Enite

denm
 KTABIN NDEK EREVEL, MSTAKL
BAHSLER :

Elinizdeki kitab tamamladnz zaman, mevzu ile yakn

dan alkal, fakat bu hacim iine sdrmaya imkn olmayan
bahisler hatrlatlmadan, aydnlk fikre varabilmenin imknszl
n takdir edeceksiniz. Bu sebeple, kitabn iinde ve asl mevzu
devam ederken araya konulmu ereveli fkralar greceksiniz.
Bunlar ltfen metinden ayr okuyunuz. Trkiye stikll vc Hr-
riiyet Mcadeleleri Taihi'mizin muhterem okurlar iin bu tar
zmz malmdur. Bu cildleri okumam olan muhterem okurla
rm iin, ereveli fkralara dair bu izah zarur addettim.
TARH KONUUYOR serisinin, iki ay sonra alacanz on
kincisinde de ayn tarza devam edeceiz. Bylelikle, eserin ana
fikri ve ana hdiseler zerinde daha aydnlk neticeler iin sz
leri yormam ve mevzu ile yakndan ilgili olup da mazinin, nis-
yan perdesine brnm hdiselerin hatrlanmasnda da hizmet
etmi olacam sanyorum.
Sayg ile arz ederim.
C. K.

T A R H K O N U U Y O R serisin in on b irin ci k ita

b olarak, 1964 senesi M art aynda, stanbulda E r
can M atbaasnda 4000 adet baslm tr.
 ELNZDEK KTAB

g izde devirleri fikirler deil ahslar temsil edegelmi-

tsr: mparatorluumuzda tabi grlebilen bu husu
siyetin iki Merutiyet ve Cumhuriyetimizde de devam
zerine dikkatle eilmek icab eder. Fakat daha ok L-
DERlerin arkasnda gitmesi, kltr ve yaama seviyesi
mecburiyeti olan bir lkede bunu neden anormal sayma
ldr? *
Hatt denilebilir ki, hdiselerin fikriyatm yapanlar
itin bu yolu gelitirmi olmak bir vazife de olmutur...
nk tarihiler, fikir adamlar, yaadklar devri anlat
mak dvasnda olanlar iin vakalar izah ederken hdise
lerin i yapsna deil de, bunlar ekilletien ve olgunla
tran kiilerin zelliklerine balamak, hem sorumsuzluk,
hem kolaylktr... Bu sebepledir ki, hrriyetin ve mant
n hkim olduu iddia edilen zamanlarn muhasebesi ya
plrken de bakarsnz ki., resm mevkii hic de olaylara
yn vermiye yetkili olmyan bir ahsn veya bunun tam
aksine, kanunlarla izilmi yetkisi pek mahdud olan ki
inin, en koyu monarilerde Kral, mparator, Padiah*
Hakan, Hkmdar hviyeti iinde gidilecek yolu iaret
ledii grlmtr!... Bu eit izah yapan fikir sahibinin
de cmleler arasndaki zavall ve glme veya alama ih
tiyac yaratan izah iinde u gerek srtr:
Byle istedi, byle o l d u ! . . .

^ linizdeki kitab, mparatorluumuzun son devrinde,

bu kudret ve hviyetteki iic ahsiyetin birbirleriyle
olan fikir ve karar ayrlklarn izaha almaktadr.
Bu ayrlklar, bazen ayn yol zerindeki devlet
adamnn birbirlerine ve hdiselere kar gstermesi art
olan birlik ve beraberlikle badaamyacak iadar ileri
gitmitir... Bazen, ikisi birisine kar gelmi, bazen
bir nceki hdisede beraberce olanlar, yer deitirmiler
dir... Cok zaman da bu ayrlk ve kavgalar, stssiz, hatt
gler yzle cereyan etmitir.
mparatorluumuzda yle yzyllar olmutur ki, bir
aile, kendi ocuklarn sra ile, Saltanat makamnn en se-
lliyetli mevkilerine veraset suretiyle, yni babidan evl
da veya ayn zihniyet sistemi iinde olmas atavizm in
bir art olan yaknlarna hazrlam, fakat bir sonra ge
lenler, kendilerinden ncekilerin ylece baka yollarndan
gitmilerdir ki, balanlm olan ilerin yarda kalmasn
dan gayri, ayni yetime dzeni iinde olmas at kiilerin
kafalarndan bylecesine tezadl ve aykr ilerin oluver-
mesi saduyuyu rahatsz etmitir. Gerek byle iken, ayr
ayr hviyet, meslek ve aile balar iinde olanlarn d
n ve hareketlerinde birlik ve dzenlik aramya ne hak
kmz vardr? Bu sual, bir tek istisnas ile dorudur: Poli
tika mevzuunda!...
nk siyaset, bir ilimdir: Vatan idare ilmi... Bu
ilmin de kendisine mahsus metodlar vardr. Meslekleri ve
hatt kiisel dnceleri ve hatt karlar ne olursa olsun
bir parti iinde dev alan yetkili kiilerde, kendilerine ait
olas zel dnceler, arlk yerini, birlikte ve beraberce
yrmek sorumluluunu benimsedikleri insanlarn hare
ketlerine ve dncelerine uydurmaya mecburdurlar. Esas
ve ana dnce ve yolda ayrlk olmadan alt b a s a m a k
lardaki ayrlklar tabi grlebilir. Fakat bu ayrlklarn
iktidar kavgas halini almamas, her birinin kendi yeter
liklerine inanmas arttr. Bizde hemen hemen hi bir za-
man bye olmad: Beraber yola kanlar, iktidarn e i
inde ve bilhassa zerinde ilk olarak birbirlerini elmele-
niyc kalktlar... Bu ayrlklarda ise, fikirlerin arpma-
sma deil de zel karlarn ve bilhassa rekabet kavgala
rm n srada yer aldna hit olduk.
Talt, Enver, Cema Paalara kendi devirlerinde e-
itli adlar verilmiti. Gizli gizli fsldanan bu tbirler, On-
lann hazn ve ibretli bir dekor iinde memleketi terket-
melerinden sonra da aka sylendi. Anlald ki, ttihad
ve Terakldnin iktidar kudreti, memleketi terketmi olan
PAAnn omuzlarnda im i!... Bu izah ve inan, ger
ekten hem hazin, hem de vurdun politika dzeni ve an
lay bakmndan ok ac idi. nk ttihad ve Terakki,
kendi kendine meydana gelmi ve hatt hdiselerin mey
dana kard bir siyas tevekkl deildi: ttihad ve Te
rakki, Yeni OsmanlIlardan balyarak, kinci Abdlha-
mid'in haFine kadar devam eden krk bir senelik etin
ve zaman zaman kanl kavgalarn sonucu idi. Eer bu
hareketin balay da bitii de, sadece Knin kafa
snda ve bedennde idi ise, memleketin geleceinden mit
li olabilmek nasl hatra gelirdi? Fakat neylenir ki, 1908
ile 1.9.18 arasndaki ON YIL, yni mparatorluumuzun
son on ylmda, elinizdeki kitapkta, aralarndaki mna
sebetler - ou ilk defa ortaya atlan... - olaylarn n
da da grlecektir ki, beraber veya teker teker aldklar
kararlarla ayrlmaz sklkta baldr. Bu sonula elbette
vmilemez... Fakat, muhakkak ki ibret alnr. Hem de,
hi bir devirde ihml edilemiyecek apta bir ibret!...
PAAmn ii de, 1908 Merutiyet inklb
okluu gnlerde, kendilerini, son yz senenin btn ac
kayplarna ramen hl ktada geni topraklan olan
ve yine de dnyann en byk imparatorluklarndan birisi
saylan Osmanl Devletinin almyazs zerinde bylece
hkm ve karar sahibi grmyorlard... Ortada byle bir
mide kaplmalar iin kuvvetli sebebler de yoktu. Daha
sonra, politika ve meslekleri sahasnda kendilerinin att
cesur admlar, onlar bu yolda memleketin karar sahibi
listeciekilerin ahsiyetlerini ancak isimleriyle bilebilmekte
y iz...
Hayri Efendi iini ekti ve ikisinin de ayn derecede
ac iinde duyduklar, fakat Hayri Efendinin bir ilim ve
bilhassa >din adam olmann msamahas iinde telkki
ettii, Ahmet Rza Beyin de mlicerred politika adam ola
rak daha sert izgilerle vasflandrd hdiseyi bir tek
cmleye sktrd:
Zaman icab efendim... Olduu gibi karlamak
icab eder...
Ahmet Rza Bey ban sallad, listedeki isimlere bir
daha gz att... Bu isimlerle beraber Mebusan Meclisini
idare edecekti. Vakia Mecliste bellibal bir muhalefet ha
reketi yoktu ama, hdiselerin ne getirecei hi belli olmaz
d. Memleket Parlmento hayatna yeni giriyordu. K en
disi Avrupada senelerini geirmi olmann tecrbesi iin
de bu etin vazifelerin mna ve mahiyetini ok iyi bilir
di. Bakanlk divan, Demokrasilerin temel messescleri
arasnda idi. Evet... Kendisini Jn-Trk hareketinin L i
deri. dolaysiyle ttihad ve Terakkinin balca ahsiyeti
sayyordu amma, ite, eline bir liste sktryorlar ve
Bakanlk divanna bunlar seilsin... diyorlard. Di
yenler de kimlerdi? yle isimler ki, acaba bunlar hayal
birer varlk m idiler? Nitekim Ahmet Rza Bey, bir dev
re devam eden ve sonra kendisini, engelky stndeki
iftliine, inzivaya ektiren siyas hayat iinde bu
- Byle isteniliyor... esrarl kararnn sahiplerinden
bir oklarna hi rastlayamamt...

STYENLER KMLER?

f-f er ihtillin arkasnda bir sorumsuzlar kadrosu

vardr...
ttihad ve Terakki de bir ihtill ile ibana gel-
 ili... Bu ihtill, ana hviyeti bakmndan hkmet dar
besi de deildi: nk istenilen 1876 da, gerek hkm
leriyle son yzyln en byk Devlet adammz olduuna
zerrece phe olmayan Mithat Paann, hayat bahasna
getirmi olduu .1876 Kanun-u Esas (Ana-Yasa) sini y
rrle koyabilme hareketi idi. Bu sebeple -denilebilirdi
ki, 1908 Merutiyeti kaybedilmi midi iade etmekti.
nk 1876 Birinci Merutiyet*: zerinde ne mill hafza
nn, ne de devletin eser ve hareket (halinde hi bir fikri
olamamt: Mebuslar Meclisinde, bilhassa Halk tarafn
dan seilmi olan mebuslarn tenkidlerinden rken Sultan
Hamid, daha ehzadelii zamannda karar verdii ferd
idaresini kurabilmek iin ;Meclisi feshettii zaman, iki
devrede yekn olarak 179 gn alm olan Mebusan
Meclisinin kabul ettii kanunlarla ele ald meseleler y
lecesine hayat idi ki, dnebilen kafalar ve grebilen
gzler iin bu Meclis, imparatorluun sallanan varl ze
rinde bir mid rzgr halinde esmiye balamt.
Bu mid, sadece, Pariste kongreler yapan ve eitli
yollardan Merutiyeti elde etmiye alan Jn-Trklerde
deildi: Memleketin nasl kurtulabileceini dnen btn
avdn kafalarda, hatt okuma yazmas oiirnyip da, en
iyi neticenin danmada ve incelemede olduunu bilen ve
kavrayan btn halkda idi. Bu, mill bir hareket olunca,
onun kadrosu iinde kimlerin olabileceini de bilebilmek,
imknszd. Nitekim Ahmet Rza Beyin kavryamad ve
anlyamadan da iktidardan dt gerek bu oldu.
Perdenin nnde bazlar vard... Perdenin a rk a
snda da bazlar... ok zaman, perdenin arkasndakiler,
perdenin nndekilere yol gsterdiler ve onlar sevk ve
idare ettiler. Ahmet Rza Bey de, ad kinci Merutiyetin
ilk gnlerinde dudaklarda ve kafalarda dolaanlar dahil
olarak, perdenin nndekileri tanyabildi, arkasndakiler
iin hi bir fikri olmad. Ne zaman ki. Mebusan Meclisi
 SERASKER VE PAALAR...
C ultan Hamid devrinin Seraskeri Rza Paa, otuz
senelik devre iinde makamm binbir hdise iinde
muhafaza edebilen sayl insanlardan birisi idi. Kliesini
kar sahifede grdmz Rza Paa, Merutiyetin il
n ile tevkif edildi, rtbeleri indirilmek zere muhake
meye verildi, daha sonra serbest kald. Serveti ile me
hurdu.
Kendisinin, aralarna PAAlar da alan kinci
Merutiyet devri ileri gelenleri iin kanaati ve tehisi, ii-
zerinde dikkatle durulmya deer bir gr temsil eder.
yle demektedir:
kinci Merutiyetin iln iin Makedonyadaki as-
ker ktalar arasnda bir hareket ve direnme yoktu. s
rarl talepler, ancak, Nazm Beyle emsi Paann vurul
masndan sonra balad. Padiahn vehmini ayaklandran
bu cinayetlere kar, o zaman sadr zam olan Avlonyal
Ferit Paa, Merutiyetin ilnndan baka re kalmad
na Sultan H am idi ikna etmiye almtr. Fakat isti
la ederek yerine Sait Paann gelmesinden sonra vaziyet
tamamen deiti. nk Sait Paa, kendisine has olan
tarz ile, meseleyi uyutmak ve karsndakiler! illallah..
dedirterek bezdirmek yoluna girdi. Baktiplii devri ti
den beri Sultan Hamid'i bu oyalama siyasetine altrm-
t. Bu sefer de ayn yolu tuttu. Fakat yeni sadnzam m
mizacn iyi bildikleri anlalan ttihad ve Terakki erk
n bu sefer tehclitkr bir tavrla srar ettiler. Nazrlar
Meclisi vaziyeti uzun boylu tetkikten sonra karar verdi
ki, artk Ordunun gen unsurlarna intikal etmi olan
Merutiyet fikrini imha ve hatt ihmal ve imhl etmek
mmkn deildir. Maazallah, Dokuzuncu Ordu kt alar,
daha sonra hareket ordusu zamannda olduu zere s
tanbul zerine yryebilirdi. Pyitahtm bylece karde
kavgasna sahne olmas ise frsat bekliyen dmanlarn
harekete gemesine sebep tekil ederdi. Padiahn Sait
Paaya ramen Merutiyeti iln ettii muhakkaktr.
Garib olan udur ki, 31 Mart hdisesinden sonra, Sul-
ttihad ve Terakkinin btn hdiselere hkim olarak is
tedii. seimle, istenilen ve tercih edilen insanlardan n-
rekkeb bir evet efendim organ hline geldi, Ahmet
Pviza Bey ite o zaman bu perde arkasndaki leri tamd
amma, o zaman da, kendisi yeni kadroya ar ve fazla
geldi, evine ekildi: Kskn ve zgn olarak!...

tan H am idi tahttan indiren, Mebuslar ve Ayan Meclis

lerinin beraberce toplanmasndan teekkl eden Meclis-i
Mill ye yine ayn Sait Paa reislik ediyordu!


Rza Paann PAAIar iin anlattklar da dikkate
deer. Sultan Hamidin seraskeri yle demektedir:
Makedonya'daki asker kyamdan evvel, Talt, En
ver, Cemal isimleri stanbul iin mehul idi. Mbeyn-i
Hmyn ve Bab- li iin Jn-Trk hareketi olarak tav
sif edilen ve Merutiyeti iadeye mnhasr olduu zanne
dilen mcadelenin banda Ahmet Rza Bey ile arkada
lar bulunm akta idi. Bunlarn iinde Ordudan ayrlm
birok zabit ve bilhassa asker hekimler bulunm akta idi
ler. Dier bir grubu da, Sultan H am idin z hemiresi
olan Seniha Sultanla, Damad Mahmut Paann oullar
olan Prens Sabahattin Bey temsil ediyordu. Padiahn
mevcudiyet, ve faaliyetinden asl endie ettii kimseler
de bunlar idi.
Talt, Enver ve Cemal Beyler, daha ok sonra ve ilk
nlarda isimleri sylenilmiyen zevat arasndan deil de,
bizzat kendileri ktlar..

*
BZZAT KENDLER IKMAK garib ve terkib ola
rak hem grameri, hem mant yadrgatan bir tbir am
ma, bizim politika kadrolar iin hi de yadrganmyor!..
Tabi tecellilere bakarak...
 KMLER VAR, KMLER YOK?

I kinci Merutiyetin fiil kuvvet olarak devletin kaderi

ni eline almasndan sonraki yllar iinde, adlar ve
emekleri en ok duyulan ve hdiselere vastal vastas/,
tesir eden PAA, yni, Talt, Enver, Cemal Paalar
sahneye ne zaman ktlar?
Hdiseler iin en shhatli ve sahih hkm kayna,
vakalarn olu srasn takib etmektir: Bu yolda yrrsek
"receiz ki, kinci Merutiyetin ilnndan. Sultan Hamid-
in tahttan indirilmesine kadar geen 279 gnlk devre iin
de, PAALAR, ancak hdiselerin iinde ve hatt geri-
sindedirler: nnde deil!...
SM, bilhassa Birinci Dnya Harbinin bandan,
mparatorluun son gnlerine kadar, olup bitenlerin temel
direi oluunda, acaba hangi hdiseler esas sebebi tekil
etti? Bu memlekette insanlarn adnn bir ka hdisenin
iinde nasl bayraklaabilmi olmas mehul deildir. Bu
parlay, ayn nisbet ve kolaylkla snler acaba memle
kete hayr m getirmitir? Talt, Enver, Cemal Paalara,
Su, Gne, Hava olarak, ekanim-i selse = temel
varlk denilirdi. inde elbetteki mizah ve istihza olan bu
tbir, bir fizik varln, devre benzeterek, onlarn kimlere
ait olduunu tasrih etmek suretiyle kuvvet tecellisi tebi
hi yapmak istemitir ve bu benzetite asl hata yoktur: De
nilebilir ki, 1913 ile 1918 arasndaki hayat artlar, bilhas
sa siyas hayat, bu PAAnn dudaklar arasnda idi.
imdi, kinci Merutiyetin hazrlan ay olan mays
1908 den, Sultan Hamidin hal'ine kadar olan 279 gnn
ana olaylarna gz atacaz ve PAAnm adlarn, da
ha hepsi BEY iken, yni eski tbir ile vezirlik rtbesine
kamam iken nerelerde ve hangi hdiselerde greceiz...
nk, Sultan kinci Abdlhamidin tahttan indirilii, pek
basit ve kendisine mahsus, yni ahs neticeler vermekle
yetinmi olay deildi. Sultan Hamidden sonra Osmanl tah
tna geen Beinci Sultan Mehmet Read, aabeysinin tam
aksine olarak, hi bir esas hdiseye karmam, Ingilterc-
deki gibi, tam ve idel bir Merutiyet Padiah olmutur.
uras tarih gerektir ki, eer Sultan Readm evresinde
ki devlet adamlar, artlar da msait bularak veya elverili
artlar yaratarak memleketi tehlikelerden uzak tutarak,
bilhassa muhtelif harblere sokmadan Merutiyetin nimetle
rinden faydalandrabilmi olsalard, emin olalm ki, Sultan
Read kendilerine en geni mnasiyle yardmc olurdu. Ba
mabeyinciliini yapm olan Lutfi Simav Bey merhum h-
tratmda bu gerei bilhassa kaydederek der ki: Sultan
Read merhumun e byk emeli, Merutiyetin hakik pa
diah oimak idi. Kann-u Esasin kendisine bahettii se
bebiyetleri asi tecavz etmemek isterdi. Hatt bana bir ok
defalar:
Siz Avrupa Kanun-u Esasilerini de bilirsiniz. Ben
ayet Kann-u Esasimizin pek ak olmyan maddeleri iin
de selhiyet ve hukuk-u ahanemi tecavz eyler isem
bana hatrlatnz. Bunu asla an- ubudiyete mnaf addet
meyiniz. Bilkis bu vazifeyi emniyet ve selhiyetle if et
mezseniz^ size krlrm. demitir. Fakat ne fidc ki, bir
taraftan ttihad ve Terakki ricali, dier taraftan Bab- li
erkn Padiahn bu iyi niyetinden ve kararndan istifade
edemediler.

279 GN NDE OLUP BTENLER :

Y karki cmlelerde kaydettiimiz zere, imdi, kinci

Merutiyetin yllar srm hazrlk devresinden sonra,
bu hazrln artk fiil bir kudret haline gelmesi olan Ma
ys 1908 den, 31 Mart irticainin oluu ve eticedc Sultan
kinci Abdlhamidin tahttan indirilmesine ve Selnie gn
derilmesine kadar olan hdiseleri grelim. Bu 279 giin iin-
ile elinizdeki kitabn mevzuunu tekil eden PAA nere
lerdedir. ve nasl bir vazife seyri iindedirler? nkli bu
suallere cevap vermeden, hdiseleri olduu gibi kavrtvabil-
mek ok gtr.
Balyoruz:
-fa 7 Mays 1908 Selanik Merkez Kumandan ve
Abdlhamidin Iafiyesi olan Kaymakam (Yarbay) Nazm
Beyin ttihad ve Terakki Cemiyeti mensuplar hakkmda-
ki davranndan tr Cemiyete ldrlmesine karar
verilerek yaplan teebbs sonucunda yaralanmas. (1).
^ 14 Mays ! 908 Abdlhamidin ok gvendii
yaverlerinden ve hafiyelerinden smail Mahir Paann ba
kanlnda be kiilik bir heyeti, Nzm Beyin yaralan
mas olay ile ordu mensuplar arasnda gittike yaylan
gizli cemiyet faaliyetleri ve mensuplar hakknda tahki
kata memur etmesi,
Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti Manastr mer
kezi tarafndan, Makedonya ilerine Avrupa devletlerinin
mdahalesini protesto ederek, memleketin bir btn halin
de padiahn zulm ve istibdadndan kurtulmas suretiyle
ancak Makedonyan da istenen huzura kavuabileceini
belirten ve byk devletlerin mstebit idarenin icraatna
bir an nce son verilmesi iin stanbul zerinde tazyik
yaplmasn talep eden bir lyihann Rusyadan gayri b
yk devletler kabinelerine gnderilmek zere M anastrda
ki konsolosluklara verilmesi.
fa 9 10 Haziran 1908 Reval Mlakat (ngil
tere Kral VII. Edvard ile Rusya ar II. Nikola arasnda).
'jAr 24 Haziran 1908, aramba Tefti-i asker ko
misyonu zasndan Birinci Ferik Osman Paaya Mirlik
rtbesinin verilmesi.
(1) kinci A b d lh a n id in son m b e y n b a k tib i Ah
met Cevat B ey i n Fezleke sine Faik Reit U n a tn e k le
dii Olaylar d a n : Salife 159 ve devam .
 3 Temmuz 1908, Cuma ttihad ve Terakki
Cemiyeti adna Kolaas Resneli Niyazi Beyin Resne Mill
Taburu adn verdii iki yz kiilik bir kuvvetle ve hrri
yetin ilnn salamak emeliyle hkmete kar isyan bay
ram aarak daa kmas ve ektii telgrafla saraydan
Kanun-u Esasinin iadesini istemesi.
^ 3 Temmuz 1908, Cuma Baktip Tahsin Pa
a imzasiyle Yldz Sarayndan ekilen bir telgrafla Met-
roviede bulunan emsi Paann isyan hareketinin tenki
line memur edilerek alnacak tedbirler hakknda mtal
asnn sorulmas ve Pizrende eline geen dier bir telgrafla
da geni selhiyetle Manastra hareketinin kendisine bil
dirilmesi.
5 Temmuz 1908, Pazar Osmanl Tera
ttihad Heyet-i timaiyesi tarafndan hkiimet-i hazra-i
gayri meruann Manastr valisine hitabiyle bir muhtra
verilmesi ve bunun bir suretinin beyannameler halinde du
varlara yaptrlmas.
i f 6 /7 Temmuz 1908, Pazartesi/Sali emsi Pa
ann Metrovieden getirttii iki tabur askerle ve husus
trenle Manastra gelmesi ve keyfiyeti sal sabah telgrafla
mabeyne, seraskere ve nc ordu mirine bildirmesi.
7 Temmuz 1908, Sah B irinci Ferik em
ann Manastrda ldrlmesi.
^ 9 Temmuz 1908, Perembe Rumelideki hare
ketleri tenkil iin Aydn redif frkasiyle Yozgat livasnn
ve Karaman alaynn silh altna arlmas ve zmir yo-
liyle Selnike evkleri hususuna irade kmas.
it 9 Temmuz 1908, Perembe Selnikte bulu
nan Yverandan Topu Frkas Kumandan Birinci Ferik
kr Paa ile Birinci Ferik Rahmi Paann dorudan do
ruya saraydan tebli edilen bir irade ile umum mera ve
zabitana, padiahn itimad olduunun Selnik, skp ve
Manastrda tebir etmeleri vazifesinin verilmesi.
 it 10 Temmuz 1908, Cuma Hafiyelikle mruf
Mnastr topu alay Mfts Mustafa Efendinin smail
Mfllir Paa heyetiyle temasta bulunduktan sonra stan-
IhiIh giderken Selanikte bir fedai zabit tarafndan rovel-
vc le vurulmas.
i t 10 Temmuz 1908, Cuma smail Mahir Paa
i lynsctindeki tahkik heyetinin Selanik - stanbul arasnda
(,'makkaleden geerken vapurda bilinmiyen biri tarafn-
tljt ldrlmesi ve Reisin tesadfen kurtulmas.
i t 11 Temmuz 1908, Cumartesi Tefti-i Asker
Komisyonu zasndan Mir Osman Paann Manastr ve
havalisi fevkalde kumandanlna tyini.
it 12 Temmuz 1908, Pazar Balyan hareketle
nil Trk milletinin hrriyete kavumas gayesiyle yapl
dndan Rumelide bulunan yabanclarla Hristiyan Os-
nanl tebaasnn mal ve canlarnn her trl taarruzdan
msun bulunduuna dair teminat verilerek kat mecbu-
livet hsl olmadka kan dklmiyecei cihetle tel ve
korku gsterilmemesi iin ttihad ve Terakki Cemiyeti ta-
Ialndan konsoloslara tebligat yaplmas.
it S4 Temmuz 1908, Sah Krk sekiz saat iinde
seferberliini tamamlyan sekiz yz ksur mevcutlu N a
zilli redif taburunun zmirden Selnike gelmesi ve ayn
.... ille ihtill hareketine katlmas ve bunu takiben gelen
lifter sekiz taburun da ayn suretle elde edilerek Manas-,
in a nderilmeleri.
i t 17 Temmuz 1908, Cuma Manastr mntakas
kumandan Erkn- Harbiye Mirlivas Osman Hidayet Pa
ann Manastrda bir yanllk eseri olarak vurulmas.
i t 18 Temmuz 1908, Cumartesi Manastr valisi
Hfz Paann Rumelideki vaziyeti aklayan, nasihat ve
ccbr- iddet yerine, messir olacak cil tedbirler tavsiye
-de bir telgrafla durumu sadarete bildirmesi.
F. 2
 >V .19 Temuz 1908, Pazar Debre Mutasarrf
Hsn Beyin ldrlmesi.
k 20 Temmuz 1908, Pazartesi Kosova vilyeti
ahalisinden Firzovikte toplanan otuz bin silhl halkn
Merutiyetin iadesini salamak zere besa (yemin) etme
leri, karar ve isteklerini ulemadan ve ileri gelenlerden 180
imzal bir telgrafla Abdlhamide bildirmeleri.
ic 22 Temmuz 1908, aramba Sadrzam Fe
rit Paann azliyle yerine Said Paann tyini. (Ayn irade
ile eski sadrzamlardan Kmil Paann Meclis-i Vkel
ya memur edildii ve serasker Rza Paann azlolunarak
yerine Harbiye Nazr nvaniyle mer Rt Paann t
yin olunduu bildirilmitir).
-& 22 Temmuz 5908, aramba Manastrda bu
lunan Mir Osman Paann gece ikametghndan alna
rak Resneye Cemiyetin misafiri olarak gnderilmesi.
i 23 Temmuz 1908, Perembe M anastrda
leye doru kla meydannda Merutiyet idaresinin resmen
iln.
(Ayn gn Selanik, Preova, Kprl, sklip ve Se-
rezde de trenlerle iln yaplmtr.)
23 - 24 Temmuz 1908 Perembe - Cuma Ka-
un- Esaside suret-i tekiii beyan olunan Meclis-i Meb-
sann itimaa dvet olunmasna dair iradenin vilyetlere
telgrafla intihabn yaplmas emrinin verilmesi.
24 Temmuz 1908, Cuma stanbulda
yetlerde Kanun-u Esas yrrle konulmasndan dolay
byk gsteri ve trenler yaplmas ve Merutiyetin koru
nacana dair yeminler edilmesi.
i 25 Temmuz 1908, Cumartesi Btn vilyetlere
bundan byle yalnz Bb- li ile muhaberede bulunmalar
lzumunun teblii.
se 25 Temmuz 1908, Cumartesi stanbulda bulu
nan btn yabanc devlet elilerinin Bb- liye gelip sad-
l-'.nver Bey... Kahraman- Hrriyet olarak anld gnlerde
(Yeni bir devir iinde feeliren dayanak isimler)
rzam ve hariciye nazrn ziyaret ederek Kanun-u Esasi
nin tatbik mevkiine konulmasn ve Meclis-i Mebsanm
toplantya davetini tebrik etmeleri.
i t 25 Temmuz 1908, Cumartesi Matbuat sans
rnn kaldrlmas.
i t 25 Temmuz 1908, Cumartesi Halkn byk bir
katile halinde Bb- liyi ve nezaretleri dolaarak sadrza-
m ve nazrlar tebrik ve ziyaret etmesi ve bu arada ey
hlislm Cemalddin Efendinin Ahkm- er erifi hi
bir kimsenin hatrna bakmyarak icra edeceine yemin et
mesi.
i t 25 Temmuz 1908, Cumartesi Hafiyeliin ilgas
ve hafiye tahsisatnn kesilmesi hakknda vilyetlere ve san
caklara telgrafla emir verilmesi.
i t 26 Temmuz 1908, Pazar Gnlk Servet-i FLi-
nn gazetesinin intiara balamas.
i t 26 Temmuz 1908, Pazar stanbul ahalisini tem-
silen byk bir kalabalk ile btn okullar talebesinin
kafile halinde Yldz Sarayna, padiaha teekkre gitme
leri ve akam saatlerine kadar nmayilerde bulunduktan
sonra dalmalar.
i t 26 Temmuz 1908, Pazar Zaptiye Nezretine
Beyolu Mutasarrf Hamdi Beyin tyini. Politika mcrim
leri hakknda umum af ilnnn vilyetlere telgrafla bil
dirilmesi.
t 26 Temmuz 1908, Pazar (Bu af, efal ve ha-
rekt- gayr marziyeleri cihetiyle mucib-i intibah olmak
zere birer hizmette istihdam edilmek kaydiyle veya ikame
te memuriyet suretiyle taraya izam ve tebid edilmi ve
yahut efal-i cinaiyeyi tazammun etmeksizin baz are-
kt- gayri marziyeleri sebebiyle mevkuf bulunmu ve
Divan- Harplerce mahkm edilmi bilcmle ehas hak
knda yaplmtr).
i t 27 Temmuz 1908, Pazartesi Merutiyet n
mayilerine katlmak ve padiaha teekkrlerini bizzat
isteyen Harbiye talebesine Tophane Nazr Ze
ki Paa tarafndan msaade olunmyarak okulda disiplin
tedbirleri alnmas.
^ 27 Temmuz 1908, Pazartesi Trk kadnlar
nn arabalarla bir kafile halinde ve Merutiyetin iadesin-
ilen doan memnuniyetlerini belirten levhalar hamilen e-
l dahilinde bir gsteri yry yapmalar.
r 27 Temmuz 1908, Pazartesi Mektib-i Askc-
lyc Mfettii smail Paa ile Mekteb-i Tbbiye ders n
zn Miralay Esat Beyin azilleri.
ir 28 Temmuz 1908, Sah Abdlhamidin Ka-
n-u Esasiye sadk kalacana dair yemin ettiinin ey-
lilislm Cemalddin Efendi tarafndan Meihate dvet
olunan Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti zasna ve
mmradan ahaliye teblii.
i r 28 Temmuz 1908, Sah Zaptiye Nzrlna
t Ayin edilen Hamdi Beyi hafiyelikle ve namussuzlukla it
ilan eden yazlarn gnlk Servet-i Fnnda yaymlan
mas.
29 Temmuz 1908, aramba Beyol
Odeon tiyatrosunda tertip edilen bir toplantda muhtelif
<)smanl kavimleri arasnda bir cemiyet kurulmas.
i t 29 Temmuz 1908, aramba Orman N zn
Selim Melhamenin ailesiyle birlikte talyan sefaretinin
yardmiyle ve talyan vapuriyle Avrupaya kamas.
T 29 Temmuz 1908, aramba Zabtiye N azr
lna tyin edilen Beyolu Mutasarrf Hamdi Beyin hal
kn ve matbuatn gsterdii tepki zerine azlolunmas vs
yerine Ziver Beyin tyini.
T 29 Temmuz 1908, aramba stanbulda k
makta olan Trke. Rumca, Ermenice ve Musevice ga
zeteler temsilcilerinin toplanp bir Matbuat- Osmaniye
Cemiyeti kurmaya karar vererek Abdullah Ziiht Beyin
bakanlnda muvakkat heyet tekiliyle faaliyete geme
leri.
-fr 30 Temmuz 1908, Perembe Ali Kemal Be
yin Msrdan stanbula gelerek kdam gazetesinde ba
muharrir sfatiyle yazlarn nere balamas.
30 Temmuz 1908, Perembe Murat Beyin
gnlk Mizan gazetesini nere balamas ve ttihat ve:
Terakki Cemiyet-i Osmaniyesi riyasetine ak bir m ek
tup yaymlvarak Cemiyete 2 Ocak 1897 tarihinde vermi
olduu istifay hkmsz sayp ube Reisi sfatiyle faali
yetine devam edeceini bildirmesi.
30 T emmuz 1908, Perembe Tophane M
ri Zeki Paann azliyle yerine Meclis-i Vkelya dahil
olmamak kaydiyle Birinci Ferik Rza Paann tyini.
^ 30 Temmuz 1908, Perembe Maarif Nzr
Him Paann istifasnn kabul ile yerine Bb- li Hu
kuk Maviri Hakk Beyin tyin edildiinin iln.
'& 30 Temmuz 1908, Perembe Maliye Nazr
Ziya Paann istifas.
31 Temmuz 1908, Cuma ngilterenin stan
bul Byk Eliliine tyin ettii Sir Lovtherin stanbula
gelmesi ve gerek hkmet tarafndan, gerek halk tarafn
dan byk gsterilerle karlanmas.
'k 31 Temmuz 1908, Cuma ehir iinde kapal
mektupla muhabereye msaade olunmas.
^ 3 1 Temmuz 1908, Cuma Abdlhamidin Cu
ma selmlndan sonra Yldzda Hamidiye camiinde s
tanbuldaki ecnebi devletler elilerinin topluca tebrikleri
ni kabul etmesi ve kendilerine Kanun-u Esasinin tatbi
katna badema hi bir vehile ve hi bir surette asl ve
kat halel gelmiyeceini beyan etmesi.
31 Temmuz 1908, Cuma Almanya sefaretha
nesine iltica eden ikinci ktip zzet Paann ngiliz ban
dral Maria adl bir vapurla stanbuldan kamas.
 if I Austos 1908, Cumartesi Karikopulo tara-
Iunlan bestelenen Kanun-u Esas marnn Beyolu Bele-
llyc bahesinde ilk defa alnp sylenmesi.
i f 1 Austos 1908, Cumartesi Osmanl ttihat ve
lerukki Cemiyetinin ,Mizan gazetesi sahip ve muharriri
Murat Beye, kendisinin efrad- cemiyetten tannmadm
V( hibir suretle cemiyet namna bir harekette bulunma
n. i msaade ol.unamyacan gazetelerde nerettii teb
lile bildirmesi.
i f l Austos 908 Cumartesi Kanun-u Esas hii-
I (mlerini tavzih maksadiyle fakat baz prensipleri ve mad-
l Icri tefsir etmek yoliyle kaytlar altna almak isteyen
M hatt- hmyunun Bb- lide trenle okunmas ve
mealinin sadrzam Sait Paa tarafndan ahaliye izah ve
blnn zerine halk arasnda ve matbuatta memnuniyet-
M lk grlmesi.
i f 1 Austos 1908, Cumartesi Hseyin Kzm.
I evlik Fikret ve Hseyin Cahit Beyler tarafndan Ta
nn gazetesinin nerine balanmas.
if 1 Austos 1908, Cumartesi Sait Paa tarafn-
hn yeniden tekil edilen kabinenin iln.
i f 1 Austos 1908, Cumartesi ehremini Rei
P&nn istifas ve Posta ve Telgraf Nzn Hseyin Ha-
tip Efendinin azli.
ir 2 Austos 1908, Pazar ehrcminliine Sela
nik Valisi Rauf Paann, Posta ve Telgraf Nezaretine Meh~
el Ata Beyin tyinleri.
ic 2 Austos 1908, Pazar Beikta Muhafz V fi
il Paann azli.
i f 2 Austos 1908, Pazar Sait Paann yeni
kurduu kabinenin Saraya giderek padiahn huzurunda
'i iin etmesi.
i f 3 Austos 1908, Pazartesi ttihad ve Terakki
<emiyeti zasndan bir heyetin Selanikten stanbula gel -
 SA T P A A Y A GRE--
ES i r n c e k i fk r a m z d a , S u lt a n H a m i d in s e r a s k e r i Rza
P a a n n , PASAla r la k k n d a k i fik ir le r in i dinley
dik . im d i de, k li e sin i k a r s a h if e d e g r d m z ve
S u l t a n H a m i d e y e d i d e fa s a d r z a m lk y a p m o la n ve
M ith a t P a a n n m e m le k e t d n a s r lm e s i n d e S a ra y n
B a k t i b i o la n S a it P a a n n g r n d iliy elim :
S u lta n H a m i d in d ev ri s a l t a n a t n d a k i s o n sa d r-
z a m l m , s e le fim A vlonyal F e r it P a a n n yedi s e n e gi
bi u z u n s r e n b i r id a r e s in d e n s o n r a ve en b u h r a n l za
m a n a te s a d f e tti. M a k e d o n y a d a v a ziy e t c id d e n tehlik e li
idi. O n a k a d a r d e v le t e m a l m a h s iy e tle r ve m ah fil-
e rc e s e n e le r d ir d e v a m e d e n M e r u tiy e t ta le p le r i, o k k
sa z a m a n i in d e D o k u z u n c u O rd u v -u H m y u n s a f l a r n a
d a in tik a l e tm i ti. B u h l, b a t a P a d i a h o l a r a k b t n
m e s 'u liy e t ve va zife e r b a b m e lb e t te ki te y a k k u z a e v k e t
im iye m e s n e d o la c a k k a d a r a z a m e tli b ir h d i s e idi. M
te m a d iy e n Y ldz S a ra y - H m y u n u n d a i tim a e d iy o r
d u k . M b e y n in S e la n ik ve M a n a s t r l a o la n i r t ib a t fa s
lasz o l a r a k d a d e v a m h a lin d e b u l u n u y o r d u . B ize gelen
h a b e r le r le , b iz z a t P a d i a h a g elen m a l m a t a r a s n d a o l
d u k a m h i m f a r k l a r m e v c u t idi. N a z r l a r M eclisi o la r a k
b izler, o k ta b i o l a r a k a ld m z m a l m a t z e r in e h k m
v e r iy o r d u k .
O g n le r d e idi ki, b i r g n zat- a h a n e b e n i ir a d e
e lli. H u z u r l a r n a g ir d i im z a m a n S u l t a n H a m i d i m u t a
d n n h il fn a o k a s a b i ve b u e n d i e s in i a k a iz h a r
e d e c e k v a z iy e tte b u ld u m . B a n a u z u n u z u n b a k t k t a n s o n
ra , e lim e b ir liste u z a tt. B u lis te d e t a h m i n e n y ir m iy i m
te ca v iz k im s e n in ism i v a r id i:
S a d r z a m P a a H a z r e tle r i.. L t f e n b u lis te y i o k u
yu n uz... ir a d e s in i a s a b ve t itr e k b i r s e s le i h t a r e tti. M e
r a k ile is im le r i te tk ik e t t i m . l e r i n d e n b i r k a h a r i d i
e r le r in i t a n m y o r d u m . C m le s i b a n a y a b a n c g e liy o rd u .
B e n d a h a is im le ri h e n z t a m a m l a m id im ki, P a d i a h
meleri. (Erkn- Harp Binbas Cemal ve Hakk Beylerle
Necip, Talt, Rahmi, Cavit ve Hseyin Beyler).
3 Austos 1908, Pazartesi Heyetten
Bey ile arkadann leden sonra Bb- liye giderek

ikinci suali tevcih etti:

Bu zevat tanyor musunuz?
Ancak isimlerine, muhtelif vesilelerle in oldukla
rm teker teker tasrih ederek arzettim. Yzme dikkatle
bakt:
Bana bu kimselerin ahsiyet ve faaliyetinden hi
bahsetmemitiniz.. dedi. Sultan Ilamid'in vehminin ze
rinde olduunu anladm. Bu isimlerin ancak, Saray ta
rafndan Nazrlara tahkikat iin havale edilen evrak ara
snda ve jurnallerde isimleri geenler olduunu arzettim.
Listeyi benden ald ve yanndaki konsolun zerine kov
du,
Bu isimler arasnda ancak Enver Paann ismini ha
trlyorum.


Sait Paa, htratmn, kendisini yine Sadrzam ve
daha sonra lnceye kadar yan Reisi yapm olan tti-
had ve Terakki iktidarnn iinde yazd... Bu devrede,
PAA iin tehisi ve gr ile, Merutiyetin ilnndan
nceki gnlere ait gr ve tesbitleri arasnda olduka
fark vardr. Diyor ki:
Merutiyetin istihsalinde byk himmetleri malm
ve derkr olan Talt ve Enver Beyler...
Netice u oluyor: Devlet ve millet varlnda derin de
iiklikler yapabilmi olan hdiselerin nasl meydana gel
diini aratrmak, iler yoluna girdikten sonra kimsenin
hatrna gelmiyor, hafzay zorlamak arzusu duyulmuyor
ve ortada olanlar, neticelerin sahibi addediliyor.
Her eyi sk eleyip sk dokumakla m ehur olan Sait
Paa da byle dnrse, daha sonrakilerin tehisine da
rlmaya hakkmz kalr m?
Sndrzam ziyaretle drt saat kadar sren bir mlakatta
bulunmalar. *
i f 3 Austos 1908, Pazartesi Heyet zasndan
ikisinin Abdlhmic! tarafndan huzura kabulleri ve Ab-
dlllhmidin: Btn efrad- millet Terakki ve ttihat Ce
miyeti zasndandr. Ben de reisleriyim. Artk birlikte a
lalm, vatanmz ihya edelim eklinde kendilerine be
yanatta bulunmas.
i r 3 Austos 1908, Pazartesi stanbuldaki asker
okullarn, birliklerin ve kumandanlarnn yer yer trenle
Kanun-u Esasve sadakat yemini etmeleri.
i f 3 Austos 1908, Pazartesi Maarif Nezaretin
de mevcut Tefti ve Muayene ve Kiitv b-i Diniyye tetkik
heyetleriyle bunlarn stnde bulunan Tetkik-i Mellefai
heyetinin ve stanbul ile vilyetlerde gmrk ve postaha-
nelerde vazife gren btn sansr memurlarnn ilerine
son verilmesi.
-fa 3 Austos 1908, Pazartesi Btn bahriye timc-
a ve zbitannn Bahriye Nezareti binasnda toplanarak
namus ve satvet-i bahriyenin korunmas iin mrtekip ve
hamiyetsiz bir adam diye vasflandrdklar Bahriye Naz
rnn yerine lekelenmemi ve doru bir adamn tyinini
istemeleri.
3 A stos 1908, Pazartesi Bahriye Nazr Ha
san Rami Paann azli.
if 4 Austos 1908, Sal Gnlk Servet-i Fiinn
gazetesinde sadrzama hitaben makamndan ekilmesini
teklif eden bir bamakalenin nerolunmas.
i f 4 Austos 1908, Sah Defter-i Hakan Nzr-
lgma Mekteb-i Sultan Mdr Abdurrahman eref Bey
in tyini.
i f 4 Austos 1908, Sah Selanikten gelen heyetle
Sadrzam Sait Paa arasnda ikinci bir grmenin ya
plmas.
 f 4 Austos 1908, Sah Yedi yl nce kapatlm
bulunan ve devletin resm matbaas olan Matbaa-i mire
nin Maarif Nazr tarafndan trenle almas.
if 4 Austos 1908, Sal Mbeyin Baktibi T ah
sin Paann azli ile yerine Mabeyn ktiplerinden Cevat
Paann ikinci ktip nvaniyle vekleten tyini.
i f 4 Austos 1908, Sal Abdlhamidin kurcna-
sndan Ragp Paann azli.
i f 5 Austos 1908, amamba Tanin gazetesi
tarafndan hrriyet kahraman Niyazi ve Enver Beylerin
adlarna iki kruvazr yaptrlmas iin bir mill iane al
mas.
i f 5 Austos 1908, aramba Sadaretten istifaya
mecbur kalan Sait Paann istifasnn padiah tarafndan
kabul ve iln. (Hariciye, Dahiliye, Adliye nazrlar ve
ray- Devlet Reisiyle mterek olan istifa arizasnn ta
rihi: 4 Austos).
i f 5 Austos 1908, aramba stibdat erkn
nn Harbiye Nezaretinde tevkif edilmeleri. (Haan Rami,
Memduh ve ehremini sabk Reit, Tophane Miri Zeki,
kurenadan Ragp ve Eblhda Efendi olu Haan, Ser
ibriktar Kmil Paa ve Beyler).
ikr 5 Austos 1908, aramba Fehim Paann
Bursadan kaarken Yeniehirde halk tarafndan lin
edilmesi.
i f 6 Austos 1908, Perembe Kmil Paann sa
darete tyini ve kabinenin iln.
i f 6 Austos 1908, Perembe Yeni ngiliz byk
elisi Sir Lovtherin Padiaha itimatnamesini sunmas.
ir 6 Austos 1908, Perembe Kurenadan Faik
Beyle Sadaret Seryveri Ferik Cemal ve Mddeiumumi-i
Asker Birinci Ferik Reit Paalarn azilleri.
i f 6 Austos 1908, Perembe Hicaz Valisi Ah
met Ratip, Erzurum Valisi Abdlvehap, Trabzon Vali y-
 kili Ferit Paa, Kastamonu Valisi Fuat, Beyrut Valisi
Mehmet Ali Beylerle Adana Valisi Bahri Paanm azilleri.
^ 6 Austos 1908, Perembe Eski Serasker Rza
l'iianm Vanikyndeki yalsnda tevkif edilerek Harbiye
Nezaretinde mevkuf bulunan eski devir ricalinin yanma
getirilmesi.
^ 6 Austos 1908, Perembe Osmanl ttihat ve
t erakki Cemiyeti iin iane toplamak zere bir heyetin faa
liyete gemesi.
^ 7 Austos 1908, Cuma Cuma selml tre
ninden sonra sadrzam, eyhlislm ve nazrlarn Padi
ah huzurunda yemin etmeleri ve Padiahn Kanun-u E-
.asi ahkmnn hibir suretle haleldar olrcasna raz ol-
myacan tekrar teyit etmesi.
(Yemin sureti : Nefsi mukaddes-i hmyunu ce-
nb i hiletpenahiierine sadakatten asl inhiraf etmiyece-
ftlme ve Kanun- Esas ahkmna tevfikan devlet-i liye-
Icrie mslakmane eday-i hizmet edeceime vallahi ve
tillhi ve tallahi).
ic 7 Austos 908, Cuma Cuma selmlndan
sonra huzura kabul edilen eliler adna duvayyen talya
Sefiri Marki Emperyalinin Padiahn bir hafta evvelki be
yanatm hkmetlerine bildirdiklerini ve idareyi yenile
mek ve slh hususunda Padiahn alm olduu isabetli
tedbirleri hkmetleri adna tebrik ettiklerini sylemesi.
i r 7 Austos 1908, Cuma Osmanl ttihad ve
terakki Cemiyeti adna bir beyanname nerolunarak ce
miyetin hkmet ilerine mdahalede bulunmyacan ve
halkn Padiaha itaat ve heyet-i vkelya emniyet ve iti
mat etmesi gerektiini efkr umumiyeye bildirmesi.
ic 7 Austos 1908, Cuma Selnikte ttihad ve
t erakki Cemiyeti tarafndan kendi neir organ olmak
ll/ee ayn isimle bir gazete nerine balanmas.
 i c 8 Austos 1908, Cumartesi Osmanl Hukuk
Cemiyetinin trenle almas.
9 Austos 1908, Pazar Ali Cevat Beyin asa
leten mbeyn baktipliine tyini.
- 9 Austos 1908, Pazar , Mektib-i Askeriye
Mfettii smail Paa ile yveierden smail Mhir Pa-
ann tevkifleri.
9 Austos 1908, Pazar ehremanetine Zabti-
ye Nazr Ziver Beyin, Zabtiye Nazrlna Manyasizde
Refik Beyin tyinleri.
9 Austos 1908, Pazar Altnc Ordu Kuman
danlna Manastr ve havalisi fevkalde kumandan M
ir Osman Paann tyini.
^ 9 Austos 1908, Pazar Abdlhamidin Mec
lis-i Mebusan iin yaptrlacak dairenin ina masraflarna
itirak etmek kararnda olduunun ve gerekli hazrlklarn
yaplarak kendisine bildirilmesini istediinin bir resmi
ilnla yaymlanmas.
? 10 Austos 1908, Pazartesi Bestekr Kariko-
pulo tarafndan bestelenen Neide-i Hrriyet marnn
ilk defa Tepeba bahesi yazlk tiyatrosunda yirmi be
kiilik bir koro tarafndan orkestra refakatinde sylen
mesi.
'jk~ ' Austos 1908, Sah Mekteb-i Sultan (Ga
latasaray Lisesi) Mdrlne tyin edilen Emrllah Efen-
dinin okulda ie balamas.
11 Austos 1908, Sah Kapal bulunan Mec
lis-i Mebusan dairesinin atrlmas, inaat ve tamirat i
lerine balanmas.
'fe 11 Austos 1908, Sah Bir Kann- Esas
Madalyas yaptrlmas hakknda Padiah tarafndan gs
terilen arzunun matbuatta nerolunmas. (31 Austosta
Meclis-i Vkelca ekli ve taklmas hakknda karar aln
mtr).
 Enver Bey, Hareket Ordusu kurmay iken.
(Arkada ayakta sadan sola: Hayri Bey, Enver Bey; Hafz Hak
k Bev, smet Bey, Yusuf Bey. Oturanlar sadan: Ali Paa, Mah
m ut evket Paa, Hseyin Hsn Paa.)
 7^ 12 Austos 1908, aramba Fatih dersiam
larndan Tokatl Mustafa Sabri Efendinin riyasetinde s
tanbul ulemas ileri gelenlerinin toplanarak Cemiyet-i
ttihadiye-i lmiye yi kurmalar.
f .12 Austos 1908, aramba Manyasizde Re
fik Beyin kabul etmemesi zerine Zabtiye Nzrlna
Ferik Faruk Sami Paanm tyini.
f 13 Austos 1908, Perembe Eski serasker R
za Paann iki yz bin lira tutan mevcut para ve emlkim
hkmete devretmesi zerine serbest braklmas.
jf 14 Austos 1908, Cuma Harbiye Nezaretine
tyin edilen Recep Paann stanbula gelmesi ve fevka
lde bir trenle karlanmas, Sadrzam Niantandaki
konanda ziyareti.
f 14 Austos 1908, Cuma Karn-i sani yveran-
dan Mir Nuri Paann serkurenala ve kurenadan Emin
Beyin ikinci karnlie tyinleri.
f 15 Austos 1908, Cumartesi Recep Paanm
Harbiye Nezaretinde vazifeye balamas ve leden sonra
Meclisi Vkel mzakerelerine katlmas. Birinci Ordu
Kumandanlna Birinci Ferik Mahmut Muhtar Paann,
Erkn- Harbiye Reisliine Yemende On drdnc frka
kumandan Ferik zzet Paanm, ikinci reislie Sivasta
srgn olarak ikamete memur Mirliva Salih Paann, H ar
biye Nezareti Mstearlna Ferik Pertev Paanm, ikin
ci ordu Mirliine, Hicaz Demiryolu letme Nzr Ali
Rza Paanm, drdnc ordu Mirliine maiyet-i seniv-
ye Erkn- Harbiye Miri Abdullah Paanm, beinci or
du Kumandanlna Erzincandan gelmi olan Ferik N
zm Paann tyinleri.
f 15 Austos 1908, Cumartesi Harbiye Nzr
Recep Paamn Abdlhamit tarafndan huzura kabul.
if 16 Austos 1908, Pazar Harbiye Nzr R e
cep Paann vazifesi banda lmesi ve vekletine piyade
ttiresi Reisi Osman Nizam Paann tyini ve Recep Pa-
It'nn otopsisi yaplarak lm sebebinin tesbiti.
i f 16 Austos 1908, Pazar Saray yverlerinden
lliinci Ferik, Ferik, Liva, Miralay, Kaymakam, Binba,
Kolaas rtbelerini haiz altm drt kiinin hizmetten
ktrlarak Harbiye Nezareti emrine verilmeleri. (390 ya
verden yalnz 30 unun braklaca haberi 19 Austos
1908 tarihli kdam gazetesinde grlmtr).
i f 16 Austos 1908, Pazar Hkmetin progra
mn matbuat vastas ile neretmesi.
i f 17 Austos 1908, Pazartesi Byk asker t-
Iille Recep Paann cenazesinin Sultan Mahmut trbesi
ni' defnedilmesi.
i f 19 Austos 1908, aramba Hicaz demir y o
lunun tamam olmasiyle ilk trenin Medine-i Mnevvereye
lot enle ulamas.
i f 19 Austos 1908, aramba Evkaf N zn
Uccaizde Ekrem Beyin istifas.
i f 20 Austos 1908, Perembe Bahriye Nezareti
iin ngiltereden ve Maliye Nezareti iin Fransadan m-
jnvir fatiyle birer mtehasss celbine hkmete karar
verilmesi.
if 21 Austos 1908, Cuma Tanin gazetesinin te
t biniiyle geliri Enver ve Niyazi kruvazrleri ianesine
inhsis edilmek zere Tepeba Belediye yazlk tiyatrosun-
da Vatan piyesinin temsil olunmas.
i f 22 Austos 1908, Cumartesi Pariste Adem-i
Merkeziyet ve Teebbs-ti ahs ve Merutiyet ad altn
da alan cemiyetle Osmanl ttihat ve Terakki C em i
yeti arasnda tam bir anlama olduundan, bundan sonra
hc iki cemiyetin Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti
m altnda alacaklarnn bir teblile iln.
if 22 Austos 1908, Cumartesi Eski Bahriye N-
F. 3
zr Haan Rami Paamn devlet hzinesine yz bin lira
vermesi.
f 23 Austos 1908, Pazar Abdlhamit tarafn
dan Mekteb-i Harbiyeye verilen sancan yaplan bir
trenle Harbiye Nzr vekili tarafndan okula teslimi.
if 23 Austos i 908, Pazar stanbulda Saraha-
neba semtinde rr yangm denilen byk bir yang
nn kmas ve alt bin kadar ev, birok dkkn, han.
cami, medrese ve arnn yanmas.
i f 24 Austos 1908, Pazartesi Meclis-i Mebusan
intihabat hazrlklarna balanlmas.
f 25 Austos 1908, Sah Dahiliye Nzr Reit
Akif Paann hastalndan dolay istifas cihetiyle yeri
ne vekletinde bulunan Maarif Nzr Hakk Beyin tyini.
i f 26 Austos 1908, aramba Abdlhamidin
veiaht ve kardei Reat Efendiyi Yldz sarayna davet
ederek grp yeniden mnasebet kurmas. (On dokuz
senedenberi hi grmemiler idi).
f 27 Austos 1908, Perembe Osmanl Hukuk
Cemiyeti tarafndan tertip olunan Selnik seyahatine ka
tlan heyetin Marmara vapuriyle stanbuldan hareketi.
f 27 Austos 1908, Perembe Harbiye Nzrl-
na Suriyeden bir gn nce gelen ve evvelce kinci Or
du Kumandanlna tvin edilmi bulunan Mir Ali Rza
Paanm tyini.
i f 28 Austos 1908, Cuma Ciils enliklerinde
( I eyll) bulunmak zere tertip edilen bir filonun ilk de
fa Haliden karak zmire hareketi.
if 28 Austos 1908, Cuma Osmanl Mhendis
ve Mimarlar Cemiyetinin kurulmas.
i f 31 Austos 1908, Pazartesi Badatta tesisi
cvvelce kararlatrlan Mekteb-i Hukukun trenle almas.
i f 31 Austos 1908, Pazartesi Haydarpaada
Mekteb-i Tbbiyede gndz kadnlara, akam erkeklere
,lnak iizerc talebe tarafndan Namk Kemalin Zavall
ocuk ve Vatan piyeslerinin temsili.
i f 1 Eyll 1908, Sah Cls yldnm dolay-
Ivle ittihad ve Terakki erknndan bir heyetin Mbeyine
Hi.l.Tck tebrikatta bulunmas ve Bambeyinci Nuri Paa
\ it Mtasiyle Padiahn selmm ve baz vaitkr szlerini bil-
vnMta tebell ederek dnmeleri.
i f 1 Eyl 1908, Sah ttihat ve Terakki Cemi
yi i zas tarafndan cls yldnm mnasebetiyle Trk
V yabanc basn erkn erefine Tokatlyan otelinde bir
/vfet verilmesi.
if 2 Eyll 1908, aramba Prens Sabahattin
Mcyin, babas Damat Mahmut Paanm kemiklerini de
birlikte getirmek suretiyle stanbula gelmesi. (3 Eyll g
n cenaze trenle Eybe gmlmtr).
ic 2 Eyll 1908, aramba stanbulda bulunan
Arp asll tannm kimselerin ttihat ve Terakki Cemi-
v< (ne yardmc olmak zere Uhuvveti Arabiye-i Osma
niye Cemiyetini kurmalar.
i f 4 Eyll 1908, Cuma kinci Ordu Kumandan
lna Beinci Ordu Kumandanlna tyin edilmi olan
N.i/m Paanm tyini (Evvelce alnm olan asker rt-
Ih .mm bir asker heyet huzurunda olaanst bir trenle
t I ylfl 1908 tarihinde ve gyabnda iadesi yaplmtr.)
ir 4 Eyll 1908, Cuma Harbiye Nezaretinde
m. vkl bulunan eski devir ileri gelenlerinin Biiyiikadada
"iumnk kayd ile serbest braklmalar.
ir 5 Evll 1908, Cumartesi Mekteb-i Harbiye
Nr/aretine Ferik smail Fazl Paanm tyini.
tV 6 Eyl 1908, Pazar Beinci Ordu Kuman-
'll/ina Altnc Ordu Mirliine tyin edilmi bulunan
Inlr Osman Paanm nakli.
if 7 Eyll 1908, Pazartesi Merutiyetin iln h
n hm olmak zere husus bir posta pulu serisinin basmna
balanmas (17 Aralkta Meclisin al gn kullanlma,
ya balanmtr).
i r 10 Eyll 1908, Perembe Hazine-i Hassay;
ait baz iftliklerin devlet hzinesine terkolunmas.
. i f 11 Eyll 1908, Cuma Harbiye Nezareti mey
dannda rr yangnndan zarar grenler yararna tertip
edilen msamerede Vatan piyesinin temsili ve Abdlha
midin ehzadelerinden bir ksmnn bu temsilde hazr b u
lunmalar.
i f 12 Eyll 1908, Cumartesi Abdlhamidin do
umunun yldnm dolaysiyle Yldz saraynda yaplan
kutlama trenine ttihad ve Terakki Cemiyeti adna D ok
tor Bahattin, Erkn- Harbiye Binbas Hakk Beylerle
Talt Beyin de katlmas ve Talat Bey tarafndan bir teb
rik nutku sylenmesi.
i f 12 Eyl 1908, Cumartesi Hariciye Nzn
Tevfik Paa tarafndan Ayaspaadaki konanda Padia
hn doum yldnm dolaysiyle stanbulda bulunan y a
banc devlet elilerine Sadrzamn da huzuriyle resm bir
ziyafet verilmesi.
i f 13 Eyll 1908, Pazar Hariciye Nazrnn d
vetine itirak hususundaki srarna ramen ziyafete a-
rlmyan Bulgaristan Kapu kethdas Gcof Efendinin s
tanbulu terkederek Sofyaya gitmesi.
13 EylftS 1908, Pazar Anadolu dem
mstahdemlerinin grev iln etmeleri. Baz gazetelerde bir
mddettenberi ahkm eriye ve dab islmiyeye mlinafi
makalt ve fkarat dercinin ehli slm tarafndan teessr
ve heyecan efkr mucip olduu ileri srlerek Matbuat-
Dahiliye Mdriyeti tarafndan bu nevi neriyat yapan
gazete imtiyaz sahipleri ile yazarlar hakknda kanun mu
amele yaplacana dair bir resm tebli neri.
r 13 Eyll 1908, Pazar Memleketin mdafaas
ve ordularda yaplacak tensikat ve slhat ilerinin dzen-
l ninesi maksad ile Harbiye Nazr ile Mir Gazi Ahmet
Muhtar ve Etem ve Tophane N zn Birinci Ferik Rza,
IltKS Ordusu kumandam Birinci Ferik Mahmut Muhtar,
I ikan Harbiye-i Umumiye Reisi Ferik zzet Paalardan
I lnlan Meclis-i Mehamm- Harbiye nin toplanp ie
Im-.,lamas
i f 14 Eyll 1908, Pazartesi Osmanl Ahrar Fr-
I isnn kurulmas.
i f 14 Eyiul 1908, Pazartesi Pertev Paanm
i i.ic Ordu Erkn- Harbiye Reisliine tyin edilerek
S hike gitmesi.
i f 15 Eyll 1908, Sah Padiah tarafndan ngil-
l n Byk Elisi Sir Lovther erefine Yldz Saraynda
llnyet-i kelnm da bulunduu bir ziyafet verilmesi.
if 15 Eyll 1908, Sah Balam olan grevlere
l'.lunbul tramvay iilerinin de katlmas.
ir 16 Eyll 1908 aramba Austos av iin
di kurulduu anlalan Fedakrn- Millet Cemiyeti ta-
nfinlan Hukuk- Umumiye adl bir gazetenin nerine
I 'l l. nas.
ir 18 Eyll 1908, Cuma Anadolu demir yollan
hicvinin sona ermesi, ark demiryollarnda btn hatlara
ml olarak grevin balamas (21 Eylle kadar siirm;;-
lli)
ir 19 Eyfl 1908, C um artesi Hkmetin Osmanl
lmik tsndan drt milyon liralk bir istikraz yapmas.
ir 20 Eyil 1908, Pazar Zaptiye Nzn tarafn
m ^rev yapan ameleye i bana dnmeleri ve dnenle-
........ani olurlarsa haklarnda kanun muamele yaplaca
Inkkda beyanname neri.
ir 20 Eyll 1908, Pazar Ayasofya, Sleymaniye.
V' lluyezid Camileri duvarlarna eyhlislm aleyhinde
Ih viimmeler yaptrlmas.
ir 22 Eyll 1908, Sah ark imendiferleri ame-
K PADAHIN BAKTBNE G RE-
liesini kar sahifede grdmz Ali Ftal Bey, Sul-
tan Read ve Sultan Vahidddine Baktiplik yapt..
Ba Mabeyincilikle beraber, Sarayn en ileri mevki ve
vazifesindeki deerli himmetleri, namusu, fazileti, sada
kati, doruyu aka sylemek gibi hususiyetleri, politi
kaya asla karmamas gibi mazhariyetleriyle, o patrd
grlt devri iinde ve kar frkalarn ekimeleri ara
snda hi kimse, ne Mbeyn Baktibi Ali Fuat Beyin, ne
Bambeyinci Ltfi Simav Beyin ahslaryla uramad.
Ali Fuat Beyin Sarayda ie balad devre, ttihad
ve Terakkinin fiil iktidar devresi idi. Vaka ilk sene
lerde ve Balkan Harbinin sonuna kadar olan 1913 bitimi
iinde, sadece Talt Bey (Nazr) idi. Enver Bey, henz
kaymakam rtbesinde idi. Cemal Bey de keza!.. kisi de,
ne askerlik sahasnda, ne de memleketin umum muva
zenesinde birer eriilmez kudret deil idiler. Talt Be
yin, Hseyin Hilmi Paa kabinesinde Posta Telgraf Na
zr olarak baiayan nazrlk sndalyas, o gn iin Sa
daret makamndan, yni Bavekillikten daha nemli olan
Dahiliye Nazrlna evrilmi ve kendisi bir taraftan da,
ttihad ve Terakki Meclis grubunun Halil Beyin ekli
bulunuu iinde... gerek reisi olmutu.
Ali Fuat Bey, ttihad ve Terakkiden memnun olma
yan, fakat bu honutsuzluunu ancak kulaktan kulaa
fsldanan cmleler iinde ifade eden bilhassa Ayan z-
sndan baz ahsiyetlerin kendisine syledikleri, ok za
man isimlerini noktalarla geerek htratm da anlatr!..
Politikann kaynap durduu bir muhit iinde senelerce
vazife grm olmasna ramen, bu akntnn dnda ka
labilmenin rahatl iinde dert yanar. Der ki:
Muhtelif vesilelerle sohbet ettiimiz zevat arasn
da, betahsis van zlar ve hayat- siyasiyeleri Sultan Ha
mid devrinde balam olan zevat, devlet kudretini ve
ttihad Hareketinin mihverini elinde tutan Talt, Enver,
PAALAR KAVGASI
leinin grevi bahanesiyle ark Rumeli ve Bulgaristan iin
deki demiryollarna Bulgar hkmeti tarafndan el ko
nulmas.
T 22 Eyll 1908, Sal Sadrzam Kmil Paa'-

Cemal Paalardan ac ac ikyet ederlerdi. Bir gn bun

lardan birisi bana dedi ki:
Byle olaca zaten belli idi. nk hayat- siya-
siyenin bir merhae-i tabiiyyesi olmak iktizs eder. nsan
dahi, merdivenin en st basma zamanla ve basamak ba
samak kar. Bu zevat ise, bir ihtill devrinin arkasn
dan ve o devre emek ve nisbetleri gayr malm olarak
geldiler ve ykseldiler. Bugnk hdisat da, byle haz
medilmemi mevkilerin icabdr. Istrab memleket ek
mektedir.
Ben bu gibi mtalalar mnhasran dinler idim. ah
s kanaatim ise, sylenenlerden aksi idi. Bir kerre bun
lar svliyenler tecrbedde ve sahib-i selhiyet, alman
tedbirleri red edecek mevkide olan ahsiyetlerdi. Eer
yaplanlardan gayrmemnun iseler msbet olarak reyle
rini kullanmamalar, hi olmazsa bir keye ekilerek ka
rmamalar icap eder idi.
Vaka, ttihad ve Tcrakkinin ii m ehur ahsiyeti,
Merutiyetin iln srasnda bu hrete mazhar deiller
se de, hepsi ok gen idiler. H att o kadar ki, kendile
rinin nezaret sandalyalarma oturduklar zaman yalar
nn pek gen oluu tenkidi nucib olmutu. nsaf etmek
lzmdr ki, Merutiyetin iln tarihinde m ehur ve n a
zr olmalarna evvel nfus tezkereleri imkn vermiyor
du. >
Dorudur... Dorudur amma, politikac, bir mevzu
iin pein kararl olursa, ne ya, ne ba, varlan hkmde
esas kymet olmaz. nsafa gelince: Ali Fuat Bey merhum,
sadece PAALARn tenkidlerinde deil, ylecesine h a
yat ve vatan iin temel konularda insaf arad ki, yu
kardaki misal, kundaktaki bebek kadar msum kalr!..
nn Mizan gazetesi sahibi Murat, Uryan zde Cemil ve
Nuzif Siirur Beyleri davet ederek kendilerine nasihatta
bulunmas.
i f 24 Eyll 1908, Perembe stanbulda bir Ar-
Miivut Baskm Kulbnn kurulmas.
'' 25 Eyll 1908, Cama Ahmet Rza Beyin
Avrupadan stanbula dn.
i f 28 Eyll 1908, Pazartesi Takvim-i Vekyi in
yeniden nehrine balanmas.
1 Ekim 1908, Perembe Sarayda mstahdem
Miksir, Ferik, Liva. Miralay (Albay), Kaymakam (Yarbay),
Minba ve Kolaas rtbelerindeki seksen tabibin l-
u kadar Sarayda alkonularak fazlasnn Harbiye Ne-
vti emrine iadesi.
i r 1 Ekim 1908, Perembe Resimli kitap adl ay
lk mecmuann intiara balamas.
i f 1 Ekim 1908, Perembe Ahmet Reat Bey
itinfndan Fazilet adl bir gazetenin yaymna balan-
Illisi.
ic 5 Ekim 1908, Pazartesi Bulgaristan Prensi ve
'.uki Rumeli Valisi Prens Ferdinandn Trnovada Bul-
"ii slan ar (kral) unvaniyle istikllini iln etmesi ve
h m ketinin tasvp edileceinden mitli olduundan bahis-
lt keyfiyeti telgrafla Abdlhamide bildirmesi.
ir 5 Ekim 1908, Pazartesi Prens Ferdinanda
Mnasebat- ahdiyeve mbayin olan bu halin hayretle
t mallandnn ve Osmanl devletinin Berlin muahedesini
m/alayan devletler arasnda yeni bir karar alnncaya ka
lm hukukunu muhafaza ettiinin Sadrzam tarafndan
l'illit ilmesi.
i f 6 Ekim 1908, Sal Bosna - Hersekin Avus
turya tarafndan ilhaknn iln olunmas ve kararn bir
nl ile Bb- liye teblii.
i f 6 Ekim 1908, Sal Evvelce Avrupada kar
lan ray.- mmet gazetesinin stanbulda nerine ba
lanmas.
C 6 Ekim 1908, Sah Baz mnakalt ve hide-
rnat- umumiye irketleri amelesi arasnda balyan grev
hdiselerini nlemek zere Tatil-i egal hakkmdaki 17
Eyll 1324 (30 ,Eyll 1908) tarihli muvakkat kanunun
neri.
7 Ekim 1908, aramba Halclar camii m
ezzini Kr Ali adnda cahil ve mecnun bir adamn, Fatih
camiinde bir gn nce ramazan vaizi sfat ile Kanun-u
Esasi ve Merutiyet aleyhine yapt konuma zerine
Zabtiye Nezaretince tevkifi emri verildiini duyarak e tra
fna toplad otuz krk kiilik bir kalabalkla Yldz Sa
rayna gidip meyhanelerin, tiyatrolarn kapatlmas ve k a
dnlarn sokaa kmalarnn yasak edilmesi hakknda ks
taha dileklerde bulunmas. (Ertesi gn tevkif edilmi
ve 29 Ekimde yaplan muhakemesi sonucunda idam ka~
rarlasmtr).
7 Ekim 1908, aramba skdarda yeni
Camide imam Abdlkadirin teravih namazndan sonra
kendisine uyacaklarna yemin ettirdii cemaatla birlikle
tiyatro ve karagz oynatlan yerleri basarak tahrip etme
leri ve tevkif olunmalar.
8 Ekim 1908, Perembe Amedi-i Divan- H
myn kinci Muavini Rifat Bevle Mahkeme-i Hukuk-
stinafiye Ticaret Ksm Reisi Ali Galip Beyin Padiahn
karini ik vazifesine tyin olunmalar.
V $ Ekim 908, Perembe Bulgaristann istikl
lini ve Bosna - Hersekin ilhakn protesto iin halkn
byk devletler sefarethaneleri nnde ve Harbiye Neza
reti meydannda toplanarak nmayiler yapmalar.
'& 10 Ekim 1908, Cumartesi Mizan gazetesi sa
hibi Murad Beyin fesat kartrc hareketlerinden dolay
Nazif Srr ve Cemil Molla ile birlikte Harbiye Nezare
tinde tevkifi. (17 Ekimde serbest braklarak Murad Be
yin istei zerine Tiflise, Nazif Srrnin bradya ve
( 'emil Mollan Kosovaya gitmelerine msaade olun
mutur).
f 10 Ekim 1908, Cumartesi Avusturya malla-
nna ve bu mallan satan maazalara halk tarafndan boy
kot iln. (Boykot 26 ubat 1909 tarihine kadar devam
etmitir).
^ 10 Ekim 1908, Cumartesi Padiahn himaye
sinde olarak ttihat ve Terakki cemiyeti menfaatine Te-
pcba bahesinde tertip edilen serginin trenle almas.
4r 11 Ekim 1908, Pazar Gazetelerin ilve
karmasnn zihinleri kartrd ve halk heyecana dr
d mtitalasiyle menedilmesi.
i f 12 Ekim 1908, Pazartesi Girit halknn aday
Yunanistana ilhak ettiklerini iln etmeleri.
if 12 Ekim 1908, Pazartesi sayiin korunmas
hususunda polislere vardm edecek devriye kollar ile as
ker birliklerin nc yolda hareket edecekleri hakkndaki
itim atnam enin kabul ve neri.
ir 12 Ekim 1908, Pazartesi Prens Sabahattin
lleyin nc Ordu erknn ziyaret ve bizzat teekkr
d inek zere Selnik ve Manastra gitmesi.
13 Ekim 1908, Sala Sultanahmet meydannda
Bulgaristan istiklli, Rumeli-i Sarknin ilhak, imendi
ferlerin gasb ve Avusturyann Bosna-Herseki ilhak alev
limde byk bir miting yaplmas ve bu isler karsnda
I tilkiye tarafn tuttuklar grlen byk devletlere te
ekkr edilmesi.
f 14 Ekim 1908, aramba Beiktata bir Rum
lir evlenmek istiven bir Trk kznn tevkif edilerek kara
kola getirildii .srada halk tarafndan lin edilmeleri su-
telivle Rumlar aleyhine bir hareket uyandrlma teebbs.


1

Cemal Bey... Kaymakam (yarbay) ve stanbul muhafz iken.
(Daha .soni'a sakal brakacak, heybetli ve han bir yzle, devrinin en sert tedbirlerini
alacak, memleketin kurtuluunu demir bir yumruun iinde sanacaktr.)
 (n ayak olanlar yakalanm ve muhakeme edilerek
mahkm olmulardr, 1 Kasm).
i f 17 Ekim 1908, Cumartesi Bir gn nceki
Cuma selmlnda huzura kabul edilen Ahmet Rza Be
yin, Talt ve binba Hakk Beylerle birlikte ttihad ve
Terakki Cemiyeti umum kongresine katlmak zere Se-
lAnike gitmesi.
i r 18 Ekim 1908, Pazar Osmanl ttihad ve Te-
kki Cemiyetinin nizmnmesi gereince umum kon
gresinin Selnikte toplanp cemiyetin dahil ilerine ve
memleketin umum siyasetine ait kararlar almas (8 Kasl
m kadar srmtr).
i f 18 Ekim 1908, Pazar Bu kararlarn mhim
maddelerinden biri udur: Zat- Hazret-i Padiah K a
m n- Esasnin muhafazasna yemin etmi olduklarndan,
isul- merutiyete riayetleri bki kaldka hayat ve hu-
kk- hmyunlar Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti-
ee her trl taarruzdan masundur. Kongre bu karara m-
llif olarak vuku bulan neriyat ve eracifi katiyen red ve
lek/in eder.
f 19 Ekim 1.908, Pazartesi nc Ordu avc
iaburlarnn Selnikten vapurla stanbula gelerek trenle
I arlanp Taklaya yerletirilmesi.
ir 31 Ekim 1908, Cumartesi Taklada bulu
na ve Ciddeye evkleri kararlaan iki piyade taburunun
neferlerinden terhis edilmeleri talebiyle isyan eden ve k
la dnda protesto makamnda silh atan bir miktar as
kerin yaplan nasihatlere ve verilen emirlere kar itaat-
/lik gstermeleri ve kendilerine klaya girmeye zorlayan
ve Selnikten gelmi olan Avc taburuna kar silh kul
lanmalar zerine tedipleri maksadiyle zerlerine ate al
mas ve bazlarnn ldrlmesi suretiyle hdisenin bas
ili lnas.
 if 1 Kasm 1908, Pazar Polis niformalarnn
deitirilmesi.
1 Kasm 1908, Pazar Rum Patrii tarafn
dan hkmete gvenilerek menf propagandalara kulak
aslmamas, slm ve Hristiyan ahali arasnda iyi mna
sebetleri bozacak hallerden kanlmas hakknda bir be
yanname nerolunarak kiliselerde okunmas.
-jf 2 Kasm 1908, Pazartesi Bulgaristan ile an
lamaya varlmak zere murahhaslar ile mzakerelere ba
lanmas.
-jf 2 Kasm 1908, Pazartesi Fransadan Maliye
ileri iin getirtilen mavir Msy Laurentnin gelerek
Maliye Nezaretinde ie balamas.
'fc 2 Kasm 1908, Pazartesi Drlfinnda ders
lerin balamas.
4 Kasm 1908, aramba Topu Feriki Mu
tar Paann bakanlnda bir heyetin bir Asker Mze
tesisine memur edilmesi.
Kasm 1908, aramba Ermeni Meclisi U-
mumsi adna seilen bir heyetin Sadrzama Ermenilerin
bulunduklar vilyetlerde tahkikat yaptrlmas ve gvenin
salanmas hakknda bir muhtra vermesi.
6 Kasm 1908, Cuma Adakalenin Avu
asker kuvvetleri tarafndan igali.
^r 8 Kasm 1908, Pazar Ahmed Rza Beyin Pa
riste Bavekil Msy Klemeso ile grtkten sonra Dr.
Nzm Beylc birlikte Londraya hareketi.
'k 9 Kasm 1908, Pazartesi Cemiyet-i Mlkiye-i
Naciye ad altnda bir dernek kurulmas.
^ 10 Kasm 1908, Cama Dervi Vahdet tara
fndan Volkan gazetesinin nerine balanmas.
12 Kasm 1908, Perembe kinci Frk
mandam Mir evket Paann azli ve yerine Yaverndan
Ferik Cevat Paann tyini.
 fa 12 Kasn 1908, Perembe Darlfnn Ulum-i
/\liyc-i Diniye ubesi talebesinin Maarif Nezaretine prog-
I anlarda slhat yaplmas ve bu salanmadka derslere
en miyecekleri hakknda bir dileke vermeleri.
it 15 Kasn 1908, Pazar stanbulda ordu men
suplar iin bir asker kulp tesisi maksad ile Miihendis-
lunc-i Berri-i Humayun (Topu ve stihkm Harb Okulu)
l asker nazrlarla ordu ileri gelenlerinin toplanarak tesis
s.slarn kararlatrmalar ve ehzade Abdrrahim Efen
ITin Topu Harb Okuluna renci yazlmas.
k Kasm 1908, Pazartesi Serbesti gazetesinin
Inliara balamas. (24 Nisan 1909 dan sonra km a
mtr).
k 18 Kasm 1908, aramba stanbulda muhte
lit yerlere konan rey sandklarna, Mebus intihab iin
kinci mntehipleri semee halkn daveti.
k 18 Kasm 1908, aramba Mektebi Tbbiye
lim Faklte haline getirilmesinin kararlamas ve operatr
Mlir Cemil (Topuzlu) Paann oy birliiyle Faklte Reisi
N(\'ilnesi.
k 20 Kasm 1908, Cuma Beyolunda byk t-
nlcrlc ikinci mntelip seimlerine balanmas Ve san
dklarn mzikalarla caddelerde dolatrlmas.
k 22 Kasm 1908, Pazar stanbul Rumlarnn
seimlerde nfus tezkeresi aranmamas dilei ile Bb-
ll'ye topluca mracaatlar.
it 26 Kasm 1908, Perembe Vilyetlerde sei-
Ir mebuslarn stanbula gelerek meclisin alnda bu
lunmalar iin ilgililere tebligat yaplmas.
it 26 Kasm 1908, Perembe stanbulda byk
/i itliklerle rey sandklarnn dolatrlmas ve sandklarn
Il Icl ive dairelerine teslimi.
28 Kasm 1908. Cumartesi Ermeni Patrii
zmirliyan Efendinin padiah tarafndan trenle kabul
ve Patriin huzurda bir nutuk irad etmesi.
i t 30 Kasm 1908, Pazartesi ray- Devlet Rei
si Tevfik Paa ile Maarif Nazr Ekrem Beyin istifalar
ra Riyasetine Adliye Nazr Haan Fehmi Paann, Da
hiliye Nazrlna Rumeli Umum Mfettii Hseyin Hilmi
Paann ve Adliye Nazr Hakk Beyin tyinleri.
i t 30 Kasm 1908, Pazartesi Rumeli Mfettii
Umumiliine Kosova Valisi Birinci Ferik Mahmut evket
Paann tyini.
ic 1 Aralk 1908, Sah stanbula gelen vilyet
mebuslarnn Mebusan Kulbnde toplanarak Bursa Me
busu Tahir Beyi muvakkat Reis semeleri.
i t 2 Arahk 1908, aramba Abdlhamidin eski
yaverlerinden ve lafiyelerinden smail Mahir Paann l
drlmesi.
i t 2 Arahk 1908, aramba Manastr valiliine
Serez Redif Frkas Kumandam Ferik Fahri Paanm t
yini.
2 Aralk 1908, aramba Selnikten
drdnc avc taburunun Tophane rhtmnda trenle kar
lanarak Taklaya gtrlmesi.
i t 4 Arahk 1908, Cuma Harbiye Mektebi ta
lebesinin Cuma selmlna gtrlmesi.
t 10 Arahk 1908, Perembe Yaver-i ekremlik
vazifesinde yalnz eski Harbiye Nazr Mir mer Rt,
Eski kinci Frka Kumandan Mir evket ve Eski Pe
tersburg sefiri Hseyin Hsn Paalarn ipkas suretiyle
dier yaveri ekremlerin ilgilerinin resmen kesilmesi.
it 10 Arahk 1908, Perembe Abdlhamid tara
lndan Harbiye Nzr Ali Rza Paaya altn bir kl he
diye- edilmesi (Ali Rza Paa bu klc o srada ordu iin
klk levazm toplayan iane komisyonuna brakmtr).
i t 11 Arahk 1908, Cuma stanbul mebuslarnn
 k inci mntehipicr tarafndan Yeni Postahane binasnda se-
yllucleri (kinci Mntehp says: 512. tirak etmeyen: 5.
Kazananlar: Manyasizade Refik Bey (503), Hoca Asm
I Icdi (475), Ahmet Rza Bey (472), Faraci Efendi (461),
lliillacyan Efendi (455), Nesimi Bey (425), Zhrab Efcn-
! (392), Kostantanidi Efendi (369), Hseyin Cahit Bey
i ISO), Kozmidi Efendi (340).
i f 14 Aralk 1908, Pazartesi Harbiye Mektebin
dir tesis edilen mzenin trenle almas.
i t 14 /1 5 Arahk 1908, Pazartesi/Sal ki mehul
*),lns tarafndan Dolmabahc saray veliahd dairesine gece
yansnda bir tecavz yaplmak istenmesi.
i t 16 Aralk 1908, aramba Padiah tarafn
l yeni tyin edilen yan zalarnn isimlerinin iln edil -
u'si. (yeniden 39, eskiden mevcut: 3).
it 16 Arahk 1908, aramba ehzadeba'nda
m tiyatroda temsil edilmek istenen Sabah- Hrriyet pi-
ycninin hkmet tarafndan zabta marifetiyle menedilrne-
i ve' buna kar genlerin nmayii.
i t 17 Arahk 1908, Perembe Meclis-i Mebusan
ve Ayann Abdlhamidin huzuriyle ve bir nutku ile al-
ItHISI,
^ 17 Arahk 1908, Perembe Asker kulbn
i .j;.loglunda tahsis edilen binada almas.
i f 18 A rahk 1908, Cuma Berat Mebusu smail
Krnul Beyin stanbula gelmesi ve rhtmda byk bir kala-
bllk ve muzika ile karlanarak evine gtrlmesi.
ir 22 Arahk 1908, Sah Muhlis Sabahattin Bey
Ilmlndan demokrasi mesleinin hadim ve mdafii olmak
l/ete Hukuk- Beer adl bir gazetenin yaymna b a
lanmas.
i f 25 Arahk 1908, Cuma Meclis-i Mebusan Reis-
llftine 23 Aralkta seilen stanbul Mebusu Ahmet Rza
lir yin ve Birinci Reis Vekilliine 24 Aralkta seilen Edir-
F. 4
vne Mebusu Talt Beyin tyinlerine dair iradenin Sadaret
ten Meclise teblii.
26 Aralk 1908, Cumartesi - Meclis-i Mebusan
kinci Reis vekilliine zmir mebusu Aristidi Paann se
ilmesi.
31 Aralk 1908, Perembe Abdlhamidin
dz saraynda mebuslara ziyafet vermesi.
2 Ocak 1909, Cumartesi Mhendis
Berri-i Hmayuna (Topu ve stihkm Harb Okulu) t
renle sancak verilmesi.
t 3 Ocak 1909, Pazar Kurban Bayram vesile
siyle Yldz saraynda yaplan Muayedeye (bayramlama
trenine) Ayan ve Mebusan zalarnn Reisleriyle birlikte
itirakleri.
ibr 3 Ocak 1909, Pazar Bayram alay treninde
bulunan Harbiye Mektebi rencilerinin Padiah namna
ikram edilen ay reddetmeleri ve Abdlhamidin bu ile
ahsen ilgilenmesi.
k 5 Ocak 1909, Sal Hukuk mektebinde Giridin
Yunanistana ilhak aleyhinde bir toplant tertibi ve Sl-
tanahmette bir miting yaplmasnn kararlatrlmas.
9 Ocak 1909, Cumartesi Giridin Yunan
ilhak aleyhinde Sultanahmet meydannda byk bir mi
ting yaplmas ve halkn Bb- liye gelerek hkmete
muhtra vermesi.
k 12 Ocak 1909, Sah Fedekran- Millet Cemi
yeti merkezinin, sonradan uydurma olduu anlalan bir
ihbar zerine hkmete baslarak mensuplarnn tevkif
edilmesi ve Hukuk- Umumiye gazetesinin kapatlmas.
i z 13 Ocak 1909, aramba stanbul Mebusu
Hseyin Cahit Bey tarafndan verilen bir istizah takriri ze
rine Sadrzam Kmil Paann Meclis-i Mebusanda hk
metin programn okutmas ve itimat reyi almas.
k 13 Ocak 1909, aramba Erknharp bitba-
 *r. 1'iver Beyin Berlin, Fethi Beyin Paris, Hafz Hakk
lloyin Viyana Sefaretleri ataemiliterliklerine tyinleri.
it 13 Ocak 1909, aramba Ayan azasndan G a
lip Beyin Bakanlnda tahkikat ve teftiat iin Anadolu-
, bir heyet gnderilmesinin kararlamas.
i t 14 Ocak 1909, Perembe Akdenize km
I.in donanmamzn Sisam ziyareti.
t 16 Ocak 1909, Cumartesi Sadrzamn kona-
jmula ve bakanlnda Hariciye Nazr Tevfik Paa, Tica-
ri ve Nafa Nazr Gabriyel Noradonkyan Efendi ve
Avusturya - Macaristan elisi Marki Pallavini arasnda
llsa-Hersek meselesi hakknda grmelere balanmas.
it 16 Ocak 1909, Cumartesi Meclis-i Mebusanda
Pftk i devir Nazrlar ve erkn hakknda kanun takibat ya
rlmas ve bir Divan Ali tekili konusunda mzakerelere
hzlanmas ve gereini tetkik ve tespit ederek meclise ar
z iek zere bir Enciimen-i Mahsus tekiline karar veril-
rsi (IK Ocak Pazartesi gn encmen seilmitir).
it 17 Ocak 1909, Pazar Sadrzam Kmil Paann
i,'ide hizmetlerine binaen Padiah tarafndan kendisine
murassa Mecid nian verilmesi suretiyle takdiri.
it 20 Ocak 1909, aramba Sadaret yaverlerin-
ril Miralay Halit Beyin Msr komiserlii evrakn getir
mek zere Msra gnderilmesi.
it 20 Ocak 3909, aramba bnl Mahmud
V.u Bey tarafndan Pertev-i Adalet adl bir gazetenin
n\ tnna balanmas.
it 21 Ocak 1909, Perembe Veliahd Mehmet Re-
ftinl Efendi ile ehzade Yusuf zzeddin, Vahidddin vc
Mili van Efendilerin Meclisi Mebusan mzakerelerini din
limek zere Meclise gelmeleri.
it 21 Ocak 1909, Perembe Kanun~ Esasde ya
r lek tdiller iin bir Encmen tekili.
it 23 Ocak 1909, Cumartesi ngiliz ve Fransz
 bankerlerinin de yardm ile bir mill Banka kurulmasn.
teebbs edilmesi.
i t 23 Ocak 1909, Cumartesi Mektebi Harbiyo
talebesinin okul nizamlar ve yabanc dil retimi hakkn
daki ikyetleri zerine Harbiye Nazrnm talebe mmes*
.sillerini hapsettirmesi.
i t 26 Ocak 1909, Sal Osmanl devletinin 610
atcu istiklli yl dnm vesilesiyle Ahrar Frkas tarafn
dan Perapalas otelinde Sadrzamn ve kabine zasmn eh
davetli bulunduklar bir ziyafet verilmesi.
it 26 Ocak 1909, Sal Harbiye talebesinin arka
dalarnn tevkifini protesto ederek mektep Nazr aleyhi
ne ayaklanmalar ve Hariten asker getirtilerek harekelin
nne geilmek istenmesi.
t 27 Ocak 1909, aramba Mekteb-i Harbiye
talebesine nasihatte bulunmak ve meseleyi tahkik etmek
zere Erknharbiye kinci Reisi Salih Paann mektebe
gitmesi. Talebenin baz retmen ve idarecilerin deiti
rilmesi hakkmdaki istekleri zerine okul nazr ile ba'/
retmenlerin istifalar ve Talebeye Cma gnne kada;
mutlak itaatta bulunmalar lzumunun teblii.
it 27 Ocak 1909, aramba Padiahn Fahr
reisliinde bulunmas uygun grlen asker kulbn tesis
masraflar ile Ceride-i Askeriye nin slh iin Abdl
hamidin bin lira ihsan vermesi.
i t 28 Ocak 1909, Perembe Msr fevkalde ko
miserliinin hafiflemi olan ilerinin ktibi vastasiyle g
ililmek zere Gazi Ahmet Muhtar Paanm komiserlik va
zifesinden af olunduunun iln.
t 29 Ocak 1909, Cuma dad mekteplerinde
rencilerin cemiyetler kurmalarndan, siyasiyatla megul
olmalarndan, tiyatro ve konserler tertip etmelerinden ve
memlekette hrriyet devri baladn ileri srerek imtihan
sz snf gemek hakkn istemelerinden ikyet esasna da-
 HMiul'dc, lalyanlara kar dven kuvvetlerin kumandan
Enver Bey.
IIIUHMihM, resmen sava tanmyacak, fak at zaferler balaynca
elini uzatacak...)
yanan ve bunlarn men olunmasn, dinlemeyenlerin okul
lardan karlmasn emreden Maarif Nezareti tebliinin
Takvim-i Vekayi ile neri.
k 29 Ocak 1909, Cuma Harbiye talebesinden
altm kiinin okuldan tardedilerek tevkifleri ve dierlen
in kaytsz artsz disipline bal kalacaklarna yemin t*t
tirilmesi ve okuia dnmeyen yz kiinin kaytlarnn silin
mesi.
k 3 ubat 1909, aramba Donanmann slh
ve yetitirilmesi iin ngiltereden getirtilen Amiral Gam
belin stanbula gelmesi.
k 4 ubat 1909, Cuma Maarif Nazr Abdurral
man eref Beyin istifas.
k 6 ubat 1909, Cumartesi ttihad- Muhamnu.'
d Cemiyetinin kurulmas.
k 6 ubat 1909, Cumartesi _ Takladaki kinci
Ordu Avc taburu zabitleri tarafndan stanbul zabitleri o
refine Erknharbiyei Umumye Reisi ile Birinci Ordu Ku
mandarmn da bulunduu bir ziyafet verilmesi.
k 6 - 10 ubat 1909 Altm? kadar Arab meb
sun Halep mebusu Nafi Paann bakanlnda toplanara!.
ayr bir frka kurmak ve programnn esaslarn tespit et
mek zere almalar (Frkaya Osmanl tidal Frkas ad
nn verilmek istendii ve bir unsur frkas olmayaca son
radan aklanmtr).
k 7 ubat 1909, Pazar Hazrlanmakta olan mal
buat nizamnamesini protesto maksadiyle Sultanahmet ca
mii d avlusunda bir miting akdi ve topluca Meclis-i Me
busan nne gidilerek hukuki esasiyei merutiyeti muhil
ve rnnafi bulunmasna mebni mstebidane hazrlanm bi
nizamnamenin katiyen reddiyle Meclis-i Mebusanca kabul
edilmemesinin istenmesi.
k 8 ubat 1909, Pazartesi Meclis-i Mebusann,
hkmete Anadoluva gnderilmesi kararlatrlan Heyeti
 leftiiyenm vazife ve salhiyeti hakknda bir kanun ted
vinine lzum gstermesi.
t 9 ubat 1909, Sah Ergani mebusu Niyazi Be-
VMi istibdat devrindeki jurnallar dolays ile aalnn su-
l.nlu hakknda Meclis-i Mebusann karar vermesi.
i t 10 ubat 1909, aramba Sadrzam Kmil
Paann, Harbiye Nazn Ali Rza Paanm Msr Komiser
liine nakliyle yerine kinci Ordu Kumandan Ferik N a
zm Paay bir derece terfiyle ve Bahriye Nazr Arif Hik
met Paay azl ile yerine vekleten Bahriye Birinci Feriki
lliisn Paay ve Maarif Nezaretine de Defter-i Hakani
Nnzr Ziya Paay tyin ederek iradelerini almas.
'k 10 ubat 909, aramba Ermeni Mebusla
rn Mecliste grlecek meseleler zerinde nceden anla
np fikir birlii etmek zere her hafta kendi aralarnda bir
toplant yapma kararlatrmalar.
i t 11 ubat 1909, Perembe Kabinedeki deiik
liin Meclis-i Mebusanda Merutiyete indirilen bir darbe
uylarak byk tartmalara ve hkmetin istizaha dave
tine sebep olmas.
i t 12 ubat 1909, Cuma Harbiye ve Bahriye
Nazrlarnn deimeleri eklini Merutiyet usulne aykr
mk tklarndan Dahiliye Nazr Hseyin Hilmi Paa ile
Adliye Nzr Refik Beyin istifa etmeleri.
t 13 ubat 1909, Cumartesi eyhlislm Cema-
Icldin Efendi ile Maliye Nazr Ziya ve ry- Devlet
Ufisi Haan Fehmi Paalarn da istifalar. Dahiliye N azr
l vekletine Maarif Nazr Ziya Paanm,^ Adliye Nazr
v k.'iletiyle eyhlislm Kaymakamlna Adliye Mstear
ilkrii Efendinin, Maliye Nazr vekletine Mstear M ah
mut Esat Efendinin tyinleriyle keyfiyetin husus ilveler-
l< nesir ve ilm.
i t 13 ubat 1909, Cumartesi ttihat ve Terakki
<Vniyetinin, Padiah halederek yerine Yusuf zzeddin
 ENVER BEY EVLDIM...
ultan Kamit tahttan indirildii srada, Mbeyn Ba-
ktibi, kliesini kar sahifede grdmz Ali Cevad
Bey merhumdu.
Rahmetli Cevad Bey, yaad devir ve muhit iinde,
ok temiz bir htra brakmt. Vehimli Sultan H am idin,
kendsi ve memleket iin saysz dertler getirmi olan
bu evhamnn ifrat devresine rastlad halde, bu maka
mm iffet ve faziletiyle tam bir vekar iinde muhafaza
etmiti. Sultan H am idin mebuslara Yldz Saraynda ver
dii mehur ziyafet, Cevad Beyin eseri idi. Mebuslar, Sul
tan Kamid lehine tezahrat yaparak ellerini ptkleri
bu ziyafet gnnn gecesinde Padiah, kendisine:
Baktip Beyefendi... Hayatmda bugnk kada
mesul olduumu hatrlamyorum... dedii zaman, Ce
vad Bey: Byle saadetler daima elinizdedir efendi
miz... Milletin vekillerinin ve milletin iinde samimiyet
bulmak daima mmkndr. diyebilmiti.

Otuz Bir Mart hdisesinden sonra Sultan Iiam id taht
tan indirildii zaman da, Cevad Bey, Padiah yalmz b
rakmam birka sadk adamnn banda idi... Felket
gnlerinde Hnkrn yanndan kendisinin nice nice se
neler nimetini grenler kamak iin frsat kollarken, O,
son saniyeye kadar Sarayda vazifesinin banda kald.
Sultan Kamid, hayatndan emin deildi. Bu buhran
devresi iinde Cevad Beyi, Hareket Ordusu kum andanla
rndan Ksn Paaya gnderdi. Enver Bey de o srada
Binba ve Hareket Ordusu Erkn- Harbiyesine memur
id.
Ever Bey, saray daim kontrol altnda tutan inzi
bat kuvvetlerini tefti iin Yldza gelmi idi ki, Cevad
Bey onunla ilk defa karlat. hreti yeni yeni btn
memleketi saran gen ve yakkl erknharble ilk kar
lama ve konumasn yle anlatr:
Beim heyecan iinde olduumu grnce yer gs-
Efendiyi tahta karmaa teebbs ettii ve bu ile ilgili
grlen Harbiye ve Bahriye Nazrlarnn azlolunduklart
hakkm daki ayialar bir tebli ile tekzip etmesi.
- 13 ubat 1909, Cumartesi H arbiye Nazrl
na Nazm Paann tyininden dolay kinci ve Birinci r

terdi. O turdum . Evvela h atrm sordu. Bu nezaket ve

alka beni teskin eylemi idi. H em en mevzua getim.
Zat- ahanenin arzularn syledim. Bu srad a gzya-
larm zaptedem em itim . Benim heyecanm dan evvel k
zard ve b ir n te re d d t geirdikten sonra dedi ki:
Sizi m u sta rip eden b ir hdiseye sebebiyet veril
diini ta h m in etm iyorum . Byle b ir h a t yaplm ise
d erhal tash ih edilecektir. B un a em in olunuz. B a ta Zat-
hn e o larak cm lenin h ay at m e m m e n d ir ve O rd u nun
tem in a t altnd ad r. Bahis b uy urd u u n u z h u su sla r imdi
tem in ettireceim.
Filhakika, gerek M beyn dairesine, gerek H a re m 'e ait
ihtiyalar, asker vastala rla h e m en te m in edildi. Bana
kahve ik ra m eyledi ve kendisi imediini syledi. Ben
de, k a rm d a k i nzik ve ifr a t derecede terbiyeli olan gen
zabiti m u h a b b e t ve h a tt m in n etle tem aa ve te tk ik edi
y ord um . Avdet srasnda ierim de h u z u r vard . B h is
simi Zat- hneye arzetti im z a m a n : Evet... E n v e r,
Beyin n zik ve terbiyeli b ir in san o ld u u n u ok d u y m u
tum . M em n u n oldum . Allah raz olsun... b u y u rd u . K en
disine ved ederken, g a y rih tiy a r: E n v e r Bey, evl
dm... diye h ita p etti im i h a trla m a k ta y m . M uam ele ve
tavr b a n a bu intiba ve te h a ss s vermiti.

*
D aha s o n ra neler oldu?
Gn! is te r ki n e le r o lu rs a o lsun, fa k a t ah siy etlerin
fe rd v a rlk la r z erin d e h k m e y a ry a ca k m s b e t in a n
la r deim esin. F a k a t i k tid a r k o ltu u ylecesine b r m u
a m m a ki, aldn, nasl iade edecek, b ir AIah, b ir de
k e nd i bilir!..
dularda duyulan memnunluun ekilen telgraflarla belir
tilmesi.
fa 13 ubat 1909, Cumartesi Avc taburlarnn
yerlerine iadesi hakknda Sadrzam Kamil Paa tarafndan
emir verildii sylentisinin ortaya kmas.
itr 13 ubat 1.99, Cumartesi Hkmetin H arbi
ye ve Bahriye Nazrlarnn deitirilmesi vesilesiyle ortaya
karlan Padiahn hali ve avc taburlarnn geri gnde
rilmesi hakkndaki sylentileri tekzip ederek iin i yz
n Meclis-i Mebusanda aklayaca hakknda bir resm
iln yaymlamas.
13 ubat 1909, Cumartesi Kabinedeki deiik
likler hakknda Sadrzam Kmil Paann Meclis-i M ebu
sanda yaplan istizaha gitmiyerek bir tezkere ile mzake
renin tehirini istemesi ve Sadrzam tarafndan resen m em u
riyetlerinden uzaklatrlan Harbiye ve Bahriye Nazrlar
m yazlarnn Mecliste okunmas zerine Meclise hk
mete itimadn reye konulmas ve kabineye adem-i itimat
beyan olunarak Kmil Paa kabinesinin drlmesi.
14 ubat 1909, P a z a r Kmil Paa kabinesi ta
rafndan Meclis-i Mebusana teklif edilen matbuat kanunu
lyihasnn Merutiyet hukukuna miinafi bulunmas sebe
biyle kabul edilmesini Meclisten rica maksadiylc Selnik-
de Beyaz Kule ttihat Bahesinde bir miting akdi.
b \ .ubat 1909, Pazar Hseyin Hilmi Paa
nm riyasetinde eyhlislmla bir gn nce Rumeli Kazas
keri olan Ziyaettin Efendinin tyini suretiyle yeni hk
metin kurulmas ve Bb- lide hatt- hmynun okun
mas. (Harbiye Nazrlna tekrar Ali Rza Paa getiril
mitir,)
vV 14 ubat 1909, Pazar Bahriye zabitlerinin
Nezarette (Divanhane) toplanarak Nazr intihabnda una
bunu istemelerinin merutiyet esaslarna aykr olduunu,
Bahrivenin terakkisine hizmet edecek ve bavekil tarafn
 dan seilecek bir nazra eeddi ihtiya bulunduunu ve es
ki nazrn yerinde kalmasn isteyenlerin ahs menfaatlar-
n korumak istiyenler olduunu kararlatrp iln etmeleri.
fa 14 ubat 909, Pazar Eski Harbiye Nzn
Nazm Paann hi bir cemiyetle ilgisi olmadndan bah
sederek Kanun- Esasi hkmlerinin temini hususunda en
fedakr davranacaklardan biri olduunu matbuatta iln
emesi.
Tr 17 ubat 1909, aramba Hariciye Nazrl
na tyin edilen Rifat Paann Londradan gelmesine kadar
vekletine tyin edilen eski Hariciye Nazr Tevfik Paa-
run kabul etmemesi zerine bu vazifeye Nafia Nazr Gab-
riyel Noradonkyann tyini. (Rifat Paa, btn Avrupa
byk devletlerinin merkezlerini dolaarak siyas temas ve
mzakerelerde bulunduktan sonra stanbula 30 Mart 1909
da gelmitir).
17 ubat 1909, aramba Sadrzam Hseyin
Hilmi Paann hkmet programn Meclisi Mebusanda
okumas ve ekseriyetle itimat reyi almas, Volkan gazete
sinde ttihad- Muhammedi Cemiyeti nizamnamesinin
neri.
1& ubat 1909, Perembe Maliye N azn Ziya
Paann istifas zerine yerine Varidat Muhasebecisi Rifat
Beyin tyini.
^ 19 ubat 1909, Cuma Dervi Vahdetnin,
sadrzamn mecliste okunan hkmet programndaki mi-
lel-i saire kanunlarndan faydalanlarak yeni kanunlar ve
nizamlar konulaca hakkndaki kayd, eyhlislma hita
ben Volkan gazetesinde nerettii bir ak mektupla pro
testo etmesi.
21 ubat 1909, Pazar Ms fevkald
miserliine Avdn valisi Rauf P aan n tyini.
i*r 21 u b a t 1909, P a z a r Ordu mensuplarnn
siyasetle megul olmalarn, sivas cemiyetlere girmelerini
 vo umum toplan',larda nutuk vermelerini yasak eden
llarfbiye Nezareti emrinin yaymlanmas. (Metni: kdam.
28 ubat 1909).
i f 24 ubat 1909, aramba eyhlislmn
Meclis-i Mebusana izahat iin davetini protesto maksa-
diyle Volkan gazetesinde ttihad- Muhammedi Cemiyeti
adna Meclis-i Mebusan Riyasetine hitabeden ak, bir mek-
ip neri.
f 24 ubat 1909, aramba Hkmete ne
redilecek resm salname iin Meclisten mebuslarn rtbe
ve nianlar hakknda istenen malmata Kanun-u Esasinin
ladilinde rtbelerin kaldrlmas kararlat cihetle f a l
nameye yalnz isimlerin konmas ile iktifa edilmesinin
Meclise karar altna alnmas.
i f 25 ubat 1909, Perembe kinci Ordu Ku
mandanlna Erkn- Harbiye-i Umumiye kinci Reisi
Mirliva Salih Pasanm bir derece terfile tyini.
f 26 ubat $909, Cama Bosna-Hersek mese
lesini jhailetmek zere Osmanl ve Avusturya devletleri
arasnda stanbulda protokol imzalanmas.
-jf 26 ubat 1909, Cuma stanbul ahalisi tam
mdan byk bir miting yaplarak Kmil Paanm tekrar
iktidara getirilmesinin istenecei sylentisinin yaylmas.
i f 26 ubat 1909, Cuma Hkmetin toplant-
lar iin yirmi drt saat nceden hkmetten msaade aln
masna dair tebliinin ne^ri.
ic 26 ubat 1909, Cuma Ataamiliter Enver
Beyin Berlin'e hareketi.
27 ubat 1909, Cumartesi Medreseler tale
besinin Bayezid Camiinde toplanarak mkellef tutulma
lar kararlaan kura imtihanlarnn geri braklmas hak
knda miting varmalar.
* 28 ubat 1909, Pazar Merutiyetten nce po
litika sulusu olarak baka yerlere srlenlerle memleket
 Bakumandan vekili, Harbiye Nazr Enver Paa.
(Yeni bir devrin, yeni insan larla temsil edilebilecei gereinin
otuz iki yandaki isbat)
lma kaanlarn hallerinin ve geimlerinin dzene ko
nulmas iinin Meclis-i M ebusanda kararlatrlm as.
i M art 1909, Pazartesi Eski sadrzam K
mil Paaya Meclis-i Vkel karar ile iki yz elli lira ma-
/illiyet ayl balanmas.
* 3 M art 1909, aram ba Toplantlar hakkn
da hkmete neredilmi olan resm tebliin Meclis-i
Mebusanda M erutiyetin ruhuna aykr grlerek sada-
Ietten istizahnn teklif ve mnakaas (Berat Mebusu s
mail Kemal Bey vc drt arkada tarafndan).
4 M art 1909, Perembe Adliye Nzr Man-
yaszade Refik Beyin lm.
4 M art 1909, Perembe Umum iti
hakknda hkmete yaplm olan tebliin yanl anlal
d, maksadn msaade almak olmayp haber vermek bu
lunduu eklinde resm bir tebli yaymlanmas.
^ 8 M art 1909, Pazartesi Eski devir nzrlar-
n m esuliyetlerini tespite memur edilen Meclis E nc
meni tarafndan eski Meclis-i Vkel kararlarnn Bb-
alide tetkikine balanmas.
^ 11 M art 1909, Perembe Meclis-i M ebusanm
itima mddetinin Haziran sonuna kadar uzatlmas hak-
kndaki H att- hmyun ile A bdlham idin nutkunun Mec-
Is i M ebusan ve Ayanda okunmas.
12 M art 1909, Cuma - ttihad ve Terakki
( 'emiyetinin hkm et ilerine eitli ekilde m dahalele
rinin dourduu fenalklardan bahseden Gryorum ki
fena gidiyor balkl bir bamakalenin kdam gaze
tesinde yaymlanmas (Sinop Mebusu Dr. Rza N ur im -,
/.as ile).
13 M art 1909, Cumartesi 17 Aralk 1908
de tesis edilen Asker K ulbn trenle almas.
14 M art 1909, Pazar Adliye Nzrlma es
ki Yanva Valisi Nzm Paanm tyini.
 ^ 1 4 / 1 5 Mart 1909, Pazar / Pazartesi Mek-
teb-i Mlkiye talebesinin tertip ettikleri bir trende bu o-
kulun eski iki mezunu olan Tanin bayazar Hseyin Ca
hit Beyle, kdam bayazar Ali Kemal Beyi bartrp an
latrmalar.
^ 16 Mart 1909, Sah ttihad- M uhammedi Ce
miyetinin nizamnamesini bir beyanname ile ve Meclis-i
dare zalarnn isimleriyle birlikte Volkan gazetesinde
yaymlamas.
'rfr 17 Mart 1909, aramba Mstakil olduunu
iln etmekle beraber A hrar frkasnn bir neir organ h
viyetini tayan Osmanl gazetesinin Prens Sabahaddin
Bey tarafndan salanan para ile nerine balanmas.
20 Mart 1909, Cumartesi Fecr-i ti Enc-
men-i Edebsinin kurulmas.
20 Mart 1909, Cumartesi Eski sadrzam
Avlonyal Ferit Paann Meclis-i van zal ile Aydn
(zmir) vali vekilliine tyini.
21 Mart 1909, Pazar Ordu kyafet nizamna
mesinin kabul ile niformalarn deitirilmesi.
22 Mart 1909, Pazartesi Hkmet ilerine
li bir cemiyetin veya m ensuplarndan herhangi birinin
kartrlmamasnn ve aksi hareketin mesuliyeti mucip
olacann vilyetlere Sadaret taramdan telgrafla bildi
rilmesi ve telgraf suretinin Takvimi Vekayi ile neri.
-jr 24 Mart 909, aramba Fedakrn- Mil
let Cemiyeti mensuplarnn muhakeme altna alnmalar.
25 Mart 1909, Perembe Sadrzam Hseyin
Hilmi Paann olunun snnet dn olaca uydurula
rak bir takm davetler ve teebbsler yaplmas.
25 Mart 1909, Perembe K urenadan A
lip Beyin Padiah namna Sadrzama kanun d tesirler
yapmak istediini haber alan Avukat A bdurrahm an dil
Beyin, Galip Beyi bir mektupla tahkir etmesi zerine, Ga-
lip Beyin A bdurrahm an dil Beyi delloya anm as ve
kararlaan bu dellonun, Cemiyeti lmiyye-i Osmaniye
nin dine aykr olduunu ileri srerek eriat nam na m
dahalesi ile nlenmesi.
r 28 Mart 1909, Pazar Volkan gazetesinde
Beinci Alay namna imzasiyle stanbuldan uzaklatr
lan Arnavut askerlerinin durum undan ikyet eden v i
hesap soran ve bu alayn ummen ttihad- Muhammedi
( Vmiyctine itirak edeceinden bahseden bir yaznn k
mas.
i r 30 Mart 1909, Sal Yldz Saray m uhafaza
sna memur A rnavut (Fesli) ve A rap (Sarkl) zuhaf ta
burlarnn Taklaya nakledilmeleri ve yerlerine avc ta
burlar konulmas.
r 31 Mart 1909, aramba Kadro dnda k a
lanlar ile aa karlan zabitlerin ehzadeba Fevziye
kraathanesinde bir miting yapmalar.
i r 3 Nisan 1909, Cumartesi Eski sadrzam K
mil Paanm sadaretten ekilmesi sebeplerini aklayan bir
i/ahnamenin basnda yaymlanmas.
i r 3 Nisan 1909, Cumartesi ttihad- M uham
medi Cemiyeti tarafndan tertip edilen bir sokak gsteri-
iyle balamak zere Ayasofya camiinde ttihad- M uham
medi Cemiyetinin resmen almas ve Mevlit okunm adan
nce Cemiyet adna Bedizzaman Said-i Krdi ve Dervi
Valdet tarafndan nutuklar sylenmesi.
ir 5 Nisan 1909, Pazartesi t stanbulda Ma-
yaszade Refik Beyden boalan mebusluk iin seim ya
plmas ve ttihat ve Terakki namzedi Hariciye N zn Ri-
I t Paamn 281 ikinci .mntehin reyile Mebus seilmesi
(Btn ikinci mntehipler: 500, A hrar Frkas namzedi
Ali Kemal Bey 129 rey almtr).
ir 5 Nisan 1909, Pazartesi Bosna-Hersek h ak
knda Avusturya - M acaristan devletiyle im zalanan pro
tokoln Meclis-i M ebusanda mzakere ve kabul edilmesi
6 Nisan 1909, Sal Bir hafta nce Yldzda
Taklaya nakledilen A rnavut taburunun trenle Sel-
nike ve A rap taburunun vapurla Suriyeye gnderilmeleri.
(Trenin hareketi srasnda be on el silh atarak nma
yite bulunmulardr).
^ 6 Nisan 1909, Sal Serbesti gazetesi bamu
harriri H aan Fehmi Beyin gece kpr stnde mehul
bir ahs tarafndan rvelvrle ldrlmesi.
^ 7 Nisan 1909, aramba M uharrir Haan
Fehmi Beyin katli hdisesinin Meclisi M ebusanda istizah
edilmesinin kararlamas ve D arlfnun talebesinin ehir
dahilinde ve Meclis nnde protesto gsterisi yapmalar.
^ 8 Nisan 1909, Perembe M uharrir Hasa'i
Fehmi Beye taraftarlarnca byk ve nmayikr bir ce
naze treni yaplmas.
9 Nisan 1909, Cuma ngiltere, Almanya ve
talya hkmetlerinin Bosna - Hersekin Avusturya ta ra
fndan ilhakn ve Berlin muahedenamesinin yirmi bein
ci maddesinin feshini tasdik etmeleri.
11 Nisan 1909, Pazar Meclis-i Meb
tasdik ve Meclis-i yanca da tetkik ve tezekkr olunarak
baz tadilt icrasiyle kabul edilmi bulunan Osmanl - A-
vusturya tilf protokolnn Bb- li tarafndan padi
aha arz.
13 Nisan 1909, Sal stanbulda bulun
c tabrlariyle bir ksm birliklerin gece yarsndan ba
layarak Ay a sofyad a Meclis-i M ebusan nnde eriat
isteriz diye toplanp ihtill hareketine balamalar.
^ 13 Nisan 1909, Sal Adliye N zn Nzm
Paamn vc Lzkiye M ebusu Arslan Beyin ihtillciler ta
ra f ndan ld rlmeleri,
Tk 13 Nisan 1909, Sah Meclis-i Mebsan Rei
 i Ahmet Rza Beyin aleyhindeki tezahrat karsnda
Meclis Reisliinden istifa etmesi.
13 Nisan 1909, Sal Bir ounlua da
mamakla birlikte Mecliste mevcut mebuslarn Berat M e
busu smail Kemal Beyi Reis semeleri.
i r 3 Nisan 1909, Sah - htillciler tarafndan
ldrlmek zere aranan stanbul Mebusu Hseyin C a
hit Beyin Rus sefaretine snmas ve Selanik M ebusu
<vit Beyin bir ecnebi dostunun evinde saklanmas.
i r 13 Nisan 1909, Sah Meclis-i M ebusamn (80
!ulat mebus) hkmete itimatszlk karar vererek bu ka-
I iu sekiz mebustan mteekkil bir heyeti Yldz sara
yna yollamak suretiyle Padiaha bildirmesi.
i r 13 Nisan 1909, Sal Padiahn Baktip Ali
t Vvat Bey'i askerin vki hareketlerinden dolay sorumlu
tutulmayacaklarn bildiren bir iradeyi hamilen Meclis-i
Mebusuna gndermesi ve bu iradenin meydanda askere
okunmas.
ir 13 Nisan 1909, Sah Dersvekili Halis Efen-
diin ve baz hocalarn askerlerin arasnda dolap, is
teklerinin kabul ve tatbikine bilhassa dellet edecekleri
hakknda teminat vererek nasihatta bulunmalar.
ir 13 Nisan 1909, Sal Hseyin Hilmi Paa ka
binesinin istifa etmesi zerine Padiah tarafndan eski H a
riciye Nazr Tevfik Paamn Sadarete getirilmesi.
i r 13 Nisan 1909, Sal A danada Ermenilerin
kargaalk karmalar.
i r 1 3 /1 4 Nisa 1909 Sal/aramba si as
kerlerin ttihad ve Terakki Cemiyetinin nair-i efkr bu
lunan ry- mmet gazetesi idarehanesine giderek ce
miyetin btn devlet daireleriyle muhabere iin kurduu
telefon tesislerini tahrip etmeleri.
i r 14 Nisan 1909, aramba Tevfik Paa ka
binesinin tamamlanp iln edilmesi vc Sadaret alaynn
yaplmas.
14 Nisan 1909, aramba Selanikte
buldaki askeri ihtill aleyhinde byk bir miting akdi vc
stanbula kar yaplacak harekete gnll yazlmaya bas- *
lanmas.
i 14 Nisan 1909, aramba Bir ksm halkn
ray- mmet ve Tanin gazeteleri idarehanelerine h
cum ederek m atbaalar tahrip ve yama etmeleri ve ayn
zamanda ray- mmet idarehanesinde bulunan ttihat
ve Terakki Cemiyeti Merkez-i Umumsi evraknn sokak
lara atlmas.
^ 14 Nisan 1909, aramba Abdlhamidin
Berat Mebusu smail Kemal Beyi kabul ederek kendisi
ne merutiyet idaresinin ;muhkemletyirilmesini arzu etti
ini, asker ve halkta grlen hareketin de bu iyi niyete
dayandn grm olduunu sylemesi.
if 14 Nisan 1909, aramba Ataemiliter Bin
ba Enver Beyin Selanik yoliyle stanbula gelmek zere
Berlinden hareketi.
Nisan 1909, aramba Yldzdan Eypte
plikhane Klasna nakledilmi olan askerlerin tekrar Yl-
dzdaki yerlerine dnmeleri iin Padiah tarafndan emir
verilmesi.
"k 15 Nisan 1909, Perembe Hseyin ve Cavit
Beylerin Rus sefareti stasyoner gemisinde buluarak er
tesi gece Rejine Olga adl bir Rus gemisine gemeleri ve
17 Nisanda stanbuldan kalkan bu vapurla 18 Nisanda
Odesaya kmalar.
' 15 Nisan 1909, Perembe Ordunun tensiki
dolaysiyle alayl zabitler hakknda tatbik edilen kararlara
itirazlar vc baz usulsz dilekleri ihtiva eden ve alayl za
bitler adna 4976 imzay tayan bir istidann Meclis-i
M ebusana verilmesi.
 if 15 Nisan 1909, Perembe Meclis-i M ebusu
mu toplanarak muvakkat Reislie Trabzon M ebusu Ali
Nki Efendiyi semesi ve Kanun- Esasi ahkmna sa
dk kalacan ve askerin hareketini efkr umumiyede his
si liman ikyet eserlerinin bir tezahr kabul ederek k e n
dilerini mazur grdn bildiren bir beyannameyi b-
i memleket dahilinde neretmesi.
if 15 Nisan 1909, Perembe Meclis-i Mebu-
' i da Ahmet Rza Beyin istifas resmen muameleye ko
n u l, rak yeni reis seimine geilmesi ve ounluk salu-
itmumas sebebiyle seimin neticelenememesi ve geri b-
I k lnas.
i f 1 5 /1 6 Nisan 1909, Perembe - Cuma Sela
nikten Binba M uhtar Bey kum andasnda ilk H areket
ulusu birliinin stanbula mteveccihen yola kmas.
1 5 /3 6 Nisan 1909 Perembe - Cuma Birinci
Ordu kumandanlna esbak Harbiye Nazr Birinci Ferik
Na/n Paanm , kinci Frka Kumandanlna Edirnede
bulunan Ferik Memdh Paanm tyinleri (Memduh Pa-
ijnm stanbula gelerek ie balamas: 16 Nisan).
1 5 /1 6 Nisan S909, Perembe - Cuma sar-
I evlik zrhls svarisi Ali Kabuli Kaptann Yldzda Ab-
llllhamidin gz nnde ldrlmesi.
i f 1 5 /1 6 Nisan 1909, Perembe - Cuma Hassa
Ordusu Kumandanlndan azlolunan Mahmut M uhtar
laann Mesajeri vapuriyle stanbuldan uzaklamas.
i f 16 Nisan 1909, Cuma Yeni kabineye dahil
hllln nazrlarn Cum a selmlndan evvel Padiahn hu-
/unda Padiaha ve Kanun-u Esasi ahkmna sadk k a
lacaklarna dair yemin etmeleri.
i f 16 Nisan 1909, Cuma Dahiliye Nzrlma
Avdn Valisi ve sabk Msr Komiseri Rauf Paanm ve
ray Devlet Reisliine Rsum at Emini Raif Paann
i Ayinleri.
 BABASINA DA AYNI EY YAPAR!
I # liesini kar sahifede grdmz Hseyin Hilmi Pa
pa, hem Sultan Hamid devrinin, hem de Merutiyetin
sadrzam, yni Babakanlanndand. Yerini brahim Hak
k Paaya braktktan sonra Viyana Bykelisi oldu. O-
raya yerleti. Birinci Dnya Harbinin sonuna kadar ora
da kald. Mtarekede de dnmedi, orada ld, cenazesi
vatana getirdi. Merutiyetin ilnndan ksa zaman nce
de, Kosova, Manastr, Selnik vilyetlerini iine alan Vi-
lyat- Slse = l genel mfettii idi.
stanbul eski ehremini Operatr Cemil Paaya, Birin
c i Dnya Harbinin ikinci senesinde Bakumandan ve Har
biye Nazr Enver Paa bir vazife teklif etmiti. Cemil
Paa bu vazifeyi shh sebeplerle kabul etmedi. Aslnda
ise, siyas, hatt ailev sebepler olduu syleniyordu: Sa
bk eyhlislm Cemalettin Efendinin damad olan Ce
mil Paa, Msr'daki kaiipederine ait baz merft ve ka
nun ilerin, srncemede kalmasndan mteessir olmu,
dostu olan Talt Paaya ikyet etmi, o da, dellet et
miti. Cemil Paay sevmlyenlerden bir zat ki, tabib
kaymakamd.. hdiseyi Bu memlekete nasl hizmet
edilir? eklinde Enver Paaya yetitirmi, o da, harb
iinde olan lkenin o nzik gnlerindeki bu harekete ca
n sklm, Cemil Paann svire'ye tedavisi iin yola
kmasna Bakumandan olarak msaade etmi olmas
na ramen, yoldan geri evrilmesini Viyana elilii atae-
militerliine bildirmiti.
Enver Paann dn emri geldii zaman, Cemil
Paa, pasaportu zerindeki svireye gei vizesini ta
mamlam, hareket etmek zere idi. Hatt, yine eski dos
tu olan Bykeli Hseyin Hilmi Paaya vedaa gelmiti.
Tam ayrlaca srada ieri giren ataemiliter kaymakam
Feyzi Bey Enver Paann u emrini Hseyin Hilmi Pa
aya uzatmt:
Viyana'da bulunan sbk ehrem ini operatr Ce
m il Paa'nn svireye gemesine lzum kalm am tr. Va-
zife-i askeriyesine mbaereJk etm ek zere derhal stan
bul'a avdetini kendisine tebli ediniz.
Cemil Paa bu emri okuyunca hayret etmi ve m
teessir olmutur. Hseyin Hilmi Paa, stanbulda ban
hdiselerin cereyan ettiini anlam, eski dostunu bu n
zik zamanda orada bulundurmann zararlarn mlhaza
ederek yle bir re dnmt:
imdi siz, isterseniz burada, isterseniz Almanya'da
tedavi edilebilirsiniz. H akikaten hastasnz. Bu hususta
elinizde, resm vesika m ahiyetinde rap o rlar da var. Ben
bunu temin ederim. Fakat btn samim arzu lan m a ra
men, sizin svire'ye gidebilmeniz m m kn deildir.
Cemil Paa, aresiz olarak Karlisbada tedaviye gider
ken, Hseyin Hilmi Paa kendisine unlar sylemiti:
Sizin hatrnza acaba benim bu ite Enver Pa
ay tatm in edip edemiyeceim gelebilir. O, bunu bi
prensip meselesi yapm tr. O rtada disiplin hdisesi olun
ca, em in olunuz, babasn dinlemez. Bu nzik ve hatt
m ahup adam n byle bir taraf vardr ki, ne alr, ne
sarslr.:1
Aradan zaman gemi, Cemil Paa hastaln teyit
eden bir raporu zun bir izahla Enver Paaya gndermi
ve mlayim bir cevap almt. Karlatklar zaman, Har
biye Nazn unlar syledi:
Siz bana apandisit ameliyat yaptnz. Size med-
ym-u kranm . Fakat bu m innetim , asker ve vatan va
zifenizi ifadan sizi geri brakrsa, apandisitim i geri ve
rin!...:)
Cemil Paa tabi glmt. Fakat karsndaki ya
krkn altndaki Harbiye Nazr, Cemal Paann, Zhrab
vc Vartakcsin kaatilleri erke Nazm ve Ahmet'i koru
mak iin, onlann vaktiyle yaptklan hizmet ler hatr
latt zaman u cevab venniti:
- Memlekete hizmet bir banka blnosu deildir:
Bir iyilik, bir ktle m ahsup edilemez. yilik m kfat
landrlr, ktlk cezalandrlr...
Samim olarak baland bu presib ini istisnasz
tatbik edebildi mi? Evet diyebilmek, gerekten g...
 i r 16 Nisan .1909, Cuma Zabtiye Nazr Faruk
Sami Paann polis komiserlerinin teklifi zerine istifa
etmesi ve istifann sadrzam tarafndan kabul.
17 Nisan 1909, Cumartesi stanbulda M e
rutiyet idaresi aleyhinde harektta bulunulmad^ hakkn
da izahat vermek iizee ehremaneti Muavini dil Bey
ile Drama Mebusu Aeh ve Serez Mebusu Nait Beyle
rin Selnike gitmeleri.
i r .17 Nisan 1909, Cumartesi Edirne Mebusu ve
Birinci Reis Vekili Talt Beyin acele olan baz zatna ait
idleri grmek zere on gn mddetle Edirneye gitmesi iin
15 Nisanda istedii mezuniyetin Meclisi Mebusan tarafn
dan tasvibi.
i r 17 Nisan 1909, Cumartesi Sabk Harbiye N
zn Ali Rza Paann Mesajeri vapuriyle Avrupa'ya git
mesi. I j ;! 1 ** *
i r 17 Nisan 1909, Cumartesi stanbulda mevcut
btn siyas frkalarn Heyet-i M ttefika-i Osmaniye
ad altnda muvakkaten birleerek merutiyetin bekasn
salayacak tedbirler almak ve m atbuatta neriyat bu he
defe yneltmek karar ile bir daim encmen semeleri ve
bir beyanname neretmeleri.
i r 17 Nisan 1909, Cuma Hareket Ordusu bir
liklerini getiren ilk askeri trenin Miralay Galip Bey ida
resinde atalcaya muvasalat.
ir 17 Nisan 1909, Cumartesi atalcaya gel
mi olan ilk H areket Ordusu birliklerine nasihatta bulun
mak ve stanbul'a girmelerini nlemek zere Meclisi Me-
busanda seilmi bir heyetin gnderilmesi.
i r 17 Nism 1909, Cumartesi Tophane Nzr
llrit Paann bakanlnda bir asker nasihat heyetinin
atalcaya eelen birlikler nezdine gnderilmesi.
ir 1 7 /1 8 Nisan 1909, Cumartesi - Pazar H a
reket Ordusuna mensup 250 nefer ve 60 zabitten mte
ekkil bir andarm a mfrezesinin gece yars Ktikek-
mece istasyonunu igal etmesi.
i f 18 Nisan 1909, Pazar Erkn- Harbiye Rei
si zzet Paann Hadmkyne Hareket Ordusu nezdine
gitmesi.
i r 19 Nisan !909, Pazartesi Ayastefanos (Ye-
ilkv) istasyonunun Selnikten gelen iandarm a bl
tarafndan igali.
i r 19 Nisan 909, Pazartesi H areket Ordusu
Kumandan Hiisevin Hsn Paa tarafndan stanbul aha
lisine dokuz maddelik bir beyanname neri ile Erknd
Harbive-i Umumye Riyasetine stanbul'daki s askerle
re herhangi bir mukavemet gstermeyerek igale m uta
vaat etmeleri lzumunun tebliine dair bir telgraf ekil
mesi.
19 Nisa 1909, Pazartesi Meclis-i Mebusan
tarafndan seilen ve stanbuldaki askerlere nasihatte b-
lunmva memur edilen on kiilik heyetin Dahiliye N zn
Rauf Paa ile de grtkten sonra .yanlarna Harbive
Nezaretince katlan memurlar ve ulem adan baz kimse
ler ile birlikte klalar dolamas.
ir ?9 Ni*n 1909, Pazartesi Osmanl devleti ile
Bulsaristn kratl arasnda vaolan mzakerelerin So
nulanarak tesbit edilen protokoln Peranalas otelinde Hn-
ricive N zn Rifat Paa ile Bulgaristan Ticaret ve Nfin
Nazr Msv Livapcef arasnda imzalanmas. Cemiveti
Tlmive-i I.slm ive tarafndan kurtarm a isindeki vazifesini
acklavan ve ven bir bevannamenin Asker evltlarm
za hitabm? basl altnda neri.
ir 19 Nisan 1909, Pazartesi H km etin Meclisi
M ebusanda beyannamesini okumas ve bu bevanname ze
rine yaplacak mzakerelerin Meclise geri braklmas.
i r 20 Nisan 1909, Sah H areket Ordusunun
15.000 kiilik bir kuvvet haline gelmesi.
 Cemal Paa, sivil elbise iinde, Bagdad valisi iken.
(Gerek b ir imarc idi: Disiplin ve k arar adam... Keke
bu yolda kalabilseydi.)
 if 20 Nisan 1909, Sal H areket O rdusu Ku
mandam Hseyin H sn Pasann ertesi sabah Yarm
Burgazdan ktalarn ilerlemeleri iin emir vermesi.
f 20 Nisan 1909, Sah Bahriye Nazr vekili
Emin Paanm istifas zerine Nezarete D iyarbakr F r
kas Kumandan Emin Paann tyini.
i f 20 Nisan 1909, Sal ttihat ve Terakki F r
kas temsilcilerinin Heyeti Mttefika-i Osmaniye alma
larna itirak etmemee balamalar.
i f 21 Nisan 1909, aramba Hseyin Cahit ve
Cavit Beylerin Selnike varlar. (Rahmi Bey de Sela
nik'te kendilerini karlayanlar arasnda bulunuyor.)
i f 21 Nisan 1909, aramba M ahm ut evket
Paann H areket O rudusunun bana gemek zere Sela
nikten yola kmas.
if 22 Nisan 1909, Perembe M ebusan ve Aya
Meclislerinin Meclis-i Mill^ halinde Ayastefanosda (Ye
ilkyde) Yat Kulbnde Ayan Reisi Sait Paann ba
kanl altnda toplanmaya balamas ve H areket O rdu
sunun beyannamesini tasvip ettiini bildiren bir tebli
neretmesi.
if 22 Nisan 1909, Perembe M ahmut evket
Paanm H areket Ordusu kararghna gelerek ktalarla do
nanmann kumandanln deruhte etmesi ve Meclis-i
Mill Reisi Sait Paa ile grmesi.
if 23 Nisan 909, Cuma A bdlham idin Yl-
dzda son Cuma selml (Birok yerlerde hutbelerde
adnn okunmad umum nam na Meclis-i M ebusana e
kilen telgraflardan anlalmtr).
if 23 Nisan 1909, Cuma Hareket Ordusunun
drt koldan stanbul zerine yrmesi.
i f 23 Nisan 1909, Cuma Akam st Edirne-
kapy hedef tutan birinci kolun Davutpaa ve Rumeli
klalarn zapt ve igal etmesi ve Cuma selmlndan d
nen svari askeriyle Harbiye Nezaretindeki askerlerin
Fdirnekapda mukavemet teebbsleri ve teslim olmalar.
T 24 Nisan 1909, Cumartesi Topkap ve Edir-
nekapdan ileri iyen H areket Ordusu birliklerinin yollar
zerindeki asker karakollar teslim alarak Harbiye Ne
zaretini igal etmeleri.
i f 24 Nisan 1909, Cumartesi Taksim klasn
da ve Taklada mukavemet gsteren aslerin yaplar
bombardman ve alan ate karsnda teslim olmak zo
runda braklm alar.
i r 24 Nisan 1909, Cumartesi M ahm ut evket
Paa tarafndan vaziyeti aklyan ve stanbulun igal
safhalarn hlsa eden bir resm tebliin neri.
i f 25 Nisan 1909, Pazar Hareket Ordusu k u
mandanl tarafndan stanbulda rf idarenin ilam ve
keyfiyetin Meclis-i Umumi-i Milliye bildirilmesi ve ayn
,n Mecliste bu kararn tasvip olunduunun ilm.
i f 25 Nisan 1909, Pazar Ayastefanosda to p la
mn Meclis-i Umumi-i Millnin H areket Ordusu K um an
dannn artk Meclisin kendi binasnda toplanmasnda bir
mahzur bulunmadn bildirmesi zerine Ayastefanosda-
ki almasna son vererek ertesi gn Ayasofyadaki M ec
lis binasnda toplanmay kararlatrm as.
i f 27 Nisan 1909, Sal Selnikten dnen H
seyin Cahit ve Cavit Beylerin Meclis-i M ebusanda h ara
retli tezahratla karlanmalar.
i r 27 Nisan 1909, Sal Abdlham idin verilen
l'etva zerine halinin Meclis-i Millce karar altna aln
mas vc yerine Beinci M ehmet unvaniyle veliaht M eh
met Reat Efendinin Padiahlnn iln.
i f 2 7 /2 8 Nisan 1909, Sah - aramba Meclis i
Millden seilen drt kiilik bir heyet tarafndan Y ldza
lalolunduu kendisine tebli edilen Abdlhamidin aile
siyle birlikte Selnike nakli.
 ^ 28 Nisa 1909, aramba htiyat bir ted
bir olarak A bdlham idin Selnike naklinin Meclis-i M il
lce dahi tasvip olunacana o rdunun itimat ettiini bil
diren bir telgrafn Hareket Ordusu kumandanl tarafn
dan Meclis-i Mill Riyasetine ekilmesi.
^ 29 Nisan 1909, Perembe A b d lh a m id in Se-
inike gnderilmesinin Meclis-i M ebusanda M evcudun it-
tifakiyle tasvip oulnmas.

P A S A E A R IN SM .E R N N H D S E L E R E
G E :
pfr aha Sultan Hamid tahttan indirilmeden, yni; 31
M art v ak as olm adan evvel, ttihad ve T e ra k k i Se
lanik merkezinin nerettii bir beyannam ede, h lsa ola-
rak yle denilmiti:
Merutiyeti aldk. imdi onu k o r u m a k ve bir
Merutiyet hkm etinin halk a hizmet vasta ve artlarn:
tesbit etmek iizere milletin em rinde olan cemiyetimizin
arzu ve m ak satlarm arzedecek bir heyet-i m a h su sa s
tanb ula gnderilmitir.
Bu heyet u zatlardan mrekkepti: Binba Cemal
(Daha sonra Bahriye Nazar ve Drdnc Ordu kum an
dan, yni P A A lardan birisi olan C em al Paa) B in
ba H akk (Birinci Diinya Harbinde Ordu kum andan,
tifsden ark cephesinde len H afz H akk Paa) Necb
(Bb- i vakasnda vurulan M ustafa N ecib ) T alt (Sad-
rzam, D ahiliye N zn . ttihad ve Terakkinin sivil lideri
ve P A A lardan birisi olan Talt Paa) R a h m i (z
mir valisi m erkezi um um za-s R ahm i B ey) Cavit (M a
liye N zn , stikll M ahkem esi kararyla aslan ) ve ktib
olarak da Hseyin (K fib-i megullerden) Beylerden iba
retti.
G rlyor ki, daha M erutiyetin ilk aylarnda, Talt
vc Cemal Beylerin isimleri, ttihad ve T erakkinin sta-
bula gnderdii heyetin iinde geiyordu. Enver Beye ge
lince, O, zaten, Niyazi Beyle beraber kahraman- h r
riyet di...
Enver Beyin, H areket Ordusu ile beraber stanbla
geldii zaman, Abdlham idin haline ait Meclis kararnn
tatbiki iin tedbir ald da bir hakikattir. uras, tarih
huzurunda aka ifade edilmeye deer gerektir ki, eer
Enver Bey, M iralay Galib Bey (daha sonra Paa) ile be
raber, it kkne gelerek, Yldz evirmi olan askerin
kumandasn almam olsa idi, Yldzda ok hazin, belki
l'eci hdiseler cereyan edecekti. Bu hakikati, vakalarm
iyzn bilenlerin hepsi tasdik etmektedirler.
Sultan H am idin en yakn ve sadk insan vc ald
vazifeyi sonuna kadar fedakr bir duygu ile yerine getiren
Saray Baktibi Ali Cevad Bey, Enver Beyi, Sultan H a
midin tahttan indirildii gece grp konumasn yle
anlatr:
Sal gecesinin zolmeti oktu. Her gece drt be
li fanus ve elektrik lmbalaryla aydnlanan Biiyuk Sa
rayda o gece ancak on havagaz feneri yanabiliyordu. -
diaSsm dairesinde ise ancak be 011 mum yanabilmiti.
Milletin kibesi olan Yldzm kbl aydnl snm ve
kafalarnn ii kin vc intikam ile doldurulmu efrad ife
kaplanmt. Ben de mecbur kaaak, daire-i hmyuna
di tea ile, Kk Mbeyn adyla anlan dairede o gece
zat- i'hneiennin ikamet ettikleri odanm yanndaki oda
ya gittim. Orada ehzade Abdrrahim Efendi Hazretleri,
Birinci Miisahib Cevher Aa ile dier miisahibler vard.
ehzade tella:
Saray topa tutacaklar m?
diye sordu, Cevab olarak:
Allah akibetimizi hayra tebd etsi. naallah
byle eyler olmaz. Korkmaynz. dedim. Oturduumuz
odann masalarndan birisinin zerinde bir iki dilim ekmek-
le bi- para peynir ve ufak bir kutu biskvi ile yarm kse
yourt vard. Marnileyh Abdrrahin Efendi U gn
dr bunlar yediklerini syledi ve bana da ikram etti. Ge
ce epey ilerlemi ve biz siikt iinde bamza gelecekler!
dnrken darda kzlca kyamet koptu. Oturduu
muz yerde titremiye banladk. Nihayet ben, odann kaps
nne ktm srada, zat- ahane de odalarndan ka
rak grltnn ne olduunu sordular. Kadnlarn sesleri
ve alamalar iitiliyordu. Cevher Aay yanma alarak
dar ktm. O korkun sesler kesilmiti. Kannn nln
deki askerlere, bkit^bet dairesinden baz evrak alaca
mdan bana refakat etmesini rica etlini. t kasr ile
Yldz Saraynn baheleri ve Saraya bal olan daireler
tamamen asker dolu idi. Ayrca sngl ve silhl dev-
riyeler de dolayordu. Dnmde, bir ey olmadn ve
merak edilmemesini arzettim. Gece, cok ilerlemiti ve biz
oturduumuz koltuklarda, heyecan ve yorgunluktan ken
dilerimizden gemitik. Bu zahmetli saatlerin sonunda, 27
Nisan 1909 sah sabahna kabildik.
Padiahdan aldm emir zerine darya ktm.
Telgrafhaneden baka Saray askerden tahliye edilmiti.
Yalnz kaplarn nnde ikier jandarma kalmt. Ben
bunu Padiahma hayrl bir manzara olarak arzettim k,
zat- hne:
Amcam merhum Abtliilziz han iin de byle
yaptlard... dediler. Merakla yine darya ktm za
man, byk kapnn nnde Binba Enver ve Miralay
Galib Beyleri grdm. Zat- * ahane, Enver Beyi hem
iitmi, hem de grmt. Kendisinin gayet terbiyeli bir zat
olduunu bana daha evvel bir mnasebetle sylemi idi
ler. Enver Beyi selmladm ve Padiahn, bilhassa harem
deki kadnlarn pek ziyade tel ve dehet iinde olduk
larn syledim. Enver Bey, cevaben: Zat- ahane
hi merak buyurm asnlar. Be buradaym ... d e d i Ba
srada Harem dairesine bir iki araba asker ekmei daha
Keldi

SULTAN RESADIN SALTANATININ LK G N

LERNDE PAALAR :

smanl Padiahlarnn otuz beincisi ve Sultan Ab-

dmecidin tahta km bulunan drt ' olundan
lincs olan Beinci Sultan .Mehmet Read, 7 Nisan
l (>09 sal gn, saltanat vc hilfet m akam na geti. Bu
HO9C, yakn gelecein C PAASI nn hayatnda,
(l atli bir gelime balad.
Tevfik Pasa istifa ediyordu... Sultan Hamidin ah-
-.111:1 ayr bir kymet verdii ve hakikaten, hi bir siyasi
M iryaua kaplmadan ab- linin hareket serbestliini mu
hafaza iin prensib sahibi olan bu tipik Osmanl Vezi-
11 *' nin siyaseti, artk, iktidara gelebilme iin kendisinde
lak vc kudret gren ttihad ve Terakkiyi tatmin edemez
di Nitekim, Tevfik Paaya istifa etmesini bizzat syleyen
<1. Iult Bey idi.
If dise yle olmutu: Mebusan Meclisi Reisi Ahmet
R /a Bey o gnlerde, ttihad ve Terakkinin en kdemli
Mihsivcti olarak, kendisini Meclisin ekseriyetinin arzusunu
I evl ik Paaya. ibl ile vazifeli addetmi ve .Fransada
u/m zaman kalm olmasnn tesiri ile de, Parlam anter
uslc gre, Sadrzamt davet ederek. Meclisin itimadm
leyleriyle ortaya koyacak bir kabinenin kurulmasna im -
(itil vermek zere ekilmesinin doru olacan sylemiti.
Kabineyi ancak Padiahn iradesiyle kurma gelene-
r>u gre yetimi olan Tevfik Paa, Mebusan Meclisi Rei
inin bu arzusunu kabine arkadalarna bildirmi, nzu-
m toplanarak, o gne kadar almadklar ve kendilerine
Mik garip gelen telkin i mzakere etmiler ve hdiseyi
F. 6
or meselesi yapma temaylne kaplarak, durumu, ye
ni Padiahn Baktibi Ali Fuad Beye bildirmilerdi. Ali
Fuad Bey, Sultan R eada vaziyeti anlatm, yeni padiah;
Ben, Kann-u Esasinin bana bahettii selhi-
yetlerde fazlasna talib deilim ve asla bu hududu teca
vz etmem. Mebusan Meclisine kar mesul olan kabi
neye, Meclis, isterse itimadn s bildirir, isterse onu skat
eder, drr. Bu, kabine ile mecls arasndaki meseledir.
Tevfik Pasa Hazretleri de bunu bilmesi icab eder. de
miti. Ali Fuad Bey, Bb- liye gelmi, Ahmet Rza
Beyin yanna giderek vaziyeti anlatm, A hm et Rza Bey
memnuniyetle:
Allah Sevketmebda raz olsun... te Meru
tiyet budur. Tevfik Paa Hazretleri de byle dnseler
mesele kalm az... demiti. Bu srada, Meclisi kinci Reis
liine seilmi olan T alt Bey (Paa) ieri girmiti. Ali
Fuad Beyin haberini Ahmet Rza Bey kendisine anlatn
ca, T alt Bey, kendisinin sadrzam grecei cevabn
vermi ve toplant halinde olan N azrlarn odasna girmi
ti. A rtk ahsiyeti, ekseriyet ,frkasnn reisi vaziyetinde
olan T alt Beyin geliini. Merutiyet ve Parlm ento hav
yatna almam olan N azrlar, biraz acaip karlam
lard... Fakat Talt Bey, kendisine hs babacanlkla bir
sandalya ekip oturmu ve Meclisin itim adn istemenin
art olduunu aka syleyivermiti!.., Eskiler - Yenil-
kavgas sessiz ve grltsz, fakat yenilerin lehine k an u
n mesnedler bularak balamt.

T A L T BEY D A H LY E N A Z IR I :

"I" evfik Paa, Padiahn cevab karsnda, artk mem

lekette yeni bir devir aldn fiilen anlam'
Z aten bu idrk iin en dikkatdeer hdise, T alt Bevin
ahsnda tecelli etmiti. Tevfik Paa, kabinenin istifasn
takdim etti ve iki gn sonra, Hseyin Hilmi Paann ikin-
i lefaki sadrzaml (bavekillii) ile, ttihad ve T erak-
I i ekseriyetini temsil eden yeni hkmet kuruldu. Bu
hkmette T alt Bey, o gnk artlar iinde en nzik
mevkii olan Dahiliye Nzrl m zerine almt.
Bu vazifeye geli, Talt Beyin tecrbesi, tahsili,
yu*,i ve devlet hayatndaki melekesi bakm ndan tenkid
im* sebeb oidu amma, ksa zaman iinde, memlekette ye
ni bir devir in balam olduuna ait belirtiler vurdun ka*
dine hkim olunca, bir hareketin kendi barndan kar
d insanlara kaderini teslim etmesinin tabi m na ve de-
Kci de kabul edildi. Talt Beyin Dahiliye Nzrlin alm
olmas, kendisi iin olduu kadar, ttihad ve Terakki iin
de ansszlk o ld u ... nk, Sultan H am idin zaman kaza-
II.rak idare ettii memleketin i hayat, Merutiyetle bera-
be aleniyyet sahasna girince, mzminlemi ve kangren
immi hastalklar bir bir frlam aya ve derdini ortaya dk
meye balad: Bunlarn nnde, Osmanl ad altnda birle
mi gzken milliyet, rk ve dinlerin ayrlk hareketleri ge
liyordu. Nitekim, M ebusan Meclisinde A rab ve Ermeni me
buslar, kendi bnyeleri iinde ayr ayr birer grub tekil
etliler. Daha sonra ve ok ksa zaman iinde bunlara Ar-
tavdlar da katld. O nlar da ayr bir grub oldular.
Garib olan, ttihad ve Terakki iindeki Parti arka-
dngl mn kadrosunda yer alm bulunanlar iinde, mil-
llvyet, rk ve hatt din olarak ayrlklara ramen. Parti ba-
nimin, dier dnce ve fikirleri durdurmas ve hepsini
bl mihver etrafna toplyabilmesi kudreti idi. Bun, Ta
lll Paa, lmne kadar sylemitir. yle der: tti-
liHcIk, yle bir uur ve imn olmutu ki, iki karde iin
de, ttihadc olan Osmanllk mefkuresine can ve kan
le bal iken, ttihada lmyan kardei, Devletin haya
lna ve varlna kasdediyor, gizii ak mcadeleye giri
liyordu, Eer muhaliflerimi*, ttihad ve Terakkinin mn
hasran bu hususiyet vc hizmetine kymet verebilmi ol
salard, eminim ki, devlet bilhassa Balkan Harbi iinde
byle dertlere dmez ve Rumeli kaybedilmezdi, Birimi
Dnya Harbi iinde Arab ihaneti vuku bulmazd. Fakat
terdi hrslar ylece gzleri dndrmt ki, basmlarmz,
ttihad ve Terakkinin mcerred bir siyas frka deil, va
tan hareketi olduunu anlamadlar, anlamak istemediler.^

ENVER vc CEMAL BEYLERN UZAKLATI

RILMASI :
|- f seyin Hilmi Paa kabinesinde Harbiye Nzr olan
M ahmut evket Paa, Hareket Ordusu Kumandan
olmann ahsna getirdii hrete dayanan vatanseverlii
ve bilhassa, O rduyu siyasetin dnda ye stnde tutmak
gayreti ile ie balaynca, ilk olarak, kinci Merutiyetin
getirdii yeni hretlerin politika sahasndan uzaklama
sn ve devletin zerinde grnr kuvvet olm aktan ka
rak vazifeleri bana dnmelerini temine gayret etti. lk
olarak da, artk Ordu mensuplarnn klalarna dn
melerini ve siyaset sahasndaki vazifeyi sivil arkadala
rna brakmalarn istedi.
Bu istek, grnrde ve grnmezde bir ok kar
koymalara yol at: M esuliyetsizlik iinde vaziyete hkim
olmak, yalar ok gen olan Hrriyeti O rdu M ensup
lar irin elbette ok czib ve kolaylkla ,fed edilemiye-
cek netice idi. Bu istein nne kabilecek olan biricik
ehsiyet de Mahmut evket Paa idi. Nzik olduu nis-
bette prensib sahibi, kelimenin mutlak mnasiyle namus
lu, nfuz ticaretinin ve basksnn her tecellisinin karsn
da olan bu merd asker, Orduyu politikann stnde h
kim, nzm, vatan hak ve menfaatleri icab ettirdii zaman
muvazene unsuru olabilmenin kudretine sahib temel
kuvvet olarak tutmak ve bilhassa milletin itibarnda ve
O PAALAR devrinin ahsiyetlerinden: Mebusan Meclisi
Reisi HaHl Bey.
< nmhuriyet devrine irkilmeden geebilen sayl ahsiyetlerden
birisi.)
 hrmetinde en deerli varlk olabilme vasfn muhafa
za iin ne lzmsa hepsini yapabilme gayesiyle, kendileri
ni ahsen ok sevmek ve takdir etmekle beraber, Meru
tiyet inklbn baarm gen kurmaylarn ya ktalar,
ya memleket dnda yetitirici vazifeleri alm alarm ter
cih etti. Bu ahsiyetlerin banda da, Enver, Niyazi, Eyub
Sabri, Ali Fethi, M ustafa Kemal, Hafz Hakk, M uhtar
Galib, Cevad Beyler geliyordu.
M ahm ut evket Paa, gen zabitlerden bazlarn ka
rarghlara gnderirken, bazlarna da, daha iyi yetiebil
meleri mid ve arzusuyla harite vazifeler verdi: Enver
Beryi Berline, Hafz H akk Beyi V iyanaya ataemiliter
olarak gnderdi, Cemal Beyi Fransaya yollad, Ali Fethi
Beye Selnike gnderilmi olan Sultan H am idi muha
faza vazifesini verdi, M ustafa Kemali karargh kurm ay
na memur etti. Sivil hayata gemek istiyenleri de ordudan
ayrd. Fakat btn bu didinmeler, elbetteki, tam bir ne
tice vermekten ok uzakt ve tatbiki de imknsz idi: n
k, Birinci Merutiyeti olduu gibi, kinci Merutiyeti de,
Ordu kadrosu baarmt. Yeni devirlerin, yeni insan
larla temsil edilebilecei hakikatinin sylensin sylenme
sin tesirini icra etmesi. Harbiye Nzrm tedbirlerinde ve
tersiz brakyordu. htilli baarm ve bu yolda balarm
ortaya koymu olanlar, neticeleri mazinin alkanlklar
ve lleri iinde yetimi olanlarn ellerine brakmakla,
kendi dvalarna ihanet etmi olmann inanc iinde idi
ler. Nitekim bu dn ve hareketin izahn yapan Ta
lt Bey der ki:
Dhiliye Nzn olduum zaman yzme kar,
yetime tarzmn, tecrbemin ve yamn byle bir ma
kama gelmeye nasl msait olabileceini soranlar ve belki
de ok geni hulus-u iyetle tenkid edenler oldu. Filhaki
ka hdiseye onlarn kstaslar iinde bakld zaman, be
nim, Avlonya Ferit Paann makamna oturmam elbette
mmkn deil idi amma, muhaUsblarmn dnmedikleri
y gremedikleri hakikat, ortada yeni bir devrin buhn-
s id. Biz, byle bir devir yaratabilmek iin canmz
ortya koymutuk. Takib ettiimiz yolu vatann beka ve
selmeti iin olduuna btn mevcudiyetimizle inanm-
itv. Elbetteki kendimizin tahakkuk ettirdiimiz neticeyi,
lnkakmna ve betahsis yktmz zannettiimiz veya bu
ile hareket ettiimiz mazinin yadigrlarna teslim et-
M1ye ne niyetimiz vard, ne de byle bir gafleti ihanet say-
yacak kadar mefkure noksanm mptel idik. Bu se
beple, ne ben, ne arkadalarm (ki, T alt Paann burada
Iit ver vc Cemal Paalar kasdcttii anlalmaktadr...) by
! fk mtalalar ve iddialar uruna vatan hizmetlerin
den kanacak ve iyiliine ve doruluuna inandmz
1iycleri var yokla barakacak insanlar deildik. Bana bir
l.lln, linver iin, otuz be yann altnda Harbiye Nazr
v* Bakumandan olur m: diye soran yetmi yandaki M-
|1' u cevab vermitim: Siz, nasl muhterem bir ku
mandan iseniz, Enver de, yann genliini ferd kymeti
le itmam ederek, cesaret ve genlik kudreti ile, sizin bu
*ii vn ihtiram olan mevkiinize yeni hasletler ve netice-
l< i ihdas etmek iin yle bir gayret sarfedecektir ki, emi
n i m , millet ve devlet hesabna Siz de iftihar edeceksiniz.
Mu vatan, fevkalde tedbirlere muhtatr. Bu tedbirlerin
1 iccrbe vc m antk ile tpatp intibak etmi krain,
hnbedde, kudemay- devlet tarafndan deil de, her e-
\li giritii iin neticesine balam gen insanlar tarafn -
II m alnabileceini bendeniz zarur gryorum. Aradan iki
< m- gemiti. Bilinci Dnya Harbine girmitik, anak
lale zaferini kazanmtk. Bu mir, Balkan Harbinde bir
ordu idare etmi ve karsndaki dmandan ok askeri
v.' silh bulunduu halde gerilemeye, vatan topraklann-
du bir ounu dmana brakmaya mecbur kalmt. a-
ftkalc zaferinin ferdasnda, kendisini tesadfen bir dost
 ((DAHA NCEKLER N FKRLER
u lta r Hamid devrinde asker rtbeler iin mektep
ve kdem, dier bir ifade ile tahsil ve tecrbe art
deildi: Hademe Feriki ad altnda, okuma yazmas ol-
rrnyan kimselere de, Padiahn iradesiyle Birinci Ferik
lik Orgenerallik rtbesi bile verilirdi. Bu ac ve Ina*
m lm as g misal, kinci Merutiyetin ilmndan sonra
eitli tedbirlerle giderilmeye alld, hatt ylece ki,
kkden bir tasfiyede kimse tenkide imkn bulmasn di-
ye, mkemmel bir kurmay olan ve rtbelerini meru aim
teri ile alan Mahmut evket Paa bile, Harbiye Nazn
olarak rtbeleri tetkik komisyonu kurunca, lik olarak
kendi rtbesini bir derece aa indirdi, Birinci Ferik,
yni Orgeneral iken, Ferik yni Korgeneral oldu.
*

Giriilen i, elbetteki birok krgnlklara, sitemlere
yo! amt. Pek ndir istisnalaryla hakikati tasdik eden
ler oldu. M ahmut evket Paann zamannda yava ve
ar giden tasfiye iini, Enver Bey, kaymakamlktan Mir
livala, yni generallie ykselerek otuz yanda Har
biye Nazr olunca, bir nda bitirmek istedi ve hemen
I yetkisi ok geni bir komisyon kurarak ilk gnlerde biz
zat iin banda bulundu. te bu srada, kliesini kar
sahifede grdmz mehur Mir (Mareal) DEL Fu
ad Paa, Enver Paay ziyarete giderek, kendisi de da
hil olduu hakle, zerlerine ordu kumandanl bulunan
yilksek rtbeli zevatn yeni harb bilgileri zerinde ira-
than olmalarn istedi... Bu imtihan, bir heyet huzurun
da olacak deildi: Kapal bir zarf iinde, bu yksek rt
be sahipleri bizzat kendi el yazlaryla: H izm et ede
bilirim. diyeceklerdi. Bu takdirde de, kendi vicdan ve
faziletlerinin mes'uliyetlerinde devama msait olduu ve

I
kym etlerinin ve bilgilerinin girilen yeni devir iinde va
zife alacak apta olduklarn, kendi kendlerie tyin,
edeceklerdi. Dinlenmek istiyorum. diyecek olanlar da,
i btn haklan mahfuz olarak emekliye ayrlacaklar, bu
muhitte grdm. Bana yaklat ve benim, emin olunuz,
unuttuum bu iki seneyi mtecaviz mazideki mbahaseyi
ricrhatr ettirerek dedi ki: Siz hakl imisiniz. stihsl
edilen bu neticede, elbetteki alnan tedbirlerin vc giriilen

ekilde yerlerine yeniler gelecekti. nk o gnlerde

Ordu iinde byk ayrlk mektepli == alayl ayrl idi.
Fuat Paa bu teebbsn anlatrken yle demekte
dir :
Baka are yoktu. Evvel kendimi ileri .srerek
bu ite hibir baka fikir sahibi olmadm ispat etmek
istedim. Yaplm olan hareketin nazariyede kalmamas
iin cezr hareket etm ek zarur idi. Bunu, .Mahmut ev
ket Paa baarm ak istedi, fakat gevek davrand. Bal
kan H arbinin facia ile neticelenmesinin balca sebebi
ise, pek dile getirilmiyen fakat asl m sebbip olan bu
ikilik idi. Bu hli ylece kknden tasfiye edecek de
m ir bir ele ve salam iradeye ihtiya vard. Enver Paa
bu vazifeyi kemal-i selhiyet ve liyakatle ifa etm itir. As
la hiss de olmamtr.

4' **
Fuat Paann aksi kanaatte olanlar da vard ve ok
tu.
Bu kadar kkten ve derinden bir deiiklie giri
mi olanlar iin iyi-kt, eski ifadesi ile lehde-aleyhde
konumalar ve fikirler elbet olacaktr. Asl mesele, neti
celerin ne olduudur: 1912 Balkan Harbinde tarihimizde
grlmemi bozgunlara urayan Ordumuz, ii yl sonra,
Birinci Dnya Harbinde dokuz cephede, harbin ve dola-
yslyle dnyann kaderine yn veren anl savalar ver
di. Bu zafer destanlarm yaratanlardr ki, Mill Mcade
leyi baarabildiler. Hakikat bu olunca, aksi iddialarn ve
grlerin ne kymeti vardr?
Her devirde Byk iler e girimi olanlarn kar
sna, kanlar sarslmlarn fikir ve hareketleri kagel-
mitir.
slhatn himmet ve hissesi hayatdir.
Benim ve arkadalarmn, daha rahat ve huzurlu ya-
ymak mmkn iken, dahil ve haric nmtenhi triz ve
l/Yklere gs gererek bu ulv vazifelerin icab e ttir d i
makamlara gefoni olmamzn asi sebebinin, sadece bu
li/met duygusu olduunu kemM hlsa vc itimad- ne-
Ii-tle sylerim.
Gerekten de, Hseyin Hilmi Paa kabinesinin sekiz
.v srm olan hayat iinde, M ebusan Meclisindeki m
nakaalar, ele alnm olan mevzular yle bir istikamet
almt ki, ttihad ve Terakki, ya iktidar kendi kadrosun
da siyas ve ruh varln bulabilmi kimselere verecekti,
veya, eklen iktidarda olmasna ramen, hakik iktidar.
Sultan Hamid devrinin insanlarnn elinde ve uhdesinde
kalacakt. Hdiselerin inkiaf gsteriyor ki, byle bir gi
di ve netice, ancak, says m ahdut ahsiyetler tarafndan
hissedilmi ve harekete geilmitir. Bu hareket te, an-
rak, Trablus-Garb sava ile balam, Balkan H arbi ile
olgunlam, nihayet Bb- li baskn ile de neticesini
vermitir.

BRAHM. HAKKI PASA KABNESNDE :

seyin Hilmi Paa da, Birinci Bavekilliini Sultan
Hamid devrinde yapm eski devrin adam olarak
ttihad vc T erakkiyi memnun etmemiti. V aki bu kabi
ni* iinde Dahiliye Nezareti T alat Beyin uhdesinde idi, fa
kat, sadece bu nezaretin ne m naya geldiini, Meclis m
zakereleri srasnda her g n 'a rtan kar koymalar >sarih
! ilde ortaya koyuyordu. O srada muhalefet henz te
kilatl olmamakla beraber Meclisin ruznamesi iindeki en
basit maddeleri bile iktidara kar koyabilmenin vasta ve
sebebi sayyordu. A m avudhkta hdiseler btn iddetiyle
lu i isyana doru kayyordu. H a k ik . sebeb, elbette ok
 evveldenberi takib edilen ve hkmran bir memleketin
msavat esaslarn hie sayan ar imtiyazlarnda idi. Sul
tan Hamid, o mehur tviz siyasetinin icab olarak, Ar-
navud Beylerine ar imtiyazlar Vermi, ahsnn ve sa
raynn muhafazasn Tfekdyn- Hazret-i ehriyr un-
vam altndaki bu taburlara brakmt. Sarayda ayrca
sarkl - sanksz zuhaf alaylar ad ile Arab muhafzlar
mevcuttu. Bu siyaseti ile Sultan Hamid, Trkden gayr un
surlar memnun ve tatmin etmek ve imparatorluun sal
lantda olan bnyesini kntden koruma politikasn ta
kib ediyordu. Merutiyetle beraber, askerlik ve vergi gibi
btn vatandalara ait vecibelerin Arnavudlara da mul -
lendirilmesi ile balyan honudsuzluk., ayaklanmalara yol
am, Harbiye Nzr Mahmut evket Paa da, ahsna
itimad ettii Cavit Paay bu havaliye kumandan olarak
gndermiti. Bir taraftan Kosova valisi Mazhar Bey, di
er- taraftan Kolordu Kumandan Cavid Paa, maalesef,
vziyeti sathdaki tedbirlerde aramlar, yzyllardr al
lm olan bir yaama tarzn, .ant tedbirlerle deitirmek
istemiler, bu arada jandarma kuvvetlerinin banda olan
baz kimseler de, ferd duygularla hakszlklar irtikb et
miler, Malisieri isyana mecbur brakmlar ve Kara
dada hdiseye mdahale ederek, Merutiyetin daha ilk
senelerinde Osmanl devletini rahatsz etmek gibi, Rusya-
nn btn Balkanllara verdii talimat yerine getirme fr
sat ve mknm bulmutu.
Mevzu Meclisde devaml mnakaalar mucib oluycV
ve iktidar ypranyordu...
Mebusan Meclisindeki ruh haletini ve ttihad ve T e
rakkiyi Meclisi feshederek, /tek frka hkimiyetine zor-
lyan sebebleri iyice anlyabilmek - ve hatt daha sonraki
zamanlar iin bir misl verebilmi olmak iin... - PA-
ALARm ahsnda btn iktidarn toplanmasna yol aan
gidii, Mebusan Meclisinin Talt Beyin ahsna miitevec-
cil olduu anlalan mnakaalarn sadece bir blmne
jj;z atalm:
Meclis krssne ilk nce, daha sonra mstakil Ar-
navudlun ilk bavekili olan Berat M ebusu smail Ke
mal Bey kyor, Pretinedeki vakalardan bahsediyor, ne-
den rf idare iln edildiini soruyor, Cavit Paann taz-
ylkler yaptm, idare mirlerinin hakszlklarn anlatt-
Vo, ^elen telgraflar okumak istiyor, m nakaalar bal
yor .. M nakaalar gsteriyor ki, Meclise hkim olan ha-
v, memleketin muayyen bir ksmnda, kanunlar ve ni-
/ anlar yerine ahs duygularn varln ortaya ^oyacak
kadar ar ve iddetlidir. Krsye kanlar daha ok, Ar-
uavudluk blgesinin mebuslardr. Bugn, bizim iin ac
hu htra olan o eski Trk topraklarnn, ou aydn olan,
l,oklar B atda tahsil etmi mebuslar, Osmanllk ad
na konuuyorlar... ttihad ve T erakkide, kudret ve geli
mesini, zaten bu topraklarn evresinden almtr. Ne ha
n tezaddr ki, iktidar eline alan siyas hareketin kadrosu
Kinde daha emekleme devresi balam adan ayrllar ve
kntler vardr. yle kntler ki, mesel, yakn mzi
t- ahsna byk mitler balanm olan T alt Beye bi
li , ar ittihamlarda bulunuluyor... Ve, sylenebilir ki, bu
avrlk havas, kendisine tariz edilen ve tenkid edilen de,
m eid nefis mdafaas duygusu iinde varln korum a
a/usunu uyandryor. Nitekim, (mnakaalarn sonunda
ki cmle ok ac ve ayn nisbette ibretlidir: Ergiri mebu-
n Miifit Bey, Arnavudluk harektn idare eden kuma-
lanla dello etmek istiyor... Bu ne demektir? Dahiliye
Na/r iddetli bir mnakaadan sonra, kendisi ile dello
t meini teklif ediyor...
ki taraf rasndaki fikir ayrlklarn, ferd duygular
vc ahs sevgi adna ortadaki uuruma da iaret eden M e
buslar Meclisi m nakaalarna gz atalm:
Fu ad Paa (Pritine) Bir telgraf aldk, okunsun.
Neler oluyor, anlalsn.
Okunan telgraf, Pritine, Voltrin kazalar namna
gnderilmektedir ve Oktruva vergisini protesto etmek iin
toplanm halka ate edildiinden ikyet edilmektedir.
Pritine mebusu Fuad Paa, telgrafn okunmasndan sonra
sz alyor:
Bosna - Hersein elimizden nasl git ligin i bili
yorsunuz. imdi, asrlarca bu devletin n karakolu vazi
fesini if elmi, hrriyeti istihsal iin kan dkm bir mil
letin efrad birbirine krdrlyor. (Grltler, nasl olur
sesleri). te hdise meydanda. Hkmet ekyay bulama
d zaman msmn halk tazyik eder i? Harbive Nzr
Mahmut evket Paa Kosovada vazife grd. Sylesin:
Arnavudlar kadar bu memlekete sadk insanlar var mdr?
(Herkes sdktr sesleri) Amma Hareket Ordusunu kimler
tekil etti? (Grltler).
H asan Bey (Pristine) Bendeniz, Arnavudluktaki
slhat btn mevcudiyetimle alklarm. Fakat zulm ve
tedbi olmamak artiyle... Kumandan Cavid Paann l.o-
rnada ve dier yerlerde, hunharca, gaddarne...
Dahiliye Nzr Talt Bey (Edirne) - Reddederim,
reddederim. Byle tbir olmaz.
Hasan Bey (Pristine - devamla) stediin kadar
reddet. Ben hakikatten bahsediyorum. Evet, hunhrne,
gaddrne bir surette giritii icraat Meclis-i Millnin hu
zurunda ve bu krsi-i hitabette telin ederim. Oktruva ver
gisi ne demektir? stanbulda, Selanikte, zmirde, Kon
yada memleketin hi bir yerinde alnmyan bir vergiyi
Arnavudlukta zsfen sefalet iinde olan halktan cebirle, dip
ikle, sng ile almak ne demektir? nsaf edin...
Said Efendi (skb) ^ Arkadalar... Beni msa
maha ile dinlemenizi istirham ederim. Sa sakal ak, dev*
re-i hayatm itmam etmek zere olan hakir bir refikinizin!
(Estafurullah sesleri) Bir yet-i kerme KeUihm ns al
Kulcr-i ukllriim hikmetim emreder. nsanlara, ancak id-
iliklerinin sas dahilinde hitab etmelidir. Asrlarca, tered
din ve idare i maslahat siysetinin icab olarak msama
ha ve hatt huzur- kanmda bile mmtaziyet verilmi,
ha allm, cahil ve maalesef ok cahil braklm bir
kitleyi, bir nda, slh etmek ve bu slhat cebire, tazyi
ke, iddete, tahkire, izzet-i nefsini pyiml etmiye stinad
<Ulrnek,vatam ate?e srklemek ve itia bizzat ihzar
i hek demektir. (Alklar, grltler) Merutiyeti bilmiyen
di halk onun aksini nasl bilir? Asker slhat cebre ve
l/yikc istinad edince, bu cahil halk merutiyeti, bir zor
u- i.stibdad sistemi olarak telkki etmi ve maalesef mlk
asker erkn, mmhkam hususiyetini gayri mdrik ola-
nk hu yanl telkinin sebeb-i aslsi olmulardr. Halbuki
VnnvdSar, Kam- Esasinin kendi memleketlerinde il
mn, nehd i aslisi olduklar bu iimid-i yegnenin hak ve
iHlet, maarif ve medeniyet tezahratna muntazr olur-
lrken, tfekli, sonal, tabancal, dayakl tecellisinden ev-
vrh hayret ve dehet duymular, sonra da, stanbul'dan
Miutdad etm i^erdir. Arnavudhk frsat kollyan ve mem-
h'kotlmizde itiaa bezl-i mid etmi haris komularla
muhat bir diyardr. (A lklar... Grltler) Yarn byk
m guyi kaabili itfa fenalklar zuhur ettii zaman, hdisa-
<m iyzn bilenlerin bu milet-i miibecceienin vekili ola-
Id< u krsi-i muallda avaz avaz barmadklarn tarihin
ItTiu etmemesi iin sesimi duyurmva gayret ettim. Kor
kuyorum... Maazallah, btn Kmeliyi tehlikeye koyacak
Indisatn vukuundan korkuyorum. (Grltler, merak st
un* sesleri) Arkadalar... Beni dinleyiniz: Bir heyet gitsin,
mulullindc hdiseleri tetkik eylesin, bir mecray- adalet
hlsn, hkmet mfik bir aile reisi mbi hareket etsin,
lonb, tfekle, insan kam dkmekle yeni idarelerin sebeb i
vcd ve satveti isbat edikmez=
Hamdi Bey (Preveze) Umum Osmanllan dhn
eden bir hadise karsndayz. Cavid Paa ve arkadalar
btittin Amavudlara irtica isnad ediyorlar. Onlar, bugne
kadar altnldklar hayat tarz zerindedirler. Maarif ve
medeniyetten mahrum braklm bir insan cemaatine, li
sanndan dhi anlyamad yeni bir idareyi bir nda kabul
etmjye icbat etmek, onu isyana sevketmektedir. Arnavud-
lar, kadmdenberi, silhlarn namuslar gibi telkki etmi
bir millettir. imdi hkmet, hem elindeki silhn ver di
yor, hem de ekyaya kar silh alnm bu halk m
dafaa edemiyor. imdi sorarm: Bu zulm deil de nedir?
Aziz Paa (Berat) smail Kemal B ey... Sen ko
nu...
aban Paa (Pritine) Taktirde imzan var. smail
Kemal B ey... Meseleyi sen aulat.
tsmail Kemal Bey (Berat) Arkadalar... Krk
be sene, istibdadla gremi bir Arnavud vatandanzn*
ki, bu mddet iinde memleketime gitmeyi bile dnme
dim. nk ben, hakkaniyet ve adalet dairesinde olmak
kayd artiyle, memalik-i Osmanivenin tecezzi kabul et
mez bir insicama mazhar olmasna itikad etmi bir ada
mm. (A lklar... Hepimiz (yleyiz sesleri) Bir ka gn-
denberi, gazetelerde, halkn aznda ayialar dolayor:
Arnavudlukta muharebe varm, Arnavudlua asker sevk-
edilecekmi. Nereye? Bir dman memleketine mi? Bilir
siniz ki bu gn iftihar ettiimiz merutiyete n ayak olan
lar, bugn tedibleri bir mesele-i mhimme olarak ibdas
edilmek istenen aym Amavudlardr. (Alklar, byle arzu
vok sesleri, grltler). Efendiler... Bir takm ayiat var
ki, vicdanm sarsmtr. Dorusunu syliyeyim: Vkel
dan bir takm un bz beyanlar var ki, tekzib olunma
mtr. Bilmem Makedonyaya muhtariyet verilecekmi, bil
mem Balkan Konfederasyon heyeti itimaiyesi teekkl
edecekmi, bilmem devlet buna istinaden baz teebbsle
re giriecekmi... Efendiler, Hristiyan bir muhit iinde
 Enver Paann resm niforma iinde tek resmi.
iNivu^ vc sefer kl iinde gemi bir hayatn binbir tesbiti
iinde n d ir htra.)
F. 7
Mslman ve mteassb, ayn zamanda maalesef de cahil
olan Arnavudlar bu ayialar duyarlar da tevahhu etmez
ler mi?
Dahiliye N zn T alt Bey (Edirne) Bu bendeni
ze isnad edilen bir hezeyandr, tekzib ettim, okumam
snz.
smail Kemal Bey (Berat) Msaade buyurunuz,
okudum. Fakat iki kelime ile tekzib edilmez bu mesele...
Tatminkr olmak lzmdr. Demek ki mlkat verdiini/
Rus gazetecisi yalan sylemi. Siz ve Maliye Nazr Ca-
vid Bey, byle bir eyi katiyyen sylemediniz mi? (G
rltler, tekzib edildi sesleri).
Dahiliye Nzr Talt Bey Msaade ediniz, bunu
ktibimle isbat ederim. Ben bu adamla grmedim, ben
den cumartesi gn randevu istedi, geldi, fakat dairem *n
bulunmadm. Kendisiyle grmediim halde bu yalan ir-
tikb etti, bu hezeyan yazd, biz bu gazetelerin szlerine
bal olamayz.
smail Kemal Bey (Berat, devamla) Teekkr
ederim efendim, tatmin edildik. Beyler... Hdiseleri tah
kike mkellefiz. Bir cok evlerin yand, insanlarn ld
muhakkaktr. Neden bunlar meydana karlmamtr?
Zulmn zerine perde gerilemez. (Grltler, ayak sesleri)
Msaade buyurunuz, eer harekt- askeriye bu ekilde
devam edecek olursa, Arnavudlar, bunu haklarnda suini
yete verip de devlete kar sadakatlerini, irtibatlann sar
san tecelliyata bavururlarsa korktuum elm hdisat vu
kua gelecektir. imdiden tedbir dnmek kr- maslahat
deil midir?
Basri Bey (Debre) Bu saded haricidir. Buraya
siyaset giremez.
Mfid Bey (Ergiri) Arnavud mebusu olduun
halde takriri imzalamya cesaret edemedin. (Basri Beyin
ii/. ime yrr). Sus, otur yerine... Se Arnavud deilsin.
VdlrlIi grltler).
Basri Bey (Debre) Ben senden daha ziyade Ar-
nvdn.
Reis (ann alarak, Mfid Beye) Size sz ver-
nli. Yerinize oturunuz, sknu muhafaza ediniz.
Miil'id Bey (Ergiri) Siz, Makam- Kiyaset olarak
hukukunuzu muhafaza ediniz. Hayr, hayr... Mnhasran
Ihi lnkiiale imzas olanlar dvalarn mdafaa edecekler
di!, Reis Bey... Bu adamlarn szlerini kesiniz. Usul- m-
nluTc nerede kald?
Tevfik Efendi (ankr) Biz de Osmanlyz. Ar-
vdlar sizin kadar biz de mdafaa ederiz. Ne oluyo-
III/?...
I.tfi Fikri Bey (Dersim) Efendiler... Ksa sy-
li v*44-j>i: Bir mparatorluu idare etmek, vahdet-i mill,
ilini ve lisansini temin etmi bir memleketi idare etmek
iiiiisa gelmez. brahim Hakk Paa Hazretlerinin Fran-
nr/i'idn tercme olarak kafasna yerletirdii malmat-
nliki (grltler... Sus sesleri...) Ben susarsam bile Ko-
nova'nn dalarndaki martinler susmaz efendi... Sus*,
frns kabahat deildi de, Abdlhamidin ne gnah var
ili? (iddetli grltler). Bu memleket, ktaya messes
ll n/ devlettir. Taburlar nasl idare ettii bilinmiyen-
le, srf, Frkaclk gayretiyle (Mthi grltler... K a
ini sesleri) koskoca vilyetler tevdi edilirse vatann iz-
llluli iin haric dmana ne lzum, ne de ihtiya (K ur
il vc yryenler o lu r... Ltfi Fikri Bey onlara haykrr),
. lii/, geliniz, gece karanlkta geldiiniz gibi bu krsU-
lin de haysiyetini pyimal etmek zere geliniz. Veyl Me-
liycle... (Ltfi Fikri Bey, elindeki lyihay yrtar ve
loidan kar).
smail Kemal Bey (Berat) Beyefendiler... Arna-
vdlgn bir hl olursa, orada maazallah bir itia vukua
 gelecek olursa, vahdet-i Osmaniye, alimallah haleldar
olur. Mademki, orada bugiin btn akl ve vicdan erbab
nn tasdik ettii fenalklar vardr. Niin onlar slh iin
bezi-i ham iyet ve him m et edilm esin? M erutiyetin adl
hak sistemi olduuuu halka nazariyatla deil, hdisat ile
isbat etmek icab eder. Yoksa yalnz byle asker gnder,
ev yak, adam ldr, ondan sonra da Merutiyetin erefini
kurtardk diye haylt kur. Byle olmaz. Sadrzam Pa
hazretlerinden rica ederim: Meseleyi bir emr-i vki ola
rak mtala etmesinler. Bir hdisenin sebebi, msebbibi,
neticeleri vardjr. Bunlarn meydana karlmas kaide-i
mantkiyye meselesidir. Zannederim ki, bu hususta btn
Meclis byle dnmektedir. (Alklar, hay hay sesleri).
Miifid Bey (Ergiri) Efendim... Ben de yalnz bir
sz sylemek isterim. Geen k hu meseleler hakknda
hkmet erkn ile fikir teatisinde bulunduk ve oraya gn
derilen kumandan Cavid Paann hunhar, zalim, canavar,
gaddar olduunu syledim.
Dahiliye Nzr Talt Bey: Reddederim, redde
derim.
Mfit Bey (Ergiri, devamla) Evet, evet yledir,
tekrar ederim.
Dahiliye Nzr T alt Bey: iddetle, kemal-i id
detle reddederim.
Mfit Bey (Ergiri) Bunun byle olduunu ken
disi de tasdik etmfcti. nkr ediyor.
Dahiliye Nzr (iddetle bararak yerinden frlar)
Yalan... iddetle reddederim.
Mfid Bey (Ergiri) Evet, yle dedin... Bu syle
diklerinizi Cavid Paa irtikb etmitir dedin, beni tasdik
ettin.
Harbiye Nzr M ahmut evket Paa: Reddede
rim... Bu szleri btn mevcudiyetimle reddedenin.
(Merkezden iddetli alklar, sadan ayak patrdlar.)
 Reis; Rica ederim, bir Osmanl generali asl
ttnvar olabilir?
Miifid Bey (Ergiri, iddetle bararak) Canavar
d!. katildir, ben mebusum. Bildiklerimi buradan syleme-
\c yeminliyim. Beni bu vazifemden kimse menedem ez...
i Mliyiik grltler, kapak sesleri, heyecanl mnakaalar,
lnl mahal m nazaalar.)
Harbiye N azr M ahm ut evket Paa: Hi bir
u sikaya mstenid olmadan memleketin *en mmtaz bir
pverali hakknda sylenen u szleri btn mevcudiye
tim r reddederim. Ayp.
Mfid Bey (Ergiri) Ben buraya elli bin kiinin
H vlylc, onlarm vekili olarak geldim. Hakikatten iirkme-
\ in. (n aa, sus sadalar, iddetli ve daim grltler).
Halil Bey (Mentee) Hi bir vesaike mstenid ol-
nlkszn bir Osmanl generaline canavar denilemez. Orta-
l bir suiistimal varsa Meclis bunu tahkike her zaman ha
zinin'.
Mfid Bey (Ergiri) sterse Cavid Paa benimle
i I i h IIo eder.

Dahiliye N zn Talt Bey: Seninle ben dello ede

nin. stediin yerde hazrm.

ATIRDIYAN DEVLET YAPISI KURTARICI-

I VR ARIYOR :

M eclis mzakereleri de gsteriyordu ki, artk devlet ya

ps temelinden atrdyordu ve kurtarc mimarlar bul-
k artt: Bu da, ancak kendisini bu emee lyk gre
bilen insanlarn ferd gayreti ile kacakt.
T alt Paann karsnda olduu hdiselerin, ttihad
v* I erakkinin bnyesinde bir derlenip toparlanm a y arat
r phesizdir. ttihad ve Terakki, kinci Merutiyete
imkAn vermi olan hareketin millet ve tarih huzurundaki
 BR BAKA L...
O ultan Hamid, muhakkak ki, ttihad ve Terakki ileri
gelenlerini yakndan tanmyordu. Eer tamsa idi,
denilebilir ki, birok hdiselerin nn alrd: Zeks da,
tecrbesi de, ahsiyetinin karmndakilerde brakt te
sir de buna msait idi.
Onlarla karlamaktan ya ekindi, ya istemedi.. Bu
vazifeyi kendisinin ok itimad ettii ve tecrbelerine g
vendii kimselere verdi. Bunlarn arasnda, kliesini kar
sahifede grdmz Haan Fehmi Paa da vardr;
Haan Fehmi Paann bir hususiyeti de u idi: Ken
disi, ilmiyye, yni HOCA snfndan yetimi, 1876 * 1877
lk Mebusan Meclisinde, Ahmet Vefik Paaya Meclis ri
yasetinde vekillik, yni kinci Reislik etmiti. Bu
sebeple, Parlmento geleneklerine ve bilgilerine yayan
ekbir arasnda bilgi ve tecrbe sahibi biricik emek
tard. Meclis mzakerelerini, Sultan Hamidin mizacna
gre idare ettiinden Padiahn iltifat ve itimadm ka
zanm, lmiyye snfndan mlkiye yni Sivil Devlet
Hayat na gemi ve kendisine rtbe-i vezaret = Pa
alk verilmi, muhtelif kabinelerde Nazr olarak bu
lunmutu. Son vazifesi de Evkaf- Hmyun Nezareti
idi. Daha nce defter-i hakan nezareti ni de ifa etmi
ti.

d-
Merutiyetin ilm ile, kabinede yaplan deiiklikleri
kfi grmiyen ve kendi grn Bab- liye bildirmek
zere Selnikten bir heyeti yola kartan ttihad ve Te-
rakkinin kimlerin elinde olduunu -anlamay merak e-
den Sultan Hamid, sudan bir sebep bularak, Haan Fehmi
Paay Selnike gnderdi.
Paann orada kimlerle temas ettii pek malm ol
mamakla beraber, Baktip Tahsin Paann htratnda
anlatt gerekten dikkate deer: Daha o zaman, Talt
Bey ve Cemal Bey (yni kitabmzn mevzuu olan PA-
A'dan ikisi bulumm Talt ve Cemal Paalar) hdisele-
varl idi. Hazin bir verasetin kanlmaz neticesi olarak
omuzlarna, kendisinden nceki devrin btn veblini al
m olmas tabi idi. Mer mdafaa duygusu iinde, kendi
varlndan inanlabilir ahsiyetler karma hareketine i-
rimesini de ok normal karlamak icab eder. te U
- ................. ........................- --------------------------------------------------- ............. - ------------ -------------------------------------- ----- - ........................ -

rin n safnda deillerdi amma, Haan Fehmi Paa, Se-

lnikte grt kimseler arasnda bu iki yeni adam
zerinde durulmaya deer bulmutu. Enver Bey ise, kah-
raman- hrriyet olarak, hi olmazsa ismen zaten bilini
yordu. Cemal Bey ise o tarihte binba idi.
Haan Fehmi Paann Selanik ziyaretinden ksa za
man sonra, ttihad ve Terakki, Bab- li ile Cemiyetin
dnceleri zerinde temasta bulunmak ve kendi arzu
larm bir hkmet program haline getirmek kararm ve
rince, stanbula gnderilen heyetin zlan arasnda, Ce
mal Bey ve Talt Bey de vard... Bu, bir tesadf deil
di elbette... Bu, daha o gnlerde bile, o gnk rtbele
rinin ve makamlarnn tevazuuna ramen, hdiselerin ya
knda kimlerin ele alacaklar m aka gsteriyordu.
Haan Fehmi Paa Padiaha kanaatlerini izah eder*
I ken, artk devlet idaresinde b ir baka lnn hkimiye
tini izaha almt: Bu devirde selhiyetler, verilmiye-
cek, ancak alnacakt.. Sultan Hamid, Haan Fehmi Pa
ann kendisine anlatmak istediklerini, otuz senenin
tesirleri zerinde iken elbette anlyamazd. nk bu otuz
I senenin birok zelliklerini bizzat kendisi yaratmt.
I Gerekten de 1876 ile 1908 arasndaki devreye, Sultan Ha
mid idaresi denilmekte byk bir isabet vardr. Bu dev
re, kendisinden ne ncekine, ne sonrakine benzemiyordu.
Sultan Hamid, tahttan indirilirken de, Selnie gn
derilirken de bana gelenleri bir kaza ve kader sayd.
Hakszd... Neticeleri ne olursa olsun, yeni b ir devir gel
miti. Bunu, Haan Fehmi Paa, Selanikte grt bir
I ka isimsiz adam m varlnda anlam ve kavramt,
fakat grebildiklerini Sultan Hamide anlatmaya, daha
dorusu i yaps ile izah a muvaffak olamamt...
I'AALAR olarak, Talt, Enver, Cemal Beylerin ahsla
nn byle bir temsile selhiyetli ve hakl grmeleri, tti-
lcl ve T erakkinin mnev mevcudiyetine yneltilmi bir
hareketin mukabelesi olmutur.
A rnavudlukta balyan kargaalk, ksa zaman iin
de genilemi, Rumeliye yeni kuvvetler gnderilmesine yol
ava ayaklanmalar, frsat bekliyen ve sahneye yeniden
kan Venizelosun kkrtt Girit Ayaklanmas takib
linitir: G irit mahall Meclisi, Yunan K ralna sedakar.
yemini yapmtr.
D hdiselerin ktye gitmesi, ok tabi olarak, ier
ik- geni akisler yaratyor: Muhalefet, basndan da yardm
j/n inektedir. ttihad ve Terakkiye mensub olanlar arasn
da . Balkan komiteciliinin tethi hareketlerinden ilham
alanlar az deildir: Siyas cinayetlerle muhalefeti sustur
ul. i bo ve zlim tecrbelerine giriiyorlar: Ahmet Samim,
llasan 'Fehmi, Zeki Beyler gibi, cidden deerli fikir ve
l alem sahipleri sokakta ldrlyor, Meclise anket par-
lamanter takriri veriliyor, bir gizli cemiyetin kurulduu
iddia ve Sinob mebusu Dr. R za N ur Bey tevkif ediliyor,
nihayet ttihad ve Terakki arasndan, yeni bir hizib
hl/l-i cedd kyor, fakat geliemiyor, muhalefet teki-
I.knma gayretine giriyor, Ahali Frkas, Osmanl Sosya-
lsl Frkas kuruluyor. Nihayet, daha geni ve mull bir
muhalefet frkas olarak Hrriyet ve tilf Frkas tti-
lad ve Terakkinin karssna kyor. Artk iktidarla mu-
lalefet arasnda Meclis krssnden, memleket sathna
yaylan ve genileyen bir ekime, hatt baz safhalarda
hazin ve clm bir bouma balamtr.
 TRABLUS-GARB SAVAI ve BRAHM HAKK
PAANIN DMES :

artlar iinde bile kta zerinde milyonlarca ki

om etrekare topra olan ve bu topraklarda bkir
hazineler yatan Hasta Adam Osmanl mparatorluu
nun miras zerindeki kavgalarn byle buhran anlarnda
ahlanaca tabi idi. Nitekim bu seferki elmeleme, tal-
yadan geldi: Eski yzyllarda Garb Ocaklar adn ver
diimiz Tunus, Fas, Cezairden sonra elimizde kalan son
Afrika topramza dnm olarak... talyanlar, yirmi drt
saatlik bir ltimatom vererek Trablus-G arbn kendileri
ne teslimini istediler. Bu hdise, muhalefeti, hakl olarak
brahim Hakk Paa kabinesine hcuma evketti. Hakl
olarak diyoruz: nk brahim Hakk Paa, Sadrzam
olmazdan evvel Rom a sefirimiz idi ve R om a hkmeti
Trablus-Garbn istil plnn Hakk Paanm R om ada bu^.
lunduu gnlerde hazrlamt. stelik, Alman sefiri, b
rahim Flakk Paay (ki, o gnlerde henz Beydi, kendisi
ne PAAlk, yni itb ei vezaret ancak sadrzam, yni
bavekil olduktan sonra verilmiti.) ikaz etmiti.
Bu gerekler, Meclis krssnde en ar hcumlara
vesile olurken, talyanlar, Trablus-G arp kylarna aske
ihracna balamlard. H km et ciz durum da idi. yle
ce ki, Trablus-G arbn mdafaa edilip edilmiyecei bile
bir mesele halinde ortada bulunuyordu. te bu gn
lerde, Enver Beyin ahsiyetini ortaya koyan hdiseler
birbirini takibe balad: Yanna, M ustafa Kemal, Ali F et
hi, Eref, Nuri, M mtaz Beyler gibi en yakn arkadala
rn toplayan Enver, bu vatan parasn gz gre gre d
m ana teslim zilletine kar geldi ve bu bir avu kahraman,
Trablus-G arbde btn dnyada hayranlk uyandran bir
mdafaa hatt kurdular.
1 Ekim 1911 de talya, Trablusu abluka altna ald-
 (lin iln etmiti. 4 Ekimde talyanlar, T obruk limanm
ile geirdiler, 13 Ekim de Derne, 17 Ekim de Humus, 20
k i md e Bingazi talyanlarn eline geti. Istanbulda sa-
I. pikinlik deil, bitkinlik ve mitsizlik de vard. M e
le,l-ki patrdlar arasnda daha ok hkmeti eritmek ve
IhVylikle hdiselere hkim olma gayreti de gze arp -
Vurdu. Politikamz gerekten bir kmazn iine dm-
III Hkmetin bareliine kar ba kaldran o bir avu
I ulu aman, btn mesuliyeti zerine alarak harekete ge-
iller. Bunun kimler tarafndan nasl ve ne ekilde .baa-
ldl^in Trablus harbinde umum U rban kuvvetleri ku-
iHan olarak ilk m dafaa hattn kuran, Tekilt- Mah-
le a Reisi sayn Eref Sencer Kuubann neredilmemi
lilin ularndan dinliydim:
Osmanl mparatorunun mrVasm, daha l
meden ve g inanlr yzszlkle taksime karar vermi
lnln, muhtelif konferans ve itimalarda yaptklar an-
tnemalar msait frsatlarda tatbike koyulmular ve son
olurk da, Merutiyeti iln ettiimiz giinerin akabinde,
Av.strya Bosna - Ilersei ve Yenipazar alm, Yunanis
tan (Giridin ilhakn iln etmi, Bulgaristan mmtaz ey
let olmaktan istiklle gemi ve idaresizliimizin seyyiat
olnk da Arnavudhk isyan kmt. Franszlr, Cezair,
I'mn ve Tunusu yutarken, ngilizler de Araba Paa hama-
killinin yaratt frsatla Msra kolayca tesahb ederken,
Itsiar, Pan-Slavizmin tatbikatn Balkanlar iinde elle-
un) kollarm sallyarak yaparlarken, talyanlara da br
Hloka vermek gerekiyordu. O tarihte, mill birliklerini
tlkkk ettirmi ve Akdenizde bir kuvvet haline gelmi
bulunan Italy ay a skt hakk temin etmek, mirasda his-
seterini bol bol alm olanlar iin artt. Sultan Hamid,
kendisini hi sevmemek ve daima phelenmekle beraber,
inerimin Receb Paa gibi kymetli bir kumandan Trablus
(jirbde tutmak dirayetini gstermi, bir taraftan Paay
hiirriyetperver fikirlerinden rkt iin stanbuldan uzak
tutmak, dier taraftan da, talyanlarn muhtemel hareket
lerine kar gelmek zere kuvvetlendirmi ve Msr ze
rinden vaktiyle Trablusa mhim miktarda asker ve m
himmat gndermi, sahilin deniz taarruzundan masun k
smlarn adamakll tahkim ettirmiti. Trablus - Garbi
talyan nfuz mmtakas olarak terkedildii ve igale en
miisaid zaman kendi mikyaslar iinde tesbit etmeleri ha
linde, hi bir Avrupa devletinin statkoyu muhafaza iddia
syla mdahale etmiyeceinin Romaya temin edildii ma
lmdu. Vaktaki, Abdlhamid, Receb Paann stanbula
gelmesine msaade etti, Trablus-Garbe vali ve kumandan
olan Mir brahim Paa da talyanlarn srar zerine
alnd, yerine Bekir Sami Bey brakld, o zaman, sahilden
ierlere doru yaylm olan tahkimatn mdafaa kudreti
de sarsld. Bilhassa, Trablus-Garbdeki kuvvetlerimizden
bir ksmnn Yem ene evki ise, talyanlara istedikleri fr
sat verdi.
Hkmet o srada, evket Turgut Paa kumandasn
da en gzide ktalarla Arnavudlukta, asayii temin etmek
le meguld!. Bu asayii temin etmek iddias nn A-
navudlar, ilk frsatta, bir daha slh kabul etmiyecek e
kilde ayaklandracak mahiyette olduunu bilmemenin gaf
leti iinde iken, talyanlar, en msaid frsatn geldii ka
naati ile, yirmi drt saatlik ltimatomlarm verdiler. Daha
sonra anladmza gre, aslnda kymetleri olmayan baz
yerli emirlere gvenmiler ve Msr yolunu ngizler ka
pamak vaadnda bulunduklar iin de, Trkiyeden hi bir
yardm gelemivecei zanmna kaplmlard.
ltimatomla beraber brahim Hakk Paa kabinesi
sukut ederek, yerine Said Paa, sekizinci defa Sadaret ma
kamna getirilince, Mahmut evket Paa, yine Harbiye
Nezaretini muhafaza etti. Biz, ordunun gen kadrosu, h
vatan kesini haysiyet krc bir miskinlik tezahr iinde,
()(,' PAALAR devrine gei vazifesi gren sadrzam
Sait Halim Paa.
i d a k ik a s n a kadar, v a ta n iin en hayrl h iz m eti y ap tn a
s a m im iy e t le in a n y o rd u .)
her zaman tepetyebileceJmiz bir dmana teslim etme
nin aybma katlanamadk: ttihad ve Terakki merkezini
tazyik altna aldk, mtereddit Mahmt evket Paa, ni
hayet bu tazyiklere tahamml edemiyerek ve: Dev
letin resmen malmat olmadnn, Msr ve Sicilya ta
rikiyle vki olacak szmalar srasnda elde edilenler iin
mazeret olarak ileri srlebilecei ekliyle... mcadele
mize m a gsterdi. Bu hareketin babnda, Enver, Mustafa
Kemal, Ali Fethi ve ben vardm. ki koldan mcadele sah
nesine girecektik. Enver, Mustafa Kemal ve ben, Msr
zerinden Trablusa geecektik. Arabcamn Ser lehesini
bilmem ve Arab hayatm yakndan tanmam dolaysile,
bu gurubu ben sevk- idare edecektim. Enver ve Mus
tafa Kemal, mstear birer isim ve kyafetlerini deitir
mi olarak, ilk kafile halinde yola ktlar. Onlar takiben,
ulemadan Salih erif Et-Tunis, Cezairli ve Meclis-i Me
busan Reis vekillerinden Emr Ali, daha sonra Enver
Paann yaver olan? Mmtaz, Erkn- harb binbas Nu
ri (Conker) binba Abdlkadir Gannav, binba Fuad
(Bulca) hareket etik. Mustafa Kemal yolda hastaland.
Onu, skende^yed, Fuad Bulca ile brak Lk, bilhare
iltihak ettiler. kinci kol da, Ali Fethi Bey (Okyar mer
hum) kumandasnda, Sicilya - Tunus zerinde ve Tunus
lu milliyetilerin delletiyle gemedeler... Rtbe fark ol
makszn hepimiz, yzer altm almtk. zerimizdeki si
lhlarmzdan baka hi br tehizatmz yoktu. Mahall
halk, bilhassa Snnsleri galeyan halinde bulduk. D er
hal tekilta baladk. talyanlar, donanmalarnn hima
yelerinde ilk ihralar yapmlar, ilerlemiye balamlard.
14 Ocak 1912 de dmann ilk hatlarna yaptmz bir
basksn sonunda 1500 tfek ve be mitrayz ele geirdik.
Sk tehizatmz, dmandan aldmz b silhlardr. Sa
van sonuna kadar, talyanardan itinam ettiimiz si
lhlar kuandk. Denilebilir ki, hi bir ordu, hasmna
 kr kulland silhlan, bizim Trablus Garbdeki ts-
hrlle, karsmdakmden itinam etmemitir. Mahall halk
m tekil ettiimiz milis kuvvetleri, bilhassa Gerilla sava
mmla ylecesine muvaffak ouyordu ki, talyanlar, ge
ni lerinin at sahasndan ileri gidemez olmulard. ti-
edilen mallar, askere ait oluyordu. Ganimet olarak
mirdikleri silhlar mecidiyeye, mitralyzteri be al
inin satn alyorduk!.. Mbayaa memurumuz da, tayyare-
i Dada Salimdi. Arab efrada gnde iki jkuru (altn
inini) yevmiye vererek bir cretli ordu kurduk!. Trk
/bltlerinin kumandasnda olan bu Ordu, istil iin
eyrek asrdr hazrlanm olas talyanlar bir adm iler-
llniyordu... Ordu ve kumanda taksimatmz gzeldi: Bin
en/I ve Derne, yni Berka ktasna Enver kumanda edi-
yord. Ben, Urban kuvvetleri kumandam idim. Yzba
VII Bey (Ali etinkaya merhum) Ubeydat, Mmtaz Bey
lusKii ksmna ksmanda ediyordu. ark cephesi kuman-
I m Mustafa Kemaldi. Sa cenahda kumandan Fual
llov (Blca) idi. Deme kuvvetlerinin erkn- harb reisi
Binba Nuri (Conker merhum) du. Daha sonra baz de
lik lik le r oldu, Fakat, Trablus Garb mdafaas olarak
lrMimize geen bu ferd fedakrlk, mertlik, hamaset
liiketinin ilk kadrosu bu eski arkadalard. Bu?n ha
vuda, ancak ikisi kalmtr; Fuad Bulca ve Ben... Cmle-
lin aziz hatralarm minnetle taziz ederim. Mahrumiyet
inde, mitsizlie dmeden, bir vatan parasn gz
krpmadan ve i titremeden dmana teslim etmi olma
nn aybn tarihimize mal etmemek iin didinen ve rp
mn bu fedakr insanlar, hi bir fan emelin ve hretin
|h 'inde deildiler.
H akk Paa kabinesi dm, yerine Said Paa ad
n/an oPmut. Said Paa, bu kabinesinde ksa mddet
sonra tadilt yapm, . Harbiye Nazrlna, Mahmut Pa
in yerine Nazm Paa getirilmiti. Biz, Trablus Garb m
cahitleri, hi bir frkann veya kabinenin deil, dorudan
doruya memleketin ve jmer hkmetin emrinde idik.
Bu srada stanbldan ac haberler geliyordu: Balkanlar
da, aleyhimizde bir birleme ve kaynama balam ni
hayet, Rumeliyi bize kaybettiren o meum Balkan Har
bi patlak vermiti. Bir gn bir talyan zabitinin kararg
hmza murahhas olarak gelecei bildirildi. Kendisini,
merakla karladmz bu kurmay zabit, bize stanbul ile
Roma arasnda, Trablus Garb ve Bingazi zerinde varl
m olan anlamann metnini getirdi: Bb- li, safhalar
daha sonra Uide kararlatrlan prensip anlamas ile,
bu vatan kesini, talyalara terkediyordu. Vaka, orta
da, kanlmaz zaruretler vard. Fakat biz, dmanmz,
gemilerinin at kudreti sahasndan bir adm daha ieri
sokmamtk... Bize tebli edilen emirde, memlekete dn
memiz bildiriliyor, Balkan Harbinin balamas dolaysile,
Ordunun bize olan ihtiyac kaydediliyordu. talyan mu
rahhas, harbin ilk safhalarn bildiren muhtelif lisanlarda
ki gazeteleri de getirmiti. Bunlarn, kuvve-i mneviyemi-
zi krmak iin getirilmi olduuna phe yoktu. Fakat, el-
beifeki birok hakikati ihtiva ediyordu. talyan murahhas
ayrldktan sonra, derin bir yeis iinde vaziyetimizi m
zakereye koyulduk.

AFRKA'DA MSLMAN BRLN KUR
M AK:
Q elen haber zerinde sabahladk... Bu halk, bize inan
m, gvenmiti. Hi bir bozgun grmemitik. Ka
dkm ve vatann igal edenlere kar adavetini ve d
manln silhyla ve bizim ardmzdan gstermi olan
bu masum halk, kendi kaderine terkedip gitmenin ma
nev hicab zerimize kmt. Hepimizin gzleri yal
idi. Nihayet u esaslar kararlatrdk:
 >) simleri tesbit edilen zabitler mcadeleye devam
zere Trablus Garb ve Bingazide kalacaklardr.
l) Btn Afrika Mslmanlar zerinde ki, bu
mIiii, bugn hrriyet ve istikll mcadelesi yapm, ms
Ml il olmu veya istiklline kavuma yolunda olan btn
MltaUhan Afrikay ihtiva etmekte idi. byk mnevi
llf# ve kudreti olan eyh Snsnin mnev liderlii
ftiiiM bir Afrika Devletler Gurubu kurmak mcadele
cini girilecektik.
) Harita zerinde mntakalar tesbit ve kumandan-
kn Ulvin ettik. Gzlerinden rahatsz olduu iin Viyana-
onulun stanbula gitmi olan Mustafa Kemal, yine va-
II* -inin bana arlacak, Enver yerinde kalacak, Nuri
ti Htkcr), Fuad (Bulca), Ali (etinkaya), Sleyman As-
1.1 m Mimtaz muhtelif mmtakalarn idaresini ellerine ala-
imIiIih , ttihad ve Terakki ile ihtilfa derek daa k-
un, olun Selim Sami, Gerillalar idare etmek zere ar-
mi ukli- cabnda, stanbul zerinde bir siyas tazyiki -
l no I* bilyesiyle, Osmanl hkmetinin askerlik sicilinden
lfn<l ederek, burada, istikllimizi iln edecek ve idareyi
' ulut tktk.
ill ll gayemizdeki kudretimizi ve halk arasnda ya-
\ilmi Osmanl mtareke iyapyor ayiasn tekzib iiu,
|i lini'lcr zabitin getirdii mtareke haberini takiben
ilili ili bir taarruz yaptk ve muharebenin en byk za
tt ni k/dk.
li/, bu kararlarmzn tatbik safhasna gayretle koyul-
IHiyki'i, stanbuldan, Msr tarikiyle ve ok mstacel
ImVflIyh* 4In bir haber aldk: Dman ordumuzu boz-
IIIm, (.llca nlerine kadar ilerlemiti. Enverin kararg
hmn lophmtik. Vaziyeti uzun uzun mzakere ettik.
I in dedi ki:
Dmann atalcaya gelii, vatann .kalbinin
n*! \. (loznU kaybetmesi tehlikesidir. Trablus ise, kay
byla elem duyarak yayabileceimiz bir uzvun yoklu
udur.
Nihayet, Enveri derhal gndermiye ve ondan hohtf
beklemiye karar verdik. Enver gitti ve ksa zaman som t
ondan hemen avdet haberi geldi. Mdafaay mmkUn
olduu kadar devam ettirmek ve Gerilla eklinde miuulm
leyi srdrmek vazifesini bug Birleik Arab Cumlul
yetinin mhim bir ahsiyeti olan Aziz-el-Msr ( M i n i i I i
Aziz Ali Beye) ve Yzba Reit Beye (Ethemin aabeyi
erke Reid) brakarak ve yine kaak oSarak vatan
dndk. Dman filhakika atalca nlerinde idi. Edinc
yi kurtarmak ve daha da ileri giderek, Balkan Harbi .>
Birinci Dnya Harbi arasndaki en atak, cesaretli hl#
ile kurulmu Bat Trakya Cumhuriyetini tesis etmek gere
fi de bize nasip oldu.
Eref Beyin T A R H E BENDEN H A B ERLER tul
l potlarndan alnan yukardaki m alm atn bilhassa dik
kate deer blm udur: Trablus G arbde balyan mil
dafaa, ylecesine muvaffak olmu ve talyanlar durdur
makla kalmyarak, btn Afrikada, hrriyet ve bilhasn
Fransanm yeni yerlemi olduu Cezair, Tunus ve FasMt
ylecesine mill galeyana vesile olmutur ki, eyh Sl
snin mnev nfuzuna /tbi olan btn bu saha zerin
de, Trablus Garbde balyan azimli, iradeli, feragat ve hu
miyyet dolu mcadele havas devam etmi olsayd, Avn
pa, elbette, kendisi iin bir temel mesele haline gelmh
olacak dv ile urar ve Balkanlarn kk ve hh
devletleri de elele vererek, Trkln zerine saldrn,l
iin onlardan yardm grmezlerdi. Bu, dier ifade l*'
Balkan Harbinin kmamas veya hi olmazsa gerili-
mesi meselesi m antk hakikat olarak tahakknl
edecekti. Ki. bu ihtimali ecneb kaynaklar da teyit rt
inektedir-,
brahim Hakk Paann artk iktidarda kalmamn*
linkim kalmam, istifa etmi, yerine* Sultan H am id'e yedi
l li bavekillik etmi olan ihtiyar Sait Paa getirilm i
il Acaba bu bir dn m idi? ittihad ve Terakki ken-
111'11111 iktidara lyk grmiyor muydu?
Hayr!.. Bu, bir vakit kazanma idi: Nitekim, K a
nn il Hsasde yaplan bir tadille Meclis feshedilmi, ye
ni '-cimlere gidilmi, muhaliflerin sopal seimler de-
11pi ni tazyikler arasnda geen intihabat ile ttihad ve
l.kki 'muhaliflerinin en amanszlarndan kurtulm utu
illini, memleketin bana bir baka felket kmt: Bal-
I hi Harbi. imdi, U PA A LA R sahneye kartan bu
lrv-ye ksaca gz atacaz.

TER R ve HALASKAR ZA B T AN H A R E K E T :

kinci Merutiyetin ikinci mebusan meclisi, daha ok

lihad ve T erakkinin kongresi halinde idi. ttihad-
I ln. kendi barlarndan ahsiyet karma sancs iin-
I. tliler. Fakat yaplan tahrikler, ierdeki nisb skna
l m,lk darda ar buhranlara yol am, A rnavutlukta
iHu'i ve hakik ayaklanma balamt. Bu ayaklanma.
M liste iddetli ve ok ar, dayakl ve kfrl bir top-
I,minkin sonra, Sait Paann sukutu ile neticelenmiti..
Hu lisme, tarihlerimizde kendilerine Halaskar = kar
l m n adn bizzat kendisi vermi olan muhalif ^abitle-
n \< bir ksm ordu mensuplarnn, bata yal sadrazam
ik tk, Meclis Reisi Halil Bey ve dier ttihad ve Terak-
I i m knna yapt bask sonunda vukua gelmiti.
I lalskr Zabtan Hareketi, O rdunun o gnk feci
Dillim iinde politikaya mdahalesi idi, fakat memleketi
kl it byk tehlikeye itme istidad gsteren hdise de,
i .M I il snann arkasnda yine baka polikaclar m bu-
lmmiNiyd.
I il ilat ve Terakkinin, Meclis seimlerinin yenilene
rek, ekseriyeti eline geirmesinden sonra balam olan
terr hi de msbet netice vermemi, Rumelindeki hadi
seler daha ar safhalar takip etmi, nihayet honutsuzluk
genel bir hviyet alarak, ordu iine kadar yaylmt. Bi
iktidarn kendisini rahat hissetmemesi, d iin temel
sebeptir ve grnteki kuvvet ve kudret, tatbikatta netice
vereme?... Nitekim, bata sadrzam |Sait Paa olarak,
devlet byklerine, ve Frkann ileri gelenlerine yaplan
tehditler sonunda, kabine istifa etti ve Sait Paann bekle
nilmeyen ekilii ile ttihad ve Terakki iktidardan d
verdi.

AHMET MUHTAR PAA KABNES, KML

PAA KABNES :

u olub bitenler iinde PA A LA Rdan n sah

nede olan Talt Beydir. Btn bu olup bitenler iin
de Talt, Enver, Cemal Paalar henz BEY iinvannd
idiler. Kendilerinin, tadklar rtbe ve nvanlarn ze
rinde hdiselere tesir yapm olmalar balca hususiyet
leridir.
Sait Paann istifasndan sonra kabineyi 1877-187X
Trk - Rus savanda Anadolu cephesi kumandan olan
Gazi Ahmet M uhtar Paa 'kurdu. Olu M ahm ut Muhtar
Paay Bahriye Nazr olarak hkmete ald iin Baba
Oul kabinesi, nazrlklarda, ou sadrazam lk, yni
Bavekillik yapm tecrbeli ahsiyetler olduu iin Bii
yk Kabine de denilen ihtiyar Mir (Mareal) in hk
met reislii bedbaht bir devreye rastlad: Btn R um eli-
nin elimizden kmasna sebeb olan Balkan H arbi ba
lad:..
Yenieriler devrinde bile grlmemi bir felketle
bozgundan bozguna srkleniyorduk. Yzyllarca en ge
ni hrriyet ve haklara sahip olarak emniyet ve huzurla
 Bahriye Nazr H uit Paa.
(Yalad devri tarafsz tesbitlerlc anlatabildi.)
yaam hain, nankr, alak bir tcbea gruh, inanlmaz
zulm ve gaddarlkla zerimize saldryordu. Perian ol
mutuk... M albiyetlerin ar havas btn vatan sars-
mt. Bulgarlar, daha dn, M ithat Paann T una vilyeti
zamannda, o byk devlet adamnn mkemmel idaresi
ile, kendilerine Balkanlarn sadk tebeas dedirten Bul-
garlar, stanbulu alacaklarn aka iln ediyorlard.
ehrin ismini de koymulard: arigrad!..
Ahmet M uhtar Paa kabinesi de dt, yerine, ken
diine siyasetin piri denilen Kmil Paa iktidara geldi.
Kmil paann ngilteredeki nfuz ve sevgisine mid ba
lam tk... Ne byk hayl!.. Avrupa Emperyalizmi, Trk
l Asyaya srmeye kararl idi. Kmil Paann sadrzam -
lna balanan midler de ksa zaman iinde hayl o l
mutu. Sert ve ac gerek, btn vatanseverleri derinden
yaralamt. Dman kuvvetleri atalcaya dayanmlard.
Edirne, Yanya gibi kaleler, neleri var, neleri yoksa ortaya
koyarak haysiyetli bir m dafaann iinde idiler. stanbul-
da ise Kmil Paa, Hariciye Nazr Gabriyel N uradung-
yan Efendiyi Londraya kadar gnderme bahasna, gven
dii ngiliz politikasndan ifa ummakdan gayr jresiz-
lik iinde dertli ve badbaht idi. htiyar vezir, ok sevdii
vatannn acsn yreinin derinliinde duyuyor, fakat
bozgunlar iinde toprak ve haysiyeti koruyacak sulhn
yolunu karamyordu. uray- Saltanat toplanm, fakat
bir netice alnamamt. Selnikin dman igali altna
dmesi ihtimali karsnda Sultan Hamid, gnderildii
Selnikteki Altini kknden Beylerbeyi Sarayna geti
rilmiti. Btn memleketin dikkati stanbuldaki hdisele
re evrilmiti, ve, kalblerde byk hdiselerin beklenis
heyecan vard.
L ondradan sulh iin beklenen ve hi olmazsa Edir-
neyi bizde brakacak olan haber, ne yazk ki menfi gelmi
ti: Sen - Ceymis saraynda toplanan konferansdaki H a
llar, Hilli Asya topraklarna siirebilmenin sevinci iin
de, ne vefa, ne muahede, ne mazideki politika, hatt ne de
o nda kendi karlar, hepsini unutm ulard.

PASAlardan KS BB I LY BASIYOR :
Y akn gelecekte; memleketin kaderini eline alacak
PAAdan ikisi arasnda hdiselerin istikametlendi-
rilmesi iin gr ayrl belirmiti: Cemal Bey (Paa,
ksknd ve kendisini stanbuldan uzaklatrmak isteyen
lerin arzusuna boyun eerek, Badat valiliini kabul ede
rek stanbuldan uzaklamt. yle dnyordu: M em
leket iinde bulunduu buhrann vehametini elbet bir gn
anlyacak ve kendilerini hasretle aryacakt. Cemal P a
ann mizac ve ahs gururu dolaysiyle huunet ve.azam e
te dayanan duygularnn, O nu, nubet ve krgn uzakla
trd stanbuldaki olub bitenleri, bir nevi: Ne yapa
ym? Aradlar, buldular... hissi iinde seyrettiriyordu.
Badada geldikten sonra, kendinden nceki vali Nzm
Paann yarda brakt imr ve bayndrlk ilerinin s
nrlarn daha da genileterek ie girimiti. Nzm Paa
imdi, hem Harbiye Nzr ve hem Bakumandand. B al
kan H arbinin olanca iddetiyle devam ettii bu meum gn
lerde, derdi artm olan Paann, yarda brakt ileri ta
mamlama yolunda olan Cemal Paa ile yakn mnasebeti
balam, onu destekleme arzusu ile istedii tahsisat gn~
dertmi ve dnme arzusu duyarsa kendisi ile ibirlii y ap
maktan zevk alacan da bildirmiti. Cemal Paa, yeni h
kmetin kendisini Bagdad valilii hizmetinde de rahat ve
huzurlu brakmyacam anlaynca, stanbula dnm; N
zm Paa kendisini menzil mfettiliine tyin etmiti. R t
besi artk kaymakamla ykselmi olan Cemal Paa iin
bu i, biilmi kaftand. Tekilt, alkan, disiplinli bir
insan olan Cemal Bey, menzil tekiltm ksa zaman iinde
 NAZIM PAA VE ONLAR
I / liesini kar sahifede grdmz Harbiye Nazr Na-
zm Paa, Bab- li basknnn kurban oldu. Bu bas
kn, PAALARn, iktidar ele almak iin yaptklar
bir hareketti.
Bagdad valiliinden, Balkan Harbinin en ar devre
sinde Harbiye Nazrlna getirilen Nazm Paa, vatanper
ver, temiz, drst bir askerdi. ahs liyakati zerinde ak
fikirler ve hkmler verilmemekle beraber, azndan hi
eksik etmedii yasemin azl, babacan tavr, alkan
l, tevazuu, ordu zerinde kurduu disiplin ruhu ile se
viliyor, saylyordu. Fakat, byk intikal hareketlerinin
ve buhran vakalarmn istedii demir el e sahip de de
ildi.
Badad valiliinden ayrldktan sonra, bu makama, o
tarihte rtbesi miralayla (albayla) ykselmi olan Ce
mal Bey getirilmiti. Enver Bey de, Trablusgarb harbin
den dnmt. Bu harbde gsterdii cesaret, Enver Beye
daha geni hret temin etmiti. Nazm Paa Onu, Hur-
it Paanm kumanda ettii Onuncu Kolorduya erknhar-
biye reisi yapt.. Enver Bey, ite bu kolordunun erkn-
harb reisi olarak, Edirne'yi kurtarma hareketini baara*
akt.
Talt Beye gelince: O, Balkan Harbi iinde mlzm
temen rtbesiyle hizmet grmek istemi, bu da dediko
duyu mucip olunca, (nefer = er) olarak hizmet iin Har
biye Nezaretine mracaat etmiti. Talt Beyin mizacn
bilenlerce btn bu haller, asla gsteri deildi: Vatan
severlii zerinde kendisini hi sevmiyenlerin bile ittifak
ettikleri sbk Dahiliye Nazrnn nefer olarak vatan ko
runmasnda vazife istemesi, undan dolay tenkid edil
m iti ki, birok politikaclar dostlar ehid, biz gazi te
lkki ve lleri iinde idiler. 1908 ile 1912 arasndaki drt
senede yle hdiseler cereyan etmiti ki, deil hafzasn
bu ie vermekle vazifeli olmyan milli dnce, hatt biz-
zat bu hdiselerin kahramanlan bile, vakalann ak iin
de birer sonbahar yapra gibi rpnp duruyorlard. Da-
ha ok iki el b ir ba iindir nefsaniyet ve kaygsnn ka
falara ve dncelere hkim olduu zamanda, bata me
buslar olarak stanbulda yerlemi bulunanlar, Aado-
Iuya ekilmek, hatt Padiah Bursa'ya yerletirmek ih
timallerinin mnakaa edildii bir buhran devrinde, cep
heye, daima gerileyen askerin iine gndermek fikri, el
bette ki ok taraftar bulamazd.
*
*
Fakat Nazm Paa byle dnmedi: O, Talt Beyin
teklifini tam bir ciddiyet ve hatt sevgi ile karlad, bu
hdise ile de, ttihadclarla dost olmya bile yol at.
Sultan Read ve Sultan Validddine Bambeyinci-
llk yapm olan Ltfi Simav Bey hatratnda unlar
syler:
Nazm Paa saraya her geliinde m uhakkak oda
m a urar, sohbet ederdi. Kendisinin baz iddialara ra
men asla H rriyet ve tilf Frkasna mensup olduuna
kani deilim. Fakat birok tttihadclar da sevmezdi. Bir
gn bana dedi k i: Evet, bunlarn iinde fenalar var,
fakat iyileri de var. imdi btn mesele, memleketin bu
elm nnda btn iyileri bir araya getirebilmekte ve fe
nalar tasfiye etmekte... Talt, Enver, Cemal, Cavlt, Ca
hit hepsi birer kymettir. Bunlar bertaraf ettik diyelim,
yerlerine kimleri koyacaz? En byk noksanmz ky
metli insan iken u bir avu midin birbiriyle boumas
ne hazin ey...
Nazm Paann ldrlm esi haberini aldm nda,
m erhum un bana bu szlerini hatrladm ve kendisinin e-
sef ettii rekabet ve ihtiras mcadelelerine bizzat k ur
ban edilmi olm asndan byk b ir elem duydum.
*
* -4

Olana bitene insan bakyor da, u, siyasi ihtiras de

nilen ukurun hl dolu olmasn havsala alamyor...
 yoluna koymu, ileri dzeltmiti. Bu srada, eski arkada
lar Talt ve Enver Beylerle daim temasda idi. Onlar, h
diselerin iine girmek arzusu iinde grdke, kendi d
ncelerinin isabetini isbata alyor, rf idarenin isten
in iyen adam lann arkasna koyduu kontrollarla bunal
mann havas dna kabilmek iin frsat bulduka, ten
halarda toplanan eski dostlar arasnda mnakaalar, ayr
birer prensib olarak ekilleiyordu.
Talt Beye gelince, O, sahneye kmadan hdiselere
hkim olma dvasnda idi: Komitac mizc ile bu ii, per
de arkasndan baarmaya alyordu. Gazi Ahmet M uh
tar Paa hkmetini istifaya mecbur eden sebebler, yakn
da Sait Paa kabinesinin de sukutuna sebeb olacakt. Bu
nu ok iyi hissediyordu. Hakikat byle olunca, bir hkmet
darbesinin mesuliyetini yklenmiye neden lzum vard?
Dman atalca hududunda iken bir i hareketin, maazal
lah yapaca tehlikeli tesirin sallantda olan devlet varl
n tehlikeye itebilmesi ihtimali, tehlikelerin en fecii ola
rak karda idi. Bb- li, devlet varlnn temelini tekil
eden otoriteyi kaybetmiti. Kendilerini iktidardan dren
Halskr Zabitan Hareketi de, sinmi, mesulivetten uzak
kalma endiesi iinde kayboluvermiti. Talt Bey, ttib
ve Terakki iin kendisine mahsus bir dnceye sahibti:
Ona gre bu siyas frka, kendi ats altna vatann yeni
artlar iinde kurtuluunu ve kuruluunu hedef sayan b
tn Osmanl lann toplanmas gereken bir eit mbcd
di: Talt Paa, fikir ve dnce bakmndan inkiaf etme
mi ana llere, miz, zek ve hatt vatanseverlii ile gi
debilmi olmann kalb rahat iinde korkusuz insand, -
lm de bylece, bir inancn hi bir korunma duygusuna
iltifat etmiven havas iinde olmutur.
Bu sebeble, bilhassa Enver gibi, hdiselere mdahale
etmenin zaman ve mekn zerinde aceleci deildi. Kmil
Paanm son gnlerinin geldiini gryor ve bekleme ta
 raftan olmann shhat ve doruluuna her n biraz daha
inanyordu. Fakat bir hdise oldu ki, O nu, Enverin der
hal mdahale, ne bahasna olursa olsun mdahale paro
lasnn iine doru itti: Londra anlamas ile Edirneyi h
kmet, Trk snrlarnn dnda brakyordu...
Edirnenin Talt Paa iin mnas, her bakmdan ba
ka idi. Doduu yere snr olan bu tarih ehrin de elden
kmas ile, stanbulun mdafaasz kalmas ve her n teh
like iinde olmas, payitahtn baka bir yere tanmasna
yol aacak kadar ac ve elm idi. Haberi alan Talt Bev,
Enver Beyin iktidar dakika geirmeden ele almak ha
zrlnn safna girdi. Fakat, bu netice, iki Lider arasnda
ki dnce farknn tamamen ortadan kalkmas mnasna
da gelmiyordu ve gelmiyecekti.
Enver ise, eer derhal derlenip toparlanlmazsa, s
tanbulun da tehlikede olduunun, kendisini hi sevmiyen-
lerin bile tasdik ettikleri deerli bir kurmay olmann ye
terlii iinde farknda idi. Ordu, grtlana kadar politika
amuruna batmt. yle hdiseler oluyordu ki, yrekler
acs idi... ttihadc, tilfc olarak ikiye ayrlan Ordu men-
sublar, cephelerde bile, bu duygularn tesiri altnda nere
deyse dman hviyetine gireceklerdi. Kalpaklarda bile
siyas kanaati anlatan bir giyi tarz belirmiti. Enver, hi
bir msamaha tanmyan kudretli bir hareketle bu ak
durdurmak ve orduyu siyasetin stne karmann dman
yenmek kadar hayat ve o netice iin art olduunu biliyor,
bunu da, Kmil Paa hkmetinden ve Harbiye N zn N
zm Paadan beklemiyordu. Ne yapmak lzmd? Bb-
liyi basmak ve iktidar zor kullanarak, yni hkmet
darbesi ile ele almak!...
Bu yol, yni dvay bylecc halledi, daha sonra
PAA arasnda belirmi olan ve ou zaman darya sz-
myan elime ve atmalarn temeli oldu. Fakat teebbs
baar ile sonulannca ve yeniden iktidara geliin dert
vc ykleri iinde hi birisi, mevzuun mnakaasn yap
mak istemedi.

HKMET DARBESNN DI GRN :

arihlerimizin Bb- li vakas olarak kaydettikleri

T ve gerek teebbs, gerek netice olarak dorudan do
ruya bir hkmet darbesi olan hdisenin nasl hazrla
np tatbik edildii, elinizdeki kitabn mevzuu olan PA-.
SALAR ARASINDAK A TIM A LA R olduu kadar,
memleketin mukadderatna hkim ve vatan idare ediyor
zannedilen mevki ve makam sahihlerinin, hdiselerin nasl
dnda kaldklarnn da ibretli neticesini anlatr.
Sarayda, Padiahn hkmetle olan yazmalarn, ira
delerini, kararlarn, Ana-Yasa (yni o gnk ifdesiyle
Kann- Esas) hkmlerine gre Padiahla kabine ara
sndaki mnasebetleri temin ve tatbik eden makam, Saray
Bktiblii idi. Mbeyn-i Hmyun Ser Kitabeti ad altn
daki bu makam, Ba Mabeyincilik ile, Sarayn en byk
memuriyetini tekil ediyordu. Bu makamdaki ahsiyetlerin
bir hdiseyi izah tarz ise, Pdihn o mevzu zerinde ne
bildii ve ne dnd demekti.
Bb- li basknn, yni, artk PA A LA R n
drt yl mddetle vatann kaderine hkim olma hdisele
rini, baknz, Sultan Readn Baktibi Ali Fuad Bey mer
hum, o tioik Osmanlcas ile nasl anlatr:
Askeri ve siyas malbiyetlerin devam ve tti-
hadclann tahriki sebebiyle efkr- umumiyede kabine
aleyhine adem i honud tezavd etmekte ve hatt Kmil
Paa hakknda alenen tefevvhtta bulunulmakta oldum
iitiliyordu^ Kabine zas arasnda da adem-i imtiza nii-
myan idi. Dahiliye nzn Reid Beyin Nzm Paa ile ve
bahusus Gabriyel Efendi ile aralar bozuk olup hatt bir
gn Reid Bey, Ticaret Nazr Mustafa Reid Pasa ile
 odama gelerek Gabiye Efendiden ikyette bulunduk
tan sonra Bir gn o sinir herifi kolundan tutup kap
dar atacaz diyordu. Evkaf Nzn Ziya Faa dahi
Sadnzamm harekt- lkayd iye sinden ikyette bulunu
yordu. Bir gn de Sarayda vkel odasnda Sadnzamla
konuurken, eyhlislm Efendi, Arif Hikmet Paadan i
kyet ederek: O, babasnn zamannda (Abdurrahmans
Paann) bize neler yapmazd, babasn doldurur doldu
rur zerimize saldrtrd diyordu. Bu ahvl arasnda Mec-
is-i Umumnin mukarrert efkr- ns st tetie getirip
birdenbire patlak verdi.
Meclisin ertesi gn zat- hne, nezdinde ehzade
Abdlmecid Efendi olduu halde beni ayd. Ordunun
hs-i galeyanda bulunduuna dair bir binba tarafndan
atalcadan ehzdeye takdim olunan telgrafnmeyi tevdi
ederek Bb- liye gidip Sadnzama ire ile tedabir-i te-
yakkuzaya msaraat eylemelerini irade etti. A b d lm e c 'r *
Efendi: Hcyct-i vkelca verilecek cevab nota ms
veddesini kabl-et-tebli bir kere biz de grelim; bir m
talamz olursa beyan edelim demi olduundan bu bab-
da da Sadrzamn fikrini istihsl etmemi ilve etti. Oto
mobile binip Bb- liye gittim; vkel yemek yiyip Me-
lis salonuna avdetle yeniden mzakereye balam olduk
larn sylediler ve vrdumu Sadnzama haber verdiler.
Bir eyrek kadar intizardan soma Sadrzam gelerek ma
kamna oturdu. Ben de pencere nnde bulunan yan*
ki kollua oturdum. Evvel nota msveddesi hakknda i
fah iradeyi tebli ettikte, Sadrzam bunun kabil-i icra
olamyacan bildirdi. Bdehu telgrafnmeyi vererek:
Mtala buyurun da onun hakkndaki iradc-i seniy-
yeyi de tebli edeyim dedim. Kendisi telgrafnmeyi okur
ken haricen bir grlt iitildi. Bam pencereye evirin
ce!, nlerinde irili ufakl ocuklar olduu halde, sarkla
sarksz bir takm adamlarn tekbir alarak Bab- liye
doru gelmekte olduklarm grdm. Sadrzama: Bu
gn miting mi var? Ellerindeki bayraklarla bir ok adam
lar Bb- liye doru geliyorlar dedim. Yok yle bir
ey diyerek telgrafnmeyi okumaya devam etti. Fakat
gittike grlt artyordu. Bam evirip de baktmda:
ieriye girmek zere parmaklklara trmanyorlar
efendim, parmaklklar ayorlar deyince, H aber ve
riniz de kaplar kapasnlar dedi. .Dndm ki, bunla
rn erbab- kyam olduklarna phe yok; ibtida Sadr-
zamn odasna hcum edecekleri de muhakkak, su halde
durmak sefsimce byk tehlikeyi pmcib. {Hemen haber
vermek bahanesiyle odadan ktm; aradaki odada kam
aalar ve hademeler toplanp: Bu bamza gelenler
nedir? diye alayorlard. Hariteki byk sofada da an
gr angr camlar krlyor, silhlar atlyordu. Deniz tara
fndaki eli odasna gittim; orada Maliye Nzr Abdurrah
man Efendi ve Telgraf ve Posta N zn Mosoros Kikis Bey
ile Doye Bank direktrleri ve Alman sefareti Bas terc
man avans mzakereleriyle megul oluyorlard. Odaya gi
rince, bir keye snarak netice-i hle intizam eyledim.
Sofadan daha iddetli silh ve Ay diye birinin feryad
iitildi. Odaclar gelip Harbiye N zn Nzm Paay vur
duklarm haber verdiler. Geri Bb- lide bulunan asker
yetitivse de Nallmescid nnde silh atarak hi bir ha
rekette bulunmad.
Mosoros Kikis Bey: Ah, madam imdi Pariste
bu vakay duyarsa, benim iin kimbilir ne kadar tel eder!
diye oda iinde dolayordu. Bir mddet soma eyhlis
lm Efendi ile Reid Bey de bizim bulunduumuz odaya
geldiler. eyhlislmn hal ve tavrnda bir eser-i tel g
rnmyordu.
Odaclar Talt ve Enver Beylerin Sadnzamn yan
na gelerek kendisine istifa teklif eylediklerini ve Enver
Beyin istifanmevi alp Saraya gtrdn haber verdi
ler. Onda sonra hariteki grlt azald. Bu aralk K
mil Paa beni nezdine arp: Enver ile T alt geldi
ler, istifa teklif ettiler. Yazdm istifanamede cihet-i as-
keriyyeden vk bulan teklif zerine diye yazm oldu
um halde, ahvali tbirini de ilve ettirdiler dedi ve
evvelce kendisine tevdi ettiim telgraf nmeyi iade eyledi.
Bu Kmil Paa ile son mlakatm oldu. Okunmaz bir ya
z ile yazlm olan istifnmenin sureti berveh-i tidir:
Huzr-u li-i hazret-i padiahye,
Ahali ve cihet-i askeriyyeden vuku bulan teklif ze
rine huzfr- ahanelerine istifname-i cizanemin arzna
mecbur olduum muhat- ilm-i li buyuruldukta ol bab-
da ve katbe-i emr- ferman hazret-i veliyy-iil-emr efen-
dimizindir. 10 Knun- san 328.
Sadrzam Kmil
Talt Pasa istifamesini yazp vermesini Kmil Pa
aya sert bir sesle teklif etmi olduunu sylerdi.
O gn ttihad hatiplerinden mer Naci dahi ayrca
Kmil Paann yanna giderek: Kmil Paa, sen bize
kar muhalif bulunmayp da bizimle ittihad etmi olaydn
sonuna kadar sadrzamdn; niin bunu yaptn? demesi
zerine, Kmil Paann: Haydi, haydi diye eli ile
iaret ederek kendisini kovmu olduunu da rivayet eyle
diler.
Bir mddet sonra Bamabeynci Halid Hurid Bey,
refakatinde Enver Bey olduu halde gelerek istifann ka
buln Kmil Paaya ve Mahmut Paann sadaret iin
dvet olunduunu da resay-i ttihada tefhim etti. Ben,
Bambeynciye giderken beni de birlikte gtrmesini sy
ledim; o da Talt Paaya syleyip muvafakat eylediin
den bir buuk saat kadar mevkufiyetten sonra ktm. Ta
lt, Paa nmze derek byk sofaya kadar bizi g
trd. Sofa kalabalktan tahliye edilmiti. O srada stan
bul muhafz Ferik Memduh Pagann kapdan ieriye gir-
 sKKCW

Sadrzam Mehmet Talt Paa.

(H diseler ve ypratc artlar, kendisini yandan ne k ad ar fazla
gsteriyor: Bu kliede, henz krk yandadr...)
F. 9
inekte olduunu grdk. Talt Paa, Nzn Paann vu~ 1
rulduunu syleyince - Ah! diye feryad etti. Binek
tann n o kadar kalabalkt ki, inmek ve yol bulup
gitmek mmkn deildi. Kalabalk iinde hi tanmad
m bir adam: Gel Fud Beyim, seni karaym diye :
beni kucaklayp Binek tandan aa indirdi, lalid Hu*-
id ve Enver Beylerle beraber otomobille saraya gittik.
Enver Bey yolda: Bizim maksadmz Nzm Pa
ay vurmak deildi, bir yanllk olarak vuruldu di
yordu.
Rivayet olunduuna gre, ttihadlar marnileyhe,
hkmeti devirip kendisinin sadarete getirilmesini teklif
ve muvafakatini istihsal eylemiler. Fakat kendisi, il
byle muhaceme ve mukatele suretiyle icrasna taraftar
olmadndan grlty duyunca tehevvrle yerinden fr
layarak sofa kapsnn oniinc akm ve muhacimlere kar
: P....ler, siz, beni aldattnz; bana verdiiniz sz
byle miydi? diye itie-i lisarn balamasna mebni, te
taraftan atlan bir kurunun isabetiyle derhal vefat etmi
tir. Bilhare Talt Paa da: Biz ona sadaret teklif et
tik derdi,
Saraya vrdumra zat- ahaneye abdest almak ze
re kollar sval olduu hakle daire-i hususiyedeki sofada
tesadf ettim. Beni grnce boynuma sarlarak muhab
betle kucaklad. Vakamn surel i cereyanm sordu. Mah
dumlar Ziyaeddin ve Necmettin Efendiler de pederleri
nin harektm taklid ettiler. O srada Mahmut evket Pa
ann vrdunu haber verdiler. Hnkr kendisini kabul
edip Harbiye Nezareti inzimamiyle ve rtbe-,t niiir ile
mesned-i sadareti uhdesine tevcih etti.
 ANLATILANLAR VE YZ

aray Baktibi Ali Fuad Beyin bu izah ile, haki

katler arasnda olduka byk vc sadece hdiseyi de
il, onu hazrlyanlaru dncelerinin de farkn ortaya
koyacak ayrlklar mevcuttur.
Ali Fuad Beyin notlan, Bb- li basknnn, tti
had ve Terakkinin btn kadrosu tarafndan nceden ha
zrlanm bir hkmet darbesi ve iktidar zorla ele ge
irme hdisesi olduu zannn uyandrmaktadr. Netice
de iktidar, M ahmut evket Paann kurduu kabine ile
ttihad ve Terakkiye fiilen intikal etmi ve bylelikle, h a
reketin ttihadclarn mterek ve ncesinden hazrlan
m umum bir pln ile mmkn olabildii zann uyan
msa da, gerek, byle deildir.
Meselenin hazrlannda olduu kadar, esasnda da,
Talt, Enver, Cemal Paalar arasnda ve merkez-i u m u
m gr ayrl vard, ihtiyatl olanlar, o buhran gnle
rinden memleketin kaderini ellerine alarak daha fena ki-
bctler nnde ahslarm ve frkay g durum a dr
mek istemiyorlard. ktidara ancak, normal yollardan ve
Padiah tarafndan yaplacak teklifle, bilhassa birinci top
lantsn yapm, kincisini Londradan gelecek sulh art
larnn gelmesine brakm ray- Saltanatn kararlaryla
iktidara .gelmelerini beklemeyi tercih edenler az deildi.
Cemal Paa da bu fikirde idi. Talt Paa da, Edirnenin
dman hudutlar iinde kalmasnn anlalmasna kadar,
bir hkmet darbesine kar Enver Paaya muhalefet edi
yordu. Bab- liyi basanlar, o kadar az sayda ve ylece
sine hazrlksz idiler ki, byle bir avu insanla, muhalif
lerine kar dikkatli ve uyank olmas art bir iktidar de
virebilmek, deta bir rya idi.
Bu rya nasl gerekleebildi? imdi, gerein iy
zn, bu tip hareket ve ilerin kpr ba mevkii olan
Tekilt- Mahsusa reisi Eref Sencer Kucubandan
dinliydim:
Trablus Garbin talyanlarn eliie dmesine m
ni olmak iin, Enver Mustafa Kemal, Fethi, Nuri (Con
ker), Fuad (Bulca), Ali (etinkaya), Mir Fuad Paa za
de Reit, Mmtaz, Sleyman Asker ve dier bir kr
bit arkadala mahrumiyetleri yenerek salam bir mda
faa hatt kurmu ve talyanlar, ancak harb gemilerinin
ate menzili iinde durdurnya muvaffak olmutuk. An
szn, Balkan Harbi patlak verdi. Hazrlksz idik. Harbe
mani olunup olunamyaca bir tetkik mevzuudur. Fakat,
liim zerinde devirlerdir kanaat edilmi vc mirasnn
de, bana gelmi felketleri, bir veya bir ka senelik ik
tidarlara yklemek, mantk ve insaf ii olmasa gerektir.
Ii/:im; Trablus Garbde niyetimiz ve kararmz bs
btn baka idi: cab ederse ve Bb- li talyanlarla sulh
yapsa vc Trk Afrikasnn bu son lkelerini dmana b-
raksa dahi, biz, bu neticeye ba kaldracak, btn Afrika
Mslmanlar zerinde byk manev nfuzu olan eyh
Snnsnin de mzaheretiyle istikllimizi iln edecektik.
Yine, Hilfetin atmosferinden faydalanmak zere de, Sul
tan Beinci Muradm torunu ehzade Osman Fuad Efen
diyi de getirmitik. Bu mahrem karar, ancak bir ka kii
tarafndan biliniyordu.
Vaktaki, Balkan Harbinde o fec malbiyetler bir
birini kovalad. Gurub gurb Anavatana dnmiye mecbur
kaldk. En son olarak da ben hareket ettim. Karargh#,
bugn Birleik Arab Cumhuriyetinin en tannm ahsi
yetlerinden olan Aziz-Al-Msrye feslim ettim. Aziz Bey,
benim Harbiyeden ok yakn dostum ve arkadamd.
stanbulda buhranl ve elm bir vaziyet vard; K->
mil Paa kabinesi, Londrada toplanm olan sulh konfe
rans artlarm kabul etme kararm vermiti. Edirne el
den gidiyor, Bulgaria* stanbul nlerine dayanm oluyor
lard. 23 Knunusani (Ocak) 1913 Perembe ginii, top
lanan vkel heyetinde kararan acnaca renilmiti.
Dahiliye Nazr Reit Bey, ttihat ve Terakkinin bu ka
rara kar gelmesi ihtimalini derpi ederek. Frkann er
knn devaml ekilde takip ettirmekte idi. Bu sebepte,
malm yerlerde topland yaplamyordu. ttihadlar, En
vere mracaat ederek hkmet nezdinde teebbse ge*
meini istiyorlar. Hrriyetin istihsalindeki byk emei
ne ve Trablus Garb mcadelesine ramen, o gne kadar
hi bir politika cereyanna fiilen karmam, ordu ve halk
indinde itibar olan Enver Beyin byle bir teebbs iin
en msait sahsiyet olduunda ittifak ediliyor. Talt, Oa
vid, Hac dil. Kara Kemal, Miralay Cemal Beyin (Pa
sa) vardklar bu kararn safhalarn tesbit etmek zere,
mimasib bir itima yeri aranlyor. Nihayet, Vefada, ec
zac, mntehir Kesir Fuad Beyin bir yakm delletiyle
mnasib bir bina bulunuyor. timalar burada yaplrken,
bir tecavze kars fiil mukavemet iin gvenilen ahsiyet
ler de tedbirler almlardr; Mmtaz Bey, Yaktb Cemil
Rey, Filibeli Hilmi Bey bu hizmeti zerlerine almlar
dr. Muhakkak olan, hazrlanan plndan, Nzm Paa
nn, yaveri Ziya Bey (zmit mebusu merhum smail Ziya
Bersis) delletiyle haberdar olduudur. Prensib karan u
dur: Katiyyen kan dklmiyecek, cebr tazyik yaplmaya
cak, Enver Sadrzam ziyaret ederek, ordunun byk ks
mnn mensubu olduu bilinen ttihad ve Terakkinin, mil
let namna, Edirne gibi mparatorluk tarihinde mstesna
yeri olan ve stratejik deeri malm bir beldenin, memle
ketin son varlna kadar yapaca mcadeleden evvel
teslim edilemeyeceini, syliyecek... Nzm Paann da mu
vafakati olan teebbsten sonra, kurulacak kabinede, yi
ne Nzm Paa da bulunacaktr. Fakat hdisenin ekli ve
tatbik sureti zerinde bir anlamazlk olduu. Nzm Pa-
 TEVFK PAAYA GRE...
I J PAALAR hakknda en kesin hkmleri verebilmi
^^ olan devlet adam, kliesi kar sahifemizde olan ve
Sultan Hamid devrinde bir, Merutiyette bir, Mtareke
ve Mill Mcadele devrinde defa sadrzam yni Ba
vekil olan Tevfik Paadr: Tevfik Paa, nesli iinde en
uzun zaman ve eitli iktidar anlaylar arasnda ikti
dara gelebilme istisnalma da sahip idi. Doksan ya
na kadar yaad. Trk Mill Mcadelesinin zaferle tamam
lanp, Saray ve Bab- linin son gnlerinde Sadrzam
olmas, kendi kaderi iin 11 e kadar menf bir tecelli ise,
Danad Ferit Paa gibi an ve mfrit garabetlere sahip
insanlarn dnda cidd, vekarh, temiz ve afif bir insan
olmas, memleket iin msbet tecelli olmutur.
Tevfik Paa, ttihad ve Terakki devaml olarak ikti
darda kald mddet iinde ve Birinci Dnya Harbine
fiilen girmemize kadar, Londra Sefirimiz olarak ngilte-
rede bulundu. Tevfik Paann sefareti, Balkan Harbinin
facialarna rastlar. Londrada Sen-Jemsde imzalanan e-
lm artl sulh artlan, kendisine gzyalan dktrmt.
ttihad ve Terakkinin takip ettii siyaseti hibir zaman
btn ile tasvip ve tasdik etmedi, fakat bu politikaya
aka muhalefet de gstermedi.

**
Tevfik Paa, Cumhuriyet idaresi kurulduktan sonra
Gmsuyundaki evine ekildi ve htralanyla babaa
kald.
Rahmetli muharrir Ziya akir Soku, saltanatn son
sadrzammn htralarn ald srada, Ziya akirin Son
Posta gazetesinde tefrika edilen ttihad ve Terakki Nasl
Dodu, Nasl Batt? tefrikasna temas ederek unlan sy
lemiti :
Sizler, Enver, Talt, Cemal Paalar iin yanl d
nyorsunuz. Bu zat, muayyen olan ykselm e ve te
feyyz yollarndan geerek m esuliyet m akam larna gel
mi deillerdir. Onlar, hdisat ve vakalar baa getirdi.
Bu m akam lara gelmelerinde kendilerinin ahs him m et ve
 PAALAR KAVGASI
ann ehadetiyle neticelenen faciadan sonra anlalm
tr: Nzm Faa, Enverin deil de, Taltn veya dier
bir ahsiyetin Sadrzam ziyaret edeceini ve darda top
lanm olas kalabalk namna konuacan bilmektedir.
Bab- liye, daima girebilecek apta bir ahsiyet olarak,
bir veya iki kii Sadrzamn makamna girecekler ve ne-

faaliyctlcri olduu kadar banda bulunduklar hareketin

ve kadronun da byk rol olm utur. Bu gibi ahsiyetler
hakknda fikir y r t l r vc hkm verilirken, onlar ya
adklar devrin hdiselerinden ayrm ak m m kn deil
dir. Mesel sizin yazlarnzda verdiiniz hkm lerin o
unun isabetine ben, bu hdisatm sevk-i kaderle iinde
bulunm u insanlardan birisi sfatiyle itirak edemiyorum.
Mesel Balkan H arbi, Arnavudluk itia, Trablus-Garb
hdisat hep ttih ad ve Terakki devrine tesadf etm itir
amma, btn bu banlarn yara halini almas, ttih ad ve
Terakki devrinden ok evveldir. M erutiyetle beraber bam
baka m iyrlar ortaya knca, bu hdisatm sanki asln
da mevcut deilmi de o nda km gibi b ir kanaat ha
sl oldu. Ben, daha evvelki devrin Hariciyc Nazr olarak
bu tarz ahs endielerle tercih etmem icap eder amma,
insaf ve vicdan aksini sylemeyi em retm ektedir.
Talt, Enver ve Cemal Paalarla onlara ok yakn o-
lanlar hakknda hiikm verirken kendilerinin yeni b ir
devrin insanlar olduunu unutm am am z icap eder. Yok
sa yanl ve h a tt haksz hkm ler verm ek m ecburiyetin
de kalrsnz. Aman evldm, byle haksz hkm lerden
ok, pek ok kannz.

* *

Tevfik Paann tavsiyesi, sadece PAALAR iin mi

hatra geliyor? Eer saltanat, merutiyet, mtareke devir
lerinde sadrzamlk, yni hkmet reislii yapm bu tec
rbeli devlet adamnn verdii l esas olarak alnrsa,
ortada, rahat ve huzur iinde okunabilecek ka tarih ki
tab kalr?
zaket, fakat katiyetle kaar bildirecekler... Darda b
kararn tatbikini srarla istiyen byk bir kalabalk ola"
cak. Halk, heyecanda ve cidden mteessir olduu iin,
Edirnenin kurtulu midini temsil eden byle bir hare*
keti, btn vatanperverlerin el ve gnl birliiyle takviye
edeceklerinden asla phe yok... Kald ki, stanbulun her
tarafndaki ttihad ve Terakki tekiltna kaber gnderil
mitir. Sabahn erken saatlerinden itibaren ehrin uzak
semtlerinden birer, ikier, nihayet er kimilik guruplar,
Sultan Ahmet - Divanyolu - Bb- li evresine toplan-
mya balamlardr.

PLNIN ESASLARI :

imdilik istenilen, Mahmut evket Paann riyasetin

de, Harbiye Nazr yine Nzm Paa olarak, Dhili
yeye Talt, Hriciyeye Halil, Mliyeye Cavid, Evkafa Ha
c dil Beylerin nazr olacaklar bir kabine kurmak ve
Edirnenin kurtulmasna almaktr. Mitingde konuacak
hatipler de ayrlmtr. Enver Bev, Sadrzama, istifa et
melerini sylivecektir. Mitingin bir esbab- mucibesi olan
bu istifa talebi reddedildii takdirde, Enverle beraber Bb-
liye girmi olan mahdut saydaki feda arkadalar
(Mmtaz, Sanancah Hakk, Yakub Cemil, Mustafa Ne-
cib, Filibeli Hilmi ve dier drt arkada) bu karan, kabi
neyi tekil edenlerin dar kmasna ve hariten yardun
istemelerine mni olarak emri vaki haline getireceklerdir.
Nzn Paann meselenin esasndan malmattar ol m as;,
mteebbislere mid ve cesaret vermektedir.
Yakadan bir saat evvel, eref sokandaki ttihad
ve Terakki Merkez-i Umumsinin karsndaki asker iae
ve sevkiyat merkezine girerek, burann kumandan olan
kaymakam Ali Said Beyi (rahmetli Orgeneral Ali Sait Ak-
haytugan) gryor. Kendisine bir binek at tedarik edil
mesini rica ediyor. ok drst ve hi bir siyas hareketle
alkas olmyan Ali Said Bey, bu arzuyu hemen yerine
getiriyor. Enver'in ata binmesiyle beraber, civarda vaziyet
alm olan arkadalart, hemen kendisine iltihak etmiye
balyorlar. O anda, Enver kendilerine hitap ediyor:
Arkadalar... Silh kullanmak yok. Her eyi skn
iinde .hallelimiye alacaz. Dvamz, memleketi fel
ket olan kararlardan kurtarmaktr. Miting yapmya ka
rarl halkn bu kat ve meru arzusunu hkmete ibl
edeceiz.
Hepsinin kafasnda yle bir endie vardr: Oras,
hkmet merkezidir. Asker ve sivil saysz muhafzlar,
polisi, nizam kuvvetleri mevcuttur. Silhl bir kars kov
ma vuku bulursa ne olacaktr? Mmtaz Bey, bu ihtimli
derpi ederek soruyor:
Efendim.. Onlar tarafndan silhl bir mdaha
le vukua pelirse, mukabele etmiyecek miyiz?
Enver Bey cevab veriyor:
Merutiyet n geldii zaman elbette kendimi ve
mer dvamz mdafaa ederiz. Fakat sizlerden srarla
ricam, ilk atein bizim tarafmzdan yaplmamasdr. Bi
rer ikier, ashab- mesalih halinde kalabalk toplanmadan
ieri girmi ve ben. Sadrzam tarafndan kabulm iste-
dizim zaman, o civarda bulunmu olursunuz.
Enver Bey, nnde Mmtaz vc Sapsmcab Hakk
Beyler, arkasnda Yakub Cemil Bey, hdisesiz Bb- li
merdivenlerini kyor. Byk kapdan ieri girince, En
ver Bey, sratli admlarla Sadaret odasma doru ilerliyor.
Her ihtimale kars, emniyet tetiini ak bulundurduu ta
bancasn yan cebinde hazr tutan Sapancal Hakk, tel
l bir hareketle, vkel itima salonu kapsn tutmak,
zere ilerlerken, eyhlislm Cemaleddin Efendinin mu
hafz, bir Kadzade olan demili Cell Efe ile karla-
yor. Bu an karlamadan rken Hakk, gerekten ad
gibi Efe olan Cellin Nereye? sualini yle tehlikeli
bir neticeye balyor ki, hemen Simit Vesson tabancasn
ekiyor Karsndaki bir siper tutmak, belki de silh ol
mad iin cann korumak kasdiyle en yaknndaki oda
ya kam kapuv Hakknn yzne kapyor. Hakk da, bu
hareketi kendisine ate iin vakit kazanmak sanarak sil
hn kapnn ardndaki Celle ateliyor. Gen efe, bir am
varmas gibi devriliyor. Bu silh sesi, gn grm, tarih
binann iinde derin akisler yaparken, kansz ve kinsiz
baarlmas istenen bir hdisenin zerine hailev bir perd*;
geriyor: Mmtaz Bey, eli silhl, kordonlu bir yaverin
kendi taraflarna kotuunu grnce, ilk silhn Sapanca
l Hakk Bev tarafndan bos yere atldndan habersiz,
bu yver ki, svari binbas Khrsl Tevfik Bey idi.
tam yanndan hzla ve tella geerken, akana ate edim
olduu yere ykyor... Onun ardndan, ayn merak ve en
die ile, yine eli silhl olarak koridordan koan ikinci ya
ver mlzim Nafiz Beyi de, tam hizasna geldii zaman
ayn ekilde atele ar yaralyor. Bedbahat gen zabit,
aknlk, can havli veya ald yarann tesiri ile, o srada
metruk olan ar mefrusatl bir geni odava girip nnde
ki k^naneve ylvor. Silh hl elindedir. Mmtaz Bey
arkasndan ayn odaya doru kouyor. Kapya vard
nda miHzmi kafas vana yatm, kanape zerin*
btb yattn gryor. Ar varal olduunu anlvov.
Tam kaca zaman, Mmtaz Beyden evvel birisinin
alinde silh le o odaya girdiini gren Mustafa Necib
Bevle karlayor. Mustafa Necib, heyecanla arkadana
soruyor: ' '
Ne vnr 7 Kim var odada?
Mmtaz Bev vaziyeti anlatyor: Yaral.. Fakat
ilah elinde... Kurtulabilir belki. Zarar verecek halde de
il. (
 Mustafa Necib, yaralanann kn olduunu merak
ederek ieri giriyor ki, yaral yaver mlzm Nafiz Bey,
son bir gayretle, ona ate ediyor vc Mustafa Necib de can
sz yere yklyor: imdi kurbanlar drt kii olmutur:
Efe Cell, yaver Binba Tevfik Bey, vver mlzm Na
fiz B e y ve Mustafa Necib Bey.. Bugne kadar tamamivle
aydnlanamam' olan, Mim halinde yaral yver Nafiz
Revn, nas! bir kuvvetle ve tek kurunla Mustafa Necibi
ldrm olmasdr.

YAKUB CEML, NZIM PAAYI LDRYOR:

ansz ve kinsiz olmas kararyla balanlan hdise,

byleee trsk bir hviyet alrken, aissl byk cina
yet Harbiye Nazrnn odasnda ileniyor...
Enver Bey, silh sesleri arasnda, vkel heve*i~
hin topland biiyk salonun nndedir Arkadalar da
ona y e t i m i l e r d i r . O nda. Meclis-i vkel odasnn ka
ps alyor ve iri cssesiyle Harbiye Nazr Nzn Pa
sa grlyor. Enver Beyi grnce, ona doru ilerlivor ve
sahanln ortasnda duran vesi! bir masann nnde d u
rarak, azndan hi? eksik etmedii yasemin azln iin
deki sigarav kararak merakla soruyor:
Enver Beyefendi evldm, bu silh sesleri nedir,
ne oluyor?
Enver Bey, Harbiye Nazrna? stanbul halknn b
yk bir miting yanarak, Edirnenin dmana teslimini pro
testo ettiini, sulh kararlarm mill eref ve haysiyetle te
lif kfihnl etmez pren mill efkrm galeyanda olduunu,
kendisini, byle bir zillet vesikasn imzalyacak kabine
nin ekilmesi iin gnderdiklerini anlatrken, Nzm Pa
ann muhtemel bir hareketini nlemek iin olacak. En
ver Paann yanndakilerden bir zat, Paann sol tarafna
sokularak dikkatli ve mteyakkiz bulunurken, daha sa
da duran Yakub Cemil, ona uzaklamas iin iaret edi
yor ve bir iki adm geriledii nda, daha Enver Paa son
cmlesini bitirmemiken, Yakub Cemilin tabancas, N
zm Paann kalbi zerinde patlyor. ri yapl Paa, iki
tarafa sallanarak, azndan sigaras dyor ve masann
kenarna arparak yere yklyor. Enver Bey, Yakub Ce
mile hiddetle dnerek baryor:
Nc halt ettin? Ne rezalet bu?
Oradakiler, bir aknlk n geirirlerken, Harbiye
Nzrmn lm ile, baka muhatap bulamamak endi
esi iinde kalan Enver Bey, ak olan kapdan hemen
vkelnn toplu olarak bulunduu itima salonuna giri
yor. Byk masann ortasnda Sadrzam Kmil Paa o -
turmaktadr. Toplantdaki dier Nazrlar, sararm renk
lerle, ilerliyen Enver Beye endie ile bakmaktadrlar. En
ver Bey Sadrzamn yanna yaklanca, hazr ol vaziye
tine geiyor ve Harbiye Nazrna sylediklerini tekrar
ediyor, Kmil Paa:
,P e k i. Fakat darda neler oluyor? Bu silh
sesleri nedir? 3iye soruyor. Enver Bey: Hi arzu
edilmemesine ramen, maalesef bir ka hdise oldu zan
nediyorum. cevabm veriyor. Sadrzam, mteessir ve
heyecanl istifa kararn bildiriyor.

MAHMUT EVKET PAANIN LDRLMES

NE KADAR PAALAR :
M ahmut evket Paann hkmet reislii, PAA*
L A R m, yine, eski mevkilerini ekl muhafazalar iin
de, nfuzlarnn ve ahsiyetlerinin mill hayat zerindeki
ak tesirinin belirti ve tecellisi oldu.
Talt Bey (Paa), dahiliye nazr olarak kabineye gir-
miti. ttihad ve Terakki erkn, yeni kabinede vazife al
mlard. Zaten hkmet, esas kuvvet ve mihrak ile, bir
ttihad ve Terakki hkmeti idi. Balkan harbinin ikinci
safhas balamt. Enver Bey, Hurit Paann kumandan
ln yapt Drdnc Kolordu Erkn Harbiye Reisli
ine getirilmiti. Rtbesi de (yarbay) kaymakamla y k
seltilmiti. Cemal Bey (Paa) stanbul muhafzlna ge
tirilmiti. Biliniyordu ki, eer ttihadclar Bab- liyi bas
mam olsaydlar, ,Kmil Paaya nfuz edebilen a m a
lar, yni. Hrriyet ve tilfn mfritleri arasnda Talt,
Enver, Cemal Beyler de olan ttihadclar tevkif edecek
lerdi. Bu karlkl olan hazrlk, kararn daha abuk
tatbik eden taraf lehine tecelli etmiti. stanbul muha
fzlna getirilmi olan Cemal Beyin, sert ve hain ehresi"
bu anda .kendisini belli etmi, birok tevkifler yaplmt.
rf idare iln edilmi, divan- harbin kararyla Bekiraa
bl bata olarak hapisaneler siyas mevkuflarla dol
mutu. Bu frsat karmak istemiyen ttihatlar, isteme
dikleri ahsiyetleri, eitli vesilelerle bir bir topluyorlard...
Ve, hi umulmyan bir nda, Mahmut evket Paay,
29 mays 1329 (1913) de, Beyazttan, Divanyolu ile Bab-
liye gelirken arkapda vurdular... Bu cinayet, d
man stanbul kaplarnda iken, politikaclarn nelere ba
vurabileceinin ikinci misali oldu: Mahmut evket Paa,
Nzm Paay takip etmiti.
Burada bir tarih hakikati, yarnn tarihilerinin eli
ne, incelenecek hdise olarak hatrlatmak icab eder: De
nilmektedir ki, Mahmut evket Paann ldrlecei,
ttihad ve Terakki erkn tarafndan biliniyordu. Bu hu
susta bir ok ihbarlar yaplmt. Hatta, Cemal Paann
Berlinde nerettii hatrat arasnda baz cmleler, fikir
tenakuzlar, bu gerei ortaya koyan vesikalard. stanbul
muhafz olarak kendisine bu ihbar yaplan Cemal Paa,
Mahmut evket Paay ikaz etmi, cidd hi bir mdafaa
Arnavudluk ayrlnn nde gelen ahsiyeti: smail Kemal Bey.
(Kendisi de, gurbet ellerinde lecektir.)
tedbiri dc ^almamt. H atta cinayet ilendikten sonra,
yle garib bir hareket tarz gstermiti ki, bu kurban
kurtarmak yerine, hemen, isimleri bir anda klana gel-
micesine baz tevkifler yaptrmak suretiyle tecelli etmi
ti. Eer hakikat byle ise, ok acdr, ve, ttihad ve Te
rakki ileri gelenlerinin neden byle dndklerini ren
mek gerekmektedir.
Bu iddia sahiplerinin dayand baz salam temeller
vardr: Mahmut evket Paa, Hkmet reisi olarak ida
reyi eline aldktan sonra, ttihad ve Terakkinin btn h
diselere karmasn nlemek iin cidd tedbirler alm,
orduyu politikadan uzaklatrmak iin zaman zaman sert
leen relere de bavurmu, bir ok zabitleri stanbuldan
uzaklaurm ve baztlarna da sert ihtarlarda bulunmu
tu. O srada stanbula gelen eski sadrzam Kmil Paay
karaya kartmyan stanbul muhafz Cemal Beye sert
bir kta bulunmu, ortada kanun karar yokken hi bir
vatandan seyahat hrriyetinin tahdid edilemiyeceini bil
dirmi, Kmil Paa ancak bu ekilde stanbula kabilmi,
fakat Cemal Bey, Mahmut evket Paaya haber vermeden
kendisini yine geldii vapurla skenderiyeye iade etmiti.
Hkmet reisi ile ttihadclar arasnda atmalar durm a
dan geniliyordu. yle bir zaman geldi ki, M ahm ut ev
ket Paa bir ok ileri elinde toplad. Padiah Beinci Sul
tan Mehmet Read, kendisine yaplan telkinler ve Paa
nn saray merdivenlerinden mahmuzunu akrdatarak, sert
asker hviyeti iinde gemesinin halm ve selm tabmda
brakt menf tesir ile, sadece Harbiye Nzrlm uhde
sinde tutarak, Bavekleti bir bakasna brakmasn, Ali
Fuad Bey vastasiyle hatrlatmak istedii zaman, Saray
Baktibi, Padiahn byle bir mdahale ve hatt telkini
ne mni olmu, ve: evketmeb... Mahmut evket
Paa kulunuz da arada olmasa, hdisata gayri-mesuller
daha ok mdahale ederler ve cmle iler berbat olur.
demiti. Bylelikle, Sarayda bile, kabine reisi ile ttihad-
clar arasnda baz gr ayrlklar bulunduu malm ol
mutu. Bunlarn, bir cinayetin ilenmesine gz yummak
gibi, hi bir ekil ve art altnda makbul olmyan bir ha
rekete sebeb olup olmad, hl mehuldr ve eer haki
kat ise, sadece siyasetin cilvesi olarak deil, insanlk duy
gulan bakmndan pek ac vc ibret vericidir.

HDSENN PERDE ARKASI :

M ahmut evket Paann ehid edilmesinin iyznde,

hangi duygular hkim olmutur? Bu sualin cevabn
mmkn olduu kadar hakikate yakn bulabilmek, M ah
mut evket Paadan sonra siyaset sahnesine tam hvi
yetleriyle kan PA A L A R n faaliyetleriyle yakn
dan alkaldr. Bu bakmdan, hdisenin iyzn, M ah
mut evket Paann kaatillerini saklandklar yerden alan
Tekilt- Mahsusa Reisi Eref Beyden dinliyeceiz:
Mahmut evket Paa, Kmil Paann istifaya
mecbur edilmesinden sonra, Sadrzam ve Harbiye Nzr
olarak kabinesini kurarak, ttihad ve Terakki tekrar ikti
dara gelince, eldeki kuvvetleri tensik ederek, Bulgarlarn
karsnda, atalca hattna yerlemitik. Kardeim Selim
Saminin kumandasndaki 1200 kiilik sekin Gerilla guru
bu ile, Kalikratya ilerisindeki p Kyden Bulgar safla
rna akn yapyorduk. Bln emeimiz, sulh artlarnn
- mmkn olduu kadar- lehimize tdili idi. ttihad ve Te
rakki, Edirneyi kurtarmak iddias ve vaadiyle Kmil Pa
ay devirmiti. Bu. vaadi yerine getirmek iin icab ederse
hep beraber lmek kararnda idik.
Bir gn vine bir baskndan ge vakit dnmtk.
Enver, merkezi Kalikratyada olan Onuncu Kolordu Er-
knharbiye reisi, Mmtaz Bey de emir zabiti idi. Sabaha
kar Mmtaz tella adrma gelerek uyandrd: En-
F. 10
ver Bey, tek bana stanbula gitti. Mahmut evket Paa
vurulmu. Hkmet devrilmi... dedi. Heyecan iinde
kaldk. Memleketin ilesi neydi? Kalikratya merkez ku
mandan Sakall Aziz Beyin temin ettii bir vapura, en se
kin 500 kiilik bir kuvveti yerletirerek yola aktk. Eer
taklib-i hkmet yaplm ve ttihad ve Terakki yine d
mse, karadan gidip, karde kavgas yapmaktan sakn
yorduk. Kararmz, deniz yoluyla istanbula varmak, ten
ha bir kyya kmak, vaziyete bylelikle, ehrin ortasn
dan mdahale etmekti. Kk vapur tklm tklm asker
dolu idi. kr ki hava gzeldi. Hi sezilmeden Topkap
Saraynn Hnkr skelesine yanatk. Mmtaz Beyi, sa
hildeki sevkiyat merkezinin telefonu ile stanbul muhafz
Cemal Bey (Paa) ile temasa geirttim. Cemal Bey, gelii
mizden ok memnun olmutu. Efrad yol nizamna koya
rak, muhafzla geldik. Yokla halk, husus kyafeti, se
kin ve muallem ktay, fevkalde gnlerin ruha skn ve
rici asker grebilmek itiyad ile seyrediyordu. Muhafz
lkta, Enver ve Cemal Beylerle bulutuk. Mahmut evke!
Paann ahadetine ait tafsilt dinledim. Katillerin mu
hakkak ele gemesi art olmutu. Payitahtta heyecan son
haddine gelmiti. Evvel, .ehidin cenazesini byk mera
simle kaldrdk. O buhran gnlerinde, Mahmut evketin
ldrlmesi, cidden byk kaypt. Afif, mstakim, vatan
perver, ok alkan, drst bir insan olan rahmetlinin -
Immmuen beklenen netice, hkmeti devirmekti. Cenaze-
de, Sultan Vahidddini kaynbiraderi kaymakam Zeki Bey
yanma geldi. Hdiseyi ondan da dinledim. Garib ve te
ll bir hali vard. Bana: Katillerin derdesti ile siz mi
megul olacaksnz? diye, evvel sebebini pek kavryama-
dm bir sual sordu. Muhafzla avdetimde, Cemal Bey,
katillerin listesi ni verdi. Bir gz attm: Yzba erke
Kzm, Hac Nazm Paa zade ofr Abdurrahman, er
ke Ziya, kardei Hakk, bahriye zabitliinden matruf ev
ki. Kk Mustafa Paal hukukda Nazni, Ferik Rza
Paa zade mlzm Mehmet Ali, ofr muavini Kmil ve
yakalanm olan Topal Tevfik. Bunlar fiil kadro olarak
gzkyordu. ofr Abdurrahman unvaniyle gya tez
yif edilmek istenen zat, daym Hac Nazmi Paann olu
ve makine mhendisi idi. Teyzezadesi Kmil Beyin tavas
sutuyla ald otomobili, taksi olarak ahsen kullanyor ve
tekaiidivesi ile btn haklarndan mahrum edilmi baba
sn ve kardelerini geindirmiye alyordu. Politikann,
ite byle hazin ve garib cilveleri vard.
Plnn esasn da Cemal Beyden dinledim: Mahmut
evket Paa ldrld nda, Kzm, Mehmet Ali ve
Hakk, Beyolunda sakl bulunduklar yerlerden kacak-
ler, ellerindeki bayraklarla tekbirler getirerek halk etraf
larna toplyacaklar, bir cemm-i gafr halinde Bb- liye
gelerek halk eriata dvet edecekler ve Bab- liyi basa
rak hkmeti devireceklerdi!.. yle ya!.. Enver de, yedi
kii ile, Kmil Paay istifaya mecbur ederek, ayn yoldan
ttihad ve Terakkiyi iktidara getirmemi miydi?
Listede, cenazede beraber bulunduumuz kaymakam
Zeki Beyin de adnn bulunduunu grnce, hayretle irkil
dim. Daha kimlerin isimleri yoktu? Cemal Bey izahat ve
rirken, orada olan Talt Bey (Paa) hi sze karmadan
bu izahat dinliyordu. Ben Cemal Beye ved ederken o da
kalkt: Ben de kyorum. Sizi arabamla istediiniz ye
re gtreyim dedi. Arabada, kimsenin iitemiyecei kadar
yava sesle: Eref Bey... Elinizdeki listede Prens Sa
bahattin Beyin de ismi var. Cemal Bev. bu listedekilerin
hepsinin idam edilecei kanaatinde ve kararnda... Bilirsi
niz ki, Sabahattin Bey, byle kanl ilere karmaz. Pren
siplerinin dndadr. Onu rktmek vc bu srada stanbul-
dan uzaklatrmak lzm ( 1 ) dedi.

(1) Aradan yirmi s ekiz sene gemiti. Msrda iken,

 Bu ikaz beni, hdisenin her eyden nce, hakiki se-
beb ve muharriklerini aramaya evketti. Burada, samim
kanaatimi arzedeyim: Bence, Mahmut evket Paann l
m,, ttihad ve Terakkiyi iktidardan drmek iin muha
lefet in tertip ettii ve kk tamamen siyas bir suikasd
deildir. Belki, hdisenin tertipileri, baz muhalefet mah
filleri tarafndan tevik grm, mzaherete nail olmu-

kendisi ile daima temas elliim, Kayserili Tacettin zde

Halvan el Tr k adyla skenderiyede ekercilik yapan smail
Hakk Beyden dinledim: Mahmut evket Paa hdisesin
den mukaddem, bir giin, Sabahattin Beyi ziyarete gitmi,
Prens kendisine demi ki:
H a k k B ey... B ir ka gn evvel, y zb a K zm Bey
isim li b ir zatla, p o lis u b e m d rle rin d e n M uhib Bey isim li
b ir z at g eldiler. B ir in k l b y a p a ra k , ttih a d c la r n Bb- li
b a sk n n a b e n ze r h a re k e tle , M ah m u t e v k e t P aay b e rta ra f
e d e re k ik tid a r ele a lm a k iin p l n h a z rla d k la rn , h e r eyi
te fe rru a tn a k a d a r te s b it e ttik le rin i, m u v a ffa k o k lu k ta n
s o n ra k u ru la c a k h k m e ti tek il ed ip e tm iy ece im i s o rd u
lar. K en d ilerin e, b u ek ild ek i h k m e t d a rb e le rin in a ley h in
de o ld u u m u , m e m le k e ti fe l k ete s r k liy e ce in i, vaz g e
m e le rin i syledim . B a n a b ir inklbn artlarm so rd u la r;
M uayyen p re n sip le r, b u p re n s ip le rin h a v as iin d e y e ti tiril
m i k a d ro , a rz u la n a n g ayelere elverili irfa n ve ilim m u
h iti ve m ille tin u m u m i tira k ve k a ra r, d ed im . K zm
Bey, F ran sz in k l b n d a n ve onun da z o rla ta h a k k u k e tm i
o ld u u n d a n b a h s e tti. K en d isin e F ra n s a d a m n e v v erlerin ,
A n sik lo p ed istle rin h im m e ti ile z a m a n la rd r, M eru t id a re
iin a y d n la tld k la rn ve te r r d e v rin in a rk a s n d a k an l b ir
iz b ra k a ra k k a y b o ld u u n u , bu u z u n te c r b e le rd e n so n ra ,
an cak , ilim ve k lt r yoluyla h a s re ti ek ilen g ay elere eri*
ileb ileceinin a n la ld n ve F ra n s a n m geird i i bu k an l
lardr. Fakat esasnda hdise, tamamen erd hislerin tah
rik ettii bir idraksizlik tezahr idi. Zaten, katiller kad
rosunun hviyeti de, bu gerei teyid ediyordu:
Kzm: zmit erkeslerinden kaymakamlklarda bo
lunmu bir zatm olu idi. Piyade yzbas olarak arkta
bulunmu, Balkan Harbinde yaralanm, tedavi iin stan-
balda kalm, Bb- li Basknna nazire yaparak byk

te c r b e d e n ilh a m a lm a n n ak l ve h a tt v a ta n p e rv e rlik ic a
b b u lu n d u u n u izah e ttim . B ana, ttih a d e la r n B b - li
b a sk n n y a p a rk e n d m a n n s ta n b u l k a p la rn d a o ld u u
nu, b u n a ra m e n K m il Paay zorla istifa e ttird ik le rin i, N
zm P aay v u rd u k la rn , b u n u m e r a d d e d ib e tm e d i im i
so rd u . K e n d isin e b tln hi b ir z am a n rn e k ve e m sa l ol
m ayacan, k a rd e k a m d k m e n in b ir a n an e h a lin e g elirse
v a ta n n izm ihlli iin h a ric d m a n a ih tiy a k alm y a ca m ,
A m erika-i C en u b d en m is a lle r v e re re k izah e ttim . F a k a t,
k a tivyen m e m n u n o lm a d n , h a tt m u b e r o la ra k ay rl
d k la rm h isse ttim . G id erk en de, b e n im le i olm ayacan
s y lem ek gibi, site m i a a n b ir k s ta h lk ta b u lu n d u . H a k k
Bey, em in olunuz, hayat- siyasiyem iz b u gibi h d is a ta s a h
ne o lm y a d ev am ed erse, m e m le k e tte m s ta k a r b ir id a re n in
ve M e ru t h a k la rn k u ru lm a s asl m m k n o lm y a c a k tr.
K o rk a rm ki, b u gibi c e b r te e b b sle r, h alk h iirriy y e tte n
n e fre t e ttirm e s in
Hakk Beyin bana anlatt b szler, Prens Sabahat
tin Beyin btn hayatnda, takip ettii siyasete tam muta
bk idi. Prensi, takipten nasl kurtardmz, ayr bir hi
kyedir. Mahkemenin, Damad Salih Paay idama mah
km etmesi, nasl bir hakszlk ise Prens Sabahattin Beyi
hu meseleden mesul addetmesi de, u nisbette hakszlk
tr. Bu hakikati, urada tebarz ettirirken, Sabahattin Ba
vin istedii adem-i. merkeziyet fikrinin, mill iftirakler iin
frsat kollayan gayri Trkler elinde istismar edilmi ve
adam olmak sevdasna kaplmt.
Abdurrahman Bey: Pederi Hac Nazmi Paann ma
duriyeti, haklarnn verilmemesi, hatt tekaiid sandna
nakd tediyelerinin de iade edilmemesi sebeblerini, Mah
mut evket Paann ahsna balyarak feveranm Har
biye Nazrnn makamna tevcih etmi, ailesinin mterek
imkn ile temin ettikleri bir otomobilde taksi ofrl
yapan bu makine mhendisi, hi bir siyas ihtirasa tbi
olmadan ahsnn ve ailesinin mruz kald hakszln-
liss feveran iinde suikast komitesine dahil oluyor.
evki: Bahriye zabitliinden kovulmu, fakat arka*
dalar arasnda szne ve zne gvenilir bir zat olarak
tannmtr.
Mehmet Ali: Bu hdiseye karm olmasnn gr
nrdeki sebebi, babasnn rtbeleri tasfiye komisyonunun
karar ile miralayla indirilmi olmas gibi bir krgnlk
hatra gelebilir. Fakat kendisi evkinin yakn arkada bu
lunuyordu ve Sevkinin bakiyeden tardedilmesi hdisesin
de hakknda tahkikat da almt. Cok cesur ve asab mi
zal olan Mehmet Ali'nin Pire Mehmet sokandaki gizli
toplantlar tertipliydi ahs olduu da tahkikat safhasnda
meydana kmtr. Hdise srasnda ofr mahallinde olan
Abdurrahman Beyin yannda bulunmu ve ilk atei o a
mt.

csliyetinden bcka mnlarda kullanlarak suiistiml edil

mi olduumu da tasril etmek, tarih bir gerektir. Sa
bahattin Bey, ilme ve irfana dayanan uzun vdeli bir in
kiafn metodik miinakaasm yapyordu. Kendisi, kat'iy-
yen bizim bildiimiz mnda politika adam olmamtr ve
olamazd. Fakat etrafm saranlar, onun ahsiyetini, hatt
servetini istismar etmilerdir. Bugnk mnevverlerimiz,
Sabahattin Beyin ahsiyetini bu politikac gruhundan
ayrarak mtala ederlerse, hakinaslk yapm olurlar .
 Ziya: Haan Kaplan zade Ziya, aabeyi Arif Beyi
idiiren Tiifeng-i Hazret-i ehriyr Arnavud Mustafa
Beyi mahkemede ldrd iin, idama mahkum ve Ab-
diihamid tarafndan cezas mebbed hapse evrilen bir
zat ki, Hrriyetin ilnndan evvel, bulunduu Sinob ka
lesinden kam, B ey olundaki kumarhanelerden pay ala
rak geinen bir kabaday.
Hakk: Ziyann kardei ve o da, Beyolunu haraca
kesen birisi.
Nazmi: Hukuk mezunu olmasna ramen, Beyoun-
da kumarhane iletirdi. Vakadan sonra Avrupaya kat.
Memlekete ele gemiyeceini tahmin ettii bir srada dn
d. hbar zerine yakalanacam anlaynca intihar etti.
Kmil: Yaka gn otomobili kollanan gen. Ab
durrahman Beyin amcazadesi idi. Hi bir eyden haberi
yoktu. Hatt, katiller, Mahmut evket Paann zerine
ate ederlerken: Ne oluyoruz? diye soruyordu. Bu
da asld.
Topa! Tevfik: Hakikaten erir, mteebbis, evvelce
kabadaylk sevdasyla ekb isimli bir genci ldrm,
pervasz bir ahs.
Komitenin merkezi, Beyolunda, Pire Mehmet soka-
dadr. Envere muhalif olarak tannan ve ordu iinde
sevilen bir ahsiyet aranyor. Mustafa Kemalin de ismi
geiyor. Bunu duyan rahmetli Atatrk: lk yaplacak
S, memleketi bu gibi Kabak Mustafalardan kurtarmak
olurdu... demiti. Selim Sami de, katiller ele getikten
sonra, yar aka, yar cidd Kzma unlar sylemiti:
eriat, Kprnn stanbul tarafnda kymettir. Siz,
Beyolunda, eriat isteriz diye bararak Kprye doru
ilerlerken etrafnzda, Yanko, Artin, Apostol, Petro, Mi-
on mu toplanacakt? Onlar, bayraklar grdler mi, sa
dece Yaasn Hrriyet diye baracaklard. Hakikaten,
fertib, bu kadar idraksizce ve tezadlarla dolu idi.
 Cinayetin pln basil, fakat cretkrne idi: Hangi
saatte, Harbiye Nezaretinden kp, Bb- liye geldii
malm olan ve ok muntazam br insan olan Mahmut
evket Paann otomobili, bugnk Yenieriler caddesi
nin, arkapda daralan ksmnda, mretteb bir cena
ze ile karlam. Kmilin idaresinde olan suikastla
rn otomobili caddeyi ortalamasna tkam, Paann ara
bas mecbur olarak durunca, Topal Tevik, arabann a
murluuna birden atlyarak Paaya ate etmi, burn di
erlerinin yaylm atei takip etmi, yver brahim Bey
vurulmu, dier yver svari Eref Beyle, Paann aas,
ilk aknlklarndan kurtularak mukabeleye baladklar
zaman, Paa, akandan lmne sebep olan son kur
unu yemi. Abdurrahman usta bir manevra ile otomo
bili Topkap zerinden sratle Kthane srtna arm,
ofr Kmile ilideki garaja ekmesini sylemi, sonra
birer birer dalmlar, Abdurrahman Vefadaki evine s
knetle gelerek yamsn alm, Haydarpaaya geerek
zmite hareket etmek zere oa trene atlam, Ttn-
iftliinde inmi, sandalla karya geerek, Karamrsel
kylerinden birinde akrabasnn delletiyle ormanda bir
ka gn saklanm, oradan Balya madenlerine giderek
sahte bir isim ve nfus tezkeresi ile alm, oradan Av-
rupaya kamak imknm bulacaktr.
Topal Tevfik, otomobile yetiemeyince, civardaki bir
hana iltica etmi, aptesanede saklanm, oradan ele ge
miti. Tevfiin ifaat ile suikasdn pln meydana km
t. Verilen adresde Hakk da yakaland. Tecrbesiz ko
miteci, karakola gtrlrken, polise, amar almasna
msaade edilmesini rica etmi, Pire Mehmet sokanda
ki eve girerek, buradaki arkadalarna vaziyeti anlatma,
fakat beraberinde amar almadan dnnce, polisin dik
kat ve ohesini ekmi, karakolda yi olan bu ama
r ziyareti yaplan ev, polis mdr Azmi ve merkez
kumandan miralay Refet Bey (Japon denilmekle mruf
tu) tarafndan sarlm, ieri girmek istiyen muhafzlk
yaveri mlzm Hilmi Bey, daha kapdan girerken vu
rulmu, cansz yere derken, merkez komiserlerinden
amoel Efendi de bacandan ar surette yaralanmt.
O srada, Eref, Sami ve Mmtaz Beyler gelmiler,
Pire Mehmet Sokanda artk, kanl bir hdisenin tarihine
girecek bu evi sarmlar, civarda tertibat almlar, tecrid
etmiler, nihayet damdan atrlan bir delikten ieri de
vaml ateten sonra, evvel Eref Bey, daha sonra Sami ve
Mmtaz Beyler atlamlar, ierdeki msademede mizim
Mehmet Ali yaralanarak teslim olmu, pehlivan yzba
Kzm ve Kzm Beyler de, Eref Beyce adalete teslim
edilecekleri ve hakarete mruz kalmyacaklar na dair ve
rilen teminat zerine teslim olmulardr.
Remzi Pasann riyasetinde olan divan- harb, M a h
mut evket Paann ehadetinin varatt hava iinde mu
halefetin tasfiyesi ne doru gitmi ve Mnire Sultann
zevci Damad Salih Paa dahil muhalif olarak tannm
zevat da -bu arada..- asmtr.

BALKAN H ARBNN KNC SAFHASI :

|0 ulgar ordusunu atalca nlerinde brakmtk... tti-,

had vc Terakki, Edirneyi mill hudutlar iinde brak
mak ve Londra sulh anlamasnn ar hkmlerini hafif
letmek iddiasyla iktidara gelmiti.
Memlekette derin bir ftur ve timidsizlik vard. Rus-
yann, Dou vilyetlerimizde baz taleblerde bulunaca ha
berleri gelmekte idi. ngiltere ve Fransa, Trkiyedeki h
kmet darbesinin, Londra sulh konferans hkmlerine te-
 sir etmiyecci fikrinde idiler. M ahm ut evket Paa da te-
redddde idi. atalcada kazanlan mevzi zaferden sonra,
ordu birliklerine su emir verilmiti:
1 Dman nmzdeki kuvvetleriyle kat bir mu
harebeye girimeksizim ekilmekte ve fakat daima temas
muhafaza etmekte olduundan bizi uzak bir mesafeye ka
dar asl mevziimizden uzaklatrmak istedii anlalmak-
ladu\
2 atalca ordusu asl ksmyla mevziinden km-
yacak ve aknlarla iktifa edilecektir.
Londxadaki Alman Byk Elisi Lihnovskinin ngil
tere makamlarndan elde ederek, Berline, Hariciye N eza
retine gnderdii bu Trk ordusunun yerinde kalmas;
emrini bildiren ifrenin altna, Alman mparatoru kinci
Vilhelm, el yazsiyle u notu ilve etmitir:
Korkak Trk hkmeti, Edirnenin elden k
masn ve kt artlanl meguliyetini byk devletlere
ykletmek istiyor.
Edirnenin teslim oluu, bu tarih Trk beldesinin
kurtarlmasn, br mucizeye balamaktadr. Mahmut ev
ket Paa kabinesinde Hariciye Nazr olan Msrl Prens
Said Halim Paa, Londra Sefiri Tevfik Paaya, 4 Nisan
1913 tarihinde u kaypak, iki tarafa ekilmiye msaid em
ri vermitir: Osmanl Hkmeti suhe varmak zere
devletlerin tavassutunu ki, mediation tbiri kullanl
mtr.- kabil eder.
Londrann, Balkanl mttefik devletlere ilettii bu
teklife kar, Bulgaristan, Srbistan, Karada ve Yunanis
tan, u ilk ve son art ileri srerler: 1 Marmara
denizinde, Tekirdan dousunda bir noktadan, Karate
nizde Midyatn Dou Gneyinde Malatra burnuna giden
bir hattn batsnda kalan ksm Osmanl Devleti terkede-
ektir. 2 Trkiye Ege adalarn brakacaktr. 3 Gi-
ritle ilgisini kesecektir. 4 Osmanl mparatorluu iin-
de kalacak Bulgar, Rm ve Suplara zel haklar tanna
caktr. 5 Harb tazminat balis mevzuu edilmeyecek
tir. '
24 Martta Edirnenin dmesi, sulh artlarn bir em
ri vki haline koymaktadr. kodrada, erefli bir mda
faa yapan ve Paala terfii, lmnden bir saat sonra -
kodraya varabilen Haan Rza Paann yerine, ehrin id a
resini ele alan eski Dra mebusu Esad Paa Toptan, eh
ri Karadallara terkederek ekilip gitmitir. 30 Mays
1913 de, Londrada imzalanan Balkan Bar Anlamas,
Avrupa topraklarndm Trkln kovulmasdr. A rnavut
luk iinin halli, tamamen byk devletlere braklmtr.

SAD HALM PAA KABNES : ______

M ahmut evket Paann lm ile, stanbulda, byk

bir terr balamtr. Pyitahtn zerinde hkim bir
tek isim vardr: Muhafz Cemal Bey... Bu, sert bakl, ka
ra sakall, han tavrl zat, rf idarenin ar takyitlerini
tamamlyan Divan-i Harbin kararlar ile ehrin asayiini
muvazi yrtmektedir: lm, ehirde kol gezmektedir.
Her sabah, ehrin eitli yerlerinde be dar aac g
rlmektedir. Bu dekora o kadar allmtr ki, idam karar
lar., sansre tbi bir ka muvafk gazetenin iln stun
lar arasnda kmaktadr.
Said Halim Paa kabinesinin ve hdiselerin Sarayla
Bab- li arasndaki i mnasebetlerini, Saray Baktibi
Ali Fuad Bey htratnda yle anlatmaktadr:
Said Halim Paa, tekil eyledii kabinede Hari
ciye Nezaretini kendi uhdesinde ipka ederek ve Said Pa
ay yan Riyasetine nakil ile ray- Devlet riyasetine
Meclis-i Mebusan reis-i sabk Halil Beyi, Dahiliye N e
zaretine Talt Beyi, Harbiye Nezaretine ilve-i mermi-
 U GDEN EVLD...
C ultan Readm Bambeyincisi Ltfi Simav Bey h-
tratnda anlatr:
inde bulunduum uz dnya harbinin dertleri ba
mza ktke, tenkidler de artyordu. Asl ayan dik
k at ve h a tt ibret olan bu tenkidlerin, ttihad ve Terakki
ye m ensup m ebus ve yn zs tarafndan yaplmas idi.
Aradan bir md'det getikten sonra, tenkidlerin N azrlar
arasnda da balam as hayretim izi ve samimiyetle itiraf
edeyim hiddetim izi mucip olmya balad. N azrlar m uh
telif vesilelerle saraya geldikleri zam an ya benim, yahut
B aktip Ali Fuat Beyefendinin yannda otururlar, kahve
lerini ierlerdi. yle bir zaman geldi ki, mevzu hem en he
men, kendi hkm etlerini, yni m ensup ve ilerinde ol
duklar kabineyi tenkid etmiye inhisar etti.. Tenkidler de,
zat uhdesinde toplanyordu: Enver Paa, Talt Paa,
Cemal Paa... Bilhassa ilk ikisi, btn hdiselerin m es'ul
ve m sebbibi telkki ediliyordu.
Bu tehis, ne dereceye kadar doru idi? Benim kana
atim odur ki, muayyen bir devreden sonra Ittilad ve
Terakki erkn arasnda bir kuvvetlerin muayyen ahs
larda toplanmas mcadelesi olmu ve kanaatm ca olduk
a etin geen bu mcadele sonunda sivil sahada Talt
Paa, asker sahada da Enver Paa teferrd eylemilerdi.
Fakat ttih ad ve Terakki yle b ir siyas teekkl idi ki,
merkez-i um um byk hdisatta ve esasl kararlard a dai
m a hkim bulunuyordu.
Bir gn yine, B akitbet dairesinde o tu ru r iken ey
hlislm M usa Kzm Efendi H azretleri gelmiti. Kah
velerimizi itikten sonra mevzu cephelerden gelen haber
lere intikal etti. O gnlerde Franszlar Alman taarruzunu
d urdurm ulard ve bizim Irak ve Filistin cephelerimizden
de iyi haberler gelmiyordu. Mevzu, dnp dolap um u
m vaziyete intikal etti. Sohbetimiz devam ederken Enver
Paann geldiini grdm. B akum andan vekili ve H ar
biye Nazr ve damad- hazret-i ehriyr olarak Enver
158 __________--r '........ ____________ - PA$ALAR KAVGASjj
. f .;

riyet olarak Bakumandan vekili zzet Paay, Nafa Ne*

zaretine Berlin Sefiri Osman Nizam Paay ve Ticaret ve
Ziraat Nezaretine de Mebusandan Sleyman Bostan Efen
diyi getirerek Mahmut evket Paa kabinesini tekil eden
dier zevat yerlerinde ipka eylemitir.

Paa Saraya dier nazrlara nisbetle serbeste girer,

kar, fak at sk gelmez ve aradaki mesafeyi itina ile m u
hafaza eder, asla kimse ile lbal olmazd. Kendisini k ar
ladm. Benimle sam im olduu iin afak m evzular ze
rinde grtkten sonra huzur-u ahaneye girm esine de
lalet ettim ve yine B akitbet dairesine dndm. O sra
da Musa Kzm Efendi alm an baz tedbirleri tenkid edi
yordu. Dayanamadm, dedim ki:
Efendi Hazretleri,. Zat- ulylari Nazrlar Heyeti
nin en muhterem mevkiindeslniz. Bu fikirlerinizi niin
orada syliyerek tenkid buyurduunuz hususain icrasna
nni olmuyorsunuz?
Musa Kzm Efendi b ir n durdu... Syleyip syle
m emekte tereddt ettii hakikati, o srada Enver Paa
nn huzur-u hneden karak, Saray bahesinde bekle
yen otom obiline doru ilerlediini grnce, iini boaltr
gibi bir nda cevap verdi:
* Ah Bambeyinci Beyefendi... Sylyorum, syl
yorum amma, (eliyle otom obiline binen Enver Paay ia
ret ederek) ite t giden evlt var ya, dinlemiyor ki...
Bu itir a f zerin e s y liy e e e k s z b u lam ad m .
* >
*Ur
Ltfi Simav! Bey syliyeeek sz bulamam olabilir,
fakat tarafsz tarihin elbette syyecei sz vardr: Hi
bir sebep ve zr, memleket dvalarnda, mes'uliyet sa
hiplerine --stelik eyhlislmlk gibi din ve dnya ile
rinin birletii nokta olursa.. dndnden gayn bir
harekete evet... demi olmann veblinl hibir ma
zeret ortadan kaldramaz.
Nitekim Musa Kzm Efendinin zr de terazinin ke
fesinde pek hafif kalyor...
........ ... -- r _f r l ..[. - n |. . r lr |lr r r , :)r | | r | r .|f t|', , r r . , lT<H , | f , ... --------- ,-------1-1 lV nf
 Said Halim Faa kabinesinin ilk icraat Divan- Herb-
ler tekili ile Mahmud evket Paa vukuatnda fil ve
zrethal olanlarn icray- mhakemat ve tertib- mca-
zat ve muhalifimden yz elli kadar kimsenin idare-i
rfye mntakas haricine karlm olmak zere Sinoba
efyi ve tebidi oldu. Bu mesele Sarayca ehemmiyetli neta-
yi tevlit etti. Hayreddin Paa zade Damad Salih Paann
maznnn meyannda taht- tevkif ve muhakemeye aln
mas azim tesir yaparak bir taraftan zevcesi sultan ile va
lidesi, dier taraftan da ehzade ve sultanlarn cmlesi biz
zat ve bilvasta her gn zat- ahaneye mracaat ile istP-
taf ediyorlard. Bu mracaatlardan Hnkr pek ziyade s
klyordu. Nihayet Salih Paa idama mahkm edilerek h
km mazbatas viird etti. Zt- shne mkl mevkide
kald. imdi ne yapalm? diye sorunca Sadrzam
celb ile kendisiyle grmek ve hi olmazsa ii Meclis-i
vkeldan geirmek muvafk olacam syledim. Sadrza
m celbetmek istemeyip Talt Beyle Hayri Beyi dvet ve
o gn saraya gelmi olan Halil ve brahim Beyler de bera
ber bulunarak arka taraftaki salonda uzun mddet kendi
leri ile yalnzca gri. Netice-i mlkatta beni arp;
Hokka kalem ile beraber o kd getirin dedi. Ben
dayanamayp heyet muvacehesinde mza buyuracak
msnz efendim? dedim. Evet deyince, Talt Beye
hitap ederek: Siz bu karar zat- hneye tasdik et
tirirseniz hanedana kar kendisini pek mkl mevkie so
karsnz. Byle bir karar icra etmeyiniz, hi olmazsa,
Meclis-i Vkeldan geirerek bir are dnnz dedim.
Talt Paa: Divan- H arb kararlar Meclis-i Vkel
dan gemez deyince: Vaktiyle Hakn- sbkn taht-
muhakemeye alnmas hakkmdaki karar geti ya! diye
mukabele ettim. O pek mhimdi demesiyle: Bu
da mhimdir; hnedana tesiri pek ziyade olacaktr. Zt-
ahanenin hanedan arasnda mevkii sarslacaktr diye s
rar ettim. nk zay- hanedan daima: Siz hanedan
mzn bysnz, bir kabahatimiz olursa cezamz siz
tertip buyurunuz derlerdi. imdi bir Sultan zevcinin Di-
va- Harb karar iie idamma msaade eylemesinden do
lay umum hanedan zt- ahaneye iddetli ibirar hsl
eyliyeceklerdir. Talt Beyden iimid mnkat olunca bra
him Beye dnerek:* Hakan sabk vaktiyle pederiniz
merhumu nefyetmek istedii zaman bu adamn pederi Hay-
reddin Paa iddetle srar ederek kendisini nefyden kur
tarm olduunu unutmamalsnz! dedim. B esnada di
er zevat sze kanmayp skt ediyorlard. Mesele m
nakaa eklini alnca, zat- ahane ii ksa kesmek iin
kd getirterek imza etti. Ben de hlsann altm imza-
lamakszn kd Talt Paaya teslim ederek odadan k'
tim. Ertesi gn de Salih Paa dierleri ile beraber idam
olundu. Mesmatma nazaran o esnada bu ileri idare
eden stanbul muhafz Cemal Bey: Eer zt- aha
ne Salih Paann idamma irade vermezse, ben irade ol
makszn onu asarm, sonra siz de beni asnz demi.
Vkel Cemal Beye sz anlaamaynca, bu halin tevlid
edecei neticeyi dnerek Salih Paann idamnda srar
etmiler. Hatt o gnk mzakere esnasnda zt- aha
neye: Salih Paann idamma msaade buyurulmad
takdirde is daha yaknlarnza kadar sirayet edecektir
diye gzn korkutmular.
Bilhare ahval deiip mtarekeden sonra ttihad ve
Terakki riiesas da idam olunmak zere takip edildikleri
srada brahim Bey: Siz vaktiyle Salih Paann ida
mndan tahlisi iin ok srar etmitiniz, hakknz varm.
O zaman ben de srar ettim ama dinlemediler dedi.
Sail Paann idam edildii gn sultan ile validesi:
Baktibi veya kinci mbeynciyi yollasnlar diye
haber gnderip ben katiyyen gitmek istemediimi bildi
rince, zat- ahane Tevfik Beyi izan ve dairesi halkna
atiyyeler irsal eyledi. Tevfik Bey gelince bunlar bir ok
feryad- figan ve padiah hakknda itle-i lisan le: Sa
kal kana boyansn diye alenen beddua eylemiler. Ar
tk ondan sonra gerek ehzadeler ve gerek sultanlar zt-
ahaneye muber-Ul-har olup bir zaman saraya gelme
miler ve sultas ile validesi ise bir daha kendisine grirn-
memilerdir.

ED R N EN N KURTULUUNDA ENVER BEY :

M emleket iinde bu hdiseler cereyan ederken, Balkan

l mttefikler arasnda menfaat kavgalar kmt ve
bu, bizim iin son bir mid idi: Cesaretli bir el olmak
art ile...
Bu el, Enver Beyin olmutur...
Hdise yle cereyan etti: Enver Bey, Hurit Paa
kolordusunun erkn harb reisi olduu gnlerde, vaziye
tin, ancak ar bir cesaret hamlesiyle kurtulabileceini
kavramt. Kader, sadece kendi dncesi adna deil,
memleket adna da mtisbet bir ans olarak, bu frsat ver
di; Bulgarlar, Yunanllar ve Srplarla, toprak taksimi mev
zuunda anlamazla dmt.
6 Temmuz 1913 de Dahiliye Nazr Talt Bey, Fran
sz elisine, Tiirk. - Bulgar snrnn hemen tesbitiin art
olduunu bildirmiti. Avrupa, Balkanl devletler arasnda
kan bu beklenmedik ihtilfdan Trk hkmetinin nasl
faydalanabileceini merak ediyordu. Alman mparatoru
kinci Vilhelmin Hariciye Nzr Fon Bulovun bir raporu
na yazd not birok gerekleri anlatmya yeter: Ben,
Trk hkmetini saran korku ve miskinlik iinde, cesa
retli bir karar alnacana ve neiiceyi deitirecek bir ha
reket yaplacana ihtimal vermiyorum. Biz yine, Ruslar;
Bulgarlar ve Yunanllar, ileri harekete devam iin tahrik-
F. 11
 Serine fasla vermiyeceklerine gre vaziyeti idare etuiye
alalm.
Hemen hemen btn Avrupann kanaati, Alman
mparatorunun notunda grld gibi, hi de nikbn ve
mitli deildi: ki senedir stanbulda yle hdiseler olmu
tu ki, baka trl dnlebilmek de cidden gt.
12 Temmuz 1913 de kuvvetlerimiz atalcadan ileri
harekete getikleri zaman, stanbuldaki rf idare, gaze
telere, bu taarruzun baladna dair en ufak bir haberin
neredilmemesini ihtar ettiler. nk, zaferden mid, ku
mandanlarda bile yoktu. Byle bir ruh knts iinde
idik. Bulgaiar, bizim snrmzdaki kuvvetlerinden bir ks
mn ekmiye mecbur kalmlard. Bu vaziyetten istifade
eden kuvvetlerimiz, mevzi harpleri yaparak ilerliyordu.
Fakat, bata Bakumandan vekili ve Harbiye Nazr zzet
Paa olarak karargh- umum yeni bir bozgunla karla
mamak iin, ok ihtiyatl hareket edilmesini ktalara ke
sin bir ekilde emretmilerdi. Avrupa da, Londrada ka
rarlatrlan snrn almas halinde Rusyann vaziyete
mdahalesinin devletin tarifi bile ok ac bir netice ile,
yni, dorudan doruya yok olmakla karlatrabileceini;
tehdit dolu bir lisanla, sefirlerimize bildirmilerdi. Edirne-
nin kurtuluu iin hakikaten bir mucize artt.
Aclardan birisi de, Arnavutlukta, yzyllarca Avrupa
ierlerine akan ordularmzn kalesi olan Arnavutlukta,
artk, yabanc bir hkmetin kurulmu olmas idi. Alman
prenslerinden Prens Vilhelm Fon Vidin Krallk tacn
giydii bu yeni devlet, Osmanl Devleti ile mnasebetle
rini kestiini ve ancak dier devletler gibi Osmanl hk
meti ile dost yaamak istediini bildirmiti. Fatih Sultan
Mehmedin ve onu takiben Kanunye kadar olan devirde
ar fedakrlklar karlnda mill snrlar iine girebil
mi, halknn byk ksm Mslman olan bu lkenin
elden kmas, stratejik durumumuzu da zayflatmt.
 PAALAR devrinin Padiah: Beinci Sultan M ehmet Read.
(Ana Tekilt K anununun kendisine verdii selhiyetleri asla
amyarak, tam b ir M erutiyet hkm dar olmak arzusunda idi.)
 Btn bu aclar iinde.. Enver Beyin dncesi, sar
slan madd manev vaziyeti beklenmedik bir netice ile
kurtarabilmek midine balanyordu.

BR MD GEREKLEYOR:
|jjj nver Beyin vatann kendi nefsine itimad olabilmesi,
bozulan maneviyatn yerine gelebilmesi ve ksacas
kntden silkinebilmesi iin, Edirnenin kurtuluuna -
mid baladn ve Edirnenin kurtuluu iin de bir mu
cize nin sart olduunu kaydetmitik.
Bu mucize Balkanl mttefikler arasndaki harb
kadar, ttihad ve Terakkinin, Kmil Paa hkmetini bu
sebeple ve kanl bir ekilde sukut ettirerek darbe-i hk
metle iktidara gelmesinin mnev taahhd olduunu d
nen bir avu merd ve fedakr Trk zabitinin ve onlarn
yoluna cesaretle arkada olan bir ka alay Mehmedin yi
itlii sayesinde olmutur. O tarihte devletin banda olan
larn gerek ahs htralarnda, gerek resm ifadelerinde
itiraf etmedikleri bu gerek, ok yakn bir tarihe ait ol
makla beraber, hl mehuldr.
Bu mehuliyet, bozgunlar devri iinde bunalm ve
yas balam gnllerde, bir mid rzgr halinde esen
hdisenin, dorudan doruya devletin uzun ve etin emek
lerinden sonra elde edilmi netice olarak gsterilmek is-
tenmesindendir. Halbuki aslnda, Edirnenin kurtuluu, o
andan itibaren, lnceye' kadar birbirlerine ihanet etme
mi, tatl ac gnlerde birbirlerini terketmemi bir avu
insann daha ok ferd himmetlerinin neticesidir.
imdi evvel resm izah, daha sonra da Edirne
lim kurtuluunun meimi i yz n grelim... Rahmetli
Cemal Paa, htratnda, hdisenin resm safhasn
yle anlatmaktadr:
Mahmut evket Paann vefat zerine Frka
namzedi olarak Prens Said Halim Paann tekli* edilmesi
kararlatrlmt. Padiah, ne hikmete mebni ise, Said Ha
lim Paay Sadaret Kaymakamlna (Vekilliine) tyin
etmi ve dier nazrlarn vekleten vazife ifasna devam
etmelerini irade etmiti.
Mahmud evket Pasa merhumun Sadaretinden sonra
teebbs olunan arky taarruzu nmvaffakyetsizlikle ne
ticelenmi ve sonra Edirne, Yanya ve kodra kaleleri de
sukut etmi olduklarndan Paa merhum Enez - Midye
hattn kabul eden sulh balanmam imzalamaa mecbur
olmutu. Paann vefatndan bir mddet sonra, kinci Bal
kan Muharebesi balad ve Srplarla Yunan ve Roman-
yallar Bulvarlar aleyhine harekete getiler.
Bu frsattan istifade ederek bizim de Edirneyi istir-
dad etmek zere Bulvarlar zerine hareket etmemiz icah
ediyordu. Btn frkallar hkmetin buna karar verece
in! ve vakit kaybedilmeksizin ordunun hareket edeceini
hakkile mid ediyorlard. stanbulda bvle bir fikrin do
mu olduunu bilen ngiltere Hariciye Nazr Sir Edvard
Grey bir taraftan ngiliz Sefiri vastasile Bb- liyi bu fi
kirden vaz geirmee almakla beraber, bir taraftan da
Mebuslar Meclsindeki nutuklar vastasiyle Trkiyeyi teh
dit etmee balamt.
Heyet-i vkel arasnda, bu frsattan istifade etmek
isteyenlerle isteniyenler vard. stemiyenlerin banda N a
fa Nazr Osman Nizam Paa bulunuyordu. Hic hatrm
dan kmaz. Bir Cuma gn akam zeri Said Halim Pa
ann Yenikydeki yalsna gitmitim. Btn Nazrlar ora
da bulunuyorlard. Benim muvasalatmdan evvel, zn
uzadya mzakerelerde bulunmu olan Nazrlar, mzake
releri tatil etmi ve denize nazr mermer balkonda istirahat
ediyorlard. Osman Nizam Paann yannda bulunan Bah
riye Nazr rksulu Mahmud Paava:
Eer bu defa u zevat bu Edirne istirdad fik-
 tinden vaz geirmee muvaffak olursam, kendimi vatans-
ma en byiik hizmeti ifa etmi addedeceim diyordu.
Bu dncenin clzl, vatann hayrna aykrl
karssnda buz gibi donmu kalmtm. Said Halim Paa
ile Talt Bey odalardan birinde gayet mtesssir bir tavr
le konuuyorlard. Said Halim Paa bana dnerek:
Bir trl ekseriyeti mdahale cihetine eviremi
yoruz. Ne yapacamz ardk demilerdi.
Talt Bey ertesi gn Reii Umum Mdr Msy
Veyl ile grerek para meselesini halledeceini 'Sylyor
du. Filhakika ertesi gn Msy Veyl ile grtler. Ben
de beraber bulunuyordum. Msy Veyl Reji imtiyaz md
detinin on be yl daha uzatlmas artiyle hkmete bir
buuk m ilyon lira ikraz edeceini vaad ediyor ve Maliye
Nazn Rfat Beyle Dahiliye Nazr Talt Bey, Heyet-i V
kel karan ile bu teklifi kabul ediyorlard.
te senedenberi Mebusan Meclisinde Cavid Beyin
bir gnah gibi gsterilmek istenilen reji iinin mahiyeti
budur ve zannediyordum ki, yle bir zamanda mddet
uzatlmasn kabul etmi olan bir hkmet artk bir daha
geri dnemez. Ayn gnde Talt Bey otomobil ile Hadm-
kynde Umum Karargha dnd. Maksat Bakumandan
Vekili ve Harbiye Nazr zzet Paann reyini sormakt.
zzet Paa iki noktay mhim telkki ediyor ve bu iki
nokta hakknda kendisine teminat verilirse ileri hareket
emrini verebileceini sylyordu:
1 Ordunun ileri hareketinden doabilecek sivas
hdiseler memleketi byk bir tehlikeye drmez mi?
2 Ordunun iaesi iin lzumlu olan para var
mdr?
Talt Bev birinci nokta hakknda Hevet-i Vkelnn
aznlnn dncelerini bildirmee ve Reii imtivaz md
detinin uzatlmas sayesinde parann temin olduunu teb
lie memurdur. Ertesi gn dnerek, zzet Paann mu-
vaiakat haberini getirdi. Fakat her halde Meclis-i Vke
lda, ounluk, Heri hareketin zararlarna kani idi.
Sabahleyin Midhat iiimi Beyle beraber Nazr arka
dalardan madud olan bazlarn ziyaret etlik. Eer bu
frsat karlrsa, mnhasran Edirneyi kurtarmak iddia-
siyle bir hkmet darbesi yapm ve bu esnada Harbiye
Nazn ve Bakumandan vekilinin vefatna sebebiyet ver
mi olan frkamzn iktidar mevkiinde kalmak selhiyeti-
ni kaybedeceini ve o zaman btn frkann iktidar mev
kiinden ekilmesi lzm geleceini syledik. Bazlar tam
bir kanaat hsl ettiler. Bazlar da istifay tercih edecek
lerini syledilese de onlar iin vazife istifa etmek deil,
fedakrlk gstermek olduunu ileri srdk. Nihayet Mec
lisli Vkelnn toplantsndan evvel, ekseriyet hsl ol
mutu.
lltratmn bu ksmnda isim zikrinden sarfnazar et
tim. Zaten hi bir vazife icabiyle deil, ancak frkaya men-
sub nazrlarla pek samim bir karde muhabbeti besle
mekte bulunmak hasebiyle teebbs ettiim bu ite,
- somadan bir gazetenin iddia ettii gibi hi bir cebir
ve tazyik emaresi mevcud deildi. Kk byk btn
vazifelerimin ifas sarasnda kendi iime hi kimseyi kar
trmadm gibi, hi kimsenin iine de bilfiil karmadm.
Dostane temenniler veya hasbhal kabilinden, bazs arka
dalara aid vazifelerdeki dncelerimi, kendisini rencide
etmiyecek ve fuzuli bir mdahale mahiyetinde telakki edil-
miyecek surette dermeyan etmekle iktifa ettim. Aksini id
dia edeceklere, vaka tasrih ettikleri takdirde, cevap ver
mee hazrm.
Edirnein istirdad iin orduya ileri hareket emri ve
rildii srada Hariciye Nezareti tarafndan Byk Devlet
ler nezdindeki sefirerimiz vasfasile, bu teebbsteki mak-
sad Edirnenin istirdad olup, bu maksadn istihsalinden
sonra ordunun duraca ve her hakle Meri nehrinin sa
sahiline kafiyen gemiyecei hakknda bir tamim neredil
miti, B tamim fikrimce, siyas bir hata idi. Evvel yal
nz Edirne'nin istirdad kfi deildi. Meri nehri Tiirk
kalmal ve Edirne'nin Adalar denizine (Ege denizine) ta
bi bir mahreci olas Dedeaa bizim olmal id. Edirnenin
mdafaasn temin edebilmek iinse Dimetoka, Sofulu ha
valisinin bizim tarafmzda kalmas iktiza ederdi. Bilhassa
Gmlcine, skee ve havalisinin 0 /0 85 slm ahali ile
meskn olduu nazar dikkate alnacak olursa., buralar
mn da istirdad imknn temine almak elzem vazife
lerdendi.
Balangta muvaffakiyetin istihsal edilip edilemeye
cei tabi kestirilemezdi. Fakat byle bir tamim neredip
de devleti daha teebbsn balanglarnda kat bir la-
ahhd altna koymak her halde ileri grl bir siyaset
telkki olunamaz. Nitekim aada hikye edeceim s
tanbul Konferans srasnda Osmanl delegeleri bu taah
hdn tazammun ettii sarahat karsnda basmlarn il
zam edebilecek mantk bir are bulamadlar vc bu emri
vkilerin ihdas ettikleri vaziyetlerden istifadeye altlar.
Osmanl Hkmeti Edirnenin istirdadna karar ve-
rip de ordularna ileri hareket emrini verir vermez, ngi
liz siyaseti de yzndeki maskeyi atarak, hakik maksad
n gsterdi. Bir taraftan ngiltere, sefiri vastasiyle Bb-
liye tebli ettii notada, Osmanl. ordularnn Enez -
Midye hattn tecavz etmemelerini iddetle taleb ettii
gibi, dier taraftan Haricive Nazr Sir Edvard Grey, A-
vain Kamarasnda verdii bir nutukta: Trkler Bulgar
larn diiar olduklar felketten istifade ederek Londra
Muahedesini yok addetmee vc Edirneyi istirdada kalk
rlarsa, sonradan upryacakar ceza, pek iddetli olacak
tr. Deil yalnz btiin Avrupadaki mlklerinden mah
rum olmak, belki stanbulu bile kaybedeceklerdir di
yordu.
 Gerek Bb- ye verilen nota, geek Sir Edvard
Greyin bu mtk sarahaten gsteriyordu ki, ngiliz siya
seti, Osmanl hkmetinin tamamen aleyhine dnm ve
her vesileden istifade ile Osmanllar mutazarrr ederek
ierde kuvvetlenmelerine mni olacak sebepler tevess?
etmei iar edinmitir.
Gariptir ki, Ruslar o esnada Edirnenin OsmanWav
tarafndan istirdadna taraftar grnyorlard.
Bulgar hkmetinin zararna olan bu muameleyi Rus
larn neden dolay ho grmekte olduunu o zaman uzun
uzadya dnmtm. Trk - Bulgar ittifaknn esaslar
na kararlatrmaa memur olduum srada, Bulgar Sefiri
Msy Toefle grrken, bir gn konumay bu mev
zua getirdim. Bunun sebepleri hakknda ne dndn
Bulgar diplomatndan sordum. Ruslar stanbulu ken
di mallar addediyorlar. stanbulu aldklar zaman onun
Rumelideki hinterlandnn mmkn olduu kadar geni
olmas kendileri iin ehemmiyeti haizdir. stanbulini ken
dileri tarafndan igalinde Edirne Trklerin elinde bulu
nacak olursa, tabiatiyle Ruslara intikal edecek ve bu sa
yede sonradan Bulgarisiam istilya tahsis edecekleri or
dular iin geni manevra sahasna sahih olacaklar de
miti. Bu mtaleay pek dopr ve kabule ayan buldum.
Edirnenin bizim tarafmzdan istirdad aleyhtarln
da Fransz siyaseti de, ngiliz siyasetinden geri kalmyor
du, Ordunun ileri hareketine Fransa hkmetinin itiraz
ettii hakknda Fransz sefiri tarafndan Bb- liye bir
szl nota verildii gibi, Fransz gazeteleri de teebbs
mzden dolay aleyhimizde ate pskryorlard. Fakat
hakkn inayetiyle btn bu muhalefetlere ramen, Edirne
istirdad olundu ve sonradan akdohman stanbul Muahe
desiyle Bgarlar olup - bittiyi kabule mecbur oklular.

 CEM A L PAANIN A NLA TA M A D IK LA R ! :

emal Paann htratnda anlatamad, takat Edirne-

nin nasl ve hangi artlar altnda kurtulduunun ger
ek yzyle bilinmesi bakmndan aklanmas art i yz
ler vardLr. Bunlar da, Eref Beyin neredilmemi hatra
tndan reniyoruz.
Balkanl mttefikler arasnda sava balad zaman
Enver Bey, Onuncu Kolordu Erkn Harbiye Reisi, E
ref ve Sami Beyler, btn ordu iinden seilmi ve eski
aknclarn grd hizmetleri ifa eden Emirber eteleri
nin bandadrlar. lk byk atma, Kalikratya civarn
da, Bulgarlarn Sultan Ahmet meydanna kadar olan sa
hay dvmek iin tahkim ettikleri on belik sahra batar
yalarnn ele gemesi iin oldu. Daha sonra Murad Tepe
adn alan adr Tepeye Eref Bey, 3500 kiilik seme
bir kuvvetle taarruz ve burasn zaptetti. Prens Boris, alt
bini aan Hassa Frkasyla mukabil taarruza geerek te
peyi geri ald. Sami Bey, son kuvveti olan 1200 fedai
ile, Bulgar tebliinin mecnnne olarak vasflandrd
mukabil hcumla Murad Tepeyi kurtaryor. Enver Paa
nn: stanbul kurtardnz, Berhudar olunuz a yi/, kar
delerim... tebriki, hatratn iindedir.
Bu baar, tahmin edildiinden daha fazla mid ya
ratmtr. Eref Bey, 300 feda ile Lleburgaza kadar bir
akm yapyor ve 1200 esirle dnyor. stanbulda, Heyet-i.
Vkel, Edirne meselesini mzakere ederken, Kartaltepe-
yi kurtaran kuvvetler, Edirne zerine yrme kararnda
dr. Evvel, .Kalikratyadan deniz yoluyla Bafra ganbotu
ve Dra torpitosunun himayesiyle, M armara Erei isine ih
ra yaplarak oras kurtarlyor, Tekirdana be kilometre
mesafedeki iflike karma ile, Albav Naarnik kuman
dasndaki Tekirda igalinde tutan Bulgar kuvvetlerive
rbarebe balyor. Bulgar Albaym Sami P>ey bizzat l-
 ... . - ,
siine doru ilerlediklerini rendik. Caddeye kmtk ki,
muntazam yryle bir Bulgar takm gzkt. Ricate
veya mevzi almya imkn yoktu. Cesaretle kumandan is
tedim: O lum ... Trk ordusu iki taraftan ehre irdi.
Btn yollar tutulmutur. Pusuya debilirsiniz. Tamamen
mahvolursunuz. Bos yere kan dklmesin. Size bir klavuz
vereceim. Pusuya dmeyiniz.. Bulgar tabur kumanda
n, teklifimi derhal kabul etti. Kendilerine Kskll Haan
pehlivan gzc olarak verdim. Enver Bey, bizden bir ha
ber alamaynca ve silh sesleri duymaynca, merak ederek
akamzdan, svari binbas Aziz Beyi gndermi. Aziz
Bey, bir atl mfreze ie arkamzdan yetiti. Drt nala,
hkmet konana doru yol alrken, yokla Musev va
tanda iarmzm evlerine Bulgar bayraklar asmya a
lanlar grdk. Kendilerine: Yanl.. Biz Bulgar de
iliz, Trkz.. dedik. Bir ka dakika iinde, Bulgar bay
raklar indi, Trk bayraklar dalgaanmya balad.
Hkmet binasnda, drt Bulgar neferi nbet tutu
yordu. Onlar, bir odaya hapsettik. Bir mddet sonra, ta
bur kumandannn yannda atl olarak ilerliyen Kskll
Haan Pehlivann ardndan Bulgar taburu gzkt. Hep
si, mthi bir korku iinde idiler. Aziz Beyin (mfrezesi
ile benim mfrezemi karlkl saf tutturdum. kier kii
halinde ilerliyen Bulgar askerleri, silhlarnn mekanizma
sn kararak yere alyorlar, sonra hkmetin avlusun
da silhlarn atp bir keye diziliyorlard. Bu /mada,
doktor binba Efe Fikri Bey koarak yanma geldi. Pe
rian bir halde idi. Boynuma sarlarak alamaya balad:
Fikri Beyi, ou shhiye efradndan 150 kii ile Bgar
makamlar, ehrin temizliine memur etmiler. O nda,
hkmet binasn spryolarm. Bu zavalh askerlerin
harab ehreleri ve perian halleri gzlerimi yaartt. Hep
sini derhal toplattm, esir Bulgar taburunun silhlarn
dattm. Mahallelere haberler gnderdik. Kocabalar,
 Byk K abinenin Bakam Gazi Ahmet M uhtar Paa.
(erefli b ir askerlik hayatnn politikadaki ksa denemesi.)
 muhtarlar, imamlar geldiler. Her mahalle, kendi snrlarn
eli silh tutan sekenesiyle koruma vazifesini ald. Hris-
tiyanlar bir araya toplattm. Milisler, konsoloshaneleri
muhafaza altna aldlar. Devriyeler ehrin asayiini temin
den sonra, Kirihane kprsne doru ierledik. Bir ta
raftan da, vaziyeti Enver Beye bildirdim, Sami ve Kara
Ahmet Beylerin svari kuvvetlerini istedim. Onlar, dolu
dizgin geldiler. Kyk Tabya ve istihkmn hdisesiz zap
tettik. Sami Bey, ehri dman bakiyyelerinden temizledi.
ki saat sonra da, Enver Bey, Cihaiigiroiu brahim Be
yin svarilerinin nnde ehre girdi. Arkasndan, Sebk-
br birlikleri geliyordu.
O gece istirahat ettik. Sabahn ok erken saatlerinde
sa kanadda Selim Sami, sol kanadda Cihangirolu bra
him, merkezde ben olarak Bulgar hududuna girdik. Evve
l Cesri Mustafa Pasa istasyonunu bastk. Burada etin
arpmalar oldu. Sami Bey, dmann arkasna sarkma
ya muvaffak olarak, bir ksmn imha, miitcbkisini esir
aldk. Mhim ganimet ele geti. Biraz sonra Enver Bey,
otomobille ve yannda, tayyareci ehit Sadk Bey olduu
halde geldi. Ganimetler arasnda, mkemmel bir de keif
tayyaresi vard. Ktsa bir mzakereden sonra ileri harek
ta karar verdik. Enver Bey Edirnede kad, Selim Sami ve
Cihangirolu brahim Bey kuvvetleri ileri harekta devam
ettiler. Habibce, Yenice ve Harmanly igal ettik. Bal
kan Harbinin sonu gelmez zannedilen bozgunlaryla, din
da ve rkdalarmzn mruz kaldklar anlatlmaz m e
zlim ve itisafla yrekleri yanan askerlerimiz yine de, asl
ayni fecaatin mrtekibi olmadlar. Sadece, asker hazr
lklar tarumar ettiler.
leri harektmz muntazam devam ediyordu. Her
girdiimiz yerde, hayatta kalan halkn byk ksmm te
kil eden mahall Trkler, byk bir evkle ktalarmza
katlyorlard. Bulgarlar, Srp ve Yunan kuvvetleriyle mu-
 : ' . TC ' ->6:.-S *?.I vV !U '.%
' , : -??'
_
kaEae ve -bisdm - ^ . - % 'W W e

EMe . vata topraklama* '-eweSi, feizM kedi

# .; .^ k a s ip .' M ygk
kork v a -2>eaab' ' s -#$|&- $;
ml& ile, Itlsiss'z' herkes, ferdi cesasretlerdek'doacak
z f e ve ^ , ^
'ib ,' E ^eata &p$aa
hra olarak jbu&psacak fek rafiiiik teseffye
g d ^ ^ v -p ilsss% ;Aihae %2e ;B^a w
a) .&areket!& $ aieyMiade idiler. oy^^sicu- gi&v Ibi-

kidarSi 'Mibai Mazkar Bey, yver-i mahsus" oarak ' '

Q ^ l r + :,har& . :
kh mterek protesto etmilerdir. Derhal: geri' d^nnz
ve Edimeden. asl. dar kmamanz, selmet-i vatan w> '

tarea gamaaet vardi. Emmiye* tedbirleri alarak, gam-

s'sasii *.ie kastar evke gelmelersej

e^v'fc b^p-i&s#k. m^ye 1

-- bii\ kar geri gstoiyecegimizi te-
 DIARIDA KONUANLAR
iyas tarihim izde hibir P arti Kavgas, ttih ad ve Te-
rakki ile H rriyet ve tilf arasndaki kadar etin ve
kyasya olm am tr. Szn ve m antn hkm n yr
temedii yerde, silhlar, iftiralar, suikasdlar, kom itac
lk ve her trl bask konutu. Zaman zam an yle hdi
seler oldu ki, siyaset sahnesinden ekilmesi arzulanan ra
kiplere e altndan paralar, tahsisat, gittii yerde m kem
mel yaam a a rtla n tem in edildi ve m em leket dna gn
derildi... Yurdu terkedener, iki trl hareket ettiler: Ya
verdikleri sz'de durarak bir keye ekildiler, kendile
rine alanan m enfaatle iktifa ettiler, yahut, azlarna
geleni sylediler ve ellerinden geleni arkalarnda komad-
la r: Kliesini kar sahifede grdmz Gmiilcne Me
busu sm ail Bey, bu ikinci kategoriye m ensuptu. K en
disi, 1909, 1910, 191 . yllarndaki Meclis atm alarnda,
m uhalefetin n safnda bulunuyordu. Bir ka defa tev
kif edildi, h a tt M ahmut evket Paann ehadetinde me
suller arasnda grld, son dakikada kaabildi, sonra de
vaml olarak ittih a d ve Terakki ile miicadcle etti. Bu saf
hada, hcum larn bin bir iktidarn mnevi ahsiyetin
den ve varlndan alnp nasl muayyen ahslara tevcih
edildiinin m isalini de, yine, Gmlceli sm ail Beyin
faaliyetinde gryoruz: H akik bir D em okrasinin soysuz
lam as ve koca bir cihan im paratorluunun m ukaddera
tnn, ancak on sene srebilm i ve bunun sekiz yl ikti
darda kalm bir siyas hareket kadrosu iinde K-
ye ykletilebihni olm ann garabeti bakm ndan!..
*
* *
Gmlcneli sm ail Beyin Avrupada nerettii ve is
m ine hakikat budur dedii beyanname v ard r ki, kfr
taraf iinden karld zama, geride kalan ksm, m u
haliflerinin PAALAR nasl kudret sahibi saydkla
rn ve hereyi onlarn faaliyetinde grdklerini sarah at
le anlatr.
sm ail Bey diyor ki:
Memleketin bana gelenlerden hi birisi m ni o-
F. 12
ve Talt Beyler Edirneye geldiler. Kaldk... Fakat afrt*
dan on be gn gememiti ki, nasl balayp nasl bitti
ini tarihin ve mill vicdann mehul olan Bat Trakya
Muvakkat Hkmeti mcerasna atldk. (1)

(1) Bu mevzu iin ltfen baknz; 1913 de Garb Trak

yada lk Trk Cumhuriyeti. TARH KONUUYOR kitaplar
No.: 4. i

lunam az eyler deildi. ttih ad ve Terakki kom itesinin

bandakiler, vatana sadece ihanet etm em iler, onun b
tn m itlerini de m ahvetm ilerdir. Bunlar devlet adam
deil, d birer haydutturlar. ahs m enfaatleri iin dev
letin hayat mevcudiyetini vicdanlar asla titrem eden ifna
etm iler, koskoca bir kavmi yok etmiye kalkm lar, Ya-
hudilere satlm lardr. B atakilerin herbirinin b ir ecne
bi devlete olan fart- m uhabbeti, kendilerindeki ahlksz
lk dolaysiyle meclubiyet olm aktan km, casusluk ve
hiyanet halini alm tr. Cemal Paa denen adam , Fran
sz Sefiri B om barn adam idi. Enver denilen sapk, Al
m an sefiri V alkenhaym 'n ua m esabesinde idi. Cahil,
allk, kalle olan Talt ise, asl olan Bulgarl hibir za
m an unutm am , Balkan H arbi felketinin asl m es'ul
olduu halde desiselerle m esuliyetten kurtulm u ve m em
leketin bam a bel olm akta devam etm itir. Osmanl Dev
let ve Millet-i M uazzamasmn tarihinde misli n m esbuk
byle tehlikeli bir hale dm esinin hakik sebebi, bu
erirdir. **
leri srlen ittihamlar bir tarafa, dnyann hibir
yerinde, hibir devletin kaderi, hibir devirde, byleeesi-
ne KNN OMUZUNDA telkki edilmemitir: Na-
polyon devrinde Fransann kaderi bile!..
Yukarki misal, PAAnm, ttihad ve Terakkinin
Osmanl devletimizin mukadderatna istikamet verdii yl
lar iinde nasl eriilmez kuvvetler sayldm anlatr. Bu
hkm ne dereceye kadar dorudur?
Tarih henz kararm vermedi.. Kolay kolay verecee
de benzemez.
 KAYIBLAR NDE PA A L A R IN AYRI
D N C E L E R :

jg dirnenin kurtuluu ile, kaynyan yreklere biraz hu

zur gelmiti amma, Avrupadaki topraklarmz kay
betmitik. Balkan Harbinin aclar derindi. B R EY LER
Y APABLM EK mecburiyetinde idik. Artk, ahsiyetleri
hdiselerin zerine dorudan doruya tesir eden, fakat
henz hi birisi PAALIK . = Riitbe-i vezaret alama
m olan yakn gelecein PAASI, .Talt, Enver ve
Cemal Beyler bu derlenip toparlanma konusunda yine
de baka baka dnyorlard: Talt Bey, uzun vdeli
bir plnn iinde kalmak ve bylelikle, devlet ve millet
nnde yeni yeni mesuliyetler almamak, ttihad ve T e
rakkiyi ar mkellefiyetler altna sokmadan durumu
idare etmek arzusunda idi. Cemal Bey ise, artlar de
vam eden fevkalde vaziyetten istifade ederek muhalefeti
bir daha kendisine gelemiyecek ekilde tasfiye etmek,
sonra da, ksaca ittihad- anasr denilen ve Osmanl l
keleri iinde yayan btn rk ve milliyetleri bir bayrak
ve hedef altna toplyan siyasetinin srar ve iddetle tat
bik edilmesi fikrinde idi. Enver Bey ise, hereyden evvel
orduyu kuriarmak tezini savunuyordu: Orduyu politi
kann dma karmak, genletirmek ve yeniden tanzim
etmek...
Mebusan Meclisi feshedilmi, yeni seimler yapl
mt. Bu seimlerle Merutiyetimiz, muhalefetsiz bir ik
tidar meclisi hviyeti iinde almaya balyordu. 14 M a
ys 1913 de ilk toplantsn yapan bu Mebuslar Meclisi,
kendisinden ncekine hi benzemiyordu. Sralar zerinde
oturanlar arasnda, bir ok yeni ehreler vard. Bun
lar, ttihad ve Terakkinin namzedi olarak seimleri ka
zanmlard. Be senelik merutiyet tecrbesi iinde, ikti
dar frkas olarak kalabilen ttihad ve Terakki, Osmanllk
terkibinin bir zlmeye mahkm olmadan devam is'llt
temel artn, ancak, Mecliste ana dvalar zerinde likit
ayrl olmyan bir toplulukla mmkn olabileceini anin
m ve daha ok Talt Beyin fikrine bal kalarak seim
leri kazanabilmek iin her yola bavurmutu. Talt 11*\
b kadarn kfi gryordu. Cemal Bey ise, Meclisin kemli
saflarna gre seilmi olmasndan dolay, yeni bir sarsn
tya uramamalar iin gerekli btn tedbirlerin alnm.14
fikrinde idi. Bir gn kendisine bu eklin kanun-u esas il*
nasl badaabileceini soran beydullah Efendiye u 11
vab vermiti:
Hoca Efendi... Bu kanun-u esasiyi biz yaptll*
m? stediimiz ekle gre tadil de edebiliriz!
Mebusan Meclisini feshetme hakkn, Ayann mil
talasm aldktan sonra Padiaha veren mehur otuz n
inci maddenin deitirilmesinden sonra, zaten, Mcel.m
devam ve kudreti zerinde tereddtler domutu: 191
Mebusan Meclisi, gerekten, btn kudret ve kuvveti 111 l
let namna kendisinin temsil ettii bahsinde inan sahihi
idi ve bu kanaatini samimiyetle mdafaa ederek, Bat no
slerinin bir ounda bulunmayan mnakaa serbeslh'i
iinde vazifesini grm, fakat bu serbestlik, itiraf edilm
lzmdr ki, suiistiml de edilmiti: Meclisin baz celsrl.
rindeki messif hdiseler, millet saflarna da intikal etini1*
ti. Talt Beyin Demokrasi ve Merutiyet anlay, otorilt'i
bir hrriyet anlayna yanayordu. Cemal Beyin ise, M 1
lisin, sadece kanunlar hukuk ilminin esaslarna gre tedvin
eden bir ihtisas topluluu olarak kalmas fikri, artk k
tidar kendisi ile iki arkada yni Talt ve Enver l \
ler arasnda taksim etmeye altn gsteriyordu. Nitekim
stanbul muhafzln elinde bulunduran ve bu isim altn
da, devlet .merkezinin hemen hemen btn kuvvetlenin
kontrol eden Cemal Bey, sivil hayata dnmesi iin kcul
sine yaplan srarl teklifleri reddetmiti. Bu tekliflerin k;\
 lllHindan birisi de Talt Beydi. Ahmet Rza Beyden son-
|h M* Itisan Mcclisi Reisi olan, daha sonra Hariciye ve Da-
jllllv Vekillikleri de yapan Halil Beyin (Cumhuriyet dev-
mi* mstakil Mula mebusu rahmetli Halil Mentee)
liflin ln gre, Talt Paa kendisine unlar sylemiti:
Ilmlarn skisi (yni Enver ve Cemal Paalar) as~
H lll<fr Kalrlarsa, ikisi de birbirinin bam yer. Onlarn di
lildin ni de bizi ypratr, hatt ykar. Bunlardan birisini
*t lvt almak art... Enver olmaz, olamaz. Evvel O,
I nini m bizim. Orduyu ondan baka kimsenin slh edebi-
f nll /nctmivorum. Hem malmat, hem cesareti, hem
Il din m hin ie yeter. Cemal ise, Ordu fcmde kalrsa
MIkiIinik <>iinn birinde Envere arasnda mesele kar.
Hu M4 Cemalin sivil hayata dnmesini temin etmek
n m Mikit ne kadar endieli, miivesvis olduunu da -
MfMt SHvIe bir yoklayacam. Evet diyebilmesi irin hatt
fin ll l- nezaret koltuu buldum: Nafia Nazrl... Ba-
M.l .l , \ :l ikon bu sahada ok muvaffak olmutu. imdi
Ih M vjnabilecek aramzda en lyk olan O. ..
IIilll Hev, Cemal Bevin bu fikri benimsemiyeceini ve
lll iiplelenerek mevkiini kuvvetlendirmek iin daha
Nil '" i ledbirlere bavuracam sylemiti. Vaziyet nite
lini II l! Reyin syledii gibi oldu. Cemal Bey, bu tekli
fin i w. I. I-nver Bevden geldiini tahmin etti. Fakat. Ta-
h |. .i. ti geldiini renince, bu hdiseye kadar, kendi-
tii iK*t ettii ve sayg gsterdii Talt Paaya kar
ill|ili l vr ekingen davranmaya balamt.

01(1)1 IDA ISLHAT FKR :

dhn Harbi, u gerei ortaya koymutu: Osmanl

* 'li' i adn tayan ve temel varln, belkemiini

p "i ulun eitli sebepleri vard:

 a) Orduda, alayl - mektepli mcadelesi devam edi
yordu. Abdlhamid, her trl mnevverden ve her trl
fikre sahip aydn insanlardan korktuu iin, alaydan yeti
me olanlara kymet veriyordu. Bu kymet normu, sadece
orduda deildi. Sivil hayatn btn sahalarnda idi. Me
rutiyetle beraber, bilhassa orduda yaplan rtbe tasfiyesi
ile, haksz rtbeler indirilmi, alayl zabitler arasnda da
esasl tasfive yaplmt. Bu tasfiye edilenler byk yekn
tutuyordu. Kalanlar ise, ayn kibetin kendilerine yakn ol
duunu hissettiinden ordu iin bir muhalif grub tekil et
milerdi.
b) Orduya politika girmiti ve bu giren bir fikir do-
litikas havas deildi: Dorudan doruva Frkaclk Dtv-
*mlar idi.. ylece ki, ttihad ve tif olan zabitlerin
kaloaklarmm giyi ekli bile baka idi. Balkan Harbi iin
de bu ayrlk, bazen, hezimetimizin asl sebebi olacak ka
dar kafalara ve ruhlara hkim olmutu. Orduyu poli
tikann dnda, hi olmazsa stnde tutmak, istikbli t
renler iin temel dva idi ve bu fikri, bilhassa, Mustafa Ke
mal, Ali Fethi, Kzm Karabekir, smet, Eref, Cafer Tay
yar, Sami. Fuad Bevler gibi seneler temsil edivorlard.
c) Mebusan Meclisinin biinvesi iindeki gavri Trk
unsurlarn, ordunun mahrem hazrlklarn ve bnyesini
bilmesinin nasl felketli ve emaetli bir netice vereceeini.
yine Balkan Harbi isbat etmiti. Bu itibarla, temini sart
olan, sadece ordunun nolitikanm stnde ve dnda kal
mas deildi: Mill mdafaaya ait mevzularn, hususiyetini
ve vekarn muhafaza edecek cidd bir havann mevcudive-
ti artt. M ahmut evket Paann ilk Harbiye Nezaretinde.
Babam HiiJamet-i Osmaniye ise anam da Yunanistan-
dr diyebilen bir Rum mebus, Almanyadan alman mav
zerler hakknda sual takriri dolavsiyle. depolarda m evcut
malzemenin miktarm renebiliyordu!.. Bu, elbette ki
mil meselelerin millet namna mrakabesi gibi tlv
 yn Reisi Rfat B ey
(M altanin siyas m isafirlerinden birisi)
bir vazife deildi: haneti her zaman mevzuubahis olan bir
menbam, mdafaa-i memleketin harmine sokulmas de
mekti.
d) Devaml malbiyetler, halk -indinde ordunun it
bar ve erefini glgelendirmiti. yle bir ahsiyet lzmd
ki. halk nazarnda olan itibar ve sempatisi ile, nefsini ver
dii Trk milletinin z kayna olan ordusunu eski an gn
lerinin kudret ve itimadna gtrebilsin.
'te
BR SM ZERNDE TOPLANILIYOR : E N -
VER BEY!.
0 u temel dv, Balkan H arbi facialarnn sarlabilmesi
ve milletin, ilk meselesi olan mdafaas olunca,
btn vatanseverler, bilhassa, ordunun siyasetin fev
kinde kalmas, ordunun bana geecek zatn bu Parlam an-
ter hkm et sistemi iinde ordunun tabi ve mer hakla
rn - sz ayaa dmeden.. - temin edecek apta olmas,
Ordunun radikal slhatna madd, manev kifayet ile te
minat olabilecek ahsiyete sahip bulunmasn, hizmetleri
nin birincisi ve aments sayarak bu apta bir Lider -
ahsiyet aram ya koyuldular. Bulunacak zatn, meslek
ve ahlk kifayet deerleri yannda ve hatt onlardan evvel,
halk indinde meeber olmas da artt. Sultan H am id dev
rinde memleket, iki defa harb grmt. Bu harbi idare
edenler, ok yal kum andanlard. Harb teknii deimi,
btn ller yeni norm lara gre yeni kymetler almt.
Abdiilhamidin paalarndan ou alayl idiler. Bu se
beple, ordu iin dnlen slhat baarabilecek zatn,
madd ve manev deerleri yannda, meslek bilgisinin de
tatm inkr olmas artt, zaruretti.
Ordunun bu apta bir ahsiyetin eline verilmesi hare
ketini, hkmetten beklemek hem imknsz, hem yersizdi...
M ahm ut evket Paay isthlf eden yeni Sadrzam Msrl
Prens M ehmet Said Halim Paa, kelimenin mutlak m n
syla Sivil bir zatt. Vak, Merutiyet devrinin dier sad-
rzamlar arasnda, Said Paa da, Kmil Paa da, Hseyin
Hilmi ve brahim Hakk Paalar da sivil idiler. Fakat,
bu zevatn hepsi, daha evvel if ettikleri mlk hizm etler
de, asker kuvvetlere de kumanda etmiler, hi olmazsa
vali olarak, bugnkne tfrc ok byk eyletlerin as
ker ve mlk idaresini deruhte etmilerdi. Osmanl Dev
letinde, Sadrzamlm, padiaha 'vekleten serdar- ek-
remlik gibi, bir de, asker cephesi bulunuyordu. Bu anane-
lemi hususiyet, hemen hemen btn Sadrzamlar ordu
ile yakndan alkadar etmiti. Said Halim Paa iin vazi
yet byle deildi: ttihad ve Terakkiye fiilen dahil olma
makla beraber, O nun destei ile makam a elen Msrl
Prens iin, ordunun bana getirilecek zat, Frkann i me
selesi hlmde bulunuyordu.
Frka ise, earip bir yetersizlik duygusu iinde, yine
bir AbcHUhamd devri Pasasmn eteinden tutuvordu. O r
duda rtbe tasfiyesine ramen, i banda olan ileri rtbe
de bir ok ahsiyet vard. Bunlarn, bvle bir derlenip to
P^.rlamavj ne derece hos grecekleri belli deildi. Asl
dva da. ttihad ve Terakki iinde, mesel T alt Bey (Pa
ann), bir gen ahsiyetin Frka namna hareket ederek
ordunun basm a gemesini hi istemedii idi. Nitekim T a
lt Paa, daha sonra bu arzusunu fiil birtakm hdiselerle
isbat ve ordu hiverarsisinin bozulmasna muhalefete devam
edecekti. ttihad ve T erakkinin dier nde gelen unsurlar
da, Frkay s vaziyete sokabilecek byle bir hareketten
kamvorlard.
Fakat mesele, vleccsine hayat bir ehemmiyet alm
t ki, asl hareket, ttihad ve T erakkive, o gnk merkez-i
umum zalarndan ok hizmet etmi, fakat gnlk hayat
n politikaya ve Frkaya balamam ahsiyetlerden geldi.
 Bunlar, gen erkn harbler, Frkann fedaleri, frkaya
mensup olm amakla beraber, memleketin selmetini ttihad
ve Terakki iktidarnn devamnda telkki eden ahsiyetler
di. Bu ahsiyetler arasnda, Merkez-i Umumyi kontrol
ederek, nfuz ticareti, kayrm alar, kanun d hareketleri
nlemiye almaya ahdetmi kimseler de vard. Ki, ilk h a
reket, kendi aralarnda, bir tarih terimi benimsiyerek alan
ve slm tarihinde hizmetleri dolaysiyle kendilerine Cen
net vaadedilen, yni, idealist hviyetleri ve f sebllallah
himmetleri ile asere-i mbesire = Tebir vki olmu on
mefkreci ve izafetle, bu dostlar gurubu da kendilerine
ayni ismi vermilerdi.
Fsref. Slevman Asker, Selim Sami, hsan (eski Bah
riye Vekili), Y akub Cemil. Ali (Cetinkava), M mtaz (daha
so n ra Enver Paann vveri), Saoancal H akk, Hsrev Sa
mi. tf Beylerden ibaret olan bu guruba, Cafer Tavynr.
Hafz Hakk. Hamdi, smail H akk, M ahm ut Kmil ve di
rer erkn harbler de katlmlard. Hepsi, evvel
kendi aralarnda, daha sonra mmessilleri vastasiyle to p
lantlar yaparak. Ordunun bana getirilecek ahsiyeti se
tiler. Bu. revlerin ittifak ile, o srada bir apandisit krizin
den ikinci defa ameliyat olarak. Besiktata, Saman iske
lesi civarnda bir evde oturan Erkn- H arp Kaymakam E n
ver Beydi.
Eref Bev htratm da divor ki: Enver Bevin b
nzik zamanda, ordunun bana pemesi ve madd manev
dertler iinde bulunan bu mukaddes varl, tarih soref v<v
ifihamm <4)frebi?ecek kudreti temsil etmesi iin bir cok
sebebler vard. Evvel, Enver Bey, deerli bir Erkn-
Harpti. Avrupada ve bilhassa Alman ordusunda ihtisasm
itmeni etmi, nazar olarak iyi bir kumandann bilmesi icab
eden nahunata sahip olmutu. Tatbikat olarak da, ene
vasma rapmen, Makedonva ihtillinden balyarak, o na
kadar btn harekta fiilen itirk etmiti. Ordunun ve
 EREFL BR ASKERN, PADAH
NNDEK KANAAT

j ttihad ve Terakki, daha veliahd iken Vahidddin Efen

diden holanmazd. Eer, Sultan Muradm olu Sel-
hattin Efendi vefat etmemi olsayd, babas Sultan Mu-
rada kar memleketin besledii yaknlk ve merhametle
kark olan hrmete dayanlarak, veliahdlk makamnda
bir deiiklik yaplacakt... Fakat, Yusuf zzettin Efendi
nin intihar ile boalan veliahdlk makamna bakaca ge-
leqk ehzade olmaynca, Vahidddin Efendinin bu ma
kama gelmesini nlemiye imkn olmamt.
Beinci Sultan Read vefat edip, Vahidddin Efendi,
Altnc Sultan M ehmet V ahidddin unvanyla tahta ge
ince, ttihad ve Terakkiye kar, aabeyisinin tamamen
aksine olarak, hi de msamaha gstermedi. Bata Ta
lt Paa olarak, ttihadClann kendi hakkmdaki telk
kilerini elbette biliyordu.
Vahidddin tahta knca, ttihadclarn hl memle
ketin en kuvvetli siyas teekkln temsil eden varlk
olduklarm dikkate alarak, onlara kar ne kadar menf
his sahibi olursa olsun, ihtiyatl hareket ediyordu. Enver
Paay makamnda brakt, yalnz, Bakumandan vekle
ti unvann, Bakumandanlk erkmharbiye riyasetine e
virdi. Kanun-u Esasi hkmlerine gre, kendisi Baku
mandan idi. Kimseye veklet vermek istememiti. Bil
hassa, ahsna hi itimad etmedii Enver Paaya...

k
Talt, Enver, Cemal Paalar memleketi habersizce
terlcettikten sonra, Sultan Vahidddin iin PAALAR
hakkmdaki fikirlerini ortaya atmakta mahzur kalmam
t. Bu duygusunu, her vesile ile izhar etti. Nihayet yle
bir zaman geldi ki, Sarayda, Padiaha ho grmnenin
balca vastas, ttihad ve Terakkinin efal ve hareket
leriyle ykldnda, memlekette kalan ttihadclarn o-
unun da katld PAALARm aleyhinde konumak
oldu.
Kliesini kar sahifede grdmz Cevad Paa, Tev-
fik Paann ilk kabinesinde Erkn- Harbiye Reisi idi.
Bir gn, mttefik igal kuvvetlerinin bir notas dolay-
siyle Padiah kendisini dvet etmi, huzuruna kabul et
miti. Mevzuun grlmesinden sonra, Vahidddin, b
tn bu hdiselerin asl sebebinin ttihad ve Terakkinin
memleketi terkeden lid ei olduunu tekrar ederek
dedi k i:
M emleket bu gaflet ve ham akatin cezasn eki
yor. Bunlara kim yardm ve itirak etti ise, hepsi m esul-
dr.:
Cevad Paa, Padiahn bu ifadesinden alnm ve ce
saretle u cevab vermitir:
evketme'b... Bendeniz bu m ddet iinde b ir ku
m andan olarak, m em leketim in m dafaasnda vazife gr
dm ve bundan dolay pim an deilim. ahs h atlar bir
tarafa, fakat memalik-i ahaneniz taarruza uram ve .Or
dumuz, vatann m dafaa etm itir.
Sultan Vahidddin muhatabnn yzne uzun uzun
bakm ve eliyle, mnas anlalmaz bir iaret yaparak
ayaa kalkmt. Bu, mlkatn bittii ne dair iaretti.

k
Bir memleketin iine girdii cihan harbinin neticele
rini, on senedir gdlm siyasetin akbetini ve o kos
koca devletin kn, Knin omuzlarna yk
lemek neyi ifade ederdi? Nitekim PAA vatandan u-
zak kald yllar iinde ve Mill Mcadele sonuna kadar
yle facialar oldu ki, vatan, bilhassa haysiyeti bakmn
dan PAALAR devrini arar olmutu. Nitekim Mill M
cadele, Saray ve Bab- linin, btn kabahati PAA-
mn omuzlarna ykleyip olup bitene boyun emekle deil,
yaplm olan hatlar tarihin hkmne brakp yurdu
nu koruma ve hr yaatma kaygsndan dodu...
memleketin hlet-i ruhiyesini yakndan biliyordu. ok a
lkand. ok afif, namuslu, mtevazi, terbiyeli, vefakr,
kadirinas bir insand. Mutlak olan istikamet ve terbiyesi
iinde, cidd, vakur, disipline riayetkrd. Bir mirin temsil
etmesi art ve bilhassa, orduda mevcudiyeti mutlak olan
nizam uur ve ruhunun deta mcessem timsli idi. Bu
hasletlerine ilve olarak da, ok cesurdu. Bu cesaretini ta-
mamlyan vatanperverlii ile, Enver Bey, bir ordunun ba
na geebilecek meziyetlerin, bir ferdde toplanabilecek
olan ksmnn en cmerdine sahipti. Elbette Oun da, her
fn gibi kusurlar vard. Bu kusurlarn, harb devammca,
memlekete zararl olmu tecelllerini de inkr edecek de
ilim. Fakat, krk bir yanda, Trk Anavatannda, bir ok
mfterilerin iddiasnn tamamen aksine olarak, tertemiz ga
yeler ve milletinin istiklli uruna ehit dm bu deerli
dost iin bugn sylenebilecek olan, o gnk ahvl ve e
rait iinde, ordunun bana Ondan daha lyk kimse bu
lunmad idi. Niekim, jBalkan Harbinde, tarihinde g
rlmemi felketli bozgunlarn acsn ve karasn tayan
ayn ordudan, iki sene iinde, yedi cephede dmana srtm
gstermemi, hrikalar yaratm ve Tiirke lyk olduuna
bir daha isbat etmi, mucizeler kaynam yaratabilmi ve
ona kavuabilmisek, Enver Beyin bu muhteem vatan hiz
metindeki himmeti, hi olmazsa B R N U M A R A LI M E H
M ETK lsnde olmasdr.

ENVER BEYE TEKLF YAPILIYOR :
Q rdunun bana, mill mdafaa varlnn derlenip to
parlanmas iin ideal vasflara mmkn olduu kadar
yakn bir ahsiyetin getirilmesi bahsinde harekete geenle
rin, Enver Bey zerinde ittifak etmeleri zerine, ilk husus
sondajlar yapmas vazifesi Eref Beye verildi.
 Eref Bey, Enver Beyi hasta yatanda buldu. K en
disi ile uzun uzun grt. O rdunun vaziyetinin ve mem
leketin umum hlinin, eer radikal bir slahat yaplmazsa,
felketli neticeler verebilecei zerinde m utabk idiler. E n
ver Bey o tarihte otuz yanda idi. M m tazen ve asgar
terfi mddetleri iinde ykselerek Kaym akam olmutu. Bir
Kaymakam Yarbay m, M ir = MareaFleri bol
olan bir memlekette, Harbiye Nzrl gibi, kiyaset ve di
rayet kadar rtbe isteyen bir makam a gemesinin hiye
rarik acaiplii, teklifi yapanla yaplana gayr tabi gelmi
yor deildi. Fakat, Eref Beyin ileri srd mucib sebeb
ler, cidden kuvvetli idi:
c< Siz, crduun temelinden slaha muhta olduu
na ve bu slhat, bugnk kadro iinde o makama, terfi
veya tensib yoluyla gelecek bir zatn baarabileceine kani
misiniz? Evvel bu sualin cevabnda mutabk isek, dier
meseleler, hdisenin memleket menafii noktai nazarndan
ifade ettii hayat ehemmiyet itibariyle teferruattan adde
dilir.
Enver Bey, arkadann bu sualine msbet cevap ver
miti. Eref Bey bundan sonra, teklifinin nasl mterek
bir duygu ve kararn neticesi olduunu izah etti. Enver Be
yin mizc malmdu: Eer, mevzuun memleket hayrna ol
duunu kabul eder ve kendisinin ahsen bunu if edebile
cei neticesine varrsa, cesaretle ie giriir, ahs mesele ve
mevzular iin ne derece kaytszsa, bu tip meselelerde o
nisbette kesin ve aydnl tercih eden mizc ile ksa za
m anda kat neticeyi alrd. Eref Bey, teklifinin havas
iinde, Enver Beyin yanndan ayrlarak kendisinden m e
rakla neticeyi bekliyen arkadalarnn yanna avdet ve ne
ticenin bir n evvel elde edilmesi iin, yapt teebbsn
her biri veya gruplar tarafndan tekrarn tavsiye etti. Bu
fikirde olanlarn arasnda, dier mesele ve mevzularda g
r ayrlklar bulunm asna ramen, hepsinin kendisinin
Harbiye Nezaretine getirilmesi mevzuunda kanaat birliin
de olmalar, Enver Beyi, cidden mtehassis ettii gibi, me
seleyi enine boyuna tetkik etmesine sebep olmu ve O da,
ayn neticeye varmt. A radan seneler getikten sonra, E
ref Beyin ziyaretini takip eden teklifler dolaysiyle kesin
bir karara hangi artlar iinde vardn, refikas Naciye
Sultana yle anlatmt: ki gece uyuyamadm. Apan
disit sanclarm unutmu gibi idim. Teklif byk bir mesu-
liyeti ifade ediyordu. Uzun bir teemmlden sona kararm
verdim: Arkadalarmn teklifini kabul etmem, memleke
tin hayrna idi. Bana teklif edilen vazifeye phesiz ki da
ha lyk olanlar vard. Fakat ben, bana mnasip grlen
vazifeyi hayatm bahasna dahi, hsn suretle if iin elim
den geleni yapacaktm. Teklifi yapanlarn deta muhasa
ras altnda idim. Nihayet onlara msbet kararm bildirdim
ve bir vicdan meyyide olarak benimsediim mevzuu, de
llet ve tavassutlar iinde dallanp budaklandrmadan, biz
zat halletmiye karar verdim.
Belki garib bir tesadf, belki, Enver Beye Harbiye
Nazrlna gelmesi iin tekliflerin ayi olmas neticesi, E n
ver Beyin, Sadrzam Said Halim Paay ziyarete karar
verdii gn, Harbiye Mektebi Mdrl tyin ferman
kmt. Enver Beyin bu nda, Harbiye Mektebi M dr
lne tyini, bu erefli ve mhim vazifeye getirilerek, ken
disinin Harbiye Nezareti iin teebbsn nlemek mak-
sadiyle belirli kaynaklardan yaplm bir hareket miydi?
Bugne kadar, bu mevzu zerinde aydnlatc bir vesika ve
ifaya sahip deiliz.
ENVER BEY, SAD HALM PAAYI ZYARET
EDYOR :
nver Bey, kararn vermi olarak, Sadrzam Mehmet
Said Halim Paay ziyaret etti ve kendisine hs sfiyet
iinde, arkadalarnn teklifini izah ederek, uzun uzun dli-
ndn, nihayet bu teklifi kabule karar verdiini, bu
kabulde asl messir olan kuvvetin memleketin bu hayat
dvasna hizmet edebileceine olan inanc olduunu anlat
t. Yetime tarz, bu gibi taleblerin mcerred baz muhitle
rin arzusuna vabeste olm aktan ok, hiyerarik usullere
bal kalmas ve ancak bu suretle tahakkuku mm kn ol
duuna inanan mtereddid tavrl ve ttihad ve Terakki
iinde dnen ahs ihtiraslarn farknda olmyan Sadrzam,
karsndaki gen E rkn harbin konumasndan hayretler
iinde kalmt. Kavalal M ehmet Ali Paann ikinci ba
tnda torunu olan bu Avupa kltrn, ark terbiye ve
m akam gururuyla mezcetmi olan devlet adam, olu ya
nda olan gen zabitin nefsine inan dolu izahn, ayn za
manda hazla da dinlemiti. F akat ortada, bir kabineye gi
rebilmenin muayyen artlar vard: Meclise hkim olan
Frka, vka ttihad ve Terakki idi amma, Enver Beyin
Harbiye N azrlna getirilmesi fikri, ttihad ve Terakki
Merkez-i Umumsinden deil de, bizzat kendisinden geli
yordu. Bu, nasl mm kn olabilirdi? Said Halim Paa, o
na kadar bu mevzu zerinde halk indindeki itibarnn
Kahraman- Hrriyet olarak geldiini, E dirnenin dm an
dan kurtulm asnda ve G arb Trakyanm teesssnde byk
himmetini biliyordu. Zaten Enver Bey de, bu hizmetinin
memleket ml hle gelmesi arzusuyla bu m akam a gel
mek istediini sylyordu. Enver Bey, Sadrzamn yann
da ok kalmad: M arur bakl Msrl Prense, ayrlma
dan evvel, fikirlerini bir ka cmleye sktrd: Bal
kan Harbinde ordu mahvolmutur. Bu ordu ile, memle
ketin mukadderat emniyette saylamaz. Ordunun yeni ba
tan tensik ve slh arttr. senelik memleket hdisele
rine flen karm, kan dkm, emek vermi arkadalarm,
beni bu vazifeye lyk grmlerdir. Uzun boylu dn
dm: Bu hizmeti, memleketimin menfaatlerine olarak ka
bul etmiye karar verdim. Hi bir yere fikrimi ve karar-
F. 13
 m sylemeden dorudan doruya, Hkmet Reisi olan
zt- fahmnelerine geldim. Vaziyeti arzetmi bulunuyo
rum. Mstesna gnler yayoruz. Ordunun bir n evvel
slh ve tekiltlanmas en hayat meseledir. Artk karar
szindir.
Enver Beyin yanndan ayrlmasndan sonra Said
Halim Paa, kabinesinde Dahiliye N zr olan T alt Be
ye telefon etti ve kendisiyle acele grmek ihtiyacnda
olduunu syledi: Hdiseyi dinliyen T alt Bey, hayretler
iinde kalmt. ttihad ve T erakkinin bnyesinde cere
yan eden hdiselerden Sadrzamm , tam am en haberdar
olmasn, tecrbeli bir frkac olarak tasvip etmiyen T a
lt Bey, meseleyi arkadalaryla ve bizzat Enver Beyle
konuacan syledi. H akikaten de, o gnk Meclis-i V
kel toplantsndan sonra stanbul Muhafz ve ttihad ve
Terakkinin Byk lerinden birisi olmya namzed o-
lan Cemal Beyi Dahiliye Nezareti m akam na davet ederek
mevzuu anlatt:
Enver Beyin bu makama gelmesi, ihtilllere fii
len karm ve cesaret sahibi gen bir Erkn Harb ola
rak, dnyaya sulh teminat vermiye mecbur olduumuz u
zamanda, pheleri zerimize ekmekten endie ediyorum.
Siz ne dnyorsunuz? demiti. Cemal Bey ise, Enver
Beyin, ordunun en byk m akam na gelmesi iin, Enver
Beyin arkadalarnn ileri srdkleri mucib sebeblere iti-
rk etmekle beraber olduka baka dnyordu. F a
kat, ttihad ve Terakki iindeki cereyanlar bilen, Talt
Beyin o gnlerde, Frkann Umum Ktibi olan Ali Fethi
Bey (Fethi O kyar merhum) ile arasndaki geimsizliin far
knda olan Cemal Bey, Harbiye Nezaretinde bulunan A h
met zzet Paann bu m akam da kald mddete, F rka
daki ihtilflar dolaysiyle, hi bir esasl slhata gidilmek
yle dursun, yaknda kabinede daha esasl deiiklik ya
plmasn m m kn ve hatt m ukadder grerek, skt etti.
 Tjpfbritu.

Knver Paa vc fahr siivar temeni Adliye Nazn brahim Bey,

anakkale harb cephesinde.
( Devlet adam larnn en yallarnn da nazar rtbelerle cepheler
de vazifelendikleri gnler.)
T alt Bey bu skttan u mny kard: Cemal Bey de,
kabineye girmek istemektedir. Zaten o gnlerde, Nafia Nd
zr Osman Nizam Paann Nafia Nezaretinden istifas
bahis mevzuu olmya balamt: Pariste bir istikraz temi
nine alan Maliye Nzr Cavid Bey, Osman Nizam P a
adan ikyet ediyordu. Cemal Beyin ise, Fransz Sefiri ve
Fransz muhiti ile yakm mnasebetleri malm du;, Nafia
Nezaretine Cemal Beyin tyini* Cavid Beyin Paristeki iini
de kolaylatracakt. Talt Beyin bu temaslarm haber alan
aere-i mbeire mensuplar, aralarndan Eref, Sley*
han A sker ve Yakub Cemil Beyleri murahhas seerek T a
lt Beye gndermilerdi. T alt Bey, bu eski dostlarn -sa
mimiyetle karlam, onlarn izahatn dinlemi ve artk
bu tyinin bir emri vki haline geldiine kanaat getire
rek, vaziyeti, Sadrzam Said Halim Paaya izah etmiti.

ENVER PASA HARBYE NZIRI :
aid H alim Paa ile T alt Bey iin tek mesele kal
mt: M arur ve izzet-i nefsine ok dkn olan H ar
biye N zn ve Bakumandan vekili Ahmet zzet Paann
istifasn, hdisesiz temin etm ek!...
Vaka, zzet Paa aleyhinde bir cereyan zaten mev
cuttu: G arb Trakya M stakil Trk Devletinin kurulmas
n, tatyibkr karlamam ve cephe alm olmas, ordu
nun gen ve milliyeti kademeleri arasnda infial uyandr
mt. zzet Paa da hakkm daki bu duyguyu biliyordu.
T alt Bey, zzet Paaya, beraberine ry- Devlet
Reisi Halil Beyi alarak gitti. Edirnenin istirdad ile neti
celenen hareketin kendisi iin bir eref ve memlekete unu
tulmaz bir hizmet olduunu kaydettikten sonra dedi ki:
Ordunun tensik ve slh iin bundan sonraki faa
liyetinizin, bir politika makam olan Harbiye Nazrlndan
ziyade, Bakumandan vekletini kayd- hayat artiyle alma
nz muvafk bulmaktayz.
zzet Paa, bu ifadenin i tarafnda, kendinin Harbi
ye Nezaretinden istifas teklifinin sakl olduunu hemen an
lad. Kendisinin bu makama, Mahmut evket Paann e-
hadetini mteakip, srarla getirildiini hatrlatt, ok vor-
prn olduundan bahsetti ve Harbive Nezareti ile beraber,
Bakumandan vekletinden de ekildiini, bundan sonra
dinlenmek istediini ve hi bir vazife kabul etmeyeceini
syledi.
Talt Beyin, zzet Paaya Bakumandan vekleti
ni teklifte samim olduu anlalmaktadr. Talt Bey, E n
ver Beyin otuz ii yasnda ve iki derece birden terfi ederek
(Paalk) rtbesivle Harbiye Nazrlna tyininin, kadm
rtbe erbab indinde varataca akslilmelle, Enver Beyin
fcvr karar ve hareketlerine mni olmak istemiti.
zzet Pasa, ertesi sabah Harbiye Nezaretinden istifa
etti ve vazh istifasn vverivle Sadnzam a gnderdi. Said
Halim Paa, istifay beklemekle beraber, zzet Paann or
dudan tamamivle ayrlmasn asl arzu etmiyordu. Bu his
sini navlaan Talt Beyle beraber, zzet Paann N ianta-
ndaki konana kadar itti. zzet Paa, Said Halim P a
ann Ordu IJmum Mfettilii teklifini de reddetti. Bu
makam, Sadrzam, zzet Paa iin ahsen dnmt.
zzet Paa. Sadrzamm ahs iin gsterdii alkaya teek
kr etmekle beraber, hi bir vazife kabul etmemek ve
dinlenmek hususundaki kararnn kat olduunu tekrar
etti. A rtk mesele tamamen aydnlanmt: zzet Paa is
tifa etmi, Harbive Nzrl makam mnhal kalm :
Enver Paa, 3 Knunusani (Ocak) 1914 de, Harbiye N a
zrl m akam na tyin edildi.. Fakat bu tvin, sadece E n
ver Paann sahsna inhisar etmedi: stanbul Muhafz Ce
mal Bey de, Enver Bey gibi (Paalk) rtbesiyle evvel N a
lla Nazrlna, sonra da Bahriye Nzrlma tyin edildi,
Sultan R eadn Baktibi Ali Fuad Bey merhum, htra-
tnda bu tyinleri yle anlatr:
Bu srada zabtan arasnda bir hizbin Enver Beyi
Harbiye Nezaretine getirmek zere teebbsatta bulunduk
larn haber alan zzet Paa Nezaretten ve Bakumandan *
lk vekletinden istifa ederek, yerine livalk rtbesiyle En
ver Bey tyin klnd gibi, bir mddet evvel Nafia Na
zrlna tyin edilmi olan Cemal Bey de, keza liva rtbe
siyle Bahriye Nezaretine nasbedildi. Selefi rksulu Mah
mut Paa ayanlk inzimamiyle Nafia Nzn oldu. Enve
ve Cemal Paalar, kara ve deniz kuvvetlerini ellerine aln
ca, kendilerinden evvel mektepten km ne kadar erkn
ve mer ve zabitan varsa, deerli, deersiz, gen ve ihti
yar demeden hemen kffesini tekade sevk ile ordu ve do
nanmada gy bir teceddd vukua getirdiler. Bundan son
ra zimam- idare artk Bb- lnin elinden karak, Enver
Paann eline geti.

*
C EM A L PAANIN HTIRATINDA HDSE :
emal Paa htratm da, Maliye Nzr Cavid Beyin
Franszlardan istikrazda bulunm ak ve mal kapitls
yonlarn ilgasn temin etmek maksadyla Parise gittiini,
Franszlarn baz imtiyazlar elde etmek artiyle dokuz yz
ksur milyon Franklk bir para vermiye raz olduklarn,
fakat mal kapitlsyonlar ilgaya yanam adklarn kay
dederek diyor ki:
Bu mzakereler yle kolay kolay olmuyordu. Pa-
rfcte mzakereye memur Cavid Bey, bir yandan stanbul
hkmetinin karar vermekte gsterdii gecikmelerden, bir
taraftan Pariste dr olduu mkillerden dolay cann
dan bkma derecelerine gelmiti.
Kabineyi tekil eden zatlar arasnda Nafia Nazr
 KENDLERN MDAFAALARI...
4

l^ e n d iler i iktidarda iken memleket dnda, vatan ter-

ketmelerinden sonra da arkalarndan memleket iin
de haklarnda sylenenlere kar PAALAR ne d
nd, nasl mukabele etti? Kendilerini tarihin huzurun
da koruma ihtiyac duymadlar m?
Cemal Paa hatratn yazd... Bu htrat Berlinde
basld. Cemal Paamn ltrat kendisinin stanbul mu
hafzlna tyini tarihiyle balar. Ondan evvelden bah
setmez. Anlalan kendisi, ahs m esuliyet devirlerinin bu
tarihten sonra balam olduu kanaatindedir. Paann
htratnda birok mevzular ele alnmamtr. Halbuki bil
hassa kendisi hakkdaki ittihamlar arasnda, stanbul
daki siyas cinayetlerin iyzn bilmek ve mni olma
mak, hatt bunlarla alkadar olmak ittiham da vard.
Sadnzamlma ait kliesini kars sahifede grdmz
Talt Paaya gelince, rahmetli Hseyin Cahit Yalnm
derlemeleriyle neredilen bu htrat, merhumun asl an
latmak istedikleri, daha dorusu anlatmakla mkellef bu
lunduklar mevzular topyekn ifadesi deildi. Almanya-
da geirdii srgn hayat iinde rahmetli Talt Paa,
asl htralarm yazmak iin hazrlklar yapmtr. Ne ya
zk ki, kader, bu hazrlklarm tamamlamaya imkn b
rakmad. Biliniyor ki, Talt Paa Almanyadaki notlarn
selhiyetli ve hdiseleri muhakkak ki iyzyle ortaya
koyacak hakikatler iinde tamamlam, bunlar mehul ol
maktan kurtulmu olsa idi, mparatorluumuzun son se
neleri iin en gerek syleyie ve izaha sahip olacaktk.
Ne yazk ki bugn byle bir imkndan mahrum kaldk.
Enver Paaya gelince: Enver Paa, hi bir gn, by
le bir ihtiya duymad. Buharada, Ana-Vatan Trkl
nn Kzllara kar yapt hrriyet mcadelesinde didi
nirken, Selim Sami, kendisine htralarm yazmay d
np dnmediini sormu, Enver Paa u cevab ver
miti :
H er ey ortadadr... Nc yaplmsa, memleket,
man Nizam Paa, ekserisi kendi nezaretine ait olan mese
leleri, ait olduu dairenin tetkikine veriyor ve yalnz Os-
manl hak ve menfaatleri bakmndan meseleleri, tetkike
mecbur olan bu dairelerin grlerini Bb- liye arzet-
mekien baka bir tesviye sureti bulmaa yanamyordu.
Halbuki umum vaziyet, hkmetin sratli ve cesur ka
rarlar almasn icab ettiriyordu. Osman Nizam Paann
p e k usulcii olan hareket hatt kabine ve frkada son derece

hrriyet, eref ve haysiyet iin yaplm tr. Biz harb i iste-

memiizdir. Ne Trablusgarb, nc Balkan, ne Dnya H a rp
lerini... H ibirisini istem edik. B tn arzumuz, memleke
tin im r, ihys, refah ve kudreti idi. Tarih boyunca bi
ze dm anlk etm i olanlar ra h a t brakm adlar. zeri
mize ullandlar. Sen de biliyorsun ki, T rablusgarbde h
km etin arzu ve karar haricinde kendi arzu ve k arar
mzla vazifeye kotuk. Balkan H arbini biz karm adk. Se
nelerce evvel, daha nceki devirlerde hazrlanm olan
kom plonun karsnda kaldk. B iroklarnn iddialarnn
aksine olarak da, Cihan H arbine asla b ir m acera olarak
girm edik. Zorla itildik. Eer biz harbe girmeseydik, en
d ve insafsz ekilde memleketimiz Rus igaline m ruz
braklacakt. Sadece mdafaa-i nefis endie ve gayesiyle
harbe girdik. Cemal Paa, Fransaya seyahat etti, Tevfik
Paa ngiltere hkm et erkn ile en srarl teebbsle
rini yapt. ki devlet de, Rusyay bize tercih ettiler. Rus
larn Boazlar ele geirmesine, stan b u lu elde etmesine
gzyummak artiyle... H arblerdeki neticeler ise, elimizden
geleni yapm olmamzn tablosudur. Ben ahsen, Ordu
nun banda olarak elim den geleni yaptm, yapyorum
da... Ne htras yazacam? Tarih yazsn!...
*

Gerekten bu artlar iinde son sz tarihin... Tarih
henz konumad... Elbet bir gn konuacak ve PA-
Ann beraber ve ayn ayr tarih nndeki yerlerini t
yin edecek...
'" 11. 1 ; ........... ' .' 4 'I'"' . , '. . , 1 . . n y , l" .; . . . I . . . , . . . . . . . . I . . . M l III, . 11 H I I .i , I
hiddeti mucib ohyor ve zaten Edirne meselesinde akl se
lim hilfnda bir fikir ve muhalefet gklermi olan bu za
tn esasen siyas frka ile de hi bir mnasebeti bulunma
dndan, bundan byle mnhasran ttihad ve Terakki
Frkasnn programn ciddiyet ve sratle tatbik etmei
emel edinmi olan Frka, kendisinin hkmetten karlma
sn arzu ediyordu.
stanbul Muhafzlna tyin olunduum gndenberi
Franszlarla Trkler arasnda bir yaknlk husul iin her
frsattan istifade ile sarfettiim mesai ve Fransa Sefareti ve
umumiyetle Franszlarla dosta mnasebetler devam ettir
mi olmam itibariyle, Fransadan istikrazn temeli olan bir
ok Nafia ilerinin tetkiki ve halli bana havale edilecek o-
lrsa, Franszlarca hsn telkki edileceini takdir eden
arkadalar, Nafia Nezaretini kabul etmekliimi benden rica
ettiler. O srada bulunduum Birinci Kolordu kumandan
ln yakmda General Limon vo Sanderse teslim etme
e mecbur olacam bildiim iin, kabineye dahil ld
m surette vatamma naf hizmetler ifasma kudret kazana
cam mid ettiim cihetle bu teklifi kabul ettim.
Fransz ilerini siratli bir tesviye suretine rabtetmek
istemedii ve halbuki hkmetin daha ziyade intizara vakti
olmad cihetle bir mezuniyet taleb ederek, Nezaret ma
kamndan ekilmesi Osman Nizam Paaya teklif olundu.
Teklifi derakab kabul etti ve ben de Nafia Nezaretine Ve
kleten tyin olundum. (3 Knunuevvel 1329 = 16 Ara
lk 1913). ki ay sonra da Osman Nizam Paa tamamen
stifa ederek, mezkr nezarete asaleten tyin edildim. (14
ubat 1329 = 27 ubat 1914).
Nezareti vekleten zerime alr almaz, ilk iim Fran
sadan yaplacak istikrazn temelini tekil eden Nafia N e
zaretinin tasvib ve kabulne mteallik olan bir ok mese
leleri oek az bir mddet zarfnda hal ve Nezaret makamn
dan Bb- liye Franszlarn dahi kabul edebilecekleri bir
tesviye sureye arzetmek oldu. Bu sayede Cavid Beyin
teebbsleri iskraz akd^dl

, PAALAR KABNEDE ve:

|~ nver Paa, kaymakamlkdan (yarbaylktan) Mirlival-

*%a- (tmagesealie) y^seltiseev 'Oau bir glge gibi
takib eden ye kendisini ahsen daha geni ve byk mezi
yetlere sahib grdn her hareketiyle isbat eden Cemal
Beyin ^(kaymakam ~=.yarbay) olarak kalmas elbet' mm
kn deildi: Zaten, Enver Paadan bir derece daha k
demli olduu iin (Miralay = A b # | olmutu. Bylelik-
^ ;V '^ /:PaxHm''iradesi ile (Mirliva " Tigenelri) ol
du. Aralarnda hl BEY olan sadece Talt Bey kalmt.
-Talt Bey (Siyil)"joiduu iin, sivir"p^p^ yam^yezaret
rtbesi alabilmesi iin ancak,' sadrzam '= Bavekfl ol
mas icab ederdi. Talt Bey, ndeki zamann kendisi iin
b mevkii hazrladm hissediyor, VeJ%abrIa hdiselerin
gelimesini bekliyordu, : ; ' '
Biz bundan sonra, Talt Beye de' (Paa) diyeceiz.
Gnk^ kendisinin bu mevzu zerindeki midleri, Sait Ha
lim Paann istifasndan sonra gerekleecek ye . Talt.
ey, Padiah:;tarafn^an kendisine vezirlik rtbesi, 'y^ii
mparatriumuzun sivil:rtbeleri.iine"en st' kademe
ile taltif edilecek ve silhlar brakmamz bir vatan ve,
dnyai-zarureti ^^ - '^adar:' -Ikmet eisligmi
yapaca Frkasnn banda, hakikaten en kuvvetli insan
olarak bulunacakt. Gryoruz ki btn bu neticelerin bi
birisi,- taliT Ve kaderin mcerred ltfa deildi: Daraacm'a
gidilme bahasna ve bakalarn dar aacna srerek elde
edilmi mevkilerdi. .Osmanl mparatorluu, ark ipkele-
nnin pik bir M desi Mi, Nitekim,'siyaset ananelerini, ken
esinin f e y o l a g T ^ iy u^huriyetin -aa yu
r- olduu gibi devretti. Bugnk bocalam alarn iyzn
de, bu esas ham urun pay az mdr?
Sait Halim Paa kabinesinin bu yeni ehresi ile tam
bir ttihad ve Terakki Hkmeti olduunda phe yok
tu. Bundan sonraki hdiseler, kabinenin en kuvvetli zas
olan T alt - Enver - Cemal Paa lsnn istedii istika
mette yrd. Kuvvetler bylece tesirli hale gelince,
PAAlar arasndaki gr ayrlklar da, bazen mnferit
hdiseler zerinde kendisini hissettirircesine devam etti.
Enver Paann orduda giritii slhat, sratle d e
vam ediyordu. Sultan Hamid devrinde, Padiahn ahs his
leri ve lleri ile verilmi olan byk rtbeler, bu m a
kam ve unvanlar alm olanlarn meslek hayatlarndaki
bilgi ve tecrbeleriyle lld. Tasfiye-i rtiib = rtbele
rin dzenlenmesi komiisvonu acaba, tam bir adaletle bu
vazifesini if edebildi mi? Bunu sylemek ok gtr. Fa
kat bu yerine getirilememi hizmette, Enver Paann ahs
suunu da, olduundan fazla grmek hatadr. O rduda mu
hakkak tasfiye yapmak zarureti vard. Balkan H arbinde
ki binbir facia ve ibret dersi ortada iken, memleketin bi
ricik midi vc koruyucusu olan O rduyu o perian halde
brakm ann vatanseverlikle ilgisini bulabilmek, elbette im
knszd. Enver Paann otuz iki yann iinde O rdunun
bana gemi olmasnn bakaca sebebi de zaten mevcut
deildi. Bu temel vc g ie giritii zaman, bir ok kiisel
krgnlklarn, dargnlklarn, dertlenmelerin de olaca mu
hakkakt. Bu aptaki karar ve tedbirlerin de meslnn
onun banda olan, insann olaca yolundaki deimez h
km, Enver Paann ahsnda da tecelli etti ve gen H ar
biye Nazrnn ahs, bu voldaki btn hareket ve k arar
larn biricik sorumlusu oldu.
Hdiseyi, bir frka lideri zihniyetiyle gren T alt
Paa, Enver Paaya bu mevzu zerinde duyduklarm anlat
t zaman u cevab almt;
 Ben bu makama keyif ve alyi iin gelmedim.
Benim Harbiye Narlm, bu memleketi bir Balkan Harbi
faciasndan ebediyyen korumak iin elimden geleni yapa
bilmek gayesiyle istediimi biliyorsunuz. Tasavvurlarm
rahata yerine getirebilme imknn kaybettiim dakika,
buradan derhal ayrlrm. Ne yapmak icab ettii bahsinde
de hi bir fikre sahip olmadan buraya gelmi deilim. Ne
iin ve ne maksadla Harbiye N zn olmusam, bu gaye ve
maksadm iin tedbirler alyorum ve alacam.
Cemal Paa, Nafia Nzrlndan Bahriye Nazrlna
gemiti. M emleketin ufak kelerine kadar tekiltn yap
m olan D onanm a Cemiyeti, Balkan H arbinde hi bir
esasl mevcudiyet gsterememi ve dnk tebeamz Bal
kan devletlerinin mterek donanm alar karsnda Boaz
lardan kamam olan harb filomuzu, milletimin erefine
ve yurdum uzun mdafaa kudretine lyk hale getirmek
iin milletin hamiyyet duygularna ba vurmu, fedakr
Osmanl balk da, byk bir evk ve arzu iinde, en fakirin
den en zenginine kadar elinden geleni ardna koymam,
ngiltere tezghlarna zamann en kudretli harb gemileri
smarlanmt. ngiltere, Brezilya iin yapmakta olduu
otuz bin tonluk byk bir harb gemisini bize vermeyi va-
adetmi, ayrca iki byk dretnavt da smarlanm, hatt
bunlara, Sultan Osman, Fatih, Readiye adlar da verilmi
ti. Cemal Paa, bu yolda gerekten byk bir faaliyet gs
teriyordu. Eer Birinci Dnya H arbine girmemiz, daha alt
ay gecikmi ve ngilizler, harple beraber taahhtlerinden
dnmemi olsalard, donanmamz, en lzumlu gemi ve va
stalara sahib bulunacakt. Cemal Paa bu almalarnda,
Harbiye N zrm dan tam amen mstakil hareket ediyordu.
Fakat Enver Paa, Bakumandan vekleti ni de zerine
alp, Padiahn Ordu ve D onanm a zerindeki kumanda
nfuzunu da ahsnda toplaynca, vaziyet deiti. Cemal
Paann, harble beraber, Drdnc Ordu Kumandan
olarak stanbuldan uzaklamasnda bu durum un husus te
siri olduu m uhakkakta

HARBE GRMEMZE KADAR OLAN TEMEL

HDSELER :

ait Halim Paa kabinesinin bu hviyeti ile, artk U

PA A LA R n Birinci Dnya H arbi sonuna kadar de
vam edecek ahs grler ve hdiseleri kendi kiilikleri
iinde inceleme ve deerlendirme devrinin baladn g
ryoruz...
Talt Paa, smanli D Siyasetinin istikrarl bir h
viyet alamyacam samimiyetle inanmt. Daha, Sait H a
lim Paa hkmeti kurulmazdan evvel, Cavit Beye yazd
bir mektup, T alt Paann bu husustaki dncelerini,
nasl basit gibi gelen, fakat gerekte nasl byk bir ihtiya
ca cevap vereceini olup bitenlerin isbat ettii byk bo
lua ttihad ve Terakki Liderinin parm ak bastn anla
tr. 18 Temmuz 1913 tarihini tayan bu mektubunda, T a
lt Paa, o gnlerde Pariste olan Cavit Beye diyordu ki:
Anlalyor ki bizim en byk hatamz, Harbiye
ve Hariciye N zn olabilecek kimseleri vaktiyle aramzda
seip onlarn yetimesi iin senelerdenberi hi bir himmet
sarfetmemek olm u... Bir ksm, Sultan Hamidin bende
leri... Bir ksm, sevk-i tesadfle aramza karm ve ken
dilerini bu yoldan terakki ve tefeyyze sevkedebilmemiz
iin icabnda hereyi yapabilecek ahslar... Mevki-i ikti
dar nmzde olduu zaman, bilhassa, ne Harbiye, ne Ha
riciye Nezaretleri iin aramzda adam bulamadk. Kimlere
bavurduk, biliyorsun. Hatt Sen, Maliye Nezaretine bir
mstear bulabilmemin aczi iinde kvrandn bana sy
lediin zaman, dorusu, mklpesentliinin yine tuttuu
nu dnerek iimden sylenmitim. Amma hakl imisin.
Benim kalem-i mahsus rezaletimden soma, sana bir defa
Enver Paa, Gazze meydan savanda, bir blk kuvveti ile bir ngiliz taburunu eriten
yzbamza altn imtiyaz madalyas takyor.
(Yiitliklerin daima kranla anlacan isbat eden yerinde alkalar.)
daha hak verdim. imdi mukadderat gnUn birinde yine
ayn emrivaki ile bizi kar karya getirirse, ne yapacaz,
onu dnmekteyim.
Grlyor ki, T alt Paann, Enver Paay Harbiye
Nazrl iin dnd bile yoktur. Ne Enver Paay, ne
de, esas meslei askerlik olan Cemal P aay... Halbuki bu
iki ahsiyet de, ttihad ve Terakkinin ilk gnlerinden iti
baren, Frkann iinden yetimi ve ferd emeklerini, F r
kann manev kudretine balam insanlard. Grlyor ki,
Balkan H arbinin sonunda bile, yni, Enver ve Cemal Pa
alarn ahsiyetlerinin aa yukar ekilletii gnlerde bi
le, Talt Paa, iki arkadan da, Harbiye Nzrlna l
yk gremiyor d u ... Cavit Beye yazd mektuptaki asl
ve z duygu budur.
Buna karlk, Maliye sahasnda Cavit Beye gsterdi
i sonsuz emniyet ve itimadn sebebi ne idi? Ya ve tecr
be olarak Cavit Bey, Enver ve Cemal Paalarn askerlik
Sahasndaki tecrbe ve kdemlerinden daha ouna mal
mevzularda sahib deildi. Anlalyor ki, T alt Paa ile
Enver ve Cemal Paalar ayran asl sebep, ferd kymetler
ls deildi. Zaten bizdeki politikann ve devlet mesu-
liyetinin hangi safhasna byle bir l hkim olmutu?
Hayr!. Talt Paadan evvel de, sonra da gelenler iinde
sz ve karar sahibi olan hi kimse, memleket ilerinde ne
etin mevzulara insan seerken onlarn ferd kymetleri,
deerleri ve saireden evvel, o yce makam a getirilecek ye
rin yeni sahibinin, ona bu makam lyk gren ahs ve
zmrelerle, siyas harekete olan sadakat, hatt kulluk
derecesi esas l idi. A caba T alt Paa, Harbiye ve H a
riciye Nzrl iin yeni ahsiyetler yetitirilmesini arzu
larken, mevcutlar arasnda, bylecene gvenilecek kimse
ler olmadna m kendisini inandrmt?
Enver Paann Harbiye Nzrlnda ald tedbirlerin
reaksiyonu, ttihad ve T erakkiyi de g durum a sokmu
tu. ki bakmdan: O rduda giriilmi olan tasfiye, bir ok
gayrmemnun yaratmt. Muhalefet, el altndan, bu hare
keti istismar ediyordu. T alt Paa, yukarda da grd
mz zere, Enverin kendisinden bu hususta msbet bir
netice kamaynca, O nu Harbiye Nzrlna getirmi olan
arkadalarnn yardmn istedi.
Enverin mizcm bilenlerden hi kimse, takib ettii
siyaset zerinde kendisi ile bir pazarlk mevzuu na gir
mediler. te taraftan Cemal Paa da, Birinci Dnya H arb i
nin kmasna kadar olan devre iinde, Bahriyede, kendi
lleri iinde husus bir politika takib ediyordu. ek
len L D E R in aralarndaki dayanmay evreye, ieri
ve dar iin deimez kymet olarak belirten bir anlama
ve beraberlik havas, aslnda, ayr ayr siyasetlere doru
srklenmek istidadnda idi. Bunun balca sebebi de
Osmanl devletinin hangi byk kuvvet yannda yer
alaca... mevzuunda toplanyordu.

ENVER ve CEMAL PAALAR ARASINDA EN

BYK AYRILIK :
"I" alt Paa gibi Enver ve Cemal Paalar da, Osmanl dev
letinin bir byk devlete veya devletler grubuna dayan
madan yayamyacam pekl biliyorlard. Osmanl m
paratorluundan Trkiye Cumhuriyetine intikal eden co
raf vaziyetin getirdii bu tarafsz kalamama zarureti,
bilhassa o gnk artlar iinde hemen hemen imknszd*.
Balkan H arbinin facialar arasnda bombo hazine, harab
vatan, milyonlarca gmen, ayrlk dvasndaki gizli gayri
Trk kuvvetler, silh ve malzeme istiyen Ordu, bitmez t
kenmez vatan ihtiyalar, iktidar sorumluluunu zor kul
lanarak eline alm ttihad ve Terakkiye bir dayanak b u
labilme vazifesi yklyordu. Bu dayanak kim olacakt?
te, Enver ve Cemal Paalar arasndaki gr ayrl bu-
F. 14
rada bir kanaat halinde ba gsterdi: Cemal Paa, Frans#
dostu olarak tannyordu: Enver Paann ise Alman hayr
olduu bilinen gerekti.
Cemal Paa, ahsen dostluk kurduu Fransz elisi
M. Bompar ile devaml temasta idi. Kendisi, Bahriye NA-
zr olarak Fransz donanmasnn m anevralarna davet
edilmiti. Burada, Fransz ittifakn samimiyet ve srarln
arad. Maliye N zr Cavit Bey de ayn yol ve fikir zerin
de yryordu.
Cavit Bey htralarnda bu geree aka iaret el
tii gibi, Cemal Paa da, ngiliz ve Fransz dostluunu he
trl fedakrlklarla aram amza ramen, Rusyanm ittifn
kn bize tercih eden Fransa ve ngilterenin buna yanama
dn anlatr. Cemal Paa, T rk - Fransz dostluk cemi
yetini bizzat kurarak, bunun fahr reisliini de aldn kay
dederek der ki:

Q in dokuz yz on drt Temmuzu ortalarnda idi, ne

gibi bir vesile ile olduunu pek hatrlamyorum. Bir
gn Msy Bompard ile sefarethanede grrken dedi ki:
Sizin Fransz - Trk dostluu hakknda burada
sarfettiiniz almalar dikkat nazarn ekmi olduundan
sizinle daha yakndan tanmak ve Fransz ktlesine daha
yakndan tanttrmak iin Fransz hkmeti sizin Fransay
ziyaret etmenizi arzu ediyor. Acaba Fransz donanmasnn
Temmuz zarfnda yapmak niyetinde bulunduu deniz
manevralarnda bulunmak zere tbi olduum hkmet sizi
dvet edecek olursa, bu Osmanl hkmetince memnuni
yetle telkki edilebir mi? Bunu Sadrzam Paadan sor
mak niyetinde isem de evvel sizin muvafakatinizi almak
istedim.
vayet Sadrzam Paa muvafakat eder ve padiahn
msaadesi de karsa, memnuniyetle gideceimi syledim.
 Birka gn sonra Msy Bompard Fransz hkmeti
nin dvetini resmen Bb- liye tebli etmiti (1).
Tam o gnlerde mhud Saray-Bosna cinayeti de vu
kua gelmi bulunuyordu.
Fariste ne yolda bir lisan kullanmaklm lzm gele
ceini, Fransz Hariciye N zn ile grtm srada, ne
lerden bahsetmekliim mnasib olacan Sadrzam Paa
Hazretleriyle dier arkadalardan sordum (2).
Siyas mesleimiz sizin de mlmunuz olduu iin,
meydana gelecek frsatlardan istifade ederek Fransz dost-

(1) Cemal Paann el yazs ile hazrlad m sveddele

rin 114 nc sayfasnda, iptl edilmi yle bir cmle m ev
cuttur:
O srada baz ahval Enver Paa ile Talt Beyin benim
bu seyyahatimden pek de memnun olmadklar zehabn h
sl ediyordu.
(2) Htratn el yazs ile m sveddesinde, Cemal Paa
ya verilen direktif evvel, aadaki gibi yazlm, sonra ne-
rcdildii ekilde d zeltilm itir ;
Siyas mesleimiz senin de malmun olduu iin te
zahr edecek frsatlardan istifade ederek Fransz dostluu
na verdiimiz ehemmiyetten ve hususiyle bizim iin hayat
bir mesele olan Adalar meselesinin k at bir hal aresine
balanmas iin Fransz siyasetinden pek byk istifadeler
beklemekte olduumuzdan bahsedersin. Her halde gazetele
re uzun uzadya m lakat vermekten kan ve hususiyle B
yk Devletler ve Balkan Devletlerinden hi biri aleyhinde
en ufak br imda bile bulunma! Seyahatinin zahir ekli
ileniz manevralarnda bulunmaktan ibaret olduuna gre,
bnun dnda hi bir eyle megul olmuyormu gibi davran!
Fransz - Trk dostluundan istediin Jkadar bahset ve Fran
sz-T rk Cemiyetinin kurulu merasiminde de bulun!
Aldm talimat gayet sarih idi.
luna verdiimiz ehemmiyetten ve hususile bizim iyin m
yat bir mesele olan Adalar meselesinin kat bir hal jl
line vardmlmas iin Fransz siyasetinden pek byiik bili
fadeler beklemekte olduumuzdan bahsedersiniz. B H I i i i m h
Hariciye Nazrnn dikkat nazarn bu nzik mesele Ih
rine celbetmee alrsnz, dediler.
stanbuida, yanma iki deniz subay alarak lla/lttu
sonunda Parise doru hareketle Temmuzun ilk gnlerindi
oraya vardm.
Daha evvelce Parise gelmelerini yazdm Vsl *
Rauf Bevleri orada buldum. Rauf Beye Sultan Osmm
srat ve at tecrbelerinin yaplmas hakknda baz lull
mat verdiim srada ngilizlerde garip bir ruh hleti l*"
lede etmekte olduunu ve deta Sultan Osmann Int
lanmas ve tehiri iin her gn baka bir bahane icad et
te bulunduklarn haber verdi. Buna mukabil bizim de h
yet mteyakkz davranarak bir n evvel gemiyi teslim i
m a muvaffak olmaklmz lzm gelecei cevabn v h
dim. naat irketi geminin on drt topundan ikisinin ....
siyas bir meslle ile kar karya kalm olduk. B *
ayyen zamana kadar yerine konulamyacam sylemi*!!
Bu iki topun sonradan stanbulda yerlerine konulabilcet j|l
ne ve binaenaleyh tecrbelerin iki top noksan olarak ynptl
masna muvafakat ettiime dair yazdm cevab d Haul
Beye vererek ve ifh bir ok talimat daha ilve edeni*
kendisini ngiltereye iade ettim. Vsf Beyi yanml ul
koydum.
Pariste yalnz iki gn kaldktan sonra Lion ve Mu
silya yolu ile Touona gittim ve orada beni beklemek!*
olan Fransz Deniz Kuvvetleri Kumandam Amiral BoP I
Lapeyre ile buluarak Amiral gemisi olan Amiral Com
bet dretnotuna bindim. O gzel Cote dAzurede iic
ece sren bir ok deniz manevralarnn htrasn 1
unutamyacam.
 Parise dnmde Fransz Hariciye N zn ile iki g-
Iilenir yaptm. Nihayet bana dedi ki:
Sizinle siyas bir ittifak veya anlama yapabilme
mi/ in mttefiklerimizin buna muvafakat etmesi lzmdr
M hunini kabi olup olmyaca pheli!... Bununla bcra-
Imi Osmanl Hkmetinin bu defaki teklifi gayet ak ve
linl/. Cumhurbakan ile Kabine Bakanmn Petersburg
d >lgrad) ziyaretlerinde ben de kendilerine refakat ede-
Mm Mtalalarnz mttefiklerimize ulatrrm. Onlar-
Ih mlblcrcken vereceimiz karar zerine Sefirimize gerekli
Mlnb veririz. imdilik maalesef Fransa Hkmeti, tek
m*' mu li<* bir teebbsde bulunamaz.
< cvabm bastan savmals* nek ak grnyordu. Pek-
> nlvordum ki Fransa bizim Rusvann penesinden
hu (olmamza imkn mevcud olmad kanaatindedir ve bi
li n i ne mukabilinde olursa olsun vardm etmek isteml
im I ransa sefah atim esnasnda daima bana refakat et
ini** nln dostum Msy Georses Renond o giin akam
II##**I, grmeden memnun olup olmadm sormutu.
I.l lll vermekten tabi kanarak:
< Bu kadar biiyk bir hayl krklna urayacaa
Mi ll< iiid etmezdim. dedim.

liilIK - ALMAN TTFAKI :
linini - Trk ittifak, imdiye kadar herkesin zannetti
i flbi Umum Harb esnasnda akdedilmedi.
ler e kadar imza meselesi 2 Austos 1914 de vki
filln m de, mzakerelere Umum Harbden evvel baland.
Mzakerelere ne zaman ve kimin teebbs ile bala-
h.Imh olduunu t muahedenin imza olunduu gne kadar
lllh ordm. Fransadan dndm gnlerden birinde idi.
i tlfH lU-v bana demiti ki:
TEKLT-I MAHSUSA RESNE GRE...

f J ' PAAlann ahsiyeti zerinde ve bilhassa, birblh-

^ ^ riyle olan mnasebetleri konusunda ok farkl fikl
ler ortaya atlmt. Bazlar onlara, birbirlerini tamm
layan ve ancak beraber olduklar zaman kuvvet ifade *l
tikleri anlamna olarak mselles = gen dediler. Hm
zlan, ekanim-i selse adm verdiler: Su, Gne, Hav
Bu tbirde, bir kudretin ifadesi iinde elbette ince ml/nl
da vard: insan, tabiatn byk kuvvetine ben
zetmek!..
PAALARm birbirleriyle olan ekimelerini, 1
ha ok, mizlarma ve ahs karakterlerine balayanln
da olmutur. Kliesini kar sahifede grdmz ve <4
PAAnm da sadece vazife ve mevkii olarak deil, lml
mnasebetleri bakmndan yakn dostu bulunan TekllAl
Mahsusa Reisi muhterem Eref Kuuba, bir sohbet
rasnda unlar syledi:
de bugn, Allahn ve Tarihin hkm ve l
zum nndedir. Cenab H ak taksiratlarn affetsin vt
m em leket iin besledikleri hizm et duygusuna lyk mevkii
ihsan etsin.
Talt, Enver, Cemal Paalar, b ir kerre u hakikati m
hata ifade edeyim ki, kelim enin m utlak mnasyla va
tansever insan idiler. Bu to p rak lan ve bu milleti, cim
larndan ok sevdiklerine asla phe yoktur. Hi biinl
ahs servet peinde kom am lardr. Sadece bu katln n
da deil: Milleti m uztarip edecek b t n efal ve Meliniti
ile de ellerinden geldii kadar mcadele etm ilerdir... I I
lerinden geldii kadar!... Eer kendilerinden beklenenin
tam am en tahakkuk edememise, bunu, ihmal ve umut mi
m am alarnda deil, kudretsizliklerinde, mem leketin im
knlarnn yetersizliinde, en yakn telkki ettikleri bn/
arkadalarnn lbaliliinde ve nefsani-yetinde arannl
icap eder.
Sualinizin ikinci ksm na cevap vereyim: Talt, Envc
 ' nl P a alar m iz v e k a ra k ter itib a r iy le b ir b ir in d en o k
it l l idiler. B u se b e p le a ra la rn d a g r n r g r n m ez
b in nk ih til fla r o lm u tu r . H a tt im d i s y le y e b ilir im k i,
'< a y rlk la r za m a n za m a n o k te h lik e li b ir se y ir a lm
n l fn k \ t b t n b u i d id im e le r , h a tt rek a b etle r, e k e -
iHf.u'/Mklcr, h e p s i, m u a y y en b ir h u d u d a k a d a r g e lm i,
.... l k<tin l m e n fa a tle r i m e v z u u b a h is o ld u u n d a yi-
n e ayn sa fa g elm iler d ir. u n u d a s a m im iy e tle syliye-
yim ki, sa d ece m e m le k e tin m e n fa a ti d e il: B u m en fa a tla
m u v a zi g itm i o la n a h s m ev k iler i v e m te r e k o ld u k la
r siy a s is tik a m e t...

T a l t P aa h e p sin in siy a s s i id i. O b a b a ca n h vi
y e ti iin d e n e d n d n v e n e y a p a ca n k estirm ek
zo rd u . tir a f e tm e lid ir ki, k k m e m u riy et k a d e m esin
d en g e lm i o lm a n n b a z itiy a tla rn sa d r za m ik en b ile
m u h a fa za ed iy o rd u .

C em al P aa, k ararlarn d a b azen l z u m su z d ereced e

ser t, v e h a k ik a tle r k a r sn d a k en di fik rin in isa b e tin i id
d ia d a ifra ta k a t za m a n la r o lm u tu r . M sa m a h a s k t
t. D rd n c O rdu K u m an d an u n van ve s fa tiy le Suri
y e ye g itm e sin d e n b ir m d d e t son ra, k e n d isin i m sta k il
h isse d e c e k k?/dar a fa k sa y d m u h a k k a k tr. H a tt bu
m e v zu zerin d ek i b ir l tife m i cid d iy e a lm t. R a h m et ol
su n ...

E n v er'e g e lin c e : H i bir siy a s em eli o lm a d m ra

h a t a s y liy eb ilirim . B a k u m a n d a n ve H a rb iy e N azr ola
rak h iz m e ti n a sl te l k k i e tm i ise, T ra b lu sg a rb de b ir a
d r i in d e de ayn idi. H i b ir d n ya n im e tin e iltifa t e t
m e m itir . B ir gen k z k ad ar m a h u p tu . H a y a tm d a on u n
k a d a r n zik v e te rb iy e li b ir in sa n g rm ed im . K a lb in d e kin
v e m e rh a m etsiz li in yeri yo k tu . B t n h u u n e ti ve se r tli
i, h a k ik b ir d isip lin ad am o lm a sm d a n d .

PAA'nn a r a sn d a k i h d isele rin iy z n tarafsz

b ir h k m e b a la m a k icap ed erse, sa n r m ki, asl seb ep ,
m iz ve k arak terleri arasn d ak i fa rk tr. B ra k a lm , b
t n bu h a k ik a tler i, b ir g n tarih , h a k ik tarih e le alsn
ve im p a ra to rlu u m u zu n so n d evrin in sa h ife le r i iin d e.
O nlara da, h iz m etle ri, h a t la r, m e z iy e tle r i, k u su rlar l
s n d e y er versin ...

**
B tn kalbimizle inaallah... diyelim.
 Paa, Almanya bize u ve u artlar dahilinde bir
ittifak teklif etse ne dersin? Kabul eder misin? te grdn
ki Fransadan hayr yok. Fransa olmadna gre Almanya-
y da reddeder misin?
Hemen cevap verdim:
Trkiyeyi mnferid vaziyetten kurtaracak olan
byle bir ittfak derakap kabul ederim.
23 Temmuz gn, mill bayram mnasebetiyle Le-
vend iftliinde yaplan byk geid resminde Alman se
firi Baron von Vangenhaym yanma sokularak:
Nasl, Cemal Paa! dedi. Pek az bir zamanda Al
man subaylarnn istihsaline muvaffak olduklar hrikaya
benzer neticeleri grdnz m? te size bir Trk ordusu
ki dnyann en muazzam ordularndan tefrik edilemiyecek
hir zevahire mlik. Btn Alman subaylar Trk erindeki
mnevi kuvvetin her trl tahminin stnde olduunu tas
dik etmekte mttefiktirler. Bvle bir orduya mlik olan bir
devletin mttefiki olmak en byk muvaffakiyetlerden ad
dolunabilir.
Milletim ve ordusu hakkmdaki takdirlerinden dolay
Sefire teekkr ederken Alman - Trk ittifakna ait mza
kerelerden zerre kadar haberim yoktu.
Bir ka piin sonra - zannediyorum ki Cuma gn idi -
akam zeri ilideki evimin nnde otomobile binmek
zere iken Osmanbey gazinosunun kesinde Enver Paa
nn konana giden caddeye sapan bir otomobil iinde En
ver Pasa ile Talt ve Halil Beyleri grdm. Otomobil Mas
lak tarafndan geliyordu. Bunlarn bu vakit nereden seve
bileceini dndm. Sadrzam Paann Yeikydeki ya
lsndan baka bir yerden gelemezlerdi. Arkadalarn ben
den gizli baz mzakere ve teebbsleri olduuna dair fik
rime bir phe dt. O zamana kadar hi byle bir siiphe
dourabilecek bir hdise karsnda kalmamtm. Gidece
im yere gidip dndkten sonra Enver Paaya telefon et
tim. Ge vakit nereden geldiklerini sordum. Biraz vakit ge
irmek iin Sadrzam Paaya urad ve orada Halil ve
Talt Beylere tesadf ederek birlikte avdet ettikleri ceva
bm verdi. Fakat cevabn telffuz tarzndan, derme atma ol
duu zehabn hsl ettim. phelerim daha ziyade artt.
Ertesi gn Bahriye Nezaretinde bulunuyordum. Sadrzam
Paann Yenikydeki yalsnda bir Vkel Encmeni (Ba
kanlar Komisyonu) toplandndan, oraya gelmekliim ri
ca olunduunu yaverim haber verdi. Hemen otomobile bi
nerek ili, Zincirlikuvu, stinye yolu ile hareket ettim.
Avazaa kk hizalarnda bulunduum srada o kadar
iddetli bir yamura tutuldum ki, rzgrn ve yamurun
iddetinden otomobil ile ilerlemenin imkn kalmamt.
stanbul ufku, bu kadar iddetli ve boral bir yamuru ok-
tanberi grmemiti. Tekrar Bahriye Nezaretine dnerek is
timbotla Yenikye gittim. Sadrzam Paann yanma girer
girmez:
Nerede kaldnz Cemal Paa? Arkadalar bekle
diler, beklediler, imdi gittiler. Otomobil ile hareket ettii
nizi Bahriye Nezaretinden haber verdikleri iin yolda bora
esnasnda bir kazaya uradnzdan bile korktuk. Her ne
hl ise, mademki geldiniz, artk merak edecek bir ey kal
mad demektir. imdi size gayet memnun olacanz bir ha
vadis vereceim. Bakalm ne olduunu kefedebilecek mi
siniz? dedi.
Biraz dndm. Tabi bir ey kesfedemedimse de
imdiye kadar gizlenmi olan srlara vkf olacam anla
dm:
Geen gn ben yokken Enver Paa, Talt ve Ha
lil Beylerle kararlatrlm bir ey olsa gerek. Fakat ne ol
duunu tahmin edemiyorum, dedim.
Almanya Hkmeti bize ittifak teklif etti. Biz de
bunu memleket menfaatlerine muvafk telkki ettiimizden
bu gn bu ittifaknmeyi sefir Vangenhaym ile beraber im
za ettik. Nasl memnun oldunuz mu? dedi.
Hi hazrlanmadm bu haberin ehemmiyeti karsn
da arp kalmtm:
artlar memleketin menfaatlerine hdim ise,
memnuniyet verici bir siyas hdise addolunabilir, dedim.
Karlkl msavi hukuk esasna dayanan ve her
iki tarafn menfaatlerine kefil olan, imdiye kadar hi bir
Osmanl Hkmetinin akde muvaffak oamad ekilde
bir mukavele!.. dedi ve husus alma odasna doru y
rmee balad.
Birlikte girdiimiz odada masann nne oturdu. Ki
litli bir gzden bir ka maddeden ibaret muahedenameyi
kard. Okudum. ki mstakil devlet arasnda msavi hu
kuka dayandrlm pek gzel bir ittifak muahedesi oldu
unu grdm.
Olduka uzun bir mzakereye muhta olan bu teeb
bs imdiye kadar niin sakladklarn sormaktan nefsimi
men edemedim. Bu ii bizzat kendisi idare ettiini ve hat
t katiyet kesbedinceye kadar dier arkadalara da hi bir
ey amadn ve onlarn da ancak bugn haberdar olduk
larm im eder baz szler syledi ve ilve etti:
Hatt Cavid Beyin hl haberi yoktur. Onu da
davet ettim. imdi yoldadr. Buraya gelince ona da dier
arkadalara ve size olduu gibi muahedenmeyi gsterece
im.
Bin bakanlarn bu iten haberi olup olmadn
sordum:
Bakanlar iinde, bu teebbsn azametinden r
kerek, bu mhim devlet srrnn vaktinden evvel etrafa du
yurulmasn mucib olabilecek tezahrata sebebiyete kalk
acak kimseler bulunduu iin, hepsini haberdar etmek is
temedim. Yalnz eyhlislm Efendi Hazretleriyle Halil ve
Talt, Cavid ve Enver Pasa ile siz vkfsnz. brahim Bey-
 Drdnc Ordu Kum andam ve Bahriye N azn Cemal Paa.
(Y a n n d a , A lm an K urm ay B a k a n A lbay F ra n k en b erg le b era b er)
le kr Beyi Talt Bey haberdar edecek ve mtebakisi
bu srr bilmeyeceklerdir. Mlm ya, bu kadar nzik bir
meselede her trl ihtiyat tedbiri almak bizim iin bir
vazifedir. Pek iyi amma, her hakikati rendiiniz halde,
hl mtaleanz sylemiyorsunuz! dedi.
Cenab- Hak memleket hakknda faydal netice
ler istuhsaline yardmc etsin. Elhayr-f mavaka! (Her
vakanm hayr, kendiyle gelir!) dedim. Baka hi bir ey
ilve etmedim. Bununla beraber cidden en mhim bir ta
rih hdise demek olan byle bir ittifak muahedenmesi-
ni akde muvaffak olduundan dolay Sadrzam Paay
tebrik etmei unutmadm.

TTFAK MUAHEDES ZERNDE DN
CELER :

| - | disenin bykl beni derin dncelere sevkedi-

yordu. Diyebilirim ki o gece sabaha kadar dn
dm. Umum siyas vaziyeti gzmn nne getirerek bu
na nazaran devletin takip etmesi mnasib olan hareket
hattnn ne olabileceini aratryordum. nk imdiye
kadar hatr ve haylime getirmediim bir hdise karsn
da bulunuyordum.
Almanya, her kim ne derse desin, Trkiyenin kuv
vetli olmasn en ziyade arzu eden bir devlettir. Almanya-
nn menfaati mnhasran Trkiyenin kuvvetli bulunmasiy-
le temin olunabilir. Almanya Trkiyeyi bir mstemleke
gibi efline geiremez. Buna ne corafya vaziyeti, ne de
Almanyann vastalar msaittir. Binaenaleyh Almanya
kendisine bir irtibat pazar olan Trkiyenin tilf Dev
letleri arasnda taksim edilmemesinin en bvk mda-
fiidir.
Bahusus Trkiye ortadan kalkt gn, Almanya ti-
lfn mahud elik enberi iine katiyen girmi olur. Bu
gn kendisine gney dou cephesi ancak Trkiye syesin-
de aktr. Binaenaleyh bu demir enber iinde boulma
mak iin yegne are Trkiyenin paralanmamasn te
minden ibarettir. i '
Umum Harbin pek yakn bir gelecekte zuhuru, bi
zim iin bir kt-tal5 addolunabilir. Fakat kr ve zarar
muvazenesinde kr hanesi pek dolgun grnen bu teeb
bsten geri ekilmek mlk ve millet iin her halde ha
yrl bir i olmaz. te arkadalarmn yerinde olsaydm
byle dnr ve tpk onlar gibi davranarak bu ittifak
kran ve inhimak ile kabul ederdim. Mahaza ittifak
muahedesine belki baz ihtiyat kayd ve artlar dercettir-
mee alrdm. Mesel: ayed harb, ittifak muahedesi*
nin imza ve teati tarihinden itibaren iki sene gemezden
evvel zuhur edecek olursa, Trkiye ttifak- Mselles dev
letleri gurubuna kar dostne tarafszlk vaziyetini mu
hafaza ederek yalmz ordusunun ksmen seferberliini iln,
Boazlardan tccar ve harb gemilerinin geicini menet
mek suretiyle mnen muavenet etmek mecburiyetinde ka
laca ve umum harb iki seneden ziyade devam ettii
takdirde bu iki senenin nihayetinde ttifak Devletleri le
hine harbe itirak edecei ve eer umum harb ittifakn
akdinden iki sene sonra zuhur ederse Trkiyenin ittifak
artlar hkmlerine hemen tbi olaca tarznda baz h
kmler kabul ettirmek isterdim. Fakat bunun Almanya
Parafndan kabul edilip edilmeyeceini b bi imdiden
kestiremem.
Btn bu mtalealar derpi ettlkten sonra Sadr-
zam Paaya sylediim Allah hayrl etsin! szn da
ha byk bir iman katiyeti ile tekrar ve yeni vaziye
takdir ve kabul ettim.

 UMUM HARB VE OSMANLI SEFERBERL:

aktaki Avusturya notasna Srbistan tarafndan veri

len cevabn kifayetsiz grlmesinden, Avusturyann
ksm seferberliine mukabil Rusya da umum seferberlik
iln etti, mteakiben Almanya ve Fransa dahi seferber
liklerini iln ettiler, artk Umum Harbe dahil olmak ze
re olduumuza hi phe kalmamt.
1 Austos 1914 gn Almanyann Rusyaya harb
iln etmesiyle balayan Umum Harbe bizim dahi dera-
kab dahil olmamz, daha mrekkebi kurumam olan t
tifak muahedesinin muktezasndan idi. Biz, ittifak artlar
mucibince harb msebbiblerini aramak selhiyetini haiz
deildik. Almanya ve Avusturyann btn jkuvvetleriyle
harb etmee mecbur olduklar bir devletler muharebesi
ne, biz de btn kuvvetimizle itirak edecektik.
Fakat bizim harbe itirakimizin mmkn olduu ka
dar gecikmesini btn mevcudiyetimle istiyordum. O gn
lerde hemen her gece Prens Said Halim Paam Yeni-
kydeki yalsnda toplanan Meclis-i Vkelda -Prensin
reislii altnda Enver Paa ile Talt, Halil ve Cavid Bey
lerle ben ve bazen de brahim Beyden terekkb ederdi -
grm izah ettim.
Evvel ordumuzun seferberliini tamamlamadan u-
mum harbe dahil olmamz Almanya iin bir fayda temin
etmemekle beraber bizim iin intihar olurdu. anakkalede
ve stanbul ile Rusya hududunda hi bir neferimiz bile
bulunmadm bilen Ingiltere ve Franszlarla Ruslar bir
taraftan anakkale De Karadeniz Boazna ve bir taraftan
Erzurum zerine ni bir hcum tertib ederler ve bir yan
dan stanbulu igal ederek, dier taraftan da Erzurum ze
rinden Sivasa ve Anadolunun gbeine doru ilerleyecek
olurlarsa Osmanl ordusu harbin sonuna kadar seferberli
ini tamamlayamaz ve daha ilk gnlerde Osmanl Hk-
metinin mevcudiyetine nihayet verilini* olur.
zahatm pek doru telkki eden arkadalar, gr
mzn isabetini Almanya sefirine de kabul ettirdikle
rinden, Meclis-i Ykelda mzakeresi yapldktan sonra
Osmanl Hkmetinin Umum Harb esnasnda tlarafsfl
kalacan ve fakat tarafszlna her iki devletler gurubu
nun tamamen riayetini temin iin ordusunu seferber hle
koyacan ilna karar verdik ve kararmz derakab icra
ettik.
Heyeti Vkel arasnda Almanya ile ittifakmza ve
ona kar taahhtlerimize vkf (olmayan kimseler dahi,
ordunun umum seferberliinin ilnn lzumlu bir ijhti-
yat tedbiri telkki etmilerdi.
Seferberlik ilnndan iki veya gn sonra ben, Bah
riye Nezareti eskisi gibi uhdemde kalmak zere kinci
Osmanl Ordusu Kumandanln zerime almtm.
Austosun 1 veya 2 ci gn ngiltere Bahriye Ne
zareti, son taksiti yarm saat evvel verilmi olan Sultan
Osman a, Osmanl bandrasnn ekilmesine mni olmu
ve gerek Sultan Osman a, gerekse Readiye ye am
bargo koymutur. Bu elm haberi aldn gn hissettiim
hzn ve elemi btn hayatmda unutmaklm imkn
haricindedir.
8 Austos 1914 gn Alman deniz ataesi Albay
Human Bahriye Nezaretine geldi. ngiliz donanmas ta
rafndan takib edilmekte olan Akdeniz Alman bahriye
mfrezesinin anakkaleye doru ekilmekte olduunu ve
aldklar malumata gre Gobein kmr bulunmadn
dan Bahriye Nezaretine ait depolardan be, alt bin ton
kmrn kendilerine tviz suretiyle verilmesini rica ettik.
Hemen telefonla Sadrzam ve Enver Paalarla Talt Be
yin mtalalarn sordum. Muvafakat etmekliim cevab
n verdiler. Derince deposundan o miktar kmrn veril
mesi emrini karttm ve vapurun yklenmesine yardm
etmek zere br Bahriye ii mfrezesini Derinceye evk
ettim. Vapur be, alt saat iinde yklenerek Adalar De
nizine hareket etti.
11 Austos 1914 gecesi yine berrtutad Prensin ya
lsnda toplanmamz kararlatrlmt. Talt, Cavid ve
Halil Beylerle ben daha evvel gelmitik. Bizden sonra
gelen Enver Paa, kendisine hais olan skin tavriyle g
lerek* I
Bir olumuz dnyaya geldi, dedi.
Bittabi bundan bir ey anlamamtk. Bizi ok me
rakta brakmayarak:
Goben ve Breslav bu sabah anakkale nne
gelmi ve ngiliz donanmas tarafndan takib edilmekte
olduklarndan bahisle Boazdan gemelerine ,msaade
edilmesini istemiler. Bir mttefik devlete ait harb gemi
lerini muhakkak bir tehlikeden korumak iin bu talebe
muvafakat edilmesi emrini verdim ve gemiler imdi Bo
azn beri tarafnda, Boaz istihkmlarnn himayesi al
tnda bulunuyorlar. Fakat biz de bunun neticesi olarak
siyas bir mesele ile kar karsya kalm olduk. Bu gece
bu meseleye ait bir karar vermek lzm geliyor, dedi.
O srada Fransz ve ngiliz sefirleri tella Sadrzam
Paay ziyarete geldiler ve Alman harb gemilerinin bu gn
anakkale Boazndan ieriye girdiklerini ve hatt 1 bir
ok Oranszlar yklenmi olarak dn sabah stanbul li
manndan hareket eden ve anakkaleye varm olan Me-
sajeri vapurunu aramaya cret ettiklerini, bu hareketi
Osmanl Hkmetinin iln ettii tarafszla mugayir bul
duklarn bildirdiler ve iddetle protesto ettiler.
Bir iki saat mzakereden sonra, gemilerin geici ola
rak, zhire, silhtan tecridini Almanyb hkmetinden
rica etmee karar verdik. Talt ve Halil Beyler Enc-
men-i Vkelnn b kararn, Sefir Vangenhayma tebli
etmek zere Tarabyadaki sefarethaneye gittiler. Bir saat
F. 15
 sonra avdet ederek, sefirin buna kafiyen raz olmadn
ve geri Osmanl hkmetinin tarafszlk ekli altnda
imdilik harbe giriinin geri braklmasn evvelce kabl
etmilerse de, Alman harb gemilerinin bu zarur ilticas
zerine vaziyetin tamamen deitii kanaatinde bulundu
unu ve ayed bu hdise tilf Devletleriyle Osmanl H
kmeti arasnda mnasebetlerin kesilmesini ve hatt harb
ilnn inta ederse, bunu hdisenin tabi zarar ve ziyan
na atfederek kabul etmek mecburiyetinde bulunduumu
zu ifade ettiini bildirdiler.
Enver Paa sefirin bu mtalalarna itirak ediyor;
fakat ben, her ne olursa olsun buna bir hal aresi bula
rak imdiki halde harbe girmekten ekinmek mecburiye
tinde olduumuzu iddia ediyordum. Sadrzam Paa ile
Cavid Bey dahi benim fikrime itirak ediyorlard. Niha
yet iimizden birisi yle bir tedbir teklif etti:
Almanlar bu iki gemiyi daha evvel bize satm
olamazlar m? aakkaleye gelileri gemileri bize teslim
maksadna dayatlamaz m? dedi.
Herkes geni bir nefes ald. i dosta halledecek bir
zemin bulunmutu. Bir mddet sonra Sefir Vangenhaym
Prensin yalsna dvet ederek bu teklifi ileri srmee ka
rar verdik. Enver Paann yverlerinden biri sefarethane
ye gnderildi. Bir eyrek sonra sefir yalya gelmiti. Va
kit gece yarsn geiyordu. Sadrzam ve Talt Beyle se
fir arasnda bir saat kadar hararetli mzakereden sonra,
hemen o gece Berlinle muhabere ederek sabaha kadar mu
vafakat cevab getirilecei vaadi alnd. Fakat biz, er
linden muvafakat cevab gelinceye kadar Sadrzam Pa
ann yalsn terk etmedik. Nihayet sabahn saat drdn
de gemilerin Trkiyeye satlm olduunu iln etmeye se-
lhiyetli olduumuza, u kadar ki Amiral Suonun )Os-
mal asker hizmetine kabul edilmesi art olduuna dair
muvafakat cevab geldi.
 Bu urada Ecmen-i Vkel yine Vakit kazanmak
fikriyle, ngiliz sefiri Sir Louis Mallet ile benim, Fransz
sefiri ile Cavid Beyin pek sk bir temas muhafaza et
mekliimize ve ittifakmz hakkmdaki phelerini derakab
ortadan kaldrmaa abmamza karar verdi.
Tarabyadaki evinde bir gn akam zeri kendisiyle
grrken, Sir Louis Mallet:
- Cemal Paa; Osmanl Hkmeti tarafszln^
hakikaten ve sonuna kadar muhafaza iin ne gibi menfaat
ler teminine razdr? dedi.
Osmanl Hkmetinin hakik tarafszlndan phd
etmemekle beraber bu suali Sadrzam Paaya arzetriek
mecburiyetinde olduumu bildirdim.
ngiliz ve Franszlarn ittifak dairelerine girmek iirt
ne gibi artlar ileri srmemiz icab edlceine dair Sadr-
zam Pasa ile bir ka madde kararlatrarak yazdk. Bu
maddeler, btn kapitlsyonlarn ilgas, ; Yunanllarn
gasbettii adalarn iadesi, Msr meselesinin halli, Ruslar
tarafndan i ilere katiyen mdahale edilmemesi ve a-
yed Rulslar tarafndan bir tecavze dar olursak, ngi
liz ve Franszlar tarafndan bilfiil mni olunmas ve saire
gibi bir takm artlardan ibaret idi ki, Sir Louis Malletin
bunlar Londraya nakletmi olduunu, biz harbe girdik
ten sonra nerolunan ngiliz mavi kitabndaki telgrafn-
meden anladm. drt gn soma Sir Louis Mallet, bi
rer birer cevap veriyordu: Kapitlsyonlarn adl ksm
nn kaldrlmas imdi bahis konusu olamazm, ancak
ml ksmlardan bazlarnn imdiden kaldrlmasna, di
er mttefikleri raz olmak artiyle, ngiltere muvafakat
edebilirmi. Yunanllarla aramzdaki Adalar meselesini
zamana tlik etmek daha muvafk olurmu. Msr mese
lesinin hal suretine imdiden yanamak tehlikeli olacan
dan, bunun Umum Harbden somaya braklmas mna
sip imi. Ruslarn Tiirkiyeye imdilik bir gna tecavz ni-
yetleri olmayp, esasen Osmanl Hkmetinin mlk ta<
mamiyeti dier imza sahibi devletler gibi ngiltere ve
Frasann dahi kefaleti altnda bulunduundan, bu cihet*
ten pek ziyade emin olmaklmz lzm gelirmi. u ka
dar var ki, eer biz arzu edersek, bu kefaleti takviye ede
cek ekilde bir siyas sened vermee hazr bulunuyorlar-
m. Ancak btin bu menfaatlere mukabil biz de, Rus
gemilerine kar Boazlar hi bir zaman ve hi bir ba-
hane ile kapamamaa mecbur olmaklmz ve bu mhim
nokta hakkmdaki Rus emellerini tatmin etmekliimiz icab
edermi. Bizim tilf Devletleri gurubu lehine harbe gir
mekliimizi kafiyen istemiyorlar ve bunu menfaatlerine
aykr gryorlarm. Bizden istedikleri ey kat tarafsz
lmzn muhafazas, Alman mrettebatla slhat heye
tinin Almanyaya iadesi, anakkale Boaznn seyrsefere
hemen almas ile bundan byle kafiyen kapatlmyaca-
n taahhd edilmesi imi ve buna mukabil mlk ta*
mamiyetimizin mahfuziyetine ve mal kapitlsyonlarda
tadilt icrasna dair ngiltere, Fransa ve Rusya Bb- li
ye bir sened vereceklermi.
Bence cevap pek akt. Bizim kendileriyle beraber
harbe girmekliimizi tilf Devletleri gurubu istemiyordu.
Bunun sebebi ne olabilir? Zira biz onlarn mttefiki ola
rak harbe girecek olursak, Rusyann gz diktii stanbu-
lu ele geirmek imkn ortadan kalkacakt. Buna Rusya
katiyen raz olamaz ve binaenaleyh Fransz ve ngilizler
de yanaamazlard. Maksatlar sarahaten u idi:
Trkiyeyi imdilik bize muzr olacak tedbirler al
maktan men edelim, Rtslar ve Umum Harb esnafnda
bizimle temas kaybetmesinler ve bu sayede biz harbi ka
zanalm. Ondan sonra Rusyann arzusuna uyarak jstan-
bulu Ruslara vermek ve Arabistan vilyetlerinde slhat
talebi ad altnda muhtariyetler tesis etmek ve onlar hi
maye ve nezaretimiz altna almak g bir ey deildir.
Enver Paa, Balkanlar iinde, Nide, mttefik Bulgar Bakumandan ile.
( yl ncc birbirleriylc savayorlard.)
 Bu izahatmdan anlalyor ki, ik ittifak !, teklifim
Pariste nasl ve ne suretle redde urad ise, ngiliz kana-
liyle yaptm ikinci ittifak teklifi de aynen o suretle red
dedildi.
ngiliz ve Fransz siyasetini takip etmemi olduu
muzdan dolay bizi hamakat ve daha dorusu cinayetle it
ham edenlere sorarm: Bizi istemeyen devletlerle ittifak
mz ne suretle mmkn olabilirdi ki, biz de ittifak etmi
olalm? Deniliyor ki tarafszlmz muhafaza daha m-
nasib olur. Boazlan seyrsefere serbest i bulundurmak
partiyle deil mi? O halde Rusya bu umum harbden yle
byk bir zaferle kacakt ki, hatt harbin sonunu bile
beklemiyerek stanbulun ve ark Anadolumm igaline
imkn bulacakt.
*

UMUM HARBE GRMZ :

tn bu zevahirin yannda dier bir ok hakik al

ma vard. Encmen-i Vkelnn her geceki toplant
snda Alman - Osmanl ittifak muahedesinin mtemmimi
olmak zere bir ok eyler kararlatrlyordu. Bunlann
tasdikini Alnanlardan taeb ediyorduk.
Bizim en ziyade arzu ettiimiz ey Bulgarlarn da bi
zimle birlikte Umum Harbe girmelerini temin etmekti. Pa-
disnhm imzas ile bezenmi Osmanl - Alman ittifak mua
heden nshas umum kararghta Almanya moaraforma
v erild i i zaman, bu ittifaktan taraflar iin pek byk ha-
vr i*mid etmekte olduunu syleyen mparatorun memnun
bir ifade le:
imdi size gzel bir havadis vereyim. Bulgar Ki
ralnn benimle mttefik olduuna dair olan mektubunu bu
sabah cebime koydum demi olduunu Berlin sefirimi/
Mahmud Muhtar Paa hazretleri yazmlard,
 Bu haber bizim iin cidden memnuniyeti mucipti. Z i
ra be alt ay evvel bizimle kararlatrdklar ittifak m
zakerelerine dair Bulvarlardan tek kelime iitilmiyor ve bu
mum Harbde tilf devletleriyle ibirliine karar verir
lerse bizim iin pek byk bir felket meydana getirebile
ceklerine phe edilmiyordu. Fakat Umum Harbin zuhu
rundan beri bir iki ay getii halde, elan Bulgarlarda bir
hareket eseri grlmemekte olmas, Bulgarlarn bizim gibi
Almanlar da aldatm olduklar zannm dourmaa bala-
mt.
Pek sk grmekte olduumuz Bulgar sefiri Msy
'lef, kat netice hakknda emniyet verici bir kanaat h
sl etmedike, Bulgaristann harbe girmesinin doru olma
yaca nazariyesini mdafaa ediyor ve bu nazariye harici
ne kmaktan kamyordu.
Geri Almanlar bizim seferberliimizi tamamlaynca
ya kadar tarafszlmz muhafaza ederek Umum Harbe
mmkn olduu kadar ge dahi! olmularsa da, s o n r a d a n
uradklar Marn malubiyeti zerin*' Fransava tecavz
eden ordularm bir para geri ekerek, taarruzdan mda-
fa-,va gemee mecbur olmalar ve Rus ordularnn b:r
raftan ark Prusvav altst ederek muzafferne ilerlemee
balamalar ve vine Rus ordularnn Galiyay istil etme
leri, vaziyetlerini tamamen deitirmi olduundan, bir ta
raftan mhim miktarda Rus kuvvetini Kafkasya dahilinde
ve dier taraftan yine mhim bir ngiliz kuvvetini Msrda
tevkif edebilecek olan bizim, harbe dahil olmamz artk
kafivven istemee balamlard.
Sefirin ittifak muahedesini ileri srerek, her gn ge
rek Sadrzam Paa nezdinde, gerek bizler czdinde yan-
t teebbsler gerei gibi sklamt. O srada ordumuz
dahi seferberliini tamamlam ve btn kolordular, bal
bulunduklar ordu kumandanlarnn emredecekleri istika
mette hareket edebilecek muntazam bir hle girmilerdi,
 SULTAN HAMD VE PAALAR
kinci Merutiyet Mebusan Meclisini a gnne han
gi kyafet ve nasl bir ehre ile gittiine dair o gn
alnm fotorafnn kliesini kar sahifede grdmz
Sultan Hamidin ttihad ve Terakki iin msbet fikir sa
hibi olmasna elbette imkn yoktu. Otuz sene, mpa
ratorluun kaderini en geni ve koyu merkeziyetilik l
leri iinde elinde tutmu olan Padiahm, vatan idare
telkkilerinin karsna dikilmi bir siyas teekkl iin
elbetteki ak, belirli, aydnlk fikirleri olmas lzmd.
Sultan Hamid, Merutiyeti iln mcadelesi yapan ttihad
ve Terakki ile, Merutiyetin ilnndan sonra memleketi
idare etmi ttihad ve Terakkiyi birbirinden byk bir
maharetle ayrabilmi ve her iki safha iin de dnce
ve fikirleri birbirinin tamamen aksi ve bakas olmutur.

*
Sultan Hamid htralarm, Beylerbeyi Saraynda ge
irdii son seneleri iinde Mabeyincisi Besim Beye yaz
drmt. Bu, kelime kelime anlat deildi. Otuz sene
yi o kadar ksa notlarn iinde sdrmann imknsz ol
duunu, ve birok meselelerde hakikati konuabilmenin
gayri mmkn bulunduunu idrk eden sbk Padiah,
sadece, kendi devrine ve ahsna kar yneltilmi bulu
nan tenkid ve hcumlara ceVap vermek istemi, ttihad
ve Terakkiden bu mecburiyet altnda bahsetmitir. Fa
kat bu bahsedi, phe yoktur ki, daha sonraki yllar
iinde aslndan ayrtlm ve ahs telkkilere, hatt da
ha ak tbirle devrin hkim kuvvetlerine gre istika-
metlenmi izahlara sert ve sarih birer cevap da olmutur.
Otuzbir Mart hdisesi ile Merutiyetin ilm tarihi a-
rasmdaki sekiz aylk devre iinde Sultan Hamid, Talt,
Enver, Cemal Paalarla temas etmi midir? PAA
ile karlaabildi ise, isimleri ve hviyetleri ttihad ve
Terakkinin varlnda her n stn kudret haline gelen
bu ahsiyet hakknda fikri ve kanaati nedir?
Sultan Hamid, tahttan indirilmesinden evvel, sadece
Enver Bey (Paa) ile defa temas edebilmiti. Talt
Beyle, Selnikten gelen heyeti kabul ettii zaman gr
m ve her ikisini de husus olarak kabul etmek istemi
ti. Padiahn heyetin kalabalk zsm ylece bir tara
fa brakp, ikisi ise konuma arzusunun asl sebebi ney
di? Bu sualin cevabn bizzat Talt Paa, Sultan Hamid
zerindeki dncelerini anlatrken cevaplar. Der ki:
'Bana kendisini grdm gne kadar anlatlan
larla, karlatm Sultan H am id arasnda hi b ir m na
sebet bulam adm samimiyetle itiraf etm ek isterim . Bir
kere, m uhatab ile olan m esafesini ok gzel tyin edi
yordu. Ne dndn anlam ak m m kn deildi. Az
sylyor, z sylyordu. Fakat, konum a devam edip,
kendi kanaatleri ve dnceleri hilfna b ir istikam et
ald zaman yle sebepsiz tel gsteriyordu ki, byle
haller olmad zaman teekkl etm i bulunan m sbet
k anaat derhal kayboluyordu. Y aknlarndan dinledikld-
rim de, kendilerinin en ok ikyetlerini mucip olan mev
zuun byle zam anlarda meydana ktn sylediler. Fa
kat daha sonraki tem aslarm da edindiim kanaat, m uha
taplar iin k a t hkm verinceye kadar, Sultan H am idin
ok dnddr.
*

Talt Paa, Sultan Hamidin ahs ve iki yakn ve
kader arkada Enver ve Cemal Paalar iin neler d
ndn renmi olarak memleketten ayrld...
Sultan Hamid, Olar iin tecrbe ve ihatalar gayr
kfi, m em leket ve milleti tanmaz, m ahdut m uhit iinde
kalm olm aktan m tevellit b re kararlara mahkm...
insanlar demiti. ttihad ve Terakki iin verdii bu hk
mn balca muhatab da, phesiz ki, PAA idi.
Hdiseler, daha ar olmasa da mmkn olan bu
tehise hak verdirecek, birok meseleleri tarihin hkm
nne ymtr.. K, aradan yanm ara yakn zaman
gemi olmasna ramen sbk Padiahn tehisinde
zlmemi meseleler ortada duruyor...
Birlikler mtemadiyen talim ve terbiye ile megul olduk
lar gibi, hemen her gn stanbul ve skdar cihetlerinde
frka ve kolordu manavralar yaplmasna balanlmt.
Enver Paann kumanda leyetini genletirmek su
retiyle tatbik mevkiine koyduu asker slhatn cidden isa
betli bir tedbir olduu tamamen meydana kyor ve byk
birliklerin strateji ve taktik kaidelerine vkf gen kuman
danlar elinde hareket kabiliyeti kazandklar grlyordu.
Almanlar bu neticeyi grdke; elde bu kadar mun
tazam bir asker kuvvet varken, bunlar hemen istifade
mevkiine koymayp da Alman ve AvusturyalIlarn ma
lbiyetine uzaktan seyirci kalmak, katiyen doru deil
dir, diyorlard. !
Burada ufak bir halram tazelemek isterim. O gn
lerde stanbulda her azda bir sz dolayordu.
Enver Paa Almanlarla ittifak ederek Rusyaya harb
iln etmemiz hususunda israr ediyormu. Ben ise taraf
szlktan katiyen kmamak fikrinde imiim. Mnakaa
mz o kadar ilerlemi ki, hatt M edis-i Vkelda Enver
Paa bana kar tabanca ekmi, fakat ben ondan evvel
davranarak kendisini ayandan yaralamtm. En garibi,
bu yalann sefir Morgethavm bile htralarna girmi
olmasdr. Koca sefir!.. Mahalle dedikodularna dayanan
ahs mtalelarm, bir kere de bu hakikatleri okuduk*
tan sonra gzden geirirse acaba yz kzarmyacak m
dr?
Ben kendisine haber vereyim ki, gerek Abdlhami-
din keyfi idaresine nihayet vermek iin ihtillci gibi a
ltmz zamanlarda, gerek ihtillden sonraki alma
mz esnasnda ve nihayet nazr sfatile ibirlii yaptmz
sralarda ne Enver Paa, ne Talt Paa, ne ben ve ne de
dier alma arkadalarmzdan hi biri, deil birbirimi
ze kars "tabanca ekmek, hatt izzetinefsimizi krabilecek
CU vtfak br muamelece lujiuumam?d*?\
 Biz sefir Morgenthaunun inand ve bakalarn da
inandrmak istedii gibi karanlklardan gelmi insanlar
deiliz. Kimimiz asker darlfnunlarda tahsilimizi ikml
etmi, bir oklarmz Trkiye ve hatt sefirin iddia ettii
gibi, hi bir zaman posta mvezzii olmam olan Talt
Paa bile, muntazam bir ilk ve orta tahsil grdkten son
ra Selnik hukuk fakltesinden diploma alm olduun*
dan, bizden apaara has olan hareketlerin kmasna
imkn yoktur.

HARB NDE P A A L A R :

O irinci Dnya H arbi drt yl srd ve bu drt yl

iinde, PA A LA R n m em leket idaresine dile-
dikleri gibi hkim olmalarn zedeliyen hi bir hdise
vukua gelmedi. Nasl gelebilirdi? Mebuslar Meclisi sre
siz toplantlarna ,son vermiti. Bu Meclis bir bakma
mevcut ve mebuslar eitli ilerde, daha ok ahslarna
ve mizalarna uygun vazifelerde idiler. o da hava
lndan memnundu: Bazlar, bilhassa esas meslei asker-
$ k olanlara Enver Paa, m uhtelif cephelerde vazifeler
bulmutu. Bir ksm Tekilt- M ahsusamn dar meka
nizmasnda, propaganda servislerinde, d tekiltnda
vazifeli idiler. nsanlarn, zam an zaman bir kedi kadar
hayatlarnn garantilerden m ahrum olduu o lm - ka
lm gnlerinde, fikirlerinin beenilmemi olmas ahsla
r ve aileleri iin byk tehlike idi. Bu sebeple muhale
fet susmutu, nereye gitmiti, nasl bir unutulma kesi
bulabilmiti, .ara sra grlen hom urdanm alar ve hatta
fsltlar, iddetle tenkil ediliyordu. Sinob ve Bodrum
kaleleri siyas mahkmlarla dolu idi. stanbulda. zaferden
veya bozgundan bahsetmek bile, ayn derecede lzum
suz ve sebebsiz saylyordu. Bu d grn iinde, mem
leketin idaresinin i cephesinde ve kulis arkasnda olduk
 a iddetli ayrlklar vard. Bilhassa iae meselesi, sivil
idare ile asker idarenin arasm amt. 1 Enver Pa,
topal Unvanyla tanlan Levazm ve ae Reisi daha
sonra nazr smail Hakk Paay himaye ediyor, Talt
Paa ise, K ara Kemal Beyi ve kadrosunu tercih ediyordu.
A ralarnda zzet, Vehib, Cevad Paalar bulunan daha
tecrbeli ,k um andanlar, Enver Paann idaresinden hi
memnun deillerdi ve kendilerine birer ordu idaresi veril
mi olmasna ramen, ne .harbin pln zerinde, ne de
kumanda heyetinde m utabk idiler. Bu ayrlk, Sait Ha*
lim Paann istifas ve Talt Beye (PAA) rtbesi verile
rek (Sadrzam = bavekil) olmasndan dolay daha a-4
k ve daha derin bir uurum haline geldi.

ENVER YALNIZ BIRAKMAK :

o
PA A LA R da teker teker ayn derecede yakn-
dan tanyan ve ttihad ve Terakkinin Umum K
tiplii gibi yksek kademeli hizmetlerde de bulunan Eyub
Sabri Bey (rahmetli Eskiehir mebusu Eyub Sabr Ak-
gl) bilhassa harb iinde Enver, Talt, Cemal Paalar
arasnda derin ayrlklar olduunu kaydederek diyor ki:
Bu ayrlklar, siyas hayatmzn dier devrele
rinden, iktidar ellerinde tutanlarn aralarnda km ve
kmas tabi olan ihtilflardan daha derindi. Fakat, her
de bir taraftan memleketin iinde bulunduu muha
taral vaziyeAi idrk etmi olduklar iin, dier taraftan
eer aralarndaki ihtilflar meydana kacak olursa, za
ten etraflarnda gayrimemnun halkas mtemadiyen ge
nilemekte olduu iin birok uurumlar olduu gibi so
nuna kadar muhafaza etmek, fakat bunlar bakalarnn
nazarlarndan saklamak kiyaset ve basiretini gsterdiler.
Aralarnda byle dnen ve dndn muvaffakiyet
le tatbik eden de Talt Paa idi.
 , , ... ... >A$ALAk CVS

Talt Paa, baz mevzularda Cemal Paay, tercih

ederdi. Cemal Paa, vaka, daha derimi, hakik dnce
lerini maharetle saklar ve kindar idi. Fakat daha basiret
li ve eer verdii karar umum tarafndan benimsenmeyib
tadili iin kendisine telkinler yaplyorsa, bunlar msbet
karlar ve fikrini deitirirdi. Fakat Enver Paa, bir mev
zua karar verdi mi, muhakkak yapard. Fakat buna mu
kabil Enverin btn teebbs, hareket, faaliyet ve karar
larnda hkim olan yegne endie ve gaye, memlekete
hizmet edebilniek ve faydal olmakt. Kendisi nihayetsiz
derecede samim, fedakr, faziletli, namuslu ve alkan
olduu iin, herkesi byle telkki ve kabul ederdi. Bir
gn, Talt Paann fazla imanlamasndan bahsedildii
nda, ok samim ve hi bir ard dncesi olmadan:
Bu kadar meguliyet arasnda midesi ile ura-
mya nasl vakit bulabiliyor... demiti. Enverin bu sz
lerinde bir emme-i istihza aranmamasn rica ederim:;
ok eski arkadam, refikim ve dost-u kadmimdir.
Kendisinin hepimizin hayatnda yeri ve mevkii olan iti
yatlardan hi birisi ile mnasebeti olmamasdr ki, onu,
byle dnmeye sevkederdi. Yoksa, dedikodu, yalan, is
tihza, bilhassa arkadan konumak, yermek, kin ve gayz
onun bilmedii eylerdi. \
Talt Paann, 1917 senesi banda Enveri Harbiye
Nezaretinde brakarak, Bakumandan vekletinden uzak
latrmak iin harekete getiini duydum. Bunu bana
ok itimad ettiim iki arkadam sylemiti. Talt Paa
yapt zemin yoklamalarn, Enver Paann Almanyada
olduu zamana rastlamt. Merkez-i Umum de bu fi
kirde idi denilebilir. Bu tarih, sadrzam Sait Halim Pa
ann istifas ve yerine de Talt Paann en tabi namzed
olmas devresine rastlar. Ordu iinde gayrimemnunluk
da olduu muhakkakt. Bakumandan vekletine en kuv
vetli namzed Ahmet zzet Pasa idi. zzet Pasa, daha tec-
C FAALAk kVAs m

Hibeli ve daha ihtiyatl addediliyordu Bunun iin de Ta

lt Paann, Enveri arkadalarndan uzaklatrmak iste
dii, dier ve daha doru tbirle Onu yalnz brakmay
arzulad ve bu ekilde bir emrivaki ile neticeyi almak
istedii, Cemal Paann da- kendisi ile bu noktada muta
bk olduu srarla sylenmitir. Cemal Paann Enver
Paa ile arasnda ahs olduu kadar prensiplerle alkal
baz ihtilflar olduu muhakkakt. Talt Paann Enver
Paaya kar, bir aabey duygusu ve muhabbeti besle
mekte olduu sylenebilirse de, Birinci Dnya Harbi
ilerledike harbin revinin ve neticelerin msbette men-*
fiye doru akmasndan sonra, bir niesul bulabilmek ol*
masa dahi, hatal hareket etmi olanlar aratran tecr
belerin ahsiyet zerinde toplanmasyla, aralarnda
oktai nazar farklar gn getike derinleti ve Talt Pa
a, biraz d Enveri sevmiyen Ve istemiyen kumandanla
rn tesiri altnda kalarak kendisine kar menfi vaziyet
ald. Almanya bize yapt yardmlar ksmak isteyince,
ve arada hdiseler knca, Talt, Enver Paaya yle
demiti:
Bunlar Alman m paratoru ile sen bizzat gr
erek halletmelisin. nk arkadalar ileride bu ihtilf
larn kabileceini syledikleri zaman, sen, onlar halle
debileceini sylerdin. imdi bu vaadim yerine getirme
sras geldi.
Enver, bu szlerden hi bir sitem hissesi karma
m, Almanyaya gitmi, Kayserle konuarak bahis mev
zuu meseleleri halletmiti.

CEMAL PAA, ENVER PAAYA YER DE

TRMELER N TEKLF EDYOR:
yub Sabri Bey, PA A LA R arasndaki hdise
ler zerinde unlar ilve eder: Enver Paa ile
Cemal Paa arasnda da biEhassa / Drdnc Ordunun
idaresi zerinde esasl ayr grler vard. Cemal Paa,
Alman generali Falkenhaymn Msr zerine harekt
idare etmesini asla hazmedememi, Filistin cepheisi boz
gununu, Alman kumandannn hatasna balamt. Ba
kumandanla Falkenhaym ikyet ettike, Enver* Al-
man karargh- umumsinin bu fazla itiniad ettii Ve iner-
gub kumandannn istenmedii intiban uyandracak bir
harekette bulunmamak iin Cemal Paay daima idare
etmiti. Bir defa hdise yle derin bir ihtilf halini al
mt ki, Cemal Paa, bizzat ahsa hitab eden ifreli
bir yazsna gn cevab alamaynca, buna fena hahte
ierlemi, Talt Paaya uzun bir ikyet mektubu gn-1
dermi, Talt Paa da vaziyeti yine idare iin Enve
rin ok megul olduu, cevabn ancak bu sebeple gecik
tii mazeretini ileri srnce, Cemal Paa u cevab ver
miti:
Benim de kendisi kadar bu mevzu zerinde
tecrbem var. H atta byle bir mukayeseyi asgari tevazu
iinde yapmaktaym. Benim de burada hangi artlar iin
de hizmet .grdm buraya geliniz, grnz, anlaynz
ve icab ederse Enver Paa Hazretleri ile mevkiimi beca
yie amade olduumu da ltfen biliniz!
Bu his ve taleb, Cemal Paann an ve hiss duygu
su deildi: Kendisinin, Bakumandanlk mevkiini deil,
Harbiye Nazrlm ahs iin dndne phe yoktu.
Nitekim, ttihad ve Terakkinin ON FEDAsi, kendi i
lerinden gelen bir hareketle, Enveri daha 1 kaymakam
iken, bir emrivki ile mirlivla (yni Tmgenerallie)
ykselterek, deta, zor kullanb Ordunun bana geirdik
leri zaman, rtbesi miralay olan Cemal Bey, bu tayine
gizli vastalarla elinden gelebildii kadar kar koymu,
Talt Beyi ve dier ttihad ve Terakki erknn ikaz et
mi, hiyerarik kariyerin bundan ! mteessir olacan,
 Cemal Paa, Gazze cephesinde bir teftite.
(mparatorluumuzun kaybedilmi topraklarnda son h areketler.)

F. 16
halbuki bilhassa orduda kdem ve tecrbenin kymetim
ve doldurulmaz yerini izah etmiti. Cemal Paa, Enveri
kaymakamlktan Paala kadar ykselttirip ok gen
yanda ve hatrmda kaldna gre, otuz iki yann
iinde ordunun bana getiren bu ON FEDAyi asla t-
nuhnam, affetmemi, onlarla daima muhasm kalmt.
Tekilt- Mahsusa Reisi Eref Bey, Hicaz Emri Hse
yinin isyan edeceini ok evvelden ve ok kuvvetli ve
sikalarla tesbit etmi, bunu, Suriye ve Hicazn mukadde
rat eline tevdi edilen Cemal Paaya ahsen ve ifreli ra
porlarla bildirmi, derhal harekete gemesini istemiti.
Zannedersem, bu mevzu zerinde Eref Beyle Cemal Pa
a arasnda bir de ar mnakaa olmu, Eref Bey En
ver Paaya, eer Cemal Paa Drdnc Ordu kumandan
lnda braklrsa, Hicaz isyannn nlenemeyeceini ve
mesuliyeli ayn zamanda, Harbiye Nazr ve Bakuman
dan satiyle kendisine de ait olduunu ve olacan sy
lemiti. Enver Paa bu sert ikaz zerine Talt Paay
vaziyetten haberdar etmi, tellanan Talt Paa, yakn
dostu olan Eef Beyi dinlemi ve Enveri Suriyeye seya
hate beraberce raz etmilerdi. Fakat aradan geen -
man iinde Mekke Emir erif Hseyin hazrltm ta
mamlam ve en buhranl devirde isyan bayran ek
miti. Talt, Enverin mizacn bildiinden Cemal Paa
nn sitemli mektubundan kendisine )bahsetmemiti. Fa
kat, iki asker Paa arasnda, tehlikeli atma bulutlar*
mu dolatm bu hdise ile daha yakndan anlam, iki
sini bir araya getirerek buzlarn zlmesini istemiti*
Falkenhaym bir mddet soma ayrld amma, Bakuman
danlk ile Drdnc Ordu kumandanl arasnda, mev
ki ve selhiyet mevzuu zerindeki ihtilflar, iki Paann
ahs grleri ve birbirleri arasndaki mnasebetlerin ay
nas halinde srd. Enver ve Cemal Paalarn memleketi
terketmelerinden sonra da, tam bir anlama halinde ol-
duldan iddia edilemez. Nitekim, Cemal Paa Efganistan-
da iken, Enver Paa arkadann Emir Emanullah Han
la beraber giritii hareketlerin, daha evvelce kendi ara
larnda kararlatrdklar faaliyetle telif edilemiyeceim
sylemitir. Bu kararlatrlm olan iler ne idi, onu
bilemiyorum. i

YABANCILAR ve PAA LA R :
e
^jj PA A L A R arasndaki fikir anlamazl, yaban
c mahfillerce de malum bulunuyordu. Birinci Dn
ya Harbinin sonunda neredilen yabanc vesikalar, bil
hassa ngiltere ve Rusyanm U PA ALAR arasndaki
ayrlklardan esasl ekilde istifade etmek istediini orta
ya karmtr. Ruslar, Cemal Paa iin ok ar ittiham-
larda bulunmulardr. Bu iddiaya gre, Cemal Paa, bir
hkmet darbesine hazrlanm idi. Kendisi, Almanya ile
birlikte harbe girmemize katiyyen taraftar buiunmuyor-
du. H atta ylece ki, Farnszlar namna alan Suriyeli
baz ahsiyetlere, hkmet darbesi iin artlar ileri
srmtr. Rus Hariciye nazr Sazanofdan, Paris, Lond
ra ve R om adaki byk elilerine eken telgraf udur:
Numara 6391 23 terinievvel 1915
stanbul Ermeni muhafilinden bildirildiine gre,
eer devletler kendisine aadaki artlar teklif edecek
olurlarsa Cemali stanbul hkmeti aleyhinde ak bir
isyana meylettirmek midi mevcutmu:
1 Sultann riyaseti altnda, Suriye, Filistin, Irak,
Arabistan, Kilikya ile Ermenistan ve Kiirdistan muhtar
eyaletlerinden mrekkep olacak; Trkiye Asyas nn
masuniyet ve istikllini devletler tekeffl ederler.
2 Babadan byk oula veraset suretiyle gemek
zere sultan olarak Cemal Paann iln edilmesi.
 3 Cemal Paa stanbul hkmetini ve sultanm
Almanlarn elinde esir ve binaenaleyh mlga ad ve iln
ederek bunlar aleyhinde sefer ama taahht ediyor.
4 Onun stanbul zerine sefer etmesi halinde
devletler onu silh, erzak, ve tehizat ve topu ile tehiz
edeceklerdir.
5 Harbin sonunda devletler Cemale yardmda
bulunacaklardr.
6 Cemal, stanbul ve Boazlarn terkine raz o-
Sacak.
7 Cemal, imdiden itibaren Ermenilerin kurta
rlmas ve harbin nihayetine kadar onl*an {beslemek iin
tedabir ittihaz etmei taahht eder.
Her trl dahil ihtiltat yalnz ve ancak Trkiye-
nin kuvvetlerini zayflatr ve bizim faydamza hizmet
eder. Binaenaleyh bize sadk Ermeniler vastasile Cemal
ile gizli nzakcrata girimek lzmdr. Eer Cemal Al
manlar kovmaa ve stanbul hkmetini devirmee mu
vaffak olamazsa dabi Osmanl mparatorluunda bir u-
ri ve fesad karmak hususu bile faydadan hli olmya-
caktr. Mahrem bir surette Hariciye Nezaretine keyfiyeti
tebli ederek mstaceldi fielgrafla malmat vermenizi
rica ederim. Sazanof
Bu anlama mttefikler arasnda bir mddet jnza-
kere mevzuu olmu ise dc Cemal Paann bu ii baara
cana gvenilemedii iin sonradan terkedilmitir. A n
cak Rus diplomatlar Tiirkiyede dahil bir isyan kar
mak ve Trk enerjisini felce uratmak hususunda al
maktan vazgememilerdir. Nitekim stanbul Rusya Se
fareti batercman Mandelstein bu gaye etrafnda svi-
redeki baz Trklerle mnasebete girimi ve oradan Rus
ya Hariciye Nezareti ile muhabere etmitir. Fakat bu
teebbs de suya dmtr.
 EN AIR A Y R IL IK L A R :

"I" alt Paa ile Cemal Paa arasndaki fikir ayrlklar

ve devletin varl ile yakndan ilgili temel mevzular
zerinde, muhalifleri bile oktan aan farklar, Cemal P a
ann Suriye ve Hicazda, deta, mstakil bir hkmdar
gibi hareket etmesinden sonra bsbtn meydana km
t. Talt. Paann Cemal Paay buradan uzaklatrmak
iin harekete getii muhakkaktr. H atta rivayete gre.
ttihad ve Terakkiye kar mal ve ktisad mevzularda
ok esasl muhalefette bulunmu ve yapt jeriyat so
nunda. bir gece, Bakrkyiindeki evinden kti srada
ldrlm olan dyun-u umumiye mdrlerinden Zeki
Bevin kaatilleri olan Nzm ve Ahmedi, Cemal Paaya
suikasd iin oraya gndermi olan baz mfrit ahslar
m bu teebbs, Merkez-i Umumce de malm olduu
halde, Cemal .Paa ikaz edilmemi, fakat Cemal Paa,
Ermeni mebularmdan Zhrab ve Vartakesin kaatili ol
mak thmetiyle Nzm ve Ahmedi yakalyarak ikisini
de muhakeme ettirmi ve astrmtr.
Talt Paa, Arab milliyetperverlerinin daha bir
mddet (idare) edileceine ve Hicaz isyannn kmasna
mni olunacana samimiyetle inanyordu. Cemal Paay
bu mevzu zerinde zaman zaman ikaz da etmitir. Fakat
Cemal Paa, Arab ayaklanmasnn ancak iddet tedbir
leriyle bastrlacana kani olduundan, o mehur Alivve
divan- harbini burmu ve Arab leminin en t annm
sahavetlerini buraya sulu olarak verdirerek, seri halin
deki idam kararlarn tereddtsz tasdik etmi ve yerine
getirmitir. H arb iinde fevkalde mahkemelerin verdii
idam hkmlerinin tasdiki, Ordu kumandanlarna veril
mi selhvet idi. Bu h akk, baz ordu kumandanlar
Cevad Paa, zzet Paa, Mustafa Kemal Paa, Kzm
Karabekir Paa katiyyen kullanmamlardr. Buna mu-
kabil bazlar, vc bilhassa Cemal Paa, divan- harblerin
verdii idam kararlarn ahsen tasdik etmi, ve Arab
ayaklanmasn muhakeme eden Aliyye divan- harbinin
muhtelif safhalarda verdii elliyi akn idam hkmn
tasdik ve yerine getirmitir. stanbuldaki Arab mahfille
rinin ve adaletin bu ekilde tatbikini istemiyen ahsiyetle
rin Talt Paa zerindeki tazyikleri dolaysiyle, Sait H a
lim Paann ^istifasiyle hkmeti kurmak ve bu suretle
btn iktidar eline alm olmak gibi, sivil diktatrlk
deniyebilecek vaziyete gelmi bulunan Talt Paa, Cemal
Paann ancak fevkalde hallerde bavurabilecei idam
hkmlerinin tasdiki selhivetinin nasl bir snr iinde
kalabileceini Adliye Nazr brahim Beyden sormu, o
da, Temviz Mahkemesi ve Devlet uras mtehasss za-
larmdan kurulu 'bir meclise mevzuu tetkik ettirmi, Mec
lis incelemelerine esas olarak kumandanlarn * verdikleri
idam kararlarnn mahiveti ve karar suretlerini tetkik et
mek istemi, Harbiye Nezareti kanalvla Cemal Paava
iletilen bu suale kar Drdnc Ordu kumandan ok
si nir le ne rek sert bir cevab vermi, ve verilmi kararlarn,
merivette olan kanun hkmleri erevesi iinde olduu
nu, yrrlkte olan mevzuatn tatbikinin de yine esaslara
balanm bulunduunu ve bu sualin sorulmasnn mucib
sebeplerinin izahn istemiti. Halbuki dier ordu kuman
danlar, kendi mantklar iinde kanunun tatbikine
dair-istenilen bileivi gndermilerdi. Grlyordu ki, Ce
m a l Paa, kendisini, bu gibi suallerin sorulmas yetkisi
nin 7erinde ve dnda gryordu.
Drdnc Ordu Kumandan, deta, mstakil ve ms
tebit bir ."hkmdar gibi kendisini harekete sevkeden ve
(Arab ihaneti) adn verdii hazrlm svle anlatr:
ama vardmda Srive Valisi Hulusi Bey be
nimle gayet mhim .meseleler zerinde konumak istedi- j
ini sylemiti. Hemen o gece hkmet dairesinde bir
letik. Fransz Konsoloshanesinde msadere edilmi olan
pek mhim resm vesikalar bana verdi. Bu vesikalarn
byk ksm amm ve Beyrutun ve daha isair ehirlerin
slm byklerini itham etmekte olduundan bunlar hak
knda hemen takibat icras lzm gelip gelmiyeceini kes-
tirenemi olduunu ve karar vermek iin benim oraya
varm beklediini syledi. Bu vesikalar, Arab ihtillci
lerinin Fransz himayesi altnda ve deta Fransz hk
metinin tertip ve tevikleriyle almakta olduklarm, hi
bir phe ve tereddde yer brakmakszn isbat ediyor^
du.
Fakat bu hainler aleyhine derakap kamn takibat
icrasna balamak, teminine altmz slamclk hare-
ketinin birlemesi gayesini tehlikeye atabilirdi. Dman
larmz bu kanun takibat etrafnda o kadar iddetli *
propaganda yapmaa balarlard ki, bizimle temaslarn^
kaybetmi olan Msr sribi, Hindistan gibi, Cezayir ve
Fas gibi, slm memleketleri, Trklerin bir intikam his
siyle vevahut Turan unsurlarnn tahakkmn temin
m aks ad ivl e Arab bvklerini imhaya kalktklar naza-
riyesine inanabilirlerdi.
Halbuki mnhasran, slm leminin ecnebi esare-
tinden kurtulmas maksadivle giritiimiz bu muazzam
mcadele anasnda btn slm memleketlerinin ibirln-
i elzem idi. i
Binaenaleyh bu vesikalar imdilik pek gizli tutmak
kah edecepine karar verdik. Yalnz benim Sama varm
dan evvel Baalbekli Nahle Mtran Pasava ait mhim ve
sikac rf Harb Divanna (asker Skynetim mahke
mesi) vermis ve Harb Divan bu zat aleyhine takibata
balam olduundan bu muhakemeye devam edilmek
zarur idi. !
Harb Divan Nahle Mtran Paa hakknda ebed
krek cezasna hkmetmiti. Ben Kudiise gittikten sonra
 KML PAA VE ONLAR...
C ultan Hamid devri byklerinden, yni, Sadrzam
unvan ile m em leketi idare edenler arasndaki ricl
den, ttilad ve Terakki ile yldz asla badam yan ve
sonuna kadar m cadele edenlerin banda, kliesini k ar
sahifede grdmz Kmil Paa gelir.
kinci .Merutiyet devrinden ok evvel ve Sultan Ab-
dlmecid, yni, Tanzim atm ilnndan Cum huriyete ka
dar, sadnzam lann, ya ngiltere, ya Fransa, ya Almanya
veya h a tt Rusya taraftar olm alar aa y u k an tabi
grlrd. M stakil siyaset takibi im knn kaybetm i
devlet iin bu yol, aa yukar norm al saylrd. ttih ad
ve Terakki iktidar zam annda ise, Alman politikas s
tn durum a gelmiti. Sait Halim, M ahm ut evket, b ra
him H akk, Talt, Hseyin lilrai Paalar gibi ttih ad ve
T erakki devrinin Bavekilleri iin Alman siyasetine m u
vazi yol takip etm ek, aa yukan, aynnlm az istikam et
ti.
Kmil Paa, bu bakm dan da ttihadclarn karsn
da idi: Kendisi, bir kanaat ve inan olarak, samimiyetle,
ngiliz siyasetini tercih eder ve taraf su ile evrili,
yni bir yam n-ada olan Trkiyenin, bilhassa o devirde
denizlere hkim en byk devlet-i bahriye olan Byk
B ritanya m paratorluunun karsnda vaziyet alamya-
cam sylerdi. Balkan H arbinin en ac gnlerinde ikti
dara gelen Kmil Paa, Bab- li baskn ile ve zor kul
lanlarak mevkiinden uzaklatrlm , daha sonra mem
lekete gelmesine m ni olunm u, bir m ddet M srda kal
m, bu srada H indistan dn K ahireye gelen ngil
tere K ral ve Kraliesi tarafndan kabul edilmi, h a tt e
kilen ve ok m ehur olan bir fotorafta, K ral kendisi
ni, Kralie M erinin yanm a otu rtarak , elini om uzuna koy
mu ve Altnc J o rjun bu iltifat, Msr H idivin, Kmil
Paann arkasnda em ir zabiti gibi dikmesiyle de, o buh
ran gnlerinde kim in iktidara gelmesi halinde m e m le
ketin k urtu lab ilecei m nakaalarna yol aacak kadar
tesir etm iti!... ttihadclar, um um efkrdaki tem ayl
Suriye valisi Hulusi Bey, Nahle Paann Samda kalmas
n mahzurlu telkki ederek Diyarbakra nakli emrini s-
tanbuldan alm ve Nahle Paa, valinin emriyle muha
faza altnda Diyarbakra sevkedilirken, Cerablus tarafla
rnda gece kamaa teebbs ettiinden, muhaazasma

sezinlediklerinden Kmil Paay m em lekete sokm am lar,

bu tecrbeli devlet adam da, son senelerini memleketi
olan K brs Adasnda geirmi ve orada hayata gzlerini
kapam t.


Kmil Paann htralarnda da, h a tt Sadnzam (Ba
vekil) olarak beyanlarnda da ve daha sonraki safhalar
da da, t t ih a d ve T erakki tbirinden m urad ve kasd
PAAIardr.
Kmil Paa m uarzlan hakknda, hibir zam an sert
ve ar hkm ler verm em itir. Buna ramen, PAA-
lar hakknda vard kanaat, Sultan H am idinkinden pek
farkl deildir. u tbirlere rastlan r:
T ecr b esizlik , dar d n c e , v a ta n ta n m a m a k , il
h a m ve k a n aatlerin i b ak a la rn d a n alm ak , siy a s v e nef-
sa n h is le r in e zeb u n ve k u rb an o lm a k , m s a m a h a s z lk ,
idd ia e ttik ler i hrriyet-i e fk r d a n bizzat k en d ilerin in
m a h r u m iy e ti, m u ta b a s b s v e d a lk av u k m izl k im selerin
m a h k m u ve. esiri o lm a k , t t i h a d ve Terakki frk a sn n
m e n fa a tle r in i v a ta n h a k la rn n fe v k in d e telk k i etm e k , c i
han siy a s e ti h a k k n d a h i b ir fik ir ve b ilgiye sah ip b u lu n
mam ak...


Geriye ne kald? suali h atra gelebilir amma, PA-
ALARm arkasndan yle eyler sylenmi ve yazlm tr
ki, siyas rakipleri olan Kmil Paann bu tenkid ve h
km leri, ok hafif ve bilhassa ok nezih ve tem izdir.
Ki, sam im iyetle itiraf edilmek icap ederse, hakikat
pay da yok deildir... m paratorluum uzun son on sene
iindeki akbeti baka nasl izah edilebilir?
 memur jandarmalar tarafndan ii olarak ele geirildii-'
ni Hulusi Bey yazmt.
am Fransz Konsoloshanesinde bulunan vesikalar,
Mebuslar Meclisi kinci Reisi Emir Abdiilkadir zade E-
mir Ali Paay, biraderi Emir meri, eski am Mebufeu
efik El-Meyyed Beyi, yandan Abdhamid Zhravi
Efendiyi, Drz eyhl-meayihi, Yahya El-Atra, ml
kiye mfettilerinden Abdiilvahap El-ngilizi ve kr
El-Asl, am mebusu Rt Bey El-emay velhasl pek
mhim Arab eraf ve byklerini tereddt edilmeksizin
ithama kfi delil ve emareleri haiz bulunduklar halde,
Ihelki bu Umum Harbin, slm lemi iin lm-kalm
mcadelesi olduuna kani olmulardr da, gemiteki ca-
niyne niyet ve fillerinden nedamet getirmilerdir ml
hazasnda bulunarak, haklarnda kafiyen bir ey yapl
mamasna byk bir iyi niyetle karar vermitim.
Arabarm lisanlarna ve baz dahil msaadelere sa
hip olmalarna zaten teden beri muhalif olmadmdan,
Arab htillcilerin reislerinden olduunu, htralarmn
bas tarafnda arzettiim Abdkerim-iil-Halili yanma a
rdm ve kendisine byk iltifatlarda bulunmaa bala
dm. Onun vastasiyle Arab ihtillcilerinin en atelilerin
den Dr. Abdurrahman ehbenderi ve Paris Arab kongre
sinin balca tertinlerinden El-Mfid gazetesi sahibi
Abdleani El-Arisiyi ve mehur E-Muktebes gazeteci
sahibi Mehmed Krd Alivi ve sair ihtillci byklen et
rafna foslamaa basladrm. Bunlara hkmetin gr
lerini ve bu Umum Harbden zaferle kacak olursak, s
lm leminin yabanc esaretinden tamamen kurtulmas
imknnn elde edilebileceini anlattm.
Heoi, itiraz etmeden ifadelerimi tasdik ve grle
rimi tasvib ettiler ve bu Umum Harb esnasnda Suriye
ve Filistin Arablannn btn mevcudiyetleriyle hkme-
k te muti ve bal kalacaklarm ve hi bir mklt -
karmyacaklarn, dinleri ve namuslar zerine yemin
ederek temin temee baladlar.
*
Cemal Paa, daha sonra, bu vaad ve yeminlere ra
men devletin birliini ve varln zedeliyen, ordunun en
nzik ve buhranl devrinde isyanlar hazrlam olan ye
ihanet vesikalar karsnda sularn itiraf eden hainle
re ceza vermi olmann vatanseverliin tabi art oldu
unu uzun uzun izah ederek kendisini mdafaa etmekte
dir. Fakat takip ettii siyasetin ve yrd iddet me-
todlarmn, stanbuldaki arkadalar .tarafndan benimsen-
mediini de bilmektedir. Bu sebeple yle der:
Ben, kanunlarn ve vicdanmn emrettii yolda
cesaretle yrdm. Bunun hesabn vermiye her Zaman
madeyim.

YARI B4R SULH TEEBBSLER ve

PA A L A R :

}-f arbin aleyhimize bir cereyan ald gn gibi ikr

idi. Zaten memleketteki bir ksm aydnlar, bilhas
sa Avrupann muhtelif yerlerine, ve tercilhan tarafsz
memleketlere, svire, spanya ve imal lkelerine ekil
mi olanlar, Osmanl devletinin .harbin dnda brakmak
iin ellerinden geleni yapmlard. Bunlarn iinde, ger
ekleri bilemiyenler de vard. Bir oklar, harbe girme
nin sadece Enver Paann ihtiras, Cemal Paann veya
Talt Paann iktidar ve kudreti kendi nefsinde toplama
gayreti olduunda grmek gibi, hakikate uymyan iddi
alar ve inanlar iinde .'idiler. Harbin ar klfetleri al
tnda olan devlet de, hakikatleri muhaliflerine anlatabil
me imkn ve kudretine sahib deildi. Bu sebeple iki ta
raf arasndaki anlajnazlk etin isafhalar geirerek de
vam etti, ve harbin nihayetinde mtareke ile beraber pe
in hkme sahib olanlar, yeni Padiah Sultan Vahidet-
tinin tesirleri altna alarak .ar sert hkmlere gittiler:
Tpk, ttihadclarn 1908-1918 devresinde yaptklar gi
bi.. Tarihe srt dnm ve gz kapam olan idarecile
rin zaten bakaca akl ve mantk yolu zerinde yrme
leri elbette ki mmkn deildi ve beklenemezdi.
Bu mddet iinde cidd ve iktidar ele almya kadar
uzanan teebbsler de oldu. Muhaliflerden byk ksm,
memleketi terketmiti. Dierleri, vatann cr yerlerine sr
gn edilmilerdi. Bazlar, Bodrum ve Sinob kalelerinde
menfi hayat yayorlard. Ordu kumandanlarna idam h
kmlerini tasdik selhiyeti verilmi olmas, memleketin her
tarafnda rf idare iln edilmi bulunmas, harb hlinin
her gn artan tahditleri ve skntlarna kar ykselen
memnuniyetsizlik ve hosnudsuzluk halleri, bu arada bil
hassa iae tekiltnda ve halkn en hayat maddelerinden
ba gsteren vurgunculuklar, suiistimaller, vesika ve fi
usulnn baz ellerde haksz servet terakmlerine yol ama
s, fakir halk deil, orta snf bile sprge tohumu yerken,
Avusturyadan gelmi bar artistlerine biner liralklardan el
biseler hediye edecek kadar kstahlam ve pervaszlam
olan yzsz bir servet birikimi, memleketin ahlk ukur
lar iine yuvarlanmas, yabanc zabitlerin kstah ve per
vasz hareketleri, yabanc sivil memurlarn devletin haysi
yetini hie saymas, ttihad ve Terakki erknnn btn
bunlar grd ve bildii halde hepsini harbin tecelli ve
zaruretine balamas gibi fk hkmler, memlekette icab
ederse silhl bir hkmet deiiminin meruiyyetini ve za
ruretini ortaya koyacak kadar aktel hale gelmiti. Bu ha
kikate cephelerde birbirini takib eden bozgunlar da ekle
nince baz cesur muhalifler, memleket iinde bir hkmet
darbesine girimeyi denemek istediler. Bu hareketin esas
fikri de su idi: Eer, Enver ve Talt Paalar ldrlrse,
stanbulda idareyi ele almak mmkn olacakt. Bunu der
hal, Merkezi Umum zalar ile baz sivil ve asker ahsi
yetlerin tevkifi takib edecekti. Bu hareket olurken, Cemal
Paa da Suriyede ldrlecekti. Dva, dnyor dolayor
yine PA A LA R n ahsnda toplanyordu. Anlalm
ve kabul edilmiti ki, memleketin mukadderat PA-
A LA Rm elinde idi. Eer hangi yol ve vasta ile olursa
olsun, PA A LA R memleket sahnesinden ekilmi ve
ya zor kullanlarak ektirilmi olsa idi, Osmanl devletinin
o zamanki tbiriyle mnferit yni tek bana ayr bir
sulh imzalanmas ve harbden ekilmesi mmkn idi.
Bunu, Ltfi Simav Beyin htratnda da bulmak mm
kndr: Avrupada olduum srada, bana, vaktiyle pek
yakn mnasebetler perverde ettiimiz svire riclinden
bir zat, daha harbin nihayeti gelmeden ve mttefiklerin ar
tk zaman mesclesi olduu anlalan zaferi ile btn im
kn ve frsatlar kaybolmadan devlet-i Osmasiyenin neden
mnferit bir sulhe teebbs eimediini sordu. Ben de ce
vaben kendisine, byle bir imkn mevzuubahfe olup ola
mayacan sordum. Samimiyet ve adet heyecanla: El
bette m oner... nk Osmanl Devletinin sahne-i harbden
ekilmesi, her hl- krda devletler muvazenesine tesir
edecek bir keyfiyettir. Zanneder ve hatt iddia ederim ki,
byle bir kararnzda, sulh masasnda bir ok haklarnz
imdiden syanet etmi olursunuz. Bu arada unutmaynz
ki, Rusya; ngiltere ve Fransa iin eskisi kadar kymetli
bir mttefik olmaktan kmtr. Bu hakikati de anlama
nz icab eder.
Avrupa siyas mahfillerinden Saray Mabeyin Mir
lerinin mevki ve ehemmiyeti byktr ve Hkmdar ze
rinde nfuzu vardr. Ben de, Sultan Readm Ba Mbe-
yincisi olduum iin muhatabm Padiahmz mesel A l
man mparatoru veya ngiltere Kral ile, beni de, on!*1
Mabeyin Miri ile mukayese ederek bunlan sylyordu.
Halbuki bizde o senelerde btn kararlar, kendilerine


mm

B m i s I
m m m wm m i

I I
I 8m 1

kinci Merutiyetin Mebusan Meclisinin ilk Reisi Ahmet Rza Bey

(Daha sonra U PAALAR'la aras alacak ve Padiah kendisi
ni yn zs yapacaktr.)
ekanim-i selse denilen Talt, Enver, Cemal Paalar veri
yordu. Bu PAA arasnda da esasl meselelerde ihti
lf olduunu yakinen biliyordum. En ihtiyatkrlar ve ken
di kanaatim en sonuna saklyan Talt Paa bile bana ka
defa arkadalarndan sitemle ikyet etmiti. Muhatabma
bu hakikatleri elbette syliyemezdim. Fakat iimde derin
bir ac duydum. nk memleketimin mukadderat, ara
larnda ahs ve fikr ayrlklar olan bu insann elinde
idi ve onlar maalesef, bu gibi hakikatlerle ve dnya mese
leleriyle megul olamyacak kadar gnlk hdisatn ara
sna dalm, kendilerini unutmulard.
SABAHATTN BEY ve PAALAR :
L tfi Simav Beyin de mmkn grd tek bana
sulh, yni Almanyadan ayr olarak bar kabulle
necek hareketin dardan teebbsn, Harbin bidayetinde
olduu gibi, zaferin artk mttefikler safnda kalaca an
lald gnlerde, Prens Sabahattin Bey yapt.
ttihad ve Terakki erknnn hakik fikirleri ve ah
siyeti hakknda ne yazk ki. doru ve sarih bir Jikir sa
hibi olamadklar Prens Mehmet Sabahattin Bey, Mahmut
evket Paa hdisesi dolaysiyle gyaben divan- harbe ve
rilip idama mahkm edilmesinden sonra, memleket dna
kabilmi ve bir daha vatana dnmemiti. Cavit Bey
kendisine, bir af vaadnda bulunduu zaman da: Be
rim deil, kanun ve hakikatlerin szleri af etmesi
mevzuubahis olabilir. Ben sulu deilim ki hakkmda do
ru ve dil bir hkm ve byle bir hkm af htimli ko
nuulsun. Katiyyen byle bir eye teebbs etmeyiniz. B
tn mevcudiyetimle reddederim. demiti. Buna ramen,
harbin balamas zerine ve henz memleketimiz harbe
girmemiken Atinaya kadar gelerek, Hkmet Reisi (sad-
rzam) Sait Halim Paa ile ve o zaman dahiliye nazr ve
henz (Bey) olan Talt Paa ile temasa geerek, tarafsz
kalnmas fikrini mdafaa etmi* ngiliz ve Franszlarla
mzakereye giriilmesine dellet edebileceini bildirmiti.
Bu takdirde, Yunanistan da, tarafszln muhafaza ede
cek ve harb, Akdeniz blgesine yaylmyacakt.
Sabahattin Beyin teebbsleri, ttihad ve Terakkinin
mutedil ve mnevver muhitinde byk alka grm ve
denilebilir ki tasvib de edilmiti. Bunu, Cavit Beyin ht-
ratmda bulmak mmkndr ...Hseyin Cahid Beyin Cum
huriyetten ve A tatrkn lmnden sonra ikinci defa ne
rettii Ja n in gazetesinde bir ksm km olan htratta,
Cavit Bey, Sabahattin Beyin teebbsleri iin yle hararetli
bir lisan kullanmtr ki, harbe taraftar olan ve harb iin
de kard T A N N gazetesi ttihad ve Terakkinin resm
organ hviyetinde bulunan Hseyin Cahit Bey, bu hatra
tn altna not koymak mecburiyetini hissetmitir. Cavit
Bey Sabahattin Beyin teebbsleri iin unlar syler:
Mahmut evket Paamr ehadetiyle mesul tutu
larak hakknda gyab idam karan verilmi olan Prens Sa
bahattin Bey, bir mddet stanbulda saklandktan sonra
Avrupaya kaabilmi, bir mddet Fransada kaldktan sonra
ngiltereye, spanyaya gitmi, nihayet, kendi lm mesaisi
iin en muvafk yer olarak intihab ettii svireye yerle
miti. Prense mensub olan bir ok ahsiyetler de stanbul-
da tevkif edilmiler ve divan- harbin kararlar muktezas
olarak da muhtelif yerlere srgn edilmilerdi. Kendisi, ben
istikraz iin Pariste, Fransz sermayedarlariyle mzakere
de bulunduum esnada, erif Paam hareket tarzna i
tirak etmemi ve memleketin temine mecbur olduu bu is
tikrazn muvaffakiyetle nedicepezir olmas iin elinden ge
leni yapm, ahsna kymet veren Fransz recl- devlet
leri nezdinde teebbslerimizin miisbet karlanmas iin
dellet etmiti. Temaslarmzda, hakkmdaki karara ve ka
naatlere asla telmihte ve tarizde bulunmamak nezketini
gstermiti. Harbin bidayetinde Atiaya kadar gelerek mu-
F. 17
harebede bitaraf kalmamz iin lzumlu teebbsat siya-
siyeyi ihml etmememizi tavsiye etmi idi. Ben, Sabahattin
Beyin bu sahadaki teebbsatnm hsn suretle telkki
edilmesini srarla taleb etmitim. Talt Paa, bu hususta
mtereddit ve kararsz idi. Fakat bata Dr. Nzm ve Dr.
Bahatti akir Beyler bulunan Merkez-i Umum Erkn
ile bilhassa Cemal Paa, Sabahattin Beyin teebbsnn
asl se-i itibara ahnmamasn ve kendisine, devletin mu
kadderat ile zinhar megul olmamasnn ihtar edilmesini
istemilerdi.
Sabahattin Beyin insanlar kle olarak yetimekten
kurtaran ve ferd hviyet ve ahsiyet sahibi klma hareke
tine kar muhalefeti, ilminin ve irfannn en hazin tecel
lsi olan Hseyin Cahit Bey, yakn arkada Cavit Beyin
bu fikrine kar, u notu ilve ihtiyacn duymutur:
Daha sonra ele geirilen vesikalar, Rusya ile n
giltere ve Fransa arasnda,- Rusyann ittifak- msellese i
tirak art olarak stanbul ve Boazlarn kendisine terki
maddesini bilmiyen Cavit Beyin bu ekilde mtalas tabi
grlmelidir. Kendisi, bu gizli hkm bilmi olsa idi el
bette byle dnmezdi. diyor.
Fakat daha sonraki hdiseler, Cavit Beyin ne kadar
doru, Hseyin Cahit Beyin de ne kadar yanl dndk
lerini, yklan mparatorluumuzun varlnda isbat etti...
Sabahattin Beyin, birisi harbin balamasndan, fakat
henz bizim tarafszlmz muhafaza ettiimiz srada,
kincisi ise, harbin sonuna doru ve mttefiklerin zaferi
nin sadece bir zaman meselesi haline geldii' srada yapt
iki teebbs de, msbet bir netice veremedi. Rahmetli Ati
na ve Moskova Byk Elimiz muhterem Galib Kemal
Sylemezolunun htralarnda da, bu mnferit sulh te
ebbs nn iyz hikye edilir, ve Sabahattin Beyin
getirdii teklifler eer cidd olarak ele alnm olsa idi, In
giltere ve Fransann yeni tekliflerimizi dikkatle ele alma
larnn mmkn olabilecei kaydedilerek denilir ki; Va
ka. stanbul ve Boazlarn Rusyaya teslimi gibi Trklk
namna asl kabul edilmiyeeek gizli bir maddenin aleniy-
yete kmas halinde, hi bir erefli ve namuslu Trk dev
let adamnn ve bu memleket halkndan hi bir kimsenin*
siyas kanaati ne olursa olsun byle bir yaknlamaya raz
olmyaca mutlak olmakla beraber, bilhassa ngilterenin
stanbul ve Boazlar Rus igaline tevdi etmiye raz olm-
yaca da, mlm hakikatler arasnda idi. Bu siyaset ntu
vazenesi artn bizim o zaman idare edenlerin bilmemi
olmasn dnm olmak dahi azab verir. Sabahattin Be*
yin getirdii teklif, bizzat Sait Halim Paaya isl edilmiti.
Merhum, bu teklifi hsn suretle telkki etmi ve kabine
den mevzuubahis ettirmitir. Fakat mesele, ttihad ve Te
rakki Merkez-i Umumsine intikl edince, duyduuma g
re, Dr. Nzm ve Dr. Bahattin akir Beylerin balarnda
bulunduu bir grub tarafndan iddetle reddedilmitir. Ka
binede ise, Cemal Paa, teklife katiyyetle muhalefet etmi,
bunun altnda baz gizli maksatlar olabileceini sylemi
tir. Bu sebeple, cevap verilmemek suretiyle Sabahattin
Beyin teebbs akamete uramtr. kinci teebbs ise,
zannederim, stanbulda bazlarnn kyam ve isyan hazr
l ile fiil safhaya girmi, fakat neticesiz kalarak mseb-
bibleri arasnda idama mahkm edilenler bulunmutur.

YAKUB CEML HDSES :

Q alib Kemli Sylemezolunun bahsettii tek bana

bir sulh mmkn klacak hareketin gereklemesi
iin stanbulda ayaklanmay hedef tutan fiil teebbs
iin bu tbir ve netice, iin esasna intibak bakmndan ye
tersizdir ve hdisenin iyzn tamamiyle izaha yetmemek
tedir.
nk hdise, byk bir grubun veya zmrenin, esas-
h hazrlklarndan sonra vukua gelmi deildir; ttih ad ve
Terakkiyi iktidara getirmi olan hareketin ilk kadrosu
iinde yer ve vazife alm olanlarn, ksmen, ahs telkki
ler ve ibirarlar, krgnlklar dolaysiyle giritikleri ferd
veya zmrev kar koyma hareketlerinden bir 'tanesidir
ve kendisine istikamet vermek istiyenler tarafndan bif
ka ldrme ile bir ka kiiyi tasfiye ederek iktidar ele
geirmek hareketi dir. Eer bu hareket muvaffak olmu ol
sa idi, sadece ayr bir sulh m istenecekti? Yoksa, toptan
ve kkden bir iktidar deimesi mi olacakt? Bu hareketin
bana gemi olan Yakub Cemil Beyin kuruna dizilmesi
suretiyle hdise sert ve kanl bir karara balanm olmas
na ramen bu sualin cevabn bulmak mmkn olmam
tr. ..
nk Yakub Cemil Bey, teebbsnn iyzne ait
en ufak bir sr bile vermeden lmtr. Yakub Cemil Bey
kimdir, neden bir cinayet yolu zerinden iktidar deitiril
mesine gitmitir? Acaba bu teebse girerken kendisi,
PAALAR arasnda bir fikir ve ruh ayrlna inanyor,
hatt bunu biliyor muydu?
Yakub Cemil, ttihad ve Terakkinin fedaleri arasn
da kendisine zel yer kazandran bir ok hdiselerin kah
raman idi. Atlgan, cesur, gzn daldan budakdan sakn
mayan bir insand. Trablusgarb harbine katlm, orada,
rengi ar esmer olduu iin casus zanniyle sorgu sual
yapmadan bir zabiti ldrm, Enver Beyin hmndan e
kinerek stanbula dnm, Bb- li basknnda jSTzam
Paay vurmu ve iki hdisede de Enverin kendisine kr
gnln hissettiinden bir d hizmet aram, bir m ddet'
sonra yine stanbula gelmiti. Arkadalarnn dellet ve
ricasiyle ttihad ve Terakki iinde eski mevkiini almt.
Enver Beyin, kaymakamlktan (yarbaylktan) Tmgene
rallie ykseltilerek Harbiye Nzr olmasn temin eden
harekete katlmt. Enver Paa, Harbiye Nzrl ile be-
raber Cemal Beyin de Mirliva (tmgeneralliini) ln te
min etmesi, bir ok dedikodulara sebep olmu, bazlar Ce
mal Beyin terfii kendisine tebli edilmeden Paalk nifor
masn giyerek Harbiye Nezaretine gittiini ve kendisini
bu yeni rtbesi iinde gren Enver Paann hi ses kar
madn veya karamadn kulaktan kulaa fsldam
lard. O gnlerde, stanbul Muhafz unvan altnda eh
rin syiini ve kaderini eline alm bulunan Cemal Paa
nn byle bir meydan okumaya kudreti bulunduu syleni
yor ve Enverin vaziyetini kuvvetlendirmedii iin bu mey
dan okumaya mecbur olarak ba edii fsldanyordu.
Yakub Cemil, hdiseyi de byle duymu ve arkadalarnn
kendisini ikazna ramen, kendi rtbesi olan (binba) ni
formalarn karp yarbay (kaymakam) niformasn gi
yerek Harbiye Nezaretine gitmiti.
Enver Paa, Harbiye Nzrlm yakn arkadalarnn
mterek hareketi neticesinde elde ettiini bilmekle bera
ber, ilk art olarak kendilerine hi bir iinde mdahalede
bulunmyacaklarma dair sz alm ve kendilerinin kanun
ve disiplin st bir hareketleri halinde iddetle kar koya
can ve ibret olsun diye en ar muameleyi kendilerine
vaparak cezasn vereceini aka sylemiti. Ar hare
ketlerini ve lbaliliini bildii Yakub Cemili kendisini
ziyaret arnsu yverleri tarafndan haber verilince bir n
kabul edin etmemekte tereddt etti: nk arkadalarna,
kendisini Harbiye Nezareti makamnda resm niformalar
ile grmemelerini, aradaki rtbe ve makam farkna sayg
gstermelerini, orduda kurmak istedii tam disiplin ruhu
nun zedelenmesine asl msaade etmiyeceini bir ok de
falar tekrarlamt. Yverine sordu:
Yakub Cemil Bey resm elbise ile mi?
Yaver evet cevabn verince, kendisini kabul edip,
bir daha resm elbise ile makamna gelmemesini yeniden
ihtara karar vererek : eri alnz... dedi.
 V AK ANVS (RESM TARH) NN
HKM...

I / ' liesini kar sahifede grdmz Abdurrahman e-

* ^ .e f Bey, Osmanl Devletinin son vakanvs = res
m tarihisi idi. yan zl, Nazrlk, kinci Byk
Millet Meclisinde mebusluk yapt. Kendisi, son devrin
deerli eserler vermi tarih mverrihleri arasndadr.
Bilhassa, Tarih-i Osman Cemiyetinin kuruluunda, Ba
veklet arivine intikal etmi olan vesikalarn tasnifinde
ki himmeti byktr.

*
Sultan Reada ve Sultan Vahidddine Ba Mabe
yincilik yapm olan Ltfi Simav Bey anlatr:
Talt, Enver ve Cemal Paalarn b ir Alman tah
telbahiri (denizalts) ile mem leketi terketm eleri, n
aknlk ve heyecan uyandrm t. Zat- ahanenin (yni
Vahidiiddinin) aram zda cn az hayret izhar eden zat
olduunu syleyebilirim. .Bu nedendi, bir ey mi hisset
miti? nk, Talt Paann sadaretten istifasna tekad-
dm eden gnler iinde gerek kendisini, gerek unvan
hl Bakum andanlk Erkn Harbiye Reisi ve Harbiye
N azn olan Enver Paay sk sk huzuruna kabul ederek,
istifaya kendilerini ikna edenlerin banda olduunu bi
liyorduk. Damad Ferit Paa, huzura kabul edilerek ay
n zam anda kaim biraderi olan Padiahtan ttih a d ve Te
rakki erknnn tevkiflerini srarla teklif ettii zaman,
Padiahn kulak asm am asnn sebebi ne idi? Acaba, Pa
alarn mem leketi vak'asz ve hdisesiz terketm elerini
tercih mi ediyordu?
Zt- hane, vakanvs ve yn zas A bdurrahm an
eref Beyi de sk sik kabul ediyor ve gvercinlikte ken
disi ile sohbet ediyordu. Beni de bulundurduklar bu
sohbetler esnasnda, daha fazla yakn mziye ait hdi-
sat zerinde sohbet edilirdi. Talt, Enve- ve Cemal Pa
alarn memleketi terketm elerinden bir m ddet sonra,
yine b ir sohbet esnasnda mevzu, bu ayrla intikal et
ti. Ben, hdise hakknda firar tbirini kullanm ak is
tem iyordum . Fakat A bdurrahm an eref Bey bu tbiri
rah ata istim al etti. Baktm ki, Zt- ahane de ayn
kelimeyi telffuz ve istim al etm ektedirler. M saade ala
rak ve A bdurrahm an eref Beye hitap ederek dedim ki:
Bu infikki firar m telkki buyuruyorsunuz?
A bdurrahm an eref Bey benim bu sualim zerine
bir n tereddt etti. Padiah da, kendisinin verecei ce
vab alka ile bekliyordu. Devletin vakanvislik gibi ta
rih tesbitler m akam n ihraz etm i ve senelerce eyh-l
m verrihin unvann m uhafaza etmi olan A bdurrahm an
eref Beyin hkm nn ne olacan ben de ok m erak
etm itim . Cevab u oldu:
Devlet ve m illetin m ukadderatna bu ekilde va-
z-l yed olan (yni elinde tutan) zevatn Talt, Enver
ve Cemal Paalar eklinde mem leketi terketm i olmala
rna fira r denilir. nk her recl- devlet, tbi olduu
usul ve ekil iinde kendi devre-i iktidar iin tebri-e
nefis etm esi ve hesap verm esi lzmdr. Bilhassa bu Me
rutiyet ile idare edilen m em leketlerde risayeti a rt mec-
buriyet-i siyasiye ve vataniyedir.
Padiah da ban sallayarak bu beyan tasdik etti.

**
H atra ister istemez u geliyor: PAAlarn mem
leketi idare tarzlar, iktidardan dm elerinden ok, pek
ok, senelerce evvel m alm idi. A bdurrahm an eref Bey
de M erutiyet devrinin m rakabe ve kontrol sistem lerini
pekl biliyordu. Kendisi de yn zs idi. Acaba,
PAALAR'm memleketi terketm elerinden sonra ve onlar
sevmedii m alm olan b ir Padiah nndeki bu kanaa
tim baka bir zaman ve baka bir yerde neden syle
medi? Hele bir tarihi olarak!..
 Harbiye Nzr, ieri giren Yakub Cemil in nifor
masna gz kaynca, hayret etti:
Hayrola... Ne zaman terfi ettiniz? Resm elbise
ile bir vazife mi talebine geldiniz?
Yakub Cemil, hareketinin Harbiye Nzr tarafndan
ho karlanmyacam tahmin etmekle beraber byle ar
resm ve souk ekilde karlanacan da dnmemiti.
ard ve ksaca: Sayenizde efendim... Bana bir terfii
ok grmiyeceinizi iimit etmitim efendim ... dedi. Bu
cevap, Enver Paay tatmin etmemiti. Hi bir zaman asa-
blemiven, daima sknetini muhafaza eden gen Harbi
ye Nazrnn kendisini zor tuttuu anlalyordu. Sinirleri
ne hkim olarak fena bir hareket yapmamak iin nefsini
zorlad meydanda idi. Dedi ki:
Bir zabitin resmen ve kanunen terfi etmeden bir
mafevk rtbeyi kendi kendisine vermesi ne demektir ve>
cezas ?edir, bilir misiniz? Hemen git ve hakik rtbene
dn... Merkez Kumandani&mda da emrimi bekle!...
Yakub Cemil, karsndaki kararl nzrn hi akaya
ve lbalilise mtehammil olmadn kavrad. Cidd ve
resm bir selm verdi ve hemen dar karak doruca
Merkez Kumandanlna gitti: O, daha oraya varmazdan
evvel. Harbiye .Nazrnn sahs emri, merkez kum andan
lna nelmiti: Yakub Cemil, Drdnc Ordu emrine ve
rilmiti. Hemen stanbuldan hareket edecekti.
Enver Paa, daha sonra kendisiyle bu mevzuda ko
numak isteyenlere asl sz hakk vermedi, fakat eski fe
danin de daha fazla ezilmesine msaade etmedi: Kurulan
Osmanck taburlarndan birisine Yakub Cemili kuman
dan vapt, verildii ktann kolordu kumandanlarna ver
dii mahrem bir emirle kendisinin krlmamasm ve idare
edilmesini bildirdi: Bir Milis kumandan olan Yakub
Cemilin rtbesinin, o gnk mevzuata gre binbann ze
rine kmas mmkn deildi. Yakub Cemil, kendi emek'
lerini kendi lleri iinde deerlendirmenin acsn yre
inde duyuyor ve ttihad ve Terakkiye, yapt hizmetle
rin onu rahata bir (paa) rtbesine kavuturmas mm
kn iken, bunun temin edilememi olmasndan ahsen E n
ver ve Talt Paalar mesul olarak gryordu. nk, E n
verin Harbiye Nzrl meselesinde, Talt Paaya den
heyetin iinde kendisi de vard ve Enverin ok gen ve
tecrbesiz olduunu syleyen Talt Beyle en ar sz d
ellosunu o yapmt... Bunu, bir kanaat ve memleket me
selesi olmaktan ok, ahs duygulara balayan Yakub Ce
mil, hakknda verilmi karar bir disiplin ve kanun mevzuu
olmaktan ziyade, ahs hakszlk, vefaszlk, kadirninslk
olarak gryor, krlm ve hatt kindar ve gayzl bulu
yordu.

YEN DOSTLAR :

Y akub Cemil, bu ruh hleti iinde yeni dostlar bul

mutu. Bunlar arasnda, ttihad ve Terakkinin daima
muhalifi olarak kalm ahsiyetler de vard. Onlar, bu
atlgan ve cesur eski fedanin ahsnda, bir hkmet dar
besinin, hi olmazsa bir ka kiiyi ortadan kaldrtarak yeni
bir kabinenin kurulmasn mmkn gryorlard. Yakub
Cemilin eski arkadalarndan bazlar da, Sapancal Hakk,
Hisrev Sami, Sapancal Bki, Enver Paann eski Bay-
veri Mmtaz Beyler gibi isimleri zerinde durulanlarda
bazlar da, takib edilen siyasetin artk rndan km
olduu kanaatinde olduklar intiban uyandracak artlar
ve ruh hleti iinde idiler. Btn bunlar, Yakub Cemili
ivice lazrlyarak stanbula gndermek ve Enver Paa ile
Talt Paay ldrtmek kararlarn tatbik mevkiine koy
may denediler.
Bu esrarl hdisenin bugne kadar zlmemi iki
phsi yardr, Birincisi, Yakub miPin kimler tarafndan
 byle bir tehlikeli yola itilmi olduudur. Kanaat odur ki,
perdenin arkasnda dier baz isimler vardr ve bunlar hl
mehul kalmlardr. nk Yakub Cemil, mahkeme ve
tahkikat srasnda, hatt idam yerine gtrld na ka
dar, hi bir ip ucu vermemitir. Bu ser verip sr verme
mek azmi ve kararn ruh sebebi nedir? Yakub Cemil,
kendisini yakndan tanyanlarca malm idi ki, byk si
yas cereyanlarn iine girecek rnz ve karakterde deil
di. O nu, daha fazla, ahs ve mevzi hdise ve duygular
alkadar ederdi. Acaba, Enver ve Talt Paa stanbulda
ldrlrken, Cemal Paay da Drdnc Ordunun ban
da o nda bulunaca am veya Kudste ldrerek
PA ALARm hayatna nihayet vermek suretiyle memle
ketin kaderini deitirme imknnn mevcut olduu kanaa
tini Yakub Cemile maharetle alam olan ve olanlar kim
lerdi? Bu, denilebilir ki, hl mehldr... Fakat, Yakub
Cemilin zerine ald i de gsteriyor ki, kendisi, Enver,
Talt, Cemal Paalarn btn sylentilere ramen kader
birlii yapm olduklar ve eer nden birisi hayatta ka
lrsa, nn temsil etii nfuz ve kudreti ahsnda top-
lyarak l kudret = triyomvira nm eskisinden daha
kudretli ve daha keskin olarak devam cdecei inancnda
idi. Yakub Cemil gibi, ttihad vc Terakkinin iinde olup
bitenleri iyzyle renememi olmasna imkn bulun-
myan bir insann, PAALAR arasndaki ihtilf ve
krgnlklarn gfili olmasna da imkn olmadna gre,
nasl oluyordu da, hepsini ayn mihver iinde tek ahs te
lkki ederek n birden imhaya karar vermi bulunu
yordu?
Bu kanaati Yakub Cemile verenler yeni dostlar
idi... Bu dostlar ttihad ve Terakki iindeki i kavga
lar adm adm ve isabetle takib edebilmi olan memleket
iindeki muhaliflerdi. Onlar, ttihad ve Terakkinin yk-
labilpnesi iin uzun vMs bir n^adele v tasfiyenin art
olduunu, halbuki harb iinde olan memlekette bunu d
nmenin bile mmkn olamyacam pekl biliyorlar
d: Onlarn dvas, Enver, Talt, Cemal Paalarn, ha
yatlarna son verilmek suretiyle sahneden ekilmelerini
temin etmek ve mnferit sulh yapmakt. Mnferit, y
ni Osmanl devletinin Almanyasz ve dier mttefiklersiz
sulh yapmas halinde de, ttihad ve Terakki kendiliin
den iktidardan dm olacakt.
Yakub Cemil bu maksadla stanbula geldi ve baz
temaslar yapt... Bu, uzun ve mevzuumuzun dna
kan bir bahistir. Fakat hdise, Talt Paa ile Enver Pa
a arasndaki gr farklarn ve birbiri hakkmdaki d
ncelerini ortaya koymas bakmndan ibretlidir.
Talt Paa, Yakub Cemilin teebbslerini, Kara
Kemal Beyden duymutu, fakat, ,Enver Paa zerindeki
tesir ve tepkisini bekliyerek susmutu. ahs hakknda
baz koruyucu tedbirler ald da muhakkakt. Fakat bu
koruyucu tedbirler den Enver Paay haberdar etme
miti. Bugnler iinde idi ki, Almanyadan yeni dnm
olan Enver Paa, Harbiye Nezaretinden kendisini telefon
la arad:
ok m him bir m esele zerinde h em en g r
m em iz lzm . O rad a iseniz geleceim . dedi. n sezisi
ok kuvvetli olan Talt Bey, bunun, Yakub Cemille al
kal olduunu hissetti, ve kendisini beklediini syledi.
Yarm saat kadar sonra, endieli bir ehre ile ya
nma giren Enver Paa, hemen mevzua ,girdi:
D o ru lu u n a in an lab ilecek bir yerden ren d i
im e gre, Y ak u b C em ii, s ta n b u la bize suikasd y ap m ak
iin gelm i ve b az h azrlk lar d a varm . B ilm iyorum , si
zin bir eyden m al m atn z v ar m ? B enim d u y d u k lan m n
gre...
Enver Paa, hepsinin daha tafsiltlsn Talt Paa-
K udste Selhattin-i Eyyub medresesinin al treninde Enver Paa (ortada), sanda
Cemal Paa, solunda Alman Bronzart (paa).
(Bu buluma srasnda, iki Paa'nm arasnda derin anlamazlklar olduu b ilin iy o r d u .)
nn bildii hazrlklar, kendisine kim tarafndan sylen-
hi olduunu tasrih etmeden anlatt. Talt Paa, nihaye
tine kadar bunlar kimden veya kimlerden duyduunu
sormad. Skin ve telsz Harbiye Nazrn dinledi, son
ra dedi ki:
Bu, devletin varl ile alkal bir mevzudur.
Yakub Cemil hl askerdir, ve siz de Harbiye Nazrs
nz, imdi benim ne yapmam istiyorsunuz?
Ak, siyahndan fazla, iri gzleriyle, Enver Paann
yzne dikkatle bakyordu.
Enver Paa, Talt Paann en buhranl anlarda da
meharetle muhafaza edebildii i hislerinin byle bir h
dise karsnda da geirdii imtihana hayran ve hatt
gbta edercesine kaderbirlii yapt insann yzne bak
madan bir mddet sustu, sonra tereddtle cevap verdi: 4
Mahkemeye mi vermek lzm, bilmiyorum. A-
lkallar meseleye muttali olmadklar iin, tabi tahki
kat da yapamamlardr. Bana verilen haber, husus ma
hiyette ikazdr. Nasl bir hareket tarz tercihi etmek l
zm, Siz benden iyi bilirsiniz.
Talt Paann haylinde, drt sene ncesi geti mi,
bilinmez... [Enveri, daha henz kaymakamken, otuz iki
yanda, Mirliva olarak Harbiye Nazrlna getirmi o-
lan ON F E D A nin hayli... Onlar, kendisinin bu hdi
seyi istememesine ramen, srar etmiler, hatt tehdit ede
rek istediklerini yaptrmlard. imdi, nasl bir kader idi
ki, Enver Paaya bylecesine ban ortaya koyarak ba
samak olanlardan birisi zerinde, sonu byk bir ihti
malle daraac olabilecek bir yolun kapsn, bizzat En
ver Paaya atryordu. Talt Paa, hatrndan gemi ol
mas beer ruh hleti olarak akla yakn gelen bu maz
vakalarm unutmak istermiesine bir el hareketi yapt:
Sizin duyduklarnz bize de haber vermilerdi.
smail Canbolat ilk tahkikat yaptrd. Yakub Cemil, faal
vazife grmemekte olmasna ramen, hl askerdir. Bu
sebeple asker kanunlara tbidir.
Arkadalarnn kusurlarm ok zaman ho; grmek
itiyadnda olan ve asla kindar bir ruh tamyan Enver
Paa, Yakub Cemilin asker olduunu iki defa (tekrarl-
yan Talt Paann ne demek istediini kavramt. zn
t iinde idi. Yakub Cemili, Nazm Paay sebepsiz ye
re vurmasndan, taknlklarndan, bilhassa Trablus -
Garbde rengi fazla esmer diye: -Bu bir casustur.
vehmi gibi akl ve mantk d dnle masum bir gen
ci ldrm olmas gibi hdiselerinden dolay sevmez ve
beenmezdi. Fakat ne de olsa, hayatm inand iieticelet
ve kymetler uruna tereddtszce tehlikeye atan bu fe
da iin de, byle ac bir kibeti ho grmezdi. Bu te
essrn saklamadan ayaa kalkt:
Kanunun emri ve icab ne ise olur...

ENVER PAA A L M A N Y A D A :

K anunun dedii acaba Yakub Cemilin Kthane srt

larnda kuruna dizilmesi mi idi? Adaletin, siyasetin
emrine girmemi, hkim kuvvetlerin gsterdii yolda y
rmemi hakik adaletin verecei cezann lsn o gn
bugn kimseler aratrmad...
Yakub Cemilin muhakemesi, PA A LA R m son
gnlerinin balca hdiselerinden birisidir, ve, ldrlmek
istenen adamn soukkanll, lme gzn krpmadan
gidebilmesinin /tecellileriyle doludur: :Divan- Harb, Y a
kub Cemile lm cezas verdii gnlerde Enver Paa Al-
manyada idi. Merkez Kumandan Cevad Bey, Yakub Ce
milin vaktiyle ttihad ve Terakkiye olan hizmetlerini ha-
trlyarak, Enver Paann bulunmad gnlerde lmv
cezasnn yerine getirilmesini geri braktrarak, mddetsiz
hapse evrilmesi iin Padiah nezdinde tfet ve merha
met delletinin mmkn olup olmadn, cesur bir ifade
ile Enver Paaya veklet eden Talt Paadan sordu...
Talt Paann. Harbiye Nazr vekili imzasyla stan
bul Merkez Kumandanna verdii cevab, mid kaplarn
sonuna kadar smsk kapatmt: PAALAR, ken
di aralarndaki fikir ayrlklarnn, ancak kendi kademe
leri iinde kalmasn savunuyorlar, bu ihtilflarn baka
ahslarn nnde bir tetkik ve fiil vastas haline gelme*
sini asla ho gmyorlard: Nitekim Yakub Cemil, K
thane srtlarnda, trajik bir dekor iinde hayata gzle
rini kapad. Bu hdise, Enver, Talt, Cemal Paalar ara
sndaki fikir ayrlklarnn darya szmas tehlikesine
kar gsterilen yle iddetli bir reaksiyon oldu ki, harbin
sonuna kadar bir daha hi kimse veya grub, byle bir
mevzu zerinde durabilme cesareti gstermedi, gstere
medi...
Enver Paann 1917 senesi baharndaki bu seyahati,
daha (ncekilere benzemiyen artlar ve neticeler iinde
geti: Alman taarruzlar, hemen hemen btn cepheler
de durmutu. Almanlar neticeyi imdi, denizalt harbine
balam gibi idiler. Osmanl Ordular dokuz cephe ze
rinde, ellerindeki insan ve malzeme yoksulluuna ra
men, rklarna hs kahramanlkla dvmiye devam edi
yorlard. Memleket iinde, bilhassa yiyecek ve giyecek
sknts yannda haksz servet toplamalar ve nfuz tica
reti, honutsuzluu her gn artryordu. Hzinede para
kalmamt. Almanlar, yapacaklarn vaadettikleri yard
m yerine getiremiyor veya kasden getirmiyorlard. ;Sai
Halim Paann istifas d a bu sebeple olmutu. Sadr-
zamlk iin daha nceleri, saysz ihtiraslar bouurken,
harbin kaderinin belli olduu bu, buhran gnlerinde, h
kmet reislii deta bir yk gibi telkki edilmiti. Neti
celerin mahiyetinin belli olmas, yni, harbin kazanla-
bilme ansnn her gn biraz daha kaybolmas karsn
da, memleketin mukadderatn drt senedir ellerinde tu
tan PA A LA R n aralarndaki grf farklarn ve
derinden derine uurumlaan ayrlklar bir parafa bra-
kb yine, ilk gnlerde olduu gibi birlemelerine sebep
oldu. Bunun balca tecellisi de, Enver Paann stanbu
la dnmesinden, sonra, Talt P aa ile yapt uzun g
rme sonunda, Cemal Paann daveti ile neticelendi.
Fakat Suriye ve Filistin cephesindeki buhranl vaziyet, bu
gnlerde Drdnc Ordu Kumandann /vazifesi ban
dan ayramadndan, Enver Paa, Harbiye Hazr ve
Bakumandan vekili olarak Drdnc Orduyu teftie git
ti, bu gidile de, daha nceki hdiselerin biriktirdii kr
gnlklarn dzeltilmesine alld. Vaziyetin .nasl tehli
keli istikamet aldn gren Cemal Paa iin de, artk
ferd davalar zerinde durmann jmnaszl anlalm
t. Cemal Paa, Harbiye Nzrna sava sonuna kadar
devam etmenin mecburiyetlerine itirk etmekle, kader
birliinin en inandrc eserini vermi oluyordu. Nitekim,
Enver ^Paann stanbula dnmesinden sonra, daha ok
Cemal Paann fikirleri olan dardaki kuvvetlerin mem
leket iine ekilmesi hareketi balad.

V A H D D D N ve PAALAR :

5 ultan Readn lm ve Vahidddinin Padiah ol

masnn PA A LA R m mnasebetlerinde, har
bin ald istikametten ok tesir ettii muhakkaktr.
Vahidddinin daha ehzadelii zamannda, tjtihad
ve Terakkiye kar miisbet duygular beslemedii malm
du. Bunun sebepleri de, PA ALARla kendisi ara
snda yakn gemide olup bitmi olaylarn tabi netice
si idi: ttthad ve Terakki, Vahidddinin i enitesi olan
Damad Ferit Paann tesiri ile, ahslar ve siyasetlerine
kar besledii menfi duygular yakndan biliyorlard.
F. 18
Halkda, Sultan M uradn hatrasna kar beslenen hr
met ve hasretin de tesiriyle ve Sultan Hamidin idaresi
srasnda madd manev byk ez ve cef grm olan
Sultan M uradn olu Selhattin Efendinin, Yusuf zzet
tin Efendinin intihar ile boalan veliahtlk makamna
getirilmesi hareket ve arzusu ile ok buhranl bir safha
ya giren ttihad ve Terakki - Vahidiiddin Efendi mca
delesi, Selhattin Efendinin beklenilmiyen lm ile du-
ralam ve Vahidddin, rsiyyet ve saltanat prensiplerine
gre, otomatikman Veliahd olmutu. Padiah Sultan
Readn shhatinin bozukluu ve yall ile, yakn gn
lerde Osmanl tahtnda vukua gelecek deiikliin ka
nlmaz hl almas, PAALAR ile Vahidddin ara
sndaki mnasebetleri, hi olmazsa eklen durgunluk saf
hasna sokmutu. Nitekim, kurnaz ve zamann bilen mi
zaca sahib Vahidddin, saltanatnn ilk gnlerinde, Sad-
rzam Talt Paaya bir otomobil hediye etmi, aabeyi-
si Sultan Readn yapt teklifleri tfckrarlyarak, Hazi-
ne-i Hssadan, yni. Padiahn ahsna ait gelirlerden,
evi olmyan Hkmet Reisine bir mesken satn alnmas
iin Baktibi Ali Fuad Beye talimat vermi, fakat Talt
Paa, Sultan Readda olduu gibi, bu teklifi nezketle
reddetmi: M em lek etin b u elim gnlerinde m al,
m lk sah ib i olm ay n asl d nebilirim ? Z a t- ahanenin
h ak k m d a k i tevecch ve itim ad en b yk te m in a t ve
servettir. A rz- k ran ed erim ... demiti.
Btn bu tezahrler iinde gerekte iki taraf arasn
da durdurulmaz bir mcadele devam ediyordu. Yeni Pa-
diafh, 'yakn gemite ahsna kar ortaya konulmu
menfi hislerin tesiri altnda idi. Bilhassa Talt Paa, P a
diahn duygularnn grnteki msbetliine ramen,
ilk frsatta iktidardan uzaklatrlmalar ile tecelli edece
inden asla phe etmiyordu. Bu mukadder sonu kar
snda ise. biricik kuvvetleri, kendi aralarndaki anlamaz
lklar ylece bir tarafa brakarak elele vermeleri ve
ilk gnlerin dayanmalarna sahib olmalar gereinde
idi. .Nitekim bunu, yeni Padiaha yaplan biat merasi
minden dnerlerken, yanma yaklaan ve manal bir te
bessmle kendisine:
Zat- ahaneyi nasl buldunuz? sualini
Damad Ferit Paann kinyeli cmlesi ve kindar bak
larnda serahatle sezinlemiti.

T A L T PAA ALMAN YADA :

Q azeteler zerinde ok sk bir sansr olmasna ra

men, Tanine, Madrit mahreli bir haber gelmi ve
gazetenin sorumlular bu haberi, gzden kararak ne-
retmilerdi: Bir ka satrlk bu haber, Bulgaristandan ta
rafsz bir lkenin aracl ile, bar arad yolunda de
nemelere giritiini anlatyordu. Haberin tad sonsuz
nemi kavrayamyan veya gznden karm olan gaze
tenin sorumlular, i sahifelerden bir kede bu haberi:
Bulgaristan ve sulh ara bal ile yaynlamlard.
Bir oklar, habere dikkat bile etmemilerdi. Fakat M a
liye Nazr Cavid Bey, Madritten gelen telgraf, kendi
sinin bir ka aydr Talt Paaya yapt telkinlerle al
kal ve dncelerini kuvvetlendirir zellikte bularak he
men gstermi ve: te benim sylediklerim maalc'
sef tahakkuk ediyor. Vaziyet, cidden buhranldr. Sizin
bizzat Ahnanyaya giderek hakik vaziyeti orada grme
niz art olmutur. Bulgar cephesi yklrsa, ayn akbet
ten bizi ancak bir mucize kurtarabilir. demiti. Talt
Paa zaten. Enver Paann Almanyadan getirdii haber
lerden memnun ve msterih olmadndan, ilk frsatta
Berline gitmek kararnda idi. Bu haber ve Cavit Beyin
srar ile, Padiah ziyaret ederek, arzusunu bildirdi. V a
hidddin de, ttihad ve Terakki liderinin yklma ve yp
ranma sanclar iindeki Almanyay grdkten sonra, -
midinin bsbtn krlacan ve iktidardan ekilme ar
zusunun kendileri tarafndan geleceini dndnden,
bu arzuyu msbet karlam ve yaknlarnn hakkndaki
kanaatlerinden birisi olan gerek duygularn sakla*
yabilmekteki nehareti ile.. Sadnzama iltifat ve itima
dn tekrarlamt. Tecrbeli komiteci ruhu iinde Talt
Paa bu grnrdeki hislere aldanm m idi, bilinmez!.
Talt Paann Almanya yolculuu bir aya yakn
srmt. Osmanl Hkmet Reisi, Berlindeki resm te
maslarndan sonra balca Alman merkezlerini dolam,
cephelerdeki vaziyeti grmt: Harb kaybedilmiti!..
Madritten 'Tanin gazetesine gelmi olan telgraf, ve
hazin gerei olduu gibi ifade ediyordu: Bulgaristan, s
panya sarayndaki bir akraba prenses vastasyla sulh
yollarn aryordu. Bulgar Kral Ferdinand, snaca
memleketi bile semiti. 'Almanyada bezginlik elle tutu
lur vaziyette idi. Kara savalarna balanan mitlerden
sonra, mezbhae gayret olan denizalt muharebesinin
de, tilf devletlerini ykmyaca anlalmt. Alman or
dusu vaka gerilemiyor, fakat ilerliyemiyordu da!.. Rus-
yada arlk yklm, yerine geen Boleviklik i karga
ala son vermek iin Almanya ve Osmanl devletleriyle
sulh imzalam, biraz derlenip toparlanarak yine eski sert
ve han ehresiyle karya kmt. Talt Paann dn
srasnda Sofya istasyonunda yreine yerlemi olan
ac, yar resm ekilde nne dikilmiti: Bulgaristan.
Selanik cephesinde silhlarn brakarak kuvvetlerini geri
alyordu.
Sirkeci garndaki karlamaya gelenler, Sadrzarmn
alnmadklar ,kederli yznde bu ac neticeleri sezindi
ler... Padiah kendisini derhal kabul etti. Sadrzam, a r
tk harbin kaybedildiini syleyince, Sultan Vahndddin-
in kaln caml gzlklerinin altnda ne dndn ko
laylkla anlalmyan gzleri, zamanlardr hasretle bekle
diini bulmuasna ldad:
Peki... imdi ne dnyorsunuz?
Bu, artk ne zaman iktidardan ekileceksiniz. te,
gvendiiniz dalara kar yayor, diyebilme mnasna da
idi. Talt Paa, sknetle, u cevab verdi:
Mukadderatn bize tahmil ettii vazife ve mes-
uliyetleri mdrik olduumuza zat- hametpenhilerf iti-
ld buyurabilirler.
Bu idrkin ve anlayn ,ilk belirtisinin de, iktidar
dan ekilme olaca gn gibi ikr idi. Nitekim Talt
Paa, Bab- liye dndkten sonra, hemen Enver -Paay
arad, ve kendisi ile uzun bir grme yapt. lk verilen
karar, Cemal Paann Drdnc Ordu Kumandanln
brakarak, Bahriye Nazr sfat ile Jstanbula dnmesi
idi Zaten Filistin cephemiz de yarlmt: Kuds, ngiliz-
lerin eline gemiti. Mareal Allenby ordular btn cep
helerde ilerliyorlard. Nankr erif Hseyin Paa isyan,
Suriye ve Hicazdaki durumu ylecesine aleyhimize evir
miti ki, Yldrm Ordular Kumandanlna getirilen
Mustafa Kemal, dnyann tasdikinde olan o usta ve e
siz strateji dehs ile, ancak, Halep yaknlarnda bozgunu
durdurabildi ve daha sonra mill misaka esas olan snr
lar korumay baarabildi: sene evvel, Haydarpaa
istasyonundan ayrlrken: ;
Size, Msrn toprandan bir avu hediye geti
recein,.. diye konuan Cemal Paa, {perdeleri smsk
kapatlm bir vagonun iinde yorgun ve mitsiz, hi bir
karlama istemeden stanbula geliyor, geceleyin Bahri
ye atanas ile Enver Paann yalsna .gidiyordu. Sabaha
kadar sren hararetli ve olduka etin safhalardan geen
mnakaalardan sonra, PAALAR, temsil ettikleri
sivas frka ve hareketin sukutu ile, kendilerinin de, ikti
darlarnn sonunun geldiini anladlar. Bu arada, en s
rarl. direnme Enver Paadan geldi: Harbin kaybedilme
ihtimali karsnda, Anadoluda son bir mukavemeti d
nm ve buna gre baz blgelerde mdafaa ynak
lar yaptrm olan Bakumandan ve Harbiye Nazr, O r
dunun henz yklmadna ve Anadolu ierlerindeki bir
mdafaaya muktedir olduuna kani idi. Fakat tezadlar
iinde alkanan bir siyasetin hazin ve garip tecellisi ola
rak, b.ir ksm kuvvetlerimiz Galiyadan dier yabanc
cephelere nakledilmi, jMavery- Kafkas = Karkaslar
dan tesi ordusu, ran topraklarna girmi, buradan Ak-
Abda inerek T U R A N seferine hazrlanmt.. Bu kadar
yaygn ve geni cepheler zerinde, yetersiz insan ve harb
malzemesi ile dven bu ordularn asl vatann mdafaa
iin bir araya toplanmasna dman nasl imkn vere
cekti? Enver Paay hakikatin iine itebilmek ok etin
olm, bu ii nihayet, zmir valisi Rahmi Bey zerine al
m, gen Harbiye Nazrna kimsenin kolaylkla sylive-
miyecei hakikatleri sivil ve gayri mesul bir dost ola
rak, o, sylemi, nihayet Enver Paa da, istifa etmek hu
susunda arkadalarnn isteklerine katlmt.

SPANYAYA G T M E T E K L F ve TTH A D ve
T ER A K K N N SON TOPLANTISI :

u buhran ve karar gnlerinde, o srada svirede

bulunan Moskova Byk Elisi Galib Kemali Bev-
den Talt Paann ahsna bir mahrem haber geldi:
Galib Kemali Bey, artk silhlar brakmann bir cihan
zarureti olduuna iaret ederek ,u teklifi yapyordu:
svirede kendisiyle grtm ve ahs sizce m a
lm olan talyan diplomat, eer zat- lileri ve aralarn
da Enver ve Cemal Paalar Hazerat bulunan yikm me
sa rfekanz, bir mddet iin btaraf bir memlekette
hdisatm inkiafna munfazr olmak arzusunda bulundu-
Enver Paa, Alman m paratoru kinci Vilhelmle birlikte Yavuz
h a rb gemimizin gvertesinde.
( anakkalenin yaratt m id havas iinde...)
unuz takdirde, bunun mmkn olabileceini ve bu hu
susta, iki aile-I kral arasnda derin shr balar mevcut
olan Ispanya nczdinde dellette bulunulabileceini bana su*
et-i mahremnede izhar eyledi. Bu tarzn bir ok muha
taral netayici bertaraf edeceine \ e en mkemmel ekl-i
hal olduuna kani olarak arz malmat ediyorum. Za
man fevkalde kymetli olduundan bu hususta acilen ka
rar ittihaz ile neticenin ibln arz ve istirham ederim.
Acaba bu teklif kabul edilmi olsayd, Talt ve Ce
mal Paalarn arzu vc iradeleri dnda, birer komiteci ta
rafndan ldrlmeleri, Enver Paann da Buharada l
m arvarak ve zerine giderek harb meydannda lm
arzulama vc istemesi gibi vakitsiz ve zamansz -
LM, birbiri ard sra PA ALAR hayattan ayrr
myd? Bu sualin cevabn verebilmek ok gtr.
spanyaya gitmek, daha ak tbirle siyas hayat
ve vatan gayeleri neticesiz kalm krgn insanlar olarak
bu tarafsz lkede hdiselerin gelimesini beklemek tel
kini ve fikrini PAALAR, olup biteceklerin apn o
gnler iinde gerei gibi kavryamadklar iin benimse
mediler. te yandan memleket iindeki hdiseler de
gibi geliiyordu: Nitekim, ttihad ve Terakki SON top
lantsn, Talt Paann reisliinde yapt, ve Osmanl l
kesinin en nemli son siyas hdisesi olarak kendi ken
dini feshe karar verdi... Mahiyeti ne olursa olsun, bu
karar, elbetteki cesur ve olaylar gzak ve ylmam
olarak karlama davran idi. Bir devir kapanyordu:
Nitekim, ttihad ve Terakkinin devam olan T E C E D
DT FIRKASI, asl, bir DEVAM olamad, sadece T
TH A T ILIK , bir fikir ve davran hdisesi olarak sr
d, gitti... Bugn de, T T H A D C ILIK fikrinin kalntla
rna ve devamna rastlamak mmkndr. Cumhuriyet
Halk Frkas, ttihatla kar vaziyet alm ve onu tas
fiye iin elinden geleni yapm olmasna ramen, sistem
de ve fikirde TTH A T ve T E R A K K den en geni l
de ilham alnmtr.

EKL ve V ATANDAN A Y R IL I :
0
1 ttihad ve Terakkinin bylece siyas ve kanun haya
tn kapamasndan sonra, ona dayal olan bir ikti
darn devam ve hatta kanunilik vasf elbette mmkn
olamazd. Zaten Sultan Vahidddinin tavr, hdiseler ke
sin mahiyet almam olsa da, PA A LA R n mem
leket mukadderat zerindeki sz ve nfuz haklarna im
kn brakmyacak kadar sarih ve akt, padiah,
PA A L A R n iinde bulunduu ruh Ihletini bir ekil
me ye evirebilmek iin elinden geleni yapt. Husus
olarak davet ettii Talt Paaya, kendisi ile temas imk
n bulabildii esir ngiliz generali Tawshendin m tareke
ye araclk yapabilmesi iin ilk artnn hkmet deii
mi olduunu ve harb mesuliyetini omuzlarnda tayan
insanlardan gayrisi .ile sulhii konumann mmkn olabi
lecei gereini serahatle ifade etti. Bu artlar iinde T a
lt Paann istifas, asl srpriz tesiri yapmad. Nankr
ve vefasz politika gelenekleri, daha terkedilmemi m a
kamlarn arkasndan hicviyeleri balatmt: Her gn ka
psna kadar tklm tklm dolan o mehur merkez-i -
mml bir ka vefakr veya vefal grnmekten gayri a
resi olmyanlarn kapsn aldklar metruk lke h
lini almt.
PAALARm memleketten ayrllar, iktidardan
dlerinden daha trajik artlar iinde olmutu: Talt,
Enver, Cemal Paalar, birka kii dnda tamamen gizli
ve kelimenin ak anlam ile bir firar = ka havas
iinde vatan terkettiler. Ayrlmann bir Alman denizal-
ts ile olmas, stanbulu henz terketmemi olan Alman
asker ve sivil ahsiyetlerinin hdise zerindeki tesirini or-
 (( ONLAR HATALI VATANPER
VERLERD...))

T alt Paa, Birinci Dnya Harbinin malbiyetle sona

erip, ttihad ve Terakkinin artk iktidarda kalabil
mesi imknsz hale gelince istifa etti ve yerine, kliesini
kar sahifede grdmz Mir Ahmet zzet Paa sad-
rzam (Bavekil) oldu.
Vahidddinin z kzjkardei olan Mediha Sultann
kocas olan Damad Ferit Paa, Talt Paann istifas ze
rinde, Bavekillii kendisi iin bir aile veraseti hakk ve
son senelerde, kaimbiraderi Vahidddin daha veliahd
iken kendisi ile olan akraba ve fikir yaknlnn sarih
hakk olarak telkki edip, Saray andrmaya balam
t. Nitekim, ksa zaman sonra Damad Ferit Paa, Trk
mill mcdelesinin en karanlk ve bedbaht ahsiyeti ola-
rak sadaret makamnda belirecekti.
ttihad ve Terakkiye muarz btn muhalif kuvvet
lerle en yakm temas olan Damad Ferit Paa, Talt, En
ver, Cemal Paalarn memleketi terkedeceini haber al
m, olmasa bile bunu sezinlemi, iki ihtimal dnda da,
kendilerinin tevkif edilerek beynelmilel bir mahkemeye
verilmeleri ni kaimbiraderi Padiahtan srarla istemiti.
Vahidddinin de bunu kalben arzuladna phe yoktu.
Fakat talebin kendisinden gelmesini istemiyordu. Enite
sini, Baveklet makamna otural bir hafta olmam ola
zzet Paaya gnderdi ve mevzuu kendisiyle konumasn
tercih etti.
zzet Paa, Damad Ferit Paay hi sevmedi. Mondros
mtarekesini imzalayacak heyete, Ferit Paann bakan
lk edeceini renince, dayanamam, Padiahlara bu e
kilde hitap etmenin rf ve merasim d olduunu bildii
halde, heyecanla:
Aman efendim.. Ferit Paa komisyona nasl riya-
set eder? Ferit Paa delidir...
demiti. Damad Paann Mondros heyetine reislik etmesi
felketi de, ancak, zzet Paamn byle cesaret ve kat'
taya koydu. Ne Enver Paa, ne Cemal Paa, ayrlmala
rndan evvel arkalarnda bir siyas vesika brakmadlar.
Bunu sadece Talt Paa yapt ve kendi yerine sadrzam,

kndan sonra nlenebilmi, fakat Padiah yeni sadr-

zamm bu hareketini unutmam, kendisi ile arasnda bir
Kanun-u Esas gr ayrl yaratarak ok haysiyetli
ve onuruna dkn, vakur ve meden cesaret sahibi z
zet Paann istifasna yol amt.

**
Damad Ferit Paa, zzet Paay ziyaret edip PA-
Alann tevkifini istedii zaman, o karmakark ifadesi
ve an heyecan iinde, szlerine mantk mesned bula
bilmek iin ttihad ve Terakkiyi, dolaysiyle Talt, En
ver, Cemal Paalar yerden yere vurmaya, en ar triz-
lerle sitem etmiye balamt. zzet Paa dayanamad:
Paa Hazretleri... Zannedersem zat- lileri bu
devre iinde Ayn zs idiniz. imdi burada buyurduu
nuz m tala ve fikirleri o zam an ve hdiseler olup b it
meden pekl syliyebilirdiniz. Zannedersem ancak bu e
kilde hareket ettiiniz zam an hem vazife-i vataniye, hem
icab- ahlkiye yerine getirilm i olurdu. imdi bu zevat,
iktidardan uzaklam lardr. Kendileri de u nda b u ra
da m evcut deillerdir. Bu ekilde idare-i kelm etmenizi
tasvib etmiyorum.
Damad Paa daha celallenerek triz ve hcumlarn
arttrnca, zzet Paa ayaa kalkm, sylenenleri daha
ok dinliyemiyeceini anlatan ed ile:
Onlar, hat yapm olabilirler. Hepimiz hat yap
m zdr ve yapm aktayz da... Fakat onlar hatal vatanper
ver idiler. Bu taraflarna sz sylenemez.
demiti. Damad Paann bu dinlediklerini kaimbiraderi
Padiaha olduu gibi anlatm olmasndan phe yoktur
ve zzet Paa on dokuz gn sonra istifa ediyordu amma,
zannedersek, hatl vatanperverler tarifi, PAALAR
iin tarihin verecei hkme en uygun olandr...
yni hkmet reisi olan Mir Ahmet zzet Paaya u
mektubu gnderdi:
Pek muhterem ve mbarek tandm zzet Pa
a Hazretlerine,
Memleketin bir mddet ecneb nfuz ve tesiri altn
da kalacan anladm. Buna ramen memlekette kalmak
ve millet muvacehesinde muhakeme olmak fikrinde idim.
Btn dostlarm bunu tiye tlik etmek iin srar ettiler.
Zt- fahmneleriyle istiare edemedim. Mkl mevkide
kalacanzdan ok dndkten Jsonra sarfnazar ettim.
Btn hayat-i siy asiy emde hedefim, memlekete nmus-
krne ve fedakrne hizmet etmek idi.
Btn servetim, zt- hnenin ihsan ettii otomo
bil esmamyla her ay artrdm yirmier liradan mtera
kim bin alt yz liralk istikraz- dahili bedelinden ve bir
de drt arkadamla birlikte isticar ettiimiz iftliin devr!
icrasndan hsl olan paradan ibarettir. Bunun bir ks-'
mim ,aileme terkederek bir ksmn yanma aldm. Bun
dan baka bir nesneye mlik deilim. Millete kar hesab
vermek ve muhakeme olarak tyin edilecek cezay ke
mal-i cesaretle ekmek isterim, ite zt- fhimanelerine
sz veriyorum. Memleketim ecneb nfuz ve tesirinden
azde kald gn ilk telgrafnza itaat edeceim. Bki ke-
mal-i hrmetle ellerinizden perim muhterem Paa haz
retleri.
2 Terinisani 334 M E H M E T TALT

BLNMYEN HAKKATLER :
M emleketi terketmelerinden sonraki yaama safhalar
iinde PA A L A R n birbirleriyle olan mnase
betleri, ahs karakter ve mizlarm ortaya koyan vaka-
larla doludur. Galib Keml Beyin anlattna gre, Enver
Paa, hareketleri srasnda arkadalarna unu teklif et
mitir: Trablus-Garbe gitmek ve oradaki mcadelenin ba
na geerek bu topraklarda mstakil bir devlet kurmak...
Enver Paann arzusunu hakl gsterecek sebebler yok de
ildi: Sultan Beinci M uradn torunu ehzade Osman Fuad
Efendinin banda olduu yerli Sunns kuvvetleri ile Os
manlI asker ve zabitleri, buradan talyanlar srp atm,
ngilizleri Selluma kadar kovalam, Tekilt- Mahsu-
sann Mslman Afrika iinde baard telkin ve mca
dele azmi neticelerinden en geni lde istifade ederek,
Mukaddes Cihadn msbet sonular ile, zaten mstakil
devleti tesis etmiti. eyh Snns, bu istikll ve hrriyet
kavgasna var kuvvetiyle mzaheret ediyordu. Enver Paa,
1 9 1 1 -1 9 1 2 Trk - talyan harbinde Trablus-Garbdelci
mcadeleyi tesis vc idare etmi insan olarak orada byk
hret ve nfuza sahibti. Fakat arkadalar, O nun fikrini
benimsemediler ve Talt Paa kendisine anlatt ki, zer
lerinde daha byk vazifeler vardr. Bu vazifeler ne idi?
Talt Paann beklenilmiyen lm ile baz hakikatler de
Tarihin huzuruna kamadan gmlm oldu.
Cemal Paann vatandan ayrlmasndan sonra neler
dndne dair htralarnda ak izahlar yoktur. Ken
disinin, eer ldrlmemi olsa idi, zaferden sonra mem
lekete dnecei rahata sylenebilir: Mustafa Kemal, ken
disini lk frsatta vatanda hizmet almak zere... da
vet ettiini Afganistanda sylemiti. Enver Paann,' Ana -
Vatanda Ruslara kar giritii kurtulu savanda ehid
dmesi ise, bir tesadf deildir: Muhakkak olan udur ki,
Enver, bir .harb meydannda lm aram ve bunu, ta
rihine ve ahsiyetine en yarar ekilde bulabilmesine ka
deri yardm etmitir: ok gvendii bir insan olan Selim
Saminin Moskovada kendisini bulmas ve balamas bir
gn meselesi olan Trk Ana-Vatan ayaklanmasnn ba
na gtrmesi, kinci Merutiyet Hareketinin bu nl ah
siyetinin Sonu iin felket ve talihsizlik deil, ans ha-
nde tecelli etti: nk Enverin, Mustafa Kemalin L-
DERlik ettii ve zafere ulatrd bir mill kurtulu hare
ket ve kadrosu iinde vazife alabileceini sylemek, hemen
hemen imknszd. Nitekim, Trk Mill Mcadelesinin ilk
ylnda Mustafa Kemalle olan mektublarnda bu gerek
sarih surette sezilebilir. PA ALAR arasndaki fikir
ayrlklar ve hatt vatan sevgisi telkki farklarnn sonun
cusu, Talt Paann Enver Paaya: Anadolu harek
tnda Mustafa Kemal ve arkadalarn rahat ve yalnz b
rakmak... yolundaki telkin ve tavsiyesi ile bir daha be
lirmi oldu. Talt Paaya gelince, eer ldrlmemi olsa
idi, Trkiye Cumhuriyeti hududlar iinde bir nahiye
mdrl alarak hizmet edecei yolundaki arzusu, p
hesiz samim ve doruydu. PAAnn da, vatan gur
beti yllarnda karlatklar hdiseler, kendilerine politi
kann nankrl ve dme devresindeki itilmelerin, d
manlar tarafndan deil de, ikbl ve kudret devrindeki g-
y dostlar tarafndan gelebilecei acsn derinden duyurdu.
n de memleket dnda para sknts ektiklerine
hi phe yoktur: Enver Paa giderken, bin lira bor
arad Sapancal Hakk Beyden, bu borcu alamam, re
fikas Naciye Sultana ait bir ka para mcevherle yola
kmt. Hi birisinin yabanc bir bankada on paras ol
mad muhakkakt: Talt Paann Berlindeki mtevaz
evinin son iki aylk kirasn, kendisini ziyarete giden tti
had ove Terakkinin ba veznedar Nihat Bey demiti.

PAANIN MTEREK SONU :

ralarndaki kader birlii iinde, PA A LA R n ha

yatnn en dikkatdeer, hatt ibretli tecellisi, SONlan
oldu: Un politika yolunda beraber yrten ve bir
birlerine balyan kader, lmlerinde de birletirdi... le
rinden hi bir tanesi, yatanda normal lmle hayata gz
lerini kapamad... nden ikisi, Talt ve Cemal Paa
lar, ayn gaye ve maksatla hareket eden gizli ve meum
bir komitenin kanl kurban oldular... kisini de, Ermeni
ihtillcileri ldrd. kisini de vuran, Kzl fikirler ve
inanlar arasndaki kanl ellerdiler. Malta dn Ermeni
komitecilerinden bir sergerdenin Osmanl Tekilt- Mah
susa Reisi muhterem Eref Kuubaya itirafna gre,
Cemal Paay ldrenler Tanak komitesinin fedaleri de
ildi: Kzl tarikata sapm olan Rus Ermenilerinin kiralk
katilleri idiler. Tpk, Talt Paay vuran Taleyrann oldu
u gibi.
PAAL/ARn iktidar devrelerindeki fikir ve d
nce ayrlklarnn neticeleri, ok zaman gizli ve arala
rnda kalmt. Zaten ttihad ve Terakkinin balca husu
siyeti de bu idi: Mutlak bir disiplin havasr kendi ilerin
deki ihtilflar darya szdrmyordu. PA A L A R n
evrelerinde insanlarda ise bu ayrlk ve atma, daha
ak ve brizdi. Nitekim onlarn ardndan vukua gelen h
diseler, PAALAR arasndaki elime ve ekimele
rin, PAAlarn kendi zamanlarndakinden de derin akis
ler yaparak devam etti, nihayet ttihad ve Terakkinin
Cumhuriyet devrinde bir menf kuvvet saylmasna da
sebep oldu.
PA ALARn lmleri, ikballeri ve iktidarlar gi
bi birbirini takib etmitir: Arkadalarnn lm haberini
alanlar, yreklerindeki derin szy en samim duygularla
ifade etmilerdir. Hi birisi, ne ak, ne gizli, dierinin
kendisini mdafaa edemiyecei artlar iinde iken, poli
tika leminin alt yoldan ayrlarak arkada konuma
m tr. Hatt aksine, ittihamlar zerine alm, arkada
larm temize karmya abalamtr. Fakat bu gerek,
onlarn, iktidar devirlerinde birbirleriyle tam intibak halin
de olduklar mnasna gelmez: nk, her PAAda,
kendileri hayata gzlerini kapadktan sonra, ardlarnda ka
lan ve kendilerine intisablar malm olanlar arasndaki di
dimelerden grlecei zere de, bu ayrlk, sanldndan
daha derin ve devaml, daha kkl ve ideolojik ihtilflara
yol aacak kadar briz idi... Hakikatin byle olmasna
ramen szn sokaa dmemesini, PAAnn ahs
ahlk ve dayanma duygular adna msbet bir not say
mamak elden gelmez.
Eyub Sabri Bey anlatr: Sultan Readn Rumeli
seyahatinde, Kosova yolunda iken fala bakan bir Pomak
kadn, Talt Beye, iki zabit klkl arkadan var, hepi
niz ayn yolda yryorsunuz, sonunuz da birbirinize b a l..
demi, bu SONun ne olacan sylememiti. Bir yolculuk
ltifesi olarak dinlediimiz Pomak kadnnn falnn ac ve
hatt kanl bir hakikat olacan o zaman nasl dnebi
lirdik?
PA A L A R n vatann mukadderatna hkim ol
duu buhran yllar iinde yle hdiseler oldu ki, bunlara,
ancak bir falcnn ls iinde bakld zaman akl ve
mant unutmak mmkn olabilirdi. Bat Trklerinin kur
duklar son mparatorluun bat devresi olan bu yllar
iinde ne btn gnahlar, ne btn sevablar, elbetteki
PAAnn omuzlarnda deildir: Fakat tarihimizde, yaa
dklar devre bylecesine tesir edebilmi ve bu tesir DRT
YIL faslasz srm baka siyas bir harekete ve onun
temsilcilerine de rastlamak mmkn deildi. Bugn, ii
de, tesiri hl devam eden hdiselerin kahraman olarak
hayatta bulunuyorlar. Allahn rahmeti zerlerinde olsun
ve tarihin msamahas htralarn efkat ve hogrrlk
ten mahrum etmesin... Millet ve vatanlarnn mukadderat
zerinde sz sahibi olmu kiilerin mme vicdan ve tarih
huzurundaki hkmleri iin bakaca ne denilebilir?

F. 19
alm an m p a r a t o r u n u n kanaat

D irinci Dnya H arbinin sonunda, Almanyacla iktidar re-

jim deiiklii halinde olup, m p arato r kinci Vilhelm
m em leketini terkederek H olndaya snnca, Almanyada
hkm et kuran Sosyalistler, kendilerinden nceki devreye
ait resm vesikalar nerettiler... Bu vesikalar iinde Al
m an im paratorunun m em leketim iz ve ttih ad ve Terakki
ahsiyetleri iin kanaatim bildiren notlar, her devirde ib
retle okunm ya deer: H arb srasndaki b ir kliesini kar
sahifede grdm z m p a ra to r Vilhelm, Prens Bis-
m a rk dan ald ilham ile arka Doru siyasetini itina
ile takip etti. Bu sebeple de, Sultan H am id'in saltanat
devresinin son yirm i iki ylnda olduu gibi, harbden
m alp karak m em leketini terkedinciye k ad ar Osmanl ~
devletinin hdiseleri ve ahsiyetleriyle yakndan ilgilendi.
H arb iinde Osmanl M iri niform as ile kartt re
sim ler, gazetelerimiz ve m ecm ualarm zn ba sahifelerinde
yer alrd.

*
B tn bu ekl yaknlam alara ve sevgi gsterilerine
ramen, acaba, m p arato ru n memleketimiz ve idare eden
lerimiz iin sam im , gnlden duygusu ne idi? Kayser,
syledii gibi mi dnyordu?
Bu suale m sbet cevap vermek gtr ve politikann
ii ile d arasndaki byk fark, bu yolda saf ve a
r iyiniyet sahibi olanlara m itsizlik verecek k ad ar ac
dr.
m paratorun, Alman Bavekili Betm an Holveg ve H a
riciye N azn Fon Bulov'a ahsen verdii em irler veya
kendi tasvibine <sunulan resm evraka kaydettii derke-
nr 1ar, yni, ahs kanaatleri, ne dndn daha
aka gsteriyor: Bu aklama la n n m p arato ru n ger
ek dncesi olduuna da phe yok...
Mesel, m paratorluum uz daha harbe girm eden, s-
A lt& rtl-r.i-ljpm '*?* t? ^ ?)*^?b0rr*-+?**-p<*~*<rT*mVrXmt)* a rti."'',>rVr*?t* '5 ti -*%abVX |'^->1*^
tanbuldaki Alman sefiri Baron Fon Maralm bir notu
iin yle diyor: T rklerin daha ok p ara skntsna
dm esini temin ediniz. P aralar kalmad zaman, istik
bali uzun boylu dnm eden skntdan kurtulm ak ister
ler...)!
Bir baka notu da u: stanbuldaki hkm etin va
ziyetini gznne alm adan byle hkm ler verm ek do
ru deil... A rablar ne alemdeler? Vaktiyle A rnavudlukta
da byle olm utu. O hdiselerin dosyalarn arivden
kartp sefire gndermeli...
Enver Paa ile grmesinden sonra u notu vermi:
Bu gen Paay bu defa daha baka grdm. Ken
disi Berlinde Ataem iliter iken grndnden bam baka
fikirlere sahib ve eer hdisat o ve arkadalarnn dn
d gibi inkiaf ederse, Osmanl topraklarnda bizim
iin tasavvur ettiklerim izden b ir ok fedakrlklar yap
m ak icab edecek. T rklerde balam olan bu milliyeti
lik cereyannn nereye k ad ar varabileceini takib etmek
m ecburiyetindeyiz. Osmanl ordusundaki bu cereyan sivil
tekilta ve halka intikal ederse, Avrupa devletleri Has
ta Adam hakkndaki plnlarm yeniden gzden geirmiye
m ecbur kalacaklardr. Bu hakikati, Hriciyemiz olduu
kadar ticaret ve senay m ahfillerim ize de m iinasib ek il
de duyurm ak ve onlar da ikaz etm ek icab eder.
1916 sonundaki not da enteresan:
Trklerden ihanet beklenmez. Fakat zaferden son
ra T rkler bize m uhta olm adan eski ereflerinin ve
kudretlerinin yollarn aryacaklar. Bugn stanbulda va
ziyete hkim olanlar hem tecrbe sahibi oluyorlar, hem
de hakikatleri anlyorlar.

rt *

Ne yazk ki, bu anlama devlet ve millet hayatma

geemeden, tecrbe ve idrk sahibi olanlar memleketi
terketmiye mecbur kald. Bu, elbettekl, imparatorluu
muzun son midi idi...
 PAALAR IN AHSYET :

P linizdeki kitaba, mevzu olan PA A LA R n bi

yografilerini, bir ka satr iinde hatrlatarak (SON)
diyeceiz: ..

MEHMET TALT PAA KMDR?

1874 senesi 17 Austosunda Edirnede dodu. Baba

s Krcaalili mstantik (sorgu hkimi) Ahmet Vasfi Efen
didir. Fakir bir aile ocuu olarak, Edirnede iptida ve
rt (ilk ve orta) tahsillerinden sonra, hem hayatn kazan
d, hem de Alyans srail mektebinde iki yl Franszca
okudu. Zek, hafzas kuvvetli, alkan bir genti. Okul
idaresi kendisine bir yl kadar Trke retmenlii vazifesi
verdi. Selnike geldi, telgrafhaneye maasz namzed me
mur olarak girdi ve Hukuk Mektebi (Fakltesi) ne kayde
dildi. Bir yl sonra telgrafhane mukayyit i olarak maaa
geti, yirmi yann iinde iken politikaya girdi. Jn-Tiirk-
lerle muhabere ederken yakaland. sene srgne mah
km oldu. Hukuku ikinci snfnda terketti.
ki yl sonra cezas affedildi. 1898 de Selnik ile M a
nastr arasnda gezici posta memur u oldu. Bu vazifeyi,
ttihad ve Terakki tekilt arasnda haberlemeyi emniyet
le yapmak iin almt. 1899 da Posta Telgraf Bamdr
l ktipliine, 1903 de Baktibliine getirildi. 1907 de,
ttihad ve Terakkinin ihtill komitesi nin sivil kadrosu
nun banda olduu iin azledildi ve tevkif edildi.
1908 kinci Merutiyet Meclisine Edirne mebusu ola
rak seildi. Meclis Reis vekilliine seildi. 1909 temmu
zunda Dahiliye Nzr, Mecliste ttihad ve Terakki F r
kas Reisi, Posta Telgraf Nzn, yine Dahiliye Nzr oldu.
1916 da, Sait Halim Paann istifas zerine adr-
Talt Paa, B erlinde bulunduu gnlerde, doktor Nazm ve Hamit Orta'Ia beraber.
(Hayatnn son gnlerinde... Ksa bir zaman sonra bir komiteci kurununa kurban
gidecektir.)
man (Bavekil) oldu. 1921 senesi martnn on beinci
gn, Berlinde, rann Selmas ehrinde domu, T r
kiye ile asl alkas olmyan ve yetitirilme tarz ile
Ermeni anaristliinin tipik misalini tekil eden Salamon
Telleyran adl komiteci tarafndan iki kurunla ldrld.
ehid edildii anda, krk yedi yann iindeydi.

E N V E R PAA KM DR?

1881 ylnda stanbulda Divanyolunda dodu. Ba

bas yine stanbullu Ahmet Bey, annesi yine stanbullu
Dilra Hanmdr. 1903 de, Kurmay yzba olarak merkezi
Selnikte olan nc Orduda vazife ald. ahsiyeti ve fi
kirleri, daha o ada kendisini gsterdi: ttihad ve Terak
kinin tasarlad Merutiyet inklb nn, Ordu kudre
tiyle baarlmas zaruretini kavrad ve fiil harekete geti.
smail Canbolatn, enitesi olan Saray Yveri Miralay N
zm Beyin, Atf Kamln Hrriyet hareketini durdurmak
iin stanbuldan gelen Mir emsi Paay vurmalarn
plnlad, ksa zamanda bu hareketin bana geti ve 1908in
yirmi temmuzunda gerekleen Merutiyet hareketinin
balca ahsiyetlerinden birisi oldu.
1909 da Berlinde asker atae idi. Bu vazifesi srasn
da Alman mparatoru kinci Vilhelmle tant. Grd
iltifat ve takdirin ardnda, yaklaan cihan harbi iinde, bu
gen zabitin memleketinin bana geeceini dnebilmi
olan Alman mparatorunun gizli duygusunu kavryamyan
Enver Beyin, ar Alman dostluu ve hatt hayranlnn,
memlekete ykledii ar zararlar oldu. Nitekim, Harbiye
Nzr olunca ordunun slh hareketinde Almanlara dn
d ve 1 9 1 4 -1 9 1 8 Birinci Dnya Harbinde Almanlarn
safnda harbe girmemizin balca sebep ve unsurlarndan
birisi oldu,
 Yenilgi ile sonulanan savan son gnlerinde, mem
leketi terketti, Rusya ve Almanyaya gitti. Nihayet, Te-
kilt- Mahsusann hazrlatt msaid imknlara dayana
rak, Trk Ana-Vatannda Kzl arla kar mill ayak
lanmann bana geti, mcadelesi mitli bir hava iinde
iken, 3 Austos 1922 de, Buharanm dousundaki Belci-
vanda, Ruslarla savarken, 41 yanda ehit oldu.
Mcadelesi, Trk Ana-Vatanmn, hrriyet ve istikll
hareketinin kendisine, bir Lider arad buhran gnlerine
rastlar. Vakitsiz lm, bu mcadele namna gerekten
byk bir kayb olmutur. Bugn hl sylenen at ve
destanlarda, Enver Paann, yedi yerde mezar olduu
inac tekrarlanr.

CEM AL PAA KMDR? i

Ahmet Cemal Paa, 1872 de stanbulda dodu. Ba
bas aslen Erzurumlu bir memurdur. 1894 de Kurmay
yzba olarak meslek hayatna girdi.
Rumelinde vazife almas, ttihad ve Terakkinin Do
kuzuncu Ordunun aydn subaylar arasnda Merutiyet ih
tilli propagandas devresine rastlar. Gen yzba bu ha
reketlere katld. 1908 kinci Merutiyetinde { stanbul^
gelen sekiz kiilik ttihad ve Terakki heyeti iinde idi.
Anadoluya gnderilen heyet-i slhiye zalnda, rtbeleri
tetkik heyetinde bulundu. Otuz bir mart irticanndan son
ra stanbula gelen Hareket Ordusu menzil mfettiliini
yapt. skdar mutasarrf, daha sonra Adana valisi, Bag
dad valiliklerinde bulundu. Halskr Zabitan hareketi ile
ttihad ve Terakki iktidardan dnce yine askerlik haya
tna dnerek Konyadaki redif frkas kumandan olarak
Uzunkpr ve Vize savalarnda bulundu. Nzm Pa>a
 VATANA DNEN TABUT

A ada, Talt Paann son kliesini gryoruz. Bu

klie, Talt Paann allm o babacan fotoraf
na benzemiyor... nk, bu kliede Talt Paa, arkadala
rnn ve yaknlarnn sra
rna dayanam am , byk
larn kestirm i, sa ta ra
yn deitirm iti. Bov-
lekle kolaylkla lanmm-
yacak bir ehreye sahb
olm utur.
Talt Paaya bu dei
me ok ac gelmiti, fa
kat bata refikas H ayri
ye Hanm efendi olarak
yaknlarnn srarn a k ar
koyam am t. Ne re!..
K indar ve am nsz d
m anlar, bu gurbet diya
rnda kendisini adm adm
takib ediyorlard. Nite
kim, elinizdeki kitabn
hazin sonunda da grl
d zere, bir Erm eni
kom itecisinin kurunu al
tnda can verdi.
*
**
Talt Paann cenazesi,
vatana dnebilm ek iin
yirm i iki yl bekledi...
Onun mizcm bilenler, b ir yabanc to p rak ta kalm a
snn ruhunu ne kadar tzib edeceinin farknda idiler.
Nihayet, 1943 senesi 25 ubatnda cenazesi stan b u la geti
rildi ve H rriyet-i Ebediye tepesindeki kabrine konuldu.
Bylelikle son arzusu yerine gelmi oluyordu: Artk, h r
ve mstakil vatannn topraklarnda ebed uykusuna hu
zur ve sknla dalabilirdi. Hayatnn son aylarn doldu
ran sonsuz ry, nihayet hakikat olmutu... O gn, s
tanbul halk, hatt kendisine vaktiyle kar koymu, si
yas ayrlklar gstermi adalan bile, ehidi, gzleri
yal karladlar.

Aadaki yaz, Talt Paann arkada ve ttihad ve

Terkkinin ideologu olan rahmetli Hseyin Cahit Yal
nndr. Sirkeci Garnda baln tayor:

Sabah yeni oluyor. Sirkeci garnda ekspres k atar

nn gelmesi bekleniyor. Alaca karanlk iinde kk grup
lar halinde ufak b ir kalabalk var. Islak ve serin b ir sa
bah. R htm da asker ktalar istirahat vaziyetinde. Talt
Paann tabutunu tayan vagonu lokom otif iterek baka
bir h a t zerinden kap yanlarna k ad ar getirdi. Kap
acildi. ptida Berlin sefaretinin elengi indirildi. Sonra
Trk bayra ile rtl ar sanduka. Yava yava indi.
apkalar kt. Ve mzka ar bir m atem hava ile yal
nz bu sessiz ve m teessir kalabaln hzn ve elemir
deil, btn b ir m em leketin teessr ve acsn terennm
etti. Sanduka selm durm u ktalarn nnden yava
yava ilerledi ve bekliyen arabaya girdi.

te 23 senelik bir gurbetten sonra Talt vatana by

le dnd. Sirkeci garna onun Avrupadan baka trl
dnlerini de hatrlarm . Aradaki fark t ruhum un
iinde btn acl ile duydum. O, en son olarak b ir gn
yine Almanyadan dnyordu. stasyon byk b ir karla
yc ktlesiyle hareket, ses ve heyecan iindeydi. Talt
trenden indikten sonra kk salonda nazrlar ve arka
dalarla ksa bir m ddet b ir eyler konum utu. Bunun
ne olduu bilinmiyordu. Fakat birdenbire istasyonun vel-
veleli havasnda korkun b ir sknetin kara endieleri
dalgaland. Fsltlar balad: Uutu ve ortala hkim ol
du. Bulutlanm baklar, korkulu ehreler b ir k ara haber
iln ediyordu. Bu haberi herkes rendi: B ulgar cephesi
kendisini menzil umum mfettiliine getirmiti. Bb- li
baskn ile ttihadclar iktidara gelince stanbul muhafz
oldu ve bu ndan itibaren ahsiyetini btn memlekette
hissettirdi.
Bir mddet sonra Nafia Nzr oldu. ,Birinci Cihan -
Harbine girmemizden ksa zaman nce Bahriye Nzn,
harb iinde Suriye, Hicaz ve evresini iine alan Drdnc
Ordu kumandanlna getirildi. Burada adet mstakil bir
devlet reisi gibi hareket etti. 1918 de 2 kasmda Talt ve
Enver Paalarla vatan terketti, Afganistana gitti, orada
byk hizmetler yapt vc Afgan ordusunu gerekten slh

zlm t. Malp oluyorduk.

Talt a rtk vatan topraklarnda ok kalmad. nk
dm an Istanbula geliyordu. Memleketi k u rtarm ak iin
3'aplabilecek b ir ey kalm sa onu tem in aresini aram ak
maksadiyle vatandan uzaklam ak fedakrlna katlan
m ak lzum unu hissetti. Ve gitti. Almanyaya gitti. Sadakat
ve vefa beklemiye, hakk olduu ve m ttefik m em lekette
lm buldu. M ttefik m em leketin m ahkem esi onun kati
lini alklarla serbest brakt. Talt bu acy duymad. Fa
kat onu biz hl duyuyoruz.
Bugn Talt H rriyeti Ebediye Tepesinde vatan top
raklarna defnedilecek. Orada kendisi gibi temiz kanlarn,
yksek kalplerini bu vatan urunda feda etm i arkada
larn bulacaktr. Artk onun m esut ebed b ir hayata ka
vutuuna emin olabiliriz. T alt yeis ve m itsizlik iinde
brakt vatann imdi dirilmi, kuvvetlenmi, eref ve
itibarn tek rar kazanm b ir halde buluyor. Salnda o
bu ideal urunda didinmi, mcadelelere atlm t. Gayeyi
elde eden Cum huriyet Ttirkiyesi T alt lyk olduu h r
m et ve m uhabbetle kucana alarak gsne basyor ve
hayatnda tadam ad zevki ve saadeti ona lm nde te
m in ediyor,
 Danad Ferit Paa, sadrzam (bavekil) olduu gnlerde...
( PAALAR'n memleketi terkedilerinden sonra ardlarndaki
kin ve nefretin adam.)
etti, fakat rekabetler kendisini bu hizmetinden ayrd, Pa
ris ve Berlinde bir mddet kald. Sonra Rusyaya geti.
Anadoludaki mill mcadele ile yakndan alkadar oldu.
1922 senesinin sonunda ve vatana dnme imknla
rn aratrd srada Tifliste, Ermeni olduu rivayet edi
len bir komiteci tarafndan yveri ile birlikte ldrld.
Cenazesi, daha sonra Erzuruma getirilerek ehitlie
gmld.

(SON)
 Tarib Konuuyor serisinin onikinci kitab!

Lavrense Kar
. KU'BAS
STAD CEMAL KUTAY TAKDM EDER s

kinci M erutiyetten ncc balyan Petrol Kavgas, b

tn byk devletlerin gzlerini ve dikkatlerini, Osmanl
T rklerinin hkim iyeti altndaki Arab Yarm Adasna e
virm itir. M erutiyetin asl hayat kayna ve hareket m ih
rak olan ve yine Aab Yarm Adasnda K uuba oulla
rnn ferd mcadelesiyle balyan Tekilt- M ahsusa, Me
rutiyetin ilnndan ve Enver Paann Bakum andanlndan
sonra devletin varlnda temel messese olunca, bu m en
fi faaliyetin karsna mill kuvvet olarak km ve te-
kilt- m ahsusa reisi, Arab Yarm Adas dvasn bizzat
eline alm tr.
te bu kitab, bugn de dnyann ve bilhassa bizim
m ukadderatm z zerinde kyasya yaplan gizli mcadele
nin aklanan tarihidir.

A rabistan llerinde hrriyet yolunda geen bir hayattan saf

halar * Seneler sonra... * Tekilt- M ahsusanm im paratorlu
umuzun temel messeselerinden birisi halinde sahneye km a
s * Enver Paa ve Eref Bey, Osmanl devletinin m ukadderat
nn A rabistanda istikametlenecei hakikatinde birleiyorlar *
Fikriyatn o devrin (Byk Kafa) larnn dikkatle hazrladkla
r pln: ttihad- Islm hareketi... * ngiltere ve F ransann
kar faaliyet i ve Arab Yarm Adasn dolduran casus kadro
su * Lavrens kim dir ve sahneye nasl km tr? * erif Hse
yin Paa ile Eref Bey kar karya... * Sen benim abm al-
indasi.. namus sznn arkasndaki ihanet hareketi * Hil*
distan, Tunus, Cezayir, Fas, Trablus-Garb, Siyah Afrika, Cava,
Trk Ana-Vatan, Dou Trkistan ierisinde Osmanl Tekilt-
M ahsusasnm byk hareketi ve 1945 den sonraki mill kurtulu
larda bu hareketin m add mnev tesirleri * bn-i Reit, bn-i
Suut, im am Yahya, erif Hseyin ve evltlar, Suriye Nasyona
listleri, Lbnan K alolikleri, Irak iftiraklar, Msr Hidiviyet -
Hilfet - Arab Liderlii ekimeleri arasnda Tekilt- M ahsusa
kadrosunun bugne k ad ar mehul faaliyetleri * Lavrens efsane
sinin iyz * ntellicens Servisinin su gibi akan altna sa
tn ald sadakatsizlikler ynnn teekklnde Lavrensin ro
l * Cemal Paa kararghndaki gaflet * Aliyye divan- h arb in
de yabanc telkinler * Lavrense dair E ref Beyin ruznme
sinden satrlar * Asl Lavransler kim lerdi? * Dr. zzet El Cn-
d hdisesi * eyh-it-tyr = Uan eyh e ait ngiliz h
km leri * M altadaki esaret hayatnda, Osmanl Tekilt- Mah
susa reisine Lavrens ve arkadalar nam na yaplan sondajlar
* Bir kahram an yaratm ak yolundaki su n gayretler karsn
da gerek tarihin karar ve Lavrens M asalnn sonu...

Tanr ksmet ederse Haziran 1964 de

kacak ve adresinize yine demeli
olarak takdim edilecektir.