ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI = 571

ULUSLARARASI
HUKUK DERSLER
II. KTAP

HSEYN PAZARCI
Hacettepe niversitesi . . B. F.
Uluslararas Hukuk Profesr


ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI, 571

ULUSLARARASI
HUKUK DERSLER
II. KTAP

HSEYN PAZARCI
Hacettepe niversitesi . . B. F.
Uluslararas Hukuk Profesr

ANKARA, 1989
 ISBN 975-482-024-2

Copyright: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1989

A.. SYASAL BLGLER FAKLTES VE BASIN - YAYIN YKSEKOKULU BASIMEV, ANKARA -1989
 Deerli bilim adam
Prof. Dr. A. Gndz kn'n
ansna

III
 SUNU

Uluslararas Hukuk Dersleri'nin I. Kitabnn yaynnn zerinden yak-

lak drt yl geti. Daha I. Kitabn yaynlanmas srasnda bir ksm ka-
leme alnm bulunan ve tamamlamaya aba sarfedeceimize sz verdi-
miz II. Kitab ise ancak 1989 yl iinde sunma olanan bulabildik. Bu
II. Kitabmz da, ok ara vermeden, III. Kitabmz ile izleme midimizi
hl yitirmedik ve bu yolda abalarmz srdreceiz.

II. Kitabmzda da I. Kitabmzda belirttiimiz temel ilkelere sadk

kaldk. Bu Kitabmz da esasen uygulanan hukuku ieren bir kitap nite-
liini tamaktadr. Burada da uluslararas hukukta son yllardaki btn
nemli gelimeleri vermee aba gsterdik. Yine, bu Kitabmzda da zel-
likle Trk uygulamasn ve mevzuatn olabildiince okuyucuya aktar-
maya altk.

II. Kitabmzda izlediimiz sunu yntemi de I. Kitabmzn ayns-

Bylece, burada da her konuya ilikin olarak Trke ve yabanc dilde
saptayabildiimiz kaynaklar bir Kaynaka blm iinde vermekteyiz.
Yine, bu Kitabmzda da b t n temel uluslararas hukuk kavramlarn,
olanaklarmz lsnde, ngilizce, Franszca ve Almanca belirtmee zen
gsterdik. Nihayet, metnin iinde parantezler arasnda vermeyi srdr-
dmz atflarmz zellikle belgelere ve yarg-hakemlik kararlarna
ayrarak, yazarlara oklukla yalnz rneklemek iin bavurduk.

Kitabmzn hazrlanmas srasnda bu kez de birok yardm grdk.

Bunlarn arasnda II. Kitabmza ilikin olarak bize en byk yardm
deerli meslektamz A.. Hukuk Fakltesi retim yesi Do. Dr. Turul
Arat salamtr. Kitabmzn Devlet ve yetkilerine ilikin ksmlarn ti-
tiz bir biimde okuyarak bize birok yararl gr ve eletiri bildiren
meslektamza burada gnl borcumuzu sunmak isteriz. Ayrca, Kitab-
mzda atfta bulunduumuz birok Birlemi Milletler belgesinin salan-
mas T.C. Dileri Bakanl Hukuk Badanman Mehmet Gney'in, Av-
rupa nsan Haklar Komisyon .ve Divan'nm kararlarnn salanmas da
Prof. Dr. Blent Daver ve Prof. Dr. Feyyaz Glckl'nn yardmlar ile
gereklemitir; kendilerine teekkrlerimizi sunarz. Nihayet, birok mad-

V
di zorluklara ramen, Kitabmzn baslmas yolunda karar alan ve SBF
yayn olarak kmasna olanak salayan bata Ankara niversitesi Rek-
tr Prof. Dr. Necdet Serin olmak zere Ankara niversitesi Yayn Ku-
rulu yeleri ile SBF Dekan Prof. Dr. Gney Devrez ve SBF Yayn Ku-
rulu yelerine teekkrlerimizi sunarz.

Bundan nce yazdmz b t n kitaplarmz hocamz Prof. Seha L.

Meray yannda Prof. Dr. A. Gndz kn'e de gsterir, gr, tavsiye
ve eletirilerinden yararlanrdk. On yl akn bir sre nce yitirdiimiz
Seha hocamz bakmndan bu olana zaten oktan kaybetmi bulunuyo-
ruz. Bu son kitabmz iin Prof. Dr. A. Gndz kn'n de yardm ve
tavsiyelerinden yoksun kaldk. Bu kitabmz onun deerli ansna sayg-
larmzla ithaf ediyoruz.
Ankara, 5 Nisan 1989 Hseyin PAZARCI

VI
 KISALTMALAR

A.E.T. Avrupa Ekonomik Topluluu

A.F.D.I. Annuaire Franais de Droit International
a.g.m. ad geen makale
a.g.y. ad geen yapt
A..T..A.D. Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi
Dergisi
A.J.I.L. American Journal of International Law
.I. Akipek .. Akipek, Devletler Hukuku, Ankara, 3. bas,
2 Cilt, 1969-1970
.I. Akipek, Belgeler .I. Akipek, Devletler Hukuku Kaynaklarndan
ve Belgelerinden rnekler, Ankara, 1966
Anales de la F.D.I. Annales de la Faculte de Droit d'stanbul
Annuaire de 1'I.D.I. Nations Unies, Annuaire de la Commission du
Droit International
A.S.D.I. Annuaire Suisse de Droit International
A..H.F.D. Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi
B.M. Birlemi Milletler
B.M.D.H.S. Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesi
B.M.T.Y. Birlemi Milletler Trk Yll
B.Y.I.L. British Yearbook of International Law
L. Cavare L. Cavere (mis Jour J.-P, Queneudec), Le
Droic International Public Positif, Paris, 1973,
4eme ed., 2 Cilt
C.I.J. Cour Internationale de Justice
C.L.P. Current Legal Problems
C.P.J.I. Cour Permanente de Justice Internationale
C.Y.I.L. Canadian Yearbook of International Law
E.F. elik E.F. elik, Milletleraras Hukuk, stanbul, Cilt I
(4. bas, 1980), Cilt II (1982)
E.F. elik, 1984 E.F. elik, Milletleraras Hukuk, istanbul, Ki-
tap I, 1984
E.F. elik, 1987 E.F. elik, Milletleraras Hukuk, istanbul, 1987,
2. Kitap
Dictionnaire Union Academique Internationale, Dictionnaire

VII
 de la Terminologie du Droit International, Pa-
ris, 1960
R.J. Dupuy et D. Vignes, Traite R.J. Dupuy et D. Vignes (ds.), Traite du nou-
veau droit de la mer, Paris et Bruxelles, 1985
E. Esas (Trk yarg kararlar ile ilgili)
N. Erim, Metinler N. Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih
Metinleri: Cilt I, Osmanl mparatorluu And-
lamalar, Ankara, 1953
H. La Fontaine H. La Fontaine, Pasicrisie Internationale, Berne,
1902
G. Gidel G. Gidel, Le Droit International Public de la Mer.
Le Temps de la Paix, Paris, Sirey, Tome I (1903),
Tome II (1932), Tome III (1934)
M. Gnlbol, Milletleraras M. Gnlbol, Milletleraras Siyasi Tekilatlan-
ma, Ankara, 3. bas, 1975
I.C.L.Q. International and Comparative Law Quarterly
I.J.I.L. Indian Journal of International Law
I.L.M. International Legal Materials
I.Y.I.L. Italian Yearbook of International Law
.K.V.D. ktisadi Kalknma Vakf Dergisi
..H.F.M. stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas
K. Karar (Trk yarg kararlar ile ilgili)
1958 K.B.B.S. 1958 Karasular ve Bitiik Blge Szlemesi
H. Kelsen, Principles H. Kelsen (ed. R.W. Tucker), Principles of In-
ternational Law, New York, 1966, 2nd. ed.
L.N.T.. League of Nations Treaty Serie
. Ltem, Devletler Hukuku Dersleri, Ankara,
. Liitem, Cilt I, 1956 ve Cilt II, 1958
E. Menzel und K. Ipsen, Vlkerrecht, Mnchen,
E. Menzel und K. Ipsen 1979, 2. Auflage
S.L. Meray, Devletler Hukukuna Giri, Ankara,
S.L. Meray
Cilt I (3. bas, 1968), Cilt II (4. bas, 1975)
S.L. Meray (ev.), Lozan Bar Konferans: Tu-
S.L. Meray, Lozan tanaklar-Belgeler, Ankara, 1969-1973, 8 kitap
Milletleraras Hukuk ve Milletleraras zel Hu-
M.H.M..H.B. kuk Blteni
M.M.T.Y. Milletleraras Mnasebetler Trk Yll
Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier
et A. Pellet Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, Droit
International Public, Paris, 2nd ed., 1980
N.I.L.R. Netlerlands International Law Revievv
N.U. Nations Unies
N.Y.I.L. Netherlands Yeorbook of International Law
J.P. Queneudec, Conventions J.P. Queneudec, Conventions maritimes interna-
tionales, Paris, 1979

VIII
A. zman, B.M.D.H.S. A. zman (ev.), Birlemi Milletler Dsniz Hu-
kuku Szlemesi, istanbul, 1984
I. Paenson I. Paenson, Manual of the terminology of public
international law (peace) and international or-
ganizations, Brussels, 1983
H. Pazarc, I. Kitap H. Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri-I. Ki-
tap, Ankara, 1985
R.B.D.I. Revue Belge de Droit International
R.C.A.D.I. Recueil des Cours de l'Academie de Droit In-
ternational
R.D.I.L.C. Revue de Droit International et de Legislation
Comparee
R.DP. Revue du Droit Public
Recueil des T.A.M. Recueil des Tribunaux Arbitraux Mixtes
R.E.D.I. Revue Egyptienne du Droit International
P. Reuter, Institutions P. Reuter, Institutions Internationales, Paris,
1989, 6eme ed.
P. Reuter-J. Combacau P. Reuter-J. Combacau, Institutions et Relations
Internationales, Paris, 1980.
R.G. Resmi Gazete
R.G.D.I.P. Revue Generale de Droit International Public
R.H.D.I. Revue Hellenique de Droit International
R.I.D.C. Revue Internationale de Droit Compare
R.I.R.I. Revue Iranienne des Relations Internationales
Ch. Rousseau Ch. Rousseau, Droit International Public, Paris,
Tome I (1971), Tome II (1974), Tome III (1977),
Tome IV (1980), Tome V (1983)
R.S.A. Recueil des Sentences Arbitrales
S.B.F.D. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi
S.B.O.D. Siyasal Bilgiler Okulu Dergisi
G. Scelle, Cours de Droit International Public,
G. ScelG, Cours Paris, 1948
A Manual of International Law, London, 1967,
G. Schwarzenberger 5th ed.
S.S.C.B. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii
Supra Yukarda
S. Toluner S. Toluner, Milletleraras Hukuk Dersleri, istan-
bul, 3. bas, 1984
N.U., Traites multilateraux Nations Unies, Traites Multilateraux deposes
aupres du Secretaire Generale: Etat au 31 de-
cembre 1981, ST/LEG/SER. E/l, New York, 1982
T.R.Q D. Turkish Review Quarterly Digest
U.A.D. Uluslararas Adalet Divan
U.N. United Nations

IX
X -

U.N., Treaty Series United Nations, Treaties and International ag-

reements registered or filed and recorded with
the Secretariat of the United Nations, New
York, 1946'dan bu yana
U.S.A.D. Uluslararas Srekli Adalet Divan
Ch, de Visscher, Theorie et
realites Ch. de Visscher, Theorie et Realites en Droit
International Public, Paris, 1970, 4eme ed.
Y.E.C.H.R. Yearbook of the European Convention on Hu-
man Rights
Z.a..R.V. Zeitschrift fr auslndisches ffentliches Recht
und Vlkerrecht

X
 NDEKLER

SUNU V
KISALTMALAR VII
NDEKLER XI

DRDNC BLM:

U L U S L A R A R A R A S I H U K U K U N KLER

Giri:
ULUSLARARASI KLK KAVRAMI 1

Birinci Balk:
DEVLETLER . ... . 5
I. Uluslararas Hukukta Devletin Kurucu eleri 5
1. insan Topluluu 7
A. Genel 7
B. Self-determination lkesi 8

2. lke 11
A. Genel 11
B. Devlet lkesinin Btnl ilkesi 15

3. Baka Bir Otoriteye Baml Olmayan Siyasal Ynetim 17

A. rgtlenmi Bir Kamu Otoritesinin Varl 17
B. Egemenlik ya da Bamszlk 18
a) Egemenlik ve Bamszlk Kavramlar 18
b. Uygulanan Uluslararas Hukuktaki Durumu 19
c) Uygulanan Uluslararas Hukukta Egemenlik Hakkna Bal
nemli ilkeler 22
i) Devletlerin Egemen Eitlii lkesi 22
ii) iilere Karmama lkesi 23
iii) Doal Kaynaklar zerinde Srekli Egemenlik ilkesi 25

XI
II. Uluslararas Hukukta Devletin Yetkisi 26
Giri: Genel 26
1. Devletin lkesel Yetkisi 28
A. Genel ilke s. ... ... ... 29
a) Devletin lke zerinde Tam ve Mnhasr Yetkisi 29
b) Yabanclarn Stats 30
B. Devletin lkesel Yetkisine Snrlamalar ve Kuraldlklar 33
a) Devletin lkesel Yetkisine Snrlamalar 33
i) Baka Devletlere ve Yurttalarna Zarar Vermeme Ykml-
l '. 33
ii) Baka Devletlerin lkesel Yetkileriyle ilgili Kamusal lem-
lerine Sayg Ykmll 34
b) Devletin lkesel Yetkisine Kuraldlklar 35
i) Yabanc Devletlerin ve Uluslararas rgtlerin Dokunul-
mazl ve Bakl 37
Genel 37
Trk Mevzuat ve Uygulamas ... ... 40
ii) Geit Hakk ... ... 41
iii) Askerden ve Silahtan Arndrlma 43
Genel 43
Dou Ege Adalarnn Askerden Arndrlm Stats ... 44
iv) Yabanc Askeri Kuvvetler ve sler 45
Genel 45
Trkiye'deki Yabanc Askeri Kuvvetlerin, slerin ve Te-
sislerin Stats : 47
a. Devletin lke-d Yetkileri 52
A. Devletin lkesel Yetkisinin lke Dna Uzanmas 52
a) Devletin Uluslararas Alanlarda lkesel Nitelikli Yetkileri 53
b) Devletin Baka lkelerde lkesel Nitelikli Yetkileri 54
B. Devletin Kiisel Yetkisi 57
a) Uyrukluk (Tabiiyet) 58
i) Uyrukluk Konusunda Devletin Yetkisinin Nitelii 58
ii) Devletin Uyrukluundan Yararlananlar 59
K. Hukuk Kiileri 60
Bireyler (Gerek Kiiler) 60
Tzel Kiiler (Hkmi ahslar) 60
Gemiler ve Hava Aralar ... 61
Gemiler 61
Hava Aralar 65
b) Devletin Uyrukluk Bandan Kaynaklanan lke Dndaki Ki-
isel Yetkileri 66

XII
 i) Kiilerle lgili Olarak 66
Bireylerin Kiisel Statleri Konusunda 66
Cezai Yarg Yetkisi Konusunda 67
Devletine Ballk Konusunda 68
Diplomatik Koruma Konusunda 69
ii) Gemiler ve Hava Aralar ile lgili Olarak 70
Gemilerle lgili Olarak 70
Hava Aralaryla lgili Olarak 72
c) Devletin Uyrukluuna Bal Olmayan lke Dndaki Kiisel
Yetkileri ' 74
i) Yabanclarn Devlet Gvenliine Kar ledii Sular Ko-
nusunda 74
ii) Uzay Aralar Konusunda 74
C. Devletin Ulusal Yetkisi ve teki Devletlerle Paylat Yetkileri
Sorunu 75
a) Ulusal Yetki 75
i) Kavram ' 76
ii) Milletler Cemiyeti Szlemesi ve Birlemi Milletler Andla-
masndaki Durumu 77
b) Devletlerin Ortak ve Yaran Yetkileri Sorunu 79

III. Devlet Trleri ve Uluslararas Hukuktaki Etkileri 80

1. Devletlerin Snflandrlmas 81
2. Deiik Devlet Trlerinin Uluslararas Hukuktaki zellikleri 84
A. Federal Devlet 84
B. Srekli Tarafsz Devlet 86
C. "Minyatr Devletler" , 88
. Kendine zg (Sui Geeris) Statye Sahip Devletler 90
a) Papalk 90
b) Kbrs (Jumhuriyeti 91

kinci Balk:
DEVLETLER DIINDAK BRMLER 94
I. Devlet Nitelii Kazanamam nsan Topluluklar 94
1. Genel 94
2. Gemite Kalm Birimler 96
3. Vesayet Altnda lkeler 99
II. Uluslararas rgtler 102
1. Genel Veriler 103

XIII
 A. Uluslararas rgtlerin Tanm ve Snflandrlmas 104
a) Hkmetleraras ve Hkmetler-d Uluslararas rgtler So-
runu 104
b) Uluslararas rgtleri Devletlerden Ayran zellikleri 104
/

c) Uluslararas rgtlerin Snflandrlmas 105

B. Uluslararas rgtlerin Yaps 106

a) yeler ... ... 106
i) yeler ve almalara Katlma 106
) yelik Stats ... 108
b) Organlar 111
i) Organlarn Kuruluu ve Yaps 111
il) Organlarn Grevlileri 113
c) Uluslararas rgtlerin Yetkileri 114

2 Somut Uluslararas rgt rnekleri 117

A. Birlemi Milletler .-. 117

a) Amalar, ilkeleri ve Faaliyetleri 118
b) yeleri ... 119
c) Organlar 120
i) Ana Organlar 120
Genel Kurul 120
Gvenlik Konseyi 121
Ekonomik ve Sosyal Konsey ... 123
Vesayet Konseyi 124
Uluslararas Adalet Divan 124
Sekreterlik 124
il) Yardmc Organlar 125
d) Birlemi Milletlere Bal Uzmanlk Kurumlan ... ... 127

B. Avrupa Ekonomik Topluluu 128

a) Tarihesi 129
b) Amalar 130
c) yeleri 131
) Organlar 131
i) Konsey 132
ii) Komisyon 133
iii) Avrupa Parlamentosu 134
iv) Avrupa Topluluklar Adalet Divan 134
v) Ekonomik ve Sosyal Komite 135

XIV
 d) A.E.T. ile Ortaklk likileri 136
e) A.E.T.-Trkiye Ortakl 137
i) A.E.T.-Trkiye Ortaklnn Dnemleri 137
Hazrlk Dnemi 137
Gei Dnemi 138
Son Dnem 139
ii) Ortaklk Kurumlar ve Yetkileri 140
Ortaklk Konseyi 140
Ortaklk Komitesi 141
Karma Parlamento Komisyonu 141

III. zel Kiiler 141

. Gerek Kiiler 142

A. Bireylerin Uluslararas Sular Nedeniyle Cezai Sorumluluklar ... 142
a) Deniz Haydutluu 144
b) Kle Ticareti 145
c) Sava Sular 146
) Soykrm 149
d) Uaklara Saldr ve Karma 150
e) Terrizm (Tedhiilik) 152
f) Irk Ayrm (Apartheid) 153

B. Kimi Birey Kategorilerinin Korunmas 154

a) Aznlklar 155
i) Genel ... ..-. 155
Gelimeler 155
Aznlklar Rejiminin Kapsam 158
Aznlklar Rejiminin Gvencesi 160
ii) Lozan Andlamasnda Mslman Olmayan Aznlklarn Ko-
runmas Rejimi 162
iii) Yunanistan'daki ve Bulgaristan'daki Trk Aznlklar Sorunu 164
Yunanistan'daki Trk Aznlklara likin Rejim 164
Bulgaristan'daki Trk Aznlklara ilikin Rejim '. 166
b) Snmaclar (Mlteciler) 167
i) Uluslararas Dzeydeki Gelimeler ... 168
ii) Snmac Statsnn Tannmas 170
Genel 170
1951 Snmaclarn Statsne ilikin Szleme ve Protokol 171
iii) Snmaclarn Hukuksal Korunmas 172
Genel 172
1951 Snmaclarn Statsne ilikin Szleme 173

XV
 C. Uyruksuzlar (Tabiiyetsizler) 174
. nsan Haklarnn Korunmas 177
a) Genel . ... 178
b) nsan Haklarnn Andlamalarda Gvence Altna Alnmas 184
i) Birlemi Milletler Szlemeleri 184
Kiisel ve Siyasal Haklara likin Szleme 184
Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklara likin Szleme 186
ii) Blgesel Andlamalar 187
Avrupa nsan Haklar Szlemesi 187
Gvence Altna Alnan Haklara likin Temel Veriler ... 187
Gvence Mekanizmas 190
Amerikan ve Afrika nsan Haklar Szlemeleri 193
2. Uluslararas Hukukta Tzel Kiiler 195
A. Ticaret Ortaklklar 196
B. Hkmetler-d Uluslararas rgtler 199

BENC BLM:

ULUSLARARASI HUKUKUN MEKANSAL KURALLARI

Birinci Balk:

KARA LKESNE LKN ULUSLARARASI HUKUK KURALLARI 202

I. lke Kazanlmas 202
1. Devletin Douu ile Bir lkeye Sahip Olmas 203
2. Varolan Bir Devletin lke Kazanmas 204
A. Sahipsiz lkelerin Kazanlmas 205
B. Bir Devlet lkesinden tekine lke Aktarlmas 208
a) Andlama Yoluyla lke Kazanlmas: Devir 208
b) Tek-tarafl lemler Araclyla lke Kazanlmas - 209
i) Fetih 209
ii) Kazandrc Zamanam 210
c) Uluslararas Yarg ve Hakemlik ya da rgt Organlar Karar
ile lke Kazanlmas 211
II. Snrlar 212
1. Genel Olarak Kara Snrlar 213
A. Snr Saptama Yntemleri 213
a) Andlama Yolu ... 213
b) Uluslararas Yarg ya da Hakemlik Yolu 214

XVI
 B. Snrlar Oluturmada Bavurulan eler 214
2. Trkiye'nin Kara Snrlar 215

III. Akarsular, Gller, Kanallar 220

1. Suyollar Statsne ilikin Genel Kurallar 221
2. Uluslararas Suyollarnda Ulama Ynelik Kurallar 223

A. Uluslararas Akarsular 223

B. Uluslararas Kanallar 226
a) Svey Kanal 227
b) Panama Kanal 228
c) Kiel Kanal 228

3. Uluslararas Suyollarnn Ulam-d Kullanmlarna Ynelik Kurallar 229

A. Suyollarndan Ulam-d Amalarla Yararlanlmas Sorunu 230
B. Yararlanlacak Su Alannn Belirlenmesi Sorunu 232
C. Sularn Paylalmasnda Uyulmas Gereken Kurallar 235
. Sulardan, Paylama Konusu Dnda, Yararlanma Hakknn Kulla-
nmna likin Kurallar Sorunu 238
D. Trkiye'nin Durumu 242

kinci Balk:
ULUSLARARASI DENZ HUKUKU , ... 245
I. Genel Sorunlar ve Deniz Hukukunun Geliimi 245
1. Denizlerden Yararlanmann Ana Kurallar 247
A. Denizlerde Ulam ve letiim 247
B. Denizlerin Doal Kaynaklarnn letmesi 249
2. Adalarn Durumu 254
A. Genel Olarak Ada Kavram ve Hukuksal Etkileri 254
a) Ada Kavram 254
i) Uluslararas Hukuk Belgelerinde Kabul Edilen Tanmlar ... 254
ii) Ada Tanm iin nerilen teki eler 255
b) Adalarn Hukuksal Etkileri 255
B. Takmadalar 257
a) Uygulanan Hukuktaki Gelimeler 257
b) Tanmlar 157
i) Takmada 258
ii) Takmada Devleti 258

XVII
 C. "Yapay Ada" Kavram 258
a) Tanm 258
b) Hukuksal Rejimi 259
3. Deniz Hukukunun Geliimi 259

II. Devletin lkesinin Bir Parasn Oluturan Deniz Alanlar 263

1. sular 263
A. sularm Kapsam 264
B. sularn Hukuksal Rejimi 269
C. Trkiye sularnn Snr ve Hukuksal Rejimi 272

2. Karasular 275
A. Karasularnn Genilii ve Snrlandrlmas 276
B. Karasular Rejimi 279
a) Zararsz Gei Hakk ... 281
i) Zararsz Gei Hakknn Varl Sorunu 281
ii) Gei ve Zararszlk Kavramlar 283
b) Ky Devletinin Karasularnda Yetkilen 288
i) Ky Devletinin Zararsz Geii Dzenleme Yetkisi 288
ii) Ky Devletinin Yabanc Gemiler zerindeki Yarg Yetkisi ... 290
Ticaret Gemileri Bakmndan 290
Sava Gemileri Bakmndan 292

C. Trk Karasularnn Durumu 292

a) Karasularmzn Genilii ve Snrlandrma Durumu 292
b) Karasularmzn Hukuksal Rejimi 296
3. Takmada Sular 298
4. Boazlar 299
A. Boazlar Genel Rejimi 300
a) Tanm 301
b) Hukuksal Rejim ... 301
B. Trk Boazlar 304
a) Trk Boazlar Rejiminin Geliimi 304
b) Montreux Boazlar Szlemesi 308
i) Boazlar Rejimi ... 308
ii) Montreux Szlemesinin Sona Ermesi ya da Deitirilmesine
likin Hkmler ... 310

III, Devletin Belirli Egemen Haklara Sahip Olduu Uluslararas Deniz Alanlar 311
1. Bitiik Blge 3li

XVIII
 A. Tanm ve Geliimi 312
B. Hukuksal Rejimi 312

2. Balklk Blgesi 315

3. Kta Sahanl 317

A. Kta Sahanl Kavram ve Geliimi 316

a) Deniz Yatann Yerbilim Asndan Yaps 316
b) Hukuk Kavram Olarak Kta Sahanl 319

B. Kta Sahanlnn Hukuksal Rejimi 321

C. Kta Sahanlnn Snrlandrlmas ' 323:
. Trk Kta Sahanl ve Ege Kta Sahanl Uyumazl 327

4. Mnhasr Ekonomik Blge 332

A. Mnhasr Ekonomik Blgenin Hukuksal Rejimi 336
a) Ky Devletinin Egemen Haklan 334
i) Ky Devletinin Ekonomik Nitelikli Haklar 334
ii) Ky Devletinin Yetkileri 334
b) nc Devletlere Tannan Haklar 335
i) Tm nc Devletlere Tannan Haklar 335
ii) Yalnzca Blge Devletlerine Tannan Kimi Haklar 336
B. Mnhasr Ekonomik Blgenin Snrlandrlmas 337
C. Trkiye'nin Mnhasr Ekonomik Blge Konusundaki Durumu 337

IV. Ak Deniz ve Uluslararas Deniz Yata 338

1. Ak Deniz 338
A. Ak Denizin Serbestlii lkesi 339

B. Devletlerin Ak Denizde Kendi Adlarna Sahip Olduu Yetkileri ... 340

a) Bayrak Yasas 341
b) zleme Hakk 342

C. Devletlerin Ak Denizde teki Devletlerle Paylat Yetkileri ... 343

a) Devletlerin Kimi Uluslararas Sularn Denetlenmesi Konusun-
daki Yetkileri 344
i) Genel 344
ii) Uyuturucu Madde Kaaklnn Denetlenmesi 345
iii) Ak Denizden zinsiz Yaynlarn Denetlenmesi 345
b) Devletlerin Ak Denizden Yararlanma Konusundaki Kimi Yet-
kileri 345
i) atmalar nleyici ve Yetkileri Dzenleyici nlemler 346

XIX
 ii) Denizde Can Gvenliini Koruyucu nlemler 347
iii) Ak Denizde evrenin Korunmasna likin nlemler 347
2. Uluslararas Deniz Yata 347
A. Kavram ve Geliimi 348
B. Hukuksal Rejimi ... 349
a) Genel Kurallar 349
b) Uluslararas Deniz Yatann letilmesiyle lgili. Dzen 349
i) Deniz Yata Uluslararas Otoritesi 349
Genel Kurul 349
Konsey 352
Sekreterya 352
letme 352
) Uluslararas Deniz Yatann letilmesine likin Kurallar ... 353
C. Uluslararas Deniz Yata Rejimi Konusunda Ortaya kan Sorunlar 353

nc Balk:
ULUSLARARASI HAVA HUKUKU 357

I. Havaclkla lgili Kurallar 357

A. Havaclkla lgili Kurallarn Geliimi 358
B. Hava Sahasnn Hukuksal Rejimi 362
C. Uluslararas Hava Ulam Rejimi 364
a) Bir Devletin Hava Sahasnda 364
i) Sivil Hava Aralar Rejimi 364
ii) Devlet Hava Aralar Rejimi 366
b) Uluslararas Hava Sahasnda 367
c) Uu Gvenlii ve Hava Trafik Hizmetleri Dzenlemeleri 368
II. Telekomnikasyon ile lgili Kurallar 370

Drdnc Balk:
UZAY HUKUKU 373
I. Uzay Hukukunun Tarihesi 374
II. Uzay Sahasnn Hukuksal Rejimi 375
III. Uzaya Gnderilen Kiilerin ve Ara-Gerelerin Bal Olduu Hukuksal
Rejim ... - 376
IV. Uzay Faaliyetlerinin Hukuksal Rejimi 377
1. Uzaya Ynelik Faaliyetlerle lgili Kurallar 378
2. Uzaydan Dnyaya Ynelik Faaliyetlerle lgili Kurallar 380

XX
 A. Uzaydan Gzetleme ve Alglama 380
B. Uzay Uydular Araclyla Haberleme ve Yayn 381

Beinci Balk:

EVRENN ULUSLARARASI DZENDE KORUNMASI 384

I. Uluslararas Hukukun evre Sorunlar Konusunda Geliimi 385

II. evrenin Deiik elerine likin Uygulanan Uluslararas Hukuk Ku-

rallar 387

1. Kirlenme Konusunda 387

A. Nkleer Kirlenmeye likin Dzenlemeler 387

B. Nkleer-d Maddelerden Kirlenmeye likin Dzenlemeler 388
a) Denizlerle lgili Olarak 388
b) Akarsular ve Gllerle lgili Olarak 389
c) Hava ve Uzayla lgili Olarak 390

2. Ekolojik Dengenin Korunmas Konusunda 393

A. Denizde Canl Kaynaklarn Korunmasyla lgili Olarak 394
B. Karada Hayvansal Varln ve Bitki rtsnn Korunmasyla l-
gili Olarak 394
3. Doal Gzellikler ve Kltrel Varlklarn ve Antlarn Korunmas Ko-
nusunda 395

ULUSLARARASI YARGI YA DA HAKEMLK KARARLARI VE DANIMA

GRLER DZN 397

KAVRAMLAR DZN

XXI
 DRDNC BLM :

Uluslararas Hukukun Kiileri

( S u b j e c t s of international law; sujets du droit International; Vlker-
rechtssubjekte)

G R : Uluslararas kiilik k a v r a m
( i n t e r n a t i o n a l p e r s o n a l i t y ; p e r s o n n a l i t e i n t e r n a t i o n a l e ; Vl-
kerrechtsubjektivitat oder Vlkerrechtspersnlichkeit)

Kaynaka:
Trke: S. L. Meray, Cilt 1, s. 226-228; M. Gnlbol, Milletleraras..., s.
205-207; H. Pazarc, Uluslararas Hukuk Asndan Avrupa Ekonomik Top-
luluunun Yapt Anlamalar, Ankara, 1978, s, 9-19.
Yabanc dil: D. P. O'Connell, "La personnalite en droit international", R.G.
D.I.P., 1963, s- 5-43; F. A. von der Heydte, "Rechtssubjekt und Rechtsperson
im Vlkerrecht", Festschrift Spiropoulos, Bonn, 1957, s. 237-255; H. Mosler,
"Die Ervveiterung des Kreises der Vlkerrechtssubjekte", Z.a.il.V., 1962,
s. 1-48; H. Mosler, "Reflexions sur la personnalite juridique en droit inter-
national public", Mlanges H. Rolin, Paris, 1964, s. 228-251; P. Reuter, Insti-
tutions internationales, Paris, 1969, 6eme 6d., s. 69-72; W. Friedmann, The
changing structure of international law, London, 1964; B. Broms, "Subjects;
entitlement in the international legal system", in R. St. J. Macdonald and
D. M. Johnston (eds.), The structure and process of international law, The
Hague, 1983, s. 383-423; I. Seidl-Hohenveldern, "The legal personality of
international and supranational organizations", R.E.D.I., 1965, s. 35-73; F.
Seyersted, "International personality of intergovernmental organizations.
Do their capacities really depend upon their constitutions?", I.J.I.L., 1964,
s. 1-74; M. Rama-Montaldo, "International legal personality and implied
powers of international organizations", B.Y.I.L., 1970, s. 111-156; C. Osakwe,
"Contemporary Soviet doctrine on the juridical nature of universal inter-
national organizations", A.J.IX., 1971, s. 520-521.

G e n e l o l a r a k h u k u k kiilii k a v r a m b i r h u k u k d z e n i i i n d e h a k v e
y k m l l k l e r e s a h i p o l m a y e t e n e i n i b e l i r t m e k t e d i r . B a k a b i r deyile,
b i r h u k u k d z e n i n i n h a k v e y k m l l k l e r t a n d v e a r a l a r n d a k i ili-

1
kilerini dzenledii birimler o h u k u k dzeninin kiilerini oluturmakta-
dr. hukuk dzenlerinde hukuk kiileri bireyler dediimiz gerek kii-
ler ile kamu ve zel h u k u k tzel kiileridir.

Uluslararas hukuk kiilerinin uluslararas dzeyde faaliyet gsteren

hangi birimleri kapsad konusu ise ok tartmaldr. Bu, uluslararas
toplumun karmak ve gelimemi yaps ile buna bal olarak uluslararas
hukuk kurallarnn oluumunda ve uygulanmalarnn salanmasnda or-
taya kan zelliklerinden kaynaklanmaktadr.

Bugn uluslararas kiilik kavramnn yerlemi tanmna gre, ulus-

lararas h u k u k u n kiilerinin iki zellii olduu kabul edilmektedir: i)
uluslararas hukuktan kaynaklanan haklara ve ykmllklere sahip ol-
ma yetenei; ii) uluslararas hukuktan doan haklarn uluslararas d-
zeyde dorudan koruyabilme yetenei (rnein, I. Paenson, s. 50). Nite-
kim, U.A.D.'nn Birlemi Milletler Hizmetinde Uranlan Zararlarn Gi-
derilmesi konusundaki 11.4.1949 tarihli danma grnde B.M.'in ulus-
lararas kiilie sahip olmasn aynen u szlerle dorulad gzlenmek-
tedir:
"... rgt uluslararas h u k u k kiisidir, uluslararas haklara ve y-
kmllklere sahip olma yetenei vardr ve uluslararas bavuru
yoluyla haklarn salama yetenei vardr" (C.I.J., Recueil, 1949,
s. 179).

Bu tanm erevesinde, aralarnda Anzilotti'nin de bulunduu kimi

yazarlarn ileri srd grn aksine, uluslararas hukuk kurallarnn
yneltildii her birim bir uluslararas kii olarak kabul edilmemektedir.
Uluslararas kiilie sahip olmak iin, ayrca, bu kurallardan herhangi bir
aracya gereksinme duymadan, dorudan doruya yararlanma yetenei
gereklidir (rnein, P. Pescatore, "Relations exterieures des Communau-
tes europeennes. Contribution a la doctrine de la personnalite des orga-
nisations internationales", R.C.A.D.I., 1961-11, s. 31). Bylece, haklarn
uluslararas hukuk dzeyinde korumak iin, bir-iki kuraldlk saylmaz-
sa, ulusal devletlerine bal olan zel kiiler uluslararas hukuk kiiliine
hak kazanmam olmaktadr. Yine, ileride zelliklerini inceleyeceimiz ve
d ilikileri genel olarak bir yabanc devlet tarafndan yrtlen devlet
nitelii kazanmam rgtlenmi topluluklar da bu tanmn dnda kal-
m olmaktadr. Buna karlk, uluslararas mekanizmalar haklarn ko-
ramak iin harekete geirebilen devletler ve uluslararas rgtler uluslar-
aras hukukun kiisi niteliine ilke olarak sahip bulunmaktadr.

Kimi yazarlara gre bir birimin uluslararas kiilie sahip olmas iin
baka ek zelliklerin de bulunmas gerekmektedir. rnein, P. Reuter ulus-

2
lararas kiiliin zellikleri arasnda uluslararas h u k u k kurallarnn ya-
ratlmasna dorudan katlma yeteneini de saymaktadr (P. Reuter, Ins-
titutions, s. 70). Yine, bir baka yazar, kendilerine ynelik uluslararas hu-
kuk kurallarnn konulmas ve kaldrlmasnda gerek ve tzel kiilerin
rzalarnn alnmamas olgusunu gerek ve tzel kiilerin uluslararas ki-
ilie sahip olmadklar ynnde bir veri olarak deerlendirmektedir (I.
Paenson, s. 52-53). te yandan, bir birimin uluslararas kiilie sahip ola-
bilmesi iin, yazarlarn, genellikle, bunlarn uluslararas andlamalar ya-
pabilmelerini ve teki devletlerde yarg baklndan yararlanmalarn
gerekli grdkleri anlalmaktadr (Bkz. B. Broms, "Subjects: Entitlement
in international legal system". in R. St. J. Macdonald and D. M. Johns + on
(eds.), The Structure and Process of international law, The Hague, 1983,
s. 383). Bu ltlere gre yaplacak deerlendirmelerde de yalnzca dev-
letler ve uluslararas rgtler uluslararas kiilie sahip grnmektedir.
Ancak, yalnzca devletlerin ve uluslararas rgtlerin uluslararas ki-
ilie sahip olduunun bildirilmesi de bunlarn her birinin ayn kapsam-
da bir hukuk kiiliine sahip olduklar anlamna gelmemektedir. En ba-
ta, devletler, tam bir uluslararas kiilie sahip olan tam yetkili devlet ve
snrl uluslararas kiilie sahip, yetkileri snrl devlet olmak zere iki-
ye ayrlmaktadr, ikinci olarak ise, uluslararas rgtlerin hepsi zorunlu
olarak uluslararas kiilie sahip deildir. Bir uluslararas rgtn ulus-
lararas kiilie sahip olabilmesi iin kendisini oluturan ye devletler-
den yeterli lde ayr ve srekli bir iradeye sahip olmas gerekmektedir.

Bir uluslararas rgtn uluslararas kiilii, sz edilen ayr irade-

sinin varlnn saptanmas ile ortaya kmaktadr. Bu, rgtn kurucu
andlamasnda aka belirtilmi olabilir. Aksi durumda, ilgili uluslarara-
s rgtn amalarna ve donatld yetkilere bakarak uluslararas kiilii
bulunup bulunmadna karar verilmektedir. Uygulamada bir uluslarara-
s rgtn uluslararas kiiliinin kant olarak u yetkilerden bir bl-
m n n varolup olmadna baklmaktadr: i) andlama yapma; ii) temsil
ilikileri kurma; iii) rgtn i dzenlemesini serbeste oluturma; iv)
rgtn ve grevlilerinin devletler nezdinde ayrcalk ve dokunulmazlk-
lara sahip olmas; v) uluslararas sorumlulua sahip olma ve teki ulus-
lararas hukuk kiilerinin uluslararas sorumluluunu ileri srebilme...
Ayrca, uluslararas rgtlerin uluslararas kiilii devletlerin uluslar-
aras kiilii gibi t a m ya da tama yakn yetkileri iermemektedir. U.A.D.'-
nm Birlemi Milletler Hizmetinde Uranlan Zararlarn Giderilmesi ko-
nusundaki 11.4.1949 tarihli danma grnde aka bildirildii gibi,
"Bir hukuk dzeni iinde, nitelikleri ya da haklarnn genilii
bakmndan, hukuk kiileri zorunlu olarak ayn deildir; onlarn

3
 nitelikleri toplumun gereksinmelerine baldr" (C.I.J., Recueil,
1949, s. 178).
Bylece, her uluslararas rgtn uluslararas kiilii onun amalar ve
kurucu devletlerin kendisine tand yetkilerle snrldr. Baka bir de-
yile, bir uluslararas rgt grevsel (fonctionnel) bir uluslararas kiili-
e sahiptir.
Sonu olarak, uluslararas kii kavram, z bakmndan ayn olan ey-
leri belirtmekten uzak olup, kapsam deien genel bir kavram niteliin-
dedir.
Uluslararas kiilik kavramnn kapsamnn bu deikenlii yannda,
uluslararas h u k u k u n baka birimlere ilikin kurallarnn da varl kar-
snda, kimi yazarlarn uluslararas h u k u k u n kiileri terimini daha geni
olarak deerlendirdikleri ve bylece hukuksal statsn uluslararas hu-
kukun tamamen ya da ksmen dzenlendii b t n birimleri bu erevede
ele aldklar gzlenmektedir (rnein: Ch. Rousseau, Tome II; H. Kelsen
Principles, s. 180-290).
Uluslararas kiilik kavram, dar ve teknik anlamnda deerlendiril-
dii zaman, yalnzca devletlere ve uluslararas rgtlere haklarn ulus-
lararas dzende koruma olana tanyan bir kavramdr. Ancak, bu kav-
r a m uluslararas toplum erevesinde faaliyet gsteren deiik nitelikte-
ki ve gteki birimlerin uluslararas h u k u k dzeni iindeki yetkilerinin
farkl olduunu da gstermektedir. Durum byle olunca, aralarndaki yet-
ki farkllklarn unutmadan, uluslararas hukukun kiileri terimini ulus-
lararas h u k u k kurallarnn yneltildii b t n birimleri kapsar bir biim-
de deerlendirmek bize de en doru grnmektedir. Zira uluslararas top-
lumsal gerekler ve uygulanan uluslararas hukuk, bize, devlet ya da ulus-
lararas rgt nitelii gstermemekle birlikte, uluslararas hukuk dze-
yinde etkili faaliyetlerde bulunan daha birok birimin varln gster-
mektedir. Bu nedenle biz de, uluslararas h u k u k u n kiileri konusu ere-
vesinde ilk nce devletleri ve ikinci olarak da devlet nitelii kazanmam
rgtlenmi topluluklar, uluslararas rgtleri ve zel kiileri ele alaca-
z.

4
 Birinci B a l k :
DEVLETLER
(States; Etats; S t a a t e n )

Uluslararas h u k u k u n , s t a t s n v e ilikilerini dzenledii temel bi-

rimi devletler oluturmaktadr. Bir devletin uluslararas h u k u k a gre a n a
z e l l i k l e r i n i n n e l e r o l d u u n u s a p t a m a k ele a l a c a m z ilk k o n u o l a c a k t r .
Devlet olmann koullarn yerine getirmi ve bu nitelii kazanm ulus-
l a r a r a s k i i l e r i n s a h i p o l a b i l e c e i y e t k i l e r i n i n c e l e n m e s i ele a l a c a m z
ikinci konu olacaktr. Devletler arasnda varolan kimi farkllklara bal
olarak ortaya kan deiik devlet t r l e r i n i n uluslararas h u k u k t a k i etki-
l e r i d e ele a l a c a m z n c k o n u y u o l u t u r a c a k t r .

I. ULUSLARARASI HUKUKTA DEVLETN KURUCU ELER

(constituant e l e m e n t s of State; e l e m e n t s constitutifs de l'Etat;

Staatselemente)

Kaynaka:
Trke: S. L. Meray, Cilt I, s. 137-151; . 1. Akipek, II. Kitap, zellikle s.
7-14, 86-91; E. F. elik, 1984, s. 206-221; S. Toluner, zellikle s. 1-4, 22-31 ve
51-62; A. Gze, Devletin lke Unsuru, stanbul, 1959, zellikle s, 5-13 ve
68-104; . Unat, Nottebohm Karar ve Tbiiyetin Gereklii lkesi, Ankara,
1966; A. F. Bagil, "Devlet Nedir? (Realist Bir Tarif Denemesi)" ..H.F.M,
1946, Cilt XII, Say 4, s. 980-990; R. G. Okandan, "Devletin Beer Unsuru",
..H.F.M., 1947, Cilt XIII, Say 4, s, 1282-1326; S, L. Meray, "Devletler Hu-
kukunda Milliyetler Prensibi", S.B.O.D., 1947, Cilt II, Say 3-4, s. 295-310,
1948, Cilt m , Say 1-2, s. 82-131 ve 1948, Cilt III, Say 3-4, s. 61-114; A. S. B-
e, "Milletlerin Mukadderatlarn Kendileri Tayin Etmeleri", S.B.F.D., 1959,
Cilt XIV, Say 1, s. 132-145; A. F. Bagil, "Devletin lke Unsuru", I..H.F.M.,
1947, Cilt XIII, Say 4, s. 1261-1281; Y. Abadan, Amme Hukuku v e Devlet
Nazariyeleri, Ankara, 1952; I. Ltem, Devletleraras Hukukta Egemenlik
Kavram, Ankara, 1947; A. zmen, "Devletlerin Egemenlii ve Milletler-
aras Teekkller", A..H.F.D., Cilt XXI, Say 1-4, s. 53-121; F. Arsava,
"Selfdetermination Hakknn Tarihi Geliimine Bir Bak ve Aaland Ada-
lar Sorunu", S. L. Meray'a Armaan, Ankara, Cilt I, 1981, s. 55-67.
Yabanc dil: H. F. van Panhuys, The rle of nationality in international
Iaw, Leyden, 1959, s. 19-38; R. Redslob, "Le principe des nationalits", R.C.

5
 A.D.I., 1931-III, s. 5-82; S. Calogeropoulos-Stratis, Le droit des peuples
disposer d'eux-memes, Bruxelles, 1973; L. Delbez, "Du territoire dans ses
rapports avec l'Etat", R.G.D.I.P., 1932, s. 705-738; M. St. Korowicz, La Sou-
verainete des Etats et l'avenir du droit international, Paris, 1945; E. Giraud,
"Rejet de l'idee de souverainete", La technique et les principes du droit
public (Etudes en l'honneur de G. Scelle), Paris, 1950, Tome I, s. 253-266;
M. Reglade, "La notion juridique de l'etat en droit public et en droit
international public", ayn yapt, Tome II, s. 507-534; Ch. de Visscher, The-
ories et realites, s. 11-57, 125-150, 184-191 ve 220-249; Mc Nair, "Aspects of
State sovereignty", B.Y.I.L., 1949, s. 6-47; F. A. von der Heydte, Die Ge-
burstunde des Souvernen Staates, Ratisbonne, 1952; N. Scherk, Dekolo-
nisation und Souvernitat, Vienna, 1969; Ch. Rousseau, "L'independance
de l'Etat dans l'ordre international", R.C.A.D.I., 1948-11, s. 171-253; C. W.
Jenks, "Independence as the basic concept of contemporary international
law", Melanges H. Rolin, Paris, 1964, s. 147-156; Ch. Rousseau, Tome II,
s. 13-93; D. Touret, "Le principe de l'egalite souveraine des Etats, fonde-
ment du droit international", R.G.D.I.P., 1973, s. 136-199; M. S. Korowicz,
"Some present aspects of sovereignity in international law", R.C.A.D.I.,
1961-1, s. 1-120; I. Brownlie, "The relations of nationality in public inter-
national law", B.Y.I.L., 1963, s. 284-365; M. Moukhely, "La naissance des
Etats en droit international public", R.G.D.I.P., 1962, s. 469-485; R. Emerson,
"Self-determination", A.J.IX., 1971, s. 459-475; D. Threr, Der Selbstbes-
timmungsrecht der Vlker, Bern, 1976; J F. Guilhaudis, Le droit des peup-
les disposer d'eux-memes, Grenoble, 1976; K. Rabl (Hrsg.), nhalt, Wesen
und gegenwrtige praktische Bedeutung des Selbstbestimmungsrechts der
Vclker, Munchen, 1974; L. Wildhaber, "Sovereignty and international law",
in R. St. J. Macdonald and D. M. Johnston (eds.), a.g.y., s. 425-452; D.
Schindler, "Le principe de non-intervention dans les guerres civiles",
Annuaire de l'I.D.I., 1973, s. 416-510 ve 1975, s. 119-130; N. A. Ouchakov,
"La competence interne des Etats et la non-intervention dans le droit in-
ternational contemperain", R.C.A.D.I., 1974-1, s. 1-86; G. Fischer, "La sou-
verainete sur les ressources naturelles", A.F.D.I., 1962, s. 516-528; P.J.I.M.
de Wart, "Permanent sovereignty ver natural resources as a cornerstone
for international economic rights and duties", N.I.L.R., 1977, s. 304-322; R.
Erge, "L'egalite juridique des Etats et les organisations economiques in-
ternationles", in L'Egalite, Bruxelles, 1982, s. 288-324.

U l u s l a r a r a s h u k u k t a y e r l e m i b i r t a n m a g r e d e v l e t e n az t e m e l
e n i n b i r a r a y a g e l m e s i n d e n o l u m a k t a d r : i) b i r i n s a n t o p l u l u u ; ii) b i r
l k e ; iii) k e n d i s t n d e h e r h a n g i b i r o t o r i t e y e b a l o l m a y a n b i r siyasal
y n e t i m ( r n e i n bkz. Dictionnaire, s. 264-265). U y g u l a n a n u l u s l a r a r a s
h u k u k da b u geleneksellemi tanm dorulamaktadr. Nitekim Alman-
y a - P o l o n y a K a r m a H a k e m l i k M a h k e m e s i n i n 1.8.1929 t a r i h l i D e u t s c h e
K o n t i n e n t a l Gas Ortakl D a v a s ' n a ilikin k a r a r n d a a y n e n u s y l e n -
mektedir:

"Bir devlet ancak, bir lke, b u lke zerinde yerlemi bir insan
topluluu ve b u topluluk ve lke zerinde geerli olan bir k a m u

6
 gcne sahip olmak kouluyla vardr" (Recueil des T.A.M., vol.
IX, s. 336).

Yine, nc eyi biraz deiik ve iki eye ayrarak sunmakla birlikte,

26.12.1933 tarihli Devletlerin Haklar ve Grevleri Konusundaki Ameri-
kan Devletleri Montevideo Szlemesinin 1. maddesi yledir:

"Devlet, uluslararas kii olarak aadaki koullar varlnda bir-

letirmek zorundadr: i) srekli insan topluluu; ii) belirli lke;
iii) hkmet; iv) teki devletlerle ilikiye girme yetenei (Metin
iin bkz. L.N.T.S., vol. 165, s. 19 vd.).

Devleti oluturan, insan topluluu, lke ve baka bir otoriteye bam-

l olmayan siyasal ynetim elerini srasyla ele alacaz.

1. nsan topluluu (population; Staatsvolk)

A. Genel
Bir Devletin kurucu esi olarak insan topluluunun uluslararas hu-
kuk bakmndan sahip olmas gereken zelliklerinin banda sreklilik gel-
mektedir. Baka bir deyile, geici olarak biraraya gelen ve sonra dalan
insan topluluklarnn bir devletin kurucu esini oluturmas olana yok-
tur. Nitekim, uygulamada 1970 ylnda Pasifik'te mercan kayalklar ze-
rinde "Minerva" ad altnda kurulduunu ilan eden ve "Babakan" arac-
lyla devletlere gnderdii bir mektupla devlet olarak tannmasn iste-
yen bir topluluun teki devletlerce ciddiye alnmamasnn nedenlerinden
biri de yl boyunca srekli oturmaya elverili olmayan bir lke zerinde
bu giriimin gerekletirilmesi olmutur (B. Broms, a.g.m., s. 386). Ancak
insan topluluunun srekli birarada yaamas koulunun aranmas, bunun
bireyler dzeyinde deil, toplum dzeyinde salanmasn gerektirmekte-
dir. Baka bir deyile, geici ya da srekli olarak bir topluluktan bireysel
ayrlmalar, o topluluk genel olarak varln srdrdke, bir devletin
kurucu esini oluturmaya engel deildir. Yine, bunun aksine, yabanc-
larn bir devletin kurucu esini oluturan insan topluluu iinde sayl-
madklar grlmektedir.

insan topluluunun saysnn uluslararas hukuk bakmndan hibir

nemi yoktur. Devlet olmann teki koullar yerine getirildii zaman sa-
yca ok kk topluluklarn da bir devlet oluturmasna engel olan her-
hangi bir uluslararas h u k u k kural yoktur. Nitekim bugn varolan dev-
letler arasnda nfusu 8400 olan Nauru bulunduu gibi, nfusu 1.053.100.000
olan in Halk Cumhuriyeti de vardr (Bkz. Anabritannica: Dnya lke-
leri, 1987. s. 55 ve 150).

7
 Bir devletin esi olarak insan topluluunu oluturan bireyler ara-
sndaki ban niteliine gelince ise, bu topluluun bir tek ulustan olmas
zorunluluu yoktur. Zira, dnyada bugn A.B.D., Sovyetler Birlii vb.
birok ok-uluslu devletin (multi-national State, Etat multinational;
Vielvlkerstaat) varl bu verinin bir hukuksal lt oluturmadn gs-
termee yeterlidir. Uluslararas hukuk bakmndan bu konuda bugn tek
geerli lt uyrukluk (tabiiyet) (nationality; nationalite; Staatsangeh-
rigkeit) ba olmaktadr. UA.D.'nn Nottebohm Davas'na ilikin 6.4.1955
tarihli kararnda belirttii gibi,
"O (uyrukluk)... bireyin aslnda bunu kendisine tanyan devletin
insan topluluuna baka herhangi bir devletinkinden daha yakn
ballnn hukuksal bildirimidir." (C.I.J., Recueil, 1955, s. 23).
Uyrukluk konusu ileride ele alnacaktr

B. Self-determination ilkesi
Bir dnemler ulus niteliini kazanm insan topluluklarnn bir devle-
te sahip olmalar konusu uluslararas hukuk erevesinde birtakm geli-
melere sahne olmutur. 1789 Fransz devriminden etkilenerek "Milliyet-
ler prensibi" (Principe des nationalites) ad altnda uluslararas retide
taraftar bulan bir gr, her ulusal topluluun bamsz bir devlet kurma
hakk olduunu ileri srmtr. Siyasal bakmdan Osmanl mparatorlu-
u'nun paralanmasnda da ok etkili olan bu grn, yazarlarn byk
ounluunca, yalnzca bir siyasal ilke oluturduu ve hukuksal balayc-
la sahip olmad kabul edilmektedir (rnein: G. Scelle, Cours, s. 152;
Ch. Rousseau, Tome II, s. 30). Buna karlk, "halklarn geleceklerini ken-
dilerinin saptamas hakk" (milletlerin mukadderatlarn bizzat tayin et-
meleri hakk) (le droit des peuples disposer d'eux-memes) ya da ksaca
Self-determination hakk (right of self-determination; droit d'autodeter-
mination; Selbsbestimmungsrecht) diye anlan bir ilkenin uygulanan
uluslararas hukukta birtakm koullarla kabul edildii gzlenmektedir.

Self-determination hakk 1918 Wilson ilkelerinden (3. ilke) kaynak-

lanm olup, uygulanan uluslararas hukukta kabulu B.M. Andlamas ile
gereklemitir. Nitekim, anlan Andlamasnn 1. madde 2. fkras, 55.
maddesi ve 76. maddesi aka bu ilkenin geerliliini tanmaktadr. An-
cak, bu erevede yalnzca ad verilen bu ilkenin uluslararas hukuktaki
anlamnn ve kapsamnn belirlenmesi byk lde 1960'tan bu yana ka-
bul edilen kimi B.M. kararlar ile olmutur. Bu kararlarn ilki B.M. Genel
Kurulunca kabul edilen 14.12.1960 tarihli ve 1514 (XV) sayl "Smrge
Ynetimi Altndaki lkelere ve Halklara Bamszlk Verilmesine likin
Bildiri" olmutur (Metnin Trke olarak nemli blmleri iin bkz. S. L.

8
Meray, Cilt I, s. 142). Bunu anlan ilkeye yer veren B.M. Genel Kurulu-
n u n deiik kararlar izlemitir (rnein, 13.12.1966 tarihli ve 2189 (XXI)
sayl smrgeciliin son bulmasna ilikin karar). Bunlarn en nemlile-
rinden biri 14.12.1962 tarihli ve 1803 (XVII) sayl "Doal Kaynaklar
zerinde Srekli Egemenlik Bildirisi" dir. Yine, anlan ilkeyi teyid eden
ve aklayan bu kararlardan ok nemli bir tanesi de 24.10.1970 tarihli ve
2625 (XXV) sayl "B.M. Andlamasna Uygun Olarak Devletler Arasnda
ibirliine ve Dosta ilikilere likin Uluslararas H u k u k lkeleri Bildiri-
si" dir. te yandan, B.M. Genel Kurulunca 16.12.1966'da kabul edilip ye
devletlerin imzasna ve onayna sunulduktan sonra, 1976 ylnda yrrl-
e giren iki insan haklar szlemesi, Kiisel ve Siyasal Haklar Szleme-
si ile Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklar Szlemesi, bu ilkeyi ak-
a teyid etmekte ve anlamna aklk getirmektedir. U.A.D. da Namibya'-
da Gney Afrika'nn Srekli Varl konusundaki 21.6.1971 tarihli dan-
ma grnde (C.I.J., Recueil, 1971, s. 31) ve Bat Sahara konusundaki
16.10.1975 tarihli danma grnde (C.I.J., Recueil, 1975, s. 31) bu ilke-
yi teyid ettikten sonra anlam zerinde de durmutur.
Self-determination ilkesinin anlam incelendii zaman, iki y a m bu-
lunduu grlmektedir. Birinci yan devletlerin i rgtlenmelerine ili-
kin olup, bir halkn diledii ynetim biimini, herhangi bir d bask ol-
madan, semesi hakk bulunduunu belirtmektedir. Bu hakkn en ok si-
yasal ynetim biimi ile ilgili olduu ve zellikle devlet ve h k m e t bi-
imlerinin saptanmasnda halklara serbestlik tannmas olarak yorumlan-
d grlmektedir. Ancak, bu ynetim biimini seme hakknn giderek
ekonomik bir ierik de kazand ve devletlerin doal kaynaklar zerin-
deki srekli egemenlii ilkesinin Self-determination hakknn bir paras
olduunun gerek B.M. Genel Kurulunca (rnein, 14.12.1962 tarihli ve
1803 (XVII) sayl Doal Kaynaklar zerinde Srekli Egemenlik Bildiri-
si), gerekse yazarlarca (rnein, M. Bennouna, Droit international du
developpement, Paris, 1983, s. 109-112) kabul edildii grlmektedir.

Self-determination ilkesinin ikinci yan, bir halkn bamsz bir dev-

let kurmak dahil, diledii devlete bal olmay seme hakkn belirtmek-
tedir Ancak, uygulanan uluslararas hukuk halklarn bamszlklarn ka-
zanmalar konusunda, dnyann siyasal ve toplumsal gereklerini de gz-
nnde tutarak, Self- determination hakknn bu adan kullanmn bir-
takm koullara balamaktadr. Bu erevede, uygulanan uluslararas hu-
kukta ok farkl biimlerde anlalan halk ve ulus kavramlarnn deiik
anlamlar (rnein Dictionnaire eitli uluslararas belgelerde bu kav-
ramlarn kimi zaman belirli zellikler tayan insan topluluklar ile kimi
zaman ise belirli bir devletin uyruunda bulunan insan topluluklar ile
zde tutulduunu gstermektedir: Bkz. Dictionnaire, s. 398-399 ve 449-

9
451) zerinde durulmadan, bamsz bir devlet kurabilmenin ana koulu-
n u n smrge altnda bir halkn varl olduu kabul edilmektedir. Byle-
ce, bamsz devletlerin kurulmas konusunda uygulamada karlalan yol-
lardan yalnz smrgelikten kurtulma (decolonization; decolonisation;
Dekolonisierung) durumunda Self-determination ilkesine dayanlmasnn
kabul edildii ve bir devletin t a m bir parasn oluturan lke zerindeki
topluluklarn ayrlmas (Secession; Secession; Herauslsung) yoluyla bir
devlet kurulmasnda bu ilkenin ilemedii grlmektedir. Bu konuda uy-
gulanan uluslararas h u k u k u deerlendiren eitli yazarlar gr birlii
iinde bulunmaktadrlar (rnein: R. Emerson, "Self-determination",
A.J.I.L., 1971, s. 463; J. - F. Guilhaudis, Le droit des peuples disposer
d'eux-memes, Grenoble, 1976, s. 22; Nguyen Quoc Dinh-P. Daillier et A.
Pellet, 427 ve 430-431). U.A.D. da anlan ilkenin uluslararas hukukta ge-
erliliini yalnzca smrgelerin bamszlklarn kazanmas konusunda
aka dorulam bulunmaktadr (Bkz.: Namibya'da Gney Afrika'nn
Srekli Varl konusundaki 21.6.1971 tarihli danma gr, C.I.J., Re-
cueil, 1971, s. 31 ve Bat Sallara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma
gr, C.I.J., Recueil, 1975, s. 31).
Bir devletten ayrlma yoluyla gerekletirilecek yeni bir devletin,
self-determination hakknn kullanlmas biiminde deerlendirilmemesi-
nin temel nedeni, uluslararas hukukta bugn yerlemi bir ilke olarak
kabul edilen devletin lkesinin btnl ilkesinin varldr. Nitekim,
aada greceimiz gibi, bu ilke de B.M. Andlamasnda (Madde. 2/4)
geerlilii dorulanan temel ilkelerden birini oluturmaktadr. Konumuz
asndan bakldnda, anlan ilkeye gre bir devletin lkesinin btn-
l ancak o devletin rzas ile hukuksal geerlilii olan deiikliklere u-
rayabilecektir. Bylece, bir devletin lkesinde yerlemi bulunan eitli
farkl zelliklere sahip topluluklarn yalnzca bu farkllk esine daya-
narak ilgili devlet lkesini paralamalarna kar klm olmaktadr.
Self-determination ilkesinin devletin lke btnl ilkesine aykr bir
biimde kullanlmayaca B.M. Genel Kurulunca 24.10.1970 tarihinde ka-
bul edilen 2625 (XXV) sayl Devletler Arasnda birliine ve Dosta
likilere likin Uluslararas Hukuk lkeleri Bildirisinde de aka ng-
rlmektedir.

Bu durumda, Self-determination hakkndan yararlanmas kabul edi-

len smrge altndaki halklar ile devletin lke btnl ilkesine zarar
verecei nedeniyle bu haktan yararlanmas reddedilen halklar arasndaki
ayrmn hukuksal adan nasl yaplaca sorunu ile kar karya kaln-
maktadr. En bata, unu hemen vurgulamak gerekmektedir ki, B.M. Ge-
nel Kurulunun anlan 1970 Bildirisi smrge rejimi altnda bulunan l-
keleri smrgeci devletin lkesinden saymamaktadr. Dolaysyla, bir s-

10
mrge lkesinin bamszln kazanmasnn smrgeci bir devletin l-
ke btnl ilkesine herhangi bir aykr den yan yoktur. Smrge re-
jimi altnda bir topluluk oluturmann uygulanan uluslararas hukuka g-
re lt ise, ana lke ile smrge lkesi arasnda ayrm-gzetici bir sta-
t n n varl olmaktadr. Nitekim, B.M. Genel Kurulunca kabul edilen
14.12.1960 tarih ve 1514 (XV) sayl Smrge Ynetimi Altndaki lke-
lere ve Halklara Bamszlk Verilmesine likin Bildiri 1. paragrafnda
bu lt benimsemektedir. Baka bir erevede, devletlerin andlama-
lara ardl (halef) olmas konusunda, eskiden smrge iken bamszl-
n kazanm devletleri belirlemek iin de, smrgeliin lt olarak
"uluslararas ilikilerinin sorumluluu nceki devlete ait baml lke"
olma verisine bavurulduu grlmektedir (Mad. 2/f. 23.8.1978 tarihli
Devletlerin Andlamalara Ardl Olmas Szlemesi metni iin bkz. N. U.,
La Comission du droit international et son oeuvre, New York, 1981, 3eme
ed., s. 267-284). Baka bir deyile, bir devletin lkesinin t m n d e geerli
olan genel statde bulunup herhangi bir ayrma bal tutulmayan lke
paralarnda yaayan topluluklarn birtakm deiik zelliklere sahip ol-
mas, uygulanan uluslararas hukukta bunlarn self-determination ilke-
sinden yararlanabilecekleri anlamna gelmemektedir.

2. lke (territory; territoire; Staatsgebiet)

A. Genel
Gerek i hukukta gerekse uluslararas hukukta yerlemi gre g-
re bir devlet lkesi, devlete ait kara, deniz ve hava blmlerinden olu-
maktadr.

Bir devletin kara lkesi (land territory; territoire terrestre; Land-

gebiet) kara parasndan oluan ana lkesini ve varsa adalarn kapsa-
maktadr. Adalarn da devletin kara lkesinden saylmas, uygulanan
uluslararas hukukta bunlarn tanm yaplrken "doal olarak oluan bir
kara paras" biiminde nitelendirilmelerinin sonucudur (rnein: 1958
Cenevre K.B.B.S., mad. 10/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 121/1). Kara lkesi,
zerinde bulunan gl, akarsu gibi isular da kapsamaktadr. Bir devletin
kara lkesi yalnzca kara parasnn yzeyi ile de snrl deildir. Kara
lkesi yeraltnda da srmektedir. Kara lkesinin snrlar sorunu ileride
ayrntl olarak ele alnacaktr.

Devletin kara lkesi, devlet lkesinin temel tadr. Kara lkesi ol-
madan bir devletin deniz ve hava lkelerine sahip olmas olana yoktur.
U.A.D.'nm ngiltere ile Norve arasndaki Balklk Davas'na ilikin
18.12.1951 tarihli kararnda karasular ile ilgili olarak aka belirttii gibi,

11
 "Karasularnn kara lkesi bakmndan sk bamllklarn ge-
nel bir biimde belirtmek gerekmektedir. Ky devletine kylar-
n evreleyen sular zerindeki hakk salayan kara (lkesi) dir"
(C.I.J.,Recueil, 1951, s. 133).
Bu nedenle, "Minerva Devleti" rneindeki gibi, srekli barnmaya ola-
nak vermeyen bir mercan kayalnn, srekli bir insan topluluuna sa-
hip bulunmamas yannda, devletin varl iin gerekli olan ikinci eyi
oluturan bir devlet lkesi olarak da kabul edilmesi olasl yoktur. Zi-
ra, bu t r bir doal corafi oluumun srekli olarak su stnde kalma-
mas nedeniyle, uygulanan uluslararas hukuka gre bir ada olarak nite-
lendirilmesi olana yoktur (Ada tanm iin rnein bkz.: 1958 Cenevre
K.B.B.S., mad. 10/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 121/1). Oysa, bir kara lkesi-
nin y a kta zerindeki topraklardan ya da en az bir adadan olumas zo-
runluluu vardr.
Devlet lkesinin deniz alanlarndan oluan blmlerine gelince, bu-
gn devletin deniz lkesi (territory uder water; territoire maritine;
Staatsmeer-Gebiet) kapsamna tartmasz girdii kabul edilen deniz alan-
lar unlardr: i) isular; ii) karasular (rnein, I. Paenson, s. 152). An-
cak, III. Deniz Hukuku Konferans ve sonunda kabul edilen B.M.D.H.S.
ile devlet lkesi kapsamna takmada sularnn da alnd grlmekte-
dir. Zira, anlan Szlemeini karasularna ilikin 2. maddesi hkm aynen
yledir:
"Sahildar devletin egemenlii kara lkesinin ve isularmm te-
sinde ve bir Takmada Devleti sz konusu olduunda, takmada
sularnn tesinde karasular denilen bir bitiik deniz blgesine
kadar uzanr" (A. zman (ev.), B.M.D.H.S., 1984, s. 3).
Buradan anlalaca gibi, karasular devletin deniz lkesi iinde yer alr-
ken, onun gibi ky devletinin ilke olarak tam egemenlii altnda bulunan
ve karasularnn bile berisinde yer alan takmada sularnn devlet lkesi-
nin dnda kabul edilmesi olana yoktur.
Buna karlk, bitiik blge, kta sahanl ve mnhasr ekonomik
blge gibi zerinde ky devletinin yalnzca belirlenmi birtakm konu-
larda egemen haklara sahip olduu kabul edilen deniz alanlarnn devle-
tin deniz lkesinin kapsamna girip girmedii tartmaldr. Bu konuda,
U.A.D.'nm Ege Kta Sahanl Davas'na ilikin 19.12.1978 tarihli kararn-
da kta sahanln devletin "lkesel stats" kapsam iinde deerlendir-
mesine bakarak (C.I.J.,Recueil, 1978, s. 37), bir deniz alan zerinde snr-
l konularda ya da snrl amalarla ky devletine tannan egemen hak-
larn bu alan devletin deniz lkesi iinde kabul etmeye yettii biimin-
de yorumlama olana vardr.

12
 Ancak, Divan'n buradaki yaklamn lkesel nitelikli egemenlik hak-
larna ilikin durumlarn lkesel staty ilgilendirecei biimde dar ola-
rak yorumlamak ve bu erevede kta sahanl gibi alanlarn devletin
deniz lkesinin bir parasn oluturduu anlamna gelmedii biiminde
deerlendirmek olana da vardr. Nitekim, yazarlarn nemli bir bl-
m n n gr bu ikinci yndedir (rnein: Nguyen Quoc Dinh, P. Dail-
lier et A. Pellet, s. 357; L. Caflisch, "Les zones maritimes sous juridiction
nationale, leurs limites et leur delimitation", Le nouveau droit internatio-
nal de la mer, Paris, 1983, s. 36, dipnot 3; S. Toluner, s. 61-62). retide-
ki bu arlkl eilim, gereke olarak zellikle devlet lkesi kapsamna
soktuklar alanlarda devletin tam ya da tama yakn egemenlie sahip ol-
masna karlk teki deniz alanlarnda snrl bir egemen haklar uygula-
nlmasmn kabul edildii zerinde durmaktadr. Bylece, bu konudaki
lt ilgili alan zerinde egemenlik yetkisinin kapsam olmaktadr. Dev-
letin deniz lkesinin karasularnn d snr ile sona erdiinin uygula-
nan uluslararas hukukta kabul edildii yolunda bir baka kant da dev-
letin hava lkesinin d snr ile ortaya kmaktadr. Aada grecei-
miz gibi, bir devletin hava lkesinin d snr karasularnn d snr
olarak kabul edilmektedir. Oysa, bitiik blge, kta sahanl ve mnha-
sr ekonomik blge gibi deniz alanlar devletin deniz lkesinin kapsam
iinde dnlse idi, devletin hava lkesinin de bu alanlarn zerinde yer
alan hava sahasn iermesi mantk gerei olacakt. Deniz lkesine giren
deniz alanlarnn kapsamlar ve snrlar sorunu da ileride ayrntl ola-
rak ele alnacaktr.

Devlet lkesinin hav?, sahasna (ar space; espace aerien; Luftraum)

ilikin durumu deerlendirilirse, uygulanan uluslararas hukukta devle-
tin hava lkesinin kara lkesi ve karasularnn zerinde yer alan b t n
hava sahasn kapsad kabul edilmektedir. Nitekim, 7.12.1944 tarihli i-
kago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin 2. maddesi aynen yle-
dir:
"bu Szlemenin tatbiki bakmndan bir devletin lkesi, bu dev-
letin egemenlii, metbuiyeti (suzerainete), himayesi veya man-
das altnda bulunan kara blgeleri ile bunlara bitiik karasula-
rdr" (Bkz. R.G., 12.7.1945, say 6029).
Ayn ynde bir hkm, egemenlik uygulamas bakmndan, 1982 B.M.
Deniz Hukuku Szlemesinin 2. madde 2. fkrasnda da yer almaktadr.
Devletin hava lkesi kavram ve snrlar konusu da ileride ayrntl ola-
rak incelenecektir.
Yukardaki verilere bal olarak bir devlet lkesinin kara lkesinin
isular, varsa takmada sular ve karasular ile bu kara ve deniz alanlar-

13
nn stnde yer alan hava lkesinden olutuu grlmektedir. Devlet l-
kesinin bu yolla saptanm olmas, retide, snrlar belli olmayan bir dev-
let lkesi olamyaca grne yer vermitir (rnein bkz., Ch. Rousseau,
Tome II, s. 42; A. Gze, Devletin lke Unsuru, stanbul, 1959, s. 13-15).
Ancak bu gr, devletin yetkilerini kullanaca bir alan olarak lke-
nin genel bir biimde belirlenmesinin gerekliliini vurgulayan bir gr
olarak deerlendirmek doru olacaktr. Zira, U.A.D.'nn Kuzey Denizi
Kta Sahanl Davalar'na ilikin 20.2.1969 tarihli kararnda bildirildii
gibi,
"Hibir kural, rnein bir devletin kara snrlarnn tamamen be-
lirlenmesini ve gerekletirilmesini ngrmemektedir ve Arnavut-
luk'un Milletler Cemiyeti'ne kabul sorununun gsterdii gibi,
kimi yerlerde ve uzun sreler boyunca bunun gerekletirileme-
dii sk grlmektedir" (C.I.J., Recueil, 1969, s. 32).

Devletin kurucu esi olarak lke snrlarnn belirli olmasnn aran-

mas, lke zerinde yaayan insan topluluklarnn burada srekli ya da
geici yerlemeleri durumuna gre de, kimi deiik deerlendirmelere
yer vermektedir. Bu erevede bugn yazarlar arasnda geerli olan ar-
lkl gre gre, herhangi bir toprak parasnn bir devletin lkesini
oluturabilmesi iin zerinde yaayan insan topluluunun o lkede s-
rekli bir biimde yerlemi olmas gerekmektedir. Baka bir deyile, g-
ebe bir insan topluluu belirli bir lkeye sahip olamayaca iin bir dev-
let oluturmaktan uzaktr (rnein: Hauriou, Precis de droit constitution-
nel, Paris, 1929'dan nakleden Ch. Rousseau, Tome II, s. 40). Buna kar-
lk, kimi yazarlar devletin belirleyici esinin siyasal rgtlenmesin-
deki merkezciliin ls olduu zerinde durarak (H. Kelsen, Principles,
s. 182-184), bu t r bir rgtlenmenin salanmas ile bir devletten sz edi-
leceini ve lkenin deiken olmasnn devletin olumasna bir engel ol-
madn ileri srmektedir (H. Kelsen, "Aperu d'une theorie generale
d'un Etat", R.D.P., 1926, s. 591). U.A.D., Bat Sahara konusundaki 16.10.1975
tarihli danma grnde, bugn Moritanya slam Cumhuriyeti ile Bat
Sahara'nn iinde yer alan Sahara blgesinde yaayan gebe kavimlerin
spanyol smrgecilii srasnda uluslararas hukuk bakmndan bir dev-
let ya da bir hukuksal birim oluturup oluturmad konusunu deerlen-
dirirken bunlarn aralarnda gerekletirdikleri ortak siyasal rgtlenme-
yi temel veri olarak almtr (C.I.J., Recueil, 1975, s. 63 ve zellikle 64).
Baka bir deyile, siyasal rgtlenme ls bakmndan aranan kuralla-
rn varl durumunda Divan'n belirli bir blgede gebe durumunda
bulunan kavimlerin bir devlet ya da en azndan uluslararas hukukta hak-
kn arayabilecek bir birim olarak deerlendirilmesine bir engel grme-
dii ortaya kmaktadr. Bu da H. Kelsen'in grn dorular nitelikte-

14
dir. Bununla birlikte bu t r gebelik sahipsiz lkelerin varln gerek-
tirdiinden ve bugn dnyada, kutuplar dnda, devlete bal olmayan
herhangi bir lke kalmadndan dolay, Divan'n da benimsedii anla-
lan ikinci gr ancak eski topluluklarn deerlendirilmesinde bavurula-
cak tarihsel bir lt oluturmaktadr. Bugnk koullarda artk lkesi
belli olmayan gebe bir insan topluluunun varl sz konusu olmaya-
candan, bu nitelikteki bir topluluun bir devlet oluturmas sorunu da
bulunmamaktadr. Ancak bu, belirli bir devlet lkesi zerinde o devle-
tin yurttaln kazanm kimi gebe topluluklarn varolamayaca an-
lamna da gelmemektedir.
Devlet lkesinin boyutlar ise hi nemli deildir. Nitekim, bugn
tam yetkili devletler arasnda yzlm 22,4 milyon km. 2 lik Sovyetler
Birlii yannda yzlm 21,2 km. 2 lik Nauru da devlet olarak vardr
(Bkz. Anabritannica: Dnya lkeleri, 1987, s. 150 ve 179).
Devlet lkesinin corafi btnlk iindeki bir tek kara ve ona bal
deniz ve hava lkesinden olumas zorunluluu da yoktur. Uygulamada
birok devletin birka paradan oluan lkelere sahip olduu gzlenmek-
tedir. Bylece, bir devlet lkesinin bir ana kara lkesi ve ak denizle
ayrlan adalardan (rnein, Yunanistan), iki ayr ktada yeralan iki ka-
ra lkesinden (rnein, Trkiye), yalnzca deiik boyutlardaki adalar-
dan (rnein; ingiltere, Japonya, Endonezya) ya da baka devletlerin l-
kesi ile ayrlm kara lkelerinden (rnein, A.B.D. ana lkesi ve Alaska)
olumas onlarn bir devlet oluturmasna hibir olumsuz hukuksal etki
yapmamaktadr. Yine, bir devlet lkesinin bir blmnn tamamen ba-
ka bir devlet lkesince evrilmesi (enclave; Enklave) hukuksal bakm-
dan olanakldr (rnein, Bat Berlin).

B. Devlet lkesinin btnl ilkesi

(principle of territorial integrity; principe de l'integrite territo-
riale; Territoriale Unversehrtheitsprinzip)
Devletin kurucu esi olmas yannda, ileride ayrntlarn grecei-
miz gibi, ayn zamanda onun egemenlik yetkilerinin ilke olarak snrn
da oluturan devletin lkesinin gvenlii ve blnmezlii siyasal olarak
devletler iin ok byk bir neme sahiptir. Bu siyasal nem 20. yzyl-
da devletin lkesinin btnl ilkesi ad altnda uygulanan uluslarara-
s hukukun bir ilkesi biimine dntrlmtr. Anlan ilkeye gre, ulus-
lararas hukuk kurallarna gre kurulmu bir devletin lkesi bu devletin
rzas olmadan hibir biimde blnme, paralanma eylemlerinin konu-
su olamaz ve teki devletler bu btnle sayg gstermek zorundadr.
Devletin lkesinin btnl ilkesinin genel bir kural olarak ilk ka-

15
bul Milletler Cemiyeti Szlemesinin 10. maddesi ile gereklemitir.
Anlan h k m ile ye devletler birbirlerinin lke btnlne sayg gs-
tereceklerini ve d saldrlara kar kacaklarn bildirmektedir. Ayn
ilke daha sonra Birlemi Milletler Andlamasmn 2. madde 4. fkras ile
tekrarlanmtr. Bundan baka birok blgesel rgt andlamas (rne-
in, Afrika Birlii rgt kurucu andlamas, madde 2/c ve 3) ya da
daha ok siyasal nitelikli uluslararas ilikileri dzenleyen nemli ulus-
lararas belge (rnein: 24.4.1955 tarihli Bandung Asya ve Afrikallar
Konferans Son Senedi, mad. G/2; 1.8.1975 tarihli Avrupa Gvenlii ve
birlii Konusundaki Helsinki Bildirisi, mad. 1, a, IV) bu ilkeyi iermek-
tedir. Birlemi Milletler erevesinde kabul edilen ve uygulanan uluslar-
aras hukukta da etkileri kabul edilen kimi nemli kararlar da bu ilkeye
yer vermektedir. Bunlarn en banda, B.M. Genel K u r u l u n u n 12.12.1974
tarih ve 3314 (XXIX) sayl kararyla kabul ederek Gvenlik Konseyi-
ne gznnde tutmas tavsiyesinde bulunduu Saldrnn Tanm gelmek-
tedir. Bu tanma gre, bir devletin egemenlii ve siyasal bamszl ya-
nnda lke btnlne kar da kuvvet kullanlmas saldr olarak nite-
lendirilmektedir (mad.l). Yine, Self-determination ilkesine bavurulma
koullarnn saptanmas srasnda bildirdiimiz gibi, B.M. Genel Kurulu-
n u n 24.10.1970 tarih ve 2625 (XXV) sayl kararyla kabul ettii Devletler
arasnda ibirlii ve Dosta likiler Bildirisi de Self-determination ilke-
sinin devletin lkesinin btnl ilkesine aykr bir biimde kullanla-
mayacan ngrmektedir. Birok devlet de anayasalar ve ulusal yasa-
lar ile lkelerinin btnl ilkesini teyid etmektedir. rnein, Trki-
ye'nin 1982 Anayasasnn 3. maddesi "Trkiye Devleti, lkesi ve milletiy-
le blnmez bir b t n d r " dedikten sonra, 4. maddesi anlan 3. maddeyi
deitirilmez ve deitirilmesi nerilemez maddeler arasnda saymakta-
dr.
Uygulamada devletin lkesinin btnl ilkesine hukuksal anlam
bakmndan yanl erevelerde bavurulduuna da rastlanmaktadr. r-
nein, Yunanistan ana kara lkesi ile Ege'de egemenliinde bulunan ada-
lar arasnda Trkiye'nin kta sahanlna sahip olmasn engellemek ama-
cyla ileri srd grlerinden birisini de bu ilkeye dayandrmaya a-
lmaktadr (rnein bkz. III. Conference des Nations Unies sur le droit
de la mer, Documents officiels, vol. I, s. 145). Yunanistan'a gre, ana ka-
ra lkesi ile adalar lkesinin b t n n oluturmakta olup, onlarn ara-
sna bu btnl ortadan kaldracak biimde herhangi bir devlet lke-
sinin girmemesi gerekmektedir. Oysa, en bata, Ege'de Yunan ana kara
lkesi ile adalar arasnda ak deniz alanlar halen varolup, Yunanistan
lkesinin corafi btnl zaten sz konusu deildir. Baka bir deyile,
Ege'de bugn Yunan ana lkesi ile adalar arasnda ak deniz alanlar yer
almakta olup, bunlar uluslararas su nitelikleriyle Yunanistan lkesinin

16
dnda kalmakta ve bylece corafi btnl bozmaktadr. kinci olarak
ise, yine ileride greceimiz gibi, uygulanan uluslararas hukuk kuralla-
rna gre kta sahanl snrlandrlmasnda bir devletin komu devletin
ana lkesine yakn adalarnn bir evirme (enclave; Enklave) iine aln-
mas olanakl olup, bu d u r u m u n bir devletin lkesinin btnl ilkesi
ile herhangi bir aykrlk oluturmad st kapal olarak kabul edilmi
olmaktadr

3. Baka bir otoriteye baml olmayan siyasal ynetim

Devletin nc kurucu esini oluturan baka bir otoriteye bam-
l olmayan bir siyasal ynetimin varolabilmesi iki eyi gerektirmektedir:
i) Siyasal ve hukuksal adan rgtlenmi bir kamu otoritesi; ii) bu oto-
ritenin egemen ya da bamsz olmas.

A. rgtlenmi bir kamu otoritesinin varl

(government; gouvernement; Staatsgewalt)

Belirli bir insan topluluunun belirli bir lke zerinde biraraya gel-
mesi bir devletin olumas iin yetmemektedir. Bir devletten sz edebil-
mek iin ayrca bu topluluun gereksinmelerini giderecek, kendini ynet-
mesini ve temsil etmesini salayacak bir siyasal ve hukuksal rgtlenme-
nin gereklemesi gerekmektedir. Geri her insan topluluu, ne kadar il-
kel bir toplum oluturursa olutursun, bir toplumsal ve siyasal rgtlen-
meye sahip bulunmaktadr. Nitekim, U.A.D.'nm Bat Sahara konusundaki
16.10.1975 tarihli danma grnde kabul ettii gibi, spanyol smrgesi
altna girmeden nce kendilerine deil devlet, uluslararas herhangi bir
birim nitelii bile tanmad (C.I.J, Recueil, 1975, s. 63-64) bu blgedeki
insan topluluklarnn da asgari bir siyasal ve toplumsal rgtlenmeye sa-
hip olduunu kabul ettii grlmektedir (C.I.J., Recueil, 1975, s. 38-39).
Ancak, bir devlet olabilmek iin bu rgtlenmenin o insan topluluunun
kendi kendini ynetebilecek bir dzeyde gerekletirilmesi gerekmekte-
dir. Zira, U.A.D.'nm Gney-Bat Afrika'nn Stats konusundaki 11.7.1950
tarihli danma grnden anlalaca gibi, Milletler Cemiyeti ile kuru-
lan vekalet (manda) rejimi altna konulan topluluklarn bir devlet olu-
turmalarna en byk engel bunlarn kendi kendilerini tamamen ynet-
mekten henz yoksun bulunmalar deerlendirmesi olmutur (C.I.J., Re-
cueil, 1950, s. 131). Nitekim, Divan ayn kararnda vekalet (manda) reji-
mi ile vekil (mandater) devlete bir "uluslararas ynetim grevi" verildi-
ini bildirmektedir (aym yapt, s. 132-133).
Yabanc dillerde genellikle "hkmet" (government; gouvernement;
Regierung) ad altnda anlan bu e ile geni anlamnda bir kamu yne-

17
timi rgtlenmesi kastedilmektedir. Bu da, retide yasama, y r t m e ve
yarg grevlerini yrtmeye yetenekli bir kamu rgtlenmesinin gerekti-
i grnn kabul edilmesine yer vermektedir (Bkz. S. L. Meray, Cilt I,
s. 147-148). Ancak, uluslararas hukuk bu konuda herhangi bir belirli ya-
pya sahip olunmasn aramamakta olup, devletler bu adan serbesttirler
(bkz. U.A.D.'nn Bat Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma gr-
: C.I.J.,Recueil, 1975, s. 43-44). Yazarlar uluslararas h u k u k u n bu konu-
da arad tek koulun byle bir rgtlenmenin fiilen varl olduunu
bildirmektedir (rnein: E. Menzel und K. Ipsen; s. 101). Devletin siya-
sal ve hukuksal rgtlenmesi konusu bata anayasa h u k u k u olmak zere
kamu h u k u k u n u ilgilendirdiinden bu konuda daha ayrntl bilgi iin an-
lan bilim dallarna bavurulmas gerekmektedir.

B. Egemenlik ya da bamszlk
(sovereignty or independence; souverainete ou independance;
souvernitat oder Unabhngigkeit)

Belirli bir insan topluluunun belirli bir lke zerinde siyasal ve hu-
kuksal rgtlenmesi devlet olabilmenin maddi koullarn yerine getirmi
olmakla birlikte, bu rgtlenmenin yine belirli bir insan topluluu ve l-
ke zerinde faaliyet gsteren teki kamu rgtlenmelerinden ayrdedil-
mesi iin yeterli deildir. Zira, devletlerin iinde bu zelliklere sahip be-
lediyeler gibi yerel ynetimler ya da iller (vilayetler) gibi ynetsel birim-
ler bulunduu gibi, uluslararas dzeyde de, ileride greceimiz gibi ve-
sayet altnda lke vb. devlet nitelii kazanmam rgtlenmi topluluk-
lar vardr. Devlet ile bu t r ulusal ya da uluslararas nitelikteki kamu y-
netimlerinin arasndaki fark, devletin, doas gerei, kendisinden baka
hibir otoriteye baml olmamasdr. Devletin bu zellii uluslararas hu-
kukta egemenlik ya da bamszlk kavramlar ile aklanmaya allmak-
tadr.

a) Egemenlik ve bamszlk kavramlar

Szcn tam anlamnda egemenlik, stn iktidar, hibir denetime
bal olmayan kesin buyruklar verme gcn belirtmektedir (H. Kelsen.,
Principles s. 189; P. Reuter-J. Combacau, s. 29-30; Ch. Rousseau., Tome II,
s. 57. Modern ve merkezci devletlerin doduu 16. ve 17. yzylda, devle-
tin sahip olduu ve kendisini teki rgtlenmi topluluklardan ayran g-
cn bu t r bir egemenlik yetkisi olduu dnlmtr.
Ancak, devletin byle bir kesin yce otoriteye sahip olmas, doal ola-
rak uluslararas toplumsal yaam dzenleyen hibir kurallamann bulun-
madn ve bulunmayacan varsaymaktadr. Zira, madem ki devletin

18
stnde hi bir otorite yoktur, o zaman devletlerin uymas gereken her-
hangi bir kurallar btn de sz konusu olamayacaktr. Oysa, toplumsal
ve tarihsel gereklilikler, nce Avrupa'da 1648 Westphalia andlamalar
ile devletler arasnda yerlemeye balayan bir ortak dzenin, uluslarara-
s hukuk dzeninin, domasn zorunlu klmtr. Bu durum, bir devletin
hem szcn t a m anlammda egemen olmasnn, hem de belirli birtakm
ortak kurallardan oluan bir hukuk dzeninin yasaklamalarna bal ol-
masnn mantk asndan olanakszln ortaya koymutur. Bunun ze-
rine, kimi yazarlar devletin tam egemenlii grn destekleyip, dev-
letin uluslararas hukuk kurallaryla bal olmasn kendi kendini snrla-
ma (auto-Iimitation) kuram ile aklamaya alrken (Bkz. I. Kitap, s.
11-12), retinin ounluu egemenlik kavramnn greceli bir kavram ol-
duunu ve devletlerin uluslararas hukuk kurallar ile bal olmasna en-
gel oluturmadn kabul etmitir (Bu yndeki deiik aklamalar iin
bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 62-65). Fakat egemenlik kavramnn anla-
m (stn iktidar) zerinde duran kimi 20. yzyl yazarlarnn, zellikle
"snrl" ya da "greceli" egemenlik kavramnn mantk asndan bir e-
likiyi oluturduunu ileri srerek devletlerin uluslararas hukuk kural-
lar erevesinde serbeste davranma yetkilerinin niteliini bamszlk
kavramyla aklamaya altklar grlmektedir (rnein, zellikle G.
Scelle ve Ch. Rousseau. Bilgi iin bkz. E.F. elik, 1984, s. 210-213; Ch. Ro-
usseau'nun gr iin bkz. Tome II, s. 68-93).
Aslnda, son yllarda retinin egemenlik kavramnn iki yan zerin-
de bir ayrma gittii ve iktidar olgusu zerine kurulan siyasal egemenlik
(political sovereignty) ile h u k u k kurallar erevesinde serbeste davran-
ma yetkisini belirten hukuksal egemenlik (legal sovereignty) kavramla-
rnn farkl olmasna dikkati ektii grlmektedir (rnein: Ch. de Vissc-
her, Theories et realites, s. 125-129; P. Reuter-J. Combacau, s. 29-31; G.
Schwarzenberger, s. 64-65; E. Menzel- K. Ipsen, s. 101-102). Uluslararas
hukuk anlamndaki egemenlik kavram ile bamszlk kavramlarnn gi-
derek yazarlarca ayn ey olarak deerlendirildii grlmektedir (rne-
in: E. Menzel-K. Ipsen, s. 102; Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pel-
let, s. 359-361). Uluslararas yarg ve hakemlik kararlar da genellikle iki
kavram arasnda bir ayrm yapmaktadr. rnein, Palmas Adas Dava-
s'na ilikin 4.4.1928 tarihli kararnda hakem aynen unu bildirmektedir:

"Devletler arasndaki ilikilerde egemenlik bamszl belirtmek-

tedir" (R.S.A., vol. II, s. 838).

b) Uygulanan uluslararas hukuktaki durum

Uygulanan uluslararas hukuka gre egemenlik ya da bamszln
tanmn yle yapmak olana vardr:

19
 "Devletin, hukuksal adan baka bir d ya da stn iktidara ba-
l olmadan ve yalnzca uluslararas h u k u k kurallar ya da kendi
kabul ettii balantlaryla snrlanan, serbeste karar verme yet-
kisi".

Nitekim, Polonya Uyrukluunun Kazanlmas Davas'na ilikin 10.7.1924

tarihli hakemlik kararlar her devletin egemen davranma ve karar ver-
m e yetkisinin bulunduunu bildirdikten sonra bu yetkinin, devletin ka-
bul ettii ykmllkleri varsa, bunlarla snrl olacan belirtmektedir
(R.S.A., vol. I, s. 420).

Byle tanmlanan bir egemenlik yetkisinin uygulanan uluslaras hu-

kuktaki kapsam aadaki noktalarda ortaya kmaktadr: i) Devlet an-
lan yetkisini kullanmada uluslararas h u k u k u n ngrd ykmllk-
ler dnda hibir baka otoriteye baml deildir; ii) Devlet lkesi ze-
rinde egemenlik yetkisini mnhasr bir biimde kullanr.
Devletin egemenlik yetkisini hibir baka otoriteye bal olmadan
kullanmas, onun uluslararas hukuk kurallarnn ngrd durumlar d-
nda, hibir otoriteden buyruk almayacan ya da izin istemeyeceini
belirtmektedir. Baka bir deyile, devlet hibir gcn organik baml-
l altnda deildir. Bu erevede, uluslararas itihat bir devletin yetki-
lerinin kaynann bizzat egemenlii olduunu bildirmektedir. Nitekim,
U.S.A.D. Lotus Davas'na ilikin 7.9.1927 tarihli kararnda, uluslararas
hukukun ak denizdeki bir atma nedeniyle devletlerin yarg yetkisine
herhangi bir kstlama getirmemesi karsnda, devletin bu konudaki yar-
g yetkisinin egemenliinden kaynaklandn belirtmitir (C.P.J.I., Serie
A, No. 10, s. 18-19). Yine ayn davada Divan, ak bir snrlama olmadan
"devletlerin bamszl zerindeki snrlamalar karine yolu ile karl-
maz" demek suretiyle, devletin egemenliini temel ilke olarak kabul et-
tiini gstermektedir (C.P.J.I., Serie A, No. 10, s. 18). Uluslararas and-
lamalar da devletin egemenliini ancak uluslararas hukuk kurallar ya
da onun rzas ile snrlanacan kantlayan eitli hkmler iermekte-
dir. Bunlarn en tannmlar, Milletler Cemiyeti Szlemesinin uluslar-
aras hukukun ye devletlerin ulusal yetkisine brakt alanlarda Cemi-
yetin karamyacan ngren 15. madde 8. fkras ile Birlemi Millet-
ler Andlamasnm ye devletlerin ulusal yetkisine giren konularda rg-
t n karamyacan ngren 2. madde 7. fkras olmaktadr.

Devletlerin kendi kararlarn serbeste almalar konusunda uluslar-

aras itihatm akla kavuturduu bir baka nokta da, devletlerin and-
lama yapma yoluyla ykmllk altna girmelerinin egemenlik yetkisi-
nin terki olarak deerlendirilmeyecei konusudur. U.S.A.D. 17.8.1923 ta-

20
rihli Wimbledon Davas kararnda bu konuya ilikin olarak aynen unla-
r sylemektedir:
"Divan, bir devletin herhangi bir eyi yapma ya da yapmama y-
km altna girdii bir andlama yapmasn egemenliinin terki
olarak grmeyi reddeder. Kukusuz, her szleme bir ykml-
lk dourmak suretiyle devletin egemen haklarnn kullanmna,
bu kullanma belirli bir yn vermesi anlamnda, bir kstlama ge-
tirmektedir. Ancak, uluslararas balantlar yapma yetkisi bizzat
devlet egemenliinin bir sonucudur" (C.P.J.I., Serie A, No. 1, s.
25).

Uluslararas itihat devletlerin andlamalar araclyla egemenlik yetki-

lerine getirecekleri snrlamalarn da dar bir yoruma bal olarak deer-
lendirilmesinin gerektiini ngrmektedir (rnein, Merkez Rodop Or-
manlar Davas'na ilikin 4.11.1931 tarihli hakemlik karar: R.S.A., vol. III,
s. 1400).
Egemenlik hakknn kapsamnn ikinci yanm oluturan devletin l-
kesi zerinde mnhasr yetkiye sahip olmas ilkesine gelince, bu ilkenin
de iki yan vardr. Birincisi, belli bir devletin lkesi zerinde yalnzca bu
devlet egemenlik yetkilerine sahip bulunmaktadr. Bylece, belli bir dev-
let lkesinde kamu gc bu devlet dnda ilke olarak baka bir otorite
tarafndan uygulanmaz. Palmas Adas Davas'na ilikin 4.4.1928 tarihli ha-
kemlik karar bu ilkeyi u cmleyle dorulamaktadr:
"Dnyann bir paras ile ilgili olarak bamszlk, orada, b t n
teki devletler dnda, devlet yetkilerini uygulama hakkdr"
(R.S.A., vol. II, s. 838).
Devletin lkesi zerinde mnhasr egemenlii ilkesinin ikinci yan
ise, bir devletin egemenliinin, ilke olarak, lkesi ile snrlanmasdr. Ni-
tekim, Srekli Hakemlik Mahkemesinin Kuzey Atlantik Kylarnda Ba-
lklk Davas'na ilikin 7.9.1910 tarihli kararnda devletin egemenliinin
snrnn lkesi olduu aka bildirilmitir (R.S.A., vol. XI, s. 180). Bu-
n u n doal sonucu da bir devletin baka bir devlet lkesi zerinde ilke
olarak onun rzas olmadan herhangi bir egemenlik yetkisi kullanama-
mas olmaktadr. U.S.A.D. Lotus Davas'na ilikin 7.9.1927 tarihli kararn-
da bunu u szcklerle dorulamaktadr:
"Uluslararas hukukun devlete ncelikle koyduu kstlama, aksi-
ne izin veren bir kural yokluunda, baka bir devletin lkesi ze-
rinde gcn herhangi bir biimde uygulamay yasaklayan kst-
lamadr" (C.P.J.I., Serie A, No. 10, s. 18).
Bununla birlikte, ileride devletlerin yetkilerinin incelenmesi srasnda g-

21
receimiz gibi, bu ana ilkeye uluslararas h u k u k u n getirdii; birtakm ku-
raldlklar vardr.

c) Uygulanan uluslararas hukukta egemenlik hakkna bal nemli

ilkeler
Devletlerin egemenlik hakknn tannmas ile birlikte bu hakkn do-
al sonular olarak birtakm ilkelerin uygulanan uluslararas hukukta gi-
derek yer etmee baladklar gzlenmektedir. Bu ilkelerin belli ballar
unlardr: i) egemen eitlik ilkesi; ii) iilere karmama ilkesi; iii) doal
kaynaklar zerinde srekli egemenlik ilkesi.

i) Devletlerin egemen eitlii ilkesi

(sovereign equality of States; egalite souveraine des Etats; souve-
rne Gleicheit der Staaten)
Her devletin egemen olmasnn doal sonucu egemen devletlerin eit-
liini gerektirmektedir. Bu olgu uluslararas hukuk asndan ilke olarak
btn devletlerin ayn hukuksal statye sahip olduklarn belirtmektedir.
Baka bir deyile, devletlerin kendi iradeleri ile kabul edecekleri kurald-
hklar saylmazsa, b t n devletler uluslararas hukukta ayn haklardan
yararlanmakta ve ayn genel ykmllkler altnda bulunmaktadr.

Bu ilke bugn bata B.M. Andlamas olmak zere birok uluslararas

andlama ve belgede kabul edilmektedir. B.M. Andlamasmn 2. madde
1. fkras b t n yelerinin egemen eitliini dorulamaktadr. Anlan ilke
yine eitli biimlerde blgesel uluslararas rgtlerin kurucu andlama-
lar (rnein, Afrika Birlii rgt kurucu andlamas, mad. 3) ile B.M.
Genel Kurulunca 24.10.1970 tarih ve 2625 (XXV) sayl kararla kabul edi-
len Devletler Arasnda ibirlii ve Dosta ilikiler Bildirisi ve 1975 Avru-
pa Gvenlii ve birlii Konusundaki Helsinki Bildirisi (mad. l,a,I) tara-
fndan da benimsenmektedir.
Devletlerin egemen eitlii ilkesi yalnzca hukuk asndan devletlerin
eitliini belirtmekte olup, bunlarn aralarndaki fiili farkllklar ortadan
kaldrma etkisine sahip bulunmamaktadr (P. Reuter-J. Combacau, s.
30-34). U.SA.D.'nm da Arnavutluk'ta Yunan Aznlk Okullar konusun-
ki 6.4.1935 tarihli danma grnde aklad gibi, hukuk asndan eit-
lik ile fiili adan eitlik farkl eyler olup, hukuksal eitlik her trl ay-
rm gzetmeyi yasaklarken, fiili eitliin salanmas kimi zaman taraf-
lara deiik davranlarda bulunmay gerektirecektir (C.P.J.I., Serie A/B,
No. 64, s. 19). . ,
, Uygulanan uluslararas hukuk devletlerin egemen eitlii ilkesine e-
itli andlamalar araclyla getirilen birok kuraldla da tanktr.

22
Bunlarn bir blm siyasal niteliktedir (rnein, B.M. rgtnde G-
venlik Konseyi'nin be srekli yesinin varl ve zellikle veto yetkisine
sahip bulunmalar gibi). Bu kuraldlklarn nemli bir blm ise eko-
nomik niteliktedir. Eitlii bozan bu kurallar kimi zaman fiili eitsizliin
hukuksal dzeyde de srdrlmesini salamaktadr. rnein, Uluslararas
Para Fonu (I.M.F.; F.M.I.) ya da Dnya Bankas (I.B.R.D.; B.I.R.D.) er-
evesinde ye devletlerin katlma paylar oran gznnde tutularak oy
hakkna sahip olmalar bu niteliktedir (Bkz. R. Erge, "L'egalite juridique
des Etats et les organisations economiques internationals" in L'Egalite
(eds.: Ch. Perelman et L. Ingber), Bruxelles, 1982, s. 307; ayrca bkz. s.
307-315). Buna karlk, hukuksal eitlii ortadan kaldran kurallar kimi
zaman fiili eitlii salama ya da buna yaklama amac gtmektedir. r-
nein, 16.10.1964 tarihinde G.A.T.T. Andlamasna eklenen yeni IV. B-
lm (mad. 36-38) gelimekte olan lkeler lehine birtakm genellemi ter-
cihler oluturulmasn amalamaktadr. Son yllarda deniz hukukunda
grlen yeni gelimeler de corafi eitsizliklerin devletlerin denizlerden
yararlanmasnda neden olduu ekonomik eitsizlikleri ksmen olsun or-
tadan kaldrmak iin "Corafi bakmdan elverisiz devletler" diye bir yeni
kavramn domasn salamtr (rnein bkz. B.M.D.H.S. mad. 70).

ii) ilere karmama ilkesi

(principle or non-intervention, principe de la non-intervention;
Interventionsverbot oder Grundsatz der Nichteinmischung)
Devletlerin egemenlik hakknn ve egemen eitlii ilkesinin doal so-
nularndan bir bakas da birbirlerinin iilerine karmamas olmaktadr.
Bu mantksal sonucun siyasal nitelikli bir ilke olarak ortaya kmas A.B.D.
Bakan James Monroe'nu A.B.D. Kongresi nnde 2.12.1823'te yapt
konumas ile gereklemitir. "Monroe Doktrini" diye anlan bu gre
gre Avrupal devletlerin Amerika ktasnn ilerine karmamas isten-
mekte ve A.B.D.'nin de Avrupa ilerine karmayaca bildirilmektedir.
Bu siyasal ilkenin uygulanan uluslararas hukuk kural biimine dn-
mesi ise Milletler Cemiyeti Szlemesinin 15. madde 8. fkras ile gerek-
lemitir. Nitekim, anlan hkm ye devletlerin ulusal yetkisine giren
bir sorun sz konusu olduu zaman rgtn karar alamayacan ngr-
mektedir. Benzeri bir h k m B.M. Andlamasnn 2. madde 7. fkras ile
de benimsenmitir.
Ancak iilere karmama ilkesinin genel bir biimde kabul edilmesi
B.M. Genel Kurulunun 21.12.1965 tarihli ve 2131 (XX) sayl karar ile
gereklemitir. Anlan bu karar ile Devletlerin ilerine Karlmasnn
Reddi ve Bamszlklarnn ve Egemenliklerinin Korunmas Konusundaki
Bildiri kabul edilmitir. Bunu, yine B.M. Genel K u r u l u n u n 24.10.1970 ta-

23
rih ve 2625 (XXV) sayl k a r a n ile kabul ettii Devletler Arasnda birli-
i ve Dosta likiler Bildirisinde iilere karmama ilkesinin tekrar-
lanmas izlemitir. te yandan, blgesel nitelikli kimi andlamalarn ve
uluslararas belgelerin de bu ilkeyi kabul ettikleri grlmektedir (rne-
in: Amerikan Devletleri rgt kurucu andlamas, mad. 18; Helsinki
Bildirisi mad. l,a,VI). Yine, kimi uluslararas ekonomik rgtlerin ilke
olarak ye devletlerin iilerine karmay yasakladklar gzlenmektedir
(rnein, Dnya Bankas kurucu andlamas, mad. 4/10).
ilere karmama ilkesine ilikin ana sorun bu ilkenin uluslararas
hukuktaki kapsamnn aklkla saptanmas olmaktadr. retinin gr-
birliinde olduu konu, bir devletin yalnzca ulusal yetkisine giren ilere
baka devletlerce karlmasnn bu ilke ile kesin yasakland olmaktadr
(rnein, E. Menzel-K. Ipsen, s. 196). Bu ereve iine ileride greceimiz
gibi, zellikle bir devletin siyasal ve ekonomik dzeni, kimi toplumsal ve
kltrel iler girmektedir. Buna karlk, iilere karma (mdahale) (in-
tervention) teriminin dnemlere ve ideolojilere gre gsterdii farkllk'
lara bal olarak, iilere karmama ilkesinin ieriinin saptanmasnda
birtakm zorluklarla karlalmaktadr. Bununla birlikte bir devlet ulu-
sal yetkisine giren ya da girmeyen herhangi bir konuda bir andlama ara-
clyla soruna uluslararas bir nitelik kazandrm ve baka devletlere
ya da uluslararas rgtlere bu konuda birtakm yetkiler tanmsa, ii-
lere karmama ilkesi ancak ngrlen snrlarn almas durumunda sz
konusu olabilecektir. Zira, Ch. Dupuis'nin belirttii gibi, "eer karma
hukuk lehinde ve hukukun snrlar iinde gerekleirse hukuka uygun-
dur" ("Regles generales du droit de la paix", R.C.A.D.I., 1930-11, s. 369).
Eer byle bir andlama yok ya da andlamada ngrlen snrlar alm
ise, bir devletin baka bir devlette kendi gr ve karlarn kabul ettir-
mek amacyla uygulayaca herhangi bir diplomatik, ekonomik ya da as-
keri nitelikli karmann uluslararas hukuka uygunluu iilere karma-
ma ilkesi bakmndan tartma konusu olmaktadr. Ancak, hukuksal ba-
kmdan zm en zor sorunlar herhangi bir andlamaya dayanmadan
bir devletin baka devletteki yurttalarn korumak (rnein, Belika'nn
24.11.1964'te eski Belika Kongo'suna asker indirmesi gibi) ya da karlan
bir ua ve iindekileri k u r t a r m a k (rnein, srail'in 4.7.1976'da Ugan-
da'nn Entebbe havaalanna yapt baskn gibi) iin insancl amalarla
yapld bildirilen silahl karma durumlarnda ortaya kmaktadr. Zira,
Max Huber bir uluslararas uyumazlkla ilgili olarak verdii raporda
byle durumlarda ilke olarak devletlerin karma haklar bulunduunu
ve tek sorunun bunun snrlarnn saptanmas olduunu ileri srerken
(ispanyol Fas'nda ngiliz Malvarl Davalar erevesinde 1.5.1925 tarihli
karara ilikin 23.10.1924 tarihli rapor: R.S.A., vol. II, s. 641), U.A.D.'nn
Korfu Boaz Davas'na ilikin 9.4.1949 tarihli karar genelde aksi bir ka-

24
nnn benimsendiini gstermektedir. Nitekim Divan, ingiltere Arnavut-
luk karasularna girerek mayn temizleme eyleminde bulunmasn kant
toplamak amacyla yaplm bir "karma hakk"n kullanma olarak sun-
duu zaman, u deerlendirmede bulunmaktadr:

"Divan byle bir savunma yntemini kabul etmez. Szde ka-

rma hakk Divan tarafndan ancak bir kuvvet politikasnn uy-
gulanmas olarak grlmektedir; o politika ki, gemite birok en
ar suistimale yer vermi olup, bugnk uluslararas rgtlen-
menin noksanlklar ne olursa olsun, uluslararas hukukta hibir
yer bulamayacaktr". (C.I.J., Recueil, 1949, s. 35).

iii) Doal kaynaklar zerinde srekli egemenlik ilkesi

(permanent sovereignty ver natural resources; souverainete per-
manente sur les ressources naturelles; stndige Souvernitat ber
die nationalen Reichtmer)

Egemenlik hakknn ve Self-determination ilkesinin doal sonularn-

dan biri de, zellikle eski smrge-yeni bamsz devletlerin de etkisiyle,
uygulanan uluslararas hukukta ekonomik ierikli egemenlik hakknn zel
bir ilke olarak kabul olmutur. Halklarn ve devletlerin doal kaynaklar
zerindeki srekli egemenlii ilkesinin ilk ortaya k B.M. Genel Ku-
rulunun 21.12.1952 tarihli ve 626 (VII) sayl Doal Kaynaklarn ve Zen-
ginliklerin Serbeste iletilmesi Hakk adn tayan kararyla gerekle-
mitir. Ancak, anlan ilkenin, ierii de aka saptanarak, kabul edilmesi
B.M. Genel Kurulunun 14.12.1962 tarihli ve 1803 (XVII) sayl kararyla
oluturulan Doal Kaynaklar zerindeki Srekli Egemenlik Bildirisi ile
olmutur. Bu ilkenin geerlilii daha sonra, yine B.M. Genel Kurulunca
12.12.1974 tarih ve 3281 (XXIX) sayl bir kararla kabul edilen ve Yeni
Uluslararas Ekonomik Dzen anlaynn temel belgesini oluturan Dev-
letlerin Ekonomik Haklar ve Grevleri Yasas ile tekrarlanmtr.

Anlan ilke yalnzca B.M. Genel Kurulu kararlar erevesinde de

kalmayarak, B.M.'ce hazrlanp, kabul edildikten sonra 1976'da yrrle
giren iki insan Haklar Szlemesi ile de dorulanmtr. Her iki szle-
menin 1. maddesinin 2. fkras u h k m iermektedir:

"Btn halklar amalarna ulaabilmek iin, uluslararas hukuk

ve karlkl kar ilkesi zerine kurulmu uluslararas ekonomik
ibirliinden doan ykmllkler sakl kalmak kouluyla, doal
kaynaklarndan ve zenginliklerinden serbeste yararlanrlar. Bir
halk hibir durumda z geim kaynaklarndan yoksun braklma-
yacaktr".

25
 Kimi gelimekte olan lkelerin yazarlar anlan ilkenin birtakm ha-
kemlik kararlar ile de teyid edildiini bildirmektedir. rnein, Fas'l
uluslararas hukuk profesr M. Bennouna Libya'nn 1971 ve 1974 ylla-
rnda milliletirdii yabanc petrol ortaklklar ile gili uluslararas ha-
kemlik kararlarnn zellikle son ikisinde (R.J. Dupuy'n 19.1.1977 tarihli
Topco-Calasiatic Davas'na ilikin karar; Mahmassani'nin 12.4.1977 tarihli
Liamco Davas'na ilikin karar) bu ilkenin zde kabul edildiini akla-
maktadr (M. Bennouna, a.g.y., s. 112-116). Aslnda, doal kaynaklar ze-
rindeki srekli egemenlik ilkesini zde kabul etmekle birlikte, Batl dev-
letlerin ve yazarlarn bu ilkenin eitli noktalarna eletirilerini srdr-
dkleri ve her ynyle uygulanan uluslararas hukuk ilkesi olarak kabul
etmedikleri gzlenmektedir.
1962 Bildirisinde kabul edildii biimiyle anlan ilke aadaki ku-
rallar iermektedir: i) Bu egemenlik ilgili devletin halknn yararna kul-
lanlmaldr; ii) Yabanc yatrmlar ilgili devletin doal kaynaklar ze-
rindeki egemenlik hakkn kstlamamaldr; iii) Milliletirmeler ulusal -
kar ya da kamu yarar erevesinde yaplmaldr; iv) Milliletirme duru-
munda uygun zarar-giderim denmelidir; v) Uyumazlk durumunda il-
gili devletin i bavurma yollar tketildikten sonra taraf devletler sorunu
hakemlik ya da uluslararas yarg yollarna sunabileceklerdir.

II. ULUSLARARASI HUKUKTA DEVLETN YETKlSl

(jurisdiction of States; competence des Etats; Herrschafsbereich
der Staaten)

Giri: Genel
Genel olarak bir hukuk dzeninde yetki, o dzenin h u k u k kiilerinin
iradelerini aklamak suretiyle hukuksal durumlar yaratabilme iktidarn
belirtmektedir. Dolaysyla, her hukuk dzeni kimlerin iradelerini ak-
lamak suretiyle ne gibi hukuksal durumlar yaratabileceini dzenlemek-
tedir. Uluslararas hukuk dzeni de yukarda zelliklerini incelediimiz
en temel hukuk kiisini oluturan devletlere birtakm yetkiler tanmakta
ve devletlerin bu yetkilerinin erevesini izmektedir.

Uluslararas hukukta devletin yetkisini geni anlamda deerlendirir-

sek, devletlerin andlamalar gibi ikili ya da ok tarafl ilemlerden tek-ta-
rafl ilemlere kadar gerekletirdii btn hukuksal ilemleri, hukuka
uygun btn kararlar ve eylemleri, onun yetkilerini belirtmektedir. An-
cak, uygulanan uluslararas hukukta devletin yetkisi sz konusu olduu
zaman, devletlerin uluslararas hukuk kurallar yaratmaya ve aralarn-
daki ilikileri dzenlemeye ilikin hukuksal ilemleri ve eylemleri bu te-

26
rimin kapsamnn dnda braklmaktadr. Bylece, dar ve teknik anla-
mnda devletin yetkisi terimi ile onun uluslararas hukuka uygun olarak
gerekletirecei hukuksal ilemlerin, alaca kararlarn ve yapaca ey-
lemlerin nerede kimler bakmndan ve hangi llerde geerli olacann
belirlenmesi anlalmaktadr.

Devletin dar ve teknik anlamdaki yetkilerini, uygulanan uluslararas

hukukun bugnk verilerine bakarak ,ok deiik ltlere gre snflan-
drmak olana vardr. rnein, ngiliz uluslararas hukuk profesr G.
Schwarzenberger uluslararas hukukta devlet yetkilerini drt deiik l-
te dayanarak aadaki biimde snflandrmaktadr (G. Schwarzenber-
ger, s. 91-98):
Yetkinin konusuna gre: i) kiisel yetki; ii) lkesel yetki;
Yetkinin temel zelliine gre: i) olaan yetki; ii) olaanst yetki;
Yetkinin egemenlik hakknn kullanlmasnda snrlandrlp snr-
landrlmad olgusuna gre: i) snrsz yetki; ii) snrl yetki;
Yetkinin uygulanabilirlii durumuna gre: i) gncel olarak fiilen
uygulanabilir yetki; ii) potansiyel olarak uygulanabilirlii bulu-
nan yetki.
Buna karlk, Fransz uluslararas hukuk profesr Ch. Rousseau, devletin
temel kurucu elerini oluturan eye dayanarak bu konuda aa-
daki snflandrmay yapmaktadr (Ch. Rousseau, Tome III, s. 8-143):
lke ltne gre: lkesel yetki;
insan topluluu ltne gre: kiisel yetki;
kamu ynetimi ltne gre: kamu hizmetleri yetkisi.
Uygulamadaki etkileri bakmndan deerlendirildikleri zaman ise, dev-
letin yetkilerinin zellikle iki ana lte gre snflandrlmas gerektii
grlmektedir: i) yetkinin geerli olaca yer; ii) yetkinin uluslararas
hukuka snrlandrlp snrlandrlmad olgusu. Birinci lt ereve-
sinde devletin lkesi belirleyici eyi oluturmaktadr. Buna gre, dev-
letin yetkilerini, lkesi zerinde geerli olan yetkiler ve lkesi dnda
geerli olan yetkiler olarak, balca iki guruba ayrmak olana vardr.
kinci lte gre ise devletin yetkilerini, devlete tek bana kullanlan
ve bu durumuyla uluslararas etki douran yetkiler ile devletlerin ortak-
laa kulland yetkiler olmak zere, yine iki guruba ayrmak olana
vardr. Bu iki ayrmdan birincisi uygulanan uluslararas hukukta ok ge-
ni bir uygulama alann kapsamaktadr. Bu nedenle, birinci ayrmn iki
yann ayr alt-balklar altnda inceleyeceiz. Daha sonra da ikinci ay-

27
rma gre devlet yetkileri konusunu ele alacaz. Sonuta devletin yetkisi
sorunu u alt-balk erevesinde incelenecektir: i) Devletin lkesel
yetkisi; ii) Devletin lke-d yetkileri; iii) Devletin ulusal yetkisi ve te-
ki devletlerle paylat yetkileri sorunu.

1. Devletin lkesel yetkisi

(territorial jurisdiction; competence territoriale; Gebietshoheit)

Kaynaka:
Trkes S.L. Meray, Cilt I, s. 324-365; S. Toluner, s. 1-4 ve 291-375; A. Gn-
dz, Yabanc Devletin Yarg Bakl ve Milletleraras Hukuk, stanbul,
1984; E. Nomer, "Devletlerin Kaza Muafiyeti", ..H.F.M., Cilt XXXV, s.
471-492; E. Nomer, "Devletin Yarg Muafiyeti ve Milletleraras zel Hu-
kuk ve Usul Hukuku Hakkndaki Kanun", M.H.M..H.B., 1982, say 1,
s. 6 vd.; E.F. elik, Devletler Hukukunda Diplomatik Melce ve Milletlerara-
s Adalet Divan tihad, stanbul, 1956, s. 34-72; E. Nomer, Tebaa ile Ya-
bancnn Hukuki Msavat, stanbul, 1962; S. Obut, Trk Hukukunda Ya-
banc Hakiki ve Hkmi ahslarn Ayn Haklardan stifadesi, Ankara, 1962;
G. kn, Yabanclarn Trkiye'de alma Hrriyeti, Ankara, 1962; Y.
Altu, Yabanclarm Arazi ktisab Meselesi, stanbul, 2. bas, 1963; 1. z-
kan, "Devletlerin Yarg Dokunulmazl", Mahmut Kololu'na 70. Ya
Armaan, Ankara, 1975, s. 613 vd.; S. Toluner, Milliletirme ve Millet-
leraras Hukuk, stanbul, 1968; . Azrak, Milliletirme ve dare Hukuku,
stanbul, 1976; Y. Altu, "Devlet Muafiyetine likin Avrupa Konvansiyo-
nu", Kbal Armaan, stanbul, 1974, s. 293 vd.; G. kn, "NATO KuVr
vetleri Stats Szlemesine Gre Cezai Kaza Selahiyetinin Tesbiti", Ad-
liye Dergisi, Mart 1960, Say 51, s. 58-74; E.F. elik, "NATO Kuvvetleri
Szlemesine Gre Cezai Kaza Selahiyetinin Kullanlmas", ..H F.M., Cilt
XXV, Say 1-4, s. 55-93; .l. Akipek,. "NATO Kuvvetleri Szlemesine Gre
Vazife Kavram ve Trkiye'deki Tatbikat", A..H.F.D., Cilt XXIII, Say
1-4, s. 9-26; R. Koral, Hususi Hukukta Milletleraras Hakem Kararlarnn
cras, stanbul, 1958; T. Arat, "Yabanc Mahkeme lmlarnn Tannmas
ve Tenfizi", A..H.F.D., 1964, Cilt XXI, Say 1-4, s. 421-527; D. Tezcan, "Yurt
Dnda lenen Sularda Trk Hukuku Bakmndan Yabanc Ceza Kar
nunun Deeri Sorunu", S.B.F.D., 1984, Cilt XXXIX, Say 1-2, s. 111-156;
D. Tezcan, "Trk Hukukunda Diplomatik Yarg Bakl", B M.T.Y.,
1985, s. 137-167; A. Sakmar, Yabanc lmlarn Trkiye'deki Sonular, s-
tanbul, 1982.
Yabanc dil: F.A. Mann, "The doctrine of jurisdiction in international law",
R.C.A.D.I., 1964-1, s. 9-14; S. Bastid, "Territorial problems in the jurispru-
dence of the International Court of Justice", R.C.A.D.I., 1962-III, s. 360-495;
J.P. Lalive, "L'immunite de juridiction des Etats et des organisations inter-
nationales", R.C.A.D.I., 1953-III, s. 205-302; S. Sucharitkul, "Immunities of
foreign States before national authorities", R.C.A.D.I., 1976-1, s. 87-215; H.F.
von Panhuys, "In the borderland between the act of State doctrine and
questions of jurisdictional immunities", I.C.L.Q., 1964, s. 1193-1214; V. Cous-
sirat-Coustre et P.-M. Eisemann, "L'enlvement de personnes priv6es et le

28
 droit international", R.G.D.I.P., 1972, s. 346-400; P. Weis, "Territorial asylum",
I.J.I.L., 1966, s. 173-194; D. Tezcan, Territorialite et conflits de juridictions
en droit penal international, Ankara, 1983; F. Schrer, "De l'application da
l'immunite juridictionnelle des Etats etrangers aux organisations internar
tionales", R.G.D.I.P., 1971, s. 712-744; I.M. Sinclair, "The European Conven-
tion on State Immunity", I.C.L.Q., 1973, s. 254-284; H.F. von Panhuya, "Some
recents developments of international law in respect of the conflicts of
jurisdiction resulting from the presence of foreign armed forces in the
territory of a State", N.I.L.R., 1955, s. 253-278; F. Kalshoven, "Criminal juris-
diction ver military persons in the territory of a friendly foreign power",
N.I.L.R., 1958, s. 165-194; D.S. Wijewardane, "Criminal jurisdiction ver
visiting forces with special reference to international forces", B.Y.I.L., 1965-
1966, s. 122-198; N.C.H. Dunbar, "Controversial aspects of sovereign immu-
nity in the case of some States", R.C.A.D.I., 1971-1, s. 197-362; A. Verdross,
"Les rgles internationales concernant le traitement des etrangers",
R.C.A.D.I., 1931-III, s. 327-412; Mc Nair, "Exlradition and exterritorial
asylum", B.Y.I.L., 1951, s. 172-203; K. Doehring, "Asylrecht und Staatsschutz",
Z.a..R.V 1966, s. 33-58; F. Leduc, "L'asile territoriale et la Conference des
Nations Unies de Genve, janvier 1977", A.F.D.I., 1977, s. 221-268; P. Weiss,
"The present state of international asylum", A.S.D.I., 1975, s. 71-96; J. Com-
bacau, "La doctrine de l'Act of State" aux Etats-Unis, developpements r6-
cents", R.G.D.I.P., 1973, s. 35-91; P. Weil, "Le contrle par les tribunaux de
la liceite internationale des actes des Etats etrangers", A.F.D.I., 1977, s.
9-52; A.O. Adede, "The minimum standards in a World of disparities",
R.St.J. Macdonald and D.M. Johnston Ceds.), a.g.y., s. 1001-1026; R. Erge,
La competence extra-territoriale la lumire du contentieux sur le gazoduc
Euro-Siberien, Bruxelles, 1984; N. Ronzitti, "Demilitarization and neutrali-
zation in the Mediterranean", M.H.M..H.B., 1985, Yl 5, Say 2, s. 101-116.

A. G e n e l ilke

a. D e v l e t i n lke zerinde t a m v e m n h a s r yetkisi

D e v l e t i n k u r u c u esi o l a r a k e g e m e n l i k h a k k n n i n c e l e n m e s i s r a s n -
da b i l d i r d i i m i z g i b i d e v l e t i n l k e s i z e r i n d e i l k e o l a r a k m n h a s r e g e -
menlii vardr. B u n a bal olarak da devlet lkesi zerinde m n h a s r yet-
kilerle donatlmtr. B u d u r u m uluslararas itihat tarafndan da aka
b e l i r t i l m i t i r . r n e i n , P a l m a s A d a s D a v a s ' n a i l i k i n 4.4.1928 t a r i h l i h a -
kemlik karar u cmleyi iermektedir:

" S o n y z y l l a r d a d e v l e t l e r i n u l u s a l r g t l e n m e s i n i n g s t e r d i i ge-
l i m e v e o n a b a l o l a r a k u l u s l a r a r a s h u k u k u n gelimesi, d e v l e -
t i n l k e s i b a k m n d a n m n h a s r y e t k i s i ilkesini y e r l e t i r m i t i r . . . "
(R.S.A., vol. II, s. 838).

B y l e c e , h e r h a n g i b i r a n d l a m a h k m y a d a y a p l a g e l i k u r a l ile
aksi ngrlmedike, belirli bir devletin lkesindeki t e k yetkili o lke
d e v l e t i o l m a k t a d r . B u n a b a l o l a r a k da, b e l i r l i b i r d e v l e t l k e s i n d e y a -

29
banc bir devlet ya da uluslararas kii tarafndan devlet yetkilerinin kul-
lanlmas ya da snrlandrlmas ancak uluslararas hukukun ngrd
durumlarda olanakldr. Baka bir deyile, kabul edilmi uluslararas y-
kmllkler bulunmadka, bir devlet yabanc bir devlet lkesinde yet-
kilerini kullanamayacaktr. Uluslararas itihat bu konuda ok ak ve
kesindir (rnein; bkz. Fransa ve ispanya arasnda Lanoux Gl Dava-
s'na ilikin 16.11.1957 tarihli hakemlik karar, R.G.D.I.P., 1958, s. 99;
U.S.A.D.'nn Lotus Davas'na ilikin 7.9.1927 tarihli karar, Serie A, No. 9,
s. 18-19).
Yukarda belirtilen genel ereve ierisinde, ortaya koyulduu ilem-
lerin nitelii asndan deerlendirilirse, devletin lkesel yetkileri her tr-
l yasama, y r t m e ve yarg ilemini kapsamaktadr. Devletin lkesel
yetkilerinin kiiler ve eyalar bakmndan deerlendirilmesi durumunda
da, yine uluslararas hukukun ngrd kstlamalar dnda, devlet l-
kesi zerinde srekli ya da geici olarak yaayan herkes (yurtta ve ya-
banclar) ve bulunan herey (tanr ve tanmaz mallar) devletin bu yet-
kilerinih konusunu oluturmaktadr.

b) Yabanclarn stats
(treatment of aliens; traitement des etrangers; Auslnder-Be-
handlung)
Bir devlet yabanclarn lkesine girip girmemesi konusunda karar ver-
meye tek yetkilidir. Bylece, eer iki devlet arasnda aksini ngren her-
hangi bir andlama yoksa, olaan olarak, bir devletin yurttalar teki
devlet lkesine girme konusunda lke devletinin iznini almak zorun-
dadr. Uygulamada devletlerin bu izni vize (visa; Visum) ilemi ile ver-
me yoluna gittikleri grlmektedir. Ancak, lkelerine girii ilke ola-
rak serbest t u t a n ve dolaysyla vize gerekmeyen devletler de bulun-
maktadr. Bu durumda, bu devletler eitli nedenlerle yasakllar liste-
sine ald yabanclarn lkesine girmesine izin vermemekle yetinmek-
tedir. Buna karlk, yabanclarn bir devletin lkesine snmac ola-
rak olaan-d koullarla girmesi de sz konusu olmaktadr. Snma
ya da eski adyla iltica (asylum; asile; Asyl) bir kiinin yabanc bir dev-
letin lkesine, diplomasi temsilcilii ya da konsolosluk binalarna, sa-
va gemileri ya da devlet uaklarna girerek kendi devletince ya da
baka bir yabanc devlete kendisine kar yaplan basklardan ya da ya-
sal kovuturmalardan kamasn ve bu adan snd devletin gven-
cesini elde etmesini belirtmektedir, ileride daha ayrntl olarak ele ala-
camz bu konuda lkesine snlan devletin bu snmaclara (mlte-
ciler) (refugees; r6fugies; Flchtlinge) lkesine zel girme koullar uy-
gulamas sz konusu olmaktadr.

30
 Yabanclarn bir devlet lkesine girmesinden sonra burada kalabil-
me koullar da lke devletince saptanmaktadr. Bu konuda da lke dev-
leti ile yabancnn devleti arasnda herhangi bir andlama (oturma ya
da eski adyla ikamet andlamalar gibi) yoksa, lke devletinin lkesel
yasalar yabanclar iin de geerli olacaktr. U.A.D. Fas'taki Amerikan
Yurttalarnn Haklar Davas'na ilikin 27.8.1952 tarihli kararnda kapi-
tlasyonlar dnda bu ilkenin temel ilkeyi oluturduunu dorulamak-
tadr (C.I.J., Recueil, 1952, s. 201-202). zellikle yabanclar lke devleti-
nin cezai ve mali yasalarna bal olacaklardr. Buna karlk, ileride g-
receimiz gibi, yabanclar kendi devletlerinin kiisel statlerine ilikin
yasalarna (rnein, medeni durumu belirleyen yasalar gibi) bal ol-
may srdrebileceklerdir. Ancak, lke devletinin yabanclar bakmn-
dan yetkilerini kullanrken bunlara kendi yurttalarna eit davranma-
snn yeterli olup olmayaca retide tartmaldr (Bkz. H. Pazarc,
I. Kitap, s. 210-211). Kimi Batl yazarlarn lke devletinin yabanclara
uygulayaca yasalarnn uluslararas asgari llerin altnda bir davra-
na yer vermemesi gerektiini savunmakta olmalarna karlk, genel-
likle Sosyalist ve nc Dnya lkelerinin yazarlar yurttaa-eit dav-
ranmann yeterli olduunu ileri srmektedir. Ancak, Yeni Uluslararas
Ekonomik Dzen araynn bu konuda da etkisini gsterdii gzlenmek-
tedir. Nitekim, kimi gelimekte olan lke yazarlar giderek ierii bu
yeni dzenin kurallarna uygun olarak saptanm olan bir uluslararas
asgari ller grnn benimsenmesi gereinden szetmektedir (rne-
in, A.O. Adede, "The minimum standards in a world of disparities".
R.St.J. Macdonald and D.M. Johnston (eds.), a.g.y., s. 001-1026).

Bir devletin lkesine girmek isteyen ya da giren bir yabancy snr

d etmesi (expulsion; Ausweisung) onun lkesel yetkileri arasndadr.
Yine, eer bir devlet baka bir devlet ile yapt herhangi bir andla-
mayla (rnein, adl yardmlama szlemesi gibi) o devlet lkesinde
su ileyen kiileri geri vermeyi kabul etmemise, sulular geri verme
(extradition; Auslieferung) konusunda da deerlendirmeyi kendisi yap-
ma yetkisine sahiptir. Bir yabancy snr d etmekle sulular geri ver-
meyi kartrmamak gerekmektedir.
Bir devletin bir yabancy snr d etme konusundaki yetkisinin l-
ke devletinin takdir yetkisine girdii kabul edilmektedir (rnein, Ben
Tillett Davas'na ilikin 26.12.1898 tarihli hakem karar: H. La Fontaine,
s. 583). Ancak, 20. yzyl balarna kadar uluslararas itihat hakkn k-
tye kullanlmas ilkesine aykr bir biimde kullanlan snr d etme
yetkisinin denetlendiine ve ilgili devletin sorumluluuna karar verildi-
ine ilikin birok hakemlik kararna sahiptir. rnein, Paquet Davas'na
ilikin 7.3.1903 tarihli Belika-Venezuela Karma Komisyonu'nun kara-

31
rnda Venezuela'nn Belika'ya yurttan niin snr d ettii konusun-
da gereke gstermemesi nedeniyle Venezuela'nn sorumluluuna karar
verilmektedir (R.S.A., vol. IX, s. 325). Bu durumlarda snr d etme
yetkisini kullanan devletin sorumluluunu yalnzca haksz davrana u-
rad iddia edilen kiinin uyruunda bulunduu devlet ileri srebilmek-
tedir. Baka bir deyile, bu konudaki hak bireyin deil, devletinindir.
Bununla birlikte, bugn, lke devletinin bu takdir yetkisinin denetlen-
mesinin kabul edilmesi olasl ok zayf grnmektedir.
Bir devletin lkesinde bulunan yabanclara ait eya ve mallara ili-
kin yetkilerine gelince, yurttalarnn mallar iin olduu gibi yabanc-
lara ait bulunan btn tanr ve tanmaz mallar da, ilke olarak, lke
devletinin yasalarna bal bulunmaktadr. Bununla birlikte, lke dev-
letinin yasalarn yabanclarn mallarna zarar verecek bir biimde kul-
lanmamas gerekmektedir. U.A.D.'nn Barcelona Traction Davas'na ili-
kin 5.2.1970 tarihli kararnda bildirdii gibi,
"Bir Devlet, lkesinde gerek ya da tzel kiilie sahip yabanc-
lar ya da yabanc yatrmlar kabul ettii anda onlar yasalarn
gvencesi altna almak ve onlara kar davranlar asndan be-
lirli ykmllkler yklenmek zorundadr." (C.I.J., Recueil, 1970,
s. 32).
Bir devletin lkesel yetkisine dayanarak bar zamannda yabancla-
rn mallarna ilikin olarak gerekletirdii en nemli fiili, bu mallarn
milliletirilmesi olmaktadr. Bugn, zellikle devletlerin doal kaynak-
lar zerindeki srekli egemenlii ilkesinden de g kazanm olarak,
bir devletin lkesindeki yabanclarn mallarn milliletirmesi (nationaliza-
tion; nationalisation; Nationalisierung) yetkisi ilke olarak b t n devlet-
lerce kabul edilmektedir. Sorun, devletin milliletirmede gtt amaca
ilikin olarak ortaya kmaktadr. Batl yazarlar bunun kamu yararna
olmas koulunu aramakta ve ayrm-gzetmeme ilkesine aykr ya da
yabancya zarar verme amacyla yaplan milliletirmeleri uluslararas
hukuka aykr bulmaktadr. Uygulanan uluslararas hukuk da bu gr
byk lde dorulamaktadr (rnein, Walter F. Smith Davas'na ili-
kin 2.5.1929 tarihli hakemlik karar: R.S.A., vol. II, s. 917-918). Buna kar-
lk, gelimekte olan lkelerin yazarlar milliletirmenin bir egemenlik
ilemi olduunu ve bir devletin bu konudaki gerekelerinin aranmamas
gerektiini ileri srmektedirler (rnein, M. Bennouna, a.g.y., s. 116). t e
yandan, b t n devletler ve yazarlar bugn milliletirmenin zarar-giderim
denmesini gerektirdiini kabul ederken, ileride uluslararas sorumluluk
konusunda greceimiz gibi, bunun hesaplanmasnda kabul edilen lt-
ler konusunda Batl ve gelimekte olan lke yazarlar arasnda gr ay-
rlklar srmektedir.

32
 B. Devletin lkesel yetkisine snrlamalar ve kuraldlklar

Yukarda gerek genel olarak, gerekse yabanclara ilikin zel uygu-

lamas erevesinde ele aldmz devletin lkesel yetkisine uygulanan
uluslararas h u k u k erevesinde getirilen birtakm snrlamalar ve kural-
dlklar bulunmaktadr. Bu konuda getirilen snrlamalar devletin lke-
sel yetkisinin tamlna ilikin bulunurken, kuraldlklar devletin lke-
sel yetkisinin mnhasrlm etkilemektedir.

a) Devletin lkesel yetkisine snrlamalar

Uygulanan uluslararas hukukta devletin lkesel yetkisine getirilen

snrlamalarn belli ballar unlardr: i) baka devletlere ve yurttala-
rna zarar vermeme ykmll; ii) baka devletlerin lkesel yetkile-
riyle ilgili ilemlerine sayg ykmll.

i) Baka devletlere ve yurttalarna zarar vermeme ykmll

Uygulanan uluslararas hukuk giderek ierii genileyen bir biimde

devletlerin lkesel yetkilerini kullanrken baka devletlere ya da yurt-
talarna zarar verilmemesini ngrmektedir. Nitekim, lkesel yetki ko-
nusunda ana kararlardan birini oluturan Palmas Adas Davas'na ilikin
4.4.1928 tarihli hakemlik karar unu sylemektedir:

"lkesel egemenlik... her zaman sylendii gibi, mnhasran yet-

ki kullanma hakkn iermektedir. Bu hakka bal olan bir grev
vardr: lkesi iinde teki devletlerin haklarn ve zellikle ba-
r ve sava zamannda lkesel btnlk ve saldrlmazlk hakla-
rn ve yine her devletin yabanc lkelerdeki yurttalar iin
isteyebilecei haklarn koruma ykmll". (R.S.A., vol. II,
s. 839).

Yine, U.A.D. da Korfu Boaz Davas'na ilikin 9.4.1949 tarihli kararnda

devletlerin teki devletlerin haklarna aykr nitelikli fiiller iin lkesinin
kullanlmasna izin vermemesi ykm altnda olduklarn aka bildir-
mektedir (C.I.J., Recueil, 1949, s. 22).

Bu erevede bir devletin lkesel yetkisini kullanrken teki devlet-

lere kar zarar verici fiillerinin ve hatta ihmallerinin yasakland g-
rlmektedir. Bu fiiller ve ihmaller ok deiik nitelikte olup, uluslararas
hukukun ngrd yaptrmlar da bunlara gre deimektedir.

Devletin lkesel yetkisine dayanarak teki devletlere kar yapma-

mas gereken fiillerin banda, lkesinin baka devletlere kar saldrda

33
bulunmak zere kullanlmasna izin vermemesi gelmektedir. Yukardaki
kararda da belirtildii gibi, bir devlet zellikle teki devletlerin lke b-
tnlne ve saldrlmazlma sayg gstermek ykmll altndadr.
Nitekim, B.M. Genel K u r u l u n u n 14.12.1974 tarihli ve 3314 (XXIX) sayl
karar ile gerekletirdii Saldrnn Tanm erevesinde bir devletin u
filleri de saldr olarak nitelenmektedir: i) lkesindeki yabanc kuvvetle-
rin baka bir devlet lkesine saldrmasna izin verme; ii) lkesinden bir
baka devlete eteler, silahl guruplar ya da paral askerler gnderme
(mad. 3).
Uygulanan uluslararas hukukun devletin lkesel yetkisinin kullan-
masnda koyduu bir baka snrlama da, yetkinin kullanlmasndan ok
kullanlmasndaki yetersizlikler ve ihmallere bal olarak ortaya kmak-
tadr. U.A.D.'nm yine 9.4.1949 tarihli Korfu Boaz Davas'na ilikin kara-
rnda belirttii gibi, devletler lkelerindeki baka devletlere zarar verici
nitelikteki tehlikeleri nceden bildirmek ykmll altndadr. Nite-
kim, Divan Korfu Boaz'ndaki karasularnda yerletirilmi olan mayn-
lardan ngiltere'yi haberdar etmemesi nedeniyle Arnavutluk'u uluslararas
sorumlu t u t m u t u r (C.I.J., Recueil, 1949, s. 22-23).
Uygulanan uluslararas hukukun devletin lkesel yetkisine artan bir
biimde snrlamalar getirdii bir baka konu da evre korunmas ve kir-
lenme sorunlar ile ilgilidir. Daha 11.3.1941 tarihli Trail Smelter Davas'na
ilikin hakemlik karar ile bir devletin lkesini baka devletlerin lkesini
kirletecek biimde kullanmamas ve kullandrmamas gerektii ilkesinin
kabul edildiine tank olunmaktadr (R.S.A., vol. III, s. 1938). O gnden
bu yana birok andlama bu ilkeyi eitli faaliyetler ya da alanlar bak-
mndan dorulamaktadr. Sorun uluslararas evre hukuku erevesinde
ileride daha ayrntl olarak ele alnacaktr.
Devletin lkesel yetkisinin snrlar konusunda uygulanan uluslararas
hukuk daha birok kurallar koymaktadr. Bunlarn belli ballar ulus-
lararas sorumluluk konusu erevesinde rnekleriyle ileride ele alna-
caktr.

ii) Baka devletlerin lkesel yetkileriyle ilgili kamusal ilemlerine

sayg ykmll
Bir devletin lkesel yetkisi bu devlete, devletlerin egemen eitliinin
de doal bir sonucu olarak, teki devletlerin lkesel yetkileri erevesinde
ve kendi lkelerine ilikin olarak gerekletirdikleri kamusal ilemlerini
denetleme yetkisi vermemektedir. Zira, rnein A devletinin lkesinde mil-
liletirme konusunda alaca bir yasal kararn ya da bir yarg kararnn
B devleti yarg organlarnca B devletinin ulusal yasalarna gre deer-

34
lendirilmesi A devletinin lkesel egemenlik yetkisini tanmama anlamna
gelecektir.
Yukarda belirtilen bu ana grten kalkarak zellikle Anglo-Saxon
lkelerinin "devlet ilemi" anlamna gelen Act of State grn gelitir-
dikleri gzlenmektedir. Bu gr benimseyen devletlerin yarg organlar
genellikle bir egemen devletin lkesine ilikin kamusal ilemlerinin hu-
kuksal geerliliini inceleme konusu yapmaktan kanmaktadr. Ancak,
sorunu inceleyen yazarlar giderek Act of State grn benimseyen dev-
letlerin de yabanc devletlerin kamusal ilemlerinin geerliliini ulus-
lararas hukuk kurallar asndan deerlendirmeyi kabul ettiklerini bil-
dirmektedir (rnein, J. Combacau, "La doctrine de l'"Act of State" aux
Etats-Unis, developpements recents", R.G.D.I.P., 1973, s. 35-91).
Bir devletin lkesel yetkisinin baka bir devletin lkesel yetki kul-
lanmna sayg sonucu snrlanmasna bir baka rnei ise, kapsam ok
daha kstl olmakla birlikte, yabanc devlet yarg kararlarnn teki dev-
letlerde uygulanmas konusu oluturmaktadr. Birok devlet ulusal mev-
zuat ve uygulamalaryla yabanc yarg kararlarn kendi dzenleri bak-
mndan bir yargsal denetime bal tutmaktadr (deiik devletlerin mev-
zuat ve uygulamas konusunda geni bilgi iin bkz. T. Arat, "Yabanc
Mahkeme lmlarnn Tannmas ve Tenfizi", A..H.F.D., 1964, Cilt XXI,
Say 1-4, s. 421-527). Trkiye de yabanc yarg kararlarnn Trkiye'de ta-
nnmas ve uygulanmas konusunda, Milletleraras zel Hukuk ve Usul
H u k u k u Hakknda K a n u n u n 34-42. maddeleri (Bkz. R.G., 22.5.1982, Say
17701) erevesinde, yabanc kararlarn hukuk ve ticaret davalarna ili-
kin olmas durumunda birtakm koullarla ve Trk yarg denetiminden
getikten sonra uygulanabilmelerini kabul etmektedir. Bu erevede, ka-
rarn znn incelenmesi ya da davann yeniden grlmesi sz konusu
deildir. Konunun zellikle uluslararas zel hukuku ilgilendirmesi nede-
niyle sorunun ayrntlar iin anlan bilim dalna gndermekle yetineceiz.

b) Devletin lkesel yetkisine kuraldlklar

Uygulanan uluslararas hukuk devletin lkesel yetkisinin mnhasr-
lna kimi kuraldlklar getirmektedir. Baka bir deyile, kimi durum-
larda bir devlet, lkesi zerinde, baka bir devlet ya da devletler yararna
olmak zere, birtakm lkesel yetkilerini kullanamamaktadr. Bu kural-
dlklar iki guruba ayrma olana vardr. Birinci gurup, bir devletin
lkesi zerinde lkesel yetkilerini kullanamamasnn bu yetkilerin kulla-
nlmasnn bir baka devlete ya da devletlere tannmas anlamna da gel-
medii durumlar kapsamaktadr. Baka bir deyile, bu durumlarda bir
lkesel yetki devrinden ok, bir devletin lkesel yetkisini kullanmaktan
vazgemesi ile karlalmaktadr. Kimisi yaplageli kural nitelii kaza-

35
n a n kimisi ise andlamadan doan bu kuraldlklarn en belli ballar
unlardr: i) yabanc devletlerin ve uluslararas rgtlerin dokunulmaz-
l ve bakl; ii) devletin lkesinden, baka devletler lehine geit
hakk tannmas; iii) devlet lkesinin askerden ve silahtan arndrlmas;
iv) devletin tarafszlatrlmas.
Devletin lkesel yetkisinin kullanlmasnda mnhasrlna getirilen
ikinci gurup kuraldlklar ise, bu yetkilerin kullanlmasnda lke devle-
tinin baka bir devlete ya da devletlere yetki devrinde bulunmasn ge-
rektirmektedir. Baka bir deyile, bu durumlarda bir devletin lkesinin
tamamnda ya da bir ksmnda bu devletin birtakm lkesel yetkilerinin
kullanlmasn geici ya da srekli olarak baka devletlere devrettii g-
rlmektedir. Devletin lkesel yetkisinin ksmen ya da tamamen devrini
gerektirdii iin bu durumlar bar zamannda ilgili devletin ak rzas
ile olanakl grlmektedir. Bu kuraldlklarn bar zamannda belli ba-
llar ise unlar olmaktadr: i) kapitlasyonlar; ii) ynetim hakknn dev-
ri; iii) koruma altnda devlet statsnn kabul; iv) yabanc askeri s-
lere ve kuvvetlere tannan kimi lkesel yetkiler; v) yabanc konsolosluk-
larn kimi grevleri. Bunlara sava zamannda bir devlet lkesinin askeri
igali sonucu ilgili lkede yabanc devlet ya da devletlerin lkesel yetkiler
kullanmasn da eklemek gerekmektedir.

Anlan kurald durumlarn bir ksm baka blmlerde incelendiin-

den ya da inceleneceinden bunlara burada yer verilmeyecektir. Nite-
kim, bugn artk yalnzca tarihsel bir anlam kalm olan kapitlasyon-
lar sorunu (rnein, Trkiye iin 24.7.1923 tarihli Lozan Andlamas, M-
sr iin 8.5.1937 tarihli Montreux Szlemesi ve in iin 1943-1947 arasn-
da yaplan eitli ikili andlamalar ile kapitlasyonlarn kesin bir biim-
de sona ermesi kabul edilmitir) uluslararas hukukun tarihesi ereve-
sinde Osmanllardaki d u r u m u asndan incelendiinden (Bkz. I. Kitap,
s. 67-78) burada tekrar ele alnmayacaktr. Bir lkenin ynetim hakknn
devri, biraz ileride, devletin lke-d yetkileri konusu erevesinde bu
kitapta incelenecektir. Devletlerin tarafszlatrlmas sorunu ile koruma
altmda devlet stats devlet biimleri erevesinde yine bu kitapta, ile-
ride, ele alnacaktr. Yabanc konsolosluklarn kimi grevleri erevesinde
kabul eden devletin lkesel yetkisine kuraldlk oluturmas sorunu ulus-
lararas ilikilerin organlar konusunu ierecek olan III. Kitapta yer ala-
caktr. Askeri igal durumunda lkesel yetkinin kullanm sorunu ise IV.
Kitapta yer alacak olan kuvvet kullanma erevesinde incelenecektir. Do-
laysyla, burada ele alacamz kuraldlk durumlar srasyla unlardr:
i) yabanc devletlerin ve uluslararas rgtlerin dokunulmazl ve ba-
kl; ii) geit hakk, iii) askerden ve silahtan arndrlma; iv) yabanc
askeri kuvvetler ve sler.

36
 i) Yabanc devletlerin ve uluslararas rgtlerin dokunulmazl ve
bakl
(immunities of States and international organizations; immunites
des Etats et organisations internationales; I m m u n i t t der Staaten
und internationaler organisationen)

Genel

Uluslararas hukukta dokunulmazlk ve baklk genel bir biimde

yabanc devletlerin, onlarn diplomasi temsilcileri ve konsolosluk grevli-
lerinin, devlet gemilerinin ve uaklarnn, kimi uluslararas rgtlerin v e
grevlilerinin ya da gemi ve uaklarnn lkesinde bulunduklar devletin
lkesel yetkilerinin byk lde dnda kalmalar d u r u m u n u belirtmek-
tedir. Bu genel tanmdan anlalaca gibi, bu dokunulmazlk ve bak-
lklar ana guruba ayrlmaktadr: i) Devletin ya da uluslararas rgtn
kendisinin dokunulmazl ve bakl; ii) Devlet ya da uluslararas r-
gtlerin uluslararas ilikilerdeki temsilcilerinin dokunulmazl ve ba-
kl; iii) Devlet ya da uluslararas rgtlerin gemilerinin ve uaklar-
nn dokunulmazlk ve bakl. Uluslararas ilikilerde yetkili kiilerin
dokunulmazlk ve bakl III. Kitapta ayrntl olarak inceleneceinden
burada bu konuya yer verilmeyecektir. Gemilerin ve uaklarn dokunul-
mazlk ve bakl konusu ise srasyla bu kitabn deniz hukuku ve hava
hukuku blmlerinde incelenecektir. Dolaysyla burada yalnz devletin
ya da uluslararas rgtlerin dokunulmazlk ve bakl ele alnacaktr.

Devletin dokunulmazlk ve bakl bir devletin tekinin lkesinde

yarg baklna (eski adyla muafiyetine) (jurisdictional immunity;
immunite de juridiction; Immunitt des Gerichtsbarkeit) ve zorla uygu-
lama (cebri icra) baklna (immunity of enforcement; immunite d'exe-
cution; Immunitt des Ausfhrung) sahip olmas bakmndan sz konusu
olmaktadr. Baka bir deyile, bir devletin baka bir devlete yarglan-
masndan ve ona kar kararlarn uygulanmasndan bak tutulmas bu
k u r u m u n zn oluturmaktadr.

Uygulanan hukukta 18. yzyl sonlarnda yerlemeye balayan bir il-

ke nitelii kazanan devletin dokunulmazl ve bakl ilkesi, devletin
ekonomik faaliyetlere katlmas ile kapsamnn daraltlmas ynnde bir-
takm akmlarla kar karya kalmtr (S. Toluner, s. 308-309). Zira, dev-
lete tannan bu dokunulmazlk ve bakln nedeni onun egemen yet-
kilerini ieren faaliyetlerini teki devletlerin denetimine brakmamak
olup, bir devletin zel kiiler gibi ekonomik ve ticari faaliyetlerde bu-
lunmas durumunda bu kuraldlktan yararlanmasnn dayana kalma-
d dnlmektedir. Bylece, balarda tam dokunulmazlk ve bak-

37
lktan yararlanmas kabul edilen devletlerin gnmzde giderek snrl
bir dokunulmazlk ve baklktan yararlanacaklar gr arlkl bir
biimde benimsenmektedir (rnein: J.F. Lalive, "L'immunite de juridic-
tion des Etats et des organisations internationales", R.C.A.D.I., 1953-III,
s. 285-287; W. Friedmann, The changing structure of international law,
London, 1964, s. 343-346).
Devletlerin snrl dokunulmazlk ve bakl grnn ulusal
yasalarca ve yarg organlarnca kabul edilerek fiilen uygulamaya konul-
masnda sosyalist devletlerin retim ve pazarlama aralarnn zel ml-
kiyetine izin vermeyerek btn bu faaliyetleri kendilerinin yrtmesi te-
mel etken olmutur. Yine, karma ekonomi dzenini benimseyen devlet-
lerin kamu ekonomik kurumlar araclyla yrttkleri ekonomik faa-
liyetler de bu yndeki gelimeyi kuvvetlendirmitir. Bugn, deiik l-
lerde de olsa, Batl devletlerin byk bir blmnn yabanc devlet-
lerin dokunulmazlk ve bakl ilkesini zellikle yarg bakl ko-
nusunda snrl bir biimde uygulama yoluna gittikleri gzlenmektedir.
Bu konuda kta Avrupas devletlerinin 20. yzyl balarndan bu yana
snrl baklk ilkesini benimsemelerine karlk, Anglo-saxon lkelerin
1950'li (rnein, A.B.D.) ve hatta 1970'li (rnein, ngiltere) yllara ka-
dar birtakm kararszlklar gsterdikleri ve son yllarda kesin olarak s-
nrl baklk ynnde bir t u t u m iine girdikleri grlmektedir (geni
bilgi iin bkz. A. Gndz, Yabanc Devletin Yarg Bakl ve Millet-
leraras Hukuk, stanbul, 1984, s. 203-296). Buna karlk, sosyalist devlet-
lerin genel bir biimde yabanc devletlerin tam dokunulmazl ve ba-
kl ilkesini benimsediklerine tank olunmaktadr (Bkz. A. Gndz, ay-
n yapt, s. 312-320). Ancak, bu devletlerin gerek andlamalarla, gerek kar-
lkllk ilkesini uygulayarak kimi durumlarda snrl bakl kabul
ettikleri grlmektedir. Yine, belirli konularla ilgili olarak sosyalist dev-
letlerin snrl baklk ilkesini giderek benimsedikleri gzlenmektedir.
Bu konularda en nemlisi bu devletlerin ticaret gemilerine ilikin olan-
dr. Bata Sovyetler Birlii olmak zere Avrupal sosyalist devletler 1958
Cenevre Karasular ve Bitiik Blge Szlemesinin ticari amal faaliyet-
lerde bulunan devlet gemilerine de ticaret gemisi muamelesi yaplma-
sn ngren hkmlerine (mad. 19-21) ekince koymalarna ramen (bkz.
U.N., Treaty Series, vol. 516, s. 277-278), ayn kural benimseyen ve e-
kince kabul etmeyen 1982 B.M.D.H.S.'ni (mad. 27-28) imzalamlardr.
Yine, zellikle Sovyetler Birlii'nin uygulamada ticari faaliyet gsteren
gemileri iin genellikle yarg bakl isteminde bulunmad bildi-
rilmektedir (A. Gndz, a.g.y., s. 315). nc Dnya devletlerinin du-
r u m u n d a ise, deerlendirmek iin veri azlna ramen, genellikle snrl
baklk ynnde bir t u t u m benimseyenlerin daha ok olduu grl-
mektedir (Bkz. A. Gndz, ayn yapt, s. 321-324, 327-330).

38
 Yabanc devletlerin bu snrl dokunulmazlk ve baklklarnn kap-
samnn ne olduunun belirlenmesine gelince, yabanc devletin yarg ba-
kl konusunda faaliyetlerinin niteliine bakarak bir ayrma gidildi-
i gzlenmektedir. Devletler ulusal yarg organlarnn nne gelen da-
valarda bu ayrm kendi yasalarna (Iex fori) gre yapmaktadrlar. By-
lece, devletin kamu gcn (jure imperii) kulland faaliyetlerinin yarg
baklndan yararlanmas kabul edilirken, devletin zel kiilerin ger-
ekletirebilecei trden iletme faaliyetleri (jure gestionis) yarg ba-
klnn dnda braklmaktadr. Ancak, hangi devlet faaliyetlerinin ka-
m u gcne dayal, hangilerinin zel nitelikli iletme faaliyetleri olarak
deerlendirilmesi gerektii konusunda birtakm sorunlar ve devletlere
gre farkllklar bulunmaktadr. te yandan, bir devletin kendi rzasyla
dokunulmazlk ve baklklarndan vazgemesi olana her zaman vardr.

Zorla uygulama (cebri icra) ilemleri konusunda baklkta ise, zel-

likle bir yabanc devletin bykelilik binalar ve aralar, sava gemi-
leri gibi mallarna zorla uygulama ilemleri sonucu elkonulmas yoluna
gidilemiyecei uygulanan uluslararas hukukta devletlerin gr birlii
iinde kabul edilmektedir (Ch.. de Visscher, Theories et realites, s. 268).
Buna karlk, kimi Batl devletlerin (Avusturya, Yunanistan, Belika,
svire gibi) birtakm koullarda yabanc devletlerin bu konuda da ba-
klktan yararlanamyacaklar grn benimsedikleri bildirilmektedir
(S. Toluner, s. 316).

Uluslararas rgtlerin devletlerin lkesel yetkisinin dnda brakl-

malar ise, onlarn uluslararas kiilie sahip olup olmamalarna doru-
dan baldr. Eer bir uluslararas rgt uluslararas kiilie sahipse onun
merkezinin bulunduu devlet ve faaliyetlerini y r t t devletler lke-
lerinde dokunulmazlk ve baklklardan yararlanmas bamsz varl-
nn bir gerei olmaktadr. Bu nedenle, uluslararas kiilie sahip olmas
istenen uluslararas rgtlerin kurucu andlamalarmda genellikle bu yn-
de bir h k m yeralmaktadr (rnein, B.M. Andlamas, mad. 105/1). Bu-
n u n dnda, ye devletlerde dokunulmazlk ve baklklardan yararlan-
mas istenen uluslararas rgtler iin ayrca bu konular dzenleyen zel
andlamalar yaplmasna gidilmektedir. rnein, B.M. rgtnn bu ko-
nudaki dokunulmazlk ve baklklar 13.2.1946 tarihli B.M.'nin Ayrca-
lk ve Muafiyetlerine Dair Szleme ile (Metin iin bkz. R.G., 21.3.1950,
Say 7462), Avrupa Konseyi'nin d u r u m u ise 2.9.1949 tarihli bir genel an-
lama ve ona ek srasyla 6.11.1952, 15.12.1956, 6.3.1959 ve 16.12.1961 tarihli
protokollarla dzenlenmitir (Metinler iin srasyla bkz.: R.G., 26.11.1959,
Say 10365; R.G., 5.9.1961, Say 10898; R.G., 1.3.1965, Say 11941 ve R.G.,
12.10.1965, Say 12124).

39
 Trk mevzuat ve uygulamas
Trkiye'nin yabanc devletlerin ve uluslararas rgtlerin Trkiye'-
deki faaliyetleri bakmndan dokunulmazlklar ve baklklar konusun-
daki mevzuat ve uygulamas deerlendirilirse, yksek yarg organlarm-
zn yakn tarihlere kadar yabanc devletlerin tam dokunulmazlk ve ba-
klkln kabul ettikleri grlmektedir. Nitekim Yargtay, ngiltere
Bykeliliinin bir kamyonunun yapt bir kaza ile ilgili 21.3.1947 tarihli
kararnda (4. Hukuk Dairesi, E.390, K.1076: Metin iin bkz. .. Akipek,
Belgeler, s. 240-241), Hindistan Bykelilii adna Bykelinin yapt
bir alm szlemesinin bozulmas ile ilgili 23.12.1950 tarihli bir kararnda
(Ticaret Dairesi, E.5402, K.5064: Metin iin bkz. .. Akipek, Belgeler, s.
238-239), ili Bykeliliinin kiralad bir binaya ilikin zarar-giderim
istemi e ilgili 30.9.1955 tarihli bir kararnda (4. Hukuk Dairesi, E.4710,
K.4151: Metin iin bkz. .. Akipek, Belgeler, s. 237-238), Bulgaristan Kon-
solosluuna ait bir otomobilin verdii zarar nedeniyle zarar-giderim is-
temiyle ilgili 8.4.1974 tarihli bir kararnda (4. Hukuk Dairesi, E.6137,
K.1787: Bkz. Ankara Barosu Dergisi, 1974, Say 4, s. 756), Arnavutluk El-
iliine kar alm bir kira saptama davas ile ilgili 23.10.1978 tarihli
bir kararnda (3. H u k u k Dairesi, E.6090, K.6279: Bkz. Yasa, 1978, Cilt 12,
s. 2063), Kbrs Trk Federe Devletine kar alm bir kira davasyla
ilgili 19.10.1981 tarihli kararnda (6. Hukuk Dairesi, E.7654, K.13836): Me-
tin iin bkz. Yargtay Kararlar Dergisi, Cilt 8, Say 5, s. 652-654) yabanc
devletlerin yarg baklm ileri srerek istekleri reddetmitir. Oysa
bunlarn nemli bir blm bir devletin kamu gc kullanmas ile ilgili
bulunmayp snrl dokunulmazlk ve baklk ilkesini kabul eden bir-
ok Batl devlete yarg baklndan yararlanamaz biiminde deer-
lendirilen durumlar oluturmaktadr (Bu t r karlatrmal rnekler iin
bkz. A. Gndz, a.g.y., s. 297-301). Dantay'n da Yargtay gibi yabanc
devletlerin tam dokunulmazlk ve bakln kabul ettii grlmekte-
dir. rnein, Dantay A.B.D. Bykeliliinin bir paras olarak deer-
lendirdii bir A.B.D. yardm heyetinin vergi bakl konusuna ilikin
26.6.1955 tarihli kararnda yabanc bykeliliklerin ve onlara bal mis-
yonlarn yarg bakl bulunduunu bildirmektedir (E.195, K.1731: Me-
tin iin bkz. Devlet ras Kararlar Dergisi, Cilt 70, s. 76). Her iki yksek
yarg organmzn, bu kararlarnn gerekesi olarak, kimi zaman yalnzca
kimi zaman ise teki gerekelerle birlikte, uluslararas h u k u k u n kuralla-
rnn bunu gerektirdiini belirtmekte olduklar grlmektedir. Dolaysy-
la Batl devletlerin byk bir blmnn 20. yzyl balarndan bu ya-
na tam dokunulmazlk ve baklk ilkesini terketmesine bal olarak
uluslararas hukukta bu lde kesin bir yarg baklndan sz edile-
miyecei olgusu bu yksek yarg organlarmzn gznden kam g-
rnmektedir. Buna karlk, gerek Yargtay'n gerekse uluslararas top-

40
lantlarda ald -tutumlarnda Dileri Bakanlmzn yabanc devlet ge-
milerinin ticari faaliyette bulunanlarna ticaret gemisi muamelesi yapl-
masn ve dolaysyla yarg baklndan yararlandrlmamasn benim-
sedii bildirilmektedir (A. Gndz, a.g.y., s. 301-303).
Trkiye, yabanc devletlerin t a m dokunulmazlk ve bakl ilke-
sini 20.5.1982 tarih ve 2675 sayl Milletleraras zel Hukuk ve Usul Hu-
kuku Hakknda Kanun ile kesin olarak terketmitir (Metin iin bkz. R.G.,
22.5.1982, 17701). Anlan yasann 33. maddesi aynen yledir:
"Yabanc devlete, zel hukuk ilikilerinden doan hukuk uyu-
mazlklarnda, yarg muafiyeti tannmaz.
Bu gibi uyumazlklarda yabanc devletin diplomatik temsilcile-
rine tebligat yaplabilir."
Grlecei gibi, Trkiye de bundan byle yabanc devletler iin snrl
yarg bakl tanmaktadr. Ancak, "zel h u k u k ilikileri" deyimi kap-
samna nelerin girdii, "yabanc devlet" terimi ile devletin hangi organ-
larnn ya da bal birimlerinin kastedildii konularnda akln yarg
kararlar ile getirilmesi gerekmektedir.
Trkiye'nin uluslararas rgtlerin dokunulmazlk ve baklna
ilikin mevzuat ve uygulamas ise, bu rgtlerin kurucu andlamalar d-
nda herbir uluslararas rgt ile bu konuda yapt anlamalara dayal
bulunmaktadr. rnein, Trkiye, B.M. (R.G., 21.3.1950, Say 7462), NATO
(R.G., 20.3.1954, Say 8663), Avrupa Konseyi (R.G., 1.3.1965, Say 11941;
R.G., 12.10.1965, Say 12124) gibi uluslararas rgtlerle dokunulmazlk ve
baklk anlamalarna sahiptir.

ii) Geit hakk

(right of passage; droit de passage; Durchfahrtsrecht)
Devletin lkesel yetkisine kuraldlk oluturan baka bir durumu
da, bir devlet lkesi zerinden baka devlet yurttalarnn ya da gemi
ve uaklarnn geit hakk oluturmaktadr. Devletin lkesi zerindeki
kimi geilere ilikin dzenleme yetkisinin t m n ya da bir ksmn
kullanmamas, sz konusu durumlara gre, bir yaplageli kuralndan
kaynaklanaca gibi bir andlama hkmnden ve hatta lke devletinin
tek-tarafl bir ileminden doabilmektedir.

Uluslararas reti uzun sre geit hakkn byk lde irtifak hak-
lar (servitudes; Servituten) kuram ile aklamaya almtr. Bu yolla
zel hukuktaki bir tanmaz yararna teki tanmaz zerinde kabul edilen
hak olarak ortaya kan ve tanmazlarn sahiplerinin deimesinden et-
kilenmeyecei ngrlen bir kuramn uluslararas hukuka aktarlmas ger-

41
ekletirilmektedir. Uluslararas hukukta irtifak hakk kavram en geni
anlamyla, genellikle zel bir andlama ile bir devletin lkesi zerinde
baka bir devlet ya da devletler yararna kimi belirli konularda srekli
haklar tannmasn belirtmektedir (rnein, F.A. Vali, Servitudes of in-
ternational law, London, 2 nd ed., 1958, s. 309). Bylece, irtifak haklar
kuram ile bir andlamann yalnz taraflar balayan (inter partes) ni-
teliinden kurtularak ilgili lke zerinde b t n herkes bakmndan (erga
omnes) geerli olan ayn haklarn varl salanmaya allmaktadr.
Ancak, devletin lkesel yetkisine getirilen snrlamalar arasnda geit
hakk, askerden arndrma, tarafszlk gibi konularda oluturulan hukuk-
sal rejimlerin irtifak hakk olarak deerlendirilirken teki snrlamalarn
(rnein, kapitlasyon) daha baka hukuksal erevelerde deerlendiril-
meleri son yllarda birok yazarn irtifak haklar kuramn gereksiz gr-
meleri sonucunu dourmutur (rnein: Ch. Rousseau, Tome III, s. 43-44;
S. Toluner, s. 297). Uluslararas itihat da bu kavramn uluslararas hu-
kukta tartmal niteliini vurgulayarak (rnein, U.S.A.D.'nn Wimble-
don Davas'na ilikin 17.8.1923 tarihli karar: C.P.J.I., Serie A, No. 1, s. 24),
ancak bir andlama ile aka tannan kimi haklarn varl d u r u m u n d a
irtifak h a k l a n kuram ynnde bir deerlendirmede bulunulabileceini
kabul etmektedir (rnein, Kuzey Atlantik Kylarnda Balklk Dava-
s'na ilikin 7.9.1910 hakemlik karar: R.S.A., vol. XI, s. 173). Nitekim,
U.S.A.D. Serbest Blgeler Davas'na ilikin 7.6.1932 tarihli kararnda 1815
andlamalar ile Fransa lkesinin bir ksmnda svire yararna bir ser-
best blge (free zone; zone franche; Freizone) kurulmasnn kabul edil-
mesini yalnz taraflar bakmndan deil, fakat btn herkes bakmndan
(erga omnes) geerli bir hukuksal stat yaratt biiminde deerlendir-
mitir (C.P.J.I., Serie A/B, No. 46, s. 144-147, 151).
Devlet lkesinden geit hakk, ister irtifak haklar kuram ereve-
sinde, isterse bata andlamalar olmak zere herhangi bir uluslararas hu-
kuk kaynandan dosun, konumuz asndan nemli olan byle bir hak-
kn lke devletinin yetkilerinin az ya da ok dnda kalmas sonucunu
yaratmasdr. Gei haklar arasnda bugn bir yaplageli kural nitelii
kazanm ve b t n devletler bakmndan (erga omnes) geerli olanlarn
banda karasularndan ve genellikle uluslararas boazlardan yabanc
gemilerin zararsz gei hakkn (innocent passage; passage innocent;
friedliche Durchfahrt) sayabiliriz. rnein, U.A.D. Korfu Boaz Dava-
s'na ilikin 9.4.1949 tarihli kararnda aksine bir andlama yoksa, ulus-
lararas boazlardan bar zamannda askeri gemilerin izinsiz zararsz
gei yapmasnn bile bir yaplageli niteliinde olduunu kabul ettii
grlmektedir (C.I.J., Recueil, 1949, s. 28). Karasularndan ve uluslararas
boazlardan zararsz gei hakk ileride deniz hukuku erevesinde ay-
rntlaryla ele alnacaktr.

42
 Belirli bir devlet lkesinden elde edilen geit hakknn blgesel bir
yaplageli kural sonucu domas olasl da vardr. Bu durum zellikle
etraf baka devlet ya da devletlerle evrili lkelere (enclaves; Enklaven)
ilikin olarak ortaya kmaktadr. Nitekim, U.A.D. Gei Hakk Davas'na
ilikin 12.4.1960 tarihli kararnda Hindistan lkesi ile evrili Portekiz
topraklarna Portekiz yurttalar, grevlileri ve mallarnn gemesi ko-
nusunda, nceden ingiltere'nin ve sonradan Hindistan'n uygulamasnn
sonucu olarak, bir hak doduunu kabul etmektedir (C.I.J., Recueil, 1960,
s. 40).

Bir devlet lkesinden yabanc devletlerin yurttalar ve aralarnn

gei hakknn andlamalarla kabul edilmesi olasl da vardr. rnein,
Federal Almanya ile Bat Berlin arasnda Dou Almanya'dan sivillerin
ve mallarn gei hakk Federal Almanya ile Alman Demokratik Cum-
huriyeti arasnda yaplan 17.12.1971 tarihli Transit Andlamas ile tann-
maktadr (Metin iin bkz. Bulletin der Bundesregierung, 1971, s. 1954).

iii) Askerden ve silahtan arndrlma

(demilitarization; demilitarisation; Entmilitarisierung)

Genel
Bir devletin lkesel yetkilerini kullanmasnda rastlanlan bir baka
kuraldlk ise, lkesinin t m ya da bir blm zerinde askerletirme,
silahlandrma ve tahkim etme konularnda haklarnn bir andlama ile k-
stlanmas ya da tamamen yasaklanmas olmaktadr. Dnya ya da blge
barnn korunmas, bir uluslararas geidin bir tek kyda devletin as-
keri denetiminde braklmamas gibi amalar tayan bu t r askerden
ve silahtan arndrlma andlamalarnn oluturulmas kanlmaz olarak
yapldklar dnemlerin siyasal ve askeri verilerinden de etkilenmektedir.
Byk lde siyasal ve askeri konjonktrn r n olan bu t r as-
kerden ve silahtan arndrma andlamalar hkmlerinin, daha sonra
ortaya kan deiikliklere bal olarak, kimi zaman hukuksal olarak,
kimi zaman da fiilen ortadan kalktna tank olunmaktadr. Yakn zama-
nmzda bu konulara rnek olarak, 1923 Lozan Boazlar Szlemesi ile
askerden ve silahtan arndrlan Trk Boazlarnn statsn ve 1947
Paris Bar Andlamalar ile italya, Romanya, Bulgaristan ve Macaris-
tan'n askerden ve silahtan arndrlm statlerini gsterebiliriz. Trk
Boazlarnn bu stats bugn, 1936 Montreux Boazlar Szlemesi ile
kabul edildii gibi, hukuksal olarak da sona ermi bulunmaktadr, italya,
Macaristan, Romanya ve Bulgaristan'n anlan statleri isa fiilen sona er-
mi bulunmakla birlikte hukuksal adan bugn de tartmal bir durum-
dadr. Zira, 8 Aralk 1951'de 1947 Paris Bar Andlamasmn askerden

43
arndrma hkmlerinin deitirilmesi iin bir giriimde bulunan tal-
ya'nn bu istei Sovyetler Birlii ve teki Dou Bloku devletlerince red-
dedilmitir. Bununla birlikte, talya 4.4.1949 tarihli NATO Andlamasna
taraf olduktan sonra ortak savunma sistemine katlmak suretiyle fiilen
amlan hkmleri ortadan kaldrmtr. Ayn biimde, Romanya, Maca-
ristan ve Bulgaristan da 14.5.1955 tarihli Varova Paktna ye olmakla
askerden ve silahtan arndrlm statlerine fiilen son vermilerdir.

Buna karlk, zellikle bir devlete ait olmakla birlikte corafi ko-
numlar nedeniyle komu bir devlet iin srekli gvenlik sorunlar yara-
tacak nitelikteki lke paralar ile ilgili askerden ve silahtan arndrma
andlamalarmn srekli geerlilii genellikle daha kolay kabul edilmek-
tedir. r e t i bu nitelikleri gsteren lke paralarnn askerden arndrl-
m statlerini irtifak hakk olarak deerlendirme eilimindedir. Nitekim,
kimi yazarlar dou Ege'deki Yunanistan'a ait olup Trkiye kylarna ya-
kn adalarn askerden ve silahtan arndrlm statlerini irtifak hakk
erevesinde deerlendirmektedir (rnein, F.A. Vali, a.g.y., s. 270-272).

Dou Ege adalarnn askerden arndrlm stats

Dou Ege adalarnn askerden ve silahtan arndrlm statleri Bo-
az-n adalarm oluturan Limni ve Semadirek iin 1923 Lozan Bar
Andlamas (mad. 12) ve 1923 Lozan Boazlar Szlemesi (mad. 4 ve 6)
ile dzenlenmitir. Merkez dou Ege adalarn oluturan Midilli, Sakz,
Sisam ve Nikarya'nm askerden ve silahtan arndrlm stats 1923 Lo-
zan Bar Andlamas (mad. 12-13) ile ngrlmektedir. Genellikle Oniki
Adalar denilen ve aslnda ondrt ada ve onlara yakn adacklar ieren
gney dou Ege adalarnn askerden ve silahtan arndrlmas ise, Tr-
kiye'nin taraf olmad, italya iin yaplan 10 ubat 1947 tarihli Paris
Bar Andlamas ile gerekletirilmitir [mad. 14 ve Ek XIII: Metin iin
bkz. U.N., Treaty Series; 1950, vol. 49, s. 3-125 (fr.) ve s. 126 vd. (ing.)].

Anlan andlama hkmlerine gre, Boaz-n adalar ile Oniki Ada-

lar t a m bir askerden ve silahtan arndrma altna sokulurken, merkez
dou Ege adalar iin ksm bir askerden arndrma ile her trl tahki-
matn yasaklanmas ngrlmektedir. Ancak, 1960'l yllarn ortalarn-
dan bu yana Yunanistan'n anlan adalar fiilen silahlandrma ve tahkim
etme yoluna gittii bildirilmektedir. Yunanistan, hukuksal olarak da son
yllarda giderek artan bir biimde gerekeler retme abas iine girmi-
tir. Nitekim, zellikle Aralk 1984'de kamuoyuna da yansyan bilgilerden,
Yunanistan'n Limni ve dolaysyla Semadirek'i askerletirebileceini ve
silahlandrabileceini NATO organlar nnde de ileri srd ortaya
kmaktadr. Yunanistan'n bu erevedeki ana hukuksal gerekesi 1936
Montreux Boazlar Szlemesi'nin 1923 Lozan Boazlar Szlemesi'nin

44
yerini aldn bildirmesi ve herhangi bir askerden arndrma h k m n
iermemesi olmaktadr (rnein bkz. C.P. Economides, "La pretendue
obligation de demilitarisation de l'le de Lemnos," R.H.D.I., 1981, s. 5 vd.).
te yandan, genel olarak btn dou Ege adalar iin ve zel olarak da
Oniki Adalar iin, Yunanl hukukularn, koullarda kkl deimeler
(rebus sic stantibus) ilkesini ileri srerek, askerden arndrlm statle-
rinin sona erdiini bildirdikleri de gzlenmektedir (rnein, Ph. Draki-
dis'in u makaleleri: "Le sort actuel des demilitarisations en Mediterrannee
(Italie, Grece)," R.H.D.I., 1977, s. 42-81; "Le statut de demilitarisation de
certaines les grecques," Defense Nationale, aot-sept. 1984, s. 73-82; "La
demilitarisation du Dodecanese," Defense Nationale, avril 1983, s. 123-136).
Boaz-n adalar ile ilgili olarak, Trkiye'nin 1936'daki kimi davranla-
rnn bugnk t u t u m u ile ok tutarl bir durum gstermemesine ramen,
1936 Montreux Szlemesi'nin 1923 Lozan Boazlar Szlemesi'nin Yunan
adalarnn askerden arndrma hkmlerine son verdii hukuksal adan
kukuludur. Kald ki, bu adalarn askerden arndrlmasn ilke olarak
dorulayan 1923 Lozan Bar Andlamas bugn de yrrlktedir. teki
dou Ege adalarnn, koullardaki kkl deiiklikler nedeniyle, askerle-
tirilebilecei iddiasna gelince, uluslararas ortamda izlenen deiiklikle-
rin bu andlamalarn deitirilmesini gerektirecek dzeyde kkl olma-
dklar ok aktr. H e r haliyle, byle bir gerekeyle anlan andlama-
larn kendiliklerinden sona ermesi sz konusu olmayp, bunun yeni bir
andlama ile gerekletirilmesi gerekmektedir. Dolaysyla, bugnk ve-
riler erevesinde Yunan iddialar geerli hukuksal gerekeden yoksun
bulunmaktadr (Daha ayrntl bilgi ve eletiri iin bkz. H. Pazarc, Dou
Ege Adalarnn Askerden Arndrlm Stats, Ankara, 1986).

iv) Yabanc askeri kuvvetler ve sler

(foreign armed forces and bases; forces armees et bases militaires
etrangeres; fremde Truppen und Militrsttzpunkt)

Genel
Devletin lkesel yetkilerini kullanmada kuraldlk oluturan baka
bir durum da yabanc kuvvetlerin bar zamannda lke devletinin izniyle
o lkede ksa ya da uzun sre bulunmalar ve kimi zaman sler elde et-
meleridir. Bu yabanc askeri kuvvetler bir devletin askeri kuvvetleri ola-
bilecekleri gibi, B.M. Bar Gc Kuvvetleri (peace keeping forces of the
United Nations; force de maintien de la paix des Nations Unies; Streit-
krafte der Vereinten Nationen) gibi bir uluslararas rgt erevesinde
oluturulan kuvvetler de olabilmektedir.
Burada temel sorun, bir devletin yabanc kuvvetlerin lkesinden ge-

45
meine, ksa ya da uzun sre konaklamasna ya da stratejik sler kurup
iletmesine izin vermesi durumunda, andlamalarla dzenlenmedii za-
man, bu kuvvetler zerindeki egemenlik yetkilerinin hangi devlete ait
olduudur. Baka bir deyile, andlama yokluunda ya da hkmlerinin
yetersizlii durumunda, yabanc kuvvetleri gnderen devletin mi, yoksa
konuk eden devletin mi bu kuvvetler zerinde yetkili olaca sz konu-
sudur.

Anlan askeri kuvvetlerin ynetiminin ve grev ii ynetsel ve yar-

gsal denetiminin bal bulunduu devlete yrtlmesi, gerek retide
gerekse ulusal mevzuat ve itihatta herhangi bir sorun karmamaktadr.
Nitekim, reti, kimi zaman devletlerin egemen eitlii ilkesine (rnein,
W. Bishop, International law: Cases and materials, Boston, 2nd ed., 1962,
s. 552), kimi zaman ise, Fransz yazarlarn gelitirdii gibi, devletin kamu
hizmetlerine ilikin yetkisine (competence relative aux services publics)
(rnein, Ch. Rousseau, Tome III, s. 142-143) dayanarak, gnderen dev-
letin bu konuda yetkili olduunu tanmaktadr. Yine, sorunu inceleyen
yazarlar ulusal mevzuatlarn da bu ynde olduunu bildirmektedir (r-
nein bkz. D. Tezcan, Territorialite et conflits de juridictions en droit
penal international, Ankara, 1983, s. 191). Nihayet, deiik ulusal karar-
larn da, bu konuda uluslararas dzeyde de temel bavuru kayna olarak
deerlendirilen A.B.D. Yksek Mahkemesinin 1812 tarihli The Schooner
Exchange v. McFaddon Davas'na ilikin kararnda olduu gibi, "yabanc
kuvvet kumandanna ordunun idaresi iin gerekli olan disiplini kullan-
mak ve ceza vermek iznini verir" grn benimsedii ortaya kmak-
tadr (Bkz. S. Toluner, s. 361).

Buna karlk, yabanc askeri kuvvetler yelerinin grevleri srasn-

da anlan kuvvetlerin dna taan ve lke devletlerinin hukuksal dze-
nini etkileyen konularda yarg yetkisinin hangi devlete ait olduu sorunu
uluslararas hukukta ak bir cevap bulamamaktadr. Geri, Srekli Ha-
kemlik Mahkemesi Kazablanka Asker Kaaklar Davas'na ilikin 22.5.1909
tarihli kararnda gnderen devletin askeri kuvvetleri zerinde genel bir
kural olarak mnhasr yetkisi bulunduunu aka bildirmektedir (ka-
r a r iin bkz. R.G.D.I.P., 1909, s. 38-39, documents blm). Yine, yukarda
anlan The Schooner Exchange v. McFaddon Davas'na ilikin kararda l-
ke devletinin somut olayda gei izni vermi olmasnn bu kuvvetler ze-
rinde btn yetkilerinden vazgetii anlamna geldii bildirilmektedir
(bkz. S. Toluner, s. 361). Ancak, anlan kararlar retinin bir blmnce
somut olaylarla aklanmakta ve dolaysyla genel bir kuraln varl red-
dedilmektedir (rnein bu gr benimseyen yazarlar iin bkz. S.L.
Meray, Cilt I, s. 351, dipnot 76). Bundan da nemlisi, Trk yarg organ-
lar da dahil, kimi ulusal yarg organlarnn ilgili andlamalarla dzen-

46
lenmeyen konularda konuk eden devletin ulusal yarg organlarnn mn-
hasr yetkiye sahip olduunu benimseyen kararlar vardr. Nitekim, Tr-
kiye'nin NATO'ya katld ilk yllarda andlamalarla dzenlenmeyen
otomobil kazalar konusunda Trk yarg organlarnn yetkili olduunun
doruland bildirilmektedir (bkz. M. Kran ve C. Gneri, NATO, An-
kara, 1962, s. 52-53). Bu durum karsnda, son yllarda retide daha ay-
rntl ayrmlara gidilmesi ngrlmektedir. Bylece, yabanc askeri kuv-
vet yelerinin grev srasnda iledikleri fakat konuk eden devletin l-
kesel yetkisini ilgilendiren sularda sz konusu iki devletten hangisinin
daha ok etkilendiinin ya da etkilenen haklarla daha yakn ilikisinin
bulunduunun aranmas ve ona gre yarg yetkisini kullanacak devletin
saptanmas ngrlmektedir (rnein, I. Brownlie, Principles of public
international law, Oxford, 2nd ed., 1973, s. 292).
Yabanc askeri kuvvetlere verilen stratejik slerin kabul eden dev-
letin yetkisi asndan hukuksal statsne gelince, bu herbirine ilikin
olarak yaplan andlamalara baldr. Ancak, andlamada aksi ngrl-
medi ise, bu slerde yabanc devletin yetkisi grevi ile snrl kalp, bu-
n u n dndaki konularda lke devletinin yetkili olmas kural geerli g-
rnmektedir. Zira, askeri slerde ilke olarak bir egemenlik devri gerek-
letirilmedii ve slerin kabul eden devletin hukuk dzenine bal kal-
d gr ana ilkeyi oluturmaktadr. Nitekim, rnein, A.B D. Yksek
Mahkemesi Spelar Davas'na ilikin, 7.11.1949 tarihli kararnda sz konusu
olan ve bir yabanc lkede bulunan Amerikan ssn "yabanc lke" ola-
rak deerlendirmitir (karar iin bkz. A.J.I.L., 1950, s. 408-409).
Yukarda belirtilenlerden anlalaca gibi, genel geerlie sahip ya-
plageli kurallarnn yokluu ya da ieriklerinin belirsizlii karsnda,
devletler giderek bu konuda ayrntl andlamalar yapmay yelemekte-
dir. Trkiye de, NATO ve A.B.D. ile ikili ilikileri erevesinde, lkesinde
yabanc askeri kuvvetlere ve birtakm yabanc stratejik slere izin verir-
ken, bunlarn statsn eitli andlamalarla dzenleme yoluna gitmitir.

Trkiye'deki yabanc askeri kuvvetlerin, slerin ve tesislerin stats

Kaynaka,-
Trke: E.F. elik, Cilt II, s. 58-71; S. Toluner, s. 366-375; E.F. elik, "NATO
Kuvvetleri Szlemesine Gre Kaza Selahiyetinin Kullanlmas", ..HF.M.,
1960, Cilt XXV, Say 1-4, s. 55-93; .I. Akipek, "NATO Kuvvetleri Szle-
mesine Gre Vazife Kavram ve Trkiye'deki Tatbikat", A..H.F.D., 1966,
Cilt XXIV, Say 1-4, s. 9-23; S. Erman, Askeri Ceza Hukuku, stanbul, 1974
(6. bas), s. 103 vd.; G. kn, "NATO Kuvvetler Stats Szlemesine
Gre Kaza Selhiyetinin Tespiti", Adliye Dergisi, Cilt 51, Mart 1960, s. 63
vd; M. Kran ve G. Gneri, NATO-Kanun ve A n d l a m a l a r n Trkiye'deki
M u k a y e s e l i Tatbikat, Ankara, 1962.

47
 Yabanc dil: Ch. Rousseau, Tome III, s. 72-79 ve 83; D. Tezcan, a.g.y.
(Territorialit), s. 371-381; J.B. Whitton, "L'exercice de la comptence
penale l'egard des forces amricaines l'etranger", R.G.D.I.P., 1959, s.
5-20; J.H. Rouse-G.B. Baldvvin, "The exercise of criminal jurisdiction under
the NATO status of forces agreement", A.J.I.L., 1975.

Trkiye'nin, 17.10.1951 tarihinde imzaya alan Londra Protokol ile

Kuzey A t l a n t i k Andlamasna taraf olmasnn kabul edilmesi zerine
(metin iin bkz. R.G., 19.12.1952, Say 8038), 18.2.1952 t a r i h ve 5886 sayl
yasayla, K u z e y A t l a n t i k Andlamasn onaylayarak (metin iin bkz. Ds-
tur, III. Tertip, Cilt 33, s. 310 vd.) NATO'ya y e olduu grlmektedir.
Uluslararas askeri bir rgt olan N A T O yelii ile birlikte yabanc as-
keri kuvvetlerin v e slerin Trkiye'de bulunmas ve konumlandrlmas
sorunu ortaya kmtr. Bu amala Trkiye'de bulunmasna izin verilen
yabanc askeri kuvvetler ve sler birbirlerini t a m a m l a y a n iki deiik
ereve iinde ele alnmlardr: i) N A T O rgt erevesinde, ok-tarafh
andlamalarla, yabanc kuvvetlerin statlerinin dzenlenmesi; ii) A.B.D.
kuvvetlerinin, ikili andlamalarla, statlerinin dzenlenmesi,
N A T O erevesinde yabanc askeri kuvvetlerin Trkiye'deki stats
b t n N A T O yesi devletler iin genel olarak kabul edilen ok-tarafl
andlamalar araclyla bir zme balanmaktadr. B u erevede Tr-
kiye'de bulunacak N A T O kuvvetlerinin stats Trkiye'nin 10.3.1954 ta-
rih ve 6375 sayl yasayla onaylayarak katld 19.6.1951 tarihli Kuzey
Atlantik Andlamasna Taraf Devletler Arasnda K u v v e t l e r i n S t a t s n e
Dair Szleme ile dzenlenmektedir (metin iin bkz. R.G., 20.3.1954, say
8663. Anlan szleme sonradan ve zellikle grev k a v r a m ile ilgili ola-
r a k b i r t a k m deiikliklere uramtr. B u deiiklikler iin bkz.: R.G.,
24.7.1956, say 9363 ve R.G., 17.9.1971 say 13959). te yandan, N A T O er-
evesinde ye lkelerde ve Trkiye'de k u r u l a n askeri k a r a r g a h l a r n h u -
kuksal stats de, genel kurallar bakmndan, 28.8.1952 tarihli Kuzey At-
lantik Andlamas Mucibince K u r u l m u Olan Milletleraras Askeri Ka-
r a r g a h l a r n S t a t s n e Mteallik Protokol ve B e y a n n a m e ile dzenlen-
mektedir (metin iin bkz. R.G., 20.3.1954, say 8663). Ayrca, Trkiye'de
zmir'deki N A T O Gney-Dou A v r u p a Kuvvetleri Komutanl karar-
gah ile ilgili zel dzenleme de 22.2.1956 tarihli Trkiye C u m h u r i y e t i
H k m e t i ile A v r u p a ' d a k i Mttefik Yksek K u m a n d a n Arasnda, Avru-
pa Mttefik Kuvvetleri Yksek K a r a r g h n a Tbi B u l u n a n Mttefik Ka-
rarghlarn Trkiye lkesinde Tesisine ve Faaliyetlerine Tatbik Oluna-
cak Hususi eraite M t e d a i r Anlama ile gerekletirilmi b u l u n m a k t a d r
(metin iin bkz. R.G., 12.12.1956, say 9481. S o n r a d a n deiiklie urayan
9. m a d d e iin bkz. R.G., 27.9.1965, say 12111).
Bylece yukardaki andlamalar erevesinde Trkiye'de bulunan
N A T O kuvvetlerine ilikin ana kurallar unlardr:

48
Yabanc kuvvet yeleri Trkiye'ye giri ve klarnda, hvi-
yet denetimi dnda, ilke olarak, pasaport, vize ve g konu-
sunda uygulanan kurallardan bak tutulmaktadr (Sz., mad.
I I I / l ) . Ancak, Trkiye bu kiileri istenmeyen kii ilan ederek
lkeden kmalarn gnderen devletten isteyebilecektir (Sz.,
mad. m / 5 ) .

Ceza kurallar asndan, yabanc kuvvetlerin ulusal devleti

yasalarna gre su olup da Trk yasalarnca su oluturma-
yan durumlarda ilgili devlet yetkilidir (Sz., mad. VII/2,a).
Aksine, Trk yasalarna gre su oluturmakla birlikte gnde-
ren devlet yasalarna gre su oluturmyan durumlarda, Trk
yarg organlar yetkilidir (Sz., mad. VII/2,b).
H e m gnderen devletin, hem de Trkiye'nin yasalarna aykr
olan sular karsnda, kimi durumlarda yarg ncelii (rha-
niyet hakk) gnderen devlete, kimi durumlarda da Trkiye'ye
ait olacaktr. Bu erevede, yalnzca gnderen devletin malna,
gvenliine ve kuvvet ya da sivil personeli ile aile yelerine
kar ilenen sularla resmi grevin yerine getirilmesine bal
olarak ortaya kan fiil ve ihmallerden doan sular gnderen
devletin yetkisine girmektedir (Sz., mad. VII/3, a, i ve ii). Bu-
n u n dnda kalan sulara ilikin olarak yarg yetkisi ise Tr-
kiye'ye ait bulunmaktadr (Sz., mad. VII/3,b). Ancak bu ko-
nularda ncelie sahip devletin bu hakkndan vazgeme yetkisi
vardr (Sz., mad. VII/4).
Disiplin ve gvenlik salanmas asndan yabanc kuvvetlerin
bulunduklar kla, tesis ve binalarda gnderen devlet yetkili-
dir. (Sz., mad. VII/10,a). Bu yerlerin dnda da, Trkiye ile
anlamak kouluyla, gnderen devletin personeli arasnda di-
siplin ve dzen salama grevini y r t m e k yetkisi olabilecek-
tir (Sz., mad. VII/10,b).
Yabanc kuvvetlerin neden olacaklar zararlar durumunda, eer
bunlar Kuzey Atlantik Andlamasnn uygulanmasyla ilgili g-
rev srasnda olmusa ya da Trk Silahl Kuvvetlerinin bir ka-
ra, deniz ya da hava tatnn kullanlmas sonucu domusa,
herhangi bir zarar-giderim istenmeyecektir (Sz., mad. VIII/1,
i ve ii). Bu t r zararlarn Trk silahl kuvvet yelerince Tr-
kiye'deki yabanc kuvvetlere kar verilmesi durumunda da
ayn kural geerlidir. Buna karlk, belirtilen durumlar dn-
daki zararlarn giderimi konusunun, ilke olarak, tek bir hake-
me gtrlerek zm gerekmektedir (Sz., mad. VIII/2).

49
 Yabanc kuvvet yelerinin resmi grev d durumlarda vere-
cekleri zararlarn giderimi konusunda gnderen devlet yeterli
bir demede bulunmazsa yetkili yarg organ Trk mahkeme-
leri olacaktr (Sz., mad. VIII/6).
NATO karargahlarna bal personel ve aile yeleri asndan
yetki, zellikle ceza ve disiplin kurallar konusunda gnderen
devlete tannan yarg yetkileri dnda, ilke olarak, ilgili Yk-
sek Karargha tannmaktadr (Protokol, mad. 4). Karargah
yelerinin neden olaca zararlarla ilgili zarar-giderim konu-
sunda sorumlu ise ncelikle gnderen devlet olacak, ancak by-
le bir devletin saptanamamas durumunda Mttefik Karargah
sorumlu tutulacaktr (Protokol, mad. 4/d).
A.B.D. ile Kuzey Atlantik Andlamasmm uygulanmas erevesinde
gerekletirilen ikili andlamalar uyarnca anlan devlet kuvvetlerine zel
olarak tannan hukuksal stat ile bu devletin yararland sler ve tesis-
lerin hukuksal statsnn saptanmasna gelince, bunlarn dnemlere gre
deiiklikler gsterdii gzlenmektedir. Nitekim, 1950'li yllarn bandan
bugne kadar Trkiye ile A.B.D. arasnda byk blm yaynlanmam
bulunan ellinin ok stnde olduu sanlan deiik nitelikli andlamann
yapld bildirilmektedir. Bu andlamalarn en nemlileri, kronolojik s-
raya gre, unlardr: i) 23.6.1954 tarihli Trkiye Cumhuriyeti ile A.B.D.
Arasnda Kuzey Atlantik Andlamasna Taraf Devletler Arasnda Kuv-
vetlerinin Statsne Dair Szlemenin Tatbikatna Dair Anlama (R.G.,
7.7.1954, say 8748); ii) 28.7.1956 tarihli 6816 Sayl Kanuna Msteniden
Amerika Birleik Devletleri ile Trkiye Arasnda Aktedilmi Olan An-
lama (Nota deiimi ile gerekletirilen ve yaynlanmam bu andlama
metni ve 6816 sayl yasa iin bkz. .. Akipek, Belgeler, s. 587-589); iii)
24.9.1968 tarihli Trkiye Cumhuriyeti ile A.B.D. Arasnda Kuzey Atlantik
Andlamasna Taraf Devletler Arasnda Kuvvetlerin Statsne Dair Mek-
t u p Teatisi Suretiyle Aktolunan Anlama (R.G., 24.7.1969, say 13257);
iv) 3.7.1969 tarihli A.B.D. ile Trkiye arasndaki yaynlanmam anlama
(kapsam ile ilgili bilgi iin bkz. Keesing's, 1969-1970, vol. XVII, s. 23484);
v) 26.3.1976 tarihli A.B.D. ile Trkiye arasndaki yaynlanmam anlama
(bilgi iin bkz. R.G.D.I.P., 1976, s. 925-926); vi) 29.3.1980 tarihli Trkiye
Cumhuriyeti ve A.B.D. Hkmetleri Arasnda Kuzey Atlantik Andla-
m a s m m II. ve III. Maddelerine Uygun Olarak Savunma ve Ekonomi Ala-
nnda birliinde Bulunulmasna Dair Anlama ile ek tamamlayc an-
lamalar ve uygulama anlamalar (R.G., 1.2.1981, say 17238); vii) 16.3.1987
tarihli SEA ek mektubu (R.G., 28.2.1988).
A.B.D. ile yaplan andlamalarn en azndan bir blmnn yayn-
lanmam olmas nedeniyle, bugn bu konuda yrrlkte kalmay srd-

50
ren andlamalar tam olarak saptamak ve dolaysyla Trkiye'deki A.B.D.
kuvvetlerinin ve A.B.D.'nin yararland s ve tesislerin hukuksal reji-
mini almamz bakmndan kesin bir biimde belirlemek olana yok-
tur. Ancak, bugn de yrrlkte olmay srdren 1980 Anlamas ve ek-
leri ile daha nceden yrrle girip de kaldrldna ilikin herhangi
bir kant bulunmayan teki andlamalar erevesinde, bu kuvvetler, s-
ler ve tesislerin hukuksal rejimini ana izgileriyle belirtmek olana v a r -
dr. Bu erevede temel kurallar unlar olmaktadr:

A.B.D. kuvvetlerinin Trkiye'de bal olaca ana stat NATO

erevesinde kabul edilen 1951 NATO Kuvvetler Szlemesidir
(1980 Anlamas, mad. V/3).
Buna ek olarak 1951 Szlemesinde tam akla kavuturul-
mam olan yabanc kuvvetlerin resm grevin yerine getiril-
mesine bal olarak neden olacaklar fiillerden ve ihmallerden
doan sular konusunda 6816 sayl yasamza dayandrlan 1956
tarihli A.B.D.-Trkiye nota deiimi yrrlkte grnmekte-
dir. Bu erevede, 1951 Szlemesinde yeralan "resm vazifenin
ifas dolaysyla bir fiil veya ihmalden mtevellit sular" (mad.
VII/3,a,ii) deyimine anlan nota deiimi ile "veya resm vazi-
fenin ifas srasnda" ilenen sular da eklenerek, grevle ilgili
su kavram daha belirgin duruma getirilmee allmtr.
Ayrca ayn nota deiimi ile, A.B.D. kuvvetleri yelerinin i-
ledii sularn A.B.D. Askeri Kuvvetlerinin Trkiye'deki e n
yksek grevlisince, grev nedeniyle ya da grev srasnda i-
lenmi olduunun bildirilmesi durumunda, A.B.D. yarg organ-
larnn yetkili olaca kabul edilmektedir.

Trkiye'deki stratejik sler ve tesislerle ilgili olarak ise, e n

azndan 1969 Anlamasndan bu yana bunlarn Trkiye'nin ke-
sin egemenlii altnda bulunduklar h k m yeralmaktadr (bkz.
Keesing's, vol. XVII, s. 23484). 1980 Anlamas anlan s ve te-
sisleri "Trk Silahl Kuvvetleri Tesisleri" olarak nitelendir-
mekte ve A.B.D.'nin bu tesislerdeki ortak savunma tedbirlerine
katlmasna izin verildiini bildirmektedir (mad. V / l ) .
Trkiye'deki bu s ve tesislerin stats ana kurallar asndan
1980 Anlamasna ek Tesisler Konusunda 3 Numaral Tamam-
layc Anlama ile dzenlenmektedir. Yine, bu genel nitelikli
Tesisler Anlamasna ek olarak, Sinop, Pirinlik, incirlik, Ya-
manlar, ahintepe, Elmada, Karata, Mahmurda, Alemda,
Krecik, Belba ve Kargaburun tesisleri ile ilgili zel uygu-
lama anlamalar bulunmaktadr. Anlan tesislerde grev ya-

51
 pan A.B.D.'li personel A.B.D.'li komutann, Trk personel ise
Trk komutann komuta ve denetimi altndadr (Tesisler Ani.,
mad. I I I / l ) . Yine, herbir komutan yalnzca kendi personeli ta-
rafndan kullanlan tehizat, malzeme ve yerler zerinde tek
yetkilidir. Buna karlk, herbir tesisin genel gvenlii ve d-
zeni, giri-klar Trk komutann yetkisindedir (Tesisler Ani.,
mad. III/3-4). Btn bu tesisler Trk makamlarnn denetimi
altnda bulunmaktadr (Tesisler Ani., mad. XI). Ancak, zel
uygulama anlamalar ile birok tesis iin herbir tarafn sahip
olaca kripto odalarnn dokunulmazl kabul edilmekte olup,
ayrca belirlenen teki yasak blgelere de taraflarn karlkl
izni ile girilebilecei ngrlmektedir (rnein, Sinop, Pirin-
lik ve ncirlik Uygulama Anlamalar, mad. XII/6).

2. Devletin lke-d yetkileri

(extra-territorial jurisdiction; competence extra-territoriale; extra-
territoriale Zustndigkeit)
Devletin yetkileri ilke olarak lkesi ile snrl olmakla birlikte, uy-
gulanan uluslararas hukukun biok konuda bir devlete lkesi dnda
da birtakm yetkiler kullanma hakkn tand grlmektedir. Bu yetki-
lerin bir blm lkesel nitelikli yetkiler olup, bir devletin lkesel yet-
kisinin belirli bir sreklilik iinde lke dna uzanmas biiminde ortaya
kmaktadr. Devletin lke dna taan bir baka blm yetkisi ise kii-
lere bal yetki niteliinde olup, devletin kiisel yetkisini oluturmaktadr.

A. Devletin lkesel yetkisinin lke dna uzanmas

Kaynaka:
Trke: S.L. Meray, Cilt I, s. 336-350.
Yabanc dil: C. Crusen, "Les servitudes internationales", R.C.A.D.I., 1928,
vol. 22, s. 5-79; N.M. Poulantzas, The right of hot pursuit in inlernational
law. Leyden, 1969; J. Charpentier, "Existe-t-il un droit de site?", R.G.D.I P.,
1961, s. 301-316; J. Verzijl, International Iaw in historical perspective - vol.
III; State territory. Leyden, 1971, s. 387-428; F.A. Vali, Servitudes of inter-
national law, London, 2nd. ed., 1958.
Bir devletin lkesel nitelikli yetkilerini lkesinin dnda kullanmas
zellikle hibir devletin lkesini oluturmayan uluslararas alanlara ili-
kin olarak ortaya kmaktadr. Ancak, byk bi blm gemite kalm
kimi uluslararas hukuk kurumlar erevesinde bir devletin kendisine ait
olmayan baka lkelerde de lkesel yetkilerini kulland rneklere rast-
lanmaktadr. Bunlar srasyla ele alnacaktr.

52
 a) Devletin uluslararas alanlarda lkesel nitelikli yetkileri

Bir devletin lkesel nitelikli kimi yetkilerini kullanma hakk bulunan

fakat lkesinin parasn oluturmayan alanlarn banda bitiik blge
(contiguous zone; zone contigue; Anschlu^zone) gelmektedir. Bir devle-
tin karasularndan sonra balayan ve belirli uzakla kadar ky devletinin
birtakm alanlarda yetkilerini kulland bitiik blgenin bir ak deniz
alan olduu 1958 Cenevre K.B.B.S.'nin 24. madde 1. fkrasnda aka bil-
dirilmektedir. Yine, B.M.D.H.S. bitiik blgeyi tanmlayan 33. maddesinde
bu deniz alannn niteliine deinmekle birlikte, "Karasular ve Bitiik
Blge" baln tayan II. ksm I. Blmnde yeralan 2. maddenin 1.
fkras, devletin egemenliinin karasularna kadar uzanacan bildirmek
suretiyle, bitiik blgenin devletin, ilke olarak, egemenlii dnda kalan
uluslararas alana girdiini st kapal kabul etmi olmaktadr. Ky dev-
letinin lkesel yetkilerinin uzantsn oluturan bu blgede kulland yet-
kilerin t r ve erevesi deniz hukuku incelenirken ele alnacaktr.

Bir devletin lkesel nitelikli kimi yetkilerini kullanma hakk bulunan

ikinci uluslararas deniz alan balklk blgesi (fishery zone; zone de
peche; Fischereizone) olmaktadr. U.A.D.'nin ngiltere ile zlanda arasn-
daki Balklk Davas'na ilikin 25.7.1974 tarihli kararnda da bildirildii
gibi, 1960'l yllardan bu yana uluslararas uygulamann gsterdii geli-
melere bal olarak karasularndan bamsz ve 12 mile kadar varabilen
bir alan zerinde ky devletine balk avlama hakk tanyan bir balklk
blgesinin yaplageli kural deeri kazand gzlenmektedir (C.I.J., Re-
cueil, 1974, s. 23-24). Bylece, Divan karasular 12 mile varmayan bir ky
devletinin uluslararas deniz alan zerinde 12 mile kadar varan bir bl-
gede balklk konusunda mnhasr yetkiler kullanmasn kabul etmek-
tedir. Ancak, yine Divan'n ayn kararnda vurgulad gibi, balklk bl-
gesi ile ky devletinin kylarna yakn blgelerde tercihli balklk hak-
larn kartrmamak gerekmektedir. Balklk blgesinde bir ky devle-
tinin yetkileri sorunu da ileride deniz hukuku erevesinde ele alnacaktr.

Bir devletin lkesel nitelikli belirli yetkilerini kulland nc

uluslararas deniz alan da kta sahanl (continental shelf; plateau Con-
tinental; Festlandsockel) olmaktadr. Kta sahanl, bir ky devletinin
karasular dnda kalan deniz yata ve toprak altnda birtakm ekonomik
haklar kulland bir alandr. U.A.D.'nm Kuzey Denizi Kta Sahanl
Davalar'na ilikin 20.2.1969 tarihli kararnda bildirildii gibi, kta sahan-
l "ak deniz altnda ky devletinin lkesinin ya da lkesel egemenli-
inin devam ya da doal uzants"dr (C.I.J., Recueil, 1969, s. 31. Ayrca
bkz. s. 22). Bylece, kta sahanl da ky devletinin lkesini oluturma-
dan birtakm egemen haklara sahip olduu bir uluslararas alan olutur-

53
maktadr. Kta sahanl zerinde ky devletinin lkesel yetkileri de de-
niz hukuku erevesinde ayrntlaryla incelenecektir.
Bir devletin lkesel nitelikli kimi yetkiler kulland drdnc ulus-
lararas deniz alan ise mnhasr ekonomik blge (exclusive economic zone;
zone economique exclusive; Wirtschaftszone) olmaktadr. Karasularnn
kyda balad izgiden 200 mile kadar giden fakat karasularnn dnda
yeralan deniz alan ile deniz yata ve onun toprak altn kapsayan ve
ky devletine ekonomik haklar tannan mnhasr ekonomik blgenin b-
yk lde kta sahanl ile akmasndan dolay, onun gibi uluslararas
bir deniz alann oluturmas mantk gereidir. Bu deniz alanna ilikin
devletin yetkilerinin nitelii ve erevesi de ileride ele alnacaktr.
Yine, ileride greceimiz gibi, devletlerin salt ak deniz alan zerin-
de de, zellikle birtakm uluslararas sular bakmndan ya da atma ne-
deniyle, kimi lkesel nitelikli yetkiler kulland grlmektedir. Ayrca,
ak denizde ve uluslararas hava sahasnda, yaplageli deerine sahip
olmas yannda birok uluslararas andlama ile de teyid edilmi bulunan
izleme hakk (hot pursuit; droit de poursuite; Recht zur Nacheile) ere-
vesinde devletlerin lkesel yetkilerini kullandklar grlmektedir. Konu
deniz ve hava hukuklar incelenirken zel olarak ele alnacaktr.
Ancak, bir devletin birtakm lkesel nitelikli yetkilerini kulland
uluslararas alanlar yalnzca yukarda bildirdiimiz ak deniz alanlar
ile snrl kalmamaktadr. Hibir devletin egemenliinde bulunmayan l-
keler (no-State's lands) de uluslararas alan saylmakta olup, b t n dev-
letlerin buralarda lkesel yetkilerini tam olarak kullanabilecekleri kabul
edilmektedir (rnein, H. Kelsen, s. 336). Gemite henz hibir devletin
egemenlii altna girmemi sahipsiz lkeler (territorium nullius) bu tr
uluslararas alanlar oluturmulardr. Bugn artk sahipsiz lke bulmak
olana yoktur. Bununla birlikte, eitli devletlerin deiik ksmlarnda
egemenlik iddialarnda bulunduu (bkz. S.L. Meray, Cilt I, s. 532-534)
Gney K u t u p Blgesi (Antarctica; Antarctique; Antarktis) ile ilgili olarak
1.12.1959'da imzalanan Washington Andlamas bu blge zerinde taraf
devletlere lkesel yetkiler kullanma izni vermektedir (metin iin bkz.
U.N., Treaty Series, vol. 402, s. 71 vd.). Otuz yllk bir sre iin geerli
olan bu andlamaya gre taraf devletlerin burada bar amal faali-
yetlerde bulunmalar ve zellikle serbeste bilimsel aratrmalar yapma-
lar kabul edilmektedir.

b) Devletin baka lkelerde lkesel nitelikli yetkileri

Bir devletin lkesi dnda kulland lkesel yetkileri iki gurup lke
zerinde sz konusu olmaktadr. Birinci gurup lkeler, herhangi bir dev-

54
letin lke parasn oluturmamakla birlikte henz devlet nitelii kaza-
namayan topluluklarn lkeleridir. Bu t r lkeler zerinde kimi devlet-
lerin (zellikle Batl devletler), bugn byk lde gemite kalm
deiik hukuksal kurumlar erevesinde, lkesel yetkilerini deiik l-
lerde olmak zere, dorudan kullanma yoluna gittikleri grlmektedir.
Geni bir biimde siyasal terimiyle smrge (colony; colonie; Kolonie)
olarak adlandrlan bu kurumlar hukuksal erevede ortak ynetim (con-
dominium; Kondominium), manda (mandat; Mandat), vesayet altnda
lke (territory under trusteeship; territoire sous tutelle; Treuhandgebiet)
ya da zerk olmayan lke (muhtar olmayan lke) (non-self governing
territory; territoire non autonome; Kolonie) biiminde ortaya kmak-
tadr. Anlan hukuksal statler ve bir devletin bu t r bir lkedeki lkesel
yetkisi devlet nitelii kazanamayan rgtlenmi topluluklar erevesinde
ele alnacaktr.

Bir devletin lkesi dnda lkesel yetkilerini kulland ikinci gurup

lkelere gelince, bunlar bir baka devletin lkesini oluturan alanlardr.
Baka bir deyile, bir devlet bir baka devletin lkesinde bu lke kendi
lkesi imi gibi birtakm lkesel yetkiler kullanma yoluna gitmektedir.
Bar zamannda bu olana salayan uluslararas hukuk kurumlar un-
lardr: i) kapitlasyonlar; ii) koruma altnda lke (protectorat; Protek-
torat); iii) ynetim devri (lease; cession bail; Abtretung durch Pachtver-
trag). Sava zamannda ise bir devlet baka bir devlet lkesinde lkesel
yetkilerini igal (occupation; Okkupation) sonucu kullanma durumuna
girmektedir. Gemite kalan bir rnek olan kapitlasyonlar I. Kitabmz-
da incelendii iin (s. 67-78) burada tekrar ele alnmayacaktr. Koruma
altnda lke bu kitapta, ileride ele alnacaktr. Askeri igal d u r u m u ise,
ileride, IV. Kitap erevesinde ele alnacaktr.
Ynetim devrine gelince, bu, bir devletin lkesinin bir blmnde
lkesel yetkilerin kullanlmasn baka bir devlete genellikle belirli bir
sre devretmesini belirtmektedir (bkz. Dictionnaire, s. 83-84, C ve D).
Bu kurumun en belirgin zellii, devredilen lke paras zerinde yne-
tim devredilen devlete ait olmasna ramen, lkenin egemenliinin dev-
reden devlete bal kalmasdr. Bu ynetim devri kimi zaman belirli bir
para karl yaplmaktadr. O zaman kimi yazarlar bu durumu kiralama
olarak deerlendirmektedir (rnein: S.L. Meray, Cilt I, s. 349; S. Toluner,
s. 294-295). Ancak, ynetim devrinin herhangi bir deme yaplmadan, salt
siyasal, ekonomik ve stratejik nedenlerle yapld durumlarla da kar-
lalmaktadr.
Daha ok eski dnemlerde karlalan bu kuruma az sayda da olsa
20. yzylda da rastlanmaktadr. rnein, Sovyetler Birlii'nin 10.2.1947
tarihli Paris Bar Andlamas (mad. 4) ile Finlandiya'nn Parkkala bl-

55
gesini ylda 5 milyon Finlandiya mark karlnda 50 yl iin kiralad-
na tank olunmaktadr (bkz. Ch. Rousseau, Tome III, s. 37). Ancak, Sov-
yetler ile Finlandiya arasnda yaplan 19.9.1955 tarihli bir andlama ile
bu rejime son verilmitir. Buna karlk, ingiltere'nin 1898 Pekin Andla-
mas ile in'den ynetimini 99 yl iin devrald Hong-Kong (bkz. I.L.M.,
1984, vol. 23, s. 1367) ile A.B.D.'nin 18.11.1903 tarihli Hay-Bunau Varilla
Andlamas ile balayarak Panama'dan sresiz olarak ynetimini devral-
d Panama Kanal Blgesi (metin iin bkz. C.-A. Colliard; Droit inter-
national et histoire diplomatique, Paris, 3eme ed., 1955, s. 112-115) zerin-
deki ynetimleri bugn de srmektedir. Fakat ingiltere ile in Halk
Cumhuriyeti arasnda 26.9.1984 tarihinde parafe edilen yeni bir andlama
ile Hong-Kong'un 30.6.1997 ylnda in'e devredilmesi gerekmektedir (bil-
gi ve metin iin bkz. I.L.M., 1984, vol. 23, s. 1366-1387). Yine, A.B.D. ile
Panama arasnda 7.9.1977 tarihinde imzalanan yeni andlamalar ile, ta-
rafszlatrlmas kouluyla, A.B.D. Kanal Blgesindeki tam egemenliin
2000 ylnda Panama'ya gemesini kabul etmitir (metinler ve ekleri iin
bkz. I.L.M., 1977, vol. 16, s. 1021-1098. Panama kanalna ilikin bu andla-
malarn onay belgeleri deiimi iin bkz. I.L.M., 1978, vol, 17, s. 817-835).

Osmanl tarihinde de birok ynetim devri rnei ile karlalmak-

tadr. Bunlarn en nemlilerinden biri 18.7.1878 tarihli Berlin Andlamas
(mad. 25) ile Bosna ve Hersek'in Avusturya'nn ynetimine braklmas-
dr (metin iin bkz. N. Erim, Metinler, s. 413-414). Yine, 4.6.1878 tarihli
bir andlama ile Osmanl mparatorluu Kbrs'n ynetimini ingiltere'ye
brakmtr (metin iin bkz. N. Erim, Metinler, s. 401 vd.). Aslnda bu y-
netim devirleri belirli srede anlan lkelerin Osmanl mparatorluu'n-
dan koparlarak Avusturya ve ingiltere'ye balanmalarnn balangc ol-
mutur.
Daha ok devletlerin lkesel yetkisine bir kuraldlk olarak deer-
lendirilmesi gereken ve bir devletin kendi lkesi dnda lkesel yetki
kulland bir baka durum da, bir lkede su ileyip komu bir devlet
lkesine kaan sulularn izlenmesine ilikin olarak ortaya kmaktadr.
Saylar az da olsa kimi yazarlarn byle durumlarda bir devletin yapla-
geli niteliinde izleme hakk (right of hot pursuit; droit de poursuite;
Recht zur Nacheile) bulunduunu ileri srmelerine karlk (rnein,
Hershey, "Incursions into Mexico and the doctrine of hot pursuit", A.J.LL.,
1919, s. 557 vd.), bugnk yazarlarn hemen hemen t m bu gr kara
lkesi bakmndan reddetmektedir (rnein bkz.: N.M. Poulantzas, The
right of hot pursuit in international law, Leyden, 1969, s. 9-35; J. Charpen-
tier, "Existe-t-il le droit de site?", R.G.D.I.P., 1961, s. 301-316; Ch. Rous-
seau, Tome III, s. 285). Uygulama incelendiinde, birka durum dnda,
devletlerin bir komu devletin kara lkesinde byle bir izleme eylemini

56
genellikle nceden yaplan andlamalara gre y a da k o m u devletin izni
zerine kullandklarn gstermektedir. rnein, T.C.'nin komu lkeler-
d e i z l e m e h a k k n k u l l a n a b i l m e s i k o n u s u n d a k a b u l e d i l e n 3.9.1986 t a r i h v e
3310 s a y l y a s a d a , a n l a n e y l e m i n " i l g i l i k o m u l k e ile T . C . H k m e t i
arasnda varlacak m u t a b a k a t erevesinde" gerekletirilmesini ngr-
m e k t e d i r ( b k z . R.G., 10.9.1986).

B. D e v l e t i n kiisel yetkisi
(Personal jurisdiction; competence personnelle; Personalhoheit)

Kaynaka:

Trke: 1. Unat, Nottebohm Karan ve Tabiiyetin. Gereklii lkesi, Anka-

ra, 1966; A S. Bilge, Tebaann Yabanc Memleketlerde Diplomatik Himayesi,
Ankara, 1953; .. Akipek, "lkedlk", A..H.F.M., Cilt XXIV, Say 1-4,
s. 27 vd.; G. kn, "Sulularn adesinde Vatandaln Tesbiti", S.B.F.D.,
Cilt XXII, Say 3, s. 153-156; S. Dnmezer ve S. Erman, Nazari ve Tatbiki
Ceza Hukuku, istanbul, 1976, 7. bas, Cilt 3, s. 368-562; D. Tezcan, Ulus-
lararas Ceza Hukuku Ders Notlar, Ankara, 1983, Teksir, zellikle s. 5-11;
R. Aybay, Yurttalk (Vatandalk) Hukuku, Ankara, 1982, zellikle s. 1-76;
E. Nomer, Vatandalk Hukuku Dersleri, istanbul, 1987, 7. bas; N. Uluocak,
Trk Vatandalk Hukuku, istanbul, yeni bas, 1986; E. Nomer, Devletler
Hususi Hukuku, istanbul. 1982, 2. bas, zellikle s. 125-215 ve 325-364; I.
Unat, Trk Vatandalk Hukuku (Metinler-Mahkeme Kararlar), Ankara,
1966; T. aa, Deniz Ticaret Hukuku, istanbul, 1982, 6. bas, Cilt I, zellikle
s. 37-115; T. Kalpsz, Deniz Ticaret Hukuku, Ankara, 1971; T. aa, Hava
Hukuku, istanbul, 1963, Cilt I; T. Arat, Ticaret irketlerinin Tabiiyeti, An-
kara, 1970 (doktora tezi).
Yabanc dil: R. Pinto, "Les problemes de nationalite devant le juge inter-
national", A.F.D.I., 1963, s. 361 vd.; F.M. Fay, "La nationalit des navires
en temps de paix", R.G.D.I.P., 1973, s. 1000-1078; H.F. van Panhuys, The
rle of nationality in international law. Leyden, 1959; I. Brownlie, "The
relations of nationality in public international law", B.Y.I.L., 1983, s. 284-364:
P. Weis, Nationality and Statelessness in international law, London, 1956;
F. de Castro, "la nationalite, la double nationalite et la supranationalite",
R.C.A.D.I., 1961-1, s. 521-634; R. Nys, "La nationalite des aeronefs",
R.D.I.L.C., 1963, s. 105-125; Y. van der Mensbrugghe, "Reflexions sur la
definition du navire dans le droit de la mer", Actualites du droit de la
mer, Paris, 1973, s. 62-75; T.K. Thommen, Legal status of government
merchant ships in international law, The Hague, 1962; M. Mc Dougal, E.
Burke and Lasic, "Maintenance of public order at sea and the nationality
of ships", A.J.I.L., 1960, s. 25-116; B. Vitanyi, "L'immunit des navires
d'Etat", N.I.L.R., 1963, s. 33-61 ve 156-177; R. Erge, La competence extra-
territoriale l a Iumiere du contentieux sur le gazoduc Euro-Siberien,
Bruxelles, 1984.

Devletin lkesi dnda yetkileri yalnzca lkesel yetkisini kullanmas

ile s n r l d e i l d i r . B a k a b i r d e y i l e , b i r d e v l e t i n l k e s i d n d a k u l l a n a -

57
ca yetkiler bu devletin kamu gcnn bir blmn ya da t m n
lkesi dna tamasn ve orada birtakm konularda fiilen egemen olma-
sn gerektirmemektedir. Devlet kendisine hukuksal balarla bal bulu-
nan kiiler ve aralar zerinde de kamu gcn oralara kadar gtrme-
den lke dnda birtakm yetkilere sahip olmay srdrmektedir. Devle-
tin lke dndaki bu kiisel yetkisinin ana dayana uyrukluk badr.
Ancak, kurald olarak bir devletin uyrukluk ba dnda da lkesi d-
nda birtakm kiisel yetkiler kullanmas sz konusu olmaktadr. Yine,
bir devletin uyrukluk bana benzer kimi balarna dayanarak, birtakm
aralar zerinde lkesi dnda kiisel yetkilerini kullanmas kabul edil-
mektedir. Bu veriler erevesinde, nce, devletin kiisel yetkisinin ana
dayana olan uyrukluk konusu ele alnacaktr. Sonra, devletin uyrukluk
bana bal olarak lkesi dnda kulland kiisel yetkilerinin uygulan-
ma alanlarna gz atlacaktr. Son olarak da, devletin uyrukluk bana
bal olmayan lke-d kiisel yetkileri sorunu incelenecektir.

a) Uyrukluk (tabiiyet)
(nationality; nationalite; Staatsangehrigkeit)

U.A.D.'nm Nottebohm Davas'na ilikin 6.4.1955 tarihli kararnda be-

lirttii gibi, "Devletlerin uygulamalarna, hakemlik ve yarg kararlarna
ve retisel grlere gre uyrukluk, temelinde bir toplumsal ballk ol-
gusu, karlkl hak ve grevlerle birlikte gerek bir varlk, kar ve duygu
dayanmas yatan bir hukuksal badr" (C.I.J., Recueil, 1955, s. 23).

i) Uyrukluk konusunda devletin yetkisinin nitelii

Uygulanan uluslararas hukuk bir devletin uyrukluunu elde etme ve

kaybetme konusundaki yetkinin ilke olarak bu devlete ait olduunu kabul
etmektedir. Bylece, aksine bir andlama bulunmadka her devlet uy-
rukluunu kazanma ve kaybetme koullarn kendi ulusal yasalar ile d-
zenleme hakkna sahiptir (rnein: Alman-Amerikan K a r m a Komisyonu-
n u n William MacKenzie Davas'na ilikin 30.10.1925 tarihli hakemlik ka-
rar, R.S.A., vol. VI, s. 289; U.A.D.'nn 6.4.1955 tarihli Nottebohm Davas
karar, C.I.J., Recueil, 1955, s. 20, 23. Tzel kiilerle ilgili olarak U.A.D.'nn
5.2.1970 tarihli Barcelone Traction Davas karar, C.I.J., Recueil, 1970, s.
34-35). Baka bir deyile, ilke olarak, uyrukluk konusu bir devletin mn-
hasr yetkili olduu alanlardan biridir. Ancak, devletlerin kimi andla-
malarla bu yetkilerini belirli sreler ve belirli kiiler iin snrladklar
durumlarla da karlalmaktadr. Nitekim, bir lke parasnn el dei-
tirmesi durumunda ilgili devletlerin lke halkna bir sre iin uyrukluk
seme hakk ya da eski adyla hakk- hyar (right of option; droit d'option;

58
Optionsrecht) tandklar grlmektedir. Bu konunun ayrntlar devlet-
lerin ardl (halef) olmalar sorunu erevesinde III. Kitapta ele alnacaktr.

Bir devletin uyrukluk konusundaki bu mnhasr yetkisinin tek snr

ok uyrukluk durumunda ortaya kmaktadr. Geri, bireylerle ilgili ola-
rak, bir kiinin ifte uyruklua (dual nationality; double nationalite;
Doppelite Staatsangehrigkeit) ya da birden ok uyruklua ayn anda sa-
hip olmasna, bu uyrukluklar tanyan devletler kabul ettii srece, her-
hangi bir engel yoktur. Ancak, byle bir bireyin bu devletlerden birinin
diplomatik korumasna girip uluslararas bir dava erevesinde hakla-
rnn korunmas yoluna gidilmesi sz konusu olursa, o zaman bu kii ile
onu diplomatik korumasna alan devlet arasnda "gerek" (genuine; effec-
tif; echt) bir uyrukluk bamn bulunmas aranmaktadr. .Nitekim, U.A.D.
6.4.1955 tarihli Nottebohm Davas kararnda, Alman ve Liechtenstein uy-
rukluunu ayn zamanda tayan bir kiinin Liechtenstein Hkmetince
diplomatik korumaya alnp Guatemala'ya kar dava almas zerine,
Liechtenstein'm bu davrannn ancak anlan devlet ile birey arasnda
gerek bir uyrukluk bann var olmas durumunda geerli olacan ka-
bul etmitir (C.I.J., Recueil, 1955, s. 23). Divan'n uyrukluun gereklii-
nin aratrlmasnda aadaki verilerin anlaml olduunu kabul ettii
grlmektedir: Srekli oturma yeri (habitual residence; domicile), ilgili
kiinin karlarnn merkezi, aile balarnn yeri, kamu yaamna katl-
d yer, kiisel olarak ve ocuklarna alad ballk gsterilen l-
ke, yakn gelecekteki niyetlerinin ve faaliyetlerinin merkezi, geleneklerini
ve yaama biimini benimsedii lke, uyrukluktan doan haklarn kul-
land ve ykmllklerini yerine getirdii lke (bkz. C.I.J., Recueil,
1955, s. 22-26).

Ticari ortaklklar gibi bir devletin uyrukluuna sahip tzel kiilerin

sermayesindeki pay sahiplerinin baka uyrukluktan olmalar durumunda
da, U.A.D.'nn tzel kiiliin uyrukluunun esas alnacan ve yalnzca
ortakln uyruunda bulunduu devletin diplomatik koruma yetkisini
kullanabileceini kabul ettii grlmektedir (U.A.D.'nn 5.2.1970 tarihli
Barcelona Traction Davas'na ilikin karar: C.I.J., Recueil, 1970, s. 42, 46
ve 49). Ancak, Divan tzel kiilerin uyrukluunda da, her ne kadar ulus-
lararas hukukta kesin ltler saptanmamsa da, "gerek" uyrukluk ba-
nn bulunmas gereini ilke olarak kabul etmektedir (C.I.J., Recueil,
1970, s. 42).

ii) Devletin uyrukluundan yararlananlar

Bir devletin uyrukluuna i hukuk kiiliine sahip deiik birimler

ile gemiler ve hava aralar sahip olabilmektedir.

59
 a hukuk kiileri
Bireyler (gerek kiiler)
(natural persons; personnes physiques; Einzelpersonen)

Devletler mnhasr yetkilerine giren bu konuda ok deiik ltlere

gre bireylere uyrukluklarn vermektedirler. Uygulamada rastlanan iki
temel lt unlardr: i) Doum yeri lt (Jus soli); ii) kan ba lt
(Jus sanguinis). Kimi devletler yalnzca bu ltlerden birine gre uy-
rukluklarn verirken, kimileri de bu ltlerden karma bir lt olutur-
maktadr. Ayrca, devletlerin birtakm kiileri, evlenme, telsik (naturali-
zation; naturalisation; Naturilisierung) gibi deiik nedenlerle, yukarda
belirtilen doum yeri ve kan ba ltlerini aramadan, kendi uyruklarna
kabul ettikleri grlmektedir.

Trk mevzuatna gre Trk yurtta olma koullar 11.2.1964 tarih ve

403 sayl yasayla dzenlenmektedir (metin iin bkz. R.G., 22.2.1964, say
11638. Anlan yasann kimi maddeleri 13.2.1981 tarih ve 2383 sayl yasa
ile birtakm deiikliklere uramtr: metin iin bkz. R.G., 17.2.1981, Say
17254). Deiiklie uram biimiyle anlan yasann doumla ilgili 1.
maddesi yledir: "Trkiye iinde veya dnda Trk babadan olan ya da
Trk anadan doan ocuklar doumlarndan balayarak Trk vatanda-
drlar". Ayn yasann doum yeri ile ilgili 4. maddesi de yledir: "Tr-
kiye'de doan ve vatandaln ana ve babasndan doumla kazanamayan
ocuklar doumlarndan balayarak, Trk vatandadrlar". B t n bu ko-
nular ve Trk yurttaln kazanmann teki yollar ve koullar ulus-
lararas zel hukuk tarafndan incelenmekte olup, okuyucuyu anlan bilim
dalndaki yaptlara gndermekle yetineceiz.

Tzel kiiler (hkm ahslar)

(corporations, personnes morales, juristiche Personen)

Tzel kiiler, ya bireylerin belirli bir amaca ynelik olarak birle-

mesi sonucu, ya da kimi mallarn belirli bir amaca tahsis edilmesi sonucu
oluan hukuk kiileridir. Uygulanan hukuk, tzel kiileri, zel hukuk t-
zel kiileri (ticaret ortaklklar, dernekler, vakflar, vb.) ve kamu hukuku
tzel kiileri (rnein; niversiteler, yerel ynetimler, kamu kurumlar
gibi) olarak ikiye ayrmaktadr.

Her devlet kendi hukuk dzeninde tzel kiilie sahip olma koul-
larn kendi saptamaktadr (rnein, Trk Medeni Kanunu, mad. 45). Bu
konuda zel hukuk tzel kiileri bakmndan uluslararas uygulamada rast-
lanlan temel ltler unlardr: i) Tzel kiiliin merkezi (head-office,
siege social, Sitz); ii) yneticilerinin, ye ya da ortaklarnn uyruu; iii)

60
denetimi elinde tutan merkezin uyruu; iv) sermayenin bulunduu yer;
v) kurulu yeri (bkz. T. Arat, Ticaret irketlerinin Tbiiyeti, Ankara,
1970, doktora tezi, s. 63 vd.). H e r devlet bu temel ltlerden birine ya da
birkana gre zel hukuk tzel kiilerine uyrukluunu vermektedir. zel
hukuk tzel kiilerinin uyrukluu konusu da uluslararas zel hukukun
inceleme alanna girmektedir. Uygulanan uluslararas hukuk, ilke olarak,
bu ltler konusunda devletlerin yetkisine herhangi bir snrlama getir-
memekle birlikte, UA.D. 5.2.1970 tarihli Barcelona Traction Davas'na
ilikin kararnda, ok-uluslu ticari ortaklklar (multinational corporations;
societes commereiales multinationales; vieler (multinationaler) Gesellsc-
haften) ile ilgili olarak diplomatik koruma k u r u m u n u n altrlmas du-
rumunda, ticari ortaklklarn merkezinin bulunduu ve faaliyetlerinin
yneltildii lke devletinin uyrukluuna stnlk tanmaktadr (C.I.J.,
Itecueil, 1970, s. 42 ve 49).

Bir devletin kamu hukuku tzel kiilii tanyaca ynetim birimle-

rinin yerine getirmesi gereken koullar da kendisinin saptama hakk
vardr. Kamu hukuku tzel kiilii koullar ynetim h u k u k u n u n (idare
hukuku) inceleme alanna girmektedir. Ancak, bir devletin kamu hukuku
tzel kiilerinin herhangi bir yabanc uyrukluk sorunu sz konusu ol-
mayp, uluslararas hukukta kimi zaman onlarn faaliyetlerinin devlet
organnn faaliyetleri olarak m, yoksa zel kiilerin faaliyetleri olarak
m deerlendirilmesi sorunu ile karlalmaktadr. Bu da bizi nceden
incelediimiz devletin dokunulmazl ve bakl konusu ile ileride
III. Kitapta inceleyeceimiz devletin uluslararas sorumluluu konusuna
gtrmektedir.

(3. Gemiler ve hava aralar

(slips and aircraft; navires et aeronefs; Schiffe und Luftfahr-
zeuge)

Gemiler
(ships or vessels; navires; Schiffe)
Uygulanan uluslararas hukukta btn durumlar iin geerli olan bir
gemi tanm yaplmamtr. Ancak, kimi andlamalarda bunlarn amalar
erevesinde geminin tanmlanmas yoluna gidilmitir (rnein, 25.8.1924
tarihli Konimentoya Mteallik Baz Kaidelerin Tevhidi Hakkndaki Mil-
letleraras Brksel Szlemesi, mad. l / d ; R.G., 22.2.1955, say 8937). Ulu-
sal hukuklarda da gemi tanmna ok az rastlanmaktadr (rnein, Hol-
landa Ticaret Yasas, mad. 309; 1894 tarihli ngiliz Merchant Shipping
Act, sect. 742 gibi. Bkz. T. aa, Deniz Ticaret Hukuku, stanbul, 1982, 6.

61
bas, Cilt I, s. 37-38). retide geminin tanmlanmasnda kabul edilen te-
mel e, b u n u n suda hareket ettirilebilen ve kendi bana ynlendirilebi-
len bir ara olmasdr (rnein, G. Gidel, Tome I, s. 65-66). Anlan araca
hareket veren g sisteminin (rnein, motorun) aracn bir parasn
oluturup oluturmamasnn herhangi bir nemi olmad genellikle kabul
edilmektedir. Bu erevede, insann hareket ettirebildii ve yn verebil-
dii basit bir tekneden nkleer g ile ileyen denizaltya kadar btn
deniz aralar gemi tanm iine girmektedir. Buna karlk, suda yzme-
lerine ramen kendi olanaklar ile hareket ettirilmeyen ve ynlendirile-
meyen yzer yk depolar (docks flottants), denizde petrol ve maden
kartma tesisleri, batk gemiler ve kalntlar, henz tamamlanmam ve
kendi olanaklar ile yzdrlemeyen gemiler hukuksal bakmdan gemi
statsnden yararlanamamaktadr. Bu durumda bile, zellikle teknoloji-
nin ilerlemesine bal olarak, birtakm aralarn gemi niteliine sahip
olup olmadklar tartma konusudur. rnein, daha ok havadan yarar-
lanarak hareket eden deniz uaklarnn (hydravions) genellikle uak ni-
teliinin kabul edilmesine karlk, havadan yararlanmakla birlikte s-
rekli su yzeyinde hareket eden aeroglisseur t r aralarn gemi stat-
snden yararlanp yararlanamyacaklar tartmaldr. Yine, suda hareket
edebilen ve insan tarafndan ynlendirilen uzaktan denetimli aralarn
gemi niteliklerinin saptanmas da birtakm ek eleri gerektirir grn-
mektedir. Nitekim, yalnzca patlayc madde tamaya yarayan fakat suda
hareket eden ve uzaktan ynlendirilen roketlerin bir gemi olarak nitelen-
dirilmesi olana yoktur.

Uluslararas hukukta tek bir gemi tanm yaplamamas nedeniyle,

her devlet bir gemiden ne anladn kendisi belirleme yoluna gidebil-
mektedir. Bylece, uluslararas retide kabul edilen kendi olanaklar ile
hareket ettirilebilen ve ynlendirilebilen bir ara olma ltne, devlet-
lerin ek baka ltler ekledii de gzlenmektedir. rnein, 29.6.1956 ta-
rih ve 6762 sayl Trk Ticaret Kanunu'nun 816. maddesinin 1. fkras ge-
miyi yle tanmlamaktadr:

"Tahsis edildii gayeye uygun olarak kullanlmas, denizde hare-

ket etmesi imknna bal bulunan ve pek kk olmyan her
tekne gemi saylr" (R.G., 9.7.1956, say 9353).

Grlecei gibi, Trk Ticaret Yasas gemi nitelii tanmak iin, hareket
yetenei dnda, amacna uygun kullanlma ve pek kk olmama gibi
ek ltler de getirmektedir.
Ancak, Trk mevzuatnda da, uygulanan uluslararas hukukta rast-
lanan, deiik amalar erevesinde deiik gemi tanmlar ile karlal-
maktadr. Nitekim, 10.6.1946 tarih ve 4922 sayl Denizde Can ve Mal Ko-

62
r u m a Hakknda Kanun'un 1. madde A bendine gre, "Denizde krekten
baka letle yola kabilen her araca, ad, tonlitosu ve kullanma amac
ne olursa olsun gemi denir" (R.G., 14.6.1946, Say 6333). Yine, 854 sayl
Deniz Kanunu'nun 1. maddesi 3. fkrasnda, "bu kanunun uygulanma-
snda, sandal, mavna, at, salapurya gibi olanlar da gemi saylr" denil-
mektedir (R.G., 29.4.1967, Say 12586).
Tanmnda karlalan zorluklara ramen, uluslararas hukukta ge-
milerin bir devletin srekli yetkisi altnda bulunmas zorunluluu vardr.
Zira, kara tat aralarnn her zaman bir devlet lkesinde bulunmalarna
bal olarak genellikle bulunduklar devletin lkesel yetkisi altnda ilem
grmelerine karlk, gemiler ve hava aralar hibir devletin yetki ala-
nna girmeyen uluslararas alanlardan gemek zorundadr. Yine, baka
devletlerin lkelerinden geileri srasnda gemilere, ileride isular ve
karasularnn incelenmesi erevesinde greceimiz gibi, kara tat ara-
larndan deiik ilemler yaplmaktadr. Dolaysyla, gemiler ve hava
aralar iin, daha ok tantc bir ilevi olan plaka ve ruhsat gibi belge-
lerle yetinilmemekte ve belirli bir devletle srekli bann kurulmas yo-
luna gidilmektedir. Bir gemi ile srekli yetkisi altnda bulunduu devlet
arasnda kurulan bu hukuksal baa geminin uyrukluu (ship's nationality;
nationalite du navire; Staatszugehrigkeit des Schiffes) denilmektedir. Uy-
gulanan uluslararas hukuk, zellikle ak denizde gemilerin kural olarak
uyruunda olduklar devletin mnhasr yetkisi altnda bulunduklarn
dorulamaktadr (rnein: 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi, mad. 6;
1982 B.M.D.H.S., mad. 92).
Uygulanan uluslararas hukukta b t n devletlerin kendi uyruunda
gemi seyrettirme hakk bulunduu kabul edilmektedir (rnein bkz.: 1958
Cenevre K.B.B.S., mad. 14/1; 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi, mad. 4;
1982 B.M.D.H.S., mad. 17 ve 90). Baka bir deyile, denize kys olan dev-
letler yannda denize kys olmayan devletler (land-locked States; Etats
sans littoral; die vom Meer abgeschlossenen Staaten oder Binnenstaaten)
de kendi uyrukluunu tayan gemiler seyrettirme hakkna sahiptir.
Her devlet hangi koullar yerine getiren gemilere uyrukluunu ve-
recei konusunda serbesttir. Devletin bu konudaki mnhasr yetkisi gerek
andlamalarla (rnein: 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi, mad. 5/1;
1982 B.M.D.H.S., mad. 91/1) gerekse uluslararas hakemlik kararlaryla (r-
nein .Kolombiya ile A.B.D. arasndaki Montijo Davas'na ilikin 26.7.1875
tarihli hakemlik karar. Metin iin bkz.: A. de La Pradelle et N. Politis,
Recueil des arbitrages internationaux, Paris, Tome III, 1954, s. 651-668)
dorulanmaktadr. Ancak, zel kiilerle olduu gibi gemiler konusunda
da, bu uyrukluk bann gerek olmas aranmaktadr. Nitekim, gerek 1958
Cenevre Ak Deniz Szlemesi (mad. 5/1) gerekse 1982 B.M.D.H.S. (mad.

63
91/1), gemi ile ilgili devlet arasnda gerek bir ba bulunmas gerektiini
aka bildirmektedir. Bu yolla bir lde "hileli bayrak" (flags of con-
venince; pavillons de complaisance; billiger Flaggen) durumlar nlen-
meye allmaktadr. "Hileli bayrak" ile bir geminin, vergi avantajlar,
altrma koullarndaki avantajlar vb. nedenlerle, gerek balar olan
devletten baka devletlerin uyruunu tamas durumu kastedilmektedir.
Ancak, uluslararas hukuk bir gemiye uyrukluunu tanma hakkn dev-
letlerin yetkisine braktndan, bir devletin en esnek koullarla uyruk-
luunu verdii gemiler zerinde belirli birtakm denetim yetkilerini kul-
lanmas yoluyla, ilgili gemi ile bu devlet arasnda gerek bir ban var-
lnn kantland genellikle kabul edilir grnmektedir (Ch. Rousseau,
Tome IV, s. 292). Bununla birlikte, B.M. Deniz Hukuku Szlemesinin
(mad. 94) ilgili devletin bu konudaki ykmllklerini ilk kez ayrntl
bir biimde saymak suretiyle devletin gemi zerinde bu konudaki dene-
timini arttrmaya ve bylece gerek uyrukluk ban salamaya alt
izlenmektedir.

te yandan, uygulanan uluslararas hukuk bir geminin birden ok

devletin uyrukluundan yararlanmasn yasaklamaktadr (rnein: 1958
Cenevre Ak Deniz Szlemesi, mad. 6/1; B.M.D.H.S., mad. 92/1). By-
lece, bir geminin gerekten sahip deitirmesi ya da sicil deitirmesi du-
rumlar dnda, yolculuk srasnda, ister ak denizde, ister bir devletin
karasularnda, isterse bir limanda olsun, u y r u u n u gsteren bayra de-
itirmeyecei kabul edilmektedir. Bu kurala aykr davranan bir gemi-
nin hibir devletin uyrukluunu ileri sremeyecei ve uyruksuz gemi
ilemi grecei bildirilmektedir (rnein: 1958 Cenevre Ak Deniz Sz-
lemesi, mad. 6/2; B.M.D.H.S., mad. 92/2).

Her devlet, uyrukluuna sahip olacak gemilerin kendi lkesindeki ka-

yt (tescil) koullarn ve bayran ekme hakkndan yararlanma koul-
larn saptamada serbesttir (rnein: 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi,
mad. 5; B.M.D.H.S., mad. 91). Devletler bu koullan yerine getiren gemi-
lerine ilgili belgeleri verirler. Uygulamada bir geminin uyrukluu, ta-
d bayrak (flag; pavillon; Flagge) ve bunu kantlayan kayt (tescil) bel-
gesi (certificate of registry or sea-letter; certificat de nationalite ou acte
de francisation; Schiffszertifikat) ile belli olmaktadr. Trk mevzuatnda
anlan kayt belgesi, dnemlere ve yasalara gre, deiik adlar almtr.
Osmanllar zamannda nceleri "sened-i bahr", sonra "Sancak berat"
(1864 tarihli Ticaret Kanunu) ve Cumhuriyet dneminde ise "gemi tas-
diknamesi" (1929 ve 1956 tarihli Ticaret Kanunlar) adlar kullanlmtr.
Geminin kaytl olduu devlet genel olarak "tescil devleti" (State of
registry; Etat d'enregistrement; Staat des Schiffsregistrierungs) ve bay-
ran tad devlet de "bayrak devleti" (flag State; Etat du pavillon;

64
Flaggen-Staat) olarak anlmaktadr. Kimi devletler, ayrca, gemilerine
ilikin i hukuksal ve ynetsel sorunlarda yetkili i organ belirlemeye
yarayan bir "balama liman" (port of registry; port d'attache) saptamak-
ta ve bunu da belgelendirmektedir. Bundan baka, gemicilerin listesi ge-
mi belgeleri arasnda yeralmaktadr.

Trk mevzuatnda, 29.6.1956 tarihli ve 6762 sayl Ticaret K a n u n u ' n u n

823. maddesine gre, bir geminin Trk uyrukluundan yararlanabilmesi
iin Trk yurttalarnn mal olmas gerekmektedir (R.G., 9.7.1956, Say
9353). Bir devletin bayran ekme hakk ve koullar deniz ticaret hu-
kukunun inceleme alanna girdiinden, Trk mevzuat ile ilgili ayrntl
bilgiler iin bu uzmanlk dalna bavurulmas uygun olacaktr.

Hava aralar (hava gemileri)

(aircraft; aeronefs; Luftfahrzeuge)

Uluslararas hukukta gemi tanmnn zorluuna karlk, hava arac

ya da hava gemisi tanm ok daha kolaydr. Bu terim ile havann kaldr-
mas sonucu havada ykselen ve hareket edebilen b t n aralar kaste-
dilmektedir (rnein, bkz.: C. Bilsel, Milletleraras Hava Hukuku, istan-
bul, 1948, s. 195-199; B. Cheng, The law of international air transport,
London, 1962, s. 111). Nitekim, 14.10.1983 tarih ve 2920 sayl Trk Sivil
Havaclk K a n u n u ' n u n 3. madde b) fkras da hava arac olarak "havala-
nabilen ve havada seyredebilme kabiliyetine sahip her trl arac" bil-
dirmektedir (R.G., 19.10.1983, Say 18196). Bylece, hava arac terimi,
bata uaklar olmak zere her trl balon, helikopter, planr ve deniz
uan kapsamaktadr (rnein, 7.12.1944 tarihli ikago Uluslararas Si-
vil Havaclk Szlemesi, H eki, aktaran C. Bilsel, a.g.y. (Hava), s. 197-198).

Hava aralar da, gemiler iin geerli olan nedenlerle, bir devletin
srekli yetkisi altnda bulunmak zorunda olup, bir uyruklua sahiptir.
Uygulanan uluslararas hukuka gre hava aralar kayt edildikleri dev-
letin uyruunda bulunmaktadr (1944 ikago Uluslararas Sivil Havaclk
Szlemesi, mad. 17: R.G., 12.6.1945, Say 6029).

Her devlet hava aralarnn uyrukluundan yararlanabilmesi iin ge-

rekli olan koullar saptama konusunda serbesttir (1944 ikago Uluslar-
aras Sivil Havaclk Szlemesi, mad. 19). Uygulanan uluslararas hu-
kukun bu konuda getirdii tek snrlama, bir uan yalnzca bir tek uy-
ruklua sahip olmas konusundadr (1944 ikago Sivil Havaclk Szle-
mesi, mad. 18). Ancak bu, bir tek uyrukluk tanmak kouluyla, devletlerin
ortak havaclk iletmeleri kurmalarna engel deildir (1944 ikago Sivil
Havaclk Szlemesi, mad. 77-79).

65
 Uygulamada devletler kural olarak kendi yurttalarnn sahibi olduu
hava aralarna uyrukluklarn vermektedir. Trk Sivil Havaclk Kanu-
nu'nun 3. madde d) fkras "mlkiyeti Trk Devletine veya kamu tzel
kiilerine veya Trk vatandalarna ait aralar" Trk hava arac olarak
kabul etmektedir (ayrca bkz. ayn yasa, mad. 49). Devletler uyruklu-
unda bulunan hava aralarn bir kte kayt etmektedirler. Bylece,
bir hava aracnn kaytl olduu devlet de "tescil devleti" (State of registry;
Etat d'enregistrement; Eintragungsstaat) olarak anlmaktadr. Tescil dev-
leti hava aracnn uyrukluunu bir tescil belgesi (certificate of registra-
tion; certificat d'enregistrement) ve hava aracnn zerinde yeralan ve
Trke "marka" denilen bir uyrukluk iareti (nationality mark; marque
de nationalite; Eintragungszeichen) ile kantlamak zorundadr.

b) Devletin uyrukluk bandan kaynaklanan lke dndaki kiisel

yetkileri
Yukarda belirlediimiz koullar erevesinde bir devletin uyruklu-
unu kazanan kiiler ve gemiler ile hava aralar, gerek baka devletler
lkelerinde gerekse uluslararas alanlarda, bu uyruk devletinin birtakm
yetkileri altnda bulunmaktadr. Bunlarn belli ballar yledir:

i) Kiilerle ilgili olarak

Bireylerin kiisel (ahsi) statleri konusunda

(personal status; statut personel)
Yabanc bir devlette bulunan belirli bir devletin yurttalarnn kiisel
statsn belirleyen hukuksal yetenei (hak ve fiil ehliyeti) (rnein, er-
gin olmama ve eitli ehliyetsizlik durumlar gibi), medeni durumu (r-
nein, evli ya da bekar olmas gibi) ve evlatlk ilikileri gibi hukuksal
durumlar uygulamada genellikle uyruk devletinin yasalarna bal ola-
rak deerlendirilmektedir. Nitekim, 20.5.1982 tarih ve 2675 sayl Millet-
leraras zel Hukuk ve Usul H u k u k u Hakknda Kanunumuzun yasalar
atmasyla ilgili deiik maddeleri bu gibi konularda kiinin ulusal hu-
kukunun uygulanmasn ngrmektedir (rnein, mad. 8, 10, 12, 16-19:
R.G., 22.5.1982, Say 17701). Sorun uluslararas zel hukukun genellikle
yasalar atmas (kanunlar ihtilaf) ve yabanclar hukuku kurallar er-
evesinde incelendiinden geni bilgi iin bu dala gndermekle yetine-
ceiz.
Bir kiinin kiisel stats ile ilgili durumlarda genellikle onun ulusal
yasalarnn uygulanmasnn kabul, bu hukuksal durumu deerlendirmek
zorunda kalan ulusal yarg organlarnn yetkili olup olmamasn, ilke ola-
rak, etkilememektedir. Nitekim rnein, Milletleraras zel Hukuk ve

66
Usul Hukuku yasamzn 2. ve 26. madde vd. bir yabanc hukukun uygu-
lanmas gerektii durumlarda bile Trk yargcn yetkili klmaktadr.
Bununla birlikte, uygulamada, kimi zaman bir andlama ile lke devleti-
nin yarg yetkisine bu konuda kstlamalar getirildii durumlara da rast-
lanmaktadr. rnein, 1923 Yerleme ve Yarg Yetkisine likin Lozan
Szlemesinin 16. maddesi Trk yarg organlarnn yabanclarn kiisel
statlerine ilikin sorunlara o kiilerin yazl rzas olmadka, bakamya-
can ngrmtr. Ancak bu durum, anlan szlemenin yedi yllk bir
sre iin yaplmas nedeniyle (mad. 20), T.C.'nin ilk yllarnda Szleme
sresinin bitimi ile terk edilmitir.
Bu konulardaki dzenlemelerin genellikle bir devletin kendi yasalar
erevesinde gerekletirilmesi yannda, ender olarak, kimi uluslararas
andlamalarn da kiilerin statsn dzenleyen ulusal kurallarn yabanc
devletlerde uygulanmasn ngrdkleri grlmektedir. rnein, Ergin
Olmayanlarn Vasiliine likin 1902 Szlemesi bu t r andlamalardan
birini oluturmaktadr. Ancak, U.A.D.'nn Ergin Olmayanlarn Vasiliine
likin 1902 Szlemesi Davas'na ilikin 28.11.1958 tarihli kararnda da
belirttii gibi, bu t r ulusal yasalarn teki devletlerde uygulanabilirlik-
lerinde birtakm fiili snrlamalar bulunmaktadr (C.I.J., Recueil, 1958, s.
70-71). Anlan olayda Divan sve'te bulunan bir Hollandal ocuun ei-
tim konusunda korunmas bakmndan ilgili Szleme uyarnca sveli
yarg organlarnn Hollanda yasalarn uygulamalar gerekeceini, ancak
sve ynetsel makamlarnn bu konuda Hollanda yasalarn zel olarak
uygulamalarnn ok zor olduunu kabul etmitir.

Cezai yarg yetkisi konusunda

(Criminal jurisdiction, juridiction penale, Strafgerichtsbarkeit)
Ceza davalarnda genel ilke, suun ilendii lkenin devletinin gerek
uygulanacak yasa ,gerek yarg organlar bakmndan yetkili olmasdr.
Uluslararas ceza hukukunda "lkesellik ilkesi" (principle of territoriality;
Principe de territorialite; Territorialittsprinzip) adyla anlan bu ilke
bugn devletlerce kabul edilen temel ilkeyi oluturmaktadr (bkz. D. Tez-
can, a.g.y. (Territorialite), s. 102). Bununla birlikte, uluslararas hukuk
bir devletin lkesi dnda ilenmi sular bakmndan yasa koymasn ve
yarg yetkisini kullanmasn yasaklamamaktadr. Nitekim, U S.A.D. Lotus
Davas'na ilikin 7.9.1927 tarihli kararnda, bir devletin lkesi dnda ge-
en olaylar nedeniyle lkesinde yarg yetkisini kullanma hakknn yasak-
lanmadn bildirmektedir (C.P.J.I., Serie A, No. 10, s. 18-19). Uygula-
mada da birok devletin, gerek yurttalarnn lke dnda ileyecekleri
sular iin, gerek yabanclarn bu devlet ya da yurttalarna kar ileye-
cekleri birtakm sular iin, cezai yarg yetkilerinin bulunduunu kabul

67
ettikleri gzlenmektedir. rnein, Trk Ceza K a n u n u ' n u n 4. maddesi, ge-
rek Trklerin, gerek yabanclarn, yabanc lkelerde Trkiye'nin gven-
liine, para ve kamu belgelerinin taklidine, resm m h r ve damgalarnda
sahtekarla ilikin sular ile Trk yurttalarnn maduru bulunduu
fuha itme ve kadn ticareti sularnda Trk yarg organlarn yetkili kl-
maktadr (geni bilgi iin bkz. S. Dnmezer-S. Erman, Nazar ve Tatbik
Ceza Hukuku, stanbul, Cilt III, 7. bas, 1976, s. 392-400). te yandan, Trk
yetkili ve grevlilerin yabanc lkelerde ileyecekleri greve bal su-
larda da T r k yarg organlarnn yetkisi kabul edilmektedir. rnein,
Trk Ceza K a n u n u ' n u n 4. madde son fkras memurlarn ve grev ile
yurtdna giden teki kiilerin iledii sular bu ereveye sokarken,
Askeri Ceza Kanunumuzun 5. maddesi grev nedeniyle ya da srasnda
asker kiilerin yurtdnda iledikleri sular Trkiye'de ilenmi saymak-
tadr.
Bylece, kimi ceza davalarna ilikin olarak, bir yandan, suun ilen-
dii lke devletinin lkesel yetkisi ile, te yandan, suu ileyenin ya da
kendisine kar su ilenenin uyruunda bulunduu devletin kiisel yet-
kisi arasnda bir yetki atmas ortaya kmaktadr. Bu t r durumlarda
ilgili verilerin deerlendirilmesi ve sorunlarn zm uluslararas ceza
h u k u k u n u n inceleme alanna girdiinden, burada anlan dala gnderme
yapmakla yetineceiz.

Devletine ballk konusunda

(allegiance, allegeance)
Uluslararas hukuk bir devlet yurttalarnn bu devlete ballklar-
nn sonucu olarak birtakm grevleri bulunduunu kabul etmektedir
(H.F. van Panhuys, The rle of nationality in international law, Leyden,
1959, s. 47). Nitekim, nsan Haklar Evrensel Bildirisi de (mad. 29/1) u
cmleyi iermektedir:
"Her ahsn, ahsiyetinin serbest ve tam gelimesi ancak iinde
yaamasyla m m k n olan toplulua kar vecibeleri vardr" (R.G.,
27.5.1949, Say 7217).
Devlet yurttalarnn kendisine ballklarnn yurtdnda bulunma-
lar durumunda da srmesi konusunda bir beklenti iinde bulunmakta-
dr. Bylece, eitli ulusal yasalar ve yarg organlar kararlar devletlerin
yurttalar zerindeki kiisel yetkisinin devletine ballk ilkesi ereve-
sinde yurtdnda da kullanlabileceini gstermektedir.
Devletlerin bu amala yurtdndaki yurttalar zerinde kendi kii-
sel yetkilerinin srdn kabul ettii konularn banda askerlik grevi
(liability to military service; obligation d'accomplir le service militaire;

68
Militrdienstpflicht) gelmektedir. Yerlemi bir uluslararas uygulamaya
gre, zorunlu askerlik grevi yalnzca uyruunda bulunulan devlete kar-
vardr. Ancak, kimi devletlerin uyruksuzlar (tabiiyetsiz) (Stateless,
apatride, Heimatlos) (rnein, Fransa) ve lkelerinde bulunan kimi ya-
banclar (rnein, Avusturalya), birtakm koullarda, zorunlu askerlik
grevine bal tuttuklar ender durumlara rastlanmaktadr (bkz. Ch.
Rousseau, Tome III, s. 140-141). retide de ikametgah yabanc bir dev-
lette bulunan bireylerin bu devlete zorunlu askeri greve bal t u t u l u p
tutulamyaca tartmalarna ve bu durumdaki bireylerin sivil grev-
lerle grevlendirilebilecei grne rastlanmaktadr (rnein, H.F. van
Panhuys, a.g.y., s. 45-46). Byle bir durumda uyruunda bulunulan dev-
letin kiisel yetkisi ile lkesinde yabanc statsyle bulunulan devletin
lkesel yetkisi arasnda bir atma sz konusu olacaktr.

Devletlerin yurttalarnn kendilerine ballklarn yurtdnda d a

arad ve kiisel yetkerini kulland ikinci konu devlete ahlaksal ba-
llk (sadakat) (loyalty; loyaute; Loyalitt) konusu olmaktadr (I. Paensen,
a.g.y., s. 148). Uygulamada birok devlet, ok deiik llerde olmak
zere, lke dndaki yurttalarnn devlete kar fiillerde (acts disloyal,
actes deloyaux) bulunmalarn yasaklamakta ve cezalandrmaktadr. B u
d u r u m devletlerin ulusal yarg kararlaryla (rnein, ngiltere'de Rex v.
Neumann Davas, Annual Digest and Reports of Public International Law
Cases, 1948, no. 30'dan aktaran H.F. v a n Panhuys, a.g.y., s. 47 ve 119) v e
ulusal yasalaryla ortaya kmaktadr. Nitekim, Trk mevzuatna gre d e
vatana ballkla badamayan eylemler nedeniyle yurttalktan karl-
ma olasl vardr. En bata 1982 Anayasasnn 66. madde 4. fkras (1961
Anayasas, mad. 54), "Hibir Trk, vatana ballkla badamayan b i r
eylemde bulunmadka vatandalktan karlamaz" demek suretiyle, aksi
durumda yurttalktan karlmann gerekleebileceini kabul etmekte-
dir. Ayrca, 11.2.1964 tarih ve 403 sayl Trk Vatandalk K a n u n u ' n u n
25 ve 26. maddeleri 13.2.1981 tarih ve 2383 sayl yasayla getirilen deiik-
liklerle, daha da geniletilmi olarak, vatana ballkla badamayan ey-
lemler nedeniyle Trk yurttalnn Bakanlar Kurulu k a r a n ile kaybet-
tirilmesini ya da yurttalktan karlmay kabul etmekte ve dzenlemek-
tedir (bkz. R.G., 22.2.1964, Say 11638 ve deiiklikler iin R.G., 17.2.1981,
Say 17254). Ancak bu son deiiklik birok eletiriye konu olmaktadr.

Diplomatik koruma konusunda

(diplomatic protection, protection diplomatique, diplomatische Sc-
hutz)
Devletin lke dndaki yurttalar zerindeki kiisel yetkisi, ayrca,
baka devletlerce ya da yurttalarnca zaar grmeleri durumunda onla-

69
r haklarn koruma konusunda da srmektedir. Diplomatik koruma ad
verilen bu hukuk k u r u m u n u n bir devlete iletilebilmesi iin zarar gren
kii ile ilgili devlet arasnda uyrukluk bann varlnn temel alnd
birok uluslararas itihat karar ile aka bildirilmitir (rnein, U.S.A.D.'-
n n Mavrommatis Davas'na ilikin 30.8.1924 tarihli karar: C.P.J.I., Serie
A, No. 2, s. 12). Diplomatik koruma kurumu ayrntlaryla birlikte ulus-
lararas sorumluluk erevesinde III. Kitabmzda ele alnacaktr.

ii) Gemiler ve hava aralar ile ilgili olarak

Gemilerle ilgili olarak

Bir devletin gemileri baka bir devletin lkesine ait olan karasularn-
d a ve isularmda ya da hibir devlete ait olmayan ak denizde bulun-
duklarnda zerinde bu devletin kiisel yetkilerinin etkisi srmektedir.
Bayrak devletinin bu kiisel yetkisinin kapsam iki ana veriye gre dei-
iklik gstermektedir. Birinci ana veri geminin t r ile ilgilidir. kinci
a n a veri ise, geminin bulunduu yere ilikindir.
Gemiler, uygulanan uluslararas hukuk asndan, iki ana snfa ay-
rlmaktadr: i) ticaret gemileri, ii) devlet gemileri (rnein, 1958 Cenevre
K.B.B.S., mad. 18-23; B.M.D.H.S., mad. 27-32).
Ticaret gemisi (merchant ship; navire de commerce; Handelsschiff),
esas grevi ticari amalarla yk ve yolcu tamak olup, zel kiilerin
mlkiyetinde bulunan gemidir. Devlet gemisi (State ship; navire d'Etat;
Staatsschiff) terimi ise, grevine bakmadan, mlkiyeti devlete ait olan
b t n gemileri kapsamaktadr. Ancak, devlet gemileri, yabanc devlet su-
larnda ve ak denizde bal olacaklar hukuksal statleri bakmndan,
alt-snfa ayrlmaktadr: i) ticari amalarla kullanlan devlet gemileri,
ii) sava gemileri, iii) sava gemileri dndaki ticari olmayan devlet ge-
mileri.
Ticari amalarla kullanlan devlet gemileri, devlete ya da bir kamu
kuruluuna ait olup, salt ticaret amac ile kullanlan gemilerdir. Daha
nce devletlerin dokunulmazl ve bakl erevesinde grdmz
gibi, kimi sosyalist devletlerin birtakm itirazlarna ramen, uygulanan
uluslararas hukukta bu tr gemiler tmyle ticaret gemilerinin hukuk-
sal statsne bal bulunmaktadr (rnein: 1958 Cenevre K.B.B.S., mad.
21; B.M.D.H.S., mad. 27-28). Kimi devletler bu konuda daha da ileri gi-
derek, yaptklar ticaret gemisi tanmnda, bu tr gemilerin malikinin
y a da kullanannn devlet olmasn hibir biimde hesaba katmayarak,
dorudan ticaret gemisi olarak niteledikleri de grlmektedir. rnein,
1956 ylnda kabul edilen 6762 sayl Trk Ticaret Kanununda (mad. 816/2),
"denizde kazan elde etme maksadna tahsis edilen ve fiilen byle bir

70
maksad iin kullanlan her gemi, kimin tarafndan ve kimin nam ve he-
sabna kullanlrsa kullanlsn ticaret gemisi saylr" denilmektedir (R.G.,
9.7.1956, Say 9353).
Sava gemileri dndaki ticari olmayan devlet gemileri, devlete ait
olup, ticari amalar dnda kullanlan gemileri belirtmektedir. Bu t r
gemilerin belli ballar unlardr: deniz zabtas gemileri, gmrk koru-
ma gemileri, devlet bakanlarnn gezinti gemileri, kablo gemileri, posta
gemileri, hastane gemileri, vb... Ya dorudan kamu gc kullanma yet-
kisiyle donatlm, ya kamu hizmeti gren, ya da devlet bakanlar gibi
b t n yabanc devletlerde dokunulmazlklardan ve baklklardan ya-
rarlanan kiilerin hizmetinde bulunan bu t r gemiler de, uygulanan ulus-
lararas hukukta byk lde sava gemileri gibi ilem grmektedir (bkz.
rnein: 1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 22; 1958 Cenevre Ak Deniz Sz-
lemesi, mad. 8-9; B.M.D.H.S., mad. 31-32. Ayrca bkz. 10.4.1926 tarihli
Devlet Gemilerinin Muafiyetleri ile lgili Baz Kaidelerin Tevhidi Hak-
knda Milletleraras Szleme: R.G., 22.2.1955, Say 8937).
Sava gemilerine (ships of war; navires de guerre; Kriegsschiffe) ge-
lince, Fransz-Yunan Hakemlik Mahkemesi Fenerler Davas'na ilikin
27.7.1956 tarihli kararnda, bir geminin bu nitelie sahip olabilmesi iin
fiilen askeri operasyonlara katlabilecek biimde donatlm olmasn ara-
maktadr (R.S.A., vol. XII, s. 213). Ancak, bugn uygulanan uluslararas
hukukta genel kabul gren ve hem 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi
(mad. 8/2) hem de B.M.D.H.S. (mad. 29) erevesinde yaplan tanma gre,
sava gemisi niteliine sahip olabilmek iin u zellikler yeterlidir: i) bir
devletin silahl kuvvetlerine ait olmak, ii) bayrak devletinin askeri ge-
milerinin d iaretlerini tamak, iii) bu devletin hizmetinde olan ve ad
subaylar listesinde ya da e bir belgede kaytl bulunan bir deniz suba-
ynn komutasnda bulunmak, iv) mrettebat askeri disiplin kurallar
ile ynetilmek. Sava gemileri de deiik snflara ayrlmaktadr. Montreux
Boazlar Szlemesinin II. Ekinde de benimsenen" ve 25.3.1936 tarihli
Londra Deniz Kuvvetleri Andlamasmda kabul edilen bir ayrma gre,
sava gemisi kapsamna u gemiler girmektedir: i) hafif su st gemileri,
ii) kk sava gemileri, iii) yardmc gemiler, iv) muhripler, v) denizal-
tlar, vi) uak gemileri.
Yukarda bildirdiimiz genel kabule ramen, kimi askeri amal ge-
milerin sava gemisi olup olmad konusu tartmaldr. Nitekim, uygu-
lamada, zellikle iki t r gemi ile ilgili herhangi bir kesin hukuksal -
zme varlmad gzlenmektedir. Bunlardan birincisi askeri amal ta-
ma yapabilecek gemi trleri ile ilgilidir. kinci Dnya Sava srasnda
T r k Boazlarndan geen Kriegstransport tipi Alman gemilerine Trki-
ye'nin gei izni vermesini, Sovyetler Birlii, bunlarn sava gemisi oldu-

71
unu bildirerek Haziran 1944'te bir nota ile knamtr (Nota metni iin
bkz. Trkiye D Politikasnda 50 Yl-kinci Dnya Sava Yllar (1939-
1946), Ankara, 1973, s. 285). Trkiye ise verdii cevab notada yaplan
denetimlerde bu gemilerin silahsz ve ticaret gemisi tipinde olduunu
saptadn bildirmi ve sulamay kabul etmemitir (metin iin bkz. ayn
yapt, s. 289). ikinci t r sorun ise, sava gemilerinin ticaret gemisine d-
ntrlmesi durumunda ortaya kmaktadr. Yine, kinci Dnya Sava
srasnda, Haziran 1942'de, Boazlardan gemesine Trkiye'nin izin verdii
Tarvisio adl petrol taycs bir talyan gemisinin geiinden sonra Sov-
yetlerce yardmc sava gemisi olduu bildirilmitir (metinler iin bkz.
ayn yapt, s. 284 ve 288). Ancak, bu uyar zerine Trkiye'nin yapt
aratrmalar sonucunda, anlan geminin eskiden bir askeri gemi olduu-
nun ortaya kmas ile, Austos 1942'de Boazlardan tekrar gemesine izin
verilmemitir. retide de, silahl atmalara dorudan katlmayan ki-
mi askeri amal gemilerin (rnein, asker tayan gemiler, mayn tara-
ma gemileri gibi) ticari olmayan devlet gemileri olarak deerlendirildi-
ine rastlanmaktadr (rnein, Ch. Rousseau, Tome IV, s. 288). Ancak,
1958 ve 1982 deniz h u k u k u szlemelerinin gsterdii gibi, bugn geminin
silahl kuvvetlere ait olmas ve askeri bir ynetim altnda kullanlmas,
bunun bir sava gemisi olarak deerlendirilmesi iin yeterli grlmekte-
dir. Bununla birlikte, silahl kuvvetlere ait olmas durumu ile kaptan v e
tayfalarnn askeri kimlii saptanamayan gemiler iin, yardmc bir lt
olarak, askeri operasyonlara fiilen katlabilme yeteneinin deerlendiril-
mesi doru olacaktr.
Bir devletin gemileri zerindeki kiisel yetkisini etkileyen ikinci te-
mel veri olan geminin bulunduu yer sorununa gelince, bir gemi ya baka
devlet lkesini oluturan isular ve karasularda, ya ky devletinin kimi
lkesel yetkilerini kulland bitiik blge ve mnhasr ekonomik blge-
de, ya da hibir devletin yetkisine girmeyen ak denizde bulunabilir. Ak
deniz dndaki deniz alanlarnda, bir gemi zerinde bayrak devletinin ki-
isel yetkisinin ls ile ky devletinin lkesel yetkisinin lsnn n e
olaca, geminin bulunduu deniz alan ile geminin t r n e bal olarak
bir zme balanmaktadr. Yine, ak denizde de bayrak devletinin yet-
kisi gemilerin trlerine bal kimi deiiklikler gstermektedir. B t n bu
sorunlar, her bir deniz alan e ilgili olarak ileride deniz hukuku ere-
vesinde ele alnacaktr.

Hava aralaryla ilgili olarak

Devletin uyrukluunda olan hava aralar zerindeki kiisel yetkisi-
nin kapsam da bu aralarn trne, bulunduklar yere ve, belirli ller-
de, hava aracnda geen olaya bal bulunmaktadr.

72
 Bugnk uygulanan uluslararas hukukta hava aralar iki ana snfa
ayrlmaktadr: i) sivil hava aralar, ii) devlet hava aralar (bkz. 1944
ikago Sivil Havaclk Szlemesi, mad. 3).
Sivil hava aralar (civil aircraft; aeronefs civils; Zivilluftfahrzeuge),
mlkiyeti ya da ileteni kim olursa olsun, devletin kamu gcn kullan-
mak ya da k a m u hizmetlerinde yararlanmak trnden asli grevleri bu-
lunmayan hava aralarn kapsamaktadr. Baka bir deyile, devlet hava
arac tanmna girmeyen btn hava aralar sivil hava arac saylmakta-
dr. Bylece, bu t r n kapsamna, ticari ya da zel amalarla kullanlan
b t n zel kiilere ait hava aralar girdii gibi, mlkiyeti devlet ya da
kamu kurulularna ait olup da dorudan devlet hizmetlerinde kullanl-
mayan teki hava aralar girmektedir. Devletin ticari amal hava ara-
larnn bu kategoride yeralmas nedeniyle, daha nceleri bu t r aralar
iin kullanlan zel hava aralar (private aircraft, aeronefs prives, Pri-
vatluftfarhzeuge) (rnein, 13.10.1919 tarihli Paris Havaclk Szlemesi,
mad. 30) terimi 7.12.1944 tarihli ikago Sivil Havaclk Szlemesi'nce sivil
hava aralar terimi ile deitirilmitir.
Devlet hava aralar (State aircraft, aeonefs d'Etat, Staatsluftfahrzeu-
ge) yalnzca devlet hizmetinde kullanlan hava aralardr (rnein: 1919
Paris Havaclk Szlemesi, mad. 30; 1944 ikago Sivil Havaclk Szle-
mesi, mad. 3). Bu t r iinde balca u hava aralar yeralmaktadr: Polis
hava aralar, gmrk hava aralar, askeri hava aralar, vb... Bu ara-
larn iinde en nemlisi askeri hava aralar (military aircraft, aeronefs
militaires, Militrluftfahrzeuge) olup, askeri amalarla kullanlan ve bir
asker tarafndan ynetilen b t n hava aralarn iermektedir (1919 Paris
Havaclk Szlemesi, mad. 31).

Hava aralarnn bulunabilecekleri yerler ise ikiye ayrlmaktadr: i)

bir devlet lkesinin parasn oluturan ulusal hava sahas (national
airspace, espace aerien national, nationale Luftraum), ii) ak deniz ze-
rinde bulunan uluslararas hava sahas. Ancak, kimi devletlerin zaman
zaman ulusal hava lkelerine bitiik uluslararas hava sahas zerinde
hava gvenlik sahas (air defense identification zone; zone de securite;
Luftverteidigungszone) ilan ettikleri ve burada birtakm denetimler y-
rttkleri grlmektedir.
Bir devletin hava aralar zerindeki kiisel yetkilerinin kapsam b-
yk lde anlan hava sahalarndan hangisinde bulunduu olgusu ile
hava aracnn t r n e baldr. Ancak, 1950'li yllarn sonlarnda balayan
uak karma (hijacking, detournement d'avions, Flugzeugentfhrungen)
ve uaklarda iddet fiilleri (crimes on board of aircraft, infractions bord
des aeronefs, Gewaltakte an Bord von Luftfahrzeugen) sonucu uan uy-

73
ruk devleti ile olayn ulusal hava sahasnda getii lke devleti arasnda
kimi yetki atmas durumlar ile karlalmaktadr. B t n bu sorunlar
ileride ele alnacaktr.

c) Devletin uyrukluuna bal olmayan lke dndaki kiisel yet-

kileri
Bu yetki konularnn belli ballar unlardr:

i) Yabanclarn devlet gvenliine kar iledii sular konusunda

Birok devletin, lkeleri dnda ve yabanclar tarafndan devlet g-
venliine kar ilenen sula konusunda kendilerini yetkili kldklar g-
rlmektedir. Trk Ceza K a n u n u ' n u n daha nce belirttiimiz 4. maddesi
bu konuda u h k m iermektedir: "Bir Trk veya yabanc, yabanc mem-
leketlerde Trkiye devletinin emniyetine kar bir crm irtikp eder
(se) ... hakknda re'sen tkibat yaplarak bu maddelerde yazl cezalarla
cezalandrlr".
Burada nemli bir sorun, bir devletin gvenlik gerekesi ile yaban-
clarn bu devlet lkesi dnda ilediini ileri srd sularn nitelii
olmaktadr. Geleneksel olarak yazarlarn bu kategoriye soktuu sular si-
yasal nitelikli ve devletin nemli bir karn ilgilendiren sular olmak-
tadr (bkz. M. Bourquin, "Crimes et delits contre la srete des Etats
etrangers", R.C.A.D.I., 1927-1, s. 126-128). Bu sular ise dnemlere gre
deimektedir. Bu t r sular iinde en tannm yabanclarn belirli bir
devlete kar o devletin lkesi dnda srdrdkleri casusluk faaliyet-
leri olmaktadr. Sorun zde bir uluslararas ceza hukuku sorunu olduun-
dan ayrntl bilgi ve daha baka su rnekleri iin ilgili dala gndermekle
yetineceiz.

ii) Uzay aralar konusunda

(spacecrafts, engins spatiaux, Weltraumfahrzeuge)
Devletin uzaya frlatlan aralar zerindeki kiisel yetkisinin srd
uygulanan uluslararas hukukta kabul edilmektedir. Ancak, devletin uzay
aralar zerindeki bu yetkisi, gemiler ve hava aralar konusunda olduu
gibi onun uyrukluuyla balantl deildir. Zira, uluslararas uzay huku-
ku bu aralarn uyrukluundan hi sz etmemekte olup, yetkili devlet
olarak bu aralarn ktne kayt edildii "tescil devleti"ni (State of
registry; Etat d'enregistrement; Registrierungsstaat) gstermektedir (1967
Uzayn Bar Amalarla Kullanlmas Andlamas, mad. 8; 1975 tarihli
Uzaya Atlan Cisimlerin Tesciline ilikin Szleme, mad. l / c ) .
Tescil devleti, uzay aracn frlatan ya da bu amala lkesinden ya
da tesislerinden yararlanlmasna izin veren ve "frlatan devlet" adyla

74
anlan devlettir (Tescil Sz., mad. l / a ) . Uzay aracn frlatma eylemine
katlan ya da lkesinden yararlanlan "frlatan devlef'lerin birden ok
olmas durumunda bu devletler aralarndan birini "tescil devleti" olarak
belirlemek zorundadr (Tescil Sz., mad. 2/2).
Tescil devletinin uzay arac zerindeki kiisel yetkilerinin ieriine
gelince, bu yetki gerek ara ve paralar, gerekse ara personeli zerinde
mnhasr bir yetkidir (1967 Uzayn Bar Amalarla kullanlmas And-
lamas, mad. 8). Tescil devletinin bu yetkisi uzay aracnn bulunduu
yerden etkilenmemektedir. Bylece, anlan devlet, aracn gerek bir uzay
cismi (ay, yldzlar gibi) zerinde, gerekse uzay boluunda ya da atmos-
ferde olmasna bakmadan, ilgili ara ve arataki kiiler zerinde yetkili
klnmtr. Ancak, uzay aracnn baka bir devlet lkesine inmesi ya da
dmesi durumunda lke devletinin yetkisi geerli olurken, tescil devle-
tinin anlan uzay arac ve paralar zerindeki mlkiyeti srmektedir
(1968 Astronotlarn Kurtarlmas, Geri Dnmeleri ve Uzaya Atlan Cisim-
lerin adesine likin Andlama, mad. 2 ve 4).
Buna karlk, uzay aralarnn herhangi bir zarara neden olmalar
durumunda uygulanan uzay h u k u k u n u n uluslararas sorumluluun ykle-
tilmesi iin arad ba tescil ba olmayp, bu arac frlatan devlet ya da
devletlerdir. Bu durumda gerek 1967 Uzay Andlamas (mad. 7), gerekse
1972 Uzay Cisimlerinin Neden Olduu Zararlar Konusunda Uluslararas
Sorumlulua likin Szleme (mad. 2, 4 ve 5) frlatan devletin sorumlu-
luunu ya da devletlerin ortak sorumluluunu kabul etmektedir.

C. Devletin ulusal yetkisi ve teki devletlerle paylat yetkileri

sorunu

a) Ulusal yetki
(domestic jurisdiction, competence nationale, nationale Zus-
tndigkeit)

Kaynaka:

Trkes S.L. Meray, Devletler Hukukunda Birlemi Milletler Antlamas

v e Tatbikatna Gre Milli Yetki Meselesi, Ankara, SBF yayn, 1952; E.F.
elik, "Milli Salhiyetin Hukuk Mahiyeti Hakknda leri Srlen Naza-
riyeler", S.B.F.D., 1956, Cilt XI, Say 3, s. 119-149; A.L. Karaosmanolu,
"Birlemi Milletler Andlamasmm 2'nci madde 7'nci fkrasnn Savak-
lar Bakmndan Yorumu", C. Sar Armaan, S.B.F.D., 1972, Cilt XXVII,
Say 3, s. 185-200.
Yabanc dil: P. Berthoud, "La competence nationale des Etats et l'orga-
nisation des Nations Unies", A.S.D.I., 1947, s. 17-104; C.H.M. Waldock, "The

75
 plea of domestic jurisdiction before international legal tribuals", B . Y . I . L ,
1954, s. 96-142; M.S. Rajan, United Nations and domestic jurisdiction, Lon-
don, 2 nd ed., 1961; A. Verdross, "La competence nationale dans le cadre
de l ' O . N . U . et l'indpendance des Etats", R . G . D . I . P . , 1965, s. 214-235; Gotlieb
and Dalien, "National jurisdiction and international responsability: new
Canadian approaches to international law", A . J . I . L . , 1973, s. 229-259.

i) Kavram
"Ulusal yetki" (milli yetki) ya da "mnhasr yetki" (exclusive juris-
diction, competence exclusive, ausschliejBliche Zustndigkeit) yalnzca bir
devletin yetkisine giren ve bylece uluslararas h u k u k u n dzenlemeleri
dnda kalan konulardaki yetkiyi belirtmektedir. Bylece, bir devletin
ulusal yetkisine giren bir konu baka devletlerin ve uluslararas rgtle-
rin yetki alannn dnda bulunmu olup, ilke olarak, uluslararas huku-
kun kurallarndan etkilenmemektedir. Bugn bu terim daha nceleri kul-
lanlan "mahfuz saha" (reserved domain; domaine reserve) ya da "mnha-
sr selahiyet sahas" terimleri ile ayn anlamda kullanlmaktadr (S.L.
Meray, Devletler Hukukunda Birlemi Milletler Antlamas ve Tatbika-
tna Gre Milli Yetki Meselesi, Ankara, S.B.F. yayn, 1952, s. V ve 1-2).
Ulusal yetki kavramnn somut olarak hangi konulara ilikin yetkileri
kapsad aratrldnda, bunlarn banda devletlerin uyrukluklarn (ta-
biiyet) verme konusu gelmektedir (rnein: U.SA.D.'nn 7.2.1923 tarihli
Tunus ve Fas ile ilgili Uyrukluk Kararnameleri konusundaki danma g-
r, C.P.J.I., Serie B, No. 4, s. 23; U.A.D.'nn 6.4.1955 tarihli Nottebohm
Davas'na ilikin karar, C.I.J., Recueil, 1955, s. 20-21). Yine, bir devletin
anayasal dzeninin saptanmas bu erevede yeralmaktadr (rnein,
U.S.A.D.'mn 4.2.1932 tarihli Dantzig'deki Polonya Uyruklular konusundaki
danma gr, C.P.J.I., Serie A/B, No. 44, s. 25). retide ayrca g-
menlik, dalm gmrk vergileri, devlet lkesine ilikin sorunlar, siyasal
rgtlenme ve rejim konular da ulusal yetki erevesine giren konulara
rnek olarak gsterilmektedir (rnein bkz. S.L. Meray, a.g.y. (Milli Yetki),
s. 26-31).

Ancak, ulusal yetki alanna giren konular bu saylanlarla snrl kal-

mad gibi, belirli bir dnemde ulusal yetki alanna giren konularn s-
rekli olarak burada yeralmalar da sz konusu deildir. U.S.A.D. 7.2.1923
tarihli Tunus ve Fas ile lgili Uyrukluk Kararnameleri konusundaki da-
nma grnde bu olguyu yle aklamaktadr:
"Belirli bir konunun bir devletin mnhasr alanna girip girmedi-
inin bilinmesi sorunu z itibariyle izaf (relative) bir sorundur.
Bu uluslararas ilikilerin gelimesine baldr" (C.P.J.I., Serie B,
No. 4, s. 24).

76
Belirli bir sorunun bir andlamann konusunu oluturmas durumunda bu
sorun ilgili devlet ya da devletlerin ulusal yetki alanndan km olmak-
tadr (ayn yapt). Yine, belirli bir sorunun yaplageli kural ya da hu-
kuk genel ilkeleri gerei uluslararas hukukun konusunu oluturmas ve
bylece devletlerin ulusal yetki alanndan kmas olana vardr (rne-
in, P. Guggenheim, Tome I, s. 62).
Ulusal yetki alannn bu belirsizlii byle bir kavramn kimi yazar-
larca reddedilmesine yol amaktadr (rnein, G. Scelle, "Critique du
soi-disant domaine de" "competence exclusive", R.D.I.L.C., 1933, s. 365
vd.). Uygulamada, ulusal yetki snrlarnn saptanmasna ilikin kuku
durumunda uluslararas yarg organlarnn ulusal hukuka getirilen kst-
lamalar dar yoruma bal tuttuklar gzlenmektedir (rnein, U.S.A.D.'n
6.12.1930 tarihli Serbest Blgeler Davas'na ilikin karar, C.P.J.I., Serie A,
No. 24, s. 12).

ii) Milletler Cemiyeti Szlemesi ve Birlemi Milletler Andlama-

sndaki durumu
Ulusal yetki kavramnn uygulanan uluslararas hukuka girmesi Mil-
letler Cemiyeti Szlemesi ile gereklemitir. Nitekim, Milletler Cemi-
yeti Szlemesinin 15. madde 8. fkras devletler arasndaki uyumazlk-
larla ilgili olarak yle bir h k m iermektedir:
"Taraflardan biri, anlamazln devletler h u k u k u n u n kendi mn-
hasr selhiyetine brakt bir meseleye taallk ettiini iddia eder
ve Meclis de bunu kabul ederse, Meclis bunu raporunda tespit
eder, fakat hibir hal sureti tavsiyesinde bulunmaz".
Grlecei gibi, Milletler Cemiyeti erevesinde ulusal yetki kavra-
mna bavurulmas en bata ye devletler arasnda kan uyumazlklarn
15. maddede ngrlen bir yol olarak Milletler Cemiyeti Konseyi'ne su-
nulmas ile snrl bir biimde gerekletirilmitir. Baka bir deyile, Mil-
letler Cemiyeti Szlemesi ile ngrlen teki bar zm yollar sz
konusu olduu zaman ye devletlerin ulusal yetki kavram arkasna s-
narak Konsey'in ya da baka bir organn bu uyumazlkta yetkisiz kln-
mas olana yoktur. Nitekim, 15. maddenin 1. fkras herhangi bir uyu-
mazln hakemlie ya da U.S.A.D.'na gtrlmesi durumunda ilgili dev-
letlerin ulusal yetki kavramna bavuramyacaklarn st kapal olarak
kabul etmektedir. te yandan, reti uluslararas barn bozulduu ya
da tehlikeye dt durumlarda, Milletler Cemiyeti Szlemesinin 11.
madde 2. fkras erevesinde, Genel Kurul ya da Konsey'in arabuluculuk
ya da dosta-giriim grevi yapmasna ulusal yetki kavramnn engel ola-
mayaca grn tamaktadr (rnein, L.M. Goodrich et E. Hambro,
Commentaire de la Charte des Nations Unies, Neuchtel, 1946, s. 136).

77
 Milletler Cemiyeti erevesinde ulusal yetki kavramnn kullanlmas,
ikinci olarak, ancak uluslararas hukukun ulusal yetki alanna girdiini
kabul ettii durumlarda sz konusu olabilecektir. Baka bir deyile, so-
m u t bir uyumazlk konusunun ulusal yetki alanna girip girmediinin
lt uluslararas hukuka gre oluturulmak zorundadr. Ancak uluslar-
aras hukukun ltnn ne oldunu belirleme yetkisi de burada Kon-
sey'e verilmi bulunmaktadr. Konuyu inceleyen yazarlar, bir ye dev-
letin ulusal yetkisini ileri srmesi durumunda Konsey'in bunu oybirlii
ile kabul etmesi gerektiini, aksi takdirde ulusal yetki iddiasnn redde-
dilmi olacan bildirmektedir (bkz. S.L. Meray, a.g.y. (Milli Yetki), s.
15-16).
Birlemi Milletler Andlamas da, 2. madde 7. fkrasnda ulusal yetki
kavramna yer vermektedir. Anlan h k m aynen yle kaleme alnmtr:
"bu Andlamann hibir hkm, ne z itibariyle bir devletin
milli yetkisi iinde bulunan ilere, Birlemi Milletlerin karma-
sna cevaz verir ve ne de yeleri, bu gibi ileri, ibu Andlama
gereince bir zm tarzna balamaya icbar eder; bununla bera-
ber, Vll'nci blmde derpi edilen zorlama tedbirlerinin uygulan-
masna bu prensip hibir suretle halel getirmez".
Yukarda grlen h k m karsnda Birlemi Milletler erevesinde
ulusal yetki kavramnn ilk zellii genel bir ilke niteliinde olmasdr.
Zira, 2. madde B.M.'in uymas gereken ana ilkeleri belirtmekte olup, ulusal
yetki kavram da bunlarn arasnda yeralmaktadr. Bunun doal sonucu
ise, ulusal yetki ilkesinin genel olarak B.M. Andlamasnm btn hkm-
leri erevesinde geerli olmasdr. Bir karlatrma yaplrsa, Milletler
Cemiyetinde bu ilkenin yalnzca uyumazlklarn bar zm konusun-
da kabul edilmesine karlk, Birlemi Milletlerde byle bir snrlama ile
karlalmamaktadr.
ikinci olarak, B.M. Andlamasnda ulusal yetki alannn snr olarak
herhangi bir konunun "z itibariyle" (essentially; essentiellement) bir
devletin milli yetkisi iinde bulunmas yeterli grlmtr. Bylece, her-
hangi bir sorunun kimi yanlar uluslararas hukukun konusunu olutursa
bile, znn ulusal yetki alanna girmi olmas o sorunu B.M. organlar-
nn yetkisi dnda brakmaktadr.
nc olarak, B.M. Andlamasnda ne ulusal yetki konusunun l-
t, ne de bu konuda karar verecek kii ya da organ belirtilmitir. Oysa,
Milletler Cemiyeti Szlemesinde lt olarak uluslararas hukukun l-
tleri, bu konuda son karar verecek organ ise Konsey olarak bildiril-
mekteydi. Bu veriler karsnda, ulusal yetki konusunun hangi lte
gre deerlendirilmesi gerektii konusu son kertede bir sorun karmyor

78
grnmektedir. Zira, B.M. Andlamasnda yeralan bir h k m niteliiyle
ulusal yetki teriminin yorumu doal olarak uluslararas hukuk kuralla-
rna ve ltlerine uygun bir biimde yaplmak zorundadr. Buna kar-
lk, bir ye devletin ulusal yetki iddiasnda bulunduu zaman bunu de-
erlendirecek yetkilinin bildirilmemi olmas kimi sorunlar karr nite-
liktedir. Nitekim, bu boluk karsnda kimi yazarlarn (rnein, H. Kel-
sen) ye devletlerin egemenlik haklarna dayanarak bu konuda tek yetkili
olduunu ve bu t r bir iddia durumunda B.M. organlarnn otomatik ola-
rak yetkisiz bulunduunu ileri srmesine karlk, baka yazarlarn (r-
nein, G. Scelle) aksini dndkleri gzlenmektedir (bkz. S.L. Meray,
ayn yapt, s. 50). Uygulamada, B.M. organlarnn herbiri nlerine gelen
her sorunu gndemlerine alarak, gerektiinde ulusal yetki alanna girip
girmediini sorunun z ile birlikte inceledikten sonra, bir karara ba-
lama yoluna gitmilerdir (S.L. Meray, ayni yapt, s. 180-181). Bu arada
B.M. Genel K u r u l u n u n Bulgaristan, Macaristan ve Romanya ile yaplan
1947 bar andlamalarmdaki insan haklar ile ilgili hkmlerin inen-
mesi konusunda U.A.D.'dan danma gr istemesi karsnda, Divan'n
ileri srlen ulusal yetki iddiasn bu sorunlarn bir andlama konusunu
oluturmas gerekesi ile reddettii ve ilgili hkmleri yorumlad g-
rlmektedir (U.A.D.'nn 30.3.1950 tarihli Bar Andlamalarnn Yorumu
konusundaki danma gr: Bkz. C.I.J., Recueil, 1950, zellikle s. 70-71).

Drdnc olarak, B.M. Andlamas "z itibariyle" bir devletin ulusal

yetkisine giren konularda bile, eer sorun VII. blm erevesinde alnan
zorlama tedbirlerinin uygulanmasn gerektiriyorsa, bir kuraldlk n-
grmektedir. Uluslararas barn korunmas amacyla alnacak bu t r
durumlarda B.M. organlar ulusal yetki alanna girip girmediklerine bak-
makszn yetkili klnmlardr.

b) Devletlerin ortak ve yaran yetkileri sorunu

Kaynan ister uluslararas hukuktan isterse bir devletin i huku-
kundan alsn, devletlerin sahip olduklar yetkileri, tek bir devletin ya da
birden ok devletin kullanmasna olanak vermesi durumuna gre, ikiye
ayrmak olana vardr. Bu ayrma gre, uluslararas hukuk rnein kta
sahanl ya da mnhasr ekonomik blge stnde belirli bir ky devleti-
ne tek bana ve mnhasr olarak kullanaca birtakm yetkiler tanrken,
i hukuklar da ulusal yetki alanna giren konularda devletlere genellikle
bu t r tek bana kullanaca mnhasr yetkiler tanmaktadr. Buna kar-
lk, gerek uluslararas hukukun, gerek i hukuklarn devletlere tand
yetkilerin bir blm ayn anda birden ok devletin kullanmna olanak
verir niteliktedir. Nitekim, uluslararas hukuk erevesinde zellikle ulus-
lararas alanlarda ayn trden yetkilerin btn devletlere eit olarak ta-

79
nnd durumlarda giderek artan bir biimde karlalmaktadr. rnein,
ak denizde deniz haydutluunu cezalandrma yetkisi b t n devletlere
tannan bir ortak yetkiyi oluturmaktadr. te yandan, eitli devletlerin
i hukuklar araclyla ayn kiiler ve eyalar zerinde ya da ayn du-
rumlar karsnda yetki iddiasnda bulunmalar olasl vardr. Nitekim,
bu durumlara zellikle sulularn cezalandrlmas konusunda sk sk rast-
lanmaktadr. rnein, ayn sutan dolay bir kii belirli bir devletin, su-
un ilendii yer nedeniyle, yarglama yetkisi altna girerken, bir baka
devletin de, uyrukluk ba ya da baka gerekelere bal mevzuat nede-
niyle, yarglama yetkisi altna girebilmektedir.
Gerek uluslararas hukuktan, gerek ulusal hukuklardan kaynaklanan
bu tr yetkilerin birden ok devlet tarafndan ayn kiiler zerinde uy-
gulanma olasl "yaran yetki" (concurrent jurisdiction; competence
concurrente) denilen bir yetki t r n n domasna yer vermektedir. Bu
tr rakip yetkilerin varl da, uluslararas e tayan zel hukuk dava-
larnda da sz konusu olmakla birlikte, zellikle sulularn yarglanmas
ve cezalandrlmas konularnda nemli yetki atmalarn ortaya kar-
maktadr. Son yllarda, zellikle blgesel dzeyde, bu t r yetki atma-
larn ortadan kaldrmaya ynelik eitli uluslararas almalarn yapl-
d ve andlamalarn imzaland gzlenmektedir. rnein, Avrupa Kon-
seyi erevesinde imzalanan 15.5.1972 tarihli Ceza Kovuturmalarnn Ak-
tarlmas Konusunda Avrupa Szlemesi byle bir dzenlemeyi gerek-
letirmektedir (bkz. R.G., 27.12.1977, Say 16512).

m. DEVLET TRLER VE ULUSLARARASI HUKUKTAK

ETKLER
(categories of States and international law; categories d'Etats et
droit international; Kategorie der Staates und Vlkerrecht)

Kaynaka:
Trke: S.L. Meray, Cilt I, s. 152-181; C. Bilsel, Devletler, s. 23-33; 1. Ltem,
"Cihanmul Bir Federalizmin artlar ve Glkleri", A..H.F.D., 1951,
Cilt VIII, Say 1-2, s. 337-353; M.C. Vernon Cev.: M. Soysal), Devlet Sistem-
leri-Mukayeseli Devlet daresine Giri, Ankara, 1961; I. Akipek, II. Kitap,
s. 98-101.
Yabanc dil: E. Mcwhinney, "Federalism, biculturalism and international
law", C.Y.I.L., 1965, s. 100-127; L. Sabourin, "La participation des provinces
canadiennes aux organisations internationales", C.Y.I.L., s. 73-100; I. Ber-
nier, International legal aspects of federalisin, London, 1973; Actes du
Colloque-Les Etats federaux dans les relations internationales, R.B.D.I., 1983,
No. 1; R.R. VVilson, "International law and the Commenwealth, 1907-1967",
A.J.I.L., 1966, s. 770-782; G. Ri6ra, "L'Andorre", R.G.D.I.P., 1968, s. 361-380;
M. Pilotti "Les unions d'Etats", R.C.A.D.I., 1928-IV, s. 445-546; P. Reuter,

80
 "Actualit de l'union personnelle", M61anges Gidel, Paris, 1961, s. 481-498;
Ch. Durand, Confedration d'Etats et Etat federal, Paris, 1956; J. Fawcett.
The British Commoxwealth i international law, London, 1963; D. Ehrhardt,
Der Begriff des Mikrostaats in Volkerrecht und in der Internationalen
Ordnung, Aalen, 1970; W.S.G. Kohn, "The s o v e r e i g n t y of Liechtenstein",
A.J.I.L., 1967, s. 547-558; R. Erge, "Le droit international et les conflits a u
s e i n de l'Etat federal", R.D.I.D.C., 1987, s. 333-366.

Devletler, gsterdikleri birtakm zelliklere bal olarak uluslararas

hukuk dzeni iinde deiik etkilere sahip bulunmaktadr. Nitekim, uy-
gulanan uluslararas hukukta belirli bir t r devletin yararland kimi
haklardan ya da kulland yetkilerden baka bir t r devletin yararlan-
ma ya da kullanma hakk olmad durumlarla sk sk karlalmaktadr.
rnein, olaan olarak bir devletin, uluslararas hukukun ngrd ku-
rallara uymak kouluyla, baka devletler arasnda ortaya kacak bir sa-
vata taraflardan biri yannda yeralma ya da ittifak andlamalarna gir-
me yetkisi varken, "srekli tarafsz devlet" ad verilen bir devlet tr bu
yetkilere sahip bulunmamaktadr. te yandan, kimi devlet trlerinin sa-
hip olduklar karmak rgtlenme biimleri nedeniyle de uluslararas ili-
kilerde hangi dzeyde yeralmalar gerektii sorunu ortaya kmaktadr. r-
nein, federal yapya sahip devletler iin federal devletin mi, yoksa fe-
dere devletler ya da birimlerin mi bu yetkilere sahip olaca konusunun
akla kavuturulmas gerekmektedir.

Devletlerin uluslararas hukuk erevesindeki bu etkileri kuramsal

olarak iki ana konuda kendini gstermektedir: i) sahip olduklar temel
yetkiler konusunda, ii) uluslararas dzeyde yrtlecek hukuksal eylem-
ler konusunda (H. Thierry, J. Combacau, S. Sur et Ch. Valle, Droit Inter-
national public, Paris, 1981, s. 228). Birinci konu erevesinde devletlerin,
ilke olarak, tek balarna (tek-tarafl ilemler) ve teki devletlerle bir-
likte (andlamalar), birtakm hukuksal ilemler yapma yetkisi ile uluslar-
aras sorumluluk tama yeteneine sahip olduklar grlmektedir. kinci
konu erevesinde ise, devletlerin zellikle teki devletlerle diplomasi ili-
kileri srdrme yetkileri ile uluslararas yarg organlar nnde davalara
taraf olma yetenei bulunduu gzlenmektedir. Hangi devlet trlerinin
ne lde anlan bu yetkiler ve hukuksal yetenekler ile donatldnn
aratrlmas buradaki ana amacmz olmaktadr. Bu amala, ilk nce dev-
let trlerinin snflandrlmasna allacak, sonra da deiik devlet tr-
lerinin uluslararas hukuk erevesindeki bu yetkilerinin ve hukuksal
yeteneklerinin durumu tek tek ele alnacaktr.

1. Devlet trlerinin snflandrlmas

Devletleri, gsterdikleri zelliklerine bakarak, deiik ltlere gre
snflandrmak olana vardr. rnein, Prof. lhan Akipek devletlerin

81
yaplarna, yetkilerine, fiili glerine, corafi konumlarna ve dinlerine
gre eitli ayrmlara gitmektedir (t. Akipek, II. Kitap, s. 98-101). Gn-
mzde retide en ok rastlanan ve hukuksal adan nemli olan ltle-
rin unlar olduu grlmektedir: i) devletin bamszlk durumu, ii) dev-
letin sahip olduu yetkilerin kapsam, iii) devletin rgtlenme biimi.

Bamszlk ltn kabul eden yazarlar devletleri bamsz ya da

egemen devletler (independent States; Etats independants; souvernen
Staaten) ile baml devletler (dependent States; Etats dependants; ab-
hngige Staaten) olarak ikiye ayrmaktadr (rnein, G. Schwarzenber-
ger, s. 55-61). Ancak, bu yazarlarn baml devletler arasnda, devlet s-
fatn tayan birimler olarak, koruma altnda devlet, vasal devlet vb. l-
keleri rnek gstermelerine karlk, zellikle Sovyet yazarlarn, baml
devlet olamayacan ileri srerek, byle bir ayrm reddettikleri grl-
mektedir (bkz. I. Paenson, s. 60). Nitekim, bamszlk ya da egemenliin
devletin kurucu elerinden biri olduu dnlrse, bamsz olmayan
bir lkenin devlet niteliine sahip olmas bize de tutarl grnmemek-
tedir.

Devletleri sahip olduklar egemen yetkilerin kapsamna gre ise, yi-

ne ikiye ayrmak olana vardr: i) tam yetkili devletler, ii) yetkileri s-
nrl devletler (rnein, S.L. Meray, Cilt I, s. 152-199). Bu ayrm benim-
seyen yazarlar yetkileri snrl devletlere rnek olarak genellikle srekli
tarafsz devleti, koruma altnda devleti, vasal devleti gstermektedir. An-
cak, bu rneklere, yazarlara gre deien, baka rnekler de eklenmek-
tedir. rnein, kimi yazarlar Andorra, San Marino, Monako ve Liechtens-
tein gibi "minyatr devlet" ad verilen ok kk ve kimi bakmlardan
baka devletle bal devletleri bu erevede sayarken (rnein, S L . Me-
ray, Cilt I, s. 198-199), baka yazarlar bir federal devletin alt birimlerini
oluturan federe devletleri bu t r devletler iinde saymaktadr (rnein,
I. Akipek, II. Kitap, s. 100). Aslnda, bu ayrm benimseyen yazarlarn
byk lde yetkileri snrl bamsz devletler ile deiik llerde ba-
ml lkeleri kartrdklar gzlenmektedir. Nitekim, eer bamszlk
devletin bir kurucu esi olarak alnrsa, koruma altnda devlet, vasal dev-
let, federe devlet gibi lkelerin, yetkileri snrl da olsa, bir devlet olarak
deerlendirilmeleri olana bulunmad gibi, ayn yazarlardan kimileri-
nin tamyetkili devlet olarak niteledikleri ngiliz Uluslar Topluluu (Com-
monwealth) t r sui generis uluslararas rgtlenmelerin (rnein, S.L.
Meray, Cilt I, s. 171-180) ve Condominium gibi iki ya da daha ok devle-
tin yetkisi altnda bulunan smrge lkelerin de (rnein, G. Scfrvvarzen-
berger, s. 58-59) bu erevede yeralmamalar gerektii kansndayz. Biz-
ce, yetki ltne gre devletler arasnda bir ayrma gidilmesi durumun-
da, yetkileri snrl devletler arasnda, b t n yetkilere sahip bulunmasa-

82
lar bile hibir bamll bulunmayan devletleri saymak yerinde olacak-
tr. Bunlar da, savata taraf tutma yetkisi bulunmayan srekli tarafsz
devlet, bamsz devletlerin snrl konularda yetkilerini devrettikleri kon-
federasyon ile tamamen askerden arndrlm stat altna koyulmu dev-
letler olmaktadr. Commonwealth t r rgtlenmeleri ise, ne tam yetkili
devletler n e de yetkileri snrl devletler arasnda sayabileceimiz kansn-
dayz. Bu uluslararas birimin devletler birlii ile uluslararas rgtler ara-
snda kendine zg (sui generis) bir yeri olduunu dnmekteyiz. Nite-
kim, bugn Byk Britanya ile eski dominyonlar olan bamsz devlet-
lerin oluturduu bu topluluk yeleri, bakan olarak Byk Britanya kra-
ln kabul etmekle birlikte, bamsz devletlerde bu bakann rol sem-
boliktir. Bugn Commonwealth'n en nemli organ, iki ylda bir topla-
nan Babakanlar Konferansdr. Ayrca, Commonvvealth, 1965 ylndan bu
yana Londra'da bulunan bir sekreteryaya sahiptir. Oysa btn bu veriler
bir devlet rgtlenmesinin gstergeleri deildir.

Devletlerin rgtlenme biimine gre snflandrlmalarna gelince,

bunlarn iki ana guruba blnd grlmektedir: i) basit ya da tekil
devlet (unitary State; Etat unitaire; Einheitsstaat), ii) bileik (mrekkep)
devlet (composite State; Etat compose; Staatenverbindungen). Basit dev-
let, gerek i hukuk gerekse uluslararas hukuk asndan, devlet gcnn
bir birlik gsterdii ve tek bir siyasal merkezin elinde bulunduu devlet
yapsn belirtmektedir (rnein, Trkiye). Buna karlk, bileik devlette
yetkiler, merkez otorite ile deiik kanat-otoriteler arasnda paylal-
maktadr.
Bileik devletler de kendi aralarnda aadaki alt-guruplara ayrl-
maktadr: i) monari birlikleri (monarchical unions; unions monarchiques;
monarchischen Staatenverbindungen), ii) federatif birlikler (federative
unions; unions federatives). Monari birlikleri bir tek kiinin yetkisi al-
tnda bulunma yoluyla oluan birlikler olup, gemite kalan rneklere
sahiptir. Monari birlikleri de kiisel birlik (personal union; union person-
nelle; Personalunion) ve maddi birlik (real union; union reelle, Realunion)
olarak ikiye ayrlmaktadr. Monari birliklerinin birincisine rnek olarak,
ayr devletler olarak varlklarn srdrmelerine karlk bir tek h k m -
dar devlet bakan kabul eden birlikler gsterilebilir (rnein, 1714-1837
aras ingiltere ile Hanover arasndaki birlik). Maddi birlik ise iki devletin
varlklarn srdrmelerine ramen, bir andlama ile bir tek hkmdarn
yetkisi altna girmeleri d u r u m u d u r (rnein, 1723-1849 ve 1867-1918 aras
Avusturya-Macaristan imparatorluu). Federatif birliklere gelince, onlar
da ikiye ayrlmaktadr: i) federal devlet (federal State; Etat federal, Bun-
desstaat), ii) devletler konfederasyonu (confederation; confederation; Staa-
tenbund oder Konfderation). Konfederasyonlarda belli bir ama (genel-
likle savunma) etrafnda birleen devletlerin, uluslararas hukuk asn-
dan varlklarn srdrmelerine ve birliin amac dndaki btn ulus-
lararas yetkilerini dorudan kullanmalarna karlk, federal devlet duru-
m u n d a birleik birimler ilke olarak uluslararas varla sahip bulunma-
maktadr. Gerek monari birliklerinde gerekse devletler konfederasyo-
nunda birlii oluturan devletler bamsz varlklarn srdrdkleri iin
retide gerek birer devlet olarak deerlendirilmemektedir (rnein,
konfederasyon iin bkz. J.G. Starke, Introduction to international law,
London, 1984, 9th ed., s. 109). Bugn bu t r devlet birlikleri rnekleri ta-
rihte kalmlardr. Konuyla ilgilenenleri devlet trlerini inceleyen ana-
yasa hukuku ve k a m u hukuku kitaplarna gndermekle yetineceiz.

2. Deiik devlet trlerinin uluslararas hukuktaki zellikleri

Deiik snflandrmalar sonucu yukarda ad geen devlet trleri

iinde hukuksal olarak devlet niteliine tartmasz sahip olanlar unlar
olmaktadr: i) basit devlet, ii) federal devlet, iii) srekli tarafsz devlet,
iv) "minyatr" devletler. Bunlardan basit devletin konumuz asndan
vurgulanacak hibir zellii bulunmadndan bu devlet t r burada ele
alnmayacaktr. Geriye kalan devlet trlerinin incelenmesine ise, kendine
zg (sui generis) ve benzeri bulunmayan birtakm devlet trleri de ek-
lenecektir.
Bu arada, deiik ltlere bal olarak yaplan snflandrmalar so-
nucu ortaya kan bu devlet trlerinin kimi durumlarda birbirleriyle a-
kmas olasln da vurgulamak gerekmektedir. Nitekim, yapsal lte
gre rnein bir federal devlet olan belli bir devletin, ayn zamanda, yetki
ltne gre yaplan snflandrmaya bal olarak, rnein yetkileri s-
nrl devlet trlerinden bir srekli tarafsz devlet olmas olana da var-
dr (svire gibi). Yine, rnein yapsal lte gre basit devlet t r n e
giren bir devletin, yetki ltne gre yetkileri snrl bir devleti olutur-
mas olana bulunmaktadr (rnein, Monako, San Marino gibi "minya-
t r " devletler). Bu rnekler oaltlabilecektir.

A. Federal devlet
(federal State; Etat federal; Bundesstaat)
Federal devlet, devlet yapsnn iki deiik dzeyde rgtlenmesinden
domaktadr. Bu t r bir devlette hiyerarik adan alt dzeydeki rgt-
lenme her somut durumda deiik adlar alan (rnein: devlet, cumhuri-
yet, kanton, blge, land, birlik vb.) federe devletler erevesinde gerek-
letirilmektedir. st dzeydeki rgtlenme ise, federal devlet ad verilen
birka federe devletten oluan merkez otorite erevesinde olumaktadr.

84
Bu iki dzey otorite arasndaki yetki dalm ise genellikle ilgili devletin
anayasas ve ender olarak da andlamalarla belirlenmektedir. Bireyler
her iki dzeydeki devlete (federal devlet ve federe devletler) hukuksal
balarla bal olmakla birlikte, her somut durumla ilgili yetki dalmna
uygun olarak, bazen federal devletin bazen de federe devletlerin yetkisi
altnda bulunmaktadr.
Federal devletlerin uluslararas hukuk erevesinde dourduklar et-
kilere gelince, federal devlet ilke olarak bir b t n kabul edilmektedir.
Bylece, d ilikilerin her trnde, aksi ngrlmedii srece, bir federal
devletin merkez otorite tarafndan temsil edilmesi benimsenmektedir.
Bu erevede, uluslararas dzeyde geerli hukuksal ilemleri yapma yet-
kisi ilke olarak federal devletindir. Bununla birlikte, uluslararas hukuk,
anayasal dzenlemelerin izin verdii durumlarda, federe devletlerin de
bata andlama yapma yetkisi olmak zere her trl hukuksal ilem yap-
ma yetkisinin bulunduunu kabul etmektedir (bkz. H. Pazarc, I. Kitap,
s. 94). Bu bakmdan kimi yazarlarca ileri srlen tek koul ilgili federe
devletlerin uluslararas ykmllklerini yerine getirme yeteneine sahip
olmalardr (bkz. F.L.M. Van de Craen, "The federate State and its treaty-
making power", Actes du colloque: Les Etats federaux dans les relations
internationales, R.B.D.I., 1983, No. I, s. 381). Birok federal devletin ana-
yasas ya da federal mevzuat belirli koullarda federe devletlere de and-
lama yapma hakk tanmaktadr (bkz. ayn yapt, s. 382-390). rnein,
S.S.C.B.'nin 1977 Anayasasnn 73. maddesi yabanc devletlerle ve ulus-
lararas rgtlerle federe cumhuriyetlerin ilikilerinin genel yntemlerini
belirleme ve egdmn dzenleme yetkisini federal devlete tandktan
sonra, 80. maddesi federe birimlere andlama yapma yetkisi tanmaktadr.
Yine, svire Federal Anayasasnn 9. madde 1. fkras, kamu ekonomisi,
komuluk ilikileri ve polis konularnda kantonlara andlama yapma yet-
kisi tanmaktadr (bu andlamalarn trleri iin bkz. Y. Lejeune, Recueil
des accord internationaux conclus par les cantons suisses, Berne, 1982).
Federal devletlerin diplomasi ilikileri kurmas konusunda ise, ilke,
federal birimin bu yetkiyle mnhasr bir biimde donatld ynndedir.
Birok federal anayasa bu ynde hkmler iermektedir (bkz. S.L. Meray,
Cilt I, s. 163). Bununla birlikte, federe devletlerin de, federal devletin g-
zetim ve denetimi altnda, bu t r ilikiler kurabilmesi olanan tanyan
federal devletler de vardr. rnein, yine S.S.C B.'nin 1977 Anayasasnn
80. maddesi, federe cumhuriyetlere, diplomasi temsilcisi ve konsolos gn-
derme ve kabul etme yetkisi ile uluslararas rgtlerin almalarna ka-
tlma yetkisini aka tanmaktadr.
Federal devletlerin uluslararas davalarda taraf olabilmeleri sorunu-
na gelince, ilke, federal otoritenin bu yetkiye sahip olduu ynndedir.

85
Nitekim, sorun U.A.D. nnde bir davaya taraf olma asndan deerlen-
dirildii zaman, bu durum yeterli aklkta ortaya kmaktadr. Zira,
U.A.D. Statsnn 34. maddesi yalnz devletlerin Divan nnde taraf ola-
bileceini vurguladktan sonra, 35. maddenin 1. fkras Divan'n bu sta-
tye taraf olan devletlere ak olduunu bildirmektedir. Oysa, S.S.C.B.'nin
Beyaz Rusya ve Ukrayna Cumhuriyetleri gibi federe devletlerinin dn-
da, hibir baka federe devlet B.M. Andlamasna ve U.A.D. Statsne
taraf bulunmadndan, bu t r federe birimler ilke olarak Divan nnde
taraf olma yetkisine sahip deildir. Buna karlk, eer anayasalar ya-
saklamyorsa, federe devletlerin uluslararas hakemlik davalarna taraf
olmasna hibir hukuksal engel yoktur.
Uluslararas sorumluluk konusu bakmndan federal devletlerin du-
r u m u deerlendirildii zaman federe devletlerin byle bir ykmll
tamaktan hukuksal olarak yoksun bulunduklar ya da kandklar ve
her zaman federal devletin sorumlu tutulduu ortaya kmaktadr (eitli
rnekler iin bkz. L. Cavare, Tome I, s. 422-426).
Bugn dnyadaki belli bal federal devletler unlardr: A.B.D., Ar-
jantin, Avustralya, Avusturya, Federal Almanya, Hindistan, svire (her
ne kadar ad svire Konfederasyonu olarak geiyorsa da 1848'den bu yana
bir federal devlettir), Kanada, S.S.C.B., Yugoslavya.

B. Srekli tarafsz devlet

(permanently neutral State; Etat perpetuellement neutre, dauernd
neutraler Staat)
Srekli tarafsz devlet, bamsz bir devlet olup, olaan olarak bir
devletin sahip olduu b t n yetkilere sahip bulunmasna karlk, bir
konuda bunun snrland devlet trdr. Srekli tarafsz devlet baka
devletler arasnda kan savalara katlmama ve bar zamannda da it-
tifak andlamalarna taraf olmama y k m altnda bulunmaktadr. Yine,
srekli tarafsz devlet lkesinde baka devletlerin kuvvetlerinin geme-
sine ya da yerlemesine izin vermeme y k m altndadr.
retide bazen kendi istei ile tarafszlatrlm, rnein svire gibi,
"srekli tarafsz devlet" ile baka devletlerin zoruyla tarafszlatrlm,
rnein I. Dnya Savandan nce Belika gibi, "srekli tarafszlatrlm
devlet" (permanently neutralized State; Etat perpetuellement neutralise;
dauerned neutralisierter Staat) arasnda bir ayrma gidildii grlmek-
tedir (rnein, E. Menzel und K. Ipsen, s. 104). Ancak, bu istee bal
olup olmama durumu sonuta ayn hukuksal rejimin uygulanmasm hi-
bir biimde etkilemedii iin, retinin baka bir blm byle bir ayrm
reddetmektedir (bkz. I. Paenson, s. 64). te yandan, kimi yazarlar srekli

86
tarafsz devlet ile devlet nitelii bulunmayan lkelerin t a r a f s z l a t r m a -
snn (neutral zone; zone neutre;neutrale Zone) kartrlmamas gerek-
tiini, srekli tarafszlk rejiminin yalnzca devletlere zg olduunu bil-
dirmektedir (rnein, Ch. Rousseau, Tome II, s. 302-303).
Srekli tarafsz devlet ile herhangi bir savata ya da bar zamannda
taraf tutmayan devletleri kartrmamak gerekmektedir. Srekli tarafsz
devletin bu tarafszl hukuksal bir ykmllk olmasna karlk, her-
hangi bir durumda taraf t u t m a y a n bir devletin bu tarafszl siyasal nite-
liktedir ve hibir hukuksal zorunluluktan domamaktadr. Baka bir de-
yile, bu sonuncu t r devlet istedii zaman t u t u m u n u deitirebilecektir.
Bu nedenle, rnein 1915'ten bu yana sve'in ya da 1944'ten bu yana
Finlandiya'nn uygulad olgusal (de facto) tarafszlk (factual neutrality;
neutralite de fait; faktische Neutralitt) ile, rnein 1815'ten bu yana s-
vire'nin uygulad hukuksal tarafszl kartrmamak gerekmektedir.
Yine, II. Dnya Savandan bu yana kimi devletlerin benimsedikleri, si-
yasal ve askeri olarak, Dou ve Bat bloklar arasnda taraf t u t m a m a (non-
alignment, non-alignement) ile srekli tarafszlk kartrlmamaldr.
Srekli tarafsz devletin herhangi bir savata taraf olmama ve bar
zamannda, ister saldr isterse savunma amal olsunlar, ittifaklara gir-
meme ykm altnda bulunmas onun bir saldrya urad zaman ken-
disini koruma hakk olmad anlamna gelmemektedir. Zira, saldrya u-
rayan herhangi bir devlet gibi srekli tarafsz devletin de uluslararas hu-
kukta bir doal hak olarak deerlendirilen mer savunma hakkn kul-
lanmasna herhangi bir hukuksal engel yoktur (rnein, genel olarak bu
kavram iin bkz. J.L. Kunz, "Individual and collective self-defence in
article 51 of the Charter of the United Nations", A.J.I.L., 1947, s. 877). Ni-
tekim, srekli tarafsz devletler savunmalar iin ulusal ordulara sahiptir.
Srekli tarafsz devlet rejimi bir analamayla kurulaca gibi (rne-
in, svire iin 20.11.1815 tarihli Paris Bildirisi ve 28.6.1919 tarihli Ver-
sailles Bar Andlamasmn 435. maddesi), ilgili devletin tek-tarafl bil-
dirisi (rnein, 9.7.1962 tarihli Laos'un bildirisi) ya da herhangi bir hu-
kuksal ilemi (rnein, Avusturya'nn 28.10.1955 tarihli anayasal deer-
deki tarafszlk yasas) sonucu bunu teki devletlerin kabul ile de doa-
bilecektir. (bilgi iin bkz. S.L. Meray, Cilt I, s. 185-190). Bir devlet srekli
tarafsz devlet stats kazandktan sonra nc devletlerin buna sayg
gstermesi ykmll vardr. Eer bu srekli tarafszlk bir andlama
ile baka devletlerce gvence altna alnmsa, gvenceyi salayan dev-
letlerin herhangi bir saldry kuvvet yoluyla cevaplamas ykmllk-
leri vardr (rnein bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 304).
Bugn uluslararas dzeyde srekli tarafsz devlet stats altnda
bulunduu genellikle kabul edilen devletler unlardr: isvire (1815'ten

87
 __ -

bu yana), Avusturya (1955'ten bu yana) ve Laos (1962'den bu yana). An-

cak, Laos'un tarafszl Vietnam sava srasnda 1964 ylndan balaya-
rak uzun sre inenmitir.

C. "Minyatr Devletler"
(mini-States or microstates; micro-Etats; Mikrostaaten)

Avrupa ktasnda yeralan ve bir ya da iki byk devletin lkesi ta-

rafndan evrilmi bulunan birka "minyatr" devlet de uluslararas hu-
kuk asndan birtakm zelliklere sahip bulunmaktadr. Genel bir "min-
y a t r " devlet stats varolmamakla birlikte, bu devletlerin gsterdikleri
belirli benzerlikler sonuta uluslararas hukuk asndan da deiik et-
kiler ortaya karmaktadr.

Bu devletler Monako, Lichtenstein, San Marino ve biraz tartmal

olarak da Andorra'dr. Ortak zellikleri olarak, herbirinin ok kk l-
kelere (Monako: 1 km 2 497 m 2 ; Liechtenstein: 160 km 2 ; San Marino: 61 km 2 ;
Andorra: 468 km 2 ) (bu lle iin bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 330,
334 ve Anabritannica: Dnya lkeleri, 1987, s. 19, 128 ve 171) ve ok az
sayda nfusa (en ok 45 bin dolaynda) sahip olmalar, bir ya da en ok
iki byk devlet tarafndan evrili bulunmalar (Monako: Fransa; Liech-
tenstein: svire ve Avusturya; San Marino: talya; Andorra: Fransa ve
spanya) ve bu devletlerle tarihten gelen zel ilikiler iinde olmalar
saylmaktadr. Fakat, bu devletlerden herbiri bir devletin kurucu eleri
olan ,lke, uyrukluunu tayan insan topluluu ve kendini yneten bir
siyasal otoriteye sahiptir. Yine, devletin drdnc kurucu esi bam-
szlk, Andorra iin biraz tartmal olmakla birlikte, teki devlet iin
kesin olarak gereklemi bulunmaktadr. Dolaysyla, herbirinin zel du-
r u m u sakl kalmak kouluyla, bu devletleri genel olarak yetkileri snrl
devletler arasnda snflandrmak yerinde olacaktr. Uluslararas hukuk
ilikileri asndan anlan devletlerin genellikle zel ilikiler iinde bu-
lunduu devlet tarafndan temsil edildikleri gzlenmektedir.

Ksaca belirtilirse, Monako, Fransa ile belirli konularda bir siyasal ve

ekonomik birlik iinde bulunmaktadr. Bu erevede, Fransa Monako'nun
savunmasn gvence altna almakta (17.7.1918 tarihli Andlama), iki dev-
let arasnda gmrk birlii oluturulmakta (1865'ten bu yana deiik and-
lamalarla dzenlenmi olup bu konudaki en son temel nitelikli andlama
18.5.1963 tarihini tamaktadr), birtakm vergi sorunlar ve PTT, vb. ka-
m u hizmetleri ortak dzenlemeler altna konulmaktadr (zellikle 18.5.1963
tarihli andlama). Uluslararas ilikilere gelince, Monako kendi adna ulus-
lararas konferanslara katlabilmekte (rnein, Helsinki Bildirisi Konfe-
rans), uluslararas rgtlerin zellikle teknik nitelikte olanlarna (rne-

88
in UNESCO) ye olabilmekte, andlamalar yapabilmekte, teki devlet-
lerle diplomasi temsilcilii ilikileri kurabilmektedir. Buna karlk, Mo-
nako'nun bizzat katlmad konferanslarda, temsil edilmedii rgtlerde
ve devletlerde bu grevi Monako adna Fransa yerine getirmektedir (zel-
likle bkz. 17.7.1918 tarihli andlama). Yine, Monako'nun uluslararas da-
valarda taraf olma yetkisinin kabul edildii grlmektedir. Nitekim, Mo-
nako U.S.A.D. Statsne taraf bulunmaktayd.

Lichtenstein'm yakn zel ilikiler iinde bulunduu devlet ise, nce-

den bir ara Avusturya ve 1918'den bu yana da isvire olup, bu iki devlet
arasnda deiik andlamalarla oluturulan bir gmrk birlii (29.3.1923
tarihli andlama), birtakm ortak P T T ve yabanclar polisi gibi kamu
hizmetleri dzenlemeleri gerekletirilmi bulunmaktadr. Liechtenstein
da kendi adna andlamalar yapabilmekte, uluslararas rgtlere ye ola-
bilmekte (rnein, Avrupa Konseyi), uluslararas konferanslara katlabil-
mektedir (rnein, Helsinki Bildirisi Konferans). Liechtenstein'i yabanc
devletlerde temsil etme yetkisi isvire'ye tannmaktadr. te yandan,
Liechtenstein'in uluslararas davalara taraf olma hakk da vardr. Nite-
kim, B.M. Genel K u r u l u n u n 1.12.1949 tarihli karar ile Liechtenstein
U.A.D. Statsne taraf olduu gibi, yine bu devlet taraf bulunduu Av-
r u p a insan Haklar Szlemesinde yeralan yarg organlar nnde de ta-
raf olabilmektedir.

San Marino'nun zel ilikiler iinde bulunduu devlet italya olup,

1815'ten bu yana iki devlet arasnda yaplan deiik andlamalarla bu du-
r u m dzenlenmitir. Genel olarak uluslararas ilikilerinde italya tarafn-
dan temsil edilmekle birlikte San Marino'nun kendi bana andlama yap-
ma ve diplomasi ilikileri kurma yetkilerinin varolduunu gsteren eitli
kantlar bulunmaktadr. Ayrca, San Marino B.M. Genel K u r u l u n u n
9.12.1953 tarihli bir karar ile U.A.D. Statsne de taraf olmak suretiyle
uluslararas davalarda taraf olabilme yeteneini de teyid ettirmitir.

Andorra'ya gelince ise, bugnk hukuksal stats 12.4.1868 tarihli

anayasas ile saptanm olup, bu lke Fransa Cumhurbakam ile span-
ya'nn Urgel Piskoposunun ortak otoritesi altnda bulunmaktadr. Ger-
ekte lke 24 yeden oluan ve seimle gelen bir Genel Konsey (Conseil
general des Valles) ve "Birinci Ynetici" (Premier Syndic) tarafndan y-
netilmekte olup, kendi bamsz mahkemeleri de vardr. Ancak, Andorra'-
nn d ilikilerini y r t m e yetkisi, andlama yapma ve diplomasi temsil-
cilii dahil, Fransa'nn elinde bulunmaktadr. Bununla birlikte, ispanya'-
nn da 1945'ten bu yana Andorra adna birtakm andlamalar yapmas ne-
deniyle bu iki devlet arasnda bu konuda bir yetki tartmas olduu gz-
lenmektedir (bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 347).

19
 . Kendine zg (sui generis) statye sahip devletler
Tarihsel gelimeler ve uluslararas ilikilerin karmakl kimi za-
m a n hibir genel tr iine sokulamayan birtakm kendine zg (sui ge-
neris) niteliklere sahip devletlerin ortaya kmasna da olanak vermitir.
Bunlarn en tannm Papalk olmaktadr. Ancak, 1960'tan bu yana Kb-
rs'taki gelimeler de genelde yetkileri snrl devletler iine sokabilecei-
miz fakat kendine zg birtakm nitelikler gsteren deiik devlet trle-
rinin domasna yer vermitir. Basit bir devlet t r n n btn kurucu
elerine sahip olan Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti (K.K.T.C.)'nin ku-
rulmas ile gemite kalan bu devlet trlerini de, bizim iin nemleri
gznne alnarak, burada ksaca ele almann yerinde olacan dn-
mekteyiz. Bylece, burada srasyla u devletler incelenecektir: i) Papalk,
ii) Kbrs Cumhuriyeti.

a) Papalk
(Holy See; Saint-Siege; Heiliger Stuhl)
Papalk devletinin bugn yrrlkte olan stats 11.2.1929'da talya
ile Papalk arasnda Roma'da imzalanan Latran Andlamalar ile dzen-
lenmitir (ngilizce metin iin bkz. A.J.I.L., 1929, Suppl. s. 187 vd., Fran-
szca ana andlama metni iin bkz. C.A. Colliard et A. Manin, Droit in-
ternational et histoire diplomatique, Paris, 1971, Tome II, s. 100-105). Bu
ana andlamalara daha sonra zellikle Papalk'n lkesini oluturan Va-
tikan sitesinde kimi kamu hizmetlerini dzenleyen ikincil deerde baka
andlamalar da eklenmitir.
Papalk, bir devletin kurucu eleri olan bir lkeye (Vatikan sitesi
ve Roma civarndaki birka kiliseden oluan toplam 44 hektarlk bir alan),
Papalk uyruunu tayan bir insan topluluuna (yllara gre deien yak-
lak 300-600 kii aras), bir siyasal otoriteye (Papann hem uhrevi hem
de dnyevi yetkilere sahip olduu kabul ediliyor) sahip olduu grlmek-
tedir. Devlet olmann drdnc esi olan egemenlik ise Latran ana And-
lamasnm 2. maddesinde italya tarafndan aka tannmaktadr. Bu ve-
riler karsnda, birok yazarn, zellikle yeterli dnyevi yetkiye sahip ol-
mad gerekesiyle, yalnzca zel bir uluslararas kiilik tanmasna ra-
m e n (rnein, Ch. Rousseau, Tome II, s. 363-364 ve 375-377; E. Menzel und
K. Ipsen, s. 134), Papal kendine zg nitelikleri olan bir devlet olarak
deerlendirmek bize en dorusu grnmektedir.
Papalk lkesi zerinde birok kamu hizmetinin (rnein, Saint
Pierre meydamnda polis yetkileri, Vatikan Sitesine servis yapan trenin
iletilmesi, Vatikan Sitesinde ilenen sularn cezalandrlmas gibi) italya
tarafndan grlmesine karlk, gerek Papa ve Kilise yksek grevlileri,
gerek Papalk binalar talya'nn yetki alan dnda kalmaktadr. Papalk

90
devletinin uluslararas ilikilerine gelince, Papalk bugn 100 civar dev-
lette (rnein, Trkiye) diplomasi temsilcisi bulundurmakta ve bir o ka-
dar devletin diplomasi temsilcisi de (rnein, Trkiye) Papalkta bulun-
maktadr. Yine, Papalk, B.M. ve Avrupa Topluluklar dahil, birok ulus-
lararas rgt nezdinde diplomatik temsilcilie sahiptir. Ayrca, Papalk
birok uluslararas rgte ye bulunmaktadr (rnein, Uluslararas Te-
lekomnikasyon Birlii, Uluslararas Atom Enerjisi Ajans, vb.). te yan-
dan, Papalk birok uluslararas konferansa katlmakta (rnein, nc
Deniz Hukuku Konferans) ve gerek gncel (rnein, 1958 Cenevre Ak
Deniz Szlemesi) gerekse konkorda (concordat; Konkordate) ad verilen
dinsel konulara, ilikin birok andlamaya taraf olmaktadr. Bununla bir-
likte, Latran Andlamas (mad. 24) ile Papalk, devletler arasndaki dn-
yevi yarmalarla ilgili konferanslara katlmama ve andlamalara taraf ol-
mamay kabul etmektedir.

b) Kbrs Cumhuriyeti
(Republic of Cyprus; Republique de Chypre; Zypern)

Kaynaka:

Trke: S. Toluner, Kbrs U y u m a z h ve Milletleraras Hukuk, stanbul,

1977; M. Tamko, "Kbrs C u m h u r i y e t i n i n Devletler Hukuku Y n n d e n
Stats", S.B.F.D., Cilt XL, Say 1-4, s. 55-68; M. Sarca, E. Tezi v e . Es-
kiyurt, Kbrs Sorunu, istanbul, 1975; S.L. Meray, Uluslararas H u k u k v e
Uluslararas rgtler El Kitab, Ankara, 2. bask, 1979, s. 66-68; Kbrs Trk
Federe Devletinin Milletleraras H u k u k a likin Baz S o r u n l a n - S e m p o z -
y u m (6-7 Mays 1982), stanbul, 1983; Z.M. Necatigil, "Kuzey Kbrs Trk
Cumhuriyeti Anayasas", Eskiehir ..B.F.D., Cilt IV, Haziran 1986.
Yabanc dil: N.M. Ertekn, Inter-communal talks and the Cyprus Problem,
Nicosia, 1977; Z.M. Nedjatigil, Cyprus-constitutional proposals a n d devel-
opments, Nicosia, 1977; Z.M. Nedjatigil, The Cyprus Conflict-A Lawyer's
view, Nicosia, 1982, 2nd. ed.; T. Feyziolu, M y t h e s et ralites- D o c u m e n t s
s u r le problfeme d e Chypre, Ankara, 2nd. 6d., 1984; G. Tenkides, "La con-
dition internationale de la R6publique de Chypre", A.F.D.I., 1960, s. 133-169;
D.G. Lavroff, "Le statut d u Chypre", R.G.D.I.P., 1961, s. 527-545; G. Vlachos,
"L'Organisation constitutionnelle de la B6publique de Chypre", R.I.D.C.,
1961, S. 525-559.
Daha nce Osmanl mparatorluu'nun lkesini oluturan Kbrs ada-
s, Osmanl imparatorluu'nun 1878 Osmanl-Rus Savandan yenik k-
masndan kaynaklanan siyasal koullara bal olarak, 4.6.1878 tarihinde
ingiltere ile imzalanan Savunma Andlamas ve 1.7.1878 tarihinde yine
ayn devletle imzalanan ek Protokol ile geici bir sre ingiltere'nin yne-
timine devredilmitir (Savunma Andlamas metni iin bkz. N. Erim, Me-
tinler, s. 401-402. Ek Protokol metni iin bkz. A. Gaziolu, ngiliz daresin-
de Kbrs (1878-1960), istanbul, 1960, s. 13-14). Lozan Bar Andlamasnn

91
20. maddesi ile de Kbrs'n 1914'ten balayarak ingiltere'nin egemenliine
gemesi kabul edilmitir. Ancak, Kbrs'taki ngiliz egemenlii 1950'li yl-
larda smrgelerin bamszla kavumas sreci iinde sz konusu ol-
mu bulunup, 1959-1960 yllarnda Kbrs adasnn bamsz fakat iki top-
lumlu bir devlet olarak domasn salayan andlamalarm gerekletiril-
dii grlmektedir.

Kbrs Cumhuriyeti Devleti'nin bamszln salama yolundaki ilk

andlama 11.2.1959 tarihinde Trk ve Yunan babakanlarnn parafe ettii
Zrih Anlamasdr. Zrih Anlamas, kurulacak olan yeni Kbrs Cum-
huriyeti'nin yapsn dzenleyen bir andlama ile Kbrs, Trkiye, Yuna-
nistan arasnda bir ittifak andlamasn kapsamaktadr. Fakat, Zrih An-
lamasna ngiltere taraf bulunmad iin bu verilerin ngiltere'ye ve
Kbrs Trk ve Rum toplumlarna sunulmas yoluna gidilerek, sonuta, bu
konuda anlan btn taraflarn rzasn ieren 17-19.2.1959 tarihli ve bir-
ok belgeden oluan Londra Anlamas gerekletirilmitir. Daha sonra da,
anlan bu iki andlama temel alnarak, 16.8.1960'ta Trkiye, ngiltere, Yu-
nanistan ve bamsz Kbrs Cumhuriyeti arasnda imzalanan Lefkoe
Andlamalar yaplarak Kbrs Cumhuriyeti'nin hukuksal stats kesin-
lik kazanmtr (Trkiye'nin 31.3.1965 tarih ve 556 sayl yasayla onay-
lanmasn u y g u r bulduu bu andlamalarm metni Resmi Gazete'de yer
almamaktadr: Bkz. R.G., 10.4.1965, Say 11976. Asllar yalnzca ngilizce
ya da ngilizce ve Franszca olarak yaplan bu Zrih-Londra ve Lefkoe
Andlamalarnm nemli olanlarnn Trke metinleri iin bkz.: S. Toluner,
a.g.y. (Kbrs), s. 507-531;"M. Sarca, E. Tezi ve . Eskiyurt, a.g.y., s. 262-
278 ve 385-390).

Lefkoe Andlamalar toplam 17 tane olup (asl metinler iin bkz.

U.N.T.S., vol. 382, s. 3-247. Ancak burada ngiltere'nin taraf bulunmad:
ttifak Andlamas yeralmamaktadr), bunlarn en nemlileri unlardr:
i) Kbrs Cumhuriyeti'nin Kurulmasna Dair Andlama; ii) ttifak And-
lamas; iii) Garanti Andlamas. Bu andlama ile bunlara bal olarak
oluturulan Kbrs Cumhuriyeti Anayasas Kbrs Cumhuriyeti'nin tam
hukuksal statsn belirlemektedir (Kbrs Cumhuriyeti Anayasas metni
iin bkz. M. Sarca, E. Tezi ve . Eskiyurt, ayn yapt, s. 279-383).

Yukarda belirtilen belgeler incelendii zaman, Kbrs Cumhuriyeti'nin

iki toplum zerine oturtulan ve Trkiye, Yunanistan ve ngiltere gibi
devletin gvencesi altna konulan durumundan kaynaklanan, yetkileri
kstl bir devlet rneini oluturduu gzlenmektedir. Ayrntlarna gir-
meden belirtirsek, Kbrs Cumhuriyeti'nin, en bata, ie ynelik birtakm
yetki snrlamalar altnda bulunmas kabul edilmitir. Nitekim, Kurulu
Andlamasnm 7. maddesinin 2. bendi ile Anayasann 182. maddesi, olaan
olarak teki devletlerin ulusal yetkisine giren anayasal dzeni saptama

92
konusunda, Kbrs Cumhuriyeti iin kstlamalar getirmektedir. Anlan
hkmlere gre, Zrih Anlamasnda kabul edilen birtakm temel h-
kmlerin deitirilmesi sz konusu edilemeyecektir. Bu temel hkmler
arasnda zellikle Cumhurbakan ve Cumhurbakan Yardmcsnn du-
r u m u (Anayasa, mad. 1), Kbrs Cumhuriyeti'nin resmi dilleri (mad. 3/1-2)
ve bayra (mad. 4/1) gibi konulardan 1960 ttifak ve Garanti Andlama-
snn anayasal gte olduunu ngren hkmlere (Anayasa, mad. 181)
kadar birok h k m yeralmaktadr.
te yandan, Kbrs Cumhuriyeti'nin d ilikilerle ilgili yetkilerinde
de birok kstlama ile karlalmaktadr. Nitekim, Garanti Andlamas-
nn 1. maddesi Kbrs Cumhuriyeti'nin hibir devletle siyasal ve ekonomik
birlemeye giremeyeceini ngrmektedir. Bir baka yetki kstlamas
Kurulu Andlamasnm 23. maddesinde yeralmaktadr. Anlan maddeye
gre, Kbrs Cumhuriyeti Trkiye'ye ve Yunanistan'a en fazla gzetilen
ulus muamelesi yapmak zorundadr. Yine, Kbrs Cumhuriyeti'nin sahip
olabilecei askeri g 2000 kii ile snrlanm olup (Kurulu And., mad.
14), lkesinde ayrca 650 Trk ve 950 Yunan askerinden oluan iki a y n
birlik bulundurma zorunluluu vardr (ittifak And., Ek Protokol I). Daha
baka rnekler de gsterme olana vardr.
Kbrs Cumhuriyeti'nin bu hukuksal stats Aralk 1963'te R u m top-
lumunun Trk toplumuna kar giritii kanl olaylar sonucu belirsizlik-
lerle dolu bir dneme girmitir. Zira, anlan temel andlama ve anayasa
hkmlerinden yararlanamayan Kbrs Trk toplumu giderek kendi zerk
ynetimini kurmutur. Ancak, 1974 Sampson darbesi ve onun sonucu ola-
rak gerekletirilen Trkiye'nin Kbrs harekatna kadar, K b n s Trk top-
lumunun 1960 hukuksal statsnn ilke olarak sona ermediini kabul ettii
izlenimi domaktadr. Nitekim, Trk toplumunun Temel Yasas, 1960 Ana-
yasas b t n hkmleriyle uygulanana kadar Kbrs Trk blgesinde bu
Temel Yasann uygulanacan ngrmek suretiyle (bkz. Z.M. Nedjatigil,
The Cyprus Conflict, Nicosia, 2nd. ed., 1982, s. 39), 1960 hukuksal stats-
nn son bulmadn kabul ettiini st kapal olarak bildirmektedir. Da-
ha sonra ,zerk Kbrs Trk Ynetiminin ortaya kmas ve 13.2.1975'te
Kbrs Trk Federe Devleti'nin kurulmas ile, Kbrs Trk toplumunun
tek bir K b n s devletinin varln kabul etmekle birlikte anlan 1960 hu-
kuksal statsnn srmesini bundan byle reddettii izlenimi edinilmek-
tedir (K.T.F.D.'nin hukuksal nitelii zerindeki grler iin bkz.: Z.M;
Nedjatigil, ayn yapt, s. 93-121; S. Toluner, "Kbrs Trk Federe Devle-
ti'nin Milletleraras Hukuki Stats", Kbrs Trk Federe Devletinin Mil-
letleraras Hukuka likin Baz Sorunlar-Sempozyum (6-7 Mays 1982), is-
tanbul, 1983, s. 3-21). Ancak, 15 Kasm 1983'te Kuzey Kbrs Trk Devle-
ti'nin ilan edilmesi ile bugn artk Kbrs'n 1960'da saptanan hukuksal
statsnn sona erdii kesinlikle ortaya kmaktadr.

93
 kinci Balk :
DEVLETLER DIINDAK BRMLER

Uluslararas hukukun statlerini dzenledii ve tamamen ya da ks-

men ilikilerini ynettii, devletler dnda kalan, teki birimler unlar-
dr: i) Devlet nitelii kazanmam insan topluluklar; ii) uluslararas r-
gtler; iii) gerek ve tzel kiiler.

I. Devlet nitelii kazanmam insan topluluklar

Kaynaka:
Trke: S.L. Meray, Cilt I, s. 190-228; E.F. elik, I. Kitap, s. 231-247; N. Aba-
dan, "Vesayet Rejimi", S.B.F.D., 1954, Cilt IX, Say 2, s. 289-311; . Ltem,
"XV. Genel Kurulda Smrgecilik Meselesi", M.M.T.Y., 1960, vol. I, s. 65-91;
M. Gnlbol, "Birlemi Milletler Andlamasnda v e Tatbikatnda Muhtar
O l m a y a n lkeler", S.B.F.D., 1956, Cilt XI, Say 1, s. 114-129.
Yabanc dil: R.C. Fitzgerald, "The twilight of dominion status?" C.L.P.,
1949, s. 202-225; D.P. O'Connell, "The condominium of the New Hebrides",
B.Y.I.L., 1968-1969, s. 71-146; M. Dendias, "La notion du protectorat et 1*
protectorat des les Ioniennes (1814-1864)", R.H.D.I., 1949, s. 13-32; K. Rowny,
"Le protectorat international et la succession aux trait6s", R.G.D.I.P., 1969,
s. 89-123; G. Vignes, "Les consultations populaires dans les territoires sous
tutelle", R.G.D.I.P., 1963, s. 297-356.

1. Genel
Uygulanan uluslararas hukuka gre belirli bir hukuk dzeni iinde
yeralan hukuk kiilerinin niteliklerinin ve sahip olacaklar haklarn ayn
olmas zorunluluu yoktur (rnein bkz. U.A.D.'nm 11.4.1949 tarihli Bir-
lemi Milletler Hizmetinde Uranlan Zararlarn Giderilmesi konusun-
daki danma gr: C.I.J., Recueil, 1949, s. 178). Dolaysyla, uluslararas
hukuk statlerini dzenledii ve ilikilerini ynettii b t n birimlerin
bir devlet niteliine sahip olmasn aramamaktadr.
D u r u m byle olunca, bir devlet kurma dzeyine ulamam insan
topluluklarnn hangi koullarda uluslararas hukukun konusunu olutu-
raca ve hukuksal niteliinin ne olaca sorular ile karlalmaktadr.

94
Uygulanan uluslararas hukuka bakldnda, 19. yzyl sonlarna, hatta
20. yzyl balarna kadar, bir devlete sahip bulunmayan insan topluluk-
larnn bu adan ikiye ayrld gzlenmektedir: i) belirli bir toplumsal
ve siyasal rgtlenme dzeyine gelen topluluklar; ii) bu t r rgtlenmeyi
salayamam topluluklar, ikinci gurubu oluturan ve yeterli bir toplum-
sal ve siyasal rgtlenmeden yoksun topluluklarn yaad lkeler, Av-
rupa'nn smrgeci anlayna da uygun olarak, "sahipsiz lke" (terra
nullius) kabul edilmitir (rnein, U.A.D.'nm 16.10.1975 tarihli Bat Saha-
ra konusundaki danma gr: C.I.J., Recueil, 1975, s. 40-41). "Sahipsiz
lkeler"de yaayan insan topluluklarnn da bu lkeleri igal (occupation;
Okkupation) yoluyla kendi lkelerine katma hakkna sahip olan devlet-
lerin tam ve mnhasr egemenlii altna girecekleri kabul edilmitir. Ba-
ka bir deyile, smrgelerin bamszlna kavumas eylemine (decolo-
nization; decolonisation; Dekolonisation) kadar bu lkelerin ilke olarak
egemenliinde bulunduu devletin i hukuku erevesinde ele alnd
grlmektedir. Uluslararas hukukun bu t r topluluklarla dorudan ve
genel bir biimde ilgilenmesi ilk kez Birlemi Milletler ile gereklemi^
tir. Nitekim, B.M. Andlamasnn XI. Blm "zerk (Muhtar) Olmayan
lkeler Hakknda Deme" baln tamakta olup, zerk olmayan lke
(non self-governing territories; territoires non autonomes) topluluklarn
yneten devletlere bu topluluklarn karlarnn bata gelmesini amala-
malar ve onlarn gelierek kendi kendilerini ynetir duruma gelmelerine
yardmc olmalar y k m n getirmektedir. Daha sonra zellikle 14.12.1960
tarih ve 1514 (XV) sayl B.M. Genel Kurulu karar ile kabul edilen "S-
mrge Ynetimi Altndaki lkelere ve Halklara Bamszlk Verilmesine
ilikin Bildiri" ile bu topluluklarn self-determination haklar olduu ta-
nnmtr.
Buna karlk, belirli bir toplumsal ve siyasal rgtlenme dzeyine
ulam insan topluluklar kendi devletlerini kuramadklar ve kendi r-
zalaryla ya da zorla belirli bir devletin tam ve mnhasr egemenlii al-
tna girmedikleri srece uluslararas hukukun konusunu oluturmular
ve oluturmay srdrmektedirler, ite bu t r topluluklar uluslararas
hukukta genellikle devlet nitelii kazanmam insan topluluklar ya da
lkeler ad altnda anlmaktadr. Uygulanan uluslararas h u k u k bu trde
yeralan insan topluluklarnn hukuksal statsn ve yetkilerini belirle-
mekte ve onlarn teki uluslararas hukuk kiileri ile ilikilerini yneten
kurallar koymaktadr. Burada zme balanmas gereken nemli bir so-
run hangi toplumsal ve siyasal rgtlenme dzeyine sahip bulunan top-
luluklarn uluslararas h u k u k u n statsn ve ilikilerini dzenledii bir
birim olarak kabul edilecei konusunda ortaya kmaktadr. Zira, her in-
san topluluu bir toplumsal ve siyasal rgtlenmeye sahip bulunmakta-
dr. U.A.D. 16.10.1975 tarihli Bat Sahara konusundaki danma grnde

95
bu konudaki ltn yelerinin ykmllklerini yerine getirmesini sa-
layacak yetenee sahip olmak olduunu bildirmektedir (bkz. C.I.J., Re-
cueil, 1975, s. 63-64). Bylece, uygulanan uluslararas hukuka gre, toplu-
luk yelerinin ykmllklerini yerine getirmelerini salayabilecek bir
toplumsal ve siyasal rgtlenme dzeyine ulam, ancak bir devlet olma
nitelii kazanmam insan topluluklar, kendi rzalaryla ya da zorla be-
lirli bir devletin tam ve mnhasr egemenlii altna girmemilerse, ulus-
lararas hukukun statsn ve ilikilerini dzenledii bir birimi olutur-
maktadr.

Tarih bize bu dzeye eritii iin uluslararas hukukun ele ald bi-
rimlerin, zellikle deiik siyasal etkenlere bal olarak, ok eitli sta-
tlere sahip olduklarn gstermektedir. Bu birimlerin en nemlileri un-
lardr: i) vasal lke (devlet); ii) koruma altnda lke (devlet); iii) ortak
ynetim altnda lke (condominium); iv) vekaletle ynetilen lke (man-
da); v) vesayet altnda lke; vi) uluslararas statye konulmu lkeler.
Bu topluluklarn kimisi hayli ileri bir siyasal ve ynetsel rgtlenmeye
sahip bulunurken (rnein, koruma altnda lke (devlet) ve vasal lke
(devlet) gibi), kimisi de bu adan alt dzeyde bir rgtlenme rnei
sunmaktadr (rnein, vesayet altnda lke). Bugn saydmz bu birim-
ler, vesayet altndaki lkeler dnda, tarihte kalm rnekleri oluturmak-
tadr. Dolaysyla, ilk nce gemii ilgilendiren bu birimlere ksaca dein-
dikten sonra vesayet altnda lkeleri inceleyeceiz.

2. Gemite kalm birimler

Vasal durumda bulunan lkenin (vassal State; Etat vassal; Vasall

Staat) ilke olarak d ilikileri bal bulunduklar devlet tarafndan yr-
tlr; bu devlete vergi verirler ve onun gvencesi altnda bulunurlard.
Osmanl mparatorluu'ndan zamanla ayrlan kimi devletler bamszlk-
larn almadan nce bu stat altna girmilerdir. rnein, Msr 15.7.1840
tarihli Londra Andlamas ile, Eflak ve Budan Beylikleri ile Srp Bey-
lii 30.3.1856 tarihli Paris Andlamas (srasyla madde 22 ve 28) ile, Bul-
garistan 13.7.1878 tarihli Berlin Andlamas (madde 1) ile anlan stat
altna konulmulardr (Andlama metinleri iin srasyla bkz. N. Erim,
Metinler, s. 302 vd., 350-351, 403-424). Vasal lke (devlet) Trkede "tbi
devlet" olarak da adlandrlmaktadr.

Koruma altnda lke (devlet) (protectorate; protectorat; Protektorat)

stats de byk lde vasal lke statsne benzemektedir. Ancak bu-
rada, vasal lkelerin domasmdaki srecin aksine olarak, daha nceden
bamsz olan bir devlet ya da zerk bir lke, genellikle yapt bir and-
lama ile, d ilikilerinde tamamen ya da ksmen bir baka devletin ege-

96
menlii ve korumas altna girmektedir. rnein, Tunus 12.5.1881 tarihli,
genellikle Bardo Anlamas diye anlan, bir andlama ile Fransa'mn ko-
rumas altna girmitir. Buna karlk, ender de olsa, kimi koruma altnda
lke statlerinin tek-tarafl bildirimlerle gerekletirildiine de rastlan-
maktadr. rnein, ngiltere Msr zerindeki korumasn 18.12.1914 ta-
rihli bir bildiri ile kurmutur. Gemite rastlanlan belli bal koruma
altndaki lkeler unlardr: i) Kore (Japonya: 1905-1910); ii) Msr (n-
giltere: 1914-1922); iii) Tunus (Fransa: 1881-1956); iv) Fas (Fransa: 1912-
1956); v) in Hindi (Fransa: 1863-1954). U.A.D. 27.8.1952 tarihli Fas'taki
Amerikan Yurttalarnn Haklar Davas kararnda, 1912 Fez Anlamas
ile Fransa'mn korumasna girmesinin Fas'n uluslararas hukukta devlet
kiiliine sahip olmasna engel olmadn bildirmek suretiyle, koruma
altndaki lkeleri bir devlet t r olarak deerlendirir izlenimi vermek-
tedir (bkz. C.I.J., Recueil, 1952, s. 185 ve 188). Ancak, daha nce de belirt-
tiimiz gibi, bamszlk esinin devletin kurucu zelliklerinden birisi
olmas nedeniyle, biz koruma altndaki lkeleri devlet nitelii olmayan
topluluk olarak grmekteyiz.

Ortak ynetim altnda lke (condominium) ise, ayn anda iki ya da

daha ok devletin egemenlii altnda bulunan ve onlar tarafndan birlikte
ynetilen lke trdr. Bu t r n en son rnei Yeni Hebrid adalarnn
1906-1980 yllar arasnda ngiltere ve Fransa tarafndan ortak ynetimi
olmaktadr. Bu adalar 30.7.1980 tarihinden beri Vanuatu bamsz devle-
tini oluturmaktadr. Ancak, kimi yazarlar Fransa Cumhurbakan ile
Urgel Piskoposunun ortak otoritesi altna konulmu olan Andorra'y bu-
gn de varolan bir ortak ynetim altnda lke olarak deerlendirmekte-
dir (rnein, G. Schwarzenberger, s. 58-59).
Vekaletle ynetilen lke ya da daha tannm adyla manda altnda
lkeye (mandate; mandat; Mandat) gelince, bu stat I. Dnya Savanda
yenilen Almanya'nn deniz-ar smrgeleri ile Osmanl mparatorlu-
u'ndan ayrlan Arap Yarmadas lkelerine uygulanmtr. Rejim 1919
Versailles Bar Andlamas ve Milletler Cemiyeti Szlemesi ile dzen-
lenmi olup, anlan lkeler Milletler Cemiyeti adna ve bu lke halkla-
rnn yararna olmak zere kimi Avrupal ya da Batl devletlerin (ngil-
tere, Fransa, Belika, Avusturalya, Yeni Zelanda, Gney Afrika Birlii)
ynetimi altna konulmulardr. Bu lkelerin gelimilik dzeylerine gre,
ayr t r vekaletle ynetilen lke oluturulmaktayd. A t r n e giren
lkeler (Irak, Suriye, Filistin, rdn, Lbnan) kendi siyasal ve ynetsel
rgtlenmeleri bir hayli ileri dzeyde olan lkelerdi. B trnde Orta Af-
rika lkelerinin bir ksm (Togo, Kamerun, Taganika ve Ruanda Urundi)
yeralmakta olup, orta dzeyde bir gelimilik gstermekte idiler. C trn-
de ise, Gney-Bat Afrika lkesi ile Pasifik Okyanusundaki Alman s-

97
mrgeleri (Bat Samoa, Nauru, Yeni Gine, Karolin adalar, Marian ada-
lar ve Marshall adalar) bulunmakta idi. A t r lkeler belirli bir zerk-
lik rejimine sahip bulunurken, C t r lkeleri vekil devlet kendi lkesi
gibi ynetme hakkna sahip bulunmaktayd. Gerek II. Dnya Savana
giden yllar, gerekse II. Dnya Sava srasnda bu lkelerin bir ksm
bamsz devlet olurken (rnein, Irak, Suriye gibi) bamszln ka-
zanma durumunda olmayanlar vekil devletler tarafndan B.M. Andla-
mas erevesinde oluturulan vesayet altnda lke statsne konulmu-
lardr. Ancak, Gney Afrika Birlii Gney-Bat Afrika lkesi zerindeki
vekalet rejimine son vererek bu lkeyi vesayet rejimi altna koyma yo-
luna gitmemitir. Gney Afrika Birliinin anlan lkede gtt rk ay-
rm politikas ve B.M.'e bu lkeyi ynetimi hakknda bilgi vermeyi red-
detmesi zerine, B.M. Genel Kurulu 27.10.1966 tarih ve 2145 (XXI) sayl
karar ile Gney Afrika Birlii'nin bu lke zerindeki vekalet rejimine
son verdiini bildirmitir. U.A.D. da 21.6.1971 tarihli Namibya'da Gney
Afrika'nn Srekli Varl konusundaki danma gr ile bu kararnn
hukuksaln teyid etmitir (C.I.J., Recueil, 1971, zellikle s. 45-55). Bu-
n u n zerine B.M. Genel K u r u l u 12.6.1968 tarihli ve 2372 (XXII) sayl
bir karar ile aralarnda Trkiye'nin de bulunduu ye devletlerden olu-
an Namibya Konseyi adn tayan bir zel organ kurarak anlan lkenin
bamszln kazanp devletini kurmasna kadar uluslararas temsilini
bu Konseye vermitir. Yine, B.M. Genel Kurulu Namibya Komiserlii ad
verilen bir ynetsel organ kurmak suretiyle Gney Afrika Birlii'nin bu
lke zerindeki yetkilerini bu organlara devretmitir. Ancak, fiilen anlan
lke zerinde Gney Afrika Birlii uluslararas hukuka aykr ynetimini
srdrmektedir.

Uluslararas statye konulmu lkelere (internationalised territories;

territoires internationalises; internationalisierte Gebieten) gelince, bu kav-
ram deiik ieriklerde anlamak olana vardr. Uluslararaslatrma (in-
ternationalization; internationalisation; Internationalisierung) deyimine ve-
rilen deiik anlamlara bakarak, bu lkeleri hibir devletin egemenlii
altnda bulunmayan ve kendine zg uluslararas bir ynetime sahip olan
lkeler olarak anlamak yannda, belirli bir devletin egemenliinde bulun-
makla birlikte ksmen ya da tamamen uluslararas hukuk uyarnca d-
zenlenen bir rejime balanan lkeler olarak anlamak olana da vardr
(bu deyimin deiik a n l a m l a n iin bkz. Dictionnaire, s. 345). Birinci an-
lam iinde ounlukla "serbest Kent" (free city; ville libre; Freie Stadt)
ad verilen ve rnekleri gemite kalm herhangi bir devletten bamsz
olarak uluslararas rejim altna sokulmu kentlerin ve blgelerin yerald
grlmektedir. Bunlarn en nemlileri II. Dnya Savandan nce Dantzig
Serbest Kenti (1920-1939), Sar Blgesi (1919-1935) ve II. Dnya Savan-
dan sonra 10.2.1947 Paris B a n Andlamas ile stats dzenlenen fakat

98
fiilen hibir zaman uygulanmayan Trieste Serbest Kentidir, ikinci anlam
iin ise, belirli bir devlete bal olup da uluslararas stat altna sokulmu
lkeler bulunmaktadr. Bu ikinci t r lkeleri de, uluslararas rejim altma
konulan konularn kapsamna gre, iki alt-guruba ayrmak olana vardr.
Bylece, bu t r n birinci alt-gurubunda, gemite, Fas devletinin lkesini
oluturmakla birlikte ynetimi bir b t n olarak birtakm uluslararas
koullar altna koyulan Tanca kentini (1923-1956) rnek olarak gstere-
biliriz. Yine, gemite, bir dnem Fransa'nn ynetimindeki Suriye man-
das iinde yeralmakla birlikte Milletler Cemiyeti Konseyinin 25.9.1937
tarihli karar ile zerk ve ayr bir birim olduu kabul edilen iskenderun
Sanca bu alt-gurubun ayr bir rneini oluturmaktadr (bilgi iin bkz.
S.L. Meray, Cilt I, s. 223-225). Bu t r n ikinci alt-gurubuna ise, yalnzca
snrl konularda rnein tarafszlatrma ve askerden arndrma gibi
uluslararas dzenlemelerin konusunu oluturan lke paralarnn girdii
grlmektedir. Ancak, bu son rnekteki uluslararas dzenlemeler o lke
parasnn uluslararas dzeyde ayr bir birim olarak yeralmasm sala-
mad iin bu t r uluslararas stat altna sokulmu lkeler bal olduk-
lar devletler erevesinde ele alnmakta ve zel bir uluslararas hukuk
birimi oluturmamaktadr (bkz. supra, devletin lkesel yetkisine kurald-
lk).

3. Vesayet altnda lkeler

(trust territories or territories under trusteeship; territoires sous
tutelle; Treuhandgebiete)

Vesayet altnda lke stats B.M. Andlamasnm rndr. Nitekim,

B.M. Andlamasnm XII. (mad. 75-85) ve XIII. (mad. 86-91) blmleri ve-
sayet rejiminin ana kurallarn koymaktadr.

Vesayet altnda lke stats bamszln kazanamam belirli lke-

lerin bamsz bir devlet kurana kadar ve bu amala B.M. denetimi altn-
da baka devletlerce ynetilmelerini belirtmektedir (B.M. And., mad.
75-76). Ancak, herbir vesayet altnda lkenin somut olarak ynetiminin
dzenlenmesi bu lkeyle "ilgili devletler" arasnda yaplan ve B.M. or-
ganlarnca kabul edilen zel anlamalarla gerekletirilmektedir (B.M.
And., mad. 75, 77, 79, 71, 3 ve 85).

Vesayet rejimi altna konulacak lkeler, B.M. Andlamasnm 77. mad-

desinde ,u t r lke olarak belirlenmitir: i) nceden vekalet (manda)
ynetimine balanm ve henz bamszlklarn elde edememi lkeler;
ii) ikinci Dnya Sava sonunda dman devletlerden ayrlan lkeler; iii)
ynetiminden sorumlu devletlerce bu rejim altna konulmak istenecek ba-
ml lkeler.

99
 Milletler Cemiyeti erevesinde vekalet (manda) rejimi altnda konu-
lan lkelerin vesayet rejimine gemesinin otomatik bir biimde olmas ge-
rekmemekte idi. Nitekim, U.A.D. 11.7.1950 tarihli Gney-Bat Afrika'nn
Stats konusundaki danma grn B.M. Andlamasmn vekaletle y-
netilen lkelerin zorunlu olarak vesayet rejimi altna konulmalar gerek-
tiini ngrmediini ve somut olayda Gney Afrika Birlii'nin de G-
ney-Bat Afrika lkesini vesayet ynetimine balamak y k m bulun-
madn aka kabul etmektedir (C.I.J., Recueil, 1950, s. 140). Bununla
birlikte, Gney Afrika Birlii dndaki vekaletle yneten devletler kendi
rzalar ile bamszl ngrlmeyen bu t r lkeleri vesayet ynetimi
altna koymulardr. Bylece, nceden Belika tarafndan vekaletle yne-
tilen Ruanda-Urundi, Fransa tarafndan ayn biimde ynetilen Fransz
Kamerunu ve Fransz Togosu, ngiltere tarafndan ayn statyle yneti-
len ngiliz Kamerunu, ngiliz Togosu ve Tanganika, Yeni Zelanda tarafn-
dan vekaletle ynetilen Bat Samoa lkeleri bu kez vesayet rejimi ere-
vesinde ayn devletlerin ynetimine balanmlardr. Yine, nceden ngil-
tere, Avusturalya ve Yeni Zelanda'nn ortak vekalet ynetimi altnda bu-
lunan Nauru adalar ayn devletlerin ve Yeni Gine bu kez de Avustural-
ya'nn vesayeti altna konulmutur. te yandan, nceden Japonya'nn
vekaletle ynettii kuzey Pasifik adalar da A.B.D.'nin stratejik vesayeti
altna verilmitir.
II. Dnya Sava srasnda dman devletlerden ayrlarak vesayet re-
jimi altna sokulan lke ise, nceden bir talyan smrgesi olup sava ile
talya'dan ayrlan Somali olmutur. Bu lke, 10 yllk bir sre iin ve so-
nunda bamszlna kavumak kouluyla italya'nn vesayet ynetimine
braklmtr.
Smrge gibi baml durumda olup da yneten devlet tarafndan
gnll olarak vesayet altnda lke statsne ise hibir lkenin konul-
mad gzlenmektedir.
Vesayet rejimine balanacak herbir lkeye ilikin olarak yaplmas
gereken zel vesayet anlamalarna gelince, bunlarn, B.M. Andlamasmn
79. maddesinde ngrld gibi, "dorudan doruya ilgili devletler" ara-
snda yaplmas ve daha sonra da B.M.'in bu konudaki yetkili organlarnca
uygun bulunmas gerekmektedir. Buradaki en nemli sorun "dorudan
doruya ilgili devletler" deyimi ile hangi devletlerin kastedildii olmu-
tur. Milletler Cemiyeti dneminde vekaletle ynetilen lkelerin durumuna
ilikin olarak vekaletle yneten (mandataire) devletin bu ilgili devletler
arasnda yeralmas gerektii 79. maddede bizzat belirtilmektedir. teki "il-
gili devletler" konusunda ise reti bunlarn bu lkeye snrd devletler
ile blgede vesayet ynetimine sahip olan teki devletler olacan kabul
etmektedir (rnein bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 402). Ancak, uygulama

100
her zaman retinin ngrd ynde olmamtr. rnein, Somali'nin
italya'nn vesayeti altna konulmasn dzenleyen 2.12.1950 tarihli zel an-
lama taraflar arasnda snrda olan Etiyopya bulunmamaktadr, ilgili
devletler tarafndan yaplan bu vesayet anlamalarnn yrrle girebil-
mesi ve deitirilmesi ise, bunlarn B.M.'in yetkili organlarnca uygun bu-
lunmas ile olanakldr. B.M. Andlamas anlan zel vesayet anlamala-
rnn, ngrlen iki tr vesayet rejimine bal olarak, deiik organlarca
uygun bulunmasn kararlatrmtr. Bylece, olaan vesayet rejimi altna
konulan lkelere ilikin anlamalarn Genel Kurul tarafndan uygun bu-
lunmas gerekirken (mad. 85), stratejik vesayet altndaki lkelere ilikin
anlamalarn Gvenlik Konseyince uygun bulunmas zorunluluu vardr
(mad. 83).
Vesayet altndaki lkelerin ynetimine gelince, ana ama bu lkeleri
kendi kendilerini ynetecek duruma getirmek olarak belirlenmitir (B.M.
And., mad. 76). Bu amaca ynelik olarak zellikle anlan lkelerin siya-
sal, toplumsal, ekonomik ve eitimsel gelimeleri yneten devletin grev-
leri arasndadr. Yneten devlet, rk, dil, din ve cins ayrm gzetmeden
insan haklarna sayg gstermek ve toplumsal ekonomik ve ticari konu-
larda nc devletlere ve yurttalarna eit davranmak zorundadr. Uy-
gulamada, yaplan vesayet anlamalarnn byk bir blm anlan t e m e l
ilkeler erevesinde yneten devletin bu lkeleri kendi lkesinin bir par-
as gibi ynetmesini ngrmtr.

Vesayet rejimi iki tre ayrlmaktadr: i) olaan vesayet rejimi, ii)

stratejik vesayet rejimi. Yalnzca, 2100 tane aday kapsayan Marian ada-
lar, Karolin adalar ve Marshall adalarndan oluan ve bugn Mikronez-
ya (Micronesia) ad verilen kuzey Pasifik adalar, 2.4.1947 tarihli bir G -
venlik Konseyi karar ile, A.B.D.'nin stratejik vesayetine konulmutur.
teki vesayet altndaki lkelerin hepsi olaan vesayet ynetimine ba-
lanmtr. Stratejik vesayet altna konulan lkelerde, tekilerden deiik
olarak, yneten devletin askeri kara, hava ve deniz sleri kurmas, y a -
banclarn bu lkelere girmesini yasaklamas yetkisi bulunduu gibi, bu
lkelere ilikin vesayet anlamalarnn uygun bulunmas ile yneten dev-
letin B.M. adna denetlenmesi grevleri Gvenlik Konseyine aittir (B.M.
And., mad. 83). Olaan vesayet rejimine bal lkelerde ise, btn dene-
tim yetkileri B.M. Genel Kuruluna ait olup, kendisine bu konuda Vesayet
Konseyi ad verilen bir B.M. organ yardmc olmaktadr (B.M. And., mad.
85). Vesayet Konseyinin, ilke olarak, vesayet altnda lkeleri yneten dev-
letler, Gvenlik Konseyinin yneten devlet olmayan teki srekli yeleri
devletler ve bunlara eit sayda seilen teki B.M. yesi devletlerden olu-
mas ngrlmtr (B.M. And., mad. 86). Bununla birlikte, en son
16.9.1975'te Yeni Gine adalarnn da Papua-Yeni Gine devleti olarak ba-

101
mszla kavutuu tarihten Austos 1987'ye kadar vesayet altnda lke
statsnde bulunan tek lke Mikronezya kalmt. Dolaysyla, 1987 yaz-
na kadar Vesayet Konseyi yalnzca A.B.D. ve Gvenlik Konseyinin teki
srekli yesi devletlerden olumaktayd. Ancak, Mikronezya ile ilgili ola-
rak da Vesayet Konseyi Temmuz 1976'daki bir kararla bu lkenin Self-
determination hakkn teyid etmi ve A.B.D. de ilgili adalar arasnda an-
lama salanmas durumundan sonra bu lkeyle ilgili vesayet anlama-
sna son vermeyi kabul etmitir. A.B.D., 3.11.1986 tarihli bir karar ile, bu
lkeler zerindeki vesayetine tek-tarafl olarak son vermi bulunmasna
ramen, B.M. vesayetin sona ermesini ancak Gvenlik Konseyinin Aus-
tos 1987'deki bir karar ile kabul etmitir (bkz. Anabritannica: 1988 Dn-
ya Almana, s. 7).

II. ULUSLARARASI RGTLER

(International organizations; organisations internationales; Inter-
nationale Organisationen)
Uluslararas rgtler, uluslararas faaliyetlerinin ve etkilerinin nemi
bakmndan, bugn devletlerden sonra ikinci sray almaktadr. zellikle
gerekletirdikleri faaliyetleri asndan uluslararas ilikiler bilimdal er-
evesinde ele alman bu uluslararas birimin yaps ve yetkileri byk l-
de uluslararas hukukun konusunu oluturmaktadr.
Herbir uluslararas rgt, amalar, rgtlenme biimi, yetkileri, ye-
leri vb. ok deiik nedenlere bal olarak, kendine zg bir hukuksal yap
sergilemektedir. Dolaysyla uluslararas rgtler btn incelikleriyle ta-
nnmak istendii zaman bugn artk, hukuksal verileri bakmndan bir
karlatrmal hukuk daln hatrlatan, uluslararas rgtler ya da ulus-
lararas kurumlar (international institutions; institutions internationales)
adl zel bir bilim dalna bavurulmaktadr. Ancak, t m uluslararas r-
gtlere ortak genel nitelikli birtakm uluslararas hukuk kurallar da var-
dr. Bunlar zellikle uluslararas rgtlerin devletlerle, kendi aralarnda
ve teki uluslararas birimlerle olan ilikilerini dzenleyen kurallardr.
Uluslararas rgt kavramnn bu iki zelliini gz nnde tutarak,
ilk nce, b t n uluslararas rgtlere ortak genel nitelikli uluslararas
hukuk kurallar ile, ayn zamanda uluslararas rgtlerin fiilen varolan
ortak noktalarndan yararlanarak oluturulacak bir soyutlamay da ieren,
genel veriler ele alnacaktr. Ancak, bu genel verileri belirli llerde te-
yid etmek ve belirli llerde de her rgte ait zellikleri ortaya koya-
bilmek amacyla bir-iki uluslararas rgtn somut olarak ayrca incelen-
mesi de yerinde olacaktr. Biz bu amala, evrensel ve geni kapsaml faa-
liyet sahibi bir uluslararas rgt rnei olarak Birlemi Milletler ile

102
blgesel ve ekonomik nitelikli bir uluslararas rgt rnei olarak Av-
rupa Ekonomik Topluluu'nun ana izgileriyle incelenmesinin yararl ola-
cam dndk.

1. Genel veriler
Kaynaka:
Trke: M. Gnlbol, Milletleraras..., s. 1-70; S.L. Meray, Cilt I, s. 226-228;
S.L. Meray, Uluslararas Hukuk ve Uluslararas rgtler El Kitab, An-
kara, 2. bas, 1979, s. 264-324; H. Pazarc, "COMECON-Hukuksal Yn",
C. Sar Armaan (S.B.F.D.l, Cilt XXVII, Say 3, s. 217-255; A.L. Karaosman-
olu, atmalarn zm ve Uluslararas rgtler, stanbul, 1981,
s. 49-64 ve 104-182; H. Pazarc "Uluslararas rgtlerin levleri", Prof. Dr.
Ahmet kr Esmer Armaan, Ankara, 1981, s. 249-258; H. Pazarc, Ulus-
lararas Hukuk Asndan Avrupa Ekonomik Topluluunun Yapt An-
lamalar, Ankara, 1978, s. 9-19; Z. (Odyakmaz) Altnba, Uluslararas Me-
mur, Ankara, 1983 (doktora tezi); 1. Akn, "Milletleraras Tekilat dare
Mahkemesi", Milletleraras Mahkemeler, stanbul, 1956, s. 151-163; T. Atav,
"Birlemi Milletler Sekreteryasyla lgili Baz dari Meseleler ve Hal a-
releri", S.B.F.D., Cilt XIV, Say 4, s. 79-99; S.A. Kuran, "Birlemi Milletler
dari Mahkemesi", Milletleraras Mahkemeler (a.g.y.), s. 115-149; V. Ver-
san, "Milletleraras mme Hizmeti Mefhumu", ..H.F.M., 1957, Cilt XXII,
Say 2, s. 3-13.

Yabanc dil: . Madra, "Settiement of disputes betvveen international or-

ganisations and their employees: The administrative tribunals of the U.N.
and I.L.O.", M.M.T.Y., 1975, vol. XV, s. 81-107; H.G. Schermers, International
institutional law, Leiden, 1972, vol. I ve II, 1974, vol. III; S. Basdevant, Les
fonctionnaires internationaux, Paris, 1931; M. Bedjaoui, Fonction publique
Internationale, Londres, 1958; C. Eagleton, International government, New
York, 1957; S.S. Goodspeed, The nature and function of international or-
ganization, New York, 1967; D. Ruzie, Les fonctionnaires internationaux.
Paris, 1970; M. Rama-Montaldo, "International legal personality and implied
pcwers of international organizations", B.Y.I.L., 1970, s. 111-155; Bov/ett.
The law of international institutions, London, 3th ed 1975; C.-A. Colliard,
Institutions Internationales, Paris, 5eme ed., 1970; F. Seyersted, "Is the in-
ternational personality of intergovernmental organizations valid vis-a-vis
non-membres?", I.J.I.L., 1964, s. 233-269; F. Morgenstern, "The law appli-
cable to international officials", I.C.L.Q., 1969, fs. 739-757; R. Kovar, "La par-
ticipation des territoires non autonomes aux organisations internationales",
A.F.D.I., 1969, s. 522-550; G. Balladore Palleri, "Le droit interne des orga-
nisations internationales", R.C.A.D.I., 1969-11, s. 1-38; R.-J. Dupuy, "Le droit
des relations entre les organisations internationales", R.C.A.D.I., 1960-11;
Frowein, "Der Btitrag der internationalen Organisationen zur Entwicklung
des Vlkerrechts", Z.a..R.V 1976, s. 147-167; P. Reuter, institutions inter-
nationales, Paris, 7eme ed., 1972; R. Ergec, "L'galite juridique des Etats
et les organisations economiques internationales", in l'Egalite, Bruxelles,
1982, s. 288-324; R. Goy, "Le droit d'acces au siege des organisations inter-
nationales", R.G.D.I.P., 1962, s. 357-370; G. Hardy, "The diplomatic activies
of internationales organizations", R . B . D . I . , 1969, s. 44-62.

103
 A. Uluslararas rgtlerin tanm ve snflandrlmas

a) Hkmetleraras ve hkmetler-d uluslararas rgtler so-

runu
Uluslararas rgt kavramn en geni anlamnda aldmz zaman,
uluslararas dzeyde faaliyet gsteren, ticari ama tamayan ve birden
ok devleti ilgilendiren fakat devlet nitelii tamayan her trl birle-
me anlalmaktadr. Ancak, statlerini ve ilikilerini dzenleyen hukuk
dzeninin belirlenmesi sz konusu olduu andan itibaren, uluslararas hu-
kukun konusunu oluturan hkmetleraras uluslararas rgtler ile e-
itli ulusal hukuk dzenlerine bal olan hkmetler-d uluslararas r-
gtler arasnda bir ayrma gidilmektedir.
Hkmetleraras uluslararas rgtler (international inter-governmen-
tal organizations; organisations internationales inter-gouvernementales;
internationale zwischenstaatliche Organisationen), devletlerarasnda olu-
turulan fakat kendilerini oluturan devletlerden ayr ve srekli bir ira-
deye sahip olan ve devlet nitelii tamayan birlemelerdir. Uluslararas
hukukta ksaca uluslararas rgt denildii ve herhangi bir baka sfat
eklenmedii zaman yalnzca bu hkmetleraras uluslararas rgtler kas-
tedilmektedir. Biz de burada bu t r dar anlamnda uluslararas rgtleri
ele alacaz.
Hkmetler-d uluslararas rgtlere (international non-governmen-
tal organizations; organisations internationales non-gouvernementales; in-
ternationale nichtstaatliche Organisationen) gelince, deiik uyruktan zel
ya da kamu kiilerinin birlemesi sonucu oluan, fakat hibir devletleraras
andlama konusunu oluturmayan ve uluslararas dzeyde faaliyet gs-
teren rgtlenmeleri belirtmektedir. Bu ikinci t r uluslararas rgtler
byk lde uluslararas nitelikte dernekler olup, ileride zel olarak ele
alnacaktr.

b) Uluslararas rgtleri devletlerden ayran zellikleri

Bir uluslararas rgt, ne kadar geni yetkilerle donatlrsa donatlsn,
bir devletin sahip olduu birtakm elere sahip deildir. Bu erevede,
en bata, bir uluslararas rgtn ne zerinde t a m yetkili olduu bir l-
kesi ne de kendisine uyrukluk ba ile bal bir insan topluluu vardr.
kinci olarak, devletlerin oluturduu bir birim olarak uluslararas
rgtler, imperium denilen buyruk verme ve bunlara uymayanlar uy-
maya zorlama yetkilerine sahip deildir. Bu bakmdan en gelimi ulus-
lararas rgtler bile amalarna aykr davranan kiilere kar ngrlen
yaptrmlarn uygulanmasn ye devletler araclyla gerekletirmek zo-

104
runda kalmaktadr (rnein, Avrupa Topluluklar gibi ulus-st nitelikli
rgtler).
nc olarak, devletlerin douundan deiik olarak, bir uluslararas
rgtn domas ancak ye devletlerin bu ynde kesin bir irade akla-
malar ile gereklemektedir. ye devletler bu iradelerini ounlukla bir
andlama ile bildirmektedir. Ancak, teknik anlamda bir andlama olu-
turmayan ortak bildiri (rnein, COMECON'un 1949'da douu: Bkz. H.
Pazarc, "Comecon-Hukuksal Yn", C. Sar Armaan (S.B.F.D.), Cilt
XXVII, Say 3, s. 219) ve hatta paralel tek-tarafl hukuksal ilemler ara-
clyla bir uluslararas rgt oluturulmas olanakldr.

Drdnc olarak, uluslararas rgtlerin h u k u k kiilikleri amalar

ile snrl olduundan, devletlerin byk ounluunun tam ve mnhasr
yetkilere sahip hukuk kiiliklerinin aksine, herbir rgte gre deien
ilevsel (fonctionnelle) bir kiilikleri vardr.

c) Uluslararas rgtlerin snflandrlmas

Uluslararas rgtleri ok deiik ltlere gre snflandrmak ola-

na vardr. Uygulanan uluslararas hukuka bakld zaman hukuksal
adan anlam olan belli bal ltlerin unlar olduu grlmektedir: i)
evrensel ya da blgesel olma; ii) genel kapsaml ya da belirli bir konuyla
ilgili olma; iii) egdm (koordinasyon) salayc ya da ulus-st nite-
likte olma.
Evrensel uluslararas rgtler (universal international organizations;
organisations internationales universelles; universale internationale Orga-
nisationen), corafi bakmdan herhangi bir snrlandrmaya bal tutul-
mayan b t n devletlerin yeliine ak uluslararas rgtlerdir (rnein:
B.M., Dnya Posta Birlii). Blgesel uluslararas rgtler (regional inter-
national organizations; organisations internationales regionales; regionale
internationale Organisationen) ise, yalnzca bir blge devletlerinin ye-
liine ak uluslararas rgtlerdir (rnein: Avrupa Konseyi, Afrika Bir-
lii rgt, vb...).

Genel ya da teki adyla siyasal uluslararas rgtler (general inter-

national organizations; organisations internationales generales; generalle
internationale Organisationen), ya amalar bakmndan herhangi bir s-
nrlamaya bal tutulmayan ya da belirtilen amalar aslnda ok geni
kapsaml olan (rnein, uluslararas barn salanmas ya da uluslararas
dostluun ve ibirliinin salanmas gibi) uluslararas rgtlerdir (rne-
in; B.M., Avrupa Konseyi). Uzmanlam ya da teki adyla teknik ulus-
lararas rgtlere (specialized international organizations; organisations

105
internationales specialisees, spezielle international Organisationen) gelin-
ce, bunlar belirli bir alanda faaliyet gstermek amacyla kurulmu ulus-
lararas rgtlerdir. Faaliyet gsterecekleri alanlara gre bu rgtleri de
bir alt-snflandrmaya balamak olana vardr. Bylece, belli bal ko-
nulara gre yle bir alt-snflandrma olanakldr: i) ekonomik ve ticari
(rnein: G.A.T.T., OECD); ii) askeri (rnein: NATO, Varova Pakt);
iii) kltrel ve bilimsel (rnein: UNESCO, ELDO); iv) teknik hizmetler
(rnein: Dnya Posta Birlii, Uluslararas Telekomnikasyon Birlii);
v) salk (rnein: Dnya Salk rgt); vi) alma (rnein: Ulus-
lararas alma rgt), vb..

Devletler arasnda yalnzca egdm salayan uluslararas rgtler

(rnein: OECD) ile ulus-st nitelikli rgtler (supranational organiza-
tions; organisations supranationales; supranationale Gemeinschaften) ara-
sndaki temel fark ise, ikincilerde ye devletlerin birtakm yetkilerinin
bu rgte devredilmi olmasdr. Bu fark zellikle uluslararas rgtlerin
kararlarnn hukuksal etkisi ve uygulamas konusunda ortaya kmakta-
dr (bu konuda karlatrmal olarak bkz.: H. Pazarc, I. Kitap, s. 239-241
ve s. 245-247). Ulus-st nitelikli rgtlerin en gelimii biraz ileride zel
olarak inceliyeceimiz Avrupa Ekonomik Topluluu (Ortak Pazar) ol-
maktadr.

B. Uluslararas rgtlerin yaps

a) yeler
(members; membres; Mitglieder)

i) yeler ve almalara katlma

(members and participation; membres et participation;
Mitglieder und Teilnahme)
Uluslararas rgtlerin yeleri byk ounlukla yalnzca devletler-
dir. Ancak, bir kuraldlk olarak, devlet nitelii kazanamam kimi top-
luluklarn, birtakm siyasal koullar sonucu, bazen tam ye olarak ulus-
lararas rgtlere katldklar grlmektedir. Nitekim, Milletler Cemiyeti
Szlemesinin 1. maddesinin 2. fkras "kendisini serbeste yneten do-
minyon ya da smrge" statsndeki topluluklarn da Milletler Cemiyeti
yesi olabileceini kabul ettiinden, o dnem henz bamsz birer devlet
olmayan ingiliz Uluslar Topluluu yeleri Kanada, Avustralya, Gney
Afrika Birlii, Yeni Zelanda ve Hindistan bu rgte tam ye olarak katl-
mlardr. Yine, S.S.C.B.'nin birer federe devletini oluturan Ukrayna ve
Beyaz Rusya bugn B.M. rgtnn yesi bulunmaktadr. Ancak, B.M.

106
Andlamasnm hazrlanmasna ve daha sonra rgt yeliine, bu iki fe-
dere devletten baka, o dnemde henz hukuksal olarak bamsz devlet
statsn kazanamam Hindistan, Filipinler gibi birimlerin de kabul
edildii grlmektedir. Bu durum, B.M. yelii konusunda yalnzca dev-
letlerden szeden 3. ve 4. maddeye ramen, B.M.'in kurucu andlamasnm
hazrland San Francisco Konferansna ad geen birimlerin de siyasal
nedenlerle arl olmasndan domutur. te yandan, kurtulu hareket-
lerinin bile kimi uluslararas rgtlere tam ye olarak kabul edildiine
rastlanmaktadr. rnein, Filistin Kurtulu rgt (O.L.P.), Arap Dev-
letleri Birlii ile Arap Para Fonu rgtlerine tam yedir.
Uluslararas rgtlerin almalarna katlma yalnzca t a m yelie
bal bulunmamaktadr. eitli rgtler deiik biimlerde birtakm ko-
ullar yerine getiren devletleri ve teki uluslararas birimleri alma-
larna katma yoluna gitmektedir. Bu yollardan en tannm gzlemci (es-
ki adyla mahit) (observer; observateur; Beobachter) stats ile ulus-
lararas rgtn almalarna ye olmayan devletlerin ve teki birimle-
rin oy hakk olmadan katlmasn belirtmektedir. rgtlere gre, gzlem-
cilerin bazen sz hakk bulunduu gzlenmektedir. Gzlemci statsnden
yararlanan birimlere gelince, rgtlere gre deiiklik gstermesine ra-
men, u durumlarda gzlemci statsnn kabul edildii ortaya kmak-
tadr: i) henz rgt ye devletlerince devlet olarak tannmam devlet id-
diasndaki topluluklar (rnein, K.K.T.C.'nin slam Konferansmdaki du-
r u m u ) ; ii) uluslararas rgtler (rnein, A.E.T. B.M. Genel Kurulunun
3208 (XXIX) sayl karar ile B.M. rgtnde gzlemci statsnden ya-
rarlanmaktadr); iii) kimi ulusal bamszlk hareketleri' (rnein, Filistin
Kurtulu rgt B.M. Genel K u r u l u n u n 3237 (XXIX) sayl ve S.W.A.P.O.
152 (XXXI) sayl kararlar ile B.M. rgtnde gzlemci statsnden yarar-
lanmaktadr). te yandan, kimi uluslararas rgtlerde ortak yelik (as-
sociate member; membre associe) diye anlan bir statye rastlanmaktadr.
Bu stat, snrlar kesin izgilerle belirlenmi bir kavrama bal bulunma-
yp, ilgili rgtlere gre deimektedir. rnein, ortak yelik Avrupa Eko-
nomik birlii rgt (OECD) erevesinde t a m yelie kabul edilmeden
nceki hazrlk aamasnda geici yelik statsn belirtmektedir. Buna
karlk, Avrupa Serbest Deiim Blgesi (EFTA, A.E.L.E.) rgt er-
evesinde Avusturya gibi bir srekli tarafsz devletin zel statdeki ye-
lii bu kavram ile zdetirilmitir. Ancak, yukarda verilen rneklerdeki
gibi bir uluslararas rgt iinde almalara katlmay belirten ortaklk
stats ile A.E.T. ile nc devletler arasnda ayrcalkl ilikiler kur-
may amalayan ancak A.E.T. rgt dnda kalan ortaklk rejimini ka-
rtrmamak gerekmektedir. Bugn A.E.T. ile Trkiye arasndaki iliki-
lerin rejimini oluturan bu son durum A.E.T. rgtnn biraz ileride zel
olarak incelendii sayfalarda ayrntl bir biimde ele alnacaktr.

107
 ii) yelik stats
(membership; statut de membre; Mitgliedschaft)

Bir uluslararas rgtn yeliine kabul edilme, gerek rgtn gerek-

se yelie bavuran devletin isteine baldr. Bununla birlikte, kimi ulus-
lararas rgtler genel nitelikli birtakm koullar (rnein, B.M. And.,
mad. 4'e gre barl devlet olmak) yerine getiren her devleti ye olarak
kabul etme yoluna gitmektedir. Bu t r uluslararas rgtlerin, bir devleti
yelie kabul ederken yaptklar incelemeler ve oylama, ilke olarak, yal-
nzca aranan genel koullarn yerine gelip gelmedii ile ilgilidir. Bunlara
ak uluslararas rgtler denilmektedir. Buna karlk, birtakm uluslar-
aras rgtler yalnzca belirli durum (rnein, NATO yelii iin Bat
Blokundan olma) ve konumdaki (rnein, A.E.T. yelii iin Avrupa k-
tasndan ve liberal ekonomik yapda olma) devletleri ye olarak kabul
etmektedir. Bu t r uluslararas rgtlere de kapal uluslararas rgtler
denilmektedir. Ak uluslararas rgtlere yeni ye kabul genellikle oy-
okluu ile gerekletirilirken (rnein, B.M. And., mad. 18/2'ye gre
Genel Kurulda 2/3 ounlukla), kapal uluslararas rgtlerde yeni ye
kabul yalnzca oybirlii ile gerekleebilmektedir (rnein, A.E.T. ya da
NATO iin).

Uygulanan uluslararas hukuk uluslararas rgt yelerini genellikle

iki gruba ayrmaktadr (rnein, B.M. And., mad. 3-4): i) asl (asli) ye-
ler (original members; membres originaires; ursprngliche Mitglieder);
ii) sonradan kabul edilen yeler (admissed membres, membres admis).
Asl yeler bir rgtn kurucu yeleridir. Sonradan kabul edilen yeler
ise, rgte katlan yeler olmaktadr. Genellikle asl yeliin salad
bir ayrcalk yoktur. Ancak, kapal uluslararas rgtlerde yeni ye ka-
bulnde oybirlii gerekmesi nedeniyle, bata, asl yelerin veto hakk
bulunduunu sylemek yanl olmayacaktr. Bununla birlikte, bu t r r-
gtlere kabul edilen teki yelerin de, bir kez kabul ilemi gerekletik-
ten sonra ayn biimde veto hakkna sahip olmalar nedeniyle, bu konu-
daki veto hakkn da yalnzca asl yelie bal bir zellik olarak deer-
lendirmek doru deildir.

Bir uluslararas rgte kabul edilecek yelerde aranan zelliklere ge-

lince, bunlar rgtlere gre deimektedir. Bunlarn belli ballar duru-
ma gre, bar olma (B.M.), ayn siyasal grten olma (NATO, Varova
Pakt), ayn r n retme (OPEC), ayn ekonomik yapya sahip olma
(A.E.T., COMECON), ayn blgeden olma (Afrika Birlii rgt, vb...)
gibi ok deiik amalardan kaynaklanmaktadr. yelie kabul genellikle
ye devletlerin bir oylamas ile gerekletirilmekte olup, bavurularn
otomatik olarak yelik dourmas bir kural diilik oluturmaktadr. Bu

108
tr otomatik yeliin doduu durumlara rnek olarak Uluslararas Atom
Enerjisi Ajans'nn B.M. yesi devletlerin Ajansn statsn imzaya al-
masndan balayarak 90 gn iinde imzalamalar ve onaylamalar du-
rumunda otomatik olarak kurucu yelie kabuln sayabiliriz (Stat,
mad. IV).
Uluslararas rgtlerin yeleri ilke olarak eittir. Bu eitlik b t n
yelerin katld en yetkili organlarda her yenin bir oy hakkna sahip
olmas ile kendini gstermektedir. Ancak, yelerin eitlii ilkesi her ye-
nin b t n organlarda yeralaca anlamna da gelmemektedir. zellikle
y r t m e nitelikli organlarda, yalnzca belirli sayda yenin varlnn n-
grlmesi nedeniyle, bu t r organlar bakmndan yelerin eitlii bu or-
ganlara seme ve seilme asndan eit haklara sahip olma ve seildikten
sonra teki yelerle ayn hak ve yetkilere sahip olma biiminde ortaya
kmaktadr. Uygulamada, uluslararas rgtlerin ok eitlii erevesin-
de, yelerin eitlii ilkesine birtakm kuraldlklar getirildii grlmek-
tedir. Bu kuraldlklarn birincisi, her yeye bir oy hakk tanmakla bir-
likte kimi yelerin oylarnn olumsuz olmasnn karar alnmasna engel
oluturmas d u r u m u olmaktadr. Ksaca veto hakk (veto) diye anlan bu
t r haklara sahip olan yelerden birinin ilgili organda bir karara kar
kmas karar alnmasna olanak vermemektedir. B u n u n en tannm r-
neini biraz ilerde inceleyeceimiz B.M. Gvenlik Konseyindeki srekli
yelerin durumu oluturmaktadr. yelerin eitlii ilkesine bir baka ku-
raldla ise, zellikle, kimi ekonomik ve parasal uluslararas rgtlerde
rastlanmaktadr. Zira bu rgtlerde oluturulan fonlarn kullanlmasnda
ye devletlere fonlara katklar orannda oy hakk tannd grlmekte-
dir. Arlkl oy hakk (vote pondere) denilen bu t r dzenlemelere Dn-
ya Bankas ve Uluslararas Para Fonu rgtlerinde rastlanmaktadr (bkz.,
Uluslararas Para Fonu Stats, mad. XII/5-a; Dnya Bankas Stats,
mad. V/3-a).

Uluslararas rgtlerin organlarnda yelerin temsili (representation;

representation; Reprsentation) genellikle hkmet temsilcileri tarafn-
dan gerekletirilmektedir, ileride zel olarak ele alnacak bu alanda h-
kmetlerin genellikle diplomasi temsilcileri araclyla temsil edildii g-
rlmektedir. Ancak, ender olarak, kimi uluslararas rgtlerde hkmet-
d kurumlarn ve hatta halkn temsilcisi milletvekillerinin devletleri ad-
na almalara katldklar grlmektedir. Hkmet-d kurumlarn tem-
silcilerinin ye devletler adna organlarnda yerald uluslararas rgt-
lerin en tannm Uluslararas alma rgt'dr. Bu rgtte ye dev-
letler, rgtn ana organn oluturan Uluslararas alma Konferansn-
da, iki h k m e t temsilcisi, bir iveren ve bir de ii temsilcisi tarafndan
temsil edilmektedir. Halkn temsilcilerinin bir uluslararas rgt organ

109
erevesinde almalara katlmas ise, kimi blgesel uluslararas rgt-
lerde rastlanlan bir durumdur. B u n u n en gelimi rneklerini Avrupa
Konseyi'nin bir organ olan Parlamenter Meclis ile Avrupa Topluluklar-
nn bir ortak organ olan Avrupa Parlamentosu'nda milletvekillerinin bu
organlarn almalarna katlmalar sergilemektedir. Ancak, bu durumda
milletvekillerinin hkmetlerini deil, fakat kendi siyasal eilimlerini
temsil ettikleri kabul edilmektedir.

Uluslararas rgtlerde yeliin sona ermesine gelince, bu, iki yolla

olanakldr: i) ekilme (retreat; retrait; Austritt); ii) atlma (exclusion;
Ausschlup).

yelikten ekilme koullar kimi uluslararas rgtlerin kurucu and-

lamalarnda dzenlenmektedir (rnein, Milletler Cemiyeti Szlemesi,
mad. 1/3). O zaman yelikten ekilme ileminin geerlilii bu koullara
uymaya baldr. Ancak, bir rgtn kurucu andlamasnn bu konuda
herhangi bir h k m iermemesi durumunda, andlamalar hukukuna gre
davranlmas gerektii kabul edilmektedir. retide genel eilim, ulus-
lararas rgt kuran andlamalarn nitelikleri nedeniyle, tek-tarafl son
verme hakknn tannmas gerektii yolundadr (rnein, H. Thierry, J.
Combacau, S. S u r et Ch. Vallee, a.g.y., s. 704). Nitekim, B.M. Andlama-
snda rgtten ekilme konusunda herhangi bir h k m bulunmamasna
ramen, Endonezya'nn 1965'te bu rgtten ekilmesi ki 1966'da tekrar
girmitir hukuksal bir sorun karmamtr. Buna karlk, bir uluslar-
aras rgt yeliinden ksmen ekilme birtakm hukuksal sorunlara yer
verebilecek niteliktedir. Zira, andlamalarn btnl ilkesi erevesin-
de bir uluslararas rgtn kurucu andlamasnn yalnzca bir blmn-
den ekilme anlamnda belirli organlardan ekilmenin ilke olarak olanakl
olmad kansndayz. Bununla birlikte, eer bir andlamaya bal olarak
sonradan alman birtakm rgt kararlar ile oluturulan k u r u m ve organ-
lar varsa, bunlardan ekilmenin hukuksal adan olanakl olduu ulus-
lararas uygulamada rastlanan bir durumdur. Nitekim, Kuzey Atlantik
Andlamas ile kurulan NATO rgtnn daha sonra rgt kararlar ile
oluturulan askeri kurumlarndan Fransa'nn 1966'da ve Yunanistan'n
1974'te (Yunanistan 1982'de geriye dnmtr) ekildii gzlenmektedir.

Uluslararas rgtlerden atlma (ihra) konusunda temel kural ku-

rucu andlamada h k m varsa buna uyulmasdr. Nitekim, rnein B.M.
Andlamasnn 6. maddesi B.M. ilkelerini srekli olarak ineyen devlet-
lerin yelikten atlabileceini ngrmektedir. Ancak, atlmaya kadar var-
madan, kimi uluslararas rgtlerin kurucu andlamalannn yelik hak
ve ayrcalklarnn kullanlmasnn askya alnmas olanan da tandk-
lar gzlenmektedir (rnein, B.M. And., mad. 5). Buna karlk, bir ulus-

110
lararas rgtn kurucu andlamasnm bu konuda herhangi bir h k m
iermemesi durumunda sorun hukuksal adan biraz daha zorlamaktadr.
Ancak, bir uluslararas rgtn kurucu andlamasndaki amalara ve te-
mel ilkelere aykr davranlmasnm teki taraflara bu ye devlete kar
andlamaya son verme hakkn tanmas gerektii kansndayz. Nitekim,
1969 Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi (mad. 60) andlamann te-
mel hkmlerini ineyen tarafa kar teki taraflarn fesih haklarnn
doduunu kabul etmektedir. Uygulama da bu gr dorulamaktadr
(rnein, Kba'nn Amerikan Devletleri rgtnden 31.1.1962 tarihli bir
rgt kararyla temel ilkelere uymad gerekesiyle karlmas).

b) Organlar
(organs; organes; Organe)

i) Organlarn kuruluu ve yaps

Uluslararas rgtlerin yelerinden ayr olarak iradeleri, kurduklar
organlar araclyla aklanmaktadr. Dolaysyla, her uluslararas rgt
az ya da ok sayda organa sahiptir. Bunlarn says konusunda uluslar-
aras hukukta herhangi bir snrlama sz konusu olmayp, her rgt kendi
gereksinmelerine uygun organlara sahip bulunmaktadr.

Uluslararas rgtlerin ana organlar (principal organs; organes prin-

cipaux; Hauptorgane) genellikle kurucu andlama ile kurulmaktadr. An-
cak, kurucu andlamada ngrlen ana organlara yenilerini eklemek ge-
reksinimi duyulduu ya da varolan organlara ilikin birtakm temel de-
iiklikler gerektii zaman ye devletlerin yeni bir ya da birka andla-
ma yapmak yoluna gittikleri grlmektedir. rnein, Avrupa Ekonomik
Topluluu, Avrupa Kmr ve elik Topluluu ve Avrupa Atom Enerjisi
Topluluu (EURATOM) rgtlerinin herbirine ait ana organlar olan Kon-
seylerin ve Komisyonlarn birletirilerek tek bir ortak Konsey ve tek bir
ortak Komisyon kurulmas, 8.4.1965 tarihli ye devletler aras bir yeni
andlama ile gerekletirilmitir. Ancak, bir uluslararas rgtn ikincil
(tli) nitelikte yardmc organlara (subsidiary organs; organes subsidiaires;
Nebenorgane oder Hilfsorgane) sahip olma gereksinimi duymas olasl
da vardr. Birok uluslararas rgtn kurucu andlamas bu konuda r-
gtn ana organlarna gerekli yetkileri tanyan hkmler iermektedir.
rnein, B.M. Andlamasnm 22. maddesi Genel Kurula grevlerinin ya-
plmas iin gerekli grd yardmc organlar kurma yetkisini aka
tanmaktadr. Bir uluslararas rgtn kurucu andlamasnda bu konuya
ilikin herhangi bir h k m bulunmamas durumunda ise, yazarlar genel-
likle, uluslararas rgtlerin amalarn gerekletirmek iin gerekli olan
st kapal yetkilere (implied povvers; pouvoirs implicites) dayal olarak,

111
bu t r organlar kurabileceklerini kabul etmektedir (rnein, Nguyen
Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, s. 504).
Uluslararas rgt organlarnn yapsna gelince, genelde bu organ-
lar ok deiik ltlere gre snflandrmak olanakldr. Bu ltlerin
belli ballar unlardr: i) organlarda devletlerin t m n n temsil edilip
edilmemesi; ii) organlarn ana grevleri; iii) organlar oluturan yelerin
nitelikleri; iv) organlarn kurulmasnda bavurulan yntem.

Birinci lte gre uluslararas rgt organlarnn ikiye ayrld g-

rlmektedir: i) b t n yelerin katld organlar (rnein, B.M. Genel
Kurulu ya da Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi gibi); ii) belirli sayda
yenin katld organlar (rnein, B.M. Gvenlik Konseyi ya da Ulus-
lararas Sivil Havaclk rgt Konseyi gibi).
kinci lt oluturan, organlarn ana grevlerine gre snflandr-
maya gidildiinde u trlerle karlalmaktadr: i) yol gsterici ve genel
siyaseti saptayc organlar (rnein, B.M. Genel Kurulu ya da Avrupa
Topluluklar Bakanlar Komitesi gibi genel katlml organlar); ii) karar
organlar (rnein, B.M. Gvenlik Konseyi ya da Avrupa Topluluklarnda
Bakanlar Komitesi ve Komisyon gibi); iii) y r t m e ve ynetim organlar
(rnein, B.M. Genel Sekreterlii ya da Avrupa Topluluklarnda Komis-
yon ve Genel Sekreterlik gibi); iv) denetim organlar (rnein, U.A.D.
gibi yarg denetimini salayan organlar ya da Avrupa Konseyinde Par-
lamenter Meclis gibi ksmen siyasal denetim salayan organlar).
nc lt oluturan, organlara katlan yelerin niteliklerine gre
uluslararas rgt organlarnn e ayrld gzlenmektedir: i) hkmet
temsilcilerinden oluan organlar (rnein, B.M. Genel K u r u l u ya da Av-
r u p a Konseyi Bakanlar Komitesi gibi); ii) bamsz rgt grevlilerinden
oluan organlar (rnein, Avrupa Topluluklar Komisyonu gibi karar ve
ynetim organlar, genel sekreterlik gibi ynetim organlar ya da U.A.D.
gibi yargsal denetim organlar); iii) ye devletlerin milletvekillerinden
oluan organlar (rnein, Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi ya da Av-
rupa Topluluklar Parlamentosu gibi).
Drdnc lt oluturan, organlarn kurulmasnda bavurulan yn-
temlere gre de uluslararas rgt organlarn iki ana snfa ayrmak ola-
nakldr: i) kurucu andlamayla kurulan ana organlar (rnein, B.M. Eko-
nomik ve Sosyal Konseyi gibi); ii) ana organlarn kararlar yoluyla ku-
rulan yardmc organlar (rnein, B.M. Ekonomik ve Sosyal Konseyin
bir karar ile kurulan B.M. nsan Haklar Komisyonu).
Herhangi bir uluslararas rgtn amalarna gre, yukarda belir-
tilen eitli ltlere uygun olarak, hangi t r organlara sahip olaca ka-

112
rarlatrlmaktadr. Geleneksel uluslararas rgtlerin genellikle en az
organa sahip olma yoluna gittikleri gzlenmektedir: i) yol gsterici ve ge-
nel siyaseti saptayc btn ye devletlerin temsil edildii bir genel
kurul (evrensel rgtlerde) ya da bir parlamenter meclis (genellikle bl-
gesel rgtlerde); ii) karar vermekle ve bazen de ksmen yrtmekle g-
revli blgesel rgtlerde t m yelerin (rnein, Avrupa Konseyi Ba-
kanlar Komitesi) evrensel rgtlerde ise snrl sayda yenin (rnein,
B.M. Gvenlik Konseyi) katld bir organ; ii) ynetim greviyle y-
kml bir genel sekreterlik.

ii) Organlarn grevlileri

Uluslararas rgtlerin organlar grevlerini yerine getirebilmek iin
eitli dzeyde yetki ve dokunulmazlklarla donatlm grevlilerin hiz-
metlerinden yararlanmak zorundadr. Uluslararas rgtler adna hareket
etme yetkisine sahip olan grevlilerin tmne, genellikle, uluslararas r-
gt grevlileri (agents of international organizations; agents publics inter-
nationaux; Agent internationaler Organisationen) ad verilmektedir. Bu
genel kavram, U.A.D.'nn 11.4.1949 tarihli Birlemi Milletler Hizmetinde
Uranlan Zararlarn Giderilmesi konusundaki danma grnde belirt-
tii gibi, paral ya da parasz, srekli ya da geici olsun, bir uluslararas
rgt organ tarafndan onun adna birtakm yetkiler kullanmakla grev-
lendirilen her trl grevliyi kapsamaktadr (C.I.J., Recueil, 1949, s. 177).
Bu grevliler, bir uluslararas organ oluturan bamsz kiiler (rnein,
U.A.D. yarglar ya da Avrupa Topluluklar Komisyonu yeleri) olabile-
cei gibi, bir uluslararas rgt organ tarafndan o rgt adna geici ya
da srekli olarak grevlendirilmi herhangi bir devlet temsilcisi ya da
herhangi bir birey (rnein, deiik dnemlerde B.M. Genel Sekreterinin
Kbrs temsilcileri gibi) olabilmektedir. Fakat, bu uluslararas rgt g-
revlilerinin ounluunu, belirli bir rgte hizmet szlemesi (contracts
of service; contrats de service; Diensvertrge) ile bal ve yalnzca o r-
gt hizmetinde dzenli alma ykm altna girmi uluslararas me-
murlar (international officials; fonctionnaires internationaux; internatio-
nale Funktionre oder internationale Beamte) oluturmaktadr.

Uluslararas memurlarn statsne ilikin olarak genel nitelikli bir-

takm yaplageli kurallar gnmzde olumu bulunmaktadr. Bu er-
evede, ok deiik dzeydeki uluslararas yarg kararlarnn da teyid
ettii gibi, genel kabul gren kurallardan biri uluslararas memurlarn
hizmetlerinin nitelii ile ilgilidir. Greve bir szleme ile alnmalarna
ramen, grevlerinin niteliine bakarak, uluslararas memurlarn duru-
m u n u n yalnzca bir szleme ilikisi olarak deerlendirilemeyecei ve s-
reklilik ve genellik gsteren bir stat ilikisinin de kimi bakmlardan gz-

113
nnde bulundurulmas gerektii kabul edilmektedir. Nitekim, U.A.D.
23.10.1956 tarihli UNESCO Bavurular zerine Uluslararas alma r-
gt Ynetim Mahkemesi Kararlar konusuna ilikin danma grnde,
srekli bir hizmet szlemesinin yenilenmemesi durumunda sorunun yal-
nzca szleme hkmleri erevesinde deerlendirilmemesi gerektiini
ve bu uluslararas memura ilgili uluslararas rgte kar bavuru hak-
knn tannmasnn doru olacan bildirmitir (C.I.J., Recueil, 1956, s.
91-92, 95).
Uluslararas memurlarn statsyle ilgili ikinci temel yaplageli ku-
ral, bu kiilerin yalnzca ilgili uluslararas rgtn buyruunda olacak-
larn ve uyruunu tadklar devlet dahil t m ye devletlerden bamsz
bulunduklarn ngren kuraldr. Bu kural hem uluslararas memurlara
hem de ye devletlere getirilen bir ykmllk olarak birok uluslararas
rgtn kurucu andlamasnda yeralmaktadr (rnein, B.M., And., mad.
100). Yine, birok uluslararas rgt ynetim mahkemeleri bu kural teyid
etmektedir (eitli rnekler iin bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 483).
Uluslararas memurlarn gerek hizmet szlemelerine, gerek ye dev-
letlerden bamszlklarna, gerekse teki alma koullarna ilikin do-
acak her trl hukuksal sorun, rgtlere gre, ya bu amala kurulmu
zel bavuru komisyonlarna (rnein, Avrupa Konseyi ve NATO'da bu-
gn olduu gibi) ya da varsa rgtlerin ynetim mahkemelerine (rnein,
B.M. ve Uluslararas alma rgt gibi) gtrlebilmektedir. Ulus-
lararas ynetim mahkemeleri ilgili rgt organlarnca kabul edilmi zel
statlerine uygun olarak davalara bakmaktadr. Yetkileri konusunda ku-
ku ortaya kt zaman buna kendilerinin bizzat karar verecei kabul edil-
mektedir (rnein, U.A.D.'nn 13.7.1954 tarihli Birlemi Milletler Ynetim
Mahkemesi konusundaki danma gr: C.I.J., Recueil, 1954, s. 51).
Uluslaraars memurlarn durumlar ile ilgili kabul edilen bir baka
uluslararas hukuk kural da bu memurlarn belirli koullarda dokunul-
mazlk, baklk ve ayrcalklardan yararlanabilmelerinin kabul edilme-
sidir. Bu sorun, III. Kitabmzda, devletlerin diplomasi temsilcileri ile bir-
likte ele alnacaktr.

c) Uluslararas rgtlerin yetkileri

(powers of international organizations; competences des organisa-
tions internationales; Kompetenze internationaler Organisatione)
Uluslararas rgtlerin sahip olduu yetkiler her bir uluslararas r-
gtn ana grevine gre deimektedir. Bu erevede ana grevi ye dev-
letler arasnda ibirliini (cooperation; cooperation; Zusammenarbeit) sa-
lamak olan uluslararas rgtlerin yetkileri ok daha snrldr. Zira bu

114
rgtlerde ye devletler hibir egemen yetkilerini dorudan uluslararas
rgte devretmemi bulunmaktadr. Bunlar geleneksel uluslararas rgt-
lerdir (rnein, B.M.). Buna karlk, yeleri arasnda btnlemeyi (in-
tegration; integration; integration) salayan uluslararas rgtlerin yet-
kileri bir hayli genitir. Zira, bu tr rgtlerde, ksmen ya da tamamen,
ye devletlerin yetkilerinin kendilerine devredildii grlmektedir. By-
lece, ilgili rgt ye devletler lkesinde dorudan geerli olan kararlar
almakta ve devletlerden bunlarn uygulanmasnn salanmasn isteyebil-
mektedir (bilgi iin bkz.: H. Pazarc, I. Kitap, s. 246-247; F. Arsava, Av-
rupa Topluluklar Hukuku ve Bu Hukukun Ulusal Alanda Uygulanma-
sndan Doan Sorunlar, Ankara, 1985, s. 11-19). Bu t r uluslararas rgt-
lere bugn genellikle ulus-st rgtler (supranational) ad verilmekte-
dir (rnein, A.E.T.).
Uluslararas rgtlerin yetkileri ayrca rgtn faaliyet biimine ba-
l olarak da deiiklikler gstermektedir. Bylece, ye devletler arasnda
uluslararas konferanslarn biraz tesinde bir ibirlii ngren uluslararas
rgtlerle, yeler arasndaki ibirliini denetleme ve gerektiinde ng-
rlen kurallara uymayan yelere kar deiik yaptrmlar uygulamaya
giden uluslararas rgtlerin yetkileri arasnda farklar vardr. Avrupa n-
san Haklar Szlemesi erevesinde kendisine tannan yetkilerle glen-
mi bulunan Avrupa Konseyi bu ikinci t r uluslararas rgtlerin nemli
rneklerinden birini oluturmaktadr. te yandan, kimi uluslararas r-
gtler de, tpk ulusal dzeydeki ekonomik kamu kurulular gibi, do-
rudan iletmecilik faaliyetlerinde bulunmaktadr. Bylece, bir uluslararas
rgtn, rnein, belirli bir konuda dorudan aratrma yapma (1963-1972
aras Avrupa Uzay Aratrmalar rgt: ksa adyla ESRO) ya da birey
retme (1963-1978 aras ksa adyla ELDO diye anlan ve Avrupa'da uzay
aralar retimini amalayan rgt) grevini yklenmi olduu d u r u m -
larla karlalmaktadr. Bugn bu t r uluslararas rgtlerin en nemli
rneklerini uzaydan yararlanarak haberleme ve iletiim konularnda faa-
liyet gsteren INTELSAT ve INTERSPUTNIK oluturmaktadr. Bu du-
rumlarda uluslararas rgt herhangi bir ulusal kamu iletmesinin sahip
olduu trden yetkilerle donatlmaktadr.
Uluslararas rgtlerin yukarda belirttiimiz grevleri erevesinde
sahip olduklar yetkilerinin dayana, kimi zaman ilgili rgtn kurucu
andlamas iken, kimi zaman da rgt organlarnn ald kararlar olmak-
tadr. Bylece, daha nce de belirttiimiz gibi, retinin uluslararas r-
gtlerin yetkilerini, kaynaklarna gre, kurucu andlamada ngrlen yet-
kiler ile st-kapal yetkiler (implied powers; competences implicites) ol-
mak zere ikiye ayrd gzlenmektedir.
Uluslararas rgtlerin organlarnn kulland bu eitli yetkilerin

115
kullanlmas sonucu her uluslararas rgte zg bir zel hukuk dzeni-
nin doduu grlmektedir. H e r rgtn az ya da ok sahip olduu ve
devletlerin ulusal hukukunu andran rgtsel hukuka yazarlar genellikle
uluslararas rgtlerin i hukuku adn vermektedir. Nitekim, devletleraras
bir uluslararas rgt erevesinde olutuklar iin uluslararas hukukun
bir paras olarak kabul edilen bu t r rgtsel hukuk dzenleri aslnda
dzenledikleri ilikiler asndan bir i hukuk nitelii gstermektedir (bkz.
yarg de Castro'nun Birlemi Milletler Ynetim Mahkemesinin 158 Sa-
yl Karar konusunda U.A.D.'nm 12.7.1973 tarihli danma grne ekli
kart gr: C.I.J., Recueil, 1973, s. 282). reti, bir uluslararas rg-
t n kurucu andlamasmdan doan ve dolaysyla tam olarak uluslararas
genel hukuk alanndan saylan uluslararas rgtlerin temel hukuk ku-
rallar ile rgtlerin eitli organlarnn ve zellikle yarg organlarnn
temel kurallara dayanarak yaratt rgte zg i hukuk kurallar ara-
snda bir ayrma gitmektedir. Bu ikinci t r rgtsel hukuk kurallarna
Trke olarak "ikincil hukuk" (droit secondaire; sekunder Recht) ya da
"tretilmi hukuk" (droit derive) diye adlar verildii grlmektedir (bil-
gi iin bkz. F. Arsava, a.g.y. (1985), s. 24-30).

Uluslararas rgtlerin yetkilerinin ilevsel adan bir deerlendiril-

mesine gidildiinde ise, tr yetki ile karlalmaktadr: i) kural koyma
yetkisi; ii) yargsal yetki; iii) ynetsel yetki. Uluslararas rgtlerin ku-
ral koyma yetkisi, rgtlerin amalarna gre, ok deiik konularda ve
birimlerde olup, daha nce hukuksal ilemler blmnde ele alnmtr
(bkz. I. Kitap, s. 237-247). Uluslararas rgtlerin organlarnn yarg yet-
kilerine gelince, bunlar, IV. Kitabmzda, uluslararas hukukun bar -
z m follar erevesinde ele alnacaktr. Uluslararas rgtlerin ynetsel
yetkileri de iki bakmdan ortaya kmaktadr: i) uluslararas rgtn
merkezi bakmndan; ii) uluslararas rgtn yetkisinde bulunan kimi ki-
iler ve aralar bakmndan.

Her uluslararas rgt binalarnn bulunduu bir merkeze (seat or

headquarters; siege; Sitz) sahiptir. Bu merkezde rgtn sahip olaca
v e dolaysyla lkesinde bulunulan devletin yetkisi dnda kalacak olan
yetkileri, genellikle, ilgili rgt ile lke devleti arasnda yaplan bir mer-
kez anlamas ile saptanmaktadr (rnein, B.M.'in New York merkezi
ile ilgili anlama 26.6.1947 tarihinde B.M. rgt ve A.B.D. arasnda im-
zalanmtr). Bylece, ilgili merkez anlamalar hkmleri erevesinde
bir uluslararas rgt, merkezde dzenin ve gvenliin salanmasndan
genel hizmetlerin yrtlmesine kadar varan deiik konularda ynetim
yetkisini kullanmaktadr. te yandan, uluslararas rgtler, grevlilerinin
statsne, alma koullarna, vb. ilikin konularda da, ilgili kiilerin ken-
di hizmetinde bulunmas nedeniyle, birtakm ynetsel yetkiler kullan-

116
maktadr. Nihayet, ender olarak d a olsa, u l u s l a r a r a s r g t l e r e a i t kimi
aralar da bu rgtlerin ynetim yetkisi altnda bulunmaktadr (rnein,
r g t n uzaya frlataca uzay aralar).

2. S o m u t uluslararas rgt rnekleri

Yukarda soyut olarak genel verilerini incelediimiz uluslararas r-

g t l e r i n belli bal bir-iki s o m u t rneini ele a l m a k uluslararas rgtlerin
zelliklerini d a h a da iyi o r t a y a karacaktr. B u amala, b u g n d n y a v e
T r k i y e asndan n e m l e r i de g z n n e alnarak, b i r evrensel bir de bl-
gesel rgt incelemenin yararl olacan dndk. Evrensel rgt r-
nei olarak geni k a p s a m l yetkilere sahip olan B.M.'i seerken, blgesel
rgtlere rnek olarak da ulus-st nitelikli ekonomik bir rgt olan
A.E.T.'yi ele a l m a y u y g u n grdk.

A. Birlemi Milletler
(United Nations; Nations Unies; Vereinten Nationen)

Kaynaka:
Trke: M. Gnlbol, Milletleraras, s. 71 vd.; . Ltem, Dumbarton Oaks
Teklifleri, Ankara, 1945; C. Bilsel, Birlemi Milletler-I: San Francisco a-
lmalar, stanbul, 1946; C. Aygen, "Bir Devletin Birlemi Milletlere y e
Olarak Kabul artlar", S.B.F.D., 1952, Cilt VI, Say 1-4, s. 216-242; H.
Kelsen (ev. H. Fiek), "Birlemi Milletler Tekilatndan ekilme Hakk",
A..H.F.D., 1949, Cilt VI, Say 2-4, s. 95-111; S.L. Meray, "Birlemi Millet-
lerden ekilme ve Endonezya rnei", S.B.F.D., 1965, Cilt XX, Say 2, s.
419-440; C. Sar, "Birlemi Milletler yelerinin Bnyesinde Meydana Ge-
len Deiikliklerin yelik Statsne Etkileri", S.B.F.D., 1964, Cilt XIX, Sa-
y 1, s. 79-95; M. ubukg, "Birlemi Milletler Tekilatnda Veto",
A..H.F.D., 1950, Cilt I, Say 3-4, s. 174-191; K. Bekta, Birlemi Milletler
ve Veto, Ankara, 1958; Ch. Crozat, "Birlemi Milletler Genel Kurulu v e
Bilhassa Bu Organn Selahiyetlerinin Genilemesi", ..H.F.M., 1956, Cilt
XXII, Say 1-4, s. 3-73; C. Sar, "Birlemi Milletler Genel Kurulu Kararla-
rnn Hukuki Deeri", S.B.F.D., 1966, Cilt XXI, Say 4, s. 227-274; N. Abadan,
"Vesayet Rejimi", S.B.F.D., 1954, Cilt IX, Say 2, s. 289-311; 1. Ltem, "IV.
Genel Kurulda Smrgecilik Meselesi", M.M.T.Y, 1960, Cilt I, s. 65-91; L.
Delbez (ev. . Ltem), "Ekonomik ve Sosyal Meclisin Yetkileri", A..H.FJ5.,
1951, Cilt VIII, Say 3-4, s. 149-169; T. Atav, "Birlemi Milletler Sekreter-
yasiyle lgili Baz dari Meseleler ve Hal areleri", S.B.F.D., 1959, Cilt XIV,
Say 4, s. 79-99; S.L. Meray, "Birlemi Milletler Hizmetinde Uranlan
Cismani Zararlarn Tazmini Meselesi", S.B.F.D., 1954, Cilt X, Say 1, s. 85-
134; M. Gnlbol, "Birlemi Milletler A n d l a m a s m d a ve Tatbikatnda Muh-
tar-Olmayan lkeler", S.B.F.D., 1956, Cilt XI, Say 1, s. 114-129; E. elik,
"Birlemi Milletler artnn 2 nci madde 7 nci paragrafndaki "Mdahale"
Kelimesinin Tefsiri", ..H.F.D., 1954, Cilt XX, Say 1-4, s. 12-27; M. Gn-
lbol ve H. lman, "Birlemi Milletler Kuvveti: Svey ve Kongo Olay-
lar", S . B . F . D . , 1961, Cilt XVI, Say 1, s. 141-168; Y. nan, "Birlemi Mil-

117
 letler Kuvvetleri. Ortaya k ve Hukuki Dayana", A..T..A.D., 1971,
Cilt 3, Say 2, s. 235-270; Z.M. Alsan, "Birlemi Milletler Andlamasnn
Tadili Problemi", A..H.F.D., 1954, CUt XI, Say 3-4, s. 1-41; L.M. Goodrich
ve E. Hambro (ev. . Ltem), Birlemi Milletler Andlamas, erh ve
Yorumlar, stanbul, 1954; H. Pazarc, 'Birlemi Milletlerin Dn, Bug-
n", B.M.T.Y., 1984, s. 3-10; M. Sencer, "Birlemi Milletler ve Uluslararas
Terrizm", B.M.T.Y., 1984, s. 61-76.

Yabanc dil: M. Gnlbol, Turkish Participation in the United Nations

(1945-1954), Ankara, 2nd ed 1965; M. Gnlbol and T. Atav, Turkey and
the United Nations. A legal and political apraisal, Ankara, 1960; M. Gn-
lbol, Turkey and the United Nations, Ne w York, 1961; C. Sar, Le finan-
cement des activites de l'O.N.U.: 1954-1961, Ankara, 1963; A.L. Karaos-
manolu, Les actions militaires coercitives et non-coercitives des Nations
Unies, Geneve, 1970; L.M. Godrich, E. Hambro and A.P. Simons, Charter
of the United Nations (Commentary and documents), Nevv York, 3ed.,
1969; I.L. Claude, Jr The changing United Nations, New York, 1967; L.M.
Goodrich, The United Nations, London, 1960; M. Virally, I'Organisation
mondiale, Paris, 1972; P. Gerbet, V.Y. Ghebali et M.R. Mouton, Societe
des Nations et Orgariisation des Nations Unies, Paris, 1973; M.C. Smouts,
Le Secretaire general des Nations Unies, Paris, 1971; J.G. Hawden and J.
Kaufman, How United Nations decisions are made?, Leyden, 1960; J.-L.
Mathieu, Les institutions speciallsees des Nations Unies, Paris, 1977; H.
Saba, "L'activite quasi-legislative des institutions specialisees des Nations
Unies", R.C.A.D.I., 1964-III, s. 603-690; Ch. Chaumont, L'Organisation des
Nations Unies, Paris, 7ed 1971; H. Kelsen, The law of the United Nations,
New York, 2nd ed., 1951; G. Jaenicke, "Die Aufnahme neueur Mitglieder
in die O.V.N.", Z.a..R.V., 1950, s, 291-380; G. Tunkin, "The legal nature
of the United Nations", R.C.A.D.I., 1966-III, s. 7-68; P. Barandon, Die Verein-
ten Nationen und der Vlkerbund in ihrem rechtsgeschichtlichsn Zusam-
menhang, Hambourg, 1948.

a) Amalar, ilkeleri ve faaliyetleri

(Purposes, principles and activities; buts, principes et activites;
Ziele, Grundsatze und Ttigkeit)

B.M. Andlamasnn 1. maddesi rgtn amalarn yle saptamak-

tadr: i) uluslararas bar ve gvenlii salamak; ii) uluslararasnda dost-
a ilikiler gelitirmek; iii) uluslararas ibirliini salamak; iv) uluslar-
aras sorunlarn zm bulduu bir merkez olmak.

Yukarda anlan amalara ulamak iin B.M. Andlamasnn 2. mad-

desi ise aadaki ilkelere uyulmasn ngrmektedir: i) ye devletlerin
egemen eitlii ilkesi; ii) ykmllklerin iyi niyetle yerine getirilmesi;
iii) uluslararas uyumazlklarn bar yollarla zm; iv) gerek devlet-
lerin lke btnlne ve siyasal bamszlna kar, gerekse B.M.'in
amalar ile badamayan teki konularda kuvvet kullanlmasna ve teh-
didine bavurmama ilkesi; v) B.M. Andlamas hkmlerine uygun ola-

118
rak alnacak her trl rgt eylem ve kararna yardmc olma; vi) B.M.
yesi olmayan devletlerin de olabildiince uluslararas bar ve gvenli-
in salanmasna katlmasnn elde edilmesi; vii) B.M.'in ye devletlerin
ulusal yetkisine giren konulara karmamas.
Belirtilen bu ama ve ilkeler erevesinde B.M.'in zellikle aadaki
konularda geni faaliyetlerde bulunduu gzlenmektedir: i) uluslararas
barn ve gvenliin salanmas konusunda; ii) ekonomik ve toplumsal
kalknmada uluslararas ibirlii konusunda; iii) insan haklarnn ulus-
lararas alanda korunmas konusunda; iv) uluslararas hukukun yerleti-
rilmesi ve gelitirilmesi konusunda; v) yeni teknolojik gelimelerden in-
sanln en iyi biimde yararlanmasnn salanmas konusunda.

b) yeleri
(members; membres; Mitglieder)
B.M. rgtnn yeleri, kurucu andlamaya gre ikiye ayrlmakta-
dr: i) asl yeler; ii) sonradan kabul edilen yeler.
Asl yeler, 1.1.1942 tarihinde yaynlanan B.M. Bildirisini en ge
1.3.1945 tarihine kadar imzalayarak tilaf Devletlerine sava ilan etmi
devletler olarak B.M. Andlamasmn San Francisco'da yaplan hazrlk
konferansna katlan ve daha sonra B.M. Andlamasm onaylayan devlet-
lerdir (md. 3). Bunlarn says, h k m e t sorunu nedeniyle San Francisco
Konferansna katlmamasna ramen asl ye kabul edilen Polonya ile
birlikte, 51 devlettir. Sonradan katlan yeler ise, daha sonra yetkili rgt
organlarnn katlmasn kabul ettii devletler olmaktadr (mad. 4). r-
gte ye olabilmenin koulu ise Andlamada ngrlen ykmllkleri
yerine getirme istek ve yeteneine sahip olmak yannda, ayrca, bar
bir devlet olmaktr (mad. 4/1). Katlma ilemi, istekte bulunan devletin
bavurusu zerine, Gvenlik Konseyinin tavsiyesinin olumlu olmas du-
rumunda, Genel Kurul kararyla gereklemektedir. Bu amala, Gvenlik
Konseyinin hibir srekli yenin olumsuz oy vermemesi kouluyla en az
9 olumlu oyundan (mad. 27/3) sonra, Genel K u r u l u n da 2/3 oyokluu
ile (mad. 18/2) kararn vermesi gerekmektedir.
B.M. yeliinin askya alnmas ve sona erdirilmesi olana da vardr.
Gvenlik Konseyinin hakknda nleyici ya da zorlayc nitelikte kararlar
ald herhangi bir ye devletin yelii Gvenlik Konseyinin tavsiye-
si ve Genel Kurulun 2/3 oyokluuyla alnan kararyla askya alnabi-
lecektir (mad. 5). Askya alnan hak ve ayrcalklarn kaldrlmas yetkisi
yalnz hareket edecek olan Gvenlik Konseyinindir. yelikten karlma
ise, B.M. Andlamasnda ngrlen ilkeleri srekli ineyen devletlere
kar yine Gvenlik Konseyinin tavsiyesi ve Genel Kurulun 2/3 oyoklu-

119
uyla alnan kararyla uygulanabilecektir (mad. 6). Bugne kadar B.M.'den
karlma ya da haklarn askya alnmas hibir zaman gereklememitir.
te yandan, daha nce de Endonezya rnei ile de grld gibi, B.M.
Andlamasnda ngrlmemesine ramen bir ye devletin kendi istei
ile yelikten ayrlma hakk olduu kabul edilmektedir.

c) Organlar
(organs; organes; Organe)

B.M. rgtnn organlar, ana organlar ve yardmc organlar olmak

zere, aadaki tabloyu oluturmaktadr.

i) Ana organlar
(principal organs; organes principaux; Hauptorgane)
Bu organlar B.M. Andlamasnm 7. maddesinde saylmtr.

Genel Kurul
(General Assembly; Assemblee generale; Generalversammlung)
Genel Kurul btn ye devletlerin katld ve bir oya sahip olduu
en temel organdr (mad. 9). ye devletlerin herbiri kurulun toplantlarna
en ok be temsilci ile katlabilmektedir.

Genel Kurul, B.M. Andlamasnm 21. maddesinde ngrld gibi,

Gvenlik Konseyinin incelemesinde bulunmayan btn konularda And-
lama hkmleri iine girmesi kouluyla yetkilidir (mad. 10). Kararla-
rnn gcne gelince, daha nce incelediimiz gibi (I. Kitap, s. 242-244),
birka kuraldlk bir kenara braklrsa (rnein, mad. 4/2, 5, 6), ye
devletlere ynelik olanlarnn byk ounluu tavsiye niteliindedir
(zellikle mad. 10-11, 13, 14, 17/3). Buna karlk, Gvenlik Konseyi d-
ndaki rgt organlarna ilikin kararlarnn nemli bir blm bu or-
ganlarn uymasn zorunlu klar niteliktedir (zellikle mad. 17, 22, 23/1,
60, 61/1, 66, 86/1-c, 87, 96/2, 97, 98). Genel K u r u l u n Gvenlik Konseyiyle
ilgili yetki durumuna gelince, U.A.D. 3.3.1950 tarihli B.M. Genel Kurulu-
nun yelie Kabul Yetkisi konusuna ilikin danma grnde bu iki or-
gann birbiriyle hiyerarik bir bamllk durumunda bulunmadn bil-
dirmektedir (C.I.J., Recueil, 1950, s. 50).

te yandan, Gvenlik Konseyinin bir srekli yesinin vetosu nede-

niyle uluslararas barn korunmasna ilikin bir karar alamamas duru-
munda, B.M. Andlamasnda herhangi bir h k m n yeralmamasma daya-
narak, B.M. Genel K u r u l u n u n kendisini bu konuda da yetkili kld g-
rlmektedir. Nitekim, 3.11.1950 tarih ve 377 (V) sayl "Bar iin birlik"

120
(Uniting for peace; Union pour le maintien de la paix) ad verilen bir ka-
rar ile Genel Kurul barn salanmas konusunda veto yznden al-
mayan Gvenlik Konseyinin yerine karar ve nlemler alabileceini kabul
etmitir.
Genel Kurul k a r a r l a n n genellikle oyokluu ile almaktadr. Ancak,
"nemli sorunlar" sz konusu olduu zaman, hazr bulunan ve oylamaya
katlan yelerin 2/3 oyokluu gereklidir (mad. 18/2). Bu "nemli sorun-
lar" arasnda uluslararas bar ve gvenliin salanmas, Gvenlik Kon-
seyinin srekli olmayan yeleri ile Ekonomik ve Sosyal Konseyin ve Ve-
sayet Konseyinin yelerinin seimi, ye devletlerin yeliinin askya aln-
mas ya da yelikten karlmas, yeni ye kabul ve Vesayet rejimine
ilikin kararlarn bulunduu B.M. Andlamas tarafndan bizzat ngrl-
mektedir (mad. 18/2). B u n u n dnda, oyokluu ile karar almak suretiyle,
Genel Kurul bu listeye yenilerini ekleme yetkisine sahiptir (mad. 18/3).
Genel Kurul, ylda bir yaplan olaan toplant (ordinary session;
session ordinaire; gewhnlich Sitzung) ve uygun grd kadar olaan-
st toplant (extraordirary session; session extra-ordinaire; au^er-ge-
whnlich Sitzung) yapma yetkisine sahiptir (mad. 20). Genel Kurulun
olaan toplantlar genellikle her yln eyll aynda balayp teki yln
ocak ayna kadar srmektedir.

Gvenlik Konseyi
(Security Council; Conseil de Securite; Sicherheitsrat)
Gvenlik Konseyi nceleri 11 ve Genel Kurulun 17.12.1963 tarihli ve
1991 (XVIII) sayl karar ile, B.M. Andlamasmn ilgili 23. maddesinin
deitirilmesinden bu yana da, 15 yeden olumaktadr. yeler iki guruba
ayrlmaktadr: i) srekli yeler (permanent members; membres perma-
nents; standigen Mitgliedern); ii) geici yeler (non-permanent members;
membres non-permanents; nichtstndigen Mitgliedern). Srekli yeler 5
tane olup u devletlerdir: A.B.D., S.S.C.B., ngiltere, Fransa, in (nceleri
"Milliyeti in" ve 26.10.1971'den bu yana in Halk Cumhuriyeti). Geici
yeler ise, corafi dalm da gznnde tutularak, iki yl iin seilen dev-
letlerdir (mad. 23). Bu yelerin yeniden seimi ancak bir dnem getik-
ten sonra olanakldr.
Gvenlik Konseyinin ana grevi uluslararas bar ve gvenliin sa-
lanmasdr (mad. 24/1). Bu erevede Konsey iki t r yetki ile donatl-
mtr: i) Andlamanm VII. Blmnde dzenlenen, uluslararas barn
ve gvenliin tehdit edilmesi, bozulmas ve saldr durumunda alaca ba-
layc karar yetkisi (zellikle mad. 41-42); ii) Andlamanm VI. Blmn-
de dzenlenen, uyumazlklarn bar zm yollar konusunda verecei

121
tavsiye karar yetkisi (mad. 33-38). Bu yetkilerin kapsam ve kullanlma
biimi ileride, IV. Kitapta, ilgili blmler erevesinde ayrntl olarak ele
alnacaktr. Bunlarn dnda Gvenlik Konseyi kimi zaman yalnz (rne-
in, mad. 83 ile dzenlenen stratejik vesayet altnda lkeler konusunda)
kimi zaman ise Genel Kurul ile birlikte (rnein, yeni ye kabul (mad.
18/1) ya da Genel Sekreterin seimi (mad. 97) ile U.A.D. yarglarnn
seimi (mad. 93/2) gibi konularda) baka yetkilere sahiptir.
Gvenlik Konseyi srekli alma olanana sahip bir organ olarak
ngrlm olup, kararlar, ilke olarak, 9/15 ounluuyla alnmaktadr
(mad. 27). Ancak, usul konusunda herhangi 9 yenin olumlu oyu yeterli
olurken, teki konularda 9 olumlu oy arasnda srekli yelerin oylarnn
da yeralmas gerekmektedir (mad. 27/3). Srekli yelerden birinin usul
dndaki konularda bir karara kar kmas bu kararn alnmasna engel
olup, bu hak "veto hakk" olarak adlandrlmaktadr.
B.M. Andlamasnn veto hakkn ieren hkm ile ilgili olarak kimi
hukuksal sorunlar szkonusu olmutur. Zira, B.M. Andlamasnn 27. mad-
de 3. fkras metin olarak 9 olumlu oy arasnda btn srekli yelerin oy-
larnn bulunmas gerektiini ngrmek suretiyle, bir srekli yenin otu-
ruma katlmamas ya da ekimser oy kullanmas durumunda bunun bir
veto gibi deerlendirilerek karar alnamayaca izlenimini vermektedir.
Ancak, hukuksal adan ok tartmal olmakla birlikte, uygulamada her
iki durumda da Konseyin kararlarnn genellikle geerli kabul edildii
grlmektedir. Nitekim, sreklin yelerden birinin ekimser oy vermesinin,
kar oy kullanlmadka, kararn alnmasna engel oluturmad 24.9.1946
tarihinde ispanya ile ilgili bir olayda Sovyet temsilcisinin ekimser oyu-
nun bu ynde deerlendirilmesinden bu yana genel kabul grmtr (bkz.
Ch. Rousseau, Tome II, s. 576). Srekli yelerden birinin toplantda bu-
lunmamas durumu ise, S.S.C.B. temsilcisinin, in Halk Cumhuriyeti'nin
rgte kabul edilmesini knamak amacyla, 13.1.1950 ile 1.8.1950 tarihleri
arasnda Konseyin almalarna katlmamas ile ortaya kmtr. Bu d-
nem iinde zellikle 25 ve 27.7.1950 tarihlerinde Kuzey Kore'ye kar zorla-
ma nlemleri alan Gvenlik Konseyinin bu k a r a r l a n Sovyetler tarafndan
27. maddeye aykr oylama biiminde deerlendirilmitir. Ancak, Gvenlik
Konseyi kararm uygulamaya koymutur (ayn yapt).
Gvenlik Konseyinde bir sorunun usul sorunu m u yoksa ze ilikin
bir sorun m u olduu konusunda karar Konsey'e aittir. Ancak, burada da
sorun, bu t r bir karar iin srekli yelerin veto hakknn ileyip ilemi-
yecei olmutur. Uygulamada srekli yelerin olumsuz oyunun kararn
alnmasna engel oluturaca gr kabul edilmi grnmektedir (geni
bilgi iin bkz. M. Gnlbol, Milletleraras, s. 255 [1968 basks]). Bu uy-
gulama ile srekli yelere, nceden sorunun niteliini saptamada daha

122
sonra da ze ilikin karar srasnda olmak zere, "ikili veto" hakk tann-
d ortaya kmaktadr.
Gvenlik Konseyinin karar alabilmesi iin 9/15 oyokluu aranmayan
bir durum da vardr. Bu kuraldlk U.A.D. Statsnn 10. maddesinde
dzenlenen, yarglarn seimi srasndaki Gvenlik Konseyi oylamas ile
ilgili olup, oyokluu (burada 8/15) yeterlidir. te yandan, Gvenlik Kon-
seyinin gerek geici gerekse srekli yelerinin iki durumda oy kullanma-
mas gerektii ngrlmekte ve bu durumun kararn geerliliini etkile-
meyecei aka kabul edilmektedir (mad. 27 in fine): i) B.M. Andlama-
snn VI. Blm erevesinde uyumazlklarn bar zm konusunda
alnacak kararlarda ye devlet olayn taraflarndan birisi ise; ii) B.M.
Andlamasnn 52. madde 3. fkrasna gre bir uyumazln blgesel r-
gtler erevesinde zmn zendiren kararlarda ye devlet ilgili ta-
raflardan birisi ise.

Ekonomik ve Sosyal Konsey

(Economic and Social Council; Conseil Economique et Social; Wirt-
schafts-und Sozialrat)
nceleri 18 yeden oluan Ekonomik ve Sosyal Konsey'in ye says
31.12.1965'te 27'ye ve 24.12.1973'te de 54 yeye ykseltilmitir (mad. 61).
yeler yllk bir sre iin seilmekte olup yeniden seilme haklar da
vardr.
Ekonomik ve Sosyal Konseyin grevi, ekonomik, toplumsal, kltrel
alanlarda, eitim ve salk alanlarnda ve insan haklarnn korunmas ala-
nnda incelemeler yapmak ve B.M. Genel Kurulu ile yelerine tavsiyeler-
de bulunmaktr (mad. 62). Gerektiinde, Konsey'in yetki alanna giren
konularda, andlama tasarlar hazrlamak ve konferanslar dzenleme yet-
kisi de vardr. Nitekim, Ekonomik ve Sosyal Konsey yetkisine giren insan
haklarna saygy salamak amacyla, B.M. Andlamasnn 68. maddesinde
kendisine tannan gerekli alt-organlar kurma yetkisini de kullanarak,
1946 ylnda nsan Haklar Komisyonunu kurarak 10.12.1948 tarihinde B.M.
Genel Kurulunda kabul edilen nsan Haklar Evrensel Bildirisini hazrla-
mtr. Yine, Konsey, 1966 ylnda B.M. Genel Kurulunca kabul edilerek
1976'da yrrle girmi bulunan, Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Hak-
lar Szlemesi ile Siyasal ve Meden Haklar Szlemesini nsan Haklar
Komisyonuna hazrlatarak B.M.'de kabul edilmesini salamtr. Ekono-
mik ve Sosyal Konsey, ayrca, B.M. uzmanlk kurumlarnn B.M.'e ba-
lanmas amacyla yaplacak andlamalar gerekletirmek, onlarla ku-
rulacak srekli ilikileri yrtmek ve bu konularda B.M. Genel Kuruluna
ve ye devletlere tavsiyelerde bulunmak yetkisiyle donatlmtr (mad.
63-64).

123
 Ekonomik ve Sosyal Konseyin kararlarna gelince, seilen her ye
devlet bu Konseye bir ye ile katlp (mad. 61/4), kararlar toplantda ha-
zr bulunan ve oy veren yelerin oyokluu ile alnmaktadr (mad. 67).
Ancak, Konseyin inceledii bir konuda zellikle ilgili olan devletler tem-
silcilerinin grmelere oy hakk olmakszn katlmalar ngrlmekte-
dir (mad. 69).

Ekonomik ve Sosyal Konsey, daha nce de belirtildii gibi, yetki ala-

nna giren konularda hkmetler d uluslararas rgtlere de dana-
bilmektedir (mad. 71).

Vesayet Konseyi
(Trusteeship Council; Conseil de tutelle; Treuhandrat)
Daha nce vesayet altnda lke rejimi erevesinde incelediimiz Ve-
sayet Konseyi bugn yalnzca Gvenlik Konseyinin be srekli yesinden
olumaktadr. Vesayet Konseyinin grevi ise, tekrar hatrlatrsak, B.M.
Genel K u r u l u n u n yetkisi altnda vesayet ynetiminden sorumlu devlet-
lerin sunduu raporlar incelemek, vesayet altndaki topluluk yelerinin
verecei dilekeleri kabul edip incelemek, vesayet altndaki lkelerde y-
neten devletle anlaarak saptanan zamanlarda denetlemelerde bulunmak-
tr (mad. 87).
Vesayet Konseyinde yeralan her ye devletin bir oy hakk bulunup,
kararlar hazr bulunan ve oylamaya katlan yelerin oyokluu ile aln-
maktadr (mad. 89).

Uluslararas Adalet Divan

(International Court of Justice; Cour Internationale de Justice;
Internationale Gerichtshof)
B.M.'in balca yarg organn oluturan Uluslararas Adalet Divan
15 bamsz yargtan olumaktadr. Anlan yarglar, Srekli Hakemlik
Mahkemesinin ulusal gruplarnn aday gsterdii kiiler arasndan, Genel
K u r u l ve Gvenlik Konseyinin yapt ayr oylamalar sonucu seilmek-
tedir (Divan Stats, mad. 4).
Uluslararas Adalet Divan ile ayrntl bilgiler uyumazlklarn bar-
zm yollar konusu erevesinde IV. Kitabmzda yeralacaktr.

Sekreterlik
(Secreteriat; Secretariat; Sekreteriat)
B.M. Sekreterlii, banda bir Genel Sekreter ile rgtn memurla-
rndan olumaktadr.

124
 Genel Sekreter, Gvenlik Konseyinin tavsiyesi zerine, Genel Kurul
tarafndan atanmaktadr (B.M. And., mad. 97). Gerek Genel Sekreter, ge-
rek teki B.M. memurlar devletlerden bamsz olup yalnzca rgte kar-
sorumludurlar (mad. 100).
Genel Sekreter, Genel Kurul, Gvenlik Konseyi, Ekonomik ve Sosyal
Konsey ile Vesayet Konseyinin kendisine verecei grevleri yerine getir-
mekle grevlidir (mad. 98). Ayrca, Genel Sekreter, uluslararas b a n ve
gvenliin tehlikeye dtn dnd zaman, kendiliinden bu ko-
nuya Gvenlik Konseyinin dikkatini ekme yetkisine sahiptir (mad. 99).
Yine, rgtn en yksek m e m u r u sfatyla (mad. 97), Sekreterlik me-
murlarn atama, ykseltme, Genel Kurulun saptad kurallar ereve-
sinde, Genel Sekreterin grevidir (mad. 101).

ii) Yardmc organlar

(subsidary organs; organes subsidiaires; Nebenorgane)
B.M. Andlamasmn 7. maddesi 1. fkras, yukarda bildirdiimiz r-
gtn ana organlarn saydktan sonra, 2. fkras gerekli grlecek yar-
dmc organlarn Andlamaya uygun olarak kurulabileceini ngrmek-
tedir. B.M. Andlamasmn 22. maddesi Genel Kurula, 29. maddesi Gven-
lik Konseyine ve 68. maddesi de Ekonomik ve Sosyal Konseye bu t r or-
ganlar kurma yetkisi tanmaktadr.
B.M.'in yardmc organlarn, rgt hiyerarisindeki yerleri ve grev-
leri gznnde tutularak, kategoriye ayrmak olana vardr: i) alt-or-
ganlar; ii) teknik yardmc organlar; iii) zel yardmc organlar.
B.M. alt-organlan, belirli bir ana organn almalarnn hazrlklarn
yapmak amacyla kurulmu yardmc organlardr. Bu t r alt-organlarn
banda, Genel Kurula bal olarak oluturulan, yedi komisyon gelmekte-
dir. Bu komisyonlar Genel Kurula sunulmak zere karar taslaklarn ha-
zrlamakla grevli olup aadaki konularla ilgili almalar yapmakta
ve bal adlar tamaktadr: i) I. Komisyon ya da Siyasal Sorunlar ve
Gvenlik Komisyonu; ii) zel Siyasal Komisyon; iii) II. Komisyon ya da
Ekonomik ve Mali Komisyon; iv) III. Komisyon ya da Sosyal, nsancl ve
Kltrel Komisyon; v) IV. Komisyon ya da Vesayet Komisyonu; vi) V.
Komisyon ya da Ynetim ve Bte Sorunlar Komisyonu; vii) VI. Komis-
yon ya da Hukuk Komisyonu. Bundan baka, Genel Kurula yardmc a-
lmalar yapmalar amacyla kurulan nemli komisyonlar arasnda, ulus-
lararas hukuku kodifiye etme ve gelitirme konularnda almalar yapan
Uluslararas Hukuk Komisyonu (International Law Commission; Commis-
sion du Droit International) ile uluslararas ticaret ilikilerini dzenleyen
kurallarn u y u m u ve gelitirilmesi konusunda almalar yapan B.M. Ulus-

125
lararas Ticaret Hukuku Komisyonu'nu (UNCITRAL) sayabiliriz. Yine,
bu erevede Uzayn Bar Amalarla Kullanm Komitesi'ni sayabiliriz.
te yandan, Ekonomik ve Sosyal Konseyin de bu t r alt-organlara sahip
olduu grlmektedir. Bunlarn en tannmlar insan haklar konusunda
almalar yapan insan Haklar Komisyonu (Human Rights Commission;
Commission des Droits de l'Homme) ile uyuturucu maddeler konusunda
almalar yapan Uyuturucu Maddeler Komisyonu (Commission of Nar-
cotics; Commission des Stupefiants) olmaktadr. Ayrca, Ekonomik ve Sos-
yal Konsey'e bal drt blgesel ekonomik komisyon vardr.

Teknik yardmc organlar ise, belirli bir konuda uzmanlam organ-

lar olup, genel olarak rgtn deiik ana organlarna konusuyla ilgili
hizmetler sunan organlardr. Bunlarn arasndan u rnekleri verebiliriz:
i) Grevlileri ile B.M. arasnda kan hukuksal sorunlarda yarg grevi
yapan B.M. Ynetim Mahkemesi (U.N. Administrative Tribunal; Tribunal
Administratif des N.U.; UN-Verwaltungsgerichtshof); ii) Uluslararas Uyu-
turucu Maddeleri Denetleme Organ (International Narcotics Control
Board; Organe International de Contrle des Stupefiants); iii) Irk Ayr-
mn Kaldrma Komitesi (Committee on the Elimination of Racial Discri-
mination; Comite pour l'Elimination de la Discrimination Raciale); vb..
B.M.'in zel yardmc organlarna gelince, bunlar ksmen zerk bir
rgtlenmeye sahip bulunan nemli yardmc organlardr. Bunlarn belli
ballar da aadadr:
B.M. insan evresi Konferans (U.N. Conference on the Human
Environment; Conference des N.U. pour l'Environnement Humain): B.M.
Genel Kurulunun 2997 (XXVII) sayl ve 15.12.1972 tarihli kararyla ku-
rulmu olup, merkezi Nairobi'de bulunmaktadr. Grevi evre sorunlar
ile ilgili almalar yapmaktr.
B.M. Ticaret ve Kalknma Konferans (U.N. Conference on Trade
and Development; Conference des N.U. sur le Commerce et le Developpe-
ment): B.M. Genel K u r u l u n u n 1995 (XIX) sayl ve 30.12.1964 tarihli ka-
raryla kurulmu olup uluslararas ticaret ve ekonomi ilikilerini dzen-
lemekle grevlendirilmitir. Merkezi Cenevre'dedir.
B.M. Snmaclar Yksek Komiserlii Brosu (Office of the U.N.
High Commisioner for Refugees; Bureau des N.U. de Haut Commissariat
pour les Refugies): B.M. Genel K u r u l u n u n 319 A (IV) sayl ve 3.12.1949
tarihli kararyla kurulmu olup snmaclarn korunmas konusuyla ilgi-
lenmektedir. Merkezi Cenevre'dedir.
B.M. ocuklara Yardm Uluslararas Fonu (UNICEF) (United Na-
tions International Children's Emergency Fund; Fonds des N.U. pour

126
l'Enfance): B.M. Genel Kurulunun 57 (I) sayl ve 11.12.1946 tarihli ka-
raryla kurulmu olup ocuklarn korunmas ve sorunlarna ilikin a-
lmalar yapmaktadr. Merkezi New York'tadr.
B.M. Eitim ve Aratrma Enstits (U.N. Institute for Training
and Research; Institut des N.U. pour l'Instruction et la Recherche): B.M.
Genel K u r u l u n u n 2044 (XX) sayl ve 8.12.1965 tarihli kararyla kurulmu
olup gelimekte olan lkelerde kamu hizmetleri konusunda eitim ve
aratrma almalar yapmaktadr. Merkezi New York'tadr.
Dnya Gda Program (World Food Programme; Programme Mon-
diale de l'Alimentation): B.M. Genel Kurulunun 1714 (XVI) sayl ve
19.12.1961 tarihli kararyla 1825 (XVII) sayl ve 18.12.1962 tarihli karar
araclyla kurulmu olup, Tarm ve Gda rgt (FAO) ile birlikte bes-
lenme ve gda sorunlar konusunda faaliyet gstermektedir. Merkezi Ro-
ma'dadr.

d) Birlemi Milletlere bal uzmanlk kurumlar

(U.N. specialized agencies; institutions specialisees des N.U.; Son-
derorganisationen der Vereinten Nationen)
Birtakm uluslararas rgtler, kendi balarna bir varla ve ulus-
lararas kiilie sahip olmakla birlikte, amalar B.M.'lerin amalar ile
badat iin, B.M.'ler ile zel ibirlii ilikileri iine girmitir. B.M. ile
ibirlii ilikileri iki taraf arasnda yaplan anlamalarla dzenlenen ve
B.M. ile ortak faaliyetlerin egdm Ekonomik ve Sosyal Konsey tara-
fndan salanan bu uluslararas rgtler B.M. uzmanlk kurumlar (ihti-
sas messeseleri) olarak anlmaktadr. Herbiri ayr bir uluslararas rgt
olan bu uzmanlk kurumlar unlardr: i) Uluslararas Atom Enerjisi Ajans
(International Atomic Energy Agency; Agence Internationale de l'Energie
Atomique; Internationale Atomenergie-Organisation); ii) Uluslararas a-
lma rgt (International Labour Organisation; Organisation Interna-
tionale du Travail; Internationale Arbeitsorganisation); iii) Gda ve Ta-
rm rgt (Food and Agriculture Organisation; Organisation de l'Alimen-
tation et de l'Agriculture, Ernhrungs- und Landwirtschaftsorganisation);
iv) B.M. Eitim, Bilim ve Kltr rgt (UNESCO); v) Dnya Salk
rgt (World Health Organization; Organisation Mondiale de la Sante;
Weltgesundheitsorganisation); vi) Uluslararas Para Fonu (International
Monetary Fund; Fonds Monetaire International; Internationaler Wahrungs-
fonds); vii) Uluslararas Bayndrlk ve Kalknma Bankas (International
Bank for Reconstruction and Development; Banque Internationale pour
la Reconstruction et le Developpement; Internationale Bank fr Wiederauf-
bau und Entwicklung); viii) Uluslararas Mali Ortaklk (International
Finance Corporation; Societe Financiere' Internationale; Internationale

127
Finanz-Corporation); ix) Uluslararas Kalknma Dernei (International De-
velopment Association; Association Internationale de Developpement; In-
ternationale Entwicklungsorganisation); x) Uluslararas Sivil Havaclk
rgt (International Civil Aviation Organization; Organisation Interna-
tionale de l'Aviation ivile; Internationale Zivilluftfahrtorganisation); xi)
Evrensel Posta Birlii (Universal Postal Union; Union Postale niverselle;
Weltpostverein); xii) Uluslararas Telekomnikasyon Birlii (Interna-
tional Telecommunication Union; Union Internationale de Telecommunica-
tion; Internationaler Fernmeldeverein); xiii) Dnya Meteoroloji rgt
(World Meteorological Organization; Organisation Meteorologique Mon-
diale; Weltorganisation fr Meteorologie); xiv) Uluslararas Denizcilik
r g t (International Maritime Organisation; Organisation Maritime In-
ternationale; Internationale Seeschiftfahrtsorganisation). Bu listeye kimi
B.M. organlar ile olan ibirlii ilikileri nedeniyle, zaman zaman Gm-
rk ve Ticaret Genel Anlamas rgt (GATT) (General Agreement on
Tarif f s and Trade; Accord General sur les Tarif s Douaniers et le Commerce;
Allgemeines Zoll-und Handelsabkommen) de eklenmektedir. Aslnda GATT
bir B.M. Uzmanlk k u r u m u deildir (bkz. l'ONU pour tous, N.U., New
York, 1968, 8eme ed., s. 22).

Anlan uzmanlk kurumlar burada zel olarak ele alnmayacaktr;

ancak gerektiinde ileride ilenen konular erevesinde bu rgtlere ili-
kin daha ayrntl bilgi verme yoluna gidilecektir.

B. Avrupa Ekonomik Topluluu

(European Economic Community; Communaute Economique Euro-
peenne; Europische Wirtschaftsgemeinschaft)

Kaynaka:

Trke: T. adrcolu, Ortak Pazar-Faaliyetleri, Y u n a n i s t a n v e Trkiye,

Ankara, 1966; S. Reisolu, Ortak Pazar Hukuku (zellikle i Dolam,
Yerleme ve Hizmet Edimi Serbestisini D z e n l e y e n Kurallar), Ankara,
1973; H. Pazarc, A v r u p a Ekonomik Topluluu'nun Yapt Anlamalar,
Ankara, 1978; 1. Doan, Trk A n a y a s a Dzeninin A v r u p a Topluluklar Hu-
k u k u Dzeni ile Btnlemesi Sorunu, stanbul, 1979; A.F. Arsava, Avrupa,
Topluluklar Hukuku ve Bu Hukukun U l u s a l A l a n d a U y g u l a n m a s n d a n
D o a n Sorunlar, Ankara, 1985; T. Tan, "Avrupa Ekonomik Topluluu Hu-
kuku", S.B.F.D. (Cem Sar A r m a a n ) , Cilt XXVII, Say 3, s. 201-216; H.
Pazarc, "A.E.T.'nin Uluslararas ilikileri", S.B.F.D., Cilt XXXIII, Say 1-4,
s. 67-77; A.F. Arsava, "Avrupa Ekonomik Topluluu Direktiflerinin Ulusal
A l a n d a Geerlilii", M.H.M..H.B., 1981, Say 2, s. 5 vd.; A v r u p a Ekonomik
Topluluu: eitli Hukuki Sorunlar zerine Konferanslar, stanbul, 1973;
M. Gnlbol, "Avrupa Ekonomik Topluluu (Ortak Pazar). Kuruluu ve
Gelimesi", S.B.F.D., Cilt XX, Say 3, s. 75-118; C. Sar, "Avrupa Ekonomik
Topluluu Komisyonu", S.B.F.D., Cilt XVII, S a y 3, s. 183-222; A. Kazancgil,

128
 "Avrupa Ekonomik Topluluunda Y a s a m a Organ", A m m e daresi Dergisi,
Cilt III, Say 3, s. 82-95; A.F. A r s a v a ."Avrupa Ekonomik Topluluu H u k u k
D z e n i n i n Ulusal H u k u k Dzenleri zerindeki Etkisi", Prof. Dr. m i t Ya-
ar Doanay'n A m s n a A r m a a n , stanbul, 1982, Cilt I, s. 611 vd.; A.F. Ar-
sava, "Avrupa Topluluklarnn Uluslarst zellii", Prof. Dr. brahim
Yasa'ya A r m a a n , Ankara, 1983, s. 221 vd.; A.S. Yksel, Trkiye likileri
Asndan A v r u p a Ekonomik Topluluu, Eskiehir, 1975; H. G n u u r (der.),
A v r u p a Ekonomik Topluluunu Kuran A n t l a m a (Roma Antlamas), s-
tanbul, 1988 (2. bask); . Hergner v e T. Tarhanl, "Avrupa Topluluklar
Adalet Divan", M.H.M..H.B., 1983, Say 2, s. 24 vd.; C. Baydarol, A v r u p a
Topluluklar H u k u k u n u n Temelleri, stanbul, 1986. A y r c a bkz. I.K.V.D.'nin
b t n saylar.

Yabanc dil: H.P. Ipsen, Europaeisches Gemeinschaftsrecht, Tbingen, 1972;

P. Reuter, Organisations europeennes, Paris, 1970, 2nd. ed.; A. Bleckmann,
Europarecht-Das Recht der Europaeischen Wirtschaftsgemeinschaft, Kln,
1980, 3 Auflage; L.-J. Constantinesco, Das Recht der Europaeischen Ge-
meinschaften, Baden-Baden, 1977; I, Seidl- Hohenveldern, Internationale
Organisationen und Europaeische Gemeinschaften, Kln, 1971; A. Parry
and S. Hardy, EEC Law, London, 1973; L.C. Ananiades, L'Association aux
C o m m u n a u t e s europeennes, Paris, 1967; l'Association la C o m m u n a u t e
Economique Europeenne, Bruxelles, 1970; A. Kazancgil, "Le processus de
conclusion des accords d'association dans la C o m m u n a u t e Economique
Europeenne", M.M.T.Y., 1967, s. 148-185; C. Sar, 'TAssociation entre la
Turquie et C o m m u n a u t e Economique Europeenne", M.M.T.Y., 1962, s. 89-114;
H. Gnuur, l'Association de la Turquie la C.E.E. elargie, Aix-Marsei!le,
1975 (doktora tezi); H. Pazarc, "Problemes d'incompatibilite des accords
conclus par la C.E.E.", M e l a n g e s P. Reuter, Paris, 1981, s. 391-406; D. Lasok
and J.W. Bridge, Law and institutions of the European Communities, Lon-
don, 1987 (4th ed.); P.S.R.F. Mathijsen, A guide to European C o m m u n i t y
law, London, 1985 (4th ed.); J.-V. Louis, L'ordre juridique communautaire,
Bruxelles, 3eme ed., 1986; I. Jalles, Implications juridico- constitutionnelles
de l'adhesion aux C o m m u n a u t e s europeennes, Bruxelles, 1981.

a) Tarihesi
(historicai of EEC; historique de la C.E.E.; Historische des EWG)

Avrupa Ekonomik Topluluu, her biri ayr uluslararas hukuk kiili-

ine sahip bulunan Avrupa Topluluundan (Avrupa Kmr ve elik
Topluluu; Avrupa Ekonomik Topluluu; Avrupa Atom Enerjisi Toplu-
luu) biridir.

lk kurulan Avrupa Topluluu olan Avrupa Kmr ve elik Toplu-

luu, 18.4.1951'de imzalanan ve 23.7.1952'de yrrle giren bir andlama
ile gerekletirilmitir. Avrupa Ekonomik Topluluu Andlamas, EURA-
TOM Andlamas iin olduu gibi, 25.3.1957'de Roma'da alt devlete im-
zalanmtr: Federal Almanya, Fransa, talya, Hollanda, Belika, Lksem-
burg. Bu Andlama, 1.1.1958'de yrrle girmitir.

129
 A.E.T.'nin 1970'li yllarda genilemeye balad grlmektedir. Nite-
kim, 22.1.1972 tarihli bir andlama ile ngtere, Danimarka ve rlanda
A.E.T.'nin yeliine kabul edilmitir. Anlan andlama 1.1.1973'te yrrl-
e girmitir. A.E.T.'nin ikinci genilemesi Yunanistan'la 28.5.1979'da imza-
lanan Atina Andlamas ile gereklemitir. Anlan andlama da 1.1.1981'de
yrrle girmitir. Nihayet, spanya ve Portekiz ile 12.6.1985 tarihinde
ayr ayr imzalanan katlma andlamalar ile A.E.T.'nin ye says 12'ye
ykselmitir. Bu iki devletle yaplan andlamalar da 1.1.1986 tarihinde
yrrle girmi bulunmaktadr.

b) Amalar
(aims of EEC; buts de la C.E.E.; Ziele des EWG)
A.E.T.'nin temel amac, kurucu andlamas olan Roma Andlamasn-
da, bir gmrk birlii ve giderek bir ekonomik birlik kurmak olarak be-
lirtilmektedir (mad. 2). Fakat, Topluluun elde ettii sonularn son yl-
larda ayrca bir siyasal Avrupa birlii kurulmas arzusunu arttrd da
gzlenmektedir. Nitekim, ye devletlerin devlet ve hkmet bakanlar-
nn imzalad 19.6.1983 tarihli Stuttgart Bildirisi ile yeler bir siyasal
Avrupa Birlii kurulmasn son amalar olarak ilan etmilerdir. Bu amaca
ulalmas iin de, 1.7.1987'de yrrle girmi bulunan "Avrupa Tek Se-
nedi" ad verilen bir andlamay, 17.2.1986 ve 28.2.1986 tarihinde imzala-
mlardr.
Yukardaki amalar nda Roma Andlamasnn gerekletirmeyi
ngrd almalar unlardr (mad. 3): i) ye devletler arasnda gm-
r k vergilerinin ve dalm-dsatmda miktar kstlamalarnn kaldrl-
mas; ii) nc devletlere kar ortak bir gmrk tarifesi ve ortak bir
ticaret politikasnn saptanmas; iii) ye devletler arasnda kiilerin, hiz-
metlerin ve sermayenin serbest dolamnn salanmas; iv) tarm alann-
da ortak bir politikann saptanmas; v) tama alannda ortak bir politi-
kann saptanmas; vi) serbest rekabetin salanmas; vii) ye devletlerin
ekonomik politikalarnn egdmnn ve deme (tediye) dengesizlikle-
rini nleyecek nlemlerin saptanmas; viii) Ortak Pazar'n ilemesi iin
gerekli olan snrlar ierisinde ulusal mevzuatlarn birbirlerine yaklat-
rlmas; ix) iiler iin Avrupa Sosyal Fonu kurulmas; x) kalknma ala-
nnda yardm iin Avrupa Yatrm Bankas Kurulmas.
Siyasal birlik konusundaki gelimeler ise, nceleri yeler arasnda
resmi olmayan bir siyasal danma mekanizmasnn oluturulmas ile or-
taya kmtr (bilgi iin bkz. . Kzldeli, Avrupa Topluluklar inde Si-
yasi Danma Mekanizmas, Ankara, 1979 (S.B.F.'de yaplm ve baslma-
m Y. Lisans tezi). Ancak, bu yolda hukuksal dzenleme ksa sre nce
yrrle girmi olan 17 ve 28.2.1986 tarihli "Avrupa Tek Senedi" ile ger-

130
ekletirilmitir. Anlan andlamaya gre ye devletler bundan byle d
politika alannda da ortak bir politika oluturmaya ve uygulamaya aba
gstermeyi ve ibirliinde bulunmay kabul etmektedir (mad. 30).

c) yeleri
(members; membres; Mitglieder)
A.E.T.'nin bugnk ye says 12 olup, u devletlerdir: Federal Al-
manya, Fransa, talya, Hollanda, Belika, Lksemburg, ngiltere, Dani-
marka, rlanda, Yunanistan, spanya ve Portekiz.
Roma Andlamasnm 237 nci maddesine gre her Avrupa devleti
Toplulua ye olmak iin bavurabilir. Yeni ye devletin Toplulua ka-
tlmas dolaysiyle Andlamada deiiklikler yaplabilmesi olana da var-
dr.
yelie kabuln isteyen devlet Topluluk Konseyine bavurmaktadr.
Konsey, Komisyonun ve Avrupa Parlamentosunun grn aldktan son-
ra, oybirlii ile karar verir. Oybirliinin aranmasndan anlalaca gibi,
bir ye devletin kar olmas nc devletin yelie kabuln engeller.
Nitekim, Ocak 1963'de Fransa ngiltere'nin yelie kabuln engellemi-
tir. Tam ye olabilmek iin yelie aday devlet ile ye devletler arasnda
bir katlma andlamas yaplmaktadr. A.E.T. rgt hukuksal adan and-
lamaya katlmamakta, ad geen andlama sadece aday devlet ile y e
devletler arasnda gerekletirilmektedir.
Katlma andlamalarnn yrrle girmesinde de rgtn hibir rol
olmamaktadr. Yaplan andlama taraf devletlerin anayasalarna gre h e r
birince onaylandktan sonra yrrle girmektedir.
Roma Andlamasnda yelikten ekilme konusunda herhangi bir h -
k m yer almamakla birlikte, bu, hukuksal adan olanakl grnmektedir.
Ancak, bugne kadar byle bir durumla karlalmamtr.

) Organlar
(organs; organes; Organe)
A.E.T.'nin organlar Roma Andlamasnm V'inci ksmnda belirtil-
mitir. Ana organlar, Avrupa Parlamentosu, Konsey, Komisyon, Adalet
Divan ve Ekonomik ve Sosyal Komitedir. nce ayr bir Konsey ve ayr
bir Komisyona sahip bulunan A.E.T., 8.4.1965'te yaplan bir andlama ile
bu organlarnn da teki Avrupa Topluluklar (Avrupa Kmr ve elik
Topluluu, Avrupa Atom Enerjisi Topluluu) ile ortak bir organ duru-
m u n a getirilmesine tank olmutur. Anlan bu andlamanm gerekli onay-
lar alarak 1.7.1967'de yrrle girmesinden bu yana sz edilen btn
organlar bugn Avrupa Topluluunun ortak organ durumundadr.

131
Bunlara, ayrca, 1986 "Avrupa Tek Senedi" ile ylda en az iki kez toplan-
mas ngrlen ve ye devletlerin devlet ya da hkmet bakanlar ile
Komisyon bakanndan oluan bir "Avrupa Konseyi" (Conseil europeen)
ad verilen organ ilerideki yllar iin eklemek gerekmektedir (mad. 2).
Bugn A.E.T.'de grev yapan ana organlar srasyla ele alalm.

i) Konsey
(Council; Conseil; Rat)
Konsey, her ye devletin hkmet yelerinden birinin katlmasyla
oluan bir organdr. Genellikle, Konseye ye devletlerin dileri bakan-
lar katlmaktadr. Ancak, baz zel sorunlarn tartma konusu olmas du-
rumunda, dier bakanlarn, zellikle maliye ve tarm bakanlarnn, Kon-
seye katldklar grlmektedir. Bugn Konsey 12 yeye sahiptir.
Konsey bakanln, devletlerin adlarnn alfabe srasna gre, ye
bakanlar srayla altar aylk sreler iin yaparlar.
Konsey, bakann, yelerinden birinin ya da Komisyonun istei ze-
rine toplanmaktadr.
Roma Andlamasnn 145. maddesine gre, Konseyin grevi, ye dev-
letlerin genel ekonomik politikalarnn egdmn salamak ve Andla-
mada ngrlen amalar gerekletirmede karar vermektir.
Topluluun btesi de Avrupa Parlamentosunun gr alndktan
sonra Konsey tarafndan kararlatrlr.
Roma Andlamasnn 148. maddesine gre, Konsey kimi kararlarn
basit ounlukla alr. Ancak, kimi durumlarda, nitelikli ounluk ya da
oybirlii de aranmaktadr.
Nitelikli ounluk aranmas durumunda, ye devletlerin oylarnn he-
saplanmas her devlete tannan arlkl oylar gznnde tutularak yaplr.
Bu arlkl oylar, en son duruma gre, ye devletler iin yledir:
Federal Almanya 10
Fransa 10
ngiltere 10
talya 10
Hollanda 5
Belika 5
Danimarka 3
rlanda 3
Lksemburg 2
Yunanistan 5
spanya 8
Portekiz 5

132
 Bu durumlarda kararn alnabilmesi iin toplam 76 oy zerinden 54
oy gerekli olup, ayrca, kimi zaman en az sekiz devletin bu ynde oy kul-
lanm olmas koulu aranmaktadr.
Konsey toplantsnda hazr bulunan ve temsil edilen bir ye devle-
tin ekimser kalmas kararn alnmasna engel oluturmamaktadr. Ocak
1966'da Lksemburg Anlamas sonucu tarmsal konularda, Konsey'in ka-
rar alabilmesi iin, ortak bir anlamaya varlmas koulu ngrlmekte-
dir. Uygulamada, o tarihten beri, birok konudaki kararlarn consensus
ile alnmasna aba sarfedildii gzlenmektedir.

ii) Komisyon
(Commission; Kommission)
En son spanya ve Portekiz'in Toplulua katlmasyla Komisyon 17
bamsz yeden olumaktadr. Komisyon yeleri ye devletlerin uyruk-
lar arasndan aadaki saylarda seilmektedir: ngiltere, Fransa, F. Al-
manya, talya ve spanya'dan ikier, teki ye devletlerden birer ye. Ko-
misyon yelerinin seimi ye devletlerin ortak olurlar ile gerekletiril-
mektedir.
Komisyon yelerinin grev sresi 4 yldr. Tekrar seilmek olana
vardr.
Komisyon bakan ve 6 bakan yardmcs 2 yl sre iin Komisyon
yeleri tarafndan seilirler. Srenin bitiminden sonra tekrar seilebil-
mek olanakldr.
yeler grevlerini tam bir serbestlik iinde ve Topluluun karlarna
uygun biimde yerine getirmek zorundadr. Grevleri boyunca yeler hi-
bir hkmet veya kurulutan ynerge isteyemez ve alamazlar.
Komisyon yeleri, grevlerinin yerine getirilmesi iin gerekli nite-
likleri kaybettikleri ya da ar bir kusur iledikleri zaman, Konsey ya da
Komisyonun bavurmas zerine, Adalet Divan tarafndan grevlerinden
affedilebilirler. Yine, ileride greceimiz gibi, Avrupa Parlamentosunun
gvensizlik oyu sonucu Komisyon yeleri topluca grevlerinden affedile-
bilmektedir.
Roma Andlamasnn 155. maddesi Komisyonun grevlerini u biim-
de belirlemektedir:
i) Andlama gereince alman kararlarn uygulanmasn denetlemek,-
ii) kendisince gerekli grlen ve andlamada aka ngrlen d u r u m -
larda tavsiye veya grler bildirmek; iii) Konsey ve Avrupa Parlamen-
tosu kararlarnn hazrlanmasna yardm etmek; iv) Andlamada ngr-
len ya da Konseyin grevlendirdii durumlarda kararlar almak.

133
 Ayrca, Komisyon her yl Topluluun almalar hakknda genel bir
rapor hazrlar.
Uygulamada A.E.T.'nin motoru Komisyon olmaktadr.
Bunlarn yannda, rgtn t m ynetsel ilemleri Komisyona bal
organlar tarafndan yrtlmektedir.
Komisyon kararlar yelerin ounluu ile alnr.

iii) Avrupa Parlamentosu

(European Parliament; Parlement europeen; Europische Par-
lament)
Bu organ da Avrupa Topluluunun ortak organdr.
Roma Andlamasmda banda Meclis diye anlan ve 1962'den bu ya-
n a da Avrupa Parlamentosu adn alan bu organ ispanya ve Portekiz'in
Toplulua katlmas ile 518 parlamenterden olumaktadr. yelerin dev-
letlere gre dalm yledir: F .Almanya, Fransa, ingiltere ve talya 81'er;
ispanya 60; Hollanda 25; Yunanistan, Belika ve Portekiz 24'er; Danimar-
ka 16; rlanda 15 ve Lksemburg 6 ye.
Bugn Avrupa Parlamentosu yeleri her ye devlette halk tarafn-
d a n dorudan seilmektedir.
Parlamento bakan ve yardmclar yeler arasndan seilir.
Parlamento ylda birer hafta sreli ortalama 14 olaan toplant yapar.
Fakat, Konsey'in veya Komisyon'un istei ya da Parlamento yelerinin
ounluunun istei zerine, olaan-st toplantlar yapmas da olanak-
ldr.
Avrupa Parlamentosunun balca grevi denetim ve danmadr.
Buna gre, Parlamento, Konsey ve Komisyon'un ilemlerini denetle-
mektedir. Tam yelie kabulde ve ortaklk anlamalarnn yaplmasnda
Konsey Parlamento'nun grn alr. Yine, Parlamento, Komisyon'un
yllk genel alma raporunu tartr (mad. 143). Avrupa Parlamentosu,
Komisyon yelerini gvensizlik oyu vermek suretiyle toptan istifaya a-
rabilme yetkisine sahiptir. Parlamento kararlan, andlamada aksi be-
lirtilmemi ise, salt ounluk ile alnrlar (mad. 141).

iv) Avrupa Topluluklar Adalet Divan

(Court of Justice of the European Communities; Cour de Justice
des Communautes Europeennes; Europische Gerichtshof)
Avrupa Topluluklar Adalet Divan, adndan da anlalaca zere,

134
 Avrupa Topluluunun ortak yarg organdr. Bu Adalet Divan ile La
Haye'deki Uluslararas Adalet Divan'n kartrmamak gerekir.
Avrupa Topluluklar Adalet Divan, bugn 13 yargtan olumaktadr.
Ayrca, Divan'a yarg almalarnda yardmc olan savclar vardr.
Adalet Divan yarglar ve savclar ye devletlerde en yksek yarg
grevlileri ile tannm hukukular arasndan, ye devlet hkmetlerince
birlikte 6 yl iin seilirler (mad. 167).
Yarglar ksm seimle her senede bir yenilenirler.
Adalet Divan bakan, yarglar tarafndan, yl iin aralarndan
seilir. Bu sre bittikten sonra bakan yeniden seilebilir.
Roma Andlamasnn 164. maddesine gre Adalet Divan'nn grevi
Andlamann yorum ve uygulanmasnda hukuka uymay salamaktadr.
Bu grevini yerine getirebilmek amacyla Divan u konularda karar
alabilmektedir (mad. 177): i) Andlamann yorumu; ii) Topluluk organlar
tarafndan yaplan ilemlerin geerlilii ve yorumu; iii) Konsey'in bir ka-
rar ile kurulan kurumlarn ana statlerinin yorumu.
Adalet Divam'na, Komisyon (mad. 169) gibi Topluluk organlar, ye
devletler (mad. 170) ve gerek ve tzel kiiler (mad. 173) yukardaki s-
zn ettiimiz konularda bavurabilirler. Bu bavurularda daval, ye
devletler olabilecei gibi Komisyon ve Konsey de olabilir (mad. 175).
Yine, Adalet Divan Topluluk ile memurlar arasnda kacak uyu-
mazlklarda yetkili yarg organdr (mad. 179).
Adalet Divan kararlar balaycdr.

v) Ekonomik ve Sosyal Komite

(Economic and Social Comittee; Comite Economique et Social;
Wirtschafts- und Sozialausschup)
Topluluun ekonomik ve toplumsal konularda danma organn olu-
turan Ekonomik ve Sosyal Komite bugn 189 yeye sahip bulunmakta-
dr. yelerin ye devletlere gre dalm yledir: F. Almanya, Fransa,
ngiltere ve talya 24'er ye; spanya 21 ye; Hollanda, Belika, Yunanis-
tan ve Portekiz 12'er ye: Danimarka ve rlanda 9'ar ye; Lksemburg
6 ye.
Komite yeleri, her ye devletin gsterdii, sahip olduu saynn iki
kat kadar aday arasndan, Komisyona da dantktan sonra, Konsey tara-
fndan seilmektedir. Komite yelerinin grev sresi drt yldr. Komite
yeleri ulusal devletlerinden bamsz olup, hibir devlet ya da kurulu-
tan direktif alamazlar.

135
 d) A.E.T. ile ortaklk ilikileri
(association; Aszociation)
Ortaklk konusunda, Roma Andlamasnm 238. maddesi aynen yle
kaleme alnmtr:
"Topluluk bir nc devlet, bir devletler birlii ya da bir uluslararas
rgtle, karlkl hak ve ykmllkler, ortak davranlar ve zel usuller
ngren ortaklk kuran anlamalar yapabilir".
Yine, Roma Andlamasnm 131. maddesinde, ye devletlerle zel ba-
lar olan deniz-ar lke ve topraklar da Toplulua ortak ye olarak ka-
bul edilmektedir.
Bylece, kuramsal olarak, A.E.T.'ye iki yolla ortak olabilme olana
vardr: i) anlama yapma yolu ile; ii) zel duruma sahip lke ve toprak-
lardan biri olma durumunda (bu lke ve topraklarn hangileri olduu
Andlamaya eklenen bir ekte belirtilmitir).
Ortakln, zellikle 238. maddede belirtilen ortakln tam olarak ne-
leri kapsad Andlamada belirtilmemitir. Fakat, uygulamada, ortak dev-
letlere birtakm ayrcalklarn tannd grlmektedir.
reti, ileride tam yelie aday olabilecek Avrupa devletlerinin or-
takl (Trkiye, Yunanistan) ve hibir zaman Toplulua tam ye olmas
sz konusu olmayan teki devlet ortaklklar arasnda bir ayrm yapmak-
tadr. Yaplan ortaklk anlamalarnda da bu fark grnmektedir; ileride
tam yelie geme olana olan devletlerle daha kapsaml dzenlemelere
gidildii gze arpmaktadr.
Ortaklk anlamalarnn, Avrupa Parlamentosunun gr alndktan
sonra, A.E.T. adna Konsey tarafndan yaplaca ngrlmektedir. Uygu-
lamada, Komisyon grmeleri yrtmekte ve durumu Konseye bildirmek-
tedir. Anlama tasars ortaya ktnda Komisyon paraf etmekte ve ta-
sary Konseye sunmaktadr. Daha sonra, Konsey, eer uygun bulursa, bu
tasary oybirlii ile kabul etmekte ve imzalayarak Avrupa Parlamento-
sunun grn istemektedir.
Ortaklk anlamalarnn yapmnda dikkati eken noktalardan biri,
bugne kadar yaplan kimi ortaklk anlamalarna (rnein, Trkiye, Yu-
nanistan ve on sekiz Afrika devleti ile yaplan anlamalar) A.E.T. ye
devletlerinin de taraf olmasdr. Byle bir kuraln Roma Andlamas ta-
rafndan ngrlmemesine ramen, yaplan ortaklk anlamalarnda baz
konularn (rnein, ekonomik yardm) ye devletlerin ulusal yetki alan-
na girmesi dolaysyla byle bir yola bavurulmutur.
Ortaklk k u r u m u n u n organlarnn nasl ilediini aada A.E.T.-Tr-
kiye ortakl erevesinde greceiz.

136 I
 e) A.E.T.-Trkiye Ortakl
(Association between EEC and Turkey; Association C.E.E.-Tur-
quie; Aszociation EWG-Trkei)
Trkiye'nin A.E.T.'ye ilk bavurmas 31.7.1959 olup, Konsey 11.9.1959'-
da Komisyona grmelere balamas iin yetki vermitir.
--
Trkiye ile A.E.T. Komisyonu arasnda grmeler 25.9.1959 da ba-
lam ve 27.5.1960 da kesintiye uramtr. Fakat, daha sonra grmeler
tekrar balayarak 25.6.1963 de sona ermi ve bir anlama tasars paraf
edilmitir.
12.9.1963'de Ortaklk Anlamas Ankara'da Trkiye, Federal Almanya,
Fransa, talya, Hollanda, Belika, Lksemburg ve A.E.T. adna Konsey
temsilcileri tarafndan imzalanmtr. Daha sonra da onaylanarak 1.12.1964
de yrrle girmitir.
Ortaklk anlamas 33 madde ile ana anlamaya ek bir geici protokol,
bir mali protokol ve bir son senet (acte final) ile 3 niyet ve yorum bildi-
risinden olumaktadr (metinler iin bkz. R.G., 17.10.1964, say 11858).
Ortaklk anlamasnn ana metni, kurulan ortakln ana konularn
dzenleyip, dnemden oluan ortakln ilk dnemi olan hazrlk d-
nemi iin de A.E.T.-Trkiye ilikilerinin dzenlenmesi Geici Protokolda
yaplmaktadr. Mali protokolda ise Topluluun Trkiye'ye yapaca mali
yardm konusu dzenlenmektedir.
Ortaklk anlamas, Trkiye ile A.E.T. arasnda bir gmrk birlii kur-
may ve ilerde Trkiye'nin Toplulua tam yeliini hedef aldndan, an-
lama bu gmrk birliinin gereklemesi iin dnem ngrmektedir.
Bu nedenle, A.E.T.-Trkiye ortakln anlamamz iin ilk nce, anlama-
da ngrlen dnemleri inceleyeceiz. Daha sonra da, ortaklk kurumla-
rna ve bunlarn yetkilerine gz atacaz.

i) A.E.T.-Trkiye Ortaklnn dnemleri

1963 Ortaklk Anlamasnda Trkiye ile A.E.T. arasnda "bir gmrk
birliinin gittike gelien ekilde kurulmas" iin ortakln dnemden
oluaca ngrlmektedir (mad. 2/3): i) hazrlk dnemi; ii) gei dne-
mi; iii) son dnem.

Hazrlk dnemi:
1963 Ortaklk Anlamas, mad. 3/1 yledir: "Hazrlk dneminde Tr-
kiye, gei dnemi ve son dnem boyunca kendisine decek ykmleri
stlenebilmek iin, Topluluun yardm ile ekonomisini glendirir."

137
 Bu maddeden de anlalaca gibi hazrlk dneminin amac Trk
ekonomisini A.E.T. ile bir gmrk birliine gemeye hazrlamaktr. Bu
amala Topluluk, bu dnem iinde, Trkiye'ye birtakm ticari ve mali ko-
laylklar salamay garanti etmektedir. Bu dnem iindeki Topluluun
Trkiye'ye salayaca ticari kolaylklar Geici Protokolda dzenlenmi-
tir., Bu protokolda (mad. 2), Anlamann yrrle girmesi tarihinden
balayarak, Topluluk devletleri Trkiye'den bu lkelere yaplacak ttn,
kuru zm, kuru incir ve fndk dsatmnda belirli kontenjanlar iinde
veya kontenjana bal tutmadan Trkiye'ye gmrk indirimi uygulamay
garantilemektedir. Bu kolaylklarn 1967 ylndan bu yana narenciye, a-
rap, kimi dokuma maddeleri ve su rnlerine de uygulanmas kararla-
trlmtr. Mali Protokolde ise A.E.T.'nin Trkiye'ye bu dnem iinde,
175 milyon hesap birimi tutarnda bir kredi vermesi ngrlmektedir.
Anlamada hazrlk dnemi sresi, eer uzatlmaz ise, 5 yl olarak ng-
rlmektedir.

Gei dnemi:

ikinci dnem olan gei dnemine geme otomatik olmamakta ve ge-

ici Protokoln 1. maddesinde ngrld gibi bir katma protokoln
yaplmasn gerektirmekte idi. Ankara anlamas 1.12.1964'te yrrle
girdiinde olaan olarak 5 yllk bir sre iin ngrlen hazrlk dnemi
1.12.1969 da sona ermekte idi. Yine, Ankara anlamasnda gei dnemine
girmesinin biim ve koullarnn drdnc yln sonundan balayarak Or-
taklk Konseyince kararlatrlmas ngrldnden, Trkiye ile A.E.T.
arasnda bu konudaki grmeler 5.2.1969'da balam ve 22.7.1970'e kadar
srmtr. Trkiye-A.E.T. ortaklnn gei dnemine girmesini karar-
latran Katma Protokol ve Mali Protokoln gereken onaylamalar yap-
lana kadar geen devreyi dzenlemek iin Toplulukla Trkiye arasnda
27.7.1971 de bir Geici Anlama imzalanmtr (metin iin bkz. R.G.,
18.8.1971, Say 13930 ve 31.8.1972, Say 14292).

K a t m a Protokol ve Mali Protokol 1972 ylnn son gnlerinde gereken

btn onaylan aldktan sonra 1.1.1973 de yrrle girmitir. Bylece
1.1.1973 tarihinden beri A.E.T.-Trkiye Ortakl gei dnemi balamtr
(metin iin bkz. R.G., 29.12.1972, Say 14406).

Bu arada ingiltere, Danimarka ve irlanda'nn da Toplulua katlma-

s sonucu yeni Topluluk yeleri ile Trkiye arasndaki ilikilerin dzen-
lenmesi amacyla, Dokuzlar, Konsey ve Trkiye arasnda 30.6.1973'de An-
kara'da bir Tamamlayc Protokol imzalanmtr (metin iin bkz. R.G.,
7.1.1983, Say 17921). Ancak, daha sonra Toplulua Yunanistan, ispanya
ve Portekiz'in katlmas zerine, ispanya ve Portekiz ile de 1986'da bir

138
uyum anlamas imzalanmtr. Yunanistan ile Trkiye arasnda bir uyum
anlamas imzalanmas Nisan 1988'i bulmutur.
Gei dneminin amac, A.E.T. ile Trkiye arasnda giderek gmrk
birliini gerekletirmektir. Bu amala, Topluluk, sanayi mallarnda (ma-
kina hallar, pamuk iplii ve dier pamuklu dokuma maddeleri ve petrol
rnleri dnda) Trkiye'den yapaca ithalata hibir gmrk vergisi koy-
mamay ve miktar kstlamalar uygulamamay garantilemektedir. Tr-
kiye ise, Topluluk kl mallara uygulanan gmrk vergilerini 12 yllk
olaan ya da 22 yllk olaand dnem iinde giderek kaldrmay garanti
etmektedir. Ayrca iilerin serbest dolamnn, 1976-1986 arasnda gide-
rek gerekletirilmesi ngrlmektedir.
Yine, bu gei dnemi iinde, Trkiye bu dnemin bitiminde, tarm
rnlerinin serbest dolamn salayacak biimde tarm politikasn Top-
luluun tarm politikasna uydurmaya alacaktr.
kinci Mali Protokolda ise Topluluk Trkiye'ye 195 milyon hesap bi-
rimi tutarnda bir kredi vermektedir. Daha sonra, 12.5.1977'de nc
Mali Protokol imzalanmtr. Bu protokol Trkiye'ye toplam 310 milyon
hesap birimi kredi ngrmektedir. Nihayet, 19.6.1981 tarihinde Trkiye ile
Topluluk organlar arasnda 600 milyon hesap birimi tutarndaki Drdn-
c Mali Protokol paraf edilmitir. Bu son Protokol henz v yrrle girme-
mitir.
Btn bu anlamalar ve eklerine ramen, A.E.T.-Trkiye ilikileri
1970'li yllarn ikinci yarsndan balayarak olumsuz bir gelime gster-
mitir. Bylece, bir yandan, Trkiye 1977'den bu yana A.E.T. kl mal-
lara kademeli gmrk indirimini durdururken, te yandan, Topluluk, zel-
likle 1980'den sonra, Trkiye'ye kar kabul ettii mali, serbest dolama
ilikin ve kimi gmrk indirim ve engellerini kaldrmaya ilikin ykm-
llklerini yerine getirmemeye balamtr. Yine, 1980'li yllarda siyasal
organlarn toplantlar askya alnmtr. 1986 ylndan balayarak ortaklk
organlarnn almasna ilikin olarak yava fakat olumlu gelimelerin
tekrar gerekletii grlmektedir. Bu arada Trkiye 14.4.1987 tarihinde
Avrupa Topluluuna t a m yelik iin bavurmu olup, 27.4.1987'deki bir
Konsey karar ile sorun Komisyonun incelemesine havale edilmi bulun-
maktadr.

Son Dnem:
Son dnem, A.E.T.-Trkiye gmrk birliinin tam gerekletirilecei
ve ekonomik politikalarnn egdmnn glendirilecei dnemi olu-
turmaktadr. Baka bir deyile, bu dnem, ortaklktan A.E.T.'ye tam ye-
lie geiin hazrland dnemdir.

139
 Ankara Anlamas gei dneminden son dneme nasl geilecei ve
son dnemin sresinin ne olaca konusunda hibir ey sylememektedir.
Ancak, Trkiye'nin tam yelie bavurusu ile bu dneme hi girilmemesi
ve Trkiye-A.E.T. ilikilerinin daha baka biimlerde ele alnmas olasl
byktr.

ii. Ortaklk kurumlar ve yetkileri:

Trkiye A.T.'na tam ye olarak kabul edilene kadar, A.E.T. ile ili-
kileri Ortaklk Anlamas ve ekleri erevesinde yrtlmeye devam ede-
cektir. Dolaysyla bugn halen Ortaklk kurumlarnn grevi ve yetkileri
nemini korumaktadr.
Bugne kadar A.E.T.-Trkiye arasndaki ilikileri dzenleyen balca
organlar, Ortaklk Konseyi, Ortaklk Komitesi ve Karma Parlamento Ko-
misyonu olmutur.

Ortaklk Konseyi:

Ortaklk Konseyi, Ankara Anlamasnn 23. maddesine gre, "bir yan-

dan Trkiye Hkmetinden yeler, te yandan, Topluluk yesi Devlet-
ler Hkmetlerinden, Konseyinden ve Komisyonundan yeler (den)" olu-
maktadr.
Bu maddeden de anlalaca gibi, Ortaklk Konseyi iki taraf arasnda
oluan bir organdr: Topluluk ve Topluluk yesi devletler, bir yandan,
Trkiye, te yandan.
Ortaklk Konseyinin grevi, Ortaklk Anlamas ve Protokoller er-
evesinde ortakln amalarnn gerekletirilmesinde gerekli kararlar
almak ve ortaklk rejimi sonularn belli aralklarla incelemek (Ankara
An., mad. 22), taraflar arasnda bir uyumazlk kmas ve sorunun Or-
taklk Konseyine getirilmesi durumunda bunu karar yolu ile zmek ya
da baka bir yarg organna gtrmeyi kararlatrmaktr (Ankara An.
mad. 25).

Ortaklk Konseyinin, duruma gre, karar ve tavsiye yetkisi vardr

(Ankara An., mad. 22). Ortaklk Konseyi kararlarn oybirlii ile alr (An-
kara An., mad. 23).

Konsey, en az alt ayda bir Bakanlar dzeyinde ve gerektiinde de

bykeliler dzeyinde toplanr.

Konseyin bakanl, altar aylk srelerle, Trkiye ve Topluluk tem-

silcilerinden biri tarafndan, sra ile yaplr (Ankara An., mad. 24).

140
 Ortaklk Komitesi:
Ankara Anlamasnn 24. maddesi Ortaklk Konseyinin "grevlerinde
kendine yardm edebilecek her komiteyi" kurabileceini ngrmektedir.
Ortaklk Konseyi bu maddeye dayanarak bir Ortaklk Komitesi kur-
mutur. Ortaklk Komitesi, her iki taraftan mstear ve danmanlar d-
zeyinde oluan bir komitedir. Grevi Ortaklk Konseyinin almalarn
hazrlamak ve neriler sunmaktr.

Karma Parlamento Komisyonu:

Ankara Anlamasnn 27. maddesi "Ortaklk Konseyi, bir yandan Av-
rupa Parlamenter Asamblesi ... ile te yandan Trkiye Byk Millet Mec-
lisi ... arasnda ibirliini ve temaslar kolaylatrmak iin her trl ya-
rar, tedbiri alr" demektedir. Bu hkme dayanlarak A.E.T.-Trkiye Kar-
ma Parlamento Komisyonu kurulmutur.
Karma Parlamento Komisyonu, ispanya ve Portekiz'in A.E.T.'ye ka-
tlmas ile, T.B.M.M.'den 18 ve Avrupa Parlamentosundan 18 ye olmak
zere toplam 36 yeden olumaktadr.
Bu Karma Parlamento Komisyonunun grevi Ortaklk Konseyinin
hazrlad yllk alma raporunu incelemek ve ortaklkla ilgili konular-
da iki taraf parlamenterleri arasnda gr al-veriinde bulunularak Or-
taklk Konseyine tavsiyelerde bulunmaktr.
Bylece, Karma Parlamento Komisyonu, karar yetkisi olmayan, bir
danma organdr.
Karma Parlamento Komisyonunun ylda en az iki kez toplanmas ge-
rekmektedir. Ancak, 1980 yl sonundan bu yana anlan organ hi toplan-
mamtr.

III. ZEL KLER

(private persons; personnes privees; Private Personen)

zel kiilerin gerek hukuksal stats gerekse ilikileri, ilke olarak,

uluslararas hukukun kapsam dnda kalmaktadr. Ancak, uluslararas
ilikiler ve uluslararas toplumsal dayanma gelitike, zel kiilere ili-
kin kimi sorunlarn da giderek uluslararas hukukun dorudan konusunu
oluturmaa balad gzlenmektedir. Nitekim, uluslararas toplumun t-
m n ilgilendiren ortak sorunlara ve ortak temel deerlere ilikin olarak
uluslararas hukukun artan bir biimde birtakm kurallar ierdii bugn
aka ortadadr. Bununla birlikte, hukuksal adan ana ilke yine de zel

141
kiilerin statlerinin ve ilikilerinin bir i hukuk konusunu oluturduu
ynndedir. Dolaysyla, uygulanan uluslararas hukukta aksine kurallar
bulunmadka, zel kiilerin uluslararas hukuk dzeyinde haklara ve y-
kmllklere sahip olmas ancak devletleri araclyla olanakldr. Baka
bir deyile, aada inceleyeceimiz kuraldlklar sakl kalmak kouluy-
la, zel kiilerin dorudan uluslararas hukuk kurallarnn konusunu olu-
turmas sz konusu deildir.
Uluslararas hukukim zel kiilere dorudan ynelik kurallar nce-
leri ak deniz gibi hibir devletin egemenlii altnda bulunmayan ulus-
lararas alanlarda bireylerce ilenen birtakm sularla ilgili olarak ortaya
kmtr. Bylece, rnein 19. yzylda, deiik uyruktan bireylerin yaa-
mn ve malvarln tehdit eden ve uluslararas ticareti engelleyen bu tr
birey eylemlerinin ilgili olan herhangi bir devlete cezalandrlmas ilkesi
kabul edilmitir. Bunu, kle ticareti yapan kiilerin ak denizde yakalan-
masna ve cezalandrlmasna ilikin uluslararas hukuk kurallar izlemi-
tir. 20. yzyl ile birlikte ise, aznlklar ve snmaclar gibi kimi birey
gruplarnn korunmas uluslararas hukukta benimsenmitir, ikinci Dnya
savann bitimi ile de b t n insanln temel deerlerini oluturduu ka-
bul edilen insan haklarnn uluslararas alanda korunmas konusu gncel-
lik kazanmtr. Yine, zellikle II. Dnya Savandan sonra uluslararas
boyutlardaki ticaret ortaklklarnn giderek uluslararas hukuk erevesi-
ne giren birtakm dzenlemelerin konusunu oluturduuna tank olun-
maktadr.
Bugn uygulanan uluslararas hukuk kurallar deerlendirildii za-
man, gerek gerek kiilere (bireylere) ilikin, gerek uluslararas ticari or-
taklklar ve dernekler gibi tzel kiilere ilikin olarak, birok kuraln ka-
bul edildii grlmektedir. Bu kurallarn balcalarnn incelenmesi ama-
cyla uluslararas hukukta gerek kiiler ve tzel kiiler srasyla ele al-
nacaktr.

1. Gerek kiiler (bireyler)

(individuals; individus ou personnes physiques; Einzelpersonen
oder natrliche Personen)
Bugn uygulanan uluslararas hukuk kurallar erevesinde aada-
ki konularda dorudan bireylere ynelik dzenlemelere gidildii grl-
mektedir.

A. Bireylerin uluslararas sular nedeniyle cezai sorumluluklar

Kaynaka:
Trke: S.L. Meray, "Baz Trk A n l a m a l a r n a Gre Korsanlk ve D e n i z

142
 Haydutluunun Yasaklanmas", S.B.F.D., Cilt XVIII, Say 2, s. 105-188; F.
Erem ve S. Keyman, "Uak Karma Suu", A..H.F.D., Cilt XXVII, Say
1-2, s. 1-24; F. Erem, nsanla Kar Crmler (Genocide), Ankara, 1948;
Z.M. Alsan, "Bir Milletleraras Ceza Divan Kurulmasyla ilgili Fikirler ve
Teebbsler", A..H.F.D., Cilt VIII, Say 3-4, s. 1-43; I. Ltem, Harp Sulan
ve Devletleraras Hukuk, Ankara, 1957; T. Atav, "Uluslararas Sava Su-
lar Mahkemesi", S.B.F.D., Cilt XXII, Say 1, s. 239-262; T. Atav, "Sava
Sular Uluslararas Mahkemesinin Jenosit ile ilgili Oturumu", S.B.F.D.,
Cilt XXIII, Say 2, s. 319-334; H. Kni, Uaklara Kar Giriilen Eylemlerin
Uluslararas Hukukta Dourduu Sorunlar, Ankara, 1977; S. Dnmezer,
"Milletleraras Tedhiilik", ..H.F.M., Cilt XLIV, Say 1-4, s. 55 vd.; M.
Sencer, "Birlemi Milletler ve Uluslararas Terrizm", B.M.T.Y., 1984, s.
61-76; C. Grkan, "B.M., Terrizm ile Mcadelede Neden Yeterince Etkili
Olamad?", B.M.T.Y., 1984, s. 77-91; H. Kni, "Uluslararas Hukuk ve Uak
Karmalar", B.M.T.Y., 1984, s. 93-101; D. Tezcan, "Uluslararas Tedhi Su-
lar iinde Ermeni Tedhi Davalarndan rnek", B.M.T.Y., 1984, s. 103-
128; N. Poroy, Nremberg Davas, Ankara, 1948; S. Dnmezer-S. Erman,
Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku, stanbul, Cilt III, 7. bas, 1976; E. elik,
1984, S. 286-288.

Yabanc dil: H. Donnedieu de Vabres, "Le proces de Nremberg devant les

principes modernes du droit penal international", R.C.A.D.I., 1947-1, s. 481-
581; S. Glaser, "Culpabilite en droit international penal", R.C.A.D.I., 1960-1,
s. 473-591; S. Glaser, Droit international penal conventionnel, Bruxelles,
1970; E. Mc Whinney, "illegal diversion of aircraft and international law",
R.C.A.D.I., 1973-1, s. 261-372; J. Graven, "Les crimes contre l'humanite",
R.C.A.D.I., 1950-1, s. 433 vd.; P. Mertens, L'imprescriptibilite des crimes de
guerre et contre l'humanite, Bruxelles, 1974; E Mc Whinney (ed.), Aerial
piracy and international law, New York, 1973; C. Emanuelli, "Les moyens
de prevention et de sanction en cas d'action illicite contre l'aviation ivile
internationale", R.G.D.I.P., 1973, s. 577-671; A. Kuhn, "The genocide con-
vention and State rights", A.J.I.L., 1949, s. 498-501; P.N. Drost, The Crime
of State: Genocide, Leyden, vol. II, 1959; G. Fischer, "Esclavage et droit in-
ternational", R.G.D.I.P., 1957, s. 71-101; J.F. Prevost, "Aspects nouveaux du
terrorisme international", A.F.D.I., 1973, s. 579-600; J. Descheemeker, Le
tribunal militaire international des grands criminels de guerre, Paris, 1947;
Proces des grands criminels de guerre devant le Tribunal militaire inter-
national (Nremberg: 14 novembre 1945-ler octobre 1946), Nremberg,
1947-1949, 42 cilt; R.K. Woetzel, The Nremberg Trials in internalional law,
London, 2nd ed., 1962.

U y g u l a n a n uluslararas h u k u k t a bireylerin kimi eylemlerinin ulus-

lararas h u k u k a aykr su olarak d e e r l e n d i r i l m e s i n e r a m e n , b u t r su-
lara ilikin k u r a l l a r n uluslararas h u k u k d z e y i n d e ileri b i r dzenlemesi
sz k o n u s u d e i l d i r . U l u s l a r a r a s h u k u k b u k o n u d a g e n e l l i k l e , k i m i e y l e m -
leri su olarak n i t e l e n d i r m e e gittikten sonra, b u sularn cezalandrlma-
s n b y k l d e ilgili d e v l e t l e r e b r a k m a k t a d r . G n m z d e g i d e r e k
a r t a n bir liste o l u t u r a n b u uluslararas sularn k a y n a ounlukla and-
lamalardr. Ancak, b u g n artk yaplageli deerine sahip birey sular

143
da vardr. Gnmzde uygulanan uluslararas hukukun birey sularna
ilikin olarak kurallar gelitirdii balca konular aada belirtilmektedir.

a. Deniz haydutluu
(piracy; piraterie; Piraterie oder Seeruberei)
Uygulanan uluslararas hukuk bireylerin tek ya da birlikte gerekle-
tirebilecekleri eylemlerden deniz haydutluunu en azndan 19. yzyldan
beri uluslararas su kabul etmektedir (bu ynde eitli eski belge rnek-
leri iin bkz. Dictionnaire, s. 452-454). Bugn de deniz hukukunu dzenle-
yen temel andlamalar deniz haydutluunun nlenmesini ve cezalandrl-
masn ngrmektedir (rnein: 1958 Cenevre Ak Deniz Sz., mad. 15-22;
1982 B.M.D.H.S., mad. 100-107).
Deniz haydutluunun herkes tarafndan kabul edilen genel bir tanm
yaplmam olmakla birlikte, bu eylemin belirleyici zelliklerinin unlar
olduu grlmektedir: i) eylemin ak deniz ve hibir devletin egemen-
liine girmeyen yerler gibi uluslararas alanlarda yaplmas gerekmekte-
dir (1958 Cenevre Sz., mad. 15/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 101/a); ii) ey-
lemin gerek kiilere kar (ldrme, yaralama, rehin alma gibi) gerekse
mallara kar (yamalama, elkoyma, krp-dkme gibi) gerekletirilen
bir yasa d iddet eylemini oluturmas gereklidir (1958 Cenevre Sz.,
mad. 15/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 101); Yine, bu t r eylemlere dorudan
katlmamakla birlikte, anlan eylemin gerekletirilmesinde kullanlan
gemi ya da ua yaplandan haberdar olarak kullanmak ya da kullanl-
masnda grev almak ile bu eylemleri zendirmek ya da kolaylatrmak
deniz haydutluu eylemi olarak deerlendirilmektedir (1958 Cenevre Sz.,
mad. 15/2-3; 1982 B.M.D.H.S., mad. 101/b-c); iii) eylemin, ya bir zel gemi
ya da uan mrettebat ve yolcular (1958 Cenevre Sz., 15/1; 1982
B.M.D.H.S., mad. 101/a) ya da ayaklanarak denetimini ele geirdii sava
gemileri ve devlet gemileri mrettebat (1958 Cenevre Sz., mad. 16; 1982
B.M.D.H.S., mad. 102) tarafndan ilenmi olmas gerekmektedir; iv) ey-
lemin, bir gemi ya da uaktan baka bir gemi ya da uaa ya da bu ikin-
cilerin zerindeki kiilere ve mallara kar gerekletirilmesi gereklidir
(1958 Cenevre Sz., mad. 15/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 101/a); mretteba-
tn ya da yolcularn ayn gemi zerinde gerekletirecekleri benzer ey-
lemlerin gemide ayaklanma (isyan) eylemini oluturduu ve dolaysyla
bir deniz haydutluu eylemi olarak deerlendirilmedii grlmektedir; bu
son durumda ilgili gemi ya da uak zerinde yetki kullanm yalnzca bay-
rak devletine aittir; v) eylemin kiisel amalarla yaplmas gerekmekte-
dir; dolaysyla siyasal amal ayaklanmalar ve bunlara bal olarak yal-
nzca kendi devletlerine kar giriilen eylemlerin nc devletlerce de-
niz haydutluu olarak deerlendirilebilmesi iin ayrca nc devlet ge-

144
milerine ve uaklarna kar da iddet eylemlerine bavurulmu olmas
koulunu aradklar gzlenmektedir (rnein bkz., S.L. Meray, "Devletler
Hukukunda Denizle lgili Baz rnekolaylar", S.B.F.D., Cilt XII, Say 3,
s. 49-50).
Yukarda belirtilen nitelikte birey eylemleri sz konusu olduu du-
rumlarda, bu eylemin nlenmesi ve sahiplerinin cezalandrlmas yalnzca
bu kiilerin ya da ilgili gemilerin ve uaklarn uyruunu tad devletin
yetkisi ile snrl kalmamaktadr. Bu durumu saptayan her devlet ilgili
gemi ya da uaa ilikin olarak polis ve yarg yetkilerini kullanabilecek-
tir (1958 Cenevre Sz., mad. 19; B.M.D.H.S., mad. 105). Bylece, bir dev-
letin sava gemileri ya da kamu gc kullanmaya yetkili teki devlet ge-
mileri ile askeri uaklar ve kamu gc kullanmaya yetkili teki devlet
uaklar (1958 Cenevre Sz., mad. 21; 1982 B.M.D.H.S., mad. 107) ak de-
nizde bu tr eylemlerden kukulandklar gemileri durdurma ve denetle-
me yetkisine sahiptir. Anlan nc devlet gemileri ve uaklar deniz
haydutluu eylemini saptadklar takdirde bu eylemde kullanlan gemi-
lere, uaklara ve gaspedilen mallara elkoymak ve eylemi gerekletiren-
leri yakalayarak ulusal yarg organlarna teslim etmek yetkisiyle donatl-
mtr. Ancak, nc devletlerin bu denetleme ve yarglama yetkisini
yeterli neden bulunmad durumlarda keyfi bir biimde kullanmamas
zorunluluu vardr (1958 Cenevre Sz., mad. 20; 1982 B.M.D.H.S., mad.
106). Aksi durumda yetersiz nedenlere dayal olarak hareket eden nc
devletin uluslararas sorumluluu ileri srlebilecektir.
Bugn artk deniz haydutluu yaygn bir eylem olmaktan kmtr.
Ancak, bu tr eylemlere halen zellikle in Denizi, in Hindi aklar ve
Gney Pasifik blgeleri ile Afrika kylarnda rastlanmaktadr.

b) Kle ticareti
(slavery; esclavage; Sklaverei)
Uygulanan uluslararas hukukun bireylere yasaklad bir baka ey-
lem de kle ticareti yaplmasdr. Nitekim 8.2.1815 tarihli Viyana Kongresi
Bildirisinden bu yana (bkz. S.L. Meray, Cilt I, s. 596) birok uluslararas
andlama (zellikle 25.9.1926 tarihli Klelik Szlemesi ile bu szlemeyi
deitiren 23.10.1956 tarihli Protokol ve 7.9.1956 tarihli Tamamlayc Sz-
leme) kleliin yasaklanmasn ve kle ticareti yapanlarn cezalandrl-
masn ngrmektedir. Yine, U.A.D., 5.2.1970 tarihli Barcelona Traction
(kinci Aama) Davas ile ilgili kararnda, klelik uygulamasn ada
uluslararas hukukun yasaklad bir uygulama olarak deerlendirmekte-
dir (C.I.J., Recueil, 1970, s. 32). Ancak, kleliin yasaklanmasnn deniz
haydutluunun yasaklanmasndan nemli bir fark, uluslararas hukukun
deniz haydutluu iin yapt gibi dorudan yasaklamas ve aykr davra-

145
nanlara kar b t n devletlerin kamu gcn uygulamasn kabul etmesi
yerine, yalnzca gerekli nlemleri alma y k m n devletlere brakmakla
yetinmesidir. Bu da kle ticaretini dorudan bir uluslararas su olarak
nitelemekten ok, dolayl olarak bir uluslararas su niteliine brndr-
mektedir.
Kle ticareti, genel olarak, kiiler zerinde mlkiyet hakkna daya-
nan birtakm haklara sahip olunmas ile bu kiilerin yakalanmas, alnlp
satlmas gibi olgular belirtmektedir (1926 Cenevre Sz., mad. 1). Gerek
ilgili andlamalar gerekse yaplageli devletlere bu tr eylemleri yasak-
lama, nleme ve cezalandrma ykm getirmektedir. Ancak, devletler bu
nlemleri yalnzca lkelerinde ya da bayran tayan gemilerde uygu-
lama yetkisine sahip bulunmaktadr (rnein, 1958 Cenevre Ak Deniz
Sz., mad. 13; 1982 B.M.D.H.S., mad. 99). Baka bir deyile, devletlerin
ak denizde, deniz haydutluunda olduu gibi, nc devletlerin gemi-
lerini bu adan denetledikten sonra kle ticareti yapldn saptarsa il-
gili eylem sahiplerini yarglama ve cezalandrma yetkisi yoktur. Bununla
birlikte, bir devletin sava gemileri kle ticareti yapld konusunda
ciddi kukular bulunduu nc devletlerin ticaret gemileri ile ticaret
amal devlet gemilerini ak denizde durdurarak denetleme hakkna sa-
hiptir (1958 Cenevre Ak Deniz Sz., mad. 22/1-b; 1982 B.M.D.H.S., mad.
110/1-b). Kle ticaretinde kullanlan herhangi bir gemiden bir baka ge-
miye snan her kle otomatik olarak zgrln kazanacaktr (1958 Ce-
nevre Ak Deniz Sz., mad. 13; 1982 B.M.D.H.S., mad. 99).

c) Sava sular
(crimes of war; crimes de guerre; Kriegsverbrechen)
Uygulanan uluslararas hukukun bireylerin iledikleri sular nedeniy-
le cezalandrlmasn ngrd konulardan biri de sava nedeniyle ile-
nen sular olmaktadr. retide sava nedeniyle insanln temel yasa-
larna kar ilenecek sularn cezalandrlmasnn gerektii grnn
Vittoria ve Grotius'e kadar varmasna karlk (Bkz. J. Descheemeker, Le
tribunal militaire international des grands criminels de guerre, Paris, 1947,
s. 4), bu grn bir uluslararas hukuk belgesinde yeralmas I. Dnya
Sava sonrasna rastlamaktadr. Nitekim, ilk kez 1919 Versailles Andla-
masnm 227-229 maddelerinde, dk Alman mparatoru II. Wilhelm ile
teki sava sulularnn kurulacak bir zel uluslararas mahkeme tarafn-
dan yarglanmas ngrlmtr. Ancak, Hollanda'nn lkesine snm
bulunan II. Wilhelm'i vermemesi ve Mttefiklerin de teki sava sulu-
larnn yarglanmasn Leipzig Yksek Mahkemesine brakmas sonucu,
bu hkmler uygulanamamtr.

Sava sulusu bireylerin yarglanmasnn ve cezalandrlmasnn ulus-

146
lararas belgelerle ve andlamalarla ngrldkten sonra bunun fiilen
gerekletirilmesi ilk kez Nremberg Uluslararas Askeri Mahkemesi ile
olmutur. Savaa ilikin ilenen sularn cezalandrlmasnn ngrld
ilk uluslararas belge Almanya'nn yenilgisini kabul ederek bu lke ze-
rinde A.B.D., S.S.C.B., ingiltere ve Fransa'nn yetkili olacan ngren
5.6.1945 tarihli Teslim Bildiriidir. Anlan bildirinin II. maddesinde, sava
suu ya da benzer iddet eylemleri suu ilemi nemli Nazi yneticileri-
nin Mttefiklere teslim edilecei Alman yetkililerce kabul edilmektedir
(madde metni iin bkz. J. Descheemeker, ay yapt, s. 9). Sava srasn-
da byk sava sulularnn yarglanacan eitli kez aklayan anlan
4 devlet yetkilileri (Bkz. N. Poroy, Nremberg Davas, Ankara, 1948, s. 5-9),
bunu 8.8.1945 tarihli Londra Andlamas ile uygulamaya koyma yoluna
girmitir. Anlan Andlamann 1. maddesi, eylemleri corafya bakmndan
bir yere balanamayan sava sulularn yarglamak zere bir Uluslararas
Askeri Mahkeme kurulduunu bildirdikten sonra, yarglanacak sularn
gerek kiisel olarak gerekse grup ya da rgtlerin yesi olarak ilenen
sular kapsadn belirtmektedir (Franszca asl metni iin bkz. Proces
des grands criminels de guerre devant le Tribunal militaire international
(Nremberg: 14 novembre 1945 - 1er octobre 1946), Nremberg, 1947, Tome
I, s. 8. Metnin Trke evirisi iin bkz. N. Poroy, a.g.y., s. 10-11).

Londra Andlamasna ek Askeri Mahkeme Stats ise, yarglanacak

sular guruba ayrmaktadr: i) bara kar sular; ii) sava kurallar-
nn inenmesinden doan sular; iii) insanla kar sular (Madde 6.
Bkz.: Proces (a.g.y.), s. 12; N. Poroy, a.g.y., s. 14).
Bara kar sular (crimes against peace; crimes contre la Paix; Ver-
brechen gegen den Frieden), bir saldr savann ya da andlamalara ay-
kr bir savan ynetilmesi, hazrlanmas, balatlmas ya da srdrlmesi
ile bu eylemlerin gereklemesi iin bir ortak plana ya da ibirliine kat-
lnmas eylemlerini iermektedir. Dar anlamnda sava sular (war cri-
mes; crimes de guerre; Kriegsverbrechen), sava eylemi srasnda uyul-
mas gereken kurallarn inenmesini belirtmektedir. Bunlar zellikle,
igal edilen lkelerde sivil halkn ldrlmesi, kt muameleye tabi tutul-
mas ya da zorla altrlmas eylemleri ile sava tutsaklarnn ldrl-
mesi ya da kt muameleye tabi tutulmas, rehinelerin ldrlmesi, ka-
mu ve zel kiilerin mallarnn yamalanmas, gereksiz yere kentlerin ya-
klp yklmas gibi eylemleri kapsamaktadr, insanla kar sular (cri-
mes against humanity; crimes contre l'Humanite; Verbrechen gegen die
Menschlichkeit) ise, sava ncesi ve sava srasnda sivil halkn ldrl-
mesi, kle olarak kullanlmas, srlmesi ve teki insanlk d muamele-
lere tabi tutulmas ile sava sularna bal olarak siyasal, rk ya da
dinsel nedenlerle yaplan zulmleri kapsamaktadr.

147
 Nremberg Uluslararas Askeri Mahkemesi 14.11.1945'ten 1.10.1946'ya
kadar alarak 24 kii ile 6 Nazi kuruluunu yarglam ve eitli cezalara
arptrmtr (yarglanan kiilerin ve kurulularn listesi iin bkz. N. Po-
roy, aym yapt, s. 26-28. Mahkeme ile ilgili t m belgeler ve kararlar iin
bkz. Proces (a.g.y.), 1947-1949, 42 cilt).

Nremberg Uluslararas Askeri Mahkemesinin kurulmas ve alma-

lar, Mttefiklerce, 19.1.1946 tarihli bir andlama ile, Uzakdou Uluslararas
Askeri Mahkemesi ad altnda Japon sava sulularn yarglamaya yne-
lik bir baka mahkemenin kurulmasna da rnek olmutur. Ksaca Tokyo
Askeri Mahkemesi diye anlan bu mahkeme, birtakm farkllklara ra-
men, byk lde Nremberg'dekine benzer kurallar uygulamtr (fark-
lar iin bkz. R.K. Woetzel, The Nremberg trials in international law,
London o r N e w York, 2nd ed., 1962, s. 226-232).
Szkonusu sava sulularnn yarglanp cezalandrlmas, retide, ki-
mi alardan kuramsal birtakm eletirilere yer vermitir. Eletiriler zel-
likle iki hukuk genel ilkesi zerinde younlamtr: i) Latince nullum
erimen sine lege zdeyiiyle belirtilen, yasann ngrmedii su ve ceza
olamyaca yolundaki hukuk genel ilkesi; ii) bir kiinin kendi davasnda
yarg olamayaca konusundaki hukuk genel ilkesi (bkz. N. Poroy, a.g.y.,
s. 64). Bylece, ilk eletiri ile sonradan yaplan bir andlama ile nceki
eylemlerin yarglanp ceazlandrlamyaca gr savunulurken, ikinci
eletiri ile de yarglayanlarn da davacnn da ayn devletler olmasnn hu-
kuksal sakncalar belirtilmektedir. Bu eletirilere ramen, B.M. Genel
K u r u l u 11.12.1946 tarih ve 95 (I) sayl karar ile Nremberg Mahkemesi
ilkelerini uluslararas hukuk ilkeleri olarak teyid ettiini oybirliiyle ak-
lamtr (R.K. Woetzel, a.g.y., s. 232-233). Yine, Genel Kurul, 21.11.1947
tarih ve 177 (II) sayl bir karar ile, anlan ilkelerin bir B.M. belgesi ola-
rak deerlendirilmesi iin Uluslararas Hukuk Komisyonunu grevlendir-
mitir. Komisyon bu grevini 1950 ylnda tamamlayarak "Nremberg l-
kelerinin fade Edilmesi" balkl bir raporu kabul etmitir. Anlan bu
rapor, Uluslararas Hukuk Komisyonunun gndeminde gnmzde yeralan
konulardan biri olan "Bara ve nsanln Gvenliine Kar Sular Ya-
sas" tasarnn zn oluturmaktadr (bkz. Rapport de la Commission du
Droit International, Ass. Gen., Doc. officiels: 48eme session, 1987, s. 6-7).
te yandan, B.M. Genel Kurulunun 26.11.1968 tarih ve 2391 (XXIII) sayl
karar ile kabul edildikten sonra, gerekli imza ve onaylar toplayarak,
11.11.1970'de yrrle giren Sava Sular ve nsanla Kar Sularn
Zaman Amna Uramamas Konusundaki Szleme de, sava sular ve
insanla kar sular tanmlarn Nremberg Askeri Mahkemesi Stats-
ne gnderme yaparak vermektedir.

148
 ) Soykrm
(genocide; genocide; Genocid oder Vlkermord)
Uygulanan uluslararas hukukun uluslararas su kabul ettii bir ba-
ka eylem de soykrm olmaktadr. Nitekim, B.M. Genel Kurulunun 9.12.1948
tarih ve 260 A (III) sayl kararyla kabul ettii ve 12.1.1951 tarihinde y-
rrle giren Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmas Szle-
mesi aka bu eylemin bir uluslararas hukuk suu olduunu bildirmek-
tedir (mad. 1) (metin iin bkz. R.G., 29.3.1950, Say 7469). Ancak, U.A.D.
28.5.1951 tarihli Soykrm Szlemesine ekinceler konusundaki danma
grnde, anlan Szlemenin temelindeki ilkelerin devletleri hertrl
szleme bann dnda da balayan uygar uluslarca tannan ilkeler ol-
duunu bildirmek suretiyle, soykrmn yasaklanmasnn bir hukuk ge-
nel ilkesi olduunu da teyid etmi olmaktadr (bkz. C.I.J., Recueil, 1951,
s. 23). U.A.D. ayn grn 5.2.1970 tarihli Barcelona Traction (kinci
Aama) Davas'na ilikin kararnda da tekrarlamtr (C.I.J., Recueil,
1970, s. 32).
Soykrm suunun tanmnda belirleyici e, ulus, din, soy ya da rk
zellikleri zerine oluan bir gurubun yokedilmesi olgusu olmaktadr
(1948 Soykrm Sz., mad. II; U.A.D.'nn 28.5.1951 tarihli Soykrm Sz-
lemesine ekinceler konusundaki danma gr, C.I.J., Recueil, 1951,
s. 23). Dolaysyla, yalnzca bir topluluu yoketme niyetiyle gerekle-
tirilen aadaki eylemler, Soykrm Szlemesi erevesinde (mad. II),
soykrm suu oluturan eylemler olarak deerlendirilmektedir: i) ilgili
gurup yelerinin ldrlmesi; ii) ilgili gurup yelerinin fiziksel ya da
ruhsal salklarna ar zararlar verilmesi; iii) ilgili gurup yelerinin fi-
zik varlklarnn ortadan kalkmasna neden olacak koullar altna konul-
mas; iv) ilgili gurupta doumlara engel olacak nlemlerin alnmas; v) bir
gurubun ocuklarnn zorla baka bir guruba nakledilmesi. Anlan eylem-
lerin ilgili gurubun tmne ya da bir kesimine ynelik olarak uygulan-
mas bu eylemlerin soykrm niteliini deitirmemektedir. Yine, bu ey-
lemlerin bar ya da sava zamannda gerekletirilmi olmas soykrm
niteliini etkilememektedir (Soykrm Sz., mad. I). Yukarda belirtilen
nitelikteki eylemlerin birini bizzat gerekletiren, gerekletirilmesi iin
anlaan, dorudan ve kamuya ynelik olarak bu tr eylemleri zendiren,
bu t r eylemlere niyet eden ya da sua katlan herkesin, ister ynetici,
isterse resmi grevli ya da grevli olmayan bir kii olsun, cezalandrlmas
gerekmektedir (Soykrm Sz., mad. III-IV).
Soykrm suu ileyen bireylerin yarglanmas ve cezalandrlmas, il-
ke olarak, suun ilendii lke devletinin yetkisine girmektedir (Soykrm
Sz., mad. VI). Soykrm Szlemesine taraf devletler bu konuda gerekli
yasal nlemleri almay ykmlenmektedir (mad. V). 1968 Sava Sular-

149
nn ve nsanla Kar Sularn Zaman Amna Uramamas Konusun-
daki Szlemeye taraf olan devletler, ayrca, soykrm suunun da zaman
amndan yararlanmyacan kabul etmekte (mad. I) ve bu amala ge-
rekli ulusal nlemleri almay ykmlenmektedir (mad. II). Soykrmla il-
gili hkmler ieren andlamalara taraf devletler bu suu ileyen kiileri
siyasal sulu saymamay ve ulusal yasalarna ve taraf olduklar andlama-
lara uygun yollarla ilgili devletlere geri vermeyi kabul etmektedir (Soy-
krm Sz., mad. VII; Zamanam Sz., mad. III).

d) Uaklara saldr ve karma

(aircraft hijacking; detournement d'avions; Flugzeugentfhrun-
gen)
Uygulanan uluslararas hukukun ilgilendii konulardan biri de birey-
lerin uak karmas ve uaklara saldrs konusudur. lk rnei 1930'lu
yllarda grlen uak karma eyleminin (bkz. H. Kni, Uaklara Kar
Giriilen Eylemlerin Uluslararas Hukukta Dourduu Sorunlar, Ankara,
1977, s. 6) uluslararas andlamalarm konusunu oluturmas 1960'l yllar
bulmutur. Nitekim, uak karma konusunda gerekletirilen ilk andla-
ma 14.9.1963 tarihli Uaklarda lenen Sular ve Dier Baz Eylemlere
likin Tokyo Szlemesidir (metin iin bkz. R.G., 8.12.1975, Say 15436).
Bunu, 16.12.1970 tarihli Uaklarn Yasad Yollarla Ele Geirilmesinin n-
lenmesi Konusunda La Haye Szlemesi (metin iin bkz. R.G., 31.3.1973,
Say 14493) ile 23.9.1971 tarihli Sivil Havacln Gvenliine Kar Yasa-
d Eylemlerin nlenmesine likin Montreal Szlemesi (R.G., 29.11.1975,
Say 15427) izlemitir. Bugn bu szleme de yrrlkte olup, 1982'deki
duruma gre, Tokyo Szlemesine 110, La Haye Szlemesine 114 ve
Montreal Szlemesine 113 devlet taraf bulunmaktadr (bkz. H. Kni,
"Uluslararas Hukuk ve Uak Karmalar", B.M.T.Y., 1984, s. 95, dipnot 3).
Ancak, devletler ayrca ulusal yasalar kararak bu t r eylemleri nle-
meyi ve gerektiinde cezalandrmay salamaa almaktadr (rnein,
Trk Ceza Yasasnn 28.9.1971'de deitirilen 384. maddesi).
Anlan her szleme farkl amalara ynelik dzenlemelerde bu-
lunduundan birbirlerini tamamlayc bir nitelik gstermektedir. Tokyo
Szlemesinin balca amac yolculuun aksamamas olarak belirmektedir.
Buna karlk, La Haye Szlemesinin uak karma eylemlerini nlemeye
ve nlenmedii takdirde suun cezasz kalmamasn salamaya ynelik ol-
duu grlmektedir. Nihayet, Montreal Szlemesi, uak karma dnda
kalan, zellikle uaklara saldr, sabotaj, bombalama gibi eylemleri nle-
mee ve cezalandrmaya yneliktir.
Yukarda belirtilen amalar erevesinde Tokyo Szlemesi, bir uak-
ta ilenecek sular kapsamna ald gibi, su oluturmamakla birlikte,

150
bir uan iindeki kiilerin ya da mallarn gvenliini tehlikeye dre-
cek her trl dzeni ve disiplini bozucu eylemi de kapsamaktadr (mad.
1). Szleme, bir yabanc devletin lkesinde bulunmakla birlikte uan
"motor gcnn kalk maksadyla kullanlmaya balamasndan iniin son
bulduu ana kadar" uu durumunda olduunu kabul etmekte (mad. 1/3)
ve yukarda belirtilen eylemlere ilikin yarg ve cezalandrma yetkisini
uan tescil devletine tanmaktadr (mad. 1/2 ve mad. 3). Yine, bir ua-
n ak deniz zerinde ya da hibir devletin yetkisine girmeyen ulus-
lararas bir blge zerinde bulunduu zamanlarda anlan eylemlere ili-
kin yarg yetkisi tescil devletine aittir (mad. 1/2 ve mad. 3). Ancak, bir
devletin, yalnzca uu durumundaki bir yabanc uakta ilenen sularn
kendi lkesinde bir etki dourmas, gvenliini tehlikeye drmesi ya da
lkesinde yrrlkte olan uu kurallarna aykr bir durum yaratmas
karsnda, yarg yetkisini kullanmas hakk vardr (mad. 4/a, c ve d).
Yine, uu durumundaki bir yabanc uakta kendi yurttann ya da l-
kesinde srekli ikametgah olan bir kiinin sulu ya da madur durumda
bulunmas karsnda da bir devletin yarg yetkisini kullanma hakk do-
maktadr (mad. 4/b).

Bir uan kaptan da, yukarda belirtilen trde bir eylemin gerek-
lemesi ya da bu ynde kaptann kuvvetli kukular bulunduu durumlar-
da, uakta gvenlii, disiplini ve dzeni salamak amacyla, zorlama n-
lemleri dahil, her trl nlemi almakla yetkili klnmtr (mad. 6). Bu
durumlarda uan kaptan, ilgili kii ya da kiileri ini yaptklar her-
hangi bir devlet lkesinde uaktan indirebilecei gibi (mad. 8 ve 12), tes-
cil devletinin yasalarna aykr ciddi bir su oluturan eylemleri gerek-
letirilen kiileri Szlemeyle bal herhangi bir devletin yetkililerine tes-
lim de edebilecektir (mad. 9 ve 13). Kaptann bu nlemleri nedeniyle ne
kiisel olarak, ne uak sahibi ya da ileticisinin, ne de tescil devletinin
sorumlu tutulmas sz konusu deildir (mad. 10). Yasad yollarla ele
geirilen bir uan yasal kaptanna geri verilmesi ve uan mrettebat
ve yolcular ile yoluna devam edebilmesi iin Szlemeye bal devletler
btn uygun nlemleri almak zorundadr (mad. 11). Bylece, su olu-
turan bir eylem nedeniyle teslim ald kiileri bu devlet gzaltnda tut-
makla ve kovuturmaya gemekle ykmldr (mad. 13). Teslim alan
devletin uan tescil devletine, gzaltna alnan kiinin uyruunda bu-
lunduu devlete ve teki ilgili devletlere kovuturma ile ilgili bilgileri ver-
mesi ve yarg yetkisini kullanp kullanmyacam bildirmesi gerekmekte-
dir (mad. 13/5). Anlan Szleme yalnzca sivil uaklarla ilgilidir (mad.
1/4).

La Haye Szlemesine gelince, ele alnan eylemler yasad yollarla

bir ua ele geirme ve buna teebbs ya da su ortakl eylemlerini

151
iermektedir (mad. 1). Bu tr sularda, sularn cezasz kalmasn nle-
mek amacyla, La Haye Szlemesi olayla ba olabilecek devletlerden
birinin yarg yetkisini kullanmasn kabul etmektedir. Bu ilgili devletler
unlardr: i) uan tescil devleti; ii) lkesine sank ile birlikte inilen
devlet; iii) uan kiraland devlet; iv) sann lkesinde bulunduu ve
Szlemeye taraf bulunan herhangi bir devlet (mad. 4). lgili devletler
ya yarg yetkisini bizzat kullanmak (mad. 6/4 ve 7) ya da teki devlet-
lerden birine suluyu iade etmek (mad. 8) ykm altndadr. Anlan
Szleme, ayrca, taraf devletlere suu en ar cezalarla cezalandrma y-
kmn getirmektedir (mad. 2). Nihayet, bu Szleme de yasad yol-
larla ele geirilen bir ua kaptana teslim etme ve yolculuun devam
konularnda Szlemeye taraf devletlerin her trl yardm yapmasn n-
grmektedir (mad. 9).

Montreal Szlemesi ise, uakta bulunan bir kiiye kar uan g-

venliini tehlikeye sokacak iddet eyleminde bulunulmas, uaklar tah-
rip ya da uu gvenliinin tehlikeye sokulmas, uaa zarar verecek mad-
de ve aletlerin yerletirilmesi, hava ulatrma kolaylklarna zarar verme
yoluyla uan gvenliinin tehlikeye drlmesi ya da yanl bilgiler
vererek uan gvenliinin tehlikeye drlmesi gibi eylemleri gerek-
letiren, teebbs eden ya da su ortakl yapan kiilerin cezalandrlma-
syla ilgilidir (mad. 1). Bu szleme ile de aadaki devletlerden birinin
anlan eyleme ilikin olarak yarg yetkisini kullanmas kabul edilmektedir:
i) suun ilendii lke; ii) uan tescil devleti; iii) lkesine sank ile
birlikte inilen devlet; iv) uan kiraland devlet; v) sann lkesinde
bulunduu Szlemeye taraf herhangi bir devlet (mad. 5). Bu Szlemeye
gre de, ilgili devletler ya suluyu bizzat cezalandrmak (mad. 6/4 ve 7)
ya da suluyu teki devletlerden birine iade etmek (mad. 8) ykm al-
tndadr. Burada da taraf devletler belirtilen sular en ar cezalarla ce-
zalandrmay kabul etmektedir (mad. 3).

e) Terrizm (tedhiilik)
(terrorism; terrorisme; Terroraktion)
Uygulanan uluslararas hukukun artan bir biimde nem verdii bir
baka su t r de terrizm eylemleridir. Bu konuda uak karma v e
uaklara saldr gibi belirli birtakm terr eylemlerinin uluslararas hu-
kukta zel dzenlemelere konu olduu yukardaki blmden grlmekte-
dir. Yine, rnein, 14.12.1973 tarihli Diplomatlar Dahil Uluslararas Koru-
nan Kiilere Kar lenen Sularn nlenmesi ve Cezalandrlmas Hak-
kndaki Szleme ile bu t r sularn adi su saylarak btn taraf devlet-
lerce cezalandrlmas zel dzenlemelerden birini oluturmaktadr (Trki-
ye'nin de taraf olduu andlama metni iin bkz. R.G., 1.5.1981, Say 17327).

152
 Bununla birlikte, terrist eylemlerin genel olarak nlenmesi ve ceza-
landrlmas konusu daha 1930'lu yllarda bir andlamanm konusunu olu-
turmutur. Nitekim, 16.11.1937 tarihinde Cenevre'de, Tedhiiliin nlen-
mesine ve Cezalandrlmasna likin Szleme imzalanmtr. Ancak, da-
ha yakn bir tarihte, 27.1.1977 tarihli Tedhiiliin nlenmesine Dair Av-
rupa Szlemesi gibi andlamalarn da imzaland gzlenmektedir (Tr-
kiye'nin de taraf bulunduu bu andlama metni iin bkz. R.G., 26.3.1981,
Say 17291). 1937 Szlemesi terrizm eylemini bir devlete ynelik olarak
toplumda korku yaratmak amac ile gerekletirilen iddet eylemleri diye
tanmlamaktadr (mad. 1/2. Metin iin bkz. S. Glaser, Droit international
penal conventionnel, Bruxelles, 1970, s. 233 vd). 1977 Avrupa Szlemesi
ise terrist eylemleri u biimde sralamaktadr: i) uak karma eylem-
leri; ii) uaklara saldr eylemleri; iii) diplomatlara ve uluslararas koru-
nan kiilere saldr eylemleri; iv) adam karma, rehin alma ya da zgr-
lkleri yasad yollarla snrlandrma eylemleri; v) bomba, roket, otoma-
tik ateli silahlar ve bombal mektup ya da koli kullanarak gerekletiri-
len eylemler (mad. 1). Bu eylemlerden birini gerekletirmek, teebbs
etmek ya da su orta olmak terr suu saylmaktadr (mad. l/f). Anlan
Szleme ile devletlerin anlan terrizm eylemlerine kar kabul ettikleri
ykmllkleri ise, sulularn ilgili devlete iadesi ve bu konuda adli yar-
dmlama olmaktadr.

f) Irk ayrm
(Apartheid)
Uygulanan uluslararas hukukta uluslararas su olarak deerlendiri-
len bir baka eylem de, apartheid ad verilen ve Gney Afrika Cumhuri-
yeti'nde uygulanan rk ayrmcl trdr. B.M. Andlamasnda ve de-
iik andlamalarda (rnein, 21.12.1965 tarihli Irk Ayrmnn Btn Bi-
imlerinin Kaldrlmas Konusunda Uluslararas Szleme) rk ayrmnn
yasaklanmasna ramen, rkln bugn iin yalnzca apartheid ad ve-
rilen bu trne uluslararas hukuka aykr su nitelii tannmaktadr. Ni-
tekim, bu durum 30.11.1973 tarihli Apartheid Suunun Ortadan Kaldrl-
mas ve Cezalandrlmas Konusunda Uluslararas Szleme ile dzenlen-
mi bulunmaktadr. Anlan Szlemeye gre apartheid suu; bir rksal
gurup yelerine yaama hakkn ve kii zgrlklerini tanmamak; bir
rksal gurup yelerini keyfi olarak tutuklamak ve yasalara aykr olarak
hapsetmek; bu guruplarn toplumsal, ekonomik, siyasal ve kltrel yaama
katlmalarn engellemek ve gelimelerini nleyici koullar altnda tut-
mak; onlar ayr yerlerde yaamaya zorlamak; bu guruplar zorunlu a-
lmalara tabi tutmak ya da bu politikalara kar kanlar cezalandrmak
olarak belirtilmitir (mad. II). Anlan sulan ileyen ya da bu durumun
srmesini salayan kiiler ise, ister devlet grevlisi isterse hibir resmi

153
g r e v i o l m a y a n k i i l e r o l s u n l a r , cezai s o r u m l u o l m a k t a d r ( m a d . I I I ) . A n -
cak, b u cezai u y g u l a m a n n s a l a n m a s i l k e o l a r a k S z l e m e y e t a r a f dev-
letlere dmektedir (mad. IV).

B. K i m i birey kategorilerinin korunmas

Kaynaka:
Trke: S.L. Meray, Cilt I, s 237-250; A. Reit Turnagil, Ekalliyetlerin Hi-
mayesi, stanbul, 1933; N. Erim, "Milletleraras Daimi Adalet Divan ve
Trkiye: Etabli Meselesi", A..H.F.D., 1944, Cilt II, Say 1, s. 62-73; H. Pa-
zarc, "Uluslararas Hukuk ve Andlamalar Ynnden Bulgaristan'daki
Trklerin Haklan", D Politika, 1985, Say 2, s. 3-10; H. Erolu, "Millet-
leraras Hukuk Asndan Bulgaristan'daki Trk Aznl Sorunu" Bulga-
ristan'da Trk Varl, Ankara, 1985, s. 15-46; B. Oran, Trk-Yunan li-
kilerinde Bat Trakya Sorunu, Ankara, 1986; A. elikel, Yabanclar Hu-
kuku, stanbul, 4. bas, 1987, s. 17-25; T. Atav, "Aznlklar stne Baz
Dnceler", S.B.F.D., Cilt XLII, Say 1-4, s. 49-66.
Yabanc dil: Ch. Rousseau, Tome II, s. 739-774; J. Kunz, "The present status
of the international law for the protection of minorities", A.J.I.L., 1948, s.
282-287; A. Demichel, "L'evolution de la protection des minorites depuis
1945", R.G.D.I.P., 1960, s. 22-51; A. Reit, "Les droits minoritaires en Turquie
dans le passe et dans le present", R.G.D.I.P., 1934, s. 293-311; H. Pazarc,
"Rights of Turks in Bulgaria vis-a-vis international law and treaties",
T.R.Q.D First Issue, 1985, s. 79-90; G. Poulin, "Le probleme des refugies",
A.S.D.I., 1946, s. 95-196; T.B. Spitzer, "International law and refugees",
R.H.D.I., 1961, s. 92-120; F.E. Krenz, "The refugee as a subject of internatio-
nal law", 1966, s. 90-117; P. Weis, "Territorial asylum", I.J.I.L., 1966, s. 173-
194; H. Wiebringhaus, "Le droit d'asile en Europe", A.F.D.I., 1967, s. 556-580;
P. Weis, "The protocol relating to the status of refugees and some ques-
tions of the law of treaties", B.Y.I.L., 1967, s. 39-71; J.P. Humphrey, "The
United Nations Sub-Commission on the prevention of discrimination and
the protection of minorities", A.J.I.L., 1968, s. 869-889; G.S. Goodwin-Gill,
The refugee in international law, Oxford, 1983; F. Schnyder, "Present-day
legal aspects of the problem relating to refugees", R.C.A.D.I., 1965-1, s.
339-446; C.A. Norgaad, The position of the individual in international Iaw,
Copenhagen, 1962; L.C. Green, "The individual and his status in internatio-
nal law", I.J.I.L., 1960-1961, s. 415-429; B. Vukas, "International instruments
dealing with the status of Stateless persons and of refugees", R.B.D.I., 1972,
s. 143-175; Y. Dinstein, "Collective human rights of peoples and minorities",
I.C.L.Q., 1976, s. 102-120; B. Oran, "La minorit turco-musulmane de la
Thrace Occidental", in S. Vaner (ed.), Le differend greco-turc, Paris, 1988,
S. 145-161.

D a h a n c e d e n d e k i m i r n e k l e r e r a s t l a n m a k l a b i r l i k t e zellikle B i r i n -
ci D n y a S a v a n d a n b u y a n a u y g u l a n a n u l u s l a r a r a s h u k u k t a b i r t a k m
b i r e y k a t e g o r i l e r i n i k o r u m a y a m a l a y a n zel r e j i m l e r i n o l u t u r u l d u u
g r l m e k t e d i r . D o l a y s y l a , u l u s l a r a r a s h u k u k u n , b i r e y l e r i iledii b e l i r -

154
i sular nedeniyle yalnzca cezalandrmaya ynelik olumsuz yaklamnn
yannda, kimi zellikler gsteren birey kategorilerini koruma gibi olumlu
bir yaklam iine girdiine tank olunmaktadr. Bu greceli olarak yeni
yaklamn sonularnn alnd balca konular unlardr: i) aznlklar;
ii) snmaclar; iii) uyruksuzlar.

a. Aznlklar
(minorities; minorites; Minderheiten)

i) Genel

Gelimeler
Aznlk kavram, U.S.A.D.'nn, 6.4.1935 tarihli Arnavutluk'taki Yunan
Aznlk Okullar konusundaki danma grnde akland gibi, "bir dev-
lette yerlemi bulunan (incorpores) ve nfusu ayr bir rk, dil ya da din-
den oluan toplumsal guruplar" belirtmektedir (C.P.J.I., Serie A/B, 1935,
No. 64, s. 17). Modern devletlerin domas ile ounlua kar korunmalar
sorunu ortaya kan aznlklarn uluslararas dzeyde korunmalarnn ilk
rnekleri 19. yzyla varmaktadr. Nitekim, kimi yazarlar Avrupa'da rk
ayrmnn yasaklanmas yoluyla aznlklarn korunmas konusunun, rne-
in 21.7.1814 tarihli Hollanda Krallnn kurulmasna ilikin andlamada,
yeraldn bildirmektedir (rnein, A. Demichel, "L'evolution de la pro-
tection des minorites depuis 1945", R.G.D.I.P., 1960, s. 23). Bunun bir ba-
ka rnei, Yunanistan'n bamszln ngren, Fransa, ngiltere ve Rus-
ya arasnda 3.2.1830'da imzalanan Londra protokoldr. Amlan Protokol
Yunanistan'a braklan lkede mslmanlarm korunmasna ilikin birta-
km hkmler iermektedir (B. Oran, Trk-Yunan likilerinde Bat Trak-
ya Sorunu, Ankara, 1986, s. 33). Fakat aznlklarn korunmas konusuna
dorudan ilikin ilk hkmlerin 19. yzylda zellikle Osmanl mpara-
torluu ile ilgili olarak kabul edildii grlmektedir. Bu konudaki birinci
rnek 28.2.1856 tarihinde kabul edilen ve gayrimslim aznlklarn msl-
man Osmanl yurttana eitliini ngren Islahat Ferman'nn Avrupal
devletlerle yaplan 30.3.1856 tarihli Paris Andlamas ile de teyid edilmesi
olmutur. Ancak, anlan andlamann 9. maddesini oluturan bu hkm
yalnzca Fermann yksek deerinin Avrupal devletlerce de takdir edil-
dii yolunda olup, aznlklarn korunmas konusunda ayrntl herhangi
bir veriyi iermemektedir (metin iin bkz. N. Erim, Metinler, s. 346). Bu-
na karlk, 13.7.1878 tarihli Berlin Andlamas gerek Osmanl mparator-
luu'ndan bamszln kazanan (Karada, Srbistan, Romanya) ya da
ezrk duruma sokulan (Bulgaristan) lkelerdeki mslman aznln, ge-
rek Osmanl mparatorluu'nda yaayan gayrimslim aznln haklarnn
korunmasna ilikin verileri ieren ak hkmlere sahiptir (Karada:

155
mad. 27; Srbistan: mad. 35; Romanya: mad. 44; Bulgaristan: mad. 5; Os-
manl mparatorluu'nda gayri-mslimler: mad. 62. lgili hkmler iin
bkz. N. Erim, Metinler, s. 407 vd.). Ayn trden bir dzenlemeye Tesel-
ya'nn Yunanistan'a katlmasn dzenleyen 24.5.1881 tarihli stanbul And-
lamasnda da rastlanmaktadr (B. Oran, a.g.y., s. 34-35). Bu durum, I.
Dnya Savandan nce Osmanl mparatorluu'ndan ayrlarak baka
devletlere balanan lke paralar ile Osmanl'dan bamszln kazanan
yeni devletlerle yaplan bar andlamalar ile de mslman aznlklarn
korunmas bakmndan srmtr. Nitekim, Osmanl mparatorluu'nun
Srbistan'la yapt 13.3.1913 tarihli bar andlamas (mad. 8-9), Yuna-
nistan'la yapt 14.11.1913 tarihli bar andlamas (mad. 11) ve Bulga-
ristan'la yapt 29.9.1913 tarihli bar andlamas (mad. 8 ve eki "Mfti-
lere Mteallik Mukavelename") bu lkelerdeki mslman aznlklarn ko-
runmasyla ilgili ayrntl hkmler iermektedir (metinler iin bkz. N.
Erim, Metinler, s. 463-464, 468-479, 481-482, 493-494).

Birinci Dnya Savann sonunda ortaya kan kimi lkelerin el dei-

tirmelerine bal olarak aznlklarn korunmas sorunu Avrupa'da genel
bir sorun olarak benimsenmitir. Bylece, bu savan bitiminde yaplan
byk bar andlamalarnda aznlklarn korunmas sorunu zel blm-
lerin ve hkmlerin konusunu oluturmutur: i) Almanya ile yaplan
28.6.1919 tarihli Versailles Andlamas (mad. 86, 93); ii) Avusturya ile
yaplan 10.9.1919 tarihli Saint-Germain Andlamas (mad. 62-69); iii) Ma-
caristan'la yaplan 4.6.1920 tarihli Trianon Andlamas (mad. 54-60); iv)
Bulgaristan'la yaplan 27.11.1919 tarihli Neuilly Andlamas (mad. 49-57);
v) Trkiye ile yaplan 24.7.1923 tarihli Lozan Andlamas (mad. 37-45.
Daha nce Osmanl mparatorluu ile Mttefikler arasnda yaplan Sevres
Andlamas da aznlklara ilikin zel bir blm iermekle birlikte (mad.
140-151), geersiz bir andlama olduu iin burada yer verilmemitir).
Ancak, bar andlamalar dnda da, Mttefiklerin kimi Avrupal
devletlerle zel aznlk andlamalar imzaladklar grlmektedir. Bu zel
andlamalar be tane olup, u devletlerle imzalanmtr: i) Polonya ile
28.6.1919'da imzalanan Versailles Andlamas; ii) Romanya ile 9.12.1919'da
imzalanan Paris Andlamas; iii) ekoslovakya ile 10.9.1919'da imzala-
nan Saint-Germain Andlamas; iv) Yugoslavya ile 10.9.1919'da imzala-
nan Saint-Germain Andlamas; v) Yunanistan ile 10.8.1920'de imzalanan
Sevres Andlamas (genellikle "Yunan Sevres'i" diye anlan ve Yunanis-
tan'n onaylayp yrrle koyduu bu Andlamay ayn tarihli Osmanl
mparatorluu'nu paralayan "Sevres Bar Andlamas" ile kartrma-
mak gerekmektedir).
te yandan, Birinci Dnya Savan izleyen yllarda da eitli dev-
letlerin yapt birtakm andlamalarda aznlklara ilikin hkmlerin

156
bulunduu gzlenmektedir. Bu durum kinci Dnya Savann balamas
ylna kadar srmtr (Bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 743). Nitekim, Tr-
kiye'ye ilikin olarak da bu konuda kimi rneklere rastlanmaktadr. r-
nein, T.B.M.M.'nin ilk gerekletirdii andlamalardan olan 16.3.1921 ta-
rihinde S.S.C.B. ile imzalanan dostluk andlamasmn 2. maddesi Batum
vilayetinde bulunan Trk topluluunun yerel ynetimsel zerklikten ve
kltrel ve dinsel haklardan yararlanmasn ngrmektedir (bkz. Ata-
trk'n Milli D Politikas, Ankara 1981, Cilt I, s. 548). Yine, 18.10.1925
tarihinde Trkiye ile Bulgaristan Krall arasnda imzalanan dostluk
andlamasna ek protokol Trkiye'deki Bulgar aznln Lozan Bar And-
lamasmda yeralan hkmlerden yararlanacan ngrrken, Bulgaris-
tan'daki mslman aznln da Neuilly Bar Andlamasndaki hkm-
lerin tamamndan yararlanacan ngrmektedir (mad. A / l : Metin iin
bkz. R.G., 20.6.1926, Say 403).
Ayrca, Milletler Cemiyetine ye olurken kimi devletlerin tek-tarafl
bildirimler yoluyla lkelerindeki aznlklarn haklarn gvence altna al-
dklarn akladklar da izlenmektedir. Milletler Cemiyeti Genel Kurulu-
nun 15.12.1920 tarihli tavsiye karar gerei bu devletler ve bildirimde bu-
lunduklar tarihler yledir: i) Finlandiya (27.6.1921); ii) Arnavutluk
(2.10.1921); iii) Litvanya (12.5.1922); iv) Letonya (7.7.1923); v) Estonya
(27.9.1923); vi) Irak (30.5.1932) (bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 742).
Grlecei gibi, II. Dnya Savama kadar gerekletirilen btn bu
aznlklar koruma dzenlemeleri, Trkiye'ye ilikin andlamalar ile Irak'n
tek-tarafl bildirimi dnda, yalnzca Avrupa'da yaayan aznlklarla il-
gilidir. Bu dzenlemelerin Osmanllara ve Trkiye'ye ilikin olanlarnn
zellii ise, aznlk stats tanmada yalnzca din ltne bavurulmu
olmasdr.
II. Dnya Savandan sonraki yllarda gerek B.M. erevesinde gerek-
se Avrupa'da insan haklar konusunda izlenen gelimeler din, rk ve dil
gibi ltlere dayal aznlklarn ayr bir biimde korunmasn byk l-
de gereksiz klmtr. Bylece, aznlklarn sorunlar bu kez insan hak-
larnn korunmas erevesinde ve zellikle ayrm gzetmenin yasaklan-
mas yoluyla ele alnmaya balamtr. Nitekim, B.M. Andlamas 1. mad-
de 3. fkrasnda "rk, cins, dil ya da din fark gzetmeksizin" herkesin in-
san haklarna ve temel zgrlklerine saygnn gelitirilmesini rgtn
amalar arasnda saymaktadr. Yine, B.M. Andlamasmn birok hkm
ayrm gzetici davranlar yasaklamak suretiyle aznlklarn haklarnn
korunmasn srdrmektedir (rnein, mad. 13, 55). Bu erevede B.M.
Ekonomik ve Sosyal Konseyinin kurduu nsan Haklar Komisyonu'nun
1947 ylnda Aznlklarn Korunmas ve Ayrm Gzetici nlemlere Kar
Mcadele Konusunda Alt-Komisyon adn tayan bir alt-organ yaratt

157
grlmektedir. te yandan, ayrm gzetici davranlarn B.M. ereve-
sinde kabul edilip yrrle giren iki insan haklar szleme hkmleri
ile de yasakland grlmektedir (mad. 2).

II. Dnya Savan izleyen bar andlamalar da, insan haklarnn

korunmas erevesinde ayrm gzetici davranlar yasaklamak suretiyle,
aznlklarn haklarn koruyan hkmler iermektedir. Bylece, Mttefik-
ler ile 10.2.1947 tarihinde aadaki devletlerle imzalanan bar andlama-
lar ayrm gzetici davranlar yasaklamaktadr: i) talya (mad. 15); ii)
Finlandiya (mad. 6); iii) Macaristan (mad. 2); iv) Romanya (mad. 3);
v) Bulgaristan (mad. 2).

Bununla birlikte, II. Dnya Savandan sonra da kimi devletlerin ikili

andlamalar araclyla belirli aznlk guruplarnn zelliklerini ve hak-
larn korumaya aba gsterdii gzlenmektedir. Bunlarn banda, 6.9.1946
tarihinde italya ile Avusturya arasnda imzalanan ve talya'daki Tirolien
aznln haklarn gvence altna almaya alan andlama gelmektedir.
Yine, talya ile Yugoslavya arasnda 5.10.1954 tarihinde imzalanan ve Tri-
este'nin anlan devletler lkelerinde kalan blgelerindeki aznlklarn ko-
runmasyla ilgili andlama bu trdendir. Fakat, II. Dnya Savandan bu
yana aznlklarn korunmasna ilikin andlamalar, corafi bakmdan, Av-
rupa'nn snrlarn da ama eilimi gstermektedir. Nitekim, Pakistan ile
Hindistan arasnda imzalanan 8.4.1950 tarihli andlama deiik nitelikli
topluluklara ayr temsil hakk vermek suretiyle aznlklara ilikin birta-
km dzenlemeleri kapsamaktadr.

Aznlklar Rejiminin Kapsam

Gnmz dnyasnda, yukardaki gelimelerin de gsterdii gibi, in-
san haklarnn genel korunmas dnda kalan genelletirilmi ve evrensel
dzeyde yaplageli deeri kazanm bir aznlklar rejiminden sz etmek
olana yoktur. Baka bir deyile, uluslararas dzeyde giderek g kaza-
nan birtakm siyasal akmlara ramen, uygulanan hukuk asndan belirli
bir lkede herhangi bir aznlklar rejiminin geerli olabilmesi iin bu so-
m u t duruma ilikin bir dzenlemenin kabul edilmi olmas gerekmektedir.
Bu da, yukarda belrittiimiz gibi, ounlukla andlamalar ve ender ola-
rak da tek-tarafl bildirimler araclyla bu ynde bir ykmlln ka-
bul ve koullarnn dzenlenmesi ile olanakldr. Dolaysyla, her kabul
edilmi aznlklar rejiminin kapsam onu dzenleyen andlamann ya da
tek-tarafl ilemlerin zel hkmleri erevesinde deerlendirilmek zo-
rundadr.

Bununla birlikte, aznlklar rejimi olarak kabul edilen durumlarn bir-

takm genel eilimlere yer verdii grlmektedir. lgili devletlerin kabul

158
ettii bu ortak deerlerin ve ltlerin kimilerinin giderek genel bir azn-
lklar rejiminin temel kurallarn oluturmas olana vardr. Ancak, bugn
iin bunlar yalnzca andlamalarla kabul edilen zel aznlklar rejimleri-
nin ortak yanlarn gsteren verilerden teye bir hukuksal deer tama-
maktadr.
Aznlklar rejimine ilikin kabul edilen dzenlemelerin ortak nokta-
larndan biri, bu rejim altna konulacak kii guruplarnn ayrc niteliine
ilikindir. Uygulanan hukukta aznlk statsnden yararlanan guruplarn
ayrc eden birine ya da birkana sahip olduklar gzlenmektedir:
i) din; ii) dil; iii) rk ya da etnik kken. Dolaysyla, kiileri byk bir
blm insandan farkl klan ve az saydaki baka bir blm insan ile ayn
kategoriye sokan ayrc zellie sahip kii guruplarnn herbirinin azn-
lklar rejimi altna sokulmas sz konusu olmamaktadr. Bir uzmann be-
lirttii gibi, dnyada greceli olarak az sayda bulunan, rnein sarn-
larn, solaklarn ya da rencilerin aznlk statsnden yararlanmalar hi-
bir andlamada yeralmamaktadr (Y. Dinstein, "Collective human rights
of peoples and minorities", I.C.L Q., 1967, s. 112).

Aznlklar rejimine ilikin olarak gze arpan ikinci ortak nokta, g-

vence altna alnacak olan haklarn trleri ile ilgilidir. Bu rejimi kabul
eden andlamalar, deiik llerde olmakla birlikte, genellikle iki deiik
tr hakkn korunmasn salamaya aba gstermektedir. Bu haklarn bi-
rinci gurubu, aznla mensup kiilerin de ounluun haklarndan yarar-
lanmasn salamak amacyla eitlik ve ayrm gzetmeme ilkelerini ie-
ren kurallardan olumaktadr, ikinci gurup haklar ise, aznln oun-
luktan farkl olan din, dil ve etnik kken gibi zelliklerini srdrebilme-
sine ynelik kurallar kapsamaktadr.
Aznlklarn ounlukla eitliini salayc ve ayrm gzetilmesini ya-
saklayc kurallar genellikle u konularda konulmaktadr; i) yaama hak-
k; ii) zgrlklerden yararlanma; iii) medeni ve siyasal haklardan ya-
rarlanma. Aznlklarn farkl kimliklerini srdrmelerine ilikin kurallar
ise genellikle u konularda kabul edilmektedir: i) dillerini kullanma ve
kendi dillerinde temel eitim grme; ii) dinlerinde serbest olma ve iba-
detlerini serbeste yapma; iii) zel kltrlerini srdrme.
Aznlklar rejimine ilikin olarak genel kabul gren nc ortak nok-
ta, bu rejimlerin kimler lehine haklar dourduu konusuyla ve niteliiyle
ilgilidir. Bu konuda U.S.A.D., 26.4.1926 tarihli Yksek Silezya'da Aznlk
Okullar Davas'na ilikin kararnda, aznlk haklarndan rk, dil ve din
gibi objektif ltlere gre bu guruba mensup olduu kabul edilen her-
kesin yararlanabilecei ve bu amala ilgililerin herhangi bir irade bildi-
riminde bulunmalarna gerek bulunmadn bildirmektedir (C.P.J.I., Se-

159
rie A/B, No. 9, s. 32). Tannan haklardan yararlanmann yolu ise, genel-
likle aznla mensup kiilerin bireysel dzeyde bunlardan yararlanmas
biiminde olmaktadr. Baka bir deyile, haklar gurubun bir btn olarak
deil, gurubun herbir yesince yararlanlmasna aktr. Bununla birlikte,
ender de olsa, aznlklarn kimi andlamalarda btnlemi bir topluluk
(bir cemaat) olarak birtakm haklara sahip klnd durumlar da vardr.
Bu tr aznlk topluluunun haklar, andlamalara gre, topluluk temsil-
cilerinin bu sfatlar ile ilgili devletin kimi organlarna katlmas hakkndan
(rnein, kimi blgelerdeki aznlk temsilcilerinin bakanlar komitesine
katlmasnn kabul edildii 8.4.1950 tarihli Pakistan-Hindistan andlamas)
belirli konularda zerklie sahip olmaya kadar (rnein, 10.2.1947 tarihli
italya ile yaplan Paris bar andlamas ve buna bal belgelerle Tiroll
aznlklarn yaad Bolzen blgesine tannan snrl zerklik) deiik
haklar ve yetkileri iermektedir.

Btn bu haklara karlk aznlklarn da uyrukluunu tadklar dev-

lete ballk gstermesi gerektii kabul edilmektedir. Bununla birlikte
ikinci Dnya Savana kadar hibir andlama bu konuda herhangi bir
hkm iermemektedir. Ancak, Milletler Cemiyeti Genel Kurulu 21.9.1922
tarihli bir karar ile aznlklarn devletlerine sadakat grevi altnda bulun-
duklarn teyid etmekten geri kalmamtr, ikinci Dnya Savandan son-
ra yaplan zel aznlk andlamalarmn ise bu a kapad ve aznlkla-
rn devletlerine kar kesin sadakat grevi bulunduunu bildiren hkm-
ler ierdii bildirilmektedir (bkz. A. Demichel, a.g.m., s. 37).

Aznlklar rejiminin gvencesi

Aznlklara zel birtakm haklar tanndktan sonra, bunlara uyulma-

sn salayacak birtakm mekanizmalarn kurulmas gerekmektedir. Sorun
bu adan ele alnd zaman herbir somut aznlk rejiminin kendine zg
bir gvence mekanizmasna sahip olduu grlmektedir. Bununla birlikte,
dnemlere gre deimelerine ramen, bavurulan belli bal gvence yn-
temlerini saptamak olanakldr.

Gvence yntemlerinden biri, aznlklara kar ayrm gzetilmeme-

sini amalayan i hukuk kurallarnn oluturulmas konusunda ilgili dev-
letin ykmllk altna girmesi olmaktadr. Bylece, aznlklarn korun-
mas, hi olmazsa ilk elde, yine ilgili devletin yasalarna ve bunlar uy-
gulayan yarg organlarna braklm olmaktadr. Ancak, kimi andlama-
lar aznlklarn korunmasn amalayan bu t r i hukuk hkmlerinin ko-
layca deitirilememesi iin bu kurallarn anayasal deerde olduunu ve
ilgili devlet tarafndan tek-tarafl olarak deitirilemiyeceini ngrmek-
tedir (rnein, 27.11.1919 tarihli Neuilly Andlamas, mad. 49. Metin iin

160
bkz. Cl.-A. Colliard, Droit international et histoire diplomatique, Paris
Tome I, 3eme ed. 1955, s. 497).
Bu amala anlan andlamalarca ngrlen bir baka yntem sorunun
uluslararas rgtler nne gtrlmesi olmaktadr. Bu adan en nemli
rnek Birinci Dnya Savandan sonra yaplan bar andlamalarmda
konunun Milletler Cemiyeti Konseyi nne gtrlebilmesinin kabul edil-
mesidir. Sz konusu andlamalar aznlklarn haklarnn korunmasn Mil-
letler Cemiyeti'nin gvencesi altna koyduklarn bildirdikten sonra, her-
hangi bir Konsey yesi devletin aznlk haklarnn inenmesi ya da teh-
dit edilmesine ilikin sorunlar Konsey nne getirebileceini ngrmek-
tedir (rnein, 27.11.1919 tarihli Neuilly And., mad. 57, ayn yapt s. 499).
Konsey bu konuda uygun grd nlemleri tavsiye etmek yetkisine sa-
hiptir. Gnmzde B.M. Genel Kurulu da B.M. Andlamasmn 13. mad-
desine dayanarak nne getirilen aznlk haklar sorunlarn ilceleme ve
tavsiyelerde bulunma yetkisiyle donatlmtr.
Aznlk haklarnn korunmas amacyla bavurulan bir yntem de,
aznlklarn uyruunda bulunduu devlet ile ya aznlk temsilcilerinin ya
da aznlklar rejimi konusundaki bir andlamaya taraf teki devletler tem-
silcilerinin katld karma komisyonlar kurulmas olmaktadr. Ancak,
bu t r komisyonlarn bana genellikle bir nc devlet uyruundan
bakan seme yoluna gidildiine sk sk rastlanmaktadr. Anlan bu kar-
ma komisyonlarn grevlerinin ve kararlarnn niteliine gelince, iki de-
iik durumla karlalmaktadr. Bu t r komisyonlarn kimileri uzlatr-
ma komisyonu olarak ngrlm olup, yalnzca tavsiye ve gr bildire-
bilmektedir (rnein, Hint-Pakistan Anlamas: Bkz. A. Demichel, a.g.m.,
s. 48). Buna karlk, bu t r komisyonlarn byk ounluu kesin ve
balayc karar almakla yetkilendirilmitir (rnein: 10.2.1947 tarihli Ma-
caristan ile yaplan Bar Andlamas, mad. 40, in Cl.-A. Colliard, a.g.y.,
s. 702-703; 5.10.1954 tarihli Trieste'nin statsne ilikin anlama, A. De-
michel, a.g.m., s. 49).
Nihayet, aznlklar rejiminin korunmasnn uluslararas yarg organ-
larnn gvencesi altna alnd andlamalar da vardr (rnein; 27.11.1919
tarihli Bulgaristan'la yaplan Neuilly Andlamas, mad. 57; Lozan Bar
Andlamas, mad. 44). Ancak, bu t r andlamalar genellikle sorunun ulus-
lararas yarg organlar nne gtrlmeden nce ya diplomatik yollarla
ya da uluslararas rgt organlar erevesinde bir zme balama giri-
imlerinin gerekletirilmesini ngrmektedir.

Bunlarn dnda insan haklarnn korunmas erevesinde gelitirilen

birtakm zel yntemler de vardr. Bu yntemler insan haklarnn incelen-
mesi srasnda ele alnacaktr.

161
 Yukardaki verilerden de anlalaca gibi, gerek aznlklar rejiminin
ierii gerekse gvence mekanizmalar durumlara gre deiiklik gster-
diklerinden, her somut aznlk rejimine ilikin olarak o konuda gerekle-
tirilen dzenlemelere bavurmak gerekmektedir. Trkiye asndan soru-
na baktmz zaman, Trkiye'ye aznlklar konusunda ykmllkler ge-
tiren andlama Lozan Bar Andlamas olmaktadr. te yandan, Trki-
ye'nin de taraf bulunduu birtakm andlamalar erevesinde, Bulgaris-
tan'daki ve Yunanistan'daki Trk aznlklarnn durumlarnn gnmzde
nem kazand gzlenmektedir.

ii) Lozan Andlamasnda mslman olmayan aznlklarn korunmas

rejimi
Lozan Bar Andlamasnm II. Blmnn III. Kesimi "Aznlklarn
Korunmas" adn tamaktadr (mad. 37-45). Anlan hkmlerin, Lozan
Konferans tutanaklarnn nda deerlendirilmesi ile de grlecei gibi,
Trkiye'de yaayan mslman-olmayan aznlklar koruma altna almay
amalad ortaya kmaktadr. Nitekim, Lozan konferansnda koruma al-
tna alnacak aznlklar olarak yalnzca mslman-olmayan Rum, Musevi,
Ermeni, Nesturi, Asuri ve Bulgarlardan sz edildii gibi (bkz. S.L. Meray,
Lozan, Takm I, Cilt 1, Kitap 1, s. 179-229 ve 295-341), Aznlklar Alt-Ko-
misyonu mslman aznlklar ngrlen rejim dnda brakmay uygun
grdn aka bildirmektedir (bkz. ayn yapt, s. 309-310). Dolaysyla,
Lozan Andlamas ile Trkiye'de uygulanmas kabul edilen aznlklar re-
jimi mslman-olmayan aznlklarn rejimi olmaktadr (ayn gr iin
bkz. A. elikel, Yabanclar Hukuku, istanbul, 3. bas, 1985, s. 27).
Lozan Andlamasnda mslman-olmayan aznlklarn korunan birinci
gurup haklar, onlarn ounlua eitliini salayan ve aleyhlerine ayrm
gzetici davranlarda bulunulmasn engelleyen kurallardr. Bu ereve-
de, Andlamann 38. maddesi ilk bendi, Trkiye'de oturan herkesin, do-
um, bir ulusal topluluktan olma, dil, din ve soy ayrm yaplmadan, ya-
amlarn ve zgrlklerini srdreceini ngrmektedir. Ayn maddenin
2. bendi Trkiye'deki herkesin, kamu dzeni ve ahlk kurallarna aykr
dmemek kouluyla, inan, din ya da mezheplerinin gereklerini ister
akta isterse zel olarak serbeste yerine getirme hakk bulunduunu
bildirmektedir. Anlan maddenin 3. bendi ise, mslman-olmayan aznlk-
larn, ulusal savunma ve kamu dzeninin korunmas amacyla getirilen
kstlamalar dnda, dolam ve g etme zgrlklerini teyid etmektedir.
Mslman-olmayan aznlklar, ayrca, mslman Trklerin yararlan-
d b t n meden ve siyasal haklardan yararlanacaklardr (mad. 39). Bu
erevede, din, inan ya da mezhep ayrl yasalar nnde eitlikte, ka-
m u hizmet ve grevlerine kabul edilme eitli mesleklerde almada her-

162
hangi bir engel oluturmayacaktr. Yine, belirtilen aznlklar hukuk dze-
ninde ve uygulanmasnda tekilerle ayn ilemlerden ve gvencelerden
yararlanacaklardr (mad. 40). Bylece, anlan aznlklarn dinsel, toplum-
sal kurumlar ile eitim ve retim kurumlar ve hayr kurumlarndan
kendi din, dil ve inanlaryla uygun olarak serbeste yararlanma haklar
vardr.
Trkiye'deki mslman-olmayan aznlklarn farkl zelliklerini sr-
drmelerine ynelik kurallara gelince, bunlar en bata ticaret ilikilerin-
de, dini ayinlerinde, basn-yaym aralarnda ve ak toplantlarnda is-
tedikleri dili kullanabilecekler (mad. 39, 4. bend) ve mahkemelerde kendi
dillerini kullanabilmeleri iin gerekli kolaylklar salanacaktr (mad. 39,
5. bend). Yine, bu aznlklar, masraflarn kendileri karlamak kouluyla,
her trl din ve hayr k u r u m u ile eitim-retim kurumlarn kurarak
dillerini serbeste kullanabileceklerdir (mad. 40). Ancak, bu t r aznlk-
larn nemli bir oranda yerletikleri il ve ilelerde ilkokullarda kendi dil-
lerinde renim yapabilmeleri iin Trkiye'nin gerekli kolaylklar gs-
termesi gerekmektedir (mad. 41). Fakat, Trkiye bu okullarda da Trk-
enin zorunlu olarak retilmesini isteyebilecektir. te yandan, anlan
aznlklarn kilise, havra, mezarlk ve teki din k u r u m l a n tam bir gvence
altnda olacaktr (mad. 42, 3. bend). Mslman-olmayan aznklarn inan-
larna ve dinsel ayinlerine aykr herhangi bir davrana zorlanamyacak-
lar kabul edilmektedir (mad. 43). Yine, Andlama ile anlan aznlklarn
aile hukuku ve kiisel statleri bakmndan kendi rf ve adetlerinden ya-
rarlanabilecekleri ngrlmtr (mad. 42, 1. bend). Ancak, Trkiye'de
Meden Kanunun kabul edilmesinden nce kabul edilen bu son kurallar
Meden Kanunun kabul ile anlamn yitirmitir. Nitekim, Meden Kanu-
nun kabulnden az nce Museviler 15.9.1925, Ermeniler 17.10.1925, Rumlar
27.11.1925 tarihli bavurular ile byle bir ayrcala gerek kalmadm
T.C. Adliye Bakanlna bildirmilerdir (bkz. S.L. Meray, Cilt I, s. 244).

Lozan Bar Andlamasnn mslman-olmayan aznlklara ilikin g-

venceleri eitli dzeylerde ortaya kmaktadr. En bata, anlan andlama
hkmleri Trkiye'nin temel yasalar olarak nitelendirilmekte ve bunla-
n n herhangi bir ulusal yasa, ynetmelik ya da resmi ilemle tek-tarafh
olarak deitirilemeyecei ngrlmektedir (mad. 37). Dolaysyla, anlan
hkmlere aykr herhangi bir i hukuksal ilemin geersizliinin nce-
likle ulusal yarg organlanmz tarafndan saptanmas sz konusu olacaktr.
Lozan Andlamasma gre anlan hkmlerin deiiklie uratlabilmesi
bu deiikliin Milletler Cemiyeti Konseyi'nce kabul edilmesi ile olanakl-
dr (mad. 44). Ancak, bugn Milletler Cemiyeti rgt ortadan kalktna
gre anlan h k m n gereklerinin B.M. organlarnca yerine getirilmesi ola-
nann bulunup bulunmad sz konusu olmaktadr. kinci olarak, Lozan

163
Andlamasnda aznlk haklarna ilikin olarak Trkiye ile imzac teki
devletler arasnda ortaya kacak herhangi bir uyumazln uluslararas
yarg yolu ile zlmesi olana vardr (mad. 44, 3. bend). Zira, ilgili h-
k m bu uyumazlklarn uluslararas nitelikte birer uyumazlk olutur-
duunu belirttikten sonra, "Trk Hkmeti byle bir uyumazln teki
taraf isterse, Uluslararas Srekli Adalet Divanna gtrlmesini kabul
eder" demektedir. Geri bugn U.S.A.D. ortadan kalkm bulunmaktadr
fakat B.M. Andlamasnn ekini oluturan U.A.D. Statsnn 37. maddesi
yrrlkte bulunan bir andlamann U.S.A.D.'a bavurulmasn ngrmesi
durumunda bunun UA.D.'na yaplabileceini kabul etmektedir.

iii) Yunanistan'daki ve Bulgaristan'daki Trk aznlklar sorunu

Yunanistan'daki Trk aznlklara ilikin rejim
Yunanistan ile Trkiye arasnda 30.1.1923 tarihinde imzalanan ve Lo-
zan Andlamasnn bir parasn oluturan Mbadele Szlemesi ile o ta-
rihlerde Yunanistan'da yalnzca Bat Trakya'daki Trk aznl kalmtr
(metin iin bkz. S.L. Meray, Lozan, Takm II, Cilt 2, s. 89-94). Ancak,
daha sonra, 10.2.1947 tarihli talya ile yaplan Paris Bar Andlamasnn
14. maddesi araclyla Oniki Adalarn talya'dan Yunanistan'a gemesi
sonucu (bkz. U.N., Treaty Series, 1950, vol. 49, s. 13 [Fr.] ya da s. 134
[ng.]) bu adalarda oturan Trkler de talyan uyrukluundan Yunan uy-
rukluuna girmitir (ayn and., mad. 19/1, ayn yapt, s. 14 [Fr.]). Dolay-
syla, bugn Yunanistan'da byk ounluu Bat-Trakya'da ve ok k-
k bir blm Oniki Adalarda olmak zere mslman Trk aznlklar
yaamaktadr.
Anlan Trk aznlklarn zel bir aznlk rejiminden yararlanmas,
Bat Trakya Trkleri iin balca be andlama ile dzenlenmi bulun-
maktadr: i) 10.8.1920 tarihli Yunanistan'daki Aznlklarn Korunmasna
likin Sevr Andlamas; ii) 24.7.1923 tarihli Lozan Bar Andlamas; iii)
1.12.1926 tarihli Atina tilafnamesi; iv) 10.6.1930 tarihli Mbadele konu-
sunda Ankara Szlemesi; v) 9.12.1933 tarihli Ankara Szlemesi.
Trkiye'yi paralayan Sevr Andlamas ile ayn tarihte ve ayn yerde
imzalanan Yunanistan'daki aznlklarn korunmasna ilikin Sevr Andla-
masnn taraflar u devletlerdir: Yunanistan, ngiltere, Fransa, talya ve
Japonya (bu andlama konusunda bilgi iin bkz. B. Oran, Trk-Yunan
likilerinde Bat Trakya Sorunu, Ankara, 1986, s. 43-45). Anlan andlama
. maddesinde aznlklarla ilgili hkmlerin temel yasa niteliini vurgu-
ladktan sonra, birok adan aznlklarn teki yurttalara eitliini sa-
layacak hkmler iermektedir (mad. 2-7). Andlamann 7-9. maddesi ise
aznlklarn dil, din ve eitim konularnda kendi zelliklerini srdrebil-
mesine olanak veren dzenlemeler getirmektedir. Andlamann 10. mad-

164
desi zellikle mslman aznlklara ilikin olup, kiisel durumlar , ve aile
hukuku bakmndan slam adetlerine sayg gsterilmesi ngrlmekte,
cami, mezarlk, vakflar ve teki islam kurumlar gvence altna aln-
maktadr.
Lozan Bar Andlamasna gelince, daha nce incelediimiz, Trki-
ye'deki mslman-olmayan aznlklarn korunmas konusunda kabul edi-
len b t n hkmler aynen Yunanistan'daki Trk aznl iin de geerli
klnmtr. Nitekim, Lozan Bar Andlamasmn 45. maddesi yledir:
"Bu Kesimdeki hkmlerle, Trkiye'nin mslman-olmayan azn-
lklarna tannm olan haklar, Yunanistan'ca da, kendi lkesinde
bulunan mslman aznla tannmtr" (bkz. S.L. Meray, Lozan,
Takm II, Cilt 2, s. 14).
1.12.1926 tarihli Atina tilafnamesi, 1923 Mbadele Szlemesi sonucu
Trkiye'den Yunanistan'a giden Rumlarn Bat-Trakya'daki Trklerin ki-
mi tanmazlarna el koymasna ilikin olarak Trk aznln daha ok
mlkiyet haklarn korumaya ve geri verilmesini salamaya ynelik h-
kmler iermektedir (metin iin bkz. R.G., 15.3.1927, Say 576).
10.6.1930 tarihli Ankara Szlemesi tam olarak yle andlandrlmtr:
Mbadelei Ahaliye Mtedair Lozan Muahedenamesine Atina tilafname-
sinin Tatbikatndan Mtevellit Mesailin Sureti Katiyede Halli Hakknda
Mukavelename (metin iin bkz. R.G., 1.7.1930, Say 1534). Bu andlama ile
de Bat Trakya'da bulunan btn mslman Yunan yurttalarna aznlk
haklarndan yararlanma hakk tannmas kabul edilmekte ve anlan azn-
ln mallarnn en iyi biimde korunmas, kimi durumlarda da tazmin
edilmesi ngrlmektedir.
Nihayet, 9.12.1933 tarihli "Trk-Rum Ahali Mbadelesi Muhtelit Ko-
misyonunun lgasna Mtedair Mukavelename", ilke olarak, bu konuda
grevlendirilen karma komisyona son verme amacn gtmesine ramen,
Trklerin sahip olduu haklara ilikin olarak 10.6.1930'dan nce Yunan
Hkmetince fiilen igal edilmemi mallar konusunda herhangi bir snr-
layc ilem yaplamayacan ngrmektedir (metin iin bkz. R.G., 8.1.1934,
Say 2599).

Oniki Adalarda yaayan mslman Trk aznln hukuksal gvence-

lerine gelince, onlar bakmndan da en temel belgeyi 10.8.1920 tarihli Yu-
nanistan'daki Aznlklarn Korunmasna ilikin Sevr Andlamas olutur-
maktadr. Zira, andlamalar hukukunun bir genel kural olarak, her and-
lamanm ilke olarak taraf devletin lkesinin tmnde h k m douraca
ngrlmektedir (1969 Viyana Andlamalar Hukuku Szlemesi, mad. 29).
Bu kural daha sonra ilgili devlet lkesine katlan lke paralar bakmm-

165
dan da geerliliini korumaktadr. Nitekim, 1978 Devletlerin Andlama-
lara Ardl Olmas Konusunda Viyana Szlemesinin 15. maddesi, bir dev-
lete sonradan katlan lke paralar zerinde de ilke olarak bu devletin
andlamalarnn geerli olacan ngrmektedir. Kald ki, Sevr Andla-
masnm ak hkmleri anlan andlamann b t n Yunanistan lkesinde,
sonradan lkeye katlabilecek topraklar dahil, uygulanacan ngrmek-
tedir (bkz. B. Oran, a.g.y., s. 63).

Ayrca, gerek Bat Trakya Trklerinin, gerek Oniki Adalar Trkle-

rinin birtakm aznlk haklarnn korunmas insan haklar erevesinde
de gvence altna alnm bulunmaktadr. rnein, Oniki Adalardaki Trk
aznlklarn haklar iin 1947 Paris Bar Andlamasnm 19. maddesi 4. fk-
rasn gsterebiliriz. Anlan hkm, talya'nn teki devletlere devrettii
lkeler zerindeki kiilerin, hibir ayrm gzetilmeden, dnce akla-
ma, basn ve yayn, inan, dnce ve toplant zgrlklerinden tam ola-
rak yararlanmalarn ngrmektedir (U.N., Treaty Series, Vol. 49, s. 15).
Yine, gerek Bat Trakya Trkleri, gerek Oniki Adalardaki Trk aznlk-
larn B.M. Andlamas ile Avrupa nsan Haklar Szlemesi erevesinde
ngrlen btn haklardan yararlanacaklar aktr.

Yukarda belirtilen andlamalar ve saladklar haklar konusunda bu-

gn birtakm sorunlarla karlalmaktadr. En bata, Yunanistan 1920
Sevr Andlamasnm bugn yrrlkten kalktn ve dolaysyla Yuna-
nistan'daki Bat Trakya Trkleri dnda Trk aznln hibir aznlk re-
jiminden yararlanamayacan ileri srmektedir (B. Oran, a.g.y., s. 63).
te yandan, Yunanistan hkmetlerinin anlan andlamalarla korunan
dil, din, eitim, toplumsal rgtlenme, yurttalk haklar ve tanmaz mal-
larla ilgili olarak, zellikle Bat Trakya Trklerinin aznlk haklarn ar-
tan bir biimde inedii ortaya kmaktadr (bkz. B. Oran, ayn yapt,
s. 69-144).

Bulgaristan'daki Trk aznlklara ilikin rejim

Daha Osmanl mparatorluu iinde zerk bir stat kazanmas ann-

d a n balayarak Bulgaristan'daki Trklerin birtakm aznlk gvencelerin-
den yararlanmas ngrlmtr (13.7.1878 tarihli Berlin Andlamasnm
5. maddesi: Bkz. N. Erim, Metinler, s. 407). Yine, Bulgaristan'n 1908'de
bamszln ilan etmesinden sonra Osmanl mparatorluu ile yapt
29.9.1913 tarihli stanbul Bar Andlamas da Trk aznlklarn haklarn
gvence altna alan hkmler ve ekler iermektedir (bkz. N. Erim, aym
yapt, s. 463, 468-479). Fakat bugn Bulgaristan'daki Trklerin aznlk
haklarndan yararlanmalar balca iki andlamaya dayanmaktadr: i) Bul-
garistan'n ttifak Devletleri ile yapt 27.11.1919 tarihli Neuilly Andla-

166
mas; ii) Bulgaristan ile T.C. arasnda yaplan 18.10.1925 tarihli ikili Dost-
luk Andlamas.
Neuilly Andlamasnn IV. Blm "Aznlklarn Korunmas" bal-
n tamakta olup, 49. maddesi bu hkmlerin temel yasalar niteliinde
olduunu bildirmektedir (Cl.-A. Colliard, a.g.y., 3eme ed., 1955, s. 497 vd.).
Andlamann 54. maddesi, rk, dil ve din bakmndan aznlklara mensup
olan Bulgar yurttalarna teki Bulgar yurttalarna eit davranlmasm
ngrmektedir. Yine, ayn madde bu aznlklarn hayr kurumlar ile top-
lumsal ve eitimsel kurumlar kurma ve bunlar ynetme hakkna sahip
olduunu kabul etmektedir. Nihayet, 55. madde dili Bulgarca olmayan
Bulgar yurttalarnn youn olduu yerlerde kendi dillerinde eitim yap-
malarna Bulgar Hkmetinin uygun kolaylklar salamasn ngrmek-
tedir.
Bulgaristan ile Trkiye arasndaki 1925 dostluk andlamas ise, ek
protokolunda Bulgaristan'daki Trklerin 1919 Neuilly Andlamasnda ka-
bul edilen aznlklara ilikin btn hkmlerden yararlanmalarn ngr-
mektedir (metin iin bkz. R.G., 20.6.1926, Say 403).
Bundan baka, Bulgaristan'daki Trklerin insan haklarnn korunma-
sna ilikin olarak Bulgaristan'n taraf olduu birok andlamadan yarar-
lanmalar gerekmektedir (eitli andlamalarn ilgili hkmleri iin bkz.
H. Pazarc, "Uluslararas Hukuk ve Andlamalar Ynnden Bulgaristan'-
daki Trklerin Haklar", D Politika, Haziran 1985, Say 2, s. 5-7).
Bugn, zellikle 1984 yl sonundan bu yana, Bulgaristan'n anlan and-
lamalara sayg gstermedii ve Bulgaristan'daki Trk aznln adlarn
deitirmek, din ve ibadetlerinin gereini yapmalarna engel olmak, Trk-
e konuulmasn ve yayn yaplmasn engellemek yollaryla aznlk hak-
larn inedii gzlenmektedir. Bu t r nlemleri kabul etmek istemeyen
Trk aznla kar ise Bulgaristan yetkililerinin bask, sindirme ve iddet
yollarna bavurduu basnda sk sk yeralmaktadr.

b) Snmaclar (Mlteciler)
(Refugees; refugies; Flchtlinge)
Snmac terimi, en geni anlamyla, uyruunda bulunduu ya da
ikmet ettii devletin lkesini eitli nedenlerle terk eden ve serbeste
geriye dnme olana kalmayan ve bu nedenle bir baka devletin, ilke
olarak, geici korumas altna giren bireyleri belirtmektedir.
Snmaclar, snma olaynn nedenine ve gerekletirme biimine
bakarak ikiye ayrmak olana vardr: i) bir lkedeki birtakm ayrm g-
zetici olaylardan ya da savatan, i atmalardan kaarak gerekletirilen

167
topluca snmalar sonucu bu duruma denler (rnein, Hitler Alman-
ya'sndan kaarak baka lkelere sman Museviler ve radikal solcular);
ii) kii olarak kendilerine kar giriilen ayrm gzetici eylem ve ilemler
nedeniyle bireysel snmalar sonucu bu duruma denler (rnein, lke-
sindeki siyasal kovuturmalar nedeniyle baka bir devlet lkesine s-
nanlar) .

i) Uluslararas dzeydeki gelimeler

Belirli guruplarn topluca snmac olmas olay Antik alardan g-
nmze kadar gelen eitli rneklere sahiptir. rnein, 1492 ylnda Mu-
sevilerin topluca spanya'dan karlmalar nedeniyle Osmanl mparator-
luu'na yerlemeleri bizim tarihimizi de ilgilendiren bir toplu snma
olaydr. Fakat bu t r snmaclarn uluslararas dzeyde koruma altna
alnmalar ancak 20. yzylda gerekletirilebilmitir.
Uluslararas dzeyde gerek topluca, gerek bireysel snmaclarn ko-
ruma altna alnmalarnn ilk rneini Milletler Cemiyetine bal olarak
gerekletirilen koruma ve yardm kurumlar oluturmaktadr. B.M. ile
snmaclarn uluslararas dzeyde korunmas artarak srmektedir.
Milletler Cemiyeti erevesinde snmaclarn korunmasna ilikin ilk
rgtlenme 1920'li yllarn balarnda gerekletirilmitir. Bu erevede,
snmaclara yardm amacyla Milletler Cemiyetinde nl Norveli kif
Nansen 1921 ylnda rgtn bu konudaki yksek komiseri olarak atan-
mtr. Nansen'in lm zerine ise, 1930 ylnda, snmaclar iin Nansen
Uluslararas Ofisi adn tayan ayr bir bro kurulmas yoluna gidilmi-
tir (bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 767). Anlan kurumlar, Sovyet devri-
minden kaan Ruslar ve kimi aznlklar ile Birinci Dnya Savanda ye-
nilen Osmanl mparatorluu ve Almanya'dan kaan aznlklara, kimlik
belgesi ve pasaport yerine geecek yolculuk belgeleri vermeye ve geici
sre barnmalarna yardmc olmaya aba gstermilerdir. Hitler Alman-
ya'sndan v 1933'te balayan topluca kamalar sonucu bu kez Londra'da
yerleen, Milletler Cemiyeti sekreterliine bal olmamakla birlikte M.C.
Konseyi tarafndan atanan, bir zel yksek komiserliin kurulduu gzlen-
mektedir. Anlan yksek komiserlik 31.12.1935'te kapatlm ve grevini
Nansen Ofisi srdrmtr. Nansen Ofisi'nin 31.12.1938'de kapatlmas ile
de Milletler Cemiyetinin 1.1.1939'da kurduu bir yksek komiserlik onun
yerine gemitir.
Milletler Cemiyeti'nin snmaclarla ilgisi yalnzca yardm amal
rgtlenmelerle kalmam ve bu konuda birka andlama imzalanma-
s yoluna da gidilmitir. Bylece, 12.5.1926 tarihinde Rus snmaclara
ve 30.6.1928 tarihinde Ermeni snmaclara ilikin "geici dzenleme-

168
ler" (arrangements provisoires) imzaland gzlenmektedir. Daha sonra,
28.10.1933 tarihinde Rus ve benzeri snmaclarn uluslararas statsne
ilikin bir szleme yaplmtr. Nihayet, Hitler Almanya'sndan kaan
snmaclarn statsne ilikin olarak 28.7.1938 tarihli bir szleme ger-
ekletirilmitir.
kinci Dnya Sava srasnda Mttefiklerin kurtardklar lke halk-
larna yardm ve yabanc lkelerde bulunan kiilerin lkelerine geri dn-
mesini salamak amacyla, 9.11.1943'te Yardm ve Yeniden na in Bir-
lemi Milletler Ynetimi (U.N.R.R.A.) ad verilen bir organn kuruldu-
u grlmektedir. Bunu, B.M. rgtnn kuruluu ile, Genel Kurulun
15.12.1946 tarihli bir karar sonucu kurulmas kabul edilen ve geici bir
uzmanlk kurumu niteliinde olmas ngrlen, Snmaclar Uluslararas
rgt (O.I.R.; I.O.R.) izlemitir.
Snmaclar Uluslararas rgt fiilen kurulup almaya balayana
kadar, 1.7.1947 tarihinden balayarak bir hazrlk komisyonu onun grev-
lerini stlenmi ve U.N.R.R.A. son bulmutur. Snmaclar Uluslararas
rgt, 20.8.1948'den ubat 1952'ye kadar bu grevini srdrmtr. Bu
arada, B.M. Genel Kurulu, 14.12.1950 tarihli bir karar ile, snmaclarn
sorunlaryla ilgilenmek zere, B.M. Snmaclar Yksek Komiserlii
(H.C.R.) Statsn kabul etmitir. yllk bir sre iin kurulan bu yk-
sek komiserliin grevi daha sonra er yllk srelerle yenilenegelmitir.
Genel olarak snmac durumundaki kiilerin isterlerse lkelerine dn-
melerine, istemezlerse yeni lkelere yerlemelerine ve uyum salamala-
rna yardmc olma amac gden bu yksek komiserlik, blnm lkele-
rin snmaclar ile belli kurumlarn ura alanna giren snmaclarla
ilgilenmemektedir. Bu sonuncu trden kendileri iin zel bir rgt ku-
rulan snmaclarn en nemli gurubunu Filistinli snmaclar olutur-
maktadr. Daha 1.12.1948'de, Filistinli Snmaclara Birlemi Milletler
Yardm (A.N.U.R.P.) adn tayan geici bir k u r u m u n bu amala kurul-
duu grlmektedir. Sonradan, B.M. Genel K u r u l u n u n 8.12.1949 tarihli
bir karar ile, Orta-Dou'daki Filistinli Snmaclara Yardm ve alma-
lar Birlemi Milletler Ofisi (U.N.R.W.A.) kurulmu ve nceki k u r u m u n
yerini almtr. Bu kurum bugn de grevini srdrmektedir.
B.M.'in snmaclarla ilgilenmesi, aym zamanda, bu konuda bir ev-
rensel andlamann imzalanmasn da salamtr. Snmaclarn Stat-
sne likin Szleme 28.7.1951'de Cenevre'de imzalanm olup, 22.4.1954'-
ten bu yana yrrlktedir. Trkiye de anlan szlemeyi 29.8.1961 gn ve
359 sayl bir yasa ile onaylayarak (R.G., 5.9.1961, Say 10898), 30.3.1962'den
bu yana yrrle koymu bulunmaktadr (N.U., Traites Multilateraux,
s. 149). Anlan szlemenin kimi hkmleri 16.12.1966 tarihli bir ek pro-
tokol ile birtakm deiikliklere uramtr. Trkiye anlan bu protokol

169
da 1.7.1968 gn ve 6 sayl kararname ile onaylayarak taraf olmutur (R.G.,
5.8.1968, Say 12968). Birtakm ekincelerle Trkiye'nin taraf olduu bu
szleme ve ekinin kapsam aada yeri geldike ele alnacaktr.

ii) Snmac Statsnn tannmas

Genel
Eer bir devlet birtakm koullar yerine geldiinde bu koullar iin-
de bulunan kiilere snmac statsn tanyaca yolunda hkmler ie-
ren herhangi bir andlamaya taraf deilse, uluslararas hukukun bu ko-
nuda kabul ettii genel bir yaplageli kural bulunmamaktadr. U.A.D.'nn
20.11.1950 tarihli Snma Hakk Davas'na ilikin karar, bu ynde ak-
seik olaylann saptanamamas nedeniyle, devletlerin hukuksal ykml-
lnn varl lehinde bir gr oluturulamadm vurguladktan son-
ra, grn aynen yle srdrmektedir:
"Daha genel bir biimde, lke devletinin snma hakk tanmas,
herhangi bir hukuksal grev duygusu tarafndan kabul ettirilen
bir karar olmayp, uygun den dncelerin ya da basit siya-
sal elverililiklerin belirlemesinden doar grnmektedir." (CI.J.,
Recueil, 1950, s. 286. Ayrca bkz. ayn yapt, s. 277).

Snmac statsnn tannmasnda genel olarak kabul gren gereke,

bir suluyu adaletin uygulanmasndan karmak deil, "adalet rts al-
tnda yasann egemenliinin yerini keyfiliin almas"na engel olunmas
dncesidir (U.A.D.'nn Snma Hakk Davas karar, C.I.J., Recueil,
1950, s. 284). Bu nedenle, uygulamada devletlerin kiilere snma hakk
tanmas durumu, ok byk lde, yalnzca siyasal olaylara bal olarak
ortaya kmaktadr. Nitekim, 10.12.1948 tarihli nsan Haklar Evrensel
Bildirisi de, 14. Maddesinde, herkesin zulm karsnda baka lkelere
snma hakk bulunduunu .bildirdikten sonra, bunun adi sulular iin
uygulanamyacan ngrmektedir.

Snma olay fiilen iki biimde gerekleebilmektedir: i) lkesel s-

nma (territorial asylum; asile territoriale; Gebietsasyl); ii) diplomatik
snma (diplomatic asylum; asile dip!omatique; diplomatisches Asyl). l-
kesel snma, bir devletin dorudan lkesine snmay belirtmekte olup,
lke devletinin lkesel egemenliinin olaan kullanmnn sonucudur
(U.A.D.'nin Snma Hakk Davas karar, C.I.J., Recueil, 1950, s. 274-275).
Dolaysyla, herhangi bir kiiye, lkesinden snma istenmesi durumun-
da, bir devletin bu staty tanyp tanmamas lke devletinin takdirine
bal grnmektedir. Buna karlk, diplomatik snmada snmacnn
su iledii lke zerinde bulunan bir yabanc diplomasi temsilciliine

170
bavurmas sz konusu olup, ilke olarak, lke devletinin lkesel egemen-
liine bir aykrlk oluturduu kabul edilmektedir. Bu nedenle, devletle-
rin diplomatik snma tanmama ykm altnda bulunduu gr yay-
gndr. Bununla birlikte, bir devletin baka bir lkedeki diplomasi tem-
silciliine snan bir kiiyi, ilke olarak, lke devletine teslim etme y-
kmll de yoktur (U.A.D.'nin 13.6.1951 tarihli Haya de la Torre Da-
vas'na ilikin karar: C.I.J., Recueil, 1951, s. 81-82). Byle bir ykml-
lk ancak bu ynde bir andlama h k m n n ya da baka yolla kabuln
varolmas ile olanakldr. Snmac statsnn tannmasnn kesin ola-
bilmesi iin bunun iki tarafa da kabul edilmesi en sorunsuz durumdur.
Aksi takdirde, U.A.D. 20.11.1950 tarihli Snma Hakk Davas'na ilikin
kararnda, diplomatik snma konusunda bir tarafn iradesinin yeterli
olmadn kabul etmektedir (C.I.J., Recueil, 1950, s. 274-275).

1951 Snmaclarn Statsne likin Szleme ve Protokol

Snma isteyen bir kiiye bu statnn tannmasn zorunlu klan bir

genel yaplageli kuralnn bulunmamasna karlk, 1951 Szlemesi ve
eki protokol bu konuda taraf devletlere birtakm ykmllkler getirmek-
tedir. Anlan andlamalara taraf olan devletler, Szlemenin 1. madde-
sinde belirtilen snmac tanmna giren kiilere kendi lkelerine gel-
dikleri takdirde snmac statsn tanmak zorundadr. Szlemenin 1,
maddesine gre, genel olarak, snmac statsnden yararlanabilme du-
rumunda olan iki gurup kii belirtilmitir: i) daha nce szn ettiimiz
1926, 1928, 1933, 1938 ve 1939 andlamalarna gre snmac saylan kii-
ler; ii) "1.1.1951'den evvel cereyan eden hadiseler neticesinde ve rk, dini,
tabiiyeti, muayyen bir itimai guruba mensubiyeti veya siyasi kanaatleri
yznden takibata urayacandan hakl olarak korktuu iin vatanda
olduu memleket dnda bulunan ve ibu memleketin himayesinden is-
tifade edemiyen veya mezkr korkuya binaen istifade etmek istemiyen
yahut tabiiyeti yoksa ve bahis konusu hadiseler neticesinde evvelce m-
taden ikamet ettii memleket dnda bulunuyorsa, oraya dnemiyen veya
mezkr korkuya binaen dnmek istemeyen ahs". Grlecei gibi, Sz-
leme yalnzca 1.1.1951'den nceki olaylara ilikin olarak snmac sta-
tsnn tannmas ile snrl bulunmaktadr. Ancak, Szlemeye taraf
devletlere, 1.1.1951'den nceki olaylar deyimiyle ilgili olarak da, iki ola-
nak arasnda seme hakk tannmtr. Bylece, isteyen devletler bu ta-
rihten nce yalnzca Avrupa'da geen olaylara ilikin olarak snmac
statsn tanma yoluna gidebilecekleri gibi, isteyenler de anlan tarih-
ten nce b t n dnyada geen olaylara bal olarak snmac statsn
tanma yoluna gidebileceklerdir. Trkiye, yukarda belirtilen tarihte Sz-
lemeya katlrken koyduu ekincelerde, 1926 ve 1928 andlamalarnn d-

171
nda olmak kouluyla birlikte, 1951'den nceki olaylar deyimini de yal-
nzca Avrupa iin geerli olacak biimde kabul ettiini bildirmitir.

Szlemeye ek 1967 tarihli Protokol, Szlemede kabul edilen 1951

ncesi olaylara ilikin olarak snmac stats tannmas snrn kaldr-
mtr. Dolaysyla, anlan protokole taraf devletler, 1951'den sonraki s-
nma olaylarna ilikin olarak da snmac statsn tanma ykml-
ln kabul etmi bulunmaktadr. Trkiye de, daha nce bildirdiimiz
gibi, bu protokol onaylayarak 1951'den nceki olaylarla ilgili olma ko-
ulunu kendisi bakmndan kaldrm bulunmaktadr. Ancak, Szlemenin
tand olanaktan yararlanarak Trkiye'nin koyduu yalnzca Avrupa'da-
ki olaylara ilikin snmalar koulu geerliliini srdrmektedir. Byle-
ce, bugn Trkiye, rk, din, bir ulusa ya da toplumsal guruba mensup olma
ya da siyasal dnceler nedeniyle, Avrupa'daki olaylara bal olarak
Tkiye'ye geen kiilere, ilke olarak, snma hakk tanmak ykm
altnda bulunmaktadr. Buna karlk, Avrupa d lkelerdeki olaylar
sonucu snma durumlar Trkiye'ye andlama hkm niteliinde her-
hangi bir ykmllk getirmemektedir.

1951 Szlemesi ve eklerine gre snmac stats kazamlabilmes

konusunda birtakm kuraldlklar vardr. Bu erevede, B.M. Snma-
clar Yksek Komiserlii dndaki B.M. organlar ya da kurumlarnn ko-
rumas altnda bulunan kiiler (mad. l / D ) , snd lkenin yurttalna
zg hak ve ykmllklere sahip bulunduu o lke makamlarnca kabul
edilen kiiler (mad. l / E ) , sava sulusu olduu, snma olayndan nce
kalan lke dnda ar bir su iledii ya da B.M. ama ve ilkelerine
aykr fiillerden sulu bulunduu konusunda aleyhlerine ciddi kantlar va-
rolan kiiler (mad. l / F ) 1951 Szlemesi hkmlerinden yararlanamya-
caklardr. Yine, 1951 Szlemesi ve eklerinin uygulanmas aadaki du-
rumlarda son bulmaktadr (mad. l / C ) : i) yurtta olunan devletin koru-
masndan kendi istei ile yararlanlmas; ii) yurttal kaybedilen devlet
yurttalna kendi istei ile dnlmesi; iii) bir nc devlet yurtta-
l kazanlmas; iv) kalan lkeye yerlemek zere dnlmesi; v) sn-
mac statsnden yararlanlmasn gerektiren koullarn ortadan kalkmas
(rnein, zerindeki basknn kalkmas gibi).

iii) Snmaclarn hukuksal korunmas

Genel
Snmac statsnn tannmas bu sfattan yararlanacak kiinin il-
gili lkede ya da diplomasi temsilciliinde kaldka koruma altnda bu-
lunmasn gerektirmektedir (U.A.D.'nn 20.11.1950 tarihli Snma Hakk

172
Davas'na ilikin karar: C.I.J., Recueil, 1950, s. 281). Bylece, bu statden
yararlanmas kabul edilen kiinin, kesin olarak, kat devlete geri veril-
memesi gerekmektedir. Bu y k m o kadar nemlidir ki, bir devletin ilke
olarak uluslararas hukuka aykr olduu kabul edilen diplomatik snma
tanmas durumunda bile, bir kere belli bir kiiye bu sfat tandktan son-
ra, onu artk geriye vermemesi gerektii ynnde anlalmaktadr (U.A.D.'-
nn 13.6.1951 tarihli Haye de la Torre Davas'na ilikin karar: C.I.J., Re-
cueil, 1951, s. 81). Bununla birlikte, eer snmac statsnn tannmas
uluslararas hukuka aykr ise, buna, ilgili devlet tarafndan baka yn-
temlerle, rnein baka lkeye brakmak gibi, son verilmesi gerektii ka-
bul edilmektedir (ayn karar, s. 82).
Belirtilen geri vermeme ykm dnda uygulanan hukukta sapta-
nan uluslararas yaplageli kural deeri kazanm baka koruma kural-
lar konusunda bir aklk yoktur. Buna karlk, belirli andlamalar er-
evesinde snmaclarn yararlanacaklar gvence dzenleri vardr. Bun-
larn en nemlisi 1951 Snmaclar Szlemesidir.

1951 Snmaclar Statsne likin Szleme

Anlan Szleme ve eklerine gre, snmac stats kazanan kierin
korunmasnda gzetilmesi gereken en temel ilke, bunlar arasnda rk, din
ya da gelinen lke bakmndan herhangi bir ayrm gzetilmemesi olmak-
tadr (mad. 3).
Snmaclarn genel olarak yararlanacaklar haklar bakmndan ise,
l bir koruma rejimi ngrlmektedir. Bylece, snmac aadaki ko-
nularda yurttalara eit davran g nek hakkna sahiptir: i) dinsel ibadet
ve ocuklarnn dinsel eitimi (ma ); ii) dnsel ve endstriyel ml-
kiyet (mad. 14); iii) yarg organlar nnde taraf olarak bulunma (mad.
16); iv) ilk retimden yararlanma (mad. 22/1); v) sosyal yardmlar (mad.
23); vi) alma koullar ve sosyal gvenlik (mad. 24). kinci olarak, c-
retli bir meslekte alma ile sendika ve dernek haklar konularnda, s-
nmaclar yabanclar arasnda en ok gzetilen ulus ilkesinden yararlan-
ma hakkna sahiptir (mad. 15 ve 17). nc olarak ise, snmaclar aa-
daki konularda en az teki yabanclara tannan haklardan yararlanma
durumundadr: i) meslek sahibi olma (mad. 18 ve 19); ii) mesken; iii) orta
ve yksek renimden yararlanma (mad. 22/2); iv) gezi serbestlii (mad.
26); v) mali ykmllkler (mad. 29); vi) tanr ve tanmaz mlkiyet
(mad. 13).

Szlemede dzenlenen baka bir konu snmacnn kiisel stats

olmaktadr. Bu erevede, snmacnn kiisel statsnn, ilke olarak, ika-
metgah lkesinin yasalarna bal olduu ngrlmektedir (mad. 12/1).

173
Ancak, snmacnn bir ikametgah yoksa, o zaman bulunduu lkenin
yasas bu konuda geerli olacaktr. Snmacnn nceden sahip olduu
kiisel statsne ilikin haklara ve zellikle evlilie bal haklara btn
Szlemeye taraf devletlerin sayg gstermesi gerekmektedir (mad. 12/2).

Snmac statsnden yararlanabilecek kiilerin Szlemeye taraf bir

devlet lkesine usulsz girii durumunda, bu usulszlk nedeniyle her-
hangi bir ceza verilmesi yasaktr (mad. 31/1). Ancak, bu kiilerin bir an
nce yetkili makamlara bavurarak geerli olan nedenlerini anlatmalar
gerekmektedir. lkesine snlan devlet snmaclar, ilke olarak, snr
d etmeme ykm altndadr. Ancak, ulusal gvenlik ya da kamu d-
zeni nedenleri ile bir devletin lkesine snan kiileri snr d etme yet-
kisi sakl tutulmaktadr (mad. 32/1). Bu snr d etme yasal yollara uy-
gun olarak yaplmal ve acil durumlarn dnda snmacya susuzluunu
kantlama hakk tannmaldr (mad. 32/2). Snr d edilmesine karar ve-
rilen kiiye olaan olarak baka bir lkeye kabul iin makul bir sre ta-
nnmas gerekmektedir (mad. 32/3). Her haliyle, snr d edilecek kii,
ilke olarak, kat lkeden snr d edilemez ya da o lkeye iade edile-
mez (mad. 33/11). Bununla birlikte, bulunduu lke gvenlii iin tehli-
keli kiiler ile kat lkede iledii ar bir suu kesinleen kiilerin bu
haktan yararlanma isteinde bulunamyacaklar ngrlmektedir (mad.
33/2).
Herhangi bir devlet snmaclara tannan bu haklardan daha iyilerini
tanma yetkisine sahiptir (mad. 5).
Snmaclarn bulunduklar lkede grevlerine gelince, konuk eden
lkenin t m yasalar ve tzkleri ile kamu dzeninin korunmas amacyla
alnacak her trl nlemlere uymak zorunluluu vardr (mad. 2).

C. Uyruksuzlar (tabiiyetsizler) (vatanszlar)

(Stateless; apatrides; Heimatlos)

Uyruksuzlar, hibir devletin kendi uyrukluuna kabul etmedii kii-

lerdir.
Bir kiinin uyrukluktan yoksun kalmas ok deiik nedenlere bal
olarak ortaya kmaktadr. Nedenlerden biri "teknik" niteliklidir. inde
bulunduu d u r u m nedeniyle hibir devletin uyrukluunu verdii koul-
lara uyamayan kiilerin uyrukluktan yoksun kalmas bu ereveye gir-
mektedir. rnein, doum yeri (jus soli) ilkesine gre uyrukluunu veren
bir devletin yurttann ocuu, uyrukluunu kan ba (jus sanguinis) il-
kesine gre veren bir devlet lkesinde doduu takdirde, ilke olarak, uy-
ruksuz kalacaktr. Zira, doum yeri ilkesini benimseyen devlet lkesi d-

174
mda doan bu ocuu uyrukluuna kabul etmeyecei gibi, ocuun do-
mu olduu lke devleti de kan ba ile kendisine bal olmayan bu ocu-
a uyrukluunu vermeyecektir. Uyrukluktan yoksun kalmann ikinci ne-
deni ise, siyasal-hukuksal bir nitelik tamaktadr. Devletler, eitli d-
nemlerde, ya sava srasnda dman devletin rk ve dilinden olan kiileri
uyrukluklarndan karma yoluyla (rnein, I. Dnya Sava srasnda
Fransz, ingiliz ve italyanlarn kard yasalar: Bkz. Ch. Rousseau, Cilt
II, s. 773), ya belirli dinden topluluklarn uyrukluktan karlmas yoluyla
(rnein Romanya'daki Musevi topluluunun 1864-1918 aras durumu: Bkz.
Ch. Rousseau, ayn yapt), ya birtakm siyasal guruplarn uyrukluktan
karlmas yoluyla (rnein, Sovyet devriminden sonra y u r t dna ka-
an "Beyaz Rus" larm 1921 ve 1924 tarihli yasalarla Sovyet uyrukluun-
dan karlmas gibi: Bkz. ayn yapt), ya da devletine ballkla bada-
mayan eylemlere karm kiilerin uyrukluunun kaybettirilmesi yoluy-
la (rnein, 1964 tarihli Trk Vatandalk Kanunu'nda ve Ynetmeliin-
de 1981 ylnda yaplan deiiklikler sonucu baka devletlerin hizmetinde
Trkiye aleyhine alanlar, askerlik grevine bal birtakm ykml-
lkleri yerine getirmeyip yurt dnda kalan kiiler, yurt dnda olup da
T.C.'nin i ve d gvenliine kar faaliyette bulunan kiiler; v.b. Bakan-
lar Kurulu karar ile Trk uyrukluunu kaybedebilmektedir: Bkz. R.G.,
21.3.1981, Say 17286, mad. 36) kimi kiilerin uyrukluklarna son vermek-
tedir. Bu yollarla bir devlet uyrukluundan karlan kiilerin baka bir
devlet uyrukluunu kazanamamalar sonucu ise, uyruksuzluk durumlar
domaktadr.
Uyrukluk yoksunluu gerek devletler gerekse uyruksuzlar bakmn-
dan, birok sorunun kayna olmaktadr. Kii bakmndan, hukuksal yete-
nein ulusal yasalara gre saptanmas nedeniyle kimi haklar konusunda
bir devletin diplomatik korumasndan yararlanmas konusunda, kimlik kar-
t ve pasaport elde edemediinden gezi zgrlnden yararlanabilme ko-
nusunda, birok hukuksal sorunlar ortaya kmaktadr. Buna karlk, dev-
letler bakmndan da, kiilerin uyruklua bal kimi ykmllklerini (r-
nein, askerlik) uyruksuzlarn yerine getirmemesi yannda, kiilerin hu-
kuksal statlerinin belirsizlikleri de birok soruna yer vermektedir.

B t n bu nedenlerle uluslararas toplum uyruksuzluk sorunu ile ilgi-

lenmek gereini duymutur. nceleri, I. Dnya Savandan sonra, sn-
maclarn d u r u m u n u dzenleyen andlamalar erevesinde ele alnan uy-
ruksuzluk sorunu (rnein, 1926 ve 1928 tarihli andlamalar erevesinde),
giderek zel olarak ele alnr olmutur. Bu konuda zerine ilk einilen
sorun, uyruksuzluk durumunun azaltlmas sorunu olmutur. Bylece, ilki
12.4.1930 tarihli bir protokol olmak zere, zellikle B.M. dneminde bu ko-
nuda birtakm andlamalarm yapld grlmektedir. B.M. erevesinde

175
30.8.1961 tarihinde imzalanan Uyruksuzluun Azaltlmasna likin Sz-
leme bu konudaki en nemli andlamay oluturmaktadr (metin iin bkz.
Droits de l'homme. Recueil d'instruments internationaux N.U., New York,
1978, s. 79-83). Anlan bu Szlemeye Trkiye taraf deildir. Buna karlk,
13.9.1973 tarihinde Bern'de imzalanan Vatanszlk Hallerinin Saysnn
Azaltlmasna Dair Szlemeye Trkiye de taraf bulunmaktadr (metin
iin bkz. R.G., 15.8.1975, Say 15327). Uyruksuzluk konusunda zerine ei-
nilen ikinci sorun, nlenemedii takdirde uyruksuzlarn bal olaca re-
jimin saptanmas ve korunmalarnn salanmasna ilikindir. Bu konudaki
en nemli andlama, B.M. erevesinde gerekletirilen, 28.9.1954 tarihli
Uyruksuzlarn Statsne likin Szlemedir (metin iin bkz. Droits de
l'homme [a.g.y.], s. 83-89). Trkiye bu andlamaya da taraf deildir.

Anlan szlemelerden uyruksuzluun azaltlmasna ilikin olan, ta-

raf devletlerin lkelerinde doan ve uyruksuz olma durumunda bulunan
kiilere kendi uyrukluklarn vermesini ngrmektedir (mad. 1 ve mad.
4). Ancak taraf devletler uyrukluklarn verme konusunda Szlemede be-
lirtilen birtakm koullar koyabileceklerdir. Yine bir taraf devlet lkesi
zerinde bulunan bir ocuk, aksi kantlanana kadar, lke devletinin uy-
ruunu tayan ana-babadan domu kabul edilecektir (mad. 2). te yan-
dan, taraf bir devletin uyrukluunun eitli nedenlerle kayb da ancak
baka bir uyrukluun alnmas ile olanakl olmaktadr (mad. 5-7 ve 8/1).
Bununla birlikte, baka bir lkede 7 yldan fazla oturup kabul edildii
yeni uyrukluunu sakl tuttuunu bildirmemesi ya da reit olduunda se-
ebilecei uyrukluunu setiini bir yl iinde bildirmemesi (mad. 8/2, a),
yalan bildirim sonucu bir uyrukluk elde edilmesi (mad. 8/2, b) durum-
larndaki kiilerin uyrukluktan karlmas kabul edilmektedir. Yine, Sz-
leme ile balanmas annda bir devletin yurduna bal olmayan ya da
baka bir devlete ballk yemini etmi bulunan kiileri uyrukluundan
karabileceini bildirmesi durumunda bu olanakldr (mad. 8/3). Taraf
devletler, her haliyle, rksal, etnik, dinsel ve siyasal nedenlerle, hibir ki-
iyi ya da kii gurubunu uyrukluktan karmamay kabul etmektedir
(mad. 9). lke devri sz konusu olduunda da taraf devletlerin uyruk-
suzluu nlemek iin gerekli nlemleri almas ve aksi takdirde lke ka-
zanan devletin bu lke zerindeki kiilere uyrukluunu vermesi ykm
vardr (mad. 10).
Uyruksuzlarn statsne ilikin Szlemeye gelince, genellikle uyruk-
suzlara snmaclarn statsne benzer haklarn tannmas yoluna gidil-
mektedir. Bununla birlikte, kimi konularda (rnein, bir meslek tutma
konusuna ilikin olarak, mad. 19/2) snmaclara uygulanmas ngrlen
en ok gzetilen ulus kural yerine, genel olarak yabanclara uygulanan
daha olumsuz kurallarn geerli olaca kabul edilmektedir.

176
. nsan haklarnn korunmas
(protection of h u m a n rights; protection des droits de l'homme;
Schutz von Menschenrechten)

Kaynaka:
Trke: B. Savc, nsan Haklar: Kanunilik Yolu ile Korunmas, Ankara,
1953; K.F. Ark, Avrupa nsan Haklar Szlemesi zerine Bir nceleme,
Ankara, 1965; J. Civelek, Uluslararas nsan Haklar Hukuku, stanbul, 1984;
M. Kapani, Kamu Hrriyetleri, Ankara, 1981 (6. bas); . Madra, Avrupa
nsan Haklar Szlemesi ve Bireysel Bavuru, Ankara, 1981; A. zman,
nsan Haklar ile lgili Temel Metinler, Ankara, 1967; . Akn, Temel Hak
ve zgrlkler, stanbul, 1971 (3. bas); Trkiye'de nsan Haklan Semi-
neri, Ankara, 1970; nsan Haklan Armaan: XXX. Yl, Ankara, 1978; F.
Erem, Avrupa nsan Haklan Komisyonuna ve Divanna Mracaat Hak-
lar, Ankara, 1972; M. Kapani, "nsan Haklarnn Uluslararas Alanda Ko-
runmas: Yeni Gelimeler ve Sorunlar"; nsan Haklar Yll, Yl 1, 1979;
R. Kele, "evre Sorunlar ve evre Haklar", nsan Haklar Armaan
(XXX. Yl), Ankara, 1978, s. 79 vd.; 1. Kabolu ve O. Dnmez (ev.), "Af-
rika nsan ve Halklar Haklar art", Dicle niversitesi Hukuk Fakltesi
Dergisi, Cilt 2, 1985, Say 3, s. 401-418; O. Dnmez Afrika nsan ve Halklar
Haklan art, Diyarbakr, 1987 (Y. Lisans Tezi); Bahri Savc Armaan,
Ankara, 1988; . Doan, "nsan Haklarnn Milletleraras Korunmas", Hf-
z Timur'un Ansna Armaan, stanbul, 1979, s. 259 vd.; F. Glckl, "Av-
rupa nsan Haklan Divani: Sz ve fade zgrl", nsan Haklar Yll,
Yl 2, 1980, s. 41 vd.

Yabanc dil: K. Vaak (ed.), Les dimensions internationales des droits de

rhomme, Paris. 1978; La protection internationale des droits de l'homme
dans le cadre europeen, Paris, 1961; R. Faik, Human rights and State so-
vereignty, New York, 1981; A.H. Robertson, Human rights in the WorId,
New York, 1982; A.H. Robertson, Human rights in Europe, London-New
York, 1963; K. Vaak, La Convention europeenhe des droits de l'homme,
Paris,- 1964; F. Monconduit, La Commission europeenne des droits de
l'homme, Leyde, 1965; F. Jacobs, The european convention on human
rights, Oxford, 1975; A.A. Said (ed.), Human rights and World order, New
York, 1978; F. Castberg, The european convention on human rights, Ley-
den, 1974; C.E. Welch and R. Meltzer (eds.), Human rights and develop-
ment in Africa, Albany, 1984; Les droits de l'homme et les personnes mo-
rales, Bruxelles, 1970; H. Rumpf, "The international protection of human
rights and the principle of non-intervention", Hfz Timur'un Amsma Ar-
maan, 1979, s. 649 vd.; International Colloquy on human rights, Ankara,
1981; P.H. Imbert, "Reservations to the European Convention on Human
Rights before the Strasburg Commission: the Temeltasch Case", ICLQ,
1984, s. 558 vd.; J. Mourgen, "Les pactes internationaux relatifs aux droits
de l'homme", A.F.D.I., 1967, s. 326-364; F. Ermacora, "Human rights and
domestic jurisdiction, Article 2/7 of the Charter", R.C.A.D.I., 1968-11, s. 375-
451; R.S.J. Macdonald, "The U.N. high Commissioner for human rights",
C.Y.I.L., 1967, s. 84-118; H. Golsong, "Implimentation of international pro-
tection of human rights", R.C.A.D.I., 1963-III, s. 7-142; G. Schwarzenberger,

177
 "The Standard of civilisation in international law", C.L.P., 1955, s. 212-234;
E. Schwelb, "International conventions on human rights", I.C.L.Q., 1960,
s. 654-676; McDougal, Laswell and Lung-Chu Chen, "Human rights and
World public order", A.J.I.L., 1965, s. 237-270; R. Higgins, "Derogations
under human rights treaties", BYIL, 1976-77, s. 281 vd.; O. Byle, "Torture
and emergency powers under the European Convention on Human Rights",
AJIL, 1976, s. 674 vd,; R Erge, Les droits de l'homme l'epreuve des cir-
constances exceptionnelles, Bruxelles, 1987.

a) Geel

insan haklar kavram, genel bir biimde, kiilerin insan olmalar ne-
deniyle insanlk onuruna uygun olarak sahip olduklar haklar btnn
belirtmektedir. Bu geni anlamyla insan haklar kavram, i hukuklarda
eitli nedenlerle ayrma gidilen temel haklar, kamu zgrlkleri vb.
haklarn ve zgrlklerin t m n kapsamaktadr (bkz. J. Civelek, Ulus-
lararas nsan Haklar Hukuku, istanbul, 1984, s. 39-62).

insan haklarnn korunmas dncesi ok eskilere kadar gitmekle

birlikte, genellikle ilk uygulama rneinin ingiltere kral John'un 15.6.1215
tarihinde ilan ettii Magna Charta olduu kabul edilmektedir (metnin
Trke evirisi iin bkz. A. zman, nsan Haklar ile lgili Temel Metin-
ler, Ankara, 1967, s. 3-6). Bunu, 1679'da Habeas Corpus, 1689'da Bili of
Rights, 1776'da Virginia insan Haklar Bildirisi (metin iin bkz. nceki
yapt, s. 7-9), 1789'da Fransz insan ve Vatandalk Haklar Bildirisi (me-
tin iin bkz. nceki yapt, s. 10-13) gibi belgelerin yaynlanmas izlemitir.
Ancak bunlarn hepsi ulusal belgeler olup, insan haklarnn i hukuk d-
zeyinde korunmasn salamay amalamaktadr.
insan haklarnn uluslararas hukuk dzeyinde korunmas olgusuna
19. yzyl sonlar ve zellikle 20. yzylda rastlanmaktadr. Ancak, nce-
leri sava srasnda yarallarn ve tutsaklarn korunmas, kleliin ve kle
ticaretinin yasaklanmas, aznlklarn korunmas gibi belirli durumlardaki
kiilerin gvence altna alnmas ile ilgilenen uluslararas hukukun insan
haklarn genel bir biimde ele almas Birlemi Milletler Andlamas ile
gereklemitir.
B.M. Andlamas insan haklarnn korunmas amacna ynelik birok
h k m iermektedir. Andlamanm balangc "insann ana haklarna, ah-
sn haysiyet ve deerine, erkek ve kadnlar iin olduu gibi byk ve k-
k milletler iin de hak eitliine olan iman" ilan ettikten sonra, 1. mad-
denin 3. fkras, rgtn amalar arasnda, "rk, cins, dil veya din fark
gzetmeksizin herkesin insan haklarna ve ana hrriyetlerine kar say-
gy gelitirerek ve tevik ederek, milletleraras ibirliini" gerekletir-
meyi saymaktadr. Yine, Andlamanm 13. maddesi Genel Kurulun grev-

178
leri arasnda "rk, cins, dil veya din fark gzetmeksizin herkesin insan
haklarndan ve ana hrriyetlerden faydalanmasn kolaylatrmak iin"
aratrmalar yaptrmasn ve tavsiyelerde bulunmasn ngrmektedir.
Andlamann 55. maddesi B.M.'in "rk, cins, dil veya din fark gzetmek-
sizin herkesin insan haklarna ve ana hrriyetlerine btn dnyada bil-
fiil sayg gsterilmesini" kolaylatrmasn kabul ettikten sonra, 56. mad-
dede belirtilen bu amalara erimek iin b t n ye devletlerin gerek tek
balarna gerekse birlikte davranma ykm altna girdiklerini bildirmek-
tedir. Nihayet, Andlamann 62 ve 68. maddeleri Ekonomik ve Sosyal Kon-
seye bu konuda birtakm yetkiler tanrken, 76. ve 83. maddeleri de vesa-
yet rejimi altna konulan topluluklarn insan haklar rejiminden yarar-
lanmasn vesayet rejiminin z amalar arasnda saymaktadr.
Grlecei gibi B.M. Andlamasnda insan haklarndan bunca sz edil-
mesine ramen, bu haklarn neler olduu konusunda herhangi bir akla-
ma yoktur. te bu nedenle, Ekonomik ve Sosyal Konseye bal olarak bir
nsan Haklar Komisyonu kurulmu ve bu konuda almalar yapmakla
grevlendirilmitir. Komisyonun bu amala hazrlad tasar 10.12.1948
gn Genel Kurulun bir karar ile nsan Haklar Evrensel Bildirisi (Uni-
versal Declaration of Human Rights; Declaration niverselle des Droits
de I'Homme; Allgemeine Erklaerung der Menschenrechte) olarak kabul
edilmitir. Bildiri, 48 olumlu ve 8 ekimser oyla (Sovyetler Birlii, Beyaz
Rusya, Ukrayna, Polonya, ekoslovakya, Yugoslavya, Gney Afrika Bir-
lii ve Suudi Arabistan), hibir kar oy kmadan, kabul grmtr. Tr-
kiye de olumlu oy veren devletler arasnda yeralmtr (metin iin bkz.
R.G., 27.5.1949, Say 7217).
Herhangi bir gvence mekanizmas ngrmeyen ve ye devletlerden
"bu haklarn dnyaca fiilen tannmasn ve tatbik edilmesini salamaa
gayret etmeleri (ni)" istemekle yetinen nsan Haklar Evrensel Bildirisi
iki gurup insan hakkn kapsamaktadr: i) kiisel haklar ve siyasal zgr-
lkler; ii) ekonomik, toplumsal ve kltrel haklar.
Birinci gurup haklarn nemli bir blm 18. yzyldan bu yana ilan
edilen insan haklar bildirilerinde yeralan ve "geleneksel haklar" diye an-
lan haklardan olumaktadr (mad. 3-21). Bunlarn balcalar yledir: i)
yaama hakk ve kii zgrl ve gvenili (mad. 3); ii) klelik yasa
(mad. 4); iii) ikence yasa (mad. 5); iv) yasalar nnde eitlik (mad. 7);
v) mahkemeler nnde hak arama (mad. 8); vi) keyfe bal tutuklama,
alkonma ve srlme yasa (mad. 9); vii) bamsz ve adil mahkemelerde
yarglanma hakk (mad. 10); viii) savunma hakk (mad. 11); ix) zel ya-
amn korunmas ve mesken dokunulmazl (mad. 12); x) mlkiyet hak-
k (mad. 17); xi) dnce, vicdan, din ve inan zgrl (mad. 18); xii)
dnce aklama hakk (mad. 19); xiii) toplanma ve dernek kurma hakk

179
(mad. 20); xiv) dorudan ya da temsilciler araclyla lkenin yneti-
mine katlma hakk (mad. 21); v.b.... Bildiride kiisel haklar ve siyasal
zgrlklere ilikin yeni haklara gelince, bunlarn balcalar yledir: i)
herkesin lkesinde ve lkeler arasnda serbeste dolama ve yerleme
hakk (mad. 13); ii) herkesin zulm karsnda baka lkelere snma ve
snmac statsnden yararlanma hakk (mad. 14); iii) herkesin uyrukluk
hakk ve istedii gibi bunu deitirebilmek hakk (mad. 15); iv) evlenme
ve aile kurma hakk (mad. 16).

nsan Haklar Evrensel Bildirisinde kabul edilen ikinci gurup haklar

oluturan ekonomik, toplumsal ve kltrel haklar da yeni haklar olup,
balcalar yledir: (mad. 22-27); i) sosyal gvenlik hakk (mad. 22); ii);
alma ve isizlikten korunma hakk (mad. 23-1); iii) eit ve adil cret
hakk (mad. 23/2-3); iv) sendika zgrl (mad. 23/4); v) dinlenme, e-
lenme ve cretli tatil hakk (mad. 24); vi) salk hakk (mad. 25); viii)
renim ve eitim hakk (mad. 26); viii) kltr, sanat ve bilim faaliyet-
lerine katlma ve yararlanma hakk (mad. 27).
nsan H a k l a n Evrensel Bildirisi bu erevede kiilerin toplumlarna
kar devleri de bulunduunu bildirmektedir (mad. 29/1). Bildiri, belir-
tilen bu haklarn "kanun ile srf bakalarnn hak ve hrriyetlerinin tann-
masn ve bunlara sayg gsterilmesini salamak maksadiyle ve demokra-
tik bir cemiyetle ahlak, nizam ve genel refahn muhik icaplarn karla-
m a k iin, tespit edilmi kaytlamalar (...)" altna koyulabileceini ngr-
mektedir (mad. 29/2). Yine, anlan haklarn B.M. ama ve ilkelerine kar
(mad. 29/3) ya da bakalarnn haklarn yok etmek iin (mad. 30) kul-
lanlamyaca ngrlmektedir.
nsan Haklar Evrensel Bildirisinin B.M. Genel Kurul karar olarak
kendiliinden balayc bir nitelii bulunmamas ve herhangi bir gvence
mekanizmasn dzenlememesi nedeniyle, Bildiriden sonraki gelimeler bu
kusurlar gidermee ynelik olmutur. Bu erevede iki dzeyde yeni d-
zenlemelere rastlanmaktadr: i) evrensel dzeyde, B.M. erevesinde, iki
szlemenin ve bir ihtiyari protokoln kabul edilmesi; ii) blgesel dzeyde,
Avrupa, Amerika ve Afrika ktalarnda insan haklar andlamalarnn ka-
bul edilmesi. B.M. erevesinde Genel Kurulun 16.12.1966 tarihinde kabul
ederek devletlerin imzasna ve onayna at iki szleme unlardr: i)
Kiisel ve Siyasal Haklara likin Szleme (International Covenant on
Civil and Political Eights; Pacte International Relatif aux Droits Civils
et Politiques; Internationale Pakt ber brgerliche und politische Rechte);
ii) Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklara likin Szleme (Interna-
tional Covenant on Economic, Social and Cultural Rights; Pacte Interna-
tional Relatif aux Droits Economiques, Sociaux et Culturels; Internationale
Pakt ber wirtschafliche, soziale und kltrelle Rechte). Anlan her iki

180
szleme Ocak ve Mart 1976 tarihlerinden bu yana yrrle girmi bu-
lunmaktadr. Trkiye bu szlemelere taraf deildir (Trke eviri me-
tinler iin bkz. Birlemi Milletler Trk Dernei, nsan Haklar Konusun-
daki Uluslararas Szlemeler, Ankara, 1976). Blgesel dzeydeki szle-
melere gelince, bunlarn ilki Avrupa Konseyi erevesinde 4.11.1950'de
imzalanarak 3.9.1953'te yrrle girmi bulunan, ksa adyla, Avrupa n-
san Haklar Szlemesidir. Bu szlemenin resmi ad yledir: nsan Hak-
larn ve Ana Hrriyetleri Korumaya Dair Szleme (Convention for the
protection of human rights and fundamental freedoms; Convention de
sauvegarde des droits de l'homme et des libertes fondamentales; Konven-
tion zum Schutze der Menschenrechte und Grundfreiheten). Trkiye de
10.3.1954 tarihli bir yasa ile Szlemeyi onaylam ve taraf olmutur (me-
tin iin bkz. R.G., 19.3.1954, Say 8662). Anlan Szleme o tarihten bu ya-
na kabul edilen 8 ek protokol ile glendirilmi ve geniletilmi bulun-
maktadr. Bu protokollarn birinci, drdnc ve yedincisi Szlemeye yeni
haklar eklemektedir; ikinci, nc, beinci ve sekizincisi organlarn yetki
ve ileyile ilgili deiiklikler getirmektedir; altncs ise lm cezasnn
kaldrlmasn ngrmektedir. Anlan protokollerin imza tarihleri ve y-
rrlk durumlar yledir: Birinci protokol, 20.3.1952 (Trkiye taraf: me-
tin iin bkz. R.G., 19.3.1954, Say 8662); kinci protokol, 6.5.1963 (Trkiye
taraf: metin iin bkz. R.G., 6.2.1968, Say 12819); nc Protokol, 6.5.1963
(Trkiye taraf: metin iin bkz. R.G., 5.2.1968, Say 12818); Drdnc pro-
tokol, 16.9.1963 (Trkiye'nin taraf olmad bu portokoln Trke evirisi
iin bkz. A. Gndz, Milletleraras Hukuk ve Milletleraras Tekilatlar ile
lgili Temel Metinler, stanbul, 1987, s. 259-261); Beinci protokol, 20.1.1966
(Trkiye taraf: metin iin bkz. R.G., 30.11.1971, Say 14028); Altnc pro-
tokol, 28.4.1983 (Trkiye'nin taraf olmad bu protokoln Trke eviri-
si iin bkz. A. Gndz, a.g.y. (Metinler), s. 261-263); Yedinci protokol,
22.11.1984 (Henz yrrlkte deil. Trke metin iin bkz. A. Gndz,
nceki yapt, s. 263-266); Sekizinci protokol, 19.3.1985 (Henz yrrlkte
deil. Trke metin iin bkz. A Gndz, nceki yapt, s. 266-270). Sz
edilen szleme ve protokollerden baka Avrupa Konseyi erevesinde ay-
rca ekonomik ve toplumsal haklarn korunmasna ilikin bir Avrupa Sos-
yal Yasas (European Social Charter; Charte Sociale Europeenne; Euro-
paeische Sozialcharta) adn tayan bir andlama 18 10.1961 tarihinde im-
zalanmtr (metin iin bkz. A. zman, a.g.y. (Metinler), s. 66-87). Tr-
kiye bu sonuncu andlamaya taraf deildir. Amerika ktasnda Amerikan
Devletleri rgt erevesinde 22.11.1969 tarihinde Amerikan nsan Hak-
lar Szlemesi imzalanmtr (metin iin bkz. AJ.I.L., 1971, s. 679-702).
Anlan Szleme 12.7.1987'de yrrle girmi bulunmaktadr. Blgesel
dzeydeki son andlama Afrika Birlii rgt erevesinde 26.6.1981 ta-
rihinde imza edilen nsan ve Halklarn Haklarna likin Afrika Andla-

181
mas olmaktadr (metin iin bkz. I.L.M., 1982, s. 58-68). Anlan andlama
21.10.1986'dan bu yana yrrle girmi bulunmaktadr.
Ancak, insan haklarnn uluslararas hukuk erevesinde korunmas
yalnzca bu genel nitelikli dzenlemelerle snrl kalmamaktadr. Dolay-
syla, insan haklarnn genel dzenlemelerine gemeden nce bu konudaki
zel dzenlemelerin neler olduunu belirtmek yerinde olacaktr. Kimile-
rini nceden incelediimiz (rnein; aznlklar, snmaclar ve uyruksuz-
lar gibi) kimilerini ise ileride zel olarak inceleyeceimiz (rnein, insan-
cl hukuk diye anlan ve sava srasnda yarallar, tutsaklar, sivil kiileri
korumay amalayan uluslararas hukuk kurallar IV. Kitapta yer alacak-
tr) bu zel dzenlemelerin balcalar u konulara ilikindir (rnein bkz.
T.C. Van Boven, "Aperu du droit international positif des droits de
l'homme", in K. Vaak (ed.), Les dimensions internationales des droits de
l'homme, Paris, 1978, s. 102-116): i) kimi belirli sulara kar kiilerin ko-
runmas (rnein, soykrmn yasaklanmas, sava ve insanlk sular);
ii) rk ayrmnn nlenmesi ve ortadan kaldrlmas; iii) kadnlarn ko-
runmas; iv) ocuklarn korunmas; v) iilerin korunmas; vi) snma-
clarn ve uyruksuzlarn korunmas; vii) savaanlarn ve savatan zarar
grecek sivillerin korunmas (sonuncu nokta dndaki balca konular-
daki temel belgeler iin bkz. N.U., Droits de l'homme. Recueil d'instru-
ments internationaux, New York, 1978).

te yandan, insan haklarnn korunmas konusundaki uluslararas hu-

kuk kurallarnn yalnzca andlama kaynakl kurallarla snrl kalmad
ve giderek yaplageli ve hukuk genel ilkeleri niteliinde insan haklar
kurallarnn doduu ileri srlmektedir. rnein, retide, rk ayrm-
nn yasaklanmas kuralnn B.M. Andlamasnda yeralmas yannda geni
bir uygulama sonucu yaplageli deeri kazand bildirilmektedir (bkz.:
T.C. Van Boven, a.g.m., s. 117; U.A.D. yargc Tanaka'nm Divan'n 18.7.1966
tarihli Gney Bat Afrika Davalar (kinci Aama) konusundaki kararn-
da kart gr, C.I.J., Recueil, 1966, s. 293; U.A.D. yargc Ammoun'un
Divan'm 21.6.1971 tarihli Namibya'da Gney Afrika'nn Srekli Varl
konusundaki danma grnde kiisel gr, C.I.J., Recueil, 1971, s. 76).
Hatta, kimi yazarlarn, aznlkta kalmakla birlikte, yalnzca rk ayrm
yasann deil, nsan Haklar Evrensel Bildirisinde yeralan teki hakla-
rn da, B.M. Andlamas ile devletlerin uygulamas ve ulusal hukuk d-
zenlerinde kazand nem nedeniyle, ya yaplageli kural ya da hukuk
genel ilkesi niteliini kazandn ileri srdkleri bildirilmektedir (rne-
in bkz. M. Kapani, nsan Haklarnn Uluslararas Boyutlar, Ankara, 1987,
s. 25)1 Buna karlk, nsan Haklar Evrensel Bildirisinde yer alan hakla-
rn bu nitelikleri ile balayc olmadklar bugn ok byk bir oun-
luka kabul edilmektedir (rnein, M. Kapani, nceki yapt, s. 25). Zira,

182
anlan Bildiri B.M. Genel Kurulunun bir karar olup, ye devletleri ba-
layc herhangi bir gce sahip deildir (B.M. kararlar konusunda bkz.
H. Pazarc, I. Kitap, s. 241-247). Kald ki, Bildiride bu haklarn nasl ko-
runaca konusu da hibir biimde dzenlenmemi bulunmaktadr. Bu ne-
denlerle, Trkiye de dahil, anlan bildiri bir andlama gibi onaylanmayp,
kimi devletlerce yalnzca yaynlanmak suretiyle yetinilmitir (Trkiye bir
Bakanlar K u r u l u karar ile R.G.'de yaynlatmtr, bkz.: R.G., 27.5.1949,
Say 7217). Birlemi Milletler Andlamasmda insan haklarndan sz edil-
dii zaman ise, birok h k m bunlarn korunmasn genellikle bir dilek
ya da ama olarak belirtmekte, fakat herhangi bir koruma mekanizmas
oluturma yoluna gitmemektedir. Baka bir deyile, bu haklarn B.M.
Andlamas ile uluslararas hukukun dorudan gvencesi altna konul-
duu kuku gtrmektedir. Bu belirsizlikler yannda, ayrca, B.M. Andla-
masnn 2. madde 7. fkrasnda Andlamann hibir h k m n n z itiba-
riyle ulusal yetki alanna giren ilere uygulanamyacanm ngrlmesi
nedeniyle, zellikle sosyalist yazarlar B.M. Andlamasnn da insan hak-
larn koruma grevini, ilke olarak, ye devletlerin ulusal yetkisine b-
rakt biiminde yorumlamaktadr (rnein bkz. Kartashkin, "Les pays
socialistes et les droits de l'homme", Les dimensions internationales des
droits de l'homme (a.g.y.), s. 686-687).

Bu veriler karsnda, birok devletin ulusal ilemleri ile Evrensel Bil-

diride yeralan haklarn korunmasn dzenlemi olmalar, bunlarn bir
uluslararas hukuk kural olarak kabul edildiini kantlamaktan uzaktr.
Oysa, bir kuraln uluslararas yaplageli oluturabilmesi iin yalnzca dev-
letlerin istikrarl bir uygulamas deil, ayrca onun uluslararas bir kural
olduu inancnn da varolmas gerekmektedir. Dolaysyla, nsan Haklar
Evrensel Bildirisinde yeralan btn haklarn uluslararas yaplageli ya
da hukuk genel ilkesi deerini kazandn sylemek ve bunlara insan
haklar andlamalar dnda uluslararas balayclk atfetmek bugn iin
hukuksal adan doru deildir.
Bununla birlikte yukardaki genel deerlendirmenin dnda, herbir
somut hakka ilikin olarak u soruyu sormak ve cevabn aramak yerinde
olacaktr: B.M. Andlamasmda genel bir biimde sz edilen ve daha son-
ra nsan Haklar Evrensel Bildirisi ile somutlatrlan insan haklar ara-
snda uluslararas yaplageli ya da hukuk genel ilkesi deeri kazanan hi-
bir hak yok mudur? Zira, genel bir biimde Evrensel Bildirideki btn
haklar iin geerli olmayan birtakm koullarn zel olarak belirli kimi
haklar bakmndan geerli olmas olasl bulunabilir. Nitekim, rk yr-
mnn yasaklanmas ilkesinin uluslararas hukukun andlamalar dnda
da gvence altna ald bir insan haklar kural olmas olasl byktr.
nk, en bata, teki insan haklarndan farkl olarak, B.M. Andlama-

183
snda ye devletlerce rk ayrmnn yasaklanmas y k m daha ak bir
biimde belirtilmektedir (rnein, mad. 1/3, mad. 76/c). Baka bir deyile,
anlan ilke bir dilek olarak kalmamakta, fakat balayc h k m nitelii
gstermektedir (K.J. Partsch, "Les principes de base des droits de l'homme:
l'autodetermination, l'egalite et la non-discrimination", Les dimensions in-
ternationales des droits de l'homme (a.g.y.), s. 84). U.A.D., 21.6.1971 ta-
rihli Namibya'da Gney Afrika'nn Srekli Varl konusundaki danma
grnde, bu ilkenin balayc niteliini u biimde aklamaktadr (C.I.J.,
Recueil, 1971, s. 57):
"B.M. Andlamas araclyla eski mandater, uluslararas statye
sahip bir lkede, insan haklarna ve temel zgrlklere hi kimse
iin rk ayrm yapmadan uyacan ve sayg gstereceini ykm-
lenmitir. Bunun t a m aksine, srf rk, renk, doum ya da ulusal
ya da etnik kken zerine oturtulan ayrmlar, dnda tutmalar,
kstlamalar ve snflamalar koyma olgusu, ki insann temel hak-
larnn bir reddini oluturmaktadr, B.M. Andlamasmn ama ve
ilkelerinin aka inenmesidir".
ikinci olarak, byle somut ve evrensel olarak kabul edilmi bir h-
k m nitelii yannda, sz konusu rk ayrmnn yasaklanmas bugn uy-
gulamada da devletlerin btnnce (hepsince deil, Gney Afrika rne-
inin gsterdii gibi) sayg gsterilen bir ilke grnmndedir. Bu veri-
ler birleince, anlan ilkenin bir uluslararas yaplageli kuraln olutur-
duunu sylemek yanl olmayacaktr, Ancak, bu konuda bile kesin olmak
olana yoktur. nk sosyalist yazarlarn bir blm B.M. Andlamas-
n m insan haklar konusunda yalnzca vesayet rejimi yneticilerine ulus-
lararas ykmllkler getirdiini savunmak ve tekiler iin bu konula-
rn ulusal yetki alanna girdiini bildirmek suretiyle (rnein bkz. V.
Kartashkin, a.g.m., s. 688), st kapal olarak, rk ayrm konusunda da
B.M. Andlamasmn herhangi bir genel uluslararas ykm getirmediini
ileri srebilecektir.
Yukardaki verilerden de anlalaca gibi bugn iin insan haklar
konusunda uluslararas hukukun gvencesi tartmasz olarak yalnzca
andlamalarla dzenlenen alanlarda ve llerde vardr. Dolaysyla, bu
andlamalarn balcalarmn incelenmesine gemek yerinde olacaktr.

b. nsan haklarnn andlamalarda gvence altna alnmas

i) Birlemi Milletler Szlemeleri

Kiisel ve Siyasal Haklara likin Szleme
Bu Szleme ile insan Haklar Evrensel Bildirisinde bulunan kiisel

184
ve siyasal nitelikli geleneksel haklar ncelikle gvence altna alnmakta-
dr (mad. 2-19 ve 21-26). Fakat, Evrensel Bildiride yeralm bulunan yeni
kiisel haklardan snma hakk ile baka lkelerde serbeste dolama ve
yerleme hakkna bu Szlemede rastlanmamaktadr. Buna karlk, Sz-
leme, Evrensel Bildiride yeralmayan birtakm yeni haklarn korunmasn
da ngrmektedir. Bu yeni haklarn banda, halklarn kendi kaderlerini
saptama hakk (mad. 1/1) ve halklarn doal kaynaklarna ve zenginlik-
lerine sahip olma ve bunlar serbeste kullanma hakk (mad. 1/2) gel-
mektedir. Yine, hertrl sava propagandas yapmann (mad. 20/1) ve
ulusal, rksal ve dinsel kin ars ile ayrmclk, dmanlk ve iddetin
krklenmesinin (mad. 20/2) yasalarla yasaklanmas ngrlmektedir.
Nihayet, etnik, dinsel ya da dile dayal aznlklarn bulunduu devletlerde
bu aznlklara mensup kiilerin kltr, din ve dillerinden yararlanmalar-
nn nlenemiyecei kabul edilmektedir (mad. 27).

Szleme anlan haklara sayg gsterilip gsterilmediini denetlemek

amacyla 18 bamsz kiiden oluan bir insan Haklar Komitesi kurmak-
tadr (mad. 28-39). Anlan insan Haklar Komitesi ile Szlemeleri hazr-
layan ve B.M. erevesinde insan haklarnn korunmas konusunda al-
malarn srdren B.M. insan Haklar Komisyonunu kartrmamak ge-
rekmektedir. Komite denetimlerini, taraf devletlerin kabul ettii ykm-
llklere bal olarak, deiik biimde gerekletirebilmektedir. Komi-
tenin denetim yollarnn birincisi, taraf devletlerin anlan insan hakla-
rn korumak konusunda lkelerinde aldklar nlemleri belirli aralk-
larla komiteye rapor etmeleri yoludur. Bu yol btn taraf devletler iin
zorunlu olup, ilgili rapor B.M. Genel Sekreteri kanalyla insan Haklar
Komitesine sunulmaktadr (mad. 40). Komitenin bu konudaki grevi ise,
anlan raporlar inceledikten sonra, taraf devletlere ve gerekirse Ekono-
mik ve Sosyal Konseye genel grlerini bildirmek ile snrldr (mad.
40/4). Komitenin grlerine hedef olan taraf devletlerin ayrca bu ko-
nudaki yorumlarn Komiteye bildirme hakk vardr (mad. 40/5).

insan Haklar Komitesinin bavurabilecei denetim yollarnn ikin-

cisi taraf devletlerin birbirlerine kar Komiteye bavurmalar olanana
bal olarak ileyen yoldur. Nitekim, isteyen taraf devletler Szlemede
anlan hkmlere uymadklar takdirde teki ayn ykmll kabul
eden devletlerin Komiteye ikayette bulunma hakkn tanyabilmektedir
(mad. 41). Szlemeye taraf devletler iin istee bal olarak almas
ngrlen bu yol ancak iki tarafn da nceden Komitenin bu yetkisini ka-
bul etmesi ile olanakldr. Fakat, Komiteye bu yolla bavurulabilmesi iin
birtakm n koullarn yerine getirilmesi gereklidir. Bylece, ilk olarak,
bir devletten ikayeti olan teki devletin bunu ilgili devlete yazl olarak
bildirmesi gerekmektedir (mad. 41/1, a). ikayeti olunan devlet 3 ay

185
iinde ikayet eden devleti tatmin edici aklamalarda bulunur ya da n-
lemler alrsa sorun kapanmaktadr. ikayeti devletin teki devlete ba-
vuru tarihinden 6 ay gemesine ramen herhangi bir tatmin edici zm
gereklememise, yalnzca o zaman, ikayeti devlet sorunu Komiteye
gtrme hakkna sahiptir (mad. 41/1,b). kinci olarak, Komiteye bir i-
kayetin bu yolla yaplabilmesi iin, ayrca, i bavurma yollarnn ilke ola-
rak zarar gren kiilerce tketilmi olmas gerekmektedir (mad. 41/1,c).
Bu durumda da Komitenin yapabilecekleri bir hayli snrldr. lk nce
Komite ilgili iki devlet arasnda dosta zm yolu aramak zorundadr
(mad. 41/1,e ve mad. 42). Taraflarn soruna dosta zm bulamamalar
durumunda Komite bu durumu saptayan bir raporu taraf devletlere ver-
mek ve sorunun dosta zm iin nerilerini belirtmekle yetinmek zo-
rundadr (mad. 41/1,h,ii).
nsan Haklar Komitesinin bavurabilecei nc denetim yolu ise,
haklar inenen kiilerin zarar veren devlete kar bavurmas yoludur.
Anlan Szlemeye ek ihtiyari protokol erevesinde ileyen bu yola gre,
kiisel bavuru ancak szkonusu ihtiyari protokole taraf olmak suretiyle
bu usul kabul eden devletlere kar olanakldr (Ek protokol, mad. 1).
Bu olana tanyan devletlere kar bavuran kiinin nceden i bavurma
yollarn tketmesi gereklidir (Ek protokol, mad. 2). Komitenin bu er-
evede kabul edilebilir (recevable) bulduu bavurular ikayet edilen dev-
lete bildirilerek aklama istenmektedir (Ek protokol, mad. 3-4). Bundan
sonra iddialar inceleyen Komite ikayet edilen devlete ve ilgili kiiye so-
runla ilgili saptamalarn bildiren raporunu bildirmektedir (Ek protokol,
mad. 5/4). Komite, yl sonu raporunda da, bu erevede nne gelen so-
runlarla ilgili bilgi vermektedir (Ek protokol, mad. 6).

Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklara likin Szleme

Bu Szlemede de, zellikle nsan Haklar Evrensel Bildirisinde yera-
lan ekonomik, toplumsal ve kltrel haklar, biraz daha genie bir biim-
de, gvence altna alnmaktadr. Ancak, burada da halklarn kendi kader-
lerini kendilerinin saptamas hakk (mad. 1/1) ile halklarn doal kay-
naklar ve zenginlikleri zerindeki haklar (mad. 1/2) yeni veri olarak ek-
lenmektedir.
Szlemeye uyulup uyulmadnn denetlenmesi taraf devletlerin Eko-
nomik ve Sosyal Konseye belirli aralklarla sunacaklar raporlar aracl-
yla gerekletirilmektedir (mad. 16). Taraf devletler ykmllklerinin
yerine getirilmesini engelleyen zorluklarn da bu raporlarda bildirmek
suretiyle (mad. 17) grevlerini aamal olarak gerekletirme olanana
sahip bulunmaktadr. Ekonomik ve Sosyal Konsey nne bu yolla gelen
devletlerin raporlarna ilikin olarak, ya bunlar incelemesi ve genel nite-

186

/
likli tavsiyelerde bulunmas iin nsan Haklar Komisyonuna gndermekte
(mad. 19), ya da B.M. Genel Kuruluna zaman zaman sunduu raporunda
durumu bildirmektedir (mad. 22).

ii) Blgesel andlamalar

Avrupa nsan Haklar Szlemesi

Gvence altna alnan haklara ilikin temel veriler
Avrupa nsan Haklar Szlemesinde gvence altna alnan haklar n-
san Haklar Evrensel Bildirisinde yeralan kiisel ve siyasal haklardr. Do-
laysyla Szleme Evrensel Bildiride bulunan ekonomik, toplumsal ve kl-
trel haklara pek yer vermemektedir. Szlemede korunmas ngrlen
insan haklar unlardr: i) yaama hakk (mad. 2); ii) ikence, insanlk-d
ya da onur krc davran ve cezadan korunma hakk (mad. 3); iii) tutsak
ve kle edilmemek, zorla altrlmamak hakk (mad. 4); iv) zgrlk
ve kii gvenlii hakk (mad. 5); v) adil bir biimde yarglanma hakk
(mad. 6); vi) ceza yasalarnn geriye yrmezlii hakk (mad. 7); vii)
zel yaama ve aile yaamna, konut ve haberleme zgrlne sayg
hakk (mad. 8); viii) dnce, vicdan ve din zgrl (mad. 9); ix) d-
ncesini aklama zgrl (mad. 10); x) toplanma ve dernek kurma
zgrl (mad. 11); xi) evlenme ve aile kurma hakk (mad. 12); xii) et-
kili hukuk yollarna bavurabilme hakk (mad. 13). Bunlara, daha sonra,
ek protokoller araclyla u haklarn ve zgrlklerin eklendii grl-
mektedir: i) mlkiyet hakk (Birinci protokol mad. 1); ii) eitim-renim
hakk ve ana babann ocuklarna kendi dinsel ve filozofik inanlarna g-
re eitim salama hakk (Birinci protokol, mad. 2); iii) serbest seim
hakk (Birinci protokol, mad. 3); iv) kiilerin szleme ykmllkleri
nedeniyle zgrlklerini kaybetmeme hakk (Drdnc protokol, mad. 1);
v) bulunulan lkede serbeste dolama ve yerleme hakk ve lkeyi terk
etme hakk (Drdnc protokol mad. 3); vii) yabanclarn topluca snr
d edilmemesi hakk (Drdnc protokol, mad. 4); viii) lm cezasna
arptrlmama hakk (Altnc protokol); ix) yabanclarn snr d edilme-
me hakk (Yedinci protokol, mad. 1); x) m a h k u m olan kiilerin st mah-
kemelere bavurma hakk (Yedinci protokol, mad. 2); xi) kiilerin susuz-
luu kantland takdirde haksz ceza nedeniyle zarar-giderim hakk (Ye-
dinci protokol, mad. 3); xii) ayn olaylar nedeniyle yeniden yarglanma-
ma hakk (Yedinci protokol, mad. 4); xiii) elerin evlilie ilikin haklarn-
da ve sorumluluklarnda eitlik hakk (Yedinci protokol, mad. 5).
Yukarda saylan haklar listesinden grlecei gibi, Szleme ve ek-
leri bugn insan haklar kapsamna girdii kabul edilen btn haklar
iermemektedir. rnein, "emeklilik hakk", uyrukluk hakk, "siyasal s-

187
mma hakk", "pasaport alma hakk" konularnda birok bavurunun geri
evrildii grlmektedir (. Madra, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve
Bireysel Bavuru Hakk, Ankara, 1981, s. 28). te yandan, yukarda say-
lan haklarn hepsi bugn gvence altnda deildir. Zira, Yedinci Protokol
henz yrrle girmemitir. Yrrlkte bulunan protokoller arasnda
da Trkiye'nin Drdnc ve Altnc Protokole taraf olmadn anmsat-
mak yerinde olacaktr. Bu durumda, Trkiye ile ilgili olarak yalnzca
Szlemede ve Birinci Protokolde yeralan haklarn korunmas gvence
altna alnm bulunmaktadr (anlan haklarn ve zgrlklerin kapsam
ile ilgili olarak bkz. K.F. Ark, Avrupa nsan Haklar Szlemesi zerine
Bir nceleme, Ankara, 1965, s. 101-111).

Szlemede aklanan insan haklarndan yararlanma konusuna gelin-

ce, temel verileri aadaki biimde zetlemek olanakldr. Kiiler bak-
mndan, Slzemenin 1. maddesi, taraf devletlerin yetki alanna (jurisdic-
tion; juridiction; Jurisdiktion) giren herkesin bu haklardan yararlanaca-
n ngrmektedir. Bylece, insan haklarndan yararlanmak iin taraf
devletlerden birinin uyrukluunda bulunmak gerei yoktur. Taraf dev-
letlerin birinin yetki alan altnda bulunmak yeterlidir. Nitekim, Avrupa
nsan Haklar Komisyonu Dou Afrikal Asyallar Olay'na ilikin 18.10.1970
tarihli kabul edilebilirlik kararnda 31 Commomvealth uyruklunun ngil-
tere'ye kar yapt bavuruyu kabul etmitir (bkz. E.C., Report of the
Commission, East African Asians against the United Kingdom, 14.12.1973,
annexe II, s. 125-171).
Yer bakmndan, yine zellikle 1. maddenin yorumuna dayanarak, Sz-
lemede tannan haklarn taraf devletlerin lkesinde bulunan herkes iin
geerli olmas yannda, bu devletlerin lkesi dnda bulunan yetki alan-
lar iinde de geerli olaca kabul edilmektedir. Nitekim, Komisyon, r-
nein F. Almanya'ya kar yaplan bir bavuru ile ilgili 1611/62 sayl
F. Almanya'ya Kar X Olay'na ilikin kararnda, Fas'taki Alman konso-
losunun eylemleri nedeniyle F. Almanya'nn sorumlu tutulabileceini ka-
bul etmitir (bkz. Y.E.C.H.R., vol. 8, s. 168). Yine Komisyon Kbrs R u m
Ynetiminin Kbrs olayndan sonra Trkiye'ye kar at 6780/74 ve
6950/75 sayl Kb-s-Trkiye Olaylar'na ilikin kararnda, bir taraf dev-
letin lkesi dnda da bulunsalar, bu devletin fiili otoritesi ve sorumlu-
luu altnda bulunan btn kiilerin anlan haklardan yararlanacan ka-
bul etmitir (Y.E.C.H.R., vol. 18, s. 116-120). Bununla birlikte, Szleme
hkmlerinin ilke olarak yalnzca taraf devletlerin ana lkelerinde (met-
ropol) uygulanmas ve bu devletlerin smrgelerinde yaayan kiilerin
anlan haklardan yararlanabilmesi iin ilgili taraf devletin zel bir bil-
dirimde bulunmas gerekmektedir (Sz., mad. 63). Ayrca, anlan 63. mad-
deye gre Szlemenin smrgelerde de uygulanmasnn kabul edildii

188
durumlarda insan haklarnn uygulanmas "szkonusu lkelerde yerel ko-
ullar dikkate alnarak" yaplacaktr (mad. 63/3). Baka bir deyile, s-
mrge lkelerde anlan haklarn daha gevek bir biimde korunmas ola-
sl ortaya kmaktadr.
Szlemede tannan insan haklarnn zaman bakmndan geerlilii ise,
ilke olarak, Szlemenin bir devlet iin yrrle girdii tarihten sonraki
eylemler asndan kabul edilmektedir. Niteium, uluslararas hukukun
andlamalara ilikin bu genel ilkesi Komisyonun 243/57 sayl Nielsen
Olay'na ilikin kararnda da teyid edilmektedir (Y.E.C.H.R., vol. 2, s. 454).
Ancak, insan haklarnn inenmesi olay Szlemenin ilgili devlet bak-
mndan yrrle girmesinden nce gereklese bile, bu olayn sonular
Szleme yrrle girdikten sonra da sryor ise, Szleme organlar so-
r u n u incelemektedir. Nitekim, Komisyon 214/56 sayl De Becker Olay'na
ilikin kararnda byle durumlarda Szlemenin "srekli bir biimde i-
nenmesi"nin sz konusu olduunu kabul etmitir (Y.E.C.H.R., vol. 2, s.
244).
Szlemede ngrlen haklardan yararlanma konusunda gzetilmesi
gereken temel bir baka ilke de, ayrm yapmama ilkesidir. Bylece, taraf
devletler kiiler arasnda cins, rk, renk, dil, din, siyasal gr, ulusal ya
da toplumsal kken, ulusal bir aznla mensup olma, servet, dou ya da
herhangi baka bir d u r u m nedeniyle ayrm gzetmeden anlan haklar
kiilere uygulamak zorundadr (mad. 14).
Szlemede tannan insan haklarnn uygulanmasnda taraf devletle-
rin kimi durumlarda birtakm kstlamalara gitme yetkisi vardr. Bu k-
stlamalarn bir blm belli bir konuda ngrlen zel kstlamalardr.
Bu erevede 8. maddede dzenlenen zel yaam ve aile yaamna sayg
hakknn, 9. maddede dzenlenen dnce, vicdan ve din zgrlnn,
10. maddede dzenlenen gr aklama zgrlnn ve 11. maddede d-
zenlenen toplant ve dernek kurma haklarnn, ulusal gvenlik, kamu g-
venlii, bar ve dzenin salanmas, su ilenmesinin nlenmesi, saln
ve ahlakn korunmas, vb. nedenlerle kstlanmas olanakldr. Yine, Sz-
lemenin 16. maddesine gre, yabanclarn siyasal faaliyetlerinin kstlan-
mas olana vardr. Szlemede ngrlen ikinci t r kstlamalar ise ge-
nel kstlamalardr. Bu erevede temel hkm Szlemenin 15. maddesi
olup, olaanst durumlarda taraf devlete Szlemenin kimi hkmlerini
geici olarak uygulamama hakkn tanmaktadr (geni bilgi ve deerlen-
dirme iin bkz. R. Erge, Les droits de l'homme l'epreuve des circonstan-
ces exceptionnelles, Bruxelles, 1987). Szlemenin 15. maddesi 1. fkrasna
gre, sava ve ulusun varln tehdit eden baka genel tehlike durumla-
rnda taraf devletlerin Szleme hkmlerini askya alma yetkisi vardr.
rnein, skynetim ilan ile kimi haklarn askya alnmas da bu hkmn

189
kapsam iine girmektedir. Ancak, bir devletin bu yetkiyi kullanrken,
en bata, mer sava eylemleri sonucu olan lm olaylar dnda yaama
hakkm, ikence yasan ve klelik ve zorla altrma yasan askya
alma hakk yoktur (mad. 15/2). Ayrca, anlan devlet Szlemeye aykr
nlemlerini ve bunun nedenlerini en ksa srede Avrupa Konseyi Sek-
reterliine bildirmek y k m altndadr (mad. 15/3). Gerek zel kstla-
ma hkmleri, gerek 15. maddedeki genel kstlama hkmleri hibir bi-
imde taraf devletlere insan haklarnn yok edilmesine izin verme anla-
mna gelmemekte (mad. 17) ve ngrlen amalarn dnda kullanlma
(mad. 18) yetkisi vermemektedir.

Gvence mekanizmas

Avrupa nsan Haklar Szlemesi kapsam ve koullar yukarda be-

lirtilen insan haklarnn korunmas amacyla bir denetim mekanizmas
oluturmaktadr. Bu denetim mekanizmasnn organ vardr: i) Avru-
pa nsan Haklar Komisyonu; ii) Avrupa nsan Haklar Divan; iii) Av-
rupa Konseyi Bakanlar Komitesi.

Avrupa nsan H a k l a n Komisyonu (European Commission of Human

Rights; Commission Europeenne des Droits de l'homme; Europaeische
Kommission fr Menschenrechte) Szlemeye taraf devletlerin herbirin-
den bir bamsz yeden olumaktadr. Bugn bu say 21'dir. yeler, Av-
rupa Konseyinin Parlamenterler Meclisindeki ulusal guruplarn kendi l-
kelerinden gsterecekleri aday arasndan Bakanlar Komitesi tarafn-
dan seilmektedir (mad. 20-21). Grev sreleri 6 yl olup yeniden seilme
olanaklar vardr (mad. 22). yelerin grevleriyle ilgili olarak, kendi dev-
letleri dahil, hi kimseden buyruk almamalar gerekmektedir; dokunul-
mazlklar vardr (mad. 59).

Avrupa nsan Haklar Divan (European Court of Human Rights; Cour

Europeenne des Droits de l'Homme; Europaeische Gerichtshof fr Men-
schenrechte), Avrupa Konseyi yesi devletlerin says kadar yargtan
olumaktadr (mad. 38). Dolaysyla, Szlemeye taraf olmayan bir Avru-
pa Konseyi devletinin de Divanda yargc olabilecei gibi (rnein, ge-
mite Fransa), Divan'm yetkisini tanmayan devletlerin de (rnein, Tr-
kiye) burada bir yargc bulunmaktadr. Divanda da her devletten yalnz-
ca bir yarg seilmektedir. Bugn Divan 21 yargtan olumaktadr. Yar-
glar, ye devletlerin gsterecekleri aday arasndan Avrupa Konseyi
Parlamenterler Meclisi tarafndan seilmektedir (mad. 39). Yarglarn
olaan grev sresi 9 yl olup yeniden seilebilirler (mad. 40). Yarglar
da lkelerinden bamsz olarak grevlerini yapmak zorundadr ve doku-
nulmazlklar vardr (mad. 59). Divan, nne getirilen davalarda yedier

190
kiilik daireler biiminde incelemelerde bulunup karar vermektedir (mad.
43).
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi (Committee of Ministers; Comit
des Ministres; Ministerausshu.3) ye devletlerin dileri bakanlarndan
olumaktadr. Aada greceimiz gibi kimi durumlarda insan h a k l a n
konusunda karar verme yetkisine sahiptir.
Anlan organlar araclyla kurulan denetim mekanizmasnn ileyi-
ine gelince, sre her zaman Avrupa Konseyi Genel Sekreteri araclyla
Komisyona bavurulmas ile balamaktadr. Komisyona iki eit bavuru
yolu ngrlmektedir: i) devletleraras bavuru (State request; requete
etatique; Staatenbeschwerde); ii) kiisel ba v u r a (idividual request; re-
quete individuelle; Individualbeschwerde).
Devletleraras bavuru, Szlemeye taraf bir ya da birka devletin
insan haklarn ineyen bir devleti Komisyona ikayet biiminde olmak-
tadr. Btn taraf devletlerin bu hakk vardr (mad. 24). Bir devletin teki
devleti ikayeti iin haklar inenen kiilerin kendisiyle uyrukluk ba
bulunmas gerei yoktur. rnein, 1982 ylnda Fransa, Hollanda, isve,
Norve ve Danimarka'nn Trkiye'yi ikayetlerinde sorun kendi yurtta-
lar ile ilgili deildi.
Kiisel bavuru ise, taraf devletlerce Szleme kapsamna giren hak-
lar inendii dncesinde olan her gerek kii, kiiler, kii topluluklar
ya da hkmetler-d rgtler tarafndan Komisyona yaplan ikayeti be-
lirtmektedir. Ancak, bir kiisel bavuru yaplabilmesi iin kendisine kar
bavurulan devletin kiisel bavuru hakkn nceden tanm olmas ge-
rekmektedir (mad. 25). Kiisel bavuruyu tanma Avrupa Konseyi Genel
Sekreterliine yaplan bir bildirim ile gerekletirilmektedir. Bugn Sz-
lemeye taraf devletlerin ikisi dnda (Malta ve Kbrs Rum Ynetimi)
hepsi kiisel bavuru hakkn tanm bulunmaktadr. Trkiye bu bavuru
hakkn 22.1.1987 tarihli bir kararnameyle, geerlilii hukuksal adan tar-
tmal olan birtakm koullarla, yl iin tanm bulunmaktadr (metin
iin bkz. R.G., 21.4.1987, Say 19438).
Gerek devletleraras bavuruda, gerek kiisel bavuruda Komisyonun
ilk grevi bu bavurunun kabul edilebilirliini (admissibility; recevabilite)
incelemek olmaktadr. Her iki t r bavurunun da kabul edilebilir buluna-
bilmesi iin zarar gren kiilerin nceden ilgili devletin i bavurma yol-
larn tketmesi ve son ve kesin karardan bu yana alt aydan fazla bir
srenin gememesi gerekmektedir (mad. 26 ve 27/3). Kiisel bavuru du-
rumunda, ayrca, dilekenin imzasz olmamas, bavurunun daha nceki
bir baka bavuru konusunu oluturmamas ve bavurunun aka zden
yoksun ya da bavurma hakknn ktye kullanlmas niteliinde olmamas

191
zorunludur (mad. 27/1-2). Ancak, i bavurma yollarnn tketilmesi ko-
ulunda Komisyonun bir hayli esnek davrand grlmektedir. Bu konu-
da, Szlemenin 26. maddesine gre "uluslararas hukukta genellikle kabul
edilen ilkelere gre" bir deerlendirme yapma durumunda olan Komisyon,
i bavurma yollarnn zorunlu olarak tketilmesi iin etkili ye geerli
bavurma yollarnn varolmas koulunu aramaktadr (rnein, 343/57 sa-
yl Nielsen Olay'na ilikin karar: Y.E.C.H.R., vol. 2, s. 440). Bu erevede
devletleraras bavurularda bir yasama ileminin ya da istikrarl bir y-
netsel (idari) uygulamann (pratique administrative) Szlemeye aykr-
l sz konusu olduu zaman Komisyon byle bir tketmenin gerekli ol-
mad grndedir (rnein, Yunanistan'n ngiltere'yi ikayet ettii
Birinci Kbrs Olay'na ilikin 176/56 sayl karar: Y.E.C.H.R., vol. 2, s. 182
vd.). Komisyon bu konuda, kiisel bavurularda biraz daha titiz olmakla
birlikte, burada da yasal ilemlerin ya da ynetsel uygulamalarn varl
durumunda i bavurma yollarnn tketilmesini aramamakta karar kl-
mtr (rnein, 5527/72 ve 5533/72 Donnelly ve Arkadalar Olay'na ili-
kin karar: Y.E.C.H.R., vol. 16, s. 262). Komisyona yaplan kiisel bavuru-
larn kabul edilebilirliinin bir hayli dk bulunduu gzlenmektedir.
Bu oran, 1985 yl sonu itibariyle, %4 civarndadr.

Herhangi bir bavurunun Komisyonca kabul edilebilir bulunmas du-

rumunda, olay incelemeye alnmaktadr (mad. 28/a). Bu erevede Ko-
misyon taraflarn ve temsilcilerinin yazl ve szl grlerini almakta ve
gerekirse yerinde soruturma dahil her trl aratrmay yapmaktadr.
Bunun sonunda, Komisyon nnde iki olaslk vardr: i) sorunun dosta
(muslihane) zm (amiable composition) iin taraflara hizmet sunmak;
ii) olaya ilikin saptamalarn ve grn bildiren bir rapor hazrlamak.
Eer olayn taraflar kabul ederse Komisyonun grevi dosta zc
(amiable compositeur) olarak soruna taraflarn kabul edecei bir zm
aramaktr (mad. 28/b). rnein, sve, Norve, Hollanda ve Fransa'nn
Trkiye'ye kar 1982'de yaptklar bavuru, taraflarn 7.12.1985 tarihli bir
anlamas ile dosta zme balanmtr. Bu giriim baarya ulat tak-
dirde Komisyon bir raporla d u r u m u ilgili devletlere, Bakanlar Komitesine
ve yaynlanmak zere Avrupa Konseyi Genel Sekreterliine iletmektedir
(mad. 30). Dosta zm giriimi baarszlkla sonulanrsa, Komisyon,
olaylar saptayan ve ze ilikin kendi grn ieren bir raporu ilgili
devletlere ve Bakanlar Komitesine sunmak zorundadr (mad. 31). Komis-
yon raporu balayc deildir.

Komisyon raporundan sonra bir bavurunun gelecei ay iinde iki

olasla yer verebilmektedir: i) ya bavuru Komisyon raporu ve ilgili
devletin savunmas ile birlikte Bakanlar Komitesinde incelenmeye aln-
makta; ii) ya da sorun Avrupa nsan Haklar Divan nnde bir dava ko-

192
nusu olmaktadr. Bir sorunun Divan nne gidebilmesi iin kendisine
kar bavurulacak devletin Divann yarg yetkisini nceden bir bildirim
ile tanm olmas gerekmektedir (mad. 46). Bugn Divann yetkisi 19 dev-
let tarafndan tannm bulunmaktadr. Trkiye Divann bu yetkisini tan-
m a y a n devletlerden biridir (teki, Malta). Divann yetkisi herhangi bir
koul konmadan tannabilecei gibi, Divann bu yetkisini tanyan devlet-
ler bakmndan karlkllk kouluyla ve belirli sreler iin de tanmabil-
mektedir (mad. 46/2). lgili devletin Divann yetkisini tanmas duru-
munda bir olayn Divana getirilmesi yalnzca ilgili taraf devletler ya da
Komisyon tarafndan olanakldr (mad. 44). Baka bir deyile, bir kiisel
bavurunun bile ilgili kii tarafndan Divan nne getirilmesi olana
yoktur. Divan, nne gelen davada olaylar, Komisyon raporu ile bal
olmadan, tekrardan inceledikten sonra kesin kararn vermektedir. Diva-
nn kararlar balaycdr (mad. 52-53). Divan kararnn uygulanmasn
Bakanlar Komitesi denetler (mad. 54). Eer, kendisine kar bavuruda
bulunulan devlet Divan'm yetkisini tanmamsa, o zaman sorunun yal-
nzca Bakanlar Komitesine gtrlebilme olana kalmaktadr. Bakanlar
Komitesi bu durumda Komisyon raporu ile birlikte ilgili devletin gr-
lerini de inceledikten sonra 2/3 ounlukla bir karar vermektedir (mad.
32/1). Komisyon raporu ile bal olmayan Komite insan haklarnn i-
nendii kansnda ise ilgili devletin almas gereken nlemleri saptayarak
belirli bir sre iinde bunlarn yerine getirilmesini istemektedir (mad.
32/2). Komite kararma uymayan devlete kar yine 2/3 ounlukla hangi
yaptrmlar uygulayacan kararlatrmaktadr (mad. 32/3). Yaptrm-
larn en olaan Komisyon raporunun yaynlanmasdr (mad. 32/3 in fine).
Ancak, Komitenin kimi zaman Komisyon raporunu kamuoyuna sunma-
dan, yalnzca Szleme taraf devletlerine ak olarak snrl yaynlama
yoluna gittii ara yollar da vardr. rnein, 6780/74 ve 6950/75 sayl
Kbrs-Trkiye Olaylar'na ilikin kararnda Bakanlar Komitesi, Komis-
yon raporunu Trkiye'nin Komiteye sunduu muhtra ile birlikte ve yal-
nzca Avrupa Konseyi ye devletlerine sunulmak zere yaynlama karar
almtr. nsan haklarn ineyen devletlere kar Bakanlar Komitesinin
uygulayaca en ar yaptrm ise, bir siyasal karar ile bu devletin Avrupa
Konseyi yeliinden karlmas olmaktadr. Bugne kadar bu t r bir
yaptrm Komite kararyla hi uygulanmamtr. Fakat, Yunanistan'da
1967'deki askeri darbeden sonra, bu devlete kar yaplan bavuru sonucu
anlan devletin Avrupa Konseyi'nden atlmas olaslklar ortaya kt
zaman Yunanistan'n kendiliinden Konsey'den ekildii grlmtr.

Amerikan ve Afrika nsan Haklar Szlemeleri

Amerikan nsan Haklar Szlemesi de byk lde Avrupa nsan
Haklar Szlemesinden esinlenmitir. Ancak kimi farklar da bulunmak-

193
tadr. En bata, Amerikan Szlemesinde gvence altna alman insan
haklar daha geni kapsaml olup, birtakm ekonomik toplumsal ve kl-
trel haklar da iermektedir (Sz., I. Blm, 3. Kesim). Ancak bu son t r
haklarla ilgili taraf devletlere dorudan ykmllk getirilmemekte, i
hukukta ve uluslararas ibirlii erevesinde olanaklar lsnde gerekli
nlemleri almalar ngrlmektedir (Sz., mad. 26). kinci olarak, Ameri-
kan Szlemesinde kiisel ve siyasal haklarla ilgili denetim mekanizmas
ile ekonomik, toplumsal ve kltrel haklara ilikin denetim mekanizmas
farkldr. Kiisel ve siyasal haklarla ilgili, Avrupa Szlemesindeki gibi,
bir Komisyon ve bir Divan kurulmutur. Komisyon ve Divan yedier ki-
iden olumaktadr. Ancak, Avrupa Szlemesinin tersine olarak, bu or-
ganlara bavuruda kiisel bavuru olaan yntem olup, taraf devletlerin
yetkisi altndaki btn herkese ak bulunurken, devletleraras bavuru
ancak bu yolu nceden kabul eden devletlere kar olanakldr. Komisyon
olaan bavuru organ olup, Divan yetkisini kabul eden devletlerle ilgili
davalara bakabilmektedir. Ekonomik, toplumsal ve kltrel haklar konu-
sunda denetim ise, yalnzca taraf devletlerin Komisyona rapor gndermesi
biiminde gereklemektedir (mad. 42). Amerikan nnsan Haklar Szle-
mesine 1980 ylnda 13 devlet taraf bulunmakta ve ABD Szleme dnda
kalmakta idi (Szleme ile ilgili geni bilgi iin bkz. J. Civelek, a.g.y.,
s. 360-370).

nsan ve Halklar Haklarna likin Afrika Szlemesine gelince (me-

tin iin bkz. I.L.M., 1982, s. 58-68. Trke evirisi iin bkz. . Kabolu ve
O. Dnmez, "Afrika nsan ve Halklar Haklar art", Dicle niversitesi
Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt 2, Say 3, s. 401-418). Burada da ncelikle
geleneksel kiisel ve siyasal haklar teyid edilmektedir (mad. 2-13). Daha
sonra, mlkiyet hakk, alma hakk, salk hakk, eitim hakk, aile kur-
ma hakk gibi artk yerlemi ekonomik ve toplumsal haklara yer veril-
mektedir (mad. 14-18). Haklarn ierii konusunda Szlemenin getirdii
yenilik, halklarn haklarna ilikin olarak ierdii hkmler olmaktadr.
Bylece, Szlemenin 19. maddesinde, b t n halklarn eit olduu ve hi-
bir eyin birinin tekinin sultas altna girmesini dorulayamayaca be-
lirtilmektedir. Szlemenin 20. maddesi ile halklarn kendi kaderlerini
kendilerinin saptamas ilkesi kabul edildikten sonra, 21. maddede halkla-
rn doal kaynaklar zerindeki haklar vurgulanmaktadr. Daha sonra da,
halklarn ekonomik, toplumsal ve kltrel gelime h a k l a n (mad. 22), ba-
r ve gvenlik haklar (mad. 23), gelimelerine yararl evre haklar (mad.
24) kabul edilmektedir. Ancak, Szleme kiilerin ailelerine, toplumlarna
ve devletlerine kar grevlerinin varln da bildirmektedir (mad. 27-29).

Afrika nsan H a k l a n Szlemesinde ngrlen haklarn gvence al-

tna alnmas amacyla onbir kiilik bir nsan ve Halklar H a k l a n Afrika

194
Komisyonu kurulmaktadr (mad. 30-44). Komisyon'un grevi zellikle in-
san haklarnn uygulanmasn salamak amacyla aratrmalar yapmak,
ilkeler koymak ya da szleme ilkelerini yorumlamak olarak belirtilmek-
tedir (mad. 45). Ancak, bir taraf devlet teki taraf devletin Szleme h-
kmlerini inedii grnde ise, bunu ilgili devlete, Afrika Birlii r-
gt genel sekreterine ve Komisyon bakanna bildirdikten ay sonra
iki devlet durumun dzeltilmesi konusunda anlamazlarsa, sorunu Komis-
yon'un incelemesine getirebilmektedir (mad. 47-48). Yine, anlama sre-
cine gerek grmeden, bir devletin teki devleti Komisyon'a ikayet etme
hakk vardr (mad. 49). Bu iki durumda Komisyon taraflarn yazl ve sz-
l grlerini aldktan sonra ikisi arasnda dosta zm bulamazsa, gr-
n Afrika Birlii rgt Devlet ve H k m e t Bakanlar Konferansna
bir rapor ile bildirmekle grevlidir (mad. 51-53). Bakanlar Konferansnn
bu alandaki yetkisi konusunda ise Szlemede ak bir h k m yoktur (Af-
rika Szlemesi ile ilgili olarak geni bilgi iin bkz. O. Dnmez, Afrika
nsan ve Halklar Haklan art, Diyarbakr, 1987, y. lisans tezi).

2. Uluslararas hukukta tzel kiiler

(legal persons; personnes morales; juristichen Personen)

Kaynaka:

Trke: Y. Altu, Yabanclarn Hukuk Durumu, stanbul 3. bas, 1968, s.

266-274; E. zsunay, Medeni Hukukumuzda Tzel Kiiler, stanbul, 1982
(5. bas), s. 1-44; H. Pazarc, "Uluslararas rgtlerin levleri", Prof. Dr.
A.. Esmer'e Armaan, Ankara, 1981, zellikle s. 255-258; A. elikel, Ya-
banclar Hukuku, stanbul, 4. bas, 1987, s. 25-29.
Yabanc dil: N g u y e n Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, s. 554-566; G. A n -
gelo, "Les soci6tes multinationales", R.C.A.D.I., 1968-III, s. 447-607; L. Ko-
pelmanas, "L'application du droit international a u x societs multinatio-
nales", R.C.A.D.I., 1976-11, s. 295-336; K.R. Simmonds, Legal problems of
multinational corporations, London, 1977; N.U., Les Societes multinationales
et le d e v e l o p p e m e n t mondial, N e w York, 1973; B. Stosic, Les organisations
internationales n o n g o u v e r n e m e n t a l e s et les N a t i o n s Unies, Geneve, 1964;
P. Ruegger, "L'Organisation de la Croix-Rouge sous ses aspects juridiques",
R.C.A.D.I., 1953-1, s. 377-479; M. Bennouna, Droit international du developp-
ment, Paris, 1983, s. 74-80; N.U., Les Societes transnationales d a n s le de-
v e l o p p e m e n t mondial. U n Reexamen, N e w York, 1978; A. Fatouros, "Le
projet international d u code de conduite sur les entreprises transnationales:
essai prliminaire d'evaluation", J.D.I., 1980, No. 1, s. 5-47; H. Pazarc,
Responsabilite internationale des Etats e n matiere contractuelle, Ankara,
1973; H. Pazarc, "Responsabilite internationale des Etats l'occasion des
contrats conclus entre Etats et personnes privees trangeres", R.G.D.I.P.,
1975, s. 354-421; P. Weil, "Problemes relatifs a u x contrats passs entre u n
Etat et u n particulier", R.C.A.D.I., 1969-III, s. 97-240; P. W e i l "Droit inter-
national et contrats d'Etat", M e l a n g e s offerts Paul Reuter, Paris, 1981,

195
 s. 549-582; J. Stoll, Vereinbarungen zwischen Staat ud auslandischem In-
vestor, Berlin, 1982.
Gerek kiilerin 19. yzyldan bu yana giderek uluslararas hukuk d-
zenlemelerinin konusunu oluturmasna karlk, uluslararas hukukun t-
zel kiilerin stats ve sorunlar konusunda dzenlemeler ngrmeye ba-
lamas ikinci Dnya Savandan bu yana rastlanan bir gelimedir. Ancak
bu gelimeler bugn iin son derece yetersiz olup, uygulanan uluslararas
hukukta aka belirginlemi kurallardan sz etme olana henz yoktur.
Uluslararas hukuk erevesinde ele alnan tzel kiilerin balcalar
ticaret ortaklklar ve hkmetler-d uluslararas rgtler olmaktadr.

A. Ticaret ortaklklar
(corporations; societes commerciales; Handelsgesellschfte)
Daha nce uyrukluk konusunun incelenmesi srasnda grld gibi,
faaliyetleri ne kadar uluslararas olursa olsun tzel kiilerin bir uyrukluu
bulunmas gerekmekte olup uluslararas hukuk bu konudaki yetkinin dev-
letlerin i hukukuna ait olduunu kabul etmektedir. Bu erevede de, ti-
caret ortaklklarnn gerek hukuksal statleri gerekse faaliyetleri, ilke ola-
rak, devletlerin ulusal hukuk dzenlemelerine bal bulunmaktadr. Bu-
nunla birlikte, ok-uluslu (multinational) ya da uluslar-tesi (transnatio-
nal) ticaret ortaklklar ad verilen uluslararas ortaklklarn ticari faali-
yetlerinin uluslararas dzeyde dzenlenmesi fiilen kanlmaz bir zorun-
luluk olarak ortaya kmaktadr.

Uluslararas nitelikli ticaret ortaklklaryla ilgili olarak uluslararas

dzeyde zm bulunmas gereken ilk hukuksal ana sorun, kimi ortaklk-
larn yabanc devletlerle yaptklar belirli nitelikteki szlemelere (muka-
velelere) ilikindir. Byk bir olaslkla ilk, fakat her haliyle en tannm
ilk rnei 1933'te Iran ile bir ingiliz ortakl Anglo-Iranian Oil Company
arasnda imzalanan petrol szlemesi olan birtakm szlemelerde yeralan
hkmlerde iki nemli yenilik ile karlalmaktadr. Bu yeniliklerin bi-
rincisi, ilgili taraflar arasnda szlemenin yorumuna ve uygulanmasna
ilikin uyumazlklar kt zaman, szleme hkmleri dnda uygulana-
cak hukuk kurallarnn (proper law ya da applicable law; droit applicable),
hukuk genel ilkeleri ve hatta uluslararas hukuk kurallar olacann n-
grlmesidir. Oysa, geleneksel uluslararas hukuka gre bu tr zel szle-
melerin, uluslararas zel hukukun yasalar atmas kurallar erevesinde
deerlendirilmesi gerekmekte olup, herhaliyle uyumazlkta bir devletin
ulusal hukukunun uygulanmas yoluna gidilmektedir. Nitekim, U.S.A.D.,
12.7.1929 tarihli Srp Borlar Davas'na ilikin kararnda aynen unu bil-
dirmektedir:

196
 "Uluslararas hukuk kiileri olarak devletler arasnda yaplm ol-
mayan her szlemenin dayana bir ulusal yasadr" (C.P.J.I.,
Serie A, No. 20/21, s. 41).
Bu tr szlemelerin getirdii ikinci yenilik, ilgili taraflar arasnda kan
szlemeye ilikin uyumazlklarn iki tarafn atamalar ile oluacak bir
uluslararas hakemlik organnca zme balanmasnn ngrlmesidir.
Oysa, bu konuda da geleneksel uluslararas hukuk kurallarna gre, yine
uluslararas zel hukukun yasalarn atmas kurallar erevesinde, bir
devletin ve genellikle szlemeye taraf devletin ulusal yarg organlarnn
yetkili olmas gerekmektedir. Bylece, anlan t r hkmleri ieren sz-
lemelerin "uluslararaslatrlm" (internationalised; internationalise) bir
nitelik kazandklar gzlenmektedir.
"Uluslararaslatrlm" szlemelere ilikin olarak uluslararas hu-
kukun zme kavuturmas gereken ilk sorun, uyumazlk durumunda
bunlara uluslararas hukuk kurallarnn uygulanp uygulanamyaca ko-
nusunda ortaya kmaktadr. Bu soruna ilikin olarak reti blnm
durumdadr. Geleneksel gre gre, bu t r szlemelerin durumunda da
ilgili devletin i hukuk kurallarnn uygulanmas gerekmektedir (rnein,
M. Whiteman, Damages in international law, Washington, 1937, vol. 3, s.
1555).. Buna karlk, bir gurup yazar anlan szlemelerde uluslararas hu-
kukun uygulanmasnn yerinde olacan ileri srmektedir (rnein, P.
Weil, "Problemes relatifs aux contrats passes entre un Etat et un parti-
culier", R.C.A.D.I., 1969-III, s. 141-147). Bir nc gr taraftarlar ise,,
zellikle uluslararas hukukun devletleraras ilikileri dzenlemek iin
oluturulduu zerinde durarak, bu t r ara durumlar dzenlemek zere
uygulamada giderek oluan, ulusal hukuk ile uluslararas hukuk aras, bir
nc tr hukuk dzeninin uygulanmas gerektiini ileri srmektedir
(rnein, H. Pazarc, "Responsabilite internationale des Etats l'occasion
des contrats conclus entre Etats et personnes privees etrangeres", R.G.D.I.P.,
1975, s. 374-398). Uluslararas hakemlik kararlarnn incelenmesi ise, bu
konuda uygulanan hukukun kesin bir tutum aldn gstermekten uzak
bulunmaktadr.
"Uluslararaslatrlm" szlemelerle ilgili bir baka hukuksal sorun,
bu szlemeler nedeniyle devletlerin sorumluluuna ilikin olarak ortaya
kmaktadr. Bu konudaki durumu zetlersek, aka bir ulusal hukuk-d
hukuk kurallarnn (rnein, uluslararas hukuk ya da nc bir hukuk
dzeni) uygulanmasn ngren szlemelerde, ilgili devletin uluslararas
sorumluluunun szleme hkmleri bata olmak zere anlan hukuk d-
zeni kurallarna gre deerlendirilmesi gerekmektedir. Bu t r h k m ier-
meyen szlemelerle ilgili olarak ise, devletin sorumluluu, ilke olarak, il-
gili devletin i hukuk kurallarna gre deerlendirildikten sonra, eer

197
uluslararas hukuk asndan zarar gren tarafn tatmin olmas salana-
mamsa o zaman, ikinci aamada, ilgili devletin uluslararas sorumluluu
sz konusu edilebilecektir (geni bilgi iin bkz. H. Pazarc, Responsabilite
internationale des Etats en matiere contractuelle, Ankara, 1973, s. 80-131).

"Uluslararaslatrlm" szlemelerle ilgili ortaya kan nc hu-

kuk sorunu, bu erevede doan uyumazlklarda izlenecek hakemlik usu-
l ve hakemlik organnn kurulmas ve yetkilerine ilikindir. Bu soruna
ilerideki kitapta uyumazlklarn bar zm konusunda deinilecek-
tir.
Uluslararas nitelikteki ticaret ortaklklar ile ilgili olarak uluslararas
dzeyde zm bulunmas gereken ikinci hukuksal ana sorun, bu ortak-
lklarn faaliyetlerinde devletlere kar yerine getirmek zorunda olduklar
ykmllklerine ilikindir. Genellikle kabul edilen bir tanma gre mer-
kezi belirli bir devlet lkesinde bulunan, fakat faaliyetlerini birok ya-
banc lkede ubeleri ya da bal ortaklklar araclyla srdren ortak-
lklar biiminde belirtilen ok-uluslu ortaklklar, hukuksal adan birka
uyruklua sahip bulunmaktadr. Bu erevede, ana ortakln hukuksal
stats merkezinin bulunduu lke devletinin uyrukluuna ve yasalarna
bal iken, ubelerin ya da bal ortaklklarn hukuksal statleri konuk
eden devletin yasalarna bal bulunmaktadr. Oysa, ana ortaklk ile u-
beleri ve bal ortaklklar arasndaki organik balar, ekonomik adan,
konuk eden devletin mevzuatn eitli yollardan inemeye olanak tanr
niteliktedir. Nitekim, ana ortaklk ile bal ortaklklarn aralarnda uygu-
layacaklar deiik fiyat politikalar ve mallarn ve hizmetlerin aktarm
araclyla konuk eden devletlerde daha az kazan gstermek ve dolay-
syla daha az vergi vermek olana teknik olarak vardr. Ancak, ok-uluslu
ortaklarn ekonomik ve mali oyunlar kadar nemli bir baka etkileri de,
bal ortaklklarn, konuk eden devletteki siyasal entrikalarda aldklar
rollerine bal olarak ortaya kmaktadr. rnein, ili'de Ailende hk-
metinin bir askeri darbe ile devrilmesinde ITT ortaklnn byk pay
olduu bildirilmektedir (bkz. M. Bennouna, a.g.y., s. 76). ok-uluslu or-
taklklarn, gerek ekonomik gerekse siyasal, bu trden faaliyetlerini nle-
mek ve denetleyebilmek amacyla uluslararas dzeyde birtakm dzen-
lemelerin gerekletirilmesi yoluna gidilmitir. Bu amala B.M. Ekonomik
ve Sosyal Konseyi, 1972 ylnda, tannm uzmanlardan bir gurup olutu-
r a r a k ok-uluslu ortaklklarn devletlerin kalknmalarnda oynad rol
incelemesi grevini vermitir. Ayn Konsey, daha sonra, 1974'te Uluslar-
tesi Ortaklklar Komisyonunu ve Uluslar-tesi Ortaklklar Konusunda n-
celeme ve Aratrma Merkezini kurmutur. Anlan Komisyon ilgili Mer-
kezin de yardmyla, 1976'dan bu yana Uluslar-tesi Ortaklklar in Dav-
ran Yasas (Code of Conduct on Transnational Corporations; Code de

198
conduite relatif aux societes transnationales) ad verilen bir uluslararas
dzenlemenin almalar iine girmitir. Halen birok sorunu zme
balam bulunan bir Davran Yasas Tasla 1986 yaz iinde geici ola-
rak B.M. Ekonomik ve Sosyal Konseyi tarafndan kabul edilmitir. Bu-
nunla birlikte, daha birok konu zerinde tartmalar srmektedir (kabul
edilen metin ve zerinde tartlan hkmleri ieren metin iin bkz. U.N.,
The United Nations Code of Conduct on Transnational Corporations, New
York, 1986, s. 28-59). Anlan Yasa Tasla ok-uluslu ortaklklarn konuk
eden devletlerin yasalarna, ekonomik ve toplumsal amalarna, insan hak-
larna sayg gstermelerini, ulusal siyasal olaylara ve uluslararas iliki-
lerine karmamalarn, ekonomik ve mali yasalarn inememelerini, ka-
muoyuna faaliyetleri ile ilgili belirli bilgiler vermelerini ngrmektedir.
Sz konusu Yasa her ne kadar henz kabul edilmemi bulunmakta ise de
uluslararas hukukta yeni bir srecin balangcn oluturmaktadr.

B. Hkmetler-d uluslararas rgtler

(International non-governmental organizations; organisations in-
ternationales non-gouvernementales; internationale nichtstaatliche
Organisationen)
Varlklar devletlerden de nceye varmakla birlikte, kinci Dnya
Savandan bu yana artan bir neme sahip olan hkmetler-d uluslar-
aras rgtler genellikle bir devletin snrlarn aan uluslararas dernek-
lerdir. Bu rgtlerin ok eitli alanlarda faaliyetlerde bulur ^uklar gz-
lenmektedir: i) spor (rnein, Uluslararas Futbol Federasyonu F.I.F.A.);
ii) bilim (rnein, Uluslararas Hukuk Enstits: I.D.I.); iii) se' dikal hak-
larn korunmas (rnein, Uluslararas H r Sendikalar Birlii); iv) insan
haklarnn korunmas (rnein, Amnesty International); v) basn (rne-
in, Uluslararas Basn Birlii: U.P.I.); vi) siyasal partiler (rnein, Sos-
yalist Enternasyonal); vii) televizyon (rnein, Avrupa Televizyon Birli-
i); viii) insancl yardmlama (rnein, Kzl-Ha Uluslararas Komitesi:
C.I.C.R.); vb...
Hkmetler-d uluslararas rgtlerin bal olaca hukuksal rejim
konusunda bugn henz genel bir uluslararas dzenleme yoktur. Dolay-
syla herbir devlet bu t r rgtlerin lkesinde bal olaca rejimi kendi
ulusal yasalar ile dzenlemektedir. Bu nedenle, anlan rgtlerin hukuk-
sal rejimi bir i hukuk konusunu oluturup, uygulanan uluslararas huku-
kun ilke olarak dnda kalmaktadr. Bununla birlikte, uluslararas huku-
kun giderek bu t r rgtlerle ilgilenmesi gerei ortaya kmaktadr. Zira,
bugn birtakm hkmetler-aras uluslararas rgtlerin artan bir biim-
de sz konusu hkmetler-d rgtlere danma gereksinimi duyduklar
ve belirli llerde onlar almalarna kattklar gzlenmektedir. Nite-

199
kim, B.M. Andlamasnn 71. maddesi, Ekonomik ve Sosyal Konseyin yet-
kisine giren konularda bu t r rgtlere danabileceini ve b u amala ge-
rekli nlemleri alabileceini ngrmektedir. Baka uluslararas rgtlerin
kurucu andlamalar da benzer hkmler iermektedir (rnein: Dnya
Salk rgt And., mad. 71; UNESCO And., mad. XI). Bu durumda il-
gili uluslararas rgtler danmada bulunabilecekleri hkmetler-d
uluslararas rgtlerin sahip olmalar gereken nitelikleri saptama yoluna
gitmektedir. rnein, B.M. Ekonomik ve Sosyal Konseyi, 1967 tarihli 1296
(XLIX) sayl karar ile, bu tr rgtleri snfa ayrmaktadr. Birinci
gurupta yer alan rgtler, ilgili bulunduklar konuda Ekonomik ve Sos-
yal Konseyin gndemine alnmasn istedikleri sorunlar nerme ve tem-
silcilerinin Konsey almalarna sz hakk ile gzlemci statsnde ka-
tlma haklarna sahip klnmtr. kinci gurupta yer alan rgtler, ko-
nu nerme yetkisine sahip olmadan sz hakk bulunan gzlemci statsn-
den yararlanabileceklerdir. nc gurup ise, "Listeye kaytl rgtler"
durumunda bulunup, zaman zaman kendilerinden gr istenen hkmet-
ler-d uluslararas rgtlerdir.
Btn bu hkmetler-d uluslararas rgtlerin iinde bir tanesi ok
nemli ve zel bir konuma sahip bulunmaktadr: Kzl-Ha Uluslararas
Komitesi. svire'de 1863'te kurulan bu rgt byk lde 1928'de bu-
gnk statsn kazanmtr (Anlan Statnn 1952'de deiiklie ura-
m metni iin bkz. Manuel de la Croix-Rouge Internationale, Geneve,
lOeme ed., 1953, s. 321-328). Kzl-Ha Uluslararas Komitesi, yesi bulu-
nan ulusal Kzl-Ha ve Kzlay rgtlerinden olumaktadr. Grevi, afet
durumunda yardm dnda zellikle uluslararas savalarda yarallara, has-
talara ve tutsaklara yardmc olmak olan rgtn yetki ve sorumlulukla-
rna, IV. Kitabmzda, insancl hukukun incelenmesi srasnda deineceiz.

200
 BENC BLM :

Uluslararas Hukukun Mekansal Kurallar

Uluslararas hukuk kurallarnn mekan asndan deerlendirilmesi

gerektii zaman, geleneksel olarak, kara, deniz ve havaya ilikin kurallar
akla gelmektedir. Ancak, 50'li yllarn sonundan bu yana insanolunun
uzaya varmas ile, 60'l yllar ile uzay da uluslararas hukukun ilgi alan
iine girmi bulunmaktadr. Nihayet, 70'li ve zellikle 80'li yllarda dnya
ve evrenin evre dzeninin korunmasna ilikin gereksinimler uluslararas
dzeyde de bir uluslararas evre hukuku oluumuna yer vermi bulun-
maktadr. Btn bu eleri srasyla ele alacaz.

201
 Birinci B a l k :
KARA LKESNE LKN ULUSLARARASI HUKUK KURALLARI

Bugn yeryzne bakld zaman kara paralarnn aa-yukar t-

m n n bir devlet tarafndan sahiplenildii grlmektedir. Dolaysyla bu-
gnk dnyamzda, tartmal olan kutup blgeleri dnda, bir devlete
ait olmayan kara paras yoktur. Ancak bu belirli bir kara paras ze-
rinde birden ok devletin egemenlik iddiasnda bulunmad anlamna da
gelmemektedir. Zira, kimi kara lkeleri ve onlara bal deniz ve hava
lkeleri zerinde kart egemenlik iddialarna rastlanmaktadr. Bu veriler
karsnda uluslararas hukukta bir zme balanmas gereken birinci
sorun, deniz ve hava lkelerinin de kara lkesine ball gz nnde
tutulursa, bir devletin hangi koullara uygun olarak kara lkesine sahip
olacana ilikin kurallarn saptanmas olmaktadr. Buna, uluslararas hu-
kukta ksaca lke kazanlmas ya da lke edinimi ad verilmektedir. Bir
devletin kara lkesi zerinde egemenlii belirlendikten sonra, ikinci so-
run, devletin bu egemenliinin mekansal boyutlarnn belirlenmesi olmak-
tadr. Dolaysyla, devletin kara lkesinin uluslararas snrlar sz konusu
olmaktadr. Fakat, bir devletin snrlar belirlendikten sonra bile, bu dev-
letin kara lkesi zerinde yer almakla birlikte, kullanm rejimleri ulus-
lararas hukuk kurallar ile dzenlenmek gereksinimi duyulan birtakm
corafi eler bulunmaktadr. Bunlar, birden ok devlet lkesinden geen
ya da onlar ayran akarsular ve gller ile uluslararas ulam amacyla
kullanlan kanallardr. Btn bu eler srasyla ele alnacaktr.

I. LKE KAZANILMASI
(acquisition of territory; acquisition du territoire; Gebietserweb)

Kaynaka:

Trke: S.L. Meray, Cilt I, s. 505-528; E.F. elik, 1987, Kitap II, s. 16-25;
S. Toluner, s. 5-21.
Yabanc dil: R.Y. Jennings, The acquisition of territory in international
law, Manchester, 1963; J. Crawford, "The criteria for Statehood in inter-
national law", B.Y.I.L., 1976-1977, s. 93-182; J. Crawford, The creation of

202
 States in international law, Oxford, 1979; A.L.W. Munkman, "Adjudication
and adjustment; international judicial decision and the settlement of
territorial and boundary disputes", B.Y.I.L., 1972-1973, s. 1-116; A. Decencire-
Ferrandiere, "Essai historique et critique sur l'occupation comme mode
d'acquerir les territoires en droit international", R.D.I.L.C., 1937, s. 362-390
ve 624-663; W. Mouton, "The international regime of the polar regions",
R.C.A.D.I., 1962-III, s. 175-285; D. Johnson, "Acquisitive prescription in in-
ternational law", B.Y.I.L., 1950, s. 332 vd.; R. Pinto, "La prescription en
droit international public", R.C.A.D.I., 1955-1, s. 390-452; K. Krishna Rao,
"Title to territory", I.J.I.L., 1962, s. 200-210; A. v a n der Essen, "Les regions
arctiques et antarctiques", in R.J. Dupuy et D. Vignes, Trait, s. 461-496.

Devletlerin bir lke parasnn sahibi olmalar iki durumda ortaya

kmaktadr: i) bir yeni devlet doduu zaman; ii) varolan bir devlet l-
kesine yeni bir lke paras katt zaman.

1. Devletin douu ile bir lkeye sahip olmas

Bir yeni devlet doduu zaman bir lkeye sahip olmas yzylmza
gelene dek yalnzca siyasal ve toplumsal bir olay olarak deerlendirilmi
ve hukuksal dayana zerinde herkese kabul edilen geerli bir gr
oluturulamamtr. Ancak, B.M. dnemi ile yeni doan kimi devletlerin
lkeleri zerindeki egemenlik haklarnn dayanann uluslararas hukuk
asndan da kabul edildii grlmee balanmtr. Bu yeni devletler, s-
mrgelikten kurtulan eski smrge devletler olup, onlarn belirli bir l-
keye sahip olmalarnn hukuksal dayana self-determination ilkesi olarak
kabul edilmektedir (bu ilke ve geerlilik koullar konusunda bkz. Supra).
Buna karlk, bugn de gerek eskiden gnmze kadar varlklarn sr-
dren eski devletlerin, gerekse varolan bir devletten ayrlma (secession;
secession; Herauslsung) yoluyla bamszln kazanan yeni devletlerin
sahip olduklar lkelerinin hukuksal dayana konusunda bir gr bir-
lii yoktur. Hatta, smrge rejimi altnda bulunmayan ve varolan bir dev-
letin lkesini oluturan bir lke paras zerinde ayrlma yoluyla bir yeni
devlet kurulmas olgusu bugnk uygulanan hukukta kabul edilen bir
devletin lkesinin btnl ilkesi erevesinde (bu ilkeyle ilgili olarak
bkz. Supra) hukuksal adan reddedilmekte ya da dayanaktan yoksun
olarak deerlendirilmektedir (rnein bkz. Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier
et A. Pellet, s. 430-431). Bununla birlikte, gerek eski devletler iin, gerek
ayrlma yoluyla doan yeni devletler iin, lkeleri zerindeki haklarnn
dayanann bu lke zerinde gerekletirdikleri fiili egemenlikleri oldu-
u sylenebilir. Nitekim, uygulanan uluslararas hukuk anlan dayana
dorulayan birok veriyi iermektedir. En bata, uluslararas hukuk ta-
nma kavram araclyla bir lke zerinde fiili egemenliini kurmu
gerek eski gerekse yeni devletlerin lkelerinin sahipliini nc devlet-

203
lerin hukuksal olarak da kabul etmesine olanak vermektedir. Baka bir
deyile, uluslararas hukuk asndan, hi olmazsa tanyan devlet bakmn-
dan, tannan devletin lkesi zerinde egemenliinin merluu da kabul
edilmi olmaktadr, ikinci olarak ise, birok uluslararas yarg ve hakem-
lik kararnn bir lkenin sahiplii konusunu deerlendirirken fiili ege-
menlik uygulamalarn temel dayanak olarak kabul etmesi nedeniyle, bir
devletin douu ile sahip olduu lke topraklarnn hukuksal dayanann
da bu lke zerindeki fiili egemenlii olduunu kabul etmek manta uy-
gun bulunmaktadr. Uluslararas itihad bu adan deerlendirirsek, r-
nein, U.A.D., Bat Sahara sorununa ilikin olarak verdii 16.10.1975 ta-
rihli danma grnde, Fas'n Bat Sahara zerindeki egemenlik iddia-
snn geerli saylabilmesi iin bu devletin anlan topraklarda "fiili ve
mnhasr bir devlet faaliyeti" yrtmesi gerektiini bildirmektedir (CIJ.,
Recueil, 1975, s. 49). Yine, U.A.D., Geit Hakk Davas'na ilikin 12.4.1960
tarihli kararnda, belirli bir lke zerinde ngiltere'nin Portekiz'in mn-
hasr ve tam yetkilerini kullanmasna itiraz etmemesini ve Portekiz'in bu
durumu srdrmesini, Portekiz'in ilgili lke zerindeki egemenliinin hu-
kuksal dayana olarak deerlendirmitir (C.I.J., Recueil, 1960, s. 38-39).
Nihayet, A.B.D. ile Hollanda arasndaki Palmas Adas Davas'na ilikin
4.4.1928 tarihli kararnda, tek hakem Max Huber fiili egemenlik kullan-
mnn bir lke kazanlmasnda mer bir dayanak oluturabilmesi iin
uyumazlk annda da bu durumun srmesi gerektiini bildirmek suretiyle,
fiili egemenlik ilkesinin bir lkeye sahip olmadaki nemini vurgulamak-
tadr (bkz. R.S.A., vol. II, s. 839). Geri yukarda belirtilen her karar
da sahipsiz lkeler (res nullius) denilen lkelere ilikindir. Ancak, kime
ait olduklar tartld srada bu lkelere ilikin durum deerlendirmesi
yaplrken, lke zerinde belirli bir sreden beri fiili egemenlik kullan-
mnn temel alnmas olgusu, zerinde bir devlet kurulan ve teki dev-
letlerin bir blmnce de tannan devletlerin sahip olduklar lkeler ba-
kmndan daha byk bir geerlilik kazandrr niteliktedir.

2.Varolan bir devletin lke kazanmas

Bir devlet yukardaki akladmz gerekelerle bir kara lkesine sa-

hip olduktan sonra, ok deiik olaylarn sonucunda, bu ana lkesine yeni
lke paralar ekleyebilecei gibi, lkesinin bir blmn baka devletler
lehine kaybetmek durumunda da kalabilmektedir. Uluslararas hukukta
bu sorunlar genellikle lke kazanlmas ve yitirilmesi ad altnda, iki ynl
olarak ele alnmaktadr. Ancak bir sahipsiz lkenin kazanlmas durumu
dnda sorun zde birdir. Bir devlet lke yitirdiinde bir teki lke ka-
zanmaktadr. Dolaysyla biz burada konuyu lke kazanlmas biiminde
ele alp, gerektiinde lke yitiren devlet asdan uluslararas hukukun

204
kurallarna da deineceiz. Fakat burada bir lke parasnn el deitir-
mesi ya da bir lke paras zerinde yeni devletlerin domas olayna
bal olarak ortaya kan ve lke zerinde eski ile yeni devletin duru-
m u n u inceleyen ardl (halef) olma sorununa deinilmeyecek, yalnzca l-
ke kazanlmas yollarnn hukuksal geerlilii ele alnacaktr. Ardl olma
konusu III. Kitabmz iinde yer alacaktr.
Devletlerin lke kazanmas olayn iki deiik duruma gre deer-
lendirmek olana vardr: i) bir sahipsiz lkenin bir devlet lkesine katl-
mas; ii) bir devlet lkesinden baka bir devletin lehine lke kazanlmas.

A. Sahipsiz lkelerin kazanlmas

Sahipsiz lke (terra nullius) kavram, hibir devletin egemenlii al-
tnda olmayan bir lkeyi belirtmektedir. Bu kavram ile asl kastedilen
zerinde hibir topluluun yaamad lke olmakla birlikte, Avrupal
devletlerin smrgeci karlarna ve anlaylarna bal olarak, tarihte
Avrupa uygarlna bal olmayan topluluklarn yerletii birok lkenin
de sahipsiz lke kavram iinde deerlendirildii gzlenmektedir. Bu t r
yerli topluluklarn zerinde yaad lkelerin "sahipsiz lke" kabul edil-
mesinde Avrupal devletlerin bavurduu uluslararas hukuk lt sz
konusu lkenin bir devletin egemenlii altnda bulunmamas olmutur.
Ancak, U.A.D.'nin Bat Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma g-
rnde de kabul ettii gibi, ne kadar ilkel olursa olsunlar insan topluluk-
larnn birou asgari bir siyasal ve toplumsal rgtlenmeye sahip bulun-
maktadr (C.I.J., Recueil, 1975, s. 38-39). Bu durumda anlan lkeler ze-
rindeki yerel topluluklarn rgtlenmesinin bir devlet rgtlenmesi dze-
yinde olup olmadnn deerlendirilmesi gemite Avrupal devletlerin
karlarna dayanan sbjektif grler erevesinde yapldndan, Avru-
pa tipi bir rgtlenme modeline sahip bulunmayan birtakm belirli d-
zeydeki uygarlklara sahip yerel topluluklarn yaad lkelerin de "sa-
hipsiz lke" olarak kabul edildii birok rnee rastlanmaktadr (Gney
Amerika'daki nkalarm ve Orta Amerika ile Meksika'daki Azteklerin l-
keleri gibi). Bununla birlikte bugn uygulanan uluslararas hukukta ge-
erli olan gre gre siyasal ve toplumsal bir rgte sahip olan lkelerin
sahipsiz lke olarak kabul edilemiyecekleridir (bkz. Bat Sahara konusun-
da U.A.D.'nin danma gr, C.I.J., Recueil, 1975, s. 38-39).
Sahipsiz lkelerin kazanlmas konusunda uluslararas hukukun, Av-
rupal devletlerin anlaylarna bal olarak, bir evrim geirdii gzlen-
mektedir. Keifler ile "sahipsiz lkelerin kazanlmas" konusundaki ilk
uygulama, kefedilen lkelerin papalarn buyruklar ile ilgili devletler
arasnda paylatrlmas olmutur. Papann 15. yzyldaki devletler-st
statsne bal olarak kefedilen lkeleri paylatrmasna ilikin en nemli

205
rnek, VI. Alexandre'n 4.5.1493 tarihli Inter Coetera adl buyruu ile, ye-
ni kefedilen lkeleri ispanya ve Portekiz arasnda paylatrmasdr. An-
cak, dinde reform hareketi ile otoritesi zayflayan Papann bu yetkisinin
yerini 16. yzyldan 19. yzyla kadar keif (discovery; decouverte) kural
almtr. Bylece bir sahipsiz lkeyi ilk bulan ve bunu genellikle devleti-
nin bayran dikmek suretiyle kantlayan kiilerin hizmetinde bulunduk-
lar devletlerin sz konusu lkeyi kazandklar kabul edilmeye balanm-
tr. Fakat, keif kuralnn da birok olgunun saptanmasnda kukulara yer
brakmas yannda, fiili bir ynetim ile desteklenmemesi durumunda bir
lkeye sahip olunmas iin yetersiz bulunduu ve 19. yzyldan sonra igal
(occupation; okkupation) kuralnn yerletii grlmektedir. Bugn ar-
tk uygulanan uluslararas hukukta bir sahipsiz lkenin kazanlmas iin
kabul edilen temel kural, fiili igal kural olmaktadr. Fakat, uygulanan
uluslararas hukuk bugn ayrca bitiiklik (contiguity; contiguite; Konti-
guitt) kural erevesinde de bir sahipsiz lkenin kazanlabileceini ka-
bul etmektedir.
, igal kuralna uygun olarak bir sahipsiz lkenin kazanlmas iin iki
koulun yerine gelmesi gerekmektedir: i) egemenlii altna almak niyet
ve iradesinin varl (animus occupandi); ii) bu egemenliin lke zerinde
bizzat kullanlmas (corpus occupandi) (rnein bkz. U.S.A.D.'nin Dou
Grnland'n Hukuksal Stats Davas'na ilikin 5.4.1933 tarihli karar:
C.P.J.I., Serie A/B, no. 53, s. 45-46). Birinci koul, bir lke zerinde ona
sahip olma niyeti olmadan da faaliyetlerde bulunma durumlarn (rne-
in, aratrma yapma) gz nnde tutmakta ve bu durumlarn bir igal
eylemi olarak deerlendirilemiyeceini vurgulamaktadr, ikinci koul ise,
anlan lke zerinde ilgili devletin egemenliini gerekten kullanp kul-
lanmadna ilikindir. Uygulanan uluslararas hukuka gre igal etkin
(effective) olmak zorundadr. Bu zorunluluk hem devletleraras uygula-
mada (rnein 26.2.1885 tarihli Berlin Szlemesi) hem de aada gre-
ceimiz uluslararas itihat kararlarnda kabul edilmektedir. Ancak, iga-
lin etkinlii sz konusu lkelerin durumlarna bal olarak deiiklikler
gsterebilecektir. Bylece, lkeye girme ve yerleme koullarnn elverili
olduu yerlerde etkin igal, devlet grev ve yetkilerinin genel olarak
kullanlmas ile gereklemi saylmaktadr (rnein, U A.D.'nin Minquires
ve Ecrehous Davas'na ilikin 17.11.1953 tarihli karar: C.I.J., Recueil, 1953,
s. 47). Buna karlk, lkeye girme ve yerleme koullar zor olan ya da
pek barnlmayan yerlerde, devletin egemen yetki kullanmnn ok say-
da ve tam olmas aranmamaktadr (rnein: U.S.A.D.'nin Dou Grn-
land'n Hukuksal Stats Davas'na ilikin 5.4.1933 tarihli karar, C.P.J.I.,
Serie A/B, no. 53, s. 46; Fransa ile Meksika arasndaki Clipperton Adas
Davas'na ilikin 28.1.1931 tarihli hakemlik karar R.S.A., vol. II, s. 1105).
Bu durumda girii ve yerleimi zor lkelerde az sayda egemen yetki kul-

206
lamm gerekletirilmesine ramen lke zerinde kart iddialarn bulun-
mamas igalin etkinliinin kant olarak deerlendirilmektedir (Bat Sa-
hara, C.I.J., Recueil, 1975, s. 43). Ayrca, igal kuralnn geerli olabilmesi
iin egemenlik yetkilerinin sz konusu lkede kullanmnda mnhasr
(exclusive) olmas gerekmektedir (rnein, UA.D.'nin Bat Sahara konu-
sundaki 16.10.1975 tarihli danma gr: C.I.J., Recueil, 1975, s. 49). Ni-
hayet, igal kuralnn geerli olabilmesi iin igalin srekli olmas ve zel-
likle uyumazln karara balanma aamasnda srmekte bulunmas ge-
rekli grnmektedir (rnein, Palmas Adas Davas'na ilikin 4.4.1928 ta-
rihli hakemlik karar; R.S.A., vol. II, s. 839).
Uygulanan uluslararas hukukta sahipsiz lkelerin kazanlmasnda hu-
kuksal dayanak oluturduu kabul edilen bir baka kural olan bitiiklik
kuralna gelince, bir btn oluturan paralardan ana lke bir devlete
aitse, aksine bir kant olmadka, tekilerinin de ana lkenin statsne
bal olaca dncesinden kaynaklanmaktadr. Anlan kuraln, U.A.D.'nin
Minquiers ve Ecrehous Davas'na ilikin 17.11.1953 tarihli kararnda, Man
Adalarnn bir parasn oluturan Ecrehous gurubu adalarnn da Man
adalarna sahip olan ngiltere'ye ait olaca yolundaki gr ile kabul
edildii grlmektedir (C.I.J., Recueil, 1953, s. 55 ve 67). Yine, Divan Bat
Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma grnde corafi btn-
lk ya da bitiiklik kuraln ilke olarak reddetmemektedir (C.I.J., Recueil,
1975, s. 43). Ancak, her iki kararda da bu hukuksal dayanan teki ve-
rilerle de teyid edilmesi gerektii vurgulanmaktadr.

Bugn uygulamada bitiiklik kuralna dayanarak hak iddia edilen iki

t r sahipsiz lke ile karlalmaktadr. Birinci t r lkeler doal olaylar
sonucu ortaya kan birtakm kk lke paralardr. Bir devletin kara-
sularnda bir adann olumas, bir akarsu aznda bir alvyon adasnn or-
taya kmas gibi durumlarda bu yeni oluumlarn bitiik lke devletinin
lkesine katlaca genellikle kabul edilmektedir. Bitiiklik kuralna daya-
narak sahip olunmaya alan ikinci tr sahipsiz lkeler ise tam olarak
kara lkesi saylamyacak olan kutup blgeleri olmaktadr. Daha ok bu-
zullarla kapl deniz sular ve az sayda kara parasndan oluan Kuzey
Kutbu (Arctic; Arctique; Arktis) ile ilgili olarak, Sovyetler Birlii ve bir
lde de Kanada'nm ileri srd "sektr kuram" bu gre dayanmak-
tadr. Anlan kurama gre, 66 derece 33 dakikalk enlemlerin kuzeyinde
kalan K u t u p dairesi iinde lkesi bulunan her devlet, lkesinin bu par-
asnn en dou ve bat ularndan Kutup noktasna kadar uzanan boy-
lamlar arasndaki btn alana sahiptir. Ancak, sektr kuramna bal ege-
menlik iddialar genel bir kabul grmedii gibi kimi Kuzey K u t b u dev-
letlerince de (rnein, Danimarka, Norve) reddedilmektedir (bkz. A.
van der Essen, "Les regions arctiques et antarctiques", R.J. Dupuy et D.

207
Vignes, Traite, s. 471-474). Byk bir blm buzullarla kapl kara lke-
sinden oluan Gney Kutbu (Antartic; Antartique; Antarktis) ise, bugn
buraya yakn bulunan Arjantin ve Brezilya gibi devletler tarafndan bi-
tiiklik kural erevesinde birtakm hak iddialarnn konusunu olutur-
maktadr. Ancak, bugn bu Kutbun rejimi 1.12.1959 tarihli bir andlama
ile dzenlenmi bulunup, sz konusu iddialar geici olarak dondurulmu
bulunmaktadr (And., mad. 4). Anlan andlama ile Gney Kutbu taraf
devletlerin bar amal ve zellikle bilimsel faaliyetlerine ak bulun-
makta olup, bu devletlere birbirlerini denetleme olana veren 30 yl s-
reli geici bir rejime bal bulunmaktadr (Andlama metni iin bkz. U.N.
Treaty Series, 1961, vol. 402, No. 5778, s. 73-85).

B. Bir devlet lkesinden tekine lke aktarlmas

Tarih iinde bir devletten tekine lke aktarlmas olaylarnn ok
deiik yollarla gerekletii gzlenmektedir .Bu yollarn bir ksm bugn
de uluslararas hukuk asndan geerliliklerini korurken, bir ksm bu-
gnk uygulanan uluslararas hukuka aykr dmektedir. Bu konuda ba-
vurulan balca yollar, taraflarn iradelerini bildirme biimlerine gre s-
nflandrrsak, uygulamada deiik ynteme rastlanmaktadr: i) and-
lama yoluyla lke kazanlmas; ii) tek-tarafl ilemler araclyla lke
kazanlmas; iii) uluslararas yarg ve hakemlik ya da rgt organlar ka-
rar ile lke kazanlmas. Bu yntemler srasyla ele alnacaktr.

a. Andlama yoluyla lke kazanlmas: devir

(cession; Zession)
Devir, bir devletin lkesinin bir blm zerindeki haklarndan bir
baka devlet lehine andlama araclyla vazgemesi olayna verilen ad-
dr. Dolaysyla, devir ilemi, bir lkenin hi kimse lehine olmayan tek-
tarafl terk ilemi ile, baka bir uluslararas stat altna koyulmas ama-
cyla tek-tarafl ilemler ya da andlamalar araclyla, bir lkeden salt
vazgeme ileminden farkldr. Terk ileminde terk edilen lke paras
sahipsiz lke stats kazanrken, basit vazgeme ileminde ilgili lkenin
belirli bir uluslararas rejim altna sokulduu grlmektedir (rnein, ve-
sayet rejimi).
Devir ileminin tam olarak gereklemesi iki enin bir araya gel-
mesini gerektirmektedir: i) bir devir andlamasnn yaplmas; ii) ilgili
lkenin fiilen teki devletin egemenliine girmesi. Anlan iki eden bi-
rinin noksan olmas durumunda, hangisine stnlk tannmas gerektii
konusunda yazarlarn blnd grlmektedir. Kimi yazarlarn lkenin
fiilen ynetilme esine stnlk tandklar ve bu gereklemeden, yal-
nzca bir andlamann yaplmas ve biimsel olarak yrrle girmesi ile,

208
bir devir ileminin geerlilik kazanamyacan ileri srdkleri gzlen-
mektedir (rnein, P. Guggenheim, aktaran Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier
et A. Pellet, s. 436). Buna karlk, baka yazarlarn devir andlamasn
temel aldklar ve ikinci enin noksanlnn devir ileminin tamamlan-
mad anlamna gelemeyeceini savunduklar grlmektedir (rnein, S.
Toluner, s. 8-9). Uluslararas yarg organlarnn da devir ileminin geer-
lilii konusunda ikinci gr benimsedikleri ortaya kmaktadr (rne-
in bkz. U.S.A.D.'nin Girit ve Sakz Fenerleri Davas'na ilikin 8.10.1937
tarihli karar: C.P.J.I., Serie A/B, no. 71, s. 103).

Devir ilemi herhangi bir koula ya da karla bal olmayaca gibi,

ba koullu ya da bir karlk elde etme sonucunda olabilir (sat). Ay-
rca, devir ilemi genellikle zerinde insanlarn yaad bir lkeyle ilgili
olduu iin, kimi zaman ilgili andlamada bu ilemin geerlilik kazana-
bilmesinin yerel halkn plebisit araclyla bunu kabul etmesi kouluna
bal tutulduu durumlar da olmaktadr. lke devrinin deiik etkileri
III. Kitabmzda, devletlerin ardl olmalar konusu erevesinde ileride ele
alnacaktr.

b. Tek-tarafl ilemler araclyla lke kazanlmas

Bir devletin tek-tarafl bir ilemi ile baka bir devletin bir lke par-
asna sahip olmas olayna, tarih iinde, iki durumda rastlanmaktadr:
i) fetih; ii) kazandrc zaman am.

i) Fetih
(conquest; conquete; Annexion oder Einverleibung)
Fetih kuvvet kullanma yoluyla igal edilen bir lke parasnn igal
eden devletin lkesine katlmas olayn belirtmektedir. Uluslararas hu-
kukta geerli olduu dnemlerde fetih yoluyla lke kazanlabilmesi iin
iki enin varl gerekli idi: i) iki devlet arasnda sava sonucu birinin
yenilmesi; ii) yenilen devletin lkesinin yenen devletin egemenlii altna
gemesini kabul etmesi (bkz. U.S.A.D.'nin Dou Grnland'n Hukuksal
Stats Davas'na ilikin 5.4.1933 tarihli karar: C.P.J.I., Serie A/B, no. 53,
s. 47). Eer sava sonunda yenilen devletin lkesinin tm yenen devletin
lkesine katlmakta ve yenilen devlet ortadan kalkmakta ise, buna de-
bellatio ad verilmektedir.
Uluslararas hukukta kuvvet kullanma yasa bulunmad srece fe-
tih, hukuksal adan geerli bir lke kazanma yolu olarak deerlendiril-
mitir. Ancak, 20. yzylda fetih yoluyla lke kazanlmas hakknn gide-
rek reddedildii gzlenmektedir. En bata, 1928 Briand-Kellogg Szleme-
si ile bu Szlemeye taraf devletlerin aralarnda kuvvet yoluyla lke ka-

209
zanmaktan vazgetikleri grlmtr. Daha sonra, Japonya'nn in'den
kuvvet yoluyla elde ettii bir lke paras zerinde 1932'de Manuku dev-
letini kurmas zerine, A.B.D. Dileri Bakan Stimson tarafndan bu t r
kuvvet yoluyla lke kazanlmas olaylarnn tannmyacan bildiren
"Stimson Doktrini" adl siyasal bir grn doduu gzlenmitir. Ancak,
genel bir biimde ve hukuksal dzeyde kuvvet kullanlmasnn yasaklan-
mas, 1945'te, B.M. Andlamas ile gerekletirilmitir (mad. 2/4). Bugn,
B.M. Andlamasndan bu yana, fetih yoluyla lke kazanlmasnn uluslar-
aras hukuka aykr olduu tartlmamaktadr. B.M.'in organlar deiik
erevelerde bu kural teyid eden kararlar almaktadr. Bunlarn en tann-
m Genel Kurulun 24.10.1970'te 2625 (XXV) sayl bir k a r a n ile kabul
ettii "B.M. Andlamasna Uygun Olarak Devletler Arasnda ibirliine
ve Dosta likilere likin Uluslararas Hukuk lkeleri Bildirisi" olup, bir
devletin lkesinin kuvvet kullanma ya da tehdit yoluyla kazanlmasnn
sz konusu olamayacan ve byle durumlarn hukuksal olarak tannma-
mas gerektiini ngrmektedir (mad. X / l ) .

ii) Kazandrc zamanam

(acquisitive prescription; prescription acquisitive; Ersitzung)
Kazandrc zamanam, i hukuktan uluslararas hukuka aktarlan
bir kavram olup, balangta bir hakka dayanmamakla birlikte bir lke
paras zerinde srekli ve etkin bir biimde egemenlik haklarn kulla-
nan devletin belirli bir sre sonunda bu lkeye sahip olmasn hukuksal
adan kabul etmektedir. Kazandrc zamanamnn bu tanm erevesin-
de iki enin varl gerekli olmaktadr: i) bir lkenin fiili igal altnda
tutulmas; ii) belirli bir srenin gemesi. Ancak, kazandrc zamanam-
nn igalden fark, igalde sahipsiz bir lkenin kazanlmas sz konusu iken,
zamanammda baka bir devlete ait olan ve hibir hukuksal geerli nede-
ne dayanmayan durumlarda bir lkenin fiili igal altnda bulundurulmas
olmaktadr.
Kazandrc zamanamnn uluslararas hukukta geerli bir lke ka-
zanma yolu olup olmad yazarlar arasnda tartmal olmakla birlikte,
uygulanan uluslararas hukukun byle bir dayana ilke olarak kabul et-
tii gzlenmektedir (rnein :Max Huber'in 4.4.1928 tarihli Palmas Adas
Davas'na ilikin karar, R.S.A., vol. II, s. 839; U.A.D.'nn Geit Hakk Da-
vas'na ilikin 12.4.1960 tarihli karar, C.I.J., Recueil, 1960, s. 39). Bununla
birlikte, zellikle hangi sre sonunda byle bir lke kazanmnn gerek-
leecei sorusu uygulanan uluslararas hukukta bir cevap bulmu de-
ildir.
Aslnda uluslararas yarg organlar kazandrc zamanam kavram-
n, adn vermeden, lke kazanlmasnn dayana olarak deerlendirdik-

210
leri durumlarda zellikle kar devletin fiili igal durumuna herhangi bir
itirazda bulunmamas olgusu zerinde durmaktadr. Nitekim, U.A.D. Ge-
it Hakk Davas'na ilikin 12.4.1960 tarihli kararnda, Hindistan lkesince
evrilen Portekiz lke parasnn bu sonuncu devlete gemi olmasnda,
bu devletin lke zerindeki fiili igali kadar buna ngiltere'nin ve daha
sonra Hindistan'n itiraz etmemi olmasn vurgulamaktadr (C.I.J., Re-
cueil, 1960, s. 38-39). Yine Divan, Belika ile Hollanda arasndaki Snr
Blgeleri Davas'na ilikin 20.6.1959 tarihli kararnda, tartmal blgenin
Hollanda'ya geip gemediini deerlendirirken, Hollanda'nn bu blgede
1843'ten bu yana gerekletirdii yetki ilemlerini Belika'nn kabul edip
etmediini aratrmaktadr (C.I.J., Recueil, 1959, s. 227-229). Dolaysyla,
bugn uygulanan uluslararas hukukta, ilke olarak, lke kazanmada d a -
yanak nitelii kabul edilen kazandrc zamanam kavramnn uygulan-
mas, otomatik bir uygulamadan ok, kar tarafn byle bir durumu st
kapal tanmas ile olanakl grnmektedir.

c. Uluslararas yarg ve hakemlik ya da rgt organlar karar ile

lke kazanlmas
Bir lke parasnn egemenlii konusunda devletler arasnda deiik
hukuksal gerekelere dayanan kart hak iddialar bulunmas durumunda
uyumazlk konusunu uluslararas yarg ve hakemlik organlarna ya da
bir uluslararas rgt organna gtrdkleri grlmektedir. Bu durumda,
ilgili lke paralarnn bir devlete ya da tekine verilmesinin ngrlme-
si bu t r uluslararas organlarn kararlar araclyla lke kazanma so-
nucunu dourmaktadr.
Uluslararas yarg organ karar araclyla lke kazanlmasna rnek
olarak Hollanda ile Belika arasnda geen Snr Blgeleri Davas'na ili-
kin 20.6.1959 tarihli U.A.D. kararn gsterebiliriz (bkz. C.I.J., Recueil,
1959, s. 212 vd.). Bu davada Belika'nn sz konusu blgenin kendisine ait
olduunu gsteren bir snr andlamasna sahip olmasna ramen, Hol-
landa'nn 1843'ten bu yana bu blgede birtakm egemenlik haklarn fiilen
kullanmasnn Belika'ya bu blge zerindeki haklarn kaybettirip kay-
bettirmedii sorun olmaktadr. Divan, Hollanda'nn gerekletirdii ilem-
lerin ynetsel nitelikli sradan ilemler olmasna dikkat ekerek Belika'nn
siyasal egemenliini ortadan kaldrc nitelikte olmadklarna karar ver-
mi ve dolaysyla snr andlamasn fiili igal olgusuna stn t u t m u t u r
(C.I.J., Recueil, 1959, s. 229-230).
Uluslararas hakemlik karar ile devletlerin lke kazanmasna rnek
olmak zere, Hindistan ile Pakistan arasnda snr oluturan bir blgeyle
ilgili Rann of Kutch Davas'na ilikin olarak kurulan hakemlik organnn
23.2.1956 tarihli kararn gsterebiliriz. Bu davada bataklk olan ve snr-

211
larn hibir zaman birlikte saptanmad bir blgede taraflarn iddialarn
inceleyen hakemlik mahkemesi etkin igal kuralna gre snr belirleme
yoluna gitmitir (metin iin bkz., I.L.M., 1968, vol. 7, s. 633 vd.).
Uluslararas bir rgtn organnn karar araclyla bir lke para-
snn bir baka lkeye balanmasna rnek olarak ise Musul'un Irak'a
balanmasn gsterebiliriz. Lozan Bar Andlamas ile Trkiye ile Irak
snrnn izilemedii bu blgede sorunun dokuz ay iinde Trkiye ile
Irak'n mandateri olarak atanan ngiltere arasnda bir zme balana-
mamas durumunda Milletler Cemiyeti Konseyi bu konuda yetkili kln-
maktadr (Lozan Bar And., mad. 3). Nitekim sorun anlan sre iinde
taraflarca bir zme balanamayarak Milletler Cemiyeti Konseyi nne
gelmitir. Konsey, 16.12.1925 tarihli bir karar ile Musul'u Irak'a brakm-
tr (metin iin bkz. Ligue of Nations, Official Journal, 1926, s. 191). Daha
nceden Konseyin bu konuda balayc karar almaya yetkili olup olmaya-
ca sorusu sorulan U.S.A.D. da, 21.11.1925 tarihli danma grnde,
Konseyin balayc karar almaya yetkili olduunu dorulamtr (bkz.
C.P.J.I., Serie B, no. 12, s. 27 v.d.).

II. SINIRLAR
(frontiers; frontieres; Grenzen)

Kaynaka:
Trke: S.L. Meray, Cilt I, s. 327-335; E.F. elik, 1987, 2. Kitap, s. 9-15; S.
Toluner, s. 30-36; .l. Akipek, 2. Kitap, s 14-25; A. Gze, Devletin lke
Unsuru, stanbul, 1959; N. Erim, "Trkiye Cumhuriyetinin Kuzey Dou
ve Dou Snrlar", A..H.F.D., Cilt IX, Say 1-2, s. 1-26; C. Bilsel, Lozan,
Cilt 2, s. 173 vd.; S.L. Meray, "Baz Trk Andlamalannda Hudutlarla l-
gili Hkmler", S.B.F.D., Cilt XV, Say 2, s. 37-93.
Yabanc dil: P. de la Pradelle, La Frontiere, Paris, 1928; Ch. de Visscher,
Problemes des confins en droit international public, Paris, 1971; Ph. Pon-
daven, Les lacs-frontieres, Paris, 1972; A.L.W. Munkman, "Adjudication
and adjustment: international judicial decision and the settlement of terri-
torial and boundary disputes", B.Y.I.L., 1972-1973, s. 1-116; A.O. Cukwurah,
The Settlement of boundary disputes in international law, Manchester,
1967; La frontiere (Colloque de Poitiers, 1979), Paris, 1980; D. Bardonnet,
"Equite et frontieres terrestes", Melanges P. Reuter, Paris, 1981, s. 35-74;
S.W. Boggs, International boundaries, Columbia U.P., 1940; H. Dipla, "Le
trace de la limite sur les lacs internationaux", A.S.D.I., 1980, s. 9-74; R.
Yakemtchouk, "Les frontires africaines",- R.G.D.I.P., 1970, s. 27-68; A.
Montiel-Arguello, "Frontieres et lignes de delimitation", R.G.D.I P., 1971,
s. 461-464; T.S. Murti, "Boundaries and maps", IJ.I.L., 1964, s. 367-389; T.S.
Murti, "Evidence on traditional boundaries and some problems in its in-
terpretation", I.J.I.L., 1968, s. 479-515; G. Weissberg, "Maps as evidence in
international boundary disputes; a reappraisal", A J.I.L., 1963, s. 781-804;

212
 L.J. Bouchez, "The fixing of boudaries in international boundary rivers",
I.C.L.Q 1963, s. 789 vd. ; J.W. Garner, "The doctrine of the thalweg as a
rule of international law", A.J.I.L., 1935, s. 309 vd.

1. Geel olarak kara snrlar

Snrlar, devletlerin lkelerinin vard noktalar belirtmektedir. S-
nrlarn kesin bir biimde saptanmas olgusu, modern devletlerin domas
ile, 16-17. yzyllarda yerlemee balamtr. Devletler arasnda bugn
varolan snrlar her zaman hukuksal bakmdan geerli izgileri belirtme-
mektedir. Kimi yazarlar, hukuksal bakmdan geerli olan snrlar ile ol-
gusal olarak devletlerin lkelerini ayran fakat ilgili taraflarn hibir bi-
imde kabul etmedikleri "ayrm izgileri" (demarcation-line; lignes de
demarcaton) (rnein, srail'in durumu) arasnda bir ayrm yaptklar ve
yalnzca birincileri snr olarak niteledikleri grlmektedir (rnein, Ph.
Manin, Droit international public, Paris, 1979, s. 256). Aslnda uygulanan
uluslararas hukukta byle bir ayrmn kabul grmedii ve snr teriminin
her iki durum iin de kullanld grlmektedir. Dolaysyla, hukuksal a-
dan geerli olan snrlar ile hukuksal geerlilii tartmal snrlar arasnda
bir ayrm yapmak daha doru olmaktadr.
Snrlarn hukuksal adan geerli olarak saptanmas ilgili devletlerce
gerekletirilebilecei gibi, uyumazlk konusu olan snrlarn uluslararas
yarg ya da hakemlik organlarnca saptanmas olana vardr. Bu amala,
her iki yntem erevesinde, snr oluturma zellii olan belirli elere
bavurulmaktadr. Kara snrlarna ilikin olarak konunun bu iki yan s-
rasyla ele alnacaktr.

A. Snr saptama yntemleri

a. Andlama yolu
Bir devlet lkesinin uluslararas alana gre snrnn tek-tarafl olarak
saptanabilme olana bulunmasna ramen (rnein karasular ya da biti-
ik blgenin ak denize snrnn saptanmas), bir devletin kara lkesinin
dorudan bir uluslararas alana almas corafi olarak olas bulunmad-
ndan, iki devlet arasndaki kara snrnn taraflarca saptanmas ancak
andlamalarla olabilmektedir.
iki devlet arasnda snrlarn andlama ile saptanmasnda, ilgili and-
lamanm taraflar, yalnzca snrda devletler olabilecei gibi (rnein,
23.1.1932 tarihli Trk-Iran snrn saptayan andlama ve ekleri), nc
devletlerin de katld birok devlet olabilmektedir (rnein, Lozan Ba-
r Andlamasnm 2. maddesi ile Yunanistan ve Bulgaristan kara snrla-
rnn saptanmas). iki devlet arasnda andlama yoluyla snr saptanmasna

213
gidildii zaman, nce hangi elerin snr oluturacana karar verilmek-
te ve daha sonra bir corafi harita zerinde bu elerin karl olan en-
lem ve boylamlar belirlenerek andlama metnine yazlmaktadr. Andlama
yrrle girdikten sonra, ikinci aamada, kabul edilen verilerin yer ze-
rinde iaretlenmesine (demarcation; demarcation; Demarkierung) geil-
mektedir. Bu amala taraflar iki tarafn uzmanlarndan oluan karma s-
nr komisyonlar kurmaktadr.

b. Uluslararas yarg ya da hakemlik yolu

ilgili devletlerin anlaamadklar snrlar konusunda kimi zaman so-
runu uluslararas yarg ya da hakemlik organlarna gtrdkleri gzlen-
mektedir. Bu organlarn da, taraflarn iradesine bal olarak verecekleri
kararlar, hukuksal adan geerli snrlar oluturmaktadr. Yarg ya da
hakemlik organ bu adan taraflarn saptad kurallara uygun olarak ka-
r a r verme zorundadr. Uygulamada devletlerin genellikle uluslararas hu-
kukun geerli sayd dayanaklar zerine snrn belirlenmesini istemele-
rine ramen (rnein, bkz. Tayland ile Kamboya (Kampuya) arasnda
U.A.D.'nin Preah-Vihear Tapna Davas'na ilikin 15.6.1962 tarihli ka-
rar: C.I.J., Recueil, 1962, s. 6 vd.), kimi andlamalarda kararn hukuk d
verilerin de hesaba katlmasn salayan ex aequo et bono verilmesinin de
istendii grlmektedir (rnein bkz. Bolivya-Peru Snr Uyumazl Da-
vas ile ilgili olarak 9.7.1909 tarihli A r j a n t i n Cumhurbakannn hakemlii:
R.S.A., vol. XI, s. 137).

B. Snrlar oluturmada bavurulan eler

Devletler snr izgilerini saptarlarken ok deiik elerden yarar-
lanmaktadr. Uluslararas hukukta aralarnda herhangi bir ncelik tann-
madan, uygulamada, iki yoldan birine bavurulmaktadr: i) ya daha n-
ceden baka amalarla belirlenmi snrlar bu kez devletler arasndaki s-
nr olarak kabul edilmektedir; ii) ya da yeni bir snr izgisi saptanmak-
tadr.
Birinci yol seildii zaman, genellikle bavurulan eski ayrm izgisi
(smrgeci devletlerin ynetsel amalarla belirlemi olduklar blge, il
snrlar gibi izgilerin) devletler arasndaki snr olarak kabul edilmek-
tedir. ilk rnekleri Gney Amerika'da grlen ve bugn kimi Afrika dev-
letleri arasnda da bavurulan bu ilkeye uti possidetis ilkesi denmektedir.
rnein, Kolombiya-Venezuela Snr Uyumazl Davas'na ilikin 24.3.1922
tarihli hakemlik karar bu ilkeyi uygulamtr (bkz. R.S.A., vol. I, s. 228
ve 278).
Yeni bir snr saptamak istendii zaman iki t r e arasnda seim
yapma olana vardr: i) yapay eler; ii) doal eler. Yapay elerin en

214
tannm, enlem ve boylam izgileridir. Uygulamada bu t r elere ba-
vurulan birok snra rastlanmaktadr (rnein: Libya-Msr snrnn b-
yk bir blm; Kanada-A.B.D. snrnn merkez ve bat kesimi).
Doal elere gelince, bunlarn balealar da, akarsu, gl gibi co-
rafi elerdir. Dalarn snr seilmesine sradalar durumunda rastlan-
maktadr. Bu durumda snr izgisinin, genellikle, en yksek noktalar
oluturan su ayrm izgisi olarak kabul edildii gzlenmektedir. Akarsu-
larn snr olarak seilmesi durumunda, iki kydan birisi snr olarak se-
ilebilecei gibi, akarsuyun ortay izgisinin de bu amala benimsenmesi
olana vardr. Uygulamada rastlanan bir baka akarsu snr izgisi de
thahveg izgisi olmaktadr. zellikle ulama olanak veren akarsularn
durumunda seilen bu izgi genellikle en derin noktalarn birletirilmesi
ile olumaktadr. Bu terimin corafi anlam budur (bkz. Dictionnaire, s.
602). Ancak, hukuksal anlam konusunda birtakm deiik yorumlarda
bulunulduu gzlenmektedir. rnein, 13.7.1878 tarihli Berlin Andlamas
ile Osmanl mparatorluu'nun zerklik tand Bulgaristan'n Tuna ze-
rindeki snr izgisinin thahveg olaca ngrldkten sonra, bunun eitli
devletlerce deiik olarak tanmland grlmektedir (Dictionnaire, s.
602). Bylece, thahveg Osmanllar tarafndan "sularn ekildii en dk
dzeyde ulama olanak veren yol" olarak belirtilirken, Ruslar "srekli
olarak en derin noktalar birletiren yol" ve talyanlar da "su aknn en
hzl gerekletii yol" olarak bu kavram anladklarn belirtmilerdir.
Aslnda bu deiik deerlendirme birok durumda ayn izgiye gel-
mektedir. Akarsularn, snr izgisi kabul edildii durumlarda karla-
lan bir baka sorun, akarsuyun yatak deitirmesi olmaktadr. Byle du-
rumlarda alvyonlar nedeniyle akarsuyun ak hafif deimise, sz ko-
nusu akarsunun bu biimiyle snr oluturmay srdrd kabul edil-
mektedir; ancak gerek bir yatak deitirme olay ile karlalrsa snrn
akarsuyun eski yatanda srd gr arlk kazanmaktadr (rnein,
Chamizel Davas'na ilikin 15.6.1911 tarihli hakemlik karar: R.S.A., vol.
XI, s. 32). Gllerde de, gln iki kysndan birisi snr izgisi olarak sei-
lebilecei gibi, kylardan eit uzakla gre izilen ya da gln iki tara-
fndaki snrn bitim noktalarnn birletirilmesi ile elde edilen izgilerin
snr oluturmas olana vardr. Yine, kyda devletlerin gle bakan ky
uzunluklar vb. gibi eleri hesaba katarak hakalk ilkesine (equity;
equite; Billigkeit) gre bir snr oluturulmas olana vardr.

2. Trkiye'nin kara snrlar

Bugn Trkiye'nin btn kara snrlar andlamalarla saptanm bu-
lunmaktadr. Bu snrlar, Avrupa ktasnda Yunanistan ve Bulgaristan ile,
Asya ktasnda ise S.S.C.B., ran, Irak ve Suriye ile izilmitir.

215
 Trkiye'nin Yunanistan ile kara snr, ana izgileriyle, 24.7.1923 ta-
rihli Lozan Bar Andlamasnm 2. madde 2. fkras ile dzenlenmitir
(resmi metin iin bkz. Dstur, III. Tertip, Cilt 5, s. 16 vd. Lozan andla-
masnm bugnk dilimize evirisi iin bkz. S.L. Meray, Lozan, Takm II,
Cilt 2). Andlamanm 2. maddesine gre snr kuzeyden gneye doru ol-
mak zere birka sektre blnerek saptanmaktadr. Bylece, Bulgaristan,
Yunanistan ve Trkiye lkelerinin Meri zerindeki birleme noktalarn-
dan Meri'in bir kolu olan Arda ile Meri'in birletii noktaya kadar bi-
rinci sektr yeralmaktadr. Bu sektrde Meri'in dousu Trkiye'nin ve
bats da Yunanistan'ndr. Bylece Edirne'de Meri'in batsnda yeralan
Karaaa blgesi de Trkiye'ye braklmaktadr (ayrca bkz. Lozan And-
lamasnm snr ekini oluturan Karaaa Toprak Paras ile mroz ve
Bozcaada Adalarna likin Olarak, ngiliz mparatorluu, Fransa, talya,
Japonya, Yunanistan ve Trkiye Arasnda mzalanan Protokol, mad. 1.
Bkz. S.L. Meray, Lozan, Takm II, Cilt 2, s. 121). kinci sektr, Arda ile
Meri'in birletii noktadan Arda'nn kaynana doru olmak zere -
rekky civarndaki bir noktaya kadar gitmektedir. nc sektr, rek-
ky civarndan gney-dou ynnde ilerleyerek, Bosna ky Trkiye'ye
kalacak biimde izilen bir dz izgi ile Bosna kynn 1 km. yaknnda
Meri zerindeki bir noktaya kadar varmaktadr. Drdnc sektr ise,
Bosna ky civarndaki Meri zerindeki noktadan Meri'in denize d-
kld yere kadar varmaktadr. Andlamanm 5. maddesi, snr izgisinin
yerde belirlenmesi amacyla bir karma komisyon kurulmasn ngrmek-
tedir. Nihayet, 6. madde, genel olarak, herhangi bir kys snr olarak
kabul edilmemi olan akarsulara ilikin olarak, ulama olanak vermeyen-
lerde ortay izgiyi, ulam yaplabilenlerde thalweg izgisini snr kabul
etmektedir. Lozan Andlamas ile saptanan Yunanistan snrnn daha
sonra birtakm teknik nedenlerle kimi kk uyarlamalara konu olduu
gzlenmektedir (rnein, 19.1.1963 tarihli Trk Yunan Trakya Hududunun
Mhim Ksmn Tayin Eden Meri Nehri Mecrasnn slah Dolaysyla
H u d u t Tashihine likin Protokol: R.G., 9.1.1967, Say 12499).

Trkiye'nin Bulgaristan ile olan kara snr da son olarak Lozan Ba-
r Andlamasnm 2. madde 1. fkrasyla izilmitir. Bu snr, Rezve de-
resi azndan balayp Trkiye, Yunanistan ve Bulgaristan lkelerinin
Meri zerinde birletikleri noktaya kadar srmektedir. Daha sonra, snr
olaylar ve snr iaretlerinin bakm konusunda Bulgaristan ile 24.10.1969
tarihli bir andlama imzalanmtr (bkz. R.G., 18.10.1969, Say 13330). Bu-
gn, Trkiye ile Bulgaristan arasnda Rezve deresinin azndaki kk
bir alana ilikin bir snr uyumazl vardr.

Trkiye'nin S.S.C.B. ile olan kara snr, temelde, 16.3.1921 tarihinde

bu devletle Moskova'da imzalanan dostluk andlamas (Dstur, III. Ter-

216
tip, Cilt 2, s. 102) ve 13.10.1921 tarihinde Ermenistan, Azerbeycan ve Gr-
cistan ile imzalanan Kars Andlamas (Dstur, III. Tertip, Cilt 3, s. 24)
araclyla dzenlenmitir. Moskova Andlamasna gre, bu kara snr
Karadeniz'de Sarp kynden balayarak Kani dandan geip Kars ve
Ardahan' kuzeyden dolanarak Arpa ay ve Aras akarsularnn thalweg
izgisi boyunca Nevcihan blgesine, Aras ile Karasu'nun birletii nokta-
ya kadar gidecektir. Nevcihan blgesinin snr ise Kars Andlamas ile
ayrntl bir biimde dzenlenmitir. Daha sonra bu durum 31.5.1926 ta-
rihinde Moskova'da imzalanan bir protokol ile teyid edilmitir (R.G.,
3.7.1926, Say 410). Ancak, anlan snrlara ilikin birtakm teknik sorun-
lar ortaya ktndan, ilki 6.8.1928 tarihli olmak zere 15.8.1937'de sonun-
cusu imzalanan ok sayda ek protokole ve anlamaya rastlanmaktadr
(bkz. A.G. kn-A.R. kn, Trk Antlamalar Rehberi (1920-1973),
Ankara, 1974, s. 512-515). Yine, bu devletle imzalanan akarsulara ilikin
eitli andlamalarda teknik snr sorunlarnn da ele alnarak zme
baland grlmektedir (bkz. ayn yapt, s. 519-520).
kinci Dnya Savan izleyen yllarda Sovyetlerin kimi dou blge-
leri illerimiz zerinde hak iddia etmek suretiyle bu blgedeki snrlarn
bir ara siyasal uyumazlk konusu oluturduu gzlenmektedir (Sovyet
istekleri konusunda bkz.: T.C. Dileri Bakanl, kinci Dnya Sava
Yllar (1939-1946), Ankara, 1973, s. 264, 272-273, 276-277). Ancak, S.S.C.B.
bu istekleri zerinde fazla durmamtr. Daha sonra, 28.2.1967 tarihinde
iki devlet arasnda Ankara'da imzalanan anlan snrn yeniden iaretlen-
mesine ilikin bir protokol ve eki teknik protokol ile Moskova ve Kars
Andlamalar ile saptanan snrn fiilen teyid edildii grlmektedir
(bkz. R.G., 7.10.1968, Say 13020). Bugn Trkiye ile S.S.C.B. arasnda
nemli bir kara snr uyumazl yoktur.
Trkiye'nin ran ile snr, ana izgilerinde, 23.1.1932 tarihli bir and-
lama araclyla dzenlenmitir (R.G., 28.6.1932, Say 2132). Bu andla-
maya gre ran ile snr, Aras ve Karasu'nun birletii noktadan balayp,
Delemper dann zirvesinden geerek gneyde 99 sayl snr tama ka-
dar gitmektedir. Anlan andlama ile saptanan snr izgisinde Mazbio,
Paki ve Eli ad verilen yerlerde bir yanllk yapldndan, bu durum da
27.5.1937 tarihinde imzalanan bir andlama ile dzeltilmitir (R.G., 27.1.1938,
Say 3819). ran ile 1967'den bu yana snr iaretlenmesi, bakm ve onar-
m konularm dzenleyen birok teknik nitelikli protokoln ve anlama-
nn imzaland grlmektedir (bkz. A.G. kn, A.R. kn, a.g.y., s. 511-
512). Bugn Trkiye'nin ran ile nemli bir snr uyumazl yoktur.
Trkiye ile Irak arasndaki snrn saptanmas, Musul blgesi nede-
niyle, sorunlu olmutur. Bu devlet ile snrn belirlenmesi Lozan Andla-
mas ile gerekletirilememitir. Lozan Bar Andlamasmn 3. maddesi

217
snrnn bar yntemlerle 9 ay iinde Trkiye ile Irak' vekalet (man-
da) araclyla yneten ingiltere arasnda izilmesini ngrmektedir. An-
cak, ayn madde taraflarn bildirilen sre iinde anlaamamalar duru-
munda uyumazln Milletler Cemiyeti Konseyine gtrlmesini belirt-
mektedir. Anlan maddenin Trke resmi metnindeki devam eden cm-
lesi aynen yledir:
"Hatt hudut hakknda ittihaz olunacak karara intizaren Trkiye
ve Britanya hkmetleri, mukadderat kafiyesi bu karara mual-
lk olan arazinin hli hazrnda herhangi bir tebeddl ikama bahis
olacak mahiyette hibir hareketi askeriye veya sairede bulunma-
may mtekabilen taahht ederler".
Trkiye ile ingiltere, istanbul'da 19.5.1924-5.6.1924 tarihleri arasnda
yaptklar ikili grmelerde (Hali Konferans), bir sonu alamamlar
ve konu Milletler Cemiyeti Konseyi nne gtrlmtr. Konsey, bir
yandan Musul halknn isteklerini saptamas ve konuyla ilgili bir rapor
hazrlamas iin bir inceleme komisyonu kurarken, te yandan 29.10.1924
tarihli bir karar ile geici bir snr saptayarak taraflarn buna uymasn
tavsiye etmitir. Anlan Komisyon Eyll 1925'te Konseye raporunu sun-
mutur. Bu raporda Musul'un Irak'a verilmesi ve 25 yllk bir sre ile
ingiltere'nin vekaleti (mandas) altnda kalmas nerildikten sonra, ke-
sin snr izgisinin de Konseyin 29.10.1924'te belirledii izgi olmas ge-
rektii dnlmektedir. Trkiye, gerek inceleme Komisyonu raporuna,
gerek bu konuda Milletler Cemiyeti Konseyinin balayc bir karar alma
yetkisine itiraz etmitir. Trk grne gre, Lozan Bar Andlamasnn
3. maddesinde sz edilen Konsey kararnn, Milletler Cemiyeti Szle-
mesinin 15. maddesinde dzenlendii gibi, tavsiye niteliinde olmas ge-
rekmektedir. ingiltere'nin aksini ileri srmesi zerine, Konsey 19.9.1925
tarihli bir karar ile U.S.A.D.'dan yetkisi konusunda bir danma gr
istenmesini benimsemitir. Divana sorulan sorular unlardr: i) ilgili mad-
dedeki Konsey kararnn nitelii; ii) karar oybirlii ile mi ounlukla m
alnacaktr; taraflar oylamaya katlabilir mi?

U.S.A.D., 21.11.1925 tarihli Lozan Andlamasnn Yorumu konusunda-

ki danma grnde, Konseyin kararnn balayc bir karar olacan
bildirmitir (C.P.J.I., Serie B, no. 12). Divan bu grn iki ana gerek-
eye dayandrmtr. Birinci gerekeye gre Lozan Andlamasmda yera-
lan "mukadderat kafiyesi bu karara muallk olan" deyiminin Konsey
kararnn balayc olmasnn ngrldn gstermektedir, ikinci ge-
reke ise, inceleme Komisyonu kurulmasn ngren Konsey kararnda,
Konseyin snr konusunda alaca karara uyulacann taraflarca da n-
ceden kabul edilmi bulunmasdr. Bylece, Divana gre burada Konse-
yin alaca karar Milletler Cemiyeti Szlemesinin 15. maddesi trnden

218
bir karar olmayp, Konseye hakemlik yapmak zere verilen zel grev
erevesinde alnacak bir karar niteliindedir. Divana oylama konusunda
sorulan soruya verilen cevap ise, Milletler Cemiyeti Szlemesinde ng-
rlen Konseyin oylama usulne uygun olarak, taraflarn dndaki yele-
rin oybirlii ile alnmas gerektii biimindedir. Konsey, Divann bu da-
nma grne uygun olarak, 16.12.1925 tarihli bir karar ile, nceleme
Komisyonunun nerisini benimsemi ve kendi kararyla geici olarak sap-
tad nceki snr kesin snr olarak kabul etmitir (metin iin bkz.
League of Nations, Official Journal, 1926, s. 191).
Milletler Cemiyeti Konseyinin bu karar zerine ,Trkiye'nin nce-
leri Konsey oturumlarna katlmay reddetmesine ramen, Trkiye, n-
giltere ve Irak arasnda 5.6.1926 tarihinde Konseyin kararna uygun (mad.
1) bir snr andlamas imzalanmtr (R.G., 18.7.1926, Say 423). Andla-
m a n m 14. maddesi ile, yrrle giri tarihinden balayarak 25 yl bo-
yunca Irak hkmetinin bu blgeden alaca petrol gelirinin %10'unun
Trkiye'ye verilmesi kararlatrlmtr. Ancak, daha sonra Trkiye'nin
500.000 ngiliz liras karl bu hakkndan vazgetii grlmektedir (bkz.
M. Gnlbol-C. Sar, "Trk-ngiliz Mnasebetleri ve Musul Meselesi", in
Olaylarla Trk D Politikas, Ankara, Cilt I, 6. bask, 1987, s. 76). Anlan
1926 andlamasnm ikinci blm Nisan 1937'de nota veriimi yoluyla
uzatlmtr (R.G., 29.4.1937, Say 3592). Bugn Irak ile snr izgisi konu-
sunda nemli bir sorun bulunmayp, zaman zaman yalnzca snr iaret-
lenmesi ya da snr gvenliinin salanmas konularnda kimi teknik an-
lamalar ve toplantlar yapld gzlenmektedir.

Trkiye ile Sriye arasndaki kara snrnn nemli bir blm ise,
20.10.1921 tarihinde T.B.M.M. Hkmeti ile o dnemde Suriye'yi igal et-
mi bulunan Fransa arasnda yaplan bar andlamas ile saptanmtr
(Dstur, III. Tertip, Cilt 2, s. 98 vd.). Bu snr daha sonra Suriye'yi veka-
let (manda) rejimi ile ynetmesi kararlatrlan Fransa'nn da taraf ol-
duu Lozan Bar Andlamasnm 2. maddesi ile teyid edilmitir. Anlan
smr izgisi ounluu Trk olan bugnk Hatay ilimizi Suriye lkesinde
brakmakta olup, bu blge iin zel bir ynetim rejimi ngrlmekte idi.
Hatay'n bu zel d u r u m u 30'lu yllarda birtakm siyasal ve hukuksal e-
kimelerin nedeni olmutur. Fransa'nn Suriye ile 9.9.1936 tarihinde ileri-
de vekalet rejiminin sona ermesi konusuyla ilgili bir andlama imzala-
mas zerine, Trkiye zel rejim altndaki Hatay Sanca ile de Fran-
sa'nn bamszlk konusunda ayr bir andlama imzalamas gerektiini
savunmutur. Fransa'nn buna yetkili olmadn bildirmesi zerine H a t a y
Sanca'nn stats sorunu Milletler Cemiyeti Konseyine gelmitir. Kon-
sey, 27.1.1937 tarihli bir karar ile Hatay Sanca'nn i ilerinde zerk,
d ilikileri birtakm koullar erevesinde Suriye tarafndan ynetilen,

219
Suriye ile gmrk birlii iinde ve ayr bir .stats ile anayasas olan bir
birim olarak deerlendirilmesi gerektii sonucuna varmtr. Anlan ka-
rara dayanarak hazrlanan Stat ve Anayasay kabul eden ve Hatay San-
ca'nm btnln gvence altna alan bir andlama ile Trkiye-Su-
riye snrna ilikin bir anlama ve eki protokol, 29.5.1937 tarihinde, Tr-
kiye ile Fransa arasnda imzalanmtr (R.G., 25.6.1937, Say 3640). Ancak,
oluturulan Stat ve Anayasa uyarnca yaplmas gereken seimlerde g-
lklerle karlalmas ve blgede olaylar kmas zerine, Trkiye ile
Fransa.nn 3.7.1938'de imzaladklar Hatay Sanca'nn btnlnn ve
siyasal statsnn ortak korunmasna ilikin andlamaya dayanarak (bkz.
Ayn Tarihi, Temmuz 1938, Say 56, s. 93), 5.7.1938'de Trk silahl kuv-
vetleri Sancak'a girmitir. Dzen salandktan sonra yaplan Sancak Mec-
lisi seimlerinde 40 yelikten 22'si Trk topluluunca elde edilmitir. San-
cak Meclisi, 2.9.1938 tarihinde toplanarak Sancak'a Hatay Devleti adn
vermitir. Hatay'n Suriye'den ayr bir birim olarak varl bu olaylar sonu-
cunda pekiince Trkiye ile Fransa arasnda, 19.5.1939'da Antakya'da, "Ha-
tay Sanca ile Suriye Arasndaki Hududun Tespiti Hakknda Nihai Pro-
tokol" imzalanmtr (yaynlanmam olan bu Protokoln varl 23.6.1939
tarihli Andlamada sk sk tekrarlanmtr). Bu yolla saptanan ve bugnk
Suriye snrmz belirten izgi, 23.6.1939 tarihinde Fransa ile Ankara'da
imzalanan "Trkiye ile Suriye Arasnda Arazi Mesailinin Kat'i Surette
Hallini Mutazammm Anlama" araclyla kesinlemitir (R.G., 4.7.1939,
Say 4249). Hatay Meclisi, 29.6.1939 tarihinde de oybirliiyle Trkiye'ye
katlma karar almtr. Dolaysyla, bugn Trkiye ile Suriye arasndaki
kara snrnn son biimi anlan 1939 Ankara Andlamas ile saptanm
olmaktadr. Suriye 1946 ylnda bamsz bir devlet olduktan sonra bir sre
Hatay snrn tanmama eilimi gstermi olmasna ramen, bugn bu
durumun hukuksalln tand izlenimini vermektedir. Nitekim, 1960'l
yllarn sonu ve 1970'li yllarn bandan bu yana Trkiye ile Suriye ara-
snda snr dzenlemeleri ve sorunlarna ilikin birtakm teknik anlama-
larn yaplm olmas st kapal olarak bu snrmza hukuksal itirazlarn
da kalkt biiminde yorumlanabilecektir (ilk rnekler iin bkz. A.G.
kn-A.R. kn, a.g.y., s. 517).

III. AKARSULAR, GLLER, KANALLAR

(rivers, lakes and canals; fleuves, lacs et canaux; Flsse, Seen
und Kanale)

Akarsular, gller, kanallar ve yeralt sular bugn artk birok ba-

kmdan suyollar (Watercourses; voies d'eau; Wasserwege) genel ad altn-
da ele alnmaktadr. Anlan bu suyollar kimi zaman tmyle bir devletin
lkesinde yer alp o devletin i sularn olutururken, kimi zaman da iki

220
ya da daha ok devletin lkesinden gemekte ya da aralarnda snr olu-
turmaktadr. Bu ikinci durumda uluslararas suyollarndan sz edilmek-
tedir. Bununla birlikte, kimi akarsular ve kanallar bir tek devletin lke-
sinde yer alsalar bile, uluslararas ulam asndan nemleri nedeniyle,
uluslararas bir rejimin konusunu oluturmaktadr. Bu veriler karsnda,
zellikle akarsular ve kanallarn hangi koullarda isulardan, hangi koul-
larda uluslararas suyollarndan sayldn saptamak gerekmektedir. By-
lece, suyollarnn genel rejimleri konusunda temel bilgiler verildikten son-
ra, uluslararas suyollarnn kullanmna ilikin kurallarn belirlenmesine
geilecektir. Bu sorun uluslararas suyollarnn balca iki amaca ynelik
kullanmlar nedeniyle iki ynyle ayr ayr ele alnacaktr: i) Uluslararas
suyollarmda ulama ynelik kurallar; ii) uluslararas suyollarnn ula-
m-d ve zellikle ekonomik amal kullanmna ilikin kurallar. Ancak,
suyollarna ilikin uluslararas hukuk kurallar gumzde artk yalnzca
kullanm sorunlar ile snrl kalmamaktadr. Belirli bir sreden bu yana
suyollarnn kirlenmesinin nlenmesine ynelik birtakm uluslararas hu-
kuk kurallarnn varlna tank olunmaktadr. Bu son soruna da eldeki
II. Kitabmzn sonunda, evrenin uluslararas korunmas konusu ere-
vesinde, deineceiz.

1. Suyollarnn statsne ilikin genel kurallar

Burada ele alacamz suyollar kara lkesi iinde yeralan suyollar
olup, denizlerden oluan boazlar ve teki deniz gei yollarndan ayr
tutulmaktadr.
Akarsular, gller, kanallar, buzullar ve yeralt sularnn t m n kap-
sayan kara lkesi suyollarnn rejimi uluslararas hukukta ikiye ayrl-
maktadr: i) bir tek devletin ulusal yetki alanna giren ulusal suyollar;
ii) belirli alardan uluslararas hukuk kurallarna bal uluslararas su-
yollar.
Uygulanan uluslararas hukukta bir suyolunun ulusal ya da uluslar-
aras nitelie sahip olmasnda iki ltn rol oynad grlmektedir. Bi-
rinci lt, sz konusu suyolunun bir tek devlet lkesinde mi yoksa bir-
den ok devlet lkesinde mi bulunduunu aratrmaktadr. Buna gre,
bir tek devletin lkesinde yeralan akarsular, gller, kanallar ve teki su-
yollar, ilke olarak, ulusal suyollardr. Buna karlk, birden ok devletin
lkesinde yeralan suydllar uluslararas suyollar olarak kabul edilmekte-
dir. Bugne kadar uygulanan uluslararas hukukta bu birinci lt er-
evesinde uluslararas suyollar rejimi yalnzca akarsular iin sz konusu
olmutur. Bylece, bir devlet lkesinde doduktan sonra baka devlet l-
kelerini de katederek denize ya da gllere dklen akarsular ile iki ya da
daha ok devlet arasnda snr oluturan akarsular uluslararas suyollar

221
olarak deerlendirilmilerdir (rnein, 20.4.1921 tarihli Barselona Ulus-
lararas nemde Ulama Elverili Suyollar Rejimine likin Stat, mad.
1/1: Metin iin bkz. League of Nations, Treaty Series, vol. 134, 393. Reg.
No. 172. Trkiye de 27.6.1933'te katlmtr: Bkz. A.G. kn ve A.R. k-
n, a.g.y., 502). Birka devlet lkesinde yeralan gller ilgili devletler ara-
snda snrlandrlma suretiyle blld iin ulam ve teki devlet yet-
kilerinin kullanm bakmndan genellikle bu alanlar zerinde dorudan
uygulanacak nitelikte uluslararas hukuk kurallarnn konusunu oluturma-
maktadr. Bu durumdaki gllerin yalnzca sularnn endstriyel ve tarmsal
amalarla kullanlmas ya da evre korunmas konusunda uluslararas
hukukun ze ilikin kurallarna bal olduu grlmektedir. Kanallarn
birden ok devlet lkesinde bulunma durumu ise bugn balca kanallar
iin sz konusu deildir. Halen btn nemli kanallar bir tek devlet l-
kesinde bulunmakta olup, bu birinci lt erevesinde uluslararas reji-
min kapsamna girmemektedir.
Ancak, uygulanan uluslararas hukukta bir suyolunun uluslararas
suyolu olarak nitelendirilmesinde ikinci bir ltn de rol oynad g-
rlmektedir. Bu da sz konusu suyolunun uluslararas ulam asndan
nemi zerine dayanan bir lttr. Bylece, bir suyolu bir tek devletin
lkesinde bulunsa bile, uluslararas ulam asndan bir neme sahipse,
byle bir suyolunun da uluslararas suyolu rejimi altna konulmas ola-
na vardr. Ancak, nemi ne olursa olsun, bir ulusal suyolunun uluslar-
aras suyollar rejimine balanmas yalnzca iki yolla olanakldr: i) lke
devletinin tek-tarafl ilemleri araclyla; ii) lke devletinin de katld
uluslararas bir andlama araclyla. Uygulanan uluslararas hukukta
tek bir devlet lkesinde bulunsalar da akarsularn yukardaki yollardan
biri araclyla uluslararas suyollar rejimi altna konulabilecekleri 1921
Barselona Stats ile ngrlmektedir (mad. 1/2). Kanallarn durumuna
gelince, bugn dnyadaki drt balca kanaln bu ikinci lt ere-
vesinde uluslararas rejim altna sokulmu bulunmaktadr. Nitekim, Msr
lkesinde yer almakla birlikte Akdeniz ile Kzldeniz'i balayan Svey
Kanal 29.11.1988 tarihli stanbul Szlemesi ile, Panama lkesinde yeral-
makla birlikte Atlas Okyanusu ile Byk Okyanusu balayan Panama Ka-
nal 18.11.1903 tarihli Hay-Bunau-Varilla Szlemesi ve 7.9.1977 A.B.D.-
Panama Szlemesi ile, F. Almanya lkesinde yeralmakla birlikte Kuzey
Denizi ile Baltk Denizini balayan Kiel Kanal 1919 Versailles Andla-
mas (mad. 380-386) ile uluslararas rejim altna konulmulardr. U.S.A.D.,
Wimbledon Davas'na ilikin 17.8.1923 tarihli kararnda Kiel kanalnn
uluslararas rejim altna konulmas konusunda iki ak denizi balayan
kanallarn doal boazlarla zdeletiini vurgulamakla birlikte (C.P.J.I.,
Serie A, no. 1, s. 28), kararn zellikle Versailles Andlamasnn 380. mad-
desi ile Kanaln aka uluslararas rejime balanmas zerine kurmu

222
grnmektedir (bkz. aym yapt, s. 22). Zaten, dnyann nemli kanalla-
rndan drdncs olan ve Yunanistan lkesinde yeralan Korent (Co-
r in the) Kanal, yonya Denizi ile Ege Denizini birletirmesine ramen,
herhangi bir uluslararas rejimin konusunu oluturmamaktadr. Dolay-
syla, uygulanan uluslararas hukuka gre, yapay suyollarn oluturan
kanallar iin denizler arasnda doal suyollarn oluturan boazlar konu-
sunda ngrlm olan kurallar otomatik bir geerlilie sahip grnme-
mektedir.
Yukarda belirttiimiz ltlere gre ulusal suyollar niteliinde bu-
lunan suyollar kara lkesindeki isular (internal \vaters; eaux interieures;
Binnengewsser) olarak deerlendirilmekte ve bugn uygulanan ulus-
lararas hukuka gre her bakmdan lke devletinin mnhasr yetkisi al-
tnda bulunmaktadr. Dolaysyla, ulusal suyollarma ilikin devlet yetki-
leri konusunda eldeki kitabmzn banda yeralan devletin yetkisi bl-
mne gndermekle yetineceiz. Bir suyolunun yukardaki koullara gre
uluslararas suyolu nitelii kazanmas durumunda ise, aada inceleyece-
imiz ulam, ulam-d ve zellikle endstriyel ve tarmsal amalarla
kullanlmas ve daha ileride inceleyeceimiz evre korunmas konular d-
nda, lkesinde bulunduu devletin egemenlii geerli olacaktr. Baka
bir deyile, uluslararas suyollar da aka andlamalarn ve uluslararas
yaplageli kurallarnn konusunu oluturduklar lde uluslararas reji-
me bal olacaklardr; bunun dnda lke devleti yetkili olacaktr.

2. Uluslararas suyollarnda ulama ynelik kurallar

Uygulanan uluslararas hukuk ulam konusunda yalnzca uluslararas
akarsulara ve uluslararas kanallara ilikin dzenlemelerin rneklerini
sunmaktadr. Yukarda da belirttiimiz gibi, birka devlet lkesine kys
olan gller genellikle snrlandrlma suretiyle ulam asndan ilgili dev-
letlerin lkesel yetkileri altna konulduundan, uluslararas gllere ilikin
ulam kurallarnn dzenlenmesine gerek duyulmad anlalmaktadr.
Uluslararas suyollar kavram ok geni anlald zaman bu kavram
iine sokulan ve birden ok devleti ilgilendiren buzullarn ve yeralt su-
larnn ise, doalar gerei ulama olanak vermemeleri nedeniyle, bu er-
evede ele alnmalar sz konusu deildir.

A. Uluslararas akarsular

Kaynaka:
Trke: S.L. Meray, Cilt I, s. 472-481; E.F. elik, 1987, Kitap II, s. 154-159,
Yabanc dil: B. Winiarski, "Principes generaux du droit fluvial interna-
tional", R.C.A.D.I., 1933-11, s. 79-217; B. Vitanyi, "Regime of navigation on

223
 international waterways", N.Y.I.L., 1974, s. 111-166, 1975, s. 3-58, 1976, s.
3-90, 1977, s. 3-34; S. Hosni, "The Nile Regime", R.E.D.I., 1961, s. 70 vd.; F.
Berber, Rivers in international law, London, 1959; R. Baxter, The law of
international waterways, Cambridge (Mass.), 1964; H. Zurbrgg, Das in-
ternationale Flusschiffahtrtsrecht und die Schweiz, Basel, 1945; O. Gonnen-
wein, Die Freiheit des Flusschiffahrt, Stuttgart/Berlin, 1940; L. Wehle, "In-
ternational administration of European inland waterways, A.J.I.L., 1946,
s. 100 vd.; M. Schreiber, "Vers un nouveau regime international du fleuve
Niger", A.F.D.I., 1963, s. 866 vd.; M. Schreiber, "Accord relatif la Com-
mission du Fleuve Niger et la navigation et aux transports sur le fleuve
Niger", A.F.D.I., 1964, s. 813 vd.; A. Kiss, "Commission centrale pour la
navigation du Rhin", A.F.D.I., 1955, s, 508 vd.; S. Gorove, Law and politics
of the Danube, The Hague, 1964; Wacher, "La revision de la Couvention
de Mannheim pour la navigation du Rhin", A.F.D.I., 1965, s. 810-822; D.
Ruzie "Le regime juridique de la Moselle", A.F.D.I., 1964, s. 764-812; Nguyen
Quoc Dinh, "L'internationalisation du Mekong", A.F.D.I., 1962, s. 91-115;
H. Bokor-Szeg, "La Convention de Belgrade et le regime du Danube",
A.F.D.I., 1962, s. 192-205.

Uluslararas akarsularn ulam rejimi konusunda uluslararas uygu-

lama istikrarl ve tutarl bir gelime gstermemektedir. Geen yzyln
balarnda bu konuda Avrupa'da kendini gsteren arlkl eilim ulus-
lararas akarsularda ticaret gemileri iin tam bir serbest gei kuralnn
kabul ynndedir. Nitekim, 9.6.1815 tarihli Viyana Kongresi Son Senedi,
108'den 117. maddelerine kadar uluslararas akarsularn rejimine ayrlm
olup, 109. maddesinde buralarda ulamn tmyle serbest olaca ve hibir
biimde ticaret ilikileri erevesinde hi kimse iin yasaklanamayacan
ngrmektedir.
Dolaysyla, anlan hkm ile uluslararas akarsularda, kyda olsun
ya da olmasn, btn devletlerin ticaret gemilerine serbest gei hakk
tannr grnmektedir. Ayn serbest gei kuralnn btn devletler ti-
caret gemilerine tannmas olgusuna 1919 Versailles Andlamasnda (mad.
332-338) ve 20.4.1921 tarihli Uluslararas nemdeki Ulama Elverili Akar-
sularn Rejimine likin Barselona Szlemesinde de rastlanmaktadr. Yi-
ne ayn Szleme geilerin parasz olmasn da iermektedir (metin iin
bkz. Sicilli Kavanin, Cilt 10, s. 625). Bununla birlikte, Viyana Kongresi
Son Senedi ile balayan ve burada kabul edilen genel serbestlik kuraln
belirli akarsulara uygulama amacn gden deiik zel andlamalarda bu
kuraln istikrarl bir ieriinin oluturulamad gzlenmektedir. Nitekim,
Ren akarsuyunun rejimini dzenleyen 31.3.1831 tarihli Mayence Szle-
mesi ile 17.10.1868 tarihli Mannheim Szlemesi, koyduklar birtakm ku-
rallarla, fiiliyatta serbest gei hakkn yalnzca kyda devletlere tan-
mtr. Yine, 23.7.1921 tarihli Paris Andlamas Tuna akarsuyunun ulus-
lararas rejimini dzenlerken bu akarsuyu, akarsu ve deniz blm olmak
zere, ikiye ayrmakta ve kyda olmayan devletlerin ticaret gemilerine

224
serbest gei hakkn yalnzca Ulm'dan Karadeniz'e kadar varan deniz
blmnde tanmaktadr. Buna karlk, Afrika'da Niger ve Kongo akar-
sularnn uluslararas rejimini dzenleyen 26.2.1885 tarihli Berlin Genel
Senedinin btn devletlerin ticaret gemilerine serbest gei hakkn ta-
nd grlmektedir. B t n bu veriler, 19. yzyldan 1920'li yllara kadar
arlkl eilimin uluslararas akarsularda serbest gei hakknn tann-
mas ynnde olduunu, ancak bu hakkn kullanmnn kyda devletlerle
snrl tutulabileceini gstermektedir. Ancak, 1930'l yllardan bu yana
ayn eilimin srmedii gzlenmektedir. En bata, U.S.A.D., Oscar Chinn
Davas'na ilikin 12.12.1934 kararnda, Kongo akarsuyu zerinde o dnem-
lerde Kongo smrgesini egemenlii altnda bulunduran Belika'nn ay-
rm-gzetici nlemlerini hakl bulmak suretiyle serbest gei kuralnn
genel bir eitlii gerektirmediini kabul eder grnmektedir (bkz. C.P.J.I.,
Serie A/B, no. 63, s. 65). te yandan, Almanya'da Hitler'in baa gelme-
sinden sonra bu devletin serbestlik konusundaki bir genel kural tanma-
d ve 14.11.1936 tarihli bir kararla Almanya'da yeralan uluslararas akar-
sulara ilikin olarak ngrlen ortak komisyonlara son verdii grlmek-
tedir. Yine, Afrika devletlerinin de bamszlklarn kazandktan sonra
Nijer ve Kongo'nun 1885 rejimlerini reddettikleri ve Nijer ile ilgili 26.10.1963
tarihli yeni bir szlemenin imzaland gzlenmektedir. Sonuta, btn
bu gelimelerin nda yazarlarn ikiye blnd ve bir ksmnn, ie-
rii kesin olarak belirlenmemi olsa da, uluslararas hukukta serbest ge-
i hakknn bir yaplageli deeri ile tanndn ileri srdkleri grl-
mektedir (rnein; Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, s. 642-643).
Buna karlk, bugn yazarlar arasnda giderek arlk kazanan eilim,
verilerin istikrarszl karsnda gei serbestlii konusunda genel bir
yaplageli kuralndan sz edilemiyecei ynndedir (rnein: E.F. elik,
1987, Kitap II, s. 154; Ph. Manin, a.g.y., s. 266-267; H. Thierry, J. Combacau,
S. Sur, Ch. Vallee, s. 426). Biz de bu ikinci eilimin gerei yanstt ka-
nsndayz. Zira, bir genel yaplageli kuralnn olumas iin uluslararas
toplumun btnnce gerekletirilen yaygn ve istikrarl bir uygulamann
varolmadn dnmekteyiz. nk 1815 Viyana Son Senedi ve onu
dorulayan teki andlamalar yalnzca Avrupal devletlerin grn yan-
stmakta olup, stelik bir ksm gei serbestlii kuramnn ierii konu-
sunda elikilidir. Barselona Szlemesine gelince, yalnzca yirmi civar
devlet tarafndan onaylanm olup, (bkz. C. Sar, Uluslararas Nehirlerden
Endstriyel ve Tarmsal Amalarla Faydalanma Hakk, Ankara, 1970, s.
53) genel ve yaygn bir grn yansmas olmaktan uzaktr.
Bu durum karsnda herbir uluslararas akarsuyun rejimini, eer d-
zenleyici andlamas varsa, o andlama erevesinde deerlendirmek ve
genellemelere gitmemek uygulanan uluslararas hukuk asndan en doru
yol olarak ortaya kmaktadr. Bu adan deerlendirildikleri zaman de-

225
iik ktalardaki balca uluslararas akarsulara ilikin gnmzde geerli
olan ulam rejimlerini yle zetlemek olana vardr:
Ren (Bat Avrupa): 17.10.1868 tarihli Mannheim Szlemesi bugn
de hukuksal olarak yrrlkte kabul edilmekte olup, 20.11.1963 tarihli
Strasburg Szlemesi ve 17.10.1979 tarihli ek protokolle kimi hkm-
leri deitirilmi bulunmaktadr. Anlan akarsuda bugn ilke olarak ser-
best gei hakk btn devletlerin ticaret gemilerine tannmakta ve y-
netim bir Ren Merkez Komisyonunca salanmaktadr.
Tuna (Merkez ve Dou Avrupa): En son kabul edilen 18.8.1948
Belgrad Szlemesi bugn bu akarsuyun rejimini belirlemektedir. Ancak,
Tuna'ya ilikin andlamalara taraf olan kimi Batl devletler anlan bu
son Szlemeyi imzalamayp, 23.7.1921 tarihli Tuna Statsnn geerli
olduunu iddia etmektedirler. Fiilen geiler ve teki dzenlemeler 1948
Szlemesi erevesinde gerekletirilmektedir. Bu akarsularn ana ko-
lunda gei hakk btn devletlere tannmakla birlikte yan kollarda gei
serbestlii ve ynetim yalnzca kyda devletlere aittir.
Nijer (Afrika): Kyda devletler 1885 Berlin Genel Senedini ge-
ersiz sayarak kendi aralarnda 26.1.1963 tarihli bir andlama imzalam-
lardr. Bu andlama da herkese gei serbestlii hakkn tanmaktadr.
Mekong (Asya, in Hindi): 29.12.1954 tarihli yalnzca kyda dev-
letlerinin katld Paris andlamas ile rejimi dzenlenmektedir. Gei
serbestlii ilke olarak herkese tannmtr.

B. Uluslararas Kanallar

Kaynaka:
Trke: S.L. Meray, Cilt I, s. 459-472; E.F. elik, 1987, Kitap II, s. 160-166;
S. Toluner, s. 133-138; 1. Ltem, Cilt II, s. 363-384.
Y a b a n a dil: A. Siegfried, "Les c a n a u x internationaux et les g r a n d e s r o u t e s
m a r i t i m e s mondiales", R.C.A.D.I., 1949-1, s. 5-72; Y. v a n d e r Mensbrugghe,
Les garanties de la libertg de n a v i g a t i o n d a n s le Canal d e Suez, Paris,
1964; J.A. Obieta, The international status of the S u e z canal, The Hague,
1970; R. Baxter, The l a w of international w a t e r w a y s , Cambridge (Mass.),
1964; B. Boutros-Ghali, Le Canal de Suez: 1854-1957, Alexandrie, 1958; G.
Fischer, "Le canal de Panama: Pass6, prsent et avenir", A.F.D.I., 1977,
s. 745-790; G. Fischer, "Le canal de Panama: n o u v e a u x problmes", A.F.D.I.,
1979, s. 245-254; E. Lapidoth, "The S u e z canal, the Gulf of S u e z and t h e
1979 Treaty of Peace b e t w e e n Egypt a n d Israel", Festschrift R. Bindschedler,
Berne, 1980, s. 617-633.

Kanallar, iki denizi birletiren insan yaps dar suyollardr.

Kanallarn, hukuksal rejimleri bakmndan, yukarda belirtilen lt-

226
lere gre ikiye ayrld grlmektedir: i) ulusal kanallar; ii) uluslararas
kanallar. Ulusal kanallar, gerek genel olarak, gerek ulam rejimi bakmn-
dan, lke devletinin yetkisi iinde bulunduklarndan burada yalnzca ulus-
lararas hukukun konusunu oluturan uluslararas kanallarn ulam reji-
mi ele alnacaktr.
Bugn yazarlar arasnda, aksini ileri srenlere de rastlanmakla bir-
likte (rnein, Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, s. 633-634), ge-
nel eilim, uygulanan uluslararas h u k u k u n uluslararas kanallardaki ge-
i rejimini herbir kanala ilikin andlamalarm hkmlerine bal tut-
tuu ve gei serbestlii ynnde genel bir yaplageli kuralnn varol-
mad yolundadr (rnein; T. Treves, "La navigation", R.J. Dupuy et D.
Vignes, Traite, s. 782). Dolaysyla, herbir uluslararas kanala ilikin ula-
m rejiminin kendi zellikleri iinde ele alnmas gerekmektedir.

a. Svey Kanal

Hukuksal rejimi 29.10.1888 tarihli istanbul Szlemesi (Almanya,

Avusturya, Macaristan, ispanya, Fransa, talya, Hollanda, ngiltere, Rusya
ve Osmanl mparatorluu arasnda imzalanan szleme metni iin bkz.
Sicilli Kavanin, Cilt II, s. 314-317) ile saptanan Svey Kanal, 26.7.1956'da
Msr'n kanal ileten uluslararas ortakl milliletirmesi sonucu, ksa
bir sre bu bakmdan birtakm belirsizliklere konu olmutur. Ancak, M-
sr'n 24.4.1957 tarihinde yapt bir bildiri ile, Svey Kanalnn hukuk-
sal rejimini dzenleyen stanbul Szlemesinin geerliliini tandn bil-
dirmesi zerine, bugn artk bu konuda hukuksal bir sorun yoktur (M-
sr'n bildiri metni iin bkz. J.P. Queneudec, Conventions, s. 87). Anlan
Szlemenin 1. madde 1. fkras aynen u biimde kaleme alnmtr:

"Svey deniz kanal bar zamannda ve sava zamannda, btn

ticaret ve sava gemilerine, hibir ayrm yaplmadan, srekli ola-
rak serbest ve ak olacaktr".

Anlan tam gei serbestlii kuralnn uygulanmasn dzenleyen h-

kmlerde gei yapan sava gemilerinin, Kanal iinde ve azlarda 3 mil
aa kadar, hibir dmanca eylemde bulunmamalar gerektii ngrl-
mektedir. Yine, sava srasnda savaanlarn herhangi bir askeri kuvvet
ve malzemeyi Kanalda boaltmas ya da yklemesi yasaktr.
Uygulamada stanbul Szlemesi hkmlerinin zaman zaman deiik
biimlerde yorumland grlmektedir. Msr, 1948 ylnda srail devle-
tinin ilan ile birlikte, anlan devlet gemilerinin ve srail'e giden teki
devletler gemilerinin geilerine bir sre Kanal kapal tutmutur. Msr,
ald bu nlemleri, istanbul Szlemesinin 10. maddesinin Msr'n g-

227
venliine ilikin hkm erevesinde, sava durumunda bulunduu dev-
letlere kar kendisine ticari bloks (blocus) hakk tand yolundaki bir
yorumuyla dorulamaya almtr. Ancak, B.M. Gvenlik Konseyi 1.9.1951
ve 13.10.1956 tarihli kararlaryla Kanaln b t n devletlere ve hibir ay-
rm gzetmeden ak olmas gerektiini bildirmitir. Msr'n israil ge-
milerine ve israil'e giden-gelen teki devlet gemilerine kar bu t u t u m u
bugn deimi bulunmaktadr. Nitekim, 1975 ylndan balayarak M-
sr'n israil'e giden-gelen nc devlet gemileri bakmndan t a m gei
serbestliini uygulamaya balad grlmektedir, israil gemilerinin de,
1978 Camp David grmeleri sonunda 26.3.1979 tarihinde Washington'da
imzalanan Msr-Israil Andlamas (mad. 5/1) ile, Svey Kanalndan
hibir engelle karlamadan ve hibir ayrma bal tutulmadan geme-
leri kabul edilmi bulunmaktadr (Andlama metni iin bkz. I.L.M., 1979,
s. 362 vd.). Dolaysyla, bugn Svey Kanalnda ulam konusunda her-
hangi bir temel hukuksal sorunla karlalmamaktadr.

b. Panama Kanal
Hukuksal rejimi uzun sre ingiltere ile A.B.D. arasnda imzalanan
8.9.1901 tarihli Hay-Pauncefote Andlamas ve Panama ile A.B.D. arasn-
da imzalanan 18.11.1903 tarihli Hay-Bunau Varilla Andlamas araclyla
saptanan Panama Kanalnn bugnk durumu 7.9.1977'de Panama ile A.B.D.
arasnda imzalanan Panama Kanalnn srekli tarafszl ve iletilmesi
konusundaki Washington Andlamas ile dzenlenmektedir (metin iin
bkz. I.L.M., 1977, vol. 16, s. 1021-1098). Onay belgeleri deiimi iin bkz.
I.L.M., 1978, vol. 17, s. 817-835). Anlan andlamann 1. maddesi ile Pana-
ma devleti Kanaln sonsuza kadar tarafsz bir uluslararas transit suyolu
olarak kalacan ilan etmektedir. Andlamann 2. maddesi ise, Kanaln
bar ve sava zamannda hibir ayrm gzetilmeden btn devletlerin
bar transit geilerine ak ve serbest kalmas iin tarafsz blge ilan
edildiini bildirmektedir. Kanaln tarafszlnn gvencecisi A.B.D. ve
Panama devletleridir.

c. Kiel Kanal
1919 Versailles Andlamasnn 380-386. maddeleriyle uluslararas rejim
altna konulan Kiel Kanalndan Almanya ile bar iinde bulunan btn
devletlerin ticaret ve sava gemilerinin, ayrm gzetmeden, serbeste
gemesi kabul edilmektedir. Kanaln bu uluslararas stats U.S.A.D.'nin
Wimbledon Davas'na ilikin 17.8.1923 tarihli kararyla da teyid edilmi-
tir (C.P.J.I., Serie A, No. 1).
Hitler dneminde Almanya 14.11.1936 tarihli bir nota ile Versailles
Andlamasnn Kiel Kanalna ilikin hkmlerini de tanmadn bildi-

228
r e r e k K a n a l d a n geileri d e n e t i m i n e a l m a k l a birlikte, kinci D n y a S a v a -
ndan sonra Kanalda Versailles Andlamas hkmlerinin tekrar uygu-
l a n m a s n a balanmtr. B u g n Kiel K a n a l n n gei r e j i m i n e ilikin ulus-
lararas stats srmektedir.

3. Uluslararas suyollarnn ulam-d kullanmlarna ynelik ku-

rallar

Kaynaka:
Trke: C. Sar, Uluslararas Nehirlerden Endstriyel ve Tarmsal Ama-
larla Faydalanma Hakk, Ankara, 1970; A Demir, Trkiye Sularndan
Faydalanma, Ankara, 1963; S.L. Meray, "Baz Trk Andlamalarna Gre
Komuluk Mnasebetleri", S.B.F.D., Cilt XV, Say 2, s. 36-47; H. Pazarc,
"evre Sorunlarnn Uluslararas Boyutlar ve Uluslararas Hukuk", Prof.
Fehmi Yavuz'a Armaan, Ankara, 1983, zellikle s. 225-229.
Yabanc dil: C. Sar (resume fait par H. Pazarc), "Le droit d'utilisation
des fleuver internationaux dans des buts industriels ou agricoles", M.M.T.Y.,
1969-1970, s. 99-148; A. Garretson, R. Hayton and C. Olmstead (eds.), The
law of international drainage basins, Dobbs Ferry (N.Y.), 1967; J. Laylin
and R. Bianchi, "The role of adjudication in international river disputes:
the Lake Lanoux Case", A.J.I.L., 1959, s. 3049; W. Griffin, "The use of
waters of international drainage basins under customary international
law", A.J.I.L., 1959, s. 50 vd.; K. Krakau, Die Harmon Doktrin, Hamburg,
1966; H. Smith, The economic uses of international rivers, London, 1931;
S. Hosni, "The Nile Regime", R.E.D.I., 1961, s. 70 vd.; G. Badr, "The Nile
waters question: background and recent development", R.E.D.I., 1959, s. 94
vd.; J. Andrassy, "L'utilisation des eaux des bassins fluviaux internatio-
nau", R.E.D.I., 1960, s. 23-40; F. Berber, Rivers in international law, Lon-
don, 1959; J. Drager, Die Wasserentnahme aus internationalen Binnenge-
wssern, Bonn, 1970; E. Hartig, Internationale Wasserwirtschaft und in-
ternationales Recht, Vienna, 1955; Cl. A. Colliard, "Evolution et aspects
actuels du regime juridique des fleuves internationaux", R.C.A.D.I., 1968-III,
s. 343 vd.; G. Sauser-Hall, "L'utilisation industrielle des fleuves interna-
tionaux", R.C.A.D.I., 1953-11, s. 471 vd.; M. Wolfrom, L'utilisation des fins
autres que la navigation des eaux des fleuves, lacs et canaux internatio-
naux, Paris, 1964; J. Baines, "The diversion of international rivers", I.J.I.L.,
1960, s. 38 vd.; F. Dulery, "L'affaire du lac Lanoux", R.G.D.I.P., 1958, s. 469
vd.; A. Gervais, "L'affaire du lac Lanoux-6tude critique de la sentence du
tribn al arbitral", A.F.D.I., 1960, s. 372 vd.; L.A. Teclaff, The river basin
in history and law, The Hague, 1967; M. Belanger, "L'utilisation des eaux
des fleuves internationaux des fins agricoles", R.G.D.I.P., 1977, s. 386-430;
P. Sevette, Aspects juridiques de I'amenagement hydro-electrique des fleuves
et lacs d'intret commun, Geneve, 1952.

U l u s l a r a r a s s u y o l l a r n n u l a m - d k u l l a n m sz k o n u s u o l d u u z a -
m a n o r t a y a k a n ilk s o r u n , a n l a n s u l a r d a n h a n g i a m a l a r l a y a r a r l a n l a -
bileceini ve devletlerin bu konuda uluslararas hukuka k o r u n a n bir y a -

229
rarlanma haklarnn bulunup bulunmadn saptamak olmaktadr. Dev-
letlerin yararlanma hakknn varl kabul edildii takdirde, yararlanla-
cak su alannn belirlenmesi ikinci sorunu oluturmaktadr. nc sorun,
uluslararas suyollarnn sularnn paylamnda devletlerin hangi kural-
lara uymas gerektii konusunda ortaya kmaktadr. Ancak, sularn pay-
lalmas uluslararas suyollarnn ulam-d kullanmlarnda tek sorun
olmadna gre, paylama ltleri dnda sulardan yararlanmada gze-
tilmesi gereken baka kurallarn bulunup bulunmad sorunu ele aln-
mas gereken drdnc sorunu oluturmaktadr. Nihayet, uluslararas su-
yollarnn ulam-d kullanmnda Trkiye'nin hukuksal d u r u m u n u be-
lirlemek beinci sorun olarak karmza kmaktadr. Sz konusu sorun-
lar srasyla ele alnacaktr.

A. Suyollarndan ulam-d amalarla yararlanlmas sorunu

Uluslararas suyollarnn akarsular, gller, kanallar, yeralt sular v.b.
ok deiik elerden olutuu anmsanrsa, herbir t r n tad zellik-
lere bal olarak uluslararas hukukta zel dzenlemelerin bulunup bu-
lunmadnn ncelikle bilinmesi gerekmektedir. Uygulanan uluslararas
hukuk bu adan deerlendirildii zaman, herbir suyoluyla ilgili olarak so-
r u n u n z sularn tarmsal ve endstriyel amalarla kullanlmas oldu-
undan, bu deiik trler arasnda, hi olmazsa imdilik, herhangi bir te-
mel ayrma gidilmedii gzlenmektedir. Bylece, akarsular, gller, kanal-
lar ve yeralt sular iin ulam-d kullanmn ana ilkeleri ve kurallar
ayn ve btncl bir hukuksal rejimi oluturmaktadr. Nitekim, bu du-
r u m uluslararas yarg ve hakemlik organlar kararlaryla da teyid edil-
mi bulunmaktadr. rnein, Fransa ile spanya arasndaki bir uyumaz-
l oluturan Lanoux Gl Davas'na ilikin olarak 16.11.1957 tarihli ha-
kemlik karar, anlan iki devlet lkesinde yeralan akarsularn ve bunla-
rn balantl olduu Lanoux glnn sularnn deerlendirilmesi konu-
sunda, gln bal olaca hukuksal rejim ile akarsularn bal olaca
hukuksal rejim arasnda herhangi bir ayrma gitmemi ve konuyu genel
bir sulardan yararlanma sorunu olarak deerlendirmitir (bkz. R.S.A.,
vol. XII, s. 281-317). reti de genellikle suyollarn, ulam-d amalar-
la kullanm konusunda, ayn koullar erevesinde deerlendirme yolunu
benimsemektedir (rnein bkz.: J. Evensen, "Deuxieme rapport sur le
droit relatif aux utilisations des cours d'eau internationaux des fins autres
que la navigation", N.U., Ass. Gen., Doc. A./CN. 4/381, 24 avril 1984, zel-
likle s. 14-16).
Hukuksal rejimi byle bir btnlk gsteren suyollarnn ulam-d
kullanm yollarnn neler olduu aratrld zaman ise, ana yararlan-
m a yoluyla karlalmaktadr: i) balklk ve canl kaynak avcl; )

230
tarmsal yararlanma; iii) endstriyel yararlanma (U.N., Report of the
United Nations Water Conference, New York, 1977, Doc. E/CONF. 70/29,
s. 14-23).
Suyollarndan balklk amacyla yararlanma konusunda genel ilke,
her kyda devletin uluslararas suyollarnn kendi lkesi iinde yeralan
kesimi zerinde tam egemenlie sahip olmas ilkesidir. Ancak, bir lkeden
tekine geen suyollar iin daha az sorunlu olan bu genel ilkenin zel-
likle snr oluturan suyollar bakmndan birtakm dzenlemeler gerek-
tirdii grlmektedir. Bylece, kimi komu devletlerin, ikili andlamalar
araclyla, bir suyolunun kendi lkelerinde bulunan kesiminde teki
devlet yurttalarnca balk avlanmasna izin verdikleri (rnein, bu konu-
daki ilk dzenleme olduu bildirilen Avusturya ile Osmanl mparatorlu-
u arasnda 26.1.1699'da imzalanan Karlofa Andlamasnn 2. maddesi:
Metin iin bkz. N. Erim, Metinler, s. 27), kimi t r avlanma yntemlerini
yasakladklar ya da belirli t r balklarn korunmasn amaladklar d-
zenlemelere rastlanmaktadr (bkz. Ch. Rousseau, vol. IV., s. 496). Bu ko-
nuyu dzenleyen ok-tarafl andlamalarm ise ok az sayda bulunduu
grlmektedir (rnein, 29.1.1958 tarihli Tuna Andlamas).

Suyollarndan tarmsal amala yararlanma, sulama biiminde gerek-

lemektedir. Suyollarnn endstriyel amala kullanm ise iki biimde
olabilmektedir: i) enerji retimi; ii) endstriyel ykama ya da retilen
rne katmak zere su kullanlmas. Anlan her iki amal su kullanmn-
da iki deiik t r faaliyet sz konusu olabilmektedir: i) tketici ya da
yoksun brakc faaliyetler; ii) sularn niteliini deitirici ya da kirletici
faaliyetler (bkz. C. Sar, a.g.y., s. 95-96). Sulara ilikin tketici faaliyetler,
kullanlan sularn t m n n ya da bir blmnn akarsu, gl, kanal ya da
yeralt sularna geri dnmemesi biiminde gerekletirilen faaliyetlerdir.
Tarmda topran sulanmas ve endstride retilen rne su katlmas
durumlarnda, bu t r su tketici faaliyetler sz konusudur. Buna karlk,
ilke olarak, yalnzca enerji retme amal barajlar btn sular yine geri
gndermektedir. Devletlerin tketici su kullanm ile enerji retimi ama-
cyla, ilke olarak su tketmemelerine ramen, belirli sre su depolama
ve sular dzenli olarak aaya brakmama faaliyetleri, uluslararas hu-
kukta sularn paylam sorununu ortaya karmaktadr. Sularn nitelikle-
rini deitirici ya da kirletici kullanmlar ise, kimyasal maddelerle ykl
olarak ya da oksijen v.b. bileimlerinin azalmas sonucu sularn nitelik-
leri deimi olarak geri verilme olayn belirtmektedir. Sularn nitelik
deitirmesi, kimi zaman kullanlan sularn t m n n bu kez kirlenmi
olarak geri verilmesi biiminde olabilecei gibi kimi zaman da tketici
kullanmla birlikte olabilmektedir. evrenin korunmasn ilgilendiren bu
ikinci t r faaliyetlere ilikin kurallar, ilerideki sayfalarda, genel olarak

231
evre korunmas konusu iinde ele alnacandan, burada uluslararas hu-
kukun yalnzca sularn tketimine ilikin kurallar zerinde durulacaktr.
Yukarda belirtilen tarmsal ve endstriyel amal kullanmlar ere-
vesinde bu faaliyetlerin uluslararas hukuk tarafndan korunup korunma-
d aratrld zaman, uygulanan uluslararas hukuk olumlu cevap ver-
mektedir. Baka bir deyile, devletlerin uluslararas suyollarndan ilke
olarak yararlanma haklar vardr. Bu yararlanma hakknn hukuksal da-
yana devletin lkesi zerindeki egemenliidir (bkz. C. Sar, aym yapt,
s. 82-84). Uluslararas uygulama ve andlamalar olsun, uluslararas yarg
ve hakemlik kararlar olsun, hepsi bunu teyid etmektedir (bkz. C. Sar,
aym yapt, s. 84-91). Nitekim, Lanoux Gl Davas'na ilikin 16.11.1957
tarihli kararnda, ilgili hakemlik mahkemesi, Fransa'nn lkesinde bulu-
nan Lanoux gl sularna ilikin dzenleme faaliyetlerini deerlendirir-
ken, aynen unlar bildirmektedir:
"Aslnda... Fransa'nn yapt bir hakkn kullanlmasndan baka
birey deildir. Lanoux glnn dzenlenmesine ilikin faaliyetler
Fransa lkesinde yrtlmekte olup, iin parasal yk ve sorum-
luluu Fransa'ya aittir... lkesindeki bayndrlk ileri konusun-
da karar verme yetkisi yalnzca Fransa'nndr" (R.S.A., Vol. XII,
s. 316).
Devletlerin suyollar zerinde yararlanma hakk bulunduu kabul
edildii anda, bu hak ayn suyollarna kyda iki ya da daha ok devletin
herbiri iin sz konusu olduuna gre, bu karlkl yararlanma hakknn
snrlarnn belirlenmesi gerekmektedir. Zira, rnein bir akarsu ile il-
gili olarak, yukar-kyda devletin yararlanma hakknn kapsam aa-
kyda devletin yararlanma hakknn kapsam ile ters orantldr. Nite-
kim, bu nedenle birara uluslararas uygulamada rastlanlan ve yararlanma
hakkn fiilen yalnzca yukar-kyda devlete tanma sonucunu douran
kimi ar grler bugn uygulanan uluslararas hukukta herhangi bir
deere sahip deildir. Bu ar grlerin en tannm yukar-kyda dev-
lete sular zerinde mutlak egemenlik tanyan ve retide "Harmon dok-
trini" olarak anlan gr olmutur (rnein bkz. K. Krakau, Die Harmon
Doktrin, Hamburg, 1966).
Suyollarndan devletlerin ortak yararlanmas ilkesi kabul edildikten
sonra ortaya kan ilk sorun belirli bir blgede yararlanmaya konu olacak
su alannn belirlenmesi olmaktadr.

B. Yararlanlacak su alannn belirlenmesi sorunu

Yararlanlmas ya da dzenlenmesi gereken su alannn belirlenmesi
konusu, aslnda her somut olayda geerli olan corafi ve hidrolojik koul-
lara bal olarak karara varlacak bir konudur. Bununla birlikte, bu ko-

232
nuda birtakm genel nitelikli kurallarn varolup olmadnn bilinmesi ge-
rekmektedir. Bu adan cevaplanmas gereken sorunlardan birisi akarsu-
larla ilgili olup, bir uluslararas akarsuyun ulusal kollarnn sulardan ya-
rarlanmada hesaba katlp katlamyaca konusunda ortaya kmaktadr.
Devletlerin bu konudaki uygulamalar bir-rneklik gstermekten uzaktr,
ikili andlamalar incelendii zaman, kimi andlamalarn ulusal kollar
ana akarsuyun rejimi dnda tutarken, kimisinin t m ulusal kollar ki-
misinin de belirli bir blgedeki ulusal kollan ana akarsu rejimine ba-
ladklar grlmektedir (eitli rnekler iin bkz. C. Sar, a.g.y., s. 65-68).
Uluslararas yarg ve hakemlik organlarnn k a r a r l a n ise, ulusal kollarn
da ana akarsu rejimine bal olduu ynnde hkmler iermektedir. Ni-
tekim, U.S.A.D., Oder Uluslararas Komisyonun Yetkisi Davas'na ilikin
10.9.1929 tarihli kararnda, "genel olarak uluslararas akarsu hukukunu
dzenleyen ilkeler" nda, Polonya lkesinde yeralan ulusal kollar da
Oder ana akarsuyunun rejimine bal saymtr (C.P.J.I., Serie A, No. 23,
s. 26-29). Ancak, anlan dava, ulam bakmndan yetkili klnan Oder
Uluslararas Komisyonunun yetkisinin corafi snrlarn belirleme konu-
sunda ve anlan Komisyonu kuran Versailles Bar Andlamasnm ilgili
maddesinin yorumlanmas ile ilgili olduundan, sulardan ulam-d ya-
rarlanma konusunda da bu ynde genel bir kuraln varln kantlamak
iin yeterli deildir. Bununla birlikte, konuyu b t n ynleriyle inceleyen
C. Sar'n saptamasna gre, yararlanma hakk bakmndan da ulusal kol-
larn uluslararas akarsuyun rejimine bal olduu dncesi, "henz ke-
sin bir hukuk kural olarak belirmemesine ramen", gittike yerleen bir
eilimi oluturmaktadr (C. Sar, a.g.y., s. 70).
Yararlanlacak su alannn belirlenmesi konusunda karlalan bir
baka sorun, ayn blgede yeralan akarsular, gller, kanallar, yeralt su-
lar gibi deiik trdeki birok suyolunun bu adan bir b t n oluturup
oluturmadklar sorunudur. Uluslararas uygulama ile yarg ve hakemlik
kararlar incelendii zaman, deiik trden de olsalar, birbirleriyle ba-
lantl bulunan sularn bir b t n olarak ele alnd birok duruma rast-
lanmaktadr .rnein, 22.5.1964 tarihinde Kamerun, ad, Nijerya ve Nijer
arasnda imzalanan ad Gl Havzasnn iletilmesine ilikin Szleme
ve Ek Stat, ad gl ile buraya dklen akarsularn rejimini bir btn
olarak dzenlemektedir (bkz. J.-Cl. Andre, "L'evolution du statut des
fleuves internationaux d'Afrique Noire", Revue Juridique et Politique,
1965, No. 2, s. 306-309). Yine, rnein, Lanoux Gl Davas'nda, gerek ta-
raf devletler gerekse hakemlik mahkemesi, Carol akarsuyu ile Lanoux
gln bir b t n olarak ele almakta herhangi bir saknca grmemilerdir.
Nitekim, anlan hakemlik mahkemesi, 16.11.1957 tarihli kararnda, "her
akarsu havzasnn... fiziki corafya asndan bir b t n oluturduunu"
aka kabul etmektedir (R.S.A., vol. XII, s. 304).

233
 Bu t r veriler karsnda retinin sularn btnln belirten ben-
zer nitelikli kavram gelitirdii gzlenmektedir. Bunlarn bir tanesi
"uluslararas akarsu havzas" (international river basin; bassin fluvial in-
ternational) kavramdr (rnein bkz. J. Andrassy, "L'utilisation des eaux
des bassins fluviaux", R.E.D.I., 1960, s. 23-40 zellikle s. 26). Bu kavram
ana akarsu ile kollarnn bir b t n oluturduu ve ayn rejime bal ol-
malar gerektii dncesine dayanmaktadr. Bundan biraz farkl olan
ikinci kavram, "uluslararas drenaj havzas"dr (international drainage
basin; bassin de drainage international) (rnein bkz. W.L. Griffin, "The
use of waters of international drainage basins under customary interna-
tional law", A.J.I.L., 1959, s. 50-81). Bu kavramn belirleyici esi, havzay
oluturan b t n sularn, yeralt sular dahil, birbirleriyle balantl olmas
ve belirli bir yere akmasdr. Dolaysyla, birbirleriyle balantl da olsa,
sonuta, deiik yerlere doru akan sular ayn drenaj havzasnn suyolla-
rn oluturmamaktadr. Bu durumlarda deiik drenaj havzalarnn snr
deiik ynlere akan su blm izgisi ile saptanmaktadr (L.A. Teclaff,
The river basin in history and law, The Hague, 1967, s. 10). nc kav-
r a m ise, "uluslararas suyolu sistemi" (international watercourse system;
systeme de cours d'eau international) adn tamaktadr (rnein bkz.
Uluslararas Hukuk Komisyonu raportr S.M. Schwebel'in Uluslararas
Suyollarnn Ulam Amac Dnda Kullanlmas Hukuku konusundaki
ikinci raporu: Annuaire CDI, 1980, vol. II (deuxieme partie), s. 105). Bu
kavram erevesinde eitli sularn bir b t n oluturmasnn lt ise,
birbirleriyle balantl olan sulardan birinden yararlanlmasnn tekini
de etkilemesi olgusudur. Bu k a v r a m iindeki suyollar da b t n suyollar
trlerini kapsamaktadr.
retideki bu gelimelere ramen, halen uygulanan uluslararas hu-
kukun yukardaki kavramlara dayanarak, bir suyollar havzasn ya da
sistemini, otomatik olarak yararlanma hakk kullanlacak su alan biimin-
de deerlendirmeyi kabul etmedii gzlenmektedir. Nitekim, uygulama-
da, yukarda bildirdiimiz rneklerde olduu gibi, kimi suyollar havza-
larnn bir b t n olarak andlamalarla dzenlenmesine karlk, btn
suyollar havzalar iin ayn yolun izlendiini sylemek olana yoktur.
C. Sar, uluslararas akarsulara ilikin olarak inceledii 104 andlama ara-
snda bu yola bavurulan durumlarn yalnzca tane olduunu bildir-
mektedir (bkz. C. Sar, a.g.y., s. 75-76). Yine, birok andlamann, eer
btn bir akarsu havzasn dzenlemesi sz konusu olsayd, yalnzca kom-
u iki devlet arasnda kalmayp, teki komu devletleri de taraflar ara-
sna katmas gerekmektedir. C. Sar birok rnek arasnda, bu konuda
Frat ve Dicle sularna ilikin olarak Trkiye ile Irak arasnda 29.3.1946
tarihinde imzalanan andlamaya Suriye'nin taraf olmadn da belirt-
mektedir (ayn yapt, s. 86-78). te yandan, ileriye ynelik dzenlemelere

234
ilikin olarak da, akarsu havzas, drenaj havzas ya da suyollar sistemi
gibi kavramlarn devletler arasnda pek rabet grmedii ortaya kmak-
tadr. Uluslararas Hukuk Komisyonu erevesinde, uluslararas suyollar-
nn ulam-d amalarla kullanlmas konusunun raportrln yapan
S.M. Schwebel'in 1980 ylndaki ikinci raporunda, uluslararas suyollar sis-
temi kavramna yer vermesi (bkz. Annuaire CDI, 1980, vol. II, (deuxime
partie), s. 105) zerine, daha sonraki raportr J. Evensen nemli eletiri-
lerle karlam ve anlan kavramlara kendi szleme taslanda yer ver-
memeyi yelemitir (bkz. N.U., Ass. Gen., Doc. A/CN.4/381, 24 avril 1984,
Franszca metin s. 11-14). Bu konuda eletiri getiren devletler, anlan kav-
ramlar kabul edildii takdirde, her suyollar havzas ya da sisteminin, so-
m u t d u r u m u n u n kendine zg verilerine bakmadan, bir btn olarak ele
alnmas ve genel kurallar koyulmas yoluna gidilmesi tehlikesine iaret
etmilerdir (J. Evensen, ayn yapt, s. 12). Nitekim, Lanoux Gl Davan
srasnda ispanya, bir akarsu havzasnn gsterdii doal btnlk olgu-
suna dayanarak, Fransa'nn Carol akarsuyunun sularn Ariege akarsuyu-
na doru saptrma almalarn uluslararas hukuka aykr olarak nitele-
mitir. Sularn btnl olgusunun bu lde mutlak birtakm kuralla-
rn kayna olma iddias karsnda, ilgili hakemlik mahkemesinin 16.11.1957
tarihli karar ile suyollar havzas ya da sistemi kavramlarnn greceli
kavramlar olduunu ve bu durumlardan kesin sonular karlamyacan
aklad grlmektedir. Anlan mahkemenin bu konudaki gr aynen
yledir:
"Mahkeme, her akarsu havzasnn, ispanyol muhtrasnda savunul-
duu gibi, fiziki corafya asndan bir b t n oluturduunu tan-
mazlktan gelmemektedir. Ancak, bu gerein kabul edilmesi, is-
panyol tezinin bundan karmak istedii mutlak sonulan hakl kl-
maz. Hukuksal adan, bir havzann btnl ancak toplumsal ger-
eklere uygun dt lde teyid edilmektedir" (R.S.A., vol.
XII, s. 304).
C. Sularn paylalmasnda uyulmas gereken kurallar
Belirli bir blgede yararlanma hakknn iki ya da daha ok devlet
tarafndan kullanlmas sz konusu olduu zaman karlalan bir baka
nemli sorun, ilgili taraflarn sulardan hangi ltlere uygun olarak ya-
rarlanacann saptanmas olmaktadr. Bu da sularn paylamn gnde-
me getirmektedir.
Sularn paylam iki deiik biimde gerekletirilebilmektedir: i)
sularn ilgili devletler arasnda miktar olarak paylam; ii) sular corafi
blgelere gre blnerek, ilgili devletlere belirli bir kesim zerinde yarar-
lanma hakknn mnhasr bir biimde tannmas. Halen yaplm bulunan
andlamalar incelendiinde, devletlerin, duruma gre, her iki yola da ba-

235
vurduunu gstermektedir. Sularn miktar olarak paylalmasn dzenle-
yen andlamalara rnek olarak Trkiye'nin taraf olduu kimi andlama-
lar gsterilebilir. rnein, Trkiye'nin S.S.C.B. ile 8.1.1927 tarihinde imza-
lad Snr Tekil Eyleyen Nehir, ay ve Dere Sularndan stifadeye Dair
Andlamanm 1. maddesi, iki komu devletin sulardan miktar olarak, yar
yarya yararlanmasn ngrmektedir (bkz. Dstur, III. Tertip, Cilt 8, s.
1008-1012). Yine, rnein, Trkiye ile Iran arasnda 18.11.1955 tarihinde
imzalanan Sarsu ve Karasu'ya ilikin andlamanm 7. maddesi, Trkiye'nin
ran'a en az saniyede 1,8 metrekp su brakmasn hkme balamaktadr
,bkz. C. Sar, a.g.y., s. 157-158). Sularn paylamnn corafi lte gre
yaplmasn ngren andlamalar ise, ya bir akarsuyun deiik kollarn
taraflar arasnda paylatrmakta ya da suyolunun bir kesimi zerinde ya-
rarlanma hakkn bir devlete tanrken, teki kesim zerindeki yararlanma
hakkn komu devlete tanmaktadr (rnekler iin bkz. C. Sar, ayn yapt,
s. 158-159).

Ancak, suyollarmdan yararlanma hakk andlama ile dzenleneme-

mise, uygulanan uluslararas hukukun sularn paylamnn haka ilke-
lere gre yaplmasn kabul ettii gzlenmektedir. Nitekim, bugn artk
uluslararas suyollarnn sularnn "haka paylama" (equitable share;
partage equitable) ilkesine gre paylalmas gerektii grnn giderek
bir hukuk genel ilkesi deeri kazand grlmektedir. Kimi yazarlarn
aym ilkeyi "adil kullanm" (equitable use; utilisation equitable) ilkesi ad
altnda belirttiklerine de rastlanmaktadr. Hangi ad altnda olursa olsun,
haka ilkeler (equitables principles; principes equitables) bugn uygula-
nan uluslararas hukukun bir kural niteliine artan bir biimde hak ka-
zanmaktadr. Zira, en bata, gerek ulusal mahkemeler (zellikle A.B.D.,
Almanya, talya yarg organlar), gerekse uluslararas hakemlik organ-
lar (rnein, Lanoux Gl Davas'ndaki hakemlik mahkemesi), sularn
kullanmnda, teki tarafn karnn adil bir biimde gz nnde tutulmas
gereini vurgulamaktadr (bkz. S.M. Schwebel'in Uluslararas Hukuk Ko-
misyonuna sunduu raporu: U.N., Gen. Ass., Doc. A/CN. 4/348, 11 decem-
ber 1981, s. 28-31). kinci olarak, devletlerin uygulamalarnda ve andla-
malarda da haka paylama ilkesinin kabul biiminde yorumlanabilecek
bir ok veri ile karlalmaktadr (bkz. S.M. Schwebel, ayn yapt, s. 32-47).
Nihayet, retide de ayn grn zellikle son yllarda byk lde
paylald gzlenmektedir (ayn yapt, s. 47-56). Bununla birlikte, "hak-
a paylama" ya da "adil kullanm" ilkesinin henz tam yerlemi bir ku-
r a k olmadn, fakat bu yolda bulunduunu bildiren yazarlar da vardr
(rnein, C. Sar: a.g.y., s. 310-311).
Haka paylama ilkesine gre, her devlet lkesi zerinde bulunan
uluslararas suyollarmdan haka ve makul bir pay alma hakkna sahip

236
bulunmaktadr (rnein, J. Evensen'in Uluslararas Hukuk Komisyonuna
sunduu ikinci raporunda yeralan szleme taslann 6. maddesi: N.U.,
Ass. Gen., A/CN. 4/381, 24 avril 1984, Fr. metni, s. 25). Haka paylama
ya da kullanm ilkesinin ieriinin belirlenmesi konusunda ise, bugn iin
henz uygulanan uluslararas hukuka dayanan yeterli veri bulunmamak-
tadr. Fakat retide, bunlarla snrl kalmamakla birlikte, haka paylam
ilkesini belirleyen balca elerin unlar olduu ileri srlmektedir:
su blgesinin corafi, hidrolojik durumu ve iklim koullar;
ilgili devletlerin birbirlerine oranla su gereksinimleri;
herbir havza devletinin ilgili uluslararas suyollarna su katks;
herbir havza devletinin sular deerlendirme ve depolama ko-
nusunda ald nlemler;
herbir devletin sulardan yararlanma durumu ve israfna ili-
kin ald nlemleri;
ilgili devletler arasnda gerekletirilen ve gerekletirilebile-
cek ibirlii olanaklar;
ilgili devletlerin su gereksinimlerini baka bir havzadan kar-
layabilme olanaklar (rnein bkz. J. Evensen'in ikinci rapo-
ru, N.U., Ass. Gen., Doc. A/CN. 4/381, 24 avril 1984, Fr. metin,
s. 28-30. Ayrca, Uluslararas Hukuk Dernei'nin 1966 Helsinki
karar iin bkz.: C. Sar, a.g.y., s. 301).
Sularn paylalmas konusunda uygulamada karlalan bir baka
nemli sorun da, bir devletin ilgili suyollarn daha nceden kullanm ol-
masnn kendisine bu konuda bir stnlk salayp salamyacana ili-
kindir. Baka bir deyile, sorun, bir kyda devletin, daha nceki kulla-
nmlarna bal olarak, ilgili sular zerinde teki kyda devletlerin yeni
kullanmlarna kar kazanlm haklara sahip bulunup bulunmaddr.
Kazanlm haklar ilkesinin bugnk uygulanan uluslararas hukukta ok
tartmal bir yeri olduu ve kabul grd dnemlerde bile daha ok
devletlerin ardl (halef) olmas konusunda uyguland gz nnde tutu-
lursa (bkz. H. Pazarc, I. Kitap, s. 214), anlan ilkeye dayanarak sular ze-
rinde hak iddia etmek, en bata, bu ilkenin nitelii nedeni ile, geerli g-
rnmemektedir (rnein, C. Sar, a.g.y., s. 276-278). te yandan, devletlerin
uygulamalar ve andlamalar incelendii zaman da, sulardan yararlanma
konusunda bu ynde yerlemi bir kuraln varlndan sz etmek zordur.
Nitekim, konuyu inceleyen C. Sar, devletlerin uygulamalarnda n-kulla-
nmn mutlak dokunulmazl ynnde bir istikrar bulunmadn kant-
larken (ayn yapt, s. 279-283), inceledii 140 zel andlama arasnda da
yalnzca 13 tanesinde, deiik llerde, varolan kullanmlara dokunul-

237
mazlk salandn bildirmektedir (ayn yapt, s. 284). Nihayet, C. Sar'n
saptamalarna gre, yarg ve hakemlik organlar kararlarnda da, ender
olarak n-kullanmlar koruyan h k m l e r e rastlanmakla birlikte, bu hi-
bir zaman m u t l a k dokunulmazlk t a n m a biiminde olmamtr (ayn ya-
pt, s. 288-291 ve 295). Bu veriler karsnda, uygulanan uluslararas huku-
k u n bir suyun nceden kullanlm olmasn m u t l a k korunmas gereken
bir hak biiminde deerlendirmemesi nedeniyle, sularn paylalmas sra-
snda mevcut kullanmlarn bir kazanlm h a k olarak ileri srlmesi ola-
na yoktur. Bylece, bu e ancak haka paylama ilkesinin elerinden
biri olarak gz nnde tutulabilecektir.

. Sulardan, paylama konusu dnda, yararlanma hakknn kulla-

nmna ilikin kurallar sorunu
Sularn kullanmnn ortaya kard sorunlar yalnzca paylama so-
r u n u ile snrl kalmamaktadr. Bu erevede cevaplanmas gereken bir
baka sorun da, bir kyda devletin, kendi payna den miktarda suyu
kullanrken, bu konuda ne lde serbest olduudur. Baka bir deyile,
suyollarndan y a r a r l a n m a hakk kullanlrken, sular paylama konusu d-
nda baka birtakm kurallarn b u l u n u p bulunmad sz konusu olmak-
tadr. Bu t r sorunlarn bir ksm sonuta yine, dolayl olarak, sularn
paylam konusunu ilgilendirmekle birlikte, bir ksm paylama konusu-
n u n t m y l e dndaki birtakm h a k ve yetkileri ilgilendirmektedir.
B u konuda karmza kan sorun, bir kyda devletin yararland
sularn doal dzenini ve fiziki koullarn deitirme yetkisinin b u l u n u p
bulunmad ile ilgilidir. Nitekim, bir akarsu havzasnda yukar-kyda
devletin, kendi lkesinde gerekletirecei sulama ya da e n e r j i r e t m e
faaliyetlerine ilikin olarak, sularn yatan deitirme yetkisinin bulu-
n u p bulunmad uygulamada sz konusu olmaktadr. Byle bir durum,
kimi zaman, yukar-kyda devletin sularn nceden b y k bir blmn
kullanmak suretiyle aa-kyda devlete az su brakmas endiesinden
kaynaklanmaktadr. Baka bir deyile, bu t r bir d u r u m sularn paylal-
mas sorunu zme balanmam olduu zamanlarda ortaya kan ve do-
layl bir biimde sularn paylalmasn etkileyen bir nitelik gstermekte-
dir. r n e i n , byle bir uyumazlk 1924-1929 arasnda Msr ile Sudan ara-
snda Nil'in kullanmna ilikin olarak kendini gstermitir. Msr, Su-
dan'n b y k bir sulama projesine, lkesindeki sulama faaliyetlerine z a r a r
verecei gerekesiyle itiraz etmitir (bkz. C. Sar, ayn yapt, s. 222-224).
B u n a karlk, sularn m i k t a r olarak paylamnn nceden dzenlendii
ve yukar-kyda devletin belirli bir m i k t a r suyu geri vermeyi y k m -
lendii d u r u m l a r d a da, yukar-kyda devletin sularn fiziki koullarn
deitirmesine itirazlarn olduu rnekler vardr. Nitekim 1956-1957'deki

238
Lanoux gl uyumazlnda, 1866 tarihli Bayonne Andlamas ile sapta-
n a n su miktarn spanya'ya vermeyi ykmlenmesine ramen, Fransa'nn
Carol akarsuyu ve Lanoux gl zerinde sularn yatan saptrma proje-
sine spanya'nn itiraz ettii grlmektedir (bkz. C. Sar, ayn yapt, s. 225-
229). spanya bu konudaki itirazn, bir yandan, Carol akarsuyunun span-
ya'ya aknn bu proje ile Fransa'nn iradesine balanmas suretiyle iki
devlet arasnda Fransa'ya de facto bir stnlk saland gerekesine
(R.S.A., vol. XII, s. 285), te yandan, ayn miktar su verilse bile, bu pro-
jenin suyun doal aknda yarataca dzensizlikler araclyla Carol'un
spanya'daki aa havzasnda fiziki deiikliklere neden olaca gereke-
sine (R.S.A., vol. XII, s. 295-296) dayandrmtr. Ancak doal dzende ve
sularn fiziki koullarnda deiiklik yapmak suretiyle bir kyda dev-
letin tekine zarar verme olasl aa-kyda devlet bakmndan da var-
dr. rnein, aa-kyda bir devletin bir. uluslararas akarsuyun lke-
sinde kalan kesiminde sular kesmek ya da ar lde su depolamak
suretiyle, yukar-kyda devlet lkesinde taknlara neden olmas olana
vardr.

Bu veriler karsnda cevaplanmas gereken birinci soru, uygulanan

uluslararas hukukun sularn doal d u r u m u n u n ve fiziki koullarnn de-
itirilmesini yasaklayan bir kurala sahip olup olmaddr. Andlamalar
incelendii zaman, C. Sar'm almalarna gre, ikili andlamalar bu yn-
de herhangi bir h k m iermezken, 9.12.1923 tarihli Birden ok Devleti
lgilendiren Hidrolik Enerjinin Gelitirilmesi Hakkndaki Cenevre Sz-
lemesi, devletlerin yalnzca teki kydalara nemli zarar vermeme y-
km bulunduunu bildirmek suretiyle, doal durumun deitirilmesini
yasaklayan genel bir kuraln bulunmad grlmektedir (bkz. C. Sar,
a.g.y., s. 231-232). Yarg ve hakemlik kararlar incelendii zaman da, gerek
ulusal yarg kararlarndan (bkz. C. Sar, ayn yapt, s. 234-239) gerekse
Lanoux Gl Davas'na ilikin uluslararas hakemlik kararndan, kyda
devletlerin byle bir genel hkmllk altnda olmadklar ortaya kmak-
tadr. Nitekim, 16.11.1957 tarihli Lanoux Gl Davas kararnda hakemlik
mahkemesi, bir su havzasnn doal btnlnn dokunulmazlnn an-
cak toplumsal gereklere uygun dt lde kabul edilebileceini bil-
dirmek suretiyle, aa-kyda devlette, toplumsal yaam olumsuz etkile-
meyen deiikliklerin yaplabileceini, st kapal olarak, kabul etmi ol-
maktadr (bkz. R.S.A., vol. XII, s. 304). Dolaysyla, uygulanan uluslararas
hukuka gre, bir kyda devletin sulardan yararlanmak amacyla sular
zerinde, onlarn fiziki durumlarn deitirme de dahil, yapaca faali-
yetler kendiliinden bir yasaklama konusunu oluturmamaktadr. Bu faa-
liyetlerin ancak teki devletteki toplumsal yaam belirli lde olumsuz
etkilemesi durumunda uluslararas hukuka aykrlklar sz konusu ola-
caktr. Fakat, bu olumsuz etkilemenin ve neden olunacak zararn ltleri

239
konusunda uygulanan uluslararas hukukta yerlemi genel kurallara bu-
gn iin rastlanmamaktadr. Sonuta, her somut durumun kendi koulla-
rnda deerlendirilmesi gerekmektedir.
Sularn doal dzeninin ve fiziki koullarnn deitirilmesi konusun-
da cevaplanmas gereken ikinci soru, uygulanan uluslararas hukukun bu
ynde giriimde bulunacak bir devletin teki kyda devletlerle bir n-an-
lama yapma ya da nceden rzalarn alma (prior consent; consentement
prealable) y k m n ngrp ngrmedii konusundadr. Baka bir de-
yile, lkesi zerindeki uluslararas suyollarnn fiziki koullarn dei-
tirmeye niyet eden bir devletin, bu faaliyetlerini gerekletirebilmesi iin,
teki devletlerin rzasn arama koulu var mdr? Bu konuda yaplan and-
lamalar inclendii zaman, ok-tarafl bir andlama olan 9.12.1923 tarihli
Birden ok Devleti lgilendiren Hidrolik Enerjinin Gelitirilmesine li-
kin Cenevre Szlemesinin 4. maddesinin, "nemli bir zarar verebilecek"
nitelikteki faaliyetler iin, andlama grmeleri yaplmas y k m n
getirdii grlmektedir (bkz. C. Sar, a.g.y., s. 249). kili andlamalara ge-
lince, C. Sar'n saptamalarna gre, 140 zel andlamadan 56's, deiik
biim ve llerde olmak zere, teki kyda devletlerin rzasnn aln-
masn ngrmektedir (C. Sar, ayn yapt, s. 250-251). kili andlamalarn
bu durumu karsnda, ngrlen rza arama koulu ile, yalnzca ilgili ta-
raf devletleri balayan bir szleme ykmllnn m, yoksa genel
kabul grm bir uygulamaya dayal bir yaplageli kuralnn m sz ko-
nusu olduunu anlamak iin, uluslararas yarg ve hakemlik kararlarna
bakmak gerekmektedir. Oysa, bu konuda h k m ieren tek karar olan
16.11.1957 tarihli Lanoux Gl Davas'na ilikin hakemlik karar, yapla-
geli kural niteliinde rza koulunun bulunmadn aka bildirmek-
tedir. Anlan karara gre,
"Belirli bir konuda, yetkilerin ancak iki devlet arasnda yaplacak
bir andlama kouluna bal olarak kullanlabileceini kabul et-
mek, devletin egemenliine nemli bir kstlama getirmek anlam-
n tar ki, bu eit bir kstlama yalnzca kantlanmas durumun-
da kabul edilebilir... Gerekten, n-anlama zorunluluunu z
itibariyle deerlendirmek iin, ilgili devletlerin anlamaya vara-
mamalar varsaymn gz nnde t u t m a k gerekir. Bu durumda,
olaan olarak yetkili devletin, baka bir devletin keyf ve koula
bal olmayan itiraz sonucunda, tek bana davranma olanan
kaybettiini kabul etmemiz zorunluluu ortaya kmaktadr. Bu
ise, belirli bir devlete, keyf olarak, baka bir devletin lke ege-
menliini kullanmasn engelleyen bir "veto hakk", bir "onama
hakk" tanmak anlamna gelir" (R.S.A., vol. XII, s. 306).
Sz konusu hakemlik mahkemesi karar, yukarda belirtilen mantn ayn

240
zamanda uluslararas uygulama ile de desteklendiini u cmlelerle ak-
lamaktadr:

"Uluslararas uygulama halen u sonutan teye gidilmesine izin

vermemektedir: Devletlerin uluslararas akarsularn hidroelektrik
enerjisini ancak ilgili devletler arasnda yaplacak bir n-anlama
koulu ile kullanabileceklerini ngren kuraln varln, ne ya-
plagelie ne de bir hukuk genel ilkesine dayandrmak olanakl-
dr... Bu yzden Fransa ile ispanya arasnda uluslararas bir
akarsuyun dzenlenmesini n-anlamaya balayan bir kuraln
varl ancak bir szleme belgesine dayanabilir" (R.S.A., vol.
XII, s. 308).

Grlecei gibi, uygulanan uluslararas hukuk genel bir kural olarak

rza koulunu getirmemektedir. Bununla birlikte, gerek 1923 Birden ok
Devleti ilgilendiren Hidrolik Enerjinin Gelitirilmesi Szlemesinin 4.
maddesinde, gerekse son yllarda yaplan birok andlamada (rnein:
Ekvator ile P e r u arasnda 1971 tarihli Puyango-Tumbos ve Catamayo-Chira
havzalarna ilikin andlama; 1972 tarihli Senegal Akarsuyuna ilikin and-
lama; 1975 tarihli Uruguay ile A r j a n t i n arasnda Uruguay akarsuyuna
ilikin andlama: Bkz. U.N., Gen. Ass., Doc. A/CN. 4/348, 11 December 1981,
s. 86-87), "nemli zarar" (appreciable harm or substantial harm; prejudice
appreciable ou prejudice sensible; erheblich beeintrchtigen) verilmesi du-
rumunda, taraflarn en azndan aralarnda danmalar y k m ngrl-
mektedir. Bylece, uygulamada, bir yandan, lkesindeki suyollarn geli-
tirerek daha iyi yararlanmak isteyen devletleri korumak amacyla nce-
den rza koulu reddedilirken, te yandan da, bir kyda devletin teki-
lerinin haklarn hesaba katmayan ve onlara nemli zararlar verebilecek
faaliyetlerine engel olmak amacyla "nemli zarar" durumunda danmada
bulunulmas ya da andlama yapmann denenmesi eilimi arlk kazan-
m bulunmaktadr. Ancak, "nemli zarar" verebilecek faaliyetler sz ko-
nusu olduunda, danmalarn ya da andlama araynn bir sonu ver-
memesi durumunda, bugnk uygulanan uluslararas hukuk bir zm
bulmaktan uzak grnmektedir. Bu durumu aabilmek iin son yllarda
izlenen bir gelime, nemli zarara neden olabilecek nitelikteki suyollarnn
doal dzenini ya da fiziki koullarn deitirme faaliyetlerinin toptan
yasaklanmas eilimidir. Nitekim, Uluslararas Hukuk Komisyonunun Su-
yollarnn Ulam-D Amalarla Kullanlmas konusundaki son iki rapor-
tr de szleme taslaklarna bu yolda hkmler koymulardr (bkz.: S.M.
Schwebel'in raporu iin U.N., Gen. Ass., Doc. A/CN. 4/348, 11 December
1981, s. 74-124; J. Evensen'in raporu iin N.U., Ass. Gen., Doc. A/CN.
4/381, 24 avril 1984, Fr. metin, s. 31).

241
 D. Trkiye'nin durumu

Trkiye'nin komu devletlerle uluslararas suyollarndan ekonomik

amal yararlanma konusundaki durumu yledir:
Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda bu konuda halen yrrlkte ol-
duunu sandmz u temel andlamalarn bulunduu grlmektedir: i)
8.1.1927 tarihli "Hudutlarn Tekil Eyleyen Nehir, ay ve Dere Sularndan
stifadeye Dair Mukavele" ve "Serderabat Barajnn naasna Dair Mz-
yeyel Protokol" (metin iin bkz. Dstur, III. Tertip, Cilt 8, s. 1008 vd. Trk-
e metinde kimi dzeltmeler iin Dstur, III. Tertip, Cilt 9, s. 529); ii)
23.4.1963 tarihli "Trk-Sovyet Karma Komisyonunun Arpaay (Ahuryan)
zerinde Mterek Bir B a r a j Inaas ile lgili Toplantsna ait Protokol ve
Ekleri" (metin iin bkz. R.G., 31.8.1964, Say 11794); iii) 26.10.1973 tarihli
"Arpaay (Ahuryan) Nehrinde B a r a j naas ve B a r a j Glnn Teekk-
l Konusunda birliine Dair Anlama" (bkz. R.G., 7.7.1975, Say 15288).
Anlan andlamalar erevesinde sulardan ekonomik amal yararlanma
konusunda taraflarn kabul ettii temel ilke, her iki tarafn da dzenlenen
akarsular zerinde, teki tarafa zarar vermeyecek biimde, b a r a j ve su-
lama tesisleri kurabilme hakkna sahip olduklardr (1927 Andlamas,
mad. 5; 1963 Protokol, mad. 14/j). Herbir tarafn anlan akarsulardan
miktar olarak yararlanmasnda kabul edilen kural ise, yar yarya pay-
lamadr (1927 Andlamas, mad. 1). te yandan, Trkiye ve S.S.C.B. s-
nr oluturan akarsular zerinde b a r a j yaplmas gerektii zaman ibirlii
yapma konusunda da anlamlardr (Arpaay ile ilgili 1963 Protokol ve
1973 Anlamas). Bugn iin sulardan ekonomik yararlanma konusunda
iki komu devlet arasnda nemli bir sorun bulunmamaktadr.

Trkiye ile ran arasnda ise bu konuda yaynlanm herhangi bir and-
lamanm varl saptanamamtr. Bununla birlikte, C. Sar'n D.S.. yet-
kililerinden elde ettii bilgilere gre, anlan devletle 18.11.1955 tarihinde
Ankara'da "Sarsu ve Karasu Sularndan Mtereken stifade Olunmas
Hakkndaki Protokol" imzalanm bulunmaktadr (bkz. C. Sar, a.g.y., s.
88-89 ve dipnot 141). Anlan protokoln 7. maddesi Sarsu akarsuyunun
miktar olarak paylam konusunda "kurak senelerde ve su seviyesinin en
asgari hale indii zamanlarda ran'a akacak suyun asgari debisi 1,8 met-
rekp saniyeden aa olmayacaktr" h k m n iermektedir (bkz. C. Sar,
ayn yapt, s. 158). Karasu akarsuyundan yararlanma konusunda ise, an-
lan protokoln 10. maddesi u hkm iermektedir:

"Taraflar, Karasu yata boyunca, her noktadaki nsf sudan is-

tifade hakkn, kendi sulama projelerinin lzum ve ihtiyalar
zerinde anlamak ve mevcut hudut rejimine riayet etmek sure-
tiyle kullanacaklardr" (bkz. C. Sar, ayn yapt, s. 88).

242
 Trkiye ile Irak arasndaki uluslararas sularn durumuna gelince, bu
iki komu devlet arasnda 29.3.1946 tarihli "Dostluk ve yi Komuluk And-
lamasna Ek, Dicle, Frat ve Kollar Sularnn Dzene Konmas Protoko-
l" imzalanm olup, bugn iin de yrrlkte bulunmaktadr (metin iin
bkz. R.G., 12.9.1947, Say 6705). Anlan protokoln amac, sularn aknn
dzenlenmesi ve su taknlklarn nlemek olup, Dicle ve Frat akarsu-
lar ile birlikte kollarn da dzenleme iine almaktadr (bkz. Protokoln
Girii ve mad. 5). Bu protokol ile Trkiye, "korunma aralarna dair ta-
sarlarn", olabildiince her iki lke yararna uygun klmak amacyla,
Irak'a "haber vermeyi" kabul etmektedir (mad. 5). Anlan devletle sz-
konusu akarsulara ilikin ilk gr ayrlklar, Trkiye'nin 1954 ylndan
balayarak kurmay tasarlad Keban hidroelektrik barajna ilikin ola-
rak, 1964 ylnda ortaya kmtr. Irak ve Suriye bu tarihlerde barajn su
toplama aamas srasnda kendilerinin zarar grmesi konusundaki endi-
elerini bildirmilerdir. Anlan devletlerin, Trkiye'nin Keban barajn
ina edebilmek iin yapt kredi andlamalannn teki taraflar nezdinde
de bu ynde giriimlerde bulunduklar ve Trkiye'ye salanacak kredinin
suyun aaya braklmas konusunda elde edilecek bir program karl
gereklemesini istedikleri anlalmaktadr. Nitekim, Trkiye ile A.B.D.'nin
yardm kuruluu Uluslararas Kalknma rgt (AID) arasnda 31.8.1966'da
imzalanan 40 milyon dolarlk kredi andlamasnn girii byle bir koulu
iermektedir (bkz. R.G., 15.10.1966, Say 12427). Ayn trden sorunlarn
1976'da inaasna balanan Karakaya ve 1983'te inaasma balanan Atatrk
barajlar ve sulama tesisleri ile ilgili olarak da ortaya kt grlmekte-
dir. Halen bu komu devlet ile Trkiye arasnda anlan akarsular konu-
sunda b t n sorunlarn bir zme balanamad gzlenmektedir.

Suriye ile Trkiye arasndaki uluslararas sulardan ekonomik yarar-

lanma konusunda karlalan ilk h k m 20.10.1921 tarihinde Trkiye ile
Fransa arasnda imzalanan Ankara Anlamasnn 12. maddesidir (bkz.
Dstur, III. Tertip, Cilt 2, s. 152 vd.). Anlan madde Kuveik suyunun H a -
lep ile kuzeyinde kalan Trk blgesi arasnda haka paylalmasn ngr-
mektedir. Ayn madde, ayrca, Halep kenti iin Frat'tan su alnmasn da
kabul etmektedir. Anlan h k m Fransa ile Trkiye arasnda 30.5.1926 ta-
rihinde imzalanan anlamann 13. maddesi ile teyid edilmitir (R.G.,
26.8.1926, Say 455). Ancak, Trkiye'nin 1954'te balayan Keban b a r a j
almalar ile Suriye'nin konudan endie duyduu ve 1960 yllarnda Frat,
sularna ilikin olarak birtakm dzenlemeler istedii gzlenmektedir (bkz.
K. Grn, "Su Haklar Konusunun Geliimi", Gne, 12.7.1987). Bugn
iin anlan devletle henz kesin bir dzenlemeye gidilememitir. Bununla
birlikte, kesin bir zm bulunana kadar, iki devlet arasnda 17.7.1987'de
imzalanan bir ekonomik ibirlii protokolne gre, Trkiye Suriye'ye F-
rat zerinden yllk ortalamas saniyede 500 m 3 olan bir miktar suyu b-

243
rakmay kabul etmitir (Protokol metni iin bkz. R.G., 10.12.1987, Say
19660).
Avrupa topraklarnda snrda bulunduumuz Yunanistan ile uluslar-
aras sulardan ekonomik yararlanmaya ilikin olarak gerekletirilen ilk
andlama 20.6.1934 tarihli "Meri-Ebros Irmann H e r ki Kysnda Ya-
placak drolik Tesisatn Tanzimine Mteallik itilaf" olmaktadr (metin
iin bkz. R.G., 25.5.1935, Say 3011 ve 30.11.1936, Say 3472). Anlan andla-
m a n m 1. maddesi her iki devletin de sularn kendi lkelerinde kalan ke-
simi zerinde tam bir yararlanma hakkna sahip olduklarn bildirirken,
bu hakkn kullanmnda birbirlerine kar uluslararas hukukun yasakla-
d trden zarar vermeme ykm altnda bulunduklarn da vurgulamak-
tadr. Bu devletle daha sonra, 19.1.1963 tarihinde, "Trk Yunan Trakya
H u d u d u n u n Mhim Ksmn Tayin Eden Meri Nehri Mecrasnn Islah
Dolaysyla Hudut Tashihine ilikin Protokol" imzalanmtr (metin iin
bkz. R.G., 9.1.1967, Say 12499). Anlan Protokoln 21. maddesi sularn
tarmsal kullanmna ilikin olup, 4. fkras bu konuda u h k m ier-
mektedir:

"Sulama iin su alma tesisleri, ya iki tarafa birlikte yaplacak re-

gltr eklinde veya alkal tarafa bir sahilde yaplacak su prizi
eklinde olacaktr. Mamafih, bu tek tarafl priz inaat da iki taraf
arasnda evvelce yaplacak bir anlamaya tbi olacak ve kar sa-
hile zarar it etmeyecek ekilde ina edilecektir".
Nihayet, Bulgaristan ile Trkiye arasnda uluslararas sulardan eko-
nomik amal yararlanma konusunda, 23.10.1968 tarihli "ki Memleket
Topraklarndan Akan Nehirlerin Sularndan Faydalanmada ibirlii Ya-
plmas Konusundaki Anlama" bulunmaktadr (metin iin bkz. R.G.,
6.12.1969, Say 13370). ilke olarak her devletin kendi lkesi zerindeki
akarsulardan yararlanmasnn teyid edildii Anlamann 2. maddesi yle
kaleme alnmtr:
"iki kit Taraf, topraklarndan akan nehirler zerinde tesisler
ina etmek ve iletmek suretiyle birbirlerine esasl zarar verme-
mek hususunda mutabk kalmlardr".

244
 kinci Balk :
ULUSLARARASI DENtZ HUKUKU
(international law of the sea; droit international de la mer; interna-
tionales Seerecht)

Uluslararas hukuk kurallarnn konusunu oluturan ikinci mekan de-

nizler olmaktadr. Uygulanan uluslararas hukuka gre denizlerin bir ke-
simi devletlerin lkesini olutururken, bir baka kesimi devletlere ait ol-
mamakla birlikte onlarn birtakm egemen haklara sahip olmasna olanak
vermekte, bir teki kesimi ise tmyle uluslararas alan oluturmaktadr.
Dolaysyla, denizler bu deiik hukuksal rejime gre ayr ayr incele-
necektir. Ancak, nceden, dnden bugne insanln denizlerden yararlan-
masna ilikin olarak ortaya kan ana sorunlar ve deniz h u k u k u n u n gs-
terdii gelimeyi ele almak, t m deniz hukuku kavramlarnn daha iyi an-
lalmasn salayacaktr.

I. GENEL SORUNLAR VE DENZ HUKUKUNUN GELM

Kaynaka:

Trke: M. Gnlbol, Bar Zamannda Sahil Sularnn Hukuki Stats,

Ankara, 1959, s. 5-16; S. Toluner, s. 51-61; H. Cin, "Osmanl Devletinde K-
ylarn Hukuki Rejimi", S.L. Meray Armaan, Ankara, 1979, Cilt I, s. 79-
105; S. Demirsoy, "Deniz Hukukundaki Yeni Gelimeler ve Madencilikle
likisi", M.T.A. Dergisi, 1972, Say 79, s. 75-99; M. Gnlbol, "Deniz Hu-
kukunda Yeni Gelimelere Doru", C. Sar Armaan (SBFD), Cilt XXVII,
Say 3, s. 91-104; M. Gnlbol, "Uluslararas Yetki Snrlar tesinde Deniz
Yata ve Okyanus Tabannn Bar Amalarla Kullanlmas Komitesi-
nin almalar", S.B.F.D., 1971, Cilt XXVI, Say 3, s. 229-240; M. Gnlbol,
"Deniz Yata Komitesinin 5 Mart-6 Nisan 1973 Tarihleri Arasndaki New
York Toplants", S.B.F.D., 1973, Cilt XXVIII, Say 1-2, s. 191-203.
Yabanc dil: W. Friedmann, The future of the Oceans, New York, 1971;
C.J. Colombos, The international Iaw of the sea, London, 6th ed., 1967;
R.P. Anand, Origin and development of the law of the sea: History of in-
ternational law revisited, The Hague, 1982; A.H. Dean, "The Second Ge-
neva Conference on the law of the sea: The fight for freedom of the seas",
A.J.I.L., 1960, s. 751-789; G. Fitzmaurice, "Some results of the Geneva Con-
ference on the law of the sea", I.C.L.Q 1959, s. 73-121; J.P.A. Franois, "La

245
 deuxieme Conference sur le droit de la mer", N.R.I.L., 1960, s. 249-254; R.
Rodier et M. Remond-Gouilloud, La mer, droit des hommes ou proie des
Etats? Paris, 1980; M. Voelckel, Rien que la mer, Paris, 1981; R.J. Dupuy,
The Iaw of the sea. Current problems, Leyden, 1974; R.J. Dupuy, L'Ocean
partage. Analyse d'une negociation, Paris, 1979; G. Chouraqui, La mer
confisquee, Paris, 1979; G. de la Charriere, "La reforme d u droit de la m e r
et le rle de la Conference des Nations Unies", R.G.D.I.P., 1980, s. 216-252;
R.D. Eckert, The enclosure of ocean resources. Economics and the law of
the sea, Stanford, 1979; S. Oda, International law of the resources of the
sea. Leyden, 1979; Perspectives du droit de la mer I'issue de la III eme
Conference des Nations Unies, Paris, 1984; J.F. Pulvenis, "La notion d'Etat
geographiquement desavantage et le nouveau droit de la mer", A.F.D.I.,
1976, s. 678-719; A. de Marffy, La genese du nouveau droit de la mer. Le
Comite des fonds marins, Paris, 1980; J. Delbruck Chrsg.), Das N e u e See-
recht, Kiel und Berlin, 1984; W. Vitzthum (hrsg.), Die Plnderung der
Meere. Ein gemeinsames Erbe wird zerstckelt, Frankfurt, 1981; E. Jime-
nez de Arechaga, "Customary law and the Conference o n the law of the
sea", Essay in honour of Judge Lachs, The Hague, 1984, s. 575-584; D. Bowett,
The legal regime of island in international Iaw, New York, 1979; H. Pazarc,
La delimitation du plateau continental et les iles, Ankara, 1982; H. Dipla,
le Regime juridique des iles dans le droit international de la mer, Paris,
1984; N. Papadakis, The international legal regime of artificial islands,
Leyden, 1977; M.I. Glassner, Access to the sea for developing land-locked
States, The Hague, 1970; W. Riphagen, "La navigation d a n s le n o u v e a u
droit de la mer", Le nouveau droit international de la mer, Paris, 1983,
s. 141-175; J. Oudin, "Les cbles sous-marins", Revue Maritime, 1974, s. 677-
695; O. Freymond, Le statut de la recherche scientifique marine en droit
international, Geneve, 1978; T. Treves, "La navigation", R.-J., Dupuy et D.
Vignes, Traite, s. 687-808; L. Nelson, "Cbles et pipelines sous-marines",
ayn yapt, s. 809-818; A. de Marffy, "La recherche scientifique marine",
ayn yapt, s. 957-974; J.F. Buhl, "Developpement et transfert des techno-
logies", ayn yapt, s. 975-979; B. Vukas, "L'utilisation pacifique de l a mer.
Denuclearisation et desarmement", ayn yapt, s, 1047-1094; T. Halkiopuolos,
"Interferences des regles d u nouveau droit de la m e r et de celles du droit
de la guerre", ayn yapt, s. 1095-1104; M. Bennouna, "Le caractere pluridi-
mentionnel du nouveau droit de la mer", ayn yapt, s. 6-26; T. Treves,
"International legal problems of marine scientific research with particular
reference to the Mediterranean sea", U. Leanza ted.), II regime giuridico
internazionale del Mare Mediterraneo, Milano, 1987, s. 289-308; D. Momtaz,
"La notion juridique d'archipel oceanique", R.I.R.I., 1975-76, s. 77-88; D.P.
O'Connell, "Mid-oecan archipelagos in international law", B.Y.I.L., 1971,
s. 1-77.

U y g u l a n a n uluslararas h u k u k b a k m n d a n deniz, iki niteliine bal

o l a r a k , b e l i r l e n m e k t e d i r : i) t u z l u s u a l a n o l m a ; ii) t m d n y a y z e y i n d e
doal bir ulam-iletiim alan oluturma. Bylece, uluslararas ulam v e
iletiime olanak vermedike, bir su alannn tuzluluu onun uygulanan
uluslararas h u k u k asndan deniz olarak nitelendirilmesini salayama-
m a k t a v e b u t r s u a l a n l a r gl o l a r a k d e e r l e n d i r i l m e k t e d i r ( r n e i n , l
Deniz). Y u k a r d a belirtilen h e r iki zellie d e sahip b u l u n a n denizlere

246
ilikin olarak incelememiz gereken birinci sorun, bu alanlardan yararlan-
mann genel koullarnn belirlenmesi ile ilgilidir. kinci srada, genel ola-
rak kta lkelerinin deniz alanlar iin ngrlen deniz hukuku kurallar-
nn adalara ilikin d u r u m u ele alnacaktr. nc olarak da, uluslararas
deniz h u k u k u n u n gsterdii geliim izgisi ve uluslararas temel belgeler
bildirilecektir.

1. Denizlerden yararlanmamn ana kurallar

nsanln denizlerden yararlanmas iki ana amaca ynelik olmakta-
dr: i) ulam ve iletiim; ii) doal kaynaklarn ve zenginliklerin kulla-
nlmas ve iletilmesi. Dolaysyla, bu iki konu giderek artan bir biimde
uluslararas hukukun kapsamna girmektedir. Ancak, zellikle anlan her
iki t r faaliyete bal olarak denizlerin kirlenmesi ve korunmalar gerek-
sinimi, bugn, uluslararas deniz hukuku kapsamna, denizlerine kirlen-
mesinin nlenmesi ve evre korunmas konusunu da sokmutur. evre ko-
runmas konusu, doann btnl hesaba katlarak, ileride ayr olarak
ele alnacandan, deniz hukukunun bu konudaki kurallar da ilerideki
sayfalarda ele alnacaktr.

A. Denizlerde ulam ve iletiim

Ulam-iletiim konusunda karlatmz ilk ana sorun, deniz ula-
mnn hukuksal adan her yerde serbest olup olmad konusunda or-
taya kmaktadr. Uygulanan uluslararas h u k u k u n bize gsterdii gibi,
hibir devletin egemenlii altnda bulunmayan ak deniz alanlarnda 17.
yzyldan bu yana deniz ulamnda serbestlik ilkesinin benimsendii gz-
lenmektedir. Nitekim, bu ilke U.S.A.D.'nin Lotus Davas'na ilikin 7.9.1927
tarihli kararnda da aka dorulanmaktadr (C.P.J.I., Serie A, no. 10, s.
25). Ancak, devletler denizin kimi kesimlerine tmyle sahip olduklarna
ve kimi kesimlerinde de birtakm egemenlik haklar kullandna gre, bu
alanlardan geiin serbest olup olmad sorusu cevaplanmak zorundadr.
Btn bu sorularn cevabn ilgili deniz alanlarn incelerken herbirine
ilikin olarak ayr ayr belirteceiz.
Denizlerin ulam-iletiim amacyla kullanlmasnda karlalan ikin-
ci ana sorun, yararlanlan aralarn bal olduu hukuksal rejime ilikin
olarak ortaya kmaktadr. Deniz ulam amacyla yararlanlan yzen ara-
larn en nemlisi gemilerdir. Geminin uluslararas hukuktaki nitelikleri
ve gemiler ile teki deniz aralarnn denizlerdeki genel rejimine ilikin
temel kurallar ve bu aralar zerinde hangi devletin yetkili olaca ko-
nusu yukarda, gemilerin uyrukluu erevesinde, ele alnmtr. Buna kar-
lk, gemilerin uluslararas hukuka gre eitli deniz alanlarndan gei
rejimi henz ele alnmam olup, gei yaplan deniz alan ve geminin

247
t r n e gre koullandrlm bulunmaktadr. Herbir deniz alan iin gemi-
lerin gei rejimi zel olarak ele alnacandan, burada yalnzca uygula-
nan uluslararas hukukta zaman zaman deiik rejimlere bal olan gemi-
lerin trlerine ilikin verilere deinmekle yetineceiz.

Uygulanan uluslararas hukuka gre gemiler iki ana snfa ayrlmak-

tadr: i) ticaret gemileri; ii) devlet gemileri (bkz. 1958 Cenevre K.B.B.S.,
mad. 18-23; 1958 Cenevre Ak Deniz Sz., mad. 8-9 ve 21-22; 1982 B.M.
D.H.S., mad. 27-32 ve 95-96). Genel bir biimde, ticaret gemisinden deniz
tamaclnda yararlanlan gemiler, devlet gemisinden de mlkiyeti ya
da iletmesi devlete ait gemiler anlalmaktadr (rnein bkz. Dictionnaire,
s. 406-407). Ancak, devlete ait bir geminin de ticaret amacyla kullanlmas
olanakl olduundan ve uygulamada ok sk rastlandndan (rnein:
Trkiye'de bir KT olan Denizcilik Bankas gemileri; S.S.C.B.'nin ve te-
ki sosyalist devletlerin deniz tamacl yapan btn gemileri), uygula-
nan uluslararas hukukta devlet gemileri arasnda da bir ayrma gidildii
ve ticaret amal devlet gemilerinin de, ilke olarak, ticaret gemilerinin
rejimine bal olmalarnn kabul edildii grlmektedir (rnein: 10.4.1926
tarihli Devlet Gemilerinin Muafiyetleri ile lgili Baz Kaidelerin Tevhidi
Hakknda Milletleraras Szleme ve 24.5.1934 tarihli ek Protokol, R.G.,
22.2.1955, Say 8937; 1958 Cenevre Ak Deniz Sz., mad. 9; 1982 B.M.
D.H.S., mad. 29-32). Bylece, bata sava gemileri olmak zere, kamu gc
kullanma yetkisiyle donatlm devlet gemileri (rnein; ky gvenlik
gemileri, gmrk gemileri gibi) ile kamu hizmeti gren devlet gemileri
(rnein: yangn sndrme gemileri, devlete ait hastane gemileri vb..)
kimi durumlarda belirli bir hukuksal rejimden yararlanrken, ticaret ge-
mileri ile ticaret amal faaliyet gsteren devlet gemileri ayr bir hukuk-
sal rejime bal bulunmaktadr.

Devlet gemilerinin en nemlisi olan ve ticaret amal olmayan teki

devlet gemilerinin de hukuksal rejimini belirleyen sava gemilerinin hu-
kuksal tanmna gelince, zellik zerinde durulduu grlmektedir
(1958 Cenevre Ak Deniz Sz., mad. 8/2; 1982 B M.D.H.S., mad. 29): i)
silahl kuvvetlere ait olma ve d iaretlerini tama; ii) ad subaylar lis-
tesinde yeralan bir deniz subaynn komutasnda bulunma; iii) mrette-
batn askeri disipline bal olmas.

Denizlerin ulam amacyla kullanmnda vurgulanmas gereken bir

baka nokta da, ticaret gemilerinin ve ticaret amal devlet gemilerinin
bal olacaklar hukuksal rejimle ilgilidir. Bu gemilerin gerek tamacla
uygun olup olmadklar konusunda, gerek tamaclk faaliyetleri ile ilgili
sorunlarla, bir zel hukuk dal olan deniz ticaret hukuku ilgilenmektedir.
Dolaysyla, uluslararas hukuk zellikle anlan gemilerin geecei deniz

248
alanlarndaki gei rejimi ve bunlar zerinde yetkili devleti ve bu yetki-
lerin snrn saptama konular ile ilgilenmektedir.

Denizlerin ulam-iletiim amacyla kullanlmasnda, sorunun ikinci

yanma, baka bir deyile iletiim alannda denizlerden yararlanma konu-
suna bakldnda, deniz diplerinden telekomnikasyon kablolar ile petrol
borularnn (pipelines) geirilmesi olayyla karlalmaktadr. nc dev-
letlerin kablo ve borularnn deniz diplerine yerletirilmesi durumunda,
bunlarn bir devletin lkesini oluturan deniz alanlarndan gemesi ilgili
devletin iznine bal olup, iznin alnmas durumunda da, ilke olarak, lke
devletinin yetki alan iinde bulunmaktadr (rnein, bkz. 1982 B.M.D.H.S.,
mad. 21/1, c). Buna karlk, uluslararas alanlarda kablo ve boru yerle-
tirilmesi serbesttir.

Bu erevede gerek ulusal, gerek uluslararas deniz alanlarnda yer-

letirilen kablo ve borularn korunmasna ilikin genel nitelikli bir takm
andlamalarn ve andlama hkmlerinin ngrld gzlenmektedir. Bu
konudaki ilk andlama denizalt kablolarna ilikin olup, 14.3.1884'te Pa-
ris'te imzalanm ve halen yrrlkte bulunmaktadr (bkz. L. Nelson,
'"Cbles et pipelines sous-marins", R.J. Dupuy et D. Vignes, Traite, s. 810).
Anlan szleme, karasular dndaki alanlar iin ngrlm olup, gemi-
lerin ve yolcularn gvenliinin salanmalar amac dnda, kablolara
zarar veren kiilerin cezai sorumluluunu ngrmektedir (mad. 2-3). Bu
konudaki yetkili yarg organ, suun ilendii geminin uyruunda bulun-
duu devlet mahkemeleri olacaktr (mad. 8). Bir kablonun sahibinin ba-
ka kablolara zarar vermesi durumunda tamir masraflarn demesi ge-
rekmektedir (mad. 4). Ancak, bir geminin kablolara zarar vermemek iin
kendisinin zarar grmesi durumunda, bunun da kablo sahibince gideril-
mesi gerekmektedir (mad. 7). Anlan szlemenin yalnzca bar zamann-
da uygulanmas ngrlmektedir (mad. 15). 1958 Cenevre Ak Deniz Sz-
lemesi, eitli hkmlerinde, denizalt kablolarnn ve petrol borularnn
korunmas yannda, petrol borularnn korunmasn da uluslararas huku-
kun kurallar arasna sokmutur. Nihayet, 1982 B.M. Deniz Hukuku Sz-
lemesi, eitli hkmlernde, denizalt kablolarnn ve petrol borularnn
hukuksal rejimini dzenlemektedir (mad. 21/1, c; mad. 51/2; mad. 58;
mad. 79; mad. 87/1, c; mad. 51/2; mad. 58; mad. 79; mad. 87/1, c; mad.
112-115). Bu kablo ve borularn eitli deniz alanlarna ilikin hukuksal
rejimi, herbir deniz alan iin, yeri geldiinde bildirilecektir.

B. Denizlerin doal kaynaklarnn iletilmesi

Denizlerin doal kaynaklar ve zenginliklerinin iletilmesine ilikin

uygulanan uluslararas hukuk kurallar, bilim ve teknolojinin gelimesine

249
bal olarak, hzl bir deiiklik iindedir. Ancak anlan kaynaklara ilikin
kurallar yalnzca bilimsel ve teknolojik verilerden etkilenmekle kalma-
maktadr. Son yllarda bu kurallar azgelimi lkelerin d u r u m u n u hesaba
katan ekonomik ve siyasal verilerden de greceli olarak etkilenmeye ba-
lamtr. Yine, o corafyaya bal olarak, doal kaynaklardan yararlanma-
da kimi devletlere ilikin zel kurallarn son deniz hukuku konferans ile
gn yzne kt gzlenmektedir.

Denizlerin doal k a y n a k l a n nitelik asndan deerlendirildiinde, iki

ana snf kaynak ile karlalmaktadr: i) canl kaynaklar; ii) mineraller
(petrol ve trevleri dahil).
Denizlerdeki canl kaynaklarn en nemlisi ve tarih boyunca yarar-
lanlan, balklar ve yzen teki canllar (rnein, balinalar gibi meme-
liler) olmaktadr. Ancak, denizlerin canl kaynak zenginlii yalnzca su
tabakasnda hareket eden bu trlerle snrl kalmamaktadr. Denizin ta-
ban ve hatta kelti maddelerinden oluan ksm sedanter t r olarak ad-
landrlan canllarla doludur. Bunlarn bir ksm sabit olarak deniz taba-
nnda yaarken (rnein: mercanlar, sngerler, midyeler, istiridyeler), bir
ksm da deniz yata zerinde ya da toprak altnda hareket etmekle bir-
likte, bu yatakla srekli fiziksel dokunma iinde bulunmak zorunda olan
deniz srngenleri (rnein: yengeler, stakozlar, salyangozlar) ya da
genellikle keltiler iinde yaayan (rnein; deniz taraklar, deniz kes-
taneleri) canllardr..

Denizlerdeki mineral kaynaklardan yararlanma 20. yzyln ikinci ya-

rsnda rastlanlan bir durumdur. Mineral kaynaklar ya deniz yatanda
keltilerin iinde ya da deniz yatann altnda bulunmaktadr. Deniz
yata zerinde minerallerin birok madeni ieren y u m r u l a r biiminde
bulunduklar ve zellikle manganez, nikel, bakr, kobalt ve alimnyum
gibi madenler bakmndan ok zengin olduklar bildirilmektedir. Deniz ya-
tann altnda ise, her trl madenin bulunmas olasl yannda, zel-
likle petrol rnleri bulunmaktadr. Teknolojinin gelimesi ile bugn ar-
tk deniz yzeyinden 6.000 metre derinlie kadar delme yaplabilmekte
olup, 1970'te yalnzca deniz yatandan elde edilen petrol miktar 1946'daki
toplam dnya petrol retimine eit duruma gelmitir (bkz. R.J. Dupuy et
D. Vignes, Traite, s. XIV-XV).

Denizlerde canl ve mineral kaynaklardan yararlanmann yannda,

son yllarda dalgalardan, sudaki akntlardan ve su yzeyindeki rzgarlar-
dan da enerji retimi sz konusu edilmektedir. Nitekim 1982 B.M. Deniz
Hukuku Szlemesi ile mnhasr ekonomik blgede bu konudaki haklar
blge sahibi devletin egemen haklar olarak deerlendirilmektedir (Sz.,
mad. 56/1, a).

250
 Denizlerin yukarda belirtilen doal kaynaklarndan yararlanlmas iki
deiik enin belirlemelerine bal olarak gereklemektedir: i) doal
kaynan nitelii; ii) devletlerin bu kaynaklar ieren alanlar zerindeki
yetkisi. Bylece, kimi doal kaynaklarn iletilmesi ky devletlerinin ege-
men haklar iinde yer alrken, kimisi de uluslararas alanlardan yarar-
lanma koullarna bal tutulmaktadr. Gnmzde, eitli verilerin dei-
ik arlktaki etkileri sonucu, bu konudaki uygulanan uluslararas huku-
kun temel dzenini yle zetlemek olana vardr: i) denizlerdeki canl
kaynaklar devletlerin ulusal yetkileri altna giren deniz alanlar ile ulus-
lararas deniz alanlar arasnda paylatrlmaktadr; bu erevede, su ta-
bakasnda yaayan yzen canllarn bir ksm, isular, karasular, balk-
lk blgesi ya da mnhasr ekonomik blge kavramlar araclyla ky
devletlerinin yetki alan iine girerken, bir ksm da ak deniz aracly-
la, btn devletlerin yararlanmasna sunulmaktadr; deniz yata ve top-
rak altndaki canllardan yararlanma ise kta sahanl ve mnhasr eko-
nomik blge kavramlar araclyla ilgili ky devletinin egemen yetkisi
altna braklmaktadr, ii) Mineral kaynaklarn iletilmesi konusunda da
devletlerin ulusal yetkileri altna giren deniz alanlar ile uluslararas de-
niz yata arasnda bir ayrma gidilmektedir; bu erevede, isular, kara-
sular, kta sahanl ve mnhasr ekonomik blge araclyla ky devlet-
lerine bu konuda egemen haklar ve yetkiler tannrken, anlan blgelerin
dnda kalan mineraller ve petrol, uluslararas deniz yata kapsamnda,
"insanln ortak miras" (common heritage of mankind; heritage commune
de l'humanite) olarak kabul edilmektedir (bkz. B.M. Genel Kurulunun
17.12.1970 tarih ve 2749 (XXV) sayl karar); B.M. Deniz Hukuku Sz-
lemesi insanln ortak maln oluturan doal mineral kaynaklarn i-
letilmesini uluslararas Deniz Yata Otoritesi ad verilen bir uluslararas
rgtn ynetimine brakmaktadr (bkz. Sz., mad. 133-185). iii) Nihayet,
denizlerden enerji retimine yarayan doal kaynaklarn mnhasr ekono-
mik blge iinde kalanlarnn bu blge devletinin yetkisine braklmas son
Szleme ile ngrlmektedir (Sz., mad. 56/1, a). Bu yetki paylamnn
ayrntlar herbir deniz alanna ilikin olarak ileride ele alnacaktr.

Doal kaynaklarn iletilmesinde kullanlan aralara gelince, canl

kaynaklarn avlanmas ile maden yumrularnn toplanmasnda bu ama-
lara uygun teknik donamma sahip gemiler kullanlmaktadr. Anlan ge-
miler btn gemiler iin geerli olan olaan kurallara bal olarak al-
maktadr. Buna karlk, deniz yatann altnn iletilmesinde, deniz ze-
rinde sabit tesisler ve yapay adalar kurulmas gerekmektedir. Bu t r te-
sislerin, lke parasn oluturan i sular ve karasular dnda, kta sahan-
l ve mnhasr ekonomik blge gibi deniz alanlarnda kurulmas duru-
munda ky devletinin tesislerin d kenarlarndan balayarak en ok 500

251
metreye kadar varan gvenlik blgeleri ilan etmek hakk vardr (1958 Ce-
nevre Kta Sahanl Sz., mad. 5/3; B.M.D.H.S., mad. 60 ve 80).
Denizlerin doal kaynaklarndan yararlanlmas konusunda, birtakm
zelliklere sahip lkelerin bu zelliklerinin giderek artan bir biimde ulus-
lararas hukukta hesaba katld gzlenmektedir. Bu konudaki en temel
gelime devletlerin gelimilik dzeyinin B.M. organlarnda, nc De-
niz Hukuku Konferans srasnda ve 1982 B.M. Deniz Hukuku Szleme-
sinin eitli hkmlerinde gz nnde bulundurulmas olmutur. En ba-
ta, daha nceden ak deniz rejimi erevesinde serbestlik ilkesine bal
olarak btn devletlerin kullanmna ak olan uluslararas deniz yata,
fiilen bu alan iletebilen birka gelimi devletin etkisinden karlarak,
"insanln ortak miras" ilan edilmitir. Szleme, ileride greceimiz gi-
bi, bundan byle bu alann t m insanln yararna olmak zere bir ulus-
lararas rgtn denetimi altnda iletilmesini ngrmektedir, ikinci ola-
rak, gerek canl kaynaklarn avlanmasnda gerekse ve zellikle mineral
kaynaklarn iletilmesinde, bilimsel verilere ve teknolojik bilgilere sahip
bulunmayan azgelimi devletler lehine, bilimsel aratrma ve teknoloji
aktarlmas konusunda birtakm zel kurallar konulmutur. Bylece, dev-
letlerin tamamen ya da ksmen yetkisi altna giren deniz alanlarnda bi-
limsel aratrmaya izin verme ve denetleme yetkisi, ilke olarak, ilgili ky
devletine tannrken uluslararas deniz yatandaki bilimsel aratrmalar
iin serbestlik kabul edilmekle birlikte, Uluslararas Deniz Yata Otoritesi
araclyla, b t n devletlerin bunlardan yararlanmas (Sz., mad. 143/2-3)
ve olanaklar lsnde, gelimi devletlerin azgelimilere bu konuda yar-
dm etmesi (Sz., mad. 143/3,b) ngrlmektedir. Yine son Szlemede,
Otorite araclyla, uluslararas deniz yata ile ilgili olarak azgelimi
devletlere teknoloji aktarlmasnn (Sz., mad. 144) ngrlmesi yannda,
genel olarak da, gelimi devletlerin azgelimilere eitli yntemlerle de-
niz teknolojisi aktarmas dzenlenmektedir (Sz., mad. 266-278).
Denizlerin doal kaynaklarndan yararlanma konusunda uluslararas
hukukun devletlerle ilgili olarak giderek hesaba katt bir baka zellik
de, devletlerin deniz ile olan corafi ilikileri olmaktadr. Bu adan,
nc Deniz Hukuku Konferansnn ve 1982 B.M.D.H.S.'nin uluslararas
hukuka getirdii en yeni kavram "corafya bakmndan elverisiz dev-
letler" (geographically disadvantaged States; Etats geographiquement de-
savantages; geographische benachteiligten Staaten) kavram olmutur.
B.M.D.H.S.'nin 70. maddesi 2. fkrasnda "corafya bakmndan elverisiz
devletler" aynen yle tanmlanmaktadr:
"kapal veya yar kapal bir denize kys bulunan devletler de
dahil olmak zere, corafi durumlar, nfuslarnn b t n n n ve-
ya bir ksmnn kesin olarak balk ihtiyacn yeterli ekilde sala-

252
 malarn alt-blgesel veya blgesel devletlerin mnhasr ekonomik
blgelerindeki canl kaynaklar kullanmalarna bal klan sahil-
dar devletler ile kendilerine has bir mnhasr ekonomik blge id-
diasnda bulunamayan sahildar devletler" (A. zman, B.M.D.H.S.,
s. 34).

Anlan Szleme, gerek denize kys bulunmayan devletlerin (land-

locked States; Etats sans littoral; Binnen Staaten) (Sz., mad. 69), gerek
"corafya bakmndan elverisiz devletler"in blgelerindeki mnhasr eko-
nomik blge sahibi devletlerin bu deniz alanlarnda, birtakm koullara
bal olarak, avlanabileceklerini ngrmektedir. Devletlerin denizle olan
corafi ilikileri erevesinde uluslararas hukukun giderek hesaba katt
bir baka durum da "kapal ve yar-kapal denizler" (enclosed and semi-
enclosed sea; mers fermees et semi-fermees) olmaktadr. Tanm zerinde
tam bir birlik salanamamakla birlikte uluslararas uygulamada nceden
de karlalan bu kavram (bkz. L.M. Alexander, "Special circumstances:
enclosed seas", in J.K. Gamble and G. Pontecorvo (eds.), Law of the sea:
the emerging regime of the oceans, Cambridge (Mass.), 1974, s. 201-215; B.
Vukas, "enclosed and semi-enclosed sea", R.I.R.I., 1978, s. 171-195), B.M.
D.H.S. erevesinde yle tanmlanmaktadr (mad. 122):
"ki veya daha ok devlet tarafndan evrili ve dier bir denize
veya okyanusa dar bir geitle bal bulunan veyahut da btnyle
veya byk bir blm ile, iki veya daha ok devletin karasula-
rndan ve mnhasr ekonomik blgelerinden oluan bir krfez, bir
deniz havzas veya bir deniz" (A. zman, B.M.D.H.S., s. 55).
Anlan Szleme, kapal ya da yar-kapal bir denize kys olan dev-
letleri, "corafya bakmndan elverisiz devlet" olarak deerlendirmek su-
retiyle, bu t r devletlerin komu devletlerin mnhasr ekonomik blgele-
rinde, birtakm koullarla, avlanabileceini ngrd gibi (Sz., mad.
70), yine bu t r devletlerin doal kaynaklarn aratrlmas ve iletilme-
sinde ibirlii yapmalarn ngrmektedir (Sz., mad. 123). Nihayet,
U.A.D.'nn da Libya ve Malta Kta Sahanl Davas'na ilikin 3.6.1985 ta-
rihli kararnda kabul ettii gibi, kapal ve yar-kapal denizlerde komu
devletler arasnda deniz alanlarnn snrlandrlmas blgenin bu duru-
muyla yakndan ilikilidir (bkz. C.I.J., Recueil, 1985, s. 40). Bu nedenle,
kimi devletlerin snrlandrma konusunda denizin kapal ya da yar-kapal
nitelii zerinde durarak, geni alanlar iin ngrlen snrlandrma yn-
tem ve ilkelerinin bu t r denizlerde uygulanamyacan ve snrlandr-
mann ilgili blgeye zg verilere gre deerlendirilmesini ileri srdkleri
grlmektedir. rnein, Trkiye Ege kta sahanl konusunda Yunanis-
tan'a kar bu denizin yar-kapal bir deniz olduunu ve dolaysyla de-
nizin bu niteliine gre snrlandrlmanm gerekletirilmesi gerektiini

253
eitli erevelerde dile getirmi ve getirmektedir (bkz. H. Pazarc, "Ege'-
deki Deniz Sorunlarnda Trk ve Yunan Grleri: Hukuk Adan", Ege'-
de Deniz Sorunlar Semineri, Ankara, 1986, s. 88).

2. Adalarn durumu
(islands; les; Inseln)
Uluslararas deniz h u k u k u n u n kurallar, genel olarak, denizleri ktasal
karalarla olan balamlar iinde ele almaktadr. Bu nedenle ktasal kara
lkelerinden farkl konumda bulunan adalarn uluslararas deniz huku-
kundaki rejimini bilmek gerekmektedir. Ancak, ada dendii zaman ge-
nellikle basit bireysel adalar dnlmekle birlikte, aralarndaki birtakm
zel balar nedeniyle, gnmzde, uygulanan uluslararas hukuk, takma-
dalar, kimi koullarda, deiik bir hukuksal rejime bal tutmaktadr.
te yandan, uygulanan uluslararas hukukta "yapay ada" diye bir kav-
ramla karlalmaktadr. Dolaysyla, nce, genel olarak ada kavram ve
etkileri, sonra, takmadalar ve denizler zerindeki etkileri ve son olarak
da yapay ada kavram ele alnacaktr.

A. Genel olarak ada kavram ve hukuksal etkileri

a. Ada kavram
Ada kavramnn uluslararas hukukta ilk tanmlanmas 1930 La Haye
Kodifikasyon Konferansna varmaktadr. Bunu, 1958 Cenevre Deniz Hu-
kuku Konferans srasnda kabul edilen tanm ve nc Deniz Hukuku
Konferans srasnda kabul edilen tanm izlemitir. Ancak, b t n bu say-
dmz uluslararas konferanslarda ada tanm yaplrken, anlan belge-
lerde yeralmayan birok baka enin de srarla ne srld grl-
mektedir. Bu veriler srasyla ele alnacaktr.

i) Uluslararas hukuk belgelerinde kabul edilen tanmlar

lk ada tanmnn 1930 La Haye Uluslararas Hukuk Kodifikasyonu
Konferans erevesinde II. Komisyona bal II. Alt-Komisyon raporun-
da yerald grlmektedir. Karasular konusunu incelemekle grevlendi-
rilen II. Komisyonun raporunun eki olarak sunulan bu rapor Konferansa
hibir biimde incelenememi, dolaysyla kabul ya da red edilememi, bir
belge niteliindedir.
1930'daki tanma gre, "bir ada, sularn en yksek olduu zaman s-
rekli olarak akta kalan, etraf sularla evrili bir kara parasdr" (S.D.N.,
Conference pour la codification du droit international-Rapport de la D e l m e -
me Commission (Mer territoriale), Doc. C. 230, M. 117, 1930. V., s. 13).

254
 1958 Cenevre Karasular ve Bitiik Blge Szlemesi (madde 10/1),
1930 tanmnda iki deiiklik yaparak, aadaki tanm kabul etmektedir:
"Bir ada, sularn en yksek olduu zaman akta kalan, etraf sularla
evrili bir doal kara parasdr". Bu tanm, 1930'daki tanmda yeralan
"srekli olarak" (permenant) terimini gereksiz bularak kaldrrken, kara
parasnn "doal" olmas koulunu getirmektedir. Bylece, 1930'daki ta-
nmn ileride inceleyeceimiz yapay adalar da ierebilmesine karlk.
1958 ada tanm yalnzca doal adalar iermektedir.
B.M. Deniz Hukuku Szlemesi de (madde 121/1) 1958'deki tanmn
aynn kabul etmektedir.
Yukardaki veriler deerlendirildii zaman, bugnk pozitif hukuk
belgelerinin ada tanmn drt temel lte dayandrdklar gzlenmekte-
dir: i) kara paras olmas; ii) doal olarak olumu bulunmas; iii) sularla
evrili olmas; iv) sularn en yksek zamannda su yznde kalmas.

ii) Ada tanm iin nerilen teki eler

Yukarda belirttiimiz belgelerdeki ada tanmnn kabul srasnda
ok baka ltlerin de bu tanmda yeralmas konusunda devletlerin e-
itli nerilerine rastlanmaktadr. Bu nerilen ltlerin balcalar un-
lardr:
i) adann boyutlar;
ii) adann zerinde fiilen yaanmas ya da kimi nerilere gre
yaamaya olanak vermesi;
iii) adann ekonomik amal kullanm ya da yine kimi nerilere
gre ekonomik yeterlilii (retim yaplabilmesi gibi);
iv) adann yerbilimsel ve fiziksel yaps (kayalk ya da toprak ol-
mas v.b.);
v) corafi konumu (zellikle kendi ana lkesine ya da komu devlet
lkesine yaknl gibi).
Bu nerilerin nemli bir blmnn zellikle adalarn sahip olaca
deniz alanlar sorununa ilikin olarak ortaya ktklar grlmektedir. An-
cak, bugnk uygulanan hukukta ada tanmnn, kavram iin gerekli as-
gari eleri iermesi ve hukuksal etkilerinin bu tanm ile snrl olmaya-
cann genellikle kabul edilmesi zerine, szkonusu eler herhangi bir
belgede ada tanm iinde yeralmamaktadr.

b. Adalarn hukuksal etkileri

Kimileri ada tanmnn ierdii koullar yerine getiren her kara par-

255
asnm otomatik olarak kara lkelerine tannan tm haklardan yararla-
nacan dnmlerdir. Adalarn yalnzca 3 mil karasularna sahip ol-
duu dnemlerde pek nemli olmayan bu konu, karasular ve bitiik blge
geniliklerinin artmas ve kta sahanl ile mnhasr ekonomik blge gibi
yeni ve 200 mil ve hatta daha tesine kadar gidebilen ok geni deniz
alanlarnn ortaya kmas karsnda, komu devletler arasnda byk s-
nrlandrma sorunlarna yer verir olmutur. Bu durum karsnda, uygu-
lanan uluslararas hukukta adalarn zellikle sahip olabilecekleri deniz
alanlar ve bu alanlarn smrlandrlmalar ile ada tanm arasnda bir ba
kurulmama yoluna gidildii grlmektedir. B u n u n ilk rneklerinden biri
Kuzey Denizi Kta Sahanl Dvalar'nda U.A.D.'nin 20.2.1969 tarihinde
verdii karar olmaktadr. Bu davada adalara ilikin bir sorun oluturma-
masna ramen, adalarn da kta sahanlna sahip olduu h k m n ie-
ren 1958 Cenevre Kta Sahanl Szlemesinin 1. ve 2. maddelerine ili-
kin olarak Divan, bu maddeler ile snrlandrma konusu arasnda doru-
dan bir ban bulunmadn aka belirtmitir (C.I.J., Recueil, 1969, s. 40).
Adalarn kta sahanlna sahip olmalar ilkesi ile herhangi bir adann
sahip olabilecei kta sahanl alan arsndaki ban dorudan adalara
ilikin reddi ise, Fransa ile ngiltere arasnda Man Denizi Davas'nda
Anglo-Normandes adalaryla (Channel Islands) ilgili olarak verilen 30.61977
tarihli hakemlik mahkemesi kararnda yeralmaktadr (Delimitation du
plateau Continental; Royaume-Uni c. France, Paris, 1977, s. 173-174).

Yukardaki gelimeler sonucu bugn uygulanan uluslararas hukukta

adalarn deniz alanlarna sahip olmalarnn ve snrlandrma srasndaki
etkilerinin herbir adann zelliklerine bal olarak saptanaca kabul edil-
mektedir. Bu adan deerlendirme yapldnda, zellikle iki enin ada-
larn sahip olacaklar deniz alanlarn etkiledii grlmektedir: i) adann
boyutlar; ii) adann corafi konumu.
Bir adann boyutlarnn adann sahip olaca deniz alanna etkisi zel-
likle kayalklara (rocks; rochers) ve adacklara (islets; lots) ilikin olarak
ortaya kmaktadr. rnein, B.M. Deniz Hukuku Szlemesi "yaamaya
elverili olmayan ya da kendine ait bir ekonomik yaam bulunmayan"
kayalklarn kta sahanlna ya da mnhasr ekonomik blgeye sahip ola-
myacan aka kabul etmektedir (madde 121/4). Ancak, karasularna
ya da bitiik blgeye sahip olma bakmndan da ayn eyi sylemek ola-
na vardr. Zira, gerek B.M. Deniz Hukuku Szlemesi (madde 15), ge-
rek uluslararas yaplageli hukuku, snrlandrma srasnda "zel durum-
lar"m varl szkonusu ise adalara kara lkelerinden daha az etki tan-
mak ya da hi etki tanmamak grn st kapal bir biimde benim-
ser grnmektedir. Oysa, bir adann olaan koullarda yaama elverili
olmamas, sz konusu adann zel durum iinde bulunduunun kantdr.

256
 Bir adann corafi konumunun bu adann sahip olaca deniz alan-
larna etkisine gelince, zellikle kta sahanl snrlandrlmas srasnda
adalarn ana lkelerine ya da komu devlet lkesine yaknlklar, gerek
uluslararas mahkeme kararlarnda gerek retide, ok temel elerden
biri olarak kabul edilmektedir (rnein bkz. H. Pazarc, La Delimitation
du plateau continental et les les, Ankara, 1982, s. 310-311 ve 313). Bir ada-
nn komu devletin kara lkesine yakn bulunmas durumunda, bu adaya
ya dar bir kta sahanl alan tannmakta ya da yalnzca karasular ile
yetinmesine karar verilmektedir.
te yandan, adalarn deiik hukuksal etkiler dourmalar yalnzca
snrlandrma konusunda ortaya kmamaktadr. Uluslararas hukukta g-
rlen son gelimeler bugn kimi ada trlerinin de tekilerinden farkl
olarak birtakm zel deniz alanlarna sahip olabilmelerini kabul etmek-
tedir. B.M.D.H.S. (mad. 46-54) ve devletlerin uygulamalar (rnein, En-
donezya, Filipinler, v.b.) bugn "takmada devleti" diye adlandrlan kimi
ada guruplarnda "takmada sular" ya da "aripelajik sular" dediimiz
bir deniz alanna sahip olmalar hakkn tanmaktadr. Anlan su alan ile-
ride zel olarak ele alnacaktr.
Sonu olarak, ada tanmndan kalkarak bir adann sahip olabilecei
deniz alanlar konusunda karar vermek olana yoktur. Her adann hukuk-
sal etkileri yukarda belirttiimiz zelliklerine ve szkonusu olan deniz
alannn niteliine bal olarak deiiklik gstermektedir.

B. Takmadalar
(archipelagos; archipels; Archipelen)

a. Uygulanan hukuktaki gelimeler

Birbirleriyle corafi, ekonomik ya da siyasal bamll bulunan ada
guruplarn btn olarak ele almak ve bunlara birtakm zel deniz alan-
larna sahip olma hakk tanmak eilimi 20. yzyln balarna varmakta-
dr. Uluslararas Hukuk Enstits, 1928 Stockholm toplantsnda, bu ko-
nuyu da ele almtr. Daha sonra sorunun 1930 La Haye Kodifikasyon
Konferansnda incelendii grlmektedir. Bundan sonra 1958 Cenevre I.
Deniz Hukuku Konferans ile 1960 Cenevre II. Deniz Hukuku Konferans
erevesinde de ele alman bu konuda herhangi bir sonuca varlmas ola-
na bulunamamtr.
Takmada sorunu en son olarak nc Deniz Hukuku Konferansnda
ele alnarak belirli bir dzenlemeye varlmas gerekletirilebilmitir.

b. Tanmlar
B.M. Deniz Hukuku Szlemesi, hem "takmada", hem de takmada

257
sularna sahip olma hakk yalnzca kendilerine tannan "takmada devleti",
kavramlarnn tanmn vermektedir (madde 46).

i. Takmada
Takmada, birbiriyle sk balar iinde bulunan, corafi, ekonomik ve
siyasal bir b t n oluturan ya da tarihsel olarak byle kabul edilen ada-
lar ya da bir kesimleri ile bunlara bitiik sular ve teki doal elerin
t m olarak tanmlanmaktadr (madde 46/b).
Bu tanmdan anlalaca gibi, bir takmada, bir adalar gurubunu,
bunlar arasndaki sular ve kayalk v.b. teki doal eleri kapsamaktadr.
Ancak, bir adalar gurubunda yeralan kimi adalarn tamamnn ayn dev-
lete ait olmamas, bunlarn birlikte bir takmada oluturmasna engel de-
ildir.
te yandan, yalnzca yukarda belirtilen corafi elerin birarada bu-
lunmas da yeterli deildir. Bu elerin, corafi, ekonomik ve siyasal a-
lardan bir b t n oluturmas ya da tarihsel olarak bu biimde deerlen-
dirilmi olmalar gerekmektedir.

ii. Takmada devleti

(archipelagic State; Etat-archipel; Archipel-Staat)
Takmada devleti, tmyle bir ya da birka takmada ile, gereinde,
baka bireysel adalardan oluan bir ada devletini belirtmektedir (madde
46/a). Baka bir deyile, bir devletin "takmada devleti" statsnden ya-
rarlanabilmesi iin hibir kara lkesine sahip bulunmamas gerekmekte-
dir. Bylece, rnein Ege'de kimi takmalara sahip olan Yunanistan ta-
kmada devleti statsnden yararlanamamaktadr.
leride ayr olarak ele alacamz takmada sular yalnzca "takmada
devlet"lerine tannan bir hak niteliindedir.
/
C. "Yapay ada" kavram
(artificial island; le artificielle; Knstliche Inseln)

a. Tanm
Yapay ya da suni ada, doal ada tanm dnda kalan ve insann kat-
ksyla yaplm her trl su yznde kalan kntlar belirtmektedir.
Bu tr bir "ada" tmyle insan yaps bir tesis olabilecei gibi (rnein,
deniz tabanndan ve toprakaltndan petrol ya da doal gaz elde etmek
amacyla kurulan tesisler), doann salad kimi olanaklarn insan eliyle
tamamlanmas biimiyle de (rnein: zellikle Gney-Dou Asya'da gr-

258
len ve stilt villages ad verilen deniz zerine kurulan barnaklar; slkla-
rn insan eliyle doldurulmas suretiyle elde edilen fenerler; v.b.) gerek-
leebilmektedir. Dolaysyla, bu tr bir "ada"nm yapay olmas iin tmyle
insan yaps olmas gerekmemektedir. Yine, bu t r "ada"larn yapm iin
kullanlan malzemenin nitelii doal maddeler ya da doal olmayan
maddeler gibi nemli grnmemektedir.

b. Hukuksal rejimi
Yapay adalar, ky devletlerince isular ya da karasularnda kurula-
bilecei gibi, doal kaynaklar deerlendirmek zere, mnhasr ekonomik
blge ya da kta sahanl zerinde de kurulabilmektedir (rnein, B.M.
D.H.S., madde 60 ve madde 80).
Yapay adalar, doal adalar iin genelde ngrlenin aksine, hibir
deniz alanna sahip olamamaktadr. Baka bir deyile, yapay adalar ka-
rasularna ya da teki deniz alanlarna sahip olamayacaklar gibi, bir bl-
gede varlklar bu deniz alanlarnn snrlandrlmasn da etkilememekte-
dir (1958 Cenevre Kta Sahanl Szlemesi, madde 5/4; B.M.D.H.S., mad-
de 60/8). Buna karlk, ky devletinin yapay adalar etrafnda makul l-
leri amayan bir gvenlik blgesi oluturmas hakk vardr (1958 Ce-
nevre Kta Sahanl Szlemesi, madde 5/2; B.M.D.H S., madde 60/4).
Bu gvenlik blgesi en ok 500 metreyi amamak zorundadr (1958 Ce-
nevre Kta Sahanl Szlemesi, madde 5/3; B.M.D.H.S., madde 60/5).
Ky devleti, gerek yapay adalar zerinde, gerek etraflarndaki gvenlik
blgesi ierisinde tek yetkili devlet olmaktadr (1958 Cenevre Kta Sahan-
l Szlemesi, madde 5/4; B.M.D.H.S., madde 60/2).
Ky devleti, uluslararas ulam engelleyecek su yollar zerine ya-
pay ada kurmama y k m altndadr (1958 Cenevre Kta Sahanl Sz.,
mad. 55/5; B.M.D.H.S., mad. 60/3).

3.Deniz hukukunun geliimi

Bugnk anlamndaki uluslararas hukukun douundan ok nce in-
sanln denize ilikin faaliyetleri birtakm kurallara uymalarn gerektir-
mitir. Bu kurallamalarn ilk rnekleri deniz tamacl ve ticareti ile
ilgili olup, Akdeniz evresinde ortaya kmtr. Tannan bu t r en eski
deniz hukuku kurallarnn ilk biimiyle .. 475-479 yllarnda kaleme al-
nan, .. 3-2. yzyllardan balayarak Akdeniz'de nemli etkileri grlen
ve .S. 7-9. yzyllarda Roma mparatorluu'nca yeniden derlenen "Rodos
Yasas" (Lex Rhodia) olduu gzlenmektedir (H. Caminos, "Les sources
du droit de la mer", R.J. Dupuy et D. Vignes, Traite, s. 55. Ayrca bkz.
T. Kalpsz, Deniz Ticaret Hukuku, Ankara, Cilt I, s. 33-34). Bunu, .S.

259
10. yzylda derlenen "Amalfi kurallar" (Tabula Amalfitana) ile 14. yz-
ylda derlenen spanyol kkenli Consolato del Mar izlemitir.

Denizlerin, karasular kavram araclyla, devletlerin lkelerinin bir

parasn oluturmas olay Bat Avrupa'da Ortaan ikinci yarsnda or-
taya kmtr (rnein bkz. S.L. Meray Cilt I, s. 394; M. Gnlbol, Bar
Zamannda Sahil Sularnn Hukuki Stats, Ankara, 1959, s. 5-6). Balarda
zellikle deniz haydutlarna kar gvenlik gerekesiyle bavurulan kara-
sular (rnein bkz. B.H. Brittin, International law for seagoing officers,
Annapolis, 4th ed., 1981, s. 65), zamanla ky devletinin bu alandan ekono-
mik adan mnhasr faydalanmasna da yer vermitir. lk karasular uy-
gulamasna Kuzey Denizi, Man Denizi ve Baltk Denizi kylar ile Ak-
deniz'de talya yarmadas kylarnda rastlanmaktadr. Ancak, karasular
uygulamasnn kesin bir biimde yerlemesi 13. yzylda olmutur (H.
Caminos, a.g.y., s. 57). Dolaysyla karasularnn kart ak deniz kavra-
m da bu dnemde sz konusu olmaktadr. H e r iki kavramn birbirlerine
gre durumunun belirlenerek dar bir karasular alannn dnda kalan
denizlerin b t n devletlerinin yararland ak deniz rejimi altna ko-
nulmas, dnce olarak, Grotius'un 1609'da yaynlad "Serbest Deniz"
(Mare Liberum) yapt ile kabul grmtr. Devletlerin uygulamas 17.
yzyldan balayarak bu konuda tam bir akla kavumutur. Karasula-
rndan sonra devletlerin denizler zerinde birtakm yetkiler elde etmesi
bitiik blge kavram araclyla gerekletirilmitir. Karasularnn bit-
tii noktadan balayarak belirli bir snra kadar ky devletine kimi de-
netim yetkilerini kullanma hakk tanyan bu t r deniz alanlarnn ilk uy-
gulamas 18. yzylda ngiltere'nin ilan ettii Howering Acts ile gerek-
lemitir (rnein bkz. A.M. Frommer, "The British Howering Acts, A
Contribution to the study of the contiguous zone", R.B.D.I., 1981-1982, s.
434-458). Ancak, bu kavramn yerleerek bir yaplageli deeri kazanmas
20. yzylda olmutur.

Karasular ve bitiik blge uygulamalarnn birer yaplageli deeri

kazanmalar ile bu kavramlarn kapsamlarnn daha iyi belirlenebilmesi
iin Milletler Cemiyeti dneminde kodifikasyon almalar yaplmasna
karar verilmitir. Milletler Cemiyeti Genel Kurulunun 27.9.1927 tarihli bir
karar ile karasular konusunu incelemekle 5 tannm hukukudan oluan
bir geici komisyon kurulmutur. Komisyon ye devletlere sunduu bir
soru listesine bal olarak bir konferans toplanmasn nermi ve grme
konularn oluturacak bir liste ile konferansn i tzk tasarsn ieren
raporunu 1929'da Genel Kurula sunmutur (metin iin bkz. A.J.I.L., 1930,
vol. 24, supplement, s. 25-46). Konferans, 13.3.1930 ve 12.4.1930 tarihleri
arasnda, La Haye'de toplanarak, kinci Komisyon deniz hukuku sorun-
larn e>. almtr. Konferansta, karasularnda ulam serbestlii, ky dev-

260
letinin haklar, esas izgi, zararsz gei ve bitiik blge konularnda genel
bir anlama salanm olmasna ramen, karasularnn genilii konusunda
gr birliine varlamadndan, herhangi bir andlama imzalanmas ger-
eklememitir.

Denizlerde ky devletinin birtakm egemen haklara sahip olma id-

dialar, 28.9.1945 tarihinde A.B.D. Bakan T r u m a n ' m bir bildirisi ile y e n i
bir kavram araclyla srmtr: kta sahanl kavram (Truman Bil-
dirisinin metni iin bkz. U.N., Lavv and regulation on the regime of the
high seas, Doc. ST/LEG/SER. B / l , s. 38-39). Bu kez, karasular dndaki
deniz yata ve toprak altnda ky devletine birtakm haklar salamaa
alan kta sahanl kavramnn yaygn bir biimde uygulanmas gecik-
memi ve 1950'li yllarda bu kavram uygulanan uluslararas hukukta yer-
lemitir (1945-1958 yllar arasnda kta sahanl ilan eden devletler iin
bkz. H. Pazarc, "Kta sahanl kavram ve Ege Kta Sahanl S o r u n u "
Prof. Aziz Kkl'ye Armaan, Ankara, 1984, s. 397-398).

B.M. rgt, deniz hukukunun gsterdii bu gelimeler karsnda,

bu konuda kodifikasyon almalarnn srmesini kararlatrmtr. Nite-
kim, Uluslararas Hukuk Komisyonu, 12.4.1949 tarihli toplantsnda, kara-
sular ve ak deniz rejimini kodifikasyon listesine almtr. Komisyonun
1950-1956 yllar arasnda yapt almalar sonucu 73 madde ieren b i r
andlama tasla ortaya kmtr (metin iin bkz. N.U., Annuarie de la
C.D.I., 1956, vol. 2, s. 253 vd). B.M. Genel Kurulu anlan Komisyon rapo-
r u n u 21.2.1957 tarih ve 1105 (XI) sayl bir karar ile kabul ederek bu ko-
nuda bir uluslararas konferans toplanmasna karar vermitir. Birinci De-
niz Hukuku Konferans olarak anlan bu konferans 24.2.1958-27.4.1958 t a -
rihleri arasnda Cenevre'de toplanmtr. Konferansn sonunda, drt ze
ilikin andlama ile bir ihtiyari protokol kabul edilmitir. Bu andlamalar
ve protokol yledir: i) Karasular ve Bitiik Blge Szlemesi; ii) Ak
Deniz Szlemesi; iii) Kta Sahanl Szlemesi; iv) Ak Denizlerde Ba-
lklk ve Canl Kaynaklarn Korunmasna likin Szleme; v) Uyu-
mazlklarn Zorunlu zmne likin htiyari Protokol (metinlerin T r k -
e evirisi iin bkz. 1. Ltem, Deniz Hukukunda Gelimeler, Birlemi Mil-
letler Deniz Hukuku Konferans, Ankara, 1959). Trkiye bu andlamalarm
hibirine taraf olmamtr.

Birinci Deniz Hukuku Konferansnda, zellikle karasular genilii v e

balkla ilikin kimi konularda sorunlarn zmne kavuturulama-
mas zerine, Konferansn bizzat kendisi, 27.4.1958 tarihli karar ile, yeni
bir konferans toplanmasn nermitir (karar metni iin bkz. 1. Ltem,
ayn yapt, s. 493). Bunu B.M. Genel Kurulunun 10.12.1958 tarihli karar
ile teyid etmesi izlemitir. B.M. kinci Deniz Hukuku Konferans Cenev-

261
re'de toplanarak 16.3.1960-26.4.1960 tarihleri arasnda almalarn yrt-
mtr. Konferans herhangi bir andlama metni oluturmadan dalmtr.

1960'l yllarn ikinci yars, teknolojik gelimelere de bal olarak de-

niz hukuku konusundaki almalarn yeniden balad yllar oluturmak-
tadr. B.M. Genel Kurulu, 18.12.1967 tarihinde, geici olarak grev yap-
m a k zere, Ulusal Yetki Alan Dnda Kalan Deniz Yata ve Okya-
nus Tabannn Bar Amalarla Kullanlmas zel Komitesini kurmu-
tur. Genel Kurul, 21.12.1968 tarihli bir karar ile, bu Komiteyi srekli
klmtr. Anlan Komitenin almalar sonucunda, B.M. Genel Kurulu,
17.12.1970'te, Deniz Yata ve Okyanus Tabann Yneten tikeler Bildi-
risini kabul etmitir. Sz konusu Bildiri, devletlerin ulusal yetki alan
dnda kalan deniz yatan "insanln ortak miras" kabul etmitir. Ge-
nel kurul, ayn tarihli bir baka karar ile de, deniz yata dahil btn
deniz sorunlarn incelemek zere 1973'te bir deniz hukuku konferans top-
lanmasn kararlatrmtr. Bu arada, 1973 ylma kadar, Deniz Yata Ko-
mitesinin almalar srmtr.

B.M. nc Deniz Hukuku Konferans almalarna, ilk toplants

usule ilikin olmak zere, 3.12.1973'te New York'ta balamtr. ze ilikin
almalar 20.6.1974'te Karakas'ta balayan Konferans, eitli aralklarla,
kimi yl bir ve kimi yl da iki dnem olmak zere, toplam onbir dnem
alarak, 10.12.1982'de B.M. Deniz Hukuku Szlemesinin imzalanmas ile
sona ermitir. Konferansn alma usl de ilgin olmutur. Birok kon-
feransta yaplann aksine, nc Deniz Hukuku Konferansnda nceden
hazrlanm bir andlama taslandan hareket edilmemi ve konferans
andlama metnini bizzat hazrlamtr. Bylece, ilk taslaklarn hazrlan-
mas iin Komisyon bakanlarna tannan ana eilimleri saptayarak ra-
porlarna koymalar yetkisi sonucu, 7.5.1975'te "Tek Gayri-Resmi Grme
Metni" adn tayan bir gayri-resmi andlama tasla ortaya kmtr. Bu
metin ayn yntemlerle gelitirilerek, 15.7.1977'de "Gayri-Resmi Birleik
Grme Metni" ve 22.9.1980'de "Gayri-Resmi Deniz Hukuku Szlemesi
Tasars" biimine dntrlmtr. Daha sonra, 7.9.1981'de resmi "De-
niz Hukuku Szlemesi Tasars" adn alan andlama tasars, 30.4.1982'de,
B.M. Deniz Hukuku Szlemesi olarak kabul edilmitir. Szleme metni,
130 olumlu, 17 ekimser ve drt kar oy (Trkiye, A.B.D., Venezuela, s-
rail) almtr. Szlemeye Konferansta kar oy veren Trkiye daha son-
ra bunu imzalama yoluna da gitmemitir. Yrrle girebilmesi iin en
az 60 devletin onaylamasndan sonra bir yl gemesi gereken B.M.D.H.S.,
1986 yl sonunda, 159 imza ve 32 onay ilemi elde etmi bulunmaktadr
(Eyll 1986). Yeni Szleme ile uluslararas deniz hukukunda ulusal alan-
larn genilemesi eilimi ak olarak kendini gstermektedir. Ayrca
B.M.D.H.S. ile aadaki yeni kavram ve kurumlarn uygulanan uluslar-

262
aras hukuka kabul edildii grlmektedir: i) uluslararas deniz yata;
ii) mnhasr ekonomik blge; iii) arkeolojik bitiik blge; iv) takmada
devleti; v) Uluslararas Deniz Hukuku Mahkemesi; vi) Uluslararas De-
niz Yata rgt; v.b.. Anlan bu kavramlar ve kurulmas ngrlen Ulus-
lararas Deniz Yata rgt'ne ilikin gelimeler ilerideki sayfalarda
ayrntlaryla ele alnacaktr.

II. DEVLETN LKESNN BR PARASINI OLUTURAN

DENZ ALANLARI

Bugnk uygulanan uluslararas hukuka gre devlet lkesinin bir par-

asn oluturan deniz alanlar unlardr: i) isular; ii) karasular; iii) ta-
kmada sular; iv) boazlar.

1. sular

(internal waters; eaux interieures; Eigengewsser)

Kaynaka:
Trke: S.L. Meray, Cilt I, s. 366-376; E.F. elik, 1987, 2. kitap, s. 70-75; S.
Toluner, s. 61-71; M. Gnlbol, Bar Zamannda Sahil Sularnn Hukuki
Stats, Ankara, 1959, s, 87-133; E. Kuntalp, Deniz Kylarnn Hukuksal
Dzeni, Ankara, 1981; M.Z. Akn, Karasular, sular, Gemilerin Bu Su-
lardaki Rejimi ve Kta Sahanl, Ankara, 1978; S.L. Meray "Yaban-
c Sava Gemilerinin ve Askeri Uaklarn Trk Karasular, Limanlar
Hava s ve Alanlarn Ziyaretine likin Ynetmelik (1960)", S.B.F.D.,
1967, Cilt XXII, Say 1, s. 221-238; Ch. Crozat, "Koy ve krfez mefhumlar
hakknda baz mlahazalar", Prof. T. Taner'e Armaan, stanbul, 1956,
s. 625-667.
Yabanc dil: C.J. Colombos, International law of the sea, London, 6th ed.,
1967; Ch. de Vissecher, Problemes de confins en droit international public,
Paris, 1969; L. Bouchez, The regime of bays in internatinoal law, Leyden,
1964; M.P. Strohl, The international law of bays, The Hague, 1963; J.R.V.
Prescott, The maritime political boundaries of the World, London, 1985,
s. 46-70; R.J. Dupuy, "La mer sous competence nationale", R.J. Dupuy et
D. Vignes, Traite, s. 221-224, G. Gidel, Droit international public de la
mer, Paris. vol. 2, 1932, s. 10 vd.; A.L. Sholcnvitz, Shore and sea boundaries,
Washington, 1962, vol. I.

Denizlerdeki isular, bir devletin kara lkesine skca bal ky su-

lar olup, bu devletin karasularnn i snr isularn bittii noktada ba-
lamaktadr. sular devletin, ilke olarak, tam egemenlii altnda bulun-
maktadr. Bununla birlikte kimi bakmlardan denizlerdeki isular kara
lkesinin iinde yeralan gl, akarsu gibi karasal isulardan birtakm fark-

263
llklar gstermektedir. Bu nedenle, denizlerdeki isularn rejimini karasal
isulardan ayrmak gerekmektedir.
Denizlerdeki isular hangi niteliklere sahip ky sularndan olumak-
tadr? Bu deniz alanndaki hukuksal rejimin ierii nasldr? Srasyla bu
iki soruya cevap verilecektir.

A. sularn kapsam
Gerek 1958 Cenevre Karasular ve Bitiik Blge Szlemesi (mad. 5/1),
gerek B.M. Deniz Hukuku Szlemesi (mad. 8/1), isular, karasularnn
balad esas izginin (hattn) berisinde kalan sular olarak belirtmektedir.
Deniz hukukunda "esas izgi" (baseline; Iigne de base; Grundlinie),
genellikle, sularn en alak olduu zamandaki corafi ky izgisine (low-
water mark; laisse de basse mer; Niedrigwasser-Linie) eit olup, buna
"normal esas izgi" (normal baseline; ligne de base normale) ad verilmek-
tedir. U.A.D. da, ngiltere ile Norve arasndaki Balklk Davas'na ili-
kin 18.12.1951 tarihli kararnda, bir devletin ky izgisinin sularn en al-
ak olduu zamana gre belirlenmesinin uygulamada genellikle kabul edi-
len bir lt olduunu bildirmektedir (C.I.J., Eecueil, 1951, s. 128). Ancak,
uygulanan uluslararas hukuk kimi durumlarda esas izginin corafi ky
izgisinden ayrlmasna izin vermektedir. Bu durumda esas izgi, corafi
ky izgisinin zerinde saptanan birka u noktann bir dz izgi ile bir-
letirilmesinden olumaktadr ki, buna "dz esas izgi" (straight baseline;
ligne de base droite) ad verilmektedir. U.A.D., ngiltere ile Norve ara-
sndaki Balklk Davas'na ilikin 18.12.1951 tarihli kararnda, corafya-
nn belirledii gereklerden kaynaklanan "dz esas izgi" ynteminin, yal-
nzca sularn ekildii zaman aa kan ykseltiler, ok derin girintili
kntl ya da kyya yakn takmadalarn bulunduu kylar ve krfez-
ler bulunan yerlerde uygulanmasn uluslararas hukuka uygun bulmak-
tadr (C.I.J., Recueil, 1951, s. 128-130). Yine, gerek 1958 Cenevre K.B.B.S.
(mad. 4, 7-9 ve 11-13) gerek 1982 B.M.D.H.S. (mad. 6-13) aadaki corafi
elerin varolduu durumlarda, birtakm koullara bal olarak, dz esas
izgi yntemine bavurulabileceini kabul etmektedir: i) mercan adalar
ya da serpitirilmi kayalklara sahip adalar; ii) akarsu azlar; iii) kr-
fezler; iv) limanlar; v) sular ekildii zaman ortaya kan ykseltiler; vi)
ok girintili ve kntl kylar; vii) kyya ok yakn takmadalar; viii)
doal zellikler nedeniyle ky izgisinin ok deiken olduu yerler. B-
tn bu durumlarda esas izgi olabildiince en u noktalarn birletirilmesi
ile elde edilebildii iin, bu esas izgi ile kara lkesi arasnda kalan deniz
alan isular oluturmaktadr.
Devletlerin uygulamalar gerek uluslararas yarg organlarnn, gerek
andlamalarm kabul ettii dz esas izgi ynteminin kullanmn teyid

264
etmektedir. Uluslararas itihat, andlamalar ve devletlerin uygulamalar-
na bal olarak yukarda saylan corafi elerin hangi koullarda isu-
lar oluturaca konusuna artk girmek yerinde olacaktr.
Mercan adalarnda (atolls) ya da kyda serpitirilmi kayalklara
(reefs; recifs) sahip adalarn durumlarnda, esas izginin, sz konusu ka-
yalklarn ak deniz tarafndaki yznde ve sularn en alak olduu git
olay srasndaki izgi olaca ve bunun berisinde kalan sularn isular
oluturaca kabul edilmektedir (B.M.D.H.S., mad. 6). Bylece, zellikle
mercan adalarnn ortasnda yeralan ve genellikle ak denize de kayalk-
lar arasndan ulaan mercan gl (lagoon) isular rejiminden yararlan-
maktadr. Devletlerin uygulamalar genellikle dz esas izgi ynteminin
anlan biimde kullanlmas bakmndan byk sorunlar karmamakla
birlikte, kimi mercan adalarnn yapsal zellikleri nedeniyle, retide
birtakm teknik sorunlarla karlald gzlenmektedir (rnein bkz.
J.R.V. Prescott, The maritime political boundaires of the World, London,
1985, s. 48-49).
Akarsu azlar (mouths of rivers; embouchure des fleuves; Flussmn-
dungen) ile ilgili olarak dz esas izgi yntemine bavurulmas, hali
(estuaris; estuaire) oluturmakszn denize dklen akarsular iin andla-
malarda aka ngrlm olup (B.M.D.H.S., mad. 9), akarsu aznn iki
yanndaki sularn en alak dzeyde bulunduu zaman, ky ular birle-
tirilerek elde edilmektedir. Ancak, akarsu azlarnn hali oluturmas
ve ok geni olmas durumunda ne yaplaca sorusu uygulanan uluslar-
aras hukukta cevapsz kalmaktadr. rnein, A r j a n t i n ve Uruguay'n Rio
de la Plata akarsuyunun azn 120 millik bir dz esas izgi ile kapatma
iddialar ile karlalmaktadr (bkz. J.R.V. Prescott, a.g.y., s. 51).

Krfezlere (bays; baies; Buchten) gelince, en nemli sorunlar bu ko-

nuda ortaya kmaktadr. Corafya bakmndan krfez, denizin kara l-
kesi iine doru oluturduu derin girintiyi belirtmektedir. Uygulanan
uluslararas hukuk yalnzca belirli niteliklere sahip krfezlerin kapsad
deniz alanlarn isular olarak kabul etmek suretiyle, corafya bakmndan
krfez oluturan her eye hukuksal etki tanmamaktadr. Gerek 1958
K.B.B.Sr (mad. 7), gerek 1982 B.M.D.H.S. (mad. 10), bir krfezin isular
rejimine bal olabilmesi iin ya aada belirteceimiz koullara sahip
olmasn ya da "tarihsel krfez" oluturmasn aramaktadr.
isular rejiminden yararlanabilmesi iin bir krfezin olaan olarak
sahip olmas gereken koullarn banda, krfezin azn kapatan bir do-
ru izginin ap alnarak izilen bir yarm daire alannn krfezin kapla-
d su alanna eit ya da kk olmas gerekmektedir. Baka bir deyile,
krfezin kaplad su alan en az yarm daire alan kadar olmak zorun-

265
 dadr. ikinci koul, bir krfezin doal giri noktalar arasndaki uzakln
24 deniz milini amamas olmaktadr. Bylece, ok geni azl krfezle-
rin isular rejiminden yararlanmalar, olaan olarak, reddedilmi olmak-
tadr. Gerek krfez aznn geniliinin llmesinde, gerek az kapatan
izgiden balayarak krfez yzlmnn hesaplanmasnda sularn en al-
ak olduu durum gz nne alnmaktadr. Eer, bir krfez aznda ada-
lar varsa, bu krfezin az genilii azn bir u noktasndan teki u
noktasna izilen doru izginin bu adalar zerinde kalan ksmlar ka-
rldktan sonra hesap edilmektedir. Baka bir deyile, byle bir krfezin
isulardan yararlanabilmesi iin az ularn birletiren izginin yalnzca
su alam zerinde kalan uzunluunun 24 mili amamas gerekmektedir.
Byle adalarn varl durumunda bu adalarn yzlm de krfezin
yzlm iinde saylmaktadr. Bir krfez aznn 24 mili amas duru-
munda ise, krfez iinde en fazla su alam braklacak biimde, 24 millik
bir dz esas izgi izilerek bu deniz alannn isular rejiminden yararlan-
mas olana vardr. Ancak bu son durumda, ierde kalan su alannn, en
.az 24 mili ap alan yarm daire alanna eit olmas koulu geerliliini
srdrmektedir.
Yukarda belirtilen kurallar birtakm hukuksal sorunlarn domasn
engellemekten uzaktr. En bata, gerek 1958 Cenevre Szlemesinin gerek
B.M. Deniz Hukuku Szlemesinin ilgili maddelerinin belirttii gibi, an-
lan kurallar yalnzca bir tek devlete ait krfezler iin sz konusudur.
Dolaysyla, iki ya da. daha ok devlet arasnda yeralan krfezlerin hukuk-
sal durumu ak deildir. Bununla birlikte, isular rejiminin bir devlet l-
kesi ile ok sk ilikileri olan ve o devletin mnhasr yetkisi altna koyul-
mas gereken deniz alanlar iin ngrlmesi nedeniyle, birden ok dev-
letin lkesini oluturan bir krfezin sularnn ilke olarak isular rejimi
altna konulamamas en doru grnmektedir. Yine de, her somut olayda
krfezin gsterdii corafi zelliklere gre durumun deerlendirilmesi ve
ky devletlerinin kara lkesi lkeleri ile btnlemi su alanlar olutur-
duu takdirde snr oluturan krfezlerin birer blmlerinin ilgili komu
devletlerin i sular olarak kabul edilmesi dnlebilmektedir. rnein,
ayn krfeze kyda devletlerin 24 millik ya da daha kk bir dz izgi
ile birletirilerek elde edilen ve yzlm bu izginin ap oluturduu
bir yarm daire alanna eit ya da byk olan bir ya da birka daha kk
krfeze sahip olmalar olana vardr ve uygulanan uluslararas hukuka
aykr deildir. te yandan, bir tek devlete ait krfezlerde de teknik k-
kenli birtakm hukuksal sorunlarla karlalmaktadr. Bunlarn balca-
lar, krfez azn kapatacak dz esas izginin izilmesinde temel alnacak
u noktalarn saptanmasna ilikindir. zellikle krfez aznn doal giri
noktalarnn saptanmas ile, krfezin az blgesinde fakat ak denize
doru adalar varsa, bu adalarn krfez u noktalarndan birisi olarak de-

266
erlendirilip deerlendirilemeyecei konusunda uygulamada birtakm so-
runlarla karlalmaktadr (eitli somut rnekler ve zm nerileri iin
bkz. A.L. Shalowitz, a.g.y., s. 64-65 ve 161; J.R.V. Prescott, a.g.y., 53-60).

"Tarihsel krfezler" (historical bays; baies historiques; historischer

Buchten) konusuna gelince, bu kavram ile krfezlerin olaan olarak isu-
lar rejiminden yararlanabilmek iin sahip olmalar gereken niteliklerin
hibiri aranmadan, kimi deniz girintilerinin isular rejimi altna konul-
mas salanmaktadr. Bylece, zellikle az genilii ve kapsad su ala-
nnn az genilii ap alnarak izilen yarm daireye oran ne olursa ol-
sun, bir devletin srekli ve istikrarl kullanm sonucu kimi krfezlerde
isular rejiminin geerli olaca kabul edilmektedir. Tarihsel krfez kav-
ram bugn uygulanan uluslararas hukukta daha geni bir biimde ka-
bul edilen "tarihsel sular" (historical waters; eaux historiques; historische-
gewasser) kavramnn bir parasn oluturmaktadr (rnein bkz. R.J.
Dupuy, a.g.m. (Traite), s. 235). lk kez Srekli Hakemlik Mahkemesinin
Kuzey Atlantik Kylar Balkl Davas'na ilikin 7.9.1910 tarihli kara-
rnda kart oy kullanan hakem Drago tarafndan ortaya atld bildiri-
len tarihsel krfez kavram (M:P. Strohl, The international law of bays,
The Hague, 1963, s. 269), bugn ilke olarak yerlemi grnmektedir. Ni-
tekim, U.A.D., ngiltere ile Norve arasndaki Balklk Davas'na ilikin
18.12.1951 tarihli kararnda, Norve kylarndaki kimi girintilerin ngil-
tere tarafndan tarihsel krfez biiminde deerlendirilmesi srasnda, bu
deerlendirmeye ilkesinde kar kmamak suretiyle, anlan kavram st
kapal kabul eder grnmektedir (bkz. C.I.J., Recueil, 1951, s. 131). Uygu-
lamada da birok devletin kimi krfezleri tarihsel krfez sfatyla isula-
rndan sayd gzlenmektedir (eitli rnekler iin bkz. M.P. Strohl,
a.g.y., s. 253-268; L. Bouchez, The regime of bays in international law,
Leyden, 1964, s. 215-237). Ancak, btn iddialar her zaman herkes tara-
fndan kabul edilmemektedir. rnein, Libya'nn yaklak 200 mil geni-
likte bir aza sahip olan Sirte krfezini isular rejimine bal tutmas
A.B.D.'nin sert muhalefeti ile karlam ve 1986 ylnda silahl atma
dzeyine kadar varmtr.

Bir krfezin tarihsel krfez statsne sahip olabilmesi iin yazarlar

iki ana koulun yerine getirilmi olmas gerektiini bildirmektedir: i) ye-
terli bir sreden bu yana srekli olarak bu alann ilgili devletin egemen-
lii altnda bulunmas; ii) bu d u r u m u n teki devletlerce de kabul edilmi
bulunmas (rnein: Mc Nair'in U.A.D.'nn Balklk Davas'na ilikin
18.12.1951 tarihli kararna kart gr, C.I.J., Recueil, 1951, s. 164; R.J.
Dupuy, a.g.m. (Traite), s. 235). Uygulama sresinin uzunluu konusunda
asgari bir say verilememekle birlikte, teki devletlerin t u t u m alabilme-
leri iin bunun yeterince uzun olmas zerinde durulmaktadr (rnein:

267
R.J. Dupuy, ayn yapt, s. 135; Ch. de Visscher, Problemes de confins en
droit international public, Paris, 1969, s. 114). Tarihsel krfezin varl
zerinde kuku doarsa bunun iddiada bulunan devlete kantlanmas ge-
rektii bildirilmektedir (rnein bkz. Mc Nair'in kart gr, C.I.J.,
Recueil, 1951, &. 164).

isular rejiminden yararlanmas kabul edilen bir baka e olan li-

manlara (ports; Hafen) ilikin kurallar da yle zetlemek olana var-
dr (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 8-9; B.M.D.H.S., mad. 11): i) limanlarn
iindeki deniz alan isular olarak kabul edilmektedir; ii) limanlarda dz
esas izginin balang ve bitim noktalarn oluturan u noktalar, liman
sisteminin ayrlmaz parasn oluturan srekli tesislerin en utaki nok-
talardr; iii) limann andaki tesisler ve yapay adalar ve demir yerleri
limann bir paras olarak kabul edilmektedir. Sz konusu liman, deniz
alanlarnn kapsad su alannn ok byk olmamas nedeniyle, uygula-
mada bu konuya ilikin sorunlarla pek karlalmamaktadr.

Sular ekildii zaman ortaya kan, fakat sularn ykselmesi duru-

munda sularla rtlen ykseltiler (low-tide elevations; hauts-fonds de-
couvrants) de, devletin lkesini oluturan kylarn ya da adalarn kara-
sular iinde kalyorsa, esas izgi bu ykseltilerin ak denize bakan ky-
larndan balamaktadr (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 11; B.M.D.H.S., mad.
13). Ykseltilerin berisindeki sularn isular rejimine bal olabilmesi iin
tamamnn karasular iinde bulunmas gerei yoktur; bir ykseltinin bir
blm karasular snr iinde kalyorsa isular rejiminden yararlanabil-
mektedir.
ok girintili ve kntl kylarda da, bu girintiler bir krfez nitelii
gstermese bile (rnein, B.M.D.H.S., mad. 10/6), dz esas izgi yntemi-
ne bavurulmak suretiyle, bu izginin iinde kalan sularn isular rejimi
altna konulmas olana vardr (1958 Cenevre K.B.S.S., mad. 4; B.M.D.H.S.,
mad. 7/1). U.A.D., ingiltere ile Norve arasndaki Balklk Davas'na ili-
kin 18.12.1951 tarihli kararnda, Norve'in fjordlarla kapl kylarnda, ka-
ra paras ile deniz girinti-kmtlarnn bir b t n oluturmas nedeniyle,
dz esas izginin fjordlarn en u noktalarndan ekilmesini uygun bul-
mutur (C.I.J., Recueil, 1951, s. 128).
Yine, bir devletin kylarna ok yakn bir adalar dizisi bulunmas du-
rumunda, bu kyya yakn adalar dizisi ve ky takmadalarnn (coastal
archipelagos; archipels ctiers), ktadan bamsz durumdaki Okyanus ta-
kmadalarndan (mid-ocean archipelagos; archipels oceaniques) farkl ola-
rak, kta lkesi ile bir btn kabul edilmeleri ve dz esas izginin bu
adalarn dndan geirilmesi olana vardr (1958 Cenevre K.B.B.S., mad.
4; B.M.D.H.S., mad. 7/1). Ancak, takmadalarn ya da adalar dizisinin bu

268
olanaktan yararlanabilmesi iin, "kara lkesine yeter derece bal olma-
lar" ve ayrca dz esas izginin kynn genel dorultusundan nemli l-
de sapmam olmas gerekmektedir (rnein, B.M.D.H.S., mad. 7/3).
Uygulamada hangi takmadalarn kyya yakn ve onunla btnleen ta-
kmadalar niteliine sahip olduu konusunda birtakm uyumazlklarn
ortaya kt gzlenmektedir.
Nihayet, doal zelliklere bal olarak, ky izgisinin ok deiken
olduu blgelerde, en dk su dzeyi srasndaki noktalara dayanan bir
dz esas izginin izilmesi ve berisindeki alanlarn su ile kapl olduu
zamanlarda isular olarak kabul edilmesi olana vardr (B.M.D.H.S., mad.
7/2). rnein, muson yamurlar ve eitli doal olaylar nedeniyle co-
rafi ky izgisi ok deiken olan Benglade byle bir yola bavurmak-
tadr.

B. sularn hukuksal rejimi

sularn hukuksal rejiminin dayana ky devletinin egemenliidir.
Dolaysyla, ky devletinin bu sulardaki yetkilerinin, ilke olarak, tam ol-
duu kabul edilmektedir. Bununla birlikte, devletlerin uygulamalarnda
deiik anlaylarla karlalmaktadr.
isular rejimine ilikin olarak karlalan ilk sorun, bu su alanna ya-
banc devletler gemilerinin serbeste giri-k haklar bulunup bulun-
mad konusunda ortaya kmaktadr. Uluslararas yarg ve hakemlik ka-
rarlar ile devletlerin uygulamalar incelendiinde, genel bir kuraldan sz
etmek olana yoktur. Sorun uygulamada daha ok limanlara giri-k
serbestlii konusunda ortaya kmakta olup, dnemlere, ilgili taraflara
ve gemilerin trlerine gre, deiik cevaplara yer vermektedir. Geen
yzylda kabul edilen ana grn, bu t r bir serbestliin varolmad
ve ky devletinin limanlarn yabanc gemilere kapama hakknn bulun-
duu yolunda olduu gzlenmektedir. Nitekim, A r j a n t i n ile ingiltere ara-
sndaki Buenos Aires Limannn Kapatlmas Davas'na ilikin 1.8.1870 ta-
rihli kararnda, tek hakem, ili cumhurbakan, ky devletinin limanlar-
n kapatma hakk olduunu bildirmektedir (bkz. A. de la Pradelle et N.
Politis, Recueil des arbitrages internationaux, Paris, vol. II, 1923, s. 637-667).
Yzylmzda ise geerli olan eilim, giderek isulara ve zellikle liman-
lara giri-kn serbestliini tanma yolundadr. Bu eilimde temel et-
ken, isulara giri-kn ak denizlerin serbestliinin bir uzants olduu
anlaydr (rnein, R.J. Dupuy, Traite, s. 223). te yandan, 9.12.1923 ta-
rihli Deniz Limanlarnn Uluslararas Rejimine ilikin Cenevre Szle-
mesinin 2. maddesinde de, ticaret gemilerinin limanlara giri-k ser-
bestliinin asgari bir hak olduu belirtilmektedir. Ancak, bunun andlama
dnda genel bir hak oluturmad birok uluslararas belgeden kmak-

269
tadr, rnein, 1982 B.M.D.H.S.'nin 8. maddesinin 2. fkras, dz esas iz-
giler izmek suretiyle daha nceden isular oluturmayan su alanlarnn
i sulara dntrlmesi durumunda, karasular iin kabul edilen zarar-
sz gei hakknn bu sularda da uygulanacan bildirmektedir. Bylece,
bu hkm, kural olarak isularda zararsz gei hakknn bulunmadn
gsterir niteliktedir. Limanlara giri-k konusunda devletlerin uygulama-
lar incelendii zaman, gemi trleri arasnda bir ayrma gidildii grl-
mektedir. Bylece, bugn uluslararas uygulamada gzlenen arlkl ei-
lim, ticaret gemilerinin giri-kn, ilke olarak, serbest brakmak y-
nndedir. Bununla birlikte, oklukla durumda ky devletlerinin liman-
larn bu gemilere de kapattklar gzlenmektedir: i) askeri limanlar (s-
rekli); ii) yaygn hastalklar (geici); iii) kamu dzenine ve gvenlie
aykr davranlar ya da tehditler (geici). Sava gemilerine ilikin olarak
ise, ky devletlerinin limanlarna giri-k bir hak nitelii tamamakla
birlikte, genellikle, serbestlik olarak kabul edilmektedir. Ancak, ky dev-
letinin sava gemilerinin birarada limanda bulunmasna sayca snrlama-
lar getirdii, n-bildirimde bulunma koulunu arad birok rneklerle
karlalmaktadr. Bir devletin, istemedii takdirde, yabanc sava gemi-
lerinin limanlarna girmesini yasaklama hakk olduu da genellikle ka-
bul edilmektedir. Nitekim, 9.12.1923 tarihli Deniz Limanlarnn Uluslar-
aras Rejimine ilikin Cenevre Szlemesinin 9. maddesi de, sava gemi-
lerini limanlara giri serbestlii ilkesinin dnda tutmaktadr.

Yabanc gemilerin isulara ve zellikle limanlara girme olana bu-

lunduu zaman ise sorun, bu gemilerin bal olaca hukuk kurallarnn
saptanmas olmaktadr. Bu konudaki temel kural, ky devletinin lkesel
egemenliine bal olarak, isularda bulunan yabanc gemilerin ky dev-
letinin kurallarna uymak zorunluluudur. Bununla birlikte, ticaret gemi-
leri ile sava gemileri arasnda, sava gemilerinin bayrak devletini temsil
etmeleri nedeniyle, bir ayrma gidilmesi gerekli olmaktadr.
Ticaret gemileri, limanda kal sresi boyunca, kalma koullarna ili-
kin olarak ky devletinin yasama ve ynetsel yetkilerinin t m n e uy-
mak zorundadr. Bu yetkiler zellikle ulam trafii, salk denetimi, gm-
r k denetimi gibi konularda sz konusu olmaktadr. Ky devletinin ticaret
gemileri zerindeki yarg yetkisine gelince, gemi mrettebat arasndaki
zel hukuk sorunlar geminin bayrak devleti yasalarna baldr. Gemi
kaptan ya da mrettebat ile mtrettebattan olmayan kiiler (rnein
yolcular) arasndaki zel hukuk sorunlar ise uluslararas zel h u k u k u n
yasalar atmas kurullarna gre bir zme balanmak durumundadr.
Buna karlk, ceza hukuku sorunlarna ilikin olarak uygulanan uluslar-
aras hukuk kurallar deiiktir. Geen yzyln balarna kadar devletle-
rin uygulamas ceza sorunlaryla ilgili olarak ky devletinin tam lkesel

270
yetkisini tanma biiminde gereklemitir. Ancak, Fransz Dantay'nn
28.11.1806 tarihinde verdii bir karar ile, bu tarihten sonra birok devle-
tin yalnzca geminin i dzenini ya da gemi adamlarn ilgliendiren ko-
nularda cezai yarg yetkisini kullanmama ynnde kurallar benimsedii
grlmektedir. Bylece, mrettebat arasnda ilenen sular ile geminin i
disiplinini ilgilendiren sular durumunda, ky devleti cezai yarg yetki-
sini kullanmamaktadr (bkz. Ch. Rousseau, vol. IV, s. 347). Fakat, gemi
iinde mrettebattan olmayan kiilerin mrettebata ve yolculara kar
ileyecekleri sular ile, mrettebat ilgilendirse de, ky devletine kaptan
ya da ilgili devletin diplomasi temsilcileri ya da konsolosluk grevlileri
tarafndan yaplan arlara konu oluturan sularda, genellikle ky dev-
letinin cezai yarg yetkisini kullanma yoluna gittii grlmektedir. le-
nen suun sonularnn ky devletine kadar uzanmas durumunda ise, ky
devleti tam olarak cezai yarg yetkisini kullanmaktadr.

Sava gemilerinin bir devletin isularnda ve limanlarnda bulunmas

durumunda, bu gemilerin de ky devletinin egemenliine sayg gstermesi
ve zellikle kamu dzenine, ulam dzenine ilikin kurallarla salk ku-
rallarna tam olarak uymas gerekmektedir. Gemi personelinin kyya k-
tktan sonra lke devletinin yetkilerinin yerine geecek herhangi bir yetki
kullanma hakk yoktur. Ky devleti de sava gemileri iinde ortaya -
kacak, zel hukuk sorunlarnda olsun ceza hukuku sorunlarnda olsun,
herhangi bir yarg yetkisine sahip deildir. Bu, sava gemilerinin doku-
nulmazl ilkesinin bir sonucudur. Bununla birlikte, gemi mrettebatnn
kyya ktktan sonra ileyecekleri sular durumunda ky devletinin cezai
yetkisi tamdr (rnein, Brezilya ile ngiltere arasndaki Forte Davas'na
ilikin 18.6.1863 tarihli hakemlik karar: A. de la Pradelle et N. Politis,
Recueil d'arbitrages internationaux, vol. II, s. 230-248).

sularda bulunduklar srede yabanc gemilere snma hakknn bu-

lunup bulunmad konusunda da bir ayrma gidilmesi gerekmektedir.
Uygulanan uluslararas hukuk, aksini ngren bir andlama olmadka, ti-
caret gemilerine snma hakk bulunmadn istikrarl bir biimde kabul
etmektedir. Sava gemilerine gelince, uygulamada siyasal sulularn bun-
lara snma hakk olduu yaygn bir kabul grmektedir. Buna karlk,
adi su ileyen kiilerin sava gemilerine snma haklar olmad genel-
likle benimsenmektedir (eitli rnekler iin bkz. Ch. Rousseau, vol. IV,
s. 354-355). Ancak, bir yabanc sava gemisi uluslararas kurallara aykr
olarak snma hakk tand takdirde, ky devletinin gemiye girerek s-
nmacy alma hakk yoktur. Bu gibi durumlarda ky devleti sava ge-
misinin bayrak devletinden, diplomasi yoluyla, kurallara uyulmasn iste-
me ve buna uyulmad takdirde uluslararas uyumazlk yollarna bavur-
ma olanana sahiptir.

271
 Isularda ve zellikle limanlarda bulunan yabanc gemilerin arala-
rnda ya da lke devletinin bayran tayan gemiler ile atmas duru-
munda, sorunun bu konuda geerli olan atma andlamalarma bal olarak
bir zme balanmas gerekmektedir. Ancak, ky devletinin bu t r and-
lamalara taraf bulunmamas durumunda, ticaret gemileri iin kendi ulu-
sal yasalarna gre yarg yetkisini kullanabilmesi lkesel egemenliinin
doal bir sonucu olarak ortaya kmaktadr. Buna karlk, yabanc sava
gemilerinin dokunulmazl nedeniyle, ky devletinin byle durumlarda
yarg yetkisine sahip olamyaca kabul edilmektedir. Bu gibi durumlar
ilgili taraf devletler arasnda uluslararas bir uyumazl oluturur nite-
likte olup, diplomasi ve gereinde uluslararas bar zm yollar er-
evesinde sonuca balanmak zorundadr.

C. Trkiye isularnn snr ve hukuksal rejimi

Trkiye de deiik isular alanlarna sahip bulunmaktadr. Nitekim,
daha nceki 15.5.1964 gn ve 476 sayl Karasular yasasnda olduu gibi
(R.G., 24.5.1964, Say 11711), bu yasay deitiren 20.5.1982 gn ve 2674 sa-
yl son karasular yasamz (R.G., 29.5.1982, Say 17708) da, Trkiye'nin
isulara sahip olduunu ngrmektedir. 2674 sayl karasular yasasnn
3. maddesinde Trk karasularnn geniliinin lmnde balang nokta-
snn esas izgi (hat) olaca belirtildikten sonra, 4. madde aynen yle ka-
leme alnmtr:

'"Esas hatlarn kara tarafnda kalan sular ve krfez sular, Trk i

sulardr. Daimi liman tesisleri kynn bir paras saylr ve bu te-
sislerden en akta olanlarnn kara tarafnda kalan sular ve d
limanlar i sulara dahildir".
Anlan yasann 3. maddesi, Trkiye'nin esas izgilerini saptama yetkisini
Bakanlar Kuruluna tanmaktadr.
Yukarda belirtilen kurallara uygun olarak belirlenen esas izgilerin
bu amala hazrlanan byk lekli deniz haritalarnda gsterilmesi kabul
edilmektedir (2674 sayl yasa, mad. 5). Bununla birlikte, Trkiye'nin i-
sularmn snrn gsteren genel bir resmi harita bugne kadar yaynlan-
mamtr. Dolaysyla, u an iin Trkiye'nin sahip olduu isulara ilikin
kesin bilgilerin verilmesi olana yoktur. Ancak, bu arada, Trkiye'nin
Ege'deki isular snrna ilikin olarak yaynlanm bulunan bir gayri-
resmi haritann varlna iaret etmek ve bu haritann verilerinin doru
olmadn bildirmek yerinde olacaktr. A.B.D. Devlet Bakanl (State
Departmen) istihbarat ve Aratrma Brosu (Bureau of Intelligence and
Research)'na bal Corafya Blm (Office of the Geoprapher), uzun
yllardan beri, Limits in the Seas (Denizlerde snrlar) adn tayan bir

272
seri erevesinde, eitli devletlerin deiik deniz alanlar snrlarna ili-
kin verilerini yaynlamaktadr. Anlan seride yaynlanan 32 sayl harita
ve ilgili bilgiler, "Straight Baselines: Turkey" (Dz Esas izgiler: Trki-
ye) adn tamakta olup, Trkiye'nin Ege'deki olaan ve dz esas izgi-
lerini belirtmek suretiyle, isularmzn Ege'deki bir haritasn vermek-
tedir. Sz konusu haritann kayna olarak Trk Seyir ve Hidrografi Dai-
resi gsterilmektedir. Oysa, gerek anlan haritann yaynland tarihte
yrrlkte olan 1964 tarihli 476 sayl Karasular K a n u n u n u n uygulan-
mas yetkisinin Bakanlar Kuruluna tannd, gerek bugn yrrlkte
olan 1982 tarihli 2674 sayl Karasular Kanununda aka bildirildii
(mad. 3) gibi, T.C. adna esas izgilerin saptanmas yetkisi Bakanlar Ku-
ruluna aittir. Dolaysyla, Trk Seyir ve Hidrografi Dairesince byle bir
harita yaynlanm olsa bile, bu harita yalnzca bir alma ve hazrlk
belgesini oluturmaktan teye gidemeyecektir. Bu nedenle, anlan harita-
nn kesinlemi ve T.C. adna resmen yaynlanm, hukuksal etki douran
bir belgeyi oluturmas sz konusu deildir. Bununla birlikte, Yunan H-
kmeti ve Yunan yazarlarn, zaman zaman, bu haritaya dayanarak Tr-
kiye'nin anakkale Boaz nndeki blgede uluslararas hukuka aykr
dz esas izgiler belirlediini ileri srdkleri ve hatta ayn gerekeye da-
yanarak Yunanistan'n da kimi blgelerde dz esas izgiler iddiasnda bu-
lunabileceini akladklar grlmektedir. tiraz edilen isular snr, an-
lan haritada Bozcaada ve Gkeada'nn kyya paralel adalar zinciri gibi
deerlendirilmek suretiyle, batdaki en u noktalarn birletirilmesi sonu-
cu elde edilen snrdr. Nitekim, U.A.D. nnde Ege Kta Sahanl Da-
vas'na ilikin szl aamada, Yunanistan'n danman Prof. O. Connell,
dorudan bu adalarn adn vermeden, ancak Yunan bavurusuna ekli ha-
ritaya da gnderme yaparak, 1964 tarihli Karasular yasamza ve ona da-
yanarak yapldn iddia ettii haritaya Yunanistan'n itirazn bildir-
mitir (bkz. C.I.J., Affaire du plateau continental de la mer Egee-Memoires,
Plaidoires et Documents, 1980, s. 89). Yine, rnein Yunanl hukuku T.
Katsoufros, Trkiye'nin bu t u t u m u n u n dz esas izgi konusundaki ulus-
lararas hukuk kurallarna aykr dtn bildirdikten sonra, ayn ge-
rekenin Yunanistan tarafndan Taoz ve Semadirek adalarn birletir-
mek iin kullanlabilecei tehdidinde bulunmaktadr (bkz. "Les differends
greco-turcs en mer Egee", in S. Vaner (ed.), Le differend greco-turc, Pa-
ris, s. 78). Aslnda daha yakn tarihlerde yaynlanan ve resmi deeri olan
bir Trk haritasna gre, sz konusu Boaz-n blgesine ilikin Trk
resmi verilerinin anlan haritadan deiik olduu aka ortaya kmak-
tadr. Zira, 25.3.1987 gn ve 87/11596 sayl Bakanlar Kurulu karar ile
T.P.A.O.'ya kuzey Ege'deki kta sahanl zerinde petrol aratrma ve
iletme ruhsat veren bu haritada, Bozcaada ve Gkeada arasnda dz
esas izgi izilmedii ve dolaysyla bu blgenin Trk isular olarak gs-

273
terilmesi yoluna gidilmedii grlmektedir (bkz. R.G., 26.3.1987, Say
19412).
Yabanc gemilerin Trk isularna giri-klar konusuna gelince, ya-
banc silahl kuvvetlere bal gemiler iin bu konuda zel dzenlemeler
yaplmasna bakarak, yabanc ticaret gemilerinin Trk isularna ve li-
manlarna giriinin, ilke olarak, serbest olduu ortaya kmaktadr. Ya-
banc sava gemileri ise, Trk isular ve limanlarna girebilmek iin izin
alma kouluna bal tutulmaktadr. Nitekim, Trk mevzuatnda bu ko-
nuda, srasyla, ynetmeliin uygulanmasna tank olunmaktadr. lki,
22.6.1966 gn ve 6/6636 sayl Bakanlar Kurulu kararnamesi ile kabul edi-
len "Trkiye Cumhuriyeti Limanlarn, Hava slerini ve Havaalanlarn
Ziyaret Edecek veya Karasularnda Harekt Yapacak Olan Yabanc De-
niz ve Hava Kuvvetlerinin Uymas Gereken Hususlara Dair Ynetme-
lik"tir (bkz. R.G., 22.7.1966, Say 12355). Bunu, 27.12.1978 gn ve 7/17114
sayl Bakanlar Kurulu kararnamesi ile kabul edilen "Yabanc Silahl Kuv-
vetlere Ait Gemilerin Trk Karasularndan Geileri, Trk sularna ve
Limanlarna Geileri ve Bu Sulardaki Hareket ve Faaliyetine likin Y-
netmelik" izlemitir (bkz. R.G., 20.2.1979, Say 16556). 1978 ynetmelii
1966 ynetmeliini denizler iin yrrlkten kaldrmtr. Nihayet, bugn
yrrlkte olan ve 24.11.1983 gn ve 83/7467 sayl Bakanlar Kurulu ka-
rarnamesi ile kabul edilen "Yabanc Silahl Kuvvetlere Bal Gemilerin
Trk sularna Gelileri ve Bu Sulardaki Hareket ve Faaliyetlerine li-
kin Ynetmelik" 1978 ynetmeliine son vermitir (bkz. R.G., 15.12.1983,
Say 18252). Anlan Ynetmeliin 13. maddesinde, "bar zamannda ya-
banc silahl kuvvetlere bal gemilerin Trk isularna ve limanlarna
gelebilmeleri ve bu sularda kalabilmeleri iin" en az 30 gn nceden T.C.
yetkililerinden izin almalar gerektii ngrlmektedir. Ynetmeliin 14.
maddesi, bu ziyaretlerin, "resmi", "gayrresmi" ve "olaan" olmak zere,
deiik biimde yaplabileceini bildirdikten sonra, her biimin zel
koullarn dzenlemektedir. Ynetmeliin 22. maddesi ise, nkleer sava
gemilerinin Trk isularna girebilmesi iin en az 60 gn nceden izin
istemelerini ngrmektedir.

Yabanc gemiler isulara ve limanlara girdikten sonra Trk yasala-

rna uymak zorundadr. Bu zorunluluk, 14.4.1925 gn ve 618 sayl Li-
manlar K a n u n u n u n 2. maddesinde, "Trkiye limanlarna girip kan b-
tn gemiler" iin ve zellikle limann genel dzenine ve gvenliine ili-
kin olarak aka belirtilmektedir (bkz. Dstur, III. Tertip, Cilt 6, s. 311).
Yabanc sava gemileri ile ilgili olarak da, bu gemilerin Trk isular ve
limanlarnda bulunduklar srece, Trk mevzuatna, uluslararas hukuk
ilkelerine ve anlamalara aykr" davranamayacaklar 1983 Ynetmelii ile
genel bir biimde teyid edilmitir (mad. 4). Ayn Ynetmelik, yabanc sa-

274
va gemilerinin zellikle Trkiye'nin toprak btnln, siyasal bam-
szln ve gvenliini tehdit edemeyeceini, Trkiye'nin gvenliine ay-
kr davranamyacan bildirmektedir (mad. 6). Trk isularnda ve li-
manlarnda bulunan yabanc gemilerin Trk yarg organlarnca yarglana-
bilmesi olaslna gelince, mevzuatmz yabanc ticaret gemilerinin hukuk
ve ceza konularnda, ilke olarak, Trk yarg organlarnca yarglanabilme-
sini kabul etmektedir. Bu durum, yarg organlarmzn kararlar ile ya-
banc devletlere ait ticaret gemileri iin de teyid edilmitir (bkz. A. Gn-
dz, a.g.y., s. 302-303). Yabanc sava gemilerine ilikin olarak ise, bu ge-
milerin Trk isularnda ve limanlarnda neden olacaklar zararlarn Trk
yarg organlarnca saptanmas kabul edilmektedir (.1983 Ynetmelii, mad.
7). Saptanan zararn, uluslararas hukukun ngrd yollar erevesinde,
sava gemisinin bayrak devletinden istenmesi ngrlmektedir. Ancak, bir
zarara neden olan ya da Trk yasalarna aykr davranan bir yabanc
sava gemisi zerinde Trk yetkililerinin herhangi bir izinsiz denetimde
bulunmas ya da gemiye el koymas yetkisi bulunmamaktadr. Zira, 1983
Ynetmeliinin 33. maddesinde, "bu ynetmelik hkmlerine uygun ha-
reket etmeyen yabanc silahl kuvvetlere bal gemiler Trk limanlarn,
isularn ve karasularn terke davet edilir" denilmektedir. Yine, 10.7.1940
gn ve 270 sayl Denizde Zabt ve Msadere Kanunumuzun 1. maddesi,
2. fkrasnda da, yabanc sava gemileri ile mnhasran kamu ynetiminde
kullanlan yabanc devlet gemilerinin "zabt ve msadere" edilemiyecei
bildirilmektedir.

2. Karasular
(territorial sea or territorial water; mer territoriale ou eau terri-
toriale; Kstenmeer)

Kaynaka:

Trke: M. Gnlbol, Bar Z a m a n n d a Sahil Sularnn (Karasular ve Bi-

tiik Blge) Hukuki Stats, Ankara, 1959; A. Kerse, Karasular, stanbul,
1964; M.Z. Akn, Karasular, Sular, Gemilerin Bu Sulardaki Rejimi v e
Kt'a Sahanl, Ankara, 1978; S.L. Meray, Cilt I, s. 392-419; S. Toluner,
61-126; E.F. elik, 1987, II. kitap, s, 69-108; D. Kutluk, Deniz Hukukunda
Zararsz Gei ve Transit Gei Haklar, Ankara, 1987.

Yabanc dil: E.F. elik, "La loi turque sur la mer territoriale", M.M.T.Y.,
1964, s. 53-71; J. Bardonnet, "La largeur de la mer territoriale", R.G.D.I.P.,
1962, s. 34-116; G. Gidel, "La mer territoriale et la zone contigue", R.C.A.D.I.,
1934-11, s. 137 vd.; A. Papacostas, "La mer territoriale et la zone contigue",
R.H.D.I., 1961, s. 168-197; D P. O'Connell, "The juridical nature of the terri-
torial sea", B.Y.I.L., 1971, s 303-383; J.-M. Auby, "Les problemes de la mer
territoriale devant la Cour internationale de Justice", J.D.I., 1953, s. 24-54;
I D. Delupis, "Foreign v/arships and immunity for espionage", A.J.I.L., 1984,

275
 s. 76 vd.; S W. Boggs, "Delimitation of seaward areas under national juris-
diction", A.J.I.L., 1951, s. 240-266; L.T. Lee, "Jurisdiction ver merchant
ships in the territorial sea", A.J.I.L., 1961, s. 77-96; F. Francioni, "Criminal
jurisdiction ver foreign merchant ships in territorial waters", LY.LL.,
1975, s. 27-41; O.G. de Vries Reilingh, "The right of innocent passage",
N.R.I.L., 1971, s. 29-67.

Karasular, bir ky devletinin kara lkesini evreleyen ve uluslararas

hukuka uygun olarak aklara doru belirli bir genilie kadar uzanan
ky devletine ait deniz kuana verilen addr. Karasular, kylarn her-
hangi bir zellik gstermedii durumlarda, olaan esas izgiyi oluturan
en dk su dzeyindeki ky izgisinden balamaktadr. Kylarn isular
alanlarna yer vermesi durumunda ise, karasular isularn d snrn
oluturan dz esas izgilerden balamaktadr.
snr bylece belirlenen karasularnn d snrnn nereye kadar
varabilecei ,baka bir deyile, geniliinin ne olaca sorunu, ele alaca-
mz ilk konu olacaktr. Karasularnn hukuksal rejimi, ikinci konumuzu
oluturacaktr. Nihayet, Trkiye'nin karasular snrlar ve mevzuat son
olarak incelenecek konu olacaktr.

A. Karasularnn genilii ve snrlandrlmas

Karasularnn ky devletinin lkesini oluturduu dncesinin gide-
rek arlk kazanmas ile karasularnn genilii sorunu da 17. yzyldan
bu yana nem kazanmtr. Dolaysyla, ilk anlaml genilik ltnn sap-
tanmasnda, devletin egemenliinin etkin olarak geerli olaca deniz ala-
nnn belirlenmesi gerekmitir. Bu lt, devletin kydan denizlere ege-
men olabilecei genilii belirten top menzili olarak kabul edilmitir. Ni-
tekim, ilk kez 1610'da ngiltere ile Hollanda arasndaki balklk alanla-
rnn saptanmas konusunda Hollanda tarafndan ortaya atlan bu lt
(M. Gnlbol, Bar Zamannda Sahil Sularmn Hukuki Stats, Ankara,
1959, s. 19), Hollandal hukuku Van Bynkershoeck'un 1703'te yaynlad
De dominio maris dessertatio adl yaptyla teyid edilmi ve gelitirilmi-
tir (bkz. S. Toluner, s. 78). Bylece, 18. yzylda Bynkershoeck'un, "Kara
egemenlii silah gcnn sona erdii yerde biter" zdeyii giderek yerle-
mi ve bu dnemin birok andlamasnda benimsenmitir (rnekler iin
bkz. M. Gnlbol, a.g.y., s. 20-21). O dnemlerde top menzilinin en ok 3
deniz mili olmas nedeniyle, talyan diplomat Galiani, 1782'de, karasular
geniliinin 3 mil olmasn nermitir (D.P. O'Connell, The international
law of the sea, Oxford, vol. I, 1982, s. 130-131). Bu 3 millik karasular ge-
nilii, o dnemden bu yana karasular genilii konusundaki en yaygn
uygulamay oluturmutur. Gnmzde bile, yaplan bir almaya gre,
karasular genilikleri saptanabilen 138 devletten 20'si 1984'te hl 3 mil-

276
lik karasuyu geniliini uygulamaktadr (bkz, D. Kutluk, Deniz Hukukun-
da Zararsz Gei ve Transit Gei Haklar, Ankara, 1987, s. 225, tablo I).

Bununla birlikte, bir yandan, silah teknolojisindeki gelimelere bal

olarak, bugn 30 mile kadar ulaan toplarn yaplmas sonucu (D. Kutluk,
ayn yapt, s. 20), te yandan, denizlerin sahip olduu ekonomik zengin-
likler nedeniyle, 3 mil lt hibir zaman bir genel kural deeri kazana-
mamtr. Nitekim, gerek 1930 La Haye Kodifikasyon Konferansnda, ge-
rek 1958 Cenevre Birinci Deniz Hukuku Konferansnda, karasularnn ge-
nilii konusunda herhangi bir sonuca varlamamtr. B.M.'in 1960'ta top-
lanan ikinci Deniz Hukuku Konferansnda da bu konuda bir zm geti-
rilememitir. Ancak zellikle 1950'li yllardan balayarak, 3 mil ltnn
ald ve karasular geniliinin 6 mil ile 12 mil arasnda bir genilik
olarak kabul edilmesi eiliminin artt gzlenmektedir (1958 ve 1960 Kon-
feranslarnda karasular geniliine ilikin gr, neriler ve gelimeler
iin bkz. S. Toluner, s. 78-88). ze ilikin ilk oturumu 1974'te Karakas'ta
balayan ve 1982 ylna kadar sren B.M. nc Deniz Hukuku Konfe-
ransnda ise, karasular geniliinin 12 mil olarak saptanmas yolunda g-
l bir eilim belirmitir. Nitekim, 1974 Karakas oturumunda devletlerin
sunduu tasarlardan ve akladklar grlerden, 109 devletin 12 mile
taraftar olduklar gzlenmektedir (D. Kutluk, a.g.y., s. 29). Bu genilie
taraftar olmayan devletlerden 12'si ise, 200 millik bir karasuyu geniliini
nermilerdir. Sonuta, B.M.D.H.S.'nin "Karasular genilii" baln ta-
yan 3. maddesi aynen yle kaleme alnmtr:

"Her devlet karasularnn geniliini, ibu Szlemeye uygun ola-

rak belirlenen esas izgilerden balayarak, 12 deniz milini geme-
yecek bir snra kadar saptamak hakkna sahiptir."

Grlecei gibi, B.M.D.H.S. ile ky devletlerine 12 mile kadar varan

bir karasuyuna sahip olma hakk, ilke olarak, tannmaktadr. Ancak, ky
devletine tannan bu takdir hakknn, corafi ve hukuksal nedenlere bal
olarak, birtakm kstlamalara uramas olasl da her zaman vardr.
Zira, anlan hkm, rnein karlkl kylarn uzakl 18 mil olan iki
komu devletten biri 6 millik karasuyu ilan etmise, tekinin geriye kalan
12 milin tmne sahip olma hakk bulunduu anlamna gelmemektedir.
Byle bir durumda, corafi olanakszlklar nedeniyle, ayn Szlemenin
15. maddesinde karasular snrlandrlmas konusunda kabul edilen olaan
kurallara uygun olarak, zel koullar dnda, bir ky devletinin kylar
arasndaki eit uzaklk izgisinden teye geme hakk yoktur. Yine, rne-
in bir ky devletinin teki kyda devletlere ait olan bir deniz alann,
karasularn 12 mile kadar karmada takdir hakk bulunduu gereke-
siyle, ele geirmesi ayn Szlemenin 300. maddesinde yeralan iyi niyet

277
ve hakkn ktye kullanlmamas ilkelerine aykr olacaktr. Dolaysyla,
anlan Szlemenin 3. maddesinde ky devletlerinin 12 mile kadar kara-
suyu genilii saptamak haklarnn bulunduunun bildirilmesi, byle bir
hakkn kullanmnn tmyle ilgili ky devletinin egemenlik haklar iin-
de bulunduu anlamna gelmemektedir. Zira, U.A.D.'nin Balklk (ngil-
tere-Norve) Davas'na ilikin 18.12.1951 tarihli kararnda bildirdii (C.I.J.,
Recueil, 1951, s. 132) ve Balklk (ngiltere-zlanda) Davas'na ilikin
25.7.1974 tarihli kararnda tekrarlad (C.I.J., Recueil, 1974, s. 22) gibi,

"Deniz alanlarnn snrlandrlmasnn her zaman bir uluslararas

yn vardr; bu, yalnzca kyda devletin i hukukunda aklan-
d biimiyle onun iradesine bal olamaz. Her ne kadar, tek ky
devletinin bunu gerekletirme vasfna sahip olmas nedeniyle, s-
nrlandrma ilemi zorunlu olarak tek-tarafl bir ilem ise de, bu-
na karlk, bu snrlandrmann nc devletler bakmndan ge-
erlilii uluslararas hukuku ilgilendirmektedir."

Devletlerin karasular genilii konusunda bugnk uygulamalarna

gelince, 1984'te durumlar saptanan 138 devlet arasnda 86's 12 millik bir
genilii benimsemektedir (bkz. D. Kutluk, a.g.y., s. 25, tablo 1). Geriye
kalan devletlerin 26's 12 milin altnda ve 26's ise 12 milin stnde kara-
sular geniliini kabul etmektedir. 12 milin altnda karasular geniliini
kabul eden devletlerin 20'si 3 millik, ikisi 4 millik karasular ilan etmi-
lerdir. 12 milin stnde karasular geniliini kabul eden devletlerin bi-
risi 15 millik, birisi 20 millik, ikisi 30 millik, birisi 35 millik, 50 millik,
birisi 70 millik, birisi 100 millik, birisi 150 millik ve 15'i 200 millik kara-
sular ilan etmilerdir.
Bir devlet karasular geniliini belirledikten sonra, karasularnn d
snrnn saptanmasnda esas izgiden hareket edilerek, deiik ynte-
min kullanld grlmektedir. Birinci yntem, ky izgisine tam paralel
olarak kabul edilen genilikte d snr izmektir. kinci yntem, esas izgi
zerindeki kimi noktalardan pergel ile yaylar izerek bunlarn kesitii
noktalar birletiren izgiyi d snr olarak kabul etmektir. nc yn-
tem ise, ky zerindeki knt noktalarn dz izgilerle birletirip bu
izgiye paralel, kabul edilen karasular geniliinde, dz izgiler izmektir.
te yandan, kimi zaman komu devletler arasnda karasularnn s-
nrlandrlmas gerekmektedir. Nitekim, kylar birbirleriyle yan yana
bulunan devletler arasnda karasularnn yan snrlarnn saptanmas zo-
runluluu vardr. Ancak, karlkl kylara sahip olan komu devletler
arasnda da, eer aradaki deniz alan genilii uluslararas hukukun tan-
d karasular geniliinin iki katndan az ise, karasularnn snrlarnn
belirlenmesi gerei domaktadr. 1958 Cenevre K.B.B.S.'ne kadar, uygu-

278
lanan uluslararas hukukta, bu konuda bir kurallamadan sz etmek ola-
na yoktur (L. Caflish, "La delimitation des espaces marins entre Etats
dont les cotes se font face ou sont adjacentes", R.J. Dupuy et D. Vignes,
Traite, s. 388-389). Uygulamada ve uluslararas yarg ve hakemlik karar-
larnda, lkelerin corafi durumlarna gre, kimi zaman en derin nokta-
larn birletirilmesinden oluan thahveg izgisinin, kimi zaman iki ky-
dan eit uzaklk izgisinin, kimi zaman da bitiik kylarn genel ynne
indirilen dikey izgilerin komu devletler arasnda karasular snrn olu-
turduklar grlmektedir.
1958 Cenevre K.B.B.S. (mad. 12/1) ve 1982 B.M.D.H.S. (mad. 15) ile
ngrlen ve dolaysyla bugn ayn zamanda yaplageli deeri olduu
genellikle kabul edilen hkmlere gre ise, karasularn snrlandrma ku-
rallarn yle zetlemek olana vardr: i) taraflar anlaabilirse snrlan-
drma andlama ile gerekletirilecektir; ii) andlama olmad zaman,
"tarihsel haklar ya da teki zel durumlar baka trl bir snrlandrma
gerektirmiyorsa", karasular snrlandrlmas eit uzaklk (equidistance;
equidistance) yntemine gre yaplacaktr. Andlama yokluunda, eit
uzaklk yntemi ile zel durumlarn gerektirdii yntemler arasnda, bi-
rine stnlk tanyan herhangi bir genel kural yoktur. Baka bir deyile,
kimi devletlerin ileri srdnn aksine (rnein, Yunanistan), snrlan-
drmada eit uzaklk ynteminin ilkeyi ve zel durumlarn gerektirdii yn-
temlerin kuraldl oluturduu gr bugn genellikle reddedilmek-
tedir (rnein, L. Caflish, ayn yapt, s. 390). "zel durumlar" kavramnn
neleri kapsad konusunda ise genel bir tanma rastlanmamaktadr. An-
cak, Uluslararas Hukuk . Komisyonu, deniz hukukuna ilikin raporunda,
bu kavramn kapsad birka rnek vermektedir. Bunlar, kynn olaan-
st nitelikteki biimi, adalarn varl ve ulam yollarnn varldr
(Annuaire CDI, 1956, vol. II, s. 300). Dolaysyla, her somut duruma gre
baka zel durumlarn varlnn saptanmas olana vardr. Tarihsel hak-
lara gelince, bu kavram ile bir ky devletinin uzun sreden beri teki
devletlerin itiraz ile karlamadan, olaan llerin tesinde gerekle-
tirilen karasular genilii uygulamalar kastedilmektedir. Bu uygulama-
larn zaman ile ilgili ky devletine ait haklara dnt kabul edilmek-
tedir.

B. Karasular Rejimi

Karasular, ky devletinin deniz lkesini oluturmaktadr. Her ne

kadar karasularnn ak denizin bir paras olduunu ve ky devletinin
bu alan zerinde yalnzca irtifak haklar bulunduunu ileri sren kimi
yazarlar bulunmakta (rnein, 19. yzyl sonu Fransz yazar A.G. de la
Pradelle: Bkz. S.L. Meray, Cilt I, s. 395) ise de, bugn artk karasularnn

279
ky devletinin lkesine ait olduu tartlmamaktadr. Uygulanan uluslar-
aras hukuk birok veri ile bunu dorulamaktadr. Nitekim, deniz huku-
ku ile ilgili ilk evrensel konferans olan 1930 La Haye Kodifikasyon Kon-
feransnda devletlerin bu konuda gr birlii iinde olduklar gzlen-
mektedir (bkz. M. Gnlbol, a.g.y., s. 9). Yine, birok ok-tarafl andla-
ma, kukuya yer brakmyacak kesinlikle, karasularnn ky devletinin
lkesinden olduunu bildirmektedir. Bunlarn en nemlileri olan 7.12.1944
tarihli ikago Uluslararas Sivil Havaclk Andlamasnm 1. ve 2. madde-
leri (metin iin bkz. Dstur, III. Tertip, Cilt 26, s. 1094 vd.) ile 1958 Cenevre
K.B.B.S.'nin 1. madde 1. fkras, karasularnn lkenin bir paras oldu-
unu aka belirtmektedir. Son olarak, B.M.D.H.S.'nin 2. maddesinin 1.
fkras da ayn gr u hkmle tekrarlamaktadr:

"Ky devletinin egemenlii kara lkesinin ve isularnm, bir ta-

kmada devleti sz konusu olduunda da takmada sularnn te-
sinde karasular denilen bir bitiik deniz blgesine kadar uzanr."

Bylece, karasular ky devletinin lkesinin bir paras niteliiyle bu dev-

letin, ilke olarak, egemenlii altnda bulunmaktadr.
Karasularnn lke parasn oluturmasnn bir sonucu olarak, uy-
gulanan uluslararas hukuk, ayrca, karasularnn stnde yeralan hava
sahas ile altnda yeralan deniz yata ve toprak altnn da ky devletinin
egemenliine girdiini kabul etmektedir (rnein: 1958 Cenevre K.B.B.S.,
mad. 2; 1982 B.M.D.H.S., mad. 2/2).
Bununla birlikte, karasularnn birok blgede, ya geilmesi zorunlu
ve alternatif olmayan bir yol oluturmas ya da ulama daha uygun ko-
ullara sahip olmas nedeniyle, uluslararas deniz ulam bakmndan b-
yk nem tad ortaya kmtr. Yine, ileride greceimiz ak deniz-
lerin serbestlii ilkesinden etkin bir biimde yararlanabilmek iin, ula-
mn balang ve biti noktalarn oluturan limanlara giri kn ka-
rasular alamnda engellenmemesinde zellikle ekonomik adan byk ya-
rarlar grlmektedir. B t n bu nedenlerle, uygulanan uluslararas hukuk
bir yandan karasularnn ky devletinin egemenlii altna konulmasn
ngrrken, te yandan da bu lkesel egemenliin uluslararas deniz ula-
m yararna kstlanmasn kabul etmektedir. Nitekim, b t n nemli de-
niz hukuku andlamalar ky devletinin egemenliinin bu amala kst-
lanabileceini belirtmektedir (rnein: 1958 Cenevre K.B.B.S. mad. 1/2;
1982 B.M.D.H.S., mad. 2/3). Ky devleti egemenliine getirilen kstla-
malar iki konuda ortaya kmaktadr: i) yabanc devletlerin gemilerine
kimi koullarla karasularndan gei hakk tannmas konusunda; ii) ky
devletinin bu tr geileri ilgilendiren yasama, y r t m e ve yarg yetkileri
konusunda. Bu iki konu srasyla ele alnacaktr.

280
 a. Zararsz gei hakk
(innicent passage; passage inoffensif; friedliche Durchfart)

Bir devletin karasularndan yabanc devletlerin gemilerinin gei hak-

k, iki kart karn badatrlmasn gerektiren bir haktr. Uluslararas
hukuk, bir yandan gei hakk tanmak suretiyle deniz ulatrmasnn ola-
bildiince serbeste gerekletirilebilmesini salamaya alarak yabanc
devletlerin karlarn korurken, te yandan da, bu geiin ky devletine
zarar vermemesini salamaya aba gstererek ilgili ky devletinin kar-
larn gzetmek zorundadr. Bu iki kart kar, uygulanan uluslararas
hukukta, zararsz gei hakk kavram araclyla salanmaktadr.

i) Zararsz gei hakknn varl sorunu

Uygulanan uluslararas hukuk denize kys bulunan ve bulunmayan

btn devletlerin gemilerine karasularndan zararsz gei hakk tan-
maktadr (rnein: 1958 K.B.B.S. mad. 14; 1982 B.M.D.H.S., mad. 17). An-
cak, btn devletlerin gemilerine tannd bildirilen bu hakkn, yine de
her t r gemiyi ierip iermedii konusunda kukular srmektedir. Kara-
sularndan zararsz gei hakk ticaret gemileri ve uygulanacak rejim ba-
kmndan bunlara benzetilen ticari amal devlet gemileri iin herhangi
bir itiraz konusu olmamaktadr. Buna karlk, kamu yetkileri kullanan
devlet gemilerinin ve zellikle sava gemilerinin karasularndan geile-
rinin bir hak m olduu, yoksa ky devletinin hogrsne mi dayand
konusu uygulanan uluslararas hukukta bugn bile kesin bir zme ba-
lanm deildir. Nitekim, 1930 La Haye Kodifikasyon Konferansnda ikin-
ci Komitenin raporunda yeralan andlama taslann 12. maddesinde sava
gemilerinin de ilke olarak zararsz gei hakkna sahip olacaklar ngr-
lrken (bkz. S.D.N., Doc. C. 230 M. 117, 1930, V, a.g.y.), 1958 Cenevre De-
niz Hukuku Konferansnda devletlerin bu konuda bir sonuca varamadk-
lar grlmektedir. Geri, Cenevre Konferansnda, Uluslararas Hukuk Ko-
misyonunun hazrlad andlama taslann 24. maddesinde yeralan, sa-
va gemilerinin ky devletince nceden bildirim ya da izin kouluna bal
tutulabilecei h k m reddedilmitir. Ancak, oylamalara biraz yakndan
bakld zaman, bu red olaynn sava gemilerinin izin ya da bildirime
bal tutulmadan zararsz gei hakkna bir yaplageli kural olarak sahip
olacaklarn gstermedii anlalmaktadr. Zira, bu oylamalarda izin aln-
masna kar kan devletlerin says 45 iken, izin alnmas taraftar dev-
letlerin says da 27'dir; bu arada 6 devlet de ekimser kalmtr (U.N.,
Conference on the Iaw of the sea: Official Records, 1958, Vol. II, s. 67).
Oysa 1958'de sava gemileri iin izin alnmas koulunu destekleyen 27
devletin varl ve 6 devletin ekimser kalmas sava gemilerinin zararsz
gei hakk bulunduu yolunda evrensel bir yaplageli kuralnn bulun-

281
madiini kantlar niteliktedir. Bununla birlikte, aksini ileri srmek ve' sa-
va gemileri iin zararsz gei hakknn bulunmadn bildirmek, daha
da zordur. nk, bu kez 27 devletin iradesine 45 devletinkinin stnde
bir arlk verilmi olacaktr. Aslnda, btn bu veriler, henz bu konuda
bir yaplageli nitelikli kuralnn olumadn gstermekten teye gide-
memektedir. Ayn deerlendirme bildirim koulu iin de geerlidir. Zira,
yalnzca bildirim kouluna bal olarak sava gemilerinin karasularndan
gemesini ngren nerge de Konferansta, 43 olumlu 24 kar ve 12 e-
kimser oyla, 2/3 orann salayamad iin, reddedilmitir (U.N., ayn
yapt, s. 68). Grlecei gibi, sava gemilerinin bir bildirime bal olarak
gemeleri dncesini benimseyen devletlerin says 43 olup, bir hayli
yksektir. Ancak, daha nce izin koulu arayan devletlerin 24 tanesi bu
kez bildirim koulu aranmasna kar kmak suretiyle bu konuda bildi-
rimle snrl bir gei hakk niteliine sahip herhangi bir yaplageli ku-
ral olumasn engellemilerdir. Bylece, 1958 Cenevre Karasular ve Bi-
tiik Blge Szlemesinde sava gemilerinin gei hakkna ilikin herhangi
bir h k m n yeralmam olmas, sava gemilerinin de zararsz gei hak-
knn teyid edildii anlamna gelmemektedir.
nc Deniz Hukuku Konferans ve B.M.D.H.S.'ne baktmz zaman
ise, kimi devletlerin sava gemilerinin karasularndan gemek iin izin
almalar ya da bildirimde bulunmalar gerektiini ieren grler ileri
srd ve neriler sunduu grlmektedir. Nitekim, Konferansn 1978'de-
ki 7. oturumunda ilk kez, in Halk Cumhuriyeti'nin ban ektii 9 dev-
let, bir gayri-resmi neri metni ile bu konuda nceden izin ya da bildirim
koulu konulmasn savunmutur (bkz. 4.5.1978 tarihli C. 2/Informal mee-
ting/30). Bunu, Konferansn 1980'deki 9. oturumunda ayn devletlerden
yedisinin ayn yndeki gayri-resmi nerisi izlemitir (bkz. 20.3.1980 tarihli
C.2/Informal meeting/58). Bunun zerine, konu Konferansn 1981'deki 10.
dnem toplantlarnda devletlerin grlerini bildirmelerini gerektirmi-
tir. Anlan dnemde devlet temsilcilerinin grleri incelendii zaman,
toplam olarak 34 devletin sz konusu nerinin lehinde ve 26 devletin de
aleyhinde olduu gzlenmektedir (bkz. U.N., Third United Nations Confe-
rence on the law of the sea: Official records, vol. XV). Ancak, bata A.B.D.
ve S.S.C.B. olmak zere birok etkili devletin zararsz gei hakknn sa-
va gemilerini de kapsamas gerektiini savunmas zerine (bkz. U.N.,
ayn yapt, s. 20 ve 21), aksini isteyen 28 devletin, ayn sonuca gtrecek
olan, ky devletinin dzenleme yetkileri arasnda gvenlik konusunun
da saylmas ile yetinen bir resmi neride bulunduklar izlenmektedir (bkz.
13.4.1982 tarihli A/CONF. 62/L. 117: U.N., ayn yapt, Vol. XVI, s. 225).
Taraflarn bu tutumlar karsnda ikinci Komisyon bakannn ilgili dev-
letler arasnda iki danma toplants gerekletirdii ve br sonuca var-
lamad anlalmaktadr (U.N., ayn yapt, s. 12). Bylece, B.M.D.H.S., bu

282
konuda herhangi bir ak hkm iermeyen bir biimde Konferansta ka-
bul edilmitir. Fakat bu, sava gemileri iin izin ya da bildirim koulu
ngren devletlerin grlerinden vazgetii anlamna gelmemektedir. Zi-
ra, ilgili devletler Konferans bakannn istei zerine nerilerinin oyla-
maya konulmamasn kabul ederken, ky devletinin gvenlik amal yet-
kilerini kullanabileceini dolaysyla gerekirse izin ya da bildirim ko-
ulu koyabileceini ngren haklarndan vazgemediklerini Konferans
bakannn aklamasn istemiler ve bunu elde etmilerdir (bkz. Bakan
Koh'un 26.4.1982 tarihli aklamas: U.N., ayn yapt, s. 132). Uygulamada
ise, bugn 38 devletin sava gemileri iin izin ya da bildirim koulu n-
grdkleri izlenmektedir (A.V. Lowe, "Some legal problems arising from
the use of the seas for military purposes", Marine Policy, 1986, vol. 10,
No. 3, s. 173). Dolaysyla, uygulamada giderek yaygnlamasna ramen,
karasularndan zararsz geiin sava gemileri iin de bir hak olturmas
henz evrensel bir yaplageli kural nitelii kazanm deildir.

Uygulanan uluslararas hukuktaki kapsam ile zararsz gei hakknn

incelenmesi, ncelikle bu kavram oluturan iki enin ele alnmasn ge-
rektirmektedir: i) karasularndan gei kavram; ii) zararszlk kavram.

ii) Gei ve zararszlk kavramlar

Karasularndan geiin deiik amala yaplabilecei ngrlmek-

tedir: i) ak denizden bir devletin isularna ve zellikle limanlarna
ulamak iin; ii) bir devletin isularndan ve zellikle limanlarndan ak
denize ulamak iin; iii) isulara hi girmeden ak denizden ya da bir
komu devletin karasularndan ilgili ky devletinin karasularna girip yine
ak denize ya da bir komu devletin karasularna ulamak iin (bkz. 1958
Cenevre K.B.B.S. mad. 14/2; 1982 B.M.D.H., mad. 18/1).

Geiler, ilke olarak, kesintisiz ve abuk olmak zorundadr (1982

B.M.D.H.S., mad. 18/2). Ancak, arza, tehlike, olaan deniz ulam olay-
lar, zorunlu neden (mcbir sebep) ya da kazaya uram kii, gemi ve
uaklara yardm gerekesi ile gemilerin durmas ve demirlemesi olana
vardr (1958 K.B.B.S., mad. 14/3; 1982 B.M.D.H.S., mad. 18/2).

Geiin zararszlna gelince, bu konudaki ilk tanm 1930 La Haye

Kodifikasyon Konferansnda deniz hukukuna ilikin kinci Komisyon ra-
porunda yeralmaktadr (raporun metni iin bkz. S.d.N., Conference pour
la codification du droit international. Rapport de la Deuxieme Commission
(Mer territoriale), Doc. C. 230 M. 117. 1930. V). Anlan raporun 3. mad-
desi 2. fkrasna gre, bir geminin geiinin zararsz olarak nitelendiri-
lebilmesi iin, ilgili geminin, ky devletinin karasularn bu devletin "g-
venliine, kamu dzenine ya da mali karlarna zarar verecek bir eyle-

283
min yaplmas amacyla" kullanmam olmas gerekmektedir. Grlecei
gibi, 1930 tanmlamasnda, objektif olarak bir zararn domasndan ok,
geiin amac zerinde durulmak suretiyle, geminin gei srasndaki dav-
ran biimine byk nem verilmektedir.

1958 Cenevre Karasular ve Bitiik Blge Szlemesi, 14. madde 4.

fkrasnda, zararsz geii 1930'dan biraz farkl tanmlama yoluna gitmi-
tir. Anlan hkme gre, gei, ky devletinin "barna, dzenine ya da
gvenliine zarar vermedike" zararszdr. Grlecei gibi, bu tanmla-
mada, en bata, "mali karlar" esine yer verilmemektedir. Ancak, bun-
dan da nemlisi, zararn objektif bir biimde belirlenmesi yoluna gidil-
mekte ve geminin geiinin sbjektif amalar zerinde durulmamakta-
dr. Bu erevede, ky devletinin bar dzeni ya da gvenlii iin za-
rarl olan geiler dndakiler, ky devletine belirli lde zarara neden
olsalar ve hatta kastl yaplsalar bile, zararsz gei niteliklerini kaybet-
meyeceklerdir. Tabii, bu son durumda, geiin "zararsz" olarak nitelen-
dirilmesi, yalnzca gei hakknn kullanlmasna engel olunmamas anla-
mna gelecektir; yoksa, geminin ky devletine verdii zararn dettir-
mesi ya da sorumlularn cezalandrlmas olasln ortadan kaldrma-
yacaktr. Zira, Szlemenin 17. maddesi, zararsz gei hakknn kullanm
srasnda gemilerin ky devletinin uluslararas hukuka uygun olarak koy-
duu yasalarna ve ynetmeliklerine uymas gerektiini aka ngrmek-
tedir.
Karasularndan geiin zararszlnn tanm son olarak, 1982 B.M.-
D.H.S.'nde yeralmaktadr. Anlan Szlemenin 19. madde 1. fkras ay-
nen yledir:
"Gei, ky devletinin barna, dzenine ya da gvenliine zarar
vermedike zararszdr..."
Buradaki tanmda da, 1958'deki gibi, zararn objektif olarak belirlenmesi
zerinde durulmutur. Yine, 1958'de olduu gibi, zararszln kapsam
snrl konular (bar, dzen, gvenlik) erevesinde tutulmutur. Bunun-
la birlikte ilk kez B.M.D.H.S. ile zararsz gei hakkn ortadan kaldran
ve geii zararl klan faaliyetlerin neler olduunun ayrntl olarak be-
lirtilmesine gidilmektedir. Szlemenin 19. madde 2. fkras aynen y-
ledir (A. zman, B.M.D.H.S., s. 9):
"2. Yabanc bir geminin geii, eer bu gemi karasular ierisin-
de aadaki faaliyetlerden herhangi birinde bulunursa, sahdar
devletin barna, dzenine veya gvenliine zarar vermi sayla-
caktr.
a) Sahildar devletin egemenliine, toprak btnlne veya si-
yasi bamszlna kar tehdide veya kuvvete ba vurulmas ve-

284
 ya Birlemi Milletler Andlamasnda belirtilen uluslararas hu-
kuk ilkelerine aykr dier herhangi bir durumda bulunulmas;
b) Herhangi bir tip silahla deneme veya manevralar yaplmas;
c) Sahildar devletin savunmasna veya gvenliine zarar verecek
ekilde bilgi toplanmas;
d) Sahildar devletin savunmasna veya gvenliine zarar ver-
meyi amalayan her trl propagandada bulunulmas;
e) H e r trl uan uurulmas, gverteye indirilmesi veya ge-
miye alnmas;
f) Her trl askeri makinalarn uurulmas, gverteye indiril-
mesi veya gemiye alnmas;
g) Sahildar devletin gmrk, maliye, salk veya muhaceret ko-
nularndaki kanun ve kurallarna aykr bir ekilde mal, para veya
kiilerin gemiye alnmas veya gemiden kartlmas;
h) bu szlemeye aykr olarak, bilerek ve isteyerek ar kir-
lenmeye sebebiyet veren fiillerde bulunulmas;
i) Balk avlama faaliyetlerinde bulunulmas;
j) Aratrma veya lm faaliyetlerinde bulunulmas;
k) Sahildar devletin herhangi bir haberleme sisteminin veya di-
er herhangi bir deniz tehizat veya tesisinin ileyiini engelle-
yecek her trl faaliyette bulunulmas;
1) Geile dorudan ilgisi bulunmayan dier her eit faaliyette
bulunulmas."
Yukarda belirtilen faaliyetler erevesinde ticaret gemilerinin gei
srasnda zarar verebilme zellikleri incelendii zaman, bugn en nemli
sorun kirlenme olarak ortaya kmaktadr. Bu gemilerin gerek nkleer
kirlenme gerekse kimyasal kirlenme bakmndan durumlar ve uygulanan
uluslararas hukukta bu konuda kabul edilen kurallar ileride evre ko-
runmas erevesinde ele alnacaktr. Ticaret gemilerine ilikin olarak kar-
lalan ikinci nemli sorun yabanc gemilerin ky devletinin karasula-
rnda balk avlamasdr Uygulanan uluslararas hukuk bu konuda ok ak
ve kesindir. Nitekim, gerek 1958 Cenevre K.B.B.S. (mad. 14/5), gerek 1982
B.M.D.H.S. (mad. 19/2, i), karasularnda yabanc gemilerin, ky devle-
tinin yasa ve ynetmeliklerinde yasaklanm olmasna ramen, balk av-
lama faaliyetinde bulunmasn geiin zararszln ortadan kaldran bir
davran olarak deerlendirmektedir. Ancak, geiin zararszln sona
erdiren ve dolaysyla yasak olan bu t r balk avlama faaliyetlerinin iyi
belirlenmesi gerekmektedir. Burada sz konusu olan ticari amal balk
avlama faaliyetleri olup, spor nitelikli kk apl bireysel avlanmalar bu
tr faaliyetlerin kapsam dnda tutmak doru olacaktr. Yine, ky dev-

285
letinin yabanclarn balk avlamasna izin vermesi durumunda, bu tr
faaliyetlerin zararll, doal olarak, ortadan kalkmaktadr. Ticaret ge-
milerinin karasularndan geite kaaklk faaliyetlerinde bulunmalar ko-
nusu da uygulamada nc nemli sorunu oluturmaktadr. Bu konu da
aada, ky devletinin karasularndaki yetkileri erevesinde ele alna-
caktr.

Sava gemilerinin bar zaman karasularndan gei srasnda, zarar

verebilme zelliklerine gelince, bu konuda deniz hukukundaki ve gemi
ve silah teknolojisindeki ilerlemelere bal olarak, nemli gelimelerin
olduu gzlenmektedir. Nitekim, nceden kylar bombalama ya da gz-
leme yapma gibi tehlikeler sergileyen sava gemilerinin karasularndan
geii, bugn bu alardan byk lde nemini kaybetmi bulunmakta-
dr. Zira, en bata, uak gemilerinin yaplmas ile karasular dndan bir
devlete kar kuvvet kullanlmas ok kolaylamtr (uak gemilerinin et-
kileri konusunda bkz. D. Kutluk, a.g.y., s. 134). ikinci olarak, gdml
mermi teknolojisindeki gelimeler sonucu, 1960'l yllardan bu yana bir
taktik silahn menzili 200-300 mile kadar varabilmekte olup (D. Kutluk,
ayn yapt, s. 124-125 ve 136-138), bu amala karasularna girme gereini
ortadan kaldrmtr. te yandan, uzaktan alglama (remote sensing) yn-
temlerinin gelimesi de karasularna girerek bilgi toplama ve gzlemede
bulunmann nemini azaltmtr. Dolaysyla, bugn artk karasularna gi-
rerek bask yapma ya da bilgi toplama zorunluluu pek kalmamtr. Bu
durumda sava gemilerinin bir devletin karasularna girerek tehlike olu-
turma olaslnn eskisi kadar nemi yoktur denebilecektir (D. Kutluk,
ayn yapt, s. 127). Buna karlk, son yllarda karasularnn genileme ei-
limi nedeniyle, ak deniz alan da bir daralma gstermekte ve kimi bl-
gelerde sava gemilerinin karasularndan gemesi kanlmaz bir zorun-
luluk gstermektedir. Karasularnn geniliinin her yerde 12 mile kma-
s durumunda ak denizlerin 2,5 milyon km 2 daralaca bildirilmektedir
(D. Kutluk, ayn yapt, s. 126).

Belirtilen bu verilerin nda, bugn, karasularndan gei yapan

bir sava gemisinin zararl faaliyetlerini deerlendirdiimiz zaman u du-
rumlarla karlamaktayz. En bata, B.M.D.H.S.'de ngrld gibi, bir
sava gemisinin ky devletine kar kuvvet kullanmas bu geiin zarar-
szln sona erdirmektedir. Ancak, byle bir davran yalnzca geiin
zararszl ile de snrl kalmayp, ky devletine kar bir saldr olutur-
duundan, ky devletine de gemiye kar mer savunma hakkn kullan-
ma ve kuvvet yoluyla cevap verme olanan tanmaktadr, ikinci olarak,
sava gemisinin karasularndan geiinin zararsz olabilmesi iin, bu ge-
minin ky devletine kar herhangi bir tehdide de bavurmamas gerek-
mektedir. Bu erevede, "Gambot diplomasisi" (Gunboat diplomacy) ad

286
verilen ve bir ky devletinin karasularna ya da yaknna sava gemileri
gndererek bask kurma amacn gden karasular geilerinin zararsz
olarak nitelendirilemiyecei aktr. Buna karlk, B.M.D.H.S.'nin 19. mad-
de, 2. fkra, a) bendinde sz edilen, "Birlemi Milletler Andlamasnda
belirtilen uluslararas hukuk ilkelerine aykr dier herhangi bir davra-
nta bulunulmas" durumunda geiin zararszlmm ortadan kalkmas
birtakm hukuksal tartmalara yer verir niteliktedir. Burada birinci so-
run, yabanc sava gemisince inenmesi durumunda geiin zararszln
ortadan kaldran ilkelerin neler olduunun saptanmasdr. Bu adan, an-
lan h k m n iinde de yeralan, ky devletinin egemenliine, lke btn-
lne ya da siyasal bamszlna kar yaplacak eylemlerin B.M. And-
lamas ile de yasakland ve dolaysyla geiin zararszln ortadan
kaldrd kolaylkla kabul edilebilecektir. Ancak, bu ilkelerin dnda
yeralan teki B.M. ilkeleri iin ayn deerlendirmeyi yapmak olana
her koulda yoktur. rnein, B.M. Andlamasnda rgtn temel ilkeleri
arasnda saylan, rgtn giritii herhangi bir eyleme her trl yardm-
da bulunmak ilkesine (mad. 2/5) aykr olarak, byle bir yardm yap-
maktan kaman bir devletin sava gemisinin herhangi bir ky devletinin
karasularndan geiini zararl gei olarak nitelendirmek hukuksal ba-
kmdan dayanaksz olacaktr. B.M. Andlamas ilkelerine aykr davran
nedeniyle geiin zararszlmm kalkmas konusunda ortaya kan bir
baka sorun, bu aykr davran, saptama yetkisinin kime ait olaca so-
runudur. Byle bir olaslk karsnda, ky devleti B.M. ilkelerine aykr
davranldn bizzat kendisi saptayp nlem alabilecek midir, yoksa bu
saptamann Gvenlik Konseyi vb. bir B.M. organnca yaplmas m gerek-
mektedir?
Sava gemilerinin karasularndan zararsz geileri konusunda yasak-
lanan bir baka durum, gei srasnda silah denemesi ya da manevra ya-
plmas durumudur. Bu konuda herhangi bir silah denemesi yaplmama-
snn yerinde olaca, nk gei srasnda byle bir gereksinim duyul-
masnn sz konusu olmad askerlerce benimsenmektedir (bkz. D. Kut-
luk, ayn yapt, s. 146). Sava gemileri ve hatta ticaret gemileri araclyla
bilgi toplanmasnn geiin zararszln kaldrd konusunda ise sorun,
teknik olarak pasif sensr ad verilen ve alp almad dardan al-
glanamayan gereler araclyla bilgi toplanmasna ilikindir. Bu yn-
temlerle bilgi toplanmas durumunda, bunun saptanabilmesi sava ge-
misine girmeyi gerektirmektedir ki, bu da sava gemisinin dokunulmaz-
l ilkesine aykrdr. Bununla birlikte, hangi yasal yolla olursa olsun,
kesin olarak bilgi toplad saptanabilen sava gemilerinin geii zararsz
olmaktan kmaktadr. Sava gemileri ya da ticaret gemilerinin gei s-
rasnda ky devleti aleyhine propaganda yapmalarnn saptanmas ise
elektromanyetik dalgalar kullanlmas nedeniyle son derece kolay olup,

287
herhangi bir hukuksal kukuya yer vermemektedir. Sava gemilerinden
gei srasnda helikopter ya da uak uurulmas yannda, pilotsuz uak,
pilotsuz keif helikopteri ya da radar simlatr hedefi gibi askeri maki-
nalarn uurulmas da yasaklanm bulunmakta olup (bkz. D. Kutluk,
aym yapt, s. 148), nemli bir hukuksal sorun karmamaktadr. Geii za-
rarl klan ky devletinin haberleme sistemini engelleme konusunda ise,
bir geminin normal haberlemesini srdrrken seilen frekanslarn is-
temeyerek ky devleti ile karmas olasl vardr. Bu durumda geiin
zararszl taraflar arasnda gr ayrlklarna yer verebilecektir. Niha-
yet, "geile dorudan ilgisi bulunmayan" teki faaliyetlerin de bir geii
zararl duruma sokmas olasl erevesinde, denizciler sava gemilerinin
aadaki faaliyetlerde bulunmamalarnn yerinde olacan bildirmekte-
dir: i) hava keif ve at denetim radarlarnn altrlmas; ii) gdml
mermi balk radarnn altrlmas; iii) denizaltlar saptayan sonar ara-
larnn altrlmas; iv) elektronik sava aktif kartrclarnn altrl-
mas; v) toplarn dirisa edilmesi ve personelin sava yerlerine alnmas; vi) i
gece karartlm durumda yol alnmas; vii) birka sava gemisinin birlikte
sava dzeninde gemesi (D. Kutluk, aym yapt, s. 150-151).

b. Ky devletinin karasularnda yetkileri

Ky devleti, lkesini oluturan karasular zerinde, uluslararas hu-
kukun zararsz gei hakk ile ilgili olarak kabul ettii kurallar dnda,
btn egemenlik haklarn kullanma yetkisine sahiptir. Bu devletin l-
kesel egemenlii ilkesinin doal sonucudur.
Ky devletinin yabanc gemilerin zararsz gei haklar bakmndan
yetkileri iki erevede sz konusu olmaktadr: i) dorudan gei hakknn
kullanm erevesinde; ii) bu hakk kullanan gemilerin zerinde sahip
olduu yarg yetkisi erevesinde.

i) Ky devletinin zararsz geii dzenleme yetkisi

Yabanc gemilerin gei hakknn kullanmna ilikin olarak ky dev-
letinin yasama ve y r t m e yetkilerinin kapsam, 1958 Cenevre K.B.B.S.'nin
17. maddesinde, "Szleme hkmleri ve uluslararas h u k u k u n teki ku-
rallarna aykr olmamak kouluyla btn konular" biiminde belirtilmek-
tedir. A y m hkm, gemilerin ky devletinin zellikle tama ve ulatrma-
ya ilikin dzenlemelerine sayg gstermesi gereini vurgulayarak, bir r-
neklemede bulunmaktadr. Buna karlk, 1982 B.M.D.H.S. ky devletinin
bu konudaki yetkilerinin kapsamn 21. maddesinde aarak bildirmektir.
Anlan hkme gre ky devleti aadaki konularda yetkilerini kullana-
bilecektir: i) ulatrma gvenlii; ii) deniz ulam ara-gerelerinin ko-
runmas; iii) denizalt kablo ve borular; iv) Canl kaynaklarn korun-

288
mas; v) balklk; vi) evre korunmas; vii) bilimsel aratrmalar; viii)
gmrk, maliye, salk ve g. Anlan hkm, ky devletinin gei hak-
kn kullanacak gemilerin izim, inaat ve donanmna ilikin herhangi
bir yetkisi bulunmadn zellikle vurgulamaktadr. Yine, karasularnda
atmalarn da uluslararas kurallara gre dzenlenmesi ngrlmektedir.
Szlemede yalnzca anlan konularn saylm olmas, kammzca, ky dev-
letinin yetkilerinin saylan konularla snrl olduu anlamna gelmemek-
tedir. Zira, uygulanan uluslararas hukukta devletlerin egemenlik yetki-
sini kstlayan andlama hkmlerinin dar yorumlanmas gerektii bugn
genellikle kabul edilmektedir (bkz. H. Pazarc, I. Kitap, s. 174).

Ky devletinin karasularnda yukarda belirtilen yetkilerine snrla-

malarn ilki, yabanc gemilerin zararsz geiini nlememek konusunda-
dr (1958 Cenevre K.B.S.S., mad. 15/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 24/1). Yine,
ky devleti, verdii hizmetlerin karl dnda, herhangi bir gei creti
alma hakkna sahip deildir (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 18; 1982 B.M.-
D.H.S., mad. 26). Son Szleme ile, ayrca, ky devletinin zararsz gei
hakknn kullanmn kstlayc ykmllkler getirmesi (mad. 24/1, a) ve
yk gemileri arasnda ayrm yapmas (mad. 24/1, b) da yasaklanmak-
tadr.
Ky devletinin zararsz geii nlememe ykmll, bu geiin ge-
ici sre ertelenemiyecei anlamna gelmemektedir. Ky devletinin g-
venlii gerektirdii takdirde, yabanc gemiler arasnda ayrm yapmamak
ve uygun biimde ilan edilmek kouluyla, bu devlet zararsz geii ertele-
yebilecektir (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 16/3; 1982 B.M.D.H.S., mad. 25/3).

te yandan, uygulanan uluslararas hukuk ky devletine zararsz ge-

ile ilgili birtakm ykmllkler de getirmektedir. Bu erevede, ky
devleti karasularnda ulatrma ile ilgili her trl tehlikeyi uygun yollarla
duyurmak zorundadr. Bu ykmllk gerek andlamalarda (1958 Cenevre
K.B.B.S., mad. 15/2; 1982 B.M.D.H.S., mad. 24/2), gerek uluslararas yarg
kararlaryla (U.A.D.'nn 9.4.1949 tarihli Korfu Boaz Davas'na ilikin ka-
rar: C.I.J., Recueil, 1949, s. 22) kabul edilmektedir.
Geiin zararl faaliyetler iermesi durumunda ise, ticaret gemileri ve
ticari amal devlet gemileri iin, ky devletinin yasalarn ngrd n-
lemleri almak ve uygun cezalar uygulamak yetkisi vardr. Buna karlk,
sava gemileri ve kamu yetkisi kullanan teki devlet gemilerinin gei
kurallarna uymamas ya da zararl faaliyetlerde bulunmalar durumun-
da, ky devleti uygun uyarlar yaptktan sonra, en ok bu gemilerin kara-
sularn terketmesini isteyebilecektir (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 2,2/2
ve 23; 1982 B.M.D.H.S., mad. 30 ve 32). Ancak, ikinci t r gemilere ilikin
olarak, ky devleti geminin bayrak devletinin uluslararas sorunluluunu

289
ileri srebilecek ve uygun zarar-giderim isteyebilecektir (1982 B.M.D.H.S.,
mad. 31. Ayrca bkz. U.A.D.'nn 9.4.1949 tarihli Korfu Boaz Davas'na ili-
kin karar: C.I.J., Recueil, 1949, s. 35).

ii) Ky devletinin yabanc gemiler zerindeki yarg yetkisi

Bir devletin lkesi zerindeki egemenliinin mantksal bir sonucu ola-
rak ky devletinin karasularnda bulunan yabanc gemiler zerinde de
yarg yetkisine sahip olmas gerekmektedir. Buna karlk, her devletin,
bu kez de kendisiyle uyrukluk ba bulunan kiiler ve gemiler gibi eyler
zerinde, lkesi dnda da birtakm yetkilere ve zellikle yarg yetkisine
sahip olduu kabul edilmektedir. Dolaysyla, yabanc bir geminin bir ky
devletinin karasularnda bulunmas durumunda kuramsal dzeyde ortaya
kan bu yetki atmasn zmek gerekmektedir. Uygulanan uluslararas
hukuk, iki kart olaslk arasnda yalnzca birini yeleme yolunu tutma-
m ve badatrc bir kurallar b t n n kabul etmitir. Bugn uygula-
mada gzlenen ve evrensel nitelikli deniz hukuku andlamalarnm da te-
yid ettii kurallar, geminin trne, davann t r n e ve yarg konusu olu-
turan olaylarn ky devletine etkisine bakarak, deiik zmler ngr-
mektedir.
Uygulanan uluslararas h u k u k u n ky devletinin yarg yetkisi konu-
sunda kabul ettii temel ayrm, gemilerin, ticaret gemisi ya da sava ge-
misi olmasna dayanmaktadr. Bylece, ticaret gemileri iin ayr, sava
gemileri iin ayr kurallar kabul edilmektedir (1958 Cenevre K.B.B.S.,
mad. 18-20; 1982 B.M.D.H.S., mad. 27-28). Ancak, gemiler zerinde ky
devletinin yarg yetkisi konusunda devlet gemileri arasnda da bir ayrma
gidilerek, ticari amal devlet gemileri ticaret gemileri iin ngrlen hu-
kuksal rejime bal tutulurken, ticari olmayan amalarla kullanlan devlet
gemilerine sava gemilerinin hukuksal rejimine benzer bir rejimin uygu-
lanmas kabul edilmektedir (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 21-22; 1982 B.M.-
D.H.S., mad. 27-32).

Ticaret gemileri bakmndan

Ticaret gemilerinin karasularndan zararsz gei haklarn kullanma-
lar srasnda ky devletinin yarg yetkisi, davann ceza ya da hukuk da-
vas olmasna bal olarak, deiiklikler gstermektedir.
Cezai yarg yetki konusu olan sularn, gemi mensuplar ya da yol-
cular tarafndan ilenmi olmas durumunda, andlamalar ve uygulama bir
ayrma gitmektedir. Eer ky devletinin olaydan herhangi bir biimde et-
kilenmesi sz konusu deilse, ky devletinin yarg yetkisinin kullanlma-
mas gerektii gr benimsenmektedir. Bylece, byk lde isular

290
iin de kabul edildii gibi, ky devletinin, gemide ilenen sularla ilgili
olarak, aadaki durumlarda cezai yarg yetkisini kullanmas kabul edil-
mektedir: i) suun sonular ky devletine uzanyorsa; ii) su ky devle-
tinin barn ve dzenini bozuyorsa; iii) gemi kaptan ya da geminin bay-
rak devletinin diplomasi temsilcilii ya da konsolosluu ky devleti yet-
kililerinden yardm istemise; iv) uyuturucu kaakl sz konusu ise
(1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 19/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 27). Ancak, su-
un ky devletinin isularndan gelerek karasularndan geen bir gemide
ilenmesi durumunda ky devletinin yarg yetkisi yukarda belirtilen s-
nrlamalarla bal bulunmamaktadr (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 27/2;
B.M.D.H.S., mad. 27/2). Buna karlk U.S.A.D.'nin 7.9.1927'de Lotus Da-
vas'na ilikin kararnn aksine olarak (bkz. C.P.J.I., Serie A, no. 10), bu-
gn uygulanan uluslararas hukukta yabanc geminin ak denizde, mn-
hasr ekonomik blgede ya da yabanc bir devlet sularnda bulunduu s-
ralarda ilenen sular nedeniyle, ky devletinin, sz konusu gemi kara-
sularndan geerken, gemi zerinde herhangi bir yarg yetkisi kullan-
mas hakk bulunmad kabul edilmektedir (1958 Cenevre K.B.B.S., mad.
19/5; 1982 B.M.D.H.S, mad. 27/5).

Ky devletinin, yarg yetkisini kullanmas srasnda tutuklama yap-

mas gerekli ise, ulatrma gereklerini de gz nnde tutmas zorunluluu
vardr (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 19/4; 1982 B.M.D.H.S., mad. 27/4). Ba-
ka bir deyile, ky devleti, olabildiince, geminin ulamn aksatmamak
y k m n n altndadr. Yine, bir gemi zerinde yarg yetkisini kullanan
ky devleti, gemi kaptan istedii takdirde, durumundan bayrak devleti-
nin konsolosluk yetkilerini haberdar etmek zorundadr (1958 Cenevre
K.B.B.S., mad. 19/3; 1982 B.M.D.H.S., mad. 27/3).
Hukuk davalarnda ky devletinin yabanc gemiler zerinde yarg yet-
kisini kullanmasna gelince, gemide bulunan kiiler ve gemi ile ilgili da-
valar arasnda bir ayrma gidilmektedir. Gemide bulunan kiilerle ilgili
hukuk davalarnda ky devleti gemiyi durdurmamak ya da yolundan e-
virmemek y k m altndadr (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 20/1; 1982
B.M.D.H.S., mad. 28/1). Dolaysyla, belirtilen bu koula uymak suretiyle,
bir ky devletinin karasularndan geen yabanc ticaret gemileri zerin-
deki kiilerle ilgili hukuksal yarg yetkisini, uluslararas zel hukukun
yasalar atmas kurallarna uygun olarak, kullanma hakk var grn-
mektedir. Gemilerle ilgili hukuk davalarnda ise, iki deiik durum sz
konusu olabilmektedir. Eer bir yabanc ticaret gemisi, herhangi bir ne-
denle karasularnda duruyorsa ya da ky devletinin isularndan karak
karasularndan geiyorsa, o zaman ky devletinin bu gemi zerinde hu-
kuksal yarg yetkisini kullanmas, gerekli ise her trl icra ve geici n-
lemler (ihtiyati tedbirler) ilemlerine bavurmas hakk vardr (1958 Ce-

291
nevre K.B.B.S., mad. 20/3; 1982 B.M.D.H.S., mad. 28/3). Buna karlk,
ak deniz ya da baka devletlerin karasularndan gelip ayn t r deniz
alanlarna gemek zere karasularndan gei yapan yabanc ticaret gemi-
leri ile ilgili olarak, ky devletinin hukuksal yarg yetkisini kullanmas
yalnzca geminin karasularndan bu geii srasnda ya da gei amacyla
yklenmi bulunduu ykmllkler ve sorumluluklar iin kabul edil-
mektedir (1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 20/2; 1982 B.M.D.H.S., mad. 28/2).
Bylece, bu son durumda, zellikle klavuzluk creti, k u r t a r m a ve yardm
creti ya da atma nedeniyle denmesi gereken zarar-giderim gibi cret
ve borlar nedeniyle ky devletinin gemiyle ilgili olarak hukuksal yarg
yetkisini kullanmas sz konusudur (Uluslararas Hukuk Komisyonunun
verdii bu rnekler iin bkz. Annuaire CDI, 1954, vol. I, parag. 32).

Sava gemileri bakmndan

Sava gemileri ve ticari amala kullanlmayan devlet gemileri bir ya-
banc devletin karasularndan zararsz gei haklarn kullanrken, bu ky
devletinin yarg yetkisi dnda tutulmaktadr (1958 Cenevre K.B.B.S., mad.
22/2 ve 23; 1982 B.M.D.H.S., mad. 32). Bugn uygulamada bu tr gemilerin
dokunulmazl kural yerlemi bulunmaktadr. Bu durumda, ilgili ge-
milere kar ky devletinin yapabilecei tek ey, bunlarn ky devletinin
yasalarna ve ynetmeliklerine uymas uyarsnda bulunmak, eer bu uya-
rya uymazlarsa da karasularn terketmesini istemektir (1958 Cenevre
K.B.B.S., mad. 23; 1982 B.M.D.H.S., mad. 30). te yandan, ky devleti, ya-
banc sava gemilerinin ve ticari amal olmayan devlet gemilerinin ne-
den olacaklar btn kayp ve zararlarnn ilgili geminin bayrak devletin-
ce karlanmasn isteyebilecektir. Bu olanak, gerek genel uluslararas so-
rumluluk kurallar erevesinde (bu konu III. Kitabmzda ele alnacak-
tr), gerek 1982 B.M.D.H.S.'nde aka ngrlmektedir (mad. 31).

C. Trk karasularnn durumu

a. Karasularmzn genilii ve snrlandrma durumu

Trk karasularnn genilii Lozan Andlamasndan balayarak uzun
bir sre 3 mil olmutur. Her ne kadar Lozan Andlamas karasularmzn
3 mil olaca konusunda bir snrlama getirmiyorsa da, Konferans sra-
snda alman tutumlardan ve o dnemde blgedeki uygulamalardan, Tr-
kiye karasularnn da 3 mil olarak dnld anlalmaktadr (bkz. H.
Pazarc, "Lozan Andlamasndan 1974'e kadar Ege'ye likin Gelimeler
ve Yunanistan'n Ege Politikas", Trk-Yunan likileri (20 Temmuz 1974'e
kadar), Ankara, 1986, s. 19 vd.). Trk karasularnn geniliinin, 15.5.1964
tarih ve 476 sayl Karasular K a n u n u ile, ilke olarak, 6 mile karld
grlmektedir (mad. 1. Metin iin bkz. R.G., 24.5.1964, Say 11711). Ancak,

292
ayn yasann 2. maddesi, karasular daha geni olan devletlere kar kara-
sularmzn karlkllk (mtekabiliyet) ilkesine gre belirleneceini bil-
dirmektedir. Bu yasa sonucu, karasularmz Ege denizinde 6 mil olarak
saptanrken, Karadeniz ve Akdeniz'de, teki blge devletlerinin d u r u m u
gz nnde tutularak, 12 mil olarak belirlenmitir. Ancak, baka neden-
ler yannda zellikle karasular geniliinin belirlenmesinde kabul edilen
karlkllk ilkesinin karasularn geniletme giriimini teki devletlere
brakmak suretiyle yaratt tehlikeler nedeniyle, anlan 1964 yasas
20.5.1982 tarihli ve 2674 sayl yeni Karasular K a n u n u ile yrrlkten
kaldrlmtr (mad. 6) ve yerine yeni yasa konulmutur (metin iin bkz.
R.G., 29.5.1982, Say 17708). Bugn yrrlkte bulunan 1982 yasasna gre
de karasularmz, ilke olarak, 6 mildir (mad. 1). Ancak, "Bakanlar K u r u -
lu, belirli denizler iin, o denizlerle ilgili btn zellikleri ve durumlar
gznnde bulundurmak ve hakkaniyet ilkesine uygun olmak artyla,
alt deniz milinin stnde karasular genilii tespit etmeye yetkilidir"
(mad. 1, son fkra). Anlan bu hkme dayanarak Bakanlar Kurulu, 29.5.1982
tarih ve 8/4742 sayl bir kararyla, 1982 tarihli yasann "yrrle gir-
mesinden nce karasularnn genilii ile ilgili olarak Karadeniz ve Ak-
deniz'de mevcut olan d u r u m u n srdrlmesi"ni, baka bir deyile 12 mil
olarak kalmasn kabul etmitir (metin iin bkz. R.G., 29.5.1982, Say 17708
Mkerrer). Sonu olarak, bugn Trk karasular genilii, Ege'de 6 mil,
Karadeniz ve Akdeniz'de 12 mildir.
Karasularmzn komu devletlerle snrlandrlmasna gelince, bugn
yrrlkte bulunan 1982 yasasnn 2. maddesi aynen yle bir hkm ier-
mektedir:

"Trkiye ile kylar bitiik veya karlkl olan devletler arasn-

da karasular anlama ile snrlandrlr. Bu anlama blgenin
btn ilgili zellikleri ve durumlar gznnde bulundurularak,
hakkaniyet ilkesine gre yaplr."

Uygulamay incelediimiz zaman, Karadeniz'de S.S.C.B. ile Trkiye

arasnda, karlkl kylarn birbirinden uzak olmas nedeniyle herhangi
bir snrlandrma gerekmedii ve yalnzca bir yan snr belirlemesinin
zorunlu olduu grlmektedir. Nitekim, bugn anlan devletle 17.4.1973
tarihinde yaplan bir andlama iki devlet karasularnn yan snrn ke-
sin bir biimde saptam bulunmaktadr (bkz. R.G., 13.12.1974, Say 15091).
Buna karlk, Karadeniz'de komumuz olan Bulgaristan ile karasularnn
yan snrnn, saptanmas sz konusu olmasna ramen, bugn iin bu ko-
nuda herhangi bir andlama gerekletirilmi deildir. Bulgaristan ile h a -
len Karadeniz'e yakn blgede, iki lkenin kara snrn oluturan Rezve
deresinin denize dkld az kesimine ilikin olarak, bir snr uyu-

293
mazl vardr. ki komu devlet arasndaki karasularnn salkl bir bi-
imde saptanmas, ancak kara snrnn Karadeniz'de hangi noktada bitti-
inin bilinmesinden sonra gerekletirilebilecektir. Bugn iin bu sorun
askda bulunmaktadr.
Trkiye'nin Ege denizindeki karasular snrna gelince, bu denizde
komumuz olan Yunanistan ile hem karlkl snrlarn hem de Trakya
blgesindeki yan snrn belirlenmesi gerekmektedir. Nitekim, Lozan And-
lamas iki komu devlet arasnda karasular snrlandrlmasn dorudan
dzenleyen herhangi bir h k m iermedii gibi, tek nsha olarak yaplan
Franszca asl metne de karasular snrn gsteren herhangi bir haritann
eklenmedii gzlenmektedir. Ancak, Lozan Andlamasnn yaplmasn iz-
leyen yllarda Ege denizinde karasular snrlandrlmasna ilikin kimi
dzenlemelerin gerekletirildii grlmektedir. Bunlarn ilki, Yunanis-
tan ile karasular yan snrna ilikindir. Lozan Bar Andlamasnn 5.
maddesinde ngrlen Trkiye ile Yunanistan arasnda bir snrlandrma
komisyonu kurulmas ve bu komisyonun oyokluuyla alaca kararlarn
taraflar balamas hkmne dayanarak, ilgili komisyon kurulmutur.
Komisyonun 3.11.1926 tarihinde Atina'da kabul ettii ve Lozan Andla-
masnn depoziteri olan Fransa'ya da bir nshasn teslim ettii protoko-
ln "Snrn Tanm" baln tayan IV. Blmnn en sonunda yeralan
"Snr izgisinin Tanm" adl kesimde, karasular snrlandrlmasnn da
yapld grlmektedir. Anlan h k m e gre, snr oluturan akarsuyun
denize ulat noktadan, bu akarsuyun ulama olanak veren ana yolu-
n u n ortasndan gney-batya doru denizde uzatlacak "aa-yukar 3
millik (1.609 m e t r e ) " izgi iki komu devlet arasnda karasularmn yan
snrn oluturacaktr. Grlecei gibi, izilen bu yan smr iki devletin
karasularnn 3 mil olduu dneme ilikin olup, bugn her iki devletin de
6 millik karasularna sahip olmas nedeniyle, yeni duruma gre bir ayar-
lama yapmak ya da yeni bir yan snr izgisi saptamak zorunluluu vardr.

kinci olarak, Ege blgesinde saptanan karasular snr, Lozan Bar

Andlamas (mad. 15) ile talya'ya braklan Oniki Adalar blgesine ili-
kin talya ile Trkiye arasnda saptanan snrdr. Anlan devlet ile Tr-
kiye, 4.1.1932 tarihinde, "Anadolu Sahilleri ile Meis Adas Arasndaki Ada
ve Adacklarn ve Bodrum Krfezi Karsndaki Ada'nm Cihedi Aidiyeti
Hakkndaki tilafname"yi imzalamtr (R.G., 25.1.1933, Say 2313). Sz-
konusu tilafnamenin 5. maddesi, douda Tu Burnu ile batda Volo adas
civarndaki bir noktaya kadar, Oniki Adalar ile Trkiye arasndaki kara-
sular snrn bizzat saptamaktadr. Ancak, anlan h k m n en son cm-
lesinde, Tu B u r n u ile Volo Adas civarndaki belirtilen noktadan sonra,
"Trkiye ile italya arasnda asla mnakaaya dahil bulunmayan u m u m i
hududu bahr"den sz edilmektedir ki, bu da bu blgeyle ilgili taraflarn

294
kabul ettii baka bir karasular snrlandrlmasn akla getirmektedir.
Oysa byle bir snrlandrmaya ilikin yaynlanm herhangi bir belgeye
rastlanmamaktadr. te yandan, Yunanl yazarlar Oniki Adalar ile Trki-
ye arasndaki karasularnn Trkiye ile italya arasnda yaplan andla-
malarla tamamen snrlandrldn ileri srmekte ve 4.1.1932 tarihli and-
lamadan baka, yaynlanmad anlalan 28.12.1932 tarihli bir andlama-
dan daha sz etmektedir (bkz. T. Katsoufros, a.g.y., s. 83 ve dipnot 82).
Bununla birlikte, Yunanistan'n devlet olarak bugne kadar resmen yal-
nzca 4.1.1932 tarihli Trkiye-Italya andlamasmdan sz ettii grlmek-
tedir. Nitekim, Yunanistan Ege Kta Sahanl Davas srasnda, avukat-
lar araclyla, bu blgede karasularn yalnzca anlan andlamanm s-
nrlandrdn ileri srerek, 1947'de Oniki Adalarn Yunanistan'a ge-
mesi ile sz konusu andlamanm ardl (halefi) olduunu bildirmektedir
(bkz. C.I.J., Affaire du plateau continentel de la mer Egee-Memoires, La
Haye, 1980, s. 88).
Meri azndan balayan yarm yan snr ile Oniki Adalarla Trkiye
arasnda 1932'de belirlenen karlkl karasular snrlandrlmas dnda,
bugn Ege'de andlamalarla saptanan bir baka karasular snrna rast-
lanmamaktadr. Bylece, Oniki Adalar blgesinin kuzeyinden balayan
orta Ege ile kuzey Ege blgesi iin Trkiye ile Yunanistan arasnda her-
hangi bir karasular snrlandrlmas andlamas bulunmamakta olup,
bu durum, Ege Kta Sahanl Davas srasnda da Yunanistan'n avukat-
lar tarafndan teyid edilmitir (bkz. C.I.J., ayn yapt, s. 88). Bununla
birlikte, Yunanl yazarlarn, Lozan Bar Andlamasnm 12. maddesinde,
Anadolu kysna 3 milden yakn bulunan adalarn Trkiye'ye ait olaca-
nn ngrlmesi h k m n e dayanarak, Trkiye'nin bu denizdeki karasular
snrnn her haliyle 3 mili amyacam ve bunun tesinde Yunan kara-
sularnn baladn kabul ettirme abas iinde olduklar ve anlan bl-
gedeki karasular snrnn Lozan Bar Andlamas ile izildiini ileri sr-
dkleri grlmektedir (rnein, T. Katsoufros, a.g.y., s. 82-83). Yunanl
yazarlar iin, 1964 tarihli Trk karasular yasasnn 3. maddesinde, and-
lamalarla snrlandrlmas gerekletirilemeyen karlkl kylarda, de-
niz alannn iki devletin karasular genilii toplamndan az olmas duru-
munda, eit uzaklk izgisinin karasular snrn oluturacann ngrl-
mesi de, Anadolu kylar ile dou Ege adalar arasnda 1923'ten bu yana
uygulanan ve yaplageli deeri kazanm bir karasular snrnn varl-
n teyid etmektedir (bkz. T. Katsoufros, ayn yapt). Ancak, gerekte,
Lozan Bar Andlamasnm 12. maddesi hibir snrlandrma hkm ier-
medii gibi 1964 karasular yasamzda eit uzaklk izgisinin benimsenmi
bulunmas b u n u n bir ilke olarak kabul edildiini de gstermemektedir.
Nitekim, 1964 yasasn yrrlkten kaldran 1982 karasular yasamzn 2.
maddesi bu konuda anlama yaplmasnn esas olduunu belirttikten son-

295
ra, anlamann yaplmasnda da blgenin b t n zelliklerinin gznnde
tutularak hakkaniyet ilkesinin uygulanmasn ngrmektedir.
Trk karasularnn Akdeniz'de snrlandrlmas sorununa gelince,
Oniki Adalara dahil edilen Meis ile ilgili karasular snrlandrlmas d-
nda, yalnzca Suriye ile bir yan snr sz konusu olmaktadr. Ancak, bu-
gne kadar iki komu devletin snrlarn ilgilendiren yaynlanm and-
lama ve belgeler arasnda bu konuyu dzenleyen herhangi bir hkme
rastlanmamtr. Sorunla ilgili tek bilinen nokta, 23.6.1939 tarihli Trkiye
ile Suriye Arasnda Arazi Mesalinin Kati Hallini Mutazammn Anlama-
nn 1. maddesinde kara snrnn Karaduran deresini izleyerek denizde son
bulmasnn kabul edildiidir (bkz. Dstur, III. Tertip, Cilt 20, s. 1530 vd.).
Dolaysyla, iki devlet arasndaki karasular yan snrnn balang nok-
tasn Karaduran deresinin az oluturmaktadr. Bu veriler karsnda,
anlan yan snrla ilgili olarak iki devlet arasnda andlamaya dayal her-
hangi bir snrlandrmann gerekletirilmediini sylemek yanl olma-
yacaktr. Bununla birlikte, bugn anlan blgede fiili bir karasular yan
snrnn olumu bulunmas olasl byktr. Nitekim, 9.6.1971 tarihli
Trkiye-Suriye Hudut Komisyonu Toplantlar Protokolnde ilgili ko-
misyonun iki devlet uyruklularn, blgede balk avlamas ya da zararsz
gei haklarn kullanmalar srasnda, herbir devletin egemenlii altnda
bulunan karasularnda uluslararas hukuka uygun davranmalar gerektii
14. maddede vurgulanmtr (bkz. R.G., 21.10.1971, Say 13993).

b. Karasularmzn hukuksal rejimi

Karasularmzn hukuksal rejimiyle ilgili ulusal mevzuatmz sz ko-
nusu olunca ilk ele alnmas gereken nokta zararsz gei hakk olmakta-
dr. Trk karasularndan yabanc gemilerinin geii tmyle serbest mi-
dir; yoksa, sava gemileri ve devlet gemileri iin izin ya da bildirim ko-
ulu aranmakta mdr? Bu sorunun cevab yakn zamanlara kadar bugn-
k durumdan deiik olmutur. Nitekim, daha nce isular konusunda
szn ettiimiz 22.6.1966 tarih ve 6/6636 sayl "Trkiye Cumhuriyeti
Limanlarn, Hava slerini ve Havaalanlarn Ziyaret Edecek veya Kara-
sularnda Harekt Yapacak Olan Yabanc Deniz ve Hava Kuvvetlerinin
Uymas Gereken Hususlara Dair Ynetmelik", "karasularnda harekat"
yapacak ya da limanlarmz ziyaret edecek olan sava gemilerinin dip-
lomatik yolla izin almalarn ngrmekteydi (mad. 1). Yine, ayn ynet-
melie gre, zararsz gei hakkn kullanmak iin Trk karasularna gi-
ren sava gemilerinin "girmi olduklarn" uygun aralarla Trk askeri
makamlarna bildirmesi gerekmekteydi (mad. 5). 1966 Ynetmeliinin ye-
rini alan 27.12.1978 tarih ve 7/17114 sayl "Yabanc Silahl Kuvvetlere ait
Gemilerin Trk Karasularndan Geileri, Trk sularna ve Limanla-

296
rina Geileri ve Bu Sulardaki Hareket ve Faaliyetine likin Ynetme-
lik" ise, yabanc sava gemilerinin Trk karasularndan gemeden 15 gn
nce bildirimde bulunmalarn kabul etmekteydi (mad. 8). Gei yapacak
sava gemilerinin says ya da daha fazla ise, ilgili devletin 15 gn n-
ceden diplomatik yolla izin almas gerekmekteydi (mad. 9). Yine, gei
yapan sava gemilerinin olaanst nedenlerle (arza, kaza, vb.) karasu-
larnda durmalar gerektii zaman, ilgili geminin tehlike frekans ile du-
rumu Trk askeri makamlarna bildirmeleri ve bu srenin 6 saati ge-
mesi olasl karsnda da diplomatik yoldan izin almalar ngrlmek-
teydi (mad. 13). Nkleer sava gemileri ise karasularmzdan gemeden 90
gn nce diplomatik yoldan izin almak zorundayd (mad. 34). Ancak,
24.11.1983 tarih ve 83/7467 sayl "Yabanc Silahl Kuvvetlere Bal Ge-
milerin Trk sularna Gelileri ve Bu Sulardaki Hareket ve Faaliyetleri-
ne likin Ynetmelik" 1978 Ynetmeliini yrrlkten kaldrrken (mad.
34), isulara girmeden karasularndan zararsz geie ilikin herhangi bir
dzenlemeye gitmemek suretiyle, bu konuda geerli olan uluslararas hu-
kuk kurallar dnda ek bir koul ngrmemektedir. Bugn 1983 Ynet-
melii yrrlktedir. Karasularmzdan isularmza geecek sava gemi-
lerinin koullan isular konusunda incelenmitir.
Karasularmzda egemenlik haklarmzn kullanlmas konusundaki
ulusal mevzuatmza gelince, balca yasalarmz unlardr: i) 19.4.1926 ta-
rih ve 815 sayl kabotaj yasas; ii) 1918 sayl kaakln men ve takibi
kanunu (T.C. Kanunlar, Cilt 2, s. 1809); iii) 25.4.1973 tarih ve 1710 sayl
eski eserler yasas; iv) 18.12.1981 tarih ve 2565 sayl askeri yasak blgeler
ve gvenlik blgeleri yasas; v) 9.4.1937 tarih ve 3222 sayl telsiz yasas; vi)
10.6.1946 tarih ve 4922 sayl denizde can ve mal korunmas yasas; vii)
24.4.1930 tarih ve 1593 sayl "Umumi Hfzshha" yasas; viii) 22.3.1971
tarih ve 1380 sayl su rnleri yasas; ix) 15.7.1950 tarih ve 5683 sayl
yabanclarn Trkiye'ye giri ve kallarn dzenleyen yasa; x) 6.11.1981
tarih ve 2548 sayl gemi salk resmi yasas; xi) 9.7.1982 tarih ve 2692 sa-
yl "Sahil Gvenlik Komutanl" yasas; xii) 9.8.1983 tarih ve 2872 sa-
yl evre yasas; xiii) 10.7.1940 tarih ve 270 sayl "Denizde Zapt ve M-
sadere" yasas; xiv) 19.7.1972 tarih ve 1615 sayl, 7.5.1975 tarih ve 1894
sayl ve 25.2.1981 tarih ve 2419 sayl gmrk yasalar.

Trk karasularnda bulunan gemiler zerindeki yarg yetkisi konusu

son derece karmak sorunlara yer verdii iin, ticaret gemilerine ilikin
olarak hukuksal davalar bakmndan deniz ticaret hukuku ve uluslararas
zel hukuka, ceza davalar bakmndan ceza hukukuna gndermekle ye-
tineceiz. Sava gemileri ise yarg baklndan yararlandklar iin
Trk yarg yetkisi dnda kalmaktadr. Nitekim, 20.5.1982 tarih ve 2675
sayl "Milletleraras zel Hukuk ve Usul Hukuku Hakknda Kanun"un

,297
33. maddesi de, "Yabanc devlete, zel hukuk ilikilerinden doan hukuk
uyumazlklarda yarg muafiyeti tannmaz" demekle, aksi durumlar iin
st kapal olarak yarg bakln tanmaktadr (R.G., 22.5.1982, Say
17701).

3. Takmada sular
(archipelagical waters; eaux archipelagiques; Archipelgewsser)

Kaynaka:

Trke: S. Toluner, s. 69-71.

Yabanc dil: R. Laton, L'archipel en droit international, Lausanne, 1984;
P.E.J. Rodgers, Mid-ocean archipelagos and international law. A study
on the progressive development of international law, New York, 1981;
R. Sturies, Archipelgewsser. Zur Entwicklung eines n e u e n Rechtsbegriffs
im Seerecht, Berlin, 1981.

B.M.D.H.S.'de takmada devleti kavramnn kabul ile (mad. 46) ta-

kmada sular kavram da uluslararas hukukta kesin bir biimde yer al-
maktadr. Yalnzca takmada devletlerinin sahip olabilecei kabul edilen
takmada sularnn d snr izgilerinin belirlenmesinde takmadalar olu-
turan adalarn ve kayalklarn en u noktalarnn birletirilmesi yoluna
gidilmektedir (mad. 47). Ancak, bu konuda iki koulun yerine gelmesi
gerekmektedir. Birinci koul, izilecek snr izgilerinin birbirlerine en
uzak adalarn ve kayalklarn en u noktalarnn birletirilmesi ile elde
edilmesi yoluna gidilirken bu izgilerin uzunluunun 100 deniz milini a-
mamasdr. Kuraldlk olarak, bir takmada d snr izgilerinin toplam
%3'n amayan oranda kalmak kouluyla, kimi snr izgilerinin 125 mile
kadar varmas olana vardr. kinci koula gelince, birinci koula gre el-
de edilen alan iinde sular kara paralarnn t m n n en ok 9 kat ola-
bileceklerdir.

Yukarda belirtilen koullara uygun olarak saptanm takmada sular

iinde kalan sularda, daha nce isular kesiminde incelediimiz uluslar-
aras hukuk kurallarna uygun olarak, takmada devleti kendi isularn
saptama hakkna sahiptir (madde 50). Byle bir durumda, takmada sula-
rnn i snrn adalarn kylar deil, isularm d izgisi oluturacaktr.

Bir takmada devletinin karasular, bitiik blgesi, kta sahanl ya

da mnhasr ekonomik blgesinin genilikleri ise bu devletin takmada
sularnn d snrndan balayarak belirlenecektir (madde 48). Baka bir
deyile, takmada sular takmada devletinin lkesinin bir paras olarak
deerlendirilmektedir.

298
 Takmada sular takmada devletinin egemenlii altnda bulunmak-
tadr (madde 49/1). Takmada devletinin egemenlii, ayrca, takmada su-
larnn altnda yeralan deniz yata ve toprakalt ile sularn stnde bu-
lunan hava sahasna da uzanmaktadr (madde 49/2). Bu takmada sula-
rnda takmada devleti, aada belirtilen birka kuraldlk dnda, l-
kesel yetkilerimin t m n uygulayabilmektedir.
Takmada sularnda takmada devletinin yetkilerini kstlayc nitelik
gsteren birinci konu, daha nceden yaplan anlamalara uygun olarak
komu devletlerin takmada sular iinde yeralan blgelerdeki geleneksel
avlanma haklarn kullanmalarna ilikindir (madde 51/1). Yine, takmada
sularnn altnda nceden yerletirilmi nc devletlerin denizalt kab-
lolar ve borular bu durumdan yararlanmay srdrebilecekler ve ilgili
nc devlet bakmlarn yapma hakkn kullanabilecektir (madde 51/2).
Takmada sularnda takmada devletinin yetkilerini kstlayc nitelik gs-
teren ikinci konu ise, bu sulardan gei rejimlerine ilikindir. Takmada
sularndan gei iki deiik rejime gre gerekletirilme durumundadr.
Olaan olarak takmada sularndan gei rejimi, karasularndan ge-
i koullarna uygun olarak yaplacak olan "zararsz gei" rejimi olmak-
tadr (madde 52/1). Bu erevede, takmada devletinin gvenliinin gerek-
tirdii durumlarda, geici olmak kouluyla, bu zararsz gei hakk askya
alnabilecektir (madde 52/2).
Bununla birlikte, takmada devleti, ak deniz ya da mnhasr ekono-
mik blgeleri balayan takmada sular ya da bunlara bitiik karasular
iinde ulam yollar belirleyerek buralardan yabanc devlet gemilerinin
"takmada geii" (aripelajik gei) haklarn kullanmalarna izin vere-
bilecektir (madde 53/1-2). Yabanc devlet gemilerinin kullanaca bu "ta-
kmada geii" hakk uluslararas boazlardan transit gei hakknn ay-
ndr (madde 53/3). Ancak, takmada devletinin takmada sularnda bu
t r ulam yollar belirlememi olmas durumunda, uluslararas boaz ta-
nmna giren su yollan zerinden yabanc devlet gemileri "takmada ge-
ii" haklarn kullanarak geeibleceklerdir (madde 53/12). "Takmada ge-
ii" hakk, yukarda belirtilen koullara uygun olarak, bu su y o l l a n n m
stnde bulunan hava sahasndan yabanc uaklarn gemesini de ier-
mektedir.

4. Boazlar
(straits; detroits; Meerengen)

Kaynaka:
Trke: M.R. Belik, Trk Boazlarnn Hukuki Stats, stanbul, 1962;
K. Baltal, 1936-1950 Ylar Arasnda Boazlar Meselesi, Ankara, 1959;

299
 A.S. Bilge, "Milletleraras Adalet Divannn Korfu Boaz Davas",
S.B.F.D., Cilt X, Say 1, s. 228-242; F.C. Erkin, Trk-Sovyet Mnasebetleri
ve Boazlar Meselesi, stanbul, 1968; N. Osten, "Trk Boazlarnn Hu-
kuki Durumu", A..T.I.A.D., 1973, Cilt V, Say 2, s. 171-187; N. zdalga,
Trk Boazlarnn Tarih indeki nemi, istanbul, 1965; S.L. Meray ve
O. Olcay (ev.), Montreux Boazlar Konferans-Tutanaklar, Belgeler, An-
kara, 1976; Y. inan, Trk Boazlarnn Siyasal ve Hukuksal Rejimi, An-
kara, 1986; H. Pazarc, "Boazlar Rejimine ilikin Trk D Politikas ve
Karlalan Kimi Sorunlar", Prof. Dr. Ernst E. Hirsch'in Htrasna Ar-
maan, Ankara, 1986, s. 849-880; S. Gkdeniz, "Trk Boazlan Rejimleri-
nin ve ilgili Olaylarn Tarihesi", Deniz Kuvvetleri Dergisi, Say 474, s. 18-
45; B. Durmaz, "istanbul ve anakkale Boazlarnn Gemii, Bugnk
Durumu ile Geleceine likin Bir inceleme", Deniz Kuvvetleri Dergisi,
Say 493, s. 4-13; S. Toluner, Limni Adas'nn Hukuki Stats ve Montreux
Boazlar Konvansiyonu, istanbul, 1987; D. Kutluk, Deniz Hukukunda Za-
rarsz Gei ve Transit Gei Haklar, Ankara, 1987, s. 32-39 ve 163-178.
Yabanc dil: S. Toluner, "The regulation of passage through the Turkish
Straits and the Montreux Convention", Annales de la F.D.I., 1981, No. 44,
s. 79-95; E. Bruel, International straits. A treatise on international law,
Kophenague, 1947, 2 volumes; K.L. Koh, Straits in international navigation:
Contemporary issues, New York, 1982; R. Lapidoth, Les detroits en droit
international, Paris, 1972; D. Momtaz, "La question des detroits la III
eme Conference des Nations Unies sur le droit de la mer", A.F.D.I., 1974,
s. 841-859; J.N. Moore, "The regime of straits and the 3rd United Nations
Conference of the law of the sea", A.J.I.L., 1980, s. 77-121; A.D. Pharand,
"International Straits", Thesaurus Acroasium, vol VII, 1977, s. 59-100; P.
de Vries-Lentsch, "The right of overflight ver strait States and
archipelagos States", N.Y.I.L., 1983, s. 165-225; F.A. Vali, Bridge across the
Bosporus, Baltimore and London, 1971.

A. Boazlar g e n e l rejimi

a. Tanm
B o a z l a r , corafi b a k m d a n ele a l n d n d a , iki d e n i z a l a n n birle-
t i r e n d o a l v e d a r s u y o l l a n d r . B u t r s u y o l l a r n a v e r i l e n eitli a d l a r
( r n e i n , k a n a l v.b.) b u n l a r n b o a z n i t e l i i n i e t k i l e m e m e k t e d i r .
B o a z l a r , g s t e r d i k l e r i b i r t a k m z e l l i k l e r e gre, b i r d e v l e t i n u l u s a l
h u k u k u ya da uluslararas h u k u k kurallarna gre dzenlemelere ba-
l a n m a k t a d r . Bylece, u l u s a l b o a z l a r v e u l u s l a r a r a s b o a z l a r o l m a k z e r e
iki a n a g u r u b a a y r l m a k t a d r .

Genellikle, tek bir devletin kyda bulnduu ya da bir kapal denize

balanan d a r su yollar ulusal boazlar oluturmaktadr. B u konudaki en
yaygn rnek Sovyetler Birlii'nin kyda b u l u n d u u ve Karadeniz'i Azak
d e n i z i n e b a l a y a n K e r B o a z o l m a k t a d r . B y l e d u r u m l a r d a boaz, k y -
d a d e v l e t i n u l u s a l e g e m e n l i i a l t n d a b u l u n m a k t a v e gei r e j i m i d e k-
yda devletin ulusal h u k u k u n a gre dzenlenmektedir. Ancak, su yolu

300
geniliinin kyda devletin karasular geniliinin iki kat olmas duru-
munda, tarihsel haklara dayanan aksine bir gereke yoksa, o zaman bu
su yolunun orta yerinde bulunan ak deniz alannda uluslararas hukuk
kurullarnn geerli olmas gerekecektir. Baka bir deyile, ulusal boaz
niteliini byle bir su yoluna tanma olana ortadan kalkmaktadr.
Uluslararas boaz olmann koullarna gelince, U.A.D.'nn 9.4.1949 ta-
rihli Korfu Boaz Davas kararnda bildirdii gibi, "corafi d u r u m " be-
lirleyici e olmaktadr (C.I.J., Recueil, 1949, s. 28-29). Buna karlk, bir
su yolunun uluslararas deniz ulam asndan nemi ya da younluu
bu su yolunun uluslararas boaz olarak nitelendirilmesini etkilememek-
tedir. Yine, bir su yolunun kullanlmasnn zorunlu ya da ihtiyri olmas
onun uluslararas boaz olmas konusunda herhangi bir lt deildir.

"Corafi d u r u m " ltne gelince, adgeen davada Divan'n da ka-

bul ettii gibi, en bata iki ak denizi birbirine balayan su yollar ulus-
lararas boaz niteliini kazanmaktadr. Ancak, B.M.D.H.S. ile mnhasr
ekonomik blge kavramnn ortaya kmasndan sonra, bir ak deniz ile
bir devletin mnhasr ekonomik blgesini birletiren su yollar ile ayn
ya da iki ayr devletin mnhasr ekonomik blgelerini birletiren su yol-
larnn da uluslararas boaz olarak nitelendirildii grlmektedir (mad-
de 37).
te yandan, corafi durum ltne gre bir ak denizle bir devletin
karasularn balayan su yollarnn bir uluslararas boaz oluturup olu-
turmadklar konusu Cenevre'de toplanan I. Deniz Hukuku Konferans s-
rasnda byk tartmalara yol amtr. zellikle, Msr, Suudi Arabistan,
rdn ve srail'in karasular bulunan Akaba Krfezi ile Kzldeniz'i bir-
letiren Tiran Boaznn bir yandan Msr karasular ile, te yandan, ak
denizi birletirmesi nedeniyle, Arap devletleri bu tr su yollarnn ulus-
lararas nitelikte saylmasna kuvvetle kar kmlardr. Ancak, sonuta
1958 Cenevre K.B.B.S. bu t r su yollarn da, uluslararas deniz ulam
iin gerekli olduklar takdirde, uluslararas boaz olarak kabul etmitir
(madde 16/4). Bu durum, B.M.D.H.S. ile de teyid edilmekle kalmam;
ayrca, bu t r bir su yolunun, bir yanda bir devletin karasular ile te
yanda bir baka mnhasr ekonomik blgesini birletirmesi durumunda
da ayn biimde deerlendirilmesi yoluna gidilmitir (madde 45/1, b).

Nihayet, bir boaz her bakmdan ulusal boaz zelliklerini gsterse

bile, eer bir andlamanm konusunu oluturuyorsa, uluslararas hukuk ku-
rallarnn uyguland uluslararas boaz niteliini kazanmaktadr.

b. Hukuksal rejim
Uluslararas boazlara ilikin genel nitelikli kurallar yalnzca bu su

301
yollarndan gei dzenine ilikin olup, ky devletlerinin lkesel egemen-
lik haklarn ya da bu su yollarna ilikin genel hukuksal dzeni etkileme-
mektedir (bkz. B.M.D.H.S., madde 34). Bu erevede, bir uluslararas bo-
az sularnn rejiminin gei dzeni dnda, isular, karasular ya da ak
deniz dzenlerinden hangisine bal olaca sorunu uluslararas h u k u k u n
bu konudaki kurallar iinde bir zm bulmak zorundadr. Bylece, r-
nein bir uluslararas boaz sularnn bir liman iinde kalmalar ya da
uluslararas hukuka uygun krfezleri iermesi durumunda, bu blgeler
ky devletinin isular dzenine bal olacaklardr. Bir uluslararas bo-
azda isular oluturan alanlarn dnda kalan deniz alan varsa, isu-
larn d izgisinden balayarak bu deniz alan karasular dzenine bah
olacaktr. Ancak, bu t r bir boazda her iki ky ayn devlete aitse ve bo-
azn genilii karasular geniliinin iki katn gemiyorsa, bu boaz t-
myle ky devletinin karasular dzeni iine girecektir. Buna karlk,
iki kynn da ayn devlete ait olmasna ramen boazn genilii karasu-
larnn iki katndan fazla ise, ilke olarak, arada bir ak deniz eridi bu-
lunacaktr. Bununla birlikte, tarihsel haklar nedeniyle kimi boazlardaki
bu nitelii gsteren deniz alanlarnn da karasular ya da isular olarak
kabul edilmesi olana vardr. Yine bir uluslararas boazn iki kysnn
deiik devletlere ait olmas durumunda ise, bu sularn snrlandrlma-
nn uluslararas hukuka uygun bir biimde gerekletirilmesi gerekmek-
tedir. Ancak, ky devletlerinin bir snrlandrmaya gitmeden bu blgeyi or-
tak blge olarak dzenleme yetkileri de retide sz konusu edilmektedir.
te yandan, uluslararas boazlara ilikin genel nitelikli kurallarn
ayr bir andlama konusu oluturan boazlarn zel hukuksal dzenini de
etkilemeyecekleri kabul edilmektedir (B.M.D.H.S., madde 35/c).
Uluslararas boazlardan genel gei rejimine gelince, gei zgrl-
temel ilkeyi oluturmaktadr. Bir yaplageli kural olarak kabul edi-
len bu ilkenin daha sonra 1958 Cenevre K.B.B.S. ile de teyid edildii g-
rlmektedir (madde 16/4). Ancak, bu gei zgrlnn kullanlmasn-
daki koullar asndan, 1958 Szlemesi ile B.M.D.H.S. arasnda birtakm
farkllklar gzlenmektedir.
1958 Szlemesine gre, uluslararas boazlardan gei zgrl "za-
rarsz gei" niteliindedir. Genel olarak karasularndan zararsz gei
hakkna benzeyen bu boazlardan gei zgrl bir ana noktada kara-
sularndaki gei hakkndan ayrlmaktadr. Karasularndan zararsz gei
hakknn ky devletinin gvenlii bunu gerektiriyorsa ve devletler ara-
snda hibir ayrm gzetmemek kouluyla sreli olarak ky devletin-
ce askya alnabilmesine karn (madde 16/3), uluslararas boazlar iin
ky devletine bu olanak tannmamaktadr (madde 16/4). t e yandan,
U.A.D.'nin 9.4.1949 tarihli Korfu Boaz Davas kararnda belirttii gibi,

302
boazlardan bu zararsz gei hakknn, bir yaplageli kural olarak, sa-
va ve ticaret gemisi ayrm yaplmadan b t n gemilere tamnd kabul
edilmektedir (C.I.J., Recueil, 1949, s. 28).
B.M.D.H.S.'ne gelince, uluslararas hukukta ilk kez, iki t r uluslar-
aras boaz arasnda gei dzeni asndan bir ayrma gidilmektedir.
Bylece, iki ak deniz ya da mnhasr ekonomik blge arasndaki boazlar
ile bir yanda karasular te yanda ak deniz ya da mnhasr ekonomik
blgeyi birletiren boazlar ayr dzenlemelere bal tutulmaktadr.
B.M.D.H.S.'nin iki ak deniz ya da mnhasr ekonomik blgeyi ba-
layan uluslararas boazlara ilikin hkmleri incelendiinde (madde 37-
44), gei dzeninde temel kuraln "transit gei" olarak kabul edildii g-
rlmektedir (madde 38). Ancak, bu t r bir boazda transit gei hakkn-
dan yararlanabilmek, bu boazn bir devletin kta lkesi ile bir adas ara-
snda bulunmamas ve ayrca bu adann anda benzeri kolaylklar gs-
teren bir ak deniz ya da mnhasr ekonomik blgenin bulunmamas ko-
ullaryla olanakldr (madde 38/1). Aksi bir durumda aada grecei-
miz "zararsz gei" dzeni uygulanacaktr (madde 45/1,a).
"Transit gei hakk"nn kabul edildii durumlarda, bu hak b t n
gemiler ve uaklar iin geerli olup (madde 38/1), geiin kesintisiz ve
hzl yaplmas gerekmektedir (madde 38/2). Yine, bu gei dzeni iinde,
kuvvet kullanmak ya da kuvvet kullanma tehdidinde bulunmak yasaktr
(madde 39/1,b). Gemiler, ky devletinin uluslararas uygulamada genel-
likle kabul edilen nitelikteki ulam gvenlii ve kirlenmeyi nlemeye y-
nelik kurallarna uygun davranmak zorundadrlar (madde 39/2). Uak-
lar da, Uluslararas Sivil Havaclk rgtnn ya da ky devletinin ulus-
lararas uygulamaya uygun olarak kabul ettii uu kurallarna sayg gs-
tererek ve srekli olarak radyo frekanslarn izleyerek, bu boazlar ze-
rinden umak zorundadr (madde 39/3). Gemilerin transit gei srasnda
denizde aratrma yapmalar yasaktr (madde 40). Transit gei hakk ky
devletince askya alnamaz (madde 44).
B.M.D.H.S.'nin bir devletin karasular ile bir ak deniz ya da mn-
hasr ekonomik blge arasnda yeralan uluslararas boazlara ilikin n-
grd temel kural ise, "zararsz gei" dzeni olmaktadr (madde 45/1,b).
Bylece, bu t r boazlarda, ilke olarak, karasularnda uygulanan zararsz
gei dzeninin geerli olmas ngrlmektedir (madde 45/1). Ancak,
1958 Szlemesinde de kabul edildii gibi, buradaki zararsz gei hak-
knn, karasularndakinden farkl olarak, ky devletince askya alnmas
olana yoktur (madde 45/2).
Uluslararas boazlardan transit gei dzeni ile zararsz gei dzeni
karlatrld zaman, transit gei koullarnn daha serbest olduu gz-

303
lenmektedir. zellikle, ky devletinin gemilerin geilerini nceden bil-
dirmesini istemesi olana ya da denizaltlarn su yznden gemesi gibi
koullarn transit gei dzeni iin geerli olmadklar grlmektedir.

B. Trk Boazlar
Yukarda ana izgileriyle belirtmee altmz boazlara ilikin ge-
nel nitelikli kurallar yannda, kimi boazlarn da zel dzenlemelere ba-
landklar grlmektedir. Aralarnda Cebelitark Boaz, Magellan Boaz,
Danimarka Boazlar ve Malacca Boazn sayacamz bu t r boazlarn
en nemlilerinden biri de Trk Boazlar olmaktadr. Anlan boazlardan
Cebelitark Boaz, Fransa ve ngiltere arasnda 8.4.1904'te gerekletiri-
len bir bildiri ve 27.11.1912'de Fransa ile spanya arasnda imzalanan bir
andlama, Magellan Boaz 23.7.1881 Buenos Aires Andlamas ve Dani-
marka Boazlar da 14.3.1857 Kopenhag Andlamas ile ticaret ve sava
gemileri iin serbest gei rejimi altna koyulmulardr (bkz. S. Toluner,
s. 138-139). Burada yalnzca Trk Boazlarnn hukuksal dzenlenmeleri
ele alnacaktr.

a. Trk Boazlar rejiminin geliimi

Trk Boazlar 1453'te stanbul'un fethinden 19. yzyln ilk yars
sonlarna kadar, Osmanl devletinin tam ve mnhasr egemenlii altnda
tutulan ve geiin ancak onun izni ile gerekletii bir rejime sahip olur-
ken, bu d u r u m daha sonra, uluslararas genel gelimelere de paralel ola-
rak, deiiklie uramtr (bu konuda geni bilgi iin bkz. Y. nan, Trk
Boazlarnn Siyasal ve Hukuksal Rejimi, Ankara, 1986, s. 7-20). Bu de-
ime ilk nce ticaret gemilerinin Trk Boazlarndan serbest geii ko-
nusunda olmutur. Nitekim eitli kapitlasyon belgeleri araclyla Os-
manllarn Avrupal devletlere ve 1774 Kk Kaynarca Andlamas ile
Rusya'ya ticaret gemileri bakmndan tand gei serbestlii ikili d-
zeyde kabul edilen dzenlemeleri oluturmutur. lk kez Trk Boazlar-
nn Osmanllar ile Rusya arasnda 14.9.1829 tarihinde imzalanan Edirne
Andlamas ile, aslnda yalnzca Rusya'ya kar kabul edilen bir ykm-
llk sonucu, Ruslarla ticaret yapan ve Osmanllarla sava halinde olma-
yan btn devletlerin ticaret gemilerine ak tutulmas kabul edilmitir
(mad. 7. Bkz. N. Erim, Metinler, s. 283). Bunu Avrupal byk devletlerle
Osmanllar arasnda 30.3.1856'da imzalanan Paris Andlamasyla genel
bir biimde b t n devletlerin ticaret gemileri iin serbest gei ilkesinin
kabul izlemitir (mad. 11. N. Erim, Metinler, s. 347). Buna karlk, sa-
va gemilerinin bar zamannda Trk Boazlarndan geii, 1774-1840 yl-
lar arasnda yalnzca Rus sava gemilerinin o dnem koullarndan ya-
rarlanarak kez elde ettikleri ksa sreli gei serbestlii dnda (bun-

304
lar, Napolyon'un Msr ve italya seferleri, 1805-1807 Avusturya-Fransa-
Rusya sava ve M. Ali Paa'nm stanbul'u tehdit etmesi srasnda tann-
mlardr: bkz. F.A. Vali, Bridge across the Bosporus, Baltimore and Lon-
don, 1971, s. 183), I. Dnya Savana kadar ilke olarak yasaklanmtr. Bu
durum, ilki 15.1.1809 tarihli Kale-i Sultaniye J anakkale) Andlamas
(madde 11) olan ve 13.7.1841 Londra Boazlar Andlamas (madde 1),
30.3.1856 Paris Boazlar Andlamas (madde 1), 13.3.1871 Londra Andla-
mas (madde 2) gibi eitli andlamalarla srekli olarak kabul edilmitir
(Andlamalarm anlan hkmleri iin srasyla bkz. N. Erim, Metinler,
s. 237, 312,355 ve 369).
I. Dnya Savann bitiminde ve Atatrk'n nderliinde balatlan
ulusal mcadele dnemine girerken Trk Boazlarna ilikin veriler de-
erlendirildiinde, Batl devletlerin genel olarak uluslararas boazlar re-
jimi diye benimsedikleri gei serbestlii rejimini Trk Boazlar iin
de uygulamak istedikleri grlmektedir. Nitekim, Mttefik Devletlerin
30.10.1918 Mondros Andlamas ile birlikte Trk Boazlarnn btn ge-
miler iin gei serbestlii ilkesi altna konulmasn Osmanl imparator-
luuna kabul ettirdikleri gzlenmektedir (mad. 1. Bkz. S.L. Meray ve O.
Olcay, Osmanl mparatorluu'nun k Belgeleri (Mondros Brakmas,
Sevr Andlamas, lgili Belgeler), Ankara, 1977, s. 1). Kurtulu Sava
srasnda A t a t r k ve arkadalarnn, gvenlii korunmu olmak kouluyla,
Trk Boazlarndan serbest geii kabul edeceklerini bildirdikleri gzlen-
mektedir (bkz. H. Pazarc, "Boazlar Rejimine likin Trk D Politikas
ve Karlalan Kimi Sorunlar", Prof. Dr. Ernst E. Hirsch'in Hatrasna
Armaan, Ankara, 1986, s. 853-854).
Boazlar rejimini dzenleyen bir andlama da Sevres Andlamasdr.
Hibir zaman yrrle girmemi olan bu Andlama ile, stanbul dnda
Trakya'y Yunanistan'n egemenliine brakan ve bylece bir kysnn ege-
menlii Yunanistan'a ve Anadolu kysnn egemenlii Trkiye'ye brak-
lan Boazlar blgesinin iki yannda birden, Trk ve Yunan askerinden ve
silahtan arndrlm blge kurulmas ngrlmektedir. Ayrca Boazlar-
dan geiin b t n devletlerin gerek ticaret gerekse sava gemileri iin,
hem bar hem sava zamannda, serbest olmas ve bu konudaki dzen-
lemelerin ve denetimin bir Boazlar Komisyonu araclyla yaplmas
kabul edilmektedir.
T.B.M.M. Hkmetinin uluslararas dzeyde tannmaya balamas ile
yapt nc andlama olan 16.3.1921'de Rusya ile imzaland Moskova
Andlamas da Boazlara ilikin bir hkm iermektedir. Anlan Andla-
mann 5. maddesi aynen yledir:
"Boazlarn bilcmle akvamn mnakalat ticariyesine kadn ve
bu hususta serbestii m r r u r u teminen tarafeyni mteakideyn Karadeniz

305
ve Boazlarn tabi olaca nizamnamenin ihzar katisini dveli sahiliye
murahhaslarndan mrekkep olarak bilhare teekkl edecek bir konfe-
ransa tevdie muvafakat ederler. u kadar ki mezkr konferanstan sdr
olacak mukarreratn Trkiye'nin hakimiyet-i mutlakasna ve Trkiye ile
payitaht olan stanbul ehrinin emniyetine bir gna halel iras etmemesi
arttr" (metin iin bkz. Atatrk'n Milli D Politikas, Ankara, 1973, Cilt
I, s. 549). Bu hkmden de anlalaca gibi, taraflar, Boazlar ve Kara-
deniz'e ilikin hukuksal dzenlemelerin, Karadeniz'e kyda devletler
arasnda gerekletirilmesini ngrmektedir.
Boazlar rejimine ilikin bundan sonraki aama, T.B.M.M. Hkme-
tinin 20.11.1922'de balayan Lozan Bar Koneransna katlarak grme-
lere taraf olmasdr. Bir ara Fransa'nn Bar Konferansndan ayr bir Bo-
azlar Konferans toplayarak ayr bir Boazlar Szlemesi yaplmasn
nermesine ramen, ngilizlerin buna kar kmas sonucu, bir tek kon-
ferans ile sorunun zmne gidilmitir. Sovyetler Birliinin bar kon-
feransna davet edilmemi bulunmasna ramen, T.B.M.M.'nin srar ze-
rine, anlan devletin de Trk Boazlarnn rejimine ilikin olarak kon-
feransn bu ksmna katlmas kabul edilmitir. Bylece Sovyetlerin de
Lozan Konferansna katlmay kabul etmeleri nedeniyle Trkiye'nin 1921
Moskova Andlamasnda Boazlar sorununun yalnzca Karadeniz'e kyda
devletler arasnda dzenlenmesi ykmll de st kapal bir biimde
ortadan kalkm olmaktadr.
Lozan Konferans srasnda Trk Boazlarnn rejimine ilikin ana
grn ortaya kt grlmtr. Birincisi, Mttefik Devletler ve zel-
likle ngiltere tarafndan savunulan ve Boazlarn askerden ve silahtan
arndrlmasn, bir Boazlar Komisyonu'nun geileri dzenlemesini ve
gei serbestliini isteyen grtr. kincisi, Sovyetler'in savunduu ve
Boazlarn sava gemilerine ve hava sahasnn askeri uaklara kapal tu-
tulmasn, Boazlar blgesi zerinde kesin Trk egemenliini isteyen g-
rtr. ncs ise, Trkiye'nin savunduu ve gei serbestliini kabul
etmekle birlikte Boazlar blgesinin tam olarak egemenlii altnda tutul-
masn isteyen grtr.
Lozan Boazlar Szlemesi ile kurulan Boazlar rejiminin ana zel-
liklerine gelince, bunlar drt noktada toplamak olana vardr. En bata,
bu Szleme (madde 1) ile Trk Boazlarndan geite ilkenin serbestlik
olduu kabul edilmektedir. Ancak bu gei serbestlii, gemilerin ticaret
ya da sava gemisi olmasna ve geiin sava ya da bar durumunda ya-
plmasna gre, kimi farkllklar gstermektedir. Bu verilere gre, ticaret
gemileri ve sivil uaklar, bar zamannda ve sava zamannda Trkiye'nin
tarafsz olduu zaman, tam gei serbestliine (madde 2. Lahika parag.
l / a ve b), sava zamannda Trkiye savaansa tarafsz devletlerin gemi-

306
lerine, sava kaa tamamak ve dmana yardm etmemek kouluyla,
gei serbestliine (madde 2, Lahika parag. l / c ) sahip olacaklardr. Sava
gemileri ve sava uaklar da, bar zamannda ve sava zamannda Tr-
kiye'nin tarafsz olduu zaman, t a m gei serbestliinden (madde 2, La-
hika parag. 2/a ve b), sava zamannda Trkiye savaansa tarafsz sava
gemileri, dmana sava kaa, dman askeri veya uyruu tamamak
kouluyla, gei serbestliinden yararlanacaklardr. kinci olarak Lozan
Boazlar Szlemesi ile (madde 4) anakkale ve stanbul Boazlarna k-
yda blgelerde 15-20 kilometrelik blgeler ile anakkale Boaz nnde
Ege Denizinde yer alan Yunanistan'a ait Limni ve Semadirek ve Trki-
ye'ye ait mroz, Bozcaada ve Tavan Adalar askerden ve silahtan arn-
drlmaktadr. nc olarak Boazlardan geii dzenleyen ve denetle-
yen uluslararas nitelikte bir Boazlar Komisyonu kurulmaktadr (mad-
de 10). Drdnc olarak ise, Boazlar gei rejimini herhangi bir ineme
olur ya da askerden arndrlm blgelerin gvenlii tehlikeye derse,
Szlemeye taraf devletler ve her haliyle Fransa, ngiltere, talya ve J a -
ponya, Milletler Cemiyetinin kararlatrd b t n nlemlere uyarak bu
t r eylemleri nleyeceklerdir (madde 18).

Lozan Boazlar Szlemesinin Trkiye'nin isteklerini tam olarak k a r -

lamam olmas yannda, 1930'lu yllarda Akdeniz'de ve dnyada grlen
gelimeler, kimi gvenlik sorunlarn da gndeme getirmitir. Bunun ze-
rine Trkiye, bir konferans toplanmas ve bu rejimin deitirilmesi ko-
nusunda gerekli giriimlere balamtr (geni bilgi iin bkz. H. Pazarc,
a.g.y. (Hirsch Armaan), s. 858-861). Bu giriimler sonucu 22.6.1936'da
Montreux Konferans toplanm ve 20.7.1936'da Montreux Szlemesi i m -
zalanmtr.
Montreux Szlemesi ve ekleri T.B.M.M.'nin 31.7.1936 gnl o t u r u -
munda grlp oybirliiyle onaylanarak, 31.7.1936 gn ve 3056 sayl
yasasnn konusunu oluturmutur (R.G., 5.8.1936, Say 3374). Ana Sz-
lemenin, Trkiye de dahil, alt devletin onaylamas sonucu tutulacak t u -
tanak gnnden balayarak yrrle girecei ngrlmtr (madde 26).
Bu durum 9.11.1936 gn gerekletirilerek Szleme o gn yrrle gir-
mitir. (bkz. A.G. kn-A.R. kn, Trk Antlamalar Rehberi, Anka-
ra, 1973, s. 509). Buna karlk, anakkale ve stanbul Boaz blgelerinin
Trkiye tarafndan askerletirilmesi, imza tarihinde yrrle giren ek
protokola uygun olarak, 15.8.1936 tarihiyle birlikte gerekletirilmeye ba-
lanmtr. Szlemeyi, talya dndaki Lozan Boazlar Szlemesinin b-
tn imzac taraflar onaylayarak yrrle koymulardr. talya, 3.5.1938'de
Szlemeye katlrken, Japonya da, kinci Dnya Sava sonras Mttefik-
lerle 8.9.1951 tarihinde imzalad San Fransisco Andlamas ile Szle-
meden ekilmitir (mad. 8 And. metni iin bkz. R.G., .17.5.1952, Say 8112).

307
 b. Montreux Boazlar Szlemesi
)

i) Boazlar rejimi
Montreux Szlemesinin tamam, 29 maddelik bir ana metin, bu ana
metne drt ek ve bir de protokoldan olumaktadr.
Ana Szlemenin balangcnda Boazlar deyimi ile anakkale Bo-
az, Marmara Denizi ve stanbul Boaznn birlikte kastedildii bildiril-
dikten sonra, 1923 Lozan Boazlar Szlemesinin yerine geen bu Sz-
lemenin amacnn "Trkiye'nin gvenlii ve Karadeniz'de kyda Dev-
letlerin gvenlii erevesinde" Boazlardan geiin dzenlenmesi olduu
belirtilmektedir.
Montreux Szlemesi ile gerekletirilen dzenlemelerin, nem sra-
sna gre, banda Lozan Boazlar Szlemesi ile getirilen askerden arn-
drlm blgelerin ve Boazlar Komisyonu'nun kaldrlmas gelmektedir.
Askerden arndrlm blgelerin kaldrlmasna ilikin olarak Szleme
metninde dorudan bir h k m yeralmamaktadr. Bununla birlikte, sivil
uaklarn Boazlar zerinden uuunu dzenleyen 23. maddede Boazlarn
askerletirilmesine dolayl bir atfta bulunulmaktadr. Ancak, Lozan Sz-
lemesinde yeralan bu t r hkmlerin bu yeni Szlemede yeralmamas
nedeniyle Boazlarn askerletirilmesi ana szleme ile st kapal kabul
edilmi olmaktadr. Fakat buna karlk, ek protokol aka Boazlarn as-
kerletirilmesine izin vermektedir. Boazlar Komisyonu'nun kaldrlm
olduu ise Szlemenin 24. maddesi ile aka bildirilmektedir. Bylece,
Komisyona tannan b t n yetkiler Trkiye'ye aktarlmtr.
Montreux Szlemesi ile kabul edilen gei rejimine gelince, ilke ser-
bestliktir (madde 1). Ticaret gemileri, bar zamannda ve sava zamann-
da, Trkiye tarafszsa, tam serbert gei hakkna sahiptirler (madde 2-4).
Bu gei transit olarak, geminin bayra ve y k ne olursa olsun, salk
denetimi dnda herhangi bir formaliteye bal olmadan gerekletirile-
cektir. Klavuz almak da istee baldr. Trkiye'nin kendisini yakn bir
sava tehlikesi tehdidi altnda sayd zaman ticaret gemileri bar zama-
nndaki koullara uygun olarak yalnzca gndzleri geebileceklerdir
(madde 6). Sava zamannda, Trkiye savaansa, Trkiye ile savata ol-
m a y a n devletlerin ticaret gemileri, dmana hibir biimde yardm et-
memek kouluyla, gndz geeceklerdir (madde 5).
Sava gemilerinin bar zamannda geileri ise snflarna bal ola-
r a k deimektedir. Bylece, asker tankerler kimi silah snrlarm am-
yorsa, n bildirime gerek kalmadan ve tonajlar hesaba katlmadan tek
balarna gei hakkna sahiptirler (madde 9). Bunlarn dnda kalan yar-
dmc gemiler, hafif su st gemileri ve kk sava gemileri, gndz ge-

308
mek, gerekli n bildirimde bulunmu olmak, gei srasnda kuvvetinin
t m kuruluunu bildirmek ve toplam Boazlardaki yabanc sava gemisi
says 9 gemiyi ya da 15.000 tonu amamak kouluyla, serbeste transit ge-
ebileceklerdir (madde 10/1). Buna karlk, anlan gemilerin dnda ka-
lan sava gemileri (ki bunlar 25.3.1936 tarihli Londra Deniz Andlamasn-
dan esinlenen szlemenin II nolu ekine gre hatt harp gemileri, uak
gemileri ve denizaltlardr) iin Karadeniz'e kyda devletler ile olma-
yanlar arasnda bir ayrma gidilmektedir. Bylece, Szlemenin hkm-
lerine gre, Karadeniz'e kyda olmayan devletlerin uak gemilerinin
hatt harp gemilerinin ve denizaltlarnm Boazlardan gemesi yasaklan-
mtr. Karadeniz'e kyda olan devletlerin 15.000 tonu aan hatt h a r p
gemileri ise tek bana ve en ok iki torpido eliinde Boazlardan, nbil-
dirim ve geite kuvvet bildirimi koullarn yerine getirmek suretiyle,
geebilecektir (madde 11). Yin bu devletlerin satnaldklar, baka deniz-
lerde yaptklar ya da baka denizlere tamire gnderdikleri denizaltln,
nceden bildirilmek, gndz, su stnden ve tek bana olmak kouluyla,
Boazlardan geebilecektir (madde 12). Belirtilen bu snrlamalar Trki-
ye'nin ars zerine Boazlar snrl bir sre iin ziyaret eden gemilere
uygulanmayacaktr (madde 17).
te yandan, bar zamannda Karadeniz'e kyda olmayan devletlerin
Boazlar gemeye hak kazanan hafif su st gemileri, kk sava ge-
mileri ve yardmc gemilerinin Karadeniz'deki toplam tonaj olaan ola-
r a k 30.000 ton ile snrlanmtr (madde 18/1,a). Bu snrlama kimi koul-
larda 45.000'e kadar kabilir (madde 18/1,b). Bir devletin sava gemile-
rinin tonaj en ok verilen bu toplam tonajn 2/3'ne kadar varabilir
(madde 18/1,c). insancl amal durumlar bu snrlandrmalarn dnda
tutulmutur (madde 18/1,d). Yine, Karadeniz'e kyda olmayan devlet-
lerin anlan gemileri, a m a l a n ne olursa olsun, 21 gnden fazla burada
kalamazlar (madde 18/2).
Sava zamannda, Trkiye tarafsz ise, yabanc sava gemileri arasnda
bir ayrma gidilmektedir. Tarafsz devletlerin sava gemilerine yukarda
bildirilen bar zaman koullar uygulanacaktr (madde 19/1). Buna kar-
lk, savaan devletlerin sava gemilerinin Boazlardan gemesi ilke ola-
rak yasaktr (madde 19/2). Bu son kurala iki kuraldlk ngrlmtr:
i) Milletler Cemiyeti erevesinde alnacak nlemlere ilikin geiler; ii)
balama limanndan ayrlm gemilerin buraya dnmesi.
Sava zamannda, Trkiye savaansa, Boazlardan sava gemilerinin
geii konusunda istedii gibi davranmakta serbesttir (madde 20). Ayn
koullar Trkiye kendisini yakn bir sava tehlikesi tehdidi altnda sa-
yarsa da geerlidir (madde 21).
Boazlar zerinden uaklarn geii konusunda Szleme yalnzca si-

309
vil uaklara, Akdeniz ile Karadeniz arasnda, yasak blgelerin dnda ve
nbildirim kouluyla, gei hakk tanmaktadr (madde 23). Bylece, as-
keri uaklarn Boazlar stnden gemesi sorunu Szleme d brakl-
m a k suretiyle Trkiye'nin egemen yetkisi altnda bulunmaktadr.

ii) Montreux Szlemesinin sona ermesi ya da deitirilmesine ili-

kin hkmler
Montreux Szlemesi, ilke olarak, 20 yllk bir sre iin yaplmtr
(madde 28/1). Ancak, Szlemenin 1. maddesinde kabul edilen Boazlar-
dan gei serbestlii ilkesinin sresi sonsuz olarak belirlenmitir (madde
28/2). Baka bir deyile, Montreux Szlemesi yerine baka bir andlama
konulmadan ortadan kalksa bile Boazlardan gei serbestliinin ilke ola-
rak srmesi gerekmektedir. Bu hkmle, bir yandan, Trkiye'nin bundan
byle Boazlarn srekli olarak gei serbestlii ilkesinden yararlanma-
sn kabul etmesi ve andlamalarn yokluu ya da boluu durumunda da
gei rejimi konusunda bu ilkeye aykr den egemen haklar kullanama-
mas, te yandan, yeni bir Boazlar szlemesinin bu ilkeyi kolaylkla de-
itirememesi salanm olmaktadr. Bu d u r u m aslnda bugn de ulus-
lararas boazlarn genel gei rejimi konusunda geerli kabul edilen te-
mel ilkeye uymaktadr (rnein, B.M.D.H.S., mad. 36/1 ve 45/2). Bununla
birlikte, andlamalar hukukuna gre, Montreux Szlemesine taraf dev-
letlerin oybirliiyle bu ilkeden vazgeilmesi ya da bu ilkenin ayn taraf-
larn oybirliiyle deitirilmesi olana ortadan kalkm deildir (bkz. Vi-
yana Andlamalar Hukuku Sz., mad. 39).
Szlemede ngrlen bu 20 yllk sreden iki yl nce, taraflardan
birinin bir nbildirimde bulunmas durumunda, Szlemenin iki yl sonra
b t n taraflar iin sona ermesi gerekmekte idi (madde 28/3). Bu durumda
Szleme taraflar yeni Boazlar rejimini saptamak zere bir konferans
toplanmasn ve buna katlmay kabul etmektedir (madde 28/4). ngr-
len 20 yllk sre 1956'da sona erdiine ve Szlemeye son vermek iin
herhangi bir n-bildirim yaplmadna gre Montreux Szlemesi yrr-
lkte kalmay srdrmektedir. Ancak, bundan byle herhangi bir taraf
devletin herhangi bir zamanda Szlemeye son verme nbildiriminde bu-
lunmas durumunda Szlemenin iki yl iinde sona ermesi olasl her
a n vardr. te yandan, taraf devletlerin dzenlenmesini ve katlmay ka-
bul ettikleri bir konferansn yeni bir andlama oluturmas ya da Trki-
ye'nin yeni andlamaya taraf olmamas durumuyla ilgili Szlemede her-
hangi bir h k m bulunmadndan, byle bir olaslkta, Trk Boazlar-
nn 1. maddedeki srekli kabul edilen gei serbestlii ilkesi ile birlikte
uluslararas hukukta kabul edilen teki yaplageli kurallar erevesinde-
ki bir rejim altna girmeleri gerekecektir.

310
 Montreux Szlemesinin tmyle deitirilmesi olanann yannda,
Szlemenin bir blmnn deitirilmesi olana da vardr (madde 29).
Szlemenin yrrle girmesinden balayarak her be ylda taraf devlet-
lerden herhangi biri Szlemenin bir ya da birka maddesinin deitiril-
mesini isteme hakkna sahiptir. Bu amala bir taraf devletin her be yllk
srenin bitiminden ay nce bu isteini ve ilgili deiiklik nerisini bil-
dirmesi ve Szlemenin 14. ve 18. maddesinin deitirilmesi iin bir, teki
maddelerin deitirilmesi iin iki taraf devlete desteklenmesi gerekmek-
tedir. Anlan nerinin diplomasi yoluyla bir sonu elde edememesi duru-
munda, bu amala btn taraflarn katlmay kabul ettikleri bir konfe-
rans toplanmas zorunluluu vardr. Byle bir konferansta, Boazlardan
geecek sava gemilerinin say ve tonajna ilikin 14. madde ile Karade-
niz'e kys olmayan devletlerin orada bulunduracaklar sava gemisi say
ve tonajna ilikin 18. maddenin deitirilmesi iin taraf devletlerin 3/4
ounluu yeterlidir. Ancak, bu zel ounluk iinde Trkiye dahil Kara-
deniz'e kyda devletlerin en az nn bulunmas gerekmektedir. Baka
bir deyile, Trkiye bu konudaki deiikliklerde veto hakkna sahiptir.
Szlemenin teki maddelerinin deitirilmesi iin ise taraf devletlerin
oybirlii gereklidir. Szlemeyi ksmen deitirmeyi amalayan bu olanak
da bugne kadar hi kullanlmamtr.

III. DEVLETN BELRL EGEMEN HAKLARA S A H P OLDUU

ULUSLARARASI DENZ ALANLARI
t
Uluslararas deniz alann oluturmakla birlikte ky devletinin belirli
birtakm egemen haklara sahip olduu alanlar unlardr: i) bitiik blge;
ii) balklk blgesi; iii) kta sahanl; iv) mnhasr ekonomik blge.

1. Bitiik blge
(contiguous zone; zone contigue; Anschluj3zone)

Kaynaka:
Trke: Ch. Crozat, "Devletler Hukukunda Bitiik Mntka Mefhumu",
M. Rait Sevi'e Armaan, stanbul, 1956, s. 533-562; M. Gnlbol, Bar
Zamannda Sahil Sularnn (Karasular ve Bitiik Blge) Hukuki Stats,
Ankara, 1959, s. 179-200; S.L. Meray, Cilt I, s. 419-425; S. Toluner, s. 171-176;
E.F. elik, 1987, 2. kitap, s. 211-220.
Yabanc dil: G. Gidel, "La mer territoriale et la zone contigue", R.C.A.D.I.,
1934-11, s. 241-273; A.V. Lowe, "The development of the concept of the
contiguous zone", B.Y.I.L., 1981, s. 109-169; A.M. Frommer, "The British
Hovering Acts: A contribution to the study of the contiguous zone",
R.B.D.I., 1981-1982, s. 434-458; C. Economides, "The contiguous zone, today
and tomorrow", in C.L. Rozakis and C.A. Stephanou (eds.), The n e w law

311
 of the sea, Athe and Amsterdam, 1983, s. 69-82; H. Pazarc, "Le concept
de zone contigue dans la Convention sur le droit de la mer de 1982",
R.B.D.I., 1984-1985, No. 1, s. 249-271; E. Roucounas, "Sub-marine archeolo-
gical research: some legal aspects", in U. Leanza (ed.), II regime giuridico
internazionale del mare mediterraneo, 1987, s. 309-336; H. Pazarc, "Sur
la recherche archeologique subaquatique en M6diterran6e", ayn yapt,
s. 359-366.

A. Tanm ve geliimi
Bitiik blge, karasularna bitiik olan ve ky devletinin belirli bir
uzakla kadar birtakm denetleme yetkileri kulland deniz alann be-
lirtmektedir.
ilk bitiik blge iddias 1736'da ingiltere tarafndan ortaya atlm
olup, anlan devletin 18. ve 19. yzyllarda Hovering Acts ad altnda -
kard eitli yasalarn konusunu oluturmutur. Bu yasalarla ingiltere,
karasularna bitiik ak deniz alannda yabanc gemileri gmrk ve mali-
ye konularnda denetleme altna koymutur. Bunu, aralarnda A.B.D.'nin
de bulunduu, eitli devletlerin bitiik blge ilan etmesi izlemitir. Biti-
ik blge kavram, 1958 Cenevre K.B.B.S. (mad. 24) ve 1982 B.M.D.H.S.
(mad. 33) ile, andlamalar araclyla da, teyid edilmitir.
Bitiik blgenin inr her zaman karasularmn d snrdr. Bitiik
blgenin d snrna gelince, bu, dnemlere gre, deiiklikler gstermek-
tedir. ingiltere'nin 1736'da ilan ettii bitiik blge, karasularnn lld-
esas izgiden 5 mil teye kadar varmakta olup, ingiltere'min 3 millik
karasuyuna sahip olduu hesaba katld zaman, 2 mil geniliindeki bir
deniz alann kapsamaktadr. 1958 Cenevre K.B.B.S., bitiik blge genili-
ini karasularnn lld esas izgiden balayarak en ok 12 mil olarak
saptamtr. 1982 B.M.D.H.S. ise, bu genilii en ok 24 mil olarak benim-
semektedir. Ancak, belirli bir bitiik blgenin gerek geniliinin sz
edilen uzaklklardan karasular genilii ktktan sonra kalan deniz eridi
olduunu gzden kaybetmemek gerekmektedir.

b. Hukuksal rejimi
Bir ky devletinin bitiik blgeye sahip olmas, ancak byle bir bl-
ge zerinde yetki kullanacana karar vermesi ve ilan etmesi ile olanak-
ldr.
Ky devletinin bitiik blge ilan ederek belirli birtakm yetkiler kul-
lanmas gnmze kadar yalnzca denizin su tabakasn ilgilendirmek-
teydi. Nitekim, geleneksel olarak, ky devleti, tartmasz bir biimde,
yalnzca drt konuda denetleme ve cezalandrma yetkerini kullanma hak-
kna sahiptir: i) gmrk; ii) maliye; iii) salk; iv) g (rnein: 1958

312
Cenevre K.B.B.S., mad. 33). Uygulamada, tartmal olmakla birlikte, dev-
letlerin gvenlik amacyla bitiik blge ilan ettikleri de ska rastlanan
bir d u r u m d u r (rnein, 1970'li yllarda Benglade, Sri Lanka, Yemen, Hin-
distan ve Pakistan gibi: Bkz. N.U., Legislation nationale et traites con-
cernant le droit de la mer, Doc. ST./LEG/SER.B/19, srasyla s. 5, 9, 24, 48
ve 86-87). Ky devletinin bitiik blgede kullanabilecei yetkiler ise, dev-
letin lkesinde, isularnda ya da karasularnda geerli olan ve belirtilen
konulardaki mevzuatna aykr davranlmasn daha bitiik blgede iken
nlemek; eer anlan bu alanlarda su ilenmise de, bunlar ileyenleri
bitiik blgede yakalayp cezalandrmaktr. Baka bir deyile, bitiik bl-
gede kullanlan yetkilerin konusu ky devletinin kara lkesi, isular ve
karasularnda ilenen sular olup, burada bir lkesel yetkinin kullanm-
nn lke dna uzanmas sz konusudur. Dolaysyla, geleneksel olarak
bitiik blgede kullanlan yetkilerin kayna ky devletinin lkesinde i-
lenen sular olmaktadr.
Son yllarda bitiik blge kavramnn kapsammn geniletilmesi giri-
imleri ile kar karya bulunulmaktadr. Nitekim, B.M.D H.S.'nin 303.
maddesi ky devletlerinin arkeolojik ve tarihsel zenginlikler konusunda
bitiik blge ilan edebileceini kabul etmektedir. Anlan maddenin 2. fk-
ras aynen yle kaleme alnmtr:

"Bu eyalarn ticaretini kontrol etmek iin, sahildar devlet, 33.

maddeyi uygulayarak, bunlarn, o maddede ngrlen blgedeki
deniz dibinden, kendi izni olmakszn karlmasn, lkesi zerin-
de veya karasularnda, kendisinin ayn maddede ngrlen ka-
nunlarna ve kurallarna aykr bir davran olarak kabul edebi-
lir" (A. zman, B.M.D.H.S., s. 144).

Grlecei gibi, B.M.D.H.S.'nin 303. madde 2. fkras, Szlemenin bitiik

blge kavramn dzenleyen 33. maddesine gnderme yapmak suretiyle,
arkeolojik bitiik blge kavramnn ortaya kmasna olanak salamtr.
Arkeolojik ve tarihsel zenginlikleri korunmas amacyla ortaya atlan bu
bitiik blge kavram geleneksel bitiik blge kavramn byk deiiklik-
lere uratmakta ve yeni sorunlar domasna yer vermektedir. En bata,
geleneksel olarak yalnzca su tabakasn ilgilendiren bitiik blge kavram,
bu yeni biimiyle deniz tabann ve hatta, toprak altnda bulunan tarihsel
ve arkeolojik kalntlar nedeniyle, toprak altn da kapsamnn iine al-
maktadr. ikinci olarak, yeni biimiyle bitiik blgede ky devletinin kul-
lanaca yetkiler eskisinden deiiktir. Nitekim, geleneksel biiminde bi-
tiik blgede devletin denetleme ve cezalandrma yetkisini kullanabilmesi
iin yasalarna aykr eylemlerin lkesinde ya da karasularnda ilenmi
ya da ilenmek zere olmas gerekmektedir. Oysa, yeni biiminde, bitiik

SS
blgenin bizzat iinde arkeolojik ve tarihsel zenginliklere ilikin olarak
ilenecek sulara, bu konuda lke iinde ya da karasularnda uygulanan
yasalarn uygulanmas ngrlmektedir. Baka bir deyile, bitiik blge,
bu amala, ky devletinin lkesinin bir paras gibi deerlendirilmekte-
dir. Nihayet, arkeolojik bitiik blge deniz yatan ilgilendirdii iin de-
niz yata zerinde tamamen ya da ksmen yeralan kta sahanl ve mn-
hasr ekonomik blge gibi teki deniz alanlar ile st ste gelmesi ve kimi
blgelerde ky devletlerinden birinin kta sahanl ya da mnhasr eko-
nomik blge iddiasnda bulunmas gibi karmak snrlandrma sorunlarna
yer vermesi olasl vardr (bu konuda bkz. H. Pazarc, "Le concept de
zone contigue dans la Convention sur le droit de la mer de 1982", R.B.D.I.,
1984-1985/1, s. 263-269; H. Pazarc, "Sur la recherche archeologigue suba-
quatique en Mediterranee", in U. Leanza (ed.), II regime giuridico inter-
nazionale del mare Mediterraneo, Milano, 1987, s. 359-366). Btn bu ne-
denlerle, bitiik blge kavramnn arkeolojik ve tarihsel zenginlikleri kap-
samas konusunda kimi tepkilerle karlalmaktadr. Bylece, B.M.D.H.S.'n-
de yeralmakla birlikte, anlan Szlemeye taraf olmayan devletler bak-
mndan arkeolojik bitiik blge kavramnn bir yaplageli kural ere-
vesinde geerli olmas olana bugn iin yoktur (bkz. H. Pazarc, a.g.y.
(R.B.D.I.), s. 252-260).
Trkiye'nin uygulamas deerlendirildiinde, 7.6.1926 gn ve 906 sa-
yl "Gmrk K a n u n u n u n Baz Maddelerinin Tadiline Dair K a n u n " ile
4 millik bir gmrk bitiik blgesi kabul edildii grlmektedir. Ancak,
2.5.1949 gn ve 5383 sayl gmrk yasas araclyla Trkiye'nin gmrk
snrnn siyasal snr ile ayn tutulmas nedeniyle (mad. 2), bugn iin
Trkiye herhangi bir gmrk bitiik blgesine sahip deildir. te yandan,
1964 karasular yasamzn 8. maddesinde "Trk karasularna bitiik ve
karasularnn lld esas hatlardan itibaren 12 deniz miline kadar uza-
yan sahalarda, balklk ve canl deniz kaynaklarnn iletilmesi bakmn-
dan, karasular rejimi uygulanr" denmek suretiyle, bir balklk "bitiik"
blgesi kurulduu gzlenmektedir. Ancak, geleneksel bitiik blge kavra-
mnn yalnzca gmrk, maliye, salk ve g konularnda tartmasz bir
biimde kabul edildii gz nnde tutulursa, byle bir blge ilannn biti-
ik blge kapsam erevesinde ele alnmamas gerektii ortaya kmak-
tadr. Nitekim, Trkiye 1982 tarihli karasular yasas ile 1964 yasasnn t-
m n yrrlkten kaldrrken, bu konuda yeni bir dzenlemeye gitme-
mek suretiyle anlan balklk "bitiik" blgesini de ortadan kaldrmtr.
Dolaysyla, bugn Trkiye herhangi bir balklk "bitiik" blgesine de
sahip bulunmamaktadr. Fakat, Trkiye'nin 1964 yasasnda "karasularna
bitiik" deyimini kulland iin bitiik blge kavram iinde ele alnma
eilimi gsterilen 1982'den nceki balklk blgesinin, bugn artk kendi
bana bir kavram oluturduunun uluslararas yarg organlarnca kabul

314
edildii grlmektedir. Aada bitiik blge kavram dnda bamsz
bir deniz alann oluturan balklk blgesi ayr olarak ele alnacaktr.

2. Balklk blgesi
(fishery zone; zone de peche; Fischereizone)

Kaynaka:
Trke: M. Gnlbol, Bar Zamannda Sahil Sularnn Hukuki Stats,
Ankara, 1959, s. 65-75 ve 187-191; Y. nan, Devletler Hukuku Bakmndan
Ky Sular Balkl ve Sorunlar, Ankara, 1976, s. 17-29, 76-80, 92-106
ve 184-201; M. Gnlbol, "1951 ngiliz-Norve Balklk Davas" S.B.F.D.,
Cilt XI, say 4, 1956, s. 151-157.
Yabanc dil: E. Brown, "Iceland's fishery limits: the legal aspects", The
WorId Today, 1973, s. 68-80; R.R. Churchill, "The fisheries jurisdiction
cases: the contribution of the International Court of Justice to the debate
on coastal States fisheries rights", I.C.L.Q., vol. XXIV, 1975, s. 82-105;
J.P. Beurier, Ressources halieutiques et droit international, Brest, 1979;
L. Caflish, "Fisheries in the exclusive economic zone: an overview", in
U. Leanza (ed.), a.g.y., s. 149-172; J. Morin, "La zone de peche exclusive
au Canada", C.Y.I.L., 1964, s. 77-106; Y. van der Mensbrugghe et B. Schutter,
"Les zones de peche exclusives et la Convention de Londres du 9 mars 1954",
in la Belgique et le droit de la mer, Bruxelles, 1969, s. 82 vd.; E. Langavant
et O. Pirotte, "L'affaire des pecheries islandaises", R.G.D.I.P., 1976, s. 51-103.

Balklk blgesi, geni anlamnda, balk avlanlmas konusunda ky

devletinin lkesel yetkisi altna konulmu deniz alann belirtmektedir
(J. Morin, "La zone de peche exclusive au Canada", C.Y.I.L., 1964, s. 87).
Ancak, gerek balklk blgesinin genilii gerekse de ky devletinin ba-
lk avlanmasna ilikin olarak bu alanda kullanabilecei yetkilerin kapsam
yakn zamanlara kadar nemli gelimelere konu olmutur. Dolaysyla,
teki deniz alanlar kavramlarndan bamsz bir balklk blgesi kav-
ramnn varl ve zellikleri bir hayli tartmaya yer vermitir.
Uygulanan hukukta ilk balklk blgesi kavramnn 28.9.1945'te A.B.D.
Bakan Truman'n bu konuda yaynlad bir bildiriden kaynakland
grlmektedir. "Ak Denizin Belirli Alanlarndaki Ky Balkl Konu-
sunda Amerika Birleik Devletlerinin Politikas" baln tayan bu bil-
diri ile A.B.D. karasularnn tesinde yeralan alanlarda balkl koru-
maya ynelik olarak A.B.D.'nin ulusal kurallarnn geerli olaca bildi-
rilmektedir (metin iin bkz. U.N., Lavvs and regulations on the regime of
the high seas, New York, 1951 Doc. ST/LEG/SER.B/1, s. 112-113). A.B.D.
bir snr vermemekle ve bu blgede egemenlik iddiasnda bulunmamakla
birlikte, Truman Bildirisi birok Gney Amerika devletinin, denizin su
tabakasnda ve deniz yatanda, 200 mile kadar varan egemenlik alanlar

315
iddialar tarafndan izlenmitir (bkz. Y. nan, Devletler Hukuku Bakmn-
dan Ky Sular Balkl ve Sorunlar, Ankara, 1976, s. 76-80).
Bu durum karsnda, 1958 Cenevre Deniz Hukuku Konferansnda,
karasular ve ak deniz kavramlar arasnda bir balklk blgesi kavra-
mnn belirlenmesi konusu da gndeme gelmitir. Nitekim, zlanda, Kon-
feransta yapt nerileri ile ekonomisi balkla baml devletlerin
karasular dndaki deniz alanlarnda ncelikli balklk haklarna sahip
olmalarnn kabul edilmesini istemitir (bkz. U.A.D.'nin 25.7.1974 tarihli
ngiltere ile zlanda arasndaki Balklk Davas karar: C.I.J., Recueil,
1974, s. 24). Anlan neri andlama h k m olarak gerekli ounluu topla-
yamamakla birlikte, Konferansn, 26.4.1958 tarihinde, ky balkl ko-
nusunda bir tavsiye karar almasna yol amtr. Kararn h k m blm
aynen yle kaleme alnmtr:
"1. Muhafaza maksadyla, sahildar Devletin karasularna bitiik
ak denizin bir blgesinde bir balk nevinin veya balk nevileri--
nin avn tamamen tahdit etmek gerekiyorsa, byle bir d u r u m u n
dilne bir ekilde hallini temin maksadyla ayn blgede avlanan
dier Devletlerin, bu nevi balklara olan ihtiyac dolaysyla sahil-
dar Devletin hususi taleplerini tanyan ve ayn zamanda da dier
Devletleri^ menfaatlerini gz nnde t u t a n bir anlama esasnn
hazrlanmas hususunda sahildar Devletle ibirlii yaplmasn, v e
2. Herhangi bir anlamazln halli iin uygun grlen uzlatr-
m a ve tahkim usullerinin hazrlanmasn,
Tavsiye eder." (M. Gnlbol, a.g.y. (Sahil Sular), s. 247).

Cenevre'de 1960'ta yaplan kinci Deniz Hukuku Konferansnda da bir

A.B.D.-Kanada ortak nerisi ile 6 millik karasuyundan sonra 6 millik m n -
hasr balklk blgesi kurulmas yannda, ayrca, Brezilya-Kba ve U r u -
guay'n ortak nerisi ile bu 12 milden sonra da ky devletine ncelikli
haklar tannan tercihli balklk blgesi dnceleri bir oy farkla gerekli
ounluu elde edememitir (bkz. U.A.D.'nn 25.7.1974 tarihli ngiltere v e
zlanda arasndaki Balklk Davas karar: C.I.J., Recueil, 1974, s. 25).
Cenevre deniz hukuku konferanslarnda bir sonuca varlamamas ze-
rine devletlerin tek-tarafl ilemleri ile deiik genilikte ve nitelikte ba-
lklk blgeleri ilan etme yoluna gittikleri grlmektedir. U.A.D.'nn
25.7.1974 tarihli ngiltere ile zlanda arasndaki Balklk Davas karar
bu tek-tarafl ilemler sonucu iki deiik balklk blgesi kavramnn
belirginletiini bildirmektedir (C.I.J., Recueil, 1974, s. 23). Bunlardan bi-
rincisi, yalnzca balklk blgesi (fishery zone; zone de peche) adn ta-
makta olup, esas izgiden balayarak karasular dnda 12 mile kadar
varan deniz alannda ky devletinin balklk konusunda mnhasr yet-

316
kilere sahip olmasn salamaktadr, ikinci kavram ise, balklk tercihli
haklar (preferential rights of fishing; droits de peche preferentiels) ola-
rak anlan ve mnhasr balklk blgesinden sonra yeralan ak deniz
alannda ky devletine teki devletlere gre ncelikli haklar t a m y a n bir
kavramdr. Divan'a gre, 12 millik mnhasr balklk blgesi bir yapla-
geli deeri kazanmtr. Buna karlk, Divan'n anlan davadaki kararna
gre, giderek artan bir biimde kabul edilmesine ramen tercihli balk-
lk blgesi 1974'te henz bir yaplageli deerine sahip deildir (C.I.J.,
Recueil, 1974, s. 25-27).
U.A.D.'nin belirtilen kararnn zerinden ok gemeden, mnhasr ba-
lklk blgesi ilanlarnn, bu kez ky devletine mnhasr ekonomik hak-
lar salayacak olan "miras denizi" (patrimonial sea; mer patrimoniale) ya
da mnhasr ekonomik blge gibi kavramlara dayanarak, 200 mile kadar
vard gzlenmektedir (L. Caflish, "Fisheries in the economic zone: an
overview", in U. Leanza (ed.), a.g.y., s. 153-154). Ancak, 1980'li yllarn ba-
na kadar henz bir yaplageli deeri kazanamam bulunan mnhasr
ekonomik blge kavramnn uygulanan uluslararas hukukta yerlemesine
kadar, devletlerin, daha ok geici amalarla, 200 mile kadar varan balk,
lk blgeleri ilann srdrdne tank olunmaktadr (J.-P. Beurier,
Ressources lalieutiques et droit international, Brest, 1979, s. 58). Bugn
mnhasr ekonomik blge kavramnn uygulanan uluslararas hukukta bir
yaplageli kural olarak yerlemi bulunmas nedeniyle bamsz balk-
lk blgesi kavramnn giderek yerini bu yeni kavrama brakmas bek-
lenmektedir.

3. Kta sahanl
(continental shelf; plateau Continental; Festlandsockel)

Kaynaka:
Trke: S.L. Meray, "Devletler Hukukunda Kt'a Sahanl Meselesi",
S.B.F.D., 1955, Cilt X, say 1, s. 80-135; S.L. Meray, "Kt'a Sahanl Hak-
knda Cenevre Szlemesi (29 Nisan 1958)", S.B.F.D., Cilt XIII, say 4,
1958, s. 80-94; H. Pazarc, "Kta sahanl Kavram ve Ege Kta Sahanl
Sorunu", Prof. Aziz Kkl'ye Armaan, Ankara, 1984, s. 395-421; . nal,
"Kta, Sahanlnn Hukuki Rejimi", Adalet Dergisi, Cilt 66, Say 10, 1975,
s. 1-12; S. Akhan, "Denizlerin Gnmzde Kazand nem, Deniz Ta-
bannn Jeomorfolojik zellikleri ve Ege Sorunu", Jeomorfoloji Dergisi,
Cilt 7, say 6, 1977, s. 119-135; H. Pazarc, "Uluslararas Adalet Divan'mn
Tunus-Libya Kta Sahanl Uyumazlna ilikin 24 ubat 1982 Tarihli
Karar", M.H.M..H.B., Yl 2, Say 2, 1982, s. 42-46; A. Gndz, "Ege De-
nizi Kta Sahanl Davas ve Baz Dnceler", M.H.M..H.B., Yl 3, Say
2, 1983, s. 11-23; H.A. Kabaaliolu, "Uluslararas Adalet Divannn Geici
Koruyucu Tedbirler Alma Yetkisi ve Yunanistan'n Talebi", Dantay

317
 Dergisi, 1978, Say 28-29, s. 35-75; H.A. Kabaaliolu, "Ege Kt'a Sahanl
Uyumazlnda Ortaya kan Hukuki Sorunlar v e Lahey'de S a v u n u l a n
Yunan Grleri", Dantay Dergisi, 1979, Say 34-35, s. 89-117; S. Toluner,
s. 176-228; E.F. elik, 1987, 2. Kitap, s. 220-230; C. Karakse, "Ege'de De-
niz Sorunlarnda Trk ve Yunan Grleri: Jeolojik Adan", Ege'de De-
niz Sorunlar Semineri, Ankara, 1986, s. 52-79; H. Pazarc, "Ege'de Deniz
Sorunlarnda Trk v e Yunan Grleri: Hukuki Adan", ayn yapt,
s. 79-94; A. Gndz, "Kta Sahanl Hukukunda Yeni Gelimeler (Iibya-
Malta Davas)", Hukuk Aratrmalar, Cilt 1, Say 3, s. 5-24.

Yabanc dil: H.W. Mouton, The Continental shelf, The Hague, 1952; Ch.
Vallee, Le p l a t e a u Continental dans le droit positif actuel, Paris, 1971;
B. Rster, Die Rechtsordnung des Festlandsockels, Berlin, 1977-, E.
Gounaris, Die Vlkerrechtliche und aussenpolitische Beudeutung der
Kontinentalshelf, Frankfurt, 1979; U.D. Klemm, Die seewartige Grenze
des Festlandsockels: Geschichte, Entwicklund und lex lata eines seevl-
kerrechlichen Grundproblems Berlin, 1976; C. L. Rozakis, The Greek-
Turkish dispute ver the Aegean continental shelf, Kingston, 1975; M.D.
Blecher, "Equitable delimitation of continental shelf", A.J.I.L., 1979, s.
60-88; J. Lang, Le plateau continental de la mer du Nord: arret de la Cour
Internationale de Justice, 20 Fvrier 1969, Paris, 1970; G. Gidel, "A propos
des bases juridiques des pr6tentions des Etats riverains sur le plateau
continental: lesf doctrines du droit inhrent", Z.a..R.V., 1958, s. 81-101; W.
Friedmann, "The North Sea continental shelf cases: a critique", A.J.I.L.,
1970, s. 229-241; L.F.E. Goldie, "The International Court of Justice's
"natural prolongation" and the continental shelf problem of islands",
N.Y.I.L., 1973, s. 237-261; D.E. Kari, "islands and the delimitation of the
continental shelf: a framework for analysis", A.J.I.L., 1977, s. 642-673;
F. Rigaldies, "La delimitation du plateau continental entre etats voisins",
C.Y.I.L., 1976, s. 116-174; H. Pazarc, La delimitation du plateau continental
et les les, Ankara, 1982; D.W. Bowett, "Exploitation of mineral resources
and the continental shelf", in U. Leanza (ed.), a.g.y., s. 21-32; H. Pazarc,
"Le plateau continental et le soi-disant "principe de distance", ayn yapt,
s. 73-76.

A. Kta sahanl k a v r a m v e g e l i i m i

Kta sahanl, ky devletinin kara lkesinin denizin altnda sren

doal uzantsna verilen addr. Hukuksal a n l a m d a kta sahanl k a v r a m
kinci D n y a Sava sonras o r t a y a km olup, y e r b i l i m i n (jeoloji) b u
konuda belirledii eler zerine dayanmaktadr. B u nedenle, kta sahan-
ln h u k u k asndan ele a l m a d a n nce d n y a m z n y e r b i l i m asndan
yapsn ksaca t a n m a k gereklidir.

a. D e n i z y a t a n n y e r b i l i m asndan yaps

D n y a , y e r b i l i m a s n d a n i n c e l e n d i i z a m a n , iki d e i i k y e r k a b u -
u n a s a h i p b u l u n m a k t a d r : i) k t a l a r ; ii) o k y a n u s t a b a n (bkz. C. K a r a k s e ,
"Ege'deki Deniz Sorunlarnda T r k ve Y u n a n Grleri: Jeolojik Adan",

318
Ege'de Deniz Sorunlar Semineri, Ankara, 1986, s. 53-54). Yer kabuunun
yaklak %40'n oluturan ktasal kabuun kalnl ortalama 35 km. olup,
hafif granitik malzemeden olumaktadr. Okyanus tabann oluturan yer
kabuunun ortalama kalnl ise 6 km. olup, daha ar bir bazaltik malze-
meden olumaktadr.

Olaan olarak deniz yata kara lkesi ile okyanus taban arasnda
yukardan aaya doru u yerbilimsel eleri kapsamaktadr: i) yerbi-
limsel anlamda kta sahanl (continental shelf; plateau continental;
Festlandsockel); ii) Kta yamac ya da evi (continental slope; talus con-
tinental; Kontinentalabhang); iii) Kta ykselimi ya da eii (continental
rise; glacis precontinental; Kontinentalanstieg) (rnein bkz. M.-J. Keen,
An introduction to marine geology, Oxford and London, 1968, s. 35-38). An-
cak kimi blgelerde kta ykseliminin bulunmad ve kara lkesinin do-
al uzantsnn yalnzca yerbilimsel kta sahanl ve kta yamac ile ok-
yanus tabanna ulat da gzlenmektedir. Kara lkesi ile okyanus t a b a m
arasnda yer alan bu yerbilimsel elerin t m kta kenar (continental
margin; marge continentale; Kontinentalrand) adn almaktadr (geni
bilgi iin bkz. J.L. Worzel, "Survey of continental margins", in D.T. Do-
novan (ed.), Geology of shelf seas, Edinburg and London, 1968, s. 117-154).
Kta kenarndan sonra ise okyanus taban balamaktadr. Gerek ktasal
yer kabuunun gerekse okyanus tabannn ayr nitelikler gsteren birer
kelti tabakas ile rtld gzlenmektedir.

b. Hukuk kavram olarak kta sahanl

Kta sahanlnn hukuksal adan kapsad yerbilimsel eler nemli

deiiklikler gstermektedir.
Kta sahanl kavramnn uygulanan hukuk kavram olarak ortaya
kmas 28.9.1945'te A.B.D. bakan Truman'n bir bildirisi ile olmutur.
Geri bu bildiriden nce kimi devletlerin deniz yatana ilikin birta-
km hak iddialarna ya da snrlandrma andlamalarna rastlanmaktadr
(9.11.1910 tarihli bir Portekiz ynetmelii, 29.9.1916 tarihli bir Rus bil-
dirisi, Venezuela ile Trinite ve Tobago smrgesi adna ngiltere arasnda
26.2.1942 tarihli Paria Krfezi Anlamas bu konudaki ilk rnekleri olu-
turmaktadr: Bkz. B. Rster, Die Rechtsordnung des Festlandsockels, Ber-
lin, 1977, 133-139). Ancak, bunlar o tarihlerde bir hukuk kavram olutur-
ma nitelii gstermemektedir.
T r u m a n Bildirisi, z olarak, doal kaynaklarn korunmas ve bunlar-
dan yararlanlmas amacyla A.B.D. kylarna bitiik olan ve ak deniz
altnda yeralan kta sahanln oluturan deniz yata ve onun toprak
altnda yetkilerin A.B.D. hkmetine ait olduunu bildirmektedir (metin

319
iin bkz. U.N., Law and regulations on the regime of the high seas, Le-
gislative Series, ST/LEG/SER.B/1, s. 38-39). Bildiri, ayrca, komu dev-
letlerle bu alamn snrlandrlmas gerekiyorsa bunun haka ilkelere gre
yaplacan vurgulamaktadr. Bu arada, kta sahanl zerinde yeralan
ak denizin rejiminde herhangi bir deiiklik olmayaca da ilan edil-
mektedir.
Truman Bildirisinin szn etmedii temel sorunlardan olan bir ky
devletinin kta sahanl alannn nereye kadar uzanaca konusundaki
aklama ise, bu Bildiriye ilikin olarak A.B.D. Hkmetince yaplan ba-
sn bildirisisinde yeralmaktadr (metin iin bkz. ayn yapt, s. 39). Buna
gre, kta sahanl, deniz yatann 100 kula (fathom) derinliine kadar
olan blgeyi kapsayabilecektir (bu derinlik yaklak 200 m. dir).

Truman bildirisinin hemen arkasndan birok devletin kendi kta sa-

hanlklar zerinde eitli haklar ve yetkiler ne srdkleri gzlenmek-
tedir. Gney Amerika devletleri ile balayan bu uygulama, ngiliz s-
mrgeleri (zellikle Basra Krfezi ve Gney Amerika smrgeleri) iin
Birleik Krallk ve Commonwealth yesi devletlerce de izlenmitir. 1950'li
yllarda ise zlanda, Filipinler, srail, Portekiz ve Kore Cumhuriyeti gibi
devletlerin kta sahanl ilan ettikleri grlmektedir (bkz. H. Pazarc,
"Kta Sahanl Kavram ve Ege Kta Sahanl Sorunu", Prof. Aziz Kk-
l'ye Armaan, Ankara, 1984, s. 397-398).

Kta sahanl kavramyla ilgili ikinci aama, 1958 Cenevre Deniz Hu-
kuku Konferans ile varlan aama olmutur. Bu Konferans erevesinde
yaplan andlamalardan biri de Kta Sahanl Szlemesidir. Bu Szleme
ile kta sahanl konusunda akla kavuturulan sorunlar arasnda ada-
larn da ilke olarak kta sahanlna sahip olduunun belirtilmesini saya-
biliriz (mad. 1). Ancak, 1958 Cenevre Szlemesinin kta sahanl kavram
konusunda en belirgin katks bu alann d snr ile ilgili olandr. Sz-
lemeye gre, bir ky devletinin kta sahanlnn d snr, birbirinden
farkl iki ayr lte gre saptanabilecektir: i) 200 metre (ki bu aa-
yukar 100 kulaa denk gelmektedir) derinlik; ii) 200 metre derinlikten
sonra, eer bu blge iletilebilirse, iletilebilme (mad. 1). 1958 Szlemesi,
ayrca, kta sahanl kavram erevesinde ky devletinin sahip olduu
haklar ve yetkilerin nitelii konusunda da k tutmaktadr. Buna gre,
bu haklar ve yetkilerin mnhasr olarak ky devletine ait olduu ve ky
devletinin bunlara sahip olmas iin herhangi bir uygulama ya da ilan
etmeye gerek olmad kabul edilmektedir (mad. 2).
Kta sahanl kavramnn akla kmasnda bir baka aamay da
U.A.D.'nn 20.2.1969 tarihli Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar karar
oluturmaktadr. Bir yandan, Hollanda ve Denimarka, te yandan, F. Al-

320
manya arasndaki bu kta sahanl uyumazlklarn birletirerek incele-
yen U.A.D.'nin bu erevede en byk katks, ky devleti lkesinin de-
nizin altndaki doal uzantsnn kta sahanl kavramnn temel ilkesi
olduunu bildirmesidir (bkz. C.I.J., Recueil, 1969, s. 22, 29, 31 ve 51). te
yandan, Divan kta sahanl snrlandrlmasnda uygulanmas gereken
yaplageli kuralnn da haka ilkeler olduunu bildirmektedir (C.I.J.,
Recueil, 1969, s. 46-47).
1958 Cenevre Szlemesinde kta sahanlnn d snrnn saptan-
masnda 200 m. derinlik ltnn yannda iletilebilme ltnn de
kabul, bu alandaki iletme teknolojisinin gsterdii gelimelere bal ola-
rak, kta sahanlnn d snr konusunda byk tartmalara neden ol-
mutur. Bu durum karsnda, 1969 Kuzey Denizi Kta Sahanl Dava-
lar'nda da grld gibi, hukuksal bakmdan kta sahanl kavramnn
yerbilimsel anlamnda kta sahanln at gr kabul edilir olmu-
tur. Baka bir deyile, genellikle 200 m. derinliine kadar uzanan yerbi-
limsel anlamndaki kta sahanl anlayndan giderek ayrlmd ve l-
kenin deniz altndaki t m doal uzantsnn kta sahanl kavram iinde
kabul edildii gzlenmee balamtr. Ancak, bu doal uzantsnn nere-
de son bulduu konusu III. Deniz Hukuku Konferansna kadar akla
kavumam bir sorun olarak kalmtr.
III. Deniz Hukuku Konferans ve onun sonucunda ortaya kan
B.M.D.H.S. bu sorunlarn zmnde son aamay oluturmaktadr. Bu-
gn hukuksal bakmdan kta sahanl kavram yukarda belirttiimiz
yerbilimsel elerin n birden kapsamaktadr. Nitekim, ad geen Sz-
lemenin 76. maddesi, kta sahanlnn bir devlet lkesinin doal uzan-
ts olduunu bildirdikten sonra, ilke olarak, kta kenarnn u noktasna
kadar devam edeceini kabul etmektedir. Baka bir deyile, bugn kta
sahanl kavram, hukuksal bakmdan, yerbilimsel anlamndaki kta sa-
hanl, kta yamac ve kta ykseliminin t m n iermektedir. Ancak,
yine Szlemenin ad geen maddesine gre, eer kta kenarnn u nok-
tas karasularnn llmesinde esas alnan izgiden balayarak lld-
nde 200 milin berisinde kalyorsa, bir ky devletinin kta sahanlnn,
ilke olarak, 200 mile kadar uzanaca kabul edilmektedir. Oysa bu, hukuk-
sal anlamnda kta sahanl kavramnn, kta kenarnn yeterli genilikte
olmad durumlarda, okyanus tabannn bir blmn de ierebileceini
gstermektedir.

B. Kta sahanlnn hukuksal rejimi

Gerek 1958 Cenevre Szlemesi (madde 2), gerek B.M.D.H.S. (mad-
de 77) kta sahanl zerinde ky devletinin egemen haklara sahip oldu-
unu bildirmektedir.

321
 Bu egemen haklarn zelliklerine gelince ise, en bata, sz konusu
haklarn ky devletinin doal olarak sahip olduu haklar oluturduklar
grlmektedir. Zira, ky devletinin bu haklara sahip olmas iin herhangi
bir biimde bu alanda bizzat birtakm eylemlerde bulunmas ya da bu
alan zerindeki sz konusu haklarn ilan etmesi gerei yoktur. Bu ne-
denle U.A.D. 20.2.1969 tarihli Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar ka-
rarnda ky devletinin haklarnn kta sahanl zerinde fiilen (ipso
facto) ve balangtan beri (ab initio) varolduunu teyid etmitir (C.I.J.,
Recueil, 1969, s. 22, 29 ve 31).
Ky devletinin kta sahanl zerindeki haklarnn ikinci zellii,
bu haklarn mnhasr olarak bu ky devletine ait olmasdr. Baka bir de-
yile, bir devlete ait kta sahanl zerindeki haklar yalnzca bu devletin
yararlanaca ya da onun ak izniyle yararlanlacak haklardr (1958 Sz.,
mad. 2/2; B.M.D.H.S, mad. 77/2).
nc olarak, ky devletinin kta sahanl zerindeki bu haklar
yalnzca doal kaynaklardan yararlanlmas amacna yneliktir. Ky dev-
leti bu alan zerinde yalnzca doal kaynaklarn aratrlmas ve ekonomik
iletilmesi konusunda haklara sahip bulunmaktadr (1958 Sz, mad. 2/4;
B.M.D.H.S, mad. 77/4).
Ky devletinin zerinde hakk olduu doal kaynaklarn niteliklerine
gelince, bunlar iki t r kayna kapsamaktadr: i) Madenler ve teki can-
sz kaynaklar; ii) deniz yata ve toprak alt ile srekli fiziksel dokunma
durumunda bulunan canllar. Grlecei gibi, ky devletinin zerinde
hak sahibi olduu canl kaynaklar ya sngerler, midyeler, mercanlar gibi
t a m olarak tabana yerleik bir biimde bulunan sabit deniz rnlerinden,
ya yengeler, stakozlar, salyangozlar gibi tabana srekli fiziksel dokun-
ma iinde hareket eden srngelerden, ya da deniz taraklar, deniz kesta-
neleri gibi deniz yatann toprak altna yerleen canllardan olumakta-
dr. Bu canl kaynaklara, ayrca, deniz yosunlar ve teki deniz bitkileri
gibi deniz tabanna yerleik bulunan bitkileri de eklemek gerekmektedir.
Madenler ve teki cansz kaynaklara gelince, bunlar gerek deniz yata
zerinde kelti tabakas iinde bulunan maden yumrularn, gerekse top-
rak altnda bulunan her trl madeni ve hidrokarbrleri iermektedir.

Ky devletinin yukarda saylan haklarn kullanrken kta sahanl

zerinde yapay adalar, eitli nitelikte tesisler ve ara-gereler yerletir-
mek ya da yerletirilmesine izin vermek yetkisi vardr (1958 Sz, mad. 5;
B.M.D.H.S, mad. 80). Bunlarn kta sahanlna yerletirilmesi durumun-
da tesisler zerinde kta sahanl devletinin ynetsel ve yargsal yetkileri
geerli olmaktadr. Kta sahanl devleti bunlarn evresinde en ok 500
metreye kadar varabilecek gvenlik kordonu kurma yetkisine de sahip-

322
tir. te yandan, kta sahanl devleti bu t r tesislerin varln tehlike
iaretleri koymak suretiyle belirtmek zorundadr.
Ayrca, B.M.D.H.S.'nin bir maddesi ile (madde 82), 200 milden fazla
kta sahanl alanna sahip olan ky devletlerinin bu snrdan sonraki
kta sahanlnda elde edecei madenler ve hidrokarbrler zerinden ulus-
lararas deniz tabann dzenlemek ve iletilmesini denetlemekle grev-
lendirilen Uluslararas Deniz Yata Otoritesine, kimi koullara uygun
olarak, bir t r vergi demesi ngrlmektedir.
Ky devletine kta sahanl zerinde tannan bu haklarn kullanm
kta sahanl stnde bulunan su alannn ve onun stnde yer alan hava
sahasnn rejimini hibir biimde deitirmemektedir (1958 Sz., mad. 3;
B.M.D.H.S., mad. 78/1). Baka bir deyile, kta sahanl stndeki su
alan ak denizi oluturuyorsa, ak deniz rejimi b t n koullar ile ge-
erliliini korumaktadr. Eer, kta sahanl stnde, ky devletine ait
bir mnhasr ekonomik blge yer alyorsa, o zaman da bu kavram ere-
vesinde sz konusu su alan zerinde geerli olan rejim btn geerliliini
koruyacaktr. Oysa, ad geen her iki rejim erevesinde de nc dev-
letlerin bu su alanndan gemicilik bakmndan tam yararlanma zgrlk-
leri vardr. Yine bu su alannn ak deniz oluturmas durumunda nc
devletlerin baka haklar ve zgrlkleri (rnein, balklk vb.) sz ko-
nusu olmaktadr. Kta sahanl devleti kta sahanl zerinde haklarn
kullanrken nc devletlerin b t n bu haklarna ve zgrlklerine hi-
bir zarar vermemekle ykmldr (1958 Sz., mad. 5/1; B.M.D.H.S., mad.
78/2). te yandan, nc devletler bir devletin kta sahanl zerine,
ky devletinin kimi bakmlardan isteklerini de gznnde tutmak sure-
tiyle, kablolar ve petrol ya da gaz tayan borular yerletirme hakkna
sahiptirler (1958 Sz., mad. 4; B.M.D.H.S., mad. 79).

C. Kta sahanlnn snrlandrlmas

Yukarda belirtilen nitelikteki bir kta sahanlnn snrlandrlmas

konusu devletleri ve uluslararas hukuk uzmanlarn en ok uratran
sorunlardan birini oluturmaktadr. Bugn de bu alandaki kurallarn ne-
ler olduu konusunda tartmalar sona ermi deildir. Ancak, 1950'li yl-
lara gre bu alanda bir hayli ilerleme de kaydedilmi bulunmaktadr.
Bir deniz alannn snrlandrlmas sz konusu olunca kuramsal d-
zeyde, t r snrn saptanmas gerekmektedir: i) i snr; ii) d n snr;
iii) yan snr.
Kta sahanlnn i snrna ilikin kuramsal dzeyde herhangi bir
sorun yoktur. Kta sahanlnn i snr ky devletinin karasularnn bit-

323
tii izgi olmaktadr. Baka bir deyile, bir ky devletinin kta sahanl
bu devlet karasularnn biti izgisinin deniz yata zerindeki izd-
mnden balamaktadr.
Kta sahanlnn d n snr ile yan snrnn saptanmasna gelince,
bu, komu kyda devletlerin varl durumunda gerekmektedir. Bir bl-
gede iki ya da daha ok devletin kylar birbirlerine karlkl bulunu-
yorlarsa d n snrn saptanmas gerekmektedir. Kyda devletler bir
kta sahanlna gre ayn cephede yer alyorlarsa, baka bir deyile yan
yana bulunuyorlarsa, o zaman da kta sahanlnn yan snrnn saptan-
mas gerekmektedir. Ancak, kimi corafi veriler kyda devletlerin ky-
larnn birbirlerine gre konumlarnn bu iki lte gre kesin bir biim-
de ayrlmasna da her zaman olanak vermemektedir. Bu nedenledir ki,
nceleri d n snr ile yan snr saptanmasna ilikin kurallarn ayr
ayr deerlendirilmesine (1958 Cenevre Kta Sahanl Sz., mad. 6) kar-
n, bugn snrlandrma konusunda bu iki d snra ilikin kurallarn bir
elde dzenlenmesi yoluna gidilmektedir (B.M.D.H.S., mad. 83/1).
Kta sahanlnn snrlandrlmasna ilikin ilk uygulanan hukuk hk-
m, 1958 Cenevre Kta Sahanl Szlemesinin 6. maddesi olmaktadr.
Sz konusu madde, n snr ile yan snr saptanmasn dzenleyen hkm-
leri ayr ayr belirlemesine karn, her iki snr iin de sonuta ngrd
kural yle zetleme olana vardr: Ayn kta sahanlna kyda dev-
letler snrlandrmay anlama yoluyla gerekletirirler. Ancak, byle bir
anlama gerekletirilememi ve zel durumlar (special circumstances;
circonstances speciales) baka bir snrlandrmay gerektirmiyor ise, kta
sahanl snrlandrlmas eit uzaklk ilkesine gre yaplr.
1958 Szlemesinin bu h k m kimilerince, eer taraflar arasnda bir
anlama gerekletirilememi ise, eit uzaklk ilkesinin esas kural ve zel
durumlarn kural-dl oluturduu biiminde yorumlanmaya all-
mtr (rnein, Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar'nda Danimarka ve
Hollanda bu gr savunmulardr: Bkz. C.I.J., Affaires du plateau Con-
tinental de la mer du Nord-Memoires, 1968, vol. I, s. 203 ve 356). Ancak,
zel durumlar kavram iine giren durumlarn belirlenmesinde karla-
lan zorluklar ve eit uzaklk ilkesi uygulandnda haka olmayan her so-
nucun zel durum oluturmasnn kabul bir yandan, eit uzaklk ilkesinin
yaplageli hukukunda da hibir zaman esas kural oluturmam olmasnn
ve esas kural olarak T r u m a n Bildirisinden beri haka ilkelerin kabul edil-
mi olmas te yandan, 1958 Szlemesi hkmnde de aslnda haka ilke-
lerin uygulanmasnn kabul edildii biiminde yorumlanmaktadr. Bu g-
r bugn hem yazarlarca ve hem de uluslararas mahkemelerce kabul
edilen yorumu oluturmaktadr (bkz. H. Pazarc, La delimitation du plateau
continental et les les, Ankara, 1982, s. 108-123).

324
 B.M.D.H.S. de 1958 Szlemesinin yukarda kabul edilen yorumu y-
nnde bir h k m iermektedir. Anlan Szlemenin 83. madde 1. fkras
aynen yledir (A. zman, B.M.D.H.S., s. 41):
"Sahilleri bitiik veya kar karya bulunan devletler arasnda
kta sahanlnn snrlandrlmas, hakkaniyete uygun bir z-
me ulamak amacyla, Uluslararas Adalet Divan Statsnn 38.
maddesinde belirtildii ekilde, uluslararas hukuka uygun olarak
anlama ile yaplacaktr."
Grlecei gibi, kta sahanl snrlandrlmas kyda devletlerce anla-
ma yoluyla., uluslararas hukuka uygun olarak, haka bir sonuca varla-
cak biimde gerekletirilmek zorundadr. Bu da, gerek bir andlama ara-
clyla, gerek byle bir andlamann yaplmamas durumunda, bar
yollar erevesinde snrlandrmann haka ilkelere (equitable principles;
principes equitables; Billigkeitsgrundstzen) gre gerekletirilmesi gerek-
tiinin kabul olmaktadr.

Kta sahanl snrlandrlmasnda yaplageli kurullarnn ne yolda

olduuna bakldnda ise, uluslararas mahkeme kararlar srekli olarak
snrlandrmann haka ilkelere gre yaplmas kuraln kabul etmektedir-
ler. Bu, U.A.D.'nm 20.2.1969 tarihli Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar
karar ile balayp (C.I.J., Recueil, 1969, s. 64-47 ve 53), bir uluslararas
hakemlik mahkemesinin 30.6.1977 tarihli ngiltere-Fransa Kta Sahanl
Davas karar (bkz. Affaire de la delimitation du plaeau continental entre
la France et le Royaume-Uni, Paris, 1977, s. 84 ve 175), U.A.D.'nn 24.2.1982
tarihli Tunus-Libya Kta Sahanl Davas karar (C.I.J., Recueil, 1982,
s. 37, 44, 46, 47, 59-60, 64, 75 ve 92), U.A.D.'nm 12.10.1984 tarihli Maine Kr-
fezi Blgesinde Deniz Snrnn Saptanmas Davas karar (C.I.J., Recueil,
1984, s. 300-301 ve 344) ve U.A.D.'nn 3.6.1985 tarihli Libya-Malta Kta Sa-
hanl Davas karar (C.I.J., Recueil, 1985, s. 31-38-40, 46 ve 57) ile teyid
edilmitir.

Haka ilkelerin zellikleri ve kapsamna gelince, yukarda bildirilen

mahkeme kararlar erevesinde, ilk vurgulanmas gereken nokta, haka
ilkelerin ex aequo et bono zm yolundan farkl olduudur. Nitekim, hak-
a ilkeler uygulanan hukukun bir esi olup, mahkemelere hukuk-d
verilerin de gznnde tutulmas suretiyle karar verme yetkisini tanyan
ex aequo et bono zm yolundan ayrlmaktadr (rnein bkz.: U.A.D.'nm
20.2.1969 tarihli Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar karar, C.I.J., Re-
cueil, 1969, s. 46; U.A.D.'nm 24.2.1982 tarihli Tunus-Libya Kta Sahanl
Davas karar, C.I.J., Recueil, 1982, s. 60). Baka bir deyile, bir uyumaz-
lkta, eski adyla hakkaniyet ve nsfet yolu diye adlandrdmz, ex aequo
et bono zm ynteminin bir uluslararas mahkemece uygulanabilmesi

325
iin taraflarn bu ynde kesin rzas gerekmektedir. Oysa, uluslararas hu-
kukun olaan kaynaklarndan doan ve uygulanan hukukun bir parasn
oluturan haka ilkelerin bir uluslararas mahkemece uygulanabilmesi iin
taraflarn bu ynde herhangi bir zel rzas gerekmemektedir.

Haka ilkelerin uygulanmasnda vurgulanmas gereken ikinci nokta,

haka ilkelerin somut olarak belirlenmesinde gznnde tutulmas gereken
verilerin ok deiik olabileceidir (U.A.D.'nn 20.2.1969 tarihli Kuzey De-
nizi Kta Sahanl Davalar karar: C.I.J, Recueil, 1969, s. 50). Bylece,
her somut olayda haka sonucu salayacak t m verilerin snrlandrlma-
da hesaba katlmas gerekmektedir. Bu nedenle, sz konusu blgenin bu
adan anlaml b t n verilerinin deerlendirilmesi sonucu bir karara va-
rlmaldr. Bu veriler deerlendirilirken birkann eitli derecelerde hak-
a sonucu etkiledii grlrse, bunlarn nemleri orannda birarada gz-
nne alnmas kabul edilmektedir.

Uygulamada ve mahkeme kararlarnda kta sahanl snrlandrlma-

larna ilikin olarak zerinde durulan haka ilkeler eleri genellikle un-
lardr (deiik rnekler iin bkz. H. Pazarc, a.g.y. (La delimitation), s.
168-241):

Yerbilimsel eler (kta sahanlnn ayr jeofizik yaplara sa-

hip olmas; blgenin biimini oluturan jeomorfolojik ve topo-
rafik eler; deiik nitelikteki kelti tabakalar vb.);
Corafi eler (snrlandrlacak alann boyutlar; kylarn i
bkey ve d bkey olmas; kylarda zellikle uzun knt ve
yarmadalarn ya da derin girintilerin varl; adalarn varl;
kyda devletlerin kylarnn uzunluunun birbirlerine oran;
kimi corafi elerin iki taraf bakmndan simetrik bir d u r u m
oluturmamalar; adalarn ana lkeden uzakl ve komu dev-
let ana lkesine yaknl; adalarn boyutlar ve ekonomik ye-
terlilikleri; insancl corafyaya ilikin veriler, vb.);
Blgede saptanm baka snrlarn varl (rnein, balklk
blgesi snr vb.);
Devletlerin yaamsal karlar (gvenlik; deniz ulatrmas; k-
ta sahanlna bamllk; vb.);
Snrlandrlacak lkenin hukuksal stats (adann bamsz
olup olmamas vb.);
Blgede ortak petrol yata varl;
Tarihsel haklarn varl (kstl bir biimde etkili olabilmek-
tedir) .

326
 Haka ilkelerin kapsamnn belirlenmesi konusunda gelimeler henz
son bulmu deildir. U.A.D.'nn 3.6.1985 tarihli Libya-Malta Kta Sahanl
Davas'na ilikin kararnda, iki komu devlet arasnda karlkl kylar
arasndaki uzakln 400 milden az olmas durumunda doal uzantnn ve
yerbilimsel elerin snrlandrmadaki nemini azaltc hkmlere yer
vermesi (bkz. C.I.J., Recueil, 1985, s. 33 ve 35), son yllarda doal uzant
ile corafi uzaklk ltlerinin birbirlerine gre yeri ve kta sahanl s-
nrlandrlmasnda etkileri konusunda yeni tartmalarn almasna neden
olmutur (rnein bkz. uzaklk ilkelerini savunan gr iin D.W. Bowett,
"Exploitation of mineral resources and the Continental shelf", in U. Leanza
(ed.), a.g.y., s. 21-31 ve kart gr iin H. Pazarc, "Le plateau continental
et le soi-disant [principe de distance] ", ayn yapt, s. 73-76).

. Trk kta sahanl ve Ege kta sahanl uyumazl

Trkiye de, yukarda belirttiimiz gibi, herhangi bir ilana ya da fiilen
iletmesine gerek olmadan, karasularnn d snrndan balayarak uzanan
kta sahanl alanlarna sahiptir. Ancak, bugn iin Trkiye yalnzca Ka-
radeniz'de Sovyetler Birlii ile kta sahanl snrlandrlmasn gerek-
letirebilmitir. Nitekim, Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda 23.6.1978
tarihinde bir kta sahanl snrlandrmas anlamas imzalanmtr (me-
tin iin bkz. R.G., 20.1.1981, Say 17226). Dolaysyla, bugn Karadeniz'de
Bulgaristan ile kta sahanl yan snr, Ege'de Yunanistan ile karlkl
ve yan kta sahanl snrlar, Akdeniz'de de Suriye ile kta sahanl yan
snr ve Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ile karlkl kylar arasndaki
kta sahanl snrnn belirlenmesi gerekmektedir. Anlan kta sahanl
smrlandrlmalarnm en nemlisi, gerek blgenin kendine zg verileri
gerekse iki komu devlet arasnda yaratt siyasal gerginlik nedeniyle,
Ege'de Yunanistan ile gerekletirilmesi gereken kta sahanl smrlan-
drmasdr.
Ege kta sahanl uyumazlnn domas 1972-1973 yllarna rastla-
makta olup, bugn hl bir zme kavumam bulunmaktadr (sorunun
geliimi ile ilgili bilgi iin bkz. H. Pazarc, a.g.y. (Kkl Armaan), s. 406-
412). Nitekim, Yunanistan'n Ege denizinde petrol aratrlmas konusun-
da ald birtakm kararlarn izleyerek Trkiye de 18.10.1973 tarihinde
TPAO'ya Ege'de kta sahanl zerinde kimi petrol arama ruhsatlar ver-
mitir. Anadolu ve Trakya'ya yakn Yunan adalarna karasular dnda
kta sahanl alan brakmayan ve bunlarn arkalarna da geen bu ara-
trma ruhsatlar verme olayn Yunanistan 7.2.1974 tarihinde resmen pro-
testo etmitir. Trkiye ise 27.2.1974 tarihli bir nota ile bu alanlarn Tr-
kiye'nin doal uzants iinde bulunduunu ileri srerek Yunan protes-
tosunu reddetmitir. Bylece ortaya kan uyumazlk, Trkiye'nin 1974

327
ylnda TPAO'ya yeni ruhsatlar vermesi ve Yunanistan'n bunlar pro-
testo etmesi ile srmtr. ki devlet temsilcilerinin soruna bir zm
bulmak amacyla Mays 1975'te dileri bakanlar ve babakanlar dze-
yinde bir araya gelmeleri de sorunun zn zemedii gibi sorunun -
zm yolunun ne olmas gerektii konusunda da yeni sorunlar karmtr.
Nitekim, bu grmeler ve onlar izleyen nota deimelerinde, Trkiye'nin
uyumazln grmeler yoluyla zmn nermesine karlk Yunanis-
tan'n U.A.D.'na gitme taraftar olduu grlmektedir.
Ege kta sahanl sorunu 6-9.8.1976'da Trkiye'nin Ege ak deniz ala-
nnda sismik aratrmalar yapmaya balamas ile daha gergin bir ortama
girmitir. Yunanistan, 6 ve 9.8.1976 tarihli notalar ile, bu ak deniz alan
altnda bulunan kta sahanlnn kendisine ait olduunu ileri srerek
Trkiye'yi protesto etmitir. 10.8.1976 tarihinde ise, Yunanistan, bu konu
ile ilgili olarak, bir yandan, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'ne, te
yandan da, tek-tarafl bir biimde Uluslararas Adalet Divan'na bavur-
mutur.
Yunanistan'n Gvenlik Konseyi'ne bavurusu Trkiye'nin bu aratrma-
larnn kta sahanl haklarn inedii ve dolaysyla uluslararas bar
ve gvenlii tehdit ettii gerekesine dayanmaktadr. Gvenlik Konseyi,
25.8.1976 tarihli ve 395 (1976) sayl karar ile, bir yandan taraflara uyu-
mazlklar konusunda dorudan grmelere tekrar balamalarn tavsiye
etmi ve te yandan, sorunu Divan'a gtrme olana zerinde taraflar
dnmeye davet etmitir (metin iin bkz. I.L.M., 1976, vl. XV, s. 1235).
Yunanistan'n U.A.D.'na tek-tarafl biimde sunduu bavurusuna ge-
lince, Divan'dan iki istekte bulunduu grlmektedir. Yunanistan'n bi-
rinci istei ze ilikin bir karar verene kadar Divan'n koruma nlemi
(ihtiyati tedbir) karar vermesine ilikindir. Yunanistan'n Divan'dan ikin-
ci istei ise, doudaki Yunan adalar ile Trkiye arasndaki kta sahanl
snrlandrlmasnm hangi kurallara gre yaplacann saptanmas olmak-
tadr. Yunanistan'n bu uyumazln zne ilikin isteinden de anla-
laca gibi, Trkiye'nin batsnda bulunan adalarn Yunanistan'a bakan
taraflar ile daha beride kalan adalarn otomatik olarak Yunanistan lehine
kta sahanl dourduklar varsaymndan hareket edilmekte ve bylece
bu alan uyumazlk d kabul ettirilmeye allmaktadr.

U.A.D., Yunanistan'n bu bavurusu karsnda, d u r u m u Trkiye'ye

bildirerek grn isterken, Statsnn 41. maddesine dayanarak koru-
ma nlemi (ihtiyati tedbir) konusunda bir karara varma yoluna girmitir.
Yunanistan'n Divan'a bir ad hoc yarg atamasna karn, Trkiye her-
hangi bir ad hoc yarg atama yoluna gitmedii gibi, 25-27.8.1976 tarihle-
rinde yaplan davann szl aamasna da katlmamtr. Ancak, Trki-

328
ye'nin 26.8.1976 tarihinde bir mektup ile Divan'n zellikle yetkisizliini
ileri sren gzlemlerini Divan'a ilettii grlmektedir. Davaya hem yazl
hem de szl aamasnda katlan Yunanistan'n koruma nlemi istemini
Divan 11.9.1976 tarihli karar ile reddetmitir. ok zde belirtirsek, Di-
van'n red gerekesi Trkiye'nin yapm olduu sismik aratrmalarn,
Yunan kta sahanl zerinde yapldklar bir an iin kabul edilse bile,
Yunanistan'a onarlmaz zararlar verecek bir nitelikte olmadklardr; zi-
ra, sismik aratrmalar kta sahanl zerinde herhangi bir delme ya da
zarar verme eylemini gerektirmemektedir (C.I.J., Affaire du plateau
continental de la mer Egee- Demande en indication de mesures conserva-
toires, 1976, zellikle s. 10-11).
Trkiye'nin yetkisizliini ileri srmesi zerine Divan nndeki da-
vann ikinci aamasn, ze gemeden nce, Divan'n yetkisini incelemesi
oluturmutur. Bu konuda Divan ilgili hazrlklarn yaparken, te yan-
dan, taraflarn aralarnda yeni grmelere baladklar grlmektedir. Ni-
tekim, uzmanlar dzeyindeki heyetler 2-11.11.1976'da Bern'de tekrar bu-
lumular ve 11.11.1976'da ksaca "Bern Anlamas" diye anlan bir tuta-
nak ile uyumazl zme gtrecek ze ilikin kurallar saptamak ze-
re teknik heyetler dzeyinde almalar yapmak ve bu arada grmeleri
rahatsz edecek her trl faaliyetten kanmak karar almlardr (metin
iin bkz. C.I.J., Affaire du plateau continental de la mer Egee-Memoires,
1980, s. 280). "Bern Anlamas'n taraflarn heyetlerinin ve 1978'de de ba-
bakanlarnn bir araya gelmesi izlemitir.
Bu arada, Divan yetki konusunda yazl aamasn bitirmi olup, Tr-
kiye yetkisiz olduunu ileri srd Divan'a herhangi bir yazl gr
bildirmemitir. Divan, taraflar 9-17.10.1978 tarihlerinde szl aamaya
armtr. Trkiye, bu aamaya da katlmam, ancak 10.10.1978 tarihin-
de Yunanistan'n yetki konusunda ileri srd grlerini rtmeye
ynelik bir mektubu Divan'a sunmutur. Gerek yazl ve gerekse szl
aamada Yunanistan Divan'n yetkili olduunu iki ana gerekeye dayan-
drmaktadr. Birinci gereke, Trkiye ile Yunanistan'n da taraf olduklar
1928 tarihli Uluslararas Uyumazlklarn Bar zm Konusunda Ge-
nel Senedin 17. maddesi olmaktadr. Ad geen maddeye gre, taraflar ara-
larnda doan hukuksal uyumazlklar belirli bir sre iinde hakemlie
sunma karar almamlarsa, herhangi biri sorunu Divan nne gtrme
yetkisine sahip olmaktadr. Yunanistan'n Divan'n yetkisine ilikin ola-
rak ileri srd ikinci gereke ise, Trkiye'nin zellikle 31.5.1975 tarihli
babakanlararas Brksel ortak bildirisi ile uyumazln Divan'a gt-
rlmesini kabul etmesi olmaktadr.

Uluslararas Adalet Divan, Yunanistan'n her iki gerekesi ile Trki-

ye'nin grlerini de inceledikten sonra, 19.12.1978 tarihli karar ile ken-

329
diinin bu uyumazla bakmaya yetkisiz olduuna karar vermitir (C.I.J,
Recueil, 1978). Divan, Yunanistan'n 1928 Genel Senedine dayanarak ileri
srd yetki konusunda yetkisizlik gerekesini Yunanistan'n Genel Se-
nede taraf olurken koyduu bir ekinceye dayandrmtr. Sz konusu e-
kince, ana izgileriyle, Yunanistan'n lkesel yetki alanna giren sorunlar}
Genel Senedin ngrd yntemlerin dnda braktn bildirmektedir.
Kta sahanl snrlandrmas da bir lkesel sorunu oluturduundan, Di-
van, Genel Senet erevesinde, Trkiye bakmndan da yetkili olamya-
can kabul etmitir. Divan, Yunanistan'n 31.5.1975 tarihli Brksel ortak
bildirisine dayanan yetki gerekesini ise, bu ortak bildiri ile Trkiye'nin
Yunanistan'a tek-tarafl olarak Divan'a bavurma hakk tanmadn bil-
dirmek suretiyle reddetmitir.
Divan'n 1978 kararn teknik heyetler aras iki toplant ile birka
diplomatik grme izlemise de, 1981 ylnda Papandreu'nun babakan
olmas ile soruna zm arama almalar son bulmutur. Bu arada Mart
1987'de iki devlet arasnda ortam tekrardan bir hayli gerginlemi ve Tr-
kiye Yunanistan'n Ege'de kimi aratrmalar yapmas zerine 26.3.1987 ta-
rihli bir Bakanlar K u r u l u karar ile TPAO'ya yeni bir aratrma ruhsat
vermitir. Ancak, sorunlarn zm konusunda 1987 Nisan ayndan bu
yana iki devlet arasnda diplomatik abalar artmtr. Nitekim, son olarak
30-31.1.1988 gnleri iki devlet babakan Davos'ta biraraya gelerek sorun-
larn zmne ynelik birtakm almalar ve grmeler yaplmasna
karar vermilerdir. Bunu 3-4.3.1988'de iki Babakann Brksel bulumas,
24-26.5.1988'de Ankara ve Atina'da toplanan Trk-Yunan Siyasi Komitesi
ve Trk-Yunan Ortak ibirlii Komitesi almalar ile Haziran 1988'de
Babakanlarn Atina grmesi ve 5-6.9.1988 Siyasi ve Ortak birlii Ko-
miteleri toplantlar izlemitir. Bu konuda henz somut bir sonu yoktur.
Ege kta sahanl uyumazlna ilikin olarak taraflarn hukuksal
grlerini ana izgileriyle belirtmek gerekirse, Yunanistan'n b t n ada-
larn da kta sahanl bulunduu ve adalarn kta lkeleri ile eit olarak
deerlendirmesi gerektii grne kar, Trkiye'nin zellikle Ege'nin
kendine zg koullar nedeniyle Anadolu'nun kta sahanl zerinde
yeralan ya da Anadolu kylarna daha yakn bulunan adalarn kta sa-
hanlna sahip olamyacaklarm ileri srd grlmektedir. Bu amala
her iki tarafn grlerine dayanak oluturmaya altklar hukuksal ge-
rekelerini aadaki biimde zetlemek olana vardr (bkz. S. Toluner,
s. 206-218; H. Pazarc, "Ege'deki Deniz Sorunlarnda Trk ve Yunan G-
rleri: Hukuk Adan", Ege'de Deniz Sorunlar Semineri, Ankara, 1986,
s. 80-88; H. Pazarc, "Aspects juridiques des differends greco-turcs en mer
Egee", in S. Vaner (ed.), Le differend greco-turc, Paris, s. 103-106).
Yunanistan'n hukuksal gerekeleri balkta toplanmaktadr. Bi-

330
rincisi, Trkiye'nin taraf olmad 1958 Cenevre Kta Sahanl Szleme-
si'nin 1. madde (b) fkrasna dayanarak, adalarn da kendi balarna kta
sahanl bulunduu grdr. kincisi, Yunanistan'n kta lkesi ve ada-
lardan oluan bir devlet olduu ve bu siyasal ve lkesel btnln ara-
sna yabanc bir deniz alannn girmemesi gerektii grdr. Yunanis-
tan bu grne dayanak olarak uluslararas hukukta kabul edilen dev-
let lkesinin btnl ve blnmezlii ilkesini gstermektedir. Yuna-
nistan'n nc hukuksal gerekesi de, Ege'de iki komu devlet arasn-
daki kta sahanl snrlandrmasnn eit uzaklk ilkesine uygun olarak
Trkiye ile Ege adalarnn en douda bulunanlar arasnda yaplmas ge-
rektii grdr. Yunanistan bu son gerekesini de 1958 Cenevre Kta
Sahanl Szlemesinin 6. maddesinde eit uzaklk ilkesinin kabul ile
uygulamada birok snrlandrmann bu ilkeye gre yaplmasna dayan-
drmaktadr.
\
Trkiye'nin hukuksal gerekelerinin balcalar ise unlardr: Birinci
olarak, b t n uluslararas andlamalar ve yaplageli kurallarnn ngr-
d gibi, kta sahanl snrlandrmasnn bir andlama ile gerekle-
tirilmesi gerekmektedir. kincisi, Divan'm 1969 kararnda da aka bil-
dirdii gibi, kta sahanlnn en belirleyici zellii onun kara lkesinin
denizin altndaki doal uzantsn oluturmas olduu iin, snrlandrma-
daki temel e de doal uzantdr; dolaysyla, Anadolu'nun doal uzan-
ts zerinde yeralan Yunanistan'a ait adalarn kta sahanl olmamas
gerekir. ncs, andlama yaplamad zaman, U.A.D.'da kabul edildii
gibi, uluslararas yaplageli kurallarna gre kta sahanl snrlandrl-
mas haka ilkelere uygun olarak yaplmaldr. Haka ilkelerin Ege'de uy-
gulanmasnn gerektii ynnde Trkiye'nin bavurduu iki baka gerek-
e de drdnc ve beinci hukuksal gerekeleri oluturmaktadr. Bylece,
drdnc olarak, bir blgede adalarn varl "zel durumlar" oluturdu-
una gre Ege'de de bir zel durum sz konusudur. Beinci olarak da,
Ege kendine zg d u r u m u olan bir yar-kapal denizdir; dolaysyla Ege'nin
bu zellii gz nnde tutularak kta sahanl snrlandrmas haka il-'
kelere gre yaplmak zorundadr. Trkiye, sayageldiimiz bu be hukuk-
sal gerekesine, ayrca, yar siyasal, yar hukuksal bir baka gerekeyi da-
ha katmaktadr: Lozan dengesi. Bu son gre gre, Lozan Andlamasnn
Ege denizinde Trkiye ve Yunanistan arasnda bir denge kurduu ve bu
denizden her ikisinin eit koullarda yararlanmas gerektii savunulmak-
tadr.
Her iki devletin belirtilen gerekelerinin kabaca bir hukuksal deer-
lendirmesi yaplrsa, Yunanistan'n gerekeleri bir hayli zayf kalmakta-
dr. Zira, birinci gerekesini oluturan adalarn da kendi balarna kta
sahanlna sahip olduklar gr, herhangi bir adann zellikleri ne

331
olursa olsun, karsndaki kta lkesine edeerde kta sahanlna sahip
olaca anlamna gelmemektedir. Nitekim, uluslararas uygulama ve mah-
keme kararlar adalara "ksmi etki" (Partial effect; effet partiel) tanyan
ve hatta bazen hibir etki tanmayan kta sahanl snrlandrlmas r-
nekleriyle doludur. Yunanistan'n ikinci gerekesini oluturan lke b-
tnl ilkesi yanl konuda kullanlmakta olup, snrlandrma konusun-
da uygulanan uluslararas hukukta byle bir ilkenin varlndan sz et-
mek olana yoktur. Nitekim, bugn de Yunanistan'n adalar ve kta l-
kesi arasnda ak deniz alanlar yeralmaktadr. Yunanistan'n nc
gerekesini oluturan eit uzaklk ilkesine gelince, uygulanan uluslararas
hukuk eit uzaklk ilkesine kta sahanl snrlandrmas konusunda her-
hangi bir yaplageli deeri tanmamaktadr.

Trkiye'nin hukuksal gerekeleri deerlendirildii zaman, balarda

Trkiye'nin en temel gerekesini oluturan doal uzant savnn, zellikle
UA.D.'nm 1985'teki Libya-Malta Kta Sahanl Davas'ndaki karar gz
nnde tutulduunda, gcnden biraz kaybettii gzlenmektedir. Bunun-
la birlikte, yerbilimsel verilerin hl haka ilkelerin bir esi olarak be-
lirli bir deere sahip olduklar da yadsnamyacaktr. Ancak, Trk gerek-
eleri iinde giderek arlk kazanan gereke, bu konuda haka ilkelerin
uygulanmas olmaktadr. Tamamlayc nitelikteki teki gerekelerle bir-
likte Trkiye'nin haka ilkeler sav bugn uygulanan uluslararas hukukta
tartmasz bir biimde teyid edilmektedir. Dolaysyla, bugn Ege'de k-
ta sahanl snrlandrlmas uyumazlnn hukuksal zm yoluna gi-
dilirse haka ilkelerin uygulanmas gerekecektir. Fakat, burada da sorun,
haka ilkelerin ieriinin kesin bir biimde saptanamam bulunmasdr.
Kald ki, Ege kta sahanl uyumazl Ege'de Trkiye ile Yunanistan
arasndaki tek sorun olmayp, teki sorunlarla da ilikilidir.

4. Mnhasr ekonomik blge

(exclusive economic zone; zone economique exclusive; Wirtschafts-
zone)

Kaynaka:
Trke: S. Toluner, s. 224-229; E. elik, 1987, 2. Kitap, s. 230-237.
Yabanc dil: J. Castaneda, "Negotiations on the E.E-Z. at the Third United
Nations Conference on the Law of the Sea", Essay in Honour of Judge
Lachs, The Hague, 1984, s. 605-823; A.T. Hollick, "The origins of 200-mile
offshore zones", A.J.I.L., 1977, s. 494-500; W.C. Extavour, The exclusive
economic zone. A Study of the evolution and progressive development
of the international law of the sea, Geneva, 1979; J.-P. Queneudec, "La
zone 6conomique exclusive", R.G.D.I.P., 1975, s. 321-333; W.D. Verwey,
"The new law of the sea and the establishment of a New International

332
 Economic Order: the role of the exclusive economic zone", I.J.I.L., 1981,
vol. 21, No. 3, s. 387-423; L. Gndling, Die 200 Seemeilen-VVirtschaftszone,
Berlin, 1983; L. Caflisch, "Fisheries in the exclusive economic zone: an
overview", in U. Leanza (ed.), a.g.y., s. 149-172; B. Conforti, "The Medi-
terranean and exclusive economic zone", in U. Leanza (ed.), ayn yapt,
S. 173-182.

Mnhasr ekonomik blge, bir ky devletinin karasular esas izgisin-

den balayarak 200 mile kadar varan ve karasular dnda kalan su taba-
kas ile deniz yata ve onun toprak altnda bu ky devletine mnhasr
ekonomik haklar ve yetkiler tannan deniz alandr.
Mnhasr ekonomik blge kavram, 1945'ten sonra kimi Latin Ameri-
ka devletlerince uygulamaya konulan 200 millik "miras denizi" (patri-
monial sea; mer patrimoniale) tartmal kavram ile 1960'l yllarn ban-
da yerlemeye balayan balklk blgesi kavramnn etkisi sonucu ortaya
km bir kavramdr. Nitekim, sz konusu iki deiik gelime karsnda
bulunan devletlerin, bir yandan, kabul edilebilir ortak bir kavram bul-
mak, te yandan, ky devletlerinin denizdeki doal kaynaklarna sahip
olabilmelerini salamak amacyla yeni bir deniz hukuku kavram aray
iine girdikleri gzlenmektedir. Bu kavram da, ilk kez Kenya delegesinin
Ocak 1971'de Afrika-Asya Hukuk Danma Komitesinin yllk toplantsn-
da ortaya att mnhasr ekonomik blge kavram olarak ortaya km-
tr. B.M. Deniz Yata Komitesine de Afrikal devletlerce 7.8.1972 tarihli
bir neri olarak sunulan ad geen kavramn 24.5.1973 tarihinde Afrika
Birlii rgt'nce de kabul edildii grlmektedir. Afrika devletlerinin
III. Deniz Hukuku Konferansnda da 1974 ylnda nerdikleri bu kavram,
bata Latin Amerika devletleri olmak zere devletlerin byk ounluu-
nun desteini almtr. Sonuta B.M.D.H.S. mnhasr ekonomik blge kav-
ramn kapsam iine almtr (mad. 55-75) (Kavramn geliimi ile ilgili
olarak bkz. L. Gndling, Die 200 Seeneilen-wirtschaftzone, Berlin, 1983, s.
15-113).

A. Mnhasr ekonomik blgenin hukuksal rejimi

B.M.D.H.S. (madde 56) ky devletinin mnhasr ekonomik blge ze-

rinde, bir blm ekonomik nitelikli olan ve bir blm de bu deniz ala-
nnda kimi yetkilerin uygulanmasn ieren birtakm egemen haklara sa-
hip olduunu bildirmektedir. Ancak, Szlemenin teki hkmleriyle (zel-
likle madde 58 ve 69-70), nc devletlere de bu deniz alan zerinde
kimi haklar tannd gzlenmektedir.

333
 a. Ky devletinin egemen haklar

i) Ky devletinin ekonomik nitelikli haklar

Ky devleti mnhasr ekonomik blgesi zerinde iki ana gurupta top-
layacamz ekonomik nitelikli haklara sahiptir. Bu haklardan birinci gu-
rubu, 200 mile kadar varan gerek deniz yatanda ve toprak altnda, ge-
rekse su alannda ky devletinin doal kaynaklar zerinde mnhasr ola-
rak sahip olduu haklara ilikindir. kinci gurup ekonomik nitelikli haklar
ise, bu deniz alannn iletilmesi ile ilgili teki h a k l a n iermektedir.
Ky devletinin mnhasr ekonomik blgede doal kaynaklar zerin-
deki egemen haklar iki t r doal kaynaa yneliktir: i) canl doal kay-
naklar; ii) madenler ve cansz teki doal kaynaklar. Canl doal kaynak-
lar, hem su alannda hareket eden nekton t r balk ve benzeri canllar
ile baline, yunus gibi memeli canllar, hem de deniz yata ve toprak al-
tnda yaayan benthos t r sabit deniz rnlerini iermektedir. Ayrca,
bunlara yine bitkisel nitelikli canllar da eklemek gerekmektedir. Maden-
lere ve teki cansz kaynaklara gelince, bunlar, hem suda asl biimde
duran maden zerrelerini, hem deniz yatanda zellikle kelti tabakas
iinde bulunan maden yumrularn hem de deniz yatann toprak altnda
varolan maden yataklar ile hidrokarbr ceplerini kapsamaktadr. Baka
bir deyile, mnhasr ekonomik blgede ky devletinin doal kaynaklar
zerinde sahip olduu haklar, kta sahanl zerinde sahip olunan haklar
ile bunlara ek su tabakasnda sahip olunan ekonomik haklar iermekte-
dir. Doal kaynaklar zerinde sahip olunan bu haklar ky devletine bun-
lar arama, iletme, koruma ve dzenleme yetkileri salamaktadr.
Ky devletinin mnhasr ekonomik blgesinde sahip olduu ikinci
gurup ekonomik nitelikli haklar ise, bu deniz alanndan baka amalarla
yararlanlmas ile ilgilidir. Bu bakmdan B.M.D.H.S. deniz suyu, aknt ya
da rzgardan enerji retilmesini aka belirtmektedir. Ancak, mnhasr
ekonomik blge kavram ile ters dmeyecek ve nc devletlerin hak-
larna zarar vermeyecek baka ekonomik nitelikli faaliyetlerin de bu er-
evede gerekletirilmesi olana vardr.

ii) Ky devletinin yetkileri

Ky devletinin mnhasr ekonomik blge zerindeki haklar yalnzca
ekonomik nitelikli haklaryla snrl kalmamaktadr. Ky devleti bu deniz
alannda ayrca kimi egemenlik yetkileriyle de donatlmtr. Bu erevede
ky devleti zellikle ana konuda ynetsel ve yargsal yetkilere sahip
bulunmaktadr; i) her trl tesis, ara-gerein bu alana yerletirilmesi v e
kullanlmas; ii) bilimsel aratrma; iii) evre korunmas ve dzenlenme-
si (madde 56/1,b).

334
 Mnhasr ekonomik blgede her trl yapay ada, tesis ve ara-gerein
yerletirilmesi ve bunlardan yararlanlmas konusunda ky devleti tek yet-
kili olmaktadr (mad. 60). Bu t r tesis ve ara-gereler erevesinde ky
devletinin en ok 500 metreye kadar varan gvenlik kordonlar oluturma
yetkisi vardr. Doal olarak, ky devleti bunlar iaretlerle belirtmek ve
uluslararas deniz ulamn da aksatmamak ykmll altnda bulun-
maktadr.
Mnhasr ekonomik blgede bilimsel aratrma konusunda ise, ky
devletinin aratrma yapma ya da yaplmasna izin verme ve kurallar
koymada tek yetkili olmasna karn, nc devletlerin ve uluslararas
rgtlerin t m insanln yararna olacak bilimsel nitelikteki aratrma-
larn olaan koullarda keyfi nedenlerle reddetmemesi gerektii kabul
edilmektedir (madde 246). Ancak, bu nitelikteki aratrmalar iin bile,
mnhasr ekonomik blgenin doal kaynaklarnn aranmas ve iletilmesi
ile dorudan ilikisi varsa, deniz tabannn delinmesini gerektiriyor ya da
bu alann kirletilmesine neden oluyorsa, yapay ada ya da tesislerin kurul-
masn gerektiriyorsa, ky devleti izin vermeme hakkna sahip olmaktadr.
Mnhasr ekonomik blgede evre korunmas ve dzenlenmesi konu-
suna gelince, ky devletinin hem kirlenmeyi nlemeye hem de canl kay-
naklarn korunmasna ynelik eitli yetkilerle donatld grlmektedir,
ilerde genel olarak evrenin uluslararas dzende korunmas erevesinde
inceleyeceimiz bu sorunlarla ilgili olarak mnhasr ekonomik blgeye
ilikin bir noktay vurgulamakta yarar vardr: ky devleti bu alanda zel-
likle canl kaynaklarn korunmas ve iletilmesi konusunda kabul edilebi-
lir avlanma miktarlarn saptamak ve makul biimde bu avlanmann
gerekletirilmesini planlamak yetkisine sahiptir (zellikle madde 61-62).

b. nc devletlere tannan haklar

Bir ky devletinin mnhasr ekonomik blgesi zerindeki haklar, en
bata, nc devletlerin bu alanda deniz ulamna ikin haklar ile
kablo ve boru deme haklarna engel oluturmamaktadr. Ancak, ky
devletinin bu alan zerindeki haklar blge devletlerinin kimi zellikler
gstermesi durumunda bu devletlere canl doal kaynaklardan yararlan-
ma hakknn tannmas yoluyla da snrlandrlabilecektir.

i) Tm nc devletlere tannan haklar

Btn devletler bir ky devletinin mnhasr ekonomik blgesinden
deniz ulam bakmndan yararlanma hakkna sahiptir (madde 58). Do-
laysyla, gemilerin gei rejimi asndan mnhasr ekonomik blge t-
myle ak deniz rejimine baldr. Ayn biimde, uaklar ve eitli hava

335
aralar bakmndan da bu alan zerinde yer alan hava sahasnda serbest-
lik ilkesi geerli olmaktadr.
Deniz ulam dnda, nc devletler bir devletin mnhasr eko-
nomik blgesinden kablo ya da boru demek suretiyle de yararlanma
hakkna sahiptir.

Yukarda belirtilen iki eit faaliyetleri srasnda nc devletlere

uygulanacak kurallar ak denizlerde bu faaliyetlere uygulanan kuralla-
rn aynsdr. Ancak nc devletler ky devletinin uluslararas hukuka
uygun yasa ve ynetmeliklerine de uymak zorundadr.

ii) Yalnzca blge devletlerine tannan kimi haklar

Mnhasr ekonomik blge kavramnn amac ky devletini bu alandan

ekonomik yararlanma konusunda tek klma dncesine dayanmasna kar-
n, yine de bu konuda birtakm kuraldlklarn ngrldne tank
olunmaktadr. Bylece, blge devletlerine, kimi koullara bal olarak,
bir ky devletinin mnhasr ekonomik blgesinin yalnzca canl doal
kaynaklarndan yararlanma hakknn tannd grlmektedir.

Bu haklardan yararlanmas kabul edilen blge devletlerinin ilk t-

r n denize kys olmayan devletler oluturmaktadr (madde 69). Bu
haklardan yararlanmas ngrlen ikinci t r blge devletleri ise corafya
bakmndan elverisiz devletler olmaktadr (madde 70). Bu ikinci t r dev-
letler, ya denize kylar olmakla birlikte kendilerine ait bir mnhasr
ekonomik blgeye sahip olamayan ya da bu alandaki canl kaynaklara
baml bulunmasna karn bundan yeterince yararlanma olana olma-
yan devletlerdir. Nihayet, uyruklar bu blgede nceden avlanan blge
devletleri de, mnhasr ekonomik blge ilanndan sonra, kimi koullarla,
bu blgedeki canl kaynaklardan yararlanabilecektir (mad. 62/3).

Gerek denize kys olmayan devletlerin, gerek corafya bakmndan

elverisiz devletlerin ve gerek nceden blgede avlanan blge devletleri-
nin szn ettiimiz haklardan yararlanabilmelerinin haka bir biimde
gerekletirilmesi gerekmektedir. Bu amala, mnhasr ekonomik blge
devleti ile anlan devletler arasnda andlama yaplmas ngrlmektedir.
Ancak, byle bir dzenlemeye gitmesi iin mnhasr ekonomik blge dev-
letinin bu blgede avlanacak canl kaynaklarn kabul edilebilir av hacmini
belirlemek (mad. 61/1) ve bu miktar zerinden kendisinin avlanma g-
cn saptamak (mad. 62/2) zorunluluu vardr. Bylece, yalnzca mn-
hasr ekonomik blge devletinin avlanma gc dnda kalan miktarlar
iin bu devletin teki devletlerle sz konusu andlamalar yapmas kabul
edilmektedir. Bir blge devletinin baka bir ky devletinin mnhasr eko-

336
nomik blgesinde elde edecei bu t r haklar bir nc devlete devretme
yetkisi yoktur (madde 72).

B. Mnhasr ekonomik blgenin snrlandrlmas

B.M.D.H.S. (madde 74) komu devletler arasnda mnhasr ekonomik

blgenin snrlandrlmas konusunda kta sahanl snrlandrlmas iin
kabul edilen h k m n aynn kabul etmektedir. Buna gre, mnhasr eko-
nomik blge snrlandrlmasnda da temel ilke, bunun anlama yoluyla
ve uluslararas hukuka uygun olarak haka bir sonuca varlacak biimde
gerekletirilmesi olmaktadr. Bu erevede, snrlandrma ya andlama
yoluyla ya da andlama d yntemlerle, fakat her haliyle haka ilkelere
uygun olarak, gerekletirilmek zorundadr.

Haka ilkelerin mnhasr ekonomik blge snrlandrlmasnda ne gibi

eler zerine kurulacann uygulanan hukukta henz ortaya kmam
bulunmasna karn, kta sahanl snrlandrlmasnda etkili olan ele-
rin burada da byk lde geerli olmas olana vardr. Zira, mnha-
sr ekonomik blgenin snrlandrlmas sz konusu olduunda blgedeki
t m deniz yata ve toprak altnn bu mnhasr ekonomik blge kapsam
iinde bulunmas zorunlu grnmektedir.

C. Trkiye'nin mnhasr ekonomik blge konusundaki durumu

Trkiye'nin, taraf denizlerle sarl bir lkeye sahip olan bir devlet
olarak, mnhasr ekonomik blge ilan etme hakk doal olarak vardr.
Zira, bir ky devletinin mnhasr ekonomik blgeye sahip olabilmesi iin
B.M.D.H.S .'ne taraf bulunmas gerekmemektedir. Bu kavramn III. Deniz
Hukuku Konferans erevesinde grd kabul ve devletlerin bu konu-
daki uygulamalar byle bir hakkn yaplageli h u k u k u erevesinde de
kabul edildii izlenimini vermektedir (rnein bkz. L. Gndling, a.g.y.,
s. 311-326). Nitekim, 1983 yl sonuna doru 67 devletin 200 millik mn-
hasr ekonomik blge ilan ettii grlmektedir (bkz. R.-J. Dupuy et D.
Vignes, Traite, s. 269-273'deki tablo). Bu gelimeler zerine, Karadeniz'de
Sovyetler ubat 1984 ylnda ve Romanya Nisan 1986'da 200 millik birer
mnhasr ekonomik blge ilan etmitir. Trkiye de 5.12.1986 tarih ve 86/
11264 sayl bir Bakanlar Kurulu kararnamesi ile Karadeniz'de 200 millik
mnhasr ekonomik blge ilan etmi bulunmaktadr (R.G., 17.12.1986, Say
19314). Buna karlk, Ege ve Akdeniz'e bugn iin Trkiye'nin mnhasr
ekonomik blgesi bulunmamaktadr. Trkiye'nin Karadeniz'de mnhasr
ekonomik blge ilanndan bir sre sonra, 1987 yl banda, Sovyetler ile
mektup deiimi yoluyla, 1978 tarihli kta sahanl snrlandrma and-
lamas ile ngrlen snrn mnhasr ekonomik blgeye de uzatlmas

337
kabul edilmitir. Bulgaristan ile Trkiye arasndaki mnhasr ekonomik
blge yan snrnn saptanmas ile henz bir zm bulmamtr.

IV. AIK DENlZ VE ULUSLARARASI DENZ YATAI

1. Ak deniz
(high sea; haute mer; Hohe See)

Kaynaka:
Trke: S.L. Meray, "Ak denizlerin serbestlii prensibinin gelimesi",
S.B.F.D., Cilt X, Say 2, s. 76-135; S. Toluner, s. 229-251-, E.F. elik, 1987,
2. Kitap, s. 167-210.
Yabanc dil: M. Bos, "La liberte de la haute mer, quelques problemes
d'actualite", N.Y.I.L., 1965, No. 4, s. 337-364; Y. Van der Mensburgghe,
"Le pouvoir de polie des Etats en haute mer", R.B.D.I., 1975, No. 1, s.
56-102; N. Poulantzas, The right of hot pursuit in international law, Leyden,
1969; D. Momtaz, "La haute mer", in R.-J. Dupuy et D. Vignes (ds.),
Trait, s. 337-373; A. Cocatre-Zilgien, "La repression des infractions com-
mises en haute mer en temps de paix", R.E.D.I., 1959, s. 71 vd.; T. Treves,
"La notion d'utilisation des espaces marins des fins pacifiques dans le
nouveau droit de la mer", A.F.D.I., 1980, s. 687-699; M.-R. Simonnet, La
Convention sur la haute mer, Paris, 1964; N.M. Poulantzas, "The right
of hot pursuit especially under the Geneva Convention on the high sea",
R.H.D.I., 1981, s. 200 vd.; M. Coidan, "La repression des emmisions de
radio-diffusion effectuees par des stations hors des territoires nationaux",
A.F.D.I., 1966, s. 476 vd.

1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi (madde 1) ak denizi, denizin

i sular ya da karasularna ait olmayan btn paralar olarak tanmla-
maktadr.

B.M.D.H.S. (madde 86) ise, ak deniz alannn hangi deniz alanlarn

ierdiini belirtmeden, yalnzca uygulanacak kurallar asndan bu alan
belirleme yolunu semitir. Baka bir deyile, B.M.D.H.S. mnhasr eko-
nomik blgenin ulusal yetki alanna m yoksa ak deniz alanna m gir-
dii konusunda herhangi bir aklamada bulunmamaktadr. Bu ereve-
de, ak deniz rejiminin uygulanaca deniz alan, isular, karasular, ta-
kmada devletlerinin takmada sular ve mnhasr ekonomik blge dnda
kalan deniz alann kapsamaktadr. Ayrca, ak denizden yalnzca su ala-
nnn anlalmas gerektii de, uluslararas deniz yata rejiminin ayrca
dzenlenmesi nedeni ile, ortaya kmaktadr.

Ak deniz bu zellikleri ile hibir devletin lkesine girmeyen bir ulus-

lararas deniz alann oluturmaktadr. Bu erevede ak deniz b t n

338
devletlerin ky devleti ya da denize kys olmayan devlet olsun ya-
rarlanmasna ak bir deniz alan olup, burada temel ilke serbestlik ilke-
sidir. Ancak, ak denizin serbestlii bu deniz alan zerinde hibir kura-
ln varolmayaca anlamna da gelmemektedir. En bata, devletlerin bu
deniz alannda da kendi adlarna birtakm yetkilere sahip olduu gzlen-
mektedir. Yine, devletler bu deniz alannda birtakm yetkileri de teki
devletlerle paylaarak kullanma durumunda olmaktadrlar.

A. Ak denizin serbestlii ilkesi

(freedom of high sea; liberte de haute mer; Meeresfreiheit)
Bugn ak denizlerin serbestlii ilkesi, bar zamannda, zellikle de-
niz ulam, ak deniz zerindeki hava sahasnda hava ulam, balklk
ve canl kaynaklarn avlanmas, bilimsel aratrma, kablo ve boru deme
ile bu alanda yapay ada ya da tesisler kurma konularnda btn devlet-
lerin denize kys olsun ya da olmasn eit koullarda yararlanabile-
ceini ngrmektedir (1958 Cenevre Ak Deniz Sz, mad. 2; B.M.D.H.S,
mad. 87).
Ak denizin serbestlii ilkesi, deniz ulam konusunda, zellikle b-
tn devletlerin bayraklarn tayan gemilerin ak denizde serbeste sey-
redebileceini belirtmektedir (1958 Sz, mad. 4; B.M.D.H.S, mad. 90).
Hibir andlamada herhangi bir yasaklama ngrlmedii ve uygulamada
tersinin kabul edilmesinini ortaya kard gibi, bir devletin gemileri ak
denizde su yznden ya da su altndan seyretme hakkna sahip bulunmak-
tadr. Baka bir deyile, denizaltlar ak denizde su altnda seyretme hak-
kna sahiptir.
Ak denizin serbestlii ilkesinin hava ulam konusundaki anlamna
gelince, bu sorun hava hukuku erevesinde ele alnacaktr. Ancak, bu ser-
bestliin ak deniz alamnn zerinde yer alan hava sahasnn da bir ulus-
lararas alan oluturmas nedenine balandn burada vurgulamamzda
yarar vardr.
Ak denizin serbestlii ilkesinin balklk ve deniz avcl konusun-
daki anlam ise, uluslararas hukukun bu konuda koyduu koullar ere-
vesinde, btn devletlerin ya da yurttalarnn ak denizde balklk ya
da deniz avcl yapabileceklerinin kabul edildiini belirtmektedir (1958
Ak Denizde Balklk ve Canl Kaynaklarn Korunmas Szlemesi,
madde 1; B.M.D.H.S, madde 116). Uluslararas hukukun bu konuda n-
grd serbestlii kstlayc koullar ise ak denizde canl kaynaklarn
korunmas ve makul bir biimde iletilmesine ynelik kurallardan olu-
maktadr (1958 Balklk Szlemesi, madde 3-8; B.M.D.H.S, madde 116-
120).

339
 Ak denizde yaplacak bilimsel aratrmalar konusunda ak denizin
serbestlii ilkesinin anlam ise, bu alanda b t n devletlerin bilimsel faa-
liyetlerde bulunabileceini belirtmektedir. Ancak, bu konuda da B.M.D.H.S.
birtakm genel koullara uyulmasn ngrmektedir (madde 238-241). Bu
erevede, zellikle aratrmalarn barl amaca ynelik olmas, nc
devletlerin haklarn engelleyici nitelikte olmamas, evrenin korunmasna
ilikin kurallara uygun olmas koullarnn arand gzlenmektedir.

Ak denizin serbestlii ilkesi bu alana kablo ve boru denmesi ile

yapay ada ya da tesisler kurma konularnda da nc devletlere gerekli
haklar tanmaktadr. Bu haklarn kullanmnda nc devletler kta sa-
hanl zerinde bunlarn yerletirilmesinde gzetilen kurallara uymak zo-
rundadr (B.M.D.H.S., madde 87/1, ve d).

Ak deniz serbestlii ilkesine B.M.D.H.S. (madde 88) ile genel nite-

likli bir kstlayc koulun eklendii grlmektedir. Sz konusu hkm,
ak denizin barl amalara ayrldn bildirmektedir. H e r ne kadar bu
h k m n anlam tam bir aklk kazanmad ise de, devletlerin ak deniz-
lerden asker amalarla yararlanmalar konusunda kstlayc bir h k m
nitelii tad ortadadr. Btn sorun "barl amalar" teriminden bir
hukuksal terim olarak ne anlalmas gerektiidir. Eer, "barl" terimi
en geni anlamnda yorumlanrsa, asker olan t m faaliyetlerin ak de-
nizde yasaklanmas gerekecektir. "Barl" teriminden yalnzca saldrgan
olmayan asker faaliyetler anlalrsa, o zaman savunma amal asker
faaliyetlerin bu h k m ile yasaklanmas sz konusu olmayacaktr. Bugn-
k uluslararas uygulamann nda ikinci olaslk kabul edilir grnmek-
tedir. Zira, bugn btn devletler savunma amal asker manevralarn
ak deniz ve onun zerinde yer alan hava sahasnda herhangi bir ze
ilikin protesto ile karlamadan gerekletirebilmektedir. Ancak, sz ko-
nusu hkmn, rnein ak denize nkleer silahlar yerletirilmesini ya
da nkleer silahlarn denenmesini yasaklad ileri srlmektedir (rne-
in, D. Momtaz, "La haute mer", R.-J. Dupuy et D. Vignes (eds.), Traite,
s. 348).

B. Devletlerin ak denizde kendi adlarna sahip olduu yetkileri

Her ne kadar ak deniz hibir devletin egemenlii altnda bulunmu-

yorsa da, kimi konularda bir devletin birtakm yetkilerini bu alanda kul-
lanmas gerei, en bata, ulusal yetkisi altnda bulunan gemilerin ak de-
nizde seyrettikleri zaman sz konusu olmaktadr. Gemilerde ynetsel ve
yargsal yetkiler bakmndan ak denizde herhangi bir boluk domas-
nn sakncalar gz nnde tutularak, her devletin kendi ulusal yetkileri
altnda bulunan gemiler zerinde ak denizde de yetkili olmas kabul

340
edilmektedir. Bu kurala bayrak yasas ad verilmektedir. Ancak, ikinci
olarak, bir ky devletinin ulusal yetki alanna giren deniz alanlarnda bir
yabanc devlet uyruunda bulunan gemi daha sonra ak denize kasa
bile, ky devletince izlenerek ak denizde yakalanmas ve gerekli cezaya
arptrlmas da uluslararas hukukta kabul edilmektedir. Ky devletleri-
nin bu hakkna da izleme hakk ad verilmektedir.

a. Bayrak yasas
(flag law; droit du pavillon; Flaggenrecht)
Bayrak yasas uyarnca ak denizde seyreden bir gemi zerinde, ilke
olarak, yalnzca uyruunda bulunduu devletin mnhasr egemen yetkileri
geerli olmaktadr (1958 Ak Deniz Szlemesi, madde 6/1; B.M.D.H.S.,
madde 92/1 ve 94). Baka bir deyile, ak denizdeki bir gemi zerinde,
ileride belirteceimiz birka kurald durum dnda, bir yabanc devle-
tin herhangi bir yetki kullanmas sz konusu deildir.
Bayrak yasas erevesinde bir devletin uyrukluuna sahip olacak
gemilerin hangi koullar yerine getirmesi gerektiine yetkili yine bu
bayrak devletidir (1958 Ak Deniz Szlemesi, madde 5; B.M.D.H.S., mad-
de 91). Bylece, bayrak devleti geminin sahip olmas gereken teknik zel-
likleri ile ynetsel koullar saptar. Bayrak devleti uyruundaki gemilere
ilikin gerekli kaytlar t u t m a k ve uyrukluk ilikisini kantlayan belgeleri
onlara vermekle grevlidir.

Bir devletin gemilere uyrukluunu tanma konusunda tek yetkili ol-

mas olgusuna uluslararas hukuk bir kstlama getirmektedir. O da, dev-
letin uyruunda bulunan gemi ile gerek bir ba bulunmas zorunluluu-
dur. Devletin bu gemi zerinde zellikle teknik, ynetsel ve sosyal nite-
likli yetkilerini gerekten kullanmas gerei zerinde durulmaktadr (1958
Ak Deniz Szlemesi, madde 5/1).
Yukarda belirtilen koullara uygun olarak bir devletin uyruunda
bulunan ak denizdeki gemiler zerinde ortaya kacak her trl olayn
bayrak devletinin lkesinde olmu gibi ve bayrak devletinin yasalarna
gre deerlendirilmesi gerekmektedir. Bylece, ak denizde seyreden bir
gemi zerinde ceza, ynetim ve hukuk davalarna konu olacak her eylem
ya da ilem aada vereceimiz birka kuraldlk dnda bayrak
devletinin tekelci yetkisi altnda bulunmaktadr. Yine, bayrak devleti ge-
mi kaptan ve teki grevliler zerinde de ulusal hukukuna gre gerekli
yetkilerini kullanmaktadr.
Uluslararas rgtlerin de, resmi hizmetleri erevesinde, kendi bay-
raklarn tayan gemilere sahip olabilecekleri kabul edilmektedir (1958
Ak Deniz Szlemesi, madde 7; B.M.D.H.S., madde 39).

341
 b. zleme hakk
(hot pursuit; droit de poursuite; Recht zur Nacheile)

Bir yabanc gemi bir ky devletinin yasalarna aykr davrandktan

sonra ak denize kaarsa bu ky devletinin k a m u hizmetindeki devlet
gemileriyle sz konusu gemiyi ak denizde de izleyerek gerekli yasal i-
lemleri yapma yetkisi vardr. Ky devletlerinin bu yetkisi uluslararas
hukukta izleme hakk diye anlan bir hakka dayanmaktadr (1958 Ak
Deniz Szlemesi madde 23; B.M.D.H.S, madde 111).
Geleneksel olarak izleme hakk yabanc gemilerin bir ky devletinin
i sular, karasular ya da bitiik blgesinde bulunduklar srada iledikleri
sular iin tannan bir hak niteliinde idi (1958 Ak Deniz Szlemesi,
madde 23/1). Ancak, B.M.D.H.S. ile kta sahanl, mnhasr ekonomik
blge ve bu deniz alanlarnda kurulu tesisler etrafnda ilan edilen gven-
lik kordonlar iinde sz konusu deniz alanlarna ilikin yasalara aykr
davranlar iin de ky devletine izleme hakk tannd grlmektedir
madde 111/2). Yine, B.M.D.H.S.'de kabul edilen takmada sular iindeki
yasalara aykr davranlar da ky devletinin izleme hakknn kapsam
iine girmektedir (madde 111/1).
zleme hakknn kullanlabilmesi iin birka koul vardr. En bata,
i sular, karasular ya da takmada sularndaki yasalara aykr davran-
lar iin bu deniz alanlarnn herhangi birinde bulunan ky devletinin g-
revli gemisinin yabanc geminin bu alanlarda bulunduu srada izlemeyi
balatmas gerekmektedir. Bir ky devletinin bitiik blge ya da mn-
hasr ekonomik blgede bulunan bir yabanc gemiyi izlemesi ise, ancak
bu deniz alanlaryla ilgili yasalarn inenmesi durumunda sz konusu
olabilmektedir. Baka bir deyile, bir yabanc geminin i sular ya da ka-
rasularyla ilgili olarak izlenmeye bitiik blgede ya da mnhasr ekono-
mik blgede bulunduu srada balanmas olana yoktur. Ancak, bir ya-
banc geminin bir deniz alan iinde bulunduu srada o konudaki izleme-
nin balamas izleyecek geminin de o anda ayn deniz alan iinde bulun-
masn da gerektirmemektedir. rnein, ak denizde ya da mnhasr
ekonomik blgede ya da bitiik blgede bulunan ky devleti gemisinin i-
sular, karasular ya da takmada sularnda su ileyen bir yabanc gemiye
dur emri vermek suretiyle izlemeyi balatmas olana vardr. Yine, i-
sular, karasular ya da takmada sularnda bulunan ky devleti gemisinin
bitiik blgede ya da mnhasr ekonomik blgede bulunan ve su ileyen
bir yabanc gemiye dur emrini vererek izlemeyi balatmas olana vardr.
zleme hakknn kullanlabilmesi iin ikinci koul, suu ileyen ya-
banc gemiye suu iledii deniz alannda iken, onun tarafndan grlebi-
lir ya da iitilebilir bir biimde ve uzaklktan, dur emrinin verilmesi ol-

342
maktadr (1958 Ak Deniz Szlemesi, madde 23/3; B.M.D.H.S., madde
11/4).

zleme hakknn kullanlmasnda gerekli nc koul, bu izlemenin

kesintisiz yerine getirilmesidir (1958 Ak Deniz Szlemesi, madde 23/1;
B.M.D.H.S.., madde 111/1). zlemenin kesilmesi, izlenen geminin karanlk,
sis, frtna gibi doal etkenlere ya da srat fark gibi teknik etkenlere
bal olarak izini kaybettirmesi biiminde gerekleebilecektir. Yine, iz-
lenen geminin bayrak devletinin ya da bir nc devletin karasularna
girmesi durumunda izleme kesilmi olmaktadr (1958 Ak Deniz Szle-
mesi, madde 23/2; B.M.D.H.S., madde 111/3).

zleme hakknn kullanlmasnda gerekli drdnc koul, bu izleme^

nin ky devletinin ya sava gemileri ya asker uaklaryla ya da izlemeye
yetkili kamu hizmeti ile grevli olduklar iaretlerle belirtilen devlet ge-
mileri ve uaklar ile yerine getirilmesidir (1958 Ak Deniz Szlemesi,
madde 23/4; B.M.D.H.S., madde 111/5). zlemenin ky devletinin bir ua
ile balamas durumunda, bir baka uan ya da geminin izleme yerine
gelerek grevi srdrmesi olana vardr (1958 Ak Deniz Szlemesi,
madde 23/5; B.M.D.H.S., madde 111/6).

zleme sonucu yabanc geminin ak denizde durdurulmas, kimlii-

nin incelenmesi ve gerekirse ky devletinin bir limanna gtrlerek yar-
glanmas en olaan yol olmaktadr. Ancak, ok kurald olarak yabanc
geminin batrlabilmesi olaslnn da kimi yazarlarca kabul edildii g-
rlmektedir. zlenen geminin tutuklanmas, el konulmas ya da batrlmas
durumlarnda bayrak devletinin zaman geirilmeden haberdar edilmesi
gerekmektedir. zleme hakknn kurallara aykr biimde kullanlarak bir
gemi durdurulmu ya da tutuklanm ise, ky devletinin neden olduu
btn zararlar gidermesi gerektii, kabul edilmektedir (1958 Ak Deniz
Szlemesi, madde 23/7; B.M.D.H.S., madde 111/8). Ancak, bu zarar-gide-
rimin nitelii konusunda B.M.D.H.S., 1958 Ak Deniz Szlemesinden
farkl olarak, aka olas zararlarn da giderilmesi gerektiini kabul et-
mektedir.

C. Devletlerin ak denizde teki devletlerle paylat yetkileri

Devletlerin uyruklarnda olan gemiler zerindeki yetkileri ile ulusal

yetkilerini kullandklar deniz alanlarnda ilenen sulara ilikin yetkileri
konusu dnda mnhasr yetkilerine giren baka durum yoktur. Bu er-
evede, uluslararas alan oluturan ak denizde birok yetki boluu do-
mas olasl vardr. te, bu yetki boluunu, kstl lde de olsa, gider-
mek ve uluslararas hukuk dzeninin kurulmasn salamak amacyla dev-

343
letler ak denize ilikin kimi dzenlemeleri birlikte yapmay ve denetle-
meyi kabul etmektedir.

Devletlerin ak denizde ortak bir biimde kullandklar ya da kulla-

nmn paylatklar yetkilerini iki ana soruna ynelik olarak snflandr-
mak olana vardr: i) kimi uluslararas sularn denetlenmesi ve cezalan-
drlmas konusundaki yetkileri; ii) ak denizden yararlanma konusunda
kimi yetkileri.

a. Devletlerin kimi uluslararas sularn denetlenmesi konusundaki

yetkileri

i) Genel
Devletler kendi uyruklarnda bulunan gemiler zerindeki yetkilerini
ak denizde tmyle kullanmaktadr. Ancak, birtakm konularda, bay-
rak yasasna kurald bir durum olarak, devletlerin herbirinin ak de-
nizdeki her uyruktan gemiler zerinde kimi yetkilerini kullandklar da
grlmektedir. Uluslararas hukukun bugnk aamasnda devletlerin
herhangi bir uyrukluk ayrm gzetmeden denetleme ve kimi durumlar-
da kovuturarak cezalandrma yetkilerini kullanabilecekleri konular u
uluslararas sulara ilikindir: i) deniz haydutluu; ii) kle ticareti; iii)
uyuturucu maddeler kaakl; iv) ak denizden ses ya da grnt
araclyla yaplan izinsiz yaynlar.

Yukarda belirtilen konularda bir geminin su ilemesi olasl ciddi

bir biimde varsa, bu geminin uyruuna bakmadan herhangi bir devletin
devlet gemisinin denetimde bulunma hakk vardr. nc devletlerin
yetkili gemilerinin bu denetleme hakkn kullanrken yapmalar gereken
tek ayrm, sz konusu suu ilediinden kuku duyulan yabanc gemi-
nin bir devlet gemisi mi yoksa ticaret gemisi mi olduu konusundadr.
Gerek sava gemileri gerekse bir devlete ait olup ticari nitelii olmayan ve
kamu hizmetinde kullanlan gemiler ak denizde dokunulmazla sahip
bulunduklarndan (1958 Ak Deniz Szlemesi, madde 8-9; B.M.D.H.S.,
madde 95-96) nc devlet gemileri bu yetkilerini ancak yabanc ticaret
gemileri iin kullanabilmektedir.

Sz konusu denetim yetkilerinin kullanlmas yntemlerine gelince

ise, bu iki biimde olabilmektedir.. En bata, yetkili nc devlet gemisi
yabanc geminin kimliini inceleme (right of approach; enquete du pavil-
lon) hakkna sahiptir. Bu hak, geminin bulundurmas gereken belgelerinin
incelenmesi biiminde kullanlmaktadr. Ancak, gerekli grdkleri durum-
larda yetkili nc devlet gemisi grevlileri yabanc ticaret gemisinin
b t n her yerini ve tad mallar da denetleme hakkna sahiptir. Bu

344
ikinci durumda ziyaret hakknn (right of search; droit de visite) kulla-
nlmasndan sz edilmektedir.
Deniz haydutluu ve kle ticareti sularna ilikin uygulanan ulus-
lararas hukuk kurallar yukarda, bireylerin uluslararas sulan ereve-
sinde, incelendii iin burada yalnzca uyuturucu madde kaakl ve
ak denizden izinsiz yaynlarn denetlenmesi konularna ksaca dein-
mekle yetinilecektir.

ii) Uyuturucu madde kaaklnn denetlenmesi

1961 New York Uyuturucu Maddeler Szlemesi (R.G., 18.8.1967, Sa-
y 12650) ve 1971 Viyana Psikotrop Maddeler Szlemesi (bkz. Cl.-H. Vig-
nes, "La Convention sur les substances psychotropes", A.F.D.I., 1971, s. 652),
uyuturucu maddelerin tp ve bilimsel amalar dnda kullanlmasn ya-
saklamakta ve her devlete bunu lkesinde denetleme yetkisini tanmak-
tadr. Bylece, bayrak yasas araclyla, anlan andlamalar devletlerin
ak denizdeki gemileri zerinde de geerli olmaktadr. B.M.D.H.S. (mad.
108) devletlerin bayraklarn tayan gemiler zerindeki bu yetkisini teyid
etmekte ve bayrak devletinin kendi gemilerini denetleyebilmesi iin teki
devletlerin ibirliini isteyebileceini ngrmektedir. Dolaysyla, bayrak
devleti istedii takdirde yabanc devletlerin devlet gemilerinin ak de-
nizde ilgili bayrak devleti gemilerini denetleme olana vardr.

iii) Ak denizden izinsiz yaynlarn denetlenmesi

1959 Uluslararas Telekomnikasyon Anlamasna ekli Radyo Ynet-
melii bir devletin lkesinin dndaki gemilerden bu devlete yayn yapl-
masn yasaklamaktadr (R.G., 29.7.1965, Say 12061). Yine, B.M.D.H.S. ak
denizden izinsiz radyo ve televizyon yayn yapan her trl gemi ya da
tesisi denetleyerek yarglama ve cezalandrma hakkn bu geminin ya da
yayn yapan kiilerin uyruunda bulunduu devlet yannda, bu yaynla-
rn yneltildii nc devletlere de tanmaktadr (madde 109 ve 110/1, c).

b. Devletlerin ak denizden yararlanma konusundaki kimi yetkileri

Devletlerin ak denizden ulam ya da canl kaynaklardan yararlan-
malarna ynelik kimi nlemleri birlikte aldklar gzlenmektedir. Zira,
devletlerin bayrak yasas uyarnca sahip olduklar ulusal yetkiler ere-
vesinde bu sorunlarn zm olana yoktur. Bu nedenle, hibir devletin
mnhasr yetki alanna girmeyen kimi sorunlarn zm ancak uluslar-
aras dzeyde kabul edilen birrnek nlemlerle gerekleebilecektir. Dev-
letler bu amala ya andlamalar yapmakta ya da ulusal yasalarnda birr-
nek dzenlemeler kabul etmektedir. Devletlerin byle ortak bir biimde

345
dzenlemelerine konu olan sorunlarn belli ballarn ve ngrlen ku-
rallar ana izgileriyle tek tek ele alacaz.

i) atmalar nleyici ve yetkileri dzenleyici nlemler

Ak denizde atmalarn nlenmesi amacyla devletlerin kimi ok-ta-

rafl andlamalar yaptklar grlmektedir. Bu konudaki gerekletirilen
en nemli andlamalarn, 31.5.1929 tarihinde Londra'da imzalanan Deniz-
lerde Can Emniyetinin Korunmas Hakknda Milletleraras Szleme (R.G.,
18.1.1950, Say 7409), 10.6.1948 tarihinde Londra'da imzalanan Denizde a-
tmay nleme Tz (R.G., 18.2.1950, Say 7436) ve 17.6.1960 tarihinde
Londra'da imzalanan Milletleraras Denizde Can Emniyeti Koruma Sz-
lemesinin Eki Denizde atmay nleme Tz (R.G., 17.11.1965, Say
12153) olduu grlmektedir. B t n bu andlamalarn amac atmalar
nleme konusunda ulusal yasalara birrneklik salamaktr.

Ak denizde ayr u y r u k t a n iki geminin atmas d u r u m u n d a sorunun

hangi devlet yetkisine girecei sorusuna gelince, konunun andlamalarla
dzenlenmesinden nce Trkiye'nin de taraf olduu nemli bir dava sz
konusudur: lkemizde daha ok Bozkurt-Lotus adyla anlan U.S.A.D.'nin
7.9.1927 tarihli Lotus Davas (C.P.J.I. Serie A, No. 10). Olay, Lotus adl
Fransz ticaret gemisi ile Bozkurt adl kmr tama gemisinin 2.8.1926
gecesi Midilli adas aklarnda ak denizde atmalarndan domutur.
Olayda Bozkurt gemisi batm ve 8 Trk grevli ve yolcu da lmtr.
Olayn ertesi gn istanbul'a gelen Lotus gemisi kaptan ile Bozkurt'un
kurtulmu olan kaptan Trk mahkemeleri nnde yarglanarak 15.9.1926
tarihinde "tedbirsizlik ve ihmal" yznden cezalandrlmtr. Fransz kap-
tann 80 gn hapis cezas ile cezalandrlmas zerine Fransa karara itiraz
ederek Trk mahkemelerinin ak denizde ortaya kan bu olayda yetki-
sizliini ileri srmtr. 12.10.1926 tarihinde bir tahkimname ile Trkiye
ve Fransa uyumazlklarn U.S.A.D.'na gtrmeyi kararlatrmlardr.
Divan, 7.9.1927 tarihli kararnda Trkiye'ye hak verirken Fransa'nn ak
denizde atmadan doan ceza davalarnda zarara neden olan geminin bay-
rak devletinin tek yetkili olaca grn de reddetmitir.

Ancak, Divan'n bu kararndan sonra uluslararas hukuktaki gelime-

ler Lotus Davas'ndaki karara uygun olarak gereklememitir. Nitekim,
10.5.1952 tarihli Brksel Szlemesi ak denizdeki atmalarda ceza ve di-
siplin konusundaki yetkinin bayrak devletine ait olduunu kabul etmi-
tir. 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi de bu konuda ya geminin bayrak
devletinin ya da olayn sorumlusu kiilerin uyruunda bulunduu devletin
yetkili olacan kabul etmektedir (madde 11). Ayn kuraln B.M.D.H.S.
ile de kabul edildii grlmektedir (madde 97).

346
 ii) Denizde can gvenliini koruyucu nlemler
Bu konuda ilk andlama 23.9.1910'da Brksel'de imzalanan Denizde
Yardm ve K u r t a r m a konusundaki Andlama olmutur (R.G., 23.6.1937,
Say 3638). 1912'de Titanic gemisinin batarak 1475 kiinin lmesi zerine
ak denizde can gvenliini koruyucu nlemlerin uluslararas dzeyde
dzenlenmesi byk nem kazanmtr. Bu ynde nemli bir andlamanm
imzalanmas Birinci Dnya Sava ncesine rastlamasna karn, sava ne-
deniyle yrrle girmesi gereklememitir. Bu nedenle, 31.5.1929'da im-
zalanan Londra Szlemesi gerekletirilmi en temel andlama olmakta-
dr (R.G., 18.1.1950, Say 7409). Gemilerin yapm kurallarna, kurtarma
ara-gerelerine, telsiz telgraf kurallarna ve meteoroloji hizmetlerinden
yararlanlmasna ilikin hkmler ieren bu Szlemeyi 10.6.1948 tarihli
Londra Denizde Can Emniyeti Szlemesi izlemitir (R.G., 2.7.1956, Say
9347). Bu Szleme ise gelien teknoloji karsnda can gvenliine ilikin
yeni kurallar ngrmektedir. Bunu, 17.6.1960 tarihli yeni bir Londra Sz-
lemesi izlemitir.
Denizde can gvenliinin salanmasnda rol yadsnamyacak olan
tehlikeli yerlerin belirtilmesi konusunda da iki nemli andlama ile kar
karya bulunulmaktadr: i) 23.10.1930 tarihli Deniz aretlerine ait Lizbon
Anlamas (R.G., 19.5.1936, Say 3307); ii) 13.5.1936 tarihli Yeknesak Bir
Deniz Balizaj Sistemine Mtedair Cenevre Anlamas (R.G., 15.2.1939, Say
4133).

iii) Ak denizde evrenin korunmasna ilikin nlemler

Devletlerin ak denizde birlikte dzenlemek zorunda olduklar ba-
ka bir konu da bu deniz evresinin korunmas olmaktadr. Ak denizde
evrenin korunmas iki adan ele alnmaktadr: i) balklk ve canl
kaynaklarn korunmas ve avlanmann dzenlenmesi; ii) evre kirlen-
mesine kar nlemler. Bu her iki soruna ilikin uluslararas dzenleme-
lerin neler olduu evrenin uluslararas dzende korunmasna ilikin zel
balk altnda, ileride genel olarak ele alnacaktr.

2. Uluslararas deniz yata

(deep seabed; grand fond des mers; Tiefsee)

Kaynaka:
Trke: S. Toluner, s. 253-269; H. Pazarc, "Uluslararas Deniz Yata D-
zeni ve Sorunlar", S.B.F.D., Cilt XXXVIII, Say 1-4, s. 197-206; : Onat ve
R. Trmen, "Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen ve Deniz Yata", S.L.
Meray'a Armaan, Ankara, Cilt I, 1981, s. 141-175; M. Gnlbol, "Ulus-
lararas Yetki Snrlan tesinde Deniz Yata ve Okyanus Tabannn

347
 Bar Amalarla Kullanlmas Komitesinin almalar", S.B.F.D., Cilt
XXVI, Say 3, s. 229-240; M. Gnlbol, "Deniz Yata Komitesi'nin 5 Mart-
6 Nisan 1973 Tarihleri Arasndaki New York Toplants", S.B.F.D., Cilt
XXVIII, Say 1-2, s. 191-203.
Yabanc dil: A. P:iquemal, Le Fond des mers, patrimoine commun de
l'humanite, Nice, 1973; W. Vitzthum, Der Rechtsstatus des Meerbodens,
Berlin, 1972; A.M. Post, Deepsea mining and the law of the sea, The Hague,
1983; A.C. Kiss, "La notion de patrimoine commun de l'humanite".
R.C.A.D.I., 1982-11, s. 99-256; R. VVolfrum, "The principle of the common
heritage of Mankind", Z.a..R.V., 1983, s. 312-337; J. Reverdin, "Le regime
juridique des grands fonds marins", A.S.D.I., 1983, s. 105-132; G. Jaenicke,
"The legal status of the international seabed-The controversies about the
legality of national legislation on deep-sea mining", Z.a..R.V. (Fest-
schrift Mosler), 1983, s. 429-451; E.D. Brown, "Deep-sea mining. The con-
sequence of failure to agree at UNCLOS III", in C.L. Rozakis and C.A.
Stephanou (eds.), The new law of the sea, Athena, 1983, s. 209-258; T.
Treves, "La protection des investissements preparatoires et la Resolution
no. 2 de la Confrence sur le droit de la mer", A.F.D.I., 1982, s. 851-872;
R.J. Dupuy, "La Zone, patrimoine commun de l'humanite", in R.-J. Dupuy
et D. Vignes (eds.), Traite, s. 499-506; J.P. Levy, "Le cadre de l'exploitation",
aym yapt, s. 507-550; F. Orrego Vicuna, "Le regime de l'exploration et
de l'exploitation", ayn yapt, s. 551-602; F. Paolillo, "Les structures insti-
tutionelles", ayn yapt, s. 603-684.

A. Kavram ve geliimi
Uluslararas deniz yata yakn zamanlara kadar zel bir biimde
dzenlemeye gereksinme duyulmayan bir alan oluturmakta idi. nk
bu alann ekonomik iletme asndan herhangi bir deer tamas o gn-
lerdeki teknolojik bilgiler erevesinde sz konusu deildi. Ulusal yetki
alan dnda kalan deniz yata ve toprak altna da, ak deniz rejimi
erevesinde, serbestlik ilkesinin uygulanmas kabul ediliyordu. Nitekim,
1958 Ak Deniz Szlemesinin 1. maddesinde ak denizin karasular d-
nda kalan btn deniz alanlar olarak tanmlanmas da (mad. 1) bu
blgenin ak deniz rejimine bal olduunu kantlamaktadr.

Uluslararas deniz yatann kendine zg bir rejime balanmas d-

ncesi ilk kez 1967'de B.M. Genel Kurulu almalar srasnda Malta
delegesi A. Pardo tarafndan ortaya atlmtr. B.M. Genel K u r u l u n u n
18.12.1967 tarih ve 2340 (XXII) sayl bir karar ile, ulusal yetki alanlar
dndaki deniz yata ve okyanus tabannn bar amalarla kullanl-
mas konusunu incelemek zere 35 devletten oluan bir ad hoc komite ku-
rulduu grlmektedir. Ad geen ad hoc Komitenin yerini, Genel K u r u l u n
21.12.1968 tarihli ve 2467 (XXIII) sayl bir karar ile, 42 devletten olu-
an Ulusal Yetki Alanlar Dndaki Deniz Yata ve Okyanus Tabannn
Barl Amalarla Kullanlmas Komitesi almtr. Bu Komitenin yap-

348
I
t almalar sonunda B.M. Genel Kurulu, 1970 ylnda 2749 (XXV) sa-
yl bir karar ile, uluslararas deniz yatana ilikin bir ilkeler bildirisi
kabul etmitir. Bu bildiri ile, ilk kez olarak uluslararas deniz yatann
"insanln ortak mal" (common heritage of Mankind: patrimoine commun
de l'humanite; gemeinsames Erbe der Menscheit) olduunun kabul edil-
mesine tank olunmaktadr. B.M. Genel K u r u l u n u n yine ayn tarihte 2750
(XXV) sayl bir karar ile 1973 ylnda bir deniz hukuku konferans top-
lanmasn da kararlatrmas zerine, uluslararas deniz yatana ilikin
dzenlemeler III. Deniz Hukuku Konferans erevesinde srdrlm-
tr. Bu konferans sonunda 30.4.1982 tarihinde kabul edilerek 10.12.1982
tarihinde imzalanan B.M. Deniz Hukuku Szlemesinin XI. Blm t-
myle uluslararas deniz yatana ayrlmtr.

B.M.D.H.S.'ne gre uluslararas deniz yatandan, ulusal yetki snr-

lar dnda kalan deniz yata ve toprak alt anlalmaktadr (madde 1).
Ky devletlerinin deniz yata zerinde ulusal yetkisine girebilecek de-
niz alan kta sahanl ya da mnhasr ekonomik blgenin deniz taban
olabileceine gre, uluslararas deniz yata alan bu iki kavrama oranla
belirlenmek zorundadr. B.M.D.H.S.'nin gerek kta sahanl ve gerek mn-
hasr ekonomik blge iin kydan, ilke olarak, 200 mil uzakla kadar
varan deniz yatana izin verdii gz nnde tutulursa, uluslararas de-
niz yata da, ilke olarak, bu 200 millik ulusal snrn dnda kalan deniz
alanndan olumaktadr. Ancak, yine ad geen Szlemenin ngrd
gibi, doal uzantnn 200 mili amas durumunda kta sahanlnn kta
kenarnn u noktasna kadar varmas kabul edildiine gre, kimi zaman
uluslararas deniz yatann deiik bir uzaklkta balamas sz konusu
olacaktr. Burada sorun bu snrn nasl saptanacana ilikindir. Szleme
bu konuda da bir zm getirmeye almtr. Szlemenin 76. maddesinin
8. fkras bu konuda tavsiyelerde bulunacak bir Kta Sahanl Snrlar Ko-
misyonu'nun kurulmasn ngrmektedir. Komisyon'un tavsiyelerine g-
re davranarak saptanan ky devletlerinin kta sahanl snrlar kesin ve
nc kiilere kar da balayc bir nitelik kazanacaktr.

B. Hukuksal rejimi

a. Genel kurallar
B.M.D.H.S.'nin "Blge (Area; Zone) ksa adyla and uluslararas
deniz yatana ilikin olarak ngrd en temel kural, bu deniz alannn
insanln ortak mal olarak kabul edilmesi olmaktadr (madde 136). Bu
temel kuraln doal sonucu olarak aadaki kurallarn kabul edildii g-
rlmektedir:

349
 Hibir devlet bu alan zerinde egemenlik h a k l a n iddiasnda bu-
lunamayacaktr (madde 137/1);
Bu alanda varolan kaynaklar da hibir devlet ya da kiinin mal
deildir (madde 137/1);
Bu alann iletilmesi t m insanlk hesabna hareket eden Deniz
Yata Uluslararas Otoritesi'nce dzenlenecektir (madde 137/2);
Bu alanda yaplacak almalar tm insanln yararna olacak bir
biimde gerekletirilmek zorundadr (madde 140/1); zellikle bu
alandan yalnzca bar amalarla yararlanlacaktr (madde 141);
Bu alandan elde edilecek rnlerin geliri, Deniz Yata Uluslar-
aras Otoritesi'nce ye devletler arasnda haka bir biimde pay-
latrlacaktr (madde 140/2);
Bu deniz evresinin korunmas grevi de Deniz Yata Uluslar-
aras Otoritesi'ne aittir (madde 145).
Yukarda saylan ve "insanln ortak mal" temel kuralndan do-
rudan kaynaklanan kurallar dnda, B.M.D.H.S. bu deniz alam ile ilgili
baka birtakm kurallar daha ngrmektedir. Bu erevede, bu alana ve-
rilecek zararlar nedeniyle zarara neden olan devletlerin ya da uluslar-
aras rgtlerin uluslararas sorumluluu kabul edilmektedir (madde 139).
Yine, uluslararas deniz yata rejiminin bu alan zerinde yeralan ak
deniz ile onun zerinde bulunan hava sahasn etkilemeyecei bildiril-
mektedir (madde 135).

Bu alandan elde edilecek rnlerin nitelii konusunda da Szleme-

nin yalnzca madensel k a y n a k l a n gznnde bulundurduu ve canl kay-
naklar bu rejimin dnda brakt grlmektedir (madde 133). Ancak,
madensel kaynak terimi, bu erevede, kat, sv ve gaz her trl maden-
sel kayna belirtmektedir (madde 133/a). Bununla birlikte, bugnk
bilgiler erevesinde, uluslararas deniz yatandan zellikle nikel, man-
ganez, kobalt ve bakr gibi maden yumrular bakmndan yararlanlaca
kabul edilmektedir. Bu alanda bulunan arkeolojik ve tarihsel deerlere
gelince, bunlarn t m insanln y a r a n n a olacak bir biimde ya saklan-
mas ya da bunlarla ilgili devletlere braklmas ngrlmektedir (mad-
de 149).
Uluslararas deniz yata almalarna gelimekte olan lkelerin ka-
tlmasn salamak (madde 148) ve bu amala gelimi lkeleri onlara
teknoloji aktarmaya zendirmek (madde 144/1, b) de Szlemenin n-
grd kurallar arasnda yer almaktadr.
Uluslararas deniz yatann ekonomik iletmesinin byle bir dzen-

350
lemeye baml olmasna karn, bilimsel aratrmalar bakmndan kabul
edilen rejim, yalnzca bar amalarla ve btn insanln karlar do-
rultusunda olmak kouluyla, serbestlik rejimidir (mad. 143 ve 256).

b. Uluslararas deniz yatann iletilmesiyle ilgili dzen

B.M.D.H.S. bu deniz alannn iletilmesi konusunu dzenlemek ve ge-
rekli kararlar almak zere ksaca "Otorite" diye anlan Deniz Yata
Uluslararas Otoritesini kurmutur. Bu Otorite Szlemede saptanan ku-
rallar erevesinde grevini yerine getirecektir.

i) Deniz Yata Uluslararas Otoritesi

(Authority; Autorite)
B.M.D.H.S.'ne taraf olan b t n devletlerin dorudan yesi bulundu-
u Otorite (madde 156), yeni bir uluslararas rgt oluturmaktadr
(madde 157).
Otorite'nin ana organlar olarak, Genel Kurul (Assembly; Assemblee),
Konsey (Council; Conseil) ve Sekreterya (Secretariat; Secretariat) sayl-
maktadr (madde 158/1). Ancak, uluslararas deniz yatam dorudan i-
letmekle grevli bir letme (kimi yazarlar Trke "Teebbs" terimini
kullanmaktadr) (Enteprise) de ayrca bu rgtn nemli organlar ara-
snda yer almaktadr (madde 158/2). Bundan baka grevi yalnzca ulus-
lararas deniz yata ile snrlanmamakla birlikte, Otorite'nin bir organ
olarak kurulmas ngrlen Deniz Hukuku Uluslararas Mahkemesi
(International Tribunal of the Law of the Sea; Tribunal International du
Droit de la Mer) vardr (madde 287 ve Ek VI). Bu Mahkeme, teki ulus-
lararas yarg ya da hakemlik organlar yannda, taraflar uygun grrse,
uluslararas deniz yatana ilikin uyumazlklara da bakabilecektir.

Genel Kurul (madde 159-160)

Btn ye devletlerin eit olarak katld bu organ Otorite'nin en
yetkili ve st dzey organdr. Genel Kurulun ylda en az bir kez olaan
toplant iin olmak zere olaanst toplantlar da yapmak amacyla
toplanmas ngrlmektedir. Genel Kurulun ze ilikin konularda 2/3
ve usule ilikin konularda basit ounlukla k a r a r almas gerekmektedir.

Genel K u r u l u n ana grevleri arasnda Konsey yelerini, Genel Sek-

reteri ve, Konseyin tavsiyesi zerine, letmenin Ynetim Kurulu ile Ge-
nel Mdrn semek vardr. Yine, gerekli yardmc organlar kurmak,
ye devletlerin Otorite'nin ynetim btesine katklarn saptamak, ulus-
lararas yatan iletilmesinden salanan geliri haka datmak, Konsey

351
ve letmenin alma raporlarn incelemek, Otorite'nin yllk btesini
kabul etmek Genel Kurulun balca grevleri arasndadr.

Konsey (madde 161-165)

Konseyin eitli kategoride devletler arasndan seilen 36 yeden olu-
mas ngrlmektedir. Bylece, bu 36 devletin yars corafi datm il-
kesine gre saptanrken, teki yars uluslararas deniz yatayla deiik
adan ilgili bulunan devletler arasndan seilecektir (Blgede retilecek
maden trlerinin nemli tketicisi 4 devlet; Blgede yatrm yapacak 4
devlet; Blgede retilecek maden trlerinin nemli reticisi 4 devlet;
Blgeye ilikin baka zellikleri olan 6 devlet). Konsey yeleri, ilke ola-
rak, 4 yl iin seilmektedir. Konseyin ylda en az kez toplanmas ge-
rekmektedir.

Konseyin kararlarna gelince, her ye devlet bir oy hakkna sahip-

tir. Konsey, usule ilikin oylamalarda basit ounlukla, ze ilikin oyla-
malarda ise, konunun niteliine gre (Bkz. madde 161/8), 2/3,3/4 oun-
luk ya da consensus ile karar alabilecektir.

Konseyin grevlerine gelince, bunlarn balcalar, letmenin rapor-

larn incelemek ve direktifler vermek, letmenin ve teki devlet kuru-
lular ya da zel ortaklklarn uluslararas deniz yatann iletilmesine
ilikin alma planlarn kabul etmek, Blgede giriilecek almalar de-
netlemek ve Genel Kurula izlenecek politika konusunda tavsiyelerde bu-
lunmak, Blgenin kimi kesimlerinin iletilmesine, evreyi koruma ama-
cyla, engel olmak biiminde belirlenmitir. Konseye bu grevlerinde,
kendi alt-organlar olarak, bir Ekonomik Planlama Komisyonunun ve bir
de Teknik ve Hukuk Komisyonunun yardmc olmalar ngrlmektedir.

Sekreterya (mad. 166-169)

Bata genel sekreter olmak zere teki personelden oluan Sekreter-
ya bir uluslararas rgt personelinin btn yetkileri ve dokunulmazlk,
baklk ve ayrcalklar ile donatlmtr.

iletme (mad. 170 ve Ek IV)

Otorite adna uluslararas deniz yatan dorudan iletmek amacy-
la kurulan bu organ, Genel K u r u l u n koyduu kurallar ve kararlar er-
evesinde ve Konseyin denetimi ve direktifleri altnda alacaktr. let-
me 15 kiilik bir Ynetim Kurulu, bir Genel Mdr ve gerekli personel
tarafndan yrtlecektir. letmenin balang anaparasnn 1 milyar do-
lar olarak ngrld ve ye devletler ile zel kiilerden borlanma yo-
luyla elde edilmesinin dnld gzlenmektedir.

352
 ii) Uluslararas Deniz Yatann letilmesine likin Kurallar
B.M.D.H.S.'ne gre uluslararas deniz yatann iletilmesi iki biim-
de olanakl olmaktadr: i) dorudan letme tarafndan; ii) Otorite'den
izin almak suretiyle ye devletler kamu kurulular, ye devletler uyru-
unda ya da denetimi altnda bulunan tzel ya da gerek kiiler tarafn-
dan (mad. 153/2). Bu almalar yapabilmesi iin gerek letme, gerek
ye devletler kurulular ya da yurttalar, Konseye bir alma plan sun-
mak zorundadr. Szkonusu alma planlar Teknik ve Hukuk Komisyo-
nunca incelendikten ve Konseyce kabul edildikten sonra bir szleme ola-
rak yrrle konulacaklardr (mad. 153/3). Baka bir deyile, Konsey-
den izin almadan uluslararas deniz yatann iletilmesi olana B.M.D.H.S.
erevesinde yoktur. Otorite iletmeci kurulularn bu szleme hkm-
lerine uygun davranp davranmadklarn denetleme ve uygun nlemle-
ri alma yetkisine sahiptir (mad. 153/4-6).

ye devletler kurulular ya da uyruklarnn Otorite'nin iznini elde

edebilmeleri birtakm koullara bal olarak yaplacaktr. Bylece, en ba-
ta, bu iletmeler gelirlerinin belirli bir miktarm Otorite'ye vermek zo-
rundadr (Ek. III, mad. 13). Yine, bu ulusal kurulu ya da ortaklklar,
Otorite istedii takdirde, letme lehine teknoloji transferi yapmak zorun-
da bulunmaktadr (Ek. III, mad. 5). Ayrca, bu ulusal kurulu ya da or-
taklklar kimi madenleri belirli birtakm kotalar amayacak bir biimde
retmek zorundadr (mad. 151). Bu koullar kabul eden ulusal kurulu
ya da ortaklklar kendilerine izin verilen alanlar iletme hakkn elde
edebileceklerdir. Ancak, bu ulusal kurulu ya da ortaklklar izin isterken
iki ayr iletilecek alan gstererek byle bir istekte bulunmak zorundadr
(Ek. III, mad. 8). Otorite, bir ulusal kurulu ya da ortakla bu blgeler-
den birini iletme izni vererek tekini letme'ye ayrma hakkna sahip
bulunmaktadr.
Otorite'nin bir organn oluturan letme ise uluslararas deniz yata-
nn herhangi bir kesiminde iletme hakkn isteyebilecektir (Ek. III,
mad. 3/2). letme, isterse bu blgeleri dorudan kendisi, isterse ortak
iletme yntemiyle ve isterse de bir ksm almalar baka ortaklklara
szleme ile yaptrmak yntemiyle iletmeye koyma hakkna sahiptir
(Ek. III, mad. 9).

C. Uluslararas deniz yata rejimi konusunda ortaya kan sorunlar

Yukarda ana izgileriyle belirtmee altmz uluslararas deniz
yata rejiminin yrrle girebilmesi konusu bugn deiik deerlen-
dirmelerle karlamakta ve deiik ynlerde almalara konu olmakta-
dr. Nitekim, III. Deniz Hukuku Konferans uluslararas deniz yata re-

353
' jimi konusunda nc Dnya devletleri ile bata A.B.D. olmak zere
Batl devletlerin byk ekimelerine sahne olmutur. Sonuta, B.M.D.
H.S.'nin 30.4.1982'de Konferansa kabulu srasnda, 130 devlet Szleme
lehinde oy kullanrken, 17 Batl ve Sosyalist devletin ekimser kald
ve 4 devletin, deiik nedenlerle, kar oy kulland (A.B.D., Trkiye,
Venezuela ve srail) gzlenmektedir. Szlemenin 10.12.1982'de imzalan-
mas srasnda ise, 117 devletin Szlemeyi imzalad grlmektedir. 1986
Eyll aynda Szlemeyi imzalayan devletlerin says 159 ve onaylayan-
larn says ise 32'dir (UN Chronicle, vol. XXIII, No. 5, Nov. 1986, s. 89).
Ancak, uluslararas deniz yatan iletmek iin gerekli teknolojiye sahip
olan devletlerden A.B.D., Federal Almanya ve ngiltere bugn de Sz-
lemeyi imzalamam ve onaylamam bulunmaktadr.
Devletlerin bu deiik tutumlarna paralel olarak uluslararas deniz
yata rejiminin yrrle konmas konusundaki almalar da iki ayr
ynde ilerlemektedir. Szlemeyi imzalayan devletler, III. Deniz Hukuku
Konferansnn I sayl karar (resolution; resolution) ile kurduu bir Ha-
zrlk Komisyonu araclyla Otorite'nin fiilen almaya balayabilmesi
ve uluslararas deniz yata rejiminin zamannda yrrle girebilmesi
iin gerekli hazrlk almalarn srdrmektedir. Bylece, Hazrlk Ko-
misyonu, Genel Kurulun, Konseyin ve teki organlarn i tzklerini ha-
zrlamay srdrmektedir. Yine, Kara lkeleri reticileri devletlerin so-
runlarn incelemekle grevli Birinci Komisyonun, letmeyle ilgili kinci
Komisyonun, Madenler Yasasn hazrlamakla grevli nc Komisyo-
n u n ve Deniz Hukuku Mahkemesini kurmakla grevli Drdnc Komis-
yonun almalar ilerlemektedir.
te yandan, Konferansn II sayl karar ile maden yumrularna ili-
kin n-faaliyetler konusunda hazrlk yatrmlaryla ilgili olarak alma-
lar srmektedir. Bu erevede, Blgede ilk yatrmlar yapacaklar zen-
dirmek amacyla bir "nc yatrmclar" (pioneer investors; investisseurs
pionniers) kavram oluturulmutur. kategori "nc yatrmc" ng-
rlmektedir. Birinci kategori, Fransz, Hintli ve Sovyet kamu kurulula-
r ya da yurttalar tarafndan oluturulmakta olup, 1.1.1983'ten nce Bl-
geye en az 30 milyon dolar (1982 deeri ile) yatrm yapan ya da b u n u n
1/10'u kadar aratrmaya harcayan gerek ya da tzel kiileri kapsamak-
tadr (Bkz. Doc. L O S / P C N / W P . 16/Rev. 1, 12 avril 1984). kinci kategori
"nc yatrmc", Belikal, Kanadal, Amerikal, talyan, Japon, Hollan-
dal, ngiliz ve Federal Alman gerek ya da tzel kiilerin katldklar drt
ok-uluslu konsorsiyumu iermekte olup, sz konusu konsorsiyumlarn
ilgili ayrcalklardan yararlanabilmesi iin bulunduklar devlet ya da dev-
letlerin Szlemeyi imzalamas ve kendilerinin de 1.1.1983'ten nce Bl-
geye en az 30 milyon dolar yatrm ya da miktarn 1/10'u orannda ara-

354
trma harcamas yapm olmalar gerekmektedir. nc kategori "nc
yatrmc" ise, gelimekte olan lkelerin kamu kurulular ya da yurtta-
lar gerek ve tzel kiiler olup, bu devletlerin Szlemeyi imzalamas ve
ilgili kurulu ya da kiilerin 1.1.1985'ten nce Blgeye en az 30 milyon
dolar yatrm ya da bu miktarn 1/10'u orannda aratrma harcamas yap-
m olmalar gerekmektedir. Belirtilen koullar yerine getiren katego-
riden birine ait bir kurulu ya da kii kendisinin Hazrlk Komisyonuna
"nc yatrmc" olarak kaydedilmesini isteyebilecektir. Bylece, sz ko-
nusu kurulu ya da kiiler Blgenin iletilmesinde ncelikle ve ayrcalk-
l faaliyetler srdrme olanan elde edeceklerdir.
Szlemeyi imzalayan devletlerin belirtilen almalar srerken, Sz-
lemeyi imzalamayan ve Szlemenin Blgeye ilikin hkmlerinden ho-
nutsuzluklarn bildiren kimi Batl devletler uluslararas deniz yatann
iletilmesi konusunda ulusal yasalar karmaktadr (rnein, A.B.D., F.
Almanya ve ngiltere'nin ulusal yasalar iin bkz. I.L.M., 1980, vol. 19, s.
1003 vd., 1981, vol. 20 s. 393 vd., 1219 vd., 1228 vd. ve 1982, vol. 21, s. 808
vd., 867 vd.). Yine, Batl devletlerin uluslararas deniz yatann iletil-
mesi konusunda kendi aralarnda kimi zel andlamalar imzaladklar gz-
lenmektedir (rnein, 2.9.1982 tarihli Derin Deniz Yatann Polimetalik
Yumrularna. likin Geici Balantlar Konusunda Anlama: I.L.M., 1982,
vol. 21, s. 950-962). Batl devletlerin ve zellikle A.B.D.'nin B.M.D.H.S.'nin
ngrd rejime kar balca eletirileri u konularda olmaktadr:
i) devlet kurulular ya da zel ortaklklara iletme izni verilirken Oto-
rite'nin ilgili organlarnn teknik verilerden ok siyasi nedenlere dayan-
drlan kararlar vermesi olasl; ii) iletme izni verilmesi ve yrtl-
mesi durumunda Otorite'ye denmesi gereken payn ykseklii; iii) zel-
likle A.B.D.'nin Otorite'nin giderlerine letme giderleri dahil % 25
gibi byk bir oranda katlmas gerei; iv) devlet kurulular ya da zel
ortaklklarn iletme izni almak iin iki alan gstererek yalnzca birini
iletebilmesi ve tekinin iletme iin ayrlmas; v) letme ve gelimek-
te olan lkeler ortaklklar iin teknoloji transferi gerei; vi) iletilecek
madenlerin belirli kotalarla snrlandrlmas; vii) letmeye tannan ser-
best rekabeti bozucu kimi ayrcalklar; viii) Otorite'ce elde edilen gelir-
lerin datmnda ulusal kurtulu rgtlerine de pay verilmesi; v.b...
Bu d u r u m karsnda uluslararas deniz yatann gelecei henz ak-
lkla ortaya km deildir. Hukuksal adan, B.M.D.H.S.'ni imzalam
bulunan ve yrrle koymay amalayan devletler, uluslararas deniz
yatann "insanln ortak mal" olduunu ve bunun III. Deniz Hukuku
Konferansnda Batl devletlerce de kabul edildiini ileri srerek, ng-
rlen rejime herkese uyulmas gerei zerinde durulmaktadr. Buna
karlk, bata A.B.D. olmak zere kimi Batl devletlerin Otorite gibi bir

355
uluslararas rgt kuran ve buna tand yetkiler erevesinde uluslar-
aras deniz yata rejimini dzenleyen bir Szleme hkmlerinin yalnz-
ca taraflar balayaca ve yaplageli hukuku dourmayaca ynnde
deerlendirmelerde bulunduu gzlenmektedir.

356
 nc B a l k :
ULUSLARARASI HAVA HUKUKU
(air la w; droit de l'air; Luftrecht)

Geni anlamda ele alnd zaman, hava hukuku, hava sahas ve on-
dan yararlanmayla ilgili btn hukuk kurallarn iermektedir. Bylece,
hava hukuku kavram iine, ksaca havaclk adyla anlan havada ulam
ve ona bal ilikileri inceleyen kurallardan baka, havadan ses ve elekt-
rik dalgalarn aktaran telsiz telgraf-telefon, radyo ve televizyon gibi her
trl iletiim ve haberleme yntemlerine ilikin kurallar ile meteoroloji-
ye ilikin kurallarn da girdii grlmektedir (rnein bkz. .. Akipek,
Hava Sahasnn Devletler Hukuku Bakmndan Durumu, Ankara, 1950,
s. 5). Buna karlk, dar anlamnda hava hukuku, yalnzca havaclk ile
snrl hukuk kurallarn kapsamaktadr. Bu iki anlay arasnda hangisi-
nin daha doru olduu konusunda herhangi bir tartmaya girmeden, bu-
rada hava ile ilgili temel kurallar verebilmek amacyla, hava h u k u k u n u
geni anlamda ele alacaz. Dolaysyla, ilk nce havaclk ile ilgili hu-
kuk kurallarn inceleyecek ve sonra telekomnikasyon kurallarn ele
alacaz. Ancak, bunu yaparken havaya ilikin kurallarn kamu dzenini
ve zellikle de uluslararas dzeni ilgilendiren kurallar zerinde duraca-
z. Dolaysyla, havaclk konusunda hava lkesi ve uluslararas hava
ulam rejimi gibi uluslararas dzeni ilgilendiren konular incelenirken,
hava aralarnn mlkiyeti, hava tamacl szlemeleri, hava aralar-
nn sigortas gibi konular bu t r sorunlar inceleyen hava zel hukukuna
braklacaktr. Yine, iletiim ve haberleme konularnda uluslararas k u -
rallar ele alnacak ve ulusal sorunlar incelememiz dnda kalacaktr.

I. HAVACILIKLA LGL KURALLAR

Kaynaka:
Trke: C. Bilsel, Milletleraras Hava Hukuku, stanbul, 1984; .. Akipek,
Hava Sahasnn Devletler Hukuku Bakmndan Durumu, Ankara, 1959;
H. Belbez, "Hava Hukuku. Konusu ve Mahiyeti", S.B.O.D., Cilt I, Say 4,
s. 743-746; A.S. Bilge, "ikago Havaclk Anlamalar ve Milletleraras Si-

357
 vil Havaclk Tekilt", S.B.F.D., Cilt VI, Say 1-4, s. 196-214; M.N. Gknil,
Milletleraras Hava Hukuku, istanbul, 1951; A. Gze, Devletin lke Un-
suru, istanbul, 1959, s. 139-154; M. nen, Yabanc Hava Gemileri Tarafn-
dan Yeryznde nc ahslara Verilen Zararlar Hakknda 7 Ekim
1952 Tarihli Roma Konvansiyonu, stanbul, 1983; M. nen, Trk Sivil Ha-
vaclk Mevzuat ve Uluslararas Uzay Hukuku Kurallar, stanbul, 1986;
S.L. Meray ve C. Sar, "zinsiz Giren Yabanc Uaklarn Uluslararas Hu-
kuk Asndan Yaratt Sorunlar", Cem Sar'a Armaan (S.B.F.D.), Cilt
XXVII, Say 3, s. 1-80; T. aa, Hava Hukuku, stanbul, Cilt I, 1963; 1. I-
men ve G. peki, Trk Sivil Havaclk Lgati, stanbul, 1959.
Yabanc dil: K. Halibroner, Der Sclutz der Luftgrenzen im Frieden, Kln
und Bonn, 1972; J. Erler, Rechtsfragen der ICAO, Kln und Berlin, 1967;
R.Y. Jennings, "Some aspects of the air", R.C.A.D.I., 1949-11, s. 513 vd.;
D.H. Johnson, Rights in airspace, Manchester, 1965; P. de la Pradelle,
"Les frontieres de l'air", R.C.A.D.I., 1954-11, s. 117 vd.; I. Lissitzyn, "The
treatment of aerial intruders in recent practice and international law",
A.J.I.L., 1953, s. 559 vd.; O. Lissitzyn, "Some legal implications of the U-2
and RB-47 incidents", A.J.I.L., 1962, s. 135 vd.; N. Mateesco Matte, Aeros-
pace law, London and Toronto, 1969; N. Mateesco Matte, Deux frontieres
invisibles: De la mer territoriale l'air "territorial", Paris, 1965; D. Goedhuis,
"Questions of public international air law", R.C.A.D.I., 1952-11, s. 205 vd.;
Mc Dougal, Lastvell and Vlasic, Law and public order in space, New
Haven and London, 1964; O. Riese, Luftrecht, Stuttgart, 1949; A.D. McNair,
The law of the air, London 2nd. ed., 1953; N. Schawcross, K.M. Beaumont
and P.R.E. Brown, Air law, London, 2nd, ed., 1964; B. Cheng, The law of
international air transport, London, 1962.

A. Havaclkla ilgili kurallarn geliimi

Balonun 18. yzyl sonlarnda yaplmas ile birlikte havaclkla ilgili
kurallamalarn gerei yava yava kendini duyurmaya balamtr. Uy-
gulanan uluslararas hukukta havaclkla ilgili ilk sorun, 1870'te Paris'i ku-
atan Alman ordular zerinden Franszlarn balonlarla haberlemesi ve
liderleri Gambetta'nm kenti terketmesi olay ile domutur. Nitekim,
Bismark 16.11.1870 tarihinde Fransa'ya verdii notasnda, bu yolla Al-
m a n hatlarn aan ya da haberleen kimseleri, sava tutsa olarak deil
de, casus olarak deerlendireceklerini bildirmitir (C. Bilsel, a.g.y. (Hava
hukuku), s. 11).
Havaclkla ilgili ilk kurallama araylar bir sre daha sava huku-
ku ve kuvvet kullanmann dzenlenmesi konularnda srmtr. Bylece,
1899 La Haye I. Bar Konferansnda, 29.7.1899'da kabul edilen Kara Sa-
va Kurallar Szlemesine ek tzn 29. maddesi ile balonlarla uan
kyafet deitirmemi askerlerin casus saylmamalar gr benimsen-
mitir. Yine, ayn konferansta kabul edilen 29.7. 1899 tarihli bir bildiri
ile, balonlardan ya da bunlara benzer yntemlerde havadan patlayc
madde atlmas be yl sre ile yasaklanmtr. 1907 La Haye II. Bar

358
Konferans srasnda, 18.10.1907 tarihli Kara Sava Kurallar Szleme-
si, 1899'da uan kiilerle ilgili olarak kabul edilen 29. maddeyi aynen be-
nimserken, balonlardan patlayc atlmas konusundaki bildirinin sresi-
nin 1915'te yaplacak bar konferansna kadar uzatlmas oybirliini elde
edememitir (29 kabul, 8 ekimser ve 7 kar oy). Nihayet, Kara Sava
Kurallar Szlemesinin 23. maddesinde savunmasz yerleim yerlerinin
bombalanmas yasaklanrken, bunun her ne yolla yaplrsa yaplsn yasak
olduunu bildirmek suretiyle, hava bombardmanlar da Szlemenin ya-
sak kapsam iine sokulmutur.
Hava lkesi, hava ulam ve hava aralarnn rejimi konular ise, ilk
kez, 1910'da Paris'te ve Verona'da yaplan 18 devletin katld konferans-
larda ele alnmtr. Fransz ve Almanlarn hava lkesinin serbestliini,
ngilizlerin ise hava lkesinde devletin egemenliini savunmas nedeniy-
le bu konferanslarda herhangi bir andlama gerekletirilememitir. An-
lan konulardaki ilk andlama, 29.7.1913'te imzalanan Fransa-Almanya Ha-
va Ulam Szlemesi olmutur. Sz konusu Szleme, askeri ve sivil
uaklar arasnda ayrm yapmakta ve sivil uaklarn teki devletin hava
sahasndan zararsz gei hakkn kabul etmektedir.

Hava hukukuyla ilgili ilk ok-tarafl andlama, 13.10.1919 tarihli Pa-

ris Hava Ulam Szlemesidir. Birinci Dnya Savan sona erdiren Pa-
ris Bar Konferans iinde oluturulan Havaclk Komisyonu (A.B.D., K-
ba, Portekiz, Romanya, Yunanistan ve Srp-Hrvat-Sloven devletlerinden
birer ye) tarafndan hazrlanan andlama tasars Konferans genel ku-
rulunca benimsenerek anlan Szleme ortaya kmtr. Ana Szleme
43 maddeyi iermekte olup, hava lkesi, hava aralarnn uyrukluu, ula-
trmaya elverililik koullar, ulam kurallar, devlet hava aralar, vb.
konularda dzenlemelerde bulunmaktadr. Szleme, ayrca, aadaki ko-
nulara ilikin 8 eke sahiptir: i) Hava aralarnn snflandrlmas, tan-
m, iaretleri; ii) Ulama elverililik belgesi; iii) Borda kaytlar; iv)
Ik, iaret ve ulam kurallar; v) Uak adamlar; vi) Hava haritalar;
vii) Meteorolojik bilgi al-verii; viii) G m r k sorunlar.

1919 Paris Hava Ulam Szlemesi hava zerinde devletlerin mn-

hasr egemenlii ilkesini kabul etmekle birlikte, bar zamannda sivil
hava aralarnn ilke olarak serbest gei hakk bulunduunu bildirmek-
tedir. Ancak, lke devleti yasak blgeler ilan edebilme hakkna sahiptir.
Yine, devlet hava aralar ve uluslararas dzenli tamaclk yapan sivil
hava aralar izin almadan gei hakkna sahip bulunmamaktadr. Bir
devletin hava lkesi ise, kara lkesi ve karasular zerinde yeralan hava
sahas olarak belirtilmektedir. Paris Szlemesi, 1922, 1923, 1929'da olmak
zere drt kez deiikliklere uramtr. kinci Dnya Sava ncesi 33

359
devletin taraf bulunduu Szleme Sava sonrasna kadar uluslararas
hava rejimini belirleyen ve yrten en nemli andlama olmutur. Sz-
leme, ileride szn edeceimiz 1944 ikago Szlemesi'nin yrrle
girmesi ile, 1947'de yrrlkten kalkmtr. Trkiye, Lozan Bar Andla-
masnn 100. maddesinde, "corafya asndan d u r u m u n u n gerekli kld
deiiklikler yaplmasn elde ederse", anlan Szlemeye taraf olmay ka-
bul ettiini bildirmitir. Ancak, sonuta, Trkiye, beklentilerinin kar-
lanmad kansyla, 1919 Paris Szlemesine hibir zaman katlmamtr.
1919 Paris Szlemesinden sonra bu konuda baka ok-tarafl andla-
m a l a r m imzaland gzlenmektedir. Bunlardan bir tanesi, 1.11.1926 ta-
rihli Madrid Hava Ulamna ilikin spanyol-Amerikan Szlemesidir.
O tarihlerde Paris Szlemesine katlmam bulunan ispanya, Portekiz ve
19 Gney Amerika devleti tarafndan imzalanan bu szleme byk l-
de Paris Szlemesi hkmlerini teyid etmektedir. Bu konuda gerekle-
tirilen bir baka andlama 20.2.1928 tarihli Havana Ticari Havacla ili-
kin Panamerikan Szlemesidir. Hava ulamnn teknik yan ile birlikte
ticari uular da dzenleyen bu szleme de temel kurallarda Paris Sz-
lemesini teyid etmektedir (1926 Madrid ve 1928 Havana Szlemeleri iin
bkz. .. Akipek, a.g.y., (Hava Sahas) s. 68-72). Bunlar, 12.10.1929 tarih-
li Hava Tamaclna ilikin Varova Szlemesi ile 29.5.1933 tarihli
Uaklarn Neden Olduu Zararlara ilikin Roma Szlemesi izlemitir
(Bilgi iin bkz. C. Bilsel. a.g.y. (Hava Hukuku), srasyla s. 314-352 ve
371-378). Daha sonra, 1929 Varova Szlemesi 28.9.1955 tarihli La Haye
Protokol ile birtakm deiikliklere uramtr (Bkz. R.G., 3.12.1977, say
16128). Yine, 1933 Roma Szlemesi de 7.10.1952 tarihli Yabanc Hava
Aralarnn Yeryznde nc Kiilere Verdikleri Zarara likin Sz-
leme ile deiikliklere uramtr (Metin iin bkz. U.N.; Treaty Series,
vol. 310, s. 180 vd.). Nihayet, 19.6.1935'te Buenos-Aires'de 21 Amerika
devleti bir transit tamaclk szlemesi imzalamlar, fakat bu szleme
yalnzca devlet tarafndan onaylanmtr. Anlan andlamalarm byk
bir ksm gnmzde yrrlkten kalkm bulunmaktadr.

Bugn uygulanan uluslararas hukuk incelendii zaman, hava ta-

macl ve hava aralarnn neden olduu zararlar nedeniyle nc ki-
ilere kar sorumluluk konularnn bunlar ele alan zel hava hukukuna
gnderilmesi kaydyla, zde 7.12.1944'te imzalanan ikago Szlemeleri
ile karlalmaktadr. ikago'da, 1.11.1944-7.12.1944 tarihleri arasnda 52
devletin katlmas ile toplanan Sivil Havaclk Konferans sonunda, bu-
gn uluslararas hava h u k u k u n u n temelini oluturan drt andlama imza-
lanmtr: i) Uluslararas Sivil Havaclk Geici Anlamas; ii) Ulus-
lararas Sivil Havaclk Szlemesi; iii) Uluslararas Hava Servisleri
Transit Anlamas; iv) Uluslararas Hava Ulam Anlamas (metinler

360
iin bkz. R.G., 12.6.1945, say 6029). Anlan andlamalar daha sonra birok
deiikliklere uramtr (balca deiiklikler iin bkz. A.G. kn ve
A.R. kn, a.g.y. (Rehber), s. 484).
Uluslararas Sivil Havaclk Geici Anlamas, 6.6.1945'te yrrle
girmi olup. Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi ya da bu konuda ya-
placak baka andlamalar yrrle girene kadar, en ok yllk bir
sre iin, teknik ve danma nitelikli geici bir sivil havaclk rgtnn
kurulmasn dzenlemektedir. Nitekim, bu Anlamaya dayanlarak kuru-
lan geici rgt Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin 4.4.1947'de y-
rrle girmesi ile ortadan kalkmtr.

Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi, drt blmden olumaktadr.

Birinci blm, genel ilkeler, ulusal hava sahas zerinde uu, hava ara-
larnn uyrukluu, hava ulamn kolaylatrc nlemler, uu srasnda
uyulacak kurallar ve havacla ilikin uluslararas standartlar iermek-
tedir. kinci blm, Uluslararas Sivil Havaclk rgtnn kuruluunu
ve organlarn dzenlemektedir. nc blm, hava ulatrmasna ili-
kin raporlara, havaalanlar ve teki hava ulam tesislerine, ortak ilet-
melere ilikin kurallar kapsamaktadr. Drdnc blm ise, havaclkla
ilgili teki andlamalar. uyumazlk ve kurallarn inenmesine, sava
durumuna ilikin kurallar ile Szlemeye taraf olma yollarn ele almak-
tadr.
Uluslararas Hava Servisleri Transit Anlamas 6 maddeden oluan k-
sa bir andlamadr. Bu Andlama "ki Hava Serbestlii Anlamas" ola-
rak da anlmaktadr. Bu Anlamya taraf olan devletler, uluslararas tari-
feli hava servisleri bakmndan, birbirlerine u iki serbestlii tanmak-
tadr: i) yere inmeksizin lkesi zerinden geme hakk; ii) ticari ol-
mayan amalarla (rnein, teknik nedenlerle) lkesine inme hakk (mad.
1/1). Bylece, ileride greceim.z gibi, Uluslararas Sivil Havaclk Sz-
lemesinin yalnzca tarifeli serv.sler dnda uu yapan hava aralarna
tand bu iki hak anlan Anlama ile tarifeli hava servislerine de tann-
m olmaktadr.
Uluslararas Hava Ulam Anlamas da 8 maddeden oluan ksa bir
andlamadr. Bu Anlama ise "B Hava Serbestlii Anlamas" olarak da
anlmaktadr. Anlamaya taraf Dan devletler, uluslararas tarifeli hava
servisleri bakmndan, birbirlerine ilke olarak u be serbestlii tanmak-
tadr: i) yere inmeksizin lkesi zerinden geme hakk; ii) ticari ol-
mayan amalarla lkesine inme hakk; iii) hava aracnn uyruunda bu-
lunduu devletin lkesinden alm olduu yolcu ve eyay lkesine indir-
me hakk; iv) hava aracnn uyruunda bulunduu devletin lkesine gi-
decek yolcu ve eyay lkesinden alma hakk; v) herhangi bir taraf dev-

361
Jet lkesine indirme hakk (mad. 1). Bu Anlamaya taraf olan devletler
sz geen serbestliklerden beincisine ekince koyma hakkna sahiptir
(mad. 4/1). Nitekim, Trkiye anlan Anlamaya, 5.6.1945 tarihli onayla-
ma yasas ile taraf olurken, yasann 2. maddesiyle yle bir ekince koy-
mutur:
"Yaplacak iki tarafl anlama ve szlemelerde Milletleraras Ha-
va Ulatrma Szlemesinin 5 inci serbestisine ilikin hkmn ge-
ici sreler iin kabulne ve uygulanmasna hkmet yetkilidir".

B. Hava sahasnn hukuksal rejimi

(air space; espace aerien; Luftraum)
Hava sahas, ulusal hava sahas ve uluslararas hava sahas olarak
ikiye ayrlmaktadr.
Ulusal hava sahas, bir devletin lkesi stndeki hava sahasn be-
lirtmektedir. Uygulanan uluslararas hukuka gre, devletlerin hava sa-
has, bu devletlerin egemenlii altnda bulunan kara lkesi ile buna biti-
ik olarak yeralan isularn ve karasularnn stnde bulunan hava saha-
sdr. Baka bir deyile, bir devletin ulusal hava sahasnn d snr ka-
rasularnn bittii izgi olmaktadr. Bu durum, gerek andlamalarla (r-
nein, 1944 ikago Uluslararas Sivil Havaclk Sz. mad. 1-2) gerekse
devletlerin uygulamalar (rnein, 14.10.1983 tarih ve 2920 sayl Trk Si-
vil Havaclk Kanunu, 3. maddesinde "Trkiye Cumhuriyetinin egemen-
lii altndaki lke ile Trk karasular zerindeki sahay" Trk hava sa-
has olarak ilan etmektedir: Bkz. R.G., 19.10.1983, say 18196) ile teyid
edilmi bulunmaktadr. Devletlerin uygulamalarnda bu kurala aykr d-
en tek rnek Yunanistan'n ulusal hava sahasdr. Yunanistan, 6.9.1931
tarihli bir Cumhurbakanl kararnamesi ile, o tarihte 3 millik karasu-
yuna sahip bulunmasna ramen, hava sahas geniliini 10 mile kar-
mtr (Bilgi iin bkz. H. Pazarc, "Lozan Antlamasndan 1974'e kadar
Ege'ye likin Gelimeler Ve Yunanistan'n Ege Politikas", nc As-
keri Tarih Semineri: Trk-Yunan likileri, Ankara, 1986, s. 26-29). Ancak,
bu tek rnekte bile, Yunanistan hava sahasnn d snrnn karasular
d snr ile belirlenecei ilkesine uyar grnme gayreti iindedir. By-
lece, Yunanistan hava sahasn dorudan 10 mil olarak ilan etme yerine,
anlan 1931 kararnamesi ile karasular geniliini sivil havaclk ve hava
zabtas konusunda 10 mil olarak saptadn ilan etme yolunu semi-
tir. Bir devletin ulusal hava sahas dnda kalan hava sahas ise ulus-
lararas hava sahasn oluturmaktadr. Uygulanan uluslararas hukuka
gre, bir devletin karasular dnda kalan deniz alanlar stnde bulu-
nan hava sahas uluslararas hava sahas olarak kabul edilmektedir. Nitekim,

362
uluslararas sivil havaclk andlamalarnm ulusal hava sahasn karasu-
lar ile snrlandrmas nedeniyle, bu snr dnda kalan alanlarn ulus-
lararas hava sahasn oluturduu ortaya kmaktadr. Devletlerin uy-
gulamalar da, yukarda belirtilen Yunanistan rnei dnda, bu ynde-
dir. Yine, aada greceimiz gibi, deniz hukuku andlamalar ak de-
nizler stnde yeralan hava sahasnda uu serbestlii ilkesini kabul et-
mek suretiyle, karasular dnda kalan hava sahasnn ulusal egemenli-
e konu olamyacan benimsemi bulunmaktadr.

Uzaya uydu frlatlmas ile birlikte hava sahasnn snrna ilikin ola-
rak bir baka sorun daha ortaya kmtr. Bugn, gerek ulusal, gerek
uluslararas hava sahasnn hangi ykseklie kadar vard ve hangi iz-
giden sonra uzay (outer space; espace extra-atmospherique) sahasnn
balad sorusunun cevaplanmas gerekmektedir. Bu sorunun cevab,
zellikle, bir devletin egemenlii altnda bulunan ulusal hava sahasnn
hibir devletin egemenlii altna giremeyecei kabul edilen uzaydan ayrd-
edilmesi bakmndan, ok nemlidir. Fakat, gerek uluslararas hava saha-
snda gerek uzayda serbestlik ilkesi kabul edilmesine ramen, iki rejim
arasndaki kimi farkllklar nedeniyle (rnein, uzaya frlatlacak uydu-
larn B.M.'e tescil ettirilmesi zorunluluu gibi), bu iki ayr sahann sn-
rnn da bilinmesi gerekmektedir. Oysa, bugn iin uygulanan uluslarara-
s hukukta bu soruya henz bir cevap verilebilmi deildir. Bununla bir-
likte, ileride uzay hukuku erevesinde ele alacamz gibi, deiik lt-
lere dayal kimi grler ileri srlmektedir.

Ulusal hava sahasnda geerli olan hukuksal rejim, lke devletinin

tam ve mnhasr egemenliinin kabul olmaktadr. Bu, ok-tarafl and-
lamalarda (rnein 1944 ikago Sivil Havaclk Sz., mad. 1) olduu
gibi, ikili andlamalarda ve ulusal yasalarda da kabul edilmi bulunmak-
tadr (rnekler iin bkz. .. Akipek, a.g.y. (Hava sahas), s. 54-114). Ya-
zarlar bugn artk lke devletinin hava sahas zerindeki egemenliinin
tartlmaz bir yaplageli kural niteliine sahip olduunu bildirmekte-
dir (rnein bkz.: .. Akipek, ayn yapt, s. 106-109; C. Sar ve S.L. Me-
ray, "zinsiz Giren Yabanc Uaklarn Uluslararas Hukuk Asndan Ya-
ratt Sorunlar", C. Sar Armaan (S.B.F.D., Cilt XXVII, say 3, s. 6-7
ve 9-22).

Uluslararas hava sahasnda geerli hukuksal rejim ise serbestliktir.

Nitekim, gerek 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi (mad. 2), gerek 1982
B.M.D.H.S. (mad. 87/1, b) ak deniz stnde bulunan hava sahasnda
btn devletlerin uu serbestliine sahip olduunu bildirmektedir. Ayn
kural, bitiik blgenin ak denizin bir parasn oluturmas nedeniyle
(Bkz. 1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 24/1 ve 1982 B.M.D.H.S., mad. 86), bi-

363
tiik blge stndeki hava sahas iin de geerlidir. Yine, bir devletin
mnhasr ekonomik blgesi stndeki hava sahasnda da uu serbestlii
ilkesi aka ngrlmektedir (B.M.D.H.S., mad. 58/1). Uluslararas Sivil
Havaclk r g t Konseyi de, ikago Szlemesinin 2 numaral Eki olarak
kabul ettii Nisan 1948 tarihli kararlarnda, ak deniz stnde bulunan
hava sahasnda ak deniz rejiminin geerli olacan kabul etmitir (Bkz.
N. Mateesco Matte, De la mer territoriale l'air "territorial", Paris, 1965,
s. 134-135).

C. Uluslararas hava ulam rejimi

a. Bir devletin hava sahasnda

Yukarda grld gibi, lke devleti ulusal hava sahasnda tam ve
mnhasr egemenlie sahip olduu iin, ilke olarak, yabanc uaklarn
lkesi stnden umas yalnzca onun rzas ile olanakldr. Ancak, 1944
ikago andlamalar ile devletlerin ok byk bir ounluu sivil hava
aralarnn lkeleri stnden gemesi konusunda rzalarn, deiik biim
ve koullara bal olarak, aklam bulunmaktadr. Buna karlk, devlet
hava aralarnn bir yabanc devlet lkesi stnden umas izne bal
olarak srmektedir. Nitekim, 22.6.1966 tarih ve 6/6639 sayl kararnameyle
kabul edilen ve hava sahamz iin halen yrrlkte bulunan Yabanc Kuv-
vetlerin Trkiye Limanlarn, Hava slerini ve Hava Alanlarn Ziyaret
Etmesi Konusundaki Ynetmelie gre yabanc hava kuvvetlerinin T.C.-
rin havalanlarn ve slerini ziyaret edebilmesi iin, en az 15 gn nceden,
diplomatik kanaldan Hkmetten izin almas gerekmektedir (R.G.,
22.7.1966, Say 12355, mad. !). Trkiye, bu hava aralarnn durum ve sa-
ysn saptama ve kal srelerini snrlama hakkn sakl tutmaktadr
(mad. 2). Yine, Trkiye'nin verdii izni geri almas hakk olduu bildi-
rilmektedir (mad. 7). Yine, 4.4.1972 tarih ve 7/4190 sayl kararname ile
kabul edilen H u d u t Blgeleri Uu Ynetmeliimize gre, tarifeli uu-
lar dndaki Trk ve yabanc hava aralarnn Trk kara snrlarna ve
FIR izgisine yakn blgelerde uu yapabilmeleri iin izin gereklidir
(R.G., 22.4.1972, Say 14167). Herbir hava arac snfna ilikin olarak ulus-
lararas kurallar aadaki biimde zetlemek olana vardr.

i) Sivil hava aralar rejimi

1944 ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi, Szlemeye ta-

raf bir devlet lkesi zerinden gerekletirilecek yabanc sivil hava ara-
larnn uularn ikiye ayrmaktadr (mad. 5-6): i) tarifeli uular; ii)
tarifeye bal olmayan uular.

364
 ikago Szlemesi, tarifeli ve tarifesiz uularn tanmn yapmamak-
tadr. Bu boluk Uluslararas Sivil Havaclk rgt Konseyinin kabul
ettii tanmla doldurulmu bulunmaktadr. Bu tanma gre, bir tarifeli
uluslararas hava servisinin aadaki zelliklere sahip olmas gerekmek-
tedir: i) birden ok devletin lkesi stnden umak; ii) paral ve hal-
ka ak tamaclk yapmak; iii) belirli bir zaman tablosuna gre ya da
sistemli bir biimde ayn iki ya da daha ok nokta arasnda uu yapmak
(bkz. Bin Cheng, The law of international air transport, London, 1962,
s. 174-175). Belirtilen bu koullarn t m n yerine getiremeyen uular
ise tarifesiz uu kapsamna girmektedir.

1944 ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesine taraf olan dev-

letler, tarifesiz uular iin, nceden izin almaya gerek kalmadan, teki
taraf devletlerin sivil hava aralarna iki serbestlii tanmaktadr: i) ye-
re inmeksizin lkesi stnden geme hakk; ii) lkesine inme hakk
(mad. 5). Buna karlk, ayn Szleme tarifeli uular iin zel izin aln-
mas gerektiini bildirmektedir (mad. 6).
Tarifeli uularla ilgili olarak 1944 ikago Uluslararas Hava Ser-
visleri Transit Anlamasna taraf olan devletler sivil hava aralar iin
yukarda belirtilen iki serbestlii birbirlerine tanmaktadr (mad. 1/1).
Tarifeli uularla ilgili olarak 1944 ikago Uluslararas Ulam Anlama-
sna taraf olan devletler ise, birbirlerinin sivil hava aralarna yukarda
belirtilen iki serbestlikten baka en az u iki serbestlii daha tanmaktadr
(mad. 1): i) hava aracnn uyruunda bulunduu devletin lkesinden
alm olduu yolcu ve eyay lkesine indirme hakk; ii) hava aracnn
uyruunda bulunduu devletin lkesine gidecek yolcu ve eyay lke-
sinden alma hakk. Eer, ilgili devletler anlan Anlamaya herhangi bir
ekince koymadysalar, bu devletlerin sivil hava aralarnn herbirinin
lkesinden alaca yolcu ve eyay bir nc devlet lkesine gtrmek
ya da herhangi bir nc devlet lkesinden ald yolcu ve eyay bu
devletler lkesine indirmek hakk vardr.

Devletler bu haklar ikili andlamalarla da tanmaktadr.

1944 ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesine gre; taraf dev-
letlerin lkeleri iindeki bir noktadan tekine yaplacak paral uular
yalnzca kendi uyruundaki sivil hava aralarna ayrabilme hakk var-
dr (mad.7). Bu hak, deniz hukukunda olduu gibi hava hukukunda da,
kabotaj hakk olarak anlmaktadr.

te yandan, Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi taraf devletlerin

lkelerinin belirli blgelerinde, askeri gerekler ya da kamu gvenlii ne-
deniyle, uua yasak blgeler ilan edebileceini kabul etmektedir (mad.

365
9). Yasak blgelerin stnden uan ya da teki uu kurallarna uymayan
hava aralarnn, lke devletince, gmrk ve polis denetiminden geme-
leri iin, en yakn havaalanna inmeleri istenebilecektir (mad. 9/c).
Sivil hava aralarnn yukarda bildirilen andlama koullar dnda
bir yabanc devlet lkesine, hukuka uygun olarak girebilmesi, ancak zel
izinle olanakldr. lke devletinin rzas alnmadan yaplan giriler izin-
siz giri olarak nitelendirilmektedir. Sivil hava aralarnn izinsiz giri-
leri, "tehlike iinde" (in distress; en detresse) bulunmalar nedeniyle ola-
bilecei gibi, kt hava koullar, yn yanlmas, teknik neden ya da
hava aracnn karlmas gibi kastsz giriler de olabilmektedir. Tehlike
nedeniyle bir sivil hava aracnn bir yabanc lke hava sahasna girmesi
durumunda, 1944 ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin 25.
maddesi, bu araca yardm edilmesini ngrmektedir. Bir sivil hava arac
gerek tehlike durumu nedeniyle, gerek yukarda belirtilen kastsz giri-
ler erevesinde, bir yabanc devlet lkesine girdii zaman, uluslararas
uygulamada, bunlara nce uyarda bulunulmas gerektii kabul edilmek-
tedir (rnein bkz. C. Sar ve S.L. Meray, a.g.m, s. 40-42). Bu durumda,
lke devleti, szkonusu sivil hava aracna inmesi ya da uygun grecei
belirli bir uu dorultusunda gitmesi iin, emir verebilecektir. Bu emir-
lere uymayan sivil hava aracna kar, yaratt tehlike orannda, kuvvet
kullanlabilecei ngrlmektedir (Ayn yapt, s. 42-43).

Sivil hava aralarnn, casusluk, kaaklk v.b. kastl olarak bir ya-
banc devlet lkesine izinsiz girmesi ise doal olarak yasaktr. ikago
Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin 4. maddesi, "Akit devletler-
den herbiri, sivil havacl bu Szlemenin gaye ve hedefleri ile kabil-i
telif olmayan maksatlar iin kullanmamay kabul ederler" demek sure-
tiyle, taraf devletlerin bu t r amalarla davranan ve uyrukluunu ta-
yan sivil hava aralarna gz yummamas y k m n getirmektedir. An-
cak, lkesine izinsiz girilen devletin hava aracnn amacn deerlendir-
medeki zorluklar nedeniyle, kuvvet kullanma yoluna bavurmadan nce,
aracn belirli bir havaalanna inmesini istemesi ve bu emre uyulmamas
durumunda kuvvet kullanmas en uygun yol olarak deerlendirilmekte-
dir (rnek olaylar iin bkz. C. Sar ve S.L. Meray, ayn yapt, s. 44-45).

ii) Devlet hava aralar rejimi

Uygulanan uluslararas hukukta lke devletinin ulusal hava sahasn-
da t a m ve mnhasr egemenliinin kabul edilmesi ve bunun aksinin hi-
bir ok-tarafl andlamada dzenlenmemi bulunmas nedeniyle, devlet
hava aralar bir yabanc devlet hava sahasna, hukuksal olarak, yalnz-
ca izin alarak girebilmektedir. Nitekim, sivil hava aralarnn kimi koul-

366
larla serbest giri ve uularm kabul eden gerek 1919 Paris Szlemesi
(mad. 32), gerek 1944 ikago Szlemesi (mad. 3), devlet hava aralarn
(Paris Szlemesi yalnzca askeri hava aralarndan sz etmektedir) d-
zenleme dnda brakmaktadr. ikago Szlemesinde devlet hava ara-
larnn teki devlet lkeleri stnde umas konusunda yeralan h k m
aynen yledir (mad. 3/c):

"kit devletlerden birine ait bir devlet hava nakil vastas ancak
hususi bir anlama veya sair suretle selhiyet verilmi olduu tak-
dirde ve bu selhiyetin artlarna uygun olarak dier bir devle-
tin lkesi zerinden uabilir veya o devlet lkesine inebilir".

lke devletinden usulne uygun olarak izin alm bulunan yabanc

devlet hava aralar, uu kurallarna uyduu srece, dokunulmazla sa-
hiptir.
Bir yabanc devlet hava sahasna izinsiz giren devlet hava aralarna
gelince, bu giriin, kt hava koullar, yn armas ya da teknik ar-
zalar nedeniyle kastsz olmas ile kastl bulunmas durumlarn ayrmak
gerekmektedir. Tehlike ya da baka nedenlere bal kastsz girilerde,
bata askeri hava aralar olmak zere, devlet hava aralarna bu durum-
larda sivil hava aralarna davranld gibi davranlmas gerektii genel
bir kabul grmektedir (C. Sar ve S.L. Meray, ayn yapt, s. 48-56). Buna
karlk, kastl izinsiz girite bulunan devlet aralar durumunda, baka
bir deyile, casusluk, kkrtma vb. amalarla yaplan izinsiz girilerde,
uyarda bulunmakszn kuvvet kullanlp kullanlmyaca tartlmakta-
dr. Genel olarak askeri hava aralar iin de uyarda bulunduktan ve
makul bir sre beklendikten sonra kuvvet kullanlabilecei kabul edil-
mektedir (C. Sar ve S.L. Meray, ayn yapt, s. 75). Ancak, dmanca ni-
yetleri aka belli olan, saldrya geen ya da gemek zere olduu ke-
sinlikle anlalan askeri hava aralarna kar, uyarda bulunmadan da,
kuvvet kullanlabilmesi uluslararas hukuka uygun olarak deerlendiril-
mektedir (ayn yapt),

b. Uluslararas hava sahasnda

Uluslararas hava sahasnda serbestlik rejimi geerli olduu iin, bu

alanda btn devletlerin hava aralar, ister sivil ister devlet hava arac
olsun, serbeste uma hakkna sahiptir. Hava aralar uluslararas hava
sahasnda, ilke olarak, uyruunda bulunduklar devletin yetkisi altnda
bulunmaktadr. Ancak, 1944 ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szle-
mesinin 12. maddesinde, "Ak denizlerde, bu Konvansiyon esaslarna g-
re vaz edilmi kurallar uygulanacaktr" hkmne dayanarak, Uluslararas

367
Sivil Havaclk rgt Konseyi, uluslararas hava sahasndaki uu ku-
rallarn kapsayan Szlemenin 2 sayl Ekini kabul etmitir. Anlan 2
Sayl Ek, uluslararas hava sahasnda, zellikle, arpmalara engel ola-
cak kurallar, uu plan kurallarn, grerek uu (VFR) ve aletli uu
(IFR) kurallarn, tehlike annda alnacak nlemleri uluslararas dzen-
lemelere balamaktadr. te yandan, Szlemenin 11 sayl Eki ile de,
genel olarak hava trafik hizmetleri dzenlenmektedir. Anlan 11 sayl
Ekte (par. 2.1.2) ak denizler stnde hava trafik hizmetlerine ilikin
blgeler belirlenmesi ngrlmektedir. Bylece kimi uluslararas blge-
lerde, uu gvenlii ve hava trafik hizmetleri bakmndan uularn be-
lirli bir devletin teknik denetimi altna koyulduu durumlarda, uluslar-
aras hava sahasnda bulunan sivil hava aralarnn bu kurallara uymas
gerekmektedir. Ulusal ve uluslararas hava sahalarn birlikte ilgilendi-
ren bu uu gvenlii ve hava hizmetleri sorunu aada ayr olarak ele
alnacaktr.

. Uu gvenlii ve hava trafik hizmetleri dzenlemeleri

1944 ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin, 2 sayl Eki-
ne bal olarak, 11 sayl Eki erevesinde uu gvenliini salamak ama-
cyla u hava trafik hizmetlerinin (air traffic services) verilmesi dzen-
lenmektedir: i) hava trafik denetimi hizmetleri (air traffic control ser-
vices); ii) uu bilgi hizmetleri (flight information services); iii) uyar
hizmetleri (alerting services). Bunlara, 15 sayl Ek ile havaclk bilgi hiz-
metleri (aeronautical information services) ve 12 sayl Ek ile arama-kur-
tarma hizmetleri (search and resque services) eklenmitir.
Belirtilen bu hizmetlerin yerine getirilebilmesi iin, genel olarak, ha-
va sahasnn deiik nitelikte yetkilerle donatlm sorumluluk blgeleri-
ne ayrld grlmektedir. Sz konusu teknik sorumluluk blgelerinin
en nemlisi uu bilgi blgesi (Flight information Region)dir. Uu bilgi
blgesi ya da, ngilizce ksaltlm adyla, FIR, iinde uu bilgi ve uyar
hizmetlerinin verildii hava sahasdr. Uu bilgi hizmetleri, zellikle,
nemli meteorolojik bilgileri, ulam kolaylklarn, havaalanlarnn du-
rumunu, blgede bulunan tehlikeleri (rnein, gmen kularn varl
gibi) bildirmeyi iermektedir. Uyar hizmetleri ise, kaybolan, kaza yapan
ya da tehlikede olan hava aralarna ilikin bilgilerin arama-kurtarma
faaliyetleri ile grevli birimlere bildirilmesi grevlerini kapsamaktadr.
FIR sahalar, yalnzca ulusal hava sahalarn kapsayabilecei gibi, kimi
blgelerde uluslararas hava sahasn da kapsayabilmektedir. 11 Sayl
Eke gre (par. 2.1.1), bir devletin lkesi stndeki hava sahasnda uu
bilgi blgesinin snrlarnn belirlenmesi ve sorumluluu lke devletine
aittir. Ancak, bir devletin kendi hava sahasnda yrtlecek FIR hizmet-

368
lerinin sorumluluunun baka bir devlete devredilmesi olana vardr.
Anlan ayn Eke gre (par. 2.1.2), ak denizler ya da egemenliin kime
ait olaca belirlenmemi lkeler stnde hava trafik hizmeti verilecek
uu bilgi blgelerinin blgesel anlamalarla belirlenmesi gerekmektedir.
Uu bilgi blgesi gvenlik nlemlerine, ayrca denetimli uularn
ynlendirildii hava koridorlarn da eklemek uygun olacaktr. Hava ko-
ridorlar, genellikle 10 deniz mili geniliinde olup, gvenlik bakmndan
hava aralarna izlemeleri tavsiye edilen yollardr.
Anlan uu gvenlii blgeleri uluslararas hava sahasna ilikin ol-
duu zaman, ki bu durum FIR'larla ilgili olarak ortaya kmaktadr, bu
kurallara uyulmasnn zorunlu olup olmad sorunu ortaya kmaktadr.
ikago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin 12. maddesi, Szleme
ilkelerine uygun olarak koyulacak kurallara uyulmas gerektiini bildir-
mektedir. Dolaysyla, Szlemenin 2 ve 11 Sayl Ekleri erevesinde ger-
ekletirilen dzenlemeler ve bunlara uygun olarak kullanlacak yetkiler
sivil hava aralar iin balaycdr. Buna karlk, Szlemenin 3. mad-
desinin a) fkrasnn Szleme hkmlerinin devlet hava aralarna uy-
gulanmyacan ngrmesi nedeniyle, bu dzenlemeler, ilke olarak, bata
askeri hava aralar olmak zere devlet hava aralar iin uyulmas zo-
runlu dzenlemeleri oluturmamaktadr. Bununla birlikte, Szlemenin
3. maddesinin d) fkrasnda "kit devletler, devlet hava nakil vastalar
iin nizamlar vazederken sivil hava nakil vastalarnn seyrseferinin
emniyetini gz nnde bulundurmay taahht ederler" denmek suretiy-
le, devlet hava aralarnn da sivil hava aralar iin dzenlenen uu
gvenliini bozmamalar gerektii kabul edilmektedir. Fakat, anlan h-
kmden de anlalaca gibi, uluslararas hava sahasna ilikin olarak ge-
rekli nlemleri alma ykm ve zorunluluu devlet hava aralarnn uy-
ruunda bulunduu devlete dmektedir. Uygulamada, devletler, askeri
hava aralarnn uularn iki snfa ayrmaktadr: i) harekt hava tra-
fii (operational air traffic); ii) genel hava trafii (general air traffic).
Harekt hava trafii uular askeri amala yaplan, eitim, tatbikat ve
harekt uularn kapsamakta olup, Uluslararas Sivil Havaclk Szle-
mesi ve ekleriyle konulan olaan kurallara uyulma yoluna gidilmemek-
tedir. Szlemeye taraf devletler bu tr uular srasnda 3. madde d) fk-
rasndaki sorumluluklarn kendi aldklar gvenlik nlemleri ile gerek-
letirmektedir. Genel hava trafii uular ise, askeri hava aralarnn da
olaan gvenlik kurallarna uyarak yapmakta saknca grmedikleri uu-
lar (rnein, malzeme tama) belirtmektedir. Bu durumda askeri hava
arac da, sivil hava aralar gibi, uu plan doldurmakta, havada FIR
denetim birimlerine gerekli raporlar vermekte ve verilen ynergelere
uymaktadr.

369
 Uu gvenliinin salanmas konusunda FIR izgilerinin saptanmas
ile ilgili olarak Ege'deki izgi 18.10.-4.11.1950 tarihleri arasnda Uluslar-
aras Sivil Havaclk rgtnn yesi Ortadou blgesi devletlerinin s-
tanbul'da yaptklar toplantda belirlenmitir (bkz. ICAO, Final report of
the rules of the air and air traffic control committee, Montreal, February
1951, Doc. 7055, MID/2-RAC, zellikle s. 15 ve 17). Bu yolla kabul edilen
FIR izgisi 1952'de Paris'te yaplan Avrupa blgesi devletleri toplantsn-
da ele alnarak teyid edilmitir (bkz. 23.5.1952 tarihli ICAO belgesi: Doc.
7280, EUM III/1952). Bu dzenlemeye gre, Trkiye ile Yunanistan'n
egemenliindeki dou Ege adalar arasnda fiili olarak varolan karasular
snrnn batsnda kalan blge "Atina FIR'" ad altnda Yunanistan'n
denetimine braklmtr. Ancak, bir sreden beri Trkiye bu FIR izgi-
sinin daha batya kaydrlmasn istemektedir. Yine Yunanistan'n Ege'de
uu yapan btn Trk askeri uaklarnn uu plan vermesi ve FIR'la
ilgili ynergelere uymasn istemesi nedeniyle, Trkiye Yunanistan'n tek-
nik yetkilerini atn ileri srmekte ve bu yetki genilemesini kabul et-
memektedir.

Trkiye'nin FIR'a ilikin kabul ettii sorumluluk izgisi, Akdeniz'de

yine 1950 stanbul toplants ile saptanm ve gneydeki sorumluluk "Lef-
koe FIR'" ad altnda o tarihte Kbrs' egemenlii altnda bulunduran
ngiltere'ye braklmtr. Yine, daha sonraki yllarda, Sovyetler Birlii ile
de, byk lde Karadeniz'deki karasular snrmzla akan bir FIR
izgisinin saptanmas ve bunun kuzeyindeki sorumluluun Sovyetlere b-
raklmas yoluna gidilmitir. Ancak, bugn Sovyetler Birlii ile de FIR
izgisinin daha kuzeye kaydrlmas yolunda grmeler yaplmas iin
giriimler yaplmaktadr. "Lefkoe FIR'" ile ilgili olarak da, bugn bu
yetkinin Kbrs R u m Ynetimince kullanlmas nedeniyle, Trkiye'nin
eletirileri vardr.

H. TELEKOMNKASYON LE LGL KURALLAR

(telecommunication; telecommunication; Telekommunikation)

Kaynaka:
Trke: S. Toluner, s. 44-46.
Yabanc dil: Rudolf, "Informationsfreiheit und Rundfunk im Vlkerrecht",
Jahrbuch fr internationales Recht, 1955, s. 256-288; H.F. Panhuys and
M.J. Boas, "Legal aspects of pirate broadcasting", A.J.I.L., 1966, s. 303
vd.; M. Coidan, "La rpression des emissions de radio-diffusion effectuees
par des stations hors des territoires nationaux", A.F.D.I., 1966, s. 476 vd.

Hava sahasnn bir baka nemli kullanm biimi de, telekomnikas-

yon yntemleri araclyla, bu sahadan iletiim ve haberleme amacyla

370
yararlanmadr. Telekomnikasyon konusunda en son gerekletirilen ev-
rensel nitelikli ok-tarafl andlama olan 1973 Malaga-Torremolinos Ulus-
lararas Telekomnikasyon Szlemesinin 2 Sayl Ekine gre, telekom-
nikasyonun tanm aynen yle yaplmaktadr: "telli, radyoelektrik (tel-
siz), optik veya dier elektromanyetik sistemler vastasyla her eit ia-
ret, sinyal, yaz, grnt ve ses veya bilginin iletiimi, yaym veya aln-
mas" (R.G., 4.6.1978, Say 16306). Dolaysyla, telsiz telgraf ve telefon,
radyo, televizyon vb. iletiim yntemleri havann eitli nitelikteki dal-
galar tamas sonucu gereklemektedir.
Anlan yntemlerin haberlemeye ilikin olanlarndan yararlanma,
Uluslararas Telekomnikasyon Szlemeleri tarafndan, toplum iin bir
hak olarak grlmekte ve haberleme serbestlii ilkesi kabul edilmekte-
dir (bkz.: 1965 Montreux Milletleraras Telekomnikasyon Anlamas,
R.G., 6.8.1968, say 12969; 1973 Malaga-Torremolinos Uluslararas Teleko-
mnikasyon Szlemesi, R.G, 4.6.1978, say 16306). Bylece anlan and-
lamalara taraf devletler, herhangi bir ayrm gzetmeden, herkese ha-
berleme serbestliini salamay ykmlenmektedir. Ayrm gzetmeme
ilkesinin tek kural-dl, denizde, havada ve karada can gvenlii ve
salk nedenleriyle tannan nceliklerdir. te yandan, III. Kitabmzda
inceleyeceimiz diplomasi temsilciliklerinin haberleme serbestlii sakl
kalmak kouluyla, devletlerin zel telgraf ve telefon haberlemelerini, ya-
salara, kamu dzenine ve k a m u ahlakna aykr dtkleri takdirde, ya-
saklama yetkisi vardr. Devletlerin bu konudaki yetkileri ve temel hak
ve zgrlklerin bu t r haberlemelerle ilgisi iin okuyucuyu i huku-
kun bir dal olarak ele alnan Haberleme H u k u k u n a gndermekle yeti-
neceiz (rnein, bkz. F. Glckl, Haberleme Hukuku, Ankara, 1970).
Radyo ve televizyon yaynlar bakmndan uygulanan uluslararas
hukuk incelendii zaman ise, iki nemli hukuksal sorunla karlalmak-
tadr: i) yayn srasnda frekans dilimlerinin kullanmn dzenlemek ve
bunlara zarar veren parazitleri ortadan kaldrmak; ii) "korsan" yayn
organlar araclyla bir devlet lkesine ynelik yasad radyo ve tele-
vizyon yaynlar yapmak. Uluslararas Telekomnikasyon Birlii kurucu
andlamas ve bu rgt erevesinde kabul edilen ynetmelikler, birinci
sorunla ilgili olarak, taraf devletlerin dorudan ya da denetiminde kuru-
lacak radyo ve televizyon istasyonlarn teki devlet ve kurumlara zarar
vermiyecek biimde yapmalarn ngrmekte ve frekanslarn tescilini iste-
mektedir. "Korsan yaynlar" konusuna gelince, Uluslararas Telekomni-
kasyon Birlii erevesinde 21.12.1959 tarihinde imzalanan Radyo Ynet-
melii, bir devletin lkesi dnda, ak denizde, kurulan gezici istasyonlar
araclyla yayn yaplmasn yasaklam ve bunu salama grevini ilgili
devletlere brakmtr. Ayn biimde, 20.1.1965 tarihinde Avrupa Konse-

371
yi erevesinde kabul edilen Ulusal lke Dndaki stasyonlardan Yap-
lan Yaynlarn nlenmesi Konusunda Avrupa Szlemesi de, lke dn-
dan yaplan yaynlar yasaklamakta ve taraf devletlere bunu cezalandr-
ma yetkisi tanmaktadr. Nihayet, ak denizle ilgili blmde bildirdii-
miz gibi, B.M.D.H.S.'nin 109. maddesi de bu t r yaynlar yasaklamak-
tadr.

372
Drdnc Balk :
UZAY HUKUKU
(outer space law; droit de l'espace extra-atmospherique; Weltraum-
recht)

Kaynaka:
Trke: S.L. Meray, Uzay ve Milletleraras Hukuk, Ankara, 1964; S.L.
Meray, Cilt I, s. 498-502; S.L. Meray, "Atmosferin Yukar Tabakalar ve
Feza ile ilgili Baz Hukuk Meseleleri", S.B.F. 100'nc Yl Armaan, An-
kara, 1959, s. 145-189; S.L. Meray, "Uzayda Devletlerin almalarm Y-
netecek lkelere likin Andlama", S.B.F.D., Cilt XXII, Say 1, s. 33-53;
S.L. Meray, "Dnya-d Canllarla Hukuki ilikiler Sorunu", S.B.F.D.,
Cilt XXII, Say 2, s. 83-92; S.L. Meray Uluslararas Hukuk ve Uluslararas
rgtler El Kitab, Ankara, 1977, s. 154-163; M. nen Trk Sivil Havac-
lk Mevzuat ve Uluslararas Uzay Hukuku Kurallar, istanbul, 1986; S.
Toluner, s. 46-50; E.F. elik, 1987, 2. Kitap, s. 251-268; Y. Altu, "Gky-
znde ve Uzayda Baz Faaliyetlerin Antlamalarla Yasaklanmas ve D-
zenlenmesi", stanbul ktisadi ve Ticari limler Dergisi, Cilt VII, Say 24,
s. 17-27; A. Demir, "Intelsat Haberleme Sistemi", A..B.Y.Y.O. Yll,
Cilt VIII, 1983-1985, s. 79-90; H. Pazarc, "Pozitif Uzay Hukuku ve Bugn-
k Sorunlar", Seha L. Meray'a Armaan, Ankara, Cilt I, 1981, s. 223-250.
Yabanc dil: H. Pazarc, "Sur le principe de l'utilisation pacifique de
l'espace extra-atmospherique", R.G.D.I.P., 1979, No. 4, s. 986-997; N. U.,
Ressources et activites consacrees l'espace, New York, 1977; M. G.
Marcoff, Traite de droit international public de l'espace, Geneve, 1973;
G. Gal, Space law, Leyden, 1969; M.S. Mc Dougal, H.D. Lasswell, I.A.
Vlasic, Law and government, New York, 1963; Ch. Dalfen, "Towards an
international convention on the registration of space objects: the gesta-
tion process", C.Y.I.L., 1971, s. 252-268; S. Malik, "Registration of space
objects", I.J.I.L., 1969, s. 412-417; C.W. Jenks, Space law, London, 1965;
K.H.Y. Mostafa and I.R. Goreish, "Disarmament in outer space and the
space treaty", R.E.D.I., 1971, s. 68 vd.; N. Mateesco Matte and H. De
Saussure (eds.), Legal implications of remote sensing from outer space,
Leyden, 1976; B. Cheng, "Communications satellites", C.L.P., 1971, s. 211-
245; L'utilisation de satellites de diffusion directe, Paris, 1970; G.F. Fitz-
gerald, "The participation of international organization in the proposed
international agreement on liability for damage caused by objects launched
into outer Space", C.Y.I.L., 1965, s. 265-281; P.H. Sand, "Space programmes
and international environment protection", I.C.L.Q., 1972, s. 43-60; D.

373
 Goedhuis, "Legal aspects of the utilization of outer space", N.I.L.R., 1970,
No. 1, s. 36 vd.; H.S. Lay and H.J. Taubenfeld, The law relating to activi-
ties of man in space, Chicago and London, 1970; J.E.S. Fawcett, Outer
space-New challanges to law and policy, Oxford, 1984; C.A. Christol,
"Liability for damage caused by space objects", A.J.I.L., 1980, s. 346 vd.;
S. Gorove, "The geosynchronous orbit: issues of law and policy", A.J.I.L.,
1979, s. 444 vd.; K.M. Queeney, Direct broadcasting satellites and the U.N.,
Leyden, 1978; D. Sunith, Communication via satellite, Leyden, 1970; D.
Webster, "Direct broadcast satellites: proximity, sovereignty and national
identity", Foreign Affairs, 1984, No. 5, s. 1161-1174; R.R. Colino, "Intelsat:
Facing the challenge of tomorrow", Journal of International Affairs, 1985,
No. 1, s. 129-150; H. Mark, "War and peace in space", Journal of Inter-
national Affairs, 1985, No. 1, s. 1-22.

I. UZAY HUKUKUNUN TARHES

Uygulanan uluslararas h u k u k u n uzay ile ilgilenmesi 4.10.1957'de

Sovyetler Birlii'nin uzaya Sputnik I uydusunu gndermesi ile balam-
tr; Uzaya ilikin ilk uluslararas dzenleme giriimi B.M. Genel Kurulun
13.12.1958 gn ve 1348 (XIII) sayl "Uzayn Bar Kullanm Sorunu"
adl karar ile bir "Uzayn Bar Kullanmlar ad hoc Komitesi" kurul-
mas olmutur. Anlan ad hoc Komitenin raporu zerine B.M. Genel Ku-
rulu, 12.12.1959 gn ve 1472 (XIV) sayl karar ile, "Uzayn Bar Ama-
larla Kullanm Komitesi"ni kurmutur. Banda 24 ye devlet temsilci-
sinden oluan bu komite, 1961'de 28, 1973'te 37 ve 1977'de 47 yeye ula-
mtr. Uzay komitesi almalarn iki alt-komite erevesinde yrtmek-
tedir: i) Bilim ve Teknik Alt-Komitesi; ii) Hukuk Alt-Komitesi. Bu-
gn uluslararas dzeyde geerli olan temel belgeler ve ok-tarafl and-
lamalar bu Komitenin almalarnn rndr.
Uygulanan uluslararas hukukta uzaya ilikin temel belgelerin ban-
da, B.M. Genel K u r u l u n u n 13.12.1963 gn ve 1962 (XVIII) sayl kararyla
kabul ettii "Uzayn Aratrlmas ve Kullanlmas Konusunda Devletle-
rin Faaliyetlerini Yneten Hukuksal ilkeler Bildirisi" gelmektedir (metin
iin bkz. U.N., Official Records of the General Assembly, 1963, s. 15-16).
Bunu, yine Uzay Komitesinin hazrlayp B.M. Genel K u r u l u n u n kabul et-
tii ve imzaya at u ok-tarafl andlamalar izlemektedir: i) 27.1.1967
tarihli Ay ve Gk Cisimleri Dahil Uzayn Aratrlmas ve Kullanmnda
Devletlerin Faaliyetlerini Ynetecek lkelere ilikin Andlama (10.10.1967'
de yrrle giren bu Andlama metni iin bkz. R.G., 1.6.1968, say, 12913);
ii) 22.4.1968 tarihli Astronotlarn Kurtarlmas, Geri Dnmeleri ve Uza-
ya Atlan Cisimlerin adesine likin Andlama (3.12.1968'te yrrle
giren bu Andlama metni iin bkz. I.L.M., 1968, vol. 7, s. 151 vd.); iii)
29.3,1972 tarihli Uzay Cisimlerinin Neden Olduu Zararlar Konusunda

374
Uluslararas Sorumlulua likin Szleme (1.9.1972'de yrrle giren
bu szleme metni iin bkz. I.L.M., 1971, vol. 10, s. 965 vd.); iv) 14.1.1975
tarihli Uzaya Atlan Cisimlerin Tesciline likin Szleme (1979 yl iin-
de yrrle giren bu szleme metni iin bkz. I.L.M., 1975, vol. 14, s. 43
vd.); v) 18.12.1979 tarihli Ay ve teki Gk Cisimleri zerinde Devletle-
rin Faaliyetlerini Ynetecek Anlama (metin iin bkz. I.L.M., 1979, vol.
18, s. 1434-1441). Trkiye bu andlamalardan yalnzca 1967 lkeler And-
lamasn onaylam bulunmaktadr. Anlan ok-tarafl genel andlama-
lardan baka kimi zel konular dzenleyen ok-tarafl andlamalara (r-
nein, az ileride ele alacamz INTELSAT Anlamas) ve ikili andlama-
lara (rnein, A.B.D. ile S.S.C.B. arasnda 1972'de imzalanan ve balistik
fzelerin uzayda yasaklanmasn dzenleyen anlama: Bkz. H. Mark,
"War and peace in space", Journal of International Affairs, 1985, No. 1,
s. 14-15) rastlanmaktadr.

II. UZAY SAHASININ HUKUKSAL REJM

Uzay (outer space; espace extra-atmospherique; Weltraum) kavram,

uygulanan uluslararas hukuk bakmndan, yalnz uzay boluunu deil,
ayn zamanda ay ve teki gk cisimlerini kapsamaktadr. Ancak, uzay sa-
hasnn nerede balad konusunda uygulanan hukuk henz kesin bir s-
nr belirlemi deildir. B.M. Uzay Komitesi konuyu 1967 ylndan bu yana
gndemine alm bulunmasna ramen olumlu bir sonuca varlamamtr.
retide u deiik ltlere gre hava sahas ile uzay sahas snrnn
belirlenmesi nerilerine rastlanmaktadr: i) snrn havann uu iin
gerekli tepkisinin sona erdii izgi olmas; ii) atmosfer tabakasnn bit-
tii izginin snr olmas; iii) yer ekiminin bittii izginin snr olma-
s; iv) devletin lkesi zerinde etkili denetim kurduu izginin smr ol-
mas; v) uydu yrngelerinin dnyaya en yakn yksekliinin snr olu-
turmas; vi) devletin gvenliinin gerektirdii noktalardan snr olu-
turulmas (bkz. S.L. Meray, Uzay ve Milletleraras Hukuk, Ankara, 1964,
s. 127-142). Buna karlk, Uzay Komitesi erevesindeki almalarda dev-
letlerin genel olarak yerden ykseklik ltn benimsedikleri gzlen-
mektedir. rnein, bu erevede Kanada'nn 64, Fransa'nn 80, talya'nn
100 km. ykseklii snr olarak nerdikleri izlenmektedir (bkz. M.G.
Marcoff, Traite de droit international public de l'espace, Geneve, 1973,
s. 283-284).

Uzay, yeryznn aksine, insanln ortak mal olarak kabul edilmek-

tedir. Nitekim, uzayn ve gk cisimlerinin egemenlik ilan, kullanma ya
da igal vb. yollarla hibir devletin ulusal egemenliine giremiyecei n-
grlmektedir (1963 Bildirisi, mad. 3; 1967 Andlamas, mad. 2). Bunun-

375
la birlikte, kimi uzay cisimlerinin, "gk cisimleri" (celestial bodies, corps
celestes; Himmelskrper) olarak nitelenip nitelenemiyecekleri ve dolay-
syla sahiplenip sahiplenilmiyecekleri konusu retide tartlmaktadr.
rnein, retinin bir blm iin yeri deitirilebilen, t m tketilme-
ye olanak veren ya da stne inme-kalkma olana bulunmayan gk ta-
lar (meteorits; meteoroites) ve kk gezegenler (asteriodes) gibi kozmik
cisimlerin "gk cisimleri" arasnda saylmamas ve sahiplenilebilmesi ge-
rekmektedir (rnein bkz. M.G. Marcoff, ayn yapt, s. 241-243). Yine,
uzayn kimi blmlerinin kullanlmasnda bir t r sahiplenme durumlar
ortaya kmakta ve tartmalara yer vermektedir. rnein, bu trden or-
taya kan nemli bir sorun "sabit uydular" (geosynchronous satellites;
satellites geostationnaires; geostationare Satelliten) ad verilen ve dnya
evresinde dnyann ekseninde dnme hzna paralel bir hzla dnecek
biimde yerletirilmi uydularn yrngelerine ilikin sorundur. Yalnzca
Ekvator izgisi stnde ve grevlerini yerine getirebilmeleri iin en ok
180 tane yerletirilmesi olana bulunan bu uydularla ilgili olarak anlan
yrngelerin sahiplenilip sahiplenilemiyecei tartlmaktadr. Soruna bi-
raz ileride, uzay faaliyetlerinin hukuksal rejimi erevesinde, tekrar d-
nlecektir.

III. UZAYA GNDERLEN KLERN VE ARA-GERELERN

BALI OLDUU HUKUKSAL REJM

Uygulanan uluslararas hukuka gre gemiler ve hava aralar ulus-

lararas alanlarda bulunduklar zaman uyruunda bulunduu devletin ya-
salar geerli olmaktadr. Baka bir deyile, uyrukluk bana bal olarak
hukuksal rejimleri saptanmaktadr. Buna karlk, uygulanan uluslarara-
s hukuk kurallarna bakldnda, bugne kadar hibir uzay andlama-
snda uzay ara ve gerelerinin uyrukluk bana deinilmedii grlmek-
tedir. Uzaya gnderilen ara ve gerelere ilikin olarak baka iki kavra-
ma bavurulduu gzlenmektedir: i) "frlatan devlet" (launching State;
Etat de lancement); ii) "tescil devleti" (State of registry; Etat d'en-
registrement). Bu sorun, devletin kiisel yetkisinin incelenmesi srasnda
ele alnd iin bu konuda eldeki kitabn ilgili kesimine gndermekle ye-
tineceiz.
Uzaya frlatlacak her uzay cisminin, bir yandan tescil devletince, te
yandan da B.M. Genel Sekreterliince bu amala tutulan ktklere ka-
yt edilmesi gerekmektedir (1975 Tescil Sz, mad. 2-3). B.M. Genel Sek-
reterliince tutulan kayt kt herkese aktr. Sz konusu kte zo-
runlu olarak kaydedilmesi gereken veriler unlardr: i) frlatan devlet
ya da devletlerin adlar; ii) uzay aracnn belirtici iaretleri ve numara-

376
s; iii) frlatlma tarihi ve yeri; iv) yrngeye ilikin temel veriler;
v) uzay aracnn asl grevi (1975 Tescil Sz., mad. 4).
Uzaya gnderilen kiilerin hangi devletin yetki ve denetimine bal
olacaklar konusunda ise, uygulanan uluslararas hukuk "tescil devleti"ni
semektedir (1963 Bildirisi, mad. 7; 1967 Andlamas, mad. 8). Uzaya gn-
derilen kiilere ilikin karlalabilecek baka bir hukuksal sorun, bir uzay
aracnn frlatan devletin yetki alan dnda bir yere, rnein ak deni-
ze ya da baka bir devlet lkesine, zorunlu ini yapmas ya da dmesi
durumunda bu kiilerin bu sre iinde hangi devletin yetkisi altnda bu-
lunacaklar konusunda ortaya kmaktadr. Uygulanan uluslararas hukuk
bu konuda ak bir kural iermemektedir. Yalnzca, 1968 Astronotlarn
Kurtarlmas Andlamasnn 4. maddesi, byle durumlarda sz konusu ki-
ilerin tez elden ve gerekli gvenlik koullar iinde frlatan devlet tem-
silcilerine verilmesini ngrmektedir. Yine, ayn Andlamann 2. madde-
si bu durumlarda aratrma ve kurtarma almalarnn, frlatan devlet
ile sk ibirlii ve srekli bir danma erevesinde davranan, lkesine
dlen devletin ynetimi ve denetimi altnda gemesini ngrmektedir.
Ancak, btn bu hkmler, rnein lkesine zorunlu ini yaplan ya da
dlen devletin bu kiiler zerinde yarg yetkisini kullanp kullanama-
yaca konusunda bir aklk getirmemektedir (Baka olas hukuksal so-
runlar konusunda bkz. H. Pazarc, "Pozitif Uzay Hukuku ve Bugnk So-
runlar", Seha L. Meray'a Armaan, Ankara, Cilt I, 1981, s. 235-236).

IV. UZAY FAALYETLERNN HUKUKSAL REJM

Uzayn hibir devletin egemenliinde olmamas nedeniyle, insanln

ortak mal olan bu alanda yrtlecek faaliyetler rejiminin belirlenmesi
gerekmektedir. Uygulanan uluslararas hukukun bu konuda kabul ettii
temel kural, uzayn serbestlii ilkesidir. Gerek B.M.'in 1963 Bildirisinde
(mad. 2), gerek 1967 Andlamasmda (mad. 1/2-3) kabul edilen bu ilkeye
gre, uzay sahas ve gk cisimlerine giri-k, buralarda aratrma yap-
ma ve buralardan yararlanma, eitlik ilkesine ve uluslararas hukuka uy-
gun olmak kouluyla, btn devletlere aktr. 1967 Andlamas bu ser-
bestlik ilkesinin, ayn koullarla, uluslararas rgtler iin de geerli ol-
duunu bildirmektedir (mad. 13).

Uzayn serbestlii ilkesine getirilen tek snr bu faaliyetlerin bar

amalarla yaplm olmalar kouludur (1963 Bildirisi, mad. 4; 1967 And-
lamas, mad. 3). Ancak, uygulanan uluslararas hukukta uzayn bar
amalarla kullanm ilkesinin dorudan bir tanmna rastlanmamas ne-
deniyle, gerek devletler arasnda, gerek retide bu ilkeden ne anlalmas

377
gerektii tartlmaktadr (rnein bkz. H. Pazarc, "Sur le principe de
l'utilisation pacifique de l'espace extra-atmospherique", R.G.D.I.P., 1979,
s. 986-997). Sorun, bar" teriminden "saldrgan olmayan" anlam m
yoksa "askeri olmayan" anlam m karlmas gerektii noktas zerinde
dmlenmektedir. Uzun yllardan bu yana ve bugn de A.B.D. "bar"
teriminin "saldrgan olmayan" anlamna geldiini ve dolaysyla savunma
nitelikli askeri faaliyetlerin uzayda yrtlebileceini ileri srmektedir.
Buna karlk, yakn zamanlara kadar S.S.C.B. "bar" teriminin "aske-
ri olmayan" anlamna geldiini ve dolaysyla uzayda, savunma amal
bile olsa, askeri faaliyetlerin yrtlmemesi gerektiini savunmutur. An-
cak, bir yandan, SALT andlamalarnda stratejik nkleer silahlarn denet-
lenmesinin uzaydan gzetleme ve alglama aralaryla yaplmasnn ka-
bul, te yandan, Sovyetlerin 1977'de kendi uzay uydu-savunma sistem-
lerini oluturmas (H. Mark, a.g.m., s. 15-16) nedeniyle, S.S.C.B.'nin bu
konuda eskisi gibi tutarl bir davran sergileyemedii gzlenmektedir.

Bununla birlikte, uygulanan uluslararas hukuk kurallar, iki sper

gcn stratejik hesaplar bir kenara brakld zaman, uzayda yrtle-
cek faaliyetlerin her trl askeri amacn dnda gerekletirilmesi gerek-
tii ynndeki bir yoruma daha yakn grnmektedir. Zira, 1963 Bildirisi
(mad. 1) ve zellikle 1967 Andlamas (mad. 1/1) uzayn aratrlmas ve
kullanlmasnn "btn lkelerin yarar ve karlarna" uygun olarak ger-
ekletirilmesini ngrmektedir. Oysa, bir ya da birka devletin yararna
olan herhangi bir askeri amal faaliyetin ister saldrgan isterse savun-
ma amal olsun "btn lkelerin yarar ve karlarna" uygun olarak
deerlendirilmesi olana yoktur (Bkz. H. Pazarc, a.g.m., (R.G.D.I.P. 1979),
s. 989-992).

Belirtilen temel kurala uygun olmak kouluyla uzay faaliyetlerine

ilikin kurallar ikiye ayrmak olana vardr: i) uzaya ynelik faaliyet-
lerle ilgili kurallar; ii) uzaydan dnyaya ynelik faaliyetlerle ilgili ku-
rallar.

1. Uzaya ynelik faaliyetlerle ilgili kurallar

Uzayn aratrlmas ve kullanlmasna ilikin faaliyetlerle ilgili ku-

rallar da ikiye ayrmak olanakldr: i) kimi faaliyetleri yasaklayc ku-
rallar; ii) ibirliini zendirici kurallar.

Uzaydaki yasaklayc kurallarn banda, uzay boluunda ve gk ci-

simleri zerinde, nkleer silahlar ile teki kitle yokedici (mass destruction;
destruction de masse) silahlarn yerletirilmesinin ya da bir yrnge ze-
rine oturtulmasnn yasaklanmas gelmektedir (1967 Andlamas, mad.

378
4/1). Yine, 5.8.1963 tarihli Nkleer Silah Denemelerini Karada, Denizde,
Havada ve Uzayda Yasaklayan Moskova Andlamas ile nkleer silahlarn
uzayda denenmesi de yasaklanm bulunmaktadr. Uygulanan uluslararas
hukukun belirtilen hkmleri karsnda ve yukarda ele alnan uzayn
"bar" kullanm ilkesi zerinde t a m bir gr birlii salanamad
iin, kimi devletler ve yazarlar uzayn ksmen silahszlandrlm bulun-
duunu ileri srmektedir (rnein bkz. M.G. Marcoff, a.g.y., s. 394-396).
Bu devletlere ve yazarlara gre, nkleer ve teki kitle yokedici silahlarn
dndaki silahlar uzayda yasaklanmamtr. Bylece, bugn lazer n,
geleneksel patlayc madde ya da kinetik enerji kullanmn kapsayan si-
lahlarn, kitle yokedici silah olmad gerekesiyle, uzaya yerletirilebile-
ceini kabul eden yazarlarn says az deildir (rnein, H. Mark, a.g.m.,
s. 15). Nitekim, A.B.D. Bakan Reagan'n 23.3.1983 tarihinde aratrma-
lar balatma karar ald ve halk arasnda "Yldz Savalar" (Star Wars)
tasars olarak tannan "Stratejik Savunma Giriimi" (Strategic Defense
Initiative), hukuksal adan, tamamen bu gr zerine kurulmaktadr.
Zira, bu tasar ile ngrlen stratejik savunma dzeni, uzaya yerletiri-
lecek olan lazer nlar kullanan silahlarla Sovyet nkleer silahlarn ha-
vada ya da uzayda yok etmeyi amalamaktadr (Bkz. E.J. Lerner, "Star
Wars: feasibility key to policy debate", Aerospace America, August 1985,
s. 38-42 ve "Star Wars: P a r t II-survivability and stability", a.g.y., Sep-
tember 1985, s. 80-84. Bu konuda Trke zet bilgiler iin bkz. H. Gerger,
"Yldzlar Sava", Mlkiyeliler Birlii Dergisi, Mays 1985, say 78, s. 19-
21),
Uzayda kimi faaliyetleri yasaklayc nitelikte baka bir kural gk ci-
simleri zerinde askeri nitelikteki s, tesis ve tahkimatlarn yaplmasn
yasaklayan kuraldr (1967 Andlamas, mad. 4/2; 1979 Ay Anlamas,
mad. 3/4). Ancak, anlan kural uzayda aratrma amacyla ya da teki
bar amalarla askeri personel ve malzemenin kullanlmasn yasakla-
mamaktadr.

Nihayet, 1979 Ay Anlamas, ay zerinde her trl kuvvet kullanl-

masn ve tehdidini ya da dmanca eylemi, aydan dnyaya ve teki gk
cisimleri ve uydulara ynelik saldry yasaklamaktadr (mad. 3/2).

Uzay faaliyetlerinde ibirliini ngren kurallara gelince, bunlar ge-

nellikle mulak ierikli birtakm hkmlerden kaynaklanmaktadr. Bu
erevede, uzayda faaliyette bulunan bir devletin baka bir devletin faali-
yetlerine zarar vermesi olasl varsa ilgili devletlerin aralarnda "uy-
gun" danmalarda bulunmalar ngrlmektedir (1963 Bildirisi, mad. 6;
1967 Andlamas, mad. 9). Yine, devletlerin uzay deneyimlerinden teki
devletleri de yararlandrmasn ngren birtakm kurallar vardr (rne-

379
in, 1967 Andlamas, mad. 10-11). 1975 Astronotlarn Kurtarlmas Sz-
lemesi de astronotlarn ve uzay aralar ya da paralarnn dnyaya bir
kaza sonucu dmeleri ya da zorunlu inite bulunmalar durumunda dev-
letlerin birbirlerine yardmc olmasn ngrmektedir (mad. 2-5). Niha-
yet, 1979 Ay Anlamas ile ayn aratrlmas ve aydan yararlanlmas ko-
nusunda birtakm zel ibirlii yntemleri ngrlmektedir.

2. Uzaydan dnyaya ynelik faaliyetlerle ilgili kurallar

A. Uzaydan gzetleme ve alglama

(teleobservation and remote sensing; teleobservation et
teledection)
Uzaydan gzetleme ve alglama, duyarl ve bytc aralarla doru-
dan gzetleme yoluyla yapld gibi elektro-manyetik dalgalar alglamak
(remote sensing; teledetection) yoluyla da gerekletirilmektedir (Bilgi
iin bkz. S.E. Doyle, "Remote sensing by satellite: technical and opera-
tional implications for international cooperation", in N. Mateesco Matte
and H. Desaussure (eds.), Legal implications of remote sensing from outer
space, Leyden, 1976, s. 5 vd.). Bugn uygulamada uzaydan gzetleme ve
alglama yollarna, yerbilimi, deniz ve okyanus bilimi, meteoroloji, hari-
taclk, gemicilik ve havaclk alanlarnda ekonomik ve toplumsal ama-
larla bavurulmas yannda, askeri nitelikli gzetleme ve denetleme ama-
laryla da bavurulmaktadr.

Uygulanan uluslararas hukuk uzaydan gzetleme ve alglama konu-

sunu dorudan dzenleyen kurallara henz sahip deildir. Ancak, uzayn
bar kullanm ilkesinin yorumuna gre, kimi devletlerin ve yazarlarn
askeri nitelikli gzetleme ve alglamalar uluslararas hukuka aykr bul-
malarna karlk, kimileri de bunun yasal olduunu ileri srmektedir
(rnein bu son gr iin bkz. H.S. Lay and H.J. Taubenfeld, The law
elating to activities of man in space, Chicago and London, 1970, s. 35 ve
98). te yandan, ekonomik ve toplumsal amal kullanmlara ilikin uzay-
dan gzetleme ve alglama konusunda genel olarak devletlerin u iki u
gr arasnda yeraldklar gzlenmektedir: i) bir devlet lkesi zerin-
de uzaydan alglama yaplabilmesi iin o devletin nceden rzasnn aln-
mas gerekir (rnein: Arjantin, Brezilya); ii) uzaydan alglama tama-
men serbest olmaldr (rnein, A.B.D.) (Bkz. J.E.S. Fawcett, Outer Space-
New challanges to law and policy, Oxford, 1984, s. 84). B.M. Uzay Komi-
tesi "Dnya doal kaynaklar ve evresinin uzaydan alglanmasna ilikin
ilkeler" konulu alma taslanda belirtilen iki gr arasnda yeralan
bir uzlatrc gr benimser grnmektedir ( rnein bkz. U.N., Report
of the legal sub-committee on the work of its twenty-first session (1-19

380
February 1982), Doc. A/AC. 105/305), Annexe I, s. 7-11). Anlan belgede
uzaydan alglamann btn lkelerin yarar ve karlarna uygun biimde
yaplmas (2. ilke), uluslararas hukuka, B.M. Andlamasna ve 1967 And-
lamasna uygun olmas (3. ilke), bu konuda uluslararas- ibirliinin zen-
dirilmesi (4. ilke), B.M. Sekreterliinin haberdar edilmesi (7. ilke) gibi
kurallara yer verilmektedir. Buna karlk, uzaydan alglama faaliyetle-
rinin teki devletlerin mer hak ve karlarna aykr dmemesi (9. il-
ke), verilerin gzlenen lke devletine zamannda ve uygun llerde ve-
rilmesi (12. ilke) ve bu faaliyetlerin btn devletlerin ve halklarn doal
kaynaklar ve zenginlikleri zerinde srekli ve tam egemenlii ilkesine
uygun srdrlmesi (16. ilke) gibi ok temel sorunlarda henz kesin bir
h k m oluturma aamasna gelinememitir. Devletlerin byk ounlu-
u egemenlik haklarna zarar verecek nitelikteki faaliyetlere ilikin ola-
rak duyarl bir t u t u m gstermektedir (rnein bkz. G.C.M. Reijnen,
"Remote sensing by satellites and legality," a.g.y., (Legal implications).
s. 27-28).

Uzaydan gzetleme ve alglama konusunda genel nitelikli uygulanan

uluslararas hukuk kurallarnn henz olumam bulunmasna ramen,
Dnya Meteoroloji rgt ve Hkmetleraras Denizcilik rgt (IMO)
gibi uluslararas rgtler erevesinde uzmanlk alanlar ile ilgili kimi
kurallarn kabul edildii grlmektedir (rnein bkz.: J.E.S. Fawcett,,
a.g.y., s. 85).

B. Uzay uydular araclyla haberleme ve yayn

(telecommunication and broadcoasting by satellites; telecom-:
munication et diffusion par satellites)
Uzaydan uydular araclyla haberleme ve yayn olanaklarnn tek-
nik olarak domas zerine, daha nce bu konuyu hava sahas bakmn-
dan dzenleyen Uluslararas Telekomnikasyon Birlii (I.T.U.; U.I.T.)
kurucu andlamalar ve eklerinin uzay iin de uygulanmas kabul edilmi-
tir. Nitekim, 1963'te yaplan Radyokomnikasyon Ynetimi Olaanst
Konferansnda alnan bir karar ile radyokomnikasyona ilikin kurallarn
uzay uydular araclyla yaplan telekomnikasyon faaliyetlerine de uy-
gulanmas ngrlmektedir (Bkz. M.G. Marcoff, a.g.y., s. 582). Yine, Ulus-
lararas Telekomnikasyon Birlii erevesinde 1971'de toplanan Teleko-
mnikasyon Dnya Ynetim Konferansnda uzay uydularnn kullanaca
frekans dilimlerine ilikin birtakm dzenlemelere gidilmitir (Bkz. U.I.T.;
Dix-septieme rapport de l'Union Internationale des Telecommunications
sur les telecommunications et les utilisations pacifiques de l'espace extra-
atmospherique, Geneve, 1978, Fascicule No. 23, s. 9). Nihayet, 1973 Malaga-
Torremolinos Uluslararas Telekomnikasyon Szlemesi, "Radyoelektrik

381
frekans dilimlerinin ve sabit uydularn yrngesinin makul kullanm"
baln tayan 33. maddesi ile, sabit uydularn uzaya yerletirilmesi ve
frekans dilimleri kullanlmas konusuna ilikin kurallar koymaktadr (Bkz.
R.G., 4.6.1978, say 16306).
Anlan andlamalar ve kararlar ile uzay rejimini dzenleyen genel
andlamalar erevesinde uzaydan haberleme ve yayn konusuna ilikin
uygulanan uluslararas hukuk kurallarn yle zetlemek olana vardr:
i) telekomnikasyon uydular iin de temel ilke uzayn serbestlii ilke-
sidir; ii) sabit uydulardan yararlanma olanaklar snrl olduu iin, bu-
gn uzaya sabit uydu yerletirmi bulunan devletler bu konuda herhangi
bir kazanlm hakka ya da ncelie sahip deildir ve teki devletlerin
de bu olana salayan yrngeden haka ilkelere uygun olarak yarar-
lanma haklar vardr; iii) sz konusu uydular zerindeki yetkiler ve ml-
kiyet haklar, 1967 Andlamasmn 8. maddesi uyarnca, tescil devletinin
yasalarna bal bulunmaktadr.

Yukarda belirtilen genel kurallara uygun olarak uydular aracly-

la gerekletirilen uluslararas haberleme ve iletiim rgtlenmelerine
rastlanmaktadr. Bunlarn en tannm INTELSAT'tr. 20.8.1964 tarihli
bir geici anlama ile banda 11 devlet arasnda kurulan International
Telecommunications Satellite Consortium, kesin statsn 21.5.1971 ta-
rihli, biri hkmetleraras teki ye devletlerin ilgili haberleme kurum-
lar arasnda olmak zere, iki anlama ile kazanmtr (Bkz. R.G., 23.11.
1973, say 14721). rgtn merkezi Washington D.C.'de olup, drt organa
sahiptir: i) yeler Kurulu (Assembly of Parties); ii) Temsilciler Top-
lants (Meeting of Signatories); iii) Ynetim Kurulu (Board of Gover-
nors); iv) Yrtme Organ (Executive Organ). INTELSAT sistemi bu-
gn alt sabit uydudan olumakta bulunup, hizmetleri belirli bir bedel
karl satn alnmakta ve bu yolla elde edilen kr rgt yeleri arasn-
da paylatrlmaktadr (rgt ve organlar konusunda bilgi iin bkz. A.
Demir, "INTELSAT Haberleme Sistemi", A..B.Y.Y.O. Yll, 1983-1985,
say VIII, s. 79-90). Bundan baka, bir de sosyalist devletlerin ayn ama-
la 15.10.1971 tarihli bir andlama ile kurduklar INTERSPUTNIK vardr.

Uzay uydularndan yararlanarak gerekletirilmesi dnlen bir ba-

ka konu da uzaydan dorudan televizyon yayn olmaktadr. B.M. Uzay
Komitesi konu zerinde bir ilkeler tasla hazrlamakta olup kesin kural-
lar aamasna gelinmesi ve byle bir dzenin gerekletirilmesi henz
uzak bir olaslk olarak grnmektedir (zerinde allan taslak iin
bkz. N.U, Rapport du Comite des utilisations pacifiques de l'espace extra-
atmospherique, Ass. G e n , Doc. Officiels: 36 eme session, suppl. No. 20
(A/36/20), s. 23-26). Zira, teknik olarak nemli bir zorluk bulunmamasna

382
karlk, hukuksal ve siyasal bakmdan devletler birok kukuyu dile ge-
tirmektedir. Devletler, bu adan, zellikle rzalar alnmadan lkelerine
yayn yaplmas suretiyle egemenlik haklarnn inenmesi ve propoganda
yaplmas olaslndan ekinmektedir (rnein bkz. D. Webster, "Direct
broadcast satellites: proximity, soverignty and national identity", Foreign
Affairs, 1984, No. 5, 1161-1174).

383
 Beinci B a l k :
EVRENN ULUSLARARASI DZENDE KORUNMASI
(international protection of environment; protection internationale de
l'environnement; internationale Umweltschutz)

Kaynaka:

Trke: H. Pazarc, "evre Sorunlarnn Uluslararas Boyutlar ve Ulus-

lararas Hukuk", Prof. Fehmi Yavuz'a Armaan, Ankara, 1983, s. 201-237;
H. Pazarc, "evre Sorunlar Konusunda Uluslararas Andlamalar ve
Trkiye", evre Kanunu'nun Uygulanmas, Ankara, 1987, s. 145-175; .N.
Sav, "Devletin evre Zararndan Doan Uluslararas Sorumluluu: Ulus-
lararas Gelenek Hukuku ve Yarg Kararlarna Genel Bak", Mahkeme
Kararlarnda evre Sorunlar, Ankara, 1986, s. 131-149; E. Ural, evre ve
Hukuk, Ankara, 1981; evre Hukuku Aratrmalar, Ankara, 1981.

Yabanc dil: J. Lamarque, Droit de la protection de la nature et de

l'environnement, Paris, 1973; M. Despax, Droit de l'environnement, Pa-
ris, 1980; L.F.E. Goldie, "A general view of international environmental
law. A Survey of capabilities, trends and limits", R.C.A.D.I., Colloquium,
1973, s. 25-143; A.-Ch. Kiss, "Problemes juridiques de la pollution de l'air",
R.C.A.D.I., Colloquium, 1973, s. 145-237; J-Y. Morin, "La pollution de la
mer au regard du droit international", R.C.A.D.I., Colloquium, 1973, s.
239-352; G. Gaja, "River pollution in international law", R.C.A.D.I., Collo-
quium, 1973, s. 353-396; G. Handl, "Territorial sovereignty and the problem
of transnational pollution", A.J.I.L., 1975; G. Handl, "Balancing of interests
and international liability for the pollution of international watercourses:
customary principles of law revisited", C.Y.I.L., 1975, s. 162 vd.; G. Handl,
"The principle of 'equitable use' as applied to internationally shared
natural resources: its role in resolving potential international dispute
ver transfrontier pollution", R.B.D.I., 1978-1979, s. 40-64; W.T. Burke,
"Highly migratory species in the new law of the sea", Ocean Development
and International Law, 1984, No. 3, s. 273-315; B. Kwiatkowska, "Marine
pollution from land-based sources: current problems and prospects", ayn
yapt, s. 315-335; J.W. Kindt, "The claim for limiting marine research:
compliance with international environmental Standard", ayn yapt, 1985,
No. 1, s. 13-35; A.E. Byle, "Marine pollution under the law of the sea
Convention", A.J.I.L., 1985, s. 347-372; U. Leanza, "The regional system
of protection of the Mediterranean against pollution", in U. Leanza (ed.),
II regime giuridico internazionale del mare Mediterraneo, Milano, 1987,
s. 318-412; D. Vukas, "The protection of the Mediterranean sea against

384
 pollution", ay yapt, s. 413-435. Uluslararas Belgeler iin bkz.: N.U.,
Rapport de la Conference des Nations Unies sur l'environnement-Stock-
holm, 5-16 juin 1972. New York, 1973; B. Rster and B. Simma (eds.),
International protection of environment-Treaties and related documents,
New York, 1975'ten itibaren 32 cilt; W.E. Burhenne (hrs.), Beitrge zur
Umweltgestaltung, Berlin, 1974'ten itibaren 5 cilt.

evrenin korunmas sz konusu olduu zaman, ulusal dzeyde yap-

lan hukuksal dzenlemeler zellikle toprak, hava, deniz, akarsular ve
gllerin korunmas ve iyiletirilmesi ile lkenin bitki rts ve hayvan-
sal varln, doal gzellikleri ve doal antlarn koruma ve iyiletirme-
yi amalamaktadr (rnein bkz. 9.8.1983 tarih ve 2872 sayl evre Ka-
nunumuz, mad. 1: R.G., 11.8.1983, say 18132). evrenin uluslararas d-
zeyde korunmas ele alnd zaman da, genellikle, ayn eler zerinde
durulmaktadr.
Nitekim, uluslararas alanda evre sorunlarn genel dzeyde ele alan
ilk toplant olma nitelii tayan ve 5-16 Haziran 1972 tarihinde Stock-
holm'da toplanan Birlemi Milletler evre Konferans Bildirisinin 2. il-
kesi, korunmasn ve iyiletirilmesini ngrd doal veriler olarak, zel-
likle toprak, hava, su ile dnyann bitki rts ve hayvansal varhn
saymaktadr (N.U., Rapport de la Conference des Nations Unies sur l'en-
vironnement, New York, 1973, s. 4). Ancak, uygulanan uluslararas huku-
kun evre sorunlar konusunda kurallar iermesi ok yakn zamanlara
rastlamaktadr. Dolaysyla, evrenin uluslararas dzeyde korunmas ko-
nusunu aadaki iki erevede ele almak yerinde olacaktr: i) uluslar-
aras hukukun evre sorunlar konusunda geliimi; ii) evrenin deiik
elerine ilikin uygulanan uluslararas hukuk kurallar.

I. ULUSLARARASI HUKUKUN EVRE SORUNLARI

KONUSUNDA GELM
Uluslararas hukukun evre sorunlar konusundaki geliimi konu-
da uluslararas toplumun anlaynda ortaya kan deiikliklerin sonucu-
dur: i) uluslararas sorumluluk konusunda; ii) uluslararas alanlarn re-
jimlerine ilikin dzenlemeler konusunda; iii) devletlerin kendi lkele-
rindeki evrenin teki devletler lkelerinin evresi ile bamll konu-
sunda.
Geleneksel uluslararas hukukta bir devlet lkesi zerinde tam ve
mnhasr egemenlie sahip olduu iin, bu lke zerinde yrtlen faali-
yetler nedeniyle baka devletlerin zarar grmesi durumunda devletin
uluslararas sorumluluu ancak bir kusuru bulunduu zaman sz konu-
su olmakta idi. Bu anlayn 20. yzylda yerini giderek uluslararas hu-
kukta "risk kuram" adyla anlan ve, herhangi bir kusur olmasa bile,

385
faaliyeti nedeniyle bir baka devlete zarar veren devletin sorumluluunu
kabul eden anlaya brakt gzlenmektedir (Uluslararas sorumluluk
konusu III. Kitabmzda incelenecektir).
Uluslararas sorumluluk konusundaki szn ettiimiz bu gelimeler
devletlerin egemenlii ve baka iradelere baml olmamalar ilkesinin
evre sorunlar asndan giderek daha dar bir biimde yorumlanmasna
yol amtr. Devletlerin kesin ve snrsz bir egemenlie sahip olduklar
anlayndan greceli ve uluslararas hukuk kurallaryla snrl bir ege-
menlik ve bamszlk anlayna gei evre sorunlarnn uluslararas so-
r u n olarak ortaya kmalarndan daha nce genellikle kabul edilmi bu-
lunmaktayd. Ancak, devletlerin egemenlii kavramnn bu biimde anla-
lmas bir devlet lkesinde ortaya kan durumdan dolay teki devlet
lkesinde karlalacak zararlar nleme ya da onarma ykmll ge-
tirecek ynde bir kuraln olumas anlamna da gelmemekte idi. Bu yn-
deki aama iyi komuluk ilkesi ad altnda ifade edilen bir anlayn
kabul ile gereklemitir. Szkonusu anlayn uygulanan hukuka yan-
smasnn ilk rneini Trail Smelter Davas'nda verilen hakemlik karar-
lar oluturmutur. Kanada'da bulunan A.B.D. snrna yakn bir fabrika-
nn havay kitleterek A.B.D. lkesinde neden olduu zararlarn sorumlu-
luunu Kanada'ya ykleyen bu kararlar ile, uygulanan uluslararas hu-
kukta ilk kez bir devletin lkesinden yararlanrken teki devletlere zarar
vermemesi gerektii yolunda bir kuraln varl kabul edilmitir (Bu da-
vada ilk karar 16.4.1938 tarihinde verilmitir: metin iin Bkz. R.S.A., Vol.
III, s. 1911-1937. Adgeen davadaki ikinci karar ise 11.3.1941 tarihlidir:
metin iin Bkz. ayn yapt, s. 1938-1982). Daha sonralar, Korfu Kanal
Davas'nda, Uluslararas Adalet Divan da, karasularnda yerletirilmi
olan maynlar ngiliz gemilerine verdii zarardan maynlar kendisinin
yerletirmediini ve byle bir olaydan haberi olmadn ileri sren Ar-
navutluun sorumluluunu kabul ederken, genel bir biimde, devletlerin
lkelerini baka devletlerin haklarna aykr den ilem ya da eylemle-
re ynelik kullanmlara brakmama ykmllkleri bulunduunu aka
belirttii grlmektedir (C.I.J., Recueil, 1949, s. 22). Yine, Lanoux Gl
Davas'ndaki hakemlik mahkemesi, bir devlet lkesine giren sularn bir
komu devlete kirletilmesi szkonusu olduu takdirde, buna neden olan
devletin sorumluluunun doaca grn ilke olarak kabul etmekte-
dir (R.S.A., vol. XII, s. 303).

Uluslararas hukuk kurallarnn evre sorunlarna ilikin gsterdii

ikinci temel gelime, uluslararas alanlarn rejimleriyle ilgili bulunmak-
tadr. Uluslararas hukuka gre herhangi bir devletin egemenlik alanna
girmeyen uluslararas alanlarn korunmasmn ancak bir uluslararas d-
zenleme ile gerekletirilebilmesi olana bulunmaktadr. Oysa, bu t r

386
uluslararas dzenlemeler kinci Dnya Sava sonlarna kadar gerekle-
tirilemediinden uluslararas alanlar evre sorunlar asndan korumak
da szkonusu olamamtr. Bu uluslararas alanlardan halen en nemlisi-
ni oluturan ak denizin korunmasna ilikin ilk uluslararas dzenleme
12.5.1954 tarihli Deniz Sularnn Hidrokarbonlarla Kirlenmesinin nlen-
mesine likin Londra Szlemesi olmaktadr (Metin iin bkz. J.-P.
Queneudec, Conventions, s. 103-120). Bunu, bu konudaki birok baka
andlama izlemitir (Bkz. J.-P. Queneudec, Conventions, s. 132-286),
B.M.D.H.S. de, ak denizi de iermek zere, eitli deniz alanlarnda ev-
renin korunmasn amalayan birok h k m iermektedir (mad. 192-237).
Benzer gelimeler teki uluslararas alanlar iin de sz konusudur.
Uygulanan uluslararas hukukun evre sorunlarna ilikin gsterdii
nc temel gelime ise, devletlerin evre sorunlarnn birbirine bam-
l bulunduunu anlamalar ve yesi bulunduklar uluslararas rgtler
erevesinde ortak kurallar ve standardlar koyma abas iine girmi ol-
malar olgusudur. Nitekim, uluslararas rgtler genellikle ye devletler
arasnda evre sorunlar konusunda ibirlii ya da egdm salamak
amacn gtmelerine ramen, kimi zaman, ye devletlerin kendilerine ta-
nd yetkiler ve ller erevesinde, uluslararas evre hukuku kural-
larnn ve standartlarnn olumasna dorudan katkda da bulunmakta-
dr. B u n u n en ilerlemi rneini Avrupa Topluluklarnn evre sorunlar
konusunda kabul ettii mevzuat oluturmaktadr (Bkz. Avrupa'da evre
Sorunlar, Ankara, 1979, 2. bask. Yetki konusunda ayrca bkz. ubat 1986
tarihli Avrupa Tek Senedi).

II. EVRENN DEK ELERNE LKN UYGULANAN

ULUSLARARASI HUKUK KURALLARI
Yukardaki gelimeler sonucu bugn uygulanan uluslararas hukuk
aadaki konularda birtakm dzenlemelere sahip bulunmaktadr.

1. Kirlenme konusunda
Kirlenme kaynann nkleer olup olmamasna gre, eitli alanlara
ilikin temel kurallar yle zetlemek olana vardr:

A. Nkleer kirlenmeye ilikin dzenlemeler

Nkleer kirlenmeye yer veren balca nedenlerin unlar olduu grl-
mektedir: i) akta yaplan nkleer denemeler; ii) nkleer santrallar,
nkleer gemiler ve nkleer maddelerin tanmas srasndaki szntlar ve
kazalar; iii) atlan radyoaktif artklar. Uygulanan uluslararas hukuk bu
nedenleri ortadan kaldrmaya, aksi takdirde, bu t r olaylarn neden ola-

387
ca zararlara ilikin sorumluluu dzenlemeye ynelik birok kurala
sahiptir.
Nkleer denemelerden doabilecek kirlenmelere engel olma amacy-
la gerekletirilen en nemli andlama, 5.8.1963 tarihli Atmosferde, Uzay-
da ve Su altnda Nkleer Silah Denemelerini Yasaklayan Andlamadr
(Metin iin bkz. R.G., 13.5.1965, say 1997). Anlan andlama ile taraf dev-
letler egemenlikleri ya da denetimleri altnda bulunan lkelerde herhangi
bir nkleer deneme yapmamay ve yaptrmamay ykmlenmektedir.
Nkleer faaliyetlerden kaynaklanabilecek szntlar konusu ise Ulus-
lararas Atom Enerjisi Ajans kurucu andlamas ile birok hkme ba-
lanm bulunmaktadr (Metin iin bkz. R.G., 22.6.1957, say 9640). Anlan
andlama ile Ajans bu konuda gvenlik standartlarn belirleme yetkisine
sahiptir. Yine, kimi zel andlamalar radyasyon tehlikesine kar nlem-
ler alnmas konusunda taraf devletlere hkmler getirmektedir. rne-
in, 22.6.1960 tarihli ilerin yonizan Radyosyonlara Kar Korunmas
Szlemesi bunlardan biridir (Metin iin bkz. Dstur, V. Tertip, Cilt 7/2,
s. 2701 vd.).
Nkleer Kazalara likin olarak OECD devletlerinin katld 29.7.1960
tarihli Nkleer Enerji Sahasnda Hukuksal Sorumululuk Szlemesi (R.G.,
13.5.1961, Say 10806) ve onu deitiren 28.1.1964 tarihli Ek Protokol (R.G.,
29.11.1967, Say 12763) erevesinde, ilke olarak, tesisi iletenin sorumlu-
luu kabul edilmektedir. Szleme ve Ek Protokol, ayrca, sorumluluun
paylalmas sz konusu olduunda ilgili kiileri saptamakta ve denecek
olan zarar-giderimin st ve alt snrlarn belirtmektedir.
Nkleer artklarla evrenin kirletilmesi konusunda ise, genel olarak
atklara ilikin bulunan birtakm blgesel andlamalara rastlanmaktadr.
Bunlardan bir tanesi de Trkiye'nin de taraf bulunduu 16.2.1976 tarihli
Akdeniz'in Gemilerden ve Uaklardan Kirletilmesinin Korunmas Proto-
koldr (R.G., 12.6.1981, Say 17368). Anlan Protokol ile, nkleer atklar
bakmndan, Uluslararas Atom Enerjisi Ajansnn belirleyecei radyoak-
tif cisimlerin Akdeniz'e dklmesi yasaklanmakta ve atlmasna izin veri-
lenlerin de Ajansn tavsiyelerine uygun olarak boaltlmasnda birtakm
kurallar ngrlmektedir.

B. Nkleer-d maddelerden kirlenmeye ilikin dzenlemeler

a. Denizlerle ilgili olarak

Denizlerin kirlenmesi iki ana nedene balanmaktadr: i) gemilerden
ve uaklardan atlan maddeler ve hidrokarbrler; ii) kara kkenli kir-
letici maddeler. Bugn bu iki trden kirlenmeleri nlemek amacyla ya-

388
plan andlamalarn says bir hayli kabarktr. 1974 ylnda bu andlama-
larn says 42'yi bulmaktadr (Bkz. B. Rster and B. Simma (eds.),
International Protection of environment Treaties and related documents,
New York, 1975, vol. I, s. 331-489 ve vol. II, s. 490-792).
Bunlarn bir ksm kirlenmenin nlenmesi iin uluslararas ibirliine
ynelik hkmler iermektedir. Bu t r andlamalarn Trkiye bakmn-
dan en nemlisi 1976 Barselona Akdeniz'in Kirlenmeye Kar Korunmas
Szlemesidir (R.G., 12.6.1981, say 17368). Anlan Szleme bu konuda
yeni nlemler ve standardlar kapsayan yeni protokoller yaplmas, teki
uluslararas rgtlerle ortak nlemler alnmas gibi genel nitelikli ibirlii
hkmleri yannda, somut birtakm hkmler de iermektedir. Bylece,
taraf devletler olaan-d kirlenme durumlarnda birbirlerini haberdar
etmeyi ve kirlenmeyi nlemek iin ibirlii yapmay, Akdeniz'de kirlen-
meyi srekli denetleyecek bir ortak sistem kurmay, bu konuda bilimsel
ve teknik ibirlii yapmay kabul etmektedir. Kara kkenli kirlenmeler
konusunda da birtakm blgesel dzenlemeler bulunmaktadr (Bkz.
Kwiatkowska, "Marine pollution from land-based sources: current prob-
lems and prospects), Ocean Development and International Law, 1984,
No. 3, s. 316-319). Bunlarn Trkiye iin en nemlisi 16.5.1980 tarihli Ak-
deniz'in Kara Kkenli Kirlenmelere Kar Korunmas Protokoldr (Me-
tin iin bkz. W.E. Burhenne (hrs.), Beitrage zur Umweltgestaltung, Ber-
lin, 1974 vd., vol. V, s. 980-37/40). Anlan Protokol, listesini verdii za-
rarl maddelerin karadan denize dklmesini nlemek amacyla, taraf dev-
letlerin ortak programlar hazrlamasn ve ibirlii yapmasm ngrmek-
tedir.

Sz konusu andlamalar, kimi zaman, kirlenmenin nlenmesinde ze

ilikin kurallar da iermektedir. rnein, 1976 Akdeniz'in Gemilerden v e
Uaklardan Kirlenmesinin nlenmesi Protokol bu denize atlmas ya-
saklanan maddelerin bir listesi ile yasaklanan blgeyi belirtmektedir. t e
yandan, Protokol, atlmas izne balanan maddelerin listesini verdikten
sonra, izin belgelerini verecek ulusal organlarn zellikleri ile almalar
gereken nlemleri bildirmektedir.

b. Akarsular ve gllerle ilgili olarak

Akarsular ve gllerin kirlenmesi konusunda genel ve evrensel and-
lamalar yoktur. Bugn yalnzca kimi belirli akarsulara (rnein, Ren)
ya da gllere (rnein, Konstanz gl) ilikin olarak birtakm andlama-
lara rastlanmaktadr (Bkz. G.Gaja, "River pollution in international law",
R.C.A.D.I., Colloquium, 1973, s. 391-396).
Akarsular ve gllerin kirlenmesini blgesel dzeyde ele alan andla-

389
malarn zerinde durduu konulardan biri, almamas gereken kirlilik
standartlarn saptamaktr (rnekler iin bkz. G. Gaja, ayn yapt, s. 379-
390). te yandan, blgesel uluslararas rgtler araclyla ye devletler
arasnda akarsularn ve gllerin kirlenmesinin nlenmesine ilikin kimi
ibirlii olanaklarnn aratrld ve tavsiye kararlarnn alnd gzlen-
mektedir. rnein, Avrupa Konseyi'nin Bakanlar Komitesi'nce 6.5.1968
tarihinde kabul edilen ve "Avrupa Su Yasas" adn tayan bildiri (Me-
tin iin bkz. B. Rster and B. Simma, a.g.y., vol. XI, s. 5740) ile 24.10.1970
tarihinde kabul edilen "Sularn Dzenlenmesi Plan" (Metin iin bkz.
ayn yapt, s. 5763) bu nitelikte belgelerdir.
Akarsular ve gllerin kirlenmesi konusunda ortaya kan bir baka
hukuksal sorun sorumluluk sorunudur. Bir devlet lkesindeki akarsular
ya da gllere ilikin faaliyetlerden doacak zararlarn giderilmesi ama-
cyla sorumluluun ileri srlmesi iki dzeyde olanakldr. Birinci olas-
lk, neden olan kiilere kar ulusal dzeyde dava aabilme olasldr.
kinci olaslk ise, kirlenmeye neden olan faaliyetlerin sahiplerine engel
olamad ya da zararlar gidermelerini salayamad iin, lke devleti-
nin uluslararas sorumluluunun uluslararas dzeyde ileri srlmesi ol-
maktadr. Benzer durumlar gstermeleri nedeniyle bu konu, biraz ileride,
hava kirlenmesi erevesinde ele alnacaktr.

c. Hava ve uzayla ilgili olarak

Hukuksal adan hava kirlenmesi kavramnn deerlendirilmesinde,
havada yabanc maddelerin bulunmas ya da havann bileim maddelerin-
de nemli bir deiikliin meydana gelmesi zerinde durulduu grlmek-
tedir. Ancak, bu yabanc maddelerin havada varl ya da havann nite-
lik deitirmesi olgusunun insanlarn faaliyetleri sonucu ortaya kmas
gerekmektedir. nsann hibir katks olmadan meydana gelen doal olay-
lar sonucu kirlenme rnein volkan patlamas sonucu ortaya yaylan
duman ve kllerden doan kirlenme hukuksal dzeyde ele alman bir
kirlenme olayn oluturmamaktadr (Bkz. A.-Ch. Kiss, "Les problemes
juridiques de la pollution de l'air", R.C.A.D.I., Colloquium, 1973, s. 146).
Fakat, havann kirlenmesi kavram iine kimi yazarlarn grlty de
soktuklar grlmektedir (rnein, M. Despax, a.g.y., s. 449-486). Yine,
hava kirlenmesi kavram kapsam iine insan saln ve canllarn ya-
amn tehlikeye sokan ya da ekolojik dengeyi bozan zararl etkilere sa-
hip her trl maddenin ve enerjinin havaya dahil edilmesi olaynn so-
kulduu rneklere de rastlanmaktadr (rnein bkz. 13.1.1979 tarihli Uzun
Menzilli Snrlartesi Hava Kirlenmesi Szlemesi, mad. l / a : R.G., 23.3.
1983, Say 17996).
Bugn uygulanan uluslararas hukukta hava kirlenmesine ilikin en

390
nemli andlama, 1979 Uzun Menzilli Snrlartesi Hava Kirlenme Szle-
mesidir. Anlan Szleme, taraflar arasnda, bu tr kirlenmeleri azaltma-
ya aba gsterme, bilgi deiimi, zarara neden olan devlet ile zarar gren
devlet arasnda danmalarda bulunma gibi ok genel birtakm dzenle-
meler getirmektedir. Buna karlk, blgesel dzeyde hava kirlenmesine
kar balayc nitelikte kurallar ieren kimi andlamalara ve ynetme-
liklere rastlanmaktadr. rnein, 20.3.1958'de imzalanan ve motorlu ara-
larn standartlarna ilikin bulunan bir andlamaya dayanarak Birlemi
Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu'nun hava kirlenmesini nleyici
nitelikteki ynetmelikleri bu trden grnmektedir (Bkz. A.-Ch. Kiss,
a.g.y., s. 182). Yine, kimi devletlerin ikili dzeyde baz somut hava kir-
lenmesi sorunlarna ilikin dzenlemelere gittikleri gzlenmektedir (r-
nein, Hollanda ile F. Almanya arasnda: Bkz. A.-Ch. Kiss, ayn yapt,
s 184). Nihayet, baz devletler blgesel rgtler erevesinde hava kirlen-
mesini nleyici birtakm eylem programlar hazrlayp uygulamaktadr
(rnein, Avrupa Topluluklar). te yandan, B.M.D.H.S. de, denizin at-
mosferden kirlenmesini nlemek amacyla, devletlerin uyruunda bulunan
deniz ve hava aralarna ilikin gerekli yasa ve ynetmelikleri karma-
lar ve nlemleri almalar ykmlln getirmektedir (mad. 212).

Hava kirlenmesi konusunda ortaya kan bir baka hukuksal sorun

da sorumluluk sorunudur. Bu erevede de, havay kirletmek suretiyle
bir baka lkede zarar veren kimse ya da devletin sorumluluu iki dzey-
de szkonusu olabilmektedir: i) ulusal dzeyde; ii) uluslararas dzey-
de.
Ulusal dzeyde sorumluluun ileri srlmesinde bir lkede zarar gren
kii ya da kurulularn bu zarara neden olan kii ya da kurululara kar
ulusal yarg organlar nnde dava amalar olay ile kar karya kaln-
maktadr. Bu erevede ortaya kan birinci sorun, hangi devletin yarg
organnn yetkili olaca sorunudur: zarara neden olan faaliyetlerin yapl-
d lke devletininki mi, yoksa zararn meydana geldii lke devletininki
mi? Eer zarara neden olan faaliyetlerin yapld lke devletinde dava
almas kabul edilirse, yabanclarn bu devlette dava amalar hakkna
ilikin birtakm sorunlarla kar karya kalnmas olasl byktr. Bu-
na karlk, zararn ortaya kt lke devletinde dava almas durumun-
da ise, zarar veren yabancy yarg organlar nne getirmek ve verilen
kararn teki devlet lkesinde uygulanmasn salayabilmek konularnda
birtakm zorluklar szkonusu olacaktr. Ulusal dzeyde davayla ilgili ola-
rak ikinci sorun, bu davada hangi devletin h u k u k u n u n uygulanmas ge-
rektii konusunda ortaya kmaktadr. Bu alanda, her iki sorun konusun-
da da, devletler kendi uluslararas zel hukuk dzenlemeleri ve zellikle
yasalar atmasna ilikin kurallar erevesinde yantlar getirmek zorun-

391
dadr. Dolaysyla, uygulanan uluslararas hukuk bugn iin bu konuda
tek ve genel olarak geerli olan bir zm getirme d u r u m u n d a henz de-
ildir.
Hava kirlenmesi nedeniyle doan bir zararn ulusal dzeyde gideri-
lememesi durumunda ise, uluslararas hukukun dzenledii biimiyle, za-
rara neden olan faaliyetlerin yapld lke devletinin sorumlluu sz-
konusu olacaktr. Bu konuda geleneksel uluslararas sorumluluk kuralla-
rna gre bir devlet nezdinde ulusal dzeyde zararnn giderilmesini sa-
layamayan kii ya da kurulular, kendi devletlerinin diplomatik koruma-
s altna alnmak suretiyle, sorunu uluslararas dzeye aktarabilecekler-
dir. Bylece, zarar gren kii ya da kuruluun devleti, zarara neden olan
kii ya da kuruluun devletine kar, bir uluslararas sorumluluk davas
aabilecektir. Burada, geleneksel hukuk asndan tek sorun, zararn olu-
masna dorudan katlmayan zararl faaliyetlerin yapld lke devletine
bu zararn ykletilmesi olanann bulunup bulunmad sorunu ol-
makta idi. Fakat, yukarda da belirttiimiz ve zellikle Trail Smelter Da-
vas sonunda verilen kararlardan da ortaya kt gibi, bugn iin artk
uluslararas hukuk, bir devlet lkesinde teki devlet lkesinde kirlenme-
ye neden olan faaliyetlere engel olmad takdirde, bu devletin uluslar-
aras sorumluluunu kabul etmektedir.
Uzayn kirlenmesi konusuna gelince, uygulanan uluslararas hkuk
bu konuda ok genel hkmlerin tesinde somut dzenlemeler ierme-
mektedir. Bu erevede hkm ieren andlamalar unlardr: i) 1967
Andlamas; ii) 1979 Ay Anlamas. Bu andlamalar erevesinde uzay-
da evre korunmas iki dzeyde sz konusu olabilmektedir: i) insanlara
ve canllara zarar verilmesi; ii) genel olarak evrenin olumsuz deiik-
likleri.
Uzayda insan ya da teki canllara zarar verilmesi olasl en bata
uzaya gnderilen insanlarn yaamlarn ya da salklarn tehlikeye sok-
ma biiminde olabilecektir. 18.12.1979 tarihli Devletlerin Ay ve teki Gk
Cisimleri zerindeki Faaliyetlerini Dzenleyen Anlama, bunlarn neler
olabilecei sorununa hi deinmeden, bu t r tehlikeli durumlarda devlet-
lerin gecikmeden Birlemi Milletler Genel Sekreterini ve bilim dnya-
sn haberdar etmelerini ngrmektedir (mad. 5/3). Uzayda teki canl-
larn korunmasna gelince, yine ad geen Ay Anlamasnn ayn hkm,
uzayda rastlanlacak her trl organik yaam belirtisinin de gecikmeden
Birlemi Milletler Genel Sekreterine ve bilim dnyasna bildirilmesi ge-
reini ngrmek suretiyle, hem insanlar bunlardan gelebilecek tehlike-
lerden koruma amacn gtmekte hem de byk olaslkla insanlk iin
bir tehlike arzetmemeleri durumunda onlar da koruma amac gde-
cek grnmektedir. Yine, Ay Anlamasnn 7. maddesinde rastlanlan Ay

392
zerine yerletirilecek radyoaktif maddelerin olanaklar lsnde nceden
Birlemi Milletler Genel Sekreterine bildirilmesi istemi nemli lde
uzayda bulunan canllarn zarar grmemesini amalam olsa gerektir.
Nihayet, adgeen Anlama baka bir hkmyle de, aka, Ayda bulunan
insanlarn yaamlarn ve salklarn korumak amacyla btn taraf dev-
letlerin uygulanabilir btn nlemleri almalar zorunluluunu getirmek-
tedir (mad. 10/1).
Uzay evresinin korunmasna gelince, 27.1.1967 tarihinde imzalanan
Ay ve teki Gk Cisimleri Dahil Uzayn Aratrlmas ve Kullanmnda
Devletlerin Faaliyetlerini Ynetecek lkelere likin Andlama, devletle-
rin Uzay almalarn gk cisimlerine zarar verici etkileri olan bulatr-
c ya da pisletici (contamination) olmayan bir biimde yrtmeleri ge-
rektiini ngrmektedir (mad. 9). te yandan, Ay Anlamas taraf dev-
letlerin almalarn yaparken A y m evre dengesini, zararl deiiklik-
ler yapmak ya da yabanc maddelerle kirletmek suretiyle, bozmamak iin
nleyici nlemleri almalarn ngrmektedir (mad. 7/1). Yine, ayn An-
lamann baka bir maddesi de Aydaki doal kaynaklarn tehlike yarat-
mayacak bir biimde deerlendirilmesini ve aklc bir biimde iletilmesi-
ni ngrmektedir (mad. 14/7). Nihayet, kimi yazarlar, 1967 Andlama-
snn 9. maddesinde, taraf devletlerin ya da uyruklarnn teki devletle-
rin uzaydaki almalarn engelleyici nitelikte almalar yapmalarndan
szeden hkm erevesinde, bu t r almalarn bir blmnn uzayn
evre dzenine zarar verecek nitelikte olabileceini ve dolaysyla nce-
den teki devletlerle danlmadan yaplmamalar gerektiini de ileri sr-
mektedir (rnein, A.-Ch. Kiss, a.g.y., s. 148).

2. Ekolojik dengenin korunmas konusunda

Ekolojik denge, "insan ve dier canllarn varlk ve gelimelerini sr-
drebilmeleri iin gerekli olan artlarn btn" olarak tanmlanmakta-
dr (Bkz. evre Kanunumuz, mad. 2). Bu tanma gre ekolojik denge, n-
celikle, insann varln ve gelimesini ilgilendirmektedir. Soruna bu a-
dan baktmz zaman en nemli uluslararas dzenlemeler olarak 12.7.
1946 tarihli Dnya Salk rgt kurucu andlamasn (Metin iin bkz.
Dstur, III. Tertip, Cilt 28, s. 1225 vd.) ve 30.3.1946 tarihli Gda ve Tarm
rgt kurucu andlamasn (R.G., 17.6.1947, say 6634) rnek olarak gs-
terebiliriz.

Ekolojik dengenin teki canllarn varlk ve gelimelerini srdrme-

lerine ilikin kurallarna gelince, bu, iki erevede sz konusu olmakta-
dr: i) denizde canl kaynaklarn korunmas; ii) karada hayvansal var-
ln ve bitki rtsnn korunmas.

393
 A. Denizde canl kaynaklarn korunmasyla ilgili olarak
Deniz hukuku blmmzde grdmz gibi, uygulanan uluslarara-
s hukuka gre, bir devletin egemen yetkileri erevesine giren alanlarda
yaamn srdren canllar ile ak denizde yaamn srdren canllarn
hukuksal rejimleri deiiktir. Nitekim, eer szkonusu canllar, bir dev-
letin isular, takmada sular ve karasularnda yayorlarsa, ky devle-
tinin tam ve mnhasr yetkisi iinde bulunmaktadr. Ayn durum mn-
hasr ekonomik blge iin de, ilke olarak, geerlidir. B u n u n tek kural-d-
l gmen trlerin korunmas ve avlanmas konusunda grlmektedir.
Nitekim, B.M.D.H.S. bu t r balklara ilikin olarak ilgili devletler ara-
snda ibirlii yaplmasn ngrmektedir (Bkz. W.T. Burke, "Highly
migratory species in the new law of the sea", Ocean Development and
International Law, 1984, No. 3, s. 273-314). Kta sahanlnda yaayan can-
llar da, tamamen ky devletinin korumas altnda bulunmaktadr. Do-
laysyla, denizde canl kaynaklarn korunmas sz konusu olduu zaman
uluslararas dzenlemeler byk lde ak denizi ilgilendirmektedir.
Bilindii gibi, ak deniz rejiminde, avlanma konusunda da, serbest-
lik ilkesi kabul edilmektedir. Ancak, bu serbestlik snrsz deildir. Uy-
gulanan uluslararas hukuk deniz avclarnn uluslararas andlamalara,
ky devletlerinin kylarna yakn alanlarda yaayan trlere ilikin hak-
larna ve karlarna ve genel olarak canl kaynaklarn korunmasna ili-
kin kurallara uymalarn ngrmektedir (1958 Cenevre Balklk Sz.,
mad. 1; B.M.D.H.S., mad. 116). Yine, andlamalar, belirli bir ak deniz
blgesinde yurttalar avlanan devletlere bu blgeye ilikin avlanma ve
evre korumas dzenlemesi yapma yetkisini tanmaktadr (1958 Balk-
lk Szlemesi mad. 3; B.M.D.H.S. mad. 117). Nihayet, gerek 1958 Balk-
lk Szlemesi (mad. 4), gerek B.M.D.H.S. (mad. 117 in fine ve 118), bir
blgede birden ok devletin avlanmas durumunda, canl kaynaklarn ko-
runmas iin aralarnda ibirlii yapmalarn ngrmektedir.
Anlan genel kurallar dnda, kimi t r canllarn korunmas ve av-
lanmas konusunda zel andlamalar yapld da grlmektedir. Balina
ve foklara ilikin andlamalar bunun en gzel rnekleridir (Bu konudaki
andlamalar iin bkz. H. Pazarc, "evre Sorunlarnn Uluslararas Bo-
yutlar ve Uluslararas Hukuk", Prof. Fehmi Yavuz'a Armaan, Ankara,
1983, s. 224-225).

B. Karada hayvansal varln ve bitki rtsnn korunmasyla ilgili

olarak
Hayvansal varln ve bitki rtsnn korunmas, eitli zararllarla
mcadeleyi, belirli hayvanlarn ve bitkilerin zel olarak korunmasn ve
kimi zaman da genel birtakm koruma nlemleri alnmasn iermektedir.

394
 Zararllarla mcadele, blgesel andlamalar yoluyla dzenlenmekte-
dir. Bu mcadele belirli zararllara kar mcadeleyi ierecei gibi (r-
nein, 20.5.1926 tarihli ekirgelerle mcadele anlamas: Dstur, III. Ter-
tip, Cilt 7, s. 2942), belirli birtakm bitkilerin korunmas amacn da g-
debilmektedir (rnein, 30.5.1967 tarihinde Bulgaristan ile yaplan and-
lama: Dstur, V. Tertip, Cilt 6/2, s. 2593-2599).

eitli bitki ya da hayvanlarn zel korunmasnda bavurulan yollar-

dan biri ise, hayvanlarn yemlerinin ve eyalarnn ticaretinde, hastalk
bulamasn nlemek amacyla, birtakm ortak denetleme nlemleri (a
zorunluluu vb.) alnmasn ngren andlamalar yaplmasdr (rnein,
Suriye ile 30.6.1976'da yaplan andlama: Dstur, V. Tertip, Cilt 16/1, s.
203-210). Bu konuda bavurulan ikinci yola gelince, bu, kimi hayvanlarn
avlanmasnn ve yakalanmasnn yasaklanmasna ilikin ok-tarafl and-
lamalar yaplmas olmaktadr (rnein, 18.10.1950 tarihli Kularn Korun-
mas Konusundaki Szleme: R.G., 17.12.1966, Say 12480).

Hayvansal varln ve bitki rtsnn genel olarak korunmas, ulus-

lararas ekolojik bamlln farkna varlmas sonucu, son yllarn bir
rndr. Bu konudaki en nemli andlamalardan biri 19.9.1979 tarihli
Avrupa'nn Yaban Hayat ve Yaama Ortamlarn Koruma Szlemesidir
(Metin iin bkz. R.G., 20.2.1984, say 18318).

3. Doal gzellikler ve kltrel varlklarn ve antlarn korunmas

konusunda

evre kavram geni anlamnda anlald zaman, doal gzellikler

ve kltrel varlklar ve antlar da evrenin bir esini oluturmaktadr.
Nitekim, evre sorunlar derlemeleri bu konulara ilikin andlamalar da
iermektedir (rnein bkz. B. Rster and B. Simma, a.g.y., vol. XIV, s.
7123-7395). Bu trden andlamalarn en nemlisi 17-23.11.1972 tarihli
Dnya Kltrel ve Doal Mirasmn Korunmasna likin Szlemedir
(Metin iin bkz. R.G, 14.2.1983, Say 17959). Anlan Szleme, olaanst
evrensel deerdeki mimari yaptlar, heykel ve resim bayaptlarn, ar-
keolojik yaplar ieren antlar, olaanst sitleri kltrel miras olarak
tanmlamaktadr. Yine, olaanst doal antlar, jeolojik ve fizyolojik
oluumlar, tkenme tehdidi altnda bulunan hayvanlar ve bitki trleri
bu kavramn iine girmektedir. Szleme, anlan doal ve kltrel miras
koruma grevinin ncelikle bunlara lkesinde sahip olan devlete dt-
n belirttikten sonra, taraflarn bu konuda ibirliini dzenlemektedir.
Bu amala bir Dnya Miras Komitesi ve bir Dnya Miras Fonu kurul-
mas ngrlmektedir.

395
 ULUSLARARASI YARGI YA DA HAKEMLK KARARLARI VE DANIMA
GRLER DZN

(Trke adlarnn alfabetik sralamasna gre)

A
Arnavutluk'ta Yuna Aznlk Okullar, U.S.A.D., danma g-
r, 6.4.1935 22,155

B
Balklk (ngiltere-zlanda) Davas, U.A.D., 25.7.1974 53,278,316
Balklk (ngiltere-Norve) Davas, U.A.D., 18.12.1951 11-12,267,268,278
Barcelona Traction Davas, U.A.D., 5.2.1970 32, 58, 59, 61,145
Bar Andlamalarnn Yorumu, U.A.D., danma gr,
30.3.1950 79
Bat Sahara, U.A.D., danma gr, 16.10.1975 14,17,18,95-96,
204, 205,207
Ben Tillett Davas, hakemlik, 26.12.1898 31
Birinci Kbrs Olay, A..H.K., 176/56 sayl 192
Birlemi Milletler Genel Kurulunun yelie Kabul Yetkisi,
U.A.D., danma gr, 3.3.1950 120,
Birlemi Milletler Hizmetinde Uranlan Zararlarn Gideril-
mesi, U.A.D., danma gr, 11.4.1949 2, 3-4, 94,113
Birlemi Milletler Ynetim Mahkemesi, U.A.D., danma g-
r, 13.7.1954 114
Birlemi Milletler Ynetim Mahkemesinin 158 Sayl Karan,
U.A.D., danma gr, 12.7.1973 116
Bolivya-Peru Snr Uyumazl Davas, hakemlik, 9.7.1909 214
Buenos Aires Limannn Kapatlmas Davas, hakemlik, 1.8.1870 269

C
Chamizel Davas, hakemlik, 15.6.1911 215
Clipperton Adas Davas, hakemlik, 28.1.1931 206

D
Dantzig'deki Polonya Uyruklular, U.S.A.D., danma gr,
4.2.1932 76

397
 De Becker Olay, A..H.K., 214/56 sayl
Deutsche Kontinental Gas Ortakl Davas, hakemlik, 1.8.1929 6-7
Dou Afrikal Asyallar Olay, A.I.H.K., 18.10.1970 188
Dou Grnland'n Hukuksal Stats Davas, U.S.A.D., 5.4.193$ 206, 209
Donnelly ve Arkadalar Olay, A.I.H.K., 5527/72 ve 5533/72
sayl 192

E
Ege Kta Sahanl Davas (Koruma nlemi), U.A.D., 11.9.1976 329
Ege Kta Sahanl Davas (Yetki), U.A.D., 19.12.1978 12, 273,295, 329-
330
Ergin Olmayanlarn Vasiliine likin 1902 Szlemesi Da-
vas, U.A.D., 28.11.1958 67

Fas'taki Amerikan Yurttalarnn Haklar Davas, U.A.D.,

27.8.1952 31, 97
F. Almanya'ya Kar X Olay, A..H.K., 1611/62 sayl 188
Fenerler Davas, hakemlik, 27.7.1956 71
Forte Davas, hakemlik, 18.6.1863 271

Gei Hakk Davas, U.A.D., 12.4.1960 43, 204, 210, 211

Girit ve Sakz Fenerleri Davas, U.S.A.D., 8.10.1937 209
Gney Bat Afrika Davalar, U.A.D., 18.7.1966 182
Gney-Bat Afrika'nn Stats, U.A.D., 11.7.1950 17,100

H
Haya de la Torre Davas, U.A.D., 13.6.1951 171,173

spanyol Fas'nda ngiliz Malvarl Davalar, hakemlik, 24

1.5.1925

Kazablanka Asker Kaaklar Davas, hakemlik, 22.5.1909 46

Kbrs-Trkiye Olaylar, A..H.K., 6780/74 ve 6950/75 sayl 188,193
Kolombiya-Venezuela Snr Uyumazl Davas, hakemlik,
24.3.1922 214
Korfu Boaz Davas, U.A.D., 9.4.1949 33, 34, 42, 289,
290, 301, 302, 386

398
Kuzey Atlantik Kylarnda Balklk Davas, hakemlik,
7.9.19X0 21, 42,267
Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar, U.A.D., 20.2.1969 14, 53,256,320,
321, 322, 324, 325,
326

Lanoux Gl Davas, hakemlik, 16.11.1957 30, 230, 232, 233,

235, 236, 239, 240-
241, 386
Libya-Malta Kta Sahanl Davas, U.A.D., 3.6.1985 253, 325, 327, 332
Liamco Davas, hakemlik, 12.4.1977 26
Lotus Davas, U.S.A.D., 7.9.1927 20, 21, 30, 67,
247, 291, 346
Lozan Andlamasmn Yorumu, U.S.A.D., danma gr,
21.11.1925 218-219

Maine Krfezi Blgesinde Deniz Snrnn Saptanmas Davas,

U.A.D., 12.10.1984 325
Man Denizi Davas, hakemlik, 30.6.1977 256, 325
Mavrommatis Davas, U.S.A.D., 30.8.1924 70
Merkez Rodop Ormanlar Davas, hakemlik, 4.11.1931 21
Minquiers ve Ecrehous Davas, U.A.D., 17.11.1953 206, 207
Montijo Davas, hakemlik, 26.7.1875 63

Namibya'da Gney Afrika'nn Srekli Varl, U.A.D., da-

nma gr, 21.6.1971 9, 10, 98, 182,
184
Nielsen Olay, A..H.K., 343/57 sayl 189, 192
Nottebohm Davas, U.A.D., 6.4.1955 58, 59, 76

Oder Uluslararas Komisyonunun Yetkisi Davas, U.S.A.D.,

10.9.1929 233
Oscar Chinn Davas, U.S.A.D., 12.12.1934 225

Palmas Adas Davas, hakemlik, 4.4.1928 19, 21, 29, 33,

204, 206,210
Paquet Davas, hakemlik, 7.3.1903 31-32

399
 Polonya Uyrukluunun Kazanlmas Davas, hakemlik,
10.7.1924 20
Preah-Viher Tapna Davas, U.A.D., 15.6.1962 214

R
Rann of Kutch Davas, hakemlik, 23.2.1956 211-212

Serbest Blgeler Davas, U.S.A.D., 7.6.1932 77

Snma Hakk Davas, U.A.D., 20.11.1950 170,172-173
Snr Blgeleri Davas, U.A.D., 20.6.1959 211
Srp Borlar Davas, U.S.A.D., 12,7.1929 196-197
Soykrm Szlemesine ekinceler, U.A.D., danma gr,
28.5.1951 149

Topco-Calasiatic Davas, hakemlik, 19.1.1977 26

Trail Smelter Davalar, hakemlik, 16.4.1938 ve 11.3.1941 34,386,392
Tunus ve Fas ile lgili Uyrukluk Kararnameleri, U.S.A.D., da-
nma gr, 7.2.1923 76
Tunus-Libya Kta Sahanl Davas, U.A.D., 24.2.1982 325

U
UNESCO Bavurulan zerine Uluslararas alma rgt
Ynetim Mahkemesi Kararlar, U.A.D., danma gr,
23.10.1956 114

W
Walter F. Smith Davas, hakemlik, 2.5.1929 32
VVilliam MacKenzie Davas, hakemlik, 30.10.1925 58
VVimbledon Davas, U.S.A.D., 17.8.1923 21, 42, 228

Y
Yksek Silezya'da Aznlk Okullar Davas, U.S.A.D., 26.4.1926 159

400
 KAVRAMLAR DZN
Act of State; Bkz. "Devlet lemi"
Ak deniz: 70, 72, 247, 280, 301, 338-347,
367
Ak denizin serbestlii ilkesi: 247, 339-
340
Ad hoc yarg: 328, 329
Adalar: 11, 254-259, 326, 327, 328
Adacklar: 256
Adil kullanm ilkesi 236
A.E.T.'nin kurucu andlamasi: Bkz. Ro-
ma Andlamas
AE.T.-Trkiye Ortakl: 137-141
Afrika Birlii rgt: 16, 22, 108, 181,
194, 195
Afrika Birlii rgt Devlet ve Hk-
met Bakanlar Konferans: 195
Afrika nsan ve Halklar Haklar Szle-
mesi: 194-195
Arlkl oy hakk (uluslararas rgt-
ler): 109
Akarsu azlan: 264, 265
Akarsular: 11, 220, 221, 223-226, 230-244,
263, 389-390
Akarsularda balklk: 231
Akarsu kollan rejimi: 233
Akdeniz'de FIR izgisi: 370
Akdeniz'in Gemilerden ve Uaklardan
Kirletilmesinin Korunmas Protoko-
l (1976): 388
Amalfi kurallar: 260
Amerikan Devletleri rgt: 24, 111, 181
Amerikan nsan Haklan Divani: 194
Amerikan nsan Haklan Komisyonu: 194
Amerikan nsan Haklar Szlemesi
(1969): 181, 193, 194
Amnesty International: 199
Ana organlar (uluslararas rgtler):
111, 120-125
Anadolu Sahilleri ile Meis Adas Ara-
sndaki Ada ve Adacklarn ve Bod-
rum Krfezi Karsndaki Ada'nn
Cihedi Aidiyeti Hakknda tilafna-
rne (1932): 294
Andorra: 82, 89, 97
Animus occupandi: 206
Ankara Anlamas (1963) (A.E.T.h 137,
140, 141
Antartika: Bkz. Gney Kutup Blgesi
Apartheid: 153-154, 182
Apartheid Suunun Ortadan Kaldnlma-
s ve Cezalandrlmas Konusunda
Uluslararas Szleme: 153
Arap Devletlert Birlii: 107
Arap Para Fonu: 107
Ardl olma: 205
Arkeolojik bitiik blge: 263, 313-314
Aripelajik sular: Bkz. Takmada sulan
Atmosferde, Uzayda ve Su Altnda Nk-
leer Silah Denemelerini Yasaklayan
Andlama (1963): 379, 388
Asl yelik (uluslararas rgtler): 108
Askerden ve silahtan arndrma: 36, 42,
43-45
Askeri hava aralar: 73, 369, 370
Asken limanlar: 270
Askerlik grevi: 68-69
Astronotlarn Kurtarlmas, Geri Dn-
melert ve Uzaya Atlan Cisimlerin
adesine likin Andlama (1968): 75,
354, 377, 380
Auto-limitation kuram: Bkz. Kendi ken-
dini snrlama kuram
Avrupa Ekonomik Topluluu: 106, 107,
108, 110, 112, 115, 128-141
Avrupa nsan Haklan Divani: 190, 192,
193
Avrupa nsan Haklan Komisyonu: 190,
191, 192
Avrupa nsan Haklan Szlemesi (1950):
115, 181, 187-193
401
Avrupa Konseyi: 39, 80, 105, 110, 112, 114,
115, 181, 190, 191, 371-372, 390
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi: 190,
191, 192, 193
"Avrupa Konseyi" (Conseil europeen):
132
Avrupa Mttefik Kuvvetleri Yksek Ka-
rarghna Tbi Bulunan Mttefik Ka-
rarghlarn Trkiye lkesinde Tesi-
sine ve Faaliyetlerine Tatbik Oluna-
cak Hususi eraite Mtedair Anla-
ma (1956): 48
Avrupa Parlamenter Meclisi: 110, 112, 190
Avrupa Parlamentosu: 112, 131, 134
Avrupa Serbest Deiim Blgesi: 107
Avrupa Sosyal Yasas (1961): 181
Avrupa Tek Senedi (1986): 130, 132, 387
Avrupa Televizyon Birlii: 199
Avrupa Topluluklar Adalet Divan: 131,
134-135
Avrupa'nn Yaban Hayat ve Yaama
Ortamlarnn Korunmas Szlemesi
(1979): 395
Ay ve teki Gk Cisimleri zerinde
Devletlerin Faaliyetlerini Ynetecek
Anlama (1979): 374, 379, 392-393
Ayrm izgileri: 213
Aynm-gzetmeme ilkesi: 189
Ayrcalk ve dokunulmazlklar: 37-41
Aznlklar: 155-167, 182, 185
Aznlklarn Korunmas ve Ayrm Gze-
tici nlemlere Kar Mcadele Ko-
nusunda Alt-Komisyon: 157
Bamsz ve adil mahkemelerde yarg-
lanma hakki: 179
Bamsz siyasal ynetim: 7, 17-22
Bamszlk: 9, 11, 18-22, 82
Balama liman: 65
Balklk blgesi: 53, 315-317
Balklk tercihli haklar: 317
Balonlar: 358, 359
"Bar iin birlik" karar (1950): 120-121
Bar ve gvenlik hakk: 194
Bara kar sular: 147
Bara ve insanln Gvenliine Kar Boazlar: 299-311
Sular Yasas tasars: 148
Bar (kavram): 378
Barselona Akdeniz'in Kirlenmeye Kar
Korunmas Szlemesi (1976): 388
402
Basit devlet: 83, 84
Baka devletlere ve yurttalarna zarar
vermeme ykmll: 33-34
Baka devletlerin kamusal ilemlerine
sayg ykmll: 34-35
Bavurma hakknn ktye kullanlma-
s: 191
Bayrak devleti: 63, 64, 72, 341
Bayrak yasas: 341
Berlin Andlamas (1878): 155
"Be Hava Serbestlii Anlamas": 361-362
Bileik devlet: 83
Bilimsel aratrmalar (denizde): 252, 289
Bireyler: 2, 3, 60, 142-195
Birinci Deniz Hukuku Konferans (1958):
261, 281-282, 316
Birlemi Milletler: 2, 23, 105, 112, 116,
117-128, 157, 261, 287
Birlemi Milletler Andlamas: 8, 16, 20,
22, 23, 77-78, 79, 99, 100, 101, 106-107,
108, 110, 114, 118-128, 157, 161, 178-
179, 182, 183, 184, 200
B.M.'in Ayrcalk ve Muafiyetlerine Da-
ir Szleme: 39
Birlemi Milletler Bar Gc Kuvvet-
leri: 45
B.M. ocuklara Yardm Uluslararas Fo-
nu: 126-127
Birlemi Milletler Deniz Hukuku Sz-
lemesi: 12, 13, 53, 63, 70, 249, 250,
251, 252, 253, 255, 262-263, 284, 285,
286, 287, 288
B.M. Eitim ve Aratrma Enstits: 127
Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kl-
tr rgt: Bkz. UNESCO
Birlemi Milletler Genel Sekreterlii:
112, 124-125
B.M. insan evresi Konferans: 126, 385
B.M. Snmaclar Yksek Komiserlii
Brosu: 126
B.M. Ticaret ve Kalknma Konferans: 126
Birlemi Milletler Ynetim Mahkemesi:
114, 126
Bitiik blge: 12, 13, 53, 72, 261, 311-315
Bitiiklik: 12, 207
Boaz-n adalar: 44
"Blge": 349-350
Blgesel uluslararas rgtler: 105
Briand-Kellogg Szlemesi (1928): 209-210
Bulgaristan'daki Trk aznl: 155, 156;
164, 166-167
Buzullar: 221, 222
Cebri icra bakl: Bkz. Zorla uygu-
lama bakl
Cenevre Ak Deniz Szlemesi (1958):
63, 248, 261, 338, 339, 340, 341, 342,
343, 344, 348
Cenevre Balklk Szlemesi (1958): 261,
339
Cenevre Karasular ve Bitiik Blge Sz-
lemesi (1958): 12, 13, 53, 70, 255, 261,
282, 283, 284, 285
Cenevre Kta Sahanl Szlemesi (1958):
261, 320, 321
Ceza yasalarnn geriye yrmezlii hak-
ki: 187
Cezai yarg yetkisi: 49, 50, 51, 67-68, 270-
271, 274-275
Corafi bakmdan elverisiz devletler: 23,
252-253, 336
COMECON: 105, 108
Commonwealth: Bkz. ngiliz Uluslar Top-
luluu
Condominium: Bkz. Ortak ynetim
Consolato del Mar: 260
Corpus occupandi: 206
alma ve isizlikten korunma hakki:
180, 194
atmalar (denizde): 272, 346
evre hakki: 194
ifte uyrukluk: 59
ocuklarn korunmas: 182
ok-uluslu ortaklklar: 61, 196, 198-199
Debellatio: 209
Deniz (tanm): 246
Deniz haydutluu: 144-145
Deniz Hukuku Szlemesi tasars: 262
Deniz aretlerine ait Lizbon Anlamas
(1930): 347
Deniz Limanlarnn Uluslararas Rejimi-
ne likin Cenevre Szlemesi (1923):
269-270
Deniz teknolojisi transferi: 252
Deniz lkesi: 11, 12
Deniz Yata ve Okyanus Tabann Y-
neten lkeler Bildirisi: 262
Denizde Can Emniyeti Londra Szle-
mesi (1948): 347
Denizde can gvenlii: 347
Denize kys olmayan devletler: 63, 253,
336
Denizlerde canl kaynaklar: 250, 251, 288,
322, 334, 335, 393, 394
Denizlerin doal kaynaklar: 247, 249-254,
322, 334
Denizlerin kirlenmesi: 247
Devlet gemileri: 70, 71-72, 248-249
Devlet Gemilerinin Muafiyetleri ile lgili
Baz Kaidelerin Tevhidi Hakknda
Milletleraras Szleme (1926): 248
Devlet hava aralar: 73, 366-367
Devlet ilemi: 35
Devlet nitelii kazanamam rgtlenmi
topluluklar: 94-102
Devlet lkesinin btnl ilkesi: 10,
15-17
Devlete kar fiiller: 74
Devletine ballk: 68-69
Devletleraras bavuru: 191, 192, 194
Devletler Arasmda birliine ve Dosta
likilere likin Uluslararas Hukuk
lkeleri Bildirisi: 9, 22, 24, 210
Devletlerin Ekonomik Haklan ve Grev-
leri Yasas: 25
Devletlerin Haklan ve Grevleri Konu-
sunda Amerikan Devletleri Monto-
video Szlemesi (1933): 7
Devletlerin ilerine Karlmasnn Red-
di ve Bamszlklarnn ve Egemen-
liklerinin Korunmas Konusundaki
Bildiri: 23
Devletten ayrlma: 203
Dinlenme, elenme ve cretli tatil hak-
ki: 180
Diplomasi temsilcilii: 89, 91
Diplomatik korunma: 59, 60, 69-70
Diplomatik snma: 170-171
Diplomatlar Dahil Uluslararas Korunan
Kiilere Kar lenen Sularn n-
lenmesi ve Cezalandnlmas Hak-
kndaki Szleme: 152
Doal btnlk ilkesi (suyollan): 234,
235
403
Doal Kaynaklar zerinde Srekli Ege-
menlik Bildirisi: 9, 25, 26
Doal kaynaklar zerinde srekli ege-
menlik ilkesi: 22, 25-26
Doal uzant: 318, 321, 332
Dou Ege adalar: 44-45
Dokunulmazlk ve baklk: 36, 37-41
Dosta-zm: 192
Dnya Bankas (IBRD; BIRD): 23, 24, 127
Dnya Gda Program: 127
Dnya Kltrel ve Doal Mirasnn Ko-
runmasna likin Szleme (1972):
395
Dnya Meteoroloji rgt: 128
Dnya Miras Komitesi: 395
Dnya Miras Fonu: 395
Dnya Posta Birlii: 106, 128
Dnya Salk rgt: 106, 127, 200
Dnce aklama hakki: 179, 187
Dnce, vicdan, din ve inan zgrl-
: 179, 187, 189
Dz esas izig: 264, 273
EFTA: Bkz. Avrupa Serbest Deiim
Blgesi
Ege kta sahanl sorunu: 253-254, 327-
332
Ege'de FIR izgisi: 370
Egemen eitlik ilkesi: 22-23, 46, 118
Egemenlik: 13, 16, 18-26, 29, 46, 47, 82,
204, 269, 280, 375
Eitim-renim hakki: 180, 187, 194
Ekolojik dengenin korunmas: 393-395
Ekonomik ve Sosyal Komite (AT): 131,
135
Ekonomik ve Sosyal Konsey (BM): 112,
121, 123-124, 125, 127, 157, 179, 186,
198, 199, 200
Ekonomik, toplumsal ve kltrel haklar:
179, 180
Ekonomik, toplumsal ve kltrel haklar
Szlemesi: 9, 25, 123, 180, 186-187
Ekonomik, toplumsal ve kltrel geli-
me hakki: 194
ELDO: 106, 115
Enclave: 15, 17, 43
Esas izgi: 261, 264-269, 272, 273
Esas hat: Bkz. Esas izgi
ESRO: 115
Eit uzaklk ilkesi: 279, 324, 332
404
Eit ve adil cret hakki: 180
Elerin evlilie ilikin haklarnda ve so-
rumluluklarnda eitlik hakki: 187
Evlenme ve aile kurma hakki: 180, 187,
194
Evrensel Posta Birlii: Bkz. Dnya Pos-
ta Birlii
Evrensel uluslararas rgtler: 105
Ex aequo et bono: 214, 325
Federal devlet: 81, 83-84, 85-86
Federatif birlik: 83
Federe devletler: 81, 84-86
Fetih: 209-210
FIR: Bkz. uu bilgi blgesi
Frlatan devlet: 74-75, 376, 377
Filistin Kurtulu rgt: 107
Filistinli Snmaclara Birlemi Millet-
ler Yardm: 169
"Gambot diplomasisi": 286-287
G.A.T.T.: 106, 128
G.A.T.T. Anlamas: 23
Gayr-Kesmi Birleik Grme Metni: 262
Gayr-Resm Deniz Hukuku Szlemesi
Tasars: 262
Geici Protokol (A.E.T.) (1963): 137, 138
Geici yeler (B.M.): 121
Gei hakki: 36, 41-43, 224, 225
Geleneksel insan haklar: 179
Gemi (tanm): 61-63, 247-248
Gemi bayrak devleti: 63, 64, 72, 341
Gemi seyir hakki: 63
Gemi tescil belgesi: 64
Gemi tescil devleti: 64-65
Geminin kimliini inceleme: 344
Genel Kurul (B.M.): 108, 111, 112, 119,
120-121, 122, 123, 124, 125, 178-179,
183, 186
Genel hava trafii: 369
Gerek kiiler: Bkz. Bireyler
Gerek uyrukluk ba: 59
Gda ve Tarm rgt (FAO): 127
Girintili, kntl kylar: 264, 268
Gk cisimleri: 376
Gller: 11, 220, 221, 232, 233, 263, 389-390
Grevsel kiilik: 4
Gzlemci: 107
Gmrk ve Ticaret Genel Anlamas:
Bkz. G.A.T.T. Anlamas
Gney Kutup Blgesi: 54, 208
Gney Kutup Blgesine likin Washing-
ton Andlamas (1959): 54, 208
Gney-dou Anadolu barajlar: 243
Grlt: 390
Gvenlik Konseyi (B.M.): 23, 100, 108,
112, 119, 121-123, 124, 125
Gvenlik kordonu: 322-323
Haka ilkeler: 236, 324-327, 332
Haka paylama ilkesi: 236, 237, 238, 243
Hakalk ilkesi: 215
Hakemlik: 49, 197
Hakkaniyet: Bkz. Hakalk ilkesi
Hakk- hyar: Bkz. Uyrukluk seme hakk
Haksz ceza nedeniyle zarar-giderim
hakki: 187
Haliler: 265
Halefiyet: Bkz. Ardl olma
Halklarn doal kaynaklarna ve zen-
ginliklerine sahip olma ve bunlar
serbeste kullanma hakki: 185, 186,
194
Halklarn geleceklerini kendilerinin sap-
tamas hakki: Bkz. Self-determina-
tion ilkesi
Harekt hava trafii: 369
Harmon doktrini: 232
Hatay sorunu: 219-220
Hava arac tescil belgesi: 66
Hava arac tescil devleti: 66
Hava aralar: 65-66, 72-74
Hava bombardman: 358-359
Hava gvenlik sahas: 73
Hava kirlenmesi: 390-392
Hava koridorlar: 369
Hava Tamaclna likin Varova Sz- "kili veto hakk": 122-123
lemesi (1929): 360
Hava Tamaclna likin Panameri-
kan Szlemesi (1928): 360
Hava trafik denetimi hizmetleri: 368
Hava trafik hizmetleri: 368
Hava Ulamna likin Ispanyol-Ameri-
kan Szlemesi (1926): 360
Hava uyar hizmetleri: 368
Hava lkesi: 11, 13, 359
Helsinki Bildirisi: 16, 22, 24
Hileli bayrak: 64
Hizmet szlemesi (uluslararas rgt-
ler): 113-114
Hong-Kong: 56
Howering ActS: 260, 312
Hukuk kiilii: 1-2
Hkm ahslar: Bkz. Tzel kiiler
Hkmet: Bkz. Bamsz siyasal ynetim
Hkmetleraras uluslararas rgtler:
104
Hkmetler-d uluslararas rgtler:
104, 199-200
Jure gestionis: 39
Jure imperii: 39
Jus sanguinis: 174
Jus soli: 174
Imperium: 104
Implied powers (pouvoirs implicites):
Bkz. st-kapal yetki
Inter-Coetera buyruu (1493): 205-206
INTELSAT: 115, 375, 382
INTERSPUTNIK: 115
Irk ayrm: Bkz. Apartheid
Irk Ayrmn Kaldrma Komitesi (B.M.):
126
Irk Ayrmnn Btn Biimlerinin Kal-
drlmas Konusunda Uluslararas
Szleme (1965): 153
bavurma, yollarnn tketilmesi: 191-
192
iilere karmama ilkesi: 22, 23-25
sular: 12, 13, 70, 72, 263-275, 280
htisas messeseleri: Bkz. Uzmanlk ku-
rumlar
kamet andlamas: 31
"ki Hava Serbestlii Anlamas": 361
kinci Deniz Hukuku Konferans (1960):
261-262, 282, 316
ikincil hukuk: 116
ltica: Bkz. Snma
mzasz dileke: 191
ngiltere, irlanda ve Danimarka'nn Av-
rupa Topluluuna katlma andla-
mas (1972): 130
ingiliz Uluslar Topluluu: 82, 83, 320
nsan Haklan Evrensel Bildirisi (1948):
123, 170, 179, 180, 182, 183, 184, 186, 187
405
nsa Haklar Komisyonu (B.M.): 112,
123, 126, 157, 187
nsan Haklan Komitesi (B.M.): 185-186
nsan haklarnn uygulanmasnn geici
olarak durdurulmas: 189-190
nsan ve Halklar Haklar Afrika Komis-
yonu: 194-195
nsan ve Halklarn Haklarna likin Af-
rika Andlamas (1981): 194-195
nsan topluluu: 6, 7-11,14-15
nsancl hukuk: 182
nsanla kar sular: 147, 182
nsanln ortak mal ya da miras: 251,
262, 349, 350, 375
rtifak haklar: 41-42, 44, 279
slam Konferans: 107
igal: 55, 95, 206-207, 210
spanya ve Portekiz'in Avrupa Toplulu-
una katlma andlamalar (1985):
130
ilerin korunmas: 182
kence yasa: 179, 187, 190
letilebilirlik (kta sahanl): 320, 321
letme (Uluslararas Deniz Yata r-
gt): 352, 353, 354, 355
zinsiz yaynlar: 345
zleme hakki: 54, 56, 342-343
Kablolar: 249, 288, 322
Kabul edilebilirlik: 186, 191
Kadnlarn korunmas: 182
Kamu hukuku tzel kiileri: 60, 61
Kanallar: 220, 221, 226-229
Kapal ve yar-kapal denizler: 252, 253
Kapitlasyonlar: 42, 55
Kara kkenli deniz kirlenmesi: 388, 389
Kara lkesi: 11, 12, 13, 14, 202, 215-220, 263
Kara lkesi isular: 223, 263-264
Karadeniz'de FIR izgisi: 370
Karasular: 12, 13, 70, 72, 261-262, 275-298
Karasular d snr izim yntemleri:
278
Karasular genilii: 276-279, 292-293
Karasularnn snrlandrlmas: 278-279,
293-296
Karma: 24, 25
Karma Parlamento Komisyonu (AET-
Trkiye): 141
Kastl izinsiz giriler (hava): 367
Kastsz izinsiz giriler (hava): 367
406
Katlma andlamalar (A.T.): 130, 131
Katma Protokol (1970) (A.E.T.): 138-139
Kayalklar: 256
Kazandrc zamanam: 210-211
Kazanlm haklar: 237-238
Kendi kendini snrlama kuram: 19
Kendine zg statye sahip devletler:
90-93
Keif: 206
Keyfe bal tutuklama, alkonma ve s-
rlme yasa: 179
Kbrs Garanti Andlamas (1960): 92-93
Kbrs Cumhuriyeti: 90, 91-93
Kbrs Cumhuriyeti Anayasas (1960):
92-93
Kbrs Cumhuriyetinin Kurulmasna Da-
ir Andlama (1960): 92, 93
Kbrs Trk Federe Devleti: 93
Kbrs'a ilikin ittifak andlamas (1960):
92, 93
Kbrs'n ynetiminin ngiltere'ye devri
andlamas (1878): 56, 91
Klavuzluk creti: 309
Ksmi etki (snrlandrma): 332
Kta kenar: 319
Kta sahanl: 12, 13, 53-54, 250, 251, 261,
317-332
Kta sahanl snrlandrlmas: 323-332
Kta yamac ya da evi: 319
Kta ykselimi: 319
Ky takmadalar: 264, 268, 269
Kzl-Ha Uluslararas Komitesi: 199, 200
Kiel Kanal: 222, 228-229
Kiisel bavuru: 191, 192, 194
Kiisel birlik: 83
Kiisel ve siyasal haklar: 179, 180
Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesi: 9,
25, 180, 184-186
Kiisel stat: 66-67
Kiisel yetki: 27, 57-75
Kitle yokedici silahlar: 378
Komsiyon (A.T.): 131, 133-134
Konfederasyon: 83-84
Konkorda: 91
Konsey (AT): 131, 132-133
Korent Kanal: 223
Koruma altnda lke (devlet): 55, 82,
96, 97
Klelik yasa: 145-146, 179, 187, 190
Krfezler: 264, 265-268
Kularn Korunmas Konusundaki Sz-
leme (1950): 395
Kutup blgeleri: 202, 207-208
Kuzey Atlantik Andlamas-. 48, 49, 50
Kuzey Atlantik Andlamas Mucibince
Kurulmu Olan Milletleraras Aske-
ri Karargahlarn Statsne Mteal-
lik Protokol (1952): 48
Kuzey Atlantik Andlamasna Taraf Dev-
letler Arasnda Kuvvetlerin Stats-
ne Dair Szleme (1951): 48, 50
Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti: 90, 107
Kuzey Kutbu: 207
Kltr, sanat ve bilim faaliyetlerine ka-
tlma ve yararlanma hakki: 180
Lefkoe andlamalar (1960): 92, 93
Lex fori: 39
Liechtenstein: 82, 89
Limanlar: 264, 268, 269-271, 274-275
Limni: 44, 45
Londra Anlamas (1959): 92
Londra Deniz Kuvvetleri Andlamas
(1936): 71, 308
Londra Protokol (1951): 48
Lozan Bar Andlamas (1923): 44, 45,
91-92, 156, 161, 162-164, 165, 212, 213,
217, 218
Lozan Boazlar Szlemesi (1923): 43, 44,
45, 303-307
Maddi birlik: 83
Mahfuz saha: Bkz. Ulusal yetki
Mahkemeler nnde hak arama hakki:
179
Manda: Bkz. Vekalet rejimi
Mare liberum: Bkz. Serbest deniz
Marka: 66
Mercan adalar: 264, 265
Mercan gl: 265
Merkez Dou Ege adalar: 44, 45
Midilli: 44
Mikronezya: 101, 102
Milletler Cemiyeti: 157, 160, 161, 163, 168,
212, 218, 219, 260
Milletler Cemiyeti Szlemesi: 16, 20, 23,
77, 78, 106, 110
Milletleraras zel Hukuk ve Usul Hu-
kuku Kanunu: 66-67
Milletlerin mukadderatlarn bizzat ta-
yin etmeleri hakki: Bkz. Self-deter-
mination ilkesi
Milli yetki: Bkz. (Jiusal yetki
Milliletirme: 32
Milliyetler prensibi: 8
"Minerva Devleti": 7, 12
"Minyatr devletler": 82, 84, 88-89
Miras denizi: 317, 333
Monako: 82, 84, 88-89
Monari birlii: 83, 84
Monroe Doktrini: 23
Montreux Boazlar Szlemesi (1936): 43,
44, 45, 307-311
Muhtar olmayan lke: Bkz. zerk olma^
yan lke
Multinational ortaklklar: Bkz. ok-ulus-
lu ortaklklar
Musul sorunu: 212, 217-219
Mbadeli Ahaliye Mtedair Lozan Mua-
hedenamesine Atina tilafnamesinin
Tatbikatndan Mtevellit Mesailin
Sureti Katiyede Halli Hakknda Mu-
kavelename (1930): 164, 165
Mcbir sebeb: Bkz. Zorunlu neden
Mdahale: Bkz. Karma
Mlkiyet hakki: 179, 187, 194
Mlteci: Bkz. Snmac
Mnhasr ekonomik blge: 12, 13, 54, 72,
250, 251-252, 263, 322-338
Mnhasr yetki: 29-30, 322, 333
Mahit stats: Bkz. Gzlemci stats
Namibya: 98
Namibya Komiserlii: 98
Namibya Konseyi: 98
Nansen Ofisi: 168
NATO: 48, 49, 50, 51, 106, 108, 110, 114
Neuilly Andlamas (1919): 160, 161, 166,
167
Nikarya: 44
No-State's land: 54
Normal esas izgi: 264
Nullum erimen sine lege: 148
Nfus: Bkz. nsan topluluu
Nkleer Enerji Sahasnda Hukuksal So-
rumluluk Szlemesi (1960): 388
Nkleer kirlenme-, 387-388
Nkleer silahlar: 378
07
Nremberg lkelerinin fade Edilmesi
konulu rapor: 148
Nremberg Uluslararas Askeri Mahke-
mesi: 147, 148
OECD: 106, 107
Okyanus takmadalar: 268
Olaan toplant (uluslararas rgtler):
121
Olaan vesayet: 101, 102
Olaanst durumlar: 189-190
Olaan-st toplant (uluslararas rgt-
ler): 121
Oniki Adalar: 44, 166
OPEC: 108
Orta-dou'daki Filistinli Snmaclara
Yardm ve almalar Birlemi Mil-
letler Ofisi: 169
Ortak yelik: 107, 136, 137-141
Ortak ynetim: 55, 82, 96, 97
Ortaklk Komitesi (AET-Trkiye): 141
Ortaklk Konseyi (AET-Trkiye): 140
Otorite: Bkz. Uluslararas Deniz Yata
Otoritesi
renim ve eitim hakk: 180
lm cezasna arptrlmama hakki: 187
n kullanm (suyollar): 237-238
nceden rza alnmas (suyollar): 240
"nc yatrmlar": 354-355
"nemli sorunlar" (B.M.'de): 121
"nemli zarar" (suyollar): 241
zden yoksun bavuru: 191
zel durumlar: 279, 324, 331
zel hukuk tzel kiileri: 60, 61
zel yaamn korunmas ve mesken do-
kunulmazl: 179, 187, 189
zerk olmayan lke: 55, 95
Panama Kanal: 56, 222, 228
Panama Kanal Andlamas (1977): 56
Papalk: 90-91
Paris Bar Andlamas (1947): 43, 44, 55-
56, 158, 164
Paris Hava Ulatrma Szlemesi (1919):
73, 359, 360
Petrol borular: 249, 288, 322
Resmi grev srasnda su: 51
Risk kuram: 385
408
Rodos Yasas: 259
Roma Andlamas (1957): 129, 130, 131,
132, 133, 134, 135, 136
Rhaniyet hakki: Bkz. Yarg ncelii
Sabit deniz rnleri: 250
Sabit uydular: 376
Salk hakki: 180, 194
Sahipsiz ke: 15, 54, 95, 204, 205-207
Saint-Germain Andlamas (1919): 156
Saldr: 33-34
Saldrnn tanm: 16, 34
Sakz: 44
San Marino: 82, 84, 89
Sava gemileri: 71-72, 270, 271, 272, 292,
308-309
Sava gemileri dndaki ticari olmayan
devlet gemileri: 71
Sava sular (genel): 146-148
Sava sulan (dar anlamda): 147, 182
Sava Sular ve nsanla Kar Sula-
n n Zaman Amma Uramamas Ko-
nusundaki Szleme (1970): 148
Sava sulularna ilikin Londra And-
lamas (1945): 147
Savunma hakki: 179
Sektr Kuram: 207
Self-determination ilkesi: 8-11, 16, 25, 95,
102, 185, 186, 198, 203
Semadirek: 44
Sendika zgrl: 180
Serbest blge: 42
Serbest deniz: 260
Serbest kent: 98-99
Serbest seim hakki: 187
Serbeste dolama hakki: 180, 185, 187
Sevres Bar Andlamas (1920): 156
Snma: 30, 167-168, 185, 271
Snmaclar: 30, 155, 167-174, 182
Snmaclann statsne ilikin Szle-
me (1951): 171-172, 172-174
Snmaclar Uluslararas rgt: 169
Snmaclar Yksek Komiserlii (B.M.):
169, 172
Snr d edilmeme hakki: 187
snr d etme: 31, 32
Smr iaretlemeleri: 214
Snrlan 212-220
Sisam: 44
Sivil hava aralar: 73, 150-152, 364, 365,
 366, 369
Sivil Havacln Gvenliine Kar Ya-
sad Eylemlerin nlenmesine li-
kin Montreal Szlemesi (1971): 150,
152
Siyasal danma mekanizmas (A.T.):
130-131
Siyasal ve Medeni Haklar Szlemesi:
Bkz. Kiisel ve Siyasal Haklara li-
kin Szleme
Siyasal uluslararas rgtler: 105
Sosyal gvenlik hakki: 180
Sosyalist Enternasyonal: 199
Soykrm: 149-150, 182
Soykrm Suunun nlenmesi ve Ceza-
landrlmas Szlemesi (1948): 149
Smrge: 10, 11, 55, 95, 100, 106, 188-189
Smrge Ynetimi Altndaki lkelere
ve Halklara Bamszlk Verilmesine
likin Bildiri: 8-9, 11
Smrgelerin bamszl: 10, 95
Stilt villages: 258-259
Stimson doktrini: 210
Stratejik Savunma Giriimi: 379
Stratejik vesayet rejimi: 101, 102
Sulularn geri verilmesi: 31
Sui generis devletler: Bkz. Kendine z-
g statye sahip devletler
Sularn n-kullanmi: Bkz. n-kullanm
(Suyollar)
Sularn tketici kullanm: 231
Supranationalite: Bkz. Ulus-stlk
Suyollar (tanm): 220-223
Suyollarndan balklk amacyla yarar-
lanma: 230, 231
Suyollarndan endstriyel amalarla ya-
rarlanma: 231-232
Suyollarndan tarmsal amalarla yarar-
lanma: 231-232
Suyollarnn fiziki koullarm deitir-
me: 231, 238, 239, 240, 241
Srekli Hakemlik Mahkemesi: 124
Srekli tarafsz devet: 81, 82, 84, 86-88
Srekli tarafszlatrlm devlet: 86
Srekli yeler (B.M.): 121
Svey Kanal: 222, 227-228
SWAPO: 107
ikago andlamalar (1944): 73, 360
ikago Szlemesi 2 numaral Eki (1948):
368
ikago Szlemesi 11 sayl Eki: 368
Tabiiyet: Bkz. Uyrukluk
Tabiiyetsizler: Bkz. Uyruksuzlar
Takmada (tanm): 257-258, 268-269
Takmada devleti: 12, 257, 258, 263, 280,
298-299
Takmada geii: 299
Takmada sular: 12 ,13, 257, 258, 280,
298-299
Tam yetkili devlet: 82
Tamamlayc Protokol (1973): 138
Tarafszlatrlma: 36, 86
Tarafsz blge: 87
Tarife d uular: 364, 365
Tarifeli uular: 364, 365
Tarihsel krfezler: 265, 267-268
Tarihsel sular: 279
Tedhiilik: Bkz. Terrizm
Tedhiiliin nlenmesine ve Cezaland-
rlmasna likin Szleme (1937): 153
Tedhiiliin nlenmesine Dair Avrupa
Szlemesi (1977): 153
Tek Gayri-Resmi Grme Metni: 262
Teknik uluslararas rgtler: 105-106
Telekomnikasyon: 370-372
Telsik: 60
Tercihli balklk haklar: 317
Terrizm: 152-153
Territorium nullius: Bkz. Sahipsiz lke
Tescil devleti (uzay): 376, 377
Thalweg izgisi: 215, 279
Ticaret gemileri: 70-71, 248-249, 270, 271,
272, 290-292, 308
Ticari amalarla kullanlan devlet ge-
mileri: 248-249
Ticari ortaklklar: 59, 60, 61, 196-199
Tokyo Askeri Mahkemesi: 148
Toplanma ve dernek kurma zgrl:
179, 187
Transit gei hakki: 299, 303, 304
Transnational ortaklklar: Bkz. Uluslar-
tesi ortaklklar
Trianon Andlamas (1920): 156
Truman Bildirisi (balklk): 315
Truman Bildirisi (kta sahanl): 31&-
320, 324
Tretilmi hukuk: 116
Trk boazlar: 71-72, 304-314
409
Trk-Bulgar kara siniri: 213, 216
Trk-Irak snr: 217-219
Trk-lran snr: 213, 217
Trk-Rum Ahali Mbadelesi Muhtelit Ko-
misyonunun lgasna Mtedair Mu-
kavelename (1933): 165
Trk-Sovyet kara snr: 216-217
Trk-Suriye kara snr: 219-220
Trk-Yunan kara snr: 213, 216
Trkiye-Bulgaristan Dostluk Andlama-
s (1925): 167
T.C. ile A B.D. Arasnda Kuzey Atlantik
Andlamasma Taraf Devletler Ara-
snda Kuvvetlerin Statsne Dair
Mektup Teatisi Suretiyle Aktolunan
Anlama (1968): 50
Trkiye Cumhuriyeti ile A.B.D. Arasn-
da Kuzey Atlantik Andlamasma Ta-
raf Devletler Arasnda Kuvvetleri-
nin Statsne Dair Szlemenin Tat-
bikatna Dair Anlama (1954): 50
T.C. ile A.B.D. Hkmetleri Arasnda Ku-
zey Atlantik Andlamasnn II. ve
III. Maddelerine Uygun Olarak Sa-
vunma ve Ekonomi Alannda bir-
liinde Bulunulmasna Dair Anla-
ma (1980): 50-52
Trkiye ile Suriye Arasnda Arazi Me-
salinin Kati Hallini Mutazammn An-
lama (1939): 220
Trkiye-Yunanistan Mbadele Szleme-
si (1923): 165
Tzel kiiler: 2, 3, 59, 60-61, 195-200
t
Uak karma: 73, 150-152
Uaklarda lenen Sular ve Dier Baz
Eylemlere likin Tokyo Szlemesi
(1963): 150-151
Uaklarda iddet filleri: 73, 151, 152
Uaklarn Neden Olduu Zararlara li-
kin Roma Szlemesi (1933): 360
Uaklarn Yasad Yollarla Ele Gei-
rilmesinin nlenmesi Konusunda La
Haye Szlemesi (1970): 150, 151-152
Uu bilgi blgesi (FIR): 368, 369, 370
Uu bilgi hizmetleri: 368
Uu plan: 369
Uu serbestlii: 363-364
Uu yasak blgeleri: 365
Ulusal boazlar: 300-301
410
Ulusal hava sahas: 73, 362-363
Ulusal yetki: 28, 75-79, 119, 262
Ulusal Yetki Alan Dnda Kalan Deniz
Yata ve Okyanus Tabannn Ba-
r Amalarla Kullanlmas zel
Komitesi: 262, 348-349
Uluslararas akarsu havzas: 233-235
Uluslararas akarsular: 223-226, 230-244
Uluslararas asgari ller ilkesi: 31
Uluslararas Atom Enerjisi Ajans: 109,
127, 388
Uluslararas Basn Birlii (UPI): 199
Uluslararas Bayndrlk ve Kalknma
Bankas: Bkz. Dnya Bankas
Uluslararas boazlar: 299, 301-311
Uluslararas alma rgt: 109-110,
114, 127
Uluslararas evre hukuku: 384-395
Uluslararas Deniz Hukuku Mahkeme-
si: 263, 351
Uluslararas deniz yata: 251, 263, 347-
356
Uluslararas Deniz Yata Otoritesi: 251,
263, 323, 351-353, 354, 355, 356
Uluslararas Denizcilik rgt: 128
Uluslararas drenaj havzas: 234, 235
Uluslararas Futbol Federasyonu (FIFA):
199
Uluslararas hava sahas: 73, 362, 363,
367-368
Uluslararas Hava Servisleri Transit An-
lamas (1944): 360, 361, 365
Uluslararas Hava Ulam Anlamas
(1944): 360, 361-362, 365
Uluslararas Hukuk Enstits: 199
Uluslararas Hukuk Komisyonu: 125, 148
Uluslararas Hr Sendikalar Birlii: 199
Uluslararas Kalknma Dernei: 128
Uluslararas kiilik: 1-4
Uluslararas Mali Ortaklk: 127
Uluslararas memurlar: 113-114, 125
Uluslararas nemde Ulama Elverili
Akarsularn Rejimine likin Barse-
lona Szlemesi (1921): 222, 224
Uluslararas rgt grevlileri: 113-114
Uluslararas rgt merkezi: 116
Uluslararas rgt yelii: 106-111, 131
Uluslararas rgtler (genel): 3, 102-117
Uluslararas rgtler ynetim mahkeme-
leri: 114
Uluslararas rgtlerin organlar: 111-
114, 120-127, 131-135
Uluslararas rgtlerin yaps: 106-117
Uluslararas rgtlerin yetkileri: 114-117
Uluslararas Para Fonu (IMFi FMI): 23,
127
Uluslararas Sivil Havaclk Geici An-
lamas (1944): 360, 361
Uluslararas Sivil Havaclk rgt: 112,
128, 361, 365, 367, 368
Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi
(ikago): 13, 65, 73, 360, 361, 364-366,
368, 369
Uluslararas sorumluluk: 32, 61, 69, 197-
198, 385-386
Uluslararas statye konulmu lkeler:
96, 98-99
Uluslararas sular: 142-154, 344-345
Uluslararas suyollar: 229-244
Uluslararas suyolu sistemi: 234, 235
Uluslararas Telekomnikasyon Birlii:
106, 128, 371, 381-382
Uluslararas Ticaret Hukuku Komisyo-
nu (B.M.): 125-126
Uluslararas Uyuturucu Maddeleri De-
netleme Organ (B.M.): 126
"Uluslararaslatrlm" szlemeler: 197,
198
Uluslar-tesi ortaklklar: 196, 198, 199
Uluslar-tesi Ortaklklar in Davran
Yasas: 198-199
Uluslar-tesi Ortaklklar Komisyonu: 198
Uluslar-tesi Ortaklklar Konusunda n-
celeme ve Aratrma Merkezi: 198
Ulus-stlk: 105, 106
UNCITRAL: Bkz. Uluslararas Ticaret
Hukuku Komisyonu (B.M.)
UNCTAD: Bkz. B.M. Ticaret ve Kalkn-
ma Konferans
UNESCO: 103, 127, 200
U.N.N.R.A.: Bkz. Yardm ve Yeniden n-
a in Birlemi Milletler Ynetimi
U.N.R.W.A.: Bkz. Orta-dou'daki Filis-
tinli Snmaclara Yardm ve al-
malar Birlemi Milletler Ofisi
Uti possidetis ilkesi: 214
Uyrukluk: 8, 58-74, 76, 193
Uyrukluk hakki: 58, 180, 187
Uyrukluk seme hakki: 58-59
Uyruksuzlar: 69, 155, 174-176, 182
Uyruksuzlarn Statsne likin Szle-
me (1954): 176
Uyruksuzluun Azaltlmasna likin
Szleme (1961): 176
Uyum anlamalar (A.E.T.): 138-139
Uyuturucu madde kaakl: 345
Uyuturucu Maddeler Komisyonu (B.M.):
126
Uzay aralar: 74-75, 376
Uzay aralar tescil devleti: 74-75, 376,
377
Uzay Cisimlerinin Neden Olduu Zarar-
lar Konusunda Uluslararas Sorum-
lulua likin Szleme (1972): 75,
374-375
Uzaya Atlan Cisimlerin Tesciline likin
Szleme (1975): 74-75, 375
Uzaydaki faaliyetleri ynetecek ilkeler
andlamas (1967): 75, 374, 375, 377,
378, 392, 394
Uzaydan gzetleme ve alglama: 380-381
Uzaydan haberleme ve yayn: 381-383
Uzayn Aratrlmas ve Kullanlmas
Konusunda Devletlerin Faaliyetleri-
ni Yneten Hukuksal lkeler Bildi-
risi (1963): 374, 377, 378
Uzayn Bar Amalarla Kullanm Ko-
mitesi: 374, 382
Uzayn balang snr: 375
Uzayn kirlenmesi: 392-393
Uzmanlk kurumlar (B.M.): 127-128
Uzun Menzilli Smrlar-tesi Hava Kir-
lenme Szlemesi (1979): 390, 391
nc Deniz Hukuku Konferans (1973-
1982): 91, 252, 262-263, 282-283, 321,
349, 353-355
lke: 6, 7, 11-17, 20, 21, 29, 280
lke devri: 208-209
lke kazanlmas: 202-212
lkesel snma: 170
lkesel yetki: 27, 28, 30, 32, 33-47, 52-57, 72
lkesellik ilkesi: 67
st mahkemelere bavurma hakki: 187
st kapal yetki: 111, 115
yelikten atlma (uluslararas rgtler):
110
yelikten ekilme (uluslararas rgt-
ler): 110
411
Varova Pakt: 106, 108
Vasal lke (devlet): 82, 96
Vatanszlk Hallerinin Saysnn Azaltl-
masna Dair Szleme (1973): 176
Vekaletle ynetilen lke: 17, 55, 96, 97-98,
100, 184
Versailles Bar Andlamas (1919): 156,
222, 224, 233
Vesayet altnda lke: 55, 96, 99-102
Vesayet Konseyi: 101, 102, 124
Veto: 109, 121, 122, 123
Vize: 30, 49
"VVestphalia andlamalar (1648): 19
Wilson ilkeleri: 8
Yabanc askeri kuvvetler: 45-52
Yabanc askeri sler: 45-52
Yabanc yarg kararlar: 35
Yabanclar: 30-32, 189
Yabanclarn mallar: 32
Yardm ve Yeniden na in Birlemi
Milletler Ynetimi: 169
Yardmc organlar (uluslararas rgt-
ler): 111, 125-127
Yarg bakl: 38-39, 40-41, 271, 274-275
Yarg muafiyeti: Bkz. Yarg bakl
Yarg ncelii: 49
Yarg yetkisi: 270-271, 290-292, 297-298
Yaran yetki (concurrent jurisdictioni
competence concurrente): 79, 80
Yasalar nnde eitlik hakki: 179
Yasama hakk ve kii zgrl ve g-
venlii: 179, 187, 190
412
Yapay ada: 251-252, 258-259, 322, 335
Yeknesak Bir Deniz Balizaj Sistemine
Mtedair Cenevre Anlamas (1936):
347
Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen: 25,
31
Yeralt sular: 230, 233
Yerleme hakki: 180, 187
Yetkileri snrl devlet: 82
Yldz savalar: 379
Ynetim hakknn devri: 55
Ynetime katlma hakki: 180
Ynetsel uygulama: 192
"Yunan Sevres'i": Bkz. Yunanistan'da-
ki Aznlklarn Korunmasna li-
kin Sevr Andlamas
Yunanistan'daki Aznlklarn Korunma^
sna ilikin Sevr Andlamas (1920):
164, 165, 166
Yunanistan'daki Trk aznl: 155, 156,
164-166
Yunanistan'n Avrupa Topluluuna Ka-
tlma Andlamas (1979): 130
Yurttaa-eit davranma ilkesi (yaban-
clar bakmndan): 31
Ykseltiler: 264, 268
Zararsz gei hakki: 42, 261, 270, 281-288,
289, 296-297, 299, 302, 303
Ziyaret hakk (gemileri): 345
Zorla uygulama bakl: 39
Zulm karsnda snma hakki: 180
Zrih Anlamas (1959): 92
 ISBN 975-482-024-2

A.. S.B.F. VE BASIN-YAYIN YKSEKOKULU BASIMEV, ANKARA - 1989 F y a t i : 7000 T L .