SADRAJ

UVOD 3

PRIRODNO GEOGRAFSKA OBILJEJA 4

KLIMA ...5

RELJEF . 6

HIDROGEOGRAFIJA ..7

BIOGEOGRAFSKE ODLIKE10

SPOMENICI NA NACIONALNOJ LISTI . 21

PRIRODNO ZATIENA PODRUJA ....21

ZATIENA ANTROPOLOKA BATINA 24

DOSADANJI TURISTIKI POKAZATELJI 40

ZAKLJUAK 42

LITERATURA ..43

1
 UVOD

Kroz svoju vjekovnu prolost Trebinje je oduvijek bio znaajan grad radi svoje prometne
pozicije koja je povezivala unutranjost sa obalom i radi toga je kroz svoju historiju Trebinje
bilo znaajan trgovako carinski centar za velike drave koje su vladale ovim podrujem.

U ovome radu Trebinje e biti predstavljeno u nekoliko segmenata:

geografski segment (reljef ovoga podruja, geografski poloaj)

biogeografski segment(klimatologija, hidrologija, flora i fauna ovoga podruja)
kulturno historijski segment (kulturno historijske znaajke ovoga podruja)
segment zatienih podruja (prirodne i kulturno historijske cjeline zatiene
zakonom)

Kroz svaku cjelinu obrauju se pojedinosti i znaajke ovoga prostora kroz koje e se dobiti
opa slika o ovome podruju kao jednoj sloenoj
geografskoj i prostornoj cjelini.

OSNOVNA PRIRODNO GEOGRAFSKA

OBILJEJA OPINE TREBINJE

Prostor administrativnoga podruja grada Trebinja i se

nalazi u jugoistonome dijelu Bosne i Hercegovine u
geografskoj regiji Hercegovina. Trebinje se nalazi na putu izmeu unutranjosti BiH i
Jadranskoga mora.

Dugo vremena u prolosti bio trgovaka poveznica izmeu Sarajeva i centralne Bosne sa
Crnom Gorom sve do pada Herceg Novoga i crnogorskoga obalnoga pojasa u 17.stoljeu od
strane Mleana. Tada postaje znaajno odbrambreno sredite june granice Osmanskoga
Carstva u Bosanskome odnosno poslije Hercegovakome paaluku.1

1
Vladislav kari, Trebinje u 18 vijeku, Digitalni arhiv Infobiro http://www.infobiro.ba/article/909358

2
GEOGRAFSKI I PROMETNI POLOAJ
OPINE TREBINJE

Grad se nalazi na sjecitu dvije prometnice prva

prometnica povezuje podruje istone
Hercegovine sa izlaskom na more odnosno
prometnica vodi prema gradu Dubrovniku koji se
od administrativnoga podruja grada Trebinja
nalazi 27km.

Druga prometnica povezuje podruje jugoistone Hercegovine sa Crnom Gorom odnosno

gradom Herceg Novim koji se nalazi 38km jugozapadno od podruja Trebinja.

Trebinje je ekonomsko, administrativno, kulturno sredite Istone Hercegovine. Prometno je

povezano sa brojnim gradovima koji se nalaze u njegovoj blizini poput ranije navedenih
Dubrovnika i Herceg Novoga te Bilea i Mostar.

RELJEF OPINE TREBINJE

Reljef navedenoga podruja ini planinski obod

kojeg ine planine i brda (Leotar , Bijela Gora,
Vesac, Liak, Stra, Javor, Hum i Crkvina),
krka polja (Trebinjsko i Popovo) te rijeka
Trebinjica.2

Trebinje se nalazi u krkome podruju koje je karakteristino po brojnim specifinim oblicima

poput krkih polja koja plave tokom razdoblja poveanog koliina padalina.

Najvie uzvienje na ovome podruju je planina Leotar (1244m) koja je dio dinarskoga lanca
planina koji se protee podrujem jugoistone Europe. Planina Leotar se nalazi sjeverno iznad
grada Trebinja. Ime je dobila od grke rijei leios to znai svjetal.

2
http://www.bgnekretnine.net/blog/trebinje

3
Planina pripada podruju krkog tipa stijene i smatra se planinom mlaeg postanka (kenozoik
izmeu 80 i 100 miliona godina p.n.e).

Popovo Polje je krko polje na jugu Bosne i Hercegovine, u jadranskoj ili niskoj Hercegovini.

Rijeka Trebinjica je rijeka koja izvire na 398m visine i iji tok protjee. iri sliv Trebinjice
je u sastavu geografskoga podruja Dinarida.

Podruje sliva rijeke Trebinjice je jedno od najbogatijih padavinama u Evropi. One prosjeno
godinje iznose 1,800 mm. Neposredno uz sliv Trebinjice se nalazi mjesto Crkvice koje ima
najvee padavine u Evropi, prosjeno 4,900 mm godinje.

KLIMA OPINE TREBINJE

Klima na podruju opine Trebinje je submediteranska (sredozemna) sa kratkim blagim
zimama i dugim toplim ljetima. Pripada graninome podruju izmeu dvije klimatske zone
(Cs i Cf) . Jeseni su mnogo toplije od proljea, a snijeg je vrlo rijetka pojava na ovome
podruju. Trebinje je danas najtopliji grad u Republici Srpskoj, odnosno Bosni i Hercegovini
(uz Mostar i Neum).

Prosjena godinja temperatura zraka u gradu je 16,6 C (1981 2012), prosjena sijeanjska
temperatura je 8,3 C, a dok je srpanjska 26,5 C. Ljeti se temperature esto penju iznad 40
C, a zimi se rijetko spuste i ispod 0 C. Najvia zabiljeena temperatura u Trebinju izmjerena
je 2007. i iznosila je 42,5C. Najnia zabiljeena temperatura izmjerena je 1968. i iznosila je
14.3

Na podruju opine Trebinje godinje padne oko 1624 mm padalina to je prosjena

vrijednost za ovu regiju. Grad ima oko 260 sunanih dana u godini i radi toga spada u jedan
od tri grada u BiH sa najvie sunanih dana u periodu jedne godine.

Karakteristini vjetrovi koji se puu u Trebinju su bura i jugo. Bura pue sa sjeveroistoka,
donosi prohladno i vedro vrijeme dok jugo pue iz smjera jugoistoka, donosi toplo i kiovito
vrijeme. Jugo pue obino u zimskom periodu.
3
http://rhmzrs.com////

4
 TREBINJE HIDROGEOGRAFIJA

Hidrografsku mreu na teritoriju opine Trebinje ine:

rijeke (Trebinjica)
potoci (Luac)
jezera (Goriko jezero)
izvori (Vrelo Oko,Tuevac)

Rijeka Trebinjica izvire jakim vrelom

nedaleko od Bilee. Protjee Popovim
poljem. U Rijeka Trebinjica u Trebinju
srednjem i donjem dijelu toka nalaze se dva
akumulacijska jezera:

Bileko jezero (33 km)

Goriko jezero

Vode Trebinjice pokreu hidroelektrane Trebinje I., Trebinje II., apljina i Dubrovnik. Radi
ouvanja vode od poniranja i razlijevanja, 1970 ih betonirano je 67 km rijenoga korita (od
Trebinja do sjeverozapadnog kraja Popova polja u blizini Hutova) pri emu su nestali mnogi
ponori. Regulacijom Trebinjice stvoreni su i uvjeti za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju
na slabo iskoritenim oranicama Popova polja.

Rijeka Trebinjica je u duini toka od 98 km, a sa podzemnim tokovima duina njenog toka
je 187 km. Rijeka Trebinjica protie kroz Gatako polje, Cerniko polje i Fatniko polje
koja su krka polja podruja istone i jugoistone Hercegovine.

OPINA TREBINJE BIOGEOGRAFSKE ODLIKE

5
Vegetacija ovoga podruja je dosta bogata. Trebinje je mjesto susreta dva razliita klimatska
podruja odnosno submediteranskog utjecaja i kontinentalnoga utjecaja koji pronalazimo na
povienim prostorima oko grada.

Od divljih vrsta biljaka koje se mogu istaknuti tipine mediteranske vrste poput:
divlje rue
umskoga duhana
kadulje
smilja
pelin
majina duica
vrijesak
lavande

Od antropogeno uzgajanih vrsta moemo nai na ovome podruju:

smokva
nar
mandarine
limun
masline
narane
trenje
vinova loza

Ovo podruje ima specifinu faunu zbog mediteranske u submediteranske klime i vegetacije.
U gorskom i brdskom pojasu ive mediteranske junoeuropske, ali i srednjeeuropske vrste,
zajedno sa autohtonim vrstama.

Specifinost ovog podruja predstavljaju kraka polja, koja zauzimaju velike povrine. U
podruju krakih polja egzistiraju meu ostalima:

voluharica
kraki puh
kraki mi
crkavica
jarebica
kamenjak

6
Od vrsta zmija koje ive na ovome podruju osim poskoka ive i sljedee vrste:
crnica (poluotrovnica)
obini modrac (poluotrovnica)
etveroprugi kravosas (neotrovnica)
bjelouka (neotrovnica)

Prisutan je veliki broj insekata: truljak,

striibuba, surla, razni kotrljani, gundelji,
zlatna mara, skakavci, zrikavci i cvrci.

U odreenim dijelovima ovoga podruja bili

su prisutni i komarci malariari. Fauna jama i
peina, je karakteristina sa krakim i reliktnim obiljejima. Peinska fauna predstavljena je
ovjejom ribicom koja ivi jo u ponornicama.

STANOVNITVO

Opina Trebinje je Daytonskim sporazumom podijeljena na opinu Ravno i opinu Trebinje .

Prema posljednjem popisu stanovnitva iz 2013. opina Trebinje ima 31.433 stanovnika to je
blagi porast u odnosu na popis iz 1991. kada je u opini ivjelo 30.996 stanovnika. Tokom
ratnoga razdoblja veliki broj stanovnika napustio je grad, ali veliki priljev izbjeglica iz
podruja Dubrovnika i Mostara doveo je do izjednaavanja ove brojke.

7
Opina Trebinje broji 141 naseljeno mjesto u kojem ivi ukupno oko 31.433 stanovnika . Prije
ratnih razdoblja na ovome podruju su se nalazila 183 naseljena podruja, ali tokom rata
njegovo stanovnitvo je napustilo ovo podruje usred ratnih razaranja. Daytonskim
sporazumom naselja Baljivac, Belenii, Bobovita, Cicrina, ava, opice, valjina,
Dvrsnica, Glavska, Golubinac, Gorogae, Grebci, Ivanica, Kalaurevii, Kijev Do, Kutina,
Nenovii, Nevada, Orah, Orahov Do, Podosoje, Prosjek, Ravno, Rupni Do, Slavogostii,
Slivnica Bobani, Slivnica Povr, Sparoii, enica Bobani, Trebimlja, Trnina, Uskoplje,
Velja Mea, Vlaka, Vukovii, Zaula, Zagradinje, Zagorac, Zaplanik, Zavala, te dijelovi
naseljenih mjesta: Baonine, Oraje Popovo i Rapti Bobani.

Tablica 1. Naselja opine Ravno prema popisu iz 2013. godine (prethodno dio predratne
opine Trebinje 1991.)

1991. 2013.
BALJIVAC 11 17
BELENII 12 137
BOBOVITA 38 32
CEROVAC 7 0
CICRINA 30 123
AVA 44 5
OPIE 58 42
VALJINA 97 59
DVRNICA 28 5
GLAVSKA 44 11
GOLUBINAC 11 89
GOROGAE 5 28
GREBCI 15 29
IVANICA 168 146
KALAUREVII 7 21
KIJEV DO 38 71
KUTINA 19 5
NENOVII 8 5
ORAH 36 39
ORAHOV DO 42 151
RAVNO 198 605
RUPNI DO 20 5
SLAVOGOSTII 16 5
SLIVNICA BOBANI 44 32
SLIVNICA POVR 21 5
SENICA BOBANI 33 37
TREBIMLJA 272 728
TRNINA 123 272

8
USKOPLJE 25 179
VELJA MEA 77 204
VLAKA 7 5
VUKOVII 6 5
ZAULA 23 5
ZAPLANIK 3 5
ZAVALA 105 188
BAONINE 6 0
ORAJE POPOVO 72 25
RAPTI BOBANI 24 5

SPOMENICI NA NACIONALNOJ LISTI

Prema nekim neslubenim podacima4 opina Trebinje je opina sa najvie zatienih podruja
u BiH. Na slubenoj stranici Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika5 moemo pronai
sva zatiena podruja koja se nalaze na podruju opine Trebinje.

Podruja obraena u ovome dijelu su podijeljena na dvije osnovne grupe:

prirodni zatieni prostori (geomorfoloke cjeline i drugi oblici prirodne zatite)

zatiene kulturno historijske cjeline (nacionalni spomenici, graditeljske cjeline itd.)

PRIRODNA ZATIENA PODRUJA OPINE TREBINJE

Prema zakonu o zatiti prirode kojega je usvojila Skuptina SR BiH 5.2.1965 usvojene su
mjere zatite odreenih prirodnih podruja ove drave.

Zatiena podruja opine Trebinje prema zakonu o zatiti prirode BiH su:

Izvor Tuevac
Vilina peina (kod Gornjeg ieva)
Peina u dolama (kod Bihova)
Peina na Ilijinom brdu (kod Narania)
Pavlova peina

Izvor Tuevac krki izvor koji se nalazi 4km od Trebinja zatien je geomorfoloki izvor

4
http://www.blic.rs/vesti/republika-srpska/trebinje-grad-sa-najvise-spomenika/ykr330n

5
http://www.kons.gov.ba/

9
Tijekom zimskog i proljetnog razdoblja ovaj izvor posjeduje veliku koliinu vode koja se
tijekom ljeta smanji za otprilike 30 metara. Prije ulijevanja u rijeku Trebinjicu voda iz izvora
prolazi tek 80 metara. Ovaj izvor se napaja vodom sa okolnih brda odnosno Ljubomirskog
polja

Geomorfoloki je spomenik prirode zatien prema zakonu o zatiti prirode SR BiH iz 1965.6

Vilina peina peina koja se nalazi 7 kilometara od grada Trebinja na lokalitetu Rakov
Potok ispod brda Rilje u selu Gornje ievo.

Uski ulaz u Vilinu peinu nalazi se sa june strane. Od ulaza u peinu teren naglo pada za 30
metara. Na kraju ove strmine pomou koje se ulazi nalazi se ulaz u jedinu peinsku prostoriju
iroku 8, a dugu 10 metara.

Visina joj je od 2 do 8 metara. Sama prostorija te krai sporedni kanali bogati su peinskim
nakitom posebice stalaktitima. Prostor oko peine je izuzetno nepristupaan sa oskudnom
vegetacijom na krkoj podlozi.

Geomorfoloki je spomenik prirode zatien prema zakonu o zatiti prirode SR BiH iz 1965.

Peina u Dolama nalazi se iznad sela Bihova kod Trebinja. Ulaz u peinu nalazi se na junoj
strani. Pri ulasku u peinu dolazi se na iroki peinski nadsvod koji je zagraen velikim
stijenama. Sa desne strane nalazi se manja prostorija.

Pravi ulaz u peinu nalazi se u jugozapadnom dijelu nadsvoda odakle se sputa

desetometarska strmina kojom se stie u prvu dvoranu koja je duga 20, a iroka 18 metara.
Visina joj see od 8 do 14 metara. Iz prve dvorane se preko odlomljenih stijena silazi u drugu
dvoranu koja je neto vea od prve i duga je 30 i iroka 25 metara, dok joj je visina ista kao i
u prethodnoj dvorani.

Ova dvorana je izuzetno bogata peinskim nakitom, a u jednom dijelu druge dvorane nalazi se
manje jezero. Mnoge upljine u dvorani zatvoreni su pijeskom koji se zajedno sa oborinskim

6
http://www.ekoakcija.com/content/sta-je-sve-prosla-drzava-uspjela-da-zastiti

10
vodama slijeva u unutranjost peine. Peina se zavrava 70 metara dugim kanalom koji se
prua ka jugu

Geomorfoloki je spomenik prirode

zatien prema zakonu o zatiti
prirode SR BiH iz 1965.

Peina na Ilijinom brdu nalazi se

kod naselja Naranii u opini
Trebinje, otprilike 400m od naselja.
Dubina prostorije varira izmeu 25
i 30m dok je visina u rasponu 2-8m. Unutar peine ne nalazi se spiljski nakit.

Geomorfoloki je spomenik prirode zatien prema zakonu o zatiti prirode SR BiH iz 1965.

Pavlova peina (Petro-Pavlova peina) nalazi se smjetena 2km od Petro-Pavlovoga

manastira. Unutar nje nalazi se malo oltarsko mjesto koje se posveuje tokom Petrovdana ija
se ceremonija odvija unutar peine.

Peina je bogato ukraena i unutar nje se nalazi manje jezerce za koje se vjeruje da je njegova
voda ljekovita. Mnoge legende govore o nastanku imena ove peine,ali najpopularnija je ta da
se u ovoj peini skrivao Sv.Pavle od Petropavlova peina
Rimljana te u istoj peini potajno krstio prve krane ovoga podruja.

Geomorfoloki je spomenik prirode zatien prema zakonu o zatiti prirode SR BiH iz 1965.

11
 ZATIENA KULTURNO HISTORIJSKA BATINA

OPINA TREBINJE

Na listi nacionalnih spomenika BiH (sastavljenoj od strane Komisije za zatitu nacionalnih

spomenika BiH) u gradu Trebinju se nalazi 88 zatienih podruja.7

Ta podruja su:

Manastir Tvrdo
Arslanagia most
Rimski most Vuija
Resulbegovia kua u Trebinju
Klobuk (na granici sa Crnom Gorom)
Crkva sv. Georgija u Gomiljanima
prahistorijska gradina Brijeg u Mostaima
Crkva sv. Arhanela Mihajla
Damija u Kotezima
Pravoslavna crkva sv. Klimenta
Spahovia kula sa dvorima u Bihovu
Srednjovjekovni grad Mievac
Mlinica u Budoima
Gimnazija Trebinje
Crkva Preobraenja Gospodnjeg
Katedralna katolika crkva Roenja BDM
Mlin u drijeloviima
Prapovijesna gradina Varina gruda
Crkva sv. Apostola Petra i Pavla
Crkva sv. Petke u Bihovu
Manastir sv. Georgija u Zupcima
Nekropola steaka Crna
Prapovijesna gradina i gomile u Dobromanima
Ostatci ureve crkve u Domaevima
Ostatci crkve sv. Petra u Domaevima
Crkva sv. Nikole u Domaevima
7
http://www.kons.gov.ba/

12
 Nekropola steaka ureva crkva u Domaevima
Crkva sv. Jovana u Donjem Vrbnu
kola u Donjem Vrbnu
Crkva sv. Stefana (epana) u Donjim Turanima
Crkva Roenja Bogorodice u Draevu
Prapovijesna gradina Gradac u Drainom Dolu
Crkva Uspenja Bogorodice u Drijenjanima
Crkva sv. Georgija (Roenja Bogorodice) u Dubljanima
Crkva Vaznesenja Hristovog u Duboanima
Crkva sv. Vraa (Vraevia) u Gomiljanima
Crkva sv. Konstantina (Kostadinovia) u Gomiljanima
Praistorijske gomile u Gomiljanima
Nekropola Crkvina u Gornjem Vrbnu
Crkva sv. Vasilija Ostrokog u Gornjem Vrbnu
Crkva sv. Petke u Grabu
Nekropola steaka u Humu
Prapovijesna gradina Velika i mala u Humu
Crkva Roenja Bogorodice u Humu
Crkva sv. Ilije u Jasenu
Kapela sv. Dimitrija u Klobuku
Crkva Vaznesenja Hristovog u Konjskome
Nekropola steaka Klicanj u Krajkoviima
Srednjovjekovno crkviste u Krajkoviima
Prapovijesna gomila, crkvite i nekropola Crkvina u Kremenom Dolu
Crkva Uspenja Bogorodice u Lugu
Prapovijesna gradina u Ljubomiru
Crkva sv. Ilije i srednjovjekovno groblje u Mesarima
Prapovijesna gradina s tumulom i utvrenje Ilijino brdo u Mesarima
Crkva pokrova Bogorodice u Moskom
Crkva sv. Klimenta u Mostaima
Crkva sv. Petke u Mostaima
Prapovijesna gradina Brijeg u Mostaima
Hadiahmetovia kula u Mostaima
Crkva sv. Nikole u Mrkonjiima
Crkva Uspenja Bogorodice u Necvijeu
Crkva sv. Jovana u Orahovcu
Prapovijesna gradina sa tumulima u Pridvorcu
Crkva sv. Konstantina i Jelene u Pridvorcu
Crkva sv. Georgija u Prljai na Gorici
Nekropola steaka Staro Slano 1.
Praistorijske gomile Strujii
Crkva sv. Varvare u Strujiima
Crkva sv. Nedelje u Taleu
Nekropola steaka Taleza Tale
Crkva Uspenja Bogorodice Turmenti
Crkva sv. Arhanela Mihaila Ugarci
Nekropola steaka Ljeskova glavica Ugarci

13
 Tumul i nekropola steaka Ugarci
Ambijentalna etno cjelina Uvijea
Crkva sv. Arhanela Veliani
Crkva sv. Trojice Volujac
Nekropola steaka Vrpolje
Crkva sv. Joakima i Ane Vrpolje
Most na rjeici Suici Vuja
Crkva sv. Andrije u Zgonjevu
Crkva sv. Jovana Zakovo
Crkva sv. Stefana Zakovo
Nekropola steaka Zakovo 1.
Nekropola steaka Zakovo 2.
Ostatci crkve sv. Ignjatija (Maleevka)

Manastir Tvrdo je jedan od posebnih spomenika ove regije kao i ovoj dravi. Manastir je
prema legendama sagraen za vrijeme cara Konstantina .I. Velikoga i njegove majke Jelene.
Prema legendama manastir je tu stajao oko 250 godina do provale Avara na ova podruja koji
su ga sruili. Krajem 13. i poetkom 14.stoljea ovo podruje dolazi u ruke srpskoga kralja
Milutina koji na mjestu nekadanjega manastira podie isti te ga posveuje Uspenju Presvete
Bogorodice i podignut je na stijenama mjesta Tvrdo prema kojem je i dobio ime.

1509. doivjeo je detaljnu obnovu od strane Slika 1 - Manastir Tvrdo

trebinjskoga mitropolita Visariona .I. ,ali je doivjeo teku sudbinu 1694. kada su ga unitili
Mleani tokom turskog mletakoga
rata.

1928. dolo je do obnavljanja sruenog

zdanja manastira tokom kojeg je obnovljen
monaki manastir te crkveni kompleks.
Freske koje su unutar manastira potjeu iz
16.vijeka

Manastir je poznat po mnogo emu, ali poglavito po proizvodnji vina,meda i ikona. Vino iz
manastira Tvrdo nadaleko je poznato.

Arslanagia most je prema nekim zapisima 1574. podigao Mehmed-paa Sokolovi. Dugo
vremena bio je poveznica izmeu centralne Bosne i Herceg Novog i to se odralo sve do pada
Herceg Novog u ruke Mleana 1687. Nakon toga Slika 2 - Arslanagia most

14
most gubi na vanosti i kretanje njime odumire. Naziv je
dobio po Arslan agi, jednom od plemia koji je
napustio Herceg Novi, a koji je u njegovoj blizini
izgradio kuu,a most je dobio u posjed i od kojeg je
plaao mostarinu. Vremenom se narod tu poeo
doseljavati i vremenom se razvilo naselje koje su
prozvali Arslanagii.

Most je tokom prolosti dva puta bio oteen,

prvo 1944. od strane etnika kada su ga
pokuali minirati, a drugi put 1965. tokom
izgradnje HE. Naime most je bio potopljen
godinu dana u akumulacionome jezeru koje
je ispranjeno 1966. tako da bi se most
mogao rastaviti.

Most je ostavljen u lokalnome polju rastavljen do 1970. kada je putem natjeaja Energopetrol
dobio dozvolu da ga sastavi nekoliko kilometara nie. Selo Arslanagii je uglavnom ostalo
potopljeno.

Arslangiev most je duine 92,25m i visina je 15m koja varira tokom godinjih doba i
variranja visine vodostaja rijeke.

Rimski most Vuija je velika nepoznanica jer nikada Slika 3 - Rimski most Vuija
nije odreeno njegovo tono vrijeme graenja, ali navodno je izgraen u 13.vijeku. Prema
nekim zapisima ovaj most je postojao i ranije,ali na malo nioj poziciji most je navodno bio
uniten tokom jedne bujice.

On je graen od tesanog kamena, a gornji lukovi od sige. Nasvoenje od sige je sastavljeno

polukrunim lukovima, tako da je vrlo lijep dojam i uklapa se u prirodni ambijent.

Resulbegovia (Begova) kua izgraena je 1764. godine kao ljetnikovac. Rekonstruirana je u

drugoj polovini 20. stoljea. Do rata je bila veliki spomenik islamske arhitekture u gradu
Trebinje,a u razdoblju Jugoslavije ovaj objekt je bio zatien kao etnografski muzej.
15
Rezidencijalni kompleks se sastoji od nekoliko
objekata: Slika 4 - Resulbegovia kua

Glavna kua
Konak

Ekonomski objekat

Bata i vonjak u vanjskome dijelu kompleksa

Tokom posljednjega rata objekt je kao i svi drugi u potpunosti uniten. Ovaj objekat do sada
nije obnovljen.

Klobuk (na granici sa Crnom Gorom) je naziv za Stari grad Klobuk se nalazi na koti 956, na
kosom platou Mirotinskih greda, 582 m iznad sela Aranelova i doline rjeice Suice ispod
strmih stijena - na jugu, i sela Klobuk uz put za Niki na sjeveru. Grad je sagraen na
velikoj prirodnoj terasi, oko 500 m juno od puta Trebinje Lastva Vilusi Niki. Do
grada se stie sa sjeverozapada, sa spomenutog puta za Niki, umskim putem koji su
vjerojatno gradile austrijske trupe.

Klobuk je bio srednjovjekovni grad koji je sagraen najvjerojatnije tokom bizantske vladavine
Slika 5 - Stari grad Klobuk
nad ovim podrujem. Tokom razdoblja ranoga
srednjega vijeka bio je u sastavu Kneevine Duklje (moderna Crna Gora). Pod upravom
srpske krune i dinastije Nemanjia bio je do 1377. kada je bosanski kralj Tvrtko .I. okrunjen
kao kralj Bosne i Srbije. Vlast se izmjenjivala izmeu plemikih porodica junog dijela
Bosanskoga kraljevstva. 1438. Klobuk je nakon rata izmeu Hercega Stjepana Kosae i kneza
Pavlovia pao u ruke Hercega Stjepana Kosae u ijem vremenu ovaj grad postaje vaan dio
odbrambrenog sustava na junome dijelu granice.

U osmanske ruke pao je 1477. i sve do aneksije BiH 1878. od strane Austro Ugarske
monarhije u njemu je bila vojna posada. Zapisi govore o tome da je nakon mira u Srijemskim
Karlovcima (1699.) ova utvrda dobila na velikom vojnome znaaju radi stalnih upada
Mletake Republike i crnogorskih hajduka koji su pustoili ovim krajem.

1878. nakon Berlinskoga Kongresa stari grad Klobuk dolazi kao i teritorij BiH pod vlast cara
Franje Josipa .I. i Austro Ugarske monarhije. Od tada ovaj grad je naputen. Od nekada

16
velikoga grada sa velikim stratekim znaajem ostao
je samo sistem kula koji je u sve gorem stanju.

Objekt je u jako loem stanju i oekuje se detaljna

obnova i ienje prostora oko objekta.

Crkva sv. Georgija u Gomiljanima je jedan od nacionalnih spomenika u ovome malome selu
koje broji oko 80-ak stanovnika. Crkva je sagraena u 15.stoljeu. ,ali je naalost u jako
loem stanju radi nedostatka obnove i restauracije. Jako se malo zna o njenome postanku i
djelovanju.

Slika 6 - crkva sv.Georgija u Gomiljanima

Gradina Brijeg nalazi se sjeverozapadno od zadnjih
kua u naselju Mostai, na sredokrai puteva za Popovo polje i za Trebinjska brda (Zagora).
Smjetena je ispod puta za Zagoru i sputa se ka desnoj obali rijeke Trebinjice. Na lijevoj
obali Trebinjice je selo Drain Do.

Njeno razdoblje izgradnje je odreeno u kasno bronano doba (1100. 400. p.n.e) na istome
podruju pronaeni su i brojni keramiki
artefakti iz istoga razdoblja. Vjeruje se da je ovo
podruje bilo odbrambrena zona unutar koje
nalazio i manji gradski kompleks. Nepoznato je
da li je ovo nastamba Ilira ili nekih drugih
plemena koja su ivjela na ovome podruju u to
doba.

Nakon rimskih osvajanja u 2.stoljeu p.n.e ova

utvrda je pala u rimske ruke i od tada je izgubila sav strateki znaaj kao utvrena pozicija.

Crkva sv. Arhanela Mihajla nalazi se kod Lastve, udaljeno 25 kilometara istono od
Trebinja. Unutar kompleksa ove crkve se nalazi i vei broj pravoslavnih steaka.

17
Vrijeme izgradnje crkve je nepoznato,ali se vjeruje
da bi to moglo biti u periodu kraja 17.vijeka jer su
u to vrijeme nastale i freske naene unutar ove
crkve.
Slika 7 - crkva sv.Arhanela Mihajla
Uz ovu crkvu se nalazi i kompleks steaka. U
kompleksu se nalaze 62 steka od kojih su veina u
teko oteenom stanju, a neki su poeli i da tonu u
zemlji.

Damija u Kotezima nalazi se u centru sela Kotezi, smjetenom na strmom obronku brda
Lipnica, desno od puta Ljubinje Trebinje, oko 2 km sjeveroistono od Popova polja. Prema
narodnoj tradiciji ovo je najstarija damija u junoj Hercegovini, podigao ju je Mujo
Kotezlija, koji je po osvajanju Hercegovine od strane osmanske vlasti, u ime sultana dijelio
Popovo polje kao erazi emiriju.
Slika 8 - damija u Kotezima
Iza damije, blizu mihrabskog zida, nalazi se mezar ograen kamenim ploama, s nianom
bez natpisa, ne veim od pola arina, u kojem je, prema usmenom predanju, ukopan Mujo
Kotezlija, osniva damije i mekteba koji je bio sagraen uz damiju. Oko te damije razvilo
se malo naselje Kotezi u kojem je oko 1880. ivjelo 12
muslimanskih familija.

Damija je u ovome momentu u ruevnome stanju, ali

se najavljuje obnova damije u skorijem periodu.

Pravoslavna crkva sv.Klimenta je izgraena u

15.stoljeu, u narodu poznata kao Klimentica. Tipina je
mediteranska srednjovjekovna crkvica koja je
napravljena od kamena i nalazi se na desnoj obali rijeke
Trebinjice u selu Mostai. Smatra se jednom od najstarijih crkvi u trebinjskome kraju.

Ova crkva zanimljiva je zbog svog ivopisa (freski) kojim su ukraene sve zidne povrine od
vrha do dna. Dekoracija ove crkve, zajedno sa drugim znaajnim crkvama iz razdoblja od 15.
18.vijeka, ima prije svega veliku vrijednost kao kulturno historijski spomenik.
Slika 9 - crkva sv.Klimenta
18
Spahovia kula sa dvorima u Bihovima kod Trebinja je nacionalni spomenik koji se nalazi u
selu Bihovo koje se nalazi u Divarskom polju, 5 km juno od Trebinja, na putu Trebinje
Dubrovnik. Kompleks Spahovia kula sa dvorima se nalazi na poetku sela Bihovo.

Nekada je imala znaajnu ulogu,a i sam konak unutar ovoga kompleksa je bio aktivan do
posljednjega rata. Od tada je naputen i oekuje se cjelokupna osnova sistema

Srednjovjekovni grad Mievac je

nacionalni spomenik koji se nalazi dva
kilometra od Trebinja, na uzdignutoj
povrini desne obale rijeke Trebinjice.

Grad je vjerojatno podignut u 11.stoljeu i

postoje navodi koji tvrde da je ovaj grad
podignut na ostatku ilirske gradine ili
rimske utvrde iz ranijeg razdoblja. Prema
Slika 10 - Srednjovjekovni grad Mievac
legendi, srednjevjekovni grad podigao je
vojvoda Mieta, Sauvani izvori o Mievcu potiu iz vremena vladavine oblasnog gospodara
Stefana Vukia Kosae, u ijem je posjedu grad bio od 1438. godine, odakle i njegovo drugo
ime Hercegov grad. Historija pretpostavlja da su Mievcem prethodno gospodarili
Pavlovii.

Grad je 1456. dosegao svoj vrhunac i od tada kree njegovo slabljenje. Turci su nedugo
poslije toga zauzeli utvrdu i poruili je. Utvrda je izgubila strateki znaaj i od tada vie nije
obnovljena.

19
Mlinica u Budoima je nacionalni spomenik
koji se nalazi nedaleko od Trebinja.
Sagraena je 1903. od strane dotinoga
Jove Tadia iz sela Budoi.

Nadaleko je poznata u trebinjskoj regiji kao jedna od prvih mlinica gdje se prema priama
lokalnoga stanovnitva i noilo kako bi im se mogla da samelje penica u brano.

Mlinica je bilo nadaleko poznata u ovome kraju i radila je sve do 1995. kada je bila prisiljena
na zatvaranje radi oteenja na krovnoj povrini.
Slika 11 - Mlinica u Budoima
Trenutano je u jako loem stanju,ali vodeni mlin koji
se nalazi unutar mlinice je jo u funkciji.

U skorije vrijeme se oekuje detaljan plan zatite iste jer je odnedavno pod dravnom
zatitom kao nacionalni spomenik.

Trebinje Gimnazija Izgraena je 1920. kola je poela s radom u kolskoj 1921/22. godini
na prijedlog gradskog vijea Trebinje i pokrajinske uprave Bosne i Hercegovine 9. augusta
1921. godine.

Trebinje Crkva Preobraenja Gospodnjeg graen je

od 1888. do 1908. godine. Nalazi se u centru Trebinja, u
parku Jovana Duia. Ikonostas koji se nalazi u crkvi Sv.
Preobraenja radio je poznati crnogorski umjetnik Marko
Gregovi, a pomagao mu je trebinjac Atanasije Popovi.

Slika 12 - Crkva Preobraenja

Gospodnjeg

20
Katedrala Roenja Blaene Djevice Marije u Trebinju
izgraena je 1884. u ast Blaene Djevice Marije.
Prigodom blagoslova novosagraene crkve papa Leon
(Lav) XIII. poklonio je crkvi veliku sliku Gospe s
Djetetom. Godine 1904. sagraene se dvije sakristije.

Mali zvonik pokraj crkve sagraen je 1928. godine, iako su planovi za njegovu izgradnju
postojali ve 1913. prema nacrtima velikoga arhitekte Slika 13 - Katedrala Roenja Blaenog
Karla Parika. Djevice Marije

Osman paina damija Jedna od prvih

damija ovoga podruja izgraena sredinom 1726.
godine po naredbi Osman-pae Resulbegovia,
trebinjskog kapetana. Nalazi se u Starom gradu,
zajedno sa Carevom damijom (1719), najstarijom
trebinjskom damijom.

Uz ovu damiju povezana je jedna dosta neobina

pria koja govori o tome kako je sultan postao
ljubomoran na Osman painu damiju koja je
bila ljepa od bilo koje damije u Istanbulu. Iz
toga razloga proglasio je fetvu kojom je nareeno
da se Osman pau uhiti i njega i njegove sinove pogubi. Osman paa je otiao u Istanbul
molei sultana za milost, ali je to ovaj odbio Slika 14 - Osman paina damija

nedugo poslije Osman paa i njegovih 9 sinova su pogubljeni.

Damija je detaljnu obnovu dobila posljednji put 1902. i na svome je mjestu stajala sljedeih
90 godina. Ipak tokom posljednjega rata damija je minirana i u potpunosti unitena od strane
agresorskih snaga.

2001. pokree se projekat obnove iste, ali radi silnoga pritiska lokalnoga stanovnitva gradnja
je obustavljena. 2005. damija je obnovljena i ponovno otvorena.

21
Prapovijesna gradina Varina gruda Juno od Trebinja, na udaljenosti od oko 4 km, ispod
brda Huma (kota 415) i Aleksine mee nalazi se karstna uvala na kojoj se, prepreena
glavicom, nalazi gradina Varina gruda. Smjetena je u Divarskom polju koje se prostire u
pravcu sjeverjug.

Spomenik je u jako loem stanju radi ruenja od strane lokalnoga stanovnitva i radi gubitka
veeg dijela kompleksa tokom vremena odnoenjem materijala od kojeg je bio izgraen.

Prva crkva koja se nalazi unutar manastirskoga kompleksa izgraena je 1906. za doba
episkopovanja Sv. Svetenomuenika Mitropolita Petra Zimonjia i to na temeljima koji -
prema miljenju arheologa - datiraju jo iz druge polovice etvrtog stoljea.

Druga crkva koja se nalazi unutar kompleksa obnovljena je 2007. godine, u stvari je
dograena uz ve postojeu baziliku i predstavljala je trikonhos podignut nad starijom
krstionicom, otkrivenom tijekom arheolokih istraivanja proteklih godina. Po svemu sudei,
bazilika posveena Apostolu Petru sluila je kao Saborni hram u kome su obavljana
bogosluenja, a trikonhos sa krstionicom posveen Apostolu Pavlu bio je mjesto gdje se
obavljalo krtenje i gdje su (to se vidi iz ostataka 16 grobova u njemu pronaenih) nerijetko
bili sahranjivani vjernici.

Careva damija u Trebinju Izgraena je

1719. godine nakon hajdukog upada i
unitavanja damije na Policama. Izgraena je
po nalogu Osman pae Resulbegovia.

Poznata je pod brojnim nazivima poput Mala

Damija ili Ahmedova damija (po sultanu
Ahmedu .III.) i na svome je mjestu stajala do
1993. kada je razorena. Njena obnova je Slika 15 - Careva damija u Trebinju

dovrena 2014.

22
Vila Lastva (u nekim izvorima poznata kao i Titova vila)
Izgraena je 1954. Vila je sagraena 1954. godine od
korulanskog i hercegovakog kamena, kao rezidencijalni
objekat tadanjeg predsjednika SFRJ, na placu povrine dva
hektara.

U sastavu vile je ribnjak i park, a prole godine je zasaen i

vinograd.
Slika 16 - Vila Lastva (Titova vila)

Manastir sv. Georgija/ora (Brvenik Zupci) Manastir Svetog ora zasigurno datira iz
srednjeg vijeka doba Svetoga Save i Nemanjia dinastije (sredina 14.vijeka) kada je
nadbiskupija bila na Peljecu u gradu Stonu. Manastir i crkva su spaljeni i razoreni do temelja
u 18. vijeku sa najezdom Turaka.

Manastir je bio poruen sve do 1901. kada je od strane lokalnoga naroda manastir ponovno
sagraen.

Donje ievo kompleks sa Benediktinskim samostanom i crkvom Sv.Petra i Pavla

Ostaci crkava sv. Petra i sv. Pavla. Prema navodima Marka Popovia Crkva sv. Petra se vezuje
za utemeljenje Manastira sv. Petra sa polovine XI stoljea, u vrijeme jake benediktinske
ekspanzije, kada se prvi put spominje u Ljetopisu popa Dukljanina u vezi sa sahranom kralja
Radoslava. Trenutano se nalazi ispod novoizgraene crkve Sv.Petra.

Crkva sv. Petra sagraena 1906. godine. Najinteresantniji nalaz, otkriven prilikom kopanja
temelja za novu crkvu, predstavlja nadgrobna ploa sa natpisom. Prema Marku Vegi
transkripcija natpisa glasi: Poleta, Drusan (Druan), Draeta inu raku nad materju v dni
slavnga kneza Hramka.

23
 Crkva Uspenja Bogorodice u Drijenjanima u
povelji ugarskog kralja Matije Korvina iz 1465.
godine, govori se o darovanju krajeva i sela u
Hercegovini opatu Aleksandru-diplomati, inae
Dubrovaninu. Spominju se i sela upe Popovo
Galii, Dubljani i Grmljani, koja i danas postoje.

Iz tih vremena je pravoslavna crkva Uspenja

Bogorodice sa nekropolom sa stecima i starim
kamenim nadgrobnicama (krstaama). Pripada tipu crkava koji se udomaio u Dalmaciji i
junom Primorju, odakle se dalje proirio u unutranjost kontinenta putem dubrovakih
graditelja i postao karakteristian za Popovo polje.
Slika 17 - crkva Uspenja Bogorodice
Kod ovih objekata dolo je do proimanja razliitih stilskih shvatanja i u Drijenjanima
na taj nain stvorena je jedna izdvojena skupina spomenika, karakteristina za istonu
Hercegovinu. Po arhitektonskim obiljejima to su crkve jednostavne osnove i skromnih
dimenzija, sa polukrunom apsidom na istoku i zvonikom na preslicu na zapadnoj fasadi.
Uz podune zidove u unutranjosti prislonjeni su lukovi koji nose poluobliasti svod.

Uz Pravoslavnu crkvu Uspenja Bogorodice i aktivno groblje, smjetena je nekropola sa 8

steaka, od ega 6 sanduka i 2 ploe i 14 starih kamenih nadgrobnica (krstaa) iz XIX. i XX.
vijeka. Crkva i nekropola su nacionalni spomenik .

Crkva Sv. Jovana Krstitelja u Donjem Vrbnu podignuta je u srednjem vijeku na mjestu
Prvjenina. I o njoj je detaljno pisao arhimandrit Leontije. Kazuje autor da je crkva sagraena
u bizantijskom stilu u obliku krsta i okruena sigom.

Istie da se stilom ni jedna crkva u ovom kotaru sa njom ne moe ravnati, izuzev crkva
manastira Dobrievo. Sruena je oko 1687. kao odmazda Osmanlija radi pada Herceg Novog.
Do 1867. godine bila je poruena i tada su je ponovili mjetani Vrbna, Budoi i Jasena.

24
Crkva sv. Vasilija Ostrokog u Gornjem Vrbnu kojoj tradicija pripisuje veliku starinu,
kazujui da je podignuta u nemanjikom periodu. Njena je ranija posveta Sv. Uznesenju
Kristovom. Kae se da je poruena 1687. godine kada su Turci protjerani iz Novoga.

Predanje tvrdi da je posveta izmijenjena u spomen na prolazak kroz Vrbno Sv. Oca Vasilija u
asu kada je prelazio ka Onogotu. U udojeviima postoji i ruevina crkve Sv. Ignjatija
Bogonosca sa natpisom popa Obrada Maleevca koji sam nedavno objavio.

Gomiljani crkveni kompleks na podruju naselja gomiljani nalaze se dvije

srednjovjekovne crkve koje ine ovaj kompleks kao nacionalni spomenici BiH. Te crkve su:

Gomiljani crkva sv. Vraa (Vraevia) izgraena u razdoblju dinastije Nemanjia

Gomiljani crkva sv. Konstantina

(Kostadinovia) izgraena u 15.vijeku

Crkva svetog Ilije u selu Mesari nalazi se na vrhu

Ilijinog brda (Ilijina glavica) u selu Mesari, sjeverno od
magistralnog puta Trebinje Mostar. Smjetena je na
obodu Popovog polja, 20 kilometara zapadno od
Trebinja. Crkva Svetog Ilije je trikonhos, koji je vie puta prepravljan.

Posljednji put, prema natpisu na arhitravnoj gredi, bilo je to 1897. godine. Ova crkva ima
predromaniki stilski karakter, te se smatra da je Slika 18 - crkva Sv.Ilije u Mesarima

vjerojatno i prvobitna crkva sagraena u periodu od IX do XI vijeka.

Spada meu najstarije graevine u Hercegovini. Crkva Svetog Ilije sa prahistorijskom

grobnom gomilom (tumulusom) i nekropolom sa stecima u Mesarima proglaena za
nacionalni spomenik BiH 2008. godine.

Hadiahmetovia kula u Mostaima jedan od rijetko relativno dobro ouvanih

odbrambreno stambenih kompleksa sagraenih u razdoblju nakon pada Herceg Novog

25
(1687.) sve do razdoblja raspada Venecijanske drave
(1799.)

Sastoji se od nekoliko cjelina:

stambene cjeline
kule

bate

parcela sa obradivim povrinama

Cjelokupna mahala ograena je zidom od priklesanog kamena u krenom malteru visine oko
2 m. Unutar mahale, u zasebnim avlijama, nalazi se pet stambenih objekata sa prateim
ekonomskim prostorima.

Svaka avlija ima svoj zaseban ulaz. Svi objekti su graeni od pravilno klesanog kamena u
krenom malteru. Objekti su jedospratni i dvospratni. Zavreni su dvovodnim krovom i
izvorno su bili pokriveni kamenim ploama. Prozori na objektima su bili relativno manjih
dimenzija.

Crkva sv.Petke u Mostaima Crkva sv. Petke u Mostaima predstavlja tip objekta koji se
po dimenzijama i obliku esto susree u Dalmaciji i u junoj Hercegovini. To je oblik koji je
usvojen u XIII. i XIV. stoljeu i koji se rano odomaio, naroito u junom Primorju, odakle je
dospio u unutranjost.

Od XV. vijeka u uzoru na spomenute crkve koje su se gradile u primorskim gradovima grade
Slika 19 - crkva Sv.Petke u Mostaima
se seoske crkve malih dimenzija ili manastiri lokalnog
ugleda. Objekte su za katolike i pravoslavne poruitelje radili dubrovaki zidari koji su,
izuzev jednog kratkog perioda krajem XVI. stoljea, bili stalno prisutni na prostoru istone
Hercegovine. Podaci o toj gradnji sauvani su u dokumentima iz Arhiva Dubrovake
republike.

Tano vrijeme gradnje ove crkve je nepoznato, iako se vjeruje da je graena prije osmanskih
osvajanja.

26
Most na Bari u Mostaima Stari most u Mostaima pripada skupini tzv. malih seoskih
kamenih mostova koji su graeni na nunim komunikacijama u hercegovakom kru i to na
manjim rijekama, ponornicama i potocima.

Ne zna se tono vrijeme izgradnje Starog mosta u Mostaima, ali iz samog naziva sela
(Mostai) moe se pretpostaviti da tu postoji ve due vrijeme. Graen je na tradicionalno
konzervativan nain, najvjerojatnije od strane domaeg graditelja. Most je izgraen u seoskoj
rustikalnoj formi od lomljenog kamena sa dva prelomljena luka.

Crkva Sv.Varvare u Strujiima sa grobnim kompleksima Izgraena u 16.vijeku na mjestu

hrama koji se spominje u dubrovakim arhivima oko 1664. Zvonik na crkvu dodan je na
trenutanu konstrukciju 1886.

Uz crkvu se nalazi i groblje koje potie iz razdoblja

13. i 14.stoljea i koje se nalazi u krugu crkve na
koje je poslije nadograen i crkveni prostor .

Slika 20 - crkva Sv.Varvare

Crkva Sv. Nedelje u Taleima Hram Svete

Nedelje u Talei je hram Srpske pravoslavne crkve koji se nalazi u Taleama u opini
Trebinje. Hram je posveen Svetoj Nedelji, a podignut je tokom 15. vijeka.

PRAPOVIJESNE GRADINE U OPINI TREBINJE

Tokom razdoblja bronanoga i eljeznoga doba na ovome podruju izgraene su brojne

gradine i tumulusi koje su dio velikih graditeljskih cjelina naroda koji su ivjeli na ovome

27
podruju kao i graditeljske cjeline koje su izgradila ilirska plemena u razdoblju postojanja
njihove drave na ovome podruju.

Na ovome podruju nalazimo nekoliko prapovijesnih gradina:

Gradac gradina
Prahistorijska gomila u Gomiljanima
Prahistorijska gradina Velika i Mala u Humu
Prahistorijska gradina sa utvrenjem na Ilijinom Brdu
Prahistorijska gradina sa tumulusima u Pridvorcima
Prahistorijska gomila u Strujiima

NEKROPOLE STEAKA U OPINI TREBINJE

U razdoblju postojanja srednjovjekovne bosanke drave na ovome prostoru pojavljuje se

specifian oblik izrade nadgrobnih spomenika poznat kao steci. Na podruju Hercegovine na
brojnim lokalitetima nalaze se nekropole steaka koje variraju u ukupnome broju od 70 300
jedinica u cjelini.

Na podruju opine Trebinje u novije vrijeme zatieno je nekoliko nekropola:

Nekropola steaka Crna

Nekropola steaka ureva crkva Domaevo
Nekropola Crkvina Gornje Vrbno
Nekropola steaka u Humu
Nekropola steaka Klicanj u Krajkoviima
Nekropola steaka u Taleima
Nekropola steaka Ljeskova glavica u Ugarcima
Nekropola steaka u Vrpoljima
Nekropola steaka u Zakovu (Zakovo I i Zakovo II)

28
 SREDNJOVJEKOVNE CRKVE U OPINI TREBINJE

Tokom razdoblja srednjovjekovne drave Nemanjia i poslije tokom vladavine Bosanskoga

kraljevstva na ovome podruju izgraene su brojne crkve. Zatiene crkve opine Trebinje su:

Crkva sv.Petra i Pavla u Barama

Crkva sv. Pantelejmona u Aleksinoj Mei
Crkva sv. Petke u Bihovu
Crkva Sv. ura u Domaevu (ostatci)
Crkva sv. Petre u Domaevu (ostatci)
Crkva Nikole u Domaevu (ostatci)
Crkva sv. Stefana u epanima
Crkva sv. Georgija u Dubljanima
Crkva Vaznesenja Hristovog u Duboanima
Crkva sv. Petke u Zupcima
Crkva Roenja Bogorodice u Draevo
Crkva Roenja Bogorodice u Humu
Crkva sv. Ilije u Jasenu
Crkva sv. Dimitrija u Klobuku
Crkva Vaznesenja Hristovog u Konjskome
Crkva Uspenja Bogorodice u Humu
Crkva sv. Nikole u Mrkonjiima
Crkva Uspenja Bogorodice u Necvijee
Crkva sv. Jovana u Orahovcu
Crkva sv. Konstantina i Jelene u Pridvorcima
Crkva sv. Georgija u Prljaama
Crkva Uspenja Bogorodice u Turmentima
Crkva sv. Arhanela Mihajla u Ugarcu
Crkva sv. Joakime i Ane u Vrpolju
Crkva sv. Stefana u Zakovu
Crkva sv. Ignjatija u udojeviima (ostatci)

POTENCIJALNI ZATIENI PROSTORI

Trebinje pored ovih podruja koja su zatiena ima i podruja koja jo nisu zatiena, ali su
pod detaljnim razmatranjem za zatitu i obnovu. Druga podruja nisu dovoljno valorizirana
turistiki i kroz ovaj tekst emo upoznati potencijalna podruja za zatitu i turistiko
ukljuivanje.

KULTURNO HISTORIJSKI OBJEKTI

29
Brankovia kula jedan od velikih misterija trebinjskoga podruja. O Brankovia Kuli se
jako malo zna, no jedna od glavnih pretpostavki je da potie iz 1323. i da je bila sredite
straara stambenog objekta vojvode Mladena Mladenovia, koji se 1323. godine, u vrijeme
kralja Stefana Deanskog, pominje kao oblasni gospodar Trebinja i Draevice.

Za razliku od brojnih objekata na podruju Trebinja, Brankovia kula je ouvana i stoji na

mjestu. Ipak brojni strunjaci upozoravaju na to da je u jako tekome stanju i da joj je u
skorije vrijeme potrebna detaljna obnova.
Slika 21 - Brankovia kula
Petro Pavlov Manastir (6.stoljee ) Manastir Sv. Apostola Petra i Pavla smjeten je
nadomak mjesta ieva u Petropavlovom polju,
na etvrtom kilometru jugozapadno od Trebinja.
Spomenuto polje okrueno je s tri strane brdima
iza kojih se prua more, a sa etvrte otvoreno
prema gradu koji je istovremeno i dovoljno
blizu da zadovolji eventualne potrebe
Slika 22 - Petro - Pavlov manastir
Manastira, i dovoljno daleko da mu obezbjedi
neophodni mir.

Manastir je prvi put izgraen u 4.stoljeu,a nakon toga je u 6.stoljeu na temeljima istoga
napravljen manastir koji i danas stoji na tome mjestu. Unutar manastirskog kompleksa nalaze
se i dvije crkve

Prva crkva koja se nalazi unutar manastirskoga

kompleksa izgraena je 1906. za doba episkopovanja
Sv. Svetenomuenika Mitropolita Petra Zimonjia i
to na temeljima koji - prema miljenju arheologa -
datiraju jo iz druge polovice etvrtog stoljea.

Druga crkva koja se nalazi unutar kompleksa

obnovljena je 2007. godine, u stvari je dograena uz ve postojeu baziliku i predstavljala je
trikonhos podignut nad starijom krstionicom, otkrivenom tijekom arheolokih istraivanja
proteklih godina. Po svemu sudei, bazilika posveena Apostolu Petru sluila je kao Saborni
hram u kome su obavljana bogosluenja, a trikonhos sa krstionicom posveen Apostolu Pavlu

30
bio je mjesto gdje se obavljalo krtenje i gdje su (to se vidi iz ostataka 16 grobova u njemu
pronaenih) nerijetko bili sahranjivani vjernici.

Manastir Dui Manastir Dui je

manastir koji se nalazi na lijevoj obali
Trebinjice, 12km od Trebinja na
putu prema Dubrovniku. Iako je u
ravni, vidik sa platoa na kojem lee
Manastirske zgrade, prua se nesmetano na
sve etiri strane i obuhvata okolne
masive i vrhove. Slika 23 - Manastir Dui

Prvi put je spomenut 1694. nakon razaranja manastira Tvrdo nakon ega postoje glavno
sredite Mitropolita Zahumskoga. Manastir je dva stoljea bio nedirnuto sredite mitropolita i
sluio kao vjersko i duhovno sredite srpskoga naroda u Bosanskome (poslije
Hercegovakome paaluku).

Tokom 19.stoljea nekoliko puta doivljava

teku sudbinu. 1858. spalili su ga Turci nakon
neuspjenoga ustanka srpskih feudalaca u
Trebinju. Tu je sudbinu i 1861. tokom
drugoga neuspjenoga ustanka kao i 1875.
tokom treega i najveega ustanka.

Nakon to je BiH Berlinskim sporazumom pripala Austro-Ugarskoj monarhiji pokreu se

planovi za njegovu detaljnu obnovu kako bi mu se vratio stari sjaj, no opet 1886. stradava u
poaru.

Nakon 1992. i obnove Manastira Tvrdo sredite Mitropolije prelazi u spomenuti, no Manastir
Dui ostaje jako znaajno mjesto za vjernike ovoga podruja.

Tvrava Stra Jedan od najveih misterija grada Trebinja. Radi se o velebnoj utvrdi koja
je izgraena za vrijeme Austro Ugarske vladavine Bosnom i Hercegovinom. Graeno je od
1910. 1916.

31 Slika 24 - Tvrava Stra

Malo toga se zna o velebnome objektu koji je dugo vremena sluio kao vojna baza za brojne
vojske koje su se tu nalazile. Tvrava Stra je jedinstvena po tome to je jedina u Europi i
svijetu na kojoj su kupole ostale i jo su u mogunosti da budu aktivne. Krajem 2016.
najavljen je veliki projekat kojim bi se ovaj velebni objekat doveo u red i time poelo
privlaiti turiste koji su zainteresirani za ovo podruje.

Prema priama trebinjskoga naroda ova zgrada ima oko 360 prostorija, ali nedavna
istraivanja su dokazala da je taj podatak ustvari netoan i da je toan broj +60 soba.

ZAKLJUAK

Kulturni i turistiki potencijal ove opine svake godine dobiva na sve veem znaaju
zahvaljujui nizu kvalitetnih turistikih projekata koje ova opina i grad redovito organizuju.
Sjajan primjer toga su Dani Vina koji se organizuju u Manastiru Tvrdo svakoga ljeta i tokom
kojeg se degustira autohtono vino napravljeno na ovome podruju (Vinarija Tvrdo).8

Veliki broj prirodnih i kulturno historijskih spomenika bi uz kvalitetan program turistike

valorizacije mogao da dalje zaivi i da potakne edukaciju turista o burnoj historiji ovih
podruja.

8
http://www.tvrdos.com/sr/?p=1581

32
U vremenima koja dolaze grad Trebinje bi mogao da postane jako znaajno turistiko sredite
podruja jugoistone Hercegovine odnosno june Bosne i Hercegovine te uz dalje
povezivanje sa receptivnim centrima u njegovoj blizini poput Dubrovnika i Mostara mogao da
dobije na mnogo veem meunarodnome znaaju kao grad sa jako bogatom kulturnom
batinom.

U budunosti se oekuje da e se jo brojni potencijalni kulturno historijski spomenici

zatiti zakonom o zatiti nacionalnih spomenika BiH i biti obnovljeni do te mjere da ih se
moe kulturoloki i turistiki valorizirati.

LITERATURA

1. http://cipiripi-bosna.blogspot.ba/
2. http://www.ekapija.com/
3. http://eparhija-zahumskohercegovacka.com/
4. http://www.etrebinje.com/
5. http://www.gradtrebinje.com/
6. http://www.hercegovinapromo.com/manastir-duzi/
7. http://www.hotelintrebinje.com/
8. http://www.hotelleotar.com/
9. http://www.kons.gov.ba/
10. http://manastiriusrbiji.com/
11. http://www.medzlis-trebinje.ba/v1/index.php
12. http://www.mojaavantura.com/
13. http://www.muftijstvo-mostarsko.ba/
33
14. http://nasbih.com/
15. http://old.kons.gov.ba/
16. http://radiotrebinje.com/
17. http://www.rzs.rs.ba/
18. http://tb.komorars.ba/
19. https://www.trebinje.rs.ba/bs/
20. http://trebinjeturizam.com/
21. http://turizamrs.org/

34