zlem Berk1

SMRGECLK, DL VE BRIAN FRIELIN EVRLER

zet
Brian Frieln Translations (eviriler) adl oyunu, ngiliz ordusunun rlanda dilindeki
yer adlarn ngilizce adlarla deitirmesiyle nasl rlandann haritasn yaptn ele
alrken, smrgeciliin dil ve eviriyle olan ilikisini ve kltrel smrgeciliin nasl
tarih yazm ve haritaclk gibi projelerle smrgecinin dilini rlandada yaydn
gstermektedir. George Steinern, ister dilii isterse dilleraras olsun, her trl
iletiimin bir eviri etkinlii olduu dncesinden yola kan Friel, oyununda evirinin
aslnda saydam ve masum bir etkinlik olmadn ve her zaman g ilikileriyle
yakndan ilikili olduunu gstermektedir.

Anahtar szckler: Brian Friel, Translations, rlanda, smrgecilik sonras, eviri

Summary
Colonialism, Language and Brian Friels Translations
Brian Friels play Translations describes how the British army mapped Ireland,
replacing Irish place-names by English equivalents and portrays the relation between
colonialism and language, and the forces of cultural imperialism which imposed the
language of the colonizer in Ireland through the projects of map-making and
historiography. Influenced by George Steiners idea that inside or between languages,
human communication equals translation, Friel shows that translation is not a
transparent and innocent act and that power relations are always involved in this
process.

Keywords: Brian Friel, Translations, Ireland, postcolonialism, translation

Giri: Smrgecilik ve Dil

Asker smrgecilik, smrgecinin hegemonyasn kurmada sadece ilk admdr.

Bu ayn zamanda masrafl bir yntemdir ve smrgeci iin uzun vadede fazla bir yarar

salamaz. Bu yzden smrgelerin, durumlarn kabul etmelerini ve smrgecilerine

ballklarn salamak iin izlenen pek ok baka strateji olmutur. Daha 1596 ylnda

ngiliz air Edmund Spenser rlandann Mevcut Durumuna Bir Bak bal altnda,

rlandallar yok edilmesi gereken barbar skitler olarak tanmlyor ve ngilizlerin rksal

stnln savunuyordu (Said 222). Spenser, ayrca dilsel smrgecilii ngilterenin

izlemesi gereken yntemlerden biri olarak grmekteydi. Spensera gre dil, kimlik ve

lkeye ballk demekti ve fethedileni, fethedenin dilini renmeye zorlayarak, onun

1
Yard. Do. Dr. Mula niversitesi, Mtercim Tercmanlk Blm retim yesi.

1
kimliini de deitirmek mmkn olabilirdi. Bu yzden de eer rlandallar kendi

dillerini brakp ngilizceyi kullanmaya ve isimlerini ngilizce isimlerle deitirmeye

ikna edilirlerse ok ksa srede rlandal kimliklerini ve kltrlerini de unuturlard

(Hawkins).

ngilterenin rlanday smrgeletirme srecinde ska kulland bu yntem,

bu yaznn da konusu olan Brian Frieln Translations (eviriler) adl oyununun asl

temasn oluturmaktadr. Translations, her eyden nce dil ve eviriyle yakndan ilgili

bir oyundur; kltrel smrgeciliin nasl tarih yazm, haritaclk gibi projelerle

smrgecinin dilini rlandada yaydn gstermektedir. Oyun, rlandadaki hedge

schools denilen okul sistemini1 ve ngiliz ordusunun rlanda dilindeki yer adlarnn

ngilizce adlarla deitirmesiyle nasl rlandann haritasn yaptn da ele almaktadr.

ngiliz ordusunun Harita Dairesi2 1830larda rlanday bu ekilde yeniden

haritalandrrken, ngilizce de rlanda eitim sistemine girmitir. Oyun bu ynyle

rlanda ve ngiltere arasndaki smrgecilik ilikisinde ok nemli bir dnemi ele

almaktadr. Nitekim, oyunun hem rlanda hem de baka lkelerdeki byk baars

rlanda tarihinin ve kltrel politikalarnn da yeniden deerlendirilmesini balatm ve

1980lerde rlandal entellektellerin tarihsel revizyonizm zerine yaptklar

tartmalarda merkez bir yer edinmitir.

Friel, oyununun dille ve sadece dille ilgili olduunu sylemekle beraber (Coult

88) Translations eski Yunanca ve Latince gibi klasik dillere ve kltrlere yapt

gndermelerle, rlandann smrgecilik tarihini ve iletiim konusunu deiik alardan

ele almasyla ok katmanl bir yapttr. Ancak bu almann snrlar iinde arlk, dil

ve evirinin oyunda ele aln biimine ve zellikle de evirmen kimlikleriyle ne kan

karakterlere verilecektir.

Yazar Brian Friel ve Field Day:

2
 9 Ocak 1929 ylnda Kuzey rlandann Omagh kentinde doan Brian Friel,

says yirmiyi aan tiyatro oyunlarnn yan sra ksa ykler, senaryolar yazm,

oyunlarnn film, televizyon ve radyo uyarlamalarn yapm, tiyatronun ve sanatnn

rol zerine yazlar kaleme almtr.3 zellikle ehovdan yapt uyarlamalar

yznden Friel sk sk rlandann ehovu olarak nitelendirilmitir. Bu, yzeysel bir

tanmlama olmasna karn, bir lde yazarn temel zelliklerinin de ipucunu

vermektedir: derinlii olan, ancak onlara ak politik durular yklemeyen karakterler

yaratma, mizahla hzn bir arada verebilme ve tarihsellie yaplan vurgu.

rlanda Edebiyat Akademisi ve rlanda Senatosunun bir yesi olan Brian Friel,

Sean OCasey, Samuel Beckett ve Frank McGuinnessle birlikte modern rlanda

Tiyatrosunun nde gelen oyun yazarlar arasnda yer almaktadr. 40 yl akn bir

sredir yazan Frieln oyunu son olarak 2005 ylnda Londrada sahnelenmitir:

Comedy Theatreda The Home Place, National Theatreda Aristocrats ve ayn yln

sonlarnda yine National Theatreda bu yaznn konusu olan Translations.

Frieln oyunlar ounlukla gerein sorgulanmas, kimlik ve iletiim sorunlar

zerine kuruludur. Friel bu konular ele alrken zellikle dilin doas zerinde durur ve

bu zelliiyle pek ok oyunu absrd tiyatroya yakn durmaktadr. Dil, yer, det ve

geleneklerin adlar eserlerinde ne kan elerin banda yer alr. Friel iin dil kim

olduumuzla yakndan ilintilidir. Ona gre, kullandmz szckler, dilimizin

tonlamas ve telffuzu, baka dillerden ald szckler ve bunlar benimsemesiyle

geliimi, tarihimizin de bir parasdr.

1980 ylnda Brian Friel, aktr Stephen Rea ile birlikte, Kuzey rlandada nemli

bir yere sahip olmasn umduklar Field Day Tiyatro Grubunu (Field Day Theatre

Company) kurar. Seamus Heaney, Tom Paulin gibi rlanda edebiyat evresinden baka

adlarn da katlmasyla Field Day geliir ve Kuzey rlandada hkm sren atmann

3
merkezindeki kltrel sorunlara daha da fazla ynelir. Translations, tiyatronun 1980

ylnda sahneye koyduu ilk oyundur. Tiyatro bundan sonra aralarnda Frieln The

Communication Cord (1982) ve Making History (1988), Derek Mahonun High Time

(1984), Tom Paulinin The Riot Act (1984), Thomas Kilroyun Double Cross (1986),

Stewart Parkern Pentecost (1987), Terry Eagletonn Saint Oscar (1989) ve Seamus

Heaneyin The Cure at Troy (1990) adl oyunlarnn dnya prmiyerinin de bulunduu

pek ok oyun sahnelemitir.

Frieln ticari adan en byk baars 1990 ylndaki oyunu Dancing at

Lughnasayla gelir. Dublinden sonra bir yl akn bir sre (436 kez) Broadwayde

sahnelenen oyun, 1992de En yi Oyun da dahil olmak zere Tony dl

kazanmtr. Pek ok otobiyografik zellik tayan ve Gney rlandann krsal Donegal

blgesindeki kk bir dsel yerleim olan Ballybegde geen Frieln bu oyunu 1998

ylnda filme alnmtr. Donegal, Kuzey rlanda ve Ulster blgelerine komu olmasyla,

sorunlu bir konuma sahiptir. Donegal, Frieln Fathers and Sons, Making History,

Wonderful Tennessee ve Molly Sweeney adl oyunlarnda, bu yaznn da konusu olan

Translations adl oyunun getii ve Donegal blgesinde bulunduu varsaylan Baile

Baeg (Ballybeg) ise Aristocrats ve Philadelphia, Here I Come! adl oyunlarda yer

almtr. Frieln oyunlarnda ne kan dil, tarih ve smrgecilik gibi sorunlarn ele

alnmas iin bu blgenin corafi ve politik adan ok uygun olduu kuku gtrmez.

Translations (eviriler):

Yukarda da belirttiimiz gibi Field Day tarafndan 1980 ylnda sahnelenen ilk

oyun Brian Frieln Translations (eviriler) adl yapt olmutur. 1981 ylnda Ewart-

Biggs Bar dlne layk grlen Translations, hem zamansal hem de uzamsal olarak

rlanda tarihinin nemli bir noktasna konumlanmtr. Translations, konusu

ngilizceletirilmi biimiyle Ballybeg olan, Baile Beag4 isimli kk, dsel bir kyde

4
1833n Austos aynn sonlarnda, birka gn iinde geen perdeli bir oyundur.

Tarih, rlandada 1840larda ba gsterecek olan byk ktlktan hemen ncesidir.5

rlandann Donegal Blgesinde kk, sakin bir yerleim olan Baile Beagdeki

nfusun byk blm kylerinin dnda olup bitenle ilgili ok az deneyime sahiptir.

Yunan tanralaryla ilgili ykler de patates hasatyla ilgili olanlar kadar sradandr.

Kyde antik ve modern pek ok farkl dil konuulmaktadr.

Oyunun n plannda, yer adlarn deitirerek rlandann yeni bir haritasn

karan Harita Dairesi yer alrken, bir yandan da diller arasndaki atma, smrlen ve

smren arasndaki kltrel ve eitsiz ilikiyi deitirmede eitimin nasl bir yntem

olarak kullanld sergilenmektedir. Nitekim 1831 ylnda rlandada Ulusal Eitim

Sistemi vard, ama bununla birlikte ngilizce tek zorunlu eitim dili haline gelmiti.

Byle bir eitimin zorunlu olmas ve tm rencilerin kanun zoruyla ngilizce

renmeye ve konumaya zorlanmas oyunun balarnda Jimmy, Bridget ve Doaltyyi

ok kzdrmaktadr:

Bridget: Ve biliyor musun, okula alt yanda balyormusun ve ne kadar akll

olursan ol ya da ne kadar ok ey bilirsen bil, en az on iki yana kadar devam
etmek zorundaymsn.
...
Bridget: Ve btn ocuklar yaz k her gn, btn gn gitmek zorundalarm.
Kanun byle.
...
Bridget: Ve okula baladn ilk gnden itibaren tek bir kelime bile rlandaca
duymayacakmsn. ngilizce konumay reneceksin ve btn dersler ngilizce
verilecek (Friel 22)6

te yandan, oyunun bandan itibaren karakterler arasnda hem bu yeni okul

sistemiyle hem de ngilizcenin renilmesi ve konuulmasyla ilgili farkl grler

olduunu grrz. Nova Scotiadaki kzkardeine gndermek zere Manusa mektup

yazdran Hanna adndaki bir kyl yle demektedir: u ayya ihtiyar retmenle topal

olu hl o alrp okullarda milletin zamann ve parasn harcyorlar Tanrya

5
kr Poll na gCaorachn yukarsna u yeni ulusal okullarndan birisi yaplyor (Friel

16).

Oyunun banda, yknn byk ksmnn geecei, ayn zamanda da mdr

Hugh ODonnellin evi olan okulda hepsi birbirinden farkl karakterlerle tanrz: ok

iyi eski Yunanca ve Latince bilen 60 yalarndaki Jimmy Jack Cassie, Hughnun olu

ve yardmcs Manus ve neredeyse hi okuma yazma bilmeyen kyl renciler Sarah,

Maire, Bridget ve Doalty. Manus, konuma zorluu eken Saraha adn sylemesini

retmekte, Jimmy, Homerosun Odysseiasn Yunanca okumakta ve tm renciler

derse balamak iin Hughnun bir vaftiz treninden dnmesini beklerken yeni alacak

okullar, ngiliz askerleri, patates hasat gibi gnlk olaylar hakknda konumaktadrlar.

Asl yk, Hughnun ardndan, kk olu ve ayn zamanda Manusun kardei olan

Owenn alt yl kald Dublinden eve dnmesiyle balar. Owenla birlikte ngiliz

Ordusu Harita Dairesiden iki ngiliz subay, harita yapmndan sorumlu orta yal

Yzba Lancey ve deitirilecek yer adlarnn imlsndan sorumlu gen, idealist ve

romantik Temen Yolland da gelmitir. Manus ve Owen zt karakterlere sahip iki

kardetir. ocukluktan beri zayf ve topal olan Manus evde yaamakta ve Maire

Chatach adl renciyle evlenmeyi dlemektedir. Owen ise evini terk etmi ve baarl

bir i adam olmu, eve ancak ngilizler ve rlandallar arasnda evirmen olarak

almak iin dnmtr.

Yolland ve Owen yeni bir harita yapmak amacyla yer adlarn ngilizceye

evirirken birlikte alacaklardr. eviriler ou zaman yalnzca seslemeler gz nne

alnarak yaplr. kinci bir yol da adlarn szc szcne ngilizceye aktarlmasdr:

Buna gre Galce bir ad olan Cnoc Ban, ya ses gzetilerek Knockban olacak ya da

anlam evrilerek Fair Hill (Beyaz Tepe) haline getirilecektir (Friel 34). evrilen bu

yeni adlar sim Defterine kaydedilecek ve hazrlanan yeni haritalara ilenecektir.

6
Owenn evirmen olarak grevi, her ismi telffuz etmek, daha sonra da yukarda

belirtilen yntemlere gre bu isimlerin ngilizcelerini bulmaktr. Owen yer adlarn

deitirmekten holansa da, dili ve yasalar deitirmek iin geldii rlandaya gnln

kaptrm olan Yolland, rlanda dilinin ve kltrnn yok edilmesi olarak grd bu ii

yapmaktan honut deildir.

Yzba Lancey ise iini kitabna uygun olarak yapmak isteyen pragmatik bir

kiiliktir. Olaylar gelitike kiisel ve politik atmalar su yzne kmaya balar.

Karakterler kullandklar dilin nereden geldiklerini ve nereye gideceklerini anlamada

merkez olduunu grerek kendileriyle ilgili soru(n)larla yzlemek zorunda kalrlar.

Yolland, Manus ve Maire arasndaki ak geni, ileri daha da karmaklatrr.

Yolland ve Maire farkl diller konumalarna karn birbirlerine duygularn gstermeyi

baarrlar. te yandan, Maire ile evlenmeyi dleyen Manus Yollanda fke

duymaktadr; bir gece Yollanda saldrmay planlar, ama son anda bunu yapmaktan

vazgeer. Ancak Yolland ayn gece kaybolur, Manus kukular stne ekeceini

dnerek kamak zorunda kalr. Maire ise Yollandn kaybolduunu kabullenmek

istemez ve bir gn onun geri dneceine ilikin umudunu yitirmez. ngiliz askerleri bir

arama bl oluturur, Yzba Lancey, Yolland bulunmazsa herkesi nce kydeki

tm hayvanlar ldrmekle ve sonra da tm evleri boaltp yok etmekle tehdit eder.

Oyun mulak bir biimde son bulur: Perdeler inerken okul mdr Hugh, Aeneasn ilk

dizelerini tekrarlamaktadr.

evirilerde Dil ve eviri:

Alan Peacock, eviriler adl oyunun konusunun, dil kaybna sembolik olarak

odaklanan kltr kaybnn olduunu ileri srer (Dehoratius 368). Ancak Frieln

seyircisinin dilsel talebi, onun bu kayb rlanda dilinde anlatmasn engeller.

Dolaysyla, eviriler adl oyunun en bata kendisinin de bir eviri olduu sylenebilir.7

7
Baile Beagde yaayan oyun kahramanlarnn rlanda dilinde konutuklar ve ounun

ok az ngilizce bildiini anlatan oyun ngilizce kaleme alnmtr. Maire daha oyunun

banda ancak ngilizce szck bildiini syler (Friel 15). Nitekim Amerikaya g

etmek isteyen Mairenin bu yzden ngilizce renmek istediini de daha oyunun

balarnda duyarz (Friel 20). Jimmy de ok iyi Latince ve eski Yunanca bilmesine

karn ngilizce konusunda Maireden farkl deildir (Friel 16).

Edmund F. Dehoratius, Frieln rlandacay kullanamamasn eski Yunanca ve

Latince kullanarak gidermeye altn syler (368). Bu diller Yunan ve Romann

eski kltrlerini modern rlanda kltrne balar. Sahnede ngilizce konumak zorunda

kalan rlandal kahramanlar Latince ve eski Yunancay ise ounlukla szlerinin

ngilizceye evirilerini yapmadan kullanrlar.

Oyunun en nemli kaynaklar arasnda George Steinern After Babel adl kitab

ve Homerosun Odysseias gsterilmitir.8 Edmund F. Dehoratius, modern bir

Odysseia olarak tanmlad yapt, beslendii klasik kaynaklarla ilikilendirirken, pek

ok baka aratrmac oyunla Steinern almas arasndaki ilikiyi ele almtr (Bkz.

Baker, Kearney, Lojek).9 Gerekten de oyunun dikkatlice okuduumuzda Frieln dil ve

eviriyi ele al biiminin Steinern eviriyle ilgili dncelerinden nasl yararlandn

grebiliriz. Frieln da oyunda deiik rneklerle ele ald temel konu, Steinern altn

izerek syledii gibi, ister dilii ister dilleraras olsun, insan iletiiminin bir eviri

olduudur (Steiner 49).

Oyundaki tm kahramanlar eviriyle iiedir. Oyundaki tek evirmen karakter

Owen gibi grnse de eviri, o gelmeden de kyde sregelen bir etkinliktir. Daha

oyunun hemen banda Jimmy Jack Homerosun Odysseiasn Yunanca okumaktadr

ve onun Yunanca ve Latinceden rlanda diline yapt eviriler oyun boyunca srer.

ngiliz askerleri iin evirmenlik yapan Owen balarda grevini yle tanmlamaktadr:

8
Ben az bir parayla, part-time alan sivil bir evirmenim. Benim iim sizin

konumakta inat ettiiniz o eski ve tuhaf dili Kraln temiz ngilizcesine evirmektir.

(Friel 29). Bu noktada ne o, ne de kydekiler evirinin zorluklarndan ve neden

olabilecei etkilerden henz haberdar deildir.

Owenn gelii tam da Mairenin ngilizce renip Amerikaya gitmek istediini

anlatt ve Hughun da yeni ulusal okullarla ilgili dncelerini syledii tartmalara

rastlar. Oyunda ad geen tek gerek karakter olan Daniel OConnelle gnderme

yaparak ngilizcenin gerekliliinden bahsetmektedir Maire:

Hepimiz ngilizce konumay renmeliyiz. Annem bunu diyor. Ben de bunu

diyorum. Dan OConnell de geen ay Ennisde bunu syledi. ngilizce
konumay ne kadar abuk renirsek o kadar iyi olur dedi. [] Aynen yle
dedi: Eski dil modern ilerlemeye bir engeldir. Bunu geen ay syledi. Ve hakl.
Ben Yunanca istemiyorum. Latince istemiyorum. ngilizce istiyorum ben. (Friel
25)

Owen, hem rlanda hem de ngiliz dilini bilmesiyle ngilizler iin eviri

yapabilen, bylece de snrlar ap iki kltr arasnda gidip gelebilen bir karakterdir.

Balangta onu, belki de Maireyle birlikte, ileri grl bir rlandal olarak grrz.

ngilizce bildii halde bu dili konumamay tercih eden kardei Manusun aksine Owen,

rlanda toplumunun ilerlemesini ancak ngilizceyle olas grmektedir.

Ancak ngiliz subaylarna evirmenlik yapmak zere eve dnen Owenn ad bile

daha bandan sorunludur; ngilizler onu Roland diye armaktadr ve Owen iin bu

hi de nemli bir ey deildir. Manus Owena, ona Roland demelerine neden ses

karmadn sorduunda ald cevap tatmin edici deildir:

Manus: Sana Roland diyorlar! kisi birden Roland diyor sana!

Owen: . Ne komik deil mi? Bandan beri anlamadlar ismimiya da
belki Owen telffuz edemiyorlardr. Siz pilerden bazlarnn dalga
geeceinden korkuyordum dorusu.
Manus: Onlara sylemeyecek misin?
Owen: Evetevetyakndayaknda.
Manus: Ama onlar ...
Owen: Rahatla be adam, rahatla. OwenRolandne farkeder. Bu sadece bir
isim. Ben ayn benim, deil mi? yle deil mi?

9
 Manus: Aslnda yle tabii. Owen yine ayn Owen. (Friel 33)

Manus isimsiz olmann anlamn bilmektedir: Bu ayn zamanda kimliksiz

olmak anlamna gelmektedir ve bu noktada hem kendisinin hem de tm rlandann

kar karya kald tehdit de budur (Dehoratius 371). Oysa Owen bu noktada, ne ad

yanl sylenirken ne de Yzba Lanceyin ngilizlerin niyetini aa vurduu

konumalarn halka aktarrken, evirinin nasl belli ideolojik amalar iin

kullanlabileceinin ve evirilerin neden olabilecei kltrel ve politik sonularn

farkndadr.

ngiliz subaylaryla ilk karlamadan sonra Owenn yapt ilk eviri Lanceyin

okuldakilere kendini ve yaptklar ii anlatt konumas olur:

Lancey: [...] Yaptmz ey udur. (Owena bakar. Owen onaylarcasna

kafasn sallar) Majestelerinin hkmeti, bu lkenin ilk kapsaml incelemesini
yapmak zere emir vermi bulunmaktadr. Yani detayl bir hidrografik ve
topografik bilgiyi ierecek ve ngiliz miline alt inlik lekte uygulanacak olan
genel bir nirengi.
Owen: Tm lkenin yeni bir haritas yaplyor.
(Lancey Owena bakar: Hepsi bu mu? Owen onaylayarak glmser ve devam
etmesini iaret eder.)
Lancey: Bu byk grev sayesinde asker yetkililer mparatorluun bu
blgesinin her kesiyle ilgili gncel ve doru bilgiyle donatlacaktr.
Owen:Bu ii askerler yapyor nk onlar bu konuda yetenekliler.
Lancey: Bylece arazi bedellerini belirleme sistemi daha uygun bir
vergilendirme iin yeniden deerlendirilebilecek.
Owen: Bu yeni harita emlak haritasnn yerini alacak. Dolaysyla bundan sonra
kanunen neyin size ait olduunu tam olarak bileceksiniz
Lancey: Son olarak ynetmeliimiz olan beyaz kttan size iki nemli ana
maddeyi alntlamak istiyorum: (Okur) Mal kayplarndan ve zorla mal
deiimlerinden kaynaklanan rlandann eski haritalandrma almalarnn
aksine, yenisinin amac arsa sahiplerini ve kiraclar, sorun yaratan adaletsiz
vergilendirmeden kurtarmaktr.
Owen: Yzba halkn erlere yardmc olmalarn diliyor ve yeni harita vergilerin
dmesi anlamna gelecek.
Lancey: rlanda ayrcalkl bir konuma sahiptir. Benzer bir harita almas
ngilterede yaplmamtr. Dolaysyla bu alma hkmetin rlandann
menfaatlerini arttrma isteinden baka bir anlama gelmemektedir.
Owen: Bu harita almas hkmetin rlandaya olan ilgisini gstermektedir ve
Yzba onu ilgiyle dinlediiniz iin teekkr ediyor. (Friel 31)

10
 eviri, burada grld gibi zararsz ve entellektel bir etkinlikten ok daha

fazlasdr. Oysa evirmenlik yapmasna karn Owen, ngilizlerin niyetini anlamam

grnmektedir. Owenn Galce evirisi ngilizce szcklerden ok daha dolaysz ve

anlalrdr. Owen evirisinde detaylar atlar, kimi szleri deitirir ve bylece anlam

daha yumuatr. Lanceyin kulland ssl ve brokratik dil Owenin evirisinde

kaybolurken Lanceyin szlerindeki st kapal tehdit de eviride yer bulmaz. Owen

Lanceyin asker otoritelere ve mparatorlua yapt gndermeleri evirmez ve Galce

konuan dinleyiciler ancak Owenin onlara sylemeyi tercih ettiklerini duyarlar (Baker

267).

Byle bir eviri aslnda rlandallar kaybedecekleri bir savaa girmekten

alkoymay ya da ngilizleri evsahiplerinin hmndan korumay amalam olabilir.10

Owenn bu tutumu, her iki taraf da, tekinin tam olarak ne sylediini anlamasn

engelleyip, bylece ilerin ktlemesini nleyerek korumaktadr. Ancak Owenn

henz olan bitenin ok ayrdnda olmadn ve yaamn zorlatracak eylerden

kandn syleyebiliriz. Steiner, dillerin bakalarna bir eyleri ifade etmekten ok,

baz eyleri gizlediini ileri srer (33). Nitekim, Helen Lojekin de belirttii gibi,

Hughun ngiliz askerleriyle alay etmek iin srekli olarak rlandaca konumas,

Owenn yukarda da gsterildii gibi yanl eviriler yaparak ngilizlerin asker

niyetlerini gizlemesi dilin bu ilevini gzler nne sermektedir (Lojek 86).

Ancak iki dili de bilen Manus, olanlarn farkndadr ve kardei Owenla

evirisiyle ilgili konumak ister:

Manus: O ne biim bir eviriydi yle Owen?

Owen: Ne oldu beceremedim mi?
Manus: Lanceynin sylediklerini sylemiyordun!
Owen: Anlamdaki belirsizlik yeni balayan bir iirdir. Kim sylemiti bunu?
Manus: Lanceyin sylediklerinde pheli olan hi bir ey yoktu: Bu bal gibi
asker bir operasyon Owen! Yollandn buradaki ii ne? Yaadmz yerlerin
adlaryla ilgili doru olmayan ey ne?
Owen: Hi bir ey. Sadece standartlatrlacaklar.

11
 Manus: Yani ngilizceleriyle deitirilecekler? (Friel 32)

Manus yer adlarnn, yerli halkn anlamad bir dile evrilmesiyle ngilizlerin

buray kendilerinin klacaklarnn farkndadr. Galce konuan halk bylece kendi

lkelerinde yabanc durumuna decektir. Charles Baker bu durumu Saksonlarn

Normanlar tarafndan Batya, Galler blgesine srlmesine benzetir. Nitekim

ngilizcede Wales (Galler), yabanclar demek olan walis szcnden gelmektedir.

Baile Beagdekiler de ksa sre iinde ayn Sarah gibi kendi adlarn syleyemez hale

geleceklerdir (Baker 267).

Yolland ksa srede rlandaya ve buradaki insanlara balanr, te yandan, Harita

Dairesinin rlandadaki ykc etkilerinin de farkndadr. Lanceyye, nasl koca bir

lkenin bir gecede yeniden adlandrlamayacan sylediini anlatr Manus ve Owena

(Friel 36). Ancak Owen uzun sre evresinde olup bitenin farknda olmaz. Yolland,

yaptklar eyin her trl silme ilemini ierdiini ve bireylerin yok edildiini

sylediinde Owen yle yant verir: lkenin alt inlik bir haritasn yapyoruz.

Ktlk bunun neresinde? (Friel 43). Owen rlandacadaki yer adlarnn ngilizceye

evrilmesini anlalmaz bir nesnellikle deerlendirmekte ve bu ilemin yarataca

sonulardan habersiz grnmektedir. Kendi isminin ngilizce karln kabullendii

gibi, kltrel kimliine de srt evirmi gzkmektedir (Dehoratius 371).

Frieln oyuna katt eviri rnekleri aslnda hemen her eviride karmza

kabilecek trden sorunlar gzler nne sermektedir. zellikle Hughun azndan

dklen pek ok sz bize Steinern eviriyle ilgili dncelerini anmsatr. Dillerini

renmek isteyen Yollandla konuurken Baile Beagdeki kyllerin ve genel olarak

rlandallarn nasl bu kadar renkli ve zengin bir dilleri olduunu anlatr Hugh: Baz

kltrlerin maddi yaantlarnda varolmayanlar, kelime daarcklarna ve

szdizimlerindeki agzl enerjilerine ve gsterilerine harcadklarn greceksiniz

12
efendim (Friel 42). Gerekten de maddi olarak yoksul, ancak dilsel ynden ok zengin

Baile Beagin durumu da ayn byledir. Konumann ilerleyen ksmlarnda, dillerini de

renerek Baile Baegin bir paras olmak isteyen Yolland teselli etmek isteyen Hugh,

olunun yardmyla temenin bunu baaracan syler: Ama kelimelerin iaretler,

karlklar olduunu unutmayn. Kelimeler lmsz deildir. Anlayacanz bir ekilde

sylemek gerekirse, bir medeniyet gerein grnmne artk uymayan dilsel snrlara

hapsolmu olabilir (Friel 43). Bakern hatrlatt gibi, belki de antik dil ve kltrleri

ok iyi bilen Hugh, dillerine ok bal olan halklarn dillerinin, ou zaman olduu gibi,

deimesiyle zor durumda kalacaklarnn farkndadr. Sonu olarak, rlandallar da

Galceyi deitirmemekte srarc olurlarsa kendilerini d dnyaya kar kilitleyecekler,

modern dnyaya ayak uyduramayacaklardr (Baker 269).

Bu konuda, Steinern saptamas ise yledir:

Baz toplumlarda szdiziminin katlat, yaamsal algnn ve yeniden

anlamlandrmann geriledii dnemler olur. Dikkatsizce kullanlm tebihlerin,
eskimi mecazlarn ve klielerin younluu ve sertletirici gc artar; szckler
kutsanm kullanmlarn arl altnda eziliyormu gibi grnr. Canl bir hcre
zar gibi davranacana, dilbilgisi ve kelime daarc yeni yaantya engel
oluturur. Bir medeniyet artk gerein deien grnmne uymayan ya da ona
sadece baz det olmu, keyf noktalarda uyan dilsel snrlara hapsolmutur. (22)

Hugha gre de adlar keyf yaplardr ve hi bir ekilde kimlie ya da milliyete

bal deildir, dolaysyla onlara ok da balanmamamz gerekir. Nitekim Hugh,

oyunun sonlarna doru Manusun, adlarn kimlikle yakndan ilgili olduu dncesini

kabul etmez ve yle haykrr: Bu yeni isimleri renmeliyiz. Nerede yaadmz

renmeliyiz. Onlar kendimizin klabilmek iin renmeliyiz. Onlar kendi vatanmz

yapmalyz (Friel 66).

Yer adlarnn deitirilmesi pek ok rlandal iin gemilerinin ve

geleneklerinin de kaybolmas anlamna gelmekteydi. Manus sahip olduklar yer

adlarnn nesinin yanl olduunu sorarken aslnda geleneklerini de sorgulamaktayd.

13
Yollandla Owen yer adlarn deitirmeye alrken bu sorgulamay sk sk kendileri

de yapmaktadr: Tobair Vree iin ngilizce bir karlk arayan Owena Yolland, ad

olduu gibi brakmasn syler. Bu adn yksn ve aslnda Briann kuyusu (tobair

kuyu, Vree, Brian adnn bozulmu ekli) anlamna geldiini anlatan Owen sinirlenir.

Evinin yaknnda bulduu kuyuya her gn giderek, iindeki kutsal olduuna inand

suya bakan biimsiz Briann sonunda kuyuya dp boulmasnn yksdr bu. Owen

yle sormaktadr: Bu evredeki hi kimsenin o sama kk hikyesini artk

hatrlamad, oktan lm, oktan unutulmu, ismi akllardan silinip kaybolmu bir

adama acmaya devam m edeceiz? (Friel 44) Owen burada rlandallarn deiime

kar olan korkularna dikkat ekmektedir. Ona gre gelenek, ilerlemenin karsnda

duran romantik ve milliyeti bir bahanedir. te yandan, Owenn da farknda olduu

gibi, ne kadar tuhaf ve anlamsz grnrse grnsn bykbabasndan duyduu bu

yk onu gemiine balayan bir ykdr.

Aslnda bu rnek de evirmenlerin zerinde dnmesi gereken sorunlardan

birini gstermektedir. Saussuren terminolojisini kullanacak olursak, gsteren Tobair

Vreenin gsterilen yerle ilikisi aslnda keyfidir ve toplumsal bir alkanln

sonucudur. Bu durumda evirmen, oktan kurumu olan bir kuyuyla, ad tannamaz bir

biimde deimi olan tuhaf bir adamn, artk kimsenin hatrlamad yksnden

meydana gelmi bu tanmlamay korumak zorunda mdr? Dier bir deyile, Tobair

Vreenin ngilizcede hi bir anlama gelmediini dndmz gibi, bu adn Galcede

de adn ortaya kt ykyle olan ilikisini artk kuramayan halk iin bir anlam olup

olmadn kendimize sormamz gerekir (Baker 270). te yandan, Bakern da

savunduu gibi adlarn kimlikle olan ilikisini elbette ki yok sayamayz. Nitekim,

Yollandla Tobair Vree zerine yapt tartma Owenn bilin altnda yaad

atmay da gn yzne karr. Kendisine yine Roland diye hitap eden Yollanda

14
sonunda isyan eder Owen: George! Tanr akna! Benim adm Roland deil! (Friel

44).11

Owen, rlandal kimliini ne karan bu ktan sonra etrafnda olup bitenin de

farkna varmaya balar. Son perdede, Manus Baile Baegi terkettikten sonra onun

roln stlenir. Artk Hugha daha nce Manusun bakt gibi bakacak, okulla ayn

Manus gibi ilgilenecek, Sarah da Manusun yapt gibi konumas iin

yreklendirmeye devam edecektir. Lancey, Yolland yirmi drt saat iinde bulunmazsa

boaltaca blgedeki tm yer adlarnn ngilizcelerini sralarken, Owen ayn adlarn

rlanda dilindeki asllarn tekrar etmektedir. Benzer ekilde, Owen daha nce Lanceyin

konumalarn daha serbest bir biimde, ayrntlar atlayarak evirirken bu sefer

Yzbann tm tehditlerini eksiksiz olarak, neredeyse szc szcne aktarr.

Owen ancak nc perdede yapt iin, yani evirmenliin politik ynnn

farkna varr. Ortadan kaybolan Yollandn sa olarak bulunmas iin Lanceynin

savurduu tehditlerin karsnda akna dnen Owen, Yzbann szn kesmeye

altnda beklemedii bir tepkiyle karlar: ini yap. evir. (Friel 61). Owen

bylece belki de ilk defa eviri iinin tehlikeli ynyle karlam olur. Nitekim, ilk iki

perdede gln durumlar yaratan eviri hatalar, nc perdeye gelindiinde son

derece ciddi bir hal alr, bu ynden Translations bir komedi deil, trajedidir.

Richard Kearney, oyundaki ilk eviri etkinliinin ngilizlerin asker harektn

rlandallar iin evirmek olduunu sylerken, ikinci bir eviri ileminin tamamen baka

bir alanda, Yolland ve Maire arasndaki duygusal ilikide gerekletiini syler

(Kearney 37). Yolland da Owen gibi eviri kurbanlarndan biridir. Mairele iletiim

kurmay arzulayan Yolland ne rlanda dilini renmede ne de kyller tarafndan

benimsenmede baarl olur. Bu balamda, yukarda da deinildii gibi dil, iletiim

ilevini yerine getirirken, dier yandan da Yollandn tam olarak rlanda kltrne

15
katlmasn, rlandallar tarafndan kabul edilmesini nlemektedir. Nitekim Yolland da

bunun farkndadr: rlandaca konusam da burada hep bir yabanc olarak kalrdm deil

mi? Parolay rensem de yerlilerin dili beni hep darda brakr deil mi? O mahrem

kap hep ... sk skya kapal kalr deil mi? (Friel 40). te yandan Maire de Yunanca

ya da Latince deil ngilizce renip Amerikaya g etmeyi istemekte, baka bir dil ve

kltre katlmay hayal etmektedir. Hugh oyunun sonunda Mairee ngilizce retmeyi

kabul eder, ama onu uyarmaktan da geri kalmaz: fazla bir ey bekleme. Sana

varolan tm dilbilgisini ve kelimeleri reteceim. Ama bu senin tm mahremiyetleri

evirebilmene yardm eder mi? Bunu bilemem. (Friel 67)

Yolland ve Mairenin yaknlamas, bir gece birlikte gittikleri bir dans k

gerekleir ve birbirlerine aklarn itiraf ederler. Birbirlerinin dilini anlamamaktadrlar

ama bu onlarn iletiim kurabilmelerini engellemez; farkl dillerde konusalar da

syledikleri eyler ayndr:

Maire: imler slak olmal. Ayaklarm srlsklam..

Yolland: Ayaklarn slak olmal. imler srlsklam. (Friel 49)

kisi de birbirlerinin syledii szleri anlamamalarna ramen birbirlerini

dinlemekten zevk almaktadr. Steinern tekrar, evirinin en ar zdr (410) sz

burada spatlanmaktadr. Bu sahne ayn zamanda oyunun dnm noktasdr. Gecenin

sonunda Yolland kaybolur ve nc sahne artk tarihsel gereklerin grnmeye

balad karanlk bir havada geecektir.

eviriler, Hughnun Vergiliusun Aeneasndan yapt alntyla biter: Urbs

antiqua fuiteski bir kent, btn yeryznde Junonun bile ok sevdii (Friel 68:

Aeneas 1.12). Ancak blmn tamamn hatrlayamayan Hugh, kendine kzar ve alntya

yeniden balar. Aeneasda geen urbs (kent) elbette ki Kartacadr ve buras Romann

dman Fenike Krallnn kilit tadr. Brian Arkins bu blm ngilterenin artk

rlanday fethetmesinin bir gstergesi olarak yorumlar ve ayn Romallarn Kartacay

16
yenmesi ve Krallklarnn bir paras yapmas gibi, ngiltere de rlanday fethetmi ve

onu mparatoluuna eklemitir der. Ancak John Andrews gibi kimi eletirmenler bu

konuda kukuludur. Andrews bu blmn ift anlaml olabileceine dikkat eker; bu,

rlandallarn yenilgisi midir yoksa ngilizlerin kovulmas m? Benzer ekilde, Lionel

Pilkington da bu Juno tarafndan sevilen antik kentin rlanda m yoksa ngiltere mi

olduunu merak eder (Dehoratius 381-382). Ancak bu belirsizlik perdeler inerken

Hughun Aeneasdan ald szlerle daha belirgin hale gelir: Egemen klmak istemiti

kenti tm yeryzne tanra, gl, grkemli yeri, elverirse yazg. Buymu gnn

birinde, gelecek Troya kanndan yiit bir kuak, sava, atak, Tyr surlarn tmden

ykacak, alacak Libyay... (Friel 68: Aeneas 1.21). Oyunun sonundaki bu szler,

umutsuzluk ve iddet, hi kukusuz, ngilizlerin en azndan asker alandaki zaferine

iaret etmektedir.

Sonu:

Frieln dil ve eviri temalarn ele alan oyununu smrgeciliin dilsel bir miras

olarak grmek kanlmazdr. Ancak W. J. Mc Cormackn savunduu gibi, yer

adlarnn deitirilmesini diller arasnda bir mzakere, hatta baz alardan yenilenin

saldran tarafa dayatt bir uzlama olarak grmek de mmkndr (Cronin 199).

Frieln eseri muhakkak ki tarihi sulamaktadr, ancak Michael Croninin de dikkat

ektii gibi eviri rlanda gibi smrge (sonras) lkeler iin kanlmaz bir durumdur

(199).

Friel n planda smrgeleme ve eviri ilikisini ele alrken konuya klielerle ya

da tamamen tek tarafl bakmaz. Dilin deiimi, ngilizcenin rlanda dil ve kltrn

tahrip edici etkisi, ayn zamanda bu dilin (pek ok eski smrgede olduu gibi)

rlandann da almasnda ve modernlemesinde oynad rol, adlarn ve buna bal

olarak tarihin ve geleneklerin deitirilmesinin kimlikle olan ilikisi gibi sorunlarn tek

17
ynl olarak deerlendirilemeyeceini hatrlatr bize Friel. eviri kuram ve

uygulamasnda en az sorunlu alanlardan biri olarak grlen adlarn evirisi bile bizi

aslnda kltrn temel rg ve uygulamalaryla, kltrel farkllklar, kltrel

dayankllk ve kltrel prestijle, kendini ve tekini tanmakla, kimlik paradigmalar ve

zgr iradenin ifadesiyle, modern dnyadaki smrgecilik mirasyla ilgili konularn

merkezine gtrmektedir (Tymoczko 239). Bu erevede, belki yknn sonu da daha

anlaml hale gelir: Friel sorunlar zmede ya da kesin bir son yazmada yetersiz deildir

elbette; yapmak istedii belki de karmak sorunlarn tek ve basit zmlerinin

olmadn gstermektir. Tpk eviriler gibi.

KAYNAKA
Amkpa, Awam. Colonial Anxieties and Post-Colonial Desires: Theatre as a space of
translations. Routledge Reader in Politics and Performance. Yay. Haz. Lizbeth
Goodman. London: Routledge, 2000: 116-122.
Andrews, Elmer. The Art of Brian Friel: Neither Reality Nor Dreams. London:
MacMillan, 1995.
Baker, Charles. Its the Same Me, Isnt It?: The Language Question and Brian Friels
Translations. Midwest Quarterly: A Journal of Contemporary Thought 41
(2000): 264-275.
Berk, zlem. evirmenlik stne. Anlama ve Yorum: Doan zlem Armaan Kitab.
Yay. haz. A. Kadir en, Hatice Nur Erkzan ve Gl Ateolu. stanbul:
nklp, 2004: 315-334.
Bullock, Kurt. Possessing Wor(l)ds: Nationalist Ontology and Imperialist
Epistemology in Brian Friels Translations.
<http://www.bsu.edu/classes/bullock2/academics/POSSWORL.htm>.
Cawthon, Dan. Images of Transcendence in the Plays of Brian Friel. The Journal of
Religion and Theatre 3:1 (2004): 151-160
<http://www.rtjournal.org/vol_3/no_1/cawthon.html>.
Coult, Tony. About Friel: The Playwright and the Work. London: Faber and Faber,
2003.
Cronin, Michael. Translating Ireland: Translation, Languages, Cultures. Cork: Cork
University Press, 1996.
Csikai, Zsuzsa. Brian Friels Adaptations of Chekhov. Irish Studies Review 13:1
(2005): 79-88.
Dehoratius, Edmund F. A Modern Odyssey: The Intertextuality of Brian Friels
Translations and its Classical Sources. International Journal of the Classical
Tradition 7:3 (2001): 366-385.
Fitzgerald-Hoyt, Mary. Brian Friel. Modern Irish Writers: A Bio-Critical Sourcebook.
Yay. haz. Alexander G. Gonzales. Westport, CT: Greewood, 1997: 85-90.
Friel, Brian. Translations. London: Faber and Faber, 1981.
Grene, Nicholas. Politics of Irish Drama: Plays in Context from Boucicauld to Friel.
Port Chester, NY: Cambridge University Press, 2000.

18
Hawkins, Maureen S. G. We must learn where we live: language, identity, and the
colonial condition in Brian Friels Translations. Eire-Ireland: Journal of Irish
Studies (2003).
<http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m0FKX/is_1-2_38/ai_105439603>
Kearney, Richard. Language Play: Brian Friel and Irelands Verbal Theatre. Studies
(1983): 20-56.
Lee, Josephine. Linguistic Imperialism, the Early Abbey Theatre, and the Translations
of Brian Friel. Imperialism and Theatre: Essays on World Theatre, Drama and
Performance. Yay. haz. J. Ellen Gainor. London: Routledge, 1995: 161-177.
Llewellyn-Jones, Margaret. Contemporary Irish Drama and Cultural Identity. Bristol:
Intellect Books, 2002.
Lojek, Helen. Brian Friels Plays and George Steiners Linguistics: Translating the
Irish. Contemporary Literature 35:1 (1994): 83-99.
Nash, Catherine. Irish Placenames: Post-Colonial Locations Transactions of the
Institute of British Geographers 24:4 (1999): 457-480.
Pilkington, Lionel. Theatre and the State in Twentieth-Century Ireland: Cultivating the
People. London: Routledge, 2001.
Said, Edward. Culture and Imperialism. New York: Vintage Books, 1993.
Steiner, George. After Babel: Aspects of language & translation. Oxford: Oxford
University Press, 1992.
Tymoczko, Maria. Translation in a Postcolonial Context. Manchester: St. Jerome,
1999.
Vergilius. Aeneas. ev. smet Zeki Eyubolu. stanbul: Payel, 1995.

19
1
NOTLAR
Hedge okullar 17. yzylda ortaya km bir tr gizli eitim hareketiydi. Okullar adlarn ngiliz
yetkililerden gizlenmek iin yapldklar it ve allklardan (hedge) almaktayd. Ancak bu okullarn
pek ou ahrlarda ya da retmenin kendi evinin minesinin banda eitim veriyordu. Burada
renciler okuma, yazma ve iml (tamam elbette rlandaca) ve matematik reniyorlard.
retmenin geimi tamamiyle evredeki renciler ve ailelerine balyd. Bu retmenlerin
(yerlerini alacak ulusal okullarn retmenlerinden farkl olarak) hibir devlet yetkilisine hesap
vermek zorunda olmadklar, bamsz ancak yoksul bir yaantlar vard. te yandan, yaantlar
her ne kadar mtevaz grnse de bu okullarn bandaki kiiler, retmen, ktip, tarihi ve avukat
kimlikleriyle topluluk iinde bir rahibin hemen ardndan, sayg duyulan ve itibarl bir konuma
sahiptiler. (Dehoratius 367)
2
rlandann Harita Daireleri 1824de vergileri dzenlemek iin mal ve arazilerin snrlarn
resmiletirmek amacyla kurulmu sivil rgtlerdi. Ancak Frieln da ne srd gibi, tm bu
uygulamalar asker bir temele dayanmaktayd.
3
Brian Frieln yaam ve oyunlaryla ilgili geni bilgi iin bkz. Andrews, Coult ve Fitzgerald-Hoyt.
4
Baile Beag, kk kasaba/kent anlamna gelmektedir, ancak ngilizceletirilmi haliyle Ballybeg
hi bir ey ifade etmez (Baker 365).
5
Yanl tarm politikalar ve iklimin elverisizlii sonucu, o dnemde nfusun byk blmnn
tek besin ve geim kayna olan patateslere bir eit mantar hastal bulanca byk bir ktlk
balam ve 1846-1849 yllar arasnda rlandada bir milyondan fazla insan alk ve hastalktan
lmtr. Byk Ktlk sonras dnemde bata ABD olmak zere Avustralya, Yeni Zelanda, Gney
Amerika ve Kanada gibi uzak lkelere pek ok rlandal g etmitir.
6
Oyundan yaplan alntlarn evirileri bana aittir.
7
Oyununu yazarken tuttuu gnlkte Friel, kahramanlarnn ngilizce konumalarna karn
seyircilerin onlarn rlandaca konutuklarn varsaymalar gerekeceinden sz eder, ancak yine de
acaba bu baarl olur mu? diye de sormaktan alkoyamaz kendini (Coult 87). Friel bu sorunla
karlaan tek smrge sonras yazar deildir. Dil sorunu sadece rlandallar deil, smrgeleme
srecinden geen tm toplumlarn ortak noktas olmutur. Eski smrgelerin yazarlar smrgecinin
dilinde mi yoksa kendi yerel dillerinde mi yazmalar gerektii konusunda sk sk amaza
dmlerdir. Kimi yazarlar smrgecinin dilini kullanmay, yabanc bir gcn egemenliini kabul
etmekle e anlaml tutup reddetmi, kimileri de bu dili kullanmann, sz konusu yabanc gcn
nnde eilmek deil, tam tersine bu gcn, yani smrgecinin silahyla daha fazla insana seslenip
kendilerini zgrletirdiklerini savunmulardr. stelik kullanlan bu dil artk tamamiyle
smrgecinin de deildir; bu deimi yeni bir dildir. Nitekim bugn sadece tek bir ngilizceden
deil, rlanda ngilizcesi, Hint ngilizcesi ya da Avustralya ngilizcesi gibi pek ok farkl
ngilizceden sz etmekteyiz.
8
Friel, gnlnde oyunu yazarken okuduu kitaplar arasnda Steinern yaptn sayar (Coult 87).
9
Richard Kearney 1983 tarihli makalesine ekledii bir listede Frieln oyununda Steinern
kitabndan zellikle etkilendii blmleri alntlamtr.
10
Nitekim zellikle smrgecilik tarihinde kimi evirmenlerin yerli halkla smrgeciler arasnda
arabuluculuk yaparak kendi insanlarn olas katliamlardan koruduklar, buna karn smrgeciye
evirmenlik yaparak yardm ettikleri iin de kendi halklar tarafndan hain olarak grldkleri
bilinmektedir. Bkz: Berk.
11
Bu adlandrma ii Friel iin o kadar nemlidir ki, oyununu yazma aamasnda bir ara
kahramanlarna birer ad veremeyeceini dahi dnr (Coult 87).