w naar

07/2008
buiten met
VROM.NL
-------
w 4.
Parel van IntegratIe
utRecht
-------
w 6.

VROM.NL
verhalen In het land
NOORd-beVeLaNd
-------
w 10.
verborgen natuurschat
aLkMaaR
-------
w 12.
ruImterevolutIe
haReN
-------
w 14.
archItectensPeeltuIn
aLMeRe

NR 06
-------
w 18.
dIchterlIjke vrIjheId
ROtteRdaM
-------
w 20.
ruImtelIjke debatten
apeLdOORN
-------
w 22.
geluk In de ecowIjk
aMsteRdaM
-------
w 24.
ruImte om te leven
iJsseLdeLta-Zuid
-------

JAARGANG 10
w 28.
bIodIversIteIt
bReda
Magazine over

-------
ruimte en milieu

w 30.
vergeten voedsel
WageNiNgeN

-------
wonen, wijken en integratie

VROM.nl
NaaR buiteN Met VROM.NL
  inhoud

8 Signaal

Natuur op  
tournee
Ruim baan voor de graafbij, het smal vlieszaad en
rugstreeppad! Ook al is het misschien maar voor even.

10 Smaakmaker

Journalist en onderzoeker Tracy Metz vergeleek de

Amerikaanse en Nederlandse ruimtelijke ontwikkeling.
Haar oordeel:

“Nederland is een
Klein & Groot
4 Cover
keurig zootje.”
Vakantie
5 Creatief
Vragen over VROM 13 Randstadserie
6 Column Wim Willems
Foto.nl
26 Oplossing Schiphol- 
27 Column Jos Wassink
28 Ruimte
Lintje
scenario’s
Geld Hoe ziet onze luchthaven er in pakweg 2020 uit?
29 Gids Betrokkenen houden vier toekomstverkenningen tegen
30 De Taaltuin het licht.
32 De Plek

MEEDOEN IN NEDERLAND BEGINT MET Blokartikel

24 Rek uit het rek 16 Achtergrond

HET SPREKEN VAN DE NEDERLANDSE TAAL Culturele  

De Nederlandse taal --------
kansen
Het begint met taal
verbindt ons allemaal Foto cover:
Maureen van den Brink en   Is het uitgekiende city-marketing of niet? Den Haag
Beata Mukasine gefotografeerd
door Marco van Duyvendijk.  
heeft in ieder geval verrassende economische plannen
> 16 juni heeft minister Ella Vogelaar het startschot gegeven voor de campagne ‘De Nederlandse Lees meer op pagina 4. voor de wijk Transvaal. “De Indiase markt is een
taal verbindt ons allemaal’. -------- groeimarkt”, stelt gebiedsmanager Arnie Caprino.
> In deze campagne wordt het belang van het spreken van de Nederlandse taal en het meedoen in
de samenleving benadrukt.
> De campagne richt zich op iedereen in de samenleving, want iedereen kan een bijdrage leveren.
> Hoe? Kijk op www.hetbegintmettaal.nl en lees wat jij kunt doen. 07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10



ander bedrijf of instelling langsgaan, dat doe je niet

op te doen op de werkterreinen van VROM: ruimte,

zo gauw. Terwijl dat je toch beslist kan helpen bij je

organisaties – die allemaal belangeloos meedoen –

bijvoorbeeld best een werkbezoek aan een andere

vast te houden én om nieuwe energie en inspiratie

Met hulp van verschillende gedreven personen en

is het nu mogelijk om het zomergevoel wat langer

energie opdoet, maar dat er ook nieuwe inzichten

Wilt u liever individueel op pad, dan kan dat ook.
als de zon schijnt? Het liefst ga je erop uit. Je zou

en netwerken ontstaan die u helpen bij uw werk.

We hopen dat u hiermee niet alleen inspiratie en
Lees deze bijlage maar eens door en meld u snel
Waarom zit je nog hard te werken aan je bureau

We hebben twee fietstochten en suggesties voor

werk. En daarom hebben we deze zomerbijlage
aangename te verenigen. Maar zomaar bij een

aan voor een gratis rondleiding. Enthousiaste

In de zomerperiode wil iedereen wel eens wat
anders doen om de werksleur te doorbreken.

stad willen brengen, om het nuttige met het

w naar buiten

gemaakt, om díe drempel weg te nemen.

milieu, wonen, wijken en integratie.

vrom.nl

VrOm.nL
Namens de redactie van VROM.nl
‘reisleiders’ staan voor u klaar!

een wandeling uitgestippeld.

Een fijne zomer gewenst!

in één beweging de hele bijlage
van vrom.nl door vanaf de rug
Deze bijlage is los te maken

gescheurd? bestel dan een

eraf te scheuren. verkeerd

nieuw exemplaar door een

magazine@minvrom.nl
mailtje te sturen naar

Eindredacteur
Ellen de Jong
naar buiten met

naar buiten met

-------

-------
  klein & groot beeld
Marco van Duyvendijk
tekst
P 1/8
 klein & groot P 2/8

Francien Coenen

w Cover
Al zo’n vijf jaar begeleidt Maureen van
den Brink (46) als vrijwilliger bij
Vluchtelingenwerk Oegstgeest de
Rwandese Beata. Dit leidde tot een
hechte vriendschapsband.
“We hebben in die vijf jaar zoveel mee-
gemaakt samen! Ik kan me de eerste
ontmoeting nog goed herinneren. Ik
hielp Beata met verhuizen vanuit het
flatgebouw van het AZC naar haar door
de gemeente toegewezen woning. Ze
was zo ontzettend blij met die eigen
plek voor haar kinderen en haarzelf.
Maar het was zó veel geregel. Al die
papieren voor huur, gas, water, ziekte-
kostenverzekeringen, toeslagen en
dergelijke dingen. En het inrichten van
het huis was een hele klus. Ze had wat
dingen kunnen meenemen uit haar
eigen land en wat nieuwe dingen in
Nederland aangeschaft. Maar verder
was er niets. Bijvoorbeeld een thee-
lepeltje, dat had Beata niet eens. Ik
dacht toen wel: tjeetje, dat is toch wat.
Ik besefte toen pas goed dat vluchte-
lingen echt weinig bezitten. Een deel
van Beata is volgens mij nog steeds in
Rwanda. Maar ze is sterk en vindt
haar weg wel.
Via het Rode Kruis is Beata op een
gegeven moment herenigd met haar
man. Die bleek nota bene in België te
wonen. Ik regelde dat Beata en haar
twee zoontjes naar België konden
reizen. Een zoontje belde me vanaf het
station speciaal op om te zeggen dat
hij zijn vader weer gevonden had. Zo
mooi. Dat zal ik nooit vergeten. De
vader is nu bezig met naturalisatie tot
Belg en zal daarna naar Nederland
komen. Raar, maar dat is blijkbaar de
snelste en gemakkelijkste manier.
Ondertussen is ook een derde zoon
geboren. We konden later ook nog een
dochter op het vliegveld in Schiphol
ophalen. Het was een ingetogen weer-
zien. Dat waren mooie momenten.”
--------
--------
VluchtelingenWerk Nederland koppelt oude
en nieuwe Nederlanders aan elkaar om de
integratie te vergemakkelijken. In VROM.NL
ontmoeten we elke maand zo’n duo.
--------
Beata Mukasine (40) uit Rwanda is
een sterke vrouw. Dat moet ook wel
als je een land in oorlog overleeft. Ze
voedt in haar eentje vier kinderen op
en volgt daarnaast een opleiding tot
helpende in de zorg.
“Maureen heeft echt met alles
geholpen. Ik ging met al mijn vragen
naar haar. We waren samen op zoek
naar mijn man. Uiteindelijk heeft hij
óns gevonden. Ik kreeg een brief van
het Rode Kruis met zijn adres en
telefoonnummer. Ik dacht dat ik hem
nooit meer terug zou zien. Ik was dus
blij iets van hem te horen. Maar het was
ook spannend. Ik vroeg me af of hij wel
echt mijn man zou zijn en niet iemand
anders die zich voordeed als hem. Ook
dacht ik dat hij misschien een andere
vrouw zou hebben en niets meer van
ons zou willen weten. Maar direct toen
ik hem zag, was het goed. Ik waardeer
het van Maureen dat ze altijd naar mijn
mening luistert. Toen we mijn dochter
zochten, was tegelijkertijd een ander
gezin ook op zoek naar een familielid.
Dat ging mis. Omdat ik mijn dochter
niet in gevaar wilde brengen, zei ik
tegen Maureen dat wij het anders
moesten doen. Ze luisterde naar me.
En mijn dochter is nu ook bij ons. De
mevrouw die bij de eerste ontmoeting
met Maureen tolkte, zei al dat dit dorp
een goede plek was om een nieuw
leven te beginnen. Dat is ook zo. Hier in
Oegstgeest wonen niet veel racisten. Ik
denk dat de mensen hier vanuit een
christelijk oogpunt met elkaar omgaan,
met respect. Als ik een feest heb,
komen er ook veel Nederlanders. Mijn
landgenoten vinden dat wel eens raar.
Dat gebeurt bij hen niet. Maar ik vind
het belangrijk. Als ik heimwee heb, wil
ik wél graag weer mijn traditionele
maaltijden eten en mijn eigen muziek
luisteren. Maar dan ben ik zo in   vragen van burgers, overheden
Den Haag of Brussel om Rwandese
vrienden en kennissen op te zoeken en
samen over vroeger te praten.”
--------
Vakantie w Vragen over vrom
Hoe milieuvriendelijk de
Nederlander op vakantie gaat,
is moeilijk te meten. Maar
w Ik ben het niet eens met de huurverhoging omdat er
brancheorganisatie ANVR allemaal hoogbouw om ons heen is gekomen waardoor
raadt zijn leden wel aan om die wij totaal geen uitzicht meer hebben. Daarom willen wij
reizen zo duurzaam mogelijk huurverlaging!
te maken, aldus woordvoerder --------
Mirjam Dresmé. Sinds 2003 w Gemeenten geven bouwvergunningen af waartegen
hebben alle 175 aangesloten
touroperators al een milieu-
beroep mogelijk is. Er staan helaas geen andere wegen
coördinator en een product- en open voor huurders om verhaal te halen vanwege ver-
milieuzorgsysteem. En vanaf minderd uitzicht. Het is niet mogelijk een huurverlaging
eind dit jaar zullen alle ANVR- aan te vragen op grond hiervan; dit is geen onderdeel
leden hun duurzame maat- van de puntentelling voor zelfstandige woningen. 
regelen op het gebied van Verminderd uitzicht is ook geen reden om huurverlaging
vervoer, verblijf en vermaak
ook digitaal registreren.  
op grond van onderhoudsklachten aan te vragen. 
“De stichting Duurzaam Voor onzelfstandige woningen is een uitzondering
Toeristisch Ondernemen zal gemaakt. Bij deze woningen is het mogelijk om aftrek-
dit controleren en certifice- punten vanwege verminderd uitzicht te krijgen als het
ring van de reisorganisaties gebouw binnen een afstand van 5 meter staat.
voor haar rekening nemen”, foto: Leo Potma
zegt Dresmé. In eerste
--------
instantie ligt de lat nog niet
heel hoog, geeft ze toe.  
“We hebben er bewust voor
gekozen om uit te gaan vanuit
Creatief w Wat heb ik nodig om met de auto de groene zones in
Duitsland binnen te komen? 
--------
een gelijk vertrekpunt, dat Het hergebruiken van materialen lijkt een jonge trend. De w In diverse Duitse stadscentra gelden inmiddels
een paar jaar geleden is Zwitserse gebroeders Freitag bijvoorbeeld begonnen in de
Umweltzones die verboden gebied zijn voor vervuilende
bepaald en inmiddels is jaren negentig met het maken van tassen van oud vrachtwa-
geactualiseerd.” De milieu- genzeil. Dat mensen altijd al – in tijden van schaarste tenmin- auto’s. Dit geldt niet alleen voor auto’s met dieselmoto-
scores van de touroperators ste – creatief wisten om te gaan met oude middelen, laat het ren, maar ook voor auto’s met oudere benzinemotoren.
worden in eerste instantie Tassenmuseum in Amsterdam nu zien in de tentoonstelling Daarom moet iedere auto van een milieusticker voorzien
niet openbaar gemaakt.   Groene tassen, gloednieuw van gebruikte materialen. Zo is er een zijn. Het is verstandig om voor vertrek bij de ANWB een
Maar dat is helemaal niet erg, negentiende eeuws buideltje gemaakt van walnoot en textiel te milieusticker aan te vragen. Op basis van uw kenteken
denkt ze. ”Iedereen móét bekijken en een tasje uit de jaren vijftig, gemaakt van telefoon-
wordt dan een groene, gele of rode sticker verstrekt.
gewoon meedoen. Wij zijn de draad. Door tassen te maken van onder andere fiets- en
enige reisbrancheorganisatie autobanden, maakte ontwerpster Paula Pontes een statement Bij het inbouwen van een roetfilter heeft u een type-
ter wereld die al zo ver gaat.” tegen verspilling in de mode-industrie. goedkeuringscertificaat van het filter ontvangen,
De tentoonstelling is tot en met 17 augustus te bezoeken. waarmee u de inbouw kunt aantonen. Dit certificaat wordt
-------- meegewogen bij het verstrekken van de juiste sticker.
--------
www.tassenmuseum.nl
--------
--------
--------
Postbus 51 geeft antwoord op
 
en bedrijven over VROM-beleid:  
tel. 0800 80 51, e-mail:vrominfo@
postbus51.nl of via www.vrom.nl
--------

07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10 07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10



besloten ze activiteiten te organiseren die leidden

tot ontmoeting, dialoog en toenadering tot elkaar.

toegankelijk voor rolstoelen; er

5
Twee jaar geleden namen ze het heft in handen en

tie middenin de woonomgeving én de persoonlijke

rondje in de binnentuin en praat met projectmede-

rondleiden door wethouder Diversiteit en Integra-
veranderen? Werken aan sociale cohesie, integra-

alle bewoners terecht kunnen en tot herinrichting

Drie hoge flats en 358 huishoudens. Met allemaal

bewoners zelf mee te laten denken en mee te laten

samenwerking, de kleinschaligheid, de organisa-

punt Overvecht sloten zich aan. Het leidde tot een
moest veranderen, vonden de bewoners zelf ook.

boekje Van binnen naar buiten: bewoners nemen

tie Cees van Eijk, hij vertelt u er graag alles over.

het heft in handen! Hierin kunt u de ervaringen,

buren die nauwelijks met elkaar omgingen. Dat

is een trap met acht treden.

tie en leefbaarheid stond centraal. Gemeente en

buurtflat die fungeert als ontmoetingsflat waar

gemeentemedewerkers die bij alle huishoudens

Alle deelnemers krijgen een exemplaar van het

Bent u benieuwd naar deze aanpak? Laat u dan
Cumulus Welzijn, Mitros Wonen en het Milieu-
zouden zij aan hun leef- en woonsituatie willen

www.utrecht.nl/diversiteit
Integratieprijs mee, en veel meer dan dat: door

duur van het programma:

bewoners praatten niet alleen met elkaar. Ook
Het project Van binnen naar buiten begon met

station utrecht Overvecht

omgeving. De kracht van het project lag in de

U gaat met hem naar de buurtflat, maakt een

langsgingen voor een bewonersgesprek: wat

De locatie is niet goed

helpen, werken zij aan verbetering van hun
Vorig jaar kreeg het project er de Parel van
stijn rademaker

meer informatie:
verzamelpunt:

in totaal 3 uur
lessen en tips van het project lezen.

-------

-------

-------

-------

-------
w Parel van

VrOm.nL
beeld

integratie
utrecht

krijgt u bericht en – indien nog

kim.kersemakers@utrecht.nl

15 personen. na aanmelding
werkers en bewoners.

tel. 030-286 82 54 of e-mail:

plaats – een bevestiging van

datum van de rondleiding:
van de binnentuin.

vrijdag 19 september
Kim Kersemakers,

maximum aantal

naar buiten met

sluitingstermijn
benadering.

aanmeldingen:
aanmelden bij:
rondleiding/

deelnemers:
1 september

deelname.
14.00 uur
-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------
vol = vol
tijdstip:
  klein & groot beeld
Sander Foederer
P 3/8
 foto.nl beeld
Beatrice Jansen
P 4/8

“De botsing tussen w foto.nl

klassen is prioriteit --------
Hoe zie jij Nederland? Die vraag

nummer één.”
stelt VROM.nl elke maand aan een
andere fotograaf.

--------
--------
Wim Willems is hoogleraar “Het feit dat mens en natuur
sociale geschiedenis aan de soms een heel mooi geheel
universiteit van Leiden en kunnen creëren, fascineert
schrijver/televisiepresentator
me. Nieuwe natuur ontstaat
van Plekken van herinnering.
als natuurlijke en kunstma-
-------- tige dingen zich toevallig
mengen. Mijn foto’s tonen hoe
afval een onderdeel van de

w COLUMN natuur wordt. Een zakje vliegt

als een vogel door de lucht en

Sloppen in de achtertuin
Sommige boeken zijn zó verontrustend, dat je er als lezer
eigenlijk niet aan wilt. Dat is het geval met de Planet of
Slums van Mike Davis. Zijn boodschap is onwelkom, maar
valt niet te negeren. Achter de explosieve groei van het
aantal bewoners van sloppenwijken in de Derde Wereld
ziet hij een steeds grotere kloof ontstaan tussen arm en
rijk. Op wereldschaal hebben we het dan over twee derde
deel armen versus een derde deel rijken. Die rijken
beschouwen de sloppenwijken als dé zwakke plek in de
nieuwe wereldorde. De militaire top zou zich achter de
schermen zelfs voorbereiden op een guerrillaoorlog. Niet
de uitwassen van het internationale terrorisme zien zij als
de grote dreiging. Voor hen komt het gevaar van het
miljard armoedelijders dat in de periferie van de grote ste-
den probeert te overleven. Zij bevinden zich overal in een
kwetsbare positie in de marge van de samenleving. Met
gebrekkige hygiëne, angst voor sociale ontworteling en
protest van de bezittende klasse. Want die ziet de waarde
van hun land dalen. Dat kan niet anders dan tot gettovor-
ming leiden, dus tot no-goarea’s. Maar ook tot invallen met
groot machtsvertoon van de politie of het leger, als er
weer eens een gebied moet worden schoongeveegd. De
slums worden namelijk gezien als broedplaatsen voor
illegale, criminele of terroristische activiteiten. Aan dat
stigma van broedplaatsen van asocialen valt bijna niet
meer te ontkomen, lijkt wel. Sterker nog, de bewoners
ervan dreigen te worden afgeschreven als een horde van
nutteloze burgers. Argwanend in de gaten gehouden door
de mannen achter de knoppen. Niet de voorspelde botsing
van beschavingen tussen het Westen en de islam beheerst
straalt lichtheid uit. Of het zit
vast in een boom en krijgt
door de wind een vorm van
de agenda. De globale botsing tussen de klassen is bloesem. Ondanks dat de
zakjes een bepaalde
prioriteit nummer één.
schoonheid uitstralen, blijven
Volgens Davis verbeteren de inspanningen van internatio- ze schadelijk en onnatuurlijk
nale organisaties, zoals de Wereldbank, de omstandighe- in deze omgeving. De mens
den in de sloppenwijken niet. Ook in het bevorderen van kan een bijzonder beeld in de
emancipatie door het stimuleren van de dynamiek aan de natuur creëren, maar in
onderkant van de samenleving, gelooft hij niet. Mensen in werkelijkheid is dit niet met
elkaar verenigbaar.”
de slums kunnen zich niet als een soort kleine onderne-
--------
mers met microkredieten van buitenaf opwerken. De hulp Beatrice Jansen studeerde in juni
komt vaak terecht waar het geld in het kapitalisme van af aan de Koninklijke Academie van
Beeldende Kunsten in Den Haag.
oudsher terechtkomt: bij een bevoorrechte klasse. De Haar afstudeerwerk toont het
bemoeienis van buiten leidt alleen maar tot bureaucrati- verlangen van de stedeling naar de
natuur. Beatrice vraagt zich af of de
sering – en tot het onderdrukken van acties door sloppen- nieuwe, door de mens gecreëerde,
bewoners. De auteur aarzelt niet om van een nieuwe vorm natuur voldoening geeft. Of is het
een illusie?
van imperialisme te spreken. Met landbezitters die de
--------
armen naar goeddunken manipuleren. Bij evenementen Haar eindexamenwerk en dat van
als de Olympische Spelen vijzelen de machthebbers het zestien medestudenten is tot en
met 16 juli te zien in Amsterdam,
aanzien van de stad zelfs op onder het toekijkend oog van Plantagedoklaan 8 tot 12.
de wereld. Iedereen weet dat de armen letterlijk uit beeld www.beatricejansen.com
www.expobis.nl
worden geschoven. Maar niemand durft hardop te
protesteren, vanwege de grote financiële belangen. Op die --------
manier komt er nooit verbetering in het bestaan van de
sloppenwijkenbewoners. Daarvoor is het nodig hun
levenswijze te erkennen én te beschermen. Alleen dan valt
er langzaam verbetering van hun positie te verwachten.
Nog belangrijker is, dat het Westen zich realiseert dat de
slums ons achterland vormen. Wat dáár gebeurt, heeft
hier zijn weerslag. Dus is het ook de verantwoordelijkheid
van de Nederlandse politiek.
--------

07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10 07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10




verbonden met een van de grootste akkerbouwbe-
drijven van het land, de Koninklijke Maatschappij

het veerhuis verdwenen … aan de Ramp herinnert

Veerhuis, nu een restaurant met een Michelinster,
actief milieubeleid, maar wat beeldbepalend is, al
geldt als een van de meest innovatieve landbouw-

streerde borden, verspreid over het eiland, wordt

brachten om dit gebied van schoren en slikken te

bijna tweehonderd jaar, is de ruimte van het lage

Wilhelminapolder. Het bedrijf, ontstaan in 1809,

het Wilhelminadorp bereiken we de Zandkreek-

Verhalen in het land. Op meer dan vijftig geïllu-

nog op de dijk; aan de Noord-Bevelandse kant is
kun je onder het station een fiets huren en via de
Zeeland. In Goes, het centrum van de provincie,

bedrijven ter wereld. De Wilhelminapolder doet

bedijken, is ruim tweeduizend hectare groot en
Markt en de binnenhaven de stad verlaten in de

de geschiedenis van het landschap en de streek

richting van Wilhelminadorp. Dit dorp is nauw

nu alleen nog een weggetje omhoog, de dijk op.

is de beste manier om dit gebied te verkennen:
Noord-BevelaNd

aan agrarische natuurontwikkeling, heeft een

toen Rotterdamse havenbaronnen geld bijeen-
op weg naar de horizon, door de wind, ontdek
schoonheden van de Zeeuwse delta. Fietsend
jaN schuurMaN hess

vaak dramatische
de ruimte van het
je de stilte van de zee, de stilte van het land.

dam; aan de Zuid-Bevelandse kant staat het

Er is een rechtstreekse treinverbinding van

Beeldbepalend is
Hier ontdek je ook het eerste bordje van de
Amsterdam, Den Haag en Rotterdam naar
Noord-Beveland is een van de onbekende

land en de vaak dramatische luchten. Via

Mischa Keijser

lage land en de

VrOm.nL
w Verhalen
in het land
beeld

tekst

luchten.

naar buiten met

fietstocht/

verteld.
  Natuur op tournee beeld
Tineke Dijkstra
P 1/2
 Natuur op tournee tekst
HARRY PERRÉE
P 2/2

natuur. Soms gebeurt dat al. Zoals in Almere. “Eigenlijk
wordt dit hele gebied gebruikt door de rugstreeppad”,
wijst stadsecoloog Elke Boesewinkel vanuit de auto,
tijdens een ritje door Almere Poort. Links van de weg
een zandvlakte waar na een paar honderd meter grijze
betonnen karkassen verrijzen, de zoveelste nieuwbouw-
wijk van Almere. Rechts van de weg meer zandvlakte,
met hoog opgeschoten gras en hier en daar een
boompje. Dit gebied, zo vertelt de ecoloog, is een jaar of
acht geleden opgespoten tot een zandwoestijn. Maar dat
was geen belemmering voor natuurontwikkeling.
Integendeel. Al vrij snel vestigde de rugstreeppad, een
beschermde soort, zich in Almere Poort. Waarschijnlijk
aangevoerd met het zand in de vrachtwagens.
Honkvast Het slechte nieuws is: bouwpartijen staan 
niet bepaald te juichen bij de komst van bijzondere
soorten. En geef ze eens ongelijk. Sommige soorten
brengen namelijk het bouwproces in gevaar, omdat ze
bescherming genieten van de Flora- en faunawet. En dan
heb je ontheffing nodig om verder te bouwen. Zo ook in
Almere. Boesewinkel: “Ontheffing kregen we alleen als
we aantoonden dat de rugstreeppad zich kon handhaven.”
En dus moest Almere een speciaal gebiedje aanleggen
met poelen, stenen en stobbewallen. “Daar kan hij
permanent leven als dit gebied helemaal volgebouwd is”,
ontwikkelaar voor een gebied met natuurwaarden een
ontheffing aanvraagt, die krijgt, het gebied bouwrijp
maakt, en dan de pech heeft dat zich daar opnieuw soor-
ten vestigen en opnieuw ontheffing moet aanvragen.
“Wil je dat voorkomen, dan moet je zorgen dat het
ongeschikt blijft. Wij kunnen niet anders dan dat
adviseren, maar we zouden liever anders doen.”
Beleidsmedewerker Jan van Spaandonk van LNV kent
het probleem. “Nu is iedereen als de dood dat zich
beschermde soorten vestigen. Daarom spuit, ploegt en
maait men in een ultieme poging beschermde soorten
buiten de deur te houden. Want als die beschermde
soorten zich vestigen, wordt het namelijk problema-
tisch. Maar op die manier bijt de natuurbeschermings-
wetgeving zich in de staart.”
Groeischil Daarom werkt LNV aan een beleidslijn
tijdelijke natuur. Deze moet het straks mogelijk maken
projectontwikkelaars in het kader van de Flora- en
faunawet vooraf een ontheffing te verlenen voor het
verwijderen van tijdelijke natuur. Zolang ze die onthef-
fing niet krijgen, zullen ze namelijk alles doen om de
natuur buiten de deur te houden. Ontheffing draagt dus
bij aan duurzame instandhouding van de inheemse flora
en fauna van Nederland en dus aan de doelen van
natuurbeschermingswetgeving. De vraag is echter of de

Natuur op tournee
vertelt Boesewinkel in de winderige bouwpolder. Tot nu rechter er ook zo over denkt. Daarom, zo kondigt Van
toe vluchtten gevangen exemplaren echter terug naar   Spaandonk aan, staan nu drie pilots op de rol.
de vochtige plekken op de zandvlakte. “Hij is nogal Als alles volgens plan verloopt, openen zich nieuwe
honkvast.” deuren. Klasberg: “Mijn idee is dat er naast natuurge-
De stadsecoloog toont nog een paar plekken die wachten bieden in de ecologische hoofdstructuur een dynami-

Braakliggende bouwterreinen bieden een

op een nieuwe bestemming, en waar in de tussentijd sche ecologische structuur komt.” De groeischil aan de
zeldzame natuur is neergestreken: rietorchissen op een buitenkant van de stad acht hij daarvoor het meest

uitgelezen kans voor tijdelijke natuur.

steenworp afstand van het stadhuis; oeverzwaluwen in geschikt. De tijdelijke natuur die zich daar vestigt, kan
een zandwal op een industrieterrein; muizen op een op het moment van bebouwing verder trekken naar de

Maar wat te doen als de bouw start?

nieuwe locatie voor een industrieterrein, beschermd volgende schil. “Met de beleidslijn kun je van braaklig-
doordat de zeldzame kiekendief uit de Oostvaarders- gend terrein tijdelijke natuur maken. Je hebt dan meer
plassen ze als voer ziet. recreatiemogelijkheden, ontlast zo de échte natuur en
“De natuur is teruggedrongen tot de bekende natuurge- Rugstreeppad Het goede nieuws is: er blijkt plek   verhoogt de kans dat populaties van dieren in stand
bieden die beschermd zijn en waar bordjes bij staan. zat voor tijdelijke natuur. Het ministerie van Landbouw, Ongeschikt Toch had Almere maatregelen genomen. kunnen blijven.”
Vroeger had je ook veel natuur in het agrarisch en het Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) liet uitrekenen dat in “Tegen die oeverzwaluw is er een eenvoudige ingreep:
stedelijk gebied. Nu is er steeds meer een scheiding.   Nederland een gebied met een omvang van twee keer de randen van zanddepots flauwer afwerken dan 45 --------
Meer informatie:
Je hebt eilandjes van natuur”, typeert Max Klasberg, Texel ligt te wachten op een nieuwe bestemming. graden. Dat heeft de aannemer blijkbaar vergeten. Wat www.minlnv.nl
ecoloog bij Arcadis, de toestand van de Nederlandse Daarbij gaat het vooral om woningbouw- of bedrijven- we ook regelmatig doen, is rietkragen maaien voor het www.innovatienetwerk.org (kijk onder concepten, bij thema ruimte
creëren, naar dossier tijdelijke natuur)
natuur. Met name pioniersnatuur heeft het zwaar. terreinlocaties die, al of niet met zand opgespoten, broedseizoen, zodat het geen geschikte locatie voor
Pioniers als de graafbij en het smal vlieszaad, om maar jarenlang braak liggen voordat er wordt gebouwd. Op broedende vogels is.” --------
eens wat te noemen, vestigen zich graag in kale bedrijventerreinen liggen bovendien vaak percelen te Het is dit soort adviezen dat Arcadis geeft aan project-
zanderige gebieden, maar juist die zijn zeldzaam wachten op herbestemming. Het zijn gebieden die een ontwikkelaars die bij het adviesbureau aankloppen,
geworden in Nederland. De oplossing: tijdelijke natuur. perfecte landingsplaats kunnen bieden voor tijdelijke vertelt Max Klasberg. Hij schetst de situatie waarin een

07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10 07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10

Wilhelminadorp

GOES

witte kerkje uit 1659. Via de Noordlangeweg verla-



rijd je Kats binnen, een van de kleinste dorpen van


windmolens van Camperwind, een coöperatie van

eiland. Aan de overkant ligt zo dichtbij, maar door

website van Gerard en Yvette de

het eiland. Het meest markante gebouw hier is het

met september elke woensdag beroep doen op een

vakantiepark van de Roompot. Hier steken we het

regt uit Colijnsplaat. Vorig jaar

Kats

Noord-Beveland en buitendijks de Oosterschelde,

schapen van Gerard en Yvette de Regt.Verlaat het

kerke, en volg hier, buitendijks het pad tot aan het

Tijdens de Ramp werd Kortgene zwaar getroffen;

Rijd nu door tot aan de Oesterput, het voormalige
Zeeland, fiets daar doorheen, maar kijk ook even

het water ook zo veraf, het oude stadje Veere. Via

N256

verder, aan de voet van de Zeelandbrug, staan de

mensen hier niet gauw horen spreken; wie echter

met in de verte de Zeelandbrug en de dikke toren

ook om te genieten van de grootse natuur, die elk

website van Guus en mariëtte

kreeg de familie de nationaal

Via de Boomdijk en de Leendert Abrahampolder

het landbouwhaventje aan de rechterzijde rijden

dorp in de richting van Kortgene en neem buiten

www.vvvzeeland.nl : via deze

waar een vogelkijkhut is op een mooi punt. Voor

Groenfonds natuurprijs voor

www.swifterschapen.nl is de
de Kruisweg komen we op het fietspad langs het
plaat kenmerkende schuren staan. Hier zie je de
Overal zie je hier schapen van Guus en Mariëtte
Katse Groeneweg naar de Oostzeedijk te rijden.

Meer keren we terug naar de Zandkreekdam en

De Poel II

Noordlangeweg. Vervolg deze tot op de zeedijk,

site is een fietsexcursie met

getijdehaventje, tussen Colijnsplaat en Wissen-

de verhalen in het land wil vernemen kan tot en

hun werk aan natuurgebied

we naar de zuidelijke oever van het voormalige
bedwongen zee en de polders te bekijken, maar

Van Kortgene, via het fietspad langs het Veerse

ten we het dorp in westelijke richting om via de

eiland over in de richting van Kamperland. Via

www.mattemburgh.nl is de
achter de statige panden, waar de voor Colijns-

verdronken. Over die gebeurtenissen zul je de

je liggen inlagen en het wijdse landschap van

Noord-Beveland dat ooit stadsrechten kreeg.

Hendrikskinderen

Veerse Meer in Kortgene, het enige dorp van

komen hier naartoe om het fenomeen van de
Colijnsplaat heeft de mooiste voorstraat van

tientallen mensen zijn hier in de stormnacht

de Regt; op de dijken, in landerijen. En even

van Zierikzee. Bezoekers uit de hele wereld

N256

‘s-Heer

het dorp de eerste weg rechts, opnieuw de

E312
A58

Veenmos-rietland.
Colijnsplaat

innovatieve boeren op Noord-Beveland.

noord-beveland

de regt uit Kats.

gids te boeken.
Arendskerke

Baarsdorp
‘s-Heer

via het Wilhelminadorp naar Goes.

Wolphaartsdijk
N255

-------
-------
-------

-------

VrOm.nL
Eindewege

seizoen van karakter wisselt.

Sabbinge
Kortgene

Oud

www.noordbevelandtoerisme.nl
naar believen worden verlengd
of ingekort. in deze vorm is het
Graszode
OOSTERSCHELDE

N62

bedraagt 65 kilometer en kan

www.verhaleninhetland.nl
ervaren lokale gids.

een fietstocht van een dag.

De afstand van deze tocht
Middelplaat

Lewedorp
Wissenkerke

www.akkerleven.nl

naar buiten met

2 km

www.kmwp.nl
Veerse Meer
Stroodorp
fietstocht/

-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------
E312
A58
Kamperland
Mattenhaven

Haringvreter

Amemuiden
N255
 10 interview beeld
Otto Snoek
P 1/3
11 interview tekst
Pjotr van Lenteren
P 2/3

Journalist en onderzoeker Tracy Metz kent

zowel de strakke Nederlandse als de vrije
Amerikaanse ruimtelijke ordening.  
Ze betwijfelt of regels het verschil maken.
Mensen op straat, zonder auto. Ruim twintig jaar geleden
stond de pas afgestudeerde Amerikaanse rugzaktoerist
Tracy Metz totaal versteld van hoe het stadsleven óók  
kan zijn. Amsterdam was wel even wat anders dan Los
Angeles. Zo wilde ze ook leven. Metz besloot een tijdje te
blijven en werd verslaggever bij Het Parool en later NRC
Handelsblad. Natúúrlijk ging ze schrijven over architec-
tuur en ruimtelijke ordening. En met steeds meer gezag:
haar boek PRET! Leisure en landschap werd een bestseller.
Vorig jaar kreeg Metz een Loeb Fellowship aan de Harvard
Graduate School of Design. Daar begon ze aan een
vergelijkend onderzoek naar binnenstadontwikkeling,
zowel in Amerika als in Nederland een hot issue. “Ameri-
kanen kunnen van Nederlanders leren hoe je een
binnenstad organiseert, wij van hen hoe je vervolgens je
levensbelangrijk vak hier zo saai en ambtelijk weten te
maken. En dat in een land met zulke grote architecten!”
w Er zijn in Amerika vast relatief veel minder mensen
met ruimtelijke ordening bezig.
“Dat heb ik niet onderzocht, maar je hebt wel gelijk, denk
ik. Dit zou overigens geen schokkende waarneming zijn,
als je niet tegelijkertijd constateert dat al die mensen hier
zo ontzettend weinig opleveren. In Amerika is het praten,
besluiten, doen. En daar wordt ook nog eens de inspraak
goed en systematisch geregeld. Hier wordt vooral
ontzettend veel gepraat en valt er van het uiteindelijke
besluit vaak niet veel meer te begrijpen.”
w Kunt u daar een concreet voorbeeld van geven?

Tracy Metz: zaakjes ook écht voor elkaar krijgt.”

w Waarom moeten ambtenaren naar u luisteren?

“Neem de Vinex-operatie. Bedoeling was een grote stap te
zetten in het oplossen van het woningtekort, in de traditie
van de compacte stad. Dus dicht tegen de bestaande

“Nederland  
“Ze moeten niets, maar Nederland is een klein land.   steden aan. Daar zijn we niet consequent in geslaagd.
En iedereen heeft een of ander zwaarwegend belang in   Vinex-wijken liggen vaak behoorlijk ver van bestaande
de ruimtelijke ordening. Dan is het interessant om te stadskernen en openbaar vervoer is zo laat aangelegd dat
horen wat ‘de belangeloze ander’ vindt. Ik ben die ander.” we mobiliteitsproblemen in het leven hebben geroepen. Er
is nog steeds een vorm van woningnood en te weinig keus.

is een keurig
w Eigenlijk een soort superdeskundige.
“Nee, nee. Ik moet daarin bescheiden zijn: noem mij alsje-
blieft geen deskundige. Ik volg de ruimtelijke ordening en
de architectuur met meer dan gewone belangstelling,
maar vraag me niet wat er allemaal wel en niet in een
Ondanks onze enorme rijkdom is het voor veel mensen
moeilijk te wonen zoals ze het willen.”
w Toch beweert u dat uw landgenoten veel van ons
kunnen leren. Wat dan?

zootje”
structuurvisie mag staan.”
w Wat is wezenlijk in dit vak?
“Waar kan ik wonen? Hoe kom ik op mijn werk? Waar koop
ik mijn brood? Zaken waar we allemaal dag in dag uit mee
bezig zijn. Ruimtelijke ordening gaat over het leven.
Daarom is het interessant. Wel typisch dat we zo’n
“Decennialang wilde iedereen in Amerika naar de suburbs.
De stadscentra lagen er verlaten bij. Grote steden willen
het leven terug en daar is de afgelopen tien jaar beweging
in gekomen. Downtown wonen is weer in trek. Amerikanen
kunnen bij die binnenstadontwikkeling van Nederland
leren. Hier is veel ervaring met multifunctioneel ruimte-
gebruik, daar heel weinig.”

07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10 07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10

10

11
onderhoudt de tuinen op ecologische wijze, dat wil
ecologische overzichtstuin en de grote biologische
mers een heerlijke lunchpauzeplek. Twee hectare
een nogal verborgen natuurgebied. Voor werkne-

is gereserveerd voor de kruidentuin van VSM. De

mest. De planten krijgen uitsluitend zelfgemaakte

paadjes niet goed toegankelijk

zomer is het seizoen bij uitstek om hier een kijkje

is het tijd voor een uitgebreid bezoek aan de tuin.

Daarna volgt een korte film over het bedrijf. Dan

De tuin is vanwege de smalle

Bedrijventerrein de Beverkoog is vooral bekend

VSm, beverkoog 35, 1822 bH

hun betekenis voor de homeopathie. Het bezoek
vierhonderd soorten geneeskrachtige planten te

U wordt ontvangen met een kopje koffie of thee.

In de productietuin zijn grote velden te zien met

Een ervaren gids geeft uitleg over de planten en

door de vele autobedrijven. Maar het heeft ook

zien, die gebruikt worden als grondstof voor de

(Echinacea), goudsbloem (Calendula) en slaap-

geneesmiddelen. Jaarlijks wordt er zo’n 10.000

zeggen zonder bestrijdingsmiddelen en kunst-

alkmaar. De beverkoog is
afdeling Galenica, waar de planten hun eerste
onder andere wijnruit (Ruta), rode zonnehoed

De VSM-tuinafdeling kweekt haar planten en

compost. VSM heeft dan ook een SKAL EKO-

duur van de rondleiding:

gelegen op tien minuten

voor rolstoelgebruikers.
productietuin. In de overzichtstuin zijn circa

loopafstand van station

redenen voor VSM om zich te vestigen op dit
terrein. De tuinen bestaan uit twee delen: de

bewerking ondergaan als grondstof voor de

wordt afgesloten met een rondleiding op de
Schone lucht en schone grond waren twee
Martijn de vries

meer informatie:
alkmaar noord.
verzamelpunt:
w verborgen
natuurschat

www.vsm.nl
-------

-------

-------

-------

-------
keurmerk voor haar plantenteelt.

VrOm.nL
3 uur
beeld

er is geen sluitingstermijn voor

alkMaar

eventueel nog worden afgebeld.

mutsje (Eschscholtzia).

vol is, wordt er voor de middag

aanmelding. Wel bekijkt VSm

een nieuwe groep ingepland,

twee dagen van tevoren of er

aanvang 13.30 uur. mocht dit

50 personen. als deze groep
kilo kruiden geoogst.

tel. 072-566 13 50 of e-mail:

nog niet voldoende zijn, dan

datum van de rondleiding:

het minimum aantal is 20.

09.30 uur, vanaf 09.15 uur

genoeg deelnemers zijn;

Deelnemers kunnen dan

marion.tijmes@vsm.nl

dinsdag 26 augustus

volgt een extra dag.

maximum aantal

naar buiten met

medicijnen.

aanmelden bij:
marion tijmes,
rondleiding/

te nemen.

deelnemers:
verzamelen
-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------
tijdstip:
 12 interview
w Welk Amerikaans fenomeen ziet u liever niet terug in
de Nederlandse ruimtelijke ordening?
“Big box retail: grote winkeldozen aan de snelweg met nog
grotere parkeerplaatsen. Die zijn er al, maar er komen er
nog veel meer. Waar ik me zorgen over maak is dat de
verantwoordelijkheid bij de provincies is gelegd en dat we
geen landelijke visie op dit onvermijdelijke onderwerp
hebben gevormd.”
w U bent dus geen fan van decentraliseren. Waarom niet?
“Omdat we het te wazig doen. Het is net als met privatise-
ren: doe het goed of doe het niet. Centraal wat moet,
decentraal wat kan: dat is toch geen motto? Wie snapt dat
nu?”
w Maar wat moeten we dan met die grote dozen langs
de snelweg?
“Laat ik beginnen met de voordelen: de producten zijn er
goedkoper en er is meer keus. In Nederland zijn er al tuin-
centra die als hangplek voor ouderen fungeren: mensen
gaan erheen om koffie te drinken en te kletsen op het
tuinmeubilair. Gratis parkeren, gratis koffie. Waarom niet?
Je kunt er wel tegen zijn maar mensen gaan er tóch heen.”
w Als dat zo is, wat moet de overheid dan daaraan doen?
“Eis mooie architectuur en goede voorzieningen, zoals
voetpaden. Zet de juiste soort winkels bij elkaar. Er is een
plek met een Carpetland naast een gevangenis. Dáár
wordt het dus nooit gezellig. Als er geen plan is, zijn
projectontwikkelaars je altijd te snel af. We hebben de
mond vol over verrommeling, maar we doen niets aan het
feit dat gemeenten voor hun inkomsten nu eenmaal
afhankelijk zijn van de verkoop van grond. Zolang we
toestaan dat er nieuwe bedrijventerreinen worden
aangelegd terwijl de bestaande half leeg staan, zal er niet
veel veranderen. Zorg dus dat provincies bij gemeenten
afdwingen dat ze gaan samenwerken, zodat ze megapro-
jecten op een mooie, geconcentreerde en logische manier
inpassen zonder steeds nieuwe locaties aan te wijzen.”
w Alsof gemeenten en provincies al niet genoeg moeten.
“Ja, maar nu doen ze het zonder visie. Dit is de essentie
van wat ik als Amerikaanse Nederlander heb ontdekt: de
Nederlandse ruimtelijke ordening is ondanks al die regels
tóch het Wilde Westen geworden. Weinig regels of veel
regels maakt niet zo veel uit. Grote concerns doen gewoon
wat ze zelf willen en een gemeente alleen is daartegen
geen partij. Eigen schuld, had je maar een visie moeten
hebben.”
07/2008 VROM.NL
12
ReyeR Boxem
beeld
Rondleiding/
P 3/3
13 schipholscenario’s tekst
Eric Went
P 1/3
Schipholscenario’s
w Lukt dat in Amerika wél? Of is bijvoorbeeld groen daar
geen probleem?
“We hebben natuurlijk veel meer ruimte, maar in New
York speelt het probleem wel. Burgemeester Bloomberg
zet zijn volle gewicht in om een lange lijst van 127 actie-
punten weg te werken. Eéntje is dat iedere New Yorker
binnen tien minuten in openbaar groen moet kunnen zijn.
Het lijkt hem te lukken.”
w En in Nederland?
Hoe ziet de toekomst van onze nationale
“Tsja, het Ruimtelijk Planbureau en het Milieu- en
Natuurplanbureau hebben becijferd dat het met winst­
luchthaven eruit? Vooruitlopend op een
gevende nieuwbouw redelijk goed gaat, maar dat groen,
natuur en lucht ondanks alle regeltjes nog steeds niet op
kabinetsbesluit slaan partijen al krachtig
schema liggen.”
hun piketpaaltjes.
w Hoe zou u dat veranderen, als u minister was?
“Ik was het op één punt roerend met oud-minister Dekker
eens en dat is: beloon wat goed gaat. De verbodsplano­
logie heeft ons maar weinig goeds gebracht.”
Tussen 2015 en 2030, afhankelijk van de vraag naar zelfs helemaal niet inzetbaar. Herconfiguratie geeft
w We denken te weinig groots en meeslepend? vliegverkeer en de inzet van nieuwe technologie, bereikt bovendien meer mogelijkheden om in overleg met
“Nee, dat ook weer niet. Er is alleen te weinig verbinding Schiphol de grenzen van zijn groei. Doen we niets, dan omwonenden hinder te verdelen en te beperken.”
tussen idee en werkelijkheid. Er wordt in Nederland te stokt de verdere ontwikkeling van de Amsterdamse Daarnaast ziet Baksteen graag ‘niet-netwerkverkeer’
graag gekeken naar wensbeelden. Op papier is alles in mainport. De hoogste tijd om toekomstopties van onze verkassen naar regionale luchthavens. “De Easy Jets,
orde maar ondertussen!” nationale trots te verkennen, oordeelde het kabinet Ryan Airs en ander point-to-point verkeer passen niet bij
daarom al in 2006. Inmiddels is deze verkenning een mainport. Zij zijn veel beter af op kleinere luchtha-
w Doen we ook nog iets goed? afgerond en liggen er vier toekomstscenario’s ter tafel: vens. De kosten zijn daar namelijk lager, en vliegtuigen
“Wat ik bewonder aan Nederlanders – behalve een de herconfiguratie-variant, gericht op een aanpassing van kunnen er sneller omdraaien. Op Schiphol ben je met
vooraanstaande architectuur die over de hele wereld het banenstelsel, de capaciteit elders variant, die voorziet taxiën alleen soms al twintig minuten verder.”
indruk maakt – is een basale zorg voor de omgeving. in uitplaatsing van delen van het (civiele) luchtverkeer
Nederland is een wonderlijk allegaartje, maar alles is er naar andere luchthavens, de nulvariant, waarbij het Meer hinder Lijnrecht tegenover Baksteen staat
heel en schoon. De verkeerslichten doen het. Op de maximale aantal vliegbewegingen voor de middellange Michel Bezuijen, wethouder van Haarlemmermeer.
wandelpaden kun je ook echt wandelen. De hoofdlijnen termijn ook wordt doorgetrokken naar de lange termijn, “Komt die tweede Kaagbaan er, dan is dat een regel-
zien we niet, maar aan alle details is gedacht. Het is een en de krimpoptie, gericht op het vinden van alternatieven rechte ramp”, vindt hij. “Dan kunnen we het dorp
zootje, maar een keurig zootje. Ik zeg dat zonder ironie. voor verkeer dat niet is gebonden aan de luchthaven, Rijsenhout wel wegstrepen, en dan krijgen delen van
Als ik er niet van hield, zou ik hier niet zo graag wonen.” zoals het hogesnelheidsnet en buitenlandse Hoofddorp en Nieuw-Vennep met aanzienlijk meer
(grens)luchthavens. geluidshinder te maken. Daarom zullen wij alle wette-
-------- lijke inspraakmomenten en onze informele contacten
Tracy Metz: Op de grond. Observaties vanuit Harvard.  
Architectura & Natura Pers, 2007, ISBN: 9789076863566.
Sneller omdraaien De inkt van de vier toekomst- gebruiken om dat te voorkomen.” Een extra start- en
verkenningen is nog maar nauwelijks droog of voor- en landingsbaan is bovendien helemaal niet nodig, vindt hij.
-------- tegenstanders van de verschillende varianten voeren hun “Neem een internationale luchthaven als Heathrow. Die
lobbyactiviteiten alweer op. Zo ook Benno Baksteen, heeft er maar twee. Dan zou vijf banen voor Schiphol niet
voorzitter van het Platform Nederlandse Luchtvaart genoeg zijn?” Als alternatief koerst hij op groei van de
(PNL). Hij bepleit een combinatie van de herconfiguratie- luchthaven door verspreiding van de vliegoverlast naar
optie en de capaciteit elders variant. Baksteen: “De overlooplocaties. “Waar bied je welk luchtverkeer aan?
aanleg van een parallelle Kaagbaan maakt een flexibeler Moet Schiphol elk type maar blijven faciliteren? Ik vind
gebruik van Schiphol mogelijk. Nu is bij harde zuidwes- van niet. Laten we beginnen met het charterverkeer en
tenwind de helft van de banen van Schiphol beperkt of vakantievluchten van de mainport te weren.”
NR 06 JAARGANG 10 07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10
13
ningse Haren weten ze alles van de ongelukken en
werd de hele ruimte, van gevel tot gevel, één plein,
De locatie is voor gehandicap-
trum opleverden. Het roer moest om en de Shared
Borden, wegmarkeringen, drempels en barrières.
Hesselterbrink (wijk/woonerf)
Instituut vertelt u graag op deze dag alles over dit
project en wandelt met u door het centrum van de
noordlaren; aan de Zuidlaar-
satie en betrokkenheid van mensen. Het Keuning
ontwerpen en beslissingen nemen. Het resultaat?
Nieuwe structuren voor de gemeentelijke organi-
Shared Space is echter meer dan wat eenvoudige
waar alle gebruikers de ruimte met elkaar delen.
ergernis die de verkeersstromen in het stadscen-
steden is toegepast. Op deze dag hoort u er alles
of Drachten - Laweiplein en/
projecten bezoeken? Ga dan
ontwerptechnieken. Het vereist een innovatieve
Of ga naar emmen, naar de
Deze inrichting hielp iedereen zich te gedragen
Wilt u meer Shared Space-
derweg 63 bevindt zich een
Shared Space schoolplein.
op eigen gelegenheid naar
iedereen evenveel. Dat is in het kort de Shared
makkelijker oversteken en stoplichten zijn niet
ruimte werd van iedereen! De rijbaan en stoep
ruimte ook veilig? Nou, niet altijd. In het Gro-
duur van de rondleiding:
meer nodig. Van opstoppingen is geen sprake
fietspaden zijn weggehaald. Op twee plekken
Deze drukke warboel is kenmerkend voor de
openbare weg. Maar is daarmee de openbare
benadering van het hele proces van plannen,
Space-benadering werd daarbij leidraad. De
volgens hele gewone gedragsnormen. Auto’s
Space-filosofie die al in enkele Nederlandse
hebben geen hoogteverschil meer en aparte
ten goed toegankelijk.
De openbare ruimte is van iedereen en van
rijden nu minder snel, voetgangers kunnen
shared-space.org
meer informatie:
of De Kaden
-------
-------
-------
-------
-------
VrOm.nL
over en kunt u het zelf ervaren.
1 uur
w ruimte-
revolutie
54 richting Groningen vanaf het
Dit is ongeveer 500 meter lopen
Hervormde kerk, rijkstraatweg
marjo Straat, tel. 050-589 09 75
200, hoek Kerkstraat in Haren.
vanaf het station. Of neem bus
vermelding van aanmelding
datum van de rondleiding:
keuninginstituut.nl, onder
woensdag 10 september
haRen
of e-mail: keuning@
dagtocht VrOm.nl
maximum aantal
naar buiten met
sluitingstermijn
aanmeldingen:
aanmelden bij:
verzamelpunt:
deelnemers:
29 augustus
12.00 uur
-------
-------
-------
-------
-------
-------
-------
-------
tijdstip:
station.
meer.
stad.
25
 14 schipholscenario’s
Theo Geudeke, bewonersvertegenwoordiger van
Uithoorn in de Commissie Regionaal Overleg luchthaven
Schiphol (CROS) denkt er net zo over: “Een extra baan
erbij betekent automatisch meer hinder en ellende. En
dat willen we niet. Voor bewoners van de regio is de maat
nu vol.” Het uitplaatsen van vliegverkeer heeft bovendien
als charme dat het groei van de luchtvaartsector als
geheel mogelijk maakt, redeneert hij. Hoewel dat zeker
nog niet eenvoudig zal worden, beseft hij. “Want in de
Europese regelgeving over nationale luchthavensyste-
men is geregeld onder welke voorwaarden vliegverkeer
mag worden uitgeplaatst. Een van die regels is dat het
alternatief binnen een uur bereikbaar moet zijn vanaf de
mainport. Dus valt Eindhoven eigenlijk al af.”
Andere bouwlocaties Meer vliegverkeer op
Lelystad zou dan weer wel kunnen, maar ook daar is het
laatste woord nog niet over gezegd. Zeewolde bijvoor-
beeld, bij monde van wethouder Helma Lodders, mag
daar dan “op zich niet tegen” zijn, “want dat is qua
werkgelegenheid goed voor de regio”. Maar haar echte
ja-woord hangt nog wel af van de exacte route van het
07/2008 VROM.NL
14
Jean-Pierre Jans/hh
ellen de Jong
beeld
tekst
wandeling/
beeld
Mischa Keijser/HH
P 2/3
15 schipholscenario’s P 3/3
Randstad
Topregio
deel 5
Randstad Topregio.
Deel 5
De Randstad moet een
duurzame en concurrerende
Europese topregio worden.
Dat staat in de Startnotitie
Randstad 2040 van het
kabinet. In dit toekomstplan
worden zeven hoofopgaven
gedefinieerd. Eén van de
opgaven is de toekomst van
Schiphol.
vliegverkeer. “Er bestaan immers varianten waarbij de milieuprofessor, niet overtuigen. Hij ziet weinig in de De definitieve kabinetskeuze voor een of meer opties
vliegtuigen dwars over het centrum van Zeewolde overloopvariant richting Lelystad. “Dat geeft enorm veel wordt vervolgens eind 2009 verwacht.
vliegen.” Bovendien voorziet zij een ander probleem:   overlast voor de bebouwing daar. Misschien nog wel --------
Meer weten?
“De ontwikkeling van Lelystad Airport zou wel eens meer dan bij Schiphol”, vermoedt hij. “Maastricht en Rot- • Lucas Reijnders, Universiteit van Amsterdam, lreijnde@science.uva.nl
kunnen conflicteren met de beoogde schaalsprong van terdam idem. Dat zijn buitengewoon ongelukkig gelegen • Benno Baksteen, voorzitter Platform Nederlandse Luchtvaart,
b.baksteen@pnl.nl
Almere. Zet je die oostelijke uitbreiding namelijk door, onveilige en lawaaiige banen. Daar meer vliegtuigen • Helma Lodders, wethouder van Zeewolde, hlodders@zeewolde.nl
dan komen de woningen die daar in de toekomst naartoe sturen? Dat moet je niet willen.” • Theo Geudeke, bewonersvertegenwoordiger Uithoorn in CROS,
mgeudeke@zonnet.nl
gebouwd worden exact onder de aanvliegroute van Wat hem betreft is er eigenlijk maar een optie mogelijk: • Michel Bezuijen, wethouder van Haarlemmermeer, michel.bezuijen@
Lelystad Airport te liggen. Je zou toch mogen veronder- de krimpoptie. “Als de luchtvaartsector werkelijk alle haarlemmermeer.nl
stellen dat we van de historie van Schiphol genoeg kosten gaat doorberekenen die nu nog worden afgewen-
geleerd hebben om die fout niet meer te maken.” teld op de toekomst, dan gaan de prijzen voor vliegver- --------
Als zij het voor het zeggen zou hebben, dan wist ze het keer sky high. Neem de bijdrage van het vliegverkeer aan
wel. “Dan maar geen schaalsprong van Almere. De de klimaatverandering. Die is enorm. Dat moeten we niet
bevolking stabiliseert, ook in Flevoland. Dan zie ik meer onderschatten. Vroeg of laat moet iemand de prijs
in ontwikkelingen die hoogwaardige werkgelegenheid daarvoor betalen. Ik vind dat de vervuiler dat moet doen.
genereren en de bereikbaarheid verbeteren. Bovendien Een verviervoudiging van de vliegprijzen sluit ik dan niet
zijn er ook wel andere bouwlocaties in Flevoland uit. En dan is krimp het meest logisch.”
denkbaar dan louter in Almere. In Lelystad bijvoorbeeld.” En zo zet iedereen piketpaaltjes neer, in de hoop de Deel één, twee, drie en vier van de Randstadserie
beslissing van het kabinet zijn eigen kant op te sturen. verschenen respectievelijk in VROM.nl nr. 9 en 10 van
Lawaaiige banen De voorstanders van de capaci- De tijd dringt. Deze zomer komt het kabinet immers met vorig jaar en in nummer 2 en 4 van dit jaar. U kunt een
exemplaar van deze nummers bestellen door uw
teit elders variant kunnen Lucas Reinders van de een plan van aanpak over de manier waarop de verschil- verzoek te mailen naar magazine@minvrom.nl
Universiteit van Amsterdam, ook wel bekend als de lende opties worden uitgewerkt en gewogen.  
NR 06 JAARGANG 10 07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10
15
reau UNStudio. Vooral het binnenterrein is bijzon-
Het stadshart is makkelijk te bereiken met de trein
links, voorbij het busplatform. Sla de P.J. Oudweg
plan van dit gebied van Rem Koolhaas wonnen de
bezoeken. Ook voor rolstoelers is het gebied goed
Wie op zoek gaat naar historische plekken, zit in
linkerkant La Défense (2004), van architectenbu-
toegankelijk, al zijn sommige hellingen wat steil.
(station Almere centrum) en in een uurtje zijn de
moderne architectuur kan in deze stad zijn hart
3. De Citadel (2006) van architect Christian de
Almere verkeerd. Maar wie geïnteresseerd is in
Bij grote niveauverschillen zijn er naast trappen
1. Aan het eind van de P.J. Oudweg ligt aan de
Verlaat het station aan de noordzijde en ga naar
lijkende, gevelrand. Het complex en het master-
belangrijkste driedimensionale trekpleisters te
Almere, met zijn opvallende, op een boombast
Portzampac is het nieuwste winkelgebied van
Markt staat hotel-restaurant Anno (1988), een
centrum, door de winkelstraat Wijsgeerbaan/
2. Op de hoek van de Koopmansstraat en de
ophalen. Bij het omslaan van elke straathoek
Het Schipper­plein
ontwerp van Jo Coenen. Vooral de hal van dit
gebouw is de moeite van een bezoekje waard.
Ga weer terug door het station, richting het
der door de folie in de ramen. Hierdoor zijn
w Architecten
ver­bor­gen oase
wacht weer een volgende verrassing.
prachtige kleurschakeringen te zien.
VrOm.nL
Architectuurprijs Almere 2006.
is een kleine
speeltuin
in de stad.
almere
Bankierbaan.
naar buiten met
ook liften.
in.
 wandeling/ almere 16
ra at
Titost

Roose

Churc
1

veltw
rapad

hillw
reef
J. Alge drostd

eg

eg
Land
Wiss
elwe
g
16

P.J. Ou
07/2008

dweg
ein
Taxipl

Sp
oordre
Filmwijk

ef
Busplein Stations-
plein
at Festival- Odeonsplaats
ndreef po lestra
Wadde Metro plein

utst raat

Odeon
mlaan Scho
Dokku

Regiss
Sta
ds

Markt

Hooge
sstraa
we

Sappem
te

Wijsge

Banki
eurstr
Ba rin
lju g
ws

meest
aat
tra

zandst
at

eerstr

Veenda
erbaan

erbaan

aat
raat
erstra

Spoo
Politiebureau

at

mstra
at
rdre
Makel ef
larstr
raat adreef
jverst

aat
ALMERE Schri Cinem
2
raat t
anst estraa
Koopm Grote Bod

Hospi

Landdr
Markt
15

taaldr

oststr
Muntmeester-

Stadhu
enier-

eef
hof Glaz

aat

is

Spoo
VROM.NL
straat

prom

rdreef
Paul Krugerlaan. Hindoestaanse winkel Vaishnovi.

en
isbaan
Stadhu

ade
an

agonaa
Busba

rt
De Di

Belfo
eg
Culturele kansen

taalw

Meere
n Hospi
baan Citadel Donjo
maker
Wagen

steink
e ad

Hospi
t Bordes Ziekenhuis
rstraa

m
Burch
taalpr

t
Bleke

Foru
kansen

omen
5 4 lum
Castel

ade
aat
Brouwerstr

ade
Weerwater- Esplan
plein Schipper- 10 8
plein
beeld

NR 06
14 n
ierbaa
13 Koets 6
9 7
at
lostra
Henge

De Pi
12

er
11 Weerwater
Martijn Beekman

Culturele
100 m

4. Het hele gebouw staat uit het lood! Dit is de

Smaragd (2007) van de Zwitsers Gigon en Guyer
met z’n opvallende neonkleur.
P 1/8

5. Ook megabioscoop Utopolis (2004) is van de

hand van Rem Koolhaas.

JAARGANG 10
6. De Kunstlinie (2007) is het gebouw aan het
Weerwater waar zowel de Schouwburg Almere
als het Kunstencentrum De Kunstlinie hun plek
hebben. Het Japanse architectenbureau SANAA
tekende hiervoor. Binnenin is een enorme wand-
schildering te zien van Michael Lin en Jos Reniers.
Dit stukje Almere aan het water ademt de sfeer
van de Theems bij het Tate Modern in Londen.

7. De twee woontorens Side By Side (2007) van

Frits van Dongen liggen pal aan het Weerwater.
Door één toren een kwartslag te draaien is de
opzet minder streng.
17

07/2008
8. Het Apollo Hotel Almere (2003) staat geheel
op zuilen. Van de Engelsman William Alsop.

9. Het gebouw met het schubbenuiterlijk, The

Wave, uit 2004 bevat 49 appartementen en is een
ontwerp van René van Zuuk.

10. De zinken pop- en muziekzaal Muzinq (2004)

is ook van William Alsop.

11. De meeste mensen willen een appartement op

een lage verdieping of juist heel hoog. Silverline
VROM.NL

(2001) van Claus en Kaan architecten vervult die

behoefte.
Culturele kansen

12. Het Schipperplein is een kleine verborgen

oase in de stad. In de winter kun je hier schaatsen.

13. Brug Olstgracht (2004) is ook een ontwerp

van René van Zuuk. Dankzij de ‘masten’ is het een
ranke gestalte die past bij de waterkant.

-------
tekst

NR 06
Sigrid van Iersel

------- -------
Nog meer bekijken? 13 september is het jonge
in het Centrum voor monumentendag in almere.
architectuur, Stedenbouw en Onder meer het ziekenhuis
Landschap voor almere, CaSLa opent dan zijn deuren. Kijk voor
(14), is de tentoonstelling alle informatie op www.casla.nl
P 2/8

Verlangen naar het grid te zien.

Het raster of grid is van
-------
De VVV (in het stadhuis, 15) aan
oudsher hét middel om een
JAARGANG 10

het Stadhuisplein geeft diverse

stad te ordenen. De architectuurgidsjes uit. Hierin
tentoonstelling geeft een zijn ook wandelingen te vinden
overzicht van de wereldwijde
in andere almeerse wijken.
historische toepassing van het
grid, de ontwikkeling in
nederland en de toepassing in -------
almere door ontwerpbureau
atelier DutCH.
-------

naar buiten met VrOm.nL 17

 18 Culturele kansen P 3/8
19 Culturele kansen P 4/8

multiculturele winkelstraat noemen, want die heb je in Shoarmabroodje Op de Paul Krugerlaan lopen

Den Haag wil de multiculturele Paul heel Nederland.”

De keuze voor Little India ligt wat de gemeente betreft
vooral moeders met lange donkere jassen en hoofddoek-
jes, geen vrouwen in kleurige salwar kameez. Toch zijn

Krugerlaan met veel Hindustaanse voor de hand. Den Haag is de stad met de grootste
Hindustaanse gemeenschap van het Europese vasteland
deze Indiase broekpakken heel populair bij jonge
Hindustaanse vrouwen. En ook Nederlanders ontdekken

zaken promoten als Little India. “Dat is met ongeveer 45.000 mensen. Dat is tien procent van de
totale Haagse bevolking, van wie ongeveer de helft jonger
de kleding, blijkt bij modewarenhuis Silk City. De eigena-
resse toont een bedankbrief van een net getrouwd stel

geen bedachte formule, het is er al.” is dan dertig jaar. Deze jongeren luisteren veel naar
Bollywoodmuziek, imiteren de danspassen uit de Indiase
films en feesten op geremixte filmmuziek.
Deze gemeenschap is bovendien behoorlijk succesvol en
heeft geld te besteden. “Ik noem ze de creditcard-
allochtonen”, zegt Caprino. “Iedere week vertrekken er
vanuit Den Haag tien tot vijftien bussen vol Hindustanen
naar Londen, waar ze inkopen doen in de Indiase wijk
Southall. Daar is de hipste mode te vinden. Als we op de
Paul Krugerlaan wat kwaliteitswinkels erbij krijgen,
blijven die euro’s voortaan hier.”
van Nederlandse afkomst, dat door Silk City van bruids-
kledij is voorzien. ‘Dank voor de geweldige service en
gastvrijheid’, schrijft het kersverse echtpaar.
Sabine Baksi drijft samen met haar echtgenoot een
fotozaak in deze winkelstraat. Haar klantenkring bestaat
vooral uit Hindustanen, zegt ze trots. “Er is een familie die
zich jaarlijks bij ons op de foto laat zetten. Wekenlang van
tevoren moet dat gepland worden, want de familieleden
komen uit heel Nederland.”
Baksi heeft persoonlijk geen bezwaren tegen Little India.
Maar in de rest van de straat is daar weinig draagvlak
voor, weet zij als voorzitter van de winkeliersvereniging.

De cadeauwinkel Vaishnovi staat vol met hemelsblauwe
Krishna’s en andere bontbeschilderde hindoegoden. Het
beeldje van de aapgod Hanuman uit deze collectie is veel
zorgvuldiger beschilderd dan een soortgelijk exemplaar
van Xenos, laat de verkoper fijntjes zien.
Met het betreden van de Indiase winkels op de Haagse
Paul Krugerlaan stappen bezoekers een wereld binnen
vol glimmende spullen, wierook, masalakruiden en de
hipste films uit Bollywood. Die klantenkring bestaat
vooral uit de Hindustaanse gemeenschap – niet alleen uit
Den Haag maar uit heel Nederland en zelfs omringende
landen. Ook mensen van Turkse en Marokkaanse
afkomst zijn steeds vaker afnemers van de Indiase kledij,
armbanden, muziek en films. Voor veel andere consu-
menten is deze karakteristieke winkelstraat echter een
goed bewaard geheim.
De gemeente Den Haag wil daar verandering in brengen
door de wijk op de kaart te zetten als Little India. “Dat is
geen bedachte formule, het is er al”, zegt Arnie Caprino,
gebiedsmanager van de wijk Transvaal. ”De smeltkroes
van culturen is hier spontaan gegroeid. Het zijn de
ondernemers zelf geweest die het voor elkaar gekregen
hebben dat Hindustanen uit heel Nederland hier geld
komen uitgeven. Die ontwikkeling brengen wij graag
verder op smaak.”
Leisurecentrum Het idee dat lokale ondernemers
een belangrijke rol kunnen spelen in het verbeteren van
een probleemwijk wint terrein. Lokale etnische onderne-
mers kunnen een positieve bijdrage leveren aan citymar-
keting, beveelt onderzoeker Pascal Beckers van het
UvA-instituut IMES (Institute for Migration and Ethnic
Studies) aan. En dat is ook precies wat de gemeente Den
Haag voor ogen heeft. In de toekomst zouden toeristen
niet alleen Scheveningen en Binnenhof moeten aandoen,
maar ook een kijkje komen nemen aan de Paul Kruger-
laan. Toeristen vinden het leuk om zich even in een ander
land te wanen, andere muziek en talen te horen, geuren
te ruiken en winkels te bezoeken. “India is booming als
reisbestemming”, zegt Caprino. “Op de Paul Krugerlaan
kun je voor- én nagenieten.”
Het stimuleren van de wijkondernemers is daarom één
van de speerpunten in het wijkplan om Transvaal om te
vormen tot krachtwijk. De gemeente wil de aantrekkings-
kracht vergroten met een multicultureel leisurecentrum
inclusief culturele bazaar, een wereldcinema voor
Bollywoodfilms en het aantrekkelijker maken van de Paul
Krugerlaan als winkelstraat.
Creditcard-allochtonen Het Verenigd Konink-
rijk en de Verenigde Staten hebben al veel ervaring met
etnisch geconcentreerde wijken als toeristische beziens-
waardigheid, zoals de Chinatowns in diverse steden en
Little Italy in New York. Een Indiase winkelstraat kan een
mooie aanvulling zijn voor de Wereldstad aan zee,
waarmee Den Haag zich profileert. Maar dan moet het
wel iets onderscheidends zijn van andere grote steden,
vindt Caprino. “Dus je moet de Paul Krugerlaan niet een Paul Krugerlaan, City Silks

07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10 07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10

18

19
Het antwoord op die vraag was in de Rotterdamse

beetsstraat in Spangen. neem

vanaf Centraal Station tram 23
mogelijkheid om een aantal woningen van binnen

halte mathenesserbrug. Vanaf

Vrijheid. Adviesbureau Urbannerdam en Hulshof

belangrijke ontmoetingsruimte en speelplek voor

Daarnaast is er een bezoek aan de gemeenschap-

lopen naar het verzamelpunt.

architecten, aanjagers van dit project, hielpen dit

In Rotterdam en in Den Haag zijn er nu vergelijk-

collectief particulier opdrachtgeverschap samen

belangstellenden uit heel Nederland hebben zich

leiden. En het werd een groot succes, waar ook de
samen tot een goed einde te brengen, verenigden

toegankelijk voor rolstoelen.

hoek balkenstraat/nicolaas

deze halte is het één minuut

bare projecten en het animo is enorm. Zo’n 3000
totaal. De grootte van de huizen varieert van 50

twintig minuten. Stap uit bij

bestaat volledig uit klushuizen, veertig stuks in
wijk Spangen: door ze gratis aan te bieden aan

te bekijken om te zien hoe deze zijn opgeknapt.

Inmiddels is één bouwblok, het Wallisblok, dat

De woningen zijn vanwege

in de gemeenschappelijke
stamt uit de jaren dertig, zo goed als klaar. Het
waarloosde buurt weer nieuw leven inblazen?

trappen en opstapjes niet

met de gemeente Rotterdam in goede banen te
tot 325 vierkante meter. Om zo’n groot project
Hoe kun je verwaarloosde panden in een ver-

tramritje duurt ongeveer

aansluitend een drankje

pelijke binnentuin. Deze functioneert als een

De gemeenschappelijke
richting Woudhoek. Het
adviesbureau en enkele bewoners krijgt u de

richting Holy of tram 21

Tijdens een uitgebreide rondleiding door het

rondleiding: 3 uur, met

enthousiaste klussers die graag in de grote

www.urbannerdam.nl
duur van de excursie/
binnentuin is dat wel.
kopers zich onder de naam De Dichterlijke
Sander Foederer

w Dichterlijke

meer informatie:
verzamelpunt:

binnentuin.
-------

-------

-------

-------

-------

VrOm.nL
beeld

de kinderen van de bewoners.

rotterdam

al gemeld bij Urbannerdam.

panden wilden wonen.

mala Chedi, tel. 010-280 64 44

vrijheiD

of m.chedi@urbannerdam.nl

aanmeldingen wordt er een

tweede dag georganiseerd.
buurt van opknapte.

datum van de rondleiding:

ontvangt hierover bericht.

Degene die zich opgeeft,
zaterdag 13 september

40 personen, bij meer

maximum aantal

naar buiten met

sluitingstermijn
aanmeldingen:
aanmelden bij:
rondleiding/

deelnemers:
1 september
12.00 uur
-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------
tijdstip:
 20 Culturele kansen P 5/8
21 Culturele kansen P 6/8

“Er zijn ondernemers

die zeggen: waarom
niet Little Istanbul?”

straat. Hier ziet Caprino graag meer kwaliteitswinkels

komen, inclusief Indiase investeerders. Ook hoopt hij in
de toekomst de uitreiking van de Bollywood IIFA Awards –
de prijzen voor de beste Indiase films – naar Den Haag te
halen. Dit jaar was die in Bangkok. “De Indiase markt is
een groeimarkt. Als de Indiase bevolking al hier zit, zijn er
allerlei andere samenwerkingsverbanden mogelijk met
dat land, maar ook met Pakistan en Bangladesh. Als we
dit in economisch opzicht kunnen promoten, is dat een
geweldig vliegwiel.”
Het vertrouwen van de ondernemers in de gemeente
kreeg echter een knauw door de perikelen rond de luifels.
Den Haag heeft vorig jaar de lelijk geworden overkappin-
gen verwijderd om de gevels te kunnen opknappen en het
zicht op de negentiende-eeuwse architectuur te herstel-
len. De ondernemers willen ze toch graag weer terug,
maar moeten dat zelf betalen. Baksi: “Dat kost 2000 euro
per strekkende meter. Die investering moet je wel op een
of andere manier terug zien te verdienen. Veel onder­
nemers hebben deze winter een hele slechte omzet
gedraaid, omdat je hier op regenachtige dagen niet meer
op je gemak kon winkelen. Mensen met koopkracht
trekken de wijk uit. Het is voor de ondernemers erg
moeilijk het hoofd boven water te houden. Het vertrouwen
is gekelderd, het hele gevelplan is dood.”

Opluistering Daarmee raakt Baksi de kern van het

Behalve Hindustaanse winkeliers zijn er ook veel onder­-
nemers van Turkse of Marokkaanse afkomst. ”Er zijn ook
ondernemers die zeggen: waarom niet Little Istanbul?
Zijn wij dan niet belangrijk genoeg? Waarom wordt ons
niets gevraagd? Er is nog nooit een enquête gehouden
onder winkeliers.”
Baksi is bang voor verdeeldheid door een onderscheid in
culturen. “De samenwerking tussen ondernemers van
diverse afkomst gaat nu goed, dus laten we dat vooral zo
Paul Krugerlaan.
probleem voor de winkeliers. De huidige ondernemers
Altaar in de winkel Bharat Kings. hebben te weinig middelen om te investeren in de
uitstraling van de winkelstraat en daardoor een koop-
houden. Laat de Marokkaanse winkel er mooi uitzien met omgevormd is tot China Town. De kopers van Indiase krachtiger publiek te trekken. Een tandoori-restaurant
Marokkaanse tegeltjes, zorg dat de Turkse winkel echt bruidsmode krijgen óók trek in een shoarmabroodje.   zal er om die reden niet komen, denkt ze. “Daar zijn
Turks wordt en geef de Indiase winkels een Indiase We zeggen zeker niet dat de andere ondernemers weg hiervoor te weinig toeristen. En de bewoners uit de wijk
uitstraling. Kies dan een naam die het best bij de wijk moeten.” gaan daar niet eten. Een specialiteitenrestaurant overleeft
past. Noem het de Oriënt Expresslaan of multiculturele het hier niet.”
winkelstraat. Alleen India is zo beperkend.” Luifels In de Indiase winkels waant de bezoeker   Staatssecretaris Frank Heemskerk van Economische
Maar de Nederlandse bakker en de Turkse slager zullen zich in een andere wereld, maar de straat zelf laat zien Zaken heeft inmiddels voorstellen naar de Kamer gestuurd
ook profiteren van Little India, denkt Caprino. “Dat is   waarom Transvaal aangemerkt is als Vogelaarwijk. om het ondernemerschap in stadswijken te verbeteren.
wel bewezen in de buurt rond de Wagenstraat die nu Dichtgeplakte etalages, smoezelige entrees en troep op Een onderdeel daarvan is een betere toegankelijkheid van

07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10 07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10

20

21
ten Van Gessel en McCabe tonen hun Onzichtbaar
belooft de Triënnale van Apeldoorn, het driejaar-

ber op verschillende locaties plaatsvinden, zijn er

ook drie vakdebatten over tuin- en landschapsar-

landsschapsstudiereis en er is ook het Canon van

chitectuur. Praat u mee? Schuif aan tafel en praat
mee over de dynamiek van nu! Onder leiding van
congressen en lezingen die tot en met 28 septem-

vooraanstaande ontwerpers in debat over zaken

lijks internationaal cultureel festival. Dit jaar is

maar liefst drie exposities: Landschapsarchitec-

Honderd dagen cultuur, tuin en landschap. Dat

De Nettenfabriek is daarnaast het toneel voor

Werk; Power of Place toont een Amerikaanse

curator Eric Luiten kunt u met internationaal

nieuwe economieën in het landelijk gebied of

ontwerpen aan het cultuurlandschap van de
als: ontwerpen aan industrielandschappen;
Naast alle tentoonstellingen, wandelingen,
Michiel Pothoff

het thema herinnering en transformatie.

w Ruimtelijke

het Nederlandse landschap te vinden.

VrOm.nL
aPeldoorn
beeld

openbare stedelijke ruimte.

debatten

nettenfabriek, Spoorstraat 29,

De locatie is goed toegankelijk

is gelegen naast het centraal
apeldoorn. De nettenfabriek
info@awiderview.eu. u krijgt

vindt u ook de exacte tijden)

(organisatie debatten, hier
station en het busstation.
woensdagavond 3, 10 en
data van de debatten:

en www.triennale.nl
www.awiderview.eu
meer informatie:

naar buiten met

voor rolstoelers.
een bevestiging.
aanmelden bij:

17 september
-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------
locatie:
debat/
 22 Culturele kansen P 7/8
23 Culturele kansen P 8/8

microfinanciering voor startende ondernemers. Baksi

reageert sceptisch. “De ondernemer moet een krediet
wel terugbetalen, maar de koopkracht van de bewoners is
hier heel slecht.” Succesvolle Hindustanen trekken vaak
weg naar de Vinex-wijken Ypenburg en Wateringse Veld.
Het is een kwestie van geduld, denkt Caprino. Om te
zorgen dat mensen die het financieel beter krijgen in de
wijk te houden, wil de gemeente de eenzijdige goedkope
woningvoorraad omvormen tot woningen voor jong, oud,
rijk, arm, huurder en koper. “Transvaal zit midden in een
groot veranderingsproces, waarvan de discussie over de
luifels deel uitmaakt”, zegt hij. “Wie mooi wil zijn moet
even pijn lijden, maar dan heb je ook wat. De kansen
liggen hier voor het oprapen. Het is een A1-locatie voor
migranten, waar entreebedragen van 40.000 euro worden
gevraagd aan nieuwe ondernemers. Dat zegt iets over de
populariteit van het gebied.”
Als onderdeel van de wijkenaanpak heeft de gemeente
inmiddels afspraken gemaakt met investeerders om de
Paul Krugerlaan een stevige impuls te geven. De Haagse
stichting City Mondial promoot de wijk als toeristisch
product en organiseert multiculturele wandeltochten
door de wijk. Ook Baksi is daar blij mee. “We hebben
inderdaad een hoop verdiend sinds we in de toeristische
route van City Mondial zitten”, vertelt Baksi. Echt Indiaas
is dat nu niet: Baksi zet in haar eigen zaak wandelaars in
Turkse klederdracht op de foto.
Ondertussen gaan de ondernemers op de Paul Kruger-
laan door met hun eigen opluistering van de winkelstraat.
Baksi: “We vieren het einde van de Ramadan en het
Indiase lichtjesfeest Divali. En in november halen we
Sinterklaas weer binnen.”

--------
Meer informatie:
www.paulkrugerlaandenhaag.nl
www.nicis.nl, zoek op Paul Krugerlaan
www.vrom.nl, kijk bij dossier wijkverbetering voor het wijkactieplan van
Transvaal
Arnie Caprino (gebiedsmanager Transvaal), a.caprino@dso.denhaag.nl
--------

Het Nicis Institute houdt op woensdag 8 oktober de conferentie

Topissues, topsteden. Op deze dag, bestemd voor allen die zich
bezighouden met grootstedelijke vraagstukken, wordt onder
andere gepraat over kleurrijke buurten en etnisch ondernemer­
schap. Kijk op www.nicis.nl voor het programma en (gratis)
aanmelding.
Paul Krugerlaan

07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10 07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10

22

23
van Kees Christiaanse ontwikkelden architecten –
zijn uitgewerkt, bent u van harte welkom om eens

Hoe bevalt het de bewoners? Was het een geslaagd

lijk voor rolstoelgebruikers. Dit

Er kwamen uiteindelijk 617 woningen, deels koop,

stad? Wie het antwoord op deze vragen wil weten,

kijken hoe de torenhoge milieuambities van toen

van der Pol – de woningen, terwijl Adriaan Geuze

hield alles nauwlettend in de gaten. Onder leiding

terrein, Waterkersweg. neem

buurtbeheerdershuisje GWL-

Geuzeveld en stap uit bij halte

stuur het snel eens. Maar hoe? In een waanzinnig
GWL-terrein tien jaar! Om dat te vieren en om te

ontwikkeld. De begeleidingsgroep van bewoners

Het terrein is goed toeganke-

geldt niet voor alle woningen.

Inmiddels blijkt uit demografisch onderzoek van

als u niet goed ter been bent,

Dit jaar bestaat de ecowijk op het Amsterdamse

onder wie de nieuwe rijksbouwmeester Liesbeth

kunt u dit bij uw aanmelding

experiment? Hoe pak ik zoiets aan in mijn eigen
daarover waren buurtbewoners en stadsdeelbe-

de gemeente dat het GWL-terrein geldt als één

deels huur. Dat het een ecowijk moest worden,
Gemeente Waterleidingterrein in Amsterdam.

vanaf station amsterdam

rekening mee gehouden.

vermelden; er wordt dan
tempo werden milieuonderzoeken gedaan en

centraal bus 21 richting

In 1997 werd begonnen met de bouw van een

www.10jaarecowijk.nl
duur van de excursie/
plannen voor architectuur en het maaiveld
nieuwe, ecologische woonwijk op het oude
dirk-jan visser

van de gelukkigste enclaves van de stad.

meer informatie:
Van Hallstraat.
verzamelpunt:
kan gewoon een kijkje komen nemen.

rondleiding:
-------

-------

-------

-------

-------

VrOm.nL
1,5 uur
amsterdam
beeld

de ecowijk
w geluk in

Diego Pos, tel. 020-770 27 16 of

het maaiveld ontwierp.

25 personen. als er meer dan

gaan er twee groepen op pad.

rond te komen kijken.

e-mail: diego@diegopos.nl

datum van de rondleiding:

25 aanmeldingen zijn, dan

Het totale maximum is 50

zondag 31 augustus

maximum aantal
sluitingstermijn:

naar buiten met

aanmeldingen:
aanmelden bij:
rondleiding/

deelnemers:
22 augustus

personen.
10.30 uur
-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------
vol = vol
tijdstip:
 24 rek uit het rek beeld
piet den blanken/hh
P 1/2
25 rek uit het rek tekst
barbara schilperoort
P 2/2

Carla van Buuren, ProRail Bram Heijkers, fietsforens

“De behoefte aan méér en betere stallingsplaatsen is
groot. Om die reden zijn we eind jaren negentig het
programma Ruimte voor de fiets gestart, waarin het
ministerie van Verkeer en Waterstaat, NS, Fietsersbond
en ProRail met elkaar samenwerken. Oorspronkelijk
was het de bedoeling om álle fietsenstallingen aan te
pakken, maar dat idee hebben we uit kostenoverwegin-
gen laten varen. Tot nu toe is driekwart van de oude
stallingen vervangen. Zo zijn vele extra plaatsen gereali-
seerd: 100.000 onbewaakte en 25.000 bewaakte stal-
lingsplaatsen en 10.000 fietskluizen. Om het verwachte
tekort van 95.000 plaatsen in 2010 te kunnen oplossen, is
opnieuw méér geld nodig. Daarom willen we in de
toekomst vaker met gemeenten gaan samenwerken dan
we nu al doen. Ook zij hebben immers belang bij een
opgeruimd en overzichtelijk stationsplein. Innovatieve
oplossingen zijn nodig om de tekorten werkelijk te
kunnen opheffen. Denk aan ondergrondse en gestapelde
stallingen. Dezelfde fietsenflat die naast Amsterdam
Centraal staat, kan op meer plaatsen uitkomst bieden.”
Wim Bot, Fietsersbond
“Ik reis per trein van Delft naar Utrecht en heb dezelfde
ervaringen en klachten als onze leden. De oude rekken
in de bewaakte stalling zijn niet berekend op moderne,
bredere fietsen, zodat je fiets er makkelijk beschadigd
raakt. Je kleren worden vies als je je fiets in het bovenste
rek moet tillen. Natuurlijk is het prima dat steeds meer
mensen met de trein reizen en met de fiets naar het
station gaan, maar dan moeten de voorzieningen wel
méégroeien. Daarom lobbyen wij bij landelijke en
gemeentelijke politici voor meer aandacht én meer geld
voor goede fietsenstallingen. En daarom draaien we
“Omdat Den Haag Centraal op de schop gaat, is het
stationsplein veranderd in één grote gratis fietsenstal-
ling. Wel zo efficiënt omdat je in een mum van tijd in de
trein zit. Die tijdelijke rekken zijn alleen heel onhandig
omdat je er je fiets niet goed aan kunt vastmaken.  
De onbewaakte fietsenrekken bij Den Haag Hollands
Spoor zijn beter, maar daarvan zijn er veel te weinig.  
’s Morgens om half negen zijn alle goede plaatsen al
bezet! Dan ontstaat er vanzelf een rommelige rij aan de
zijkant van het station, vlakbij de voetgangerstunnel.  
De bewaakte fietsenstalling is er nogal klantonvriende-
lijk ingericht: met een smalle doorgang en ouderwetse
houten rekken. Ook in Tilburg is het stationsplein één
grote fietsenzee, maar daar kan ik mijn fiets gelukkig
nooit kwijtraken. Dankzij mijn abonnement op de OV fiets
staat er altijd een prima fiets voor me klaar. Hoef hooguit
even het zadel hoger te zetten en ik kan zó wegrijden!”
Laura Kwakernaak, ministerie van Verkeer
en Waterstaat
“Cofinanciering door gemeenten is een belangrijk
uitgangspunt voor het vervolg van Ruimte voor de fiets.
Ook in de gezamenlijke aanpak van de zogeheten
weesfietsen is medewerking van de gemeenten onont-
beerlijk. Zoals de naam zegt gaat het om fietsen die
niemand meer ophaalt. Naar schatting bezetten
weesfietsen soms wel een vijfde van alle plaatsen in een
fietsenstalling. Met het opruimen ervan kunnen we dus
vele extra plaatsen creëren! Een stationsstalling is nu
eenmaal niet bedoeld als langparkeerterrein. Daarover
zijn alle partijen binnen het programma het wel eens.
Om die reden moeten alle nieuwe fietsenstallingen aan
een paar belangrijke voorwaarden voldoen: een goed

Rek uit het rek

mee in allerlei werkgroepen en programma’s, waaron-
der Ruimte voor de fiets. De nieuwe fietsenstalling bij
station Zutphen is schoolvoorbeeld voor de manier
waarop een goede fietsenstalling eruit kan zien. Mooi
vormgegeven, goed ingericht, bewaakt én gratis. De
3000 plekken zijn altijd bezet. Deze stalling voorziet
georganiseerd beheer en een opruimplan voor weesfiet-
sen. Staatssecretaris Huizinga stuurt – als beloofd –
deze zomer nog een brief naar de Tweede Kamer waarin
ze uitlegt welke rol ons ministerie bij het opruimen van
weesfietsen kan spelen. De aanpak van de weesfietsen
hangt samen met het actieplan Groei op het spoor. En dat

Met de stijging van het aantal treinreizigers duidelijk in een behoefte. Tegelijkertijd creëert het extra
aanbod ook weer nieuwe vraag. Ja, dat gebeurt vaker.”
past allemaal weer binnen de maatregelen rond de
ketenmobiliteit voor de Randstad.”

groeit het tekort aan fietsenstallingen bij --------

stations. Wat nu?

Meer informatie:
www.prorail.nl (kijk onder publiek, stationsomgeving, ruimte voor de fiets)
www.fietsersbond.nl
www.minvenw.nl (dossier fiets)

--------

07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10 07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10

24

25
prettig leven is, en waar de bewoners droge voeten

rechtsaf en linksaf. Om De Speelpoort rechtsaf en

hier van alle tijden. Om de bocht dagen in de verte

natuur. Verder versterkt men de komende tijd ook

linksaf de Apeldoornsestraat in. Aan de overkant

vaarroute, verbreding van de N50 die A50 wordt,

woningbouw, recreatie, infrastructuur én nieuwe

de eerste graafwerkzaamheden op, langs de N50.

informatiebord over uitgevoerde maatregelen na

hooggelegen boerenhoeven te zien, is hoogwater

Het moet allemaal leiden tot een gebied waar het
Het gebied IJsseldelta-Zuid is een voorbeeldpro-

en akkerland ligt, staat woningbouw gepland en

rechtsaf de Chalmotweg in. Waar nu nog weide-
Kampen. Over de brug linksaf langs het histori-
omleiding van de IJssel die rond Kampen komt.

linksaf. Hier verrijst woonwijk Het Onderdijks,

royaal en behoudend. Buiten de bebouwde kom
woningbouw en nieuwe natuur op zo’n vijftien

Rechts voert de route inmiddels weer langs Het

de agrarische structuur en de leefbaarheid van

de dijk op. Bij molen D’Olde Zwarver staat een

ject voor gebiedsontwikkeling. Wat staat daar

sche IJsselfront. Aan het eind met de weg mee

allemaal op stapel? Er komt meer ruimte voor

de hoge waterstanden van 1995. Om de molen

jean-Pierre jans/hh

ijsseldelta-zuid

Onderdijks. Piketpaaltjes in omgewoeld land

links in de verte de bypass van de IJssel. Aan
vierkante kilometer. Dat is IJsseldelta-Zuid.

naar beneden, linksaf en op de rotonde weer

Een nieuwe spoorlijn, een rivierbypass met

kleine gebieden. Opvallend is de bypass; de

tryntsje dijkstra

De fietstocht begint op het NS-station van

duiden op nog meer geplande woningen.

Kikkers kwaken
luidkeels, een

VrOm.nL
om te leven

zwaan zit op
beeld

tekst

w ruimte

haar nest.

naar buiten met

fietstocht/

houden.
 26 Klein & Groot beeld
Patrick post
tekst
P 5/8
27 klein & groot beeld
martijn de vries
P 6/8

ellen de jong

“Jeugdige delinquenten
zouden baat kunnen hebben
bij een groene kuur.”

--------
Jos Wassink is senior wetenschapsredacteur bij uni-
versiteitskrant Delta en wetenschapsmagazine Delft

w De Oplossing w COLUMN integraal van de TU Delft. Vorig jaar verscheen zijn boek
Energierevolutie. Oplossingen voor eindige voorraden,
politieke afhankelijkheid en klimaatverandering.
Spelinzicht Boefjes en de boer --------

“Kinderen wordt niet vaak naar hun mening gevraagd”, zegt
onderzoeker Sanne de Vries van TNO. Het onderzoeksinstituut
deed dat wel, op zes speelplekken in Nederland, op zoek naar
het antwoord op de vraag: welke plek is het meest succesvol?
Het was voor het eerst dat TNO daarbij keek naar zaken als
energieverbruik van kinderen, motorische vaardigheden,
integratie en beweegplezier.
De Vries: “Een goede speelplek heeft zones voor verschillende
leeftijdsgroepen, combineert sport en spel, heeft begeleiders
en er is goede verlichting. De sportonderdelen zijn goed
afgebakend met hekken. We kwamen erachter dat kinderen
op de meeste van de onderzochte plekken intensief genoeg
spelen om de Nederlandse norm voor gezond bewegen te
halen.”
TNO merkte ook dat vooral allochtone kinderen er graag
komen. De Vries: “We weten dat er allerlei initiatieven zijn
om deze kinderen naar de sportclubs te krijgen, maar
misschien is meer activiteitenbegeleiding op een speelplek
wel beter, dat is laagdrempelig.”
De Vries vindt het jammer dat de meeste speelplekken niet
continu in gebruik zijn. Maar het kán wel. “In Rotterdam
bracht een fysiotherapeut een groepje 65-plussers naar de
speeltuin voor balansoefeningen. Ze werkten daar een heel
circuit af.”
--------
Het onderzoek Playground van de
toekomst is te vinden op www.tno.nl
--------
Net terug van de jaarlijkse elfstedenroeimarathon voelde
ik me na 60 kilometer roeien en 400 kilometer fietsen in
vier dagen uitermate fit en fris. Nou ja, geestelijk dan.
Het grappige is, wetenschappelijk onderzoek staaft deze
ervaring. Professor Jules Pretty, hoogleraar milieu en
maatschappij aan de universiteit van Exeter doet
onderzoek naar het psychologisch effect van buitensport.
Zo liet hij mensen een wandeling maken in een winkel-
centrum en een andere groep in het bos waarna hij hen
ondervroeg. Van de shoppers zei 17 procent zich beter te
voelen dan voorheen en 44 procent voelde zich juist
beroerder. Maar van de boswandelaars zei 90 procent
zich beter te voelen en slechts 5 procent slechter. Ook liet
hij proefpersonen op een lopende band rennen met
uitzicht op een muur (zoals in de gemiddelde sport-
school) of voor een stadslandschap respectievelijk een
landelijke foto. Weer vroeg hij na afloop naar het welbe-
vinden en vergeleek bovendien de bloeddruk voor en na.
De uitslag bevestigde het groene gelijk: ‘landschap’ won
met een beduidend lagere bloeddruk en hogere tevreden­
heid, het ‘stadsgezicht’ leidde zelfs tot meer ontevreden-
heid dan een kale muur. Kortom: groen doet goed.
Het kan zelfs zo zijn, schrijft de professor in New Scientist
dat mensen meer om milieu en klimaat geven naarmate
ze door blootstelling aan de natuur beter in hun vel
zitten. Een soort positieve groene terugkoppeling dus.
Overheden raken daarin geïnteresseerd omdat het de
opmars van overgewicht en daaraan gerelateerde
ziekten zou kunnen verminderen met een remmend
effect op de stijgende zorgkosten. Toch, vindt Pretty, zijn
de beleidsmaatregelen tot nu toe weinig creatief en
effectief. Overheden blijven hangen in goedbedoelde
adviezen over dieet (eet meer groente en fruit) en leefstijl
(een half uur bewegen per dag) die voor het grootste deel
op dovemansoren stuiten.
Pretty geeft originelere en dwingender adviezen. Zo
zouden steden zo moeten worden ingericht dat er niet
alleen flinke groene ruimtes zijn, maar dat de inrichting
van de stad en verkeersmaatregelen het dagelijks
gebruik ervan gemakkelijk en vrijwel onvermijdelijk
maken. Denk aan stations omringd door een stadspark
met groene fietsroutes door de stad.
Ook jeugdige delinquenten zouden volgens Pretty baat
kunnen hebben bij een groene kuur. In plaats van ze naar
een paramilitair drilkamp te sturen, stelt de Brit voor om
zorgboerderijen in te richten “waar landarbeid en het
straffe ritme van het boerenleven hun leven nieuwe
betekenis kan geven”. Nu weet ik wel dat de vermeende
heilzame werking van het landleven veel slachtoffers  
van minder democratische regimes fataal is geworden.  
Maar toch verdient het idee van de zorgboerderij
aandacht als groen alternatief voor de Glenn Mills school
en taakstraffen.
--------

07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10 07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10

Oosterholt

N763
26

27
Het informatiepunt Hanzelijn is
boerderijen. Kikkers kwaken luidkeels, een kudde
plotseling gaat de dynamiek weer over in een oude

bord met een doorkijk op het landschap. Het is een

Buitendijksweg die langs bermen vol veldbloemen

tussen hoge bomen en fluitenkruid voert langs het

allerlei tijdelijke verkeerswaarschuwingen en een

het eind linksaf de Slaper op. Rechts ligt een baan

naar Zwolle) langs de stad. Links, achter de groen

spoor in aanbouw. Aan het eind nogmaals linksaf

Noordwendigedijk. Deze slingert langs kolken en

talud in aanbouw van de Hanzelijn, op nummer 7,

op afspraak te bezoeken, mail

‘liever gouden bergen ziet’. Met de gouden bergen
Zandberg

met gele bouwloods komt nieuwe natuur. En even

eg

zand voor een nieuwe toegangsweg naar de stad.

Rechtsaf, en waar spoortracé en weg naar rechts

Buiten Reeve beginnen opnieuw verkeersborden
gooien is hier niet langer wat het geweest is. Aan

tegen. De fietsroute gaat linksaf over de Nieuwe­

Een boer op een tractor bemest land waar straks

worden de plannen voor woningbouw op terpen,

Spoorlanden

viaduct over de N50 komt een nieuw viaduct met

ew

weer door de bypass voert. Over de brug over de

ligt het informatiepunt Hanzelijn. Hier wordt de

spotprent met Theo (Rietkerk), de gedeputeerde

Roggebotsluis waar een nieuwe Roggebothoog­

Kamperveen
ols

schapen ligt in de schaduw van een boom en bij

informatiepunt-hanzelijn@
IJsselmuiden

op- en afritten. Waar verderop nóg een viaduct

Werkgroep Zwartendijk verzet zich hier hevig

Zw

ligt, scheert straks de Hanzelijn (van Lelystad

afbuigen, linksaf. Hier is een tunnel onder het

viswater van de Oenekolk, Onderdijkskolk en

die evenals Kamper wethouder Bert Boerman

Rechtsaf de Venedijk Noord in. Deze landweg

die duiden op werkzaamheden. Vlak voor het

Blazerkolk. Rustig achteraf een hengeltje uit-

smalle weg die voert naar een kruispunt met

dijk ‘door de bypass’ en dan rechtsaf over de

het nieuwe NS-station staat. Direct over het

het gemaal Mr. Engelen­van de Veen zit een

waterkering komt. Hiervandaan terug naar

zwaan op haar nest. De weg gaat over in de

Kampen en in de bebouwde kom de borden

tussen de Hanzelijn en de bypass, bedoeld.

en verderop rechtsaf. Op de N307 richting

www.zwartendijk.nl
tunnel onder het Drontermeer aangelegd.
N760

Hogeweg
N764

N50

www.hanzelijn.nl
ijsseldelta-zuid

richting centrum en NS­station volgen.

prorail.nl
-------

-------

-------

-------

VrOm.nL
lee
Seveningen

Al
a-
Gat van

p
N765

ro
Eu ijk
KAMPEN

id
Le
jki
nd
te

weg
ar

we

Wold
Zw

de

ine
s
el

Kle

voor openingstijden). Dé website

al

fietsverhuur is (bel 038 331 50 79

uv

met informatie over het gebied

iJsseldelta. De route begint en
eindigt bij het nS-station waar
Na

He
De Greente

Deze fietstocht ten zuiden van

N50

De

kilometer lang en gebaseerd

is www.ijsseldelta.info/zuid.
lk
Ko
De

op een route van project

Kampen is circa twintig
Noordeinde
eg

weg
g
we
ksw

Wold
Haatland

ks

ote
Gro
roe

dij
n
sb

ite
lle

Bu

1 km

naar buiten met

Ce

is
g

slu
e
vow

se
er
fietstocht/

ld
Fle

Ge
Roggebotsluis
N307

-------

-------

-------
N306
 28 Klein & Groot P 7/8
29 Klein & Groot
de gids
P 8/8

Lintje geld over het nationaal systeem, lenwet uit 1962 vervangen.  

Wie iemand kent die zich flink
inzet voor een duurzame
samenleving, kan deze
persoon nu voordragen voor
een duurzaam lintje. De eerste
Duurzame Lintjesregen vindt
plaats op Prinsjesdag,
wanneer Duurzame Dinsdag
haar tienjarig jubileum viert.
Duurzame Dinsdag roept niet
alleen op om duurzame
individuen in het zonnetje te
zetten, maar ook om daar-
naast duurzame initiatieven   om medefinanciering; lokale
in te dienen. Dat kan tot 1
augustus. Burgers, bedrijven,
overheden, maatschappelijke
organisaties, scholen en
universiteiten kunnen allemaal
foto: Rob Koenen
meedoen. Thema van dit jaar
Het extra budget voor de
w Publicaties de nationale monitoring van
broeikasgasemissies en de
De nieuwe wet is in lijn met de
EU-regelgeving. Op termijn
protocollen is ook te vinden op gelden in de gehele Europese
wijkenaanpak is een opsteker
www.broeikasgasemissies.nl. Unie (EU) dezelfde regels voor
voor wijken buiten de veertig
------- gewasbeschermingsmiddelen
krachtwijken van minister de gevolgen? Welke service- en biociden. Dit informatieblad
Vogelaar. In 2009 is er kosten kunnen in rekening vat de belangrijkste bepalingen
namelijk maximaal dertig worden gebracht? Hoe kan samen.
miljoen euro beschikbaar een huurovereenkomst
voor probleemwijken in de
-------
worden beëindigd?
G31 die tot nu toe geen extra
-------
geld kregen. In 2010 is
hetzelfde bedrag beschikbaar
voor soortgelijke wijken
buiten de G31. Het gaat hier w Titel: Realisatie nationaal
ruimtelijk beleid onder de
partijen zullen ook een nieuwe Wro
financiële bedrage moeten Artikelcode: 8211
leveren. Gemeenten die een De aanleiding voor dit docu- w Titel: Nieuwe landgoederen
beroep willen doen op deze ment is de inwerkingtreding Nederland
preventiegelden kunnen van de nieuwe Wet ruimtelijke Artikelcode: 8173
samen met bewoners, ordening (Wro). De nieuwe Wro De overheid wil de landschap-

ruimte
is water en mobiliteit. wijkorganisaties en corpora- verlangt niet alleen dat verant- pelijke kwaliteit vergroten w Titel: Mooi Nederland:
Op 16 september overhandigt ties een actieplan opstellen. woordelijkheden en belangen door de ontwikkeling van werken aan kwaliteit. Pilots
de organisatie alle initiatieven Hierin moeten zij duidelijk worden benoemd, maar dat w Titel: GIDEON – Basisvoor- natuur door particulieren te voor ruimtelijke kwaliteit
aan het kabinet. De beste omschrijven hoe zij het geld daarnaast ook inzichtelijk is ziening geo-informatie stimuleren. Landgoederen bedrijventerreinen.
Hoe mensen openbare ruimte beleven en gebruiken is aan
ideeën krijgen een geldprijs willen inzetten om de buurt te hoe deze belangen zullen Nederland spelen hierbij een belangrijke Artikelcode: 8185
verandering onderhevig. Die verandering komt vooral door
en verdere ondersteuning. verbeteren. Een commissie worden verwezenlijkt. Het   Artikelcode: 8187 rol. In 1995 heeft de overheid Bedrijventerreinen spelen een
politieke en economische druk, denken de makers van de
beoordeelt de plannen op Rijk heeft in deze publicatie   Deze brochure laat zien hoe beleid voor nieuwe landgoe- belangrijke rol bij de indeling
tentoonstelling My Public Space. In het Nederlands Architec-
effectiviteit. de nationale ruimtelijke alle betrokken partijen in deren geformuleerd. Ook van ruimte. Het kabinet zet in
tuurinstituut (Nai) in Rotterdam is nu een overzicht van die --------
Kijk voor alle informatie op belangen geïdentificeerd. Nederland de komende jaren provincies hebben hiervoor op een realistische planning,
transformatie te zien, aan de hand van foto’s van particulieren
www.duurzamedinsdag.nl
------- om moeten gaan met geo- beleid ontwikkeld. Deze herstructurering van bedrijven-
uit heel Europa. Ook is de tentoonstelling tot 18 oktober op --------
Kijk voor meer informatie   grafische informatie. De brochure geeft een overzicht terreinen en het verbeteren
locatie te zien in acht kiosken in Rotterdam. Daarnaast kunnen -------- op www.vrom.nl uitvoering van GIDEON leidt van de mogelijkheden voor van de kwaliteit van bedrijven­
mensen nog hun eigen visie geven door op de website  
tot een nationale voorziening particulieren om een landgoed terreinen.
www.mypublicspace.eu zelfgemaakte foto’s te zetten. -------- voor plaatsgebonden te laten bouwen en bewonen.
informatie. De praktische -------
-------- -------
Kijk voor meer informatie op www.nai.nl
werking hiervan wordt
middels voorbeelden in het
-------- rapport aangegeven.
-------

Autovrij w Titel: Protocol internatio-

nale lucht- en scheepvaart
Artikelcode: 7140
De Week van de Vooruitgang is dit jaar extra lang. Van 14 tot en Een verplichting onder het
w Titel: Huurwijzer 2008 – Kyoto-protocol bij het klimaat-
met 22 september staat milieuvriendelijke mobiliteit in tal van
2009. Wegwijzer voor verdrag van de Verenigde
steden centraal. Op zondag 14 september gaat in Utrecht en
professionals Naties is de instelling van een
Leiden de week van start met de Autovrije Dag. Meer dan
Artikelcode: 8182 nationaal systeem voor de
twintig andere steden houden het centrum een week later, op
Deze handleiding geeft monitoring van broeikasgas- -------
zondag 21 september, dicht voor gemotoriseerd verkeer.
antwoord op onder meer de w Titel: Biociden Op de website www.vrom.nl is een
Daarnaast zijn tal van organisaties actief om burgers over te sen. In Nederland is ervoor aparte bestelmodule opgenomen
volgende vragen: hoe komt   Artikelcode: 8221
halen deze week voor wandelen of fietsen te kiezen in plaats gekozen dit te doen in proto- om publicaties te downloaden of te
de huurprijs tot stand? Welke Het gebruik van biociden valt
van voor gemotoriseerd vervoer. collen. Deze zijn opgesteld bestellen. Als publicaties
regels gelden er bij huurver- sinds 1 oktober 2007 onder de bestelbaar zijn, dan kan dit ook via
voor de diverse broeikasgas-
hoging? Hoe kan een huurder Wet gewasbeschermingsmid- de Postbus 51 Infolijn, tel. 0800
-------- emissiebronnen. In totaal   8051.
Ook meedoen? Kijk op www.weekvandevooruitgang.nl bezwaar maken tegen de huur- delen en biociden. Deze wet
zijn er veertig protocollen
verhoging en wat zijn daarvan heeft de Bestrijdingsmidde-
opgesteld. Meer informatie -------
--------

07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10 07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10

28

29
vele veranderingen, tot groot verdriet van natuur-

station. Fiets richting ulvenhout

Ruud Oosterhof van het Milieu Educatief Centrum

borden richting meC. Het is een

De totale lengte van de route is

Wolfslaardreef. een fiets huren
ook stil bij de rol van Staatsbosbeheer, omwonen-

uw aanmelding opgeven dat u

vanwege de bloemrijke weilanden, het park en de
vinden. Bredanaars wandelen en fietsen er graag
verband afgesproken. Breda tekende het verdrag

er wel bij en rodelijstplanten zijn er weer volop te

cie Noord-Brabant, Waterschap Brabantse Delta
Wolfslaar. Tien jaar geleden al staken de provin-

en volg vanaf het laatste deel

aangepast worden. Wilt u bij

natuurwaarde. De alpenwatersalamander vaart

resultaten voor de (agro)biodiversiteit. Zij staan

In dat jaar hopen gemeenten het biodiversiteits-

vorig jaar. Maar wat betekent dat nou concreet?

Het aftellen naar Countdown 2010 is begonnen.
Wolfslaar is een oud landgoed aan de rand van
Breda. In de vorige eeuw onderging het gebied

allerheiligenweg en loop in

van de allerheiligenweg de
ongeveer acht minuten via
beek Bavelse Leij weer door Wolfslaar en is de

vertellen u graag over de veranderingen en de

kan natuurlijk ook, op het

gebied op te knappen. Inmiddels meandert de

duur van de rondleiding:

w biodiversiteit

rolstoelgebruiker bent?
Voor deelnemers in een
tilburg, stap uit bij halte

de Valentijnlaan naar de

ongeveer 1,5 kilometer.

liefhebbers. Tien jaar geleden keerde het tij.

Een van Breda’s succesverhalen is landgoed

en de gemeente de koppen bij elkaar om het

(MEC) en stadsecoloog Jeroen Stoutjesdijk

bolle akker een agrarisch gebied van grote
verlies te hebben gestopt, zo is in Europees

rolstoel kan de route

gemeente breda

2 uur (vanaf 14 uur)

www.breda.nl/mec
kwartiertje fietsen.
wessel keizer/

meer informatie:
-------

-------

-------

-------

-------
den en natuur- en milieugroepen.

VrOm.nL
beeld

meC, Wolfslaardreef 95, breda.

halte marialaan en loop via de

dreef. Of neem streekbus 132

Het meC is vanaf het station

Jorisstraat in ongeveer acht

richting iJpelaar. Stap uit bij

minuten naar de Wolfslaar-

er is geen maximum aantal

bereikbaar met stadsbus 6

datum van de rondleiding:
donderdag 18 september

13.30 uur (ontvangst met

vanaf het station richting

breda

maximum aantal

naar buiten met

sluitingstermijn
aanmeldingen:
natuurtuin.

aanmelden bij:

verzamelpunt:
mec@breda.nl

koffie en thee)

10 september
rondleiding/

deelnemers:

deelnemers
-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------
tijdstip:
 30 de taaltuin beeld
Liesbeth Dingemans
tekst
P 1/2
31 de taaltuin P 2/2

Ellen de Jong

w De taaltuin
Colofon
VROM.nl is een uitgave van het
De Taaltuin ministerie van VROM. Verschijnt
10x per jaar. Overname van artikelen
-------- uit VROM.nl is toegestaan met
Iedere maand neemt VROM.nl een De Taaltuin is een openbare, bronvermelding en na goedkeuring
kijkje bij De Taaltuin. In dit zesde
deel van de serie maken we kennis
brede school in de Schiedamse van de redactie. De artikelen in
wijk Nieuwland, één van de VROM.nl weerspiegelen niet per se
met Elsje Miedema, coördinator
de opvattingen van de bewindslieden
brede school. veertig aandachtswijken.   van VROM.
Op De Taaltuin zitten 220
-------- -------
leerlingen met in totaal 25 Eindredactie
nationaliteiten. 2008 is een Ellen de Jong
spannend jaar voor de school. -------
Zo moet het plan voor een Beeldredactie
nieuw schoolgebouw nu Francisca Bett
eindelijk concreet worden.   -------
Vormgeving
En volgens het college van Kummer & Herrman, Utrecht
Schiedam moet dat niet alleen
-------
ruimte bieden aan De Taaltuin, Aan dit nummer werkten mee:
maar ook aan de protestants- Francien Coenen, Sophie Pelinck ter
christelijke basisschool   Haseborg, Harry Perrée, Barbara
Schilperoort, Jos Wassink, Wim
De Wieken en de islamitische
Willems, Laura Witschge, Maters
school Ababil. en Hermsen Journalistiek: Marije
van den Berg, Sigrid van Iersel,
Pjotr van Lenteren en Eric Went.
-------
Druk
DeltaHage, Den Haag
VROM.nl wordt gedrukt op  
100 grams Arctic Volume,  
FSC-gecertificeerd papier.
-------
Redactieadres
Ministerie van VROM
Redactie VROM.nl
Postbus 20951
2500 EZ Den Haag
tel. 070 339 32 76
fax 070 339 11 44
e-mail magazine@minvrom.nl
Dat er een nieuwe school komt, staat voor Elsje Miedema zijn nu bijvoorbeeld samen met een dramadocent bezig met de natuur en iets waar we dan later weer in de les
-------
vast. Welke opzet die precies krijgt, vindt ze minder met een musical. We laten ze dan geen bestaande rare op ingaan.” Abonnementen
belangrijk. “Als we de sfeer van onze school maar kunnen zinnetjes opzeggen, de kinderen schrijven hun eigen Voor nieuwe abonnementen en
wijzigingen
behouden en er ook meer contact komt met de buurt. tekst. Je moet het uit henzelf halen, het wordt dan hún Culturen Die vertaalslag, om iets van buiten de www.vrom.nl/magazine
We hebben nu een bibliotheek in De Taaltuin, dat kan een musical.” school naar binnen te brengen, daar gaat het De Taaltuin
wijkbibliotheek worden. Ik zie een gebouw voor me waar om. En niet alleen de leerlingen, maar ook de ouders -------
wij overdag gebruik van maken en daarna de naschoolse Schooltuintjes Eén leerling, die voorheen nooit moeten eraan geloven. Door de vele ouderavonden –
opvang. ‘s Avonds is het pand dan voor de buurt. Als wij in het theater kwam, vond toneelspelen zo leuk dat hij ouders van leerlingen in de schakelklas komen zelfs
een handvaardigheidslokaal zouden hebben, waarom naar een theaterschool is gegaan. Ook al is hij een eens in de zes weken bij elkaar – leren ouders de school
zouden anderen daar dan geen gebruik van kunnen uitzondering, het is precies wat Miedema wil: ervoor goed kennen. Inmiddels heeft de coördinator ook de
maken?” zorgen dat kinderen een bredere blik krijgen. Daarom vaders en moeders aan het werk gezet, met als thema
doet de schakelklas, groep vijf, ook een maatjesproject versieringen uit andere culturen. Miedema: “Ouders zijn
Musical Het is Miedema’s taak om activiteiten na met leerlingen van het stedelijk gymnasium. Miedema: aan het tekenen, maar ook aan het haken en breien
schooltijd te organiseren. Als ze wil, kan ze zichzelf “Ik ga uit van de gedachte: wat hebben kinderen hier níet? geslagen. Ik wil van al die patronen een tentoonstelling -------
helemaal storten op een breed al bestaand naschools Waar kunnen de ouders geen aandacht aan besteden? maken. Wie weet levert het wel een mooie wandversie- Ministerie van VROM staat voor
ruimte, milieu, wonen, wijken en
aanbod. Maar dat is te simpel, vindt ze. Het gaat om de We begonnen met vrijwillige activiteiten maar daarvoor ring voor het nieuwe gebouw op.” integratie. Beleid maken, uitvoeren
doelen die de school zichzelf stelt, dát moet het uitgangs- schreef altijd hetzelfde groepje leerlingen zich in. Dus en handhaven. Nederland is klein.
-------- Denk groot.
punt zijn. “We zijn een school gericht op taal en daar gaan we nu met z’n allen onder schooltijd naar de school-
gaat het bij naschoolse activiteiten ook om. Leerlingen tuintjes. Dé manier om kinderen te laten kennismaken -------

07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10 07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10

30

31
nog tien minuten lopen naar de
kunt u op drie zondagen niet alleen een bijzondere

manifestatie is tot en met 21 september te bezoeken.

onkruiddeskundigen op pad op zoek naar eetbaar

(richting Wageningen) of vanaf

het terrein een invalidentoilet

86 (richting Arnhem). Stap uit
vergeten ingrediënten centraal staan. In Rest., te

relatie met natuur en milieu. Maar er is nóg meer

station Ede-Wageningen bus

In deze consumptiemaatschappij gaan we veel te

Rest. is onderdeel van Exoten, de kunstmanifes-

De onkruidspeurtochten zijn
vinden in botanische tuin Belmonte-Arboretum,

anderen in gesprek over de rol van voedsel en de

voor gehandicapten. Er is op
De lunch kost €9,99. Helpt u
Brugman. En dus besloten ze deze zomer tot een

tatie Beelden op de Berg 2008, die plaatsvindt in

halte Diedenweg. Het is dan

Vele berm- en weideplanten zitten vol gezonde,

sculptuur is ontoegankelijk
slordig om met grondstoffen en voedsel, vinden

Alleen de picknickbanken-
Ten onrechte heeft onkruid een slechte naam.

voedzame bestanddelen en zijn prima te eten.

informatiebalie Belmonte
te doen. Op die drie zondagen kunt u eerst met

www.beeldenopdeberg.nl
Wageningen. Neem vanaf
kunstenaar Martijn Engelbregt en kok Miguel

Generaal Foulkesweg 94,

onkruid. Deze planten vormen vervolgens de
theo AudenAArd/hh

het Belmonte Arboretum in Wageningen. De

station Arnhem bus 50

Belmonte Arboretum,
bijzonder openluchtrestaurant: Rest. waar

Arboretum (een gele

maaltijd eten maar misschien ook wel met

ook mee afwassen?

meer informatie:
botanische tuin.

www.therest.nl,
verzamelpunt:

zeecontainer)

aanwezig.
WAgeningen

-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------

VrOm.NL
w Vergeten

basis voor de maaltijden in Rest.

gratis.
beeld

niet gereserveerd kan worden.

datum, uw naam en het aantal

maximum aantal deelnemers

plaatsen in het gras waarvoor

Voedsel

34 personen aan de speciale

24 personen (twee groepen
tijdstip onkruidspeurtocht:
zondag 20 juli, 17 augustus
data van de onkruidspeur­
deelnemers te vermelden.

Daarnaast is zijn er nog 16

14 uur (het is ook mogelijk
aanmelden voor de lunch:

picknickbankensculptuur.
Vergeet niet in uw mail de

duur van de speurtocht:

maximum aantal eters:

reservering@therest.nl

alleen te komen eten)

onkruidspeurtocht:

onkruidspeurtocht:
aanmelden voor de

onkruid@therest.nl

tochten en lunch:

en 21 september

NAAr BuitEN mEt

tijdstip lunch:
rondleiding/

1.5 tot 2 uur

-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------
vol = vol
van 12)
10 uur
 32 de plek beeld
dirk-jan visser
tekst
P 1/1

Francien Coenen

omgaan, daardoor Noordkaap reageert: vindt dat de buurtbewo-

w de plek creatieve ondernemers “Mensen konden wél ners dan maar zelf actie
aantrekken en dus eindelijk kwijt wat hen al moeten ondernemen. Ze
-------- verloedering tegengaan. die tijd dwars zat.” Ze wijst geeft het goede voorbeeld
Iedereen heeft wel een plek waar ‘ie
graag komt. Vanwege de natuur, de Een restauranteigenaar verder nog op de realisatie door binnenkort een
sfeer, de bezoekers of omdat dáár moet wat stoeltjes op de van een tijdelijke coffee- tangofeest te organiseren
iets gebeurt. Deze keer is VROM.NL
in de Voorstraat Noord in Dordrecht, stoep kunnen zetten, al corner voor de kunstenaars en te zoeken naar sfeer-
waar mensen discussiëren over mag dat eigenlijk niet. én buurtbewoners. vollere straatverlichting.
regels en tolerantie.
Nieuwelingen verlevendi- Christianne Michielsen Nu is het wachten op die
-------- gen de sfeer en geven een woont en werkt sinds twee ene onverlaat die de door
economische impuls. Dat jaar in de straat: “Theorie ondernemers zo gewenste
Met onderzoek en debat moet werken!” en praktijk bijten elkaar bewegwijzering voor
alternatieven bieden voor Kapper Saïd Doubli ver- inderdaad. De gemeente reizigers van de busboot
het tegenwoordig zo hippe woordt de op straat luid zegt deze straat om te uit Rotterdam maakt en
zerotolerancebeleid. Dát is klinkende kritiek als volgt: toveren tot een creatief ophangt. Het liefst midden
volgens Gerrit Willems, “Het is al twintig jaar het- dwaalmilieu. Klinkt leuk! in de nacht. Wie durft?
directeur van het gemeen- zelfde verhaal. Er wordt Tegelijkertijd kijk ik aan de --------
Het Huis voor de Democratie
telijk Centrum Beeldende veel gepraat. Het enige dat overkant nog steeds tegen coördineert het MTZ-onderzoek en
Kunst, de achterliggende we praktisch gezien voor een dichtgetimmerde de debattenreeks over ‘zelforgani-
serend vermogen in de openbare
gedachte van Maximum elkaar hebben gekregen, winkelpui aan en had ik ruimte’. Bent u betrokken bij iets
Tolerance Zone (MTZ) in de is dat hier voor de deur nu laatst overlast van soortgelijks of wilt u met uw straat
meedoen aan het onderzoek?
Voorstraat Noord. “Het eindelijk twee prullenbak- parkerende jongeren.” Neem dan contact op met Floor
project vergemakkelijkt ken zijn geplaatst.” Katja Maar Michielsen vindt Basten. Telefoon: (06) 25 57 59 57.
E-mail: floorbasten@orleon.nl.
ontmoeting. We moeten Diallo van het deelnemende absoluut dat de straat
tolerant met regels   kunstenaarscollectief bruist van de activiteit en --------

07/2008 VROM.NL NR 06 JAARGANG 10

VrOm.nL
nederland is klein. Denk groot.
ministerie van VrOm staat voor
Samenstelling en eindredactie

bijlage genoemde personen en

Aan dit nummer werkten mee:

e-mail magazine@minvrom.nl
Kummer & Herrman, utrecht

ruimte, milieu, wonen, wijken

organisaties die zich hebben
ingezet om de rondleidingen

en integratie. beleid maken,

Deze VrOm.nl bijlage is een

FSC-gecertificeerd papier.
Deze bijlage is gedrukt op
uitgave van het ministerie

100 grams arctic Volume,

met dank aan alle in deze
Jan Schuurman Hess en

uitvoeren en handhaven.
DeltaHage, Den Haag

ministerie van VrOm

mogelijk te maken.

2500 eZ Den Haag

redactie VrOm.nl
tryntsje Dijkstra,

tel. 070 339 32 76

naar buiten met

fax 070 339 11 44
Laura Witschge

Redactieadres
Francisca bett

Postbus 20951
Beeldredactie
ellen de Jong

Vormgeving
van VrOm.
-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------

-------
Druk