ATI OLAN HER EY

BUHARLAIYOR
Marshall Berman
 MARSHALL BERMAN
Kat Olan Her ey Buharlayor
MARSHALL BERMAN City University of New Yorkta siyaset teorisi ve ehir sosyoloji
si dersleri vermektedir. Dzenli olarak The Village Voice dergisinde yazmaktadr.
Eserleri arasnda, Politics o f Authenticity: Radical Individualism and the Emergence o f
Modem Society (1970), Adventures in Markxism (1999; Marksizmle Maceram, leti
im Yaynlan, 2005), On the town: One Hundred Years c f Spectacle in Times Square
(2006), New York Calling: From Blackout to Bloomberg (ed., 2007). Halen New
Yorkta yaamaktadr.

letiim Yaynlan, 1994 (1 bask)

All that is solid melts into air The experience of modernity

1982, 1988 Georges Borchardt, Inc. & Marshall Berman

letiim Yaynlan 229 Bugnn Kitaplan 23

ISBN-13: 978-975-470-384-9
1999 letiim Yaynclk A. .
1-15. BASKI 1999-2012, Istanbul
16. BASKI 2013, Istanbul

REDAKSYON Aye Peker

DZ KAPAK TASARIMI mit Kvan
KAPAK Fato Gencosman
KAPAK RESM George Grosz, Metropolis, 1916-17
UYGULAMA Hsn Abbas
DZELT erife nal
BASKI ve CLT Sena Ofset SERTFKA NO. 12064
Litres Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11
Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 03 21

iletiim Yaynlan s e r t i f i k a n o . 10721

Binbirdirek Meydan Sokak letiim Han No. 7 Caalolu 34122 stanbul
, Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr
 MARSHALL BERMAN

Kat Olan
Her ey
Buharlayor
Modernite Deneyimi
All That Is Solid Melts Into Air

e v ir e n le r mit Altu - Blent Peker

Marc Joseph Bermann
ansna, 1975-1980
 NDEKLER

Teekkr....................................................................................9
kinci Baskya nsz .............................................. n
Sunu....................................................................................... 23
GR
Modemlik-Dn, Bugn ve Yarn........................................ 27
BRNC BLM
Goethenin Faustu: Gelimenin Trajedisi......................... 6i
Birinci Bakalam: Hayalci................................................66
kinci Bakalam: Ak...................................................... 79
nc Bakalam: Gelimeci......................................... 91
Epilog: Faust a ve Dzmece Faust a................105
KNC BLM
Kat Olan Her ey Buharlayor: Marx,
Modemizm ve Modernleme............................................. 125
1. Ergime Tasavvuru ve Diyalektii.................................. 129
2. Yenileyici zykm......................................................... 140
3. plaklk: Badaamayan nsan.................................... 149
4. Deerlerin Bakalam..................................................156
5. Kaybedilen Hle............................................................. 161
Sonu: Kltr ve Kapitalizmin elikileri........................ 168
NC BLM
Baudelaire: Sokaklarda M odemizm ................................ s
1. Pastoral ve Kar Pastoral Modemizm......................... 185
2. Modem Hayatn Kahramanl..................................... 196
 3. Gzler Ailesi..................................................................... -203
4. Makadamn Bata.......................................................... 212
5. Yirminci Yzyl: Hle ile Otoyol.....................................223
DRDNC BLM
P etersburg: A zgelim iliin M od em izm i........................ 233
1. Gerek ve Gerekd ehir...........................................237
Geometri Ortaya kt: Bataklklar zerindeki ehir... 237
Pukinin Bronz Svarisi: Memur ile ar....................... 243
I. Nikolas Devrinde Petersburg: Saraya Kar Bulvar....... 254
Gogol: Gerek Sokak ve Gerekst Sokak....................... 262
Szckler ve Pabular: Gen Dostoyevski..........................277
2 . 1860lar: Sokaktaki Yeni insan.....................................285
emievski: Vahi Bat Olarak Sokak............................289
Sokaktaki Yeralt nsan..................................................... 295
Parise Kar Petersburg: Sokaklarda
ki Modemizm Tarz........................................................... 307
Politik Bulvar......................................................................311
Sonsz: Billur Saray, Olgu ve Simge................................... 315
3. Yirminci Yzyl: Kent Douyor, Kent Batyor............ 332
1905: Daha ok Ik, Daha ok Glge.............................. 333
Bielynin Petersburgu: Glge Pasaport..............................342
Mandeltam: Anlam Olmayan Kutsanm Sz.................. 361
Sonu: Petersburg Bulvar, Petersburg Ufku.......................380
BENC BLM
S im geler O rm annda: N ew Yorkta
M od em izm zerine N otlar.................................................383
1. Robert Moses: Ekspresyol Dnyas............................. 386
2. 1960lar: Sokaktaki Bir Haykr...................................415
3. 1970ler: Hepsini Alp Yuvaya Dnmek......................437
Sotsz........................................................................................465
 T eek k r

Bu bir itiraflar kitab deil. Yine de yllarca onu iimde ta

dmdan bir ekilde hayatmn hikyesi haline geldiini
hissettim. Kitabn yazln benimle paylaan ve oluumu
na katkda bulunan herkese burada teekkr etmek im
knsz: zneler ok fazla, yklemler ok karmak, duygu
lar ok youn olacaktr; belki de listeyi karma iine hi
girimemeli, nk tamamlamak imknsz. Aadaki liste
bir balangtan teye gemiyor. Verdikleri enerji, fikirler,
destek ve gsterdikleri sevgi iin aadakilere en derin
kranlarm sunuyorum: Betty ve Diane Berman, Morris
ve Lore Dickstein, Sam Girgus, Todd Gitlin, Denise Green,
Irwing Howe, Leonard Kriegel, Meredith ve Corey Tax,
Gaye Tuchman, Michael Walzer; Simon and Schusterdaki
Georges Borchardt ve Michel Radomisli, Erwin Glikes,
Barbara Grossman ve Susan Dwyer; St. Petersburgla ilgili
yardmc olan Allen Ballard, George Fischer ve Richard
Wortman; City College ve City University of New York,
Stanford ve University of New Mexicodaki rencilerim ve
meslektalarm; Columbia Universitydeki Siyas ve Sosyal
Dnce ve New York Universitydeki Kent Kltr semi
nerlerine katilanlar; National Endowment for the Humani
ties; Purple Circle Day Care Center; beni bu kitaba bala
maya ve bitirmeye yreklendiren ancak yaymlamm gr
meden len Lionel Trilling ve Henry Pachter; ve bana yar
dmc olduklar halde burada anlmayan ancak unutulma
yan baka birok kii.
 KtNC BASKIYA NSZ

Kat Olan Her ey Buharlayofda, modemizmi, modem in

sanlarn modernlemenin nesneleri olduklar kadar zneleri
de olmak, modem dnyada skca tutunabilecekleri bir yer
bulmak ve kendilerini bu dnyada evde hissetmek iin giri
tikleri abalar olarak tanmlyorum. Bu, akademik kitaplarda
genellikle bulunanlardan daha geni ve daha kapsayc bir
modemizm kavraydr. Kltr anlamann ak ve genile
meye daha yatkn bir yolunu da im eder (insan etkinliini
fragmanlara blen ve bu fragmanlan da, zaman, yer, dil, tr
ve akademik disiplin gibi farkl etiketlerle belirlenen ayr ba
vullara kilitleyen gardiyanca yaklamdan hayli farkl bir yol
dur bu.
Bu ak ve geni yol, olanakl pek ok yoldan yalnzca biri
dir, ama baz stnlkleri vardr. Her trden sanatsal, ente
lektel, dinsel ve siyasal etkinlikleri, tek bir diyalektik sre
cin paralan olarak grmemizi ve onlar arasnda yaratc bir
karlkl etkileme gelitirmemizi olanakl klar. Gemi, bu
gn ve gelecek arasnda diyalogun koullann yaratr. Fizik
sel ve toplumsal mekan yatay keser; byk sanatlarla sra
dan insanlar arasndaki, hantal bir tarzda Eski, Yeni ve n
c Dnya dediimiz yerlerin insanlar arasndaki dayanma
lar ortaya kanr. Etnik kimlik, milliyet, cinsiyet, snf ve rk
snrlaryla ayrlan insanlar birletirir. Deneyimimizle ilgili
tasavvurumuzu geniletir ve hayatlarmzda, dnd
mzden daha fazlasnn bulunduunu gsterir; gnlerimize
yeni bir tn ve derinlik kazandm.
Bunun, modem kltr ya da genel olarak kltr yo
rumlamann biricik yolu olmad besbelli. Ama, kltr
llerin klt olarak deil de, sregiden hayat iin bir bes
lenme kayna olarak grmek istiyorsak, anlaml bir yol
dur bu.
Modemizmi, srekli deien bir dnyada kendimizi evi
mizde hissetmek iin yaplan bir mcadele olarak dnd
mzde, modemizmin hibir tarznn asla tanmlayc ola
mayacan grrz. Kurduklarmz ve baardklarmz ara
snda en yaratc olanlan bile, eer hayat devam edecekse, bi
zim ya da ocuklarmzn onlardan kamay ya da dntr
meyi isteyeceimiz hapishanelere ya da kabirlere dnecektir.
Dostoyevskinin Yeraltmdaki Adam, kendisiyle bitmek bil
mez diyalogunda bunu ne sryor:

Siz, Beyefendiler, belki de ldrdm dnyorsu

nuz. zin verin de, kendimi savunaym. nsann her
eyden nce yaratc bir hayvan olduunu kabul edi
yorum. Evet, onun yazgsnda, bir amaca doru bilin
li olarak komak, mhendislikle itigal etmek vardr;
yani, ezeli ve ebedi olarak, biteviye yeni yollar ina et
mek, nereye gtrrlerse gtrsnler yollar ina et
mek. ... nsan, yollar yapmay sever, bu su gtrmez.
Ama ... amacna ulamak ve ina ettii yapy tamamla
maktan igdsel olarak duyduu korku olmasn bu
nun sebebi? Nereden biliyorsunuz, belki de o muaz
 zam yapy yalnzca uzaktan seviyor ve yakndan bak
mak bile istemiyordur. Belki de onu yalnzca ina etmek
istiyor, ama iinde yaamak istemiyordur.

Austos 1987de bu kitab tartmak iin Brezilyay ziyaret

ettiimde, modemizmlerin atmasn hayli dramatik bir e
kilde yaadm, hatta bu atmaya katldm. lk duram Brasi-
lia oldu; 1950lerin sonlarnda ve 1960lann balarnda hi
yoktan, Bakan Juscelino Kubitschekin emriyle lkenin co
rafi olarak tam merkezinde ina edilen bakent Brasilia. Kent,
Le Corbusierin sol kanat rencileri olan Lucio Costa ve Os-
car Niemeyer tarafndan planlanm ve tasarlanmt. Brasilia,
havadan dinamik ve heyecan verici grnyordu. Aslnda,
benim (ve neredeyse btn ziyaretilerin) onu ilk grdm
de iinde olduum jet uana benzetilerek ina edilmiti. Oy
sa yer dzeyinden, yani insanlarn gerekte yaad ve alt
dzeyden bakldnda, bu dnyann en kt ehirlerinden
biridir. Kukusuz Brasilianm tasanmm btn ayrntlaryla
tartmann yeri buras deil. Ama bu kent, kiinin kendini
aydaymasna yalnz, kaybolmu hissettii muazzam bo
alanlarn verdii duyguyu veriyor insana; karlatm her
Brezilyal da bunu dorulad. nsanlarn bir araya gelip konu
abilecei ya da basite birbirlerine bakp ortalkta salnaca
kamusal alanlarn yokluunun tasarlanm bir durum olduu
gze arpyor. Latin dnyasnn byk kentsel gelenei, kent
yaamnn bir plaza mayor (byk meydan) etrafnda rgt
lenmesine dayanan bu gelenek, aka reddedilmi.
Brasilianm tasarm, insanlan uzakta, birbirinden ayr, aa
da tutmak isteyen generallerce ynetilen bir asker dikta
trln bakenti iin yaplm bir tasarm olsayd, yerine
mkemmelen oturmu olurdu. Ama bir demokrasinin ba
kenti olarak, tam bir skandaldir. Tartma toplantlarnda ve
kitle iletiim aralarnda u sav ileri srdm: Brezilya de
mokratik bir lke olarak kalacaksa, insanlarn lkenin her
yerinden gelip zgrce toplant yapabilecekleri, birbirleriyle
konuabilecekleri ve hkmete -nk ne de olsa, bir de
mokraside hkmet onlarn hkmetidir- seslenebilecekleri,
gereksinim ve istemlerini tartabilecekleri, iradelerini ilete
bilecekleri kamusal alanlara ihtiyac olacaktr.
ok gemeden, Niemeyer yant vermeye balad. Bana y
nelik olarak, pek de iltifat saylamayacak bir ok ey syle
dikten sonra, ok daha ilgin bir deme verdi: Brasilia, Bre
zilya halknn zlemlerini ve umutlarn simgeliyordu ve
onun tasarmna ynelen her hangi bir saldn, halkn kendi
sine ynelen bir saldn olarak anlalmalyd. Onun mridle-
rinden biri de, bir yandan modernizmin en stn davu-
rumlanndan biri olan bir yapta saldmrken, bir yandan da
modemistmi gibi yaparak, kendi iimin boluunu ortaya
koyduumu ekleyiverdi.
Btn bunlar karsnda bir an duraksadm. Niemeyer, bir
konuda haklyd: Brasilia fikri 1950lerde ve 1960l yllann
balannda doduunda ve kentin tasanm yapldnda, ger
ekten de Brezilya halknn umutlann iinde tayordu; zel
likle de modernlik arzulann. Bu umutlarla onlann gerek
lemesi arasndaki bu byk uurum, Yeraltmdaki Adamn
ne srdklerinin hakllna kant olsa gerek: Modem insan
iin, bir saray ina etmek, yaratc bir serven olabilir; ama
onun iinde yaamak zorunda kalmak, yine de bir kbustur.
Bu problem, kendini deiime kapatan ya da deiime d
man olan bir modemizm iin -ya da, daha iyisi, byk bir
deiimi isteyen ama baka hibir deiimi kabul etmeyen
bir modemizm iin- zellikle derindir. Le Corbusieri izleyen
Niemeyer ve Costa, modem mimann teknolojiyi, belirli ide
al, ebed klasik biimlerin madd olarak beden bulaca yap
lan ina etmek iin kullanmalan gerektiine inandlar. Bu,
eer btn bir kent iin yaplabilse, bu kent tam ve mkem
mel olur, snrlan genileyebilirdi. Ama byle bir kent, kendi
iinden geliemezdi. Yeraltndan N otlarda tahayyl edildii
biimiyle Kristal Saraynda olduu gibi, Costa ve Nieme-
yerin Brasilias da, yurttalarn -ve btn lkenin yurttala
rn- yaplacak hibir eyin kalmad bir durumda brakt.
1964 ylnda, yeni bakentin alndan ksa bir sre son
ra, Brezilya demokrasisi asker bir diktatrlk tarafndan y
kld. Diktatrlk yllarnda (ki Niemeyer diktatrle kar
kt) halkn, bakentin tasarmnda olabilecek herhangi bir
kusurdan ok daha vahim sulardan kayglanmas gerekiyor
du. Ama Brezilya 1970lerin sonlarnda ve 1980lerin bala
rnda zgrle kavumaya baladnda, Brezilyallarn pek
ounun, onlar sessiz tutmak iin tasarlanm gibi grnen
bir bakente hn duymalar kanlmazd. Niemeyer, insan
lar temel baz modem ayrcalklardan (konuma, toplanma,
savlama, gereksinimlerini iletme ayrcalklarndan) yoksun
brakan bir modernist yaptn, pek ok dman ekeceim
bilmeliydi. Rio, Sao Paulo ve Recifede konuurken, pek ok
Brezilyalmm bana syledii gibi, onlar iin hibir yeri olma
yan bir kente ynek yaygn sulamalara tercman olurken
buluverdim kendimi.
Yine de, bunun ne kadan Niemeyerin suu olabilir ki?
Kentin tasarm iin alan yarmay baka bir mimar kazan
m olsayd, ortaya kacak olan manzarann daha az ya da
daha ok yabanc bir manzara olma ihtimali yksek olmaya
cak myd? Brasiliada en ldrc olan eylerin pek ou,
dnya apnda aydnlanm planlamaclar ve tasarmclar
arasnda ortaya kan bir oydamadan kmad m? Ancak
1960h ve 1970li yllarda, dnyann her yerinde Brasiliay
nceleyen benzeri -yalnzca benim lkemin ketlerindekileri
ve banliylerindekileri deil- ehirleri yaratan kuak o ehir
lerde yaama ansna kavutuktan sonradr ki, bu modemist-
lerin yaratt dnyada ne kadar ok eyin eksik olduunu
fark etmeye balad. te o zaman, Kristal Sarayndaki Yeralt
Adam gibi, onlar (ve onlarn ocuklar) da, kaba jestler ve
Bronxvri grltler yapmaya, danda braklm olan tm
insanlarn varlnda ve onurunda srar eden alternatif bir
modemizm yaratmaya baladlar.
Brasiliada neyin eksik olduuyla ilgili dncelerim, beni
kitabmn temel konulanndan birine dndrd. Bu tema,
iletiim ve diyalogun nemiyle ilgili tema, bana o kadar ak
grnyordu ki, hak ettii kadar aka ifade etmedim. leti
im ve diyalog etkinliklerinde zellikle modem olan bir ey
grlmeyebilir. nk bu etkinlikler, uygarln balangc
na kadar gtrlebilir; dahas, uygarl tanmlamakta ge
rekli etkinliklerdir. letiim ve uygarlk, en az iki bin yl n
ce, peygamberler ve Sokrates tarafndan en nde gelen insan
deerleri olarak kutsanmt. Ama ben, iletiim ve diyalo
gun, modem zamanlarda yeni ve zgl bir arlk ve aciliyet
kazandna inanyorum; nk znellik ve iednklk,
modem zamanlarda daha nce hibir zaman olmad kadar
hem daha zengin ve daha youn, hem de daha yalnz ve da
ha kapana kslm bir gelime gsterdiler. Bylesi bir ortam
da iletiim ve diyalog, hem daha umarszca duyulan bir ihti
ya hem de hazzn nde gelen bir kayna haline geliyor.
Anlamn buharlap havaya kanverdii bir dnyada bu de
neyimler, anlamn, emin olabileceimiz ender bulunan kat
kaynaklan arasnda yer alyorlar. Modem hayat yaamaya
deer klan eylerden biri de, birbirimizle konuma, birbiri
mize ulama ve birbirimizi anlama yolunda daha zengin fr
satlar salamas, hatta bazan bizi bunlara zorlamasdr. Bu
olanaklardan olabildiince ok yararlanmaya ihtiyacmz
var; bu etkinlikler, kentlerimizi ve hayatlarmz dzene
koyma tarzlanmz belirlemeli.*

(*) Bu tema, Georg Simmel, Martin Buber ve Jrgen Habermas gibi dnrlerle
balant yollan ayor.
 Pek ok okur, genel projeme en az setiklerim kadar uya
bilecek olan baka kiiler, yerler, fikirler ve hareketler stne
de neden yazmadm sordu. Proust ya da Freud, Berlin ya
da anghay, Mishima ya da Sembene, New Yorkun Soyut D
avurumcular ya da Pragn Plastik nsanlar neden bu kitap
ta ele alnmamt? Buna vereceim cevap son derece basit:
Kat Olan Her ey Buharlayordun ben hl yaarken basl
masn istedim. Bu da, belirli bir noktada, belki kitab bitir
meye deil, ama durdurmaya karar vermem gerektii anlam
na geliyordu. Her eyden nce, modemitenin ansiklopedisini
yazmaya niyetlenmemitim. Daha ziyade, insanlara kendi de
neyimlerini ve tarihlerini daha ayrntl ve derinlemesine kef
etme olana salayacak bir dizi bak ve paradigma gelitir
meyi umarak yola kmtm. Ak olacak ve ak kalacak bir
kitap, okurlarn kendi blmlerini yazabilecekleri bir kitap
yazmak istemitim.
Baz okurlar, post-modemite fikri etrafnda gnmzde
oluan devasa sylemi ele almaya zahmet etmediimi d
nebilirler. Bu sylem, 1970lerin sonlarnda Fransada, o
unlukla da 1968in yanlsamasndan kurtulan asilerin post-
yapsalclk ekseninde yazdklarndan kaynakland: Roland
Barthes, Michel Foucault, Jacques Derrida, Jean-Franois
Lyotard, Jean Baudrillard ve onlann izleyicilerinden oluan
taburlar. ABDde ise, 1980lerde estetik ve edebiyat tartma
larnn damgas haline geldi.1
Post-modemistlerin, bu kitaptakiyle keskin bir ekilde a
tan bir paradigma gelitirdikleri sylenebilir. Ben, modem

1 1980lerin post-modemizmi iin rnein bkz. Hal Foster, der., The Anti-Aesthetic:
Essays on Postmodern Culture (Bay Press, 1983); New German Critique, No.22
(K 1981) ve No. 33 (Gz 1984); Andreas Huyssen, After the Great Divide: Mo
dernism, Mass Culture, Postmodernism (Indiana, 1986); Peter Dews, der., Auto
nomy and Solidarity: Interviews with Jrgen H abermas (Verso/New Left, 1986),
zellikle editrn girii; ve Jrgen Habermas, The Philosophical Discourse o f Mo
dernity (1985), ev. Frederick G. Lawrence (MIT, 1987).
hayatn, modem sanat ve dnn, kendim biteviye ele
tirme ve biteviye yenileme kapasitesinin olduunu ileri sr
yorum. Post-modemistlerse, modemitenin ufkunun kapan
dm, enerjisinin tkendiini sylyorlar (onlara gre mo
dernit geip gitti. Post-modemist toplum dncesi, moral
ve toplumsal ilerleme, kiisel zgrlk ve kamu mutluluu
gibi bize 18. yzyl aydnlanmasnn miras olan btn ko
lektif umutlarla alay eder. Post-modemistler, bu umutlarn if
las ettiinin, en iyisinden bo fantazilerden ibaret olduklar
nn, ama daha kts, tahakkm ve canavarca kleletirme
nin aralar olduklarnn ortaya ktn sylyorlar. Post-
modemistler, modem kltrn byk anlatlarnn, zel
likle de zgrlk kahraman olarak insanlk anlatsnn
defterini drdklerini iddia ediyorlar. Kaybedilen anlatya
duyulan nostaljiyi bile yitirmi olma, post-modem sofisti-
kasyonun damgasdr.2
Jrgen Habermasn yeni kitab The Philosophical Discourse
o f Modernity, post-modem dnn zayflklarn, kl krk
yararcasna ele alarak ortaya koyuyor. Gelecek yllarda bu
konu stne daha ok yazacam. imdilik yapabileceimin
en iyisi, bu kitapta gelitirdiim genel modernlik tasavvuru
nu bir kez daha olumlamaktan ibaret. Okurlar, benim yeni
den kurguladm biimiyle Goethenin, Marxin, Baudela-
irenin, Dostoyevskinin ve dierlerinin dnyasnn, bizim
kinden radikal bir farkll olup olmadn kendilerine sora
bilirler. Bizler, kat olan her eyin buharlat zamanlarda
ortaya kan btn ikilemleri, ya da her bir kiinin zgr
geliiminin, herkesin zgr geliiminin koulu olduu bir
dnya dn gerekten de gerde braktk m? Ben hi de
byle olduunu dnmyorum. Ama bu kitabn, okurlara

2 Jean-Franois Lyotard, The Post-M odern Condition: A Report on K now ledge

(1979), ev. Geoff Bennington ve Brian Massumi, nsz Fredric Jameson (Min
nesota, 1984), s. 3 1 ,3 7 ,4 1 .
kendi deerlendirmelerini yapmalarna yardmc olacak do
nanm salayabildiini umuyorum.
Bir modem duygu var ki, onu daha derinlikli olarak kefe
kmamaktan pimanm. Modernliin, her kii iin kapsn
at zgrle kar duyulan yaygn ve sk sk da umarsz
korkudan, zgrlkten ne yolla olursa olsun kama arzusun
dan (Eric Frommun 1941de yerinde bir ekilde dile getirdi
i gibi) sz ediyorum. Benzersiz ekilde modem olan bu ka
ranln haritas, ilk kez Dostoyevski tarafndan Karamazov
Kardelerdeki (1881) Byk Engizisyoncu parabolnde
karld. Byk Engizisyoncu (tutuklatt Rab ile konuma
snda - .n.) yle diyor: nsanlarn iyiyle kty diledikleri
gibi seme hakkna pek deer vermediklerini; rahat, hatta
lm yelediklerini unuttun mu? nsan iin vicdan zgr
l kadar ekici, ama o kadar da azap verici ey yoktur
(N.Y. Taluy evirisinden). Sonra Reformasyon Kart dne
min Sevillasndan kp Dostoyevskinin 19. yzyl sonlarn
daki okurlarna dorudan hitap eder: imdi bak, bugn in
sanlar, hibir zaman olmadklar kadar zgr olduklarna
inandlar, ama zgrlklerini bize getirdiler ve onu, tevazuy-
la ayaklarmzn altna attlar.
Byk Engizisyoncu, 20. yzyl siyasetine karanlk glge
sini dryor. Pek ok demagog ve demagojik hareket, y
nettikleri halklar zgrlk yknden kurtararak, iktidar el
de ettiler ve kitlelerin hayranln kazandlar. (rann kutsal
despotu, Byk Engizisyoncuya benziyor.) 1922-1945 dne
minin faist rejimleri, radikal otoriteryenizmin hl kendini
amlamakta olan tarihinde ilk blmden baka bir ey deil
dir belki de. Bu tarzdaki pek ok hareket, gerekten de mo
dem teknolojiyi, iletiim aralarn ve kitleleri seferber etme
nin tekniklerini kutsuyor, modem zgrlkleri ezip gemek
iin onlan kullanyorlar. Bu hareketlerin bazlar, byk mo-
demistler arasnda ateli savunucular buldu: Ezra Pound,
Heidegger, Cline. Btn bunlardaki paradokslar ve tehlike
ler karanlk ve derindir. Drst bir modemistin bu gayya ku
yusuna benim imdiye kadar yaptmdan daha derin ve
uzun uzadya bakmas gerekiyor; bunu arpc buluyorum.
1981 yl balarnda, Kat Olan Her ey Buharlayor bask
ya gider ve Ronald Reagan Beyaz Saraya girerken, bunu de
rin bir ekilde hissettim. Reagan iktidara getiren koalisyon
daki en gl taraflardan biri, sekler hmanizmin btn
izlerini yok etme ve ABDyi teokratik bir polis devletine dn
drme ynndeki bir histeriydi. Bu histerinin infiale kapl
m (ve bolca parasal destek verilmi) olan militanl, pek
ok kiiyi, bu arada en ateli kartlarn da, bu hareketin ge
lecein hareketi olduuna ikn etmiti.
Ama imdi, yedi yl sonra, Reaganm engizisyoncu ateli
taraftarlar Kongrede, mahkemelerde (hatta Reaganm
Mahkemesinde) ve kamuoyunun mahkemesinde belirgin
bir ekilde reddediliyorlar. Amerikan halk, ona oy verecek
kadar yanlsamaya kaplm olabilir, ama zgrlklerini Ba
kann ayaklarnn dibine frlatp atmaya isteksiz olduklar da
aktr. Hukuk srelerine (sua kar sava adna bile olsa),
ya da yurtta haklarna (siyahlardan korkuyor ve onlara g
venmiyor bile olsalar), ya da ifade zgrlne (pornografi
den hoanmasalar da), ya da mahremiyet hakkna ve cinsel
seimler yapma zgrlne (krtaj onaylamasalar ve e
cinselleri hor grseler de) veda etmeyecekleri aka gr
nyor. Kendilerini imanl olarak tanmlayan Amerikallar bi
le, onlar diz kmeye zorlayan teokratik hal seferine kar
ayaa kalktlar. Reaganm toplumsal gndemine kar Re
agan taraftarlar arasnda bile grlen bu direni, sradan in
sanlarn modernlie ve onun en derindeki deerlerine ne
kadar bal olduklarm gsteriyor. Ayn zamanda insanlarn,
modemizm szn hayatlannda hi duymam bile olsalar,
modemist olabileceklerini gsteriyor.
 Kat Olan Her ey Buharlayorda, her trden kltrel ve
siyasal hareketi tek bir srecin paralan olarak ortaya koya
bilecek bir bak asn aa karmaya altm: imdiki
zamandaki onurlarn -pervasz ve baskc bir imdiki za
manda yayor olsalar da- ve geleceklerini denetleme hakla-
nm ileri sren; modem dnyada kendilerine bir yer amaya,
kendilerini evlerinde hissedebilecekleri bir yer amaya aba
layan kadn ver erkeklerin bak asdr bu. Bu bak asn
dan baktmzda, gnmz dnyasnn her yerinde sr
mekte olan demokrasi mcadeleleri, modemizmin anlam
ve kudreti bakmndan merkez nem tar. Adsz kiilerden
oluan kitleler, Gdansktan Manilaya, Sowetodan Seule ka
dar her yerde hayatlann ne sryorlar; onlar, kolektif ifa
denin yeni formlann yaratyorlar. Dayanma ve Halk G
c, orak lke (Eliot) ya da Guemica (Picasso) kadar
parlak modemist klardr. Okuduunuz kitap, insanl
zgrln kahraman olarak sunan byk anlatya ka
panmaktan ok uzaktr: Her zaman yeni zneler ve yeni ey
lemler ortaya kyor.
Byk eletirmen Leonard Trilling, 1968de bir terim geli
tirmiti: sokaklardaki modernizm. Umarm, bu kitabn
okurlan, modemizmin ait olduu yerin sokaklar, bizim so-
kaklanmz olduunu hatrlayacaklardr. Ak yol, kamu mey
danna gtrr.
 Su n u

t
Kendimi bildim bileli, yani otuz yl nce Bronxda modem
bir binada yaadm ve modem bir ailenin ferdi olduu
mu rendiimden bu yana modernliin anlamm merak et
miimdir. Bu kitapta, anlam boyutlarndan bazlarm amaya,
modem hayatn serven ve dehetlerini, ikircim ve ironileri
ni aratrmaya ve kayda geirmeye altm. Bu kitap bir dizi
farkl okumalar araclyla ilerliyor: baz metinlerin okuma
lar -Goethenin Faustu, Komnist Manifesto, Yeraltndan
Notlar ve daha biroklan; ama bunun yam sra meknsal ve
toplumsal ortamlan- kk kasabalan, byk inaat alanla-
nm, baraj ve eneji santrallerini, Joseph Paxtonun Billur Sa
rayn, Haussmannn Paris bulvarlanm, Petersburg caddele
rini, Robert Mosesin New Yorku kaplayan otoyollann da
okumaya altm; bir de, Goethenin zamanndan Marx ve
Baudelaireinkine ve oradan da gnmze dek hayali ve ger
ek insanlann hayatlann. Btn bu insanlann paylat, b
tn bu kitaplann ve meknlann ifade ettii, modernlie zg
meselelerin olduunu gstermeye altm. Bunlann hepsi de
hem bir deiim -kendilerini ve dnyalann dntrme- is
temi hem de hayatn paralanmasnn, zlme ve dalmas
nn dourduu dehetin etkisiyle harekete geiyorlar. Hepsi
de kat olan her eyin buharlap gittii bir dnyada yaa
mann heyecan ve korkusunu biliyorlar.
Modem olmak, paradoks ve elikilerle dolu bir hayat sr
drmek demektir. adalk, ortak yaamlan kontrol etme
ve ou zaman yoketme gcne sahip devasa brokratik r
gtlerin glgesi altnda yaamak, ama gene de bu glerin
karsna kmaktan, dnyay deitirmek ve bizim klmak
iin savamaktan bir an olsun caymamak demektir. Ayn za
manda hem devrimci hem de muhafazakr olmak, yeni de
neyim ve serven olanaklanna kucak amak, ama bir yandan
da ou modem servenin yol at nihiliste derinlikler
karsnda korkuya kaplmak, her ey buhar olup giderken
bile gerek bir eyler yaratp onlara tutunmak istemiyle ya
np tutumak demektir. Hatta denebilir ki tam anlamyla mo
dem olmak biraz da antimodem olmak demektir: Dostoyevs-
kinin zamanndan gnmze dek modem dnyann potan
siyellerini kavramak ve kucaklamak, onlarn dourduu ki
mi rktc gereklikler karsnda korku ve tiksintiye ka
plmadan mmkn olmamtr. Bu yzden, byk bir mo-
demist ve antimodemist olan Kierkegaardm dedii gibi en
derin ciddiyet, kendisini ironi araclyla ifade etmek zorun
dadr. Modem ironi bir asrdr en byk sanat ve dnce
eserlerine can verdi. Bir yandan da milyonlarca sradan insa
nn gndelik hayatna girdi. Bu kitap bu eserleri ve hayatlar
biraraya getirmeyi, modemist kltrn ruhsal zenginliini
sokaktaki modem insana ulatrmay, hepimiz iin moder-
nizmin aslnda gerekilik olduunu gstermeyi amalyor.
Modem hayat dolduran elikileri zmeyecektir bu; ama
onlar anlamamza ve bu sayede bizi biz yapan glerle yz
leir, bouur ve didiirken ak ve drst olmamza yardm
edecektir.
 Bu kitab bitirdikten hemen sonra sevgili olum, be yan
daki Marc kaybettim. Kat Olan Her ey Buharlayordu ona
ithaf ediyorum. Onun hayat ve lm bu kitaptaki birok fi
kir ve temay yan bamza kadar getirdi: Onun gibi, ada
dnyada mutlu yaayanlarn o dnyada gezinen ifritler kar
snda en aresiz kalan kiiler olmalar fikri; park ve bisiklet
ler, al veri, yemek ve ykanma, sradan kucaklama ve p
cklerden ibaret gndelik, tekdze yaamn son derece ho
ve gzel, ama bir o kadar da naif ve krlgan olmalar fikri; bu
hayat srdrmek iin kahramanca mcadelelerin gereklilii
ve kimi zaman da kaybediyor olmamz... van Karamazov,
her ey bir yana, ocuklarn lmn dndke evrene
geli biletini iade etmek istediini syler. Ama iade etmez.
Byle yapmaktansa savamay ve sevmeyi srdrr; srdr
meyi srdrr.
New York, Ocak 1981
t
[
 GR
MODERNLK - DN, BUGN VE YARIN

Bugn, dnyann her kesindeki insanlarca paylalan haya

ti bir deneyim tara; baka bir deyile uzay ve zamana, ben ve
tekilere, yaamn imknlar ve zorluklarna ilikin bir dene
yim tarz var. Bu deneyim ynm modernlik diye adlandr
mak istiyorum. Modem olmak, bizlere serven, g, coku,
gelime, kendimizi ve dnyay dntrme olanaklar vaat
eden; ama bir yandan da sahip olduumuz her eyi, bildii
miz her eyi, olduumuz her eyi yok etmekle tehdit eden
bir ortamda bulmaktr kendimizi. Modem ortamlar ve dene
yimler corafi ve etnik, smfsal ve ulusal, dinsel ve ideolojik
snrlarn tesine geer; modernliin, bu anlamda insanl
birletirdii sylenebilir. Ama, paradoksal bir birliktir bu, b
lnmln birliidir: Bizleri srekli paralanma ve yeni
lenmenin, mcadele ve elikinin, belirsizlik ve acnn girda
bna srkler. Modem olmak, Marxm deyiiyle kat olan
hereyin buharlap gittii bir evrenin paras olmaktr.
Kendilerini bu girdabn tam ortasnda buluveren insanlar
buraya den ilk, belki de tek insann kendileri olduunu
dnrler; modernlik ncesi bir Yitik Cennete dair saysz
nostaljik mitosu douran ite bu duygudur. Oysa neredeyse
be yz yldr, gitgide daha ok sayda insan bu girdaptan
gemektedir. Modernlik bu insanlann ou tarafndan tarih
ve geleneklerine ynelik kkten bir tehdit gibi alglanm ol
sa da, be yz yl boyunca zengin bir tarih ve kendisine zg
bir gelenekler yn oluturmutur. Ben, bu gelenekleri ara
trmak ve resmetmek; bu geleneklerin bizim kendi modernli
imizi nasl besleyip zenginletirebileceklerini tartmak
amacyla yola ktm. te yandan da bu geleneklerin mo
dernliin ne olduuna ve ne olabileceine dair kavraymz
nasl engelleyebildiklerini ya da yoksullatrabildiklerini an
lamak istiyorum.
Modem hayatn girdab birok kaynaktan beslenegelmi-
tir: Fiziksel bilimlerde gerekleen, evrene ve onun iindeki
yerimize dair dncelerimizi deitiren byk keifler; bi
limsel bilgiyi teknolojiye dntren, yeni insan ortamlar
yaratp eskilerini yokeden, hayatn tm temposunu hzland
ran, yeni tekelci iktidar ve snf mcadelesi biimleri yaratan
sanayileme; milyonlarca insan atalarndan kalma doal ev
relerinden koparp dnyann bir baka ucunda yeni hayatlara
srkleyen muazzam demografik altst olular; hzl ve ou
kez sarsntl kentleme; dinamik bir gelime iinde birbirin
den ok farkl insanlar ve toplumlan birbirlerine balayan,
kapsayan kitle iletiim sistemleri; yap ve ileyi asndan
brokratik diye tanmlanan, her an glerini daha da arttr
mak iin abalayan ve gitgide glenen ulus-devletler; siyasal
ve ekonomik alandaki egemenlere kar direnen, kendi ha
yadan zerinde biraz olsun denetim salayabilmek iin didi
nen insanlann kitlesel toplumsal hareketleri; son olarak, tm
bu insanlan ve kurumlan bir araya getiren ve ynlendiren,
keskin dalgalanmalar iindeki kapitalist dnya pazan. Yir
minci yzylda, bu girdab douran ve onu srekli bir olu
halinde yaatan sreler modernleme diye adlandnlm-
tr. Bu dnya-tarihsel sreler, insanlar modernlemenin
nesnesi olduu kadar zneleri de yapmay, onlara kendilerini
deitiren dnyay deitirmek iin g vermeyi, onlar gir
daptan kartp bunu kendilerine malettirmeyi amalayan a
rtc eitlilikte gr ve dnceyi beslemitir. Getiimiz
yzylda bu grler ve deerler hep birlikte, ok genel ola
rak modemizm ad altnda toplanagelmitir. Bu kitap, mo
dernlemenin ve modemizmin diyalektiini incelemektedir.
Modernliin tarihi gibi muazzam bir eyin bir ucundan ya
kalayabilme umuduyla onu evreye ayrdm. Kabaca 16.
yzyln balanndan 18. yzyln bana dek uzanan ilk evre
de insanlar, modem hayat alglamaya yeni balamlardr; on
lara neyin arpm olduunu anlayamazlar henz. Umutsuz
ca, el yordamyla uygun szckleri bulmak iin rpnrlar;
deneyim ve umutlann paylaabilecekleri modem bir kamu
ya da camiann ne olabilecei konusunda pek fikirleri yoktur.
kinci evremiz 1790lann byk devrimci dalgasyla balar.
Fransz Devrimi ve onun etkileriyle byk, modem bir kamu,
bir anda ve dramatik biimde douverir. Bu kamu, devrimci
bir ada; kiisel, toplumsal ve ve siyasal yaamn her boyu
tunda altst olular ve paamalar douran bir ada yayor
olma duygusunu paylamaktadr. 19. yzyln modem kamu
alan, bir yandan da hi de modem olmayan dnyalarda yaa
mann madden ve manen neye benzediini hatrlamaktadr
hl. Bu isel ikilik ayn anda iki ayr dnyada yayor olma
hissini, modernleme ve modemizm dncelerini dourur
ve kkletirir. 20. yzylda, nc ve son evremizde, mo
dernleme sreci neredeyse tm dnyay kaplayacak kadar
yaylm; gelimekte olan modemist dnya kltr sanatta ve
dnce alannda gzalc baarlar salamtr. te yandan
modem kamu, geniledike saylamayacak kadar ok zel dil
lerde konuan bir sr paraya ayrlr; saysz, blk prk
ekillerde ele alman modernlik dncesi canllndan, tn-
sxndan, ve derinliinden ok ey kaybeder; rgdenme ve in
sanlarn hayadanna bir anlam verme yetisini yitirir. Bunun
sonucunda bizler, kendimizi bugn kendi modernliinin
kklerinden kopmu bir modem an ortasnda buluyoruz.
Modernliin ilk evresinde, Amerikan ve Fransz devrimle-
rinden nce, arketipik bir modem ses varsa eer Jean-Jacqu
es Rousseaunun sesidir bu. Rousseau, moderniste szc
n 19. ve 20. yzyllarda kullanlaca biimiyle kullanan ilk
kiidir; nostaljik dlemlerden psikanalitik z-irdelemeye ve
katlmc demokrasiye kadar en hayati modem gelenekleri
mizin ou onun tartmalarndan kaynaklanmaktadr. Her
kesin bildii gibi, derin sorunlar olan bir adamd Rousseau.
Hiddetinin byk ksm kendi zorlu hayana ait kaynaklar
dan douyordu; ancak bir ksm da milyonlarca insann ha
yatn ekillendirmek zere olan toplumsal koullara kar
besledii derin bir duyarlktan kaynaklanyordu. Rousseau,
Avrupa toplumunun uurumun kenarnda, en iddetli dev
rimci altst olularn eiinde olduunu ilan ederek ada
larn hayretlere gark etti. Bu toplumdaki -zellikle de ba
kent Paristeki- gndelik hayat bir toplumsal kasrga (ie to
urbillon social) 1 gibi alglad. nsan benlii nasl hareket edip
yaayacakt kasrgann ortasnda?
Rousseaunun romantik tarzda yazd roman Yeni Helo-
isein gen kahraman Saint-Preux, krdan ehre doru bir
keif hamlesi, gelecek yzyllarda milyonlarca gen insan iin
bir mek tekil eden bir hamle yapar. Bu le tourbillon soci-
ain derinliklerinden, sevgilisi Julieye yazd mektuplarda
aknln ve ektii eziyeti anlatmaya alr. Saint-Preux,

1 Emile, ou De LEducation, 1762, Rousseaunun Klliyatnn (Oeuvres Compltes,

Paris: Gallimard 1959) Bibliothque de Pliade edisyonunda cilt IV. Rousse
aunun tourbillon social imgesi ve buna kar durma yollan iin cilt iy s. 551. Av
rupa toplumlannn alkantl yaps ve patlak verecek devrimler konusunda Emi
le, I, 252; III, 468; iy 507-08.
metropoldeki hayata ilikin deneyimini yle anlatr: Her
daim arpp duran gruplar ve hizipler, durmakszn ortaya
kveren, yenilenen nyarglar ve atan kanaatler... Herkes
srekli kendisiyle elikide, ve her ey sama ama hibir
ey arpc deil, nk herkes her eyi kanksam. yle
bir dnya ki bu iyi, kt, gzel, irkin, hakikat, erdem sade
ce yerel ve snrl olarak varoluyor. Bir yn yeni deneyim
sunulmaktadr ama bunlar yaamak isteyen kii Alcibi-
adesten daha esnek, evresiyle birlikte kendi ilkelerim de de
itirmeye, her admda ruhunu yeniden dzenlemeye hazr
olmaldr. Bu ortamda birka ay geirdikten sonra, Saint
Preux yle der:

nsan iine eken bu heyecanl, alkantl hayat kar

snda sarho olduumu hissediyorum. Gzlerimin
nnden geip duran bylesine ok sayda nesne ba
m dndryor. Beni etkileyen tm bu eyler arasnda
yreimi saran bir tek ey bile yok. Yine de hepsi bir
den hislerimi sarsyor; yle ki ne olduumu, neye ait
olduumu unutuyorum.

lk akna kar duyduu ball tekrar vurgular; yine de

korkmaktadr: her gn, ertesi gn kimi seveceimi bilemi
yorum. Umutsuzca tutunacak bir ey arar; ne var ki gz
me batan heyulalar gryorum yalnzca, ama tutmaya alt
m anda yokoluveriyorlar, der.2 Bu atmosfer -gerginlik ve
alkant; psiik badnmesi ve sarholuk; deneyim imknla
rnn genilemesi ve ahlak snrlarn, kiisel balarn yokol-
mas, benliin gelimesi ve sarslmas; sokak ve ruhta heyula
lar- modem duyarln doduu atmosferdir.

2 Julie, ou la Nouvelle Hdoise, 1761, II. loun, 14. ve 17. mektuplar. Oeuvres Comp
letes iinde cilt II, 231-36, 255-56. Rousseauvri sahne ve temalar The Politics o f
Authenticity (Atheneum, 1970) adl kitabmda biraz farkl bir adan tarttm,
zellikle baknz, s. 113-19,163-77.
 yle bir yzyl kadar ilerleyip, 19. yzyl modernliine
zg ayrdedici ritm ve sesleri belirlemeye altmzda ilk
gzmze arpan ey, modem deneyimin ortaya kt son
derece gelimi, farkllam ve dinamik yeni zemin olacaktr.
Buharl makinalann, otomatik fabrikalarn, demiryollarnn,
yeni devasa sanayi blgelerinin; bir gece iinde, ou kez in
san! adan acl sonular yaratarak byyp yaylan ehirle
rin; iletiimin apn gitgide genileten gnlk gazete, telgraf,
telefon ve her tr iletiim aracnn; gittike glenen ulusal
devletler ve okuluslu sermaye topluluklarnn; bu yukar
dan aa modernlemeye kar kendi aadan modernleme
tarzlaryla direnen toplumsal kitle hareketlerinin; srekli ya
ylarak her eyi kapsayan, en aaal bymeyi, akla durgun
luk veren ziyan ve israf gerekletirebilen, salamlk ve istik
rar dnda her eye gc yeten dnya pazarnn yer ald
zemindir bu. 19. yzyln byk modemistleri bu ortama
hzla saldrr, onu yerle bir etmek ya da iten kertmek iin
urar dururlar; bir yandan da bunun ortasnda kendilerini
yurtlarnda hissederler. Modernliin imknlarna kar du
yarl, en kkten olumsuzlamalannda bile olumlayc, en ka
ranlk ciddiyet ve derinlik anlarnda bile ironik ve endirler.
19. yzyl modernizminin karmaklk ve zenginliini;
onun ayrlklar iinde iie gemi benzerlikleri biraz olsun
anlayabilmek iin kendine zg konumlan olan iki sese ku
lak vermemiz gerekiyor: Genellikle amz modemizmleri-
nin ounun asl kayna saylan Nietzsche ve ad modemiz-
min hibir biimiyle badatnlmayan Marx.
te, 1856da Londrada knk dkk ama gl bir ngiliz
ceyle konuan Marx,3 1848in szmona devrimleri sadece
basit vakalard, diye balyor, Avrupa toplumunun kum

3 Halkn Gazetesinin Yldnmnde Konuma, Robert C. Tucker (editr), The

Marx-Engels Reader, 2. basm, Norton, 1978, 577-78. Bu kitap bundan soma
MER ksaltmasyla zikredilecektir.
kabuunda ufak atlaklar ve entiklerdi. Ama uurumlar
iaret ediyorlard. Grnrdeki kat yzeyin altnda, anaka
ralarn sert kayalarn paralamak iin birazck yaylmas ye
tecek lav okyanuslar saklyd. Gericilik dnemi olan
1850lerin hakim snflan, dnyann gene kaskat olduunu
syler; ama kendilerinin bile inanp inanmad belli deildir
buna. Marx da demektedir ki, iinde yaadmz atmosfer
her birimizin srtna 40,000 okkalk bir gle bastryor, ama
hissediyor musunuz onu? Marxin en acil hedeflerinden biri
insanlara onu hissettirmektir. Bunun iin dncelerini
bylesine youn ve atak imgelerle dile getirir: uurumlar,
depremler, volkanik pskrmeler, ezici basn gibi yzylm
zn modemist sanat ve dncesinde de nlayp duran im
gelerle... Marx devam eder, Bu yzyl, yani 19. yzyl nite
leyen byk bir olgu var, hibir tarafn inkr edemedii bir
olgu. Marxin yaad biimiyle modem hayatn temel ol
gusu, hayatn temelindeki kkten elikidir:

Bir yanda, insanlk tarihinin hibir devresinde akllar

dan bile gemeyen endstriyel ve bilimsel gler haya
ta geirilmi. te yanda, Roma mparatorluunun son
anlarnn dehetini kat be kat aan rme belirtileri
var. Yaadma gnlerde, her ey kendi kartna gebe
grnyor. nsan emeini azaltmak ve verimlendir-
mek gibi harika bir g bahedilmi olan makinalara
a ana sahip oluyor, onlar iin alp duruyoruz.
Yepyeni servet kaynaklan, meum bir byyle ihtiya
douran kaynaklara dnveriyor. Sanatn zaferleri
kiiliin yitirilmesi pahasna elde ediliyor sanki. nsan
lk doaya hkmettike, insan teki insanlara ya da
kendi lanetine kle oluyor. Bilimin an bile, etraf
cehaletin karanlyla kaplanmadka parlayamaz gibi
grnyor. Tm icatlanmz ve ilerlememiz, sonuta
 sanki madd glere zihinsel bir g balayp insan
hayatn madd bir gce eviriyor.

Bu rezillikler ve gzellikler birok modemi umarszla s

rkler. Kimileri modem atmalardan kurtulmak iin mo
dem sanatlardan kurtulmak ister; dierleri sanayideki ilerle
meyi, siyasette neo-feodal ve neo-mutlakiyeti bir gerilemey
le dengelemeye alr. Marx ise paradigmatik bir modernist
inanc dile getirmektedir: Kendi amzdan, biz tm bu e
likilere damga vurmay srdren hnzr ruhu gzden kar
myoruz. Gayet iyi biliyoruz ki, toplumun yepyeni glerinin
iyi ilemesi iin ancak yepyeni insanlar tarafndan ynetilme
si gerekir - ve bunlar iilerdir. En az makinalar kadar mo
dem zamanlarn icaddr onlar. Bylece yeni insanlar, yani
batan aa modem olan insanlar snf modernliin eliki
lerini zebilecek, tm modem insanlann iinde yaamaya
zorland ezici basklarn, depremlerin, meum bylerin,
kiisel ve toplumsal uurumlarn stesinden gelebilecektir.
Bunlar syledikten sonra Marx, birdenbire en bir havaya
brnr ve gelecee bakn gemile -ngiliz folkloruyla,
Shakespeare ile- balar: Orta snf, aristokrasiyi ve gerile
menin zavall peygamberlerini hop oturup hop kaldran be
lirtilerin iinde eski dostumuz Robin Goodfellowu tanyabi
liyoruz biz; yerin altnda ylesine hzla alan yal kstebe
i, u becerikli ncy - Devrimi.
Marxm yazlan bitileriyle nldr. Ama onu bir moder
nist olarak ele alrsak dncesinin temelinde yatan ve ona
hayat veren diyalektik devinimi; sonu ak olan ve kendi
kavram ve arzulannm akntsna kar giden bir devinimi
grebiliriz. Bylece, Komnist Manifestoda, modern burju
vaziyi alaa edecek devrimci dinamizmin, burjuvazinin
kendi derin drt ve ihtiyalarndan domakta olduunu
grrz:
 Burjuvazi srekli olarak retim aralarn, retim ili
kilerini ve onlarla birlikte tm toplumsal ilikileri dev
rim srecinden geirmeksizin varolamaz... retimin
srekli devrim srecine tabi tutulmas, tm toplumsal
ilikilerin durmakszn sarslmas, bitmek bilmeyen bir
belirsizlik ve alkant, burjuva an tm ncekiler
den ayrdeder.

Modem ortamn, Marxin zamanndan gnmze dek hay

ret verici oklukta modernist hareketleri dourmu olan or
tamn, en kesin ifadesi budur belki de. Bu bak yle nihayet
bulur:

Pelerinde kadim ve hrmete ayan bir nyarglar ve

kanaatler silsilesini srkleyen tm durgun, donuk
ilikiler silinip sprlyor; yeni ortaya kan her ey
daha kemikleemeden miadn dolduruyor. Kat olan
her ey buharlap gidiyor, kutsal olan her ey dnye
vileiyor ve en sonunda insanlar hayatlarnn gerek
koullaryla ve dier insanlarla ilikileriyle... yzleme
ye zorlanyor.4

Bylece modernliin diyalektik devinimi ironik bir biimde

kendi itici gcne, burjuvaziye kar dner. Ama dnp ora
da kalacak demek deildir bu: Tm modem harekeder bu or
tam iinde kala kaltr - Marxinki de dahil. Marxtn varsayd
gibi biz de varsayalrm ki burjuva formlarr zlm ve bir ko
mnist hareket baa gemi olsun: Bu yeni toplumsal biimi
seleflerinin yazgsn paylamaktan ve modem havada buhar
lap gitmekten ne alkoyabilir? Marx bu sorunun farkna var
m ve ileride zerinde duracamz baz cevaplar nermitir.
Ancak modemizmin ayrdedici zelliklerinden biri de bizzat

4 MER 475-76. 1888de Samuel Moore tarafndan yaplm olan standart eviriyi
biraz deitirdim.
sorulan soranlar ve verdikleri yantlar sahneden ekildikten
sonra bile sorulann havada yanklanr kalmasdr.
eyrek yzyl daha ilerleyip, 1880lerdeki Nietzschenin
yanma varacak olursak, modem hayata dair ok farkl yarg
lar, ballk ve umutlarla; ama gelgelelim ki artc lde
benzer bir ses ve duyguyla karlaacaz. Marx gibi Nietzsc-
heye gre de modem tarihin akmlan ironik ve diyalektik bir
nitelik tayordu: Bylece ruhun saygnl ve hakikat istemi
ne ilikin Hristiyan idealleri, nnde sonunda bizzat Hristi
yanl kertti. Sonuta ortaya kan Nietzschenin tannnn
lm ve nihilizmin ykselii diye adlandrd travmatik
olaylard. Modem insanolu kendini byk bir deer bolu
u ve yokluunun, te yandan da gze arpar bir imknlar
bolluunun tam ortasnda buldu. te, Nietzschenin Hayr ve
er"in tesinde (1882) balkl yaptnda da, tpk Marxda
bulmu olduumuz gibi, her eyin kendi kartna gebe oldu
u bir dnya buluyoruz.5

Tarihin bylesi dnm noktalannda, gelime yarnda

tpk vahi bir ormanda olduu gibi yanyana, ou za
man birbiriyle kaynam, ihtiamla ve ok ynl b
yyen, didinen bir eit tropik ritm kendini aa vu
rur. Ve ayn zamanda birbirleriyle gne ve k iin
vahice arpan, patlayan ve imdiye dek varolmu
ahlki deerler arasndan hibir smn, engeli, incelii
bulup karamayan bencillikler sayesinde dehedi bir
ykm ve zykm... Artk paylalan deerler deil, hep
yeni niinler vardr; yanl anlama ve karlkl sayg
szln yeni bir ittifak; d, kokuma ve en stn
arzular dehet verici bir biimde bir araya gelir. Soyun

5 Alvnt yaplan pasajlar 262, 233 ve 224. blmlerdendir. Marianne Cowan eviri
si, 1955: Gateway, 1967, s. 210-11, 146-50. Trke evirisi A. nan, Ankara, Ara
Yaynclk, 1989, s. 192-193,138-141. Ancak bu eviriyi kullanmadk - .n.
 dehas salkl olann ve yozlamn btn bereketiyle
dolup taar; ilkbahar ve gzn o uursuz biraradal-
... Tehlike, ahlkn anas, byk tehlike, yine orada
bizimledir. Ancak bu defa bireyle, en yakn ve candan
olanla yer deitirmitir. Sokaktadr; kendi ocuu
nuzda, kendi yreinizde, arzu ve istemlerinizin en
gizli sakl oyuklarndadr.

Bylesi zamanlarda birey birey olmaya kalkr. te yan

dan, bu gzpek birey umutsuzca kendine ait yasalara zo
runludur; kendini korumas, ykseltmesi, srdrmesi iin
yetilerine ve becerilerine gerek duyar. Bu imknlar hem za
fer vaat eder, hem de korkutucudur. gdlerimiz geriye
doru her ynde koabilir imdi, biz, kendimiz bir tr kar
maayz. Modem insann kendisine ve tarihine bak he
men hemen her eye ynelik bir itki, her eye ynelik bir ilgi
ve merak olur kar. Bu noktada birok yol alr. Modem
insanlar bu her eyleri ile baedebilecek kaynaklan nasl
bulacaklardr? Nietzsche, her tarafn modem hayatn kaosu
na kar bulabildikleri tek are hi yaamamaya almak
olan Kk Jack Homerlarla dolu olduunu belirtir: Onla
ra gre sradan olmak, anlam tayan tek ahlaktr.
Baka bir modem tip de gemiin parodilerine atar kendi
ni: Tarihe gereksinim duyar, nk tarih btn kostmlerin
sakland bir depodur onun iin. Hibir giysinin stne tam
oturmadn farkeder -ne ilkel ne klasik, ne Ortaa, ne
ark-, Modem bir insann asla iyi giyimli grnemeyecei
gereini bir trl kabul edemediinden bir onu, bir tekini
dener durur. Oysa modem zamanlarda hibir toplumsal rol
kalp gibi uyamaz. Modernliin zorluklanna kar Nietzsc-
henin kendi tavn ise btn olup bitenleri cokuyla kucakla
maktr: Biz modem insanlar; biz yan-barbarlar. Kutsal son
suz mutluluumuza, en fazla tehlikede olduumuz anda eri
iriz ancak, itahmz kabartan tek uyarc sonsuzluk, l
szlktr. Yine de Nietzsche sonsuza dek tehlikenin orta
snda yaamaya niyetli deildir. Marx kadar heyecanla, yeni
bir tr insann douuna duyduu inanc vurgular. Bu yeni
insan yartnm ve yarndan sonrann insandr; Bugnne
kar koyarak, modem insanlarn iinde yaadklar zorluk
lardan k yolu bulmak iin gerek duyduklar yeni deer
leri yaratacak cesaret ve imgeleme sahip olacaktr bu yeni
insan.
Marx ve Nietzschenin paylatklar sesin kendine zg ve
dikkate deer yan sadece yorulmak bilmez bir kouturma,
yantp tutuan bir enerji, imgelem zenginlii deildir. Bu ses
ani ve arptc ton ve vurgu deiimleriyle, kendine dnmeye,
tm sylediklerini sorgulamaya ve yadsmaya; kendini
uyumlu ya da uyumsuz seslerden oluan geni bir diziye d
ntrmeye; elinden gelenin tesine, daha geni bir menzile
uzanmaya; her eyin kartna gebe olduu ve kat olan her
eyin buharlap gittii bir dnyay dile getirip kavramaya
her an hazrdr. Bu ses zaman zaman, kendini kefetme ile
kendini alaya alma, kendinden haz duyma ile kendinden
kukulanma arasnda gider gelir. Acy ve zorluu bilen bir
sestir, bunlarn stesinden gelecek gc olduuna da inanr.
Byk tehlike her yerdedir, her an baa gelebilir, ama en de
rin yaralar bile enerjiyle dolup tamasn engelleyemez. ro-
nik ve elikilidir, ok sesli ve diyalektiktir. Modem hayatr
bizzat modernliin yaratt deerler adna mahkm eder. Ya
rn ve yanndan sonrann modernliklerinin, gnmz mo
dem insann kerten yaralan saaltacan umar - stelik
ou kez de umuda karr tkarak... 19. yzyrlm tm byk
modemistleri -Marx ve Kierkegaard, Whitman ve Ibsen, Ba
udelaire, Melville, Carlyle, Stirner, Rimbaud, Strindberg,
Dostoyevski ve daha biroklan- benzer ritmlerle ve bu min
valde konuurlar.
 20. yzylda ne oldu 19. yzyln modemizmine? Baz
ynlerden, en gem vurulmam dlerinin tesine uzand ve
byd. Resim ve heykelde, iir ve romanda, tiyatro ve dans
ta, mimarlk ve tasarmda, daha yz yl ncesine dek varol
mayan bir sr elektronik iletiim aralar ve bilimsel disip
linde, yzylmz en yksek nitelikte, artc zenginlikte ya
ptlar ve dnceler retti. 20. yzyl dnya tarihinin yarat
clk asndan en parlak dnemi olarak nitelenebilir rahat
lkla. Her ey bir yana yaratc eneji dnyann her tarafndan
fkrmtr. Yaayan modemizmin -Grass, Garda Marquez,
Fuentes, Cunningham, Nevelson, di Suvero, Kenzo Tange,
Fassbinder, Herzog, Sembene, Robert Wilson, Philip Glass,
Richard Foreman, Twyla Tharp, Maxine Hong Kingston ve
evremizdeki biroklarnn yaptlarnda yaayan- parlt ve
derinlii, utanlacak ve korkulacak pek ok eyle dolu bir
dnyada gurur duymak iin pek ok ey de vermektedir biz-
lere. Yme de bana yle geliyor ki, modemizmimizi nasl kul
lanacamz bilemiyoruz; kltrmz ve hayatlarmz ara
sndaki balanty kurma ansn ya yitirmiiz ya da bu ba
koparmz. Jackson Pollock, resimlerini seyircilerin iinde
kendilerini kaybedecei (ve tabii ki bulaca) birer orman gi
bi tasarlamt; ama bizler kendimizi resmin iine oturtma;
kendimizi amzn sanat ve dn iinde yer alan, kat
lan kahramanlar olarak grebilme sanatn tmyle unuttuk
neredeyse. Yzylmz gz kamatrc bir modem sanat
kard ortaya; ama bizler bu sanat douran modem hayat na
sl kavrayacamz unutmu gibiyiz. Marx ve Nitzscheden
bu yana modem dn birok bakmdan byd ve geli
ti; gelgelelim bizim modernlik hakkmdaki dncelerimiz
yerinde saym ve gerilemi gibi grnyor.
20. yzyl yazar ve dnrlerinin modernlik hakknda
sylediklerine kulak verecek ve bunlar yzyl ncesiyle kar
latracak olursak, perspektiflerin kkl biimde dzleti
ini ve imgelem menzilinin daraldn grrz. 19. yzyl
daki dnrlerimiz, modem hayatn hem cokun hayran
lan hem de dmanlanyd. Yorulmak bilmeksizin belirsizlik
ve elikileriyle bouuyorlard. Kendilerini alaya almalan
ve i gerilimleri, yaratc glerinin en byk kaynayd.
20. yzyldaki halefleri ise kat kutupsallklara ve dmdz
btnclletirmelere ynelir oldular. Modernlik ya krk-
rne ve eletirisiz bir hayranlkla kucakland, ya da eski Yu
nan Tannlannm Olimposuna benzer yeni bir tepeden ba
kla ve horgryle aaland. Her iki durumda da insanlar
ca biimlendirilemez, deitirilemez, kapal, yekpare bir ya
p olarak algland. Modem hayata ak baklann yerine ka
pal baklar yerletirildi. Hem o/Hem bu yerine Ya o/Ya
bu geldi.
Temel kutuplamalar yzylmzn hemen banda kt or
taya. te, Birinci Dnya Savandan nceki yllarda modern
liin tutkulu partizanlan olan talyan ftristleri: Yoldalar,
imdi sizlere bildiriyoruz ki bilimin zaferle ilerlemesi insanl
kanlmaz deiimlere zorluyor; gelenein uysal kleleriy
le bizler, geleceimizin ltl ihtiamna umut balayan z
gr modemler arasnda bir uurum yaratan deiimlere...6
En ufak bir belirsizlik yoktur burada: Gelenek (dnyann
tm geleneklerini ayn sepette toplanmtr) dpedz uysal
klelie eittir; modernlikse zgrle. Ak u yoktur. Bal-
talannz aln, baltalannz ve ekilerinizi... ve ykn, yerle
bir edin saygdeer kentleri, acmadan! Haydi! Ktphane
raflanm atee verin! Kanallan mzelere aktn!... se bulan
m parmaklanmzla nee iinde atee verelim her yan! te
orada! Marx da, Nietzsche de geleneksel yaplann modem
ykmn cokuyla karlayabiliyorlard. Ama bu ilerlemenin

6 Manifesto of the Futurist Painters, 1910", yazan Umberto Boccioni ve dierleri.

ngilizce evirisi Robert Brain, Umbro Apollonio (editr), Futurist Manifestos, V-
king, 1973, s. 25.
nsan bedellerini ve modernliin yaralan sanlamadan gide
cek daha uzun bir yolu olduunu da biliyorlard.

le, hazla ve bakaldryla kpr kpr olmu byk ka

labalklarn arksn syleyeceiz; modem bakentler
deki devrimin rengrenk, ok sesli dalgalarnn ark
sn syleyeceiz; iddetli elektrik aylarla ldayan li
man ve doklarn gece atelerinin arksn syleyece
iz; duman-saan srngenleri yalayp yutan gz
doymaz demiryolu istasyonlarnn arksn; dumanla
rnn kvrmlaryla bulutlara asl fabrikalarn arksn;
gnete ustura gibi parlayan, dev cambazlar gibi ne
hirlerin zerinden atlayan kprlerin arksn; ser-
dengeti vapurlarn... koca dl lokomotiflerin... ve
tayyarelerin keskin klarnn arksn (vs. vs.).7

70 yl soma bizler, hl futrisderin genlik dolu gerilim ve

cokusuyla, enejilerini modem teknolojiyle kaynatrp yep
yeni bir dnya yaratma arzularyla heyecanlanabiliriz. Ama
bu yeni dnyada o kadar ok ey kap dar edildi ki! Bu du
rumu o olaanst devrimin rengrenk, ok sesli dalgalan
eretilemesinde bile grebiliriz. Siyasal altst olulan estetik
(mzikal, ressamca) bir biimde alglayabilmek, tam anlamy
la insan duyarlnn genilemesidir. Peki, te yanda, bu dal
galarda srklenip kaybolan btn o insanlara ne oldu? F-
trist resimde yer yoktur onlarn deneyimlerine. Grnd
kadanyla makinalar bile hayat bulurken, en nemlisinden ba
z nsan duygular lmektedir. Gerekten de daha sonraki f-
trist yaznda da grlr bu: Manevi acnn, iyi yrekliliin,
balln ve akn; dirimsel enerjiyi ypratan, gl bedensel
elektriimizi kesintiye uratan bu zehirlerin tamamen yokol-

7 ET. Marinetti, The Founding and Manifesto of Futurism, 1909, ngilizceye e

viren R.W Flint, Futurist Manifestos, s. 22.
dugu insand bir tip yaratmak istiyoruz.8 Gen ftristler,
1914de dnya iin tek tedavi dedikleri savaa hevesle atla
dlar. ki yla kalmadan en yaratc iki deha (ressam-heykelt-
ra Umberto Boccioni ve mimar Antonio SantElia) ak ol
duklar makinalarca ldrleceklerdi. Geri kalanlarysa Mus-
solininin arklarnda, gelecein l eli tarafndan tlp,
varlklarn kltr fedaileri olarak srdrebildiler ancak.
Ftristler modem teknolojinin kutsanmasn grotesk ve
zykcla varan bir uca dek gtrdler. Buysa arlklarnn
bir daha tekrarlanmamasn salad. Ama makinalara kar
dzdkleri, eletiriye yer vermeyen romanslar, halktan ko
pukluklaryla birleerek daha az aykr ve daha uzun mrl
tarzlarda yeniden hayat bulacakt. Bu tarz modemizme, Birin
ci Dnya Savandan sonra makina estetiinin rafine biim
lerinde; Bauhaus, Gropius ve Mies van der Rohenin, Le Cor
busier ve Legerin, Ballet Mcaniquein teknokratik pastoralle
rinde rastlyoruz. Bir baka Dnya Savann ardndan, bu kez
Buckminster Fuller ile Marshall McLuhanm high-tech (yk
sek teknoloji) rapsodilerinde ve Alvin Tofflern Gelecek o-
fcunda karlayoruz. te, McLuhanm, 1964de yaymlanan
Understanding Media (Medyay Anlamak) kitabndan:

Bilgisayar, ksaca, teknoloji yardmyla lensi bir ev

rensel anlay ve birlik koulu vaat etmektedir. Bir
sonraki mantk adm ise... genel kozmik bilin lehine
dilleri bir kenara brakmak... olacak gibi grnyor.
Biyologlann szn ettii arlkszlk durumu fizik
sel bir lmszlk vaat etmektedir; ki buna paralel

8 Marinetti, Multiplied Man and the Reign of the Machine, War, The Worlds Only
ffygieneden alnm, 1911-15, R.W Flintin ngilizceye evirip derledii Marinet
ti: Selected Writings iinde, Farrar, Strauss and Giroux, 1972, s. 90-91. Ftriz-
min modernliin evrimi balamnda ateli (biraz da tarafgir) bir incelemesi iin
bkz. Reyner Banham, Theory and Design in the First Machine Age, Praeger, 1967,
s. 99-137.
 olarak kollektif uyum ve bar salayan bir szszlk
durumu da szkonusu olabilir.9

Bu modemizm, genellikle ykl devlet ve vakf sbvansi

yonlaryla i gren sava sonras Amerikan sosyal bilimcile
rin, nc Dnyaya ihra etmek iin getirdikleri modern
leme modellerinin temelinde yatmaktadr. rnek olsun diye
ite sosyal psikolog Alex Inkelesden modern fabrikaya bir
gzelleme:

Modern iletmecilik ve personel politikalarna gre

ynlendirilen bir fabrika; rasyonel davran, duygusal
denge, ak iletiim ile alanlarn kanaatlerine, duy
gularna ve kiiliklerine sayg bakmndan iileri iin
bir rnek tekil edecektir. Bu modem yaantnn ilke
ve pratiklerinin gl bir rnei olabilir.10

Ftristler, bu nesrin dk younluuna burun kvnrlar-

d belki. Ama hi kuku yok ki, insanlarn yaantlarna r
nek tekil edecek bir canl varlk olarak fabrika imgesine ba
ylrlard. Inkelesin yazs nsann Modernlemesi baln
tamakta ve modem hayatta insan arzu ve inisiyatifinin ne
mini gstermeyi amalamaktadr. Ama sorun, ftrist gele

9 Understanding Media: The Extensions o f Man, McGraw-Hill, 1965, 80.

10 nsann Modernlemesi, Myron Weiner (yayna hazrlayan), Modernization- The
Dynamics o f Growth, Basic Books, 1966, 149. Bu derleme yaygn Amerikan mo
dernleme paradigmasnn en revata olduu gnlerden iyi rnekler sunmaktadr.
Bu gelenekte en nemli yaptlar arasnda Daniel Lemer, The Passing o f Traditional
Society, Free Press, 1958 ve W.W. Rostow, The Stages o f Economic Growth: A Non-
Communist Manifesto, Cambridge, 1960 bulunmaktadr. Bu literatrn ilk radikal
eletirilerinden biri iin bkz. Michael Walzer, The Only Revolution: Notes on the
Theory of Modernization, Dissent, 11,1964, s. 132-40. Ancak bu teoriler egemen
baa sosyal bilimleri iinde de birok tartma ve eletiriye yolamtr. Bu mesele
ler S.M. Eisenstadtn Tradition, Change and Modernity (Wilet, 1973) yaptnda
zetlenmektedir. unu da belirtmek gerekir ki, Inkelesin almas kitap olarak
yaymlandnda (Alex Inkeles ve David Smith, Becoming M odem: Individual
Change in Six Developing Countries, Harvard, 1974) modem hayata dair Pangloss-
vri iyimserliin yerini ok daha karmak perspektifler almt bile.
nekten gelen tm modernizmlerin asl sorunu uradadr:
nde gelen tm roller prl prl makinalar ve mekanik sis
temler tarafndan stlenildiinde -tpk yukardaki alntda
sz edilen fabrika gibi- modem insana, fii takmak dnda
yapacak kayda deer bir ey kalmamaktadr.
20. yzyl dnnn, modem hayata kesinkes Hayr!
diyen kart kutbuna baktmzdaysa, bu hayatn neye benze
diine dair artc benzerlikler olduunu grrz. Max We-
berin, 1904de yazd Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ru
hu adl yaptnn doruk noktasnda modem ekonomik dze
nin muazzam kozmosu tmyle bir demir kafes gibi g
rlmektedir. Kapitalist, yasalc ve brokratik olan bu kaskat
dzen, bu mekanizma iine doan tm bireylerin yaamlar
n karkonulmaz bir gle belirler. En son fosillemi kmr
de yanp bitene dek insann yazgsn belirlemeyi srdre
cektir. Bu noktada, Marx ve Nietzsche de -onlarn yan sra
Tocqueville, Cariyle, Mili, Kierkegaard ve tm teki 19. yzyl
eletirmenleri- modem teknoloji ve toplumsal rgtlenmenin
insann yazgsn nasl belirlediim farketmilerdi. Ama, hepsi
de modem bireylerin bu yazgy anlayacak ve bir kez anladlar
m onunla mcadele edecek yetide olduuna inanyorlard.
Dolaysyla, kepaze bir imdiki zamann ortasnda bile ak
bir gelecek tahayyl edebiliyorlard. Modernliin 20. yzyl
daki eletiricileriyse, dier insanlarla bylesi bir duygudalk
tan ve insanlara inantan tmyle yoksundur. Webere gre
adalan, Sadece ve sadece ruhsuz uzmanlar, kalpsiz sezgi-
cilerdir; bu hilik, insanln daha nce eriemedii bir geli
me dzeyi elde ettii gibi bir saplantya kaplmtr.11 Yani,

11 The Protestant Ethics and the Spirit o f Capitalism, ngilizceye eviren Talcott Par-
sons (Scribner, 1930), 181-83. eviriyi Peter Gaym daha canl versiyonuna uy
gun olarak biraz deitirdim, Columbia College, Man in Contemporary Society
(Columbia, 1953), II, 96-97. Ancak Gay demir kafes yerine deli gmlei s
zn kullanmaktadr.
modem toplum bir kafes olmakla kalmaz, iindeki insanlar
da o kafesin parmaklklarnca biimlendirilir. Bizler ruhu, kal
bi, cinsel ya da kiisel kimlii olmayan, hatta diyebiliriz ki
varl bile olmayan varlklarz. Tpk modemizmin ftrist
ve teknopastoral formlarnda olduu gibi burada da bir zne
olarak (dnya iinde ve zerinde tepki, yag ve eylem yetisi
ne sahip bir canl kimliiyle) modem insan yokolup gitmitir.
ronik bir biimde, 20. yzylda demir kafesi eletirenler ka
fes bekilerinin bak asn benimsemilerdir. indekiler, i
sel zgrlk ve kiilikten yoksun olduklarna gre kafes, bir
hapishane deildir. Kafesin btn yapt bir hilikler nesline,
arzulad ve gerek duyduu boluu salamaktr.*
Weber insanlara kar pek az inan besliyordu, ama yneti
cilerine daha da az, ister aristokrat ya da burjuva olsunlar, is
ter brokratik ya da devrimci. Dolaysyla siyasal tavn, en
azndan hayatnn son yllarnda mulak bir liberalizmdi.
Ama ne yazk ki modem insana dair Webergil uzaklk ve
horgr, Webergil kukuculuk ve eletirel ngrden kopar-
ttldmda ortaya kan, Weberinkinden ok daha sada bir
siyaset oldu. 20. yzyl dnrlerinin ou olup biteni y
le grmtr: sokakta ve devlet iinde bizi zorlayan sorun -
kanp duran kitleler, bizler gibi bir duyarlrktan, maneviyattan
ya da kiilikten yoksundur; o halde bu kitle insanlannm
(ya da ii bo insanlarn) kendilerini ynetme hakktndan

(*) Weberin daha sonraki baz yazlarnda, rnein Meslek olarak politika ve Mes
lek olarak bilim denemelerinde daha diyalektik bir perspektif bulunmaktadr.
(From Max Weber, ev. ve der. H. Gerth ve C. Wright. Oxford, 1946; Sosyoloji Yaz
lan, ev. T. Parla, letiim Yaynlan, stanbul, 2. b., 1998.) Weberin ada ve ar
kada Georg Simmel, bunu asla gelitirememekle birlikte 20. yzyln diyalektik
modernliine yaklamtr. rnein, baknz Modem Kltrn atmas, Met
ropolis ve Zihinsel Yaam", Grup Genilemesi ve Bireyselliin Gelimesi, Georg
Simmel on Individuality and Social Forms, derleyen Donald Leving, University of
Chicago, 1971. Simmelde ve daha sonra, gen izleyicileri Georg Lukcs, T.W
Adomo ve Walter Benjaminde d e- diyalektik bak ve derinlik hep ve ou kez
ayn cmlede, kaskat bir kltrel umutsuzlukla iie gemi durumdadr.
da te, ounluklar araclyla bizleri de ynetme gcne
sahip olmalar sama deil midir? Ortega, Spengler, Maurras,
T. S. Eliot ve Ailen Tatein dnce ve entelektel tavrlarn
da yirminci yzyl sann mutlak mandarinleri ve potansiyel
aristokratlarnca benimsenmi, arptlm ve abartlm We-
bervri, eski Yunan Tanrlarnn Olimposuna benzer yeni bir
bir perspektif gryoruz.
Daha artc ve daha rahatsz edici olan, bu perspektifin
son zamanlarn Yeni Solundan tutun da baz katlmc de
mokrasi yanllarna vanncaya dek, byk lde kabul gr
m olmasdr. Ne var ki, 1960lann sonunda Herbert Marcu-
senin Tek Boyutlu lnsanmm eletirel dncede egemen
paradigma oluuna dein, en azndan bir sre iin durum
buydu ite. Bu paradigmaya gre hem Marx hem de Freud
miadlann doldurmutur: Sadece snfsal ve toplumsal mca
deleler deil, psikolojik atma ve elikiler bile toptan y
netim devletince ortadan kaldrlmtr. Kitlelerin egolar,
idleri yoktur, ruhlar i gerilim ve dinamizmden yoksundur:
Dnceleri, ihtiyalar, hatta dleri kendilerine ait deil
dir; isel yaantlar, ancak ve ancak toplumsal sistemin kar
layabilecei arzulan retecek ekilde toptan olarak yne
tilmekte, programlanmaktadr. nsanlar kendilerini me-
talarda tanrlar; ruhlann otomobillerinde, mzik sederinde,
dubleks evlerinde, mutfak ara gerelerinde bulurlar.12
te, modem dnyay seven ve nefret edenlerce paylalan,
yirminci yzyla zg bildik nakarattr bu: Modernlik maki-
nalarca oluturulmaktadr ve modem insanlar sadece meka
nik kopyalardr. Ama Marcusenin yrngesinde olduunu
ileri srd 19. yzyl modern geleneinden, Hegel ve
Marxm eletirel geleneinden bir sapmadr bu. Bir yandan

12 One Dimensional Man: Studies in the Ideology o f Advanced Industrial Society, Be

acon Press, 1964, 9.
bu dnrlere gnderme yapp bir yandan da tarihi dur
mak bilmez bir etkinlik, dinamik eliki, diyalektik mcade
le ve ilerleme olarak gren bak alarn reddedince geride
isimlerden fazla bir ey kalmamaktadr. Bu srada 1960lann
gen radikalleri, evrelerindeki insanlarn kendi hayatlarm
denetlemelerini salamak iin mcadele ederken bile, tek
boyutlu paradigmas hibir deiimin mmkn olmadm,
hatta bu insanlarn aslnda yaamadklarn ileri srmtr.
Bu noktadan iki yol ald. Bunlardan biri, tmyle toplu
mun dnda bir nc aramakt: tilmi ve dlanmlar alt-
tabakas, dier rklar ve renklerden bask gren ve smr
lenler, isizler ve potansiyel isizler.13 Bu gruplar, ister Ame
rikann getto ve hapishanelerinde, ister nc Dnyada
olsun, devrimci nc olarak nitelenebilirdi, nk modern
liin lm pcnn onlara dokunmad varsaylyordu.
Elbette, bylesi bir aray boa kmaya mahkmdu; ada
dnyada hi kimse darda deildir ve olamaz. Bunu an
layp yine de tek boyutlu paradigmay ciddiye alan radikal
ler iinse, eylemsizlik ve umutsuzluk dnda yapacak bir
ey yoktu.
1960lann alkantl atmosferi, modernliin niha anlam
zerinde geni apl ve yaamsal bir dnce ve tartmalar
yn yaratt. Bu dn iinde en ilgin olanlann ou
modemizmin doasna ilikindi. 1960lardaki modemizm,
bir btn olarak modem yaam karsndaki tavrlara gre
kabaca eilime aynlabilir: Olumlayc, olumsuzlayc, ve

13 A.g.e., 256-57. Bu konuda Partisem Reviewda (Gz, 1964) yaynlanan eletirime

ve bir sonraki sayda (K, 1965) Marcuse ile tartmamza baklabilir. Marcu-
senin dncesi daha sonra, 1960lada daha ak ve diyalektik bir nitelik ka
zanm ve 1970lerin ortalarnda farkl bir mecraya ynelmitir. En nemli ke
talan An Essay on Liberation (Beacon, 1969) ve son kitab The Aesthetic Dimen-
sion (Beacon, 1978) yapdandr. Ne var ki, tuhaf bir tarihsel ironi ile en ok ilgi
eken ve imdiye dek en ok etkili olan o kat ve kapal tek boyudu Marcuse
olmutur.
ekimser. Bu ayran kaba grnebilir, ne var ki modernlie
dair yeni yaklamlar, yz yl ncesine nazaran daha kaba ve
daha basit, daha az incelikli ve daha az diyalektik olma eili
mindedir.
Bu modemizmlerin ilki, modem hayattan ekilme eilimi,
en gl biimde edebiyatta Roland Barthes ve grsel sanat
larda Clement Greenberg tarafndan savunuldu. Greenberg,
modernist sanatn yegne meru ilgi konusunun sanatn
kendisi olduunu ileri sryordu; dahas, verili bir sanat for
mu ya da tarz iinde bir sanat iin yegne doru odak nok
tas o tarzn doas ve snrlaryd: Ara mesajn kendisidir Ya
ni, szgelimi modemist bir ressam iin kabul edilebilir tek
konu resmin yer ald yzeyin (tuval, vs.) dzlyd, n
k sadece dzlk sanata zg ve onun iin ayrdediciydi.14
O halde modemizm, saf, kendine gnderme yapan bir sanat
znesi aray idi. Ve hepsi bundan ibaretti: modem sanatn
modem toplumsal yaamla kurabilecei tek uygun iliki, hi
bir iliki kurmamasyd. Barthes bu yokluu olumlu, hatta
yceltici bir kla koyuyordu: Modem yazar topluma srtn
dner ve Tarihin ya da toplumsal hayatn srelerinden ge
meksizin karlar nesneler dnyasyla.15 Modemizm, by-
lece modem sanaty modem hayatn pisliklerinden, baya
lklarndan kurtarmak iin yce bir aba olarak belirdi. Bir
ok sanat ve yazar -hatta daha ok sayda sanat ve edebiyat
eletirmeni- mesleklerinin zerkliini ve vaknn kurtard
iin minnet duydu modemizme. Ama pek az modem sanat
veya yazar bylesi bir modemizmle uzun sre yol alabildi:
Kiisel duygular ve toplumsal ilikilerin olmad bir sanat

14 Modernist Painting, 1961, yayna hazrlayan Gregory Battcock, The New Art,
Dutton, 1966,100-10.
15 Writing Degree Zero, 1953, ngilizceye eviren Annette Lavers ve Colin Smith,
Londra: Jonathan Cape, 1967, 58. Bu kitab 1960larla balyorum, nk etkisi
gerek Fransa, gerekse ngiltere ve ABDde bu dnemde duyuldu.
ksa sre sonra solgun ve lgn grnmeye balyordu. Sun
duu zgrlk, olsa olsa gzel biimlenmi, sarlp sarmalan
m bir mezar tann zgrlyd.
Bir yanda da, modemizmin, modem varolu btnsellii
ne kar bitmek bilmez bir srekli devrim olarak tasarlan
vard: Modernlik, bir gelenek ykma gelenei (Harold Ro-
senberg),16 bir kart kltr (Lionel Trilling),17 bir olum-
suzlama kltr (Renato Poggioli)18 gibi grld. Modem
sanat yaptnn saldrgan bir samalkla bizi irkilttii (Leo
Steinberg)19 syleniyordu. Deerlerimizin tmn iddetle
ykmak istiyor; yokettii dnyann yeniden inasyla pek ilgi
lenmiyordu. 1960l yllarda politik hava sndka bu imge
giderek g kazanp, inandrclm arttrd: baz evrelerde
modemizm tm bakaldr glerini anlatr bir parola hali
ne geldi. Kukusuz iin bir ynn anlatmaktadr bu, ama
danda brakt ok ey vardr.20 nsann byk romansn;
Cariyle ve Marxdan Tatlin ve Caldera, Le Corbusier ve
Frank Lloyd Wrighttan Mark di Suvero ve Roberth Smith-

16 The Tradition o f the New, Horizon, 1959,81.

17 Beyond Culture, sunu, Viking, 1965. Bu dnce en canl biimde Trillingin
1961de Partisan Reviewda yaynlanan yazsnda gelitirilmitir. The Modem
Element in Modem Literature", Beyond Culture kitabnda da yaymlanm (s. 3-
30); ancak bal deitirilip On the Teaching of Modem Literature olmutur.
18 The Theory o f the Avant-Garde, 1962, talyancadan tngilizceye eviren Gerald
Fitzgerald, Harvard, 1968, 111.
19 Contemporary Art and the Plight of Its Public, 1960da Modem Sanat Mze-
sinde verilen bir konferans, Harpers, 1962, Battcock, The New Art, 27-47 ve
Steinberin Other Criteria: Confrontation with Twentieth Century Art, Oxford,
1972, 15 kitaplarnda yaymlanmtr.
20 Irving Hove The Culture of Modernism yazsnda (Commentary, Kasim 1967)
l-ve-yaayan, sahte-ve-zgn modernist kltr ve bujuva toplumu arasn
daki sava" eletirel adan tartmaktadr. Bu yaz Hoveun Literary Modernism
(Fawcett Premier, 1967) antolojisinin Girii olarak The Idea of the Modem
balyla yemden yaymlanmtr. Bu atma Howeun derlemesinde byk yer
tutmakta ve yukarda zikredilen drt yazarla birok adana, Marinetti ve
Zamyatinin muhteem manifestolarna yer vermektedir.
sona kadar modemizmin en nemli glerinden birini da
rda brakr: Byk modemistlerde, her zaman saldn ve ba
kaldrmayla iie gemi olan o olumlayc ve yaamn srek
liliini salayan gc tmyle danda brakr: D. H. Law-
renceda nihiliste bir hiddet ve umutsuzluk, her zaman
lmcl bir kucaklama iinde kvranlan erotik coku, doal
gzellik ve insan yaknlkla birliktedir. Picassonun Guemi-
casmdaki, lm lklar atarken bile yaamn kendisini
canl tutmak iin savaan suretler; Coltranein A Love Supre-
me yaptnn muzaffer finali; kaos ve fkenin ortasnda yer
yzn kucaklayan ve pen Alyoa Karamazov; en tipik mo-
demist kitab, evet dedim evet istiyorum, evet diye nokta
layan Molly Bloom.
Modemizmi sadece bir dert gibi gren dncede bir so
run daha vardr: Tmyle sorunlardan annm bir modem
toplum modeli sunma eilimindedir. ki yz yldan beri mo
dem hayatn temel olgular haline gelmi tm toplumsal
ilikilerin kesintisiz sarsln, bitmek bilmeyen belirsizlik ve
heyecan hesaba katmaz. 1968de Columbia niversitesi
rencileri bakaldrdklannda muhafazakr profesrler onlann
eylemlerini sokaklardaki modemizm diye betimlemilerdi.
Demek ki modem kltr bir ekilde bu sokaklardan uzak tu-
tulabilse; niversite dersliklerine, ktphanelere ve Modem
sanat mzelerine kapatlabilse, bu sokaklar sakin ve huzurlu
olacakm - hem de Manhattanm orta yerinde!21 Bu profe
srler kendi derslerini iyi bellemi olsalard modemizmin
-Baudelaire, Boccioni, Joyce, Mayakovski, Leger vs.- nasl da
modem sokaklardaki gerek dertlerden g aldn, onlann
grlt ve kargaasn gzellik ve hakikate dntrdkleri
ni hatrlayabilirlerdi. ronik olan, modemizmi saf ykm ola

21 Morris Dicksteinn Gates o f Eden: American Culture in the Sixties (Basic Books,
1977) kitabndaki kapsaml tartmaya baklabilir, s. 266-67.
rak gsteren radikal imgenin, neo-muhafazakr, modernist
ykmdan arnm bir dnya fantazisini glendirmesidir.
Modemizm batan kanadr diye yazyordu Daniel Bell
Kapitalizmin Kltrel elikilerinde. Modem hareket klt
rn birliini bozar, zaman ve mekn arasnda dzenli bir
iliki ngren burjuva dnya grnn temelinde yatan
rasyonel kozmolojiyi ykar vs., vs.22 Ancak modernist ylan
modem baheden kovulursa uzay, zaman ve kozmos salam
durabilecektir. O zaman, teknopastoral bir altn a geri gele
cek ve insanlarla makinalar sonsuza kadar mutluluk iinde
bir arada yaayabileceklerdir.
Modemizme olumlayc bak as 1960larda, aralannda
John Cage, Lawrence Alloway, Marshall McLuhan, Leslie Fi
edler, Susan Sontag, Richard Poirier, Robert Venturinin bu
lunduu trde olmayan bir yazarlar grubu tarafndan geliti
rildi. Bu grubun olumas 1960lann banda pop-artn ortaya
kyla bir lde akyordu. Egemen temalan unlard:
yaadmz hayatn farkna varmal (Cage) ve snn ge
meli, aray kapatmalyz (Fiedler).23 Bu bir bakma, sanat

22 Bell, Cultural Contradictions o f Capitalism (Basic Books, 1975), 19; Modernism

and Capitalism, Partisan Review, 45 (1978, 214). Bu deneme Cultural Contra
dictions kitabnn 1978 basmnn sunuu olmutur.
23 Cage, Experimental Music, 1957, Silence (Wesleyan, 1961) s. 12. Cross the
Border, Close the Gap", 1970, Fiedler, Collected Essays (Stein abd Day, 1971),
cilt 2; aynca bu kitapta The Death of Avant-Garde literature, 1962 ve The
New Mutants, 1965. Susan Sontag, One Culture and the New Sensibility,
1965, Happenings 19. ve Notes on Camp, 1964, Against Interpretation (Far
rar, Strauss ve Giroux, 1966) iinde. 1960lar modemizminin tarz da bu ki
taptaki eitli denemelerde grlebilir, ancak her biri kendi yaamlarn srdr
mektedir. Sontag hibir zaman bunlar kyaslamaya veya kar karya getirmeye
almamaktadr. Richard Poirier, The Performing Self: Compositions and Decom
positions in Everyday Life (Oxford, 1971). Robert Venturi, Complexify and Cont
radiction in Architecture (Museum of Modem Art, 1966); ve Vegas (MIT, 1972).
Alloway, Richard Hamilton, John McHale, Reyner Banham ve ngiltere kaynakl
pop estetik almalar hakknda bkz. John Russell ve Suzi Gablik, Pop Art Rede
fined (Praeger, 1970) ve Charles Jencks, Modem Movements in Architecture (Anc
hor, 1973), 270-98.
ile ticari reklamclk, endstriyel teknoloji, moda ve tasarm,
politika gibi dier insan etkinlikleri arasndaki engellerin kal
drlmas demekti. Bir yandan da, yazarlar, ressamlar, dans
lar, bestecileri ve sinemaclar uzmanlk alanlan arasndaki
snrlan ykp birlikte, daha zengin ve ok ynl sanatlar ya
ratacak eitli iletiim aralann (mixed-media) kullanan ya
pmlar zerinde almaya tevik etti.
Kimi zaman kendilerine postmodemistler adn da ve
ren bu trden modemistlere gre, saf biim modemizmi ve
saf bakaldr modemizmi fazla dar, fazla dediim dedik,
modem ruh iin fazla kstlaycyd. lkleri, modem dn
yann dur durak bilmeksizin nlerine yp durduu eyle
rin, malzemenin ve dncenin muazzam zenginliine ve
eitliliine almakt. 1950lerde tahamml edilmez derece
de arbal, kat ve kapal olan kltrel ortama yeni bir so
luk ve canllk getirdiler. Pop modemizm, gemiteki byk
modemistlerden bazlannm -Baudelaire, Whitman, Apolli
naire, Mayakovski, William Carlos Williams- varolan dn
yaya akl ve gr zenginliini yeniden yaratt. Ne var ki
modemizm onlann imgelem duygudaln yakalayabildiy-
se de onlarn eletirel kavraylarndan nasibini alamad.
John Cage gibi yaratc bir zek, ran ahmn yardmm ka
bul edip siyasi mahkmlann ikence grd ve ld ye
rin birka mil yaknnda modernist seyirlikler icra ederken,
ahlak imgelemin yenilgisi sadece onunla snrl kalmyordu.
Pop modemizmin derdi, dnyaya akln nerede son bula
ca, modem sanatnn hangi noktada bu dnyann gle
rini anlayp bunlarn hangileriyle hesaplaaca sorusunu
akla kavuturacak eletirel bir perspektif gelitirememe-
siydi.*

(*) En gzkara pop nihilizme mek olarak 1965 ylnda BBC iin Susan Sontagm
yapt bir mlakata katlan mimar Philip Johnsonun u trajikomik monologu
na baknz:
 1960lann tm modemizm ve antimodemizmleri cidden
malld. Ama ltl enginlikleri, anlatm younluu ve
canllklaryla ortak bir dil, canl bir ortam, ortak bir dene
yim ve arzu ufku yarattlar. Modemizme tm bu bak ve
yeniden baklar tarihe doru aktif ynelimler, alkantl bir
imdiyle gemi ve gelecek arasnda ba kurma; ada dn
yann drt bir yanndaki insanlarn bu dnyadayken kendi
lerini z yurtlarnda hissetmelerine yardmc olma abalary
d. Bu inisiyatifler tmyle baarsz kald. Ama bir gr ve
imgelem zenginliinden, gn yakalamak iin yanp tutu
an bir arzudan kaynaklanyorlard. 1970leri bylesine i
karartc bir on yl haline getiren, bylesine engin gr ve
inisiyatiflerin yokluuydu. yle grnyor ki kimse mo
dernlik dncesinin ierdii geni kapsaml nsan balan
tlar kurmak istemiyor bugn. Bylece, on yl nce ylesine

SONTAG: Sanrn, estetik duyarlnz New Yorkda baka yerde olabilecein

den ok daha tuhaf, ok modem bir biimde yayorsa insan bir aalanma ve
dehet iine der, ama (glerler) ok modem bir adan...
JOHNSON: Bunun ahlk anlaym deitireceini sylemek istiyorsunuz, bu
ehri yaglamak iin ahlak kullanmyor olmamzn, nk ona tahamml ede
mememizin? Yaadmz sama yaam tarzna uysun diye ahlk sistemimizi
batan aa deitirdiimizi mi sylemek istiyorsunuz?
SONTAG: Dorusu, ahlki anlayn snrlarm renmekte olduumuzu d
nyorum. Bence u da mmkn, estetik olup...
JOHNSON: Sadece, her eyi olduu gibi yaayp tat almak; bizler Lewis Mum-
fordun grebileceinden tamamen farkl bir gzellik gryoruz.
SONTAG: Dorusu bence, kendi hesabma gryorum ki, imdi her eyi param
para; hem ahlken, hem de...
JOHNSON: yi eylere inanmann ne yaran var sana?
SONTAG: nk ben...
JOHNSON: Feodal bir ey bu ve fuzuli. Bence nihiliste davranp bunlara bo
vermek ok daha iyi. Yani, biliyorum, ahlk arkadalar saldnyorlar bana, ama
sahiden bo yere harap etmiyorlar m kendilerini?
Johnsonun monologu byle devam ediyor ve arada bir, hem oyunu srdrmek
isteyip, bir yandan da ahlka elveda diyemeyen Sontagm hayrete dm m
dahaleleriyle kesiliyor. Alnty yapan Jencks, M odem Movements in Architecture,
208- 10.
canl olan modernliin anlam zerine sylem ve tartmalar
bugn artk duyulmaz oldu.
Sanat ve edebiyat alannda birok entelektel kendilerini
yapsalcln dnyasna, modernlik sorununu -benlik ve ta
rih hakkndaki dier sorunlarla birlikte- haritadan siliveren
bir dnyaya kapattlar. Dierleriyse, modem tarih ve kltre
ilikin bir cehaleti beslemeye abalayan ve sanki btn nsa
n duygular, anlatm zenginlii, oyun, cinsellik ve cemaat da
ha bir hafta ncesine kadar bilinmiyormu da postmoder-
nistler tarafndan yeni kefedilmi gibi konuan bir postmo
dern gizemcilie kucak atlar.24 Bu arada, sosyal bilimciler
de teknopastoral modellerine yneltilen saldrlardan pek
mahcup olup modem hayata daha uygun bir model kurma
grevini brakarak katlar. Aksine, modernlii birbirinden
kopuk bileenlere -sanayileme, devlet kuruluu, kentleme,
pazarlarn geliimi, sekinler oluumu- ayrp, bunlar bir

24 Postmodemizmin ilk dnemlerdeki en ateli savunucular Leslie Fiedler ve Ihab

Hassand: Fiedler The Death of Avant-Garde Literature, 1964 ve The New
Mutants, 1965, her ikisi de Collected Essays, cilt II iinde; Hassan, The Dis-
m emberment o f Orpheus: Toward a Post-Modern Literature (Oxford, 1971) ve
Postmodernism: A Paracritical Bibliography, Paracritidsm: Seven Speculations
o f the Times iinde (Illinois, 1973). Daha sonraki postmodern gelimeler iin:
Charles Jencks, The Language o f Post-Modem Architecture (Rizzoli, 1977); Mic
hel Benamou ve Charles Calleo, Performance in Post-Modern Culture (Milwautee:
Code Priss, 1977) ve hl yaynm srdren Boundary 2: A Journal o f Post-Mo
dern Literature. Tm bu projenin eletirileri iin bkz. Robert Alter, The Self-
Conscious Moment: Reflections on the Aftermath of Post Modernism, Triquar
terly, no. 33 (Bahar, 1975), 209-30 ve Matei Calinescu, Faces o f Modernity (Indi
ana, 1977), 132-44. Boundary 2'nin son saylan postmodemizm kavramna zg
baz sorunlan aa vurmaktadr. Genellikle ok ilgin olan bu degi Melville,
Poe, Bronteler, Wordsworth, hatta Fielding ve Steme gibi yazarlara gitgide daha
ok yer verir olmutur. Peki ama, bu yazarlar postmodern dneme aitse modem
a ne zamanlan kapsyor? Ortaa m? Douglas Davis, grsel sanatlar bala
mnda farkl sorunlan ortaya koymaktadr, bkz. Post-Post Art, I ve II ve
Symbolismo Meets the Faerie Queene, Village Voice, 24 Haziran, 13 Austos
ve 17 Aralk 1979. Aynca sahne sanadan balamnda bkz. Richad Scheduler,
(Amerikan) The Decline and the Fall of the [American] Avant-Garde, Perfor
ming Arts Journal 14 (1981), 48-63.
btn iinde birletirme ynnden her giriime kar durdu
lar. Bu, onlan an genelletirmeler ve belirsiz btnsellikler
den kurtard. Ama kendi yaamlan, yapdan ve tarih iindeki
yerlerine dair dncelerden de uzak tuttu.25 1970lerde, mo
dernlik sorununun karanlkta kalmas hayat bir kamusal
alan biiminin yokedilii anlamna geliyordu. Bu, dnyam
zn gereinden fazla yaltlm, penceresiz monadlannda ya
ayan zel madd ve manev kar gruplan ynna dn
mesini ve zlmesini hzlandrd.
Getiimiz on yl iinde modernliin zne ilikin syle
yecek bir eyleri olan neredeyse tek yazar Michel Fouca-
ultdur. Onun sylediiyse, demir kafes ve ruhlan kafesin
parmaklklanna gre biimlenmi ii bo insanlar hakkm-
daki Webergil tema zerinde bitmek bilmez, biteviye eit
lemelerden ibarettir. Foucault, hapishanelere, hastanelere,
tmarhanelere, Erving Goffmanm total kurumlar adn
verdii eylere takmtr. Ne var ki Goffmanm aksine Fo
ucault, bu kurumlann dnda ya da boluklannda herhan
gi br zgrlk imkn olduunu kabul etmez. Foucaultun
btnsellikleri modem hayatn her ynn yutar. Bu tema-
lan takntl bir gayretle, hatta sadistik panltlarla iler ve
dncelerini okuyuculannn zerine demir kaplar gibi

25 Modernleme kavramnn terkedilmesi iin en yaygn gereke, en ak biimde

Samuel Huntington tarafndan ileri srlmtr. The Change to Change: Mo
dernization, Development and Politics, Comparative Politics, 3 (1970-71), 286-
322. Aynca bkz. S.N. Eisenstadt, The Disintegration of the Initial Paradigm,
Tradition, Change and Modernity (10. dipnotta zikredilmitir), 98-115.
Genel eilime ramen az sayda sosyal bilimci 1970lenie modernleme kavra
mm derinletirdi ve keskinletirdiler. rnein, bkz. Irving Leonard Markowitz,
Power and Class in Africa (Pientice-Hall, 1977). Modernleme teorisi, 1980lede
Fernand Braudel ve izleyicilerinin grkemli almalarnn zmsenmesi ile da
ha da geliecek gibi. Bkz. Braudel, Capitalism and Material Life, 1400-1800, ngi
lizceye eviren Miriam Kochan (Harper ve Row, 1973) ve Afterthoughts on Ma
terial Civilisation and Capitalism, ngilizceye eviren Patricia Ranum (Johns
Hopkins 1977); Immanuel Wallerstein, The Modem World System, cilt I ve II
(Academic Press, 1974,1980).
kapar; her diyalektii bedenimize saplanan yeni bir vida gi
bi evirir.
Foucault, modem insanlk iin zgrln mmkn ol
duunu dnen insanlara kar byk bir horgr besle
mektedir. Birden, iten gelen bir cinsel arzuya m kapld
mz sanyoruz? Aslnda, hayat nesne edinen modem ikti
dar teknolojileri tarafndan ynlendiriliyor; bedenler ve
onlann maddlii, gleri, enerjileri, duyum ve zevklerini
yakalayarak ileyen iktidar tarafndan gdlyoruz. Siya
sal dzeyde zorbalar devirmek, devrimler yapmak, insan
haklarn pekitirip korumak amacyla anayasalar m yap
maya alyoruz? Bu znde feodal alara doru hukuk
sal bir gerileme alt st, nk anayasalar ve haklar bil
dirgeleri znde normalletirici bir iktidar kabul edilebilir
klan biimlerdir sadece.26 Zihnimizi kullanarak -Fouca-
ultun yapmaya alr grnd gibi- basknn gerek y
zn gstermeye mi alyoruz? Boverin gitsin, nk in
sann durumuna ilikin tm aratrmalar bireyleri bir di-
sipliner otoriteden tekine gnderir yalnzca, ve bylece
muzaffer iktidar sylemine hizmet etmekten baka ie ya
ramaz. Her eletiri bo kar. nk eletiriyi yapan da pa-
noptik makina iindedir, onun iktidar etkilerine tabidir ve
bizler bu makinann birer paras olduumuzdan etkileri
kendimize tarz.27
Bir sre buna maruz kaldktan sonra, Foucaultnun dnya

26 The History o f Sacuality, cilt I: Giri 1976, ngilizceye eviren Michael Hurley
(Pantheon, 1978).
27 Discipline and Punish: The Birth o f the Prison, 1975, ngilizceye ev. Alan Sheri
dan (Pantheon, 1977), 217, 226-28. Panopticism balkl blm Foucaultnun
en etkileyici anlatmlarndan biridir. Bu blmde arada bir daha az yekpare ve
daha diyalektik ve bir modernlik bak belirmekte, ancak k abucak snver-
mektedir. Tm bunlar Goflmann daha nceki ve daha derin almalar ile kar
latrlmaldr, rnein Characteristics of Total Institutions ve The Underlife
of a Public Institution adl denemeler, Asylums: Essays on the Social Situation o f
Mental Patients and Other Inmates (Anchor, 1961).
snda zgrle yer kalmadn anlarz; nk kulland dil
deliksiz bir a, hayatn hibir yerden szamad, Weberin bi
le tahayyl edemedii denli smsk bir kafes oluturmakta
dr. Anlalmaz olan, gnmzde birok entelektelin neden
bunlarla uramak istediidir. Bunun yant, korkarm, Fo-
ucaultnun 1960lardan kalma mlteciler kuana, 1970ler-
de hepimizi saran o edilgenlik ve aresizlik hissi karsnda
bir dnya-tarihsel mazeret sunuyor olmasndandr. Modem
hayatn bask ve adaletsizliklerine direnmeye almann fay
das yoktur; nk zgrlk dlerimiz bile zincirlerimize
yeni kilitler takmaktan baka ie yaramaz. Ne var ki bunun
tmden yararsz olduunu bir kez anladk m, hi olmazsa
rahadayabiliriz.
Bu i karartc balam iinde, 19. yzyln dinamik ve diya
lektik modemizmini yeniden canlandrmak istiyorum. B
yk modemist, Meksikal air ve eletirmen Octavio Pazm
dedii gibi, modernlik gemiten ylesine koparlm ve ha-
bire, ylesine badndrc bir hzla koturuyor ki, kk sa
lamyor; bir gnden ertesine ayakta kalabilmekle yetiniyor:
Balangcna dnemiyor ve bylelikle yenilenme gcn bu
lamyor.28 Bu kitabn nermesi u ki, gemi modemizmler
bize kendi kklerimizi, iki yzyl ncesine uzanan kkleri
mizi gsterebilir. Bizim yaantlarmz ile binlerce mil uzak
larda, bizimkinden kkten farkl toplumlarda modernleme
nin travmalarn yaayan insanlarn hayatlar, -ve bir yzyl
ve daha nce bunu yaam milyonlarca insan hayadan- ara
snda bir balant kurulmasna yardm edebilir. Bize esin ve
ac veren eliik glere ve ihtiyalara k tutabilir: stikrarl
ve tutarl bir kiisel ve toplumsal gemi iinde kk salp sa
lam durma arzumuz, ve bymeye -salt iktisadi byme de
il deneyim, haz, bilgi ve duyarllk ynnden bymeye-,

28 Altemating Current, 1967, spanyolcadan eviren Helen Lane, Viking, 1973,

161-62.
gemiimizin fiziksel ve toplumsal zeminlerini ve bu yitik
dnyalarla duygusal balarmz yokeden bymeye duydu
umuz arzu; bize salam bir kimlik salayacan umduu
muz etnik, ulusal snfsal ve cinsiyet gruplarna olan umut
suz ballmzla kimliklerimizi tm dnyaya yayan gn
delik hayatn -giysilerimizin ve ev eyalarmzn, kitaplarm
zn ve mziimizin, dnce ve dlemlerimizin- uluslarara-
slamas; yaamamza yardm edecek berrak ve salam de
erlere duyduumuz arzuyla tm deerleri karmakark
eden modem hayatn ve deneyimin snrsz imknlarm ku
caklama arzumuz; yazgsal dmanlarmza kar gitgide da
ha derin bir duyarlk ve duygudalk gelitirdike, kimi za
man ok ge de olsa, aslnda onlarn da bizlerden pek farkl
olmadn anlasak bile, bizleri dier insanlar ve halklarla
iddetli kavgalara srkleyen toplumsal ve siyasal gler.
Bylesi deneyimler bizi 19. yzyln dnyas ile birletirmek
tedir: Marxm deyiiyle her eyin kartna gebe olduu ve
kat olan her eyin buharlap gittii bir dnya ile; Nietzsc-
henin tehlike, ahlkn anas, byk tehlike yine orada, bi
zimledir... bireyde, en yakn ve candan olanda, sokakta, ken
di ocuumuzda, kendi yreimizde, arzu ve istemlerimizin
en gizli sakl oyuklarnda, diye anlatt dnya. Modem ma-
kinalar 19. yzyl modemistlerinden bizlere gelene dek ok
eyi deitirdi; ama modem insanlar, Marx ve Nietzschenin,
Baudelaire ve Dostoyevskinin daha o zamandan grm ol
duu gibi, belki de henz kendilerine geliyorlardr.
Marx, Nietzsche ve adalan henz dnyann kk bir
parasnn modem olduu bir zamanda modernlii bir btn
olarak algladlar. Yzyl sonra, modernleme sreci dnya
nn en uzak kesindeki insann bile kaamayaca an s
tmze attktan sonra ilk modernistlerden reneceimiz
ok ey var; kendi alan deil, bizim amz hakknda. Biz-
ler onlann gndelik hayatlannm her bir annda, yaayabil
mek iin tm gleriyle kavramak zorunda olduklar eliki
leri farkedemez olduk. Paradoksal biimde, bu ilk moder-
nistler bizi -hayadanmz kuran modernleme ve modemiz-
m i- bizden daha iyi anlayabildiler. Onlarn baklarn kendi
mize mal eder, onlann perspektiflerinden yararlanarak kendi
ortammza yepyeni gzlerle bakarsak, yaammzda sand
mzdan daha fazla derinlik olduunu greceiz. Dnyann
her yresinde, bizimkine benzer ikilemlerle bouan insan
larla ortaklmz hissedeceiz. Ve bu mcadelelerden do
an, gze arpar zenginlik ve canllkta bir modernist kltr
le; ancak kendimize mal edebilirsek muazzam g ve salk
kaynaklan banndran bir kltrle ba kurabileceiz.
Bakarsnz, bylesi bir geriye dn ilerlemek iin bir yol
olabilir; 19. yzyln modemizmlerini hatrlamak bizlere 21.
yzyln modemizmini yaratacak gr ve cesareti verebilir.
Bu hatrlama eylemi modemizmi ayaklan stne oturtmam
za yardm edebilir, bylece nmzde uzanan serven ve
tehlikelere kar durabilecek kadar kendini glendirir ve ye
nileyebilir. Dnn modernliklerini kendimize maletmek,
hem gnmzn modernliklerine ynelik bir eletiri hem de
yannn ve yanndan sonrann modernliklerine (ve modem
insana) bir inan tazeleme eylemi olabilir.
 BRNC BLM
GOETHENlN FAUSTU:
GELMENN TRAJEDS

Modem burjuva toplumu, bylesine devasa retim ve mba

dele aralarm bir araya getirebilmi olan bu toplum, tlsm
larla ard yeralt glerini artk kontrol edemeyen bir
bycye benziyor
Komnist Manifesto

Hey Tanrm!... Uzun sal bebeler kontrol kaybettiler!

1945 Temmuzunda ilk atom bombasnn
patlamasndan sonra Alamogordo,
New M exicodaki bir subayn szleri

imiz bitmeden nce y a Tanr y a da eytanla karlamaya

mahkum bir Faust andayz ve otantik olann kanlmaz
cevheri bu kilidin tek anahtar.
Norman Mailer, 1971

Modem kltr diye bir ey ortaya ktndan beri Faust fi

gr onun kltrel kahramanlarndan biri olmutur. Johann
Spiessin 1587 tarihli Faustbuch'u ve Christopher Marloweun
bir yl sonrasnn tarihini tayan Doctor Faustusun Trajik Ta-
rihinden bu yana geen drt yzyl iinde bu hikye her mo
dem dilde, operalardan kukla oyunlar ve izgi romanlara
dek bilinen her trl iletiim aracnda, lirik iirden teolojik-
politik trajedi ve baya farsa kadar her edebi biimde defa
larca anlatlm, dnyann her kesinde her trden modem
sanat iin ok cazip bir konu olmutur. Faust figr birok
biime girse de hemen hemen her seferinde uzun sal
konformist olmayan, marjinal bir entelektel ve kukulu bir
karakterdir. Tm versiyonlarda Faustun, kendi bana dina
mik ve son derece alkantl bir hayata kavuan zihinsel
enerjisi zerindeki kontrol kaybetmesinden sonra trajedi
ya da komedi domaktadr.
Ortaya kndan yaklak drt yzyl sonra da Faust mo
dem imgelemde yer etmeyi srdrmektedir. te bu yzden
The New Yorker dergisi Three Mile Islanddaki kazadan he
men sonra yazlan bir anti-nkleer bamakalede Faustu bi
limsel sorumsuzluk ve hayata kar kaytszln simgesi ola
rak kullanmakta: Uzmanlarn bizi zorlad Faustvri neri,
yanlabilir ellerini sonsuzlua uzatmalarna izin vermemiz; ki
bu kabul edilemez bir eydir.1 Bir yandan da, kltr yelpaze
sinin teki tarafnda Captain Americanm son saysndaki ma
cerann konusu da u: DOKTOR FAUSTUSun ... Caniyane
Emelleri! Orson Wellese benzeyen bu kt adam dev bir
zeplinle New York semalarnda szlrken grrz. u anda
bizler seyrederken bile, demektedir elleri bal ve bire iki
kurbanna, benim dhiyne zihin gazm zeplinin eksoz siste
minden dan yayrlyor. Bir emrimle bu sadk [robotlatrl
m] Ulusal G ajanlarm da ehrin her kesine bu gaz
pskrtyorlar. New Yorkdaki her erkek, her kadn ve her
ocuk benim mutlak ZHNSEL KONTROLM altna gire
cek! Bu ise bel demektir: Dr. Faustus son ortala ktnda
btn Amerikaltlann zihinlerini kantrmr, onlan komula
rndan bile paranoyak bir biimde korkmaya, kukulanmaya
yneltmi ve McCarthycilii yaratm. Bu sefer neler yapa

1 The New Yorker, 9 Nisan 1979, Talk of the Town", 27-28.

62
cak kimbilir? Derken emekliye aynlm Captain Amerika is
teksizce greve dner ve bu dman karsna dikilir. Ve, ne
kadar modas gemi grnse de, der 1970lerin bkkn
okurlarna ulusum iin bunu yapmak zorundaym. Amerika
Faustun eline bir geti mi bir daha asla zgr insanlarn lke
si olamaz! Sonunda Faustvri kt adam alt edildiinde
Hrriyet Abidesi yeniden tebessm etmeye balamtr.2
Goethenin Faustu tarihsel perspektif zenginlii ve derinli
i, moral imgelem, politik bilgi, psikolojik duyarlk ve ngr
bakmlarndan dier tm rnekleri geride brakr. Faust mito
sunun aratrageldii, yeni yeni beliren modern zbilincin
yepyeni boyutlarn ortaya karmaktadr. Sadece kapsam ve
ihtiras ynnden deil zgn tasavvur gc bakmndan da
tad byk younluk Pukinin bu yapt modem hayatn
llyadas3 diye nitelemesine yol amtr. Goethe, Faust tema
s zerine almaya 1770de, yirmi bir yandayken balam
ve alt yl ara vermeksizin bunun zerinde durmutu; ancak
183 l e, lmnden bir yl nce ve seksen iki yama geldiin
de yaptn tamamlanm olduuna kni olmutu, eserinin ta
mam ise lmnden sonra yaymlanabildi.4 Dolaysyla, bu
yapt dnya tarihinin en alkantl ve devrimci dnemlerin
den birinde srekli gelime halindeydi. Gc de byk l
de bu tarihten kaynaklanmaktadr. Goethenin kahraman ve
2 Captain America, 236, Marvel Comics, Austos 1979. Bu referans Marc Bermana
borluyum.
3 Zikreden Geog Lukcs, Goethe and His Age (Budapete, 1947; ev. Robert Anc
hor, Merlin Press, Londra, 1968, ve Grosset & Dunlap, New York, 1969), 157.
Bence bu kitap Tarih ve Snf Bilincinden sonra Lukcsn tm komnist dnemi
nin en iyi ikinci yapndr. Goethe ve ann okurlar bu denemenin o kitapla ne
derece diyaloga giritiini farkedeceklerdir.
4 1832de yaymlanan ve tamamlanm olduu varsaylan versiyondan sonra 19.
yzyl boyunca, ou olduka uzun ve parlak olan paralar aid arda ortaya kt.
Faustun yazl ve yaynmn aamalarnn ksa bir tarihesi iin Walter Amdt ve
Cyrus Hamlinin mkemmel eletirel giriine baklabilir (Norton, 1976), 346-55.
Amdt tarafndan tercme edilen ve Hamlin tarafndan redakte edilen bu bask
ok sayda yardmc malzeme ve eletirel deneme iermektedir.
evresindeki karakterler, Goethe ve adalarnn yaad
dnya-tarihsel drama ve travmalarn ounu byk bir kiisel
younlukta hissetmektedirler; yaptn tm devinimi Ba top-
lumunun byk apl devinimlerini canlandrmaktadr.
Faust, dnce ve duyarl yirminci yzyl okurlarnn
kolayca ayrdedebileceklefi tarzda modem, fakat madd ve
toplumsal koullan hl Ortaaa zg bir dnemde balar,
sanayi devriminin tinsel ve madd alt st olulannm ortasn
da sona erer. Bir entelektelin yalnz odasnda, soyutlanm
ve yaltlm bir dnce aleminde balar; Faustun dnce
lerinin yardmyla yaratt ve bu srete onun daha da ok
yaratmasn salayan dev kurululann ve karmak rgtlen
melerin hkmettii kapsaml bir retim ve mbadele alemin
de biter. Goethenin ele ald Faust versiyonunda dn
mn znesi ve nesnesi olan sadece yknn kahraman de
il, btn dnyadr. Goethenin Faustu, 18. yzyln sonu ve
19. yzyln banda kendine zg modem bir dnya siste
mini ortaya karan sreci dramatik bir tarzda ifade eder.
Goethenin Faustuna can veren, onu ncekilerden ayran,
ona zenginlik ve derinliini salayan dirimsel g, gelime
arzusu diye adlandracam gddr. Goethenin Faustu bu
arzuyu eytana aklamaya alr; bunu aklamak o kadar
da kolay deildir. Daha nceki Faustlar, ruhlann kesin ve
aka tanmlanm ve hayatn herkese arzulanan nimetleri
karlnda satmlardr: para, cinsellik, bakalan zerinde
erk, an ve hret. Goethenin Faustu da Mephistophelesden
bunlar istemektedir, evet, ama tek bana bunlar deildir
onun asl istedii.

itmiyor musun? Aklmdan bile gemez nee;

dne dne sarslmak, kendimden gemek
benim istediim,
en kederli anlklar,
 Akn nefreti ve hayat veren dknkl.
.... zihnim
bundan byle hibir kedere kapamayacak kendini;
tm insanla den neyse,
ben de alacam paym, tm yreimle,
tayacam
zirvesinde ruhumun ve en derin kuyularnda,
onlann mutluluk ve kederlerini gsmde
biriktireceim.
ve kendi benliimi onlarnkine brakacam olduu gibi
t ki ben de sonunda onlar kadar yklncaya dek.
(1765-75)5

Bu Faustun kendisi iin istedii insan varoluunun her

tarzn, mutluluu da kederi de ierecek, bunlar benliinin
snrsz bymesine tabi klacak dinamik bir sretir; benli
in ykm bile bu gelimenin ayrlmaz bir paras olacaktr.
Goethenin Faustundaki en zgn ve verimli dnceler
den biri de, kltrel zgelime idealiyle ekonomik gelime
ynndeki gerek toplumsal devinim arasndaki yaknlktr.
Goethe, arketipik anlamda modem bu iki nkoulun yerine
getirilebilmesi iin bu iki tarz gelimenin birlikte gitmesi, ii-
e gemesi gerektiine inanr. Modem insann kendisini d
ntrebilmesinin tek yolu, Faustla birlikte reneceimiz gi
bi, iinde yaad btn fiziksel, toplumsal ve ahlk dnyay
btnyle, kkten dntrmektir. Goethenin kahraman sa
dece kendindekini deil, ulat herkes ve sonuta onu ev
releyen tm dnyadaki bastrlm, muazzam nsan enejileri
5 Faustdan yaplan almalarda saylar dize numaralarn gstermektedir. Burada ve
ou yerde Walter Kaufmannvn evirisini kullandm (New York: Anchor Books,
1962). Baz yerlerdeyse Amdtn yukarda zikredilen versiyonuyla Louis MacNe-
cienin evirisinden (1951: New York, Oxford University Press, 1961) yararlan
dm. Bazan da Almanca metinden (F aust: Eine Tragdie, ed. Hanns W. Eppelshe-
imer, Mnchen: Deutscher Tascenbuch Verlag, 1962) kendim evirdim. (Trke
eviriyi yaparken Nihat lner evirisinden yararlandk - .n.)
zgrletirdii iin tam bir kahramandr. Ama nayak olduu
byk gelimelerin -entelektel, ahlk, ekonomik, toplum
sal gelimelerin- byk insan bedelleri olduu ortaya kar.
Faustun eytanla kurduu ilikinin anlam budur: nsan g
ler Marxm deyimiyle, ancak yeralt dnyasmn gleri, tm
nsan denetimin tesinde korkun bir gle patlak veren ka
ranlk ve rktc enejilerin araclyla gelitirilebilir. Goet-
henin Fausfu ilk ve hl en iyi olan gelime tragedyasdr.
Faust yks bakalamdan izlenebilir: lk belirdiin
de bir Hayalcidir, sonra Mephistophelesin araclyla bir
Aka dnr, sonunda, ak trajedisi bittikten ok sonraysa
Gelitirici olarak hayatnn doruk noktasna ulaacaktr.

Birinci bakalam: Hayalci

Perde aldnda6 Faustu odasnda yalnz bana grrz. Ge
cenin ge bir vaktidir ve o kapana ksld hissine kaplmtr.
Eyvah! Hl bu zindanda mym ben? bu kahrolas sessiz du
var deliinde. ... Her neyse! hl geni bir dnya var darda!
(398-99, 418) Bu sahne bize bir eyler hatrlatmaldr. Faust
da, geceyans kendi kendine konuan o modem kahramanlar
silsilesindendir. Ne var ki bunu yapan gen, ounlukla yok
sul ama deneyimsiz -daha dorusu zalim bir toplumun snf
sal, cinsel ve rksal engelleri yznden deneyimden yoksun
braklm- bir kiiliktir. Faust ise hem orta yal (modem ede
biyatta ilk orta yal kahramanlardan biridir, ondan sonra Kap

6 Bu pek doru deildir. Goethe 1789 ve 1799da bu ilk sahnenin (Gece) nne,
toplam 350 dizelik bir Tiyatroda Preld ve Gkte Prolog koydu. Her ikisi de, an
lalan o ki, ereve oluturmak, ilk sahnenin younluunu datmak, Brechtin
deyimiyle seyirciyle kahramann zlem ve drtleri arasndan bir yabanclama
etkisi yaratmak iin tasarlanmt. ou sahnelemede karlan gzel fakat kolay
unutulur Preld bunu baarmaktadr; Tann ile eytan gsteren unutulmaz Pro
log ise yabanclama yaratamayp tam tersine Gecenin younluklar iin bekle
yiimizi arttrmaktadr.
tan Ahab gelir herhalde), hem de orta yal bir insann kendi
dnyasnda olabilecei lde baarldr. Tannm ve saygn
bir alim, hukuku, ilahiyat, filozof, bilimadam, profesr ve
niversite yneticisidir. Etraf ndir ve kymetli kitaplar, elyaz-
malan, resimler, gravrler ve bilimsel ara gerele -baarl bir
dn yaamnn tm teberisiyle- evrili bir halde grrz
onu. Ama ne elde ettiyse bo kmtr, etrafndaki onca ey bir
hrdavat ynndan farkszdr. Habire kendi kendine konuur,
hi yaamam olduunu syler durur.
Faustun utkularnn ona birer kapan gibi grnmesinin
nedeni, o ana kadarki tm utkularnn ie dnk oluudur.
Yllardr tefekkre dalarak, kitaplar okuyarak, deneyler yapa
rak, ilalar kullanarak -kelimenin tam anlamyla bir hma
nisttir o, insana zg hibir ey ona yabanc deildir- dn
ce, duygu ve tasavvur gcn gelitirmek iin elinden gelen
her eyi yapmtr. Ne var ki zihni bydke, duyarll de
rinletike o daha da yaltlm, dardaki hayatla -teki in
sanlar, doa, hatta kendi ihtiya ve aktif gleriyle- olan ili
kisi daha zayflamtr. Hayatn btnselliinden koparak ge
litirebilmitir kltrn.
Faustu by glerini kullanrken grrz ve olaanst
bir kozmik grnt belirir gzleri (ve bizim gzlerimiz)
nnde. Ama bu hayal parltsna bakmaz bile: Ne grnt!
Ama ah! Yalnzca grnt! Tefekkr grntleri, ister mis
tik, ister matematiksel (isterse ikisi birden) olsun, greni pasif
bir seyirci durumunda brakmaktadr. Faust ise daha dirimsel,
daha erotik ve aktif bir dnyayla ba kurabilmek iin rpnr.

Seni nerenden kavrayabilirim, sonsuz doa?

Ya gslerin nerede, yaamn kayna olan
o gslerin...
Kurumu gnlmn zlemle yneldii.
(455-60)
 Zihninin gleriyse ie doru dnerek, aslnda Fausta kar
dnm ve onun zindanna dnmlerdir. yaamnda
ki zenginlii da aktmak, d dnyada eylemle kendini ifade
etmek iin bir yol aramaktadr. By kitabnn sayfalarn ka
rtrrken Doa Ruhunun simgesiyle karlar, ve birden,

imdiden glerimin ykseldiini duyumsuyorum,

imdiden arap imiesine atelendim,
Cesaret duyuyorum dnyaya almak iin,
Dayanmak iin dnyann btn keder ve mutluluuna,
Geliyor kasrgalarla boumann cesareti,
Korkmamann, gemi batarken rtlarla.
(462-7)

Doa Ruhunu anr ve o belirdiinde onunla yaknlk id

diasnda bulunur; ama ruh gler ona ve kozmik zlemlerine,
sonra da kendi dzeyinde bir ruh bulmasn syler. Doa Ru
hu gzden kaybolup gitmeden nce onu izleyen yzyllarn
kltrnde derin bir tn brakacak alayc bir sfat yneltir
ona: bermensch, stinsan. Bu simgenin geirdii bakala
m hakknda cilt cilt kitap yazmak mmkn; ancak, burada
nemli olan bu kavramn ilk olarak ortaya kt metafizik
ve ahlk balamdr. Goethe bermensch terimini modem in
sann titanik hrslarn deil bu hrslarn ou kez yanl yn
lendirildiini belirtmek iin ortaya atmtr. Goethenin Doa
Ruhu Fausta demektedir ki, bunun yerine bir Mensch -haki
ki bir insan- olmaya neden almyorsun.
Faustun sorunlar kiisel sorunlar deildir; bu sorunlar
Fransz Devrimi ile Sanayi Devrimi ncesinde tm Avrupa
toplumlann kprdatan daha byk gerilimleri dramatize et
mektedir. Modern Avrupann balangcnda ortaya kan
toplumsal iblm, Rnesans ve Reformasyondan Goet
henin yaad aa gelene dek grece bamsz kltr ve fi
kir reticilerinden oluan geni bir snf dourmutur. Bu sa
nat, bilim, hukuk ve felsefe uzmanlan yzyl boyunca
parlak ve dinamik bir modem kltr yaratmlardr. Gelgele-
lim bu modem kltrn yaamasn ve canl kalmasn sala
yan bu iblm bir yandan da onun yeni keif ve perspek
tiflerini, potansiyel zenginlik ve verimliliini evresindeki
dnyadan koparmtr. Faust, Klasik ve Ortaalann smrla-
nm kat kat aan bir menzil ve derinlikte insan arzular ve
dleri aa karm bir kltr iinde yer almakta ve ona
katkda bulunmaktadr. Bir yandan da hl Ortaaa zg,
feodal kabuk iinde kalm durgun ve kapal bir toplumun
parasdr. Lonca tarz uzmanlama gibi biimler onu ve d
ncelerini kapal tutmaktadr. Durgun bir toplumun iinde
ki dinamik bir kltrn taycs olarak, i ve d hayat ara
snda paralanmaktadr. Goethenin, Faustu tamamlad 60
yl iinde entelekteller yaltlmlklann amak iin son de
rece arpc yeni yntemler bulacaklardr. Bu yllar Batda ye
ni bir toplumsal iblmnn ve onunla birlikte dnceyle
politik ve toplumsal hayat arasnda yeni bir ilikinin -ser
venci ve birazdan greceimiz gibi trajik bir ilikinin- dou
una tank olacaktr.
Goethenin Faustda tasvir ettii bu blnme, Avrupa top-
lumunun her kesine nfuz etmitir ve daha sonra uluslara
ras romantizmin balca kaynaklanndan birini oluturacak
tr. Ama toplumsal, ekonomik ve politik bakmdan azgeli
mi lkelerde daha zel bir tn brakmt bu. Goethenin
anda yaayan Alman aydnlar toplumlarn ngiltere,
Fransa ve byyen Amerika ile kyaslayp azgelimi gren
ilk aydnlard. Bu azgelimilik kimlii kimi zaman bir
utan, kimi zaman (Alman romantik muhafazakrlnda ol
duu gibi) bir gurur kayna, ou zamansa ikisinin gevek
bir karmyd. Bu karm ileride aynntlanyla inceleyecei
miz gibi 19. yzyl Rusyasnda da ortaya kacaktr. 20. yz
ylda nc Dnya aydnlan, geri toplumlardaki avant-gar-
de kltrlerin tayclar bu Faustvri blnmeyi zel bir yo
unlukla yaamlardr. kayglan ou kez devrimci tasav
vurlar, eylemler ve yaratlar dourmutur - tpk Goethenin
Faustu iin kinci Ksmn sonunda olduu gibi. Ama bunla-
nn aresizlik ve umutsuzluun kmaz sokana gtrd
de pek vkidir - tpk Faustun gecenin derin yalnzlnda
ilk kapld duygular gibi.
Faust gece vakti bir bana otururken ie dnklnn
kuyusu daha karanlklar, daha derinleir ve sonunda inti
hara, kendini kendi i uzamnn dnt mezara kesin
olarak gmmeye karar verir. Bir zehir iesi kanr. Ama tam
bu en karanlk olumsuzlama annda Goethe onu kurtanr;
kla ve olumlamayla doldurur. Btn oda sarslr, danda
anlar grltyle almaktadr, gne doar ve byk melek
ler korosu lhiye balar. Paskalya bayramdr. Dirildi sa,
rmenin kucandan, diye haykmrlar. zn balannz
sevinle! Melekler gmbr gmbr lhilerini sylemeyi
srdrrler, zehir iesi bu lanetlenmi adamn elinden der
ve hayat kurtulur. Bu mucize birok okura basit bir numara,
keyfi bir deus ex madina gibi gelmitir; oysa, grndn
den ok daha karmaktr. Goethenin Faustunu kurtaran sa
deildir; kulana alman szlerin apak Hristiyan ieriine
gler geer. Onu etkileyen baka bir eydir.

Genliimden beri tan olduum bu tm,

Beni imdi yaama geri amyor.
(769-70)

Bu anlar, tpk bir asr sonra Proust ve Freudun inceleye

cei grnte rastlantsal, ama anlaml grnt ve sesler gi
bi, Faustun, ocukluunun gmlp gitmi yaam ile ba
lant kurmasn salar. Anlannm setleri yklr, yitik duygu
lan dalga dalga gelir -ak, arzu, ac, birlik- ve yetikin yaa
mnn onu unutmaya zorlad ocukluunun derinliklerine
gmlr. Kendim akntya teslim etmi boulan bir adam gi
bi varlnn yitik bir boyutuna elinde olmadan am ve by-
lece onu yenileyecek enerji kaynaklaryla balant kurmu
tur. ocukluunda Paskalya anlarnn onu coku ve hasret
le alattrm hatrlayarak, bydnden beri ilk kez yeni
den aladn farkeder. Artk ak bir alayan gibi dolup ta
ar ve alma odasnn maarasndan gnna kar: Duy
gularnn en derin kaynaklaryla balant kurmu, dardaki
dnyada yeni bir hayata hazr olmutur artk.7
1799 ya da 1800de yazlan ve 1808de yaymlanan Fa-
ustun yeniden doum an, Avrupa Romantizminin en st
noktalarndan biridir. (Goethenin Faustunda bunlardan bir
ka bulunmaktadr ve bazlarn inceleyeceiz.) Bu sahnenin
20. yzyl modemist sanat ve dncesinin en byk geli
melerini haber verdiini gstermek kolay: En belirgin ba
lant Freud, Proust ve onlarn eitli izleyicileriyle olan ba
lantdr. Ama Faustun ocukluu yeniden kefinin baka bir
nemli temayla ve Faust kinci Ksmn temasyla, yani, mo
dernleme temasyla ne gibi bir balants olduu belki gz
den kaabilir. yle ki 19. ve 20. yzyl yazarlarnn ou Fa
ustun son bakalamn, bir endstriyel gelitirici olma ro
ln burada kefettii duygusal zgrln olumsuzlamas
olarak grrler. Burkeden D. H. Lawrencea tm radikal-mu-
hafazakr gelenek endstrinin gelimesini duygunun geli
mesinin kkten olumsuzlamast olarak grmektedir.8 Goet-

7 Emst Schahtelin gzel denemesi Memory and Childhood Amnesia Faustun

anlar gibi deneyimlerin yetikinlerin yaamlarnda neden bylesine mucizevi
ve byl etkiler yapabildiini aklamaktadr. 1947 tarihli bu deneme Schach-
telin Metamorphosis: On the Development o f Affect, Perception, Attention and Me
mory (Basic Books, 1959) adl kitabnn son blmn oluturmaktadr, s. 279-
322, zellikle 307 ve devam.
8 Bu gelenek eletirel olmamakla birlikte duyarh ve sempatik bir yaklamla Ray
mond Williamsin Culture and Society, 1780-1950 (1958; Anchor Books, 1960)
adl kitabnda canlandrlmaktadr.
henin tasavvurunda ise Romantik sanat ve dncenin psi
ik kopular -zellikle ocukluk duygularnn yeniden ke
fi- toplumsal yeniden ina projesi iin gerekli kudret ve
enejiyi douracak muazzam bir nsan enerjiyi serbestletir
mektedir. te, Faustun -ve Faustu n- geliimi asndan an
sahnesinin nemi, Romantik psiik zgrleme projesinin
modernlemenin tarihsel sreci iindeki yerini aa vurma
snda yatmaktadr.
lk bata, Faust dnyaya geri dnme arzusuna kaplr. Pas
kalya Bayramdr ve binlerce insan bu ksa, gneli anm tad
n karmak iin ehir kaplarndan dan tamaktadr. Faust
kalabala kanr -tm yetikin yaam boyunca uzak durdu
u kalabala- ve onun canll, renk ve insan eitliliiyle
hayat dolduunu hisseder. Hayatn - bahardaki, Paskalya
Bayramndaki lah hayatn, tatil gnnn kamusal cokusu
iindeki nsan ve toplumsal hayatn (en arpc biimiyle de
ezilen alt snflarn hayatnn), ocuklua dnn duygusal
hayatnn gzel, lirik bir kutsanm sunar bize (903-40). O
anda kendi ie kapal, batini ac ve tutkularyla evresindeki
yoksul kent emekilerinin ac ve tutkulan arasnda bir ba
lant olduunu hisseder. ok gemeden, kalabalk arasndan
tek tek insanlar kar ortaya; Faustu yllardr grmemi ol
malarna ramen tanrlar, cokuyla selamlarlar ve birka laf
etmek, eski gnleri yadetmek iin yanma gelirler. Onlarn
anlan, Faustun yaamnn gml kalm baka bir boyutu
nu aar bize. Doktor Faustun kariyerine bir tp doktoru ola
rak baladn, semtin yoksul halkna bakan ve halk sal
yla uraan bir hekimin olu olduunu reniriz. lk bata
eski mahallesine dnd iin mutlu, onunla birlikte by
m insanlann vefasndan tr kran doludur. Ama ok
gemeden ii kararr, anlar canlandka eski evini neden
terkettiini hatrlar. Babasnn yaptklannn aslnda cahilce
zrvalar olduunu hatrlar. Tbb geleneksel bir Ortaa zara-
ati gibi uygulam, kr krne, rastgele iler yapmlardr.
Halk onlan sevse de aslnda kurtardklarndan ok sayda in
san ldrm olduklarm bilmektedir ve bastrd sululuk
duygusu yeniden canlanr. Bu yazgsal mirastan kurtulmak
iin halktan ve her trl pratik almadan uzaklatn; yal
nzlk iindeki zihinsel arayna, hem bilgi hem de yaltlm
bir yalnzlk douran, bir gece nce onu neredeyse lme g
trecek olan araya ekildiini hatrlar.
Faust gne yeni bir umutla balamt, ama sonuta yeni
bir umutsuzluk iinde bulur kendini. ocukluk yuvasnn
da kapal rahatlna snamayacan bilmektedir. Ama ar
tk yuvasndan yllardr olduu gibi uzak kalamayacann da
farkndadr. Halkla birlikteki hayatn -somut bir cemaatin
iindeki gndelik hayatn- katlk ve scaklyla kafasnda
yer alan zihinsel ve kltrel devrim arasnda bir balant
kurmas gerekmektedir. Mehur deyiinin temeli budur: ki
ruh yayor iimde. Boluk iinde ldayan, bedenden yok
sun bir zihin olarak yaamay srdremeyecektir; terkettii
dnyada kafas bo olarak yaamay da srdremez artk. Se
rvenci ruhuna atlm ve byme salayacak bir tarzda top
luma katlmak zorundadr. Ama bu kutuplan bir araya getir
mek, byle bir sentezi hayata geirmek iin yeralt dnyas
nn gleri gerekecektir.
Faust peinde kotuu sentezi gerekletirmek iin tmy
le yeni bir dizi paradoksa; hem modem tin, hem de modem
ekonomi iin hayati nem tayan paradokslara kucak aa
caktr. Goethenin Mephistophelesi bu paradokslann efendi
si olarak bedene brnr - geleneksel Hristiyan inancndaki
yalanlann babas rolnn modem bir uzantsdr bu. Tipik
Goethe tarz bir ironiyle, tam da Faustun Tannya en yakn
olduu anda grnr ona. Faust tekrar alma odasna dn
m ve insanlk durumu zerinde tefekkre dalmtr. Incili
ap Yoannay okumaya balar. Balangta Kelm vard.
Bu balangc kozmik bakmdan yetersiz bulur. Bir alternatif
arar ve sonunda yeni bir balang seip yazar. Balangta
Eylem vard. Kendini eylemle, dnyann ilk yaratl edi
miyle tanmlayan Tanr fikri zerinde dnceye dalar. Bu
Tannnn ruhu ve gc karsnda cokuya kaplr. Yaratc
dnyevi eyleme uruna hayatn feda etmeye hazr olduunu
ilan eder. Onun Tanns, kendini gkleri ve yeryzn yara
tarak tanmlayan ve yceliini bylece kantlayan Eski
Ahitin, Tekvin Kitabnm Tanrs olacaktr.*
te bu noktada -Faustun yeni kefinin anlamn ortaya
koymak ve ona tasavvur ettii Tanny taklit edebilecek g
vermek iin- eytan ortaya kar. Mephistopheles grevinin,
sadece yaratcln deil ayn zamanda kutsalln da karan
lk yanm kiiletirmek olduunu syler ona. Musevi-Hristi-
yan yaratl mitosunun altnda yatanlar aklar: Faust Tan-
nmn dnyay hilikden yarattna inanacak kadar saf m
dr? Hilikten sadece hilik doar: Ancak sizlerin gnah ve
yokolu dedikleriniz ksacas ktlk sayesinde srebilir

(*) Eski ve Yeni Ahitin Tanrlar, Kelmm Tanrs ve Eylemin Tanrs arasndaki e
liki 19. yzyl Alman kltrnde olduka nemli sembolik bir rol oynad. Al
man yazar ve dnrleri Goethe ve Schillerden Rilke ve Brechte dek eklemle
nerek ifadesini bulan bu eliki, gerekte Almanyann modernlemesi zerine
rtk bir tartmayd: Alman toplumu kendini Yahudice bir maddi ve pratik
eylemlilik iine, yani ngiltere, Fransa ve Amerikada olduu gibi liberal siyasal
reformlarn da elik ettii bir ekonomik gelime ve ina srecine mi kaptrmal-
dr? Ya da, seenek olarak, kendini bu tr dnyevi meselelerden uzak tutarak,
ie dnk bir Alman-Hristiyan yaam biimim mi beslemelidir? Alman felse
fesi ve Yahudi kartl, 19. yzyl Yahudi cemaatini hem Eski Ahitle hem de
modem eylemcilik ve dnyevilik tarzlaryla eitleyen bir sembolizm balamnda
anlalmaldr. Marx, Feuerbach zerine Tezlerin (1845) ilkinde, kktenci hu
manist Feuerbachla onun gerici Alman-Hristiyan kardan arasndaki ben
zerlie iaret eder: her iki taraf da yalnzca teorik tutumu doru insan tutumu,
pratii ise kirli- Yahudi tarz olarak alglar- yani, dnyay yaratarak ellerim kir
leten Yahudi Tanrinm tarz.
Manim Kzgsnda (Princeton, 1978, s. 112-19) Jerrold Seigel Yahudilikle
Marxin dncesindeki pratik yaamn benzerlii zerine sezgisel bir tartma
sunar. imdi yaplmas gerekense, bu sembolizmin modem Alman tarihi bala
mnda izini srmektir.
her trl yaratl. (Tanr da dnyay yaratarak gece Ananm
eski erk ve alemini elinden almtr.) yle der Mephisto:

Hep yadsyan o ruhum ben!

nk oluan her ey,
Yok olmay hak eder...

Ama bir yandan da, hep kty istedii halde iyiyi yara
tan o gcn bir parasdr. (1335 ve devam). Paradoksal bi
imde, Tannnn yaratc istem ve eylemi kozmik olarak ne
denli ykc ise, eytani ykm ehveti de aslnda o denli yara
tcdr. Faust ancak bu ykc glerle i grerek dnyada bir
ey yaratmaya muktedir olabilecektir: Ancak eytanla birlikte
alarak ve hep kty isteyerek Tanrnn yannda yer
alabilir ve iyiyi yaratabilir. Cennete giden yol kt niyetler
le delidir. Yaratcln tm glerini toplamak iin urap
duran Faust, imdi onun yerine ykm gcyle yzyze bu
lur kendini. Paradokslar daha da derinleir: Her eyin geip
gitmesine, yeni yaratlara yolamak iin o ana kadar yaratl
m olan her eyin -hatta gelecekte de yaratabileceklerinin-
ykmn kabullenmeye hazr olmad srece hibir ey yara
tamayacaktr. Modem insann hareket edebilmek ve yaaya
bilmek iin kucaklamak zorunda olduu diyalektiktir bu; ve
ksa srede yaylp modem ekonomi, devlet ve toplumu b
tnyle hareket ettirecek diyalektiktir.*

(*) Lukcs, Goethe and His Agede (Goethe ve anda, s. 197-200) hayr ve er in
(good and cvil) diyalektiinin bu yeni biiminin ilk kez, kapitalizmin gelimesini
derinlemesine gzleyenler tarafndan alglandn iddia eder. Lukcs, Fable of
the Bees (Anlann Masal, 1714) adl eserinde, zel alandaki rmenin -bilhas-
sa hrsa dayal ekonomik rmenin- eer herkes tarafndan izlenirse, kamusal
erdemi yaratacan ne sren Bemard de Mandevillee zel bir nem atfeder.
Baka yerde olduu gibi burada da, Lukcs, Faustvri trajedinin somut ekono
mik ve toplumsal balamm vugulamakta hakldr. Ancak, bana gre bu bala
m olduka dar, salt kapitalist bir mesele olarak tanmlarken yanlmaktadr. Be
nim bakamsa, btn modem giriim ve yaratclk biimlerindeki kartlk ve
trajediyi vurgulamaktadr.
 Faustun korku ve endieleri gldr. Yllar nce babasy
la birlikte bilmeden insanlar ldrdkleri iin hekimlii b
rakmakla kalmayp her tr pratik etkinlikten de ekildii ha
trlatlr. Mephistopheles yaratmann zayiat yznden ken
disini sulamamasm sylemektedir, nk hayatn ak tam
da byledir. Ykcl, ilahi yaratclktan aldn payn bir
paras olarak kabullen ki sululuk duygusunu bir kenara b
rakp zgrce hareket edebilein. Bunu Yapmal mym? gi
bi ahlk! sorularla kafan megul etmene gerek yok artk. z-
gelime yoluna alan tek soru Nasl Yapmal? sorusudur.
Balang iin Mephistopheles nasl yaplacan gsterecek
tir Fausta; sonra da kahraman yaadka ve bydke ken
di bana yapmasn renecektir.

Nasl yapmal? Mephisto hemen birka t verir:

Cellat akna! Senin deil mi,
Ellerin ve ayaklarn,
Kafan ve kaba etlerin;
Bunun yansra,
Taze taze tadna baktklarm,
Kendime katm saylmaz mym?
Eer alt beygirin parasn,
Verebilecek durumdaysam,
Onlarn gc benim olmaz m?
Sanki yirmidrt bacam varm gibi,
Koar dururum ve hibir ey eksilmez,
Onurlu bir adam olmamdan.
(1820-28, s. 73)

Para hayati bir ara olarak i grecektir. Lukcsm dedii

gibi insann bir uzants olarak, insanlar ve koullar zerin
deki gc olarak; insan eyleminin ann byl bir bi
imde genilemesinin arac olarak. Burada Faustun geli
mesinde en nemli etkenlerden birinin kapitalizm olduu
aktr.9 Ama Mephisto tarz birka tema daha vardr ki kapi
talizmin snrlarnn tesine uzanmaktadr. Birincisi, ilk dize
lerde ortaya atlan, insan bedeni ve zihninin ve tm yetenek
lerinin dolaysz uygulama aralar veya uzun dnemli gelime
kaynaklan olarak kullanlmalar fikri. Beden ve ruh azami bir
gelir amacyla kullanlacaktr - parasal gelir deil ama dene
yim, younluk, hayatn hissedilmesi, eylem, yaratclk olarak.
Faust bu amalara ulamak iin paray seve seve kullanacaktr
(Mephistonun salad paray). Ama para birikimi kendi ba
na bu amalardan biri deildir. Bir tr simgesel kapitalist
olacakr o, ama durmakszn tedavle soktuu ve habire art
trmaya alt sermayesi bizzat kendisidir. Bylece, amalan
hibir ekilde kapitalizmin snrlan iinde akamayan bir kar
maklk ve mulaklk kazanmaktadr. Faust yle der:

...gnlm,
Kendini bundan byle,
Hibir kedere kapamayacaktr;
Btn insanln kaderi neyse,
Tm benliimle tatmak dileim;
En yksekte ve en derinde ne varsa,
Kavramak istiyorum tinimle;
nsanlann mutluluk ve kederim,
Gnlmde stste yp bendeki beni,
Onlann benliine eit klmak,
Ve sonunda onlar gibi,
Yklmak istiyorum ben de.

Burada, en sarsc insan! kayb bile psiik kazan ve by

me kaynana dntren bir zgeliim ekonomisinin orta

9 Lukcs, burada, Marxin yukardaki Faust pasajyla Atinal Timondaki benzer bir
pasajdan harekede yazd en parlak genlik denemelerinden biri olan Bujuva
Toplumunda Parann Gc (1844) adl yazsndan yararlanmaktadr. Bu dene
me iin bkz. Marx-Engels Reader, ev. Martin Milligan, 101-05.
ya ktm gryoruz.
Mephistonun iktisad daha kaba, daha allm, kapitalist
ekonominin bayalklarna daha bir yakndr. Ama Faustun
satn almasn istedii deneyimlerde burjuvaziye zg bir ey
yoktur aslnda. Alt beygirden szeden dizelerde Mephis
tonun perspektifinde en deerli metan hz olduunu ileri
srer. Her eyden nce, hzn yararlan vardr: dnyada b
yk iler yapmak isteyen herkes hzl hareket etmelidir. Da
has, hz kendine zg bir cinsel aura (hle) da yaratr. Faust
ne kadar hzl koturursa o kadar gerek erkek -daha er
keksi, daha seksi- olacaktr. Para, hz, cinsellik ve erkin bir
birine eitlenmesi hi de kapitalizmle snrl deildir. 20. yz
yl sosyalizminin kollektif mistii ve nc Dnyann po
plist mitolojileri iinde de ayn derecede nem tamakta
dr: te, byk meydanlardaki, ke giden, aciz baty ele
geirmeye hazrlanan hareket halindeki ymlan resmeden
kocaman posterler ve heykeller. Bu zlemler, modernlemeyi
yrten ideolojiye baklmakszn evrensel adan modemdir.
Her bir paramz ve herkesin her parasn kullanma, kendi
mizi ve tekileri olabildiince ileriye itme eklindeki Faust-
vri itkiler de evrensel olarak modemdir.
Burada evrensel adan modem bir som daha var. Sonun
da varacamz yer neresidir? Bir noktada, pazarlk ettii
noktada Faust, asl nemli olan eyin hareketi srdrmek
olduunu hisseder. Hza kar durursam eer, bir kleye
dnmeliyim (1692-1712); durmak istedii anda -halin
den memnun olsa bile- ruhunu eytana teslim etmeye raz
olacaktr. Zamann uultulanna atlma, kendini olayla-
nn akna brakma frsatn cokuyla kabullenir ve nemli
olann sonu deil sre olduunu syler. Ancak eylemle
rinde dur durak bilmeyenler, kendilerini erkekten sayabilir
ler. (1755-60, s. 70-71). Yine de, biraz sonra ne tr bir er
kek olduunu kantlamas gerektiinden endie duymaya
balayacaktr. nsan hayatnda bir tr niha ama olmaldr.
Dahas:

Ben neyim peki, imkn yoksa,

Btn dncelerin dnp dolat,
nsanlk tacn elde etmenin?
(1802-1805, s. 72)

Mephisto tipik olarak st rtl ve mulak bir ekilde

yant verir ona: Her kimsen hep osun. Faust bu ikircimi d
arya, kendisiyle birlikte gittii dnyaya tar.

kinci bakalam: k
19. yzyl boyunca, Faustun Birinci Ksmnm sonundaki
Gretchen trajedisi yaptn z olarak grld; alar bo
yunca gelmi gemi en byk ak hikyelerinden birisi diye
nitelendi ve byle anld. ada okur ve seyircilerse, tam da
atalarmza onu sevdiren nedenlerden tr bu hikyeye
pheyle bakma, kabullenmeme eilimindeler. Goethenin
kadn kahraman gerek -ya da ilgin- olamayacak denli iyi
ve basit grnmektedir. Yaln masumiyeti ve lekesiz safl
trajediden ok duygusal melodramlara yakmaktadr. Ancak
ben, Gretchenin grlegeldiinden daha dinamik, ilgin ve
gerekten trajedik bir kiilik olduunu ileri sreceim. Onun
derinlik ve gc, Goethenin Faustunu bir gelime yks
ve trajedisi olarak ele aldmzda daha belirginleecektir.
Trajedinin bu parasnda ana kahraman szkonusudur.
Gretchen, Faust ve kk dnya - Gretchenin ortaya k
t kk sofu kasabann kapal dnyas. Faustun da ocuk
luk dnyasdr bu, en derin umutsuzluk annda, onun anla
ryla hayata dnm olsa da ilk bakalamnda bir trl
uyum gsteremedii dnyadr; ve son bakalamda tmyle
yokedecei dnyadr. u anda, ikinci bakalam srasnda
bu dnyayla aktif biimde kar karya gelmenin, onunla et
kilemenin bir yolunu bulacaktr; bir yandan da, Gretchenin
tamamen kendine zg yollarla eylem ve etkileime gemesi
ni salayacaktr. Bu ak maceras modem arzu ve duyarlkla
rn geleneksel bir dnya zerindeki -hem patlayc hem de
patlatc- trajik etkisini dramatize edecektir.
yknn sonundaki trajediye eilmeden nce en ban
dan beri sregelen bir ironiyi kavramamz gerekiyor: Faust
eytanla birlikte alarak daha iyi bir insan olur. Goethenin
bunu nasl yapt incelenmeye deerdir. Bir tr yeniden do
um yaayan ou orta yal insan gibi Faust da yeni gleri
ni, ilk nce erotik gler olarak hisseder; ilk kez yaamay ve
eyleme gemeyi rendii alan, erotik hayattr. Bir sre sonra
Mephistoyla birlikte olan Faust etkileyici ve heyecan verici
bir kiilie dnr. Bu deiikliklerin bazlar yapay yollarla
elde edilmitir: k ve gsterili giysiler (daha nceleri gr
ne hi dikkat etmemitir; imdiye kadar tm geliri kitapla
ra, ara gerelere gitmitir) ve Cad Mutfandan gelen ila
lar sayesinde Faust otuz ya gen grnmekte ve kendini y
le hissetmektedir. (Bu sonuncusu 1960lan yaam olanlar
-zellikle orta yatakiler- iin ok ey ifade edecektir.)
Bunlarn yannda, Faustun toplumsal stat ve rol de
nemli lde deimitir: Hazr para ve hareket imkn sa
yesinde artk akademik hayattan uzaklaabilir (yllardr bunu
dlediini sylemektedir) ve majinallii ile gizemli ve ro
mantik bir kiilie dnen gezgin ve yakkl bir yabanc
kimliiyle dnyay dolaabilir. Ama eytann armaanlarn
dan en nemlisi en az yapay, en derin ve en kalc olandr.
Faustun kendisine gvenmesini salar. Faust bunu ren
dikten sonra kendi parrits ve enerjisinin de katksryla ka
dnlarn ayaklarm yerden kesecek bir ekicilik ve zgvenle
dolup taar. Cariyle ve G. H. Lewes (Goethenin ilk nemli
biyografisinin yazan ve George Eliotun sevgilisi) gibi Victo
ria devri ahlaklar, bu bakalam karsnda yzlerini bu
ruturup okurlara nihi akmlk uruna buna katlanlmasn
salk verirler. Ama Faustun dnm, hakknda Goethenin
kendi gr ok daha olumlaycdr. Mephisto, artk ekici
lik, para ve ara gerece sahip olan Faustu bir Don Juan ol
maya zorlaa da, o bunu yapmayacaktr. Bedenler ve ruhlar
la, hem kendisinin, hem de baka insanlann bedenleri ve
ruhlaryla oyun oynamayacak kadar ciddi bir insandr o.
Hatta artk eskisinden de ciddidir, nk ilgi alan genile
mitir. Giderek kendi iine kapanan bir hayattan sonra bir
den baka insanlara ilgi duyduunu, onlarn duygu ve ihti
yalarna kar duyarl ve sadece cinsellie deil, aka da ha
zr olduunu farkeder. Yaad gerek ve takdir edilesi nsa
n bymeyi gremezsek, bu bymenin nsan bedellerini
de anlayamayz.
Dnsel adan iinde yetitii geleneksel dnyadan kop
mu ama fiziksel adan hl onun penesinde olan bir Faust
ile balamtk. Derken, Mephisto ve onun paras sayesinde
fiziksel ve tinsel zgrle kavuabilmiti. imdiyse kk
dnyadan aka kopmutur; bir yabanc olarak dnebilir
oraya, zgrlemi perspektifiyle onu inceleyebilir - ve de ne
ironidir ki sevebilir de. Gretchen -Faustun ilk iliki kurduu
sradan insan, sonra ilk ak, sonunda da ilk kurban olan
gen kz- her eyden nce geride brakt ve yitirdii dnya
da en gzel olan eylerin simgesi olarak etkiler onu. Onun
ocuksu masumiyetinden, taral yalnlndan, Hristiyan
uysallndan etkilenir.
Bir sahnede (2679-2804, s. 110 ve devam) Faust kzn
odasnda, yoksul bir ailenin kulbesindeki dzenli, ama eski
psk odada gezinmekte ve ona gizli bir hediye brakmaya
hazrlanmaktadr. Eyalar hayranlkla inceler, oday bir m-
bed, kulbeyi cennetin bir krall, oturduu koltuu bir
kral taht olarak kutsar.
 Etraf sessizlii soluyor,
Dzen ve doyumu.
Bu fakirlikte ne bolluk!
Ne mutluluk bu zindanda
(2691-94, s. 110)

Faustun dikizci elencesi bizler iin son derece rahatsz

edicidir. nk -o noktada onun bilemedii yollardan- bili
riz ki kzn odasna (bedenine, yaamna diye okuyun) duy
duu ballk bir plann paras, onu yokedecek bir srecin ilk
admdr. Faustun herhangi bir kt niyeti yoktur, ama ancak
kzn huzurlu dnyasn sarsarak onun sevgisini kazanabile
cek ve kendi sevgisini ifade edebilecektir. te yandan kz,
sand kadar rahat olsayd onun dnyasn ykmas da mm
kn olmazd. Aslnda Gretchenin de bu odada, memnuniyet
sizliini ifade edecek kelime daarcndan yoksun olsa da, en
az alma odasndaki Faust kadar huzursuz olduunu gr
rz. Bu i huzursuzluk olmasa Faust iin eriilmez olurdu o;
Faustun ona sunaca hibir ey olamazd. T bandan halim
selim ruhlar olsalard trajik romanslar da ortaya kamazd.
Gretchen ieri girer, garip duygular iindedir, kendi kendi
ne ak ve lme dair rktc bir ark mrldanmaktadr.
Derken armaanlar farkeder. Mephistonun Faust iin yaratt
mcevherlerdir bunlar; mcevherleri taknr ve aynada
kendini seyreder. Kendi kendine hayallere dalmken, dnya
da olup bitenlerden Faustdan ok daha haberli olduunu g
rrz. Yoksul kzlara pahal armaanlar veren adamlar, neyin
peinde olduklarn ve bu hikyenin ou zaman nasl sona
erdiini gayet iyi bilmektedir. Etraftaki yoksul insanlarn by
le eylere nasl imrendiklerini de ok iyi bilir. Hayatn ac bir
cilvesidir ki, bu bire kasabay sanp sarmalayan o sofu ah
laklk havasna ramen, zengin bir adamn metresi kam a
bir azizeden daha ok sayg grmektedir. Altn, ona baldr
her ey, / Herkesin gz ondadr. / Bizim gibilere de yazk
olur! (2802-4, s. 115). Yine de, tm ekingenliine karn
gerek ve sahiden deerli bir eyler olmaktadr ona. imdiye
kadar kimse ona bir ey vermemitir; para kadar aktan da
yoksun yaamtr; kendini hediyelere veya hediyelerin sim
geledii duygulara layk grmemitir hi. imdiyse, -belki de
hayatnda ilk kez- aynada kendini seyrederken iinde bir dev
rim gerekleir. Birden kendi hakknda dnmeye balar;
farkl olma, kendini deitirme -gelitirme- imknn farke-
der. imdiye kadar bulunduu yerde rahat etmi olsa bile bir
daha bu dnyaya ayak uydurabilmesi imknszdr artk.
likileri ilerledike Gretchen hem arzulandn hem de
sevildiini hissetmeyi, hem arzu hem de sevgi dolu olmay
renir. Hzla yeni bir benlik hissi gelitirmeye zorlanmakta-
dr. Zeki olmadndan yaknr. Faust bunun nemli olmad
n syler ona. Onu, doann armaanlarnn en ycesi,
bu tatl tevazusundan tr sevmektedir. Ama gerekte, Go-
ethe giderek daha zeki olmay retir Gretchene; nk an
cak zeksyla baedebilir yaamakta olduu duygusal sarsn
tlarla. Masumiyeti -sadece bekreti deil, ok daha nemlisi,
safl da- son bulmaldr. nk ailesinin, komularnn, ra
hiplerin gzetimine, da kapal kk kasabann boucu
basklarna kar ikili bir hayat kurmak ve srdrmek zorun
dadr. Sululuk duygusuyla ykl vicdanm, onu dsal g
lerden ok daha fazla korkutan vicdann altetmek zorunda
dr. Yeni duygulan eski toplumsal rolyle atmaya baladk
a kendi ihtiyalannm meru ve nemli olduuna inanmaya
ve yeni tr bir zsayg hissetmeye balar. Faustun ak oldu
u melek gibi ocuk gzlerinin nnde yokolup gider. Ak,
Gretcheni bytr.
Faust onun bymesini grmekten heyecan duyar; top
lumsal dayanaklardan yoksun ve Faust dnda kimseden ilgi
ve onay grmeyen bu bymenin salam olmadn farke-
demez. Gretchenin umutsuzluu nce delicesine bir tutku
olarak ortaya kar ve Faust bundan holanr. Ama ok ge
meden kzn bu atelilii histeriye dnr ve artk Faustun
baedemeyecei bir hal alr. Faust onu sevmektedir. Ama ona
duyduu ak, etraf gemi ve gelecekle, kefetmeye azimli
olduu koca bir dnyayla evrili eksiksiz bir hayatn balam
iindedir. Gretchenin aknn ise hibir balam yoktur, ha
yatta tutunaca tek daldr sadece. Kzn bu ihtiyacnn
umutsuz younluuyla yzlemek zorunda kalan Faust, pa
nie kaplr ve kasabay terkeder.
Faust, kaarken nce romantik bir Orman ve Maaraya
gelir. Burada tek bana dncelere dalar. Gzel romantik
dizelerle Doann zenginlii, gzellii ve iyilii stne fikir
yrtr. Burada sknetini sarsan tek ey, ona huzurunu bo
zan arzularn hatrlatan Mephistonun varldr. Mephisto,
Faustun tipik, romantik Doa tapnmasn alayc bir dille
eletirir. Cinsellikten, insandan, her trl atmadan arnd
rlm, sadece serinkanl tefekkre konu olan bu Doa kor
kaka bir yalandr. Onu Gretchene eken arzular da en az bu
babo manzara kadar doaldrlar. Faust gerekten Doa ile
birlemek istiyorsa, asl kendi yeni ortaya kan doasnn n
san sonularyla yzyze gelmelidir. O burada iirler dzer
ken, doallna ak olduu ve ak yapt kadn onsuz
paralanmaktadr. Faust sululuk duygusuyla kendini yer.
Hatta bu sululuk duygusunu iyice abartarak ilikilerinde
Gretchenin kendi zgrlk ve inisiyatifini yok sayar.
Goethe bu frsattan yararlanarak sululuk duygusunun ne
kadar kendini korumaya ve kendini aldatmaya ynelik olabi
leceini belirtir. Faust, tm tannlarca nefret edilen ve itilen
son derece aalk bir insansa bu kza nasl yardm dokuna
bilir ki? artc olsa da eytan, burada onun vicdan yerine
geer ve nsan sorumluluk ve yardmlamann dnyasna
srkler. Ama Faust ksa bir sre sonra yeniden kanatlanr;
bu kez ok daha heyecanl bir ykselitir bu. Gretchenin ona
verebilecei her eyi vererek onu Gretchenin veremeyecekle
rine kar daha da a kldn hissetmeye balar. Bir gece
Mephisto ile birlikte Walpurgisnachta, bir Cadlar Sab-
bathma katlmak iin Harz Dalarna giderler. Orada Faust
ok daha tecrbeli ve serbest kadnlar; daha gl, garip ila
lar ve bir uutan farksz, arpc sohbetler grr. 1800ler-
den beri serven tutkunu koreograf ve sahne tasarmclarna
byk haz vermi olan bu sahne, Goethenin en byk eser
lerinden biridir; okur veya seyirci de Faust kadar akna d
er. Ancak gecenin sonuna doru birden akl bana gelir, ge
ride brakt kz sorar ve kt haberi alr.
Gretcheni ekip kard o kk dnya -ok bayld
dzen ve tam bir huzurdan olumu o dnya- Faust uzak
lardayken kzn stne yklmtr. Yeni hayatna dair dediko
dular yayldka eski arkadalar ve komular acmasz bir
hiddee saldrmaya balamlardr ona. Kibirli ve sert bir as
ker olan aabeyi Valentinein, bir zamanlar barlarda onun na
musuyla nrken artk herkesin kendisine gldn
sylediini iitiriz. Artk o da Gretchenden nefret etmekte
dir. Onu dinledike -Goethe bunu o kadar iyi izer ki mese
leyi hemen yakalarz- aslnda Valentinein Gretcheni hi ta
nmam olduunu ve hl da tanmadn farkederiz. Onun
iin bir zamanlar cennetin simgesiyken imdi cehennemin
simgesi olmutur. Yani her zaman kibir ve itiban iin bir
aratr, bir kiilik deildir asla - kk dnyadaki aile his
leri haknda byle yazar Goethe. Valentine sokakta Fausta
saldrr, drler. Faust (Mephistonun yardmyla) lm
cl biimde yaralar onu ve hayatn kurtarmak iin kaar. Va
lentine son nefesinde kzkardeini lanetler; lmnden t
r onu itham eder ve kasaba halknn onu lin etmesini ister.
Annesi ldnde de gene Gretchen sulanr. (Bu Mephis
tonun bann altndan kmtr; ama ne Gretchen, ne de
onu sulayanlar bilir bunu.) Sonra bir bebei olur Faustdan
- ve intikam lklar daha da ykselir. Kendi sululuk duy
gusuyla ehvetleri iin bir gnah keisi bulduklarna sevinen
kasaballar, onun lmn arzulamaktadrlar. Faustun yok
luunda tmyle korumaszdr - hl feodal bir dnyada sa
dece stat deil, hayatta kalabilmek de daha gl insanlarn
korumasna baldr. (Faustunsa her zaman harika bir koru
mas vardr elbette...)
Gretchen keder iinde, bir teselli bulabilme umuduyla ka
tedrale gider. Faustun da bunu yapm olduunu hatrlaya
lm: Kilise anlar lmden geri evirmiti onu. Ama o srada
Gretchen de dahil her eyi ve herkesi amalarna gre kulla
nabildii gibi Hristiyanl da kullanmt: Kendi geliimi iin
gerekli olan alp geri kalan brakabilmektedir o. Gretchen ise
byle semeci olamayacak kadar saf ve drsttr. Dolaysyla
Faustun hayat ve cokunun simgesi olarak yorumlad H
ristiyan ars, Gretchenin karsna ezici bir anlamla kar:
Kyamet gn Tannnm gazab dnyay eritip kl edecek
szleridir duyduu. Onun dnyasnn sunabildii tek ey ezi
yet ve azaptr: Sevgilisinin hayan kurtarm olan anlar, onu
ykma gtrmektedir. Tm yreiyle hisseder hereyi: Org
sesleri soluunu keser, koronun ilahileri yreini yok eder,
stunlar onu hapseder, kubbe stne yklr. lk atar, heze
yan ve sanrlar iinde yere der. Karanlk ve kasvetli youn
luuyla davurumcu bir hava iinde geen bu korkutucu
sahne (3776-3834), Gotik dnyann btn hakknda -zel
likle Almanyada, bir sonraki yzylda muhafazakr dnr
lerin gklere karacaklar bu dnya hakknda- sert bir yarg
da bulunmaktadr. Gotik tasavvur, bir zamanlar insanla bir
hayat ve etkinlik ideali, cennete doru kahramanca bir yne
li sunmu olabilir. Oysa Goethenin sergiledii gibi, 18. yz
yln sonunda tebaasm ezen, bedenlerini ezip ruhlarn yoke-
den l bir arlktan baka sunacak bir eyi kalmamr.
 Son abuk gelir: Gretchenin bebei lr, kendisi bir zinda
na atlr, cinayet suuyla yarglanr, idama mahkum edilir.
Yreklere seza bir son sahnede Faust, bir gece yans onun
hcresine gelmitir. Gretchen nce tanmaz onu. Onu cellat
zanneder ve delice, fakat korkun derecede yetkin bir tavrla
hayatn esirgemesi karl kendini sunar. Faust ak zeri
ne yemin eder ve onunla birlikte kamasn ister. Her ey
ayarlanmtr; kapdan dan adm att anda zgr olacak
tr. Gretchen davranacak gibi olur, ama kmldamaz yerin
den. Faustun sanlmm souk olduunu syler; gerekten
sevmemektedir kendisini. Burada bir hakikat pay vardr. Fa
ust onun lmesini istememekle birlikte, artk onunla yaa
mak da istememektedir. Sabrszlkla yeni deneyim ve eylem
alemlerine ynelmi; kzn ihtiya ve korkulann srtnda bir
yk gibi grmeye balamtr. Ama Gretchenin amac onu
sulamak deildir: Faust onu gerekten istese, gerekten
onunla gidebilse bile, Kamam neye yarar? Brakmazlar pe
imi. (4545) Gardiyanlan artk onun iinde beklemektedir
ler. zgrl hayal ederken bile annesinin hayali kalkar, bir
kayann zerine oturur (kilise mi?), kafasn sallayarak git
memesini iaret eder ona. Gretchen orada kalr ve lr.
Faust vicdan azab ve zntden yklmtr. Berbat bir
gnde, bo bir tarlada Mephisto ile karlar ve kzn mahv
yznden alar. Byle eylerin olabildii dnya nasl bir
dnyadr? Byle bir noktada iir bile lmektedir: Goethe bu
sahneyi kasvetli bir dzyazyla kaleme almtr. eytann ilk
yant sert ve acmaszdr: Dayanamyorsan neden bizimle
ortakla [Gemeinschaft] giriirsin? Umak istiyorsun ama
ban dnyor. nsann gelimesinin insan bedelleri vardr;
bunu isteyen herkes bedeli demelidir ve bu bedel yksektir.
Ama hemen sonrasnda syledii szler sert grnse de, ra
hatlatcdr aslnda: Bu ilk kez onun bana gelmiyor. Eer
ykm ve tahribat insann gelime srecinin aynlmaz bir par
asysa o zaman Faust, hi olmazsa ksmen temize kmakta
dr. Elinden ne gelebilirdi ki? Gretchenle birlikte yaamay
kabullense ve Faustvri olmaktan vazgese bile -hatta ey
tan da (anlamalarndaki arta ramen) onun durmasn ka
bul etse bile- Gretchenin dnyasna uymas imknszdr. O
dnyann bir temsilcisiyle, Valentine ile karlamas lmcl
bir iddet dourmutur. Ak bir adamla kapal bir dnya
arasnda diyalog imkn olmad besbellidir.
Ama trajedinin baka bir boyutu daha vardr. Faust bir e
kilde Gretchenin dnyasna uymay istese ve bunu becere-
bilse bile, Gretchen bu dnyaya uymaya istekli ve uyabilecek
durumda deildir artk. Faust onun hayatna bylesine dra
matik bir ekilde girerek onun da kendi yolunda harekete
gemesini salamtr. Ama Gretchenin gidii, Faustun n
grmesi gereken nedenlerden tr felaketle son bulmaya
mahkumdur: Snf ve cinsiyet. Feodal balarn dnyasnda
bile ok paras olan ve toprak, aile ya da meslek balarndan
yoksun bir adam neredeyse snrsz bir zgrle sahiptir.
Yoksul ve aile hayatna gmlm bir kadnnsa hareket im
kn yoktur. Yerini bilmeyen bir kadna kar asla insaf gs
termeyen erkeklerin insafna brakmak zorundadr kendini.
Kadnn kapal dnyasnda varabilecei tek nokta delilik ya
da ehitliktir. Faust, Gretchenin yazgsndan bir eyler -
rendiyse eer, kendi geliimi iin baka insanlarla iliki kur
mas gerektiinde onlarn geliiminden de bir ekide sorum
lu olmas gerektiini renir - aksi takdirde ykmlarndan
sorumlu olacaktr.
Ancak Fausta hakszlk etmemek iin, Gretchenin de ken
di ykmn ne kadar derinden istediini grmeliyiz. l
mnde rktc lde istee bal bir eyler vardr: Kendi,
bile bile gider bu sona. Kendini mahvedii delicedir belki,
ama kahramanca bir eyler de vardr bunda. lmndeki is
teklilik ve aktivizm, sevgilisinin ya da toplumun aresiz bir
kurban olmaktan te bir eyler olduunu kantlar: Kendi ba
na trajik bir yk kahramandr o. zykm en az Fa-
ustunki kadar otantik bir zgeliimdir. Aile, kilise ve kasaba
nn, erdeme giden yolun ancak kr krne itaat ve kendini
aalamadan getii bir dnyann, kat snrlarnn tesine
gitmeye almtr elinden geldiince. Ama Faustun Ortaa
dnyasndan k yolu yeni deerler yaratmakken Gretc-
henin yolu eski deerleri ciddiye almak, onlar hayata geir
mek olmutur. Annesinin dnyasna ait ananelerini ii bo
biimler olarak reddetmesine ramen, bu biimlerin derinin
de yatan ruhu kavramakta ve kucaklamaktadr: Aktif adan
ma ve balanma ruhu, en derin ve en deerli inanlar uruna
her eyden, hayattan bile vazgeebilecek ahlaki cesarete sa
hip bir ruh. Faust ise, kendisini yeni bir kiilik tipine, kendi
sini ne karan ve bilen, hatta durmak bilmez sonsuz bir z-
bymeyle kendisi olan bir kiilie dntrerek savar
koptuu eski dnya ile. Gretchen de kendi en asil nsan ni
teliklerini ne kararak ayn kktenlikle atr bu dnyayla:
Ak adna benliin saf younlamas ve ball. Onun yolu
daha gzeldir kukusuz, ama Faustunki daha verimlidir so
nuta: Benliin varln srdrebilmesini, zamanla eski dn
yaya daha baarl bir biimde kar durabilmesini salar.
Gretchenin trajedisindeki son oyun kiisi bu eski dnya
dr. Marx Komnist Manifestoda bujuvazinin otantik dev
rimci kazanmlann sralamaya giritiinde ilk sraytm fe
odal, ataerkil, eskimi koullara son vermesi alr. Faustun
ilk ksm yzyllardan sonra bu feodal, ataerkil toplumsal ko
ullarn kmekte olduu bir zamanda geer. Halkn byk
ounluu hl Gretcheninki gibi kk dnyalarda yaa
maktadr ve bu dnyalar, grdmz gibi hl yeterince
salamdr. Ne var ki, bu hcresel kk kasabalar atrdama
ya balamtr: lk nce, dardan gelen ykc marjinal kii
liklerle -para, cinsellik ve fikirlerle dolup taan Faust ve
Mephisto muhafazakr mitolojinin bayld klasik dar
dan gelen tahriki tipleridir- kurulan temas araclyla,
ama daha nemlisi, Gretchen gibi, kendi ocuklarnn yaa
makta olduu uucu i geliimlerinin ateledii patlamalarla.
Gretchenin cinsel ve tinsel sapmasna verdikleri canavarca
karlk, aslnda ocuklarnn deiim istemine uymay red
dedilerinin ilandr. Gretchenin ardndan gelenler meseleyi
kavrayacaklardr: Gretchen kalm ve lmt; onlarsa gide
cek ve yaayacaklardr. Gretchenin zamanndan bizimkine
iki yzyl iinde binlerce kk dnya boalm, ii oyuk
kabuklara dnm, buralardaki gen insanlarsa dnme,
sevme ve byme zgrl peinde byk ehirlere, ak
snrlara, yeni uluslara doru yola koyulacaklardr. Gretc
henin kk dnya tarafndan ykm, ironik bir biimde,
bizzat kk dnyann ykmnda hayati bir evredir. ocuk
laryla birlikte geliemeyen veya gelimek istemeyen kapal
kasaba bir hayalet kasaba halini alacak, son glen ise onun
kurbanlarnn hayaletleri olacaktr.*

(*) Son yllarda, sosyal tarihiler cinsellik ve aile hayatndaki deiim akmlarn in
celeyebilecek demografik aralar ve psikolojik duyarlklar gelitirdike Faust-
Gretchen romansnn temelinde yatan toplumsal gereklikleri daha byk bir
aklkla grmek mmkn oldu. Edward Shorter, The Making o f the Modem Fa-
myde (Modem Ailenin Oluumu, Basic Books, 1975) zellikle 4. ve 6. blm
lerde, ve Lawrence Stone, Family, Sex and Marriage in England, 1500-1800 (ngil
terede Aile, Cinsellik ve Evlilik, 1500-1800, Harper & Row, 1978) adl kitabnda
zellikle 6. ve 12. blmlerde etkin bireyciliin (Stoneun terimi) Avrupa kr
sal yaamnn feodal, ataerkil eskimi koullanm ykmada zellikle nemli bir
rol oynadn ileri srmektedirler. Her iki tarihi de baka birok tarihinin
almalanna dayanarak 18. yzyl sonlan ve 19. yzylda nemli sayda gen in
sann geleneksel aile, snf, din ve meslek snrlarn ihlal eden yakn ilikiler
kurduunu ne sryor. Neredeyse her durumda, erkek terkettiinde (Faust gi
bi) kadn kaybetmektedir (Gretchen gibi). Ama bu ift birlikte kalmay becere
bilirse genellikle evlenmekte -ou zaman evlilik ncesi hamilelik bahanesiyle-
zellikle ngilterede kabul edilip normal hayata girebilmektedirler. Kk kasa
balarn daha az hogrl olma eilimi gsterdii Kta Avrupasnda ise iftler,
genellikle aklarm daha kolay kabul edebilecek ortamlar bulmak iin oray ter-
ketmektedirler. Dolaysyla, 19. yzyln ehirlere ve yeni uluslara doru byk
demografik hareketlerine katkda bulunmakta ve (g srasnda ve ou kez ni
 Yzylmz gelenee bal kk kasaba hayat hakknda
bolca realize edilmi fantazi retti. Bu fantazilerin en popler
ve etkili olan Ferdinand Toenniesin Gemeinschaft und Ge
sellschaft (Cemaat ve Toplum, 1887) adl yaptdr. Goet-
henin Gretchen trajedisi btn o Gemeinschaft litertn
batan aa altst eden bir grnm sunuyor. Bu resim, mo-
demizmin trl biimlerinin silip sprd o vahet ve ac
maszl ebediyyen zihinlerimize kazmamz salamal.
Gretchenin yazgsn hatrladka, yitirdiimiz dnyalara
kar nostaljik hasretlerden korunmu olacaz.

nc bakalam: Gelimedi
Goethenin Faustunun yorum ve uyarlamalan ounlukla
Birinci Blmle bitmektedir. Gretchenin lanetlenmesi ve
balanmasyla birlikte insan! ilgiler dalr. 1825 ile 1831
yllan arasnda yazlan kinci Blm dnsel bakmdan ok
parlaktr, ama allegorik arlk altnda soluksuz kalmaktadr.
5000 dizeden fazla bir blm boyunca hemen hemen hibir
ey olmaz. Ancak Drdnc ve Beinci Sahnelerde drama
tik ve nsan enejiler yeniden canlanr: Burada Faustun y
ks doruk noktasna ve sonuna gelmektedir. Bu blmde
Faust nc ve son bakalam dediim deiimi yaar. lk
evrede, grm olduumuz gibi, yalnz yaam ve hayaller
kurmutur. kinci dnemde, yaamn baka bir insann ya-

kh d domu olan) ocuklaryla birlikte gnmzn sanayi dnyasnda yay

gn olan harekedi ekirdek aile tipini oluturmaktadrlar.
Gretchen yksnn, bir yzyl sonra Dou Avrupann ge gelien krlarnda
geen bir Yahudi versiyonu iin Sholem Aleichemin Tevye ve Kzlan adl yk
dizisine baklabilir. Faust gibi, gen kadnlarn zgrlemeye ynelik fakat trajik
inisiyatiflerini vurgulayan bu ykler Amerikaya gle (ksmen isteyerek ks
men zorunlu) son bulur ve Amerikal Yahudilerin kendi bilinlerine varmasnda
nemli rol oynamlardr. Tevye ve Kzlan bu yaknlarda Damdaki Kemanc adyla
kidesel (ve Yahudi olmayanlan kapsayan) tketim iin tadlatnld, ama mo
dem akn trajik tnlan hl yerini korumakta, grlp hissedilmektedir.
amyla birletirmi ve sevmesini renmitir. imdi, son ye
niden douunda ise kiisel drtleriyle dnyay ynlendi
ren ekonomik, politik ve toplumsal gler arasnda balant
kurar; yapmay ve ykmay renir. Varlnn ufkunu kii
selden kamusal hayata, dar ilikilerden aktivizme, birlikte
likten rgtlenmeye uzatr. Tm glerini doa ve topluma
kar harekete geirir; sadece kendisininkini deil herkesin
hayatn deitirmek iin yanp tutumaktadr. Feodal ve
patriyarkal dnyaya kar etkin biimde eyleme gemek iin
bir yol bulur: Eski dnyay silip sprecek, paralayacak
kkten yeni bir toplumsal ortam oluturacaktr.
Faustun son bakalam derin bir amaz annda balar.
Mephisto ile birlikte ba bulutlu ge uzanm, yksek bir
dan zirvesindedirler. Tarih ve mitoloji iinde bir sr yol
culuk yapm, sonsuz deneysel olanaklar aratrm ve so
nunda sfr noktasnda, baladklar noktann bile gerisine
dmlerdir. Zira, yknn balangcnda olduklarndan
daha az enejik hissetmektedirler kendilerini. Mephisto Fa-
ustdan bile mahzun gzkmektedir; sanki tutkularndan sy
rlm gibidir. Rastgele akima gelen birka neriyi sralar ama
Faust ilgilenmez bile. Ancak, yava yava Faust canlanmaya
balar. Denizi dnr, onun grkemini ve almaz gcn,
baedilemezliini anlatr lirik bir dille.
Buraya kadar romantik melankolinin tipik bir temasdr
bu ve Mephisto aldrmaz bile. Kiisel olan bir ey yok bun
da der; elementler oldum olas byledir. Ama birden Faust
hiddetle frlar ayaa: Neden insanlar her eyin geldii gibi
gitmesine izin versinler ki? nsanln doann zalim kibri
ne kar durma, herkesin hakkna saygl olan zgr d
nce (10202-05, s. 374) adna doal glerle kar kar
ya gelme zaman gelmedi mi? Faust daha nce hi kimse
nin politik ynden ele almad bir balamda, 1789 sonras
nn politik dilini kullanmaktadr. Szn srdrr: Sinir
bozucu deil midir bu? Denizin tad tm o muazzam
enerji durak bilmeden gelip gider sadece - bir krnt bile
dourtmadan. Bu Mephistoya doal gelmektedir, Goet-
henin seyircilerinin ouna da yle kukusuz, ama Faust
byle dnmez.

Beni zntlerle kemiren budur ite:

nsana boyun emeyen elementlerin amasz gc!
O zaman dn ve dostum kendi stnde
ykselmek ister, kanatlarn aar!
Ben, orda dmek ve yenmek isterdim.
(10218-21, s. 375)

Faustun elementlere kar sava Kral Learin sava kadar,

ya da Kral Midasm dalgalan kamlamas kadar grkemli
gzkr. Ama Faustun giriimi daha az Donkiota ve daha
verimli olacaktr. nk doann kendi enerjisini kullana
cak; bu enerjiyi arkaik krallann hayal bile edemedii yeni
kollektif insan! amalar ve projeler iin yakt haline getire
cektir.
Faustun yeni tasavvuru olgunlatka onun yeniden hayat
kazandn grrz. imdi, tasavvurlar kkten deimi,
yeni bir biim almtr: Hayaller, dlemler, hatta teoriler
yoktur artk; topra ve denizi dntrmek iin somut
programlar ve alma planlan yapar. Bu da olaandr! ...
Noktasna dek her nesneyi hesapladm. (10222 ve devam,
s. 375) Birdenbire etrafndaki manzara bir mekna dnr.
Denizi insan! amalar iin uysallarmak zere byk proje
ler tasarlar: Mallar ve insanlar tayan gemilerin geebilecei,
insan elinden kma liman ve kanallar; byk lekli sulama
barajlan; yeil alan ve ormanlar, otlak ve baheler, geni apl
ve youn tanm; yeni ortaya kan sanayileri destekleyecek su
gc; yepyeni yerleim alanlan, yeni kasaba ve ehirler- ve
btn bunlar da daha nce tek bir insann bile yaamad
yitik topraklar zerinde olacaktr. Faust planlarn akladk
a eytann akna dndn, afalladn grr. lk kez
syleyecek bir eyi kalmamtr. ok nceleri, insann dnya
zerindeki hareketini anlatrken, hzl bir araba imgesini kul
lanmtr bir paradigma olarak. imdiyse, mezi onu am
tr: Faust dnyay hareket ettirmek istemektedir.
Birden, modem zbilincin tarihindeki bir dm noktasn
da buluveririz kendimizi. Yeni bir toplumsal iblmnn,
yeni bir urann, dncelerle pratik hayat arasnda yeni bir
ilikinin douuna tank olmaktayzdr. Kkten farkl iki ta
rihsel hareket yakmsaklamakta ve birlikte gitmeye balamak
tadr. Byk bir tinsel ve kltrel ideal, yeni ortaya kan
maddi ve toplumsal gereklikle birlemektedir. Faustu hare
kete geiren romantik zgeliim aray, ekonomik gelimenin
titanik dnyasnda yeni bir romans yaratmaktadr. Faust ken
dini yeni tr bir insana dntrmekte, yeni bir meslee
uyarlamaktadr. Yeni almasnda modem hayatn en yaratc
ve en ykc potansiyellerinden bazlarn kullanacaktr gene;
en byk ykc ve yaratc, amzn gelimeci adn verdi
i o karanlk ve son derece ikircimli kiilik olacaktr.
Goethe, gelime meselesinin ister istemez politik bir mese
le olduunun farkndadr. Faustun projeleri sadece byk
miktarda sermaye deil, ayn zamanda muazzam byklkte
bir toprak paras ve ok sayda insan zerinde denetim de
gerektirmektedir. Bu gc nereden bulabilir? Drdnc Sah
nede bir zm sunulur. Goethe araya sokulan bu politik ek
lemeden rahatsz gibidir: Buradaki karakterler allmadk
derecede soluk ve canszdr, dili her zamanki younluk ve
gcn yitirmitir. Mevcut politik seenekleri pek iine sin
diremez ve bu blm bir an nce bitirip gemek ister. Dr
dnc Sahnede tanmlanan alternatifler unlardr: Bir yanda
Ortaadan devralnma, sevimli, fakat beceriksiz ve yiyici bir
imparator tarafndan ynetilen, atrdamakta olan bir oku
luslu imparatorluk; te yanda ona meydan okuyan, iktidar
ve paradan baka hibir eyi gz grmeyen; Goethenin g
z doymaz ve ikiyzl bir g olarak grd Kilise tarafn
dan desteklenen bir dzmece devrimciler etesi. (Kilisenin
bir devrimci nc diye nitelenmesi okurlara hep inanlmaz
gelmitir, oysa randaki son olaylar Goethenin bir eylerin
farkna varm olabileceini gsteriyor.)
Goethenin modem devrimi tersyz edii zerinde fazla
durmamalyz. Bunun balca ilevi Faust ve Mephistoya
yaptklar politik pazarlk iin ksa yoldan bir temel sala
maktr: Akl ve by glerini mparatora dn verir,
onun kendi iktidarn salam ve etkin klmasna yardm
ederler. O da bunun karlnda, onlara ky blgelerinin
gelitirilmesi iin gerekli olan her iiyi toplama ve orada
yaayanlar yerlerinden etme hakk da dahil snrsz yetki
verecektir. Goethe demokratik devrimin gidiatn izleye
mezdi, diye yazyor Lukcs. Faustun siyasal pazarl, Go
ethenin ilerleme iin tasavvur ettii bir baka yolu gster
mektedir: retici glerin snrsz ve muazzam geliimi po
litik devrimi gereksiz klacaktr.10 Bylece, Faust ve Mep
histo mparatorun iktidarda kalmasna yardmc olurlar, Fa
ust istedii tavizi koparr ve byk tantanayla gelitirme fa
aliyeti balar.
Faust tutkuyla sarlr bu greve. Ritm delice ve vahicedir,
ileride yine karlaacamz bir yal kadn inaat alannn
kenarnda oturup yky anlatr:

Gndzleri hizmetliler grlt patrt ile alyor;

kazmalar, krekler habire ileyip duruyordu. Gecele
yin de kk alevler, ylanlar gibi havada kvrlyordu.
Alevlerin srnd yerlerde ertesi sabah barajlar
ykseliyordu. Kurban giden insanlarn kan durmadan

10 Goethe and His Age, 191-2.

 akyordu. nleyenlerin lklar geceleyin her yan
kaplyordu. Denize doru uzanan kzl atelerden erte
si sabah bir kanal oluuyordu.
(11123-30, s. 404)

Yal kadn bunlarda mucizevi ve byl bir eyler oldu

unu dnr. Kimi yorumcular da bu ilerin byle hzla
tamamlanabilmesi iin arka planda Mephistophelesin i
grd sonucuna varrlar. Oysa Goethe, bu projede kyda
kede bir rol verir Mephistoya. Buradaki tek yeralt g
c modem endstriyel rgtlenmenin gleridir. unu da
belirtelim ki, Goethenin Faustu -kim i haleflerinin, zellik
le 20. yzyldakilerin aksine- herhangi bir arpc bilimsel
ya da teknolojik icatta bulunmaz: Onun adamlar binlerce
yldr kullanlan ayn kazma ve kreklerle almaktadr. Bu
baarnn anahtan geni ufuklu, youn ve sistematik bir i
gc rgtlenmesidir. Balarnda Mephistonun bulunduu
ustaba ve formenleri, elden geldiince ok ii bul. Onla
r tatllkla ya da sertlikle yola getir. Para ile doyur, sktr
(11551-54, s. 418) diye zorlar. Burada esas olan kimseyi ve
hibir eyi saknmamak, tm snrlan inemektir: sadece
toprakla deniz arasndaki snrlan deil, sadece emein s
mrs zerindeki geleneksel ahlaki snrlan deil, insana
zg gece ve gndz dalizmini de. Her trl doal ve n
san engel retim ve inaat taarruzunun karsnda yklr
gider.
Faust, insanlar zerindeki bu yeni gcnden coku duyar:
Marxm deyimini kullanacak olursak, emek-gc zerindeki
erktir bu.

Hepiniz kalkn yataklannzdan uaklar,

Grsn mudu gzler cretkr planm.
Alm aygtlarnz, kazma kreklerinizi, haydi i bana
nce retilmelidir dllendirilecek olan.
 Nihayet zihni iin tatmin edici bir ama bulmutur:

Kouyorum dndm tamamlamak iin,

Efendinin szndedir asl kudret!...
En byk yaptn olumas iin
Bir aklla bin el yeter.
(11501-10)

Ancak iileri zorlad kadar kendim de zorlamaktadr. Da

ha nce kilise anlarnn onu hayata dndrd gibi, imdi
de kazma ve kreklerin sesi canlandrmaktadr onu. Giderek,
yapt olutuka Faustun gerek bir gurur duyduunu gr
rz. Sonunda dnceyle eylem arasnda bir sentez gerekle
tirmi, dnyay dntrmek iin zihnini kullanmtr. nsan
ln anarik elementlere kar durmasna, topran kendine
gelmesine, Dalgalara bir ket ekmesine, okyanusun evrelen
mesine (11541-43) yardmc olmutur. Faustdan sonra da
insanln kollektif olarak haz duyaca bir zaferdir bu. nsan
emeiyle yaratlm yapay bir tepe zerinde dikilip kendi va-
rettii yeni dnyaya bakar. yi grnmektedir. nsanlara ac
ektirmi olduunu bilmektedir (Kurban giden insanlarn
kam durmadan akyordu /nleyenlerin lklar geceleyin her
yan kaplyordu...). Ama yapndan en ok kazanl kacak
olanlarn da bu sradan insanlar, ii ve ac ekenler kitlesi ol
duuna inanmaktadr. Duraan, ksr bir ekonominin yerine
milyonlarca insana... salt rahatlk iinde olmasa bile eylem
zgrl iinde [ttig-frei] yaataca alanlar aan dinamik,
yeni bir ekonomi koymutur. Fiziksel ve doal bir alandr bu,
ama toplumsal rgtlenme ve eylemle yaratlmtr.

Yeil ve verimlidir bu ova, insanlar ve hayvan srleri

rahata erecek bu kazanlm topraklar zerinde
cennet gibi bir yer olacak buras o zaman,
kuduz dalgalar istediklerinde barajlarn stne ksa da.
 iddetle saldrsa, zere kemirse de deniz bu baraj
halk hemen elele verip kapayacaktr alan gedii.
Evet, ben kendimi bu dme adadm temelli,
gerei bu akim ve ileri grlln.
Yaama olduu gibi zgrle de lyktr ancak
onu her gn bir kez daha fethetmek zorunda olanlar.
Burada tehlikelerle gs gse geireceklerdir
yaamlarnn en verimli yllarm, ocuklar ve yallar.
Grmek isterdim byle bir kaynamay ve
zgr topraklar stnde,
zgr bir halk arasnda isterdim yaamak!
(11563-80, s. 419)

Yeni yerleim alanlarnn ncleriyle birlikte yrrken, Fa

ust, kendi kasabasnn dostne fakat dar halkyla olduun
dan ok daha rahat hisseder kendini. Bunlar, en az Faust ka
dar modem, yeni insanlardr. Eylem, serven ve Faust gibi,
ttig-frei, eylemekte zgr, zgr biimde eylemli olabilecek
leri bir evre bulmak iin bir sr Gotik ky ve kasabadan
-Faust, Birinci Ksmm dnyasndan- gelmi gmen ve
mltecilerdir. Yeni tr bir topluluk oluturmak iin gelmi
lerdir buraya: Kapal bir toplumsal sistemi srdrebilmek
iin zgr bireysellii ezmesi gereken bir topluluk deil, her
bireyin ttig-frei olabilmesini salayan kollektif kaynaklan
korumak iin zgr kumcu eyleme dayal bir topluluk.
Bu yeni insanlar topluluklan iinde rahattrlar, toplulukla-
nndan gurur duyarlar: Denizin enerjisine kar kendi kom-
nal istem ve ruhlanm aktmaya hazrdrlar; kazanacaklanna
inanrlar. Byle insanlann -oraya kmalanna yardm ettii
insanlann- ortasnda Faust, babasnn yanndan ayrldn
dan beri besledii bir umudu gerekletirebilir: Otantik bir
toplulua ait olmak, insanlarla birlikte ve insanlar iin al
mak, zihnini genel istem ve refah iin kullanmak. Bylece
ekonomik ve toplumsal gelime sreci bu yeni dnyada b
yyebilecek insanlar asndan ideal zgeliim tarzlar yaratr.
Son olarak da bizzat gelitirici iin bir yurt yaratr.
Bu yzden Goethe, maddi dnyann modernlemesini y
ce bir tinsel kazanm olarak grmektedir; Goethenin Fa-
ustu, dnyay yeni yoluna sokan gelitirici, arketipik bir
modem kahramandr. Ama gelitirici, Goetheye gre, kahra
man olduu kadar trajiktir de. Gelitiricinin trajedisini anla
mak iin onun dnya tasavvvurunu sadece grdyle -in
sanlk iin at yeni ufuklarla- deil, ayn zamanda grme
dikleriyle de yarglamamz gerekir: Yani bakmay reddettii
insan gerekliklerle, yzleemedii potansiyellerle. Faust ki
isel gelime ve toplumsal ilerlemenin nemli nsan bedeller
olmakszn elde edilebilecei bir dnya tasarlar ve kurmak
iin abalar, tronik olan, onun trajedisinin hayat trajediden
arndrma arzusundan kaynaklanmasdr.
Faust almasn srdrrken etrafndaki blge tmyle
yenilenmi, onun imgesinde yepyeni bir dnya yaratlmtr.
Sadece ky boyunda kk bir toprak paras kalmtr hl
eskisi gibi. Burada, ok eski zamanlarda yerlemi sevimli bir
yal ift, Philemon ile Baucis yaamaktadr. Kk bir kul
beleri, kk bir am olan kiliseleri ve hlamur aalaryla do
lu bir baheleri vardr. Kazazede gemicilere ve gezginlere yar
dm eder, onlar arlarlar. Yllardan beri bu yitik toprakta ya
am ve coku kayna, sevilen kiiler olmulardr. Goethe on
larn isimlerini ve durumlarn Ovidiusun Metamorphoses
(Bakalamlar) yapndan almtr. O eserde, tebdil-i kyafet
etmi Jpiter ile Merkr evlerinde arlarlar ve bu sayede
tanrlar tm lkeyi sele boup yokettiklerinde bir tek o ikisi
kurtulur. Goethe, Ovidiusdan daha ok bireysellik verir onla
ra. Bu ikisini Hristiyanla zg erdemlerle donatr: Masum
bir licenaplk, bencillikten arnm bir sadakat, itaat, boyun
ei, teslimiyet. Goethe modernlie zg bir paihos verir onla
ra. Modem tarihte karmza sk sk kacak bir kategorinin
edebiyatta bedene brnm ilk halleridir bu ift: Yol zerin
de tarihin, ilerlemenin, gelimenin yolu zerindeyaayan
insanlar; miyad dolmu olarak snflandrlp alan insanlar.
Faust, bu yal ifte ve onlarn elindeki kk araziye takar
kafasn. u yallar uzaklatnlmaldr. Orada hlamurlarn
altnda kendime bir yer yaptrmak istiyorum. Benim olma
yan u birka aa, dnyalara sahip olma arzumu zedeliyor.
... Zenginlik iinde yzerken sahip olamadmz nesnelerin
de var olduunu dnmek gibi bir ikence var mdr?
(11239-52) Faustun yaptnn doruuna ulaabilmesi iin
uzaklatrlmalar gerekir: Onun ve halknn sonsuzlua,
yarattklar yeni dnyaya bakabilecei bir gzetleme kulesi.
Philemon ile Baucise para ve baka bir yerde toprak nerir.
Ama o yata paray ne yapsnlar? Sonra, bir mr boyu bura
da yaadktan sonra, hayatlarnn sonuna yaklarken baka
bir yerde yeni bir hayata balamalar nasl beklenebilir onlar
dan? Gitmeyi reddederler. Direni, inat en zengin utkular
bile aular. Sonunda insan, irenerek de olsa, bkar adil ol
maktan. (11269-72)
Bu noktada, Faust ilk bilinli ktln iler. Mephisto
ile gl adamlann anr ve yal ifti yolundan ekmele
rini emreder. Nasl yapldn grmek, ayrntlarn duymak
istememektedir. Onu tek ilgilendiren sonutur: Sabaha o ara
zinin boaltlmasn istemektedir ki, inaat hemen balayabil
sin. Bu, modem dnyaya zg bir ktlk tarzdr: Dolayl,
kiisel olmayan, karmak rgtlenmeler ve kurumsal rolle
rin dolaymyla gerekletirilir. Mephisto ve onun zel biri
mi, gecenin ge vakti iyi haberlerle dnerler. Faust birden
meraklanmaya balar. htiyarlarn nereye gnderildiini sorar
- ve evlerinin yaklp onlarn ldrldn renir. Faust,
Gretchenin yazgs karsnda olduu gibi keder ve hiddete
kaplr. iddet istememi olduunu syleyerek kar kmaya
yeltenir; Mephistonun bir canavar olduunu syler ve onu
kovar. Karanlklar Prensi zerafetle ayrlr. Tam bir centilmen
dir o, ama gitmeden nce gler. Faust sadece bakalarn de
il kendini de aldatmaya almaktadr, yeni bir dnyay elle
rini kirletmeden kurtarabileceini sanarak; hl yolu aan n
san aclar ve lmn sorumluluuna hazr deildir. nce
kendisi balatmtr bu pis gelitirme iini; imdi, i bittikten
sonra ellerini ykayp, anlamay inkr etmektedir. yle g
rnr ki gelitirme sreci, canl bir fiziksel ve toplumsal me
kna dntrrken bile, gelitiricinin iinde yeniden yarat
maktadr o yitik topra. Gelime trajedisi ite byle iler.
Ama Faustun kt eylemlerinde hl bir esrar var. Neden
yapar bunu? O topraa, o aalara ihtiyac var mdr, sahiden?
Gzlem kulesi neden bu kadar nemlidir? Ya bu ihtiyarlar ne
den bu kadar tehdit edicidir onun iin? Mephisto bir esrar fi
lan grmez bunda: ok eskiden olmu bir ey oluyor bura
da. Duymusundur Nabothun zm ban. (11286-87)
Mephisto, 1 Krallar 21deki Ahabm gnahn hatrlatrken
Faustun ele geirme politikasnda yeni bir ey olmadm
sylemektedir: En gl olanlarda daha iddedi olan narsistik
g istemi dnyann en eski yksdr. Hakldr kukusuz;
Faust giderek erkin kibrine kaplmaktadr. Ama cinayet sade
ce Faustun kiiliinden deil, modernlemeye zg kollektif,
kiisel olmayan bir gdden de kaynaklanmaktadr: Eski
dnyann grnm ve duyuundan tek bir iz bile tamayan
trde, tmyle modernlemi bir alan yaratma gds...
Ancak bu yaygn modem ihtiyac belirtmek esran byt
mekten baka bir eye yaramyor. Faustun ilk harekete geti
i kapal, baskc, ksr Gotik dnyaya- Gretcheni mahveden
dnyaya (ki o ilk deildir) duyduu nefreti paylamamazlk
edemeyiz. Ama bu noktada, Philemon ile Baucise takt
noktada Gotik dnyaya lmcl darbeyi vurmutur oktan:
arpc ve dinamik yeni bir toplumsal sistem; zgr eyleme,
retkenlie, uzak mesafeler aras ticarete ve kozmopolit piya
saya, herkes iin refaha ynelik bir sistem balatm; yeni
dnyalarm seven, onun iin hayatlarn tehlikeye atabilecek,
ona ynelik her tehdide kar komnal g ve ruhlarn orta
ya koymaya istekli zgr ve giriimci bir ii snf yetitir
mitir. Bir gerileme tehlikesinin olmad apaktr. yleyse
Faust, eski dnyay hatrlatan en kk bir belirti karsnda
bile neden korkuya kaplmaktadr? Goethe, olaanst bir
gr yeteneiyle gelitiricinin en derindeki korkularn orta
ya serer. Bu yal ift, tpk Gretchen gibi, eski dnyada en
gzel olan eyleri simgelemektedir. Uyum gsteremeyecek va
baka yere gidemeyecek kadar yal, inat, belki de aptaldr
lar; ama gzel insanlardr, yaadklar yere tat verirler. Fa-
ustu bylesine huzursuz eden onlarn gzellik ve asletidir.
Hkmranlk alanm sonsuz, arkam dndmde sarsld
m duyuyorum. Dnp bakmak, eski dnyann yzne
bakmak korkutucu gelir ona. Oraya snsam bile, glgeleri
korkuya salar beni. Duracak olsa bu glgeler iinde bir ey
kskvrak yakalayacaktr onu. Bu ufak an aldka, beni de
lirtiyor! (11235-55, s. 407)
Bu kilise anlar sululuk duygusunun, ykmn ve sevdii
kz mahvetmi olan tm toplumsal ve psiik glerin sesle
ridir: Bu sesi sonsuza dek susturmak istedii iin sulanabilir
mi? Ne var ki kilise anlar, bir yandan da lmeye hazrken
onu hayata aran seslerdir. Bu seslerde ve bu dnyada san
dndan daha ok sevdii ey vardr. Yortu sabahndaki an
larn byl gc Faustun ocukluuyla balant kurmasn
salamt. Gemiiyle -hayattaki birincil kendiliinden
enerji ve hz kaynayla- kurduu bu dirimsel ba olmaks
zn imdiyi ve gelecei dntrecek isel gc gelitiremez-
di. Ama imdi tm kimliini, deitirme istenci uruna orta
ya koyduundan, tm gcn bu istenci doyurmaya ynelt
tiinden gemiiyle olan ba onu korkutmaktadr.
 Ufak ann alp durmas, hlamurlarn kokusu
Sanki kilisede ya da mezardaymm gibi beni saryor.

Gelitirici iin durmak, glgeler iinde dinlenmek, yal

insanlarn onu kuatmasna izin vermek lmek demektir. Yi
ne de, gelimenin patlayc gleri altnda alan, sululuk
duygusu altnda ezilen byle bir adam iin anlann huzur
vaadi, bir kutsanma gibi olmaldr. Faust bu anlar byle tat
l, ormanlar byle gzel, derin ve karanlk grd iin kur
tulmak istemektedir onlardan.
Goethenin Faustunu yorumlayanlar bu blmn dra
matik ve nsan tnsn pek kavrayamazlar. Oysa, Goet
henin tarihsel perspektifi iinde merkezi bir nem tar
bu. Faustun Philemon ile Baucisi yoketmesi hayatnn iro-
nik dnm noktas olur. Yal ifti ldrerek kendi lm
fermann imzalam olur. Onlardan ve dnyalarndan ka
lan en son izi yokettikten sonra ona yapacak bir ey kal
mamtr. Artk hayatn sona erdirecek ve onu lme tes
lim edecek szleri sylemeye hazrdr: Verweile doch, du
bist schoen!* Faustun neden bu anda lmesi gerekir? Go
ethenin gsterdii nedenler Faust, kinci Ksm'a deil, tm
modern tarihe dayanmaktadr. ronik olan, gelitiricinin
bir kez modem ncesi dnyay yktnda dnyada varol
ma nedenini de ortadan kaldrmasdr. Btnyle modem
bir toplumda modernleme trajedisi -trajik kahramanyla
birlikte- sona erer. Gelitirici bir kez tm engelleri ortadan
kaldrdktan sonra kendisi de yolu tkamaya balar ve
onun da gitmesi gerekir. Faustun szleri sandndan daha
dorudur: Philemon ile Baucisin anlar onu gmmekte
dir. Goethe, modernlikte merkezi bir yer tutan bu miyad
dolmu kiiler kategorisinin, o modernlie hayat ve g
veren adam nasl yuttuunu gsterir.

(*) Burada kal, gzelsin - .n.

 Faust kendi trajedisini yaklak olarak kavrar - ancak sa
dece yaklak olarak, tam deil... Geceyans balkonunda dur
mu, sabaha inaat iin temizlenmesi gereken ykmtlan d
nrken sahne birden sarslmaya balar: Goethe inaat ala
nnn somut gerekiliinden Faustun i dnyasnn simge
sel ortamna eker bizleri. Anszn, grilere brnm drt ha
yalet kadn zerine gelir ve kendilerini tantrlar: stek, hti
ya, Sululuk ve Kaygdr adlan. Faustun geliim program
nn d dnyadan srd glerdir bunlar. Bu kez zihninin
iindeki hayaletler olarak geri dnmlerdir. Faust huzursuz
fakat dikbaldr, ilk hayaleti kovar. Ama drdncs, en
karanlk ve en derin olan, Kayg onun peini brakmaz. Ben
henz zgrlk savam tamamlamadm, der Faust. Hl
cadln, bycln, gecenin hayaletlerinin etkisi altnda
olduunu kastetmektedir byle derken. Oysa ironi, Faustun
zgrln tehdit eden bu karanlk glerin varlnda de
il, bilakis onlan zorla uzaklatrmasmdadr. Onun sorunu
bu glerle yzyze gelememesi ve onlarla birlikte yaaya-
mamasdr. stek, ihtiya ve sululuk duygusunun olmad
bir dnya yaratmak iin tm gcyle abalamtr; Philemon
ve Baucis iin bile sululuk duymamaktadr- zlse bile.
Ama kaygy uzaklatramaz kafasndan. Bu durumla yzle-
ebilse, isel bir g kayna olabilirdi bu. Ama o parlak ya
amna ve eserlerine glge dren hibir eyle yzlemeye
dayanamamtr. Faust kaygy kovar kafasndan, ksa sre
nce eytan kovduu gibi. Ama gitmeden, Faustun yzne
fler - ve soluuyla kr eder onu. Ona dokunur ve aslnda
oldum olas kr olduunu syler Fausta; tm tasavvur ve ey
lemleri, iindeki karanlktan domutur. Kabullenmedii
kayg anlayabileceinin ok tesinde derinliklere ekmitir
onu. Tasavvur ve eylem alannn sonsuz olabilmesi iin, o ih
tiyarlan ve onlann kk dnyasn -kendi ocukluunun
dnyasn- ykmtr; sonunda gcyle yzlemeyi reddettii
sonsuz Gece Anadan baka bir ey gremez.
Faustun ani krl, yeryzndeki son sahnede arkaik ve
mitsel bir ihtiam verir ona: Oedipus ve Learin bir izleyicisi
gibidir. Ama modem bir kahraman olduu son derece belir
gindir. Ald yara sadece kendini ve iilerini daha fazla, da
ha hzl almaya zorlar:

Gece gittike kararyor,

Yalnz iimde bir k parlyor;
Kouyorum dndm ii tamamlamaya;
Efendinin sznde kudret vardr sadece!
(11499 ve devam)

Ve byle srer gider. Tam bu noktada, grlt ve inaat fa

aliyetinin ortasnda, tmyle canl ve dolaysyla lmeye ha
zr olduunu aklar kendine. Karanlkta bile tasavvur gc
ve enerjisi durmaz; abalamay, kendisini ve evresindeki
dnyay gelitirmeyi srdrr sonuna dek.

Epilog: Faust a ve dzmece Faust a

Kimin trajedisidir bu? Modem zamanlarn uzun-dnemli ta
rihinde nereye aittir? Faustun yaratt bu kendine zg mo
dem ortam bir yere yerletirmeye kalktmzda, ilk anda a
ar kalrz. En yakn benzeri, ngilterenin 1760lardan beri
yaad muazzam sanayileme atlm olabilir. Lukcs bu
balanty kurar ve Faustun son blmnn, endstriyel ev
renin balarndaki kapitalist gelimenin trajedisi olduunu
ne srer.11 Bu senaryodaki sorun udur; metni dikkatli oku
duumuzda Faustun gd ve amalarnn aka kapitalist
olmadn grrz. Goethenin Mephistosu en temel frsatn
zerine diktii gzleri, bencillii kutsay ve en akrak vic-

11 A.g.e., 196-200, 215-16.

danszlyla kapitalist giriimci tiplerinden birine olduka
iyi uymaktadr; Goethenin Faustu ise, bambaka bir dnya
dandr. Mephisto, durmadan Faustun geliim emalarndaki
para kazanma frsatlarn iaret eder; ama Faust aldrmaz.
Milyonlarca insana salt rahatlk iinde olmasa bile eylemde
zgr olaca alanlar amak istediini sylerken kendi ksa
vadeli kn iin deil insanln uzun vadeli gelecei, kendi
sinden ok sonra elde edilebilecek kamusal zgrlk ve mut
luluk iin urat besbellidir. Faustun projesini kapitaliz
min taban izgisine uyacak ekilde kesip biersek burada en
soylu ve en zgn olan, dahas onu gerekten trajik klan
eyleri de gzard etmi oluruz. Goethenin iaret ettii en
nemli nokta, Faustvri geliimin dehetlerinin onun en
onurlu amalan ve en otantik kazanmlanndan kaynaklan
yor olmasdr.
Faustvari tasavvur ve tasanmlara yal Goethenin anda
bir yer bulmak istersek, bu yer o an ekonomik ve toplum
sal gerekliinde deil, radikal ve topyac hayallerindedir;
dahas, o an kapitalizmi iinde deil, sosyalizmi iindedir
bu yer. 1820lerin sonunda, Faustun son blmleri yazlr
ken Goethenin okumay en sevdii eylerin banda Saint-Si-
moncu hareketin yayn organlarndan ve 1832de, Goet
henin lmnden hemen nce socialisme kelimesinin ilk
kullanld yayn olan Parisin Le Globe gazetesi geliyordu.12
Eckermann ile Konumalar; aralannda Goetheye ayn lde

12 Bu verimli ve ilgin hareket hakknda ngilizcedeki en ilgin eserler Frank Ma-

nuelin The New World o f Henri Saint-Simon (1956; Notre Dame, 1963) ve The
Prophets o f Paris (1962; Harper Torchbooks, 1965, blm 3 ve 4) adl kitaplar
dr. Ayrca bkz. 20. yzyl refah devletinin teori ve pratiinde Saint Simoncu bi
leeni gsteren Durkheimm 1895 tarihli klasik almas Socialism and Saint Si
mon, ev. Charlotte Satter, Alvin Gouldnerin giriiyle (1958; Collier paperback,
1962); ve Lewis Coserin yetkin incelemesi Men o f Ideas (Free Press, 1965), 99-
109; George Lichtheim, The Origins of Socialism (Praeger, 1969), 39-59, 235-44;
ve Theodore Zeldin, France, 1848-1945: Ambition, Love and Politics (Oxford,
1973), zellikle 82, 430-38, 553.
hayranlk duyan birok bilim adam ve mhendisin yer ald
Le Globe yazarlarna vglerle doludur. Le Globeun stan
dart konulanndan biri, tm Saint-Simoncu yaynlarda oldu
u gibi, ok byk leklerde uzun vadeli geliim projeleriy
di. Bu projeler -zellikle kapitalizmin o dnemde en dina
mik olduu ngilterede- esas olarak bireysel mteebbislere
dayal, pazarlann hzla ele geirilmesi ve abuk kr peinde
koan 19. yzyl bandaki kapitalistlerin gerek mali gerekse
tahayyl glerinin ok tesindeydi. Saint-Simoncular, top
tan gelimenin yararlarn yle zetliyordu: En kalabalk ve
yoksul snf iin istikrarl iler ve makul cretler, herkes iin
bolluk ve refah, Ortaa organizmaclm modem enerji ve
rasyonalite ile badatracak yeni topluluk tarzlar. Ama bu
yararlar, 19. yzyl kapitalistlerini ilgilendirmiyordu.
Saint-Simoncu projelerin hemen hemen her yerde top-
yac diye nitelenip reddedilmesi artc deil. Ne var ki
yal Goethenin imgelemini cezbeden de bu topyaclkt.
te 1827de Panama Kanal iin yaplan nerilerle coan,
Amerika iin alan muzaffer gelecekten heyecan duyan Go-
ethe: Birleik Devletler byle bir frsat elinden karrsa a
arm. Douya ynelmekte kararl bu gen devletin otuz ya
da krk yl iinde Kayalk Dalarn tesindeki geni toprakla
r da ele geirip yerleime aaca tahmin edilebilir.
Daha ileriye bakan Goethe doann en byk ve gvenli
limanlan ina etmi olduu Pasifik Okyanusu boyunca, in,
Dou Hint Adalan ve Birleik Devletler arasndaki ticareti
daha gelitirecek nemli ticaret ehirlerinin doacandan
emindir. Pasifik tesi etkinlik alannn almasyla Kuzey
Amerikann Dou ve Bat kylan arasnda daha hzl iletiim
yalnzca arzu edilir deil, mutlak biimde zorunlu olacaktr.
Denizler arasndaki bir kanal ister Panamada, isterse daha
kuzeyde olsun, bu gelimede nc rol oynayacaktr. Gelece
in ve giriimci ruhlann nnde uzanan bunlardr. Goethe,
tm insan nesli iin sonsuz yararlar salanacandan emin
dir. Hayaller kurar; Bunu grecek kadar yaayabilsem! Ama,
hayr. (Yetmi sekiz yandadr ve be yl sonra lr.) Goet-
he, bunun ardndan iki muazzam geliim projesi zerinde
daha dnr, bunlar da Saint-Simonculann gzde projeleri
dir: Tuna ve Reni birletiren bir kanalla Svey yarmadasn
da bir baka kanal. Bu byk eserleri grecek kadar yaaya
bilsem! Bunun iin elli yl daha hayatta kalma zahmetine de
erdi.13 Goetheyi Saint-Simoncu proje ve nerileri iirsel ta
savvura, Faustun son sahnesinde gerekletirilen ve dramati
ze edilen tasavvura dntrrken grrz.
Goethe bu dnce ve umutlan Faust modeli gelime
adn vereceim bir sentezde btnletirir. Bu model ulusla
raras lekte, devasa enerji ve ulam projelerine ncelik
vermektedir. Ksa vadeli krdan ok retici glerin uzun
vadeli geliimini hedefler. Bunun sonuta herkes iin en iyi
sonulan douracana inanr. Mteebbis ve iilerin ken
dilerini blk prk, ksmi ve rekabeti etkinliklerde har-
camalanna izin vermek yerine hepsini btnletirmeye al
r. Tarihsel adan yeni bir kamu ve zel g sentezi yarata
caktr. Bu, pis ilerin ounu stlenen yamac ve apulcu
Mephisto (zel teebbs) ile almann btnn tasarla
yan ve yneten kamusal planc Faustun birliinde simgele
nir. Modem entelektele heyecan verici ve ikircimli bir dn-
ya-tarihsel rol verecektir - Saint-Simon bu kiilie rgtle-
yici adn verir, ben gelitiriciyi tercih ettim. Bu kii mad
di, teknik ve tinsel kaynaklan biraraya getirecek ve onlan
yeni toplumsal hayat yaplanna dntrecektir. Son olarak,
Faust modeli yeni bir otorite tarz sunacaktr: Liderin mo
dem insanlann serven dolu, ak ulu ve daima yenilenen

13 Conversations of Goethe with Eckermann, ev. John Oxenford, ed. J. K. Morehe-

ad, giri Havelock Ellis (Everymans Library, 1913), 21 ubat 1927, s. 173-74.
geliime duyduklar ihtiyac karlama yeteneinden kay
naklanan bir otorite.
Le Globeun gen Saint-Simonculannm ou, en ok da III.
Napoleon dneminde, maliye ve sanayi alanlarnda parlak
mucitler olarak isim yaptlar. Fransz demiryolu sistemini r
gtlediler; yeni ortaya kmakta olan dnya eneji sanayini
finanse edecek bir uluslararas yatnm bankas olan Crdit
Mobilieri kurdular; Goethenin en byk hayallerinden biri
ni, Svey Kanaln gerekletirdiler. Ama, onlarn tasavvur
tarz ve lekleri geliimin genelde zel ve blk prk ol
duu, hkmetlerin geri planda kald (ve ounlukla eko
nomik faaliyetlerini gizledii); kamusal inisiyatif, uzun vade
li planlama, sistematik blgesel geliimin lanetlenmi mer-
kantilist an kalntlar olarak aaland bir yzylda pek
etkili olamad. Ancak 20. yzylda Faustvri gelime hayat
bulabildi. Kapitalist dnyada en canl biimde, devasa inaat
projelerini, zellikle ulam ve enerji alanlarndaki projeleri;
kanal ve demiryollarn, kpr ve otoyollar, baraj ve sulama
sistemlerini, hidroelektrik santrallann, nkleer reaktrleri,
yeni kasaba ve ehirleri, uzay aratrmalarn rgtlemek iin
tasarlanm kamusal otoriteler ve stkurulular biiminde
ortaya rktr.
Yzyln ikinci yansnda, zellikle ikinci Dnya Savan
dan sonra bu otoriteler kapitalist baan ve bymede haya
ti bir g olmu kamusal ve zel g dengesini deitirdi
ler.14 David Lilienthaldan Robert Mosesa, Hyman Ricko-
verdan Robert McNamara ve Jean Monnetye kadar birbi
rinden ok farkl Faustvri gelitiriciler, ada kapitalizmi
bir asrr ncesinin kapitalizminden daha ufku geni, daha
esnek krlabilmek iin bu dengeden yararlandlar. Ancak Fa-

14 Andrew Shonfield, Modem Capitalism: The Changing Balance o f Public and Priva
te Power (Oxford, 1965) ada kapitalizmin baarsnda kamusal otoritelerin
nemini ve koordineli uzun dnem planlama kapasitelerini grmtr.
ustvri geliim, 1917den sonra ortaya kan sosyalist devlet
ve ekonomilerde de ayn lde yetkin bir g olmutu.
1932de Sovyetlerin Birinci Be Yllk Plannn ortasnda
yazan Thomas Mann, Goetheyi burjuva tavrnn -bu keli
meyi geni biimiyle ele alr ve dogmatik olmayan bir tarz
da anlarsak- komnizme dnt15 dm noktasna
yerletirmekte haklyd. Bugnn dnyasnda hayalcileri ve
otoriteleri her yerde; gerek en gelimi devlet kapitalizmini
uygulayan ve sosyal demokrat lkelerde, gerekse egemen
ideolojileri ne olursa olsun, kendilerini azgelimi olarak
gren ve hzl, kahramanca gelimeyi gndemin birinci s
rasna koyan uluslarda, iktidarda gryoruz. Faustun son
eylemine sahne oluturan kendine zg ortam -usuz bu
caksz, her yne doru uzanan, srekli deien ve ortalkta
ki kiilikleri de deimeye zorlayan devasa inaat alan- a
mzda dnya tarihinin sahnesi oldu. Goethenin dnya
snda hl majinal olan gelitirici Faust, bizim dnyamzda
yerini buldu artk.
Goethe, gelimi ve geri kalm lkelerin, kapitalist ve sos
yalist ideolojilerin yaknsayabilecei bir toplumsal eylem
modeli sunmaktadr. Ama Goethe bunun kurbanlarnn kan
laryla mhrlenmi, kemikleriyle temeli atlm, her yerde
ayn biim ve renklerle ortaya kan korkun ve trajik bir ya
knsama olduunu vurgular. 19. yzyln yaratc ruhlarnn
byk bir insan! serven olarak tasavvur ettikleri gelime s
reci, amzda dnyadaki her ulus ve her toplumsal sistem
iin bir lm kalm meselesi oldu. Sonuta, her yerde geli
me otoriteleri muazzam, denetimsiz ve ou zaman lmcl
gler elde ettiler.
Azgelimi denilen lkelerde hzl gelimeye ynelik siste

15 Goethe as a Representative of the Bourgeois Age, Essays o f Three Decades iin

de, ev. Harriet Lowe-Porter (Knopf, 1953), 91.
matik planlar, genellikle kitlelerin sistematik ezilmesi anla
mna geldi. Bu da genelde, ayn olmakla birlikte ou kez ii-
e geen iki biim ald. Birincisi, retici gleri oluturmak
ve ayn zamanda ekonomide yeniden yatrm kayna sala
mak iin kitlesel tketimi olabildiince ksarak kitlelerin
emek gcn son damlasna kadar ekip karmay gerektiri
yordu - Faustun kurban giden insanlarn akan kan, inle
yenlerin lklar. kincisi, herhangi bir maddi yarar sala
mak iin deil ama yeni toplumun geri dn yollann ka
patmak iin gemileri yakmas gerektiini simgesel adan
gstermek amacyla grnte hayrsever ykm eylemleri
gerektirir - Faustun Philemon ile Baucisi ve onlann anla
ryla hlamur aalarn yoketmesi.
lk Sovyet kua, zellikle Stalin yllar, her iki dehetin
de canl rneklerini sergiler. Stalinin ilk gsterili geliim
projesi Beyaz Deniz Kanal (1931-33), herhangi bir ada
kapitalist projeye gerekenden ok daha fazlasn, yzbinlerce
iinin cann ald. Philemon ile Baucise gelince, bunlar
1932 ile 1934 yllan arasnda, daha on yl nce Devrim ile
kazandklan topra kollektifletirmek isteyen yeni plann
yoluna ktklan iin katledilen milyonlarca kylye gre iyi
durumda saylrlard.
Ancak bu projeleri Faustvri deil, sahte Faustvri yapan;
trajedi deil, vahet ve samalk tiyatrosu haline getiren ey
-Batda ou kez unutulduu gibi- bunlann ie yaramamas
oldu. 1972deki Nixon-Brejnev buday anlamas, Staliniz-
min topra kollektifletirme giriiminin milyonlarca kyl
y ldrmekle kalmayp Rus tanmma da hl etkisinden
kurtulamad ar bir darbe vurduunu gsteriyor. Kanala
gelince, Stalin gze grnr bir gelime simgesi yaratmaya o
kadar takmt ki, bu projeyi zorlamas ve sktrmas sonu
ta gelime gerekliini geciktirdi. Dolaysyla iilere ve m
hendislere 20. yzyl kargolanm tayacak derinlik ve gven
likte bir kanal ina etmek iin gerekli ne zaman, ne para, ne
de donanm verildi. Sonuta bu kanal Sovyet ticaret veya sa
nayiinde hibir nemli rol stlenemedi. Tek ii, 1930larda
yaptn zaferine zoraki vgler dzen Sovyet ve yabanc ya
zarlarla tka basa dolu turistik gemileri yzdrmek oldu. Ka
nal bir reklam baarsyd. Ama halkla ilikiler kampanyasna
gsterilen zenin yans eserin kendisine gsterilseydi ok da
ha az kurban ve daha fazla gerek gelime olurdu; proje de
gerek insanlann sahte olaylar tarafndan ldrld vahi
bir fars deil, hakiki bir trajedi olurdu.*
u da belirtilmeli ki, Stalin ncesi 1920lerde ilerlemenin
nsan bedelleri zerine drst ve sorgulayc bir tarzda ko
numak hl mmknd. rnein, Isaac Babelin ykleri
trajik kayplarla doludur. Froim Grachda (bu yk sansr
cler tarafndan reddedildi) Falstaffvri bir kat ciddi
bir neden olmakszn eka tarafndan ldrlr. Kendisi de
siyasi polis olan anlatc buna kar ktnda katil yantlar,
Bir ekac, bir devrimci olarak syle bana: Bu adamn gele
cein toplumuna ne faydas vard? znt iindeki anlatc
nn elinden bir ey gelmez, tek yapabildii Devrim tarafndan
yokedilen arpk ama iyi yaamlan kada dkmektir. Bu y
k, yakn gemii anlatmasna ramen ( Sava), Babelinki
de dahil gelecee ilikin etkili ve gl bir kehanetti.16
Sovyet vakasn zellikle zc klan, sahte Faustu an-
lklann nc Dnyada olduka etkili olmasdr. Sac al

(*) Soljenitsin en parlak sayfalarndan bir blmn kanala ayrr. Modernlemenin

yalnzca devrimci istemle bir gecede baarlabileceim dnyaya gsterme tela
iinde, bu eserin teknik gereklerine daha batan uyulmadn anlaur. zellikle
de, aralarnda en iyilerinin de bulunduu birok yazarn, ayaklarnn altnda ce
setler yatarken tekno-pastoral yalanlar yazmaya ne kadar hevesli olduunu gs
teriyor ok arpc biimde. The Gulag Archipelago (Gulag Takmadalar), ev.
Thomas Whitney (Harper & Row, 1975), II, 85-102.
16 Isaac Babel: The Lonely Years; 1925-1939, der. Nathalie Babel, ev. Max Hayward
(Noonday, 1964), 10-15.
baylardan solcu komiserlere kadar, ou ada hakim snf
Faustun bilimsel ve teknik yeteneine, rgtsel dehasna ya
da halkn ihtiyalar karsndaki politik duyarlna sahip ol
makszn onun acmaszln, byklk merakn canland
ran grkemli proje ve planlara kar lmcl bir zaaf gster
milerdir (maalesef kendileri iin deil tebaalan iin lm
cl). Milyonlarca insan, megalomanyaka tasarlanan, vahice
ve duyarszca icra edilen ve sonuta yneticilerin servet ve
iktidann arttrmaktan baka ie yaramayan, sonu felaketle
bitmi geliim projelerine kurban edildi. nc Dnyann
sahte Faustlan, ancak bir kuan mrn kaplayan bir za
man dilimi iinde ilerlemenin imaj ve sembollerini manipule
etmekte dikkate deer bir beceri kazandlar. Sahte gelime
nin halkla ilikiler faaliyeti, Tahrandan Pekine birok yerde
bal bana bir sanayi dal oldu. Ama dourduklar gerek
sefalet ve tahribat telafi edecek gerek bir ilerleme salamak
ta gzle grlr biimde beceriksizdiler. Zaman zaman u
veya bu halk, tepesindeki sahte gelitiriciyi devirmeyi baara
biliyor - birinci snf sahte Faust ran ahna olduu gibi.
Soma ksa bir sre - genellikle ksa bir sreyi pek gemi-
yor- halk kendi geliimini kendi ellerine alabiliyor. Becerikli
ve anslysalar Faust ile Gretchen/Philemon-Baucis rollerini
ayn anda stlenip kendi gelime trajedilerini yaratabilir ve
canlandrabilirler. Eer pek anslar yoksa, ksa sren dev
rimci eylem anlan hibir yere gtrmeyen yeni aclar yaratr
sonunda.
Dnyann daha gelimi sanayi lkelerinde gelime daha
otantik anlamda Faustvri biimler ald. Buralarda Goet-
henin tanmlad trajik ikilemler hep etkili oldu. Anlald
ki -Goethe tahmin ederdi bunu- modem dnya ekonomisi
nin basklan altnda gelime srecinin kendisi srekli geli
mek zorunda. Bu durumda, bir tarihsel anda r ac ve
avangard olan insanlar, nesneler, kurumlar ve ortamlar bir
sonraki anda geri ve eski oldular. Dnyann en gelimi bl
gelerinde bile tm bireyler, gruplar ve topluluklar srekli
olarak kendilerini yeniden inaya zorlanyorlar; bir an dur
dular m, ne olursa olsunlar, sprlp atlrlar. Faustun
eytanla yapt anlamann en nemli maddesi -bir an olsun
durup Verweile doch, du bist so schoen dediinde yokolaca
art- her gn milyonlarn hayatnda ac sonu yaratyor.
Bir nceki kuakta, 1970lerin ekonomik daralma dnem
lerinde bile, gelime sreci ou kez delice bir hzla gelimi
toplumlann en kydaki, yahlm ve geri sektrlerine kadar
yayld. Saysz ayr ve msr tarlasn kimyasal tesislere, te
kellerin ynetim yerlerine, banliy alveri merkezlerine d
ntrd - California, Orange Countryde ka tane portakal
bahesi kald? Binlerce kent mahallesini otoyollara ve park
yerlerine ya da Dnya Ticaret Merkezlerine ve Peachtree Pla-
zlara ya da terkedilmi, yaklp yklm bozkra dntr
d. Buralarda ironik biimde, yeniden ot bitmeye balad.
Evlerinde kalmaya alan kk gruplarsa, yeni yerlere ta
ndlar ya da 1970lerin allagelmi ehirdeki baar yk-
lerinde olduu gibi eski kimliklerinin ssl, antikalam
parodilerine dntler. Doymak bilmeyen gelime, New
Englandm terkedilmi fabrika kasabalarndan ykntya dn
m Appalachia tepelerindeki madenlere, Gney Bronxdan
Love Canala kadar getii her yerde apak bir ykm brakt.
Fausta yaadn hissettiren ve lrken son olarak seslerini
duyduu krekler, bugn dinamit ykl devasa buldozerlere
dnt. Dnn Faustlan bile bugn kendilerini bir zaman
lar yaadklar yerleri kaplayan ykntlarn altna gmlm
birer Philemon ve Baucis olarak bulabilir; tpk arklarn
iinde ezilen ya da kla kr edilen bugnn cokulu, gen
Gretchenleri gibi.
Bu gelimi sanayi lkelerinde Faust mitosu, son yirmi yl
iinde hayatlarmzn ve amzn nemli bir blmn
kaplayan byk hayalleri yanstan bir prizma oldu. Norman
O. Brownun lme Kar Yaam'} (Life Against Death, 1958)
Faustu gelime idealinin arpc bir eletirisini sunuyordu:
nsann tarih iindeki Faustvri huzursuzluu gsteriyor ki,
insanlar bilinli arzularnn tatmin edilmesiyle tatmin olmaz
lar. Brown, radikal biimde yorumlanan psikanalitik dn
cenin bitmek bilmez ilerleme karabasanndan ve bitmek
bilmez Faust huzursuzluundan bir k yolu, insan nevro
zundan bir k yolu, tarihten bir k yolu nereceini
umuyordu. Brown Faustu esas olarak tarihsel eylem ve endi
enin bir simgesi olarak gryordu. Faustvri insan tarih
yapan insandr. Ama, cinsel ve psiik bastrma bir ekilde al-
tedilebilirse -Brownun umudu buydu- o zaman insan tarih
yapmak yerine yaamaya hazr olabilir. O zaman Faustvri
insann huzursuz kariyeri son bulacaktr, nk tatmin ola
cak ve Verweile doch, du bist scohen diyebilecektir.17 Louis
Bonaparten Onsekiz Brumaireinden sonraki Marx ve Joy-
ceun Stephen Dedalusu gibi Brown da, tarihi, uyanmak iste
dii bir karabasan gibi grmektedir; dierlerinin deil, yal
nzca Brownun karabasan herhangi bir tarihsel duruma de
il, tarihselliin kendine zg bir karabasand. Ancak
Brownunkine benzer entelektel giriimler adalarnn o
unun kendi tarihsel dnemlerine, rahat ve endieli Eisenho
wer ana ilikin eletirel bir pespektif gelitirmelerine yar
dmc olmutur. Brown tarihten nefret etme iddiasnda olsa
bile, Fausta yklenmek tarihsel bir gzpeklikti - hatta,
kendi bana Faustvri bir eylemdi. Bylece bir sonraki ony-
ln radikal inisiyatiflerine nc olmu, onlar beslemi oldu.
Faust 1960larda da nemli simgesel roller oynamay sr
drd. Denilebilir ki, bu onyln belli bal radikal hareketle

17 Life Against Death: The Psychoanalytic Meaning o f History (Wesleyan, 1959), 18-
19,91.
rine ve joum ee 'lerine can veren Faustvri bir tasavvurdu.
Szgelimi, 1967 Ekimindeki Pentagona yryte ok gl
bir biimde dramatize edildi. Norman Mailerin Gecenin Or
dular kitabnda lmszletirilen bu gsteride, Pentagorida-
ki ifritleri kovmak amacyla her inantan alnma cinler ve tu
haf tanrlar adna yaplan, simgesel bir eytan kovma treni
de dzenlenmiti. (eytan kovucularn dediine gre, bu
arlktan kurtulan bina havalanp uacak ve gidecekti.) Bu
nemli olaya katlanlar iin Pentagon zvanadan km bir
Faustvri ina eyleminin, dnyann en iddetli ykm maki-
nalarm yapm bir inann antyd. Gsterimiz ve btn
olarak bar hareketimiz, Amerikann Faustvri tasavvur ve
tasarmlarnn itham ediliiydi. Ne var ki bu gsterinin ken
disi de aaal bir ina, Amerikan solunun kendi Faustvri
zlem ve eilimlerini ifade edebildii birka frsattan biriydi.
Bizler binaya yaklatka btn bu iin iindeki tuhaf ikir
cimler daha da belirgin olmutu - binaya ulamakszm son
suza dek ona doru yryebilirmi gibi grnyordu; tam
bir Kafka sahnesiydi ve ok uzaklardaki pencerelerin ardnda
(pencereler ultra-Faustudur diyordu Spengler) ierideki k
k figrler bizi gsterip el sallamaya, sanki bizleri tanrm
asna ieri armaya baladlar. ok gemeden askerlerin
coplan ve gzya gaz aray temizleyecekti; baz zorlu anlar
yaatmasna karn bu temizleme rahatlatt bizi. Mailer, o on-
ylm sonunda imiz bitmeden nce ya Tann ya da eytanla
karlaacak Faust ann insanlanyz biz ve otantik olann
engellenemez cevheri bu kilidin tek anahtan18 diye yazar
ken o gn dnyordu herhalde.

18 A Course in Film-Making", New American Review 12 (1971), 241. Pentagon ve

eytan kovucular hakknda, The Armies o f the Night (Signet, 1968), zellikle
135-45; benim anlarm ve dncelerim bu denemenin eski bir versiyonunda
bulunabilir, Sympathy for the Devil: Faust the 1960s, and the Tragedy of Deve
lopment, [New] American Review 19 (1974), zellikle 22-40, 64-75; ve Morris
Dickstein, Gates o f Eden, 146-48, 260-61.
 Faust 1960lann ok daha farkl, pastoral diyebilecei
miz bir tasavvurunda da ayn derecede nemli yer igal etti.
1960lann pastoralmdaki rol, tam olarak, dan atlmakt.
Onun arzulan, itkileri ve yetenekleri insanln byk bilim
sel keifler yapmasn ve muhteem bir sanat yaratmasn,
doal ve nsan evreyi dntrmesini, gelimi sanayi top-
lumlannn yaamaya balad bolluk ekonomisini yaratma
sn salamt. Ne var ki, bu baan sayesinde Faustvri In-
sanm ii bitmiti artk. Bu iddia, molekler biyolog Gnther
Stentin Altn an Gelii: lerlemenin Sonuna Bir Bak adl
kitabnda gelitirildi. Stent kendi bilim dalndaki kopulan,
zellikle DNAya ilikin son keiflerden yararlanarak, modem
kltrn kazanmlannn kltr tamamlanm ancak tken
mi kldn, gidecek bir yer brakmadn ileri sryordu.
Modem ekonomik gelime ve btn toplumsal evrim de
benzer bir srele yolun sonuna gelmiti. Tarih bizi ekono
mik refahn bir veri olduu noktaya getirmi ve artk yapla
cak nemli bir ey kalmamt:

Ve burada ilerlemenin i elikisini grebiliriz. lerle

me, gdsel kayna erk istemi fikri olan Faustvri In-
sann kendini ortaya koymasna dayanr. Ama, ilerle
me Herkes iin bir ekonomik gvenlik ortam yarata
cak dzeye geldiinde ortaya kan toplumsal ethos,
ocuk eitimi de erk istencinin aktanlmasm engeller
ve dolaysyla Faustvri nsann geliimini durdurur.

Bir doal seleksiyon sreciyle Faustvri nsan kendi yarat

t evrenin dna atlmaktadr.
Bu yeni dnyada yetien gen kuak, akas herhangi bir
eylem, kazanm, erk ya da deiim arzusu duymamaktadr;
sadece Verweile doch, du bist so schoen der onlar ve hayatlan-
nn sonuna dek de bunu syleyip dururlar. Gelecein ocuk-
lan Califomiamn gnei altnda mutlu bir ekilde eglenmek-
te, ark sylemekte, dans etmekte, sevimekte ve kafay bul
maktadr. Stentin kitabna kapak yapt Lucas Cranachm
Altn a resmi Golden Gate Eyalet Parkndaki bir hippi
toplantsnn khince tasavvurundan baka bir ey deildir.
Tarihin sona erii bir genel durgunluk dnemi olacaktr.
Sanat, bilim ve dnce varln srdrebilir hl, ancak va
kit geirmeye ve elenmeye yarayacaklardr. Tun ann
Faustvri nsan, refah iindeki haleflerinin bolca sahip oldu
u bo zaman duyusal hazlara hasretmelerini tiksintiyle kar
layacaktr. ... Ama, Faustvri nsan, tm delice abalarnn
meyvas olan Altn am bu olduunu ve imdi baka trl
olmasn istemenin beyhudeliini kabullense daha iyi olur.
Stent kederli, adeta ats bir tonda bitirir szn: Binlerce
yldr gelien sanat ve bilimler, nihayet hayatn trajikomedisi
ni bir gsteriye (happening) evirecek.19 Ama, Faustvri bir
hayata duyulan nostalji, miyad dolmuluun en kesin belir
tisiydi. Stent gelecei gryor ve ona oynuyordu.*
1960lann bu pastorallann yeniden okurken nostaljik bir
hzn duymamak elde deil; dnn hippilerinden ok, ne
redeyse herkese kabul edilen -hippilerden en ok tiksinen o
saygdeer vatandalarca da paylalan- istikrarl bir bolluk,
serbest zaman ve refah dolu yaamn hep bki kalaca inan
c iindir bu hzn. 1960lardan 1970lere deimeyen ok
ey de oldu; o yllarn ekonomik refah -Jo h n Brooks,
1960lann Wall Streetini anlatrken bu dnemi go-go years
diye niteliyor- artk bambaka bir dnyaya aitmi gibi geli

19 Gunther Stentin ilk olarak 1968de Berkeleyde verdii konferanslardan oluan

ve Amerika Doa Tarihi Mzesi tarafndan yaymlanan The Corning o f the Gol
den Age: A View o f the End o f Progress adl kitab (Natural History Press, 1969),
83-87,134-38.
(*) B kitap 1970lerde bir tr ikinci hayata balad ve California valisi Jerry
Brownun retoriini, hatta belki duyarln belirledi. Brown bu kitab yardmc
larna datt ve kendi dncesi hakknda ipucu isteyen gazetecilere onu oku
malar nerdi.
yor. Olduka ksa bir zaman iinde bu kaygsz gven yoko-
lup gitti. 1970lerde gelien enerji krizi, tm ekolojik, teknik,
ekonomik ve politik boyutlaryla hayal krkl, elem ve a
knlk dalgalan dourdu ve zaman zaman panie, histerik
umutsuzlua dnt; salkl ve keskin kltrel zdeer-
lendirmeyi esinlediyse de ou kez bu da lmcl bir kendi
ni ezme ve nefrete dnerek yozlat.
Artk birok insan iin, yzyllardr sren modernleme
projesi felaketle biten bir hata, kozmik bir ykm ve er eylemi
gibi grnyor. Faust figr ise yeni bir simgesel rolle, insan
l doadan koparan ve bizleri felaket yoluna eken eytan
olarak ortaya kt. Havada bir umutsuzluk hissi var, diye
yazyordu Bemard James adl bir kltrel antropolog 1973 y
lnda, bir his ki... sanki insan bilim ve teknoloji tarafndan
drtklenerek yeni ve geici bir aa girmi. Bu a, Batt
dnyamzn knn son dnemi; sorun apak. An kala
balklam ve yamalanan bir gezegende yayoruz. Ya ya
may durduracaz ya da yokolacaz. Jam esin kitab
1970lere zg tipik apokaliptik bir balk tayordu: lerleme
nin lm. Btn insanl ldrmeden nce ldrlmesi ge
reken bu lmcl g modem ilerleme kltr idi ve bir
numaral kahraman da Faustdu. James tm modem bilimsel
keifleri ve teknolojik bululan red ve mahkum etmeye hazr
deildi henz. (Bilgisayarlara kar zellikle yumuakt.) Ama
ona gre bugn anladmz biimiyle bilme ihtiyac, lm
cl bir kltrel spor olabilirdi ve kkten nlenemese de en
azndan kstlanmas gerekiyordu. Olas nkleer felaketlere,
canavarca biyolojik sava yntemlerine ve genetik mhendis
lie dair etkileyici manzaralar sunduktan sonra bu dehetlerin
doal biimde Faustun iledii gnaha duyulan, laboratuvar
kkenli ehvetden kaynaklandm sylyordu.20 Dolaysyla

20 Bemard James, TheDeath o/Progress (Knopf, 1973), xiii, 3 ,1 0 , 5 5 ,61.

Kaptan Amerika izgi romanlar ve 1970lerin New Yorker
bayazlarnda boy gsterecek olan kt adam Faust ban
kaldrmaya balad. 1960 pastoralyasyla 1970 apokalipsi-
nin, insanln varln srdrebilmesi -iyi bir hayat yaa
yabilmesi (1960lar) ya da salt yaayabilmesi (1970ler)- iin
Faustvri lnsanm kovulmas konusunda anlamalan dik
kat ekicidir.
1970lerde ekonomik bymenin arzu edilirlii, snrlar
ve enerjiyi retme ve korumann en iyi yollar zerindeki
tartma younlatka ekolojistler ve byme kart yazar
lar, Faustu doymak bilmez genileme uruna snrsz by
menin doaya ve insana ne yapacan hi sormadan ve d
nmeden btn dnyay para para etmekten ekinmeyen
bilinli bir Bymeci olarak resmetmeye baladlar. Bunun
Faust yksnn anlamsz bir arptmas, trajedinin melod
rama evrilmesi olduunu sylememe bile gerek yok. (An
cak, Goethenin ocukluunda seyrettii kukla Faust piyesle
rini andryor biraz.) Daha nemli olan Faust sahneden
uzaklatrldnda ortaya kan entelektel bolua iaret et
mek. Gne, rzgr ve su enejisinin, kk ve adem-i mer
kezi eneji kaynaklarnn, ara teknolojilerin, durgun eko
nom inin eitli savunucular neredeyse istisnasz olarak ge
ni lekli planlamaya, bilimsel aratrmaya, teknolojik icat
lara, karmak rgdenmeye kar kyorlar.21 Ne var ki ta
savvur veya planlanndan herhangi birinin gerekten uygula
nabilmesi iin, ekonomik ve politik iktidarn en radikal bi
imde yeniden datlmas gerekiyor. stelik bu bile -k i Ge
neral Motorsun, Exxonun, Con Edisonun ve benzerlerinin

21 rnein bkz. E. H Schumacherin ok etkili olmu eseri Small is Beautiful: Econo

mics as if People Mattered (Harper & Row, 1973); L. S. Stavrianos, The Promise o f
the Coming Dark Age (W. H. Freeman, 1976); Lepold Kohr, The Overdeveloped
Nations: The Diseconomies o f Scale (Schocken, 1977, Ancak Almanca ve spanyol
ca basm tarihi 1962); Ivan Illich, Toward a History o f Needs (Pantheon, 1977).
ortadan kaldrlmas ve tm kaynaklarnn halka datlmas
demektir b u - gndelik yaamn tm dokusunun kapsaml ve
sarsc biimde, karmak yeniden rgtleniinin balangc
olabilir sadece. Byme kart veya yumuak eneji arg
manlarnda kendi bana ters bir ey yok, bilakis zgn ve
yaratc dncelerle dolu bunlar. Ters olan, nlerindeki ta
rihsel grevlerin byklne ramen bizleri, E. E Schumac-
herin szleriyle kk dnmeye zorlamalar. Bu yazar
larn ounun gzden kard paradoksal gerek u ki, mo
dem toplumda ancak en an ve sistematik byk dn
kk dnmenin kanallann aabilir.22 Eneji kstlama
snn, snrl bymenin ve adem-i merkeziyetiliin savunu-
culan, Faustu lanetlemek yerine tam da bu zamann adam
olarak kucaklamallar onu.
Faust mitosunu sadece kullanmakla kalmayp onun trajik
derinliini kavrayabilen bir ada grup da nkleer bilimci
ler. Alamogordoda kredici n parladm gren nkleer
ncler (Hey Tannm ... uzun sal bebeler kontrol kaybet
ti!) zihinlerinin yaratclndan kveren korkun Aa Ru
hunu kovmay asla renemediler. Sava sonras dnemin
sorumlu bilim adamlan sululuk duygusu ve kayg dolu,
endie ve eliki dolu Faustvri bir bilim ve teknoloji slubu
gelitirdiler. Bu, gnmzde askeri, endstriyel ve politik
egemen evrelerde yaygn olan, dnyay herhangi bir tehlike
ya da aksiliin geici ve kazai olduuna, her eyin yoluna gi
receine inandrmaya kan Pangloss tarz bilime kkten kar
tt. Tm ynetimlerin nkleer silah ve savan tehlikeleri
hakknda halklanna sistematik olarak yalan syledikleri bir
zamanda hakikati aklayan; atomik enejnin denetiminin si
villere verilmesi, nkleer denemelerin smrlandnlmas ve

22 Bu farkndalk en ak biimde Barry Commonerin eserlerinde grlebilir: The

Closing Circle (1971), The Poverty o f Power (1976), ve bu yaknlarda The Politics
o f Energy (1979; hepsinin yaymcs Knopf).
uluslararas silah indirimi iin mcadeleyi balatan herkesten
nce Manhattan Projesinin kdemlileri oldu (Leo Szilard en
kahramanca davranand).23 Onlarn projeleri Faustvri bir bi
lincin canl tutulmasna insanlann sululuk duygusu ve kay
gdan annmakszm dnyada byk bir ey yapamayacana
dair Mephistovri iddiann reddedilmesine yardmc oldu. Bu
duygularn insanln hayatta kaln rgtlemekte son dere
ce yaratc eylemler dourabileceini gsterdiler.
Son yllarda, nkleer enerji tartmalar Faustun yeni bir
bakalamna yol at. 1971de, parlak bir fiziki, idareci ve
yllardr Oak Ridge Laboratuvannn yneticisi olan Alvin
Weinberg, Toplumsal Kurumlar ve Nkleer Enerji zerine
ok tartlan bir konumasnda Faustu hatrlatyordu:

Biz nkleerciler [Weinberg yle diyordu] toplumla Fa

ustvri bir pazarlk yaptk. Bir yanda bizler -katalitik
nkleer ocakta- tkenmez bir enerji kayna sunuyo
ruz... Ama bu byl eneji karlnda toplumdan is
tediimiz bedel pek alk olmadmz bir ey: top
lumsal kurumlann gzetimi ve sreklilii.

Bu snrsz ucuz ve temiz eneji kaynam desteklemek

iin gelecein insanlar, toplumlan ve uluslar sadece tekno
lojik deil -en kk ihtimaldi bu- ayn zamanda toplumsal
ve siyasal adan byk tehlikelere kar ebedi gzetim uy
gulayacaklard.
Weinbergin huzursuz edici ve sorunlu pazarlnn erdem

23 Bu yk byk bir dramatik gl Robert Jungkun Brighter Than a Thousand

Suns: A Personal History of the Atomic Scientist adh kitabnda anlatlmakta (1956,
ev. James Cleugh, Haicourt Brace, 1958) ve Alice Kimball Smithin A Peril and
a Hope: Scientists Movement in America, 1945-47 (MIT, 1965) kitabndan zengin
ayrntlarla gelitirilmektedir. Jungk nkleer nclerin Goethenin Faustu hak-
kndaki bilgilerini ve kendileri ve ileriyle ilgili uzantlarna dair bilinlerini
zellikle vurguluyor. Aynca J. Robert Oppenheimerin ykseli, d ve ikir
cimli baglanm yorumlarken Faust temasn ustalkla kullanyor.
ve zaaflarn tartmann yeri bu kitap deil. Ama Fausta ne
yapldn belirtmek gerekiyor. Burada belirleyici olan u ki
bilim adamlar (biz nkleerciler) artk Faust roln oyna
myorlar. Anlamay neren tarafn -Mephistophelesin -
hep yadsyan o ruhun roln stleniyorlar! Kendilerine
ilikin gelitirdikleri garip ve son derece mulak bu imaj,
halkla ilikiler dl kazanamaz herhalde, ama (belki de bi-
lind) itenliinden tr ekici geliyor. Ama asl nemli
olan bu piyesin dier ksm: Weinbergin Faustvri kahrama
n, anlamay kabul ya da reddedecek olan taraf burada top
lum - yani hepimiz. rtk olarak vurgulad u ki, Faust
vri gelime itkisi tm insanlar harekete geiriyor artk. So
nuta seimi toplum yapmal, biz nkleercilerin dayatabile
cei bir seim deil bu.24 Bu demek oluyor ki, ne trden Fa
ustvri bir anlama yaplrsa yaplsn -ya da yaplmasn- bu
na katlmak haktan te ykmllmz.* Gelime projesi
nin sorumluluunu bir uzman kadrosuna devredemeyiz -
nk, gelime projesinde hepimiz uzmanz aslnda. Eer
modem toplumda bilim ve teknoloji kadrolar byk gler
elde etmilerse bunun nedeni onlann tasavvur ve deerleri
nin bizim tasavvur ve deerlerimizi yanstmas; geniletmi

24 Social Institutions and Nuclear Energy, 1971de American Association for the
Advancement of Scienceda verilen konferans, yeniden basm Science, 7 (Tem
muz 1972), 27-34. Tipik bir eletiri iin bkz. Garrett Hardin, Living with the
Faustian Bargain ve Weinbergin yamn, Bulletin o f the Atomic Scientists, Kasim
1976, 21-29. Daha yaknlarda, Three Mile Islandin hemen ardndan New York
Times 9 ve 23 Nisan 1979 tarihindeki imzasz Talk of the Town stunlaryla
Anthony Lewis, Ton Wicker ve John Oakesm yazlan.
(*) Maalesef, Weinbergin Faust ngrsnn etkisi dier bir temel paradigmas ta
rafndan zedeleniyor; durmakszn bir nkleer rahiplikten szedii. Wein-
begin, anlalan, kurucu babas olmak istedii bu sekler kutsal kilisenin, in
sanl nkleer tehlikenin risklerinden koruyaca ve onun eytani potansiyelle
rini ebediyen yokedecei umuluyor. Weinbeig, belli ki kendi Faust tasavvuruyla
kilise zlemleri arasndaki radikal elikiyi kavrayamam. Goethenin Fa-
ustunu ve zellikle Goethenin Kilise ve rahiplere nasl baktn biraz bilen biri
iin bu tutarszlk apaktr.
ve gerekletirmi olmasdr. Onlar sadece modem kamunun
sarld amalan gerekletirecek aralar yarattlar: Benliin
ve toplumun ak ulu geliimi, i ve d dnyann btny
le srekli dntrlmesi. Bizler modem toplumun fertleri
olarak hangi yne gelitiimizden, amalanmz ve kazanm-
larmzdan, nsan bedellerden sorumluyuz. Toplumumuz,
kontrol edilemeyenlerin yalnzca bilim adamlan olduunu
sandke kendi sarsc yeralt glerini asla denetleyemez.
Modem hayatn en temel gereklerinden biri u ki bugn he
pimiz uzun sal bebeleriz.
Kendi kendini anlamak isteyen modem insanlar, Faustda
ilk gelime trajedisini sunan Goethe ile balayabilirler. Hi
kimsenin yzlemek istemedii bir trajedidir bu- gelimile
rin de, geri lkelerin de, kapitalist ideologlann da, sosyalist
lerin de... Ama herkes tekrar tekrar canlandnp durmakta
bunu. Goethenin perspektif ve tasavvurlan, modernliin en
eksiksiz ve en derin eletirisinin, onun serven ve romansn
en atele kucaklayanlardan gelebileceini gstermektedir bi
ze. Ama Faust, bir eletiri olduu kadar bir meydan okuma
dr da -Goethenin dnyasndan daha fazla bizim dnyamza
bir meydan okumadr- insann gelime uruna deil geli
melerin insan uruna olaca yeni modernlik tarzlann ta
hayyl etmek ve yaratmak iin bir abadr. Faustun tamam
lanmam inaat alan, hepimizin yerleip kendi hayatlarnz
kurmamz gereken canl, bir o kadar da kaygan zemindir.
 KNC BLM
K ati O lan H e r e y B u h a rla iyo r :
MARX, MODERNZM VE MODERNLEME

Makinalama ve m odem endstriyle birlikte ... younluk ve

kapsam bakmndan bir andran taarruz balad. Tm
ahlak ve doa, ya ve cinsiyet, gece ve gndz snrlan yoke-
dildi. Sermaye kendi lenini kutluyordu.
Kapital, Cilt I

Hep yadsyan o ruhum ben.

Mephisto, Faust

r Ac zykm!
Mobil Oil reklam, 1978

Shearson Hayden Stone irketinin aratrma blmnde He-

raklitus'un u nl sz yazl: Her ey akp gider, hibir
ey olduu gibi kalm az
Shearsonun ba yeni bir Wall Street Devi yaratyor,
New York Timesda bir haber bal, 1979

... grnrdeki bu kargaa aslnda burjuvazi dzeninin en

st derecesi.
Dostoyevski, Londrada, 1862

Modern tinsel arayn evrensel ifadesi olarak grlen Goe-

thenin Faustunun modern maddi hayatn dnmyle
hem zirvesine hem de trajik felaketine nasl ulatn gr
dk. imdiyse Marxm tarihsel materyalizminin gerek
g ve zgnlnn, modem tinsel hayata tuttuu kta
yattn greceiz. Her iki yazar da kendi zamanlarnda
bugn olduundan ok daha fazla kabul gren bir perspek
tifi paylayordu: Modem hayatm tutarl bir btn olu
turduu inanc. Pukinin Faustu modem hayatn 11ya-
das diye nitelemesinin temelinde yatan bu btnlk duy
gusudur. Modern politikayla psikolojiyi, modern endstriy
le tinsellii, modern egemen snflarla modern ii snfn
kapsayan bir yaam ve deneyim birlii varsaylmaktadr. Bu
blmde Marxm modern hayat bir btn olarak tasavvur
ediini canlandrmaya ve yeniden kurmaya alacaz.
Bu btnlk hissinin ada dncedeki akntya ters ol
duunu belirtmekte de yarar var. Modernlik hakkmdaki hal-i
hazrdaki dn birbirinden sk skya koparlm iki fark
l blmeye ayrlm durumda: Ekonomi ve politikada mo
dernleme, sanat, kltr ve duyarlkta modemizm. Marxi
bu ikilik iinde bir yere oturtmaya altmzda modernle
me literatrnde hatr saylr bir arlk sahibi olduunu,
pek de armadan greceiz. Genelde onu reddeden yazarlar
bile yaptnn kendileri iin birincil bir kaynak ve nemli bir
referans olduunu belirtmektedirler.1 te yandan, moder-
nizm literatrnde Marx hi tannmamaktadr. Modernist
kltr ve bilin ou zaman onun kuana, 1840lar kua
na -Baudelaire, Flaubert, Wagner, Kierkegaard, Dostoyevs-
kiye- kadar uzatlr ama Marx bu soyaacmda kk bir dal

1 Bkz. W W Rostow, The Stages o f Economic Growth: A Non-Communist Manifesto

(Cambridge, 1960). Ne yazk ki, bir muhalif iin bile Rostowun Marx deerlen
dirmesi s ve tahriflerle dolu. Marx ile son zamanlardaki modernizasyona ilikin
almalar arasndaki ilikiye dair daha kavrayc bir deerlendirme Robert C.
Tuckern The Marxian Revolutionary Idea (Norton, 1969) adl kitabnn 5. bl
mnde bulunabilir. Ayrca bkz. Shlomo Avineri, The Social and Political Thought
o f Karl Marx (Cambridge, 1968) ve Anthony Giddens, Capitalism and Modem So
cial Theory (Cambridge, 1971) zellikle 1. ve 4. blmler.
olarak bile yer almaz. Bu topluluk iinde zikredilse bile bir
ayrnt, kimi zaman da berrak tasvirleri ve kat deerleri mo-
demizm tarafndan yokedilmi saylan daha eski ve masum
bir an -szgelimi Aydnlanma ann- bir kalnts ola
rak nitelenir. Kimi yazarlar (szgelimi Vladimir Nabokov)
Marksizmi modernist ruhu ezen l bir arlk olarak aa
lar; kimileriyse (szgelimi komnist olduu dnemde Georg
Lukcs) Marxm bak asnn modemistlerinkinden ok da
ha salam, salkl ve daha gerek olduunu dnrler;
ama herkes Marx ve modemistlerin ayr dnyalara ait oldu
u konusunda hemfikir gibidir.2
Oysa Marxm gerekte neler sylediine biraz daha yakn
dan baktmzda, bu ikilik o kadar anlaml gelmemektedir.
Mesela u imgeyi alalm: Kat olan her ey buharlap hava
ya karyor. Bu imgenin kozmik bykl ve tasavvur g
cndeki ihtiam, son derece youn ve dramatik gc, alttan
alta kyametsi havas, bak asndaki ikircim -yokeden s
ayn zamanda byk bir enerji, dirimin dolup tamasdr-
btn bu nitelikler modemist imgelemin ketalan arasnda
saylagelmitir. Rimbaud ya da Nietzschede, Rilke ya da Ye-
atsde grmeyi umduumuz eylerdir bunlar- Her ey da
lyor, merkez yerinde durmuyor. Oysa bu imge Marxdan
alnmadr; hem de uzun zamandr sakl kalm batmi bir
genlik metninden deil, Komnist Manifesto'dan... Marxm
modem bujuva toplumunu tasvirinin doruk noktasdr bu.
Bu imgenin alnd cmlenin tamamna baktmzda, Marx

2 Tek gerek istisna Harold Rosenbegdir. Onun dahice makalesine ok ey bor

luyum: The Resurrected Romans (1949), The Tradition of the Newde yemden ba
sld; The Pathos of the Proletariat" (1949) ve Marxism: Criticism and/or Action
1956) her iki makale de Act and the Actor. Making the Selfde (Meridian, 1972) ye
niden basld. Ayrca bkz. Lefebvre, Introduction a la Modemite (Gallimard, 1962)
ve, ngilizce baslan Everyday Life in Modem World, 1968, eviren Sacha Rabino-
vitch (Harper Torchbooks, 1971); Octavio Paz, Alternating Current ve Marxtan
muhteem alntlar ieren Richard Ellman ve Charles Feidelsonun antolojileri The
Modem Tradition: Backgrounds o f Modem Literature (Oxford, 1965).
ile modemistler arasndaki yaknlk daha da belirginlik kaza
nr. Kat olan her ey buharlap havaya karyor, kutsal
olan her ey dnyevileiyor, ve insanlar nihayet kendi gerek
yaam koullan ve dier insanlarla ilikileriyle yzlemeye
zorlanyorlar.3 Marxm, kutsal olan her eyin dnyevileme
sinden dem vuran szleri, Tannmn varolmadna dair 19.
yzyl materyalizminin standart nermesinden ok daha kar
mak ve daha ilgintir. Marx zaman boyutu iinde hareket
ederek sregiden tarihsel drama ve travmay gzler nnde
canlandrmaya almaktadr. Demektedir ki, kutsallk hlesi
(aura) yokolmutur ve var olmayanla yzlemedike yaad
mz imdiki zaman anlayamayz. Son syledikleri - insan-
lar nihayet ... yzlemeye zorlanyorlar- sadece huzursuz
edici bir gereklikle olan karlamay tasvir etmeyip bunu
okurun gzne dayamaktadr- ve hatta yazann da gzne,
nk insanlar, Marxm deyiiyle die Menschen, hepsi bir
den, kat olan her eyi eriten bu nfuz edici srecin hem z
nesi, hem de nesnesidirler.
Bu modemist ergime tasavvurunun izini srersek, onu
Marxm tm yaptlannda grebiliriz. Her yerde, bizim pek iyi
bildiimiz o daha kat Marks tasavvura ters, dipten bir
aknt gibi srmektedir. Komnist Manifestoda zellikle canl
ve arpcdr. yle ki yaklaan modemist manifestolar ve ha
reketler ann arketipi olarak Mani/estoda btnyle yeni
bir perspektif amaktadr. Manifesto modemist kltrn en

3 Alntlarn birou Engels tarafndan da gzden geirilen ve onaylanan, btn

dnyada yeniden basks yaplan Samuel Mooeun klasik Manifesto evirisinden-
dir. Szkonusu alnt Marx-Engels Reader, 331-62de de bulunabilir. Bu blmde
yeralan parantez iindeki numaralar bu baskdan alnmtr. Daha ok harfi harfi
ne eviri, somutluk anlamnda ve daha az Viktoryan, daha ok canl bir slup
kaygsyla bazen Mooredan ayrldm. Bu deiiklikleri genelde (ama her defasn
da deil) keli parantezler iinde Almanca alntlarla gsterdim. Almanca met
nin uygun bir basks iin bkz. Karl Marx-Frederich Engels Studienausgabe, 4 cilt,
yayna hazrlayan Irving Fetscher (Frankfurt am Main: Fisher Bcherei, 1966).
Manifesto, Blm III, 59-87dedir.
derin ngrlerinden bazlarn dile getirirken, bir yandan da
onun en derin elikilerinden bazlarn dramatize etmektedir.
Bu noktada u soruyu sormak hi de anlamsz deil: Gere
inden fazla Marx yorumu yok mu ortalkta? Eliot, Kafka,
Schoenberg, Gertrude Stein ve Artaudya yakn, modernist
bir Marxa sahiden ihtiyacmz var m? Bence evet; srf bu za
ten byle olduu iin deil, fakat Marxm syleyebilecei
farkl ve nemli eyler olduu iin. Marx modemizm hak
knda, modemizmin onun hakknda sylediklerinden daha
ok ey syleyebilir bizlere. Herkesin ve her eyin karanlk
yanlann a karmakta bylesine baanl olan modernist
hareketin de kendi bastrlm, karanlk keleri olduu anla
ld. Marx bunlara yeni bir k tutabilir. zellikle de moder
nist kltrle onu douran burjuva ekonomisi ve toplumu
- modemlemenin dnyas- arasndaki ilikiyi nedetirebi-
lir. Bu ikisinin, gerek modemistler gerekse bujuvalann san
dndan daha ok ortak ynleri olduunu greceiz. Mark
sizm, modemizm ve burjuvaziyi garip bir diyalektik dansa
girimi bir halde grecek ve eer onlarn admlarn iyi izle
yebilirsek, hepimizin paylat modem dnya hakknda baz
nemli eyler renebileceiz.

1. Ergime tasavvuru ve diyalektii

Manifestdya. nn veren temel olay, modem burjuvazi ile
proletaryann gelimesi ve aralarndaki mcadeledir. Ama bu
oyunun iinde bir baka oyunun, mellifin (author) bilincin
de gerekte neler olup bittii ve asl mcadelenin ne olduu
konusunda bir mcadelenin sregittiini de grebiliriz. Bu
atma, Marxm modem hayata ilikin kat ve ergime ta
savvurlar arasndaki gerilim olarak betimlenebilir.
Manifestonun ilk blm Bujuvalar ve Proleterler (473-
83), bugnk adyla modernleme srecinin genel bir gr
nmn sunmay ve Marxm devrimci doruk noktas olaca
na inand olayn yer alaca sahneyi kurmay amalamakta
dr. Burada Marx, modernliin kat kurumsal ekirdeini tas
vir eder. Birinci olarak, bir dnya pazarnn douu vardr. Bu
dnya pazar yayldka dedii her yerel ve blgesel pazar
yokeder. retim, tketim ve insan ihtiyalar giderek ulusla
raras, kozmopolit bir nitelik kazanr. nan arzularnn ve ta
leplerinin kapsam, giderek kecek yerel pazarlann kapasite
lerinin ok tesine ular. letiim dnya leine geniler ve
teknolojik bakmdan karmak kitle iletiim aralar ortaya
kar. Sermaye giderek daha az elde younlar. Bamsz kyl
ve zanaatkarlar kapitalist kitlesel retimle rekabet edemez;
topraklarn terk etmek, atelyelerini kapatmak zorunda kalr
lar. retim giderek merkezileir ve ileri dzeyde otomatlam
fabrikalarda younlar. (Krda da durum farkl deildir; ift
likler tarladaki fabrika halini alr ve kylerini terk etmeyen
kyller tarm proletaryasna dntrlrler.) Muazzam sa
ylarda kklerinden koparlm yoksul insan byl -ve sar
sntl- bir ekilde ortaya kveren ehirlere akn eder. Bu b
yk deiimlerim grece dzenli bir ekilde srmesi iin ya
sal, mali ve idari merkezileme gereklidir. stelik kapitaliz
min ulat her yerde gerekleir bu. Ulus devleder ortaya
kar ve ellerinde byk g toplarlar. Gene de sermayenin
uluslararas kapsam bu gc ypratmaktadr. Bu arada sanayi
iileri adm adm bir tr snf bilinci gelitirmeye balar; ya
adklar derin sefalet ve mzmin baskya kar harekete ge
erler. Bunlar okurken tandk bir zemin zerinde olduu
muzu hissederiz. Bu sreler hl evremizde devam etmek
tedir ve Marksizm, bir yzyldr bu olanlarn bir anlam ifade
edecei bir dilin olumasna yardmc olmutur.
Ne var ki okumay srdrdke, tm dikkatimizi vererek
okuyorsak eer, garip eyler olmaya balar. Marxm nesri bir
den gsterili, ltl bir ekle brnr; parlak imgeler birbi
rini izler, iie geer; pervasz bir devinimle, soluk solua bir
younlukla koar adm gitmeye balarz. Marx, kapitalizmin
modem hayatn her vehesine yayd gzkara srat ve de
lice ritmi betimlemekle kalmayp gzler nnde canlandr
makta, sahnelemektedir. Bizim de aksiyonun bir paras ol
duumuzu, akntda srklendiimizi, ona adm uydurup
koturduumuzu, kontrol kaybettiimizi, bu akn iinde
bamzn dndn ve rktmz hissettirir bize. Bu
minvalde birka sayfadan sonra bitap dm, bir yandan da
akna dnmzdr. Bir de bakarz ki, etrafmzdaki kat
toplumsal oluumlar eriyip gitmitir. Sonunda Marxm prole
terleri ortaya ktnda kendilerine ait rol icra edecekleri
dnya sahnesi darmadan olmu ve bakalaarak tannmaz,
gerekst bir eye, oyuncularn ayaklan altndan kayan, e
kil deitiren oynak bir iskeleye dnmtr. Ergime tasav
vurunun ikin dinamizmi sanki Marxla birlikte kap gitmi,
onu -ve iileri, hatta bizi- alp, balangta dnd ko
numun ok tesine, devrim senaryosunun batan aa yeni
den ele alnmas gereken bir noktaya gtrmtr.
Manifestonun zndeki paradokslar daha ilk bakta gze
arpar: zellikle Marxm bujuvaziyi tasvir etmeye balad
yerlerde. Burjuvazi, diye balar Marx, tarihte en devrimci
rol oynadt. Bu birka sayfada inam en ok hayrete d
ren Marxin adeta burjuvaziyi gmmeye deil, vmeye gelmi
olmasdr. Burjuva eserlerinin, fikirlerinin ve kazanmlannn
tutkulu, cokulu, ou kez lirik bir kutsamasn yazar. Hatta
bu sayfalarda burjuvaziyi kendi mensuplannn yapabildiin
den ok daha gl ve derinden vmeyi becerir.
Burjuvalar Marxm bu vgsn haketmek iin ne yapm
lardr? Bir kere, onlar insan etkinliinin neler getirebileceini
ilk kez gstermilerdir. Marxm kastettii, onlarn vita activa
fikrini, dnya karsnda aktiviste bir tavn ycelten ilk kii
ler olduklan deildir. Bu Rnesansdan beri bat kltrnn
merkezi bir temasdr; Marxm anda, romantizm ve devrim
anda, Napoleon, Byron ve Goethenin Faustunun an
daysa yeni bir derinlik ve tn kazanmtr. Marx da bunu yeni
dorultularda gelitirecek4 ve amza dek evrilerek gelecek
tir. Marxm kastettii, modem airlerin, sanatlarn ve ente
lektellerin ancak dleyebildikleri eyi modem bujuvazinin
gerekten yapm olmasdr. O, Msr piramitlerini, Roma su
kemerlerim, Gotik katedralleri kat kat aan mucizeler gerek
letirdi; gemiteki tm gleri ve aknlan glgede brakan
seferlere giriti. Onun aktivite dehas kendim nce byk fi
ziksel ina projelerinde gsterdi -atelye ve fabrikalar, kpr
ve kanallar, demiryollar, Faustun son baarsn oluturan
kamusal eserler- bunlar modem am piramit ve katedralleri
dir. Sonra, burjuvazinin kh esinledii, kh zorlad, kh
destekledii, kh srtndan kr salamak iin smrd mu
azzam nfus harekeden vardr - ehirlere, snrlara, yeni top
raklara doru nfis harekeden. Marx, kkrtc bir paragraf-
da burjuva aktivizminin ritm ve dramasn aktanr:
Bujuvazi, yz yl ancak bulan saltanat sresince ev
velki tm kuaklann hep birlikte bir araya getirebildi
inden ok daha ktlesel, ok daha byk bir retici
g yaratt. Doa glerinin insana tbi klnmas, ma-
kinalar, kimyann tanm ve sanayide uygulanmas, bu
harl gemiler, demiryollan, elektrik, telgraf, tm bir k
tann tanma almas, nehirlerin yatann deitiril
mesi, yoktan varedilen tm bir halk - daha nce hangi
a hayal dahi edebilmiti toplumsal emein rahminde
bylesine bir retici gcn uyuduunu? (473-75)
4 Marxm 1845deki pratik-eletirel aktivite, devrimci aktivite imajna bkz. (Fe
uerbach zerine Tezler, 1-3; Marx-Engels Readerda yemden basld, 143-145.) Bu
imaj 20. yzylda Marksist iyi yaam modelindeki teori ve pratiin ideal bir sen
tezini aratrmaya ynelmi taktiksel, etik ve hatt metafizik muazzam bir litera
tr ortaya kard. Bu akm iindeki en ilgin yazarlar Geog Lukcs (zellikle
History and Class Consciousness, 1919-23) ve Antonio Gramscidir.
 Marx, modern bujuva teknolojisi ve toplumsal rgtlen
mesinin zaferlerini kutsayan ne ilk, ne de son melliftir. Ama
onun kasidesi gerek vurgulad, gerekse nemsemedii ey
ler asndan hepsinden farkldr. Marx kendini materyalist
kimliiyle tanmlasa da esas olarak burjuvazinin yaratt
eyler deildir onu ilgilendiren. Marx iin esas olan sreler,
gler, insan hayat ve enerjisinin davurumlardr: alan,
hareket eden, topra ileyen, iletiimde bulunan, doay ve
kendilerini rgtleyen ve yeniden rgtleyen insanlar - bur
juvazinin varettii yeni ve durmakszn yenilenen etkinlik
tarzlar. Marx (Saint-Simondan McLuhana uzanan gelene
in aksine) bizatihi keif ve icatlar zerinde durmaz; onu he
yecanlandran her eyin baka bir eye yol at, hayallerin
planlara, fantazilerin bilanolara dnt, en delice ve g-
zkara fikirlerin eyleme geirildii ve terk edildii (yoktan
varedilen btn bir halk), yeni hayat ve eylem biimlerinin
atelenip beslendii aktif ve yaratc sretir.
Marxa gre burjuvazi aktivizmindeki ironi, burjuvazinin
kendini en zengin olanaklardan, ancak onun erkini kranlar-
ca gerekletirilebilecek olanaklardan koparmak zorunda ol
masnda yatar. Burjuvazinin atr tm o olaanst etkinlik
tarzlar dururken bu stnfm mensuplan iin gerekten anlam
tayan tek etkinlik para kazanmak, sermaye biriktirmek, ar-
-deere el koymaktr. Btn giriimleri sadece bu amaca y
nelik bir aratr, kendi balanna gelip geici ve ksa vadeli bi
rer kardan baka bir ey deildir hibiri. Marx iin bylesi-
ne anlam taryan aktif g ve sreler onlan yaratanlann ka-
falannda tesadfi yan rnlerden baka bir ey deildir. Ge
ne de bujuvalar otoritelerini atalanna deil, kendi yaptkla-
nna dayandran ilk egemen snftr. yi hayat bir eylem haya
t olarak tasvir etmi; yeni ve canl imgeler, paradigmalar
retmilerdir. rgtl ve uyumlu eylem araclyla dnya
nn sahiden deitirilebileceini kanrtlamlardr.
 Ne yazktr ki, ayplan boyunlanna, kendi atklan yoldan
ileri bakmaya bile katlanamamaktadrlar: Byk, geni man
zaralar uurumlara dnebilir her an. Devrimci rollerini oy
namay srdrmeleri ancak bu roln gerek kapsam ve de
rinliini yadsyarak mmkndr. Ama radikal dnrler ve
iiler yollann nereye uzandn grmek ve bu yollan izle
mekte serbesttirler. yi hayat eylemci hayat demekse, insan
etkinlikleri neden sadece krl olanlarla snrl tutulsun ki?
Ve modem insan, etkinliinin neler getirebileceini grdk
ten sonra, neden toplumunun yapsn verili bir ey olarak,
edilgin biimde kabul etsin? rgtl ve uyumlu eylem dn
yay birok biimde deitirebildiine gre, neden rgtlenip
birlikte allmasn ve dnyay daha da deitirmek iin m
cadele edilmesin? Burjuva egemenliini alaa edecek dev
rimci aktivite, pratik-eletirel aktivite de bizzat burjuvazinin
aa kard aktif ve aktivist enerjilerin bir ifadesi olacak
tr. Marx burjuvaziyi gmerek deil, verek balamt ie.
Ama bu diyalektiin sonucunda burjuvazinin mezar kazcs
onun vd erdemler olacaktr.
Bujuvamn ikinci byk baans insann gelime, srekli
deime, kiisel ve toplumsal hayatn her alannda srekli al
tst olu ve yemlenme kapasite ve gdsn zgrletirmek
olmutur. Marxm gsterdii gibi bu gd, burjuva ekonomi
sinin gndelik ileyi ve ihtiyalannda somuuk kazanr. Bu
ekonominin snrlan iindeki herkes acmasz rekabetin bas
ksn hisseder. Kh sokan kar kaldnmndan gelir bu re
kabet basks, kh dnyann teki ucundan. Bu bask altnda
en knden en glsne kadar her burjuva, srf iini sr
drebilmek ve ayakta kalabilmek iin yenilik yapmaya zorla
nr. Kendi iradesiyle aktif biimde deimeyen kii, piyasaya
hkmedenlerin zorbaca dayatt deimelerin pasif kurbant
olacaktr. Bu demektir ki bujuvazi, bir btn olarak retim
aralannda srekli devrim yapmakszn varolamaz. Ama mo
dem ekonomiyi ekillendiren ve gden glerin hayatn b
tnlnden kopartlp ayr bir yere konulmas mmkn de
ildir. retimde devrim ynndeki youn ve acmasz bask
Marxm deyimiyle retim koullan (ya da retim ilikile
ri) ve onlarla birlikte tm toplumsal koul ve ilikilere ya
ylmaya ve onlan dntrmeye mahkmdur.*
Bu noktada Marx, kavramaya alt gzkara dinamiz
min rzgnyla byk bir imgelem sray gerekletirir:

retimin srekli dntrlmesi, tm toplumsal ili

kilerin durmakszn sarslmas, dinmek bilmeyen be
lirsizlik ve kaynama... Bunlar burjuva an teki
tm devirlerden ayrdediyor. Tm yerleik, donuk ili
kiler, arkalannda srkledikleri saygdeer dnce ve
kanaatler silsilesiyle birlikte sprlp atlyor. Yeni
oluan her ey daha kemikleemeden miyadm doldu
ruyor. Kat olan her ey buharlap havaya kanyor,
kutsal olan her ey dnyevileiyor. nsanlar nihayet
yaamlannm gerek koullan ve dier insanlarla iliki
leriyle ciddi olarak yzlemeye zorlanyorlar. (338)

Btn bunlar bizleri, modem bujuva toplumunun fertle

rini nereye yerletirmektedir? Garip ve paradoksal konumla
ra. Hayatlanmz, karlan sadece deimede deil, ayn za
manda kriz ve kaosta yatan bir egemen smf tarafndan kont
rol ediliyor. Durmakszn sarsnt, dinmek bilmez belirsizlik
ve kaynama, bu toplumu ykmak yerine ona hizmet ediyor
ve salamlatnyor. Ykmlar yeniden gelime ve yenilenme
iin itah kabartc frsatlar halini alyor; paralanma harekete
geirici, dolaysyla btnletirici bir g olarak iliyor. Mo
dem egemen snfa gerekten korku salan ve onun kendi im

(*) Buradaki Almanca Verhltnisse kelimesi koullar, ilikiler, artlar, vb. ek

linde tercme edilebilir. Bu deneme boyunca deiik yerlerde, balamna gre
deiik ekillerde tercme edilecektir. (M. B.)
gesinde yaratt dnyay gerekten tehdit eden tek bir haya
let var ki bu, geleneksel elitlerin (ve dolaysyla geleneksel kit
lelerin) hep zleyip durduklar ey: Kalc, kat istikrar. Bu
dnyada istikrarn tek anlam, antropi ve yava yava lmek.
lerleme ve byme hissimiz ise yaadmz bilmenin tek
yolu. Toplumumuzun zlmekte olduunu sylemek, onun
canl kanl olduunu sylemekten baka bir ey deil aslnda.
Bu srekli devrim ne trden insanlar retiyor? Hangi snf
tan olursa olsun, insanlarn modern toplumda varlklarm
srdrebilmeleri iin kiiliklerin de bu toplumun akkan ve
ak biimine girmesi gerekiyor. Modem insanlar deiimi
arzulamay renmek, kiisel ve toplumsal hayadannda dei
iklie ak olmaktan te, onu pozitif anlamda istemek, aktif
olarak peinde komak ve ona uymak zorundalar. Gerek ya
da fantazilemi bir gemiin yerleik, donuk ilikilerine
nostaljik gz yalan dkmek yerine hareketlilikten haz duy
may, yenilenme peinde komay; yaam koullan ve dier
insanlarla ilikilerinde ileriye, gelecekteki gelimelere bak
may renmek zorundalar.
Marx bu geliim idealini kendi genlik dneminin Alman
hmanist kltrnden, Goethe, Schiller ve onlann romantik
izleyicilerinden almaktadr. Gnmzde de hl canlln
koruyan bu tema -Erik Erikson bunun yaayan en nl tem
silcisidir- Almanyann dnya kltrne yapt en derin ve
kalc katkdr belki de. Marx, habire zikrettii, and bu ya
zarlar ve onlann entelektel gelenei ile olan ba konusun
da son derece aktr. Ama birok adann aksine - bunun
en nemli istisnas Faust, kinci Ksmm yazan yal Goet-
hedir. Benlii gelitirmeye ynelik hmanist idealin, bujuva
ekonomik gelimesinin gerekliinden kaynaklandn anla
maktadr. Bu yzden burjuva ekonomisine kar duyduu
tm horgrye ramen bu ekonominin rettii kiilik yaps
n cokuyla kucaklar. Kapitalizmin somnu, her eyde olduu
gibi burada da, yaratt insan olanaklar yoketmesindedir.
Herkesin kendini gelitirmesini tevik eder, hatta bunu zor
lar. Ama insanlar ancak snrl ve arptlm ekillerde gelie
bilirler. Piyasann kullanabilecei zellik, gd ve yetenekler
(ou zaman yeterince olgunlamaya frsat bulamadan) geli
meye itelenir ve geride hibir ey kalmayana dein sklr, su
yu karlr. Bunun dnda, iimizde pazarlanmas mmkn
olmayan ne varsa ya zorbaca bastrlr, ya kullanlmamaktan
krelir ya da hayata geecek frsat bile bulamaz.5
Marxa gre bu elikinin ironik ve mutlu zm ancak
yle mmkn olacaktr: Modem sanayinin geliimi burju
vazinin rettii ve rnleri letirdii zemini onlarn altndan
ekip alr. Burjuva geliiminin isel hayat ve enejisi, onu ilk
kez hayata getiren snf sprp gtrecektir. Bu diyalektik
gelimeyi ekonomik olduu kadar kiisel gelimede de gre
biliriz. Tm ilikilerin gelip geici olduu bir sistemde kapita
list yaam tarzlar -zel mlkiyet, cretli emek, deiim dee
ri, bir trl tatmin edilemeyen kr aray- nasl salam kala
bilir? Her snftan insann arzu ve duyarlklar usuz bucaksz
ve tatmin edilemez bir hale gelir. Hayatn her alannda srekli
alt st olular yaamrken, onlan bu bujuva rollerinde yerle
ik ve donuk klmaya neyin gc yetebilir? Bujuva toplumu
fertlerini ya byme ya da yokolma yolunda daha hrsla kam
ladka, onlar da bu toplumu aacak lde byme eilimi
gsterecek, onu bymelerinin nnde bir ket gibi grecek,
toplumun nlerine koyduu yeni hayat tarz adna daha bir
amanszca savaacaklardr onunla. Dolaysyla, kapitalizm
kendi akkor halindeki enerjilerinin rssyla eriyip gidecektir.
Devrimden sonraki gelime sresinde servet yeniden da-

5 Evrensel zorunlu gelime, ancak rekabetin gereklerince arptlm bir gelime

temas ilk olarak Rousseau tarafndan Discourse on the Origins o f Inequality de in
celendi. Benim almalarmdan biri olan Politics o f Authenticityye, zellikle 145-
59. sayfalara bkz.
tldktan, snf ayncalklan ortadan kaldnldktan, eitim z
grleip evrenselletikten ve iilerin iin nasl rgtlenecei
ni kontrol etmeye balamasndan sonra, -Manifestonun do
ruk noktasnda bu kehanette bulunur Marx- nihayet,

Snflan ve snf atmalann ieren eski bujuva top

lumu yerine, her [bireyin] zgr geliiminin herkesin
zgr geliiminin koulu olduu bir birlie sahip ola
caz. (353)

Bylelikle piyasann talep ve tahriflerinden kurtulmu z-

gelime deneyimi zgrce ve kendiliinden ilerleyebilir. Bur
juva toplumunun bir karabasana dntrd bu deneyim,
artk herkes iin bir nee ve gzellik kayna olabilir.
Gelimeci idealin, ilk yazlarndan son yazlarna dein
Marx iin ne denli nemli olduunun altm izebilmek adna
bir sre Komnist Manifestoyu bir kenara brakyorum.
1844te yazlan gen dnem makalelerinden biri olan Ya
banclam Emekte yabanclam emee karlk, bireyin
fiziksel ve tinsel [ya da zihinsel] enerjilerini zgrce geliti
recei almann hakiki bir nsan seenek olduunu ileri
srer.6 Alman deolojisi'ndt (1845-46) komnizmin amac
bireylerin kendilerindeki kapasitelerin tmden geliimi
olarak ifade edilir. nk yalnzca bakalanyla birlikteyken
her bir birey kendindeki hzineyi btn ynlerde bytme
nin aralanna sahiptir; bu yzden, sadece bir cemaatte birey
sel zgrlk mmkndr.7 Kapitalin birinci cildinde Ma-
kina ve Modem Sanayi blmnde ise, kapitalist i bl
mnn almasnn komnizm asndan temel olduunu
ileri srer:

6 Martin Milligann evirdii Econom ic and Philosophical Manuscripts of

1844den; yeniden basm MER, 74. Almancadaki geistige szc zihinsel ya
da tinsel olarak evrilebilir.
7 The German Ideology, Blm 1, ev. Roy Pascal; MER, 191,197.
 ... sadece tek bir zgn toplumsal ilevin taycs olan
ksmen gelimi birey her eit ie uygun, retimdeki
herhangi bir deiiklii gslemeye hazr, yerine getir
dii farkl toplumsal ilevler, kendisi iin, sadece kendi
doal ve edinilmi glerine alanlar amann eidi tarz
lar olan, tmyle gelimi bireyle yer deitirmelidir.8

Komnizmin bu grnts her eyden nce bireyselcili

iyle, ancak bundan da nemlisi gelime idealini iyi hayat bi
imi olarak ele almasyla su gtrmez llerde modemdir.
Marx burada Platon ve Kilise Babalarndan bu yana kendini
feda etmeyi ycelten, bireysellii aalayan ya da ona gven
duymayan; btn ekime ve didimenin nihayete erecei
huzurlu bir an arzulayan geleneksel komnizmin desteki
lerinden ok, burjuva ve liberal dmanlarndan bazlarna
daha yakndr. Burada da Marx, burjuva toplumunda neler
olup bittii konusunda bujuvalann kendileri ve destekile
rinden daha duyarldr. Kapitalist gelimenin dinamiklerinde
-gerek her bireyin, gerekse toplumun bir btn olarak geli
mesi- iyi hayatn yeni bir suretini grr: Nihai bir mkem
melliin, dzenlenmi kat zlerin ierilmesinin deil; srek
li, dur durak bilmeyen, ak ulu, snrlanmam bir byme
srecinin... Yani Marx, modemitenin yaralarm daha dolu ve
derin bir modemiteyle sarmay ummaktadr.9

8 Capital, 1. Cilt, Blm 15, Fasla 9, ev. Charles Mooore ve Edward Aveling;
MER, 413-14.
9 Modernity and self-development in Marxs later writings: Grundrissede, daha sonra
dan Capitahn temeli haline gelecek olan 1857-58 not defterlerinde Marx, mo
dem r ya da "modem dnya ile onun snrl burjuva formu arasnda bir
ayrm yapar. Komnist toplumda dar bujuva formu syrlp atlacak ve byle
likle modem potansiyel tmyle icra edilebilecektir. Bu tartmaya klasik (zel
likle Aristocu) ve modem iktisat ve toplum grleri atasndaki zd ortaya ko
yarak balar: nsann retimin amacym gibi grnd eski bak as, reti
min insanhn hedefi ve refahn retimin hedefi olduu modem dnyayla kar
latrldnda olduka yce grnr.
2 . Yenileyici zykm
Artk, Marxin burjuvazi ve onun yaratt dnya hakknda ne
den bylesine bir heyecan ve coku duyduunu anlayabiliriz.
imdi daha da artc bir eyle karlaacaz: Adam Fergu-
sondan Milton Friedmana kapitalizmin tm zrcleri Kom
nist Manifestonun yannda pek soluk, pek cansz kalmaktadr.
Kapitalizmin alklar onun snrsz ufuklarndan, devrimci
eneji ve ataklndan, dinamik yaratclndan, servencilik
ve romansndan, insanlar sadece daha rahat deil daha canl
klma kapasitesinden nedense pek szetmiyorlar. Burjuvaziyle
onun ideologlarnn pek yle alakgnll ya da sessiz olduk
lar sylenemez. Ne var ki garip bir biimde kendi klann bir
Ancak gerekte, der Marx, dar bujuva formu syrlp atldnda, bireysel ihti
yalarn, kapasitelerin, hazlann, retici glerin vb. evrensel mbadele aracly
la yaratlan evrenselliinden baka nedir ki refah? Doa gleri zerindeki, gerek
dsal gerekse insanln kendi doas zerindeki insan hakimiyetinin tmden
geliiminden baka nedir? insann yaratc potansiyellerinin daha nceki tarihi
geliimi dnda hibir gerekirlikle snrlanmakszn mutlak olarak icra edilmesi...
bunu gelimenin btn yapan ey, yani daha nceden belirlenmi herhangi bir
lte dayanmayan tm insan glerin geliiminin kendi bana bir ama olma
sndan baka nedir? nsann kendini tek bir znellikte yeniden retmesi deil,
kendi btnln retmesinden baka nedir? Varolduu gibi kalmaya abala
mak deil, oluun mutlak hareketi iinde abalamaktan baka nedir?
Baka bir deyile Marx, herkes iin hakiki anlamda snrsz refah aray istemek
tedir; para anlamnda bir refah deil - dar bujuva formu- bilakis arzularn, de
neyimlerin, kapasitelerin, duyarllklarn, dnm ve geliimin bolluu anla
mnda bir refah. Marxin yukardaki formlasyonlann birer soru iaretiyle bitir
mesi, bu grnme ilikin belirli bir ihtiyatlhk beslendii izlenimi verebilir.
Marx, antik ve modem yaam tarzlar ve amalan arasnda izdii aynma geri
dnerek bu tartmay bitirir. Antik dnyann ocuksuluu ... her eyde kapal
ekiller, formlar ve verili snrlar arandnda gerekten de modem dnyadan da
ha ycedir. Snrl bir konumdan bakldnda tatminkrdr; modem dnya ise
hibir tatmin duygusu yaratmaz; ya da kendinden memnun grndnde kaba
ve bayadr. Grundrisse: Introduction to the Critique o f Political Economy, ev.
Martin Nicolaus (Penguin, 1973), 487-88. Son cmlede Marx, Goethenin Faust-
vari pazarlyla farklln dile getirir: Sonsuz bir zgelime olaslna karlk
modem (komnist) insan kapal, sabit, snrl kiisel ve toplumsal formlar gerek
tiren tatmin olma umudundan vazgeecektir. Modem bujuvazi kendinden
memnun olduu ve bizatihi kendi eylemliliinin aa kard insani olanakla
r kavrayamad iin kaba ve bayadr.
tevazu kisvesi altnda saklamaya kararl gibiler. Bunun sebebi,
bence bu n rtbas edemedikleri bir karanlk yannn olma
s. Bunu ok az farkediyor, derin derin tasalanyor ve korku
yorlar, yle ki kendi g ve yaratclklarm bir erdem gibi ka
bullenmek yerine grmezden geliyor veya reddediyorlar.
Burjuva snf mensuplarnn kendilerinde grp de yzle
meye cesaret edemedikleri ey ne? nsanlan smrme gd
leri, onlar sadece birer ara (ahlak dilinde deil iktisat dilinde
ara), birer meta gibi grmeleri deil. Marxn da farkettii gi
bi burjuvalarn uykusunu karrmyor bu durum. Bunu birbir
lerine, hatta kendilerine bile yaptktan sonra baka insanlara
neden yapmasnlar? Sorunun asri kayna bujuvazinin mo
dem politika ve kltrde Dzen Partisi olma iddiasnda ya
tyor. naya konulan muazzam para ve enerjiyle bu inann
ou zaman tad apak antsal nitelik -Marxm anda
bir burjuva evindeki her bir masa ve sandalye bile birer ant
andryordu- bu iddiann samimiyet ve ciddiyetine ahadet
ediyor. Gelgeldim Mancn belirttii gibi iin hakikati u ki,

Capitalin 15. blmnden alntladm (not 8) tmyle gelimi bireyl e biten

pasaj, modem endstri ve onun kapitalist formu, yani modem endstrinin
tezahr ettii form arasndaki bir ayrmla balar. Modem endstri halihazrda
varolan bir retici srecin biimini asla nihai olarak deerlendirmez. Daha nce
ki btn retim tarzlan znde tutucu olmasna karn, modem endstrinin
teknik temeli devrimcidir. Makinalar, kimyasal sreler ve dier yntemler arac
lyla sadece retimin teknik temellerinde deil, iilerin ilevleri ve emek s
relerinin toplumsal bileimlerinde de durmakszn deiimlere yol aar. Ayn za
manda iblmn de kkten dntrr. (MER, 413) Tam bu noktada Marx,
bir dipnotta, Mani/estodan Burjuvazi retim aralarm durmakszn dnme
uratmakszn varolamaz. ile balayp Kat olan her ey buharlap havaya kar
yor... ile biten blm aktarr. Burada, Manifesto da ve baka metinlerde de ol
duu gibi, dnyay modem yapan g kapitalist retim ve mbadeledir; ancak
imdi kapitalizm modernliin nnde bir engel haline gelmitir. Modem endst
rideki srekli devrimin devam edebilmesi ve tmyle gelimi bieyin ortaya
kp serpilebilmesi iin kapitalizm ortadan kalkmaldr.
Veblen The Theory o f Business Enterprise (1904) adl eserinde dar grl, haris
Giriim ile, onunla iie gemi ak ulu ve devrimci Sanayiyi birbirinden
ayran bu ikilii ele alacaktr. Ancak Veblen Marxn sanayinin geliimi ile benli
in geliimi arasndaki ilikiye duyduu ilgiden yoksundur.
burjuva toplumunun ina ettii her ey yklmak zere ina
edilmekte. Kat olan her ey -srtmzdaki giysilerden onlan
dokuyan tezgh ve makinalara, makinalann banda alan
insanlara, iilerin yaad ev ve mahallelere, iileri smren
irkeere, kasabalara, ehirlere, koca koca blgelere ve onlan
iine alan uluslara kadar- btn bunlar ertesi gn yktml-
mak, datlmak, paralanmak, yerle bir edilmek zere yapl
yor. yle ki ertesi hafta yeniden ilenebilsin, yerine konabil
sin ve btn bu sre, inallah sonsuza dein, tekrar tekrar,
ok daha krl ekillerde devam etsin.
Tm bujuva antlannn ekicilii (pathos) maddi g ve
katlklannm aslnda hibir ie yaramamas, hibir arlklan-
mn olmamas10 kutsadklan kapitalist gelimenin gleri ta
rafndan rk sazlklar gibi frlatlp atlabiliyorlar olmalan-
dr.. Bujuva bina ve kamusal yaplannm en gzel, en etkili
olanlan bile tek kullanmlk: Hzla deerden dp sermaye
ye evrilebiliyor, eskimek zere planlanyor, toplumsal ilev
bakmndan Msr piramitleri, Roma su kemerleri, gotik ka
tedrallerden ok, adr ve kampinglere benziyorlar.*

10 Marx, Capital'in Emtialar adl birinci blmnde emtialarn deeri, onlarn

zlerinin kaba maddiliinin tam zttdr; bu maddilii oluturan atomlardan tek
biri bile onun bileimine dahil deildir. szn tekrarlamaktan bkp usanmaz.
Karlatrnz, MER, 305, 312-14, 31 7 ,3 2 8 , 343.
(*) Engels, Manifestonun yaynlanmasndan sadece birka yl nce, 1844te /ngite-
ree ii Snfnn Durumu adl eserinde, speklatrler tarafndan hzla kr elde
etmek amacyla yaplm ii evlerinin sadece 40 yl dayanmak zere ina edildi
ini belirtir. Bunun bujuva toplumunda arketipik bir ina tarz haline gelecein
den hi kukusu yoktu. Ironik olan, gelitiricilere kiralanan ya da satlan en zen
gin kapitalisdere ait gsterili maliknelerin mrnn bile krk yldan az oluuy
du - stelik sadece Manchesterda deil btn kapitalist ehirlerde de... Bu evler,
kendilerini hzla ina eden ayn doymak bilmez saikler ile yerle bir edildiler.
(New Yorklaki Beinci Cadde bunun en canl rneidir; ama bu tr modem r
nekler her yerdedir). Kapitalist gelimenin hm ve gaddarl gznne alndn
da, mimari ve ina edilmi mirasmzn byk bir blmnn yerle bir edilme
sinden ok, korunacak bireylerin hl kalm olmas asl byk srprizdir.
Bu konu olduka ksa bir sre nce Marksist yazarlarca ilenmeye balamtr.
rnein iktisadi corafyac David Harvey, ina edilmi evrenin teammden
 Eer burjuvazinin mensuplarnn yaratt gsterili dekor
larn ardna bakar da gerekten neye yaradklarn, nasl ile
diklerini grrsek, bu kaskat vatandalarn para karl
dnyay da para para etmeye hazr olduklarn anlarz.
Herkesi proletaryann dehet ve iddetiyle korkuturken ken
dileri, bitmek tkenmek bilmez ileri ve gelimeleriyle insan
kitlelerini, malzeme ve paray oradan oraya savuruyor, her
kesin hayatn temelinden sarsyor, darmadan ediyorlar.
Srlan -kendilerinden bile saklamay baardklan sr- u ki,
d grnlerinin ardnda tarihin en iddetli, ykc egemen
snfdr onlar. Marx, bir sonraki kuan nihilizm adn ko
yaca tm anarik, lsz, patlayc gdleri -Nietzsche ve
izleyicilerinin Tannnn lm gibi kozmik travmalara atfe
decei gdleri- piyasa ekonomisinin grnte sradan,
gndelik ileyiine yerletirir. Modem bujuvalann, modem
entelektellerin havsalalannm alabileceinden kat kat stte
en byk nihilistler olduklann ortaya koyar.* Ama bu bur

ve srekli olarak yklmasnn kapitalist birikim srecine ikin olduunu ayrn

tlaryla gstermeye alyor. Harveyin yazlar geni bir alana dalmtr; ber
rak bir tantm ve analiz iin bkz. Sharon Zukin, Ten Years of the New Urban
Sociology, Theory and Society, Temmuz 1980, 575-601.
lronik olan, komnist devletlerin gemiin zn byk ehirlerinde muhafaza
etmek konusunda kapitalistlerden daha iyi durumda olmalardr: Leningrad,
Prag, Varova, Budapete vb. Ancak bu politika, gzellie ve insani baarlara
duyulan saygdan ziyade, otokratik hkmetlerin, gemi otokrasilerin bir de
vam duygusu yaratarak geleneki ballk hislerini harekete geirme arzusun
dan kaynaklanmtr.
(*) Aslnda nihilizm terimi Marxin kuanda ortaya kmtr: Turgenyev tarafn
dan icat edilen bu terim, Babalar ve Oullardn (1861) radikal kahraman Baza-
rovun bir dsturu olarak kullanlmt. Dostoyevski ise Yeraltndan Notlar
(1864) ve Su ve Cezada (1866-67) ok daha ciddi bir tarzda kullanmt. Ni
etzsche, The Will to Power (Erk stenci, 1885-88) adl eserinin zellikle Avrupa
Nihilizmine ayrlan Birinci Kitapnda, nihilizmin kaynaklan ve anlamn de
rinlemesine inceler. Nietzschenin, olduka az szedilmesine karn, modern
politika ve iktisad kendi balanna son derece nihilist olarak deerlendirmesi
kayda deerdir. Nietzschenin bu eserdeki baz imaj ve analizlerinin artc l
de Marksist bir tns vardr. Bunun iin, kredi, dnya leinde ticaret ve
ulam aralanmn durumunun hem olumlu hem de olumsuz tinsel sonulan-
juvalar kendi yaratclklarna yabanclamlardr, nk bu
yaratcln at ahlaki, toplumsal ve psiik uuruma bak
maya bile tahamml edemezler.
Marxin en canl ve arpc imgelerinden bazlar bizi bu
uurumla yzlemeye zorlamay amalamaktadr. Modem
burjuva toplumu, bylesine kudretli retim ve mbadele
aralarm bir araya getirmi olan bu toplum, kendi tlsmla
ryla hizmete ard yeralt glerini kontrol edemez ol
mu bir bycye benziyor. (487) Bu imge modem burju
vazinin gmdn sand karanlk ortaa ruhlarn akla
getiriyor. Onun mensuplan bysel deil ayaklan yerde, ras
yonel kiiler, karanln deil Aydnlanmann ocuklan ola
rak takdim ediyorlar kendilerini. Marx ise burjuvalan by
c diye nitelerken - koca bir nfusu yoktan varetmi olma-
lan da var unutmayalm, bir de komnizm hayaleti- onla-
nn yadsd derinlikleri iaret etmektedir. Marxin imgeleri,
her yerde olduu gibi burada da, modem dnya zerine bir
mucizevilik havas yaratr: Bu dnyann dirimsel gleri ba-
dndrc, ezici ve burjuvazinin hesaplamak, planlamak
yle dursun, tahayyl edemeyecei dzeydedir. Ama
Marxin imgeleri bir yandan da gerek bir mucizevilik hissine
neyin elik etmesi gerektiini gsterir: bir dehet. Zira bu
mucizevi ve byl dnya, ayn zamanda eytani ve korku
tucudur, kontrolden km lgnca sarslmaktadr, her hare
ketiyle faleket dourur, pervaszca yokeder. Bujuva snfnn
mensuplan yarattklan eydeki cokuyu da korkuyu da bas-
tmrlar: Bu sahipler ne kadar derinden sahip olunduklanm

nrn aktnld Blm 6 3 e baknz; Blm 67de toprak mlkiyetinin paralan

mas... gazeteler (gnlk duaclarn yerine), demiryollar, telgraflar, ok sayda
farkl karn, bu nedenle ok gl ve ok ynl olmas gereken tek bir tinde
merkezilemesi. (eviren Walter Kaufmann ve R. J . Hollingdale, Vintage,
1968). Ancak modern tinle modem ekonomi arasndaki bu balantlar, Nietzsc
he tarafndan asla sonuca balanmad ve (birka istisna dnda) izleyicilerince
farkedilmediler bile.
bilmek istemezler. Bunu ancak kiisel ve genel ykm alanla
rnda renirler - yani, ancak i iten getii zaman...
Marxm bujuva bycs, elbette Goethenin Faustu kadar
o kuan imgeleminde yer etmi bir baka edebi kiilikten de
gelmektedir: Mary Shelleyin Frankensteinmdan. Bu mitsel fi
grler bilim ve rasyonalite iinde insan glerini geniletmek
uruna abalarken irrasyonalite yaratan, insan kontrolnn
dna kan, dehet verici sonular douran eytani gleri
aa karrlar. Goethenin Fausiunun ikinci ksmnda by
cy miyad dolmu hale sokan o mthi yeralt gc tmyle
modem bir toplumsal sistemdir. Marxin bujuvazisi de bu tra
jik yrnge iinde dner durur. Yeraltru dnya balamna yer
letirir; milyonlarca fabrika ve tezghta, banka ve borsada ka
ranlk glerin gpegndz i grdklerini, toplumsal gle
rin, en gl bujuvalann bile kontrol edemedikleri acmasz
piyasa emirleri ile srklendiklerim gsterir. Marxin imgelemi
bu cehennemi uurumu yakma tar.
Bu ekilde Marx, Manifesto'nun birinci ksmnda yzyl
sonra modemizm kltrn biimlendirecek ve ona can ve
recek kutupsallklan ortaya serer: tatmin edilemez arzular ve
gdler, srekli devrim, sonsuz gelime, daimi yaratma, ha
yatn her alannda daimi yaratma ve yenilenme. Bir yanda da
onun radikal antitezi, nihilizm, durdurulamaz ykm, hayatn
darmadan olmas, inenmesi, karanln yrei, dehet...
Marx, modem bujuva ekonomisinin gd ve itkileriyle bu
iki olanan da her modem insann hayatna nasl girdiini
gsterir. leride modemistler eitli kozmik ve apokaliptik ta
savvurlar; en gl cokuyla en karanlk umutsuzluu barn
dran tasavvurlar gelitireceklerdir. En yaratc modem sanat
larn ou her ikisinin de etkisi altna girecek, hi durma
dan bir kutuptan tekine savrulacaklardr; i dinamizmleri,
modem kapitalizmin ileyi ve yaamn berleyen i ritmleri
yeniden retecek ve ifade edecektir. Marx bizleri bu hayat
srecinin derinliklerine doru srkler ve bylece varlm
z btnyle byten bir dirimsel enerjiyle dolduumuzu
hissederiz - bir yandan da her an bizleri yoketmekle tehdit
eden oklann ve nbetlerin etkisine gireriz. Sonra dil ve d
nce yeteneiyle onun tasavvurunu benimsememiz, kendi
mizi onunla birlikte ileride bekleyen doruk noktasna doru
srklenmeye brakmamz iin ikna etmeye alr bizleri.
Bycnn raklar devrimci proletarya, modern itici
glerin kontroln Faustvri-Frankensteinvri burjuvazi
den koparrp almakla ykmldr. Bu gerekleince bu uu
cu, padayrc toplumsal gleri herkes iin gzellik ve coku
kaynaklarna dntrecek; modernliin trajik yksn
mutlu sonla noktalayacaklardr. Bu muu son gereklemi
olsun ya da olmasn, Manifestmn muhayyile gc, modem
hayat dolduran lt ve rknt olanaklarn ifade edi ve
kavray biimi etkileyicidir. Dier tm zellikleri bir yana,
ilk modemist sanat yaptdr.
Ama Manifestoyu modemizmin bir arketipi olarak onur
landrrken unu da unutmamalyz: Arketipik modeller sa
dece hakikat ve gllkleri deil, i gerilim ve basklan da
rnekler. Bu durumun hem Manifestoda, hem de onun dik
kate deer belli bal ardllannda, mellifin niyetlerine kar
n, hatta belki de farkna bile varmamasna ramen, devrim
ve zm tasavvurunun kendi ikin eletirisini de dourdu
unu; bu tasavvurun sannd rtnn ardtnda yeni eliki
lerin belirdiini greceiz. Kendimizi Marxn diyalektik ak
na braksak bile belirsizlik ve huzursuzluun bilinmez
akntlaryla srklenmekte olduumuzu hissedeceiz.
Marxm niyetleri ve ngrleri, istedikleri ve grdkleri ara
sndaki radikal kkl gerilimlere yakalanacaz.
Szgelimi Mancn kriz teorisini ele alahm: Krizler periyo
dik geli gidileriyle burjuva toplumunun varoluunu tmy
le, her defasnda daha da tehdit edici bir ekilde sorgularlar.
(478) Bu yinelenip duran krizlerde sadece mevcut rnlerin
deil, daha nce yaratlm retici glerin de byk ksm
ardarda tahrip edilir. Marx bu krizlerin kapitalizmi giderek
gten dreceine ve sonunda ykacana inanm gibidir.
Ama te yandan bizzat onun bujuva toplumuna ilikin bak
ve analizi, bu bunalmn kriz ve felaketle nasl iini grebildi
ini gsterir: Bir yanda, retici gler ktlesinin zoraki tahri
bi, te yanda yeni pazarlann fethi ve eskilerinin daha da derin
smrs. Krizler piyasamn tanmlarna gre zayf ve verim
siz olan insanlar ve irketleri yokeder, yeni yatrm ve gelitir
me projeleri iin bo alan salar; bujuvaziyi icatlar yapmaya,
genilemeye ve her zamankinden daha youn ve uyank ol
maya zorlar: Bylece kapitalist byme iin beklenmedik g
ve esneklik kaynaklan olarak i grebilirler. Marxm dedii gi
bi belki bu uyarlanma biimleri sadece daha kapsaml ve da
ha ykc krizlerin yolunu aarlar. Ama, bujuvazinin ykm
ve kaostan kazan salama kapasitesi dnlrse, bu krizler
pekala sarmal halinde biteviye devam edebilir; insanlan, aile
leri, irketleri, kentleri ezse de bujuva toplum hayat ve ikti-
danna hi dokunmadan srebilir.
Bunun ardndan Marxin devrimci cemaat tasavvurunu ele
alabiliriz. Bunun temelleri, ironik biimde bizzat bujuvazi tara
fndan atlacaktr. Bujuvazinin ister istemez tevik ettii en
dstriyel geliim sonucu, iiler arasndaki rekabetin yol at
tecritin yerini bir araya gelme ve birleme alr. (483) Modem
sanayide ikin olan devasa retici birimler ok sayda iiyi bir
araya getirecek; onlan birbirlerine baml olmaya ve ibirliine
zorlayacak -modem iblm her an ve muazzam lekte ince
bir ibirliini gerektirmektedir- bylece onlara kollektif biim
de dnmeyi ve eylemeyi retecektir. Marx, kapitalist reti
min ister istemez iiler arasnda komnal balar yaratmas so
nucunda militan politik kurumlar, kapitalist toplumsal ilikile
rin zel, atomistik erevesine kar duracak ve sonuta onu
alaa edecek sendikalar douracana inanmaktadr.
Ama bu genel modernlik tasavvuru doruysa, kapitalist sa
nayi tarafndan retilen komnite biimlerinin dier herhangi
bir kapitalist rnden daha kalc olmas iin ne sebep var? Bu
kollektiflikler de dier her ey gibi ksa mrl, gelip geici,
eskiyince atlmak zere tasarlanm olamaz m? Marx 1856da
iilerden bizzat makinalar kadar modem zamanlarn icad...
yeni insanlar diye bahsetmektedir. Ama bu doruysa, onlar
arasndaki dayanma da belirli bir an iin ne kadar etkileyici
olursa olsun, sonuta onlarn kullandklar makinalar veya i
ledikleri rnler kadar geici olabilir. iler bugn montaj
hattnda veya tezgh bamda birbirlerine bal olabilirler. Ama
yarn bakarsnz farkl koullarda, farkl sre ve rnlerle,
farkl ihtiya ve karlarla, farkl kollektifliklere dalvermiler.
Bir kez daha kapitalizmin soyut biimleri -sermaye, cretli
emek, emtia, smr, art deer- varln srdrrken, bunla
rn nsan ierikleri daimi aknt iine frlatlp atlr. Byle gev
ek ve kaygan bir zeminde kalc insan! balar nasl geliebilir?
iler baanl bir komnist hareket olutursalar ve bu ha
reket de baarl bir devrim gerekletirse bile, modem haya
tn alkantl gelgitleri ortasnda kat bir komnist toplum
kurmay baarabilecekler mi bakalm? Kapitalizmin ergime
sine neden olan toplumsal glerin komnizmi de ergimesi
ni ne engelleyecek? Tm yeni ilikiler kemikleemeden mi-
yadm dolduruyorsa dayanmann, kardeliin ve yardmla
mann canl kalabilmesi nasl mmkn olacak? Bir komnist
ynetim sadece ekonomik etkinlik ve giriimlere deil kii
sel, kltrel ve politik ifadeye de snrlamalar koyarak aknt
ya ket vurmaya kalkabilir (her sosyalist ynetim de, her ka
pitalist refah devleti gibi bunu yapmtr). Ama byle bir po
litika baanl olsa bile, Marksizmin her bireyin ve herkesin
zgr geliimi amacna ihanet etmek olmayacak mdr bu?
Marx komnizmi modernliin tamamlan olarak gryor
du. Ama komnizm zgrletirmeyi vaat ettii bu modem
enerjileri bastrmadan modem dnyada nasl kk salabilir?
te yandan bu enerjilere zgrlk tandnda, popler ener
jinin kendiliinden ak yeni toplumsal oluumu da srk-
leyip gtrmeyecek midir?11
Yani Manifestoyu sadece dikkatle okuduumuzda ve onun
modernlik tasavvurunu ciddi olarak ele aldmzda bile,
Marxn yantlar hakknda ciddi somlarla karlayoruz.
Marxm hemen urackta olduunu dnd tamamlanm-
lm daha uzun zaman alacan grebiliriz; eer olacaksa ta
bii... unu da grebiliyoruz ki bu gereklese bile gelip geici
bir dnem olabilir, bir anda yokolup gidebilir, kemikleeme-
den miyad dolabilir; bizi ona ularan, durmakszn, aresizce
srkleyen o daimi deiim ve ilerleme dalgasyla silinip sp-
rlebilir. te yandan da komnizm kendini ayakta tutabilmek
iin onu hayata getiren aktif, dinamik ve gelitirici glere ket
vurmaya alabilir; onu uruna savamaya deer klan umut
lara ihanet edebilir; burjuva toplumunun hakkaniyetsizlik ve
elikilerini yeni bir ad altnda yeniden retebilir. O zaman
ironik bir biimde grrz ki Marxn modernlik diyalektii
kendi tasvir ettii toplumun yazgsn yeniden sahnelemekte,
onu eritip havaya kartran eneji ve fikirleri dourmaktadr.

3 . plaklk: Badaamayan insan

imdi, Marxm ergime tasavvurunu i banda grdkten
sonra Manifestodaki modem hayata dair baz ok gl imge
leri aklamak iin kullanmak istiyorum. Aadaki pasajda

11 Bu paragrafta sz edilen deerler, eletirel temalar ve paradokslar, Stalin sonra

s (ve Oxonian ncesi) devresinde Kolakowski gibi dnrlerden, 1960lardaki
Prag Bahar" dnrlerine, 1970lerde George Konrad ve Alexander Zinovi-
eve kadar Dou Avrupal muhalif Marksist hmanizm geleneinde dahice ge
litirilmitir. Bu tema zerine Rus eitlemeleri Blm IVde tartlacaktr.
Marx kapitalizmin, insanlarn birbirleri ve kendileriyle ilikile
rini nasl dntrdn gstermeye almaktadr. Marxm
szlerinde zne bujuvazi olsa da -byk deiiklikleri do
uran ekonomik etkinlikler bakmndan- her snftan modem
insanlar da nesnelerdir, zira hepsi de deimektedir:

Burjuvazi insanlar doal stlerine balayan birok fe

odal ba kopartp att ve insan ile insan arasnda plak
kardan baka, hissiz parasal demeden baka bir ba
brakmad. Sofu fanatizmin, valyece cokunun, cvk
duygusalln gklere ykselen vecdlerini bencil hesap-
lann buzlu sularnda bodu. ... Bujuvazi imdiye dein
onurlu grlm, saygl bir ekingenlikle baklm her
bir itigalin etrafndaki hleyi ekip ald... Bujuvazi ai
lenin zerindeki duygusal peeyi yrtp att ve aile iliki
sini salt para ilikisine evirdi. ... Dinsel ve siyasal yanl
samalarn peesi altnda rtl smrnn yerine ak,
utanmaz, dolaysz, plak smry koydu.
(476-78)

Marxm burada ortaya koyduu temel kartlk ak veya

plak olanla gizli, peeli, rtl olan arasndaki kartlktr.
Bat kadar Dou dncesinde de hep varolan bu kutupsallk,
her yerde gerek dnya ile yanlsama arasndaki ayrmn
simgesidir. Antik ve Orta alarn speklatif dncesinde du
yusal deneyimin dnyas tmyle bir yanlsama olarak gr
lr -Hindu maya peesi- ve hakiki dnyaya ancak bedenin,
zamann ve meknn almasyla eriilebilecei dnlr. Ki
mi geleneklerde gereklie ancak dinsel veya felsefi tefekkrle
eriilebilir; kimilerindeyse bu ancak gelecekte, lm sonras
bir varoluta mmkn olacaktr- Pavlusun dedii gibi: imdi
isli bir camdan bakyoruz, ama sonra yz yze geleceiz.
Rnesans ve Reformasyon ayla balayan modem dn
m bu iki dnyay da yeryzne, zaman ve meknn iine,
insanlarn arasna indirir. Artk sahte dnya tarihsel gemi,
yitirdiimiz (ya da yitirmekte olduumuz) bir dnya olarak
grlmektedir. Hakiki dnya ise burada ve bu anda bizler
iin varolan (ya da ortaya k srecinde olan) fiziki ve top
lumsal dnyadr. Bu noktada yeni bir simgesellik ortaya
kar. Giysiler eski, yanlsamal hayat tarznn amblemi haline
gelir; plaklk ise yeni kefedilen ve yaanan hakikati ifade
eder; birisinin giysilerini ekip karma eylemi bir tinsel kur
tulu, gerek olu eylemi haline gelir. Modem erotik iir, her
nesilden modem an yaam olduu gibi, oyuncu bir iro
niyle iler bu temay; modem tragedya ise onun rktc ve
korku dolu derinliklerine dalar. Marx trajik gelenek iinde
dnmekte ve almaktadr. Ona gre giysiler yrtlmakta,
peeler ekilip alnmaktadr; soyma sreci iddetli ve zorba
cadr; ama gene de modem tarihin trajik aknn bir mutlu
sonla noktalanaca varsaylmaktadr.
Marxda gelimi ekline ulaan plakln diyalektii mo
dem an en banda, Shakespearein Kral Lear yaptnda ta
nmlanmtr. Leare gre plak hakikat bir insann can d
nda alnabilecek her eyi alndnda yzyze kalaca ey
dir. Learin haris ailesinin, kendi kr kibrinin de katksyla y
zndeki duygusal peeyi ekip alverdiini grrz. Sadece
siyasal gten deil, en ufak nsan onur krntsndan dahi
yoksun braklm bir halde gecenin yans, iddetli ve kor
kun bir frtnann ortasnda sokaa atlr. Bunun insan haya
tnn en sonunda geldii yer olduunu syler: Kt ve zorba
lar erkin salad her trl scakln tadn kanrken, yalnz
ve yoksullar soua terkedilmektedir. Byle bir bilgi ok fazla
gibidir bizler iin: insan doas tayamaz kederi ve korku
yu. Ama frtnann dondurucu buzu Leari ykamaz. O bun
lardan kamaz; bilakis frtnann hiddeti karsna dikilir, gz
lerini diker ve kendisini ypratan, ykan frtnaya kar bile
salam durur. Saray soytansyla birlikte dolarlarken (III.
Perde, 4. sahne) meczup bir dilenci klnda, rlplak ve
her zamankinden daha sefil grnen Edgarla karlarlar.
nsan sadece bu kadar m? diye sorar Lear. Sen osun ite:
badaamayan insan... O srada, oyunun doruk annda kral
giysilerini yrtp atar - defolun emanetler- ve yoksul
Tomla birlikte plak otantiklie kalr. Learin kendisini va
roluun dip noktasna - yoksul, plak, iki bacakl canl-
yerletirdiine inand bu edim, ironik bir tarzda tmyle in
san olmann ilk adm olur. nk ilk olarak kendisiyle baka
bir insan arasnda bir ba olduunu farkeder. Bu sayede du
yarlk ve ngrs artar ve kendi iine gmlm keder ve
sefaletinin snrlarm aar. Orada durmu tir tir titrerken lke
sinin, hayadan u anda onun yaad aresiz, baedilmez ac
larla tketilmi insanlarla dolu olduunu anlar. ktidardayken
bunu hi farketmemitir, ama imdi gr as daha genitir:

Yoksul plak sefiller, her kimseniz siz,

Bu acmasz frtnann kkreyii karsnda eilenler,
Bir at bulamayan balannz, beslenmemi
bedenleriniz
Lime lime olmu bu korunakl pejmrdeliiniz
Nasl korur sizi bylesi mevsimlerden?
Ah, ne az zen gsterdim buna ben!
Hekimlii kavra, ihtiam;
A kendini ki hisset bedbahtlann hissettiini,
Sarsabilirsin o gl aknty
Ve gsterebilirsin onlara daha adil bir cenneti
(III, 4, 28-36)

Lear ancak imdi, kendi deyimiyle her kanna kadar

kral olmutur. Learn trajedisi, kendisini insan olarak kur
taran felaketin onu siyasal adan mahvetmi olmasdr: Ona
gerek bir kral niteliklerini kazandran deneyim, gerekten
kral olmasn engellemitir. Kazanc ise daha nce hayal bile
edemedii bir ey, bir insan olmasdr. Burada umudu bir di
yalektik trajik karanl aydnlatr. Souk, rzgr ve yamu
run altnda tek bana kalan Lear yalnzln kracak, dostla
rnn scaklna ulaacak bir gr ve cesaret kazanr. Shakes-
peare, badaamayan insanm rktc plak gereklii
nin badalabilecek tek nokta, gerek bir birlikteliin gelie
bilecei tek zemin olduunu sylemektedir.
18. yzylda, hakikat anlamnda plaklk ve kendini ke
fetme anlamnda soyunma metaforlan, yeni bir politik tn
kazanr. Montesquieunn Pers Mektuplarnda Iranl kadnla
rn giymeye zorland peeler, geleneksel toplumsal hiyerar
ilerin insanlara uygulad basky simgeler. Paris sokakla
rnda peelerin olmay ise, tam tersine, yeni tr bir toplu
mu, zgrlk ve eitliin hkm srd bir toplumu
simgeler; bundan dolay her ey aka dile gelir, her ey g
rnr, her ey duyulur. Yrek kendini yz gibi aklkla gs
terir.12 Rousseau ise Sanat ve Bilim zerine Sylevlerinde a
n gizleyen kibarln birmek ve aldatc peesini eleti
rir ve der ki iyi insan rlplak boumay seven bir atlet
tir; glerinin kullanmn engelleyen tm o iren sslerden
nefret eder.13 Dolaysyla plak insan sadece daha zgr ve
mutlu deil, ayn zamanda daha iyi bir insan olacaktr. 18.
yzyl doruuna ulatran liberal devrimci hareketler, bu
inantan yola kar: Tm insanlann glerini snrszca kul
lanabilmelerini engelleyen kaltsal imtiyaz ve toplumsal rol
ler soyulup atlrsa, bu gler insanln iyilii iin kullanla
bilecektir. Burada, plak insann ne olaca ve ne yapacana
dair hibir endie duymadklarn grrz. Shakespearede

12 The Persian Letters (1721), ev. J. Robert Loy (Meridian, 1961). 26, 63. ve 88.
mektuplar. Bu sayfada yeralan 18. yzyl temalar The Politics o f Authenticity adl
almamda geni bir biimde ele alnmtr..
13 Discourse on the Arts and Sciences (1750), Blm I, ev. G. D. H. Cole (Dutton,
1950), 146-49. Oeuvres Completes, III, 7-9 iinde.
grdmz diyalektik karmaklk ve btnlk yok olmu,
onun yerini dar kutupsallklar almtr. O dnemin kar
devrimci dnnde de ayn perspektif darl ve dzl
grlr. te Fransz Devrimi zerine Burke:

Ama her ey deiti artk. ktidan iyi yrekli, itaati z

gr klan, hayatn farkl renkleri arasnda uyum kuran
tm ho yanlsamalar ... k ve akln bu yeni muzaffer
hkmranlyla yok edilecek. Hayatn tm saygdeer
rtleri kabaca ekilip alnacak. Zayf ve sallantl doa
mzn aksaklklarn rtmek, ona asalet salamann bir
gerei olarak yreimizin besledii ve anlaymzn e
kidzen verdii tm o eklenmi yce dnceler sa
ma, gln ve bayat eyler gibi patlayp dalacaklar.14

Filozoflar plakl zgr, herkese gzellik ve mutluluk

yolunu aacak bir ey olarak tahayyl ediyorlard; Burkee
greyse bu hi de serbeste olmayan ve hale yola sokulma
m bir ey, hilikten baka hibir eyin doamayaca hilie
dt sadece. Burke, modem insanlarn Lear gibi soukta
karlkl yaanan aresizlikten bir eyler renebileceini ta
hayyl edemez. Tek umutlan yalanlardr onlann, yani kim
olduklann renerek korkmalann engelleyecek kadar ar
mitsel rtler kurmaktr.
Bujuva devrim ve reaksiyonlannm hemen ertesinde yazan
ve yeni bir dalga bekleyen Marx iinse, plaklk ve peeyi
indirme simgeleri yeniden iki yzyl nce Shakespearein
verdii diyalektik derinlii kazanr. Bujuva devrimleri din
sel ve siyasal yanlsama peelerini yrtp atarak plak ikti
dar ve smry, zulm ve sefaleti ak yaralar gibi ortaya
karmtr. Bir yandan da yeni seenekleri ve umutlan aa

\4 Rejlections on the Revolution in F rance (1790); Thomas Painein Rights o f Man

(Dolphin, 1961) adl eseriyle birlikte yeniden baslmtr, 90.
karm ve ortaya sermilerdir. Daha nceki tm alarda
doal stlerine duyduklar ballkla aldanan ve yklan s
radan insanlardan farkl olarak bencil hesaplarn buzlu sula
rnda ykanm ve onlan yokeden efendilere ballktan kur
tulmu olan modem insanlar soukta hissizlemeyip, tam
tersine canlanmaktadrlar. Kendilerini, kendileri iin ve ken
di balarna dnmesini bildiklerinden patron ve yneticile
rine onlar iin -ve onlara- ne yaptnn hesabn sormak is
teyecek ve gerekte hibir ey kazanmadklar zaman diren
meye ve bakaldrmaya hazr olacaklardr.
Marx ii snfnn badaamayan insanlarnn yaamlar
nn gerek koullan ve dier insanlarla olan ilikileriyle yz
yze gelmeye zorlandklannda onlan ykan souu altetmek
iin biraraya geleceklerini ummaktadr. Kuracaklan birlik ye
ni bir komnal hayata yakt olabilecek bir kollektif eneji ya
ratacaktr. Manifestonun asli amalanndan biri de souktan
k yolunu gstermek, komnal scakla duyulan ortak z
lemi beslemek ve younlatrmaktr. iler keder ve korku
dan ancak benliin en derin kaynaklanyla balant kurarak
kurtulabilecekleri iin, benliin gzellik ve deerinin kollektif
olarak tannmas yolunda mcadeleye hazr olacaklardr. On-
lann komnizmi, geldii zaman, bir yandan giyeni scak tu
tarken bir yandan da onlann plak gzelliini sergileyen bir
tr saydam giysi gibi grnecek, bylece hem kendilerini
hem de bakalarn en geni biimde tanyabileceklerdir.
Burada da, Marxda sk sk olduu gibi grnt arpcdr,
ama yakndan baktmzda k titremektedir. plaklk di
yalektiine Marxmki kadar gzel olmayan, ama en az onun
kadar olas baka sonlar da tahayyl etmek mmkndr.
Modem insanlar Rousseau tarz koullanmam bir benliin
yalnzlk iindeki pathos ve grkemini ya da Burke tarz poli
tik maskenin kollektif ve birmek rahatln, Marxm bu iki
sini en iyi ekilde kaynatrma abasna tercih edebilirler pe
kl. Hatta, dier insanlarla olan balarn benliin btnl
ne yneltilmi bir tehdit olarak grp onlardan rken ve
kanan trden bir bireycilik veya benlii toplumsal rol
iinde eritmeyi amalayan trden bir kollektivizm, entelek
tel ve duygusal adan daha kolay olduu iin Marks sen
tezden daha cazip grnebilir.
Marks diyalektiin nnde duran bir sorun daha var.
Marx bujuva toplumunun hayatnn oklan, sarsntlar ve
felaketleri sayesinde modem insanlarn, Learin yapt gibi,
gerekten kim olduklarn bulabileceklerine inanmaktadr.
Ama, bujuva toplumu Marxm dnd kadar kaygan ve
deikense, bu toplum insanlarnn gerek benlikler olutur
malar nasl mmkn olacak? Benlii bombardman eden
btn o imknlar ve zorunluluklar ve onu harekete geiren
gzkara gdler arasnda hangilerinin nemli hangilerinin
geici olduu nasl belirlenebilecek? Yeni soyunmu modem
insann doas da eskisi kadar ele gemez ve gizemli, hatta,
artk maskenin altndaki bir gerek benlik yanlsamas da ol
madndan, daha ele gemez olabilir belki de. Dolaysyla
topluluk ve toplumla birlikte bizzat bireysellik de modem
havada eriyip gidiyor olabilir.

4 . Deerlerin bakalam
Nihilizm sorunu Marxm, bir sonraki sannda yine ortaya
kar: Bujuvazi her trl kiisel onur ve saygnl deiim de
eri iinde eritti; insanlarn uruna savat tm zgrlkle
rin yerine ilkesiz bir tek zgrl koydu: serbest ticaret.
Burada ilk nemli nokta piyasann modem insanlarn i ya
amlar zerindeki mthi etkisidir: nsanlar sadece ekono
mik sorularn deil, metafizik sorularn -neyin deerli, neyin
onurlu, hatta neyin gerek olduu gibi sorularn- yantlarm
bulmak iin de fiyat listesine bakmaktadrlar. Marxm dier
deerlerin deiim deeri iinde zndn sylerken
vurgulad nokta, bujuva toplumunun eski deer yaplarn
silmeyip massetmi olduudur. Eski tarz onur ve saygnlk l
memi; bilakis piyasayla btnlemi, stlerine fiyat etiketleri
konmu, emtia niteliiyle yeni bir yaama kavumulardr. Bu
yzden, akla gelebilecek her trden insan davran ekono
mik adan mmkn, deerli olduu andan itibaren ahlaki
adan kabul edilebilir hale gelir; kazan saladktan sonra
her ey uyar. Modem nihilizm budur ite. Dostoyevski, Ni
etzsche ve 20. yzyldaki ardllar bu derdin kaynan bilim
de, rasyonalizmde, Tanrinm lmnde greceklerdir. Marx
ise bunun temelinin ok daha somut ve dnyevi olduunu
syler: bujuva ekonomik dzeninin -insan deerimizi piya
sa fiyatmza, ne eksik ne fazla bu fiyata eit gren ve bizleri,
fiyatmz olabildiince ykseltmek iin genilemeye zorlayan
dzenin- sradan gndelik ileyiinin bir parasdr bu.
Marx, bujuva nihilizminin hayat verdii ykc zorbalklar
dan rahatszdr, ama bunun iinde kendini ama ynnde gizli
bir eilim barndna inanmaktadr. Bu eilimin kayna para
doksal olsa da ilkesiz serbest ticaret ilkesidir. Marx, burjuva
zinin bu ilkeye -yani, dolamdaki emtiann srekli, snrsz
akna, piyasa deerlerinin srekli bakalamna- gerekten
inand kansndadr. Bujuva snf mensuplarnn sahiden
serbest piyasa taraftan olduu doruysa, yeni rnlerin piya
saya girmesini desteklemek zorundadrlar. Bu da tam bir bur
juva toplumunun gerekten ak bir toplum, sadece ekonomik
bakmdan deil, politik ve kltrel adan da ak; insanlarn
serbeste al veri yapp, nesneler kadar dnceler, rgtler,
yasa ve siyasalar arasmda da en iyisini bulmaya alabilecei
bir toplum olduu anlamna gelir. lkesiz ticaret ilkesi burjuva
ziyi, btn iadamlannca kullanlan temel hakk, ekebildikle
ri kadar mteriye mallann sunma, kr etme ve satmaya al
ma hakkm komnisdere de tanmaya zorlayacakr.
 Bylece, Marxin deyimiyle bilgi alannda serbest rekabet
(489) sayesinde -Manifesto gibi- en ykc yaptlar ve dn
celere bile, satabildii srece serbestlik tanmas zorunlu ola
caktr. Marx devrim ve komnizm fikirlerinin kitlelere ulaa
bildikten sonra satlacandan ve muazzam ounluun z-
bilinli, bamsz hareketi (482) olan komnizmin kendi
yolunu aacandan emindir. Bu yzden uzun vadede burju-
va nihilizmine tahamml edebilir; nk onu aktif ve dina
mik bir nihilizm, Nietzschenin daha sonra glln nihi
lizmi* diyecei trden bir ey gibi grmektedir. Nihilistik it
ki ve enerjileriyle harekete geen bujuvazi devrimci neme-
sisin akaca siyasal ve kltrel kaplan aacaktr.
Bu diyalektik baz sorunlar dourur. Bunlardan ilki, burju
vazinin gerek ekonomide, gerekse siyaset ve kltrde ilkesiz
serbest ticaret ilkesine ne kadar balr olduuyla ilgili. Gerek
te, burjuva tarihi bu ilkeye uymaktan ok ineme konusun
da rneklerle dolu. Burjuva snfnn mensuplan, zellikle en
gl olanlan, genellikle piyasay kstlamak, denetlemek ve
hkmetmek iin abalamlardr. Hatta serbest piyasa gzelle
meleri srp giderken, bir yandan da yzyllardr yaratc
enejilerinin byk bir ksmn bunu baarabilecek dzenle
meler -tekeller, holdingler, karteller ve birlemeler, korunma-
c gmrkler, fiyat denetimleri, ak ya da gizli devlet sbvan-
siyonlan- iin harcamlardr. Dahas, serbest ticarete sahiden
inanan kk aznlk iinde bile bu serbest rekabeti eyalar
kadar dnceler alanna yaymak isteyen iyice azdrr.** Wil-

(*) Erk stenci, s. 22-23deki nemli ayrma baknz: Nihilizm. Mulak bir ey bu:
A. Tinsel gcn artmasnn iareti olan nihilizm: aktif nihilizm. B. Tinsel g
cn rme ve gerilemesi olan nihilizm: pasif nihilizm. A tipinde, tin ylesi
ne bymtr ki daha nceki hedefler (kanaatler, iman meseleleri) tkenmi
tir. ...iddetli bir ykm gc olarak -aktif nihilizm olarak- gcnn en st
noktasna eriir. Marx modem bujuva toplumunun nihilistik gcn Nietzc-
heden ok daha iyi anlamtr.
( * * ) Bu ilke -serbest ticaret ve rekabetin dnce ve kltrde serbestlikten aynla-

158
heim von Humboldt, J. S. Mili, yksek yarglar Holmes,
Brandeis, Douglas ve Black bujuva toplumunda ancak clz,
kstlanm ve en fazlasyla majinal sesler olarak kalmlardr.
Burjuvazinin genellikle yapt, muhalefetteyken zgrle
vgler dzp iktidara geince bastrmaktr. Marx burada
bujuva ideologlarnn sylediklerini ciddiye almak, para ve
g sahibi insanlann gerekte neler yaptklarn unutmak gibi
bir tehlikeyle -Marx asndan hi de.umulmayan bir tehli
keyle- kar karyadr. Bu ciddi bir sorundur, zira bujuva
mensuplan gerekte zgrl zerrece takmyorlarsa, dene
timleri altndaki toplumlan yeni dncelere kapal tutacak
lar ve komnizmin kk salmas daha da zor olacaktr. Marx,
onlann ilerleme ve yenilie duyduklan ihtiya yznden top-
lumlann en dehete kapldklar dncelere bile amaya
zorlanacaklann syleyebilir. Ne var ki o nl kumazlklan
sayesinde yepyeni keiflerle engelleyebilirler bunu.*
Marxm tek tek bujuvalan rekabetin, btn olarak bujuva
toplumunu da deimenin risklerinden koruyacak, karlkl

mayaca- en arpc biimiyle, gariptir ki, Baudelaire tarafndan ifade edilmi

tir. Salon de 1846ya yazd, Burjuvaya balkl girite modem sanatla mo
dem sanayi arasnda zel bir yaknlk olduunu ileri srer: Her ikisi de ok
farkl -politik, endstriyel sanatsal- biimlerde gelecek lksn gerekletir
mek iin abalyorlar; her ikisi de modem hayatn eneji ve ilerlemesini dur
durmak isteyen dnce aristokradan, zihinsel eylerin tekelcileri tarafndan
kstekleniyorlar. (Art in Paris, 1845-62, eviren ve derleyen Jonathan Mayne,
Phaidon, 1965, 41-43.) Baudelaire bir sonraki blmde ayrntl olarak tart
lacak. Ama burada unu da belirtmeye deer: Baudelaireinki gibi grler
1840lar -ya da 1960largibi dinamik ve ilerici dnemlerde ok sayda insana
anlaml gelir. te yandan, 1850ler veya 1970ler gibi reaksiyon ve dugunluk
dnemlerinde bylesi bir gr, onu daha birka yl nce hevesle kabullenmi
birok bujuvaya korkun, en azndan son derece tuhaf gelir.
(*) Marx Kapitalin birinci cildinin Kapitalist Birikimin Tarihsel Eilimi" balkl
son blmnde, bir toplumsal ilikiler sisteminin retici glerin serbeste
gelimesi zerinde engel oluturduu zaman ortadan kalkacan sylyor:
yokedilmelidir; yokedilir. Ama, bir ekilde yokedilmezse ne olur? Marx bir
an bunu dndnde bunu ihtimalden siler hemen. Byle bir toplumsal sis
temi srdrmek der, evrensel vasatl ilan etmektir (MER 437). Marxm
tahayyl edemedii tek ey budur belki de.
dayatlm serbest piyasa diyalektiinde bir dier sorun da bur
juva toplumuyla en radikal kartlan arasndaki garip akma
da yatyor. lkesiz serbest ticaret ilkesi bu toplumu radikal dei
im hareketlerine ak bir hale getirmekte. Kapitalizmin d
manlan da ilerini yaparken birok zgrlkten yararlanabilir
ler - okuyabilir, yazabilir, biraraya gelebilir, gtlenebilir, gs
teri, grev yapabilir, seebilirler. Ama hareket etme serbestlii,
onlann hareketini de bir iletmecininkine dntrr ve birden
kendilerini paradoksal devrim tacirleri ve saclan rolnde bu
labilirler ki, sonuta devrim de ister istemez dier her ey gibi
bir meta halini alr. Marx, bu toplumsal roln ikirciminden pek
rahatsz gibi grnmyor. Belki de bunun kemikleemeden es
kiyeceini, devrimci iletmecinin de kendi hzl baarsyla iin
dma atlacam dnyordu. Bir asr sonra, devrim pazarla
ma iinin de her sat ii gibi ayn suistimal, hile ve dzenlere,
bile bile kendim aldatmalara ak olabildiim gryoruz.
Son olarak, satclarn vaatlerine ilikin kukularmz
Marxm eserindeki vaatlerden birini daha sorgulamaya gt
ryor bizi: komnizmin, kapitalizmin salad zgrlkleri
srdrp derinletirmekle birlikte bizleri bujuva nihilizmi
nin dehetlerinden de kurtaraca vaadini. Bujuva toplumu,
gerekten Marxm dnd gibi bir girdapsa, btn akm-
tlann tek bir yne, barl uyum ve btnlemeye doru gi
deceini nereden biliyor? Her bireyin ve herkesin zgrce
geliimini amalayan bir toplumun da kendine zg nihilizm
eitleri gelitirebileceini tahayyl etmek mmkn. Hatta,
bir komnist nihilizm, daha ekici ve ilgin olmakla birlikte,
burjuva selefinden ok daha sarsc ve paralayc da olabilir;
nk kapitalizm modem hayatn sonsuz imknlann en alt
izgide durdururken Marxm komnizmi, zgrlemi benli
i snrsz nsan uzamlara yollayabilir.15

15 Bu soruna aklk kazandrmak iin Marxm komnist toplumdaki hayata ili

kin iki aklamasn karlatrnz. Birincisi Critique of the [German Social-De-
5. Kaybedilen hle
Marxm dncesindeki tm ikircimler en arpc imgelerin
den birinde, burada inceleyeceimiz son imgede billurla
maktadr: Bujuvazi imdiye kadar onurlandrlm ve hr
metle karlanm tm etkinlikleri evreleyen hleyi ekip al
d. Doktoru, hukukuyu, rahibi, airi, bilgi adamn [Mann
der Wissenschaft*] cretli iiye dntrd. (476) Marxa

mocratic Party] Gotha Program, 1875, adl yapttan: Komnist toplumun da

ha yksek bir aamasnda, iblmnn birey zerindeki kleletirici tahakk
m ve bylelikle kafa ve kol emei arasndaki antitez ortadan kalktktan sonra;
emek sadece bir yaam arac deil, yaamn en temel arzusu haline geldikten
sonra; retici glerin bireyin tmden geliiminin yan sra oalmas ve daya
nmac refahn btn kaynaklarnn bolluk iinde akndan sonra- ancak o za
man dar bujuva ufkunun st tmyle izilip toplum kendi bayra zerinde
ykselebilir. Herkesten yeteneine gre, herkese ihtiyac kadar! (MER, 531)
Bunu Grundrissein altnda dnn (yukardaki 9. not); Grundrissede ko
mnizm sonsuz refah arayndaki modem ideali gerekletirecek ve dar buju-
va anlamda refah silip atacaktr; bylece komnist toplum ihtiyalarn, kapa
sitelerin, hazlann, retici glerin evrenselliini balarndan koparacak... ve
tm insani glerin geliimi bizatihi ama olacaktr; insan kendi btnln
retecek ve oluun mutlak hareketi iinde7 yaayacaktr. Bu gr ciddiye al
nrsa, u son derece aktr ki herkesin evrensel ihtiyalarm tatmin etmek ol
duka g olacak ve herkes iin sonsuz gelime aray kanlmaz olarak ciddi
nsan atmalar yaratacaktr; bu atmalar burjuvazi toplumuna mahsus at
malardan farkl olsalar bile, byk olaslkla en az bir o kadar derin olacaklardr.
Marx bylesi bir olasl olduka dolayl bir yoldan anlatr ve komnist toplu
mun bununla nasl baa kmas gerektii konusunda hibir ey sylemez. Oc
tavia Paza (Altemating Current, 121) Marxm dncesinin znde Promethe-
vri, eletirel ve insansever olmasna karn... nihilistedir, ancak ne yazktr ki
Marxm nihilizmi kendi doasndan habersizdir dedirten bu olsa gerektir.
(*) Wissenschaft kelimesi ok deiik biimlerde tercme edilir. Dar anlamyla bi
lim, geni anlamyla ise bilgi, tahsil, okumuluk", ilim gibi srekli ve
ciddi her entelektel faaliyet iin kullanlr. Hangi sz kullanrsak kullanalm,
uras nemle aklda tutulmaldr ki Marx burada kendi ait olduu grubun du
rumundan, dolaysyla kendisinden bahsetmektedir.
Marxm burada biraraya getirdii eitli mesleki gruplar iin ksaca entelektel
ler" terimini kullandm. Bu kelimenin Maixin yaad a asndan anakronis-
tik olduunu biliyorum - bu Nietzschenin kuayla balamaktadr. Fakat
Marxm yapmak istedii gibi, deiik mesleklerden olmakla birlikte btn fark
llklara ramen zihinleriyle alan insanlar birarada toplamak gibi bir avantaj
var bu kelimenin.
gre hle dinsel deneyimin, kutsal herhangi bir deneyimin bi
rincil simgesidir. Marx da ada Kierkegaard gibi, inan,
dogma ve teolojiden ziyade deneyimin, dinsel hayatn esasn
oluturduunu dnmektedir. Hle hayat kutsal ve dind
alanlara bler: Onu tayan kiinin etrafndan kutsal bir r
knt ve nm olan bir aura yaratr; kutsallatrlm bu kii
insanlk durumundan uzaklatrlr, etrafndaki insanlar hare
kete geiren ihtiya ve basklardan kesin biimde koparlr.
Marx kapitalizmin herkes iin byle bir deneyim tarzn
ortadan kaldrma eiliminde olduuna inanmaktadr: Kut
sal olan her ey dnyevileiyor; hibir ey kutsal deildir,
hibir ey dokunulmaz deildir, yaam tmyle anndnlm-
tr kutsallktan. Marx bunun baz bakmlardan korkutucu ol
duunu bilmektedir: Modem insanlar durduracak bir ey
kalmamtr belki de; hibir ey tutamaz onlan; korku ve tit
remeden arnmlardr; karlar gerektirdiinde nlerine
kan her eyi ezip gemekte zgrdrler. Ama Marx auralan
olmayan bir hayatn erdemini de grmektedir: bir tinsel eit
lik durumu dourur bu. Modem burjuvazi, iiler ve dier
herkes karsnda muazzam maddi g sahibidir belki, ama
daha nceki hakim snflarn en batan sahip olduu tinsel
stnle asla eriemez. Tarihte ilk kez herkes kendisi ve
bakalaryla tek bir varlk dzlemi zerinde kar karya gel
mektedir.
Marxm yazd dnemde, zellikle ngiltere ve Fransada
(Manifesto, Marx zamannn Almanyasndan ok bu lkeleri
konu almaktadr) kapitalizmin hzl ve yaygn bir biimde b
ysnn bozulduunu, devrimci patlamalara hazr olduunu
unutmamalyz. Gelecek yirmi ksur yl iinde bujuvazi ken
dine zg hleler yaratmakta ne kadar becerikli olduunu ka
ntlayacaktr. Marx ise Kapitain ilk cildinde Meta Fetiizmi
analizinde bunlan ekip almaya, piyasa toplumunda zneler
aras ilikileri eyler arasndaki salt fiziksel, nesnel deitiri
lemez ilikiler olarak rten gizemi aklamaya alacaktr.16
1848in ikliminde bu bujuva szde dinsellik henz yerleme
miti. Burada, Marxm hedefleri hem onun, hem de bizim iin
daha bir yakndr: sradan insanlktan daha st bir dzlemde
yaama, yaam ve eserlerinde kapitalizmi ama gcne sahip
olduklarn sanan meslek erbab ve entelekteller - doktor,
hukuku, rahip, air, bilim adam.
Marx bu hleyi neden ilk planda modem profesyonel ve
entelektellerin kafalarna yerletiriyor? stlendikleri tarih
sel roln paradokslarndan birini ortaya koymak iin: zgr
lemi ve sekler zihinleriyle ne kadar gumrlansalar da g
revlerinin onlara vahyedildiini ve yaptklarnn kutsal oldu
unu sanan modemlerden baka bir ey olmadklar ortada
dr aslnda. Marxa in bir okur iin, yaptna ballyla
onun da bu inanc paylat apaktr. Ne var ki o bunun bir
bakma kt bir inan, kendini aldatma olduunu ileri sr
mektedir. Bu pasaj ok ilgi ekici, zira Marxm kendisini bur
juvazinin eletirel g ve ngrs ile zdeletirdiini ve
modem entelektellerin kafalanndaki hleyi skp almaya
altn grdmzde, bir bakma kendi kafasndakini de
attn farkediyoruz.
Marxa gre bu entelekteller iin hayatn temel paradoksu
onlarn burjuvazinin cretli iileri, modern ii snf,
proletaryamn mensuplan olmalannda yatmaktadr. Bu kim
lii yadsyabilirler belki - ne de olsa, kim ister proletaryaya
mensup olmay? Ama onlan almaya zorlayan tarihsel ko
ullar tarafndan ii snfnn iine frlatlp atlmlardr.
Marx, entelektelleri cretliler olarak tasvir ederken modem
kltrn, modem endstrinin bir paras olduunu gster
meye alr. Sanat, bilim, Marxinki dahil toplumsal teori,
bunlann hepsi retim tarzlandr. Bujuvazi her alanda oldu

16 Capital, Cilt I, Blm 1, Fasla 4; MER, 319-29. Marxm buradaki stratejisi ve

zgnlne Lukcs History and Class Consciousness'da iaret eder.
u gibi kltrde de retim aralarn kontrol etmektedir ve
yaratmak isteyen herkes onun gcnn yrngesi iinde a
lmak zorundadr.
Modem profesyoneller, entelektel ve sanatlar, proletar
yann mensuplan olduklanndan,

ancak i bulabildikleri mddete yaarlar ve ... ancak

emekleri sermayeyi arttrd mddete i bulabilirler.
Kendilerini para para satmak zorunda olan bu iiler
dier her ticari mal gibi birer metadrlar dolaysyla re
kabetin ini klanna, piyasann dalgalanmalanna ta
bidirler. (479)

Bu yzden, ancak sermayesi olan birileri onlara para verdii

srece kitap yazabilir, resim yapabilir, fizik veya tarih yasalan-
n kefedebilir, hayatlann idame ettirebilirler. Ama bujuva
toplumun basklan o dzeydedir ki karln vermeden, yani
eserleriyle u veya bu ekilde sermayeyi arttrmadan kimse
onlara para vermez. Onlann beyinlerim smrerek kr sala
maya istekli bir iverene kendilerini para para satmak zo
rundadrlar. Kendilerini en krl ekilde arz edebilmek iin
urap didinmeleri gerekir; srf almalann srdrebilmek
iin satn alnma imtiyaz uruna (ou kez amansz ve ac
maszca) rekabet etmek zorundadrlar. Eser tamamlandnda
onlar da, dier tm iiler gibi kendi emeklerinin rnnden
kopanlm olurlar. Mallan ve hizmetleri sata kanlr ve yaz-
glann belirleyen ikin bir hakikat, gzellik veya deer -ya
da duruma gre herhangi bir hakikat, gzellik veya deerden
yoksunluk- deil, rekabetin ini klan, piyasann dalga-
lanmalan olur. Marx, byk dnce ve eserlerin piyasa ge
rekleriyle engelleneceini ummaz: Modem burjuvazi dn
ceden kr salama konusunda son derece kaynak yaratcdr.
Gerekte olan udur: Yaratc sreler ve rnler yaratclann
dehete srkleyecek biimlere dntrlr ve kullanlr.
Ama yaratclar buna kar koyamaz, nk yaayabilmek
iin emek glerini satmak zorundadrlar.
Entelekteller ii snf iinde kendilerine zg bir ko
num igal ederler: Bir yandan zel imtiyazlar, ama bir yandan
da zel ironiler douran bir konumdur bu. Bujuvazinin s
rekli yenilik yaratma talebinden kazan salamaktadrlar. Bu
onlann rnleri ve yeteneklerinin sata kt pazarlan ge
niletir; ou kez yaratc cesaret ve imgelemlerini tevik
eder ve -yeterince akgz ve beyinlere duyulan ihtiyatan
faydalanabilecek kadar ansllarsa- iilerin ounluunun
iinde yaad mzmin sefaletten kurtulmalann salar. te
yandan -yabanclam ve kaytsz olan ou cretli iinin
aksine- almalanyla kiisel balan olduu iin pazardaki
dalgalanmalar onlan ok daha derinden etkiler. Kendilerini
para para satarken sadece fiziksel enerjilerini deil zihin
lerini, duyarlklann, en derin hislerini, d ve hayal gleri
ni, neredeyse her eylerini satmaktadrlar. Goethenin Fast'u
dnyada bir eyleri deitirebilmek iin kendini satmak
zorunda olan entelektelin arketipini sunar bize. Faust ayn
zamanda entelektellere mahsus ihtiyalar karmaasn da
cismaniletirir: Onlan harekete geiren gd, sadece tm in
sanlarla paylatklan hayatlann idame ettirme ihtiyac deil,
ayn zamanda iletiimde bulunma, dier insanlarla birlikte
olma arzusudur. Fakat kltrel emtia piyasas kamusal l
ekte bir diyalogu gerekletirmek iin tek bir ara sunmak
tadr: Bir dncenin modem insanlara ulaabilmesi ve onla-
n deitirebilmesi iin pazarlanmas ve satlmas gerekir. Do
laysyla, entelektellerin piyasaya batmlr olmalannm tek
nedeni kann doyurmak deildir. Tinsel beslenmeleri iin de
buna muhtatrlar - ki beslenmeleri iin piyasaya tam olarak
gvenemeyeceklerini de bilirler.
Bu ikircimler iine skm olan modem entelektellerin
neden radikal k yollan tahayyl ettiklerini anlamak zor
deil: Onlann durumlarnda devrimci fikirler en dolaysz ve
youn kiisel ihtiyalardan kaynaklanr. Ama onlann radika
lizmine esin veren toplumsal koullar, bir yandan da rsele-
mektedir onlan. En ykc fikirlerin bile piyasann araclyla
ortaya kmak zorunda olduunu grdk. Bu fikirler insanla-
n cezbedip etkiledike piyasay da geniletip zenginletirecek
ve bylece sermayeyi arttracaktr. mdi, Marxin burjuva
toplumuna ilikin gr doruysa bunun devrimci dn
celer iin pazar yaratmas hi de ihtimal d deil. Bu sistem
srekli devrim, kprdan, kkrtma gerektirir: Esnekliini
ve cevvaliyetini koruyabilmesi iin; yeni enejileri sahiplenip
massedebilmesi, yeni etkinlik ve byme zirvelerine ulaa
bilmesi iin daima ileri itilmesi ve zorlanmas gerekir. Bunun
anlam da kapitalizme kart olduunu ilan eden insan ve ha
reketlerin pekl kapitalizmin ihtiya duyduu trden birer
uyanc olabilecekleridir. Burjuva toplumu, gerek vazgeile
mez ykma ve gelitirme gds, gerekse yaratt vazgeile
mez ihtiyalan tatmin etme ihtiyacndan tr, kanlmaz
olarak, onu ykmay amalayan radikal dnce ve hareket
leri retmektedir. Ama gelime kapasitesi kendi i olumsuz-
lamalarm olumsuzlamasm da mmkn klar: Kartlkla
beslenmesi, bask ve kriz iindeyken huzur iinde olduun
dan daha gl olmasn; husumeti dostlua, dmanlann
zoraki mttefiklere dntrmesini mmkn klyor.
yleyse bu iklimde radikal entelekteller radikal engellerle
kar karya: Dnceleri ve hareketleri, altetmeye altklan
bujuva dzenini zen ayn modem hava iinde eriyip gitme
tehlikesine maruz. Bu iklimde kendini bir hleyle evrelemek,
szkonusu tehlikeyi yadsyarak yoketmeye almak demek
tir. Marxm zamanndaki entelekteller byle bir yanl inanca
zellikle meyilliydiler. 1840lann Parisinde Marx sosyalizmi
kefederken bile Gautier ile Flaubert kendi sanat iin sanat
mistiklerini gelitiriyor, Auguste Comte ve evresiyse buna
paralel kendi saf bilim mistiklerini oluturuyorlard. Kimi
zaman birbiriyle atan kimi zamansa iie geen bu iki grup
da kendini avangard diye kutsamaktayd. Bir yandan kapita
lizmi eletirirken kavrayl ve keskindiler. Bir yandansa onu
aabilecekleri, onun kural ve istemlerinin tesinde yaayp a
labilecekleri gibi sama bir inan besliyorlard.17
Onlarn kafalarndaki hleyi ekip alan Marx ise bujuva
toplumunda kimsenin bylesine saf, gven iinde ve zgr
olamayacan gsteriyordu. Piyasann balant ve ikircimleri
herkesi yakalayabilecek ve iine alabilecek biimdedir. Ente
lekteller nefret ettikleri bujuva dnyasna -gerek ekonomik
gerek tinsel bakmdan- ne kadar baml olduklarn grmeli
dirler. Bu elikilerle dolaysz ve ak ekilde yzlemediimiz
srece onlarn stesinden gelmemiz mmkn olmayacaktr.
Kafalarn zerindeki hleleri ekip almann anlam budur.18
Bu imge de, edebiyat ve dnce tarihindeki btn byk
imgeler gibi, yaratcsnn ngremedii derinlikler ieriyor.
lk olarak, Marxm 19. yzyl sanatsal ve bilimsel avar-
garcTma ynelttii itham onlara benzer -ve ayn lde te
melsiz- biimde ihtiyalarn, bencil hesaplarn ve vahi s
mrnn baya dnyasn atklarn iddia eden 20. yzyl
Leninist ncleri iin de tam tamna geerli. kinci olarak-
sa, Marxm ii snf hakkndaki romantik imgesine ilikin
sorular douruyor. Eer cretli ii olmak hle sahibi olma-

17 Sanat sanat iindir hususunda bkz. Arnold Hauser, The Social History o f Art
(1949; Vintage, 1958), Cilt III; Cesar Grana, Bohemian Versus Bourgeois: Society
and the French Man o f Letters in the Nineteenth Century (Basic Books, 1964; 1967
karton ciltli bask Modernity and Its Discontents olarak yeniden adlandrld); T.
J. Clark, The Absolute Bourgeois: Artists and Politics in France, 1848-51 (New
York Graphic Society, 1973). Comte evresiyle ilgili en iyi tantm Frank Manu-
elin The Prophets o f Paris (1962; Harper Tochbooks, 1965) adl eserinde bulu
nabilir.
18 Hans Magnus Enzensbeger 1969 ylnda yazd parlak makale The Industri
alization of the Mindda kitle iletiim teorisi balamnda buna benzer bir pers
pektif gelitirir. The Conscious Industry (Seabury, 1970), 3-15 iinde.
mn antitezi ise Marx, proletaryay modem hayatn elikileri
ni aabilecek kadar mcehhez, yeni insanlar snf olarak na
sl niteleyebilir? Hatta bu soruyu bir adm daha ileri gtre
biliriz. Marxin modernlik tasavvurunu izlemi ve buna zg
tm ironi ve ikircimlerle yzlemisek, herhangi birinin b
tn bunlar aacan nasl umabiliriz?
Bir kez daha, evvelce karlatmz bir sorunla kar kar-
yayz: Marxin ngrleriyle radikal umutlan arasndaki geri
lim. Benim bu denemedeki vurgulann Marxm dncesinde
ki pheci ve zeletirel eilimler zerinde younlat. Baz
okurlar sadece eletiri ve zeletiriyi benimseyip umutlan
topyac ve safa grebilir ve reddedebilirler. Ancak, bu
Marxm eletirel dncenin z olarak grd eyi hesaba
katmamak olur. Marxa gre eletiri sregiden diyalektik sre
cin bir parasdr. Eletirinin dinamik olmas, eletirilen kiiyi
hem eletirenlerin hem de kendisinin stesinden gelmeye
esinlemesi ve zorlamas, her iki taraf da yeni bir senteze y
neltmesi gerekir. Dolaysyla dzmece akmlk iddialannn
maskelerini indirmek, gerek bir akmlk istemek ve onun iin
mcadele etmektir. Akmlk arayndan vazgemek ise insa
nn kendi duraanlk ve teslimiyetinin etrafm bir hleyle sar
mak ve sadece Marxa deil, kendimize de ihanet etmek olur.
Yzylmzn byk komnist lider ve yazarlanndan Antonio
Gramscinin tasvir ettii o dinamik ve sallantl dengeyi arama
mz gerekiyor: akln ktmserlii, iradenin iyimserlii.19

Sonu: Kltr, ve kapitalizmin elikileri

Bu blmde Marxm dncesiyle modemist gelenein bir
letii bir alan tanmlamaya altm. Her eyden nce, her

19 Gramscinin lmnden sonra yaymlanm el yazmasnda, The Modem Prin-

ce. Yeniden basm Prison Notebooks, seen, yayma hazrlayan, ev. Quintn Ho-
are ve Geoffrey Nowell Smith (International Publishers, 1971), 173.
ikisi de ayrdedici biimde modem olan bir deneyimi canlan
drma ve kavrama abalandr. Her ikisi de bu a karmak
duygularla, korku hissiyle de karm bir keyif ve huu ile
karlamaktadrlar. Her ikisi de modem hayatn eliik itki ve
potansiyellerle dolu olduunu dnmekte ve her ikisi de bu
elikilerin tesinde nihai ya da ultra-modem bir tasavvura
kucaklamaktadr - Marxin bizzat makinalar kadar modem
zamanlarn icad yepyeni insanlar; Rimbaudnun Il faut t
re absolument modeme deyii.
Bu yaknlama ruhu iinde Marxi modemist bir yazar ola
rak okumaya, onun dilindeki canll ve zenginlii, imgele
rindeki derinlii ve karmakl giysiler ve plaklk, pee
ler, hleler, s, souk- ve modemizmin daha sonra kendini
tanmlamak iin kullanaca temalar ne kadar parlak bir bi
imde gelitirdiini gstermeye altm: modem eneji ve di
namizmin utkusu, modem zlmenin tahribat, nihilizm ve
bunlar arasndaki garip yaknlk; btn olgu ve deerlerin
karmakark olduu, patlad, dald, yeniden birletii
bir girdaba yakalanma hissi; neyin deerli, hatta neyin gerek
olduu konusunda temel bir belirsizlik; en radikal olumsuz-
lamalann ortasnda en radikal umutlarn serpilip bymesi...
Ayn zamanda, modemizmi de Marksist bir biimde okuma
ya, onun karakteristik enejilerinin, igr ve endielerinin
modem ekonomik hayan drt ve gerilimlerinden: yani, b
yme ve ilerleme ynndeki durmak ve doymak bilmez bask
sndan; nsan enerjileri yerel, ulusal ve ahlaki snrlarn tesi
ne geniletmesinden; insanlar, sadece dier insanlan deil
kendilerini de smrmeye zorlamasndan; dnya pazarnn
girdabnda tm deerlerin gelip geicilii ve sonsuz bakala
mndan; iine yaramayan her eyi ve herkesi -modem ncesi
dnya kadar kendisini, modem dnyay da- acmaszca yoke-
diinden ve kriz ve kaosu daha fazla gelime iin birer atlama
tahtas olarak kullanabilme, kendi z ykmndan beslenebil-
me kapasitesinden kaynaklandn gstermeye altm.
Marksizm ve modemizmi bir araya getiren ilk kii oldu
um iddiasnda deilim. Gerekte, son yzyl iinde, kimi
zaman en dramatik biimde, tarihsel kriz ve devrimci umut
anlarnda bu ikisi kendiliklerinden biraraya gelmilerdir.
1848de Marx kadar Baudelaire, Wagner ve Coubertde;
1914-25 dneminin davurumcularnda, ftristlerinde, da
daclarnda ve konstruktivistlerinde; Stalinin lmnden
sonra Dou Avrupay saran kaynama ve alkantda;
Pragdan Parise, ABDye kadar 1960lann devrimci inisiyatif
lerinde bunlann iie getiini grebiliyoruz. Ama devrimler
bastrldnda veya ihanete uradnda, radikal kaynama
nn yerini paralanma aldnda gerek Marksizm, gerekse
modemizm birer ortodoksi halini alm ve kendi ayr ve ayn
derecede gvenilmez yollannda gitmilerdir.* Szmona or-
todoks Marksistler en iyi ihtimalle modernizmi gzard et
mi, ama belki de (Nietzschenin deyimiyle) uuruma bakar
larsa uurumun da onlara bakaca korkusuyla, ounlukla
onu bastrmaya almlardr.20 Ortodoks modernistlerse
toplum ve tarihten bamsz, koulsuz an bir sanatn hle
sini yeniden kafalanna geirmekte hi duraksamamlardr.

(*) Marksizm ve modemizmin siyasal suskunluk dnemlerinde bir topyac fanta-

zi olarak da biraraya geldii olmutur: rnein 1920lerin gerekstcl ve
1950lerde Paul Goodman ve Norman O. Brown gibi Amerikal dnrlerin
almalar. Herbert Marcuse, zellikle en zgn yapt Eros and Civilization
(Eros ve Uygarlk, 1955)da her iki kuaktan da etkilenmitir. Baka bir tr ya
knlama da modemizmi bir tinsel girdap, Marksizmi kat kayadan bir ein'feste
Burg olarak grm ve hayatlarn ikisinin arasnda yalpalayarak geirmi, ancak
ou kez kendilerine ramen parlak sentezler gerekletirmi olan Mayakovski,
Brecht, Benjamin, Adomo ve Sartre gibilerinin yaptlarnda bulunabilir.
20 Lukcs en ok sz edilen ve etkileyici bir rnektir: Komintem tarafndan daha
nceki btn modernist almalarn reddetmeye zorlanan Lukcs, modemiz
mi ve onun btn yaptlarn aalamak iin onlarca yl ve ciltler dolusu kitap
harcamtr. rnein bkz. The Ideology of Modernism makalesine, Realism in
Our Time: Literature and the Class Struggle (1957) iinde, ev. John ve Necke
Mander (Harper and Row, 1964).
Bu deneme, ortodoks Marksistlere korktuklan ve katklar
uurumun bizzat Marksizmin iinde de aldn gstererek
onlarn ka yollann tkamaya alyor. Ancak, Marksizmin
gc daima korkutucu toplumsal gerekliklerden yola k
maya, onlann iinde ve onlarla uramaya istekli olmasnda
yatar; bu g kayna terkedilirse geride sadece Marksizmin
ad kalr. Kafalarndaki hleleri ekip alacandan korkarak
Marksizmden uzak duran ortodoks modemistlere gelince,
onlann da renmesi gerekiyor ki bunun karlnda ok
daha iyi bir ey elde edebilirler: Kendileriyle, inkra ya da
korumaya altklan modem burjuva toplumu arasndaki
son derece zengin, karmak ve ironik ilikileri tahayyl ve
ifade yetenekleri artabilir. Marx ile modemizmin kaynamas
Marksizmin an kat yapsn eritecek -ya da en azndan s-
p buzlanm zecek- modernist sanat ve dnceye ise yeni
bir kuvvet salayp umulmadk bir derinlik ve tn kazandra
caktr. Modemizmi amzn realizmi haline getirecektir.
Bu sonu blmnde Marx, modernizm ve modernleme
hakkndaki baz ada tartmalara uzanmak istiyorum.
1960lann sonunda gelitirilen ve son onyln reaksiyoner or
tam iinde yaygnlaan baz muhafazakr modernizm itham-
lann ele alarak balayacam. Bu polemikilerin en ciddisi
olan Daniel Belle gre modernizm batan karc haline
geldi, modem erkekleri ve kadnlan (hatta ocuklan) ahla
ki, siyasal ve ekonomik grev ve sorumluluklann terketme-
ye yneltti. Kapitalizm ise, Bell gibi yazarlara gre, bu ite t
myle masum: kaprisli karsnn doymak bilmez arzulanna
para yetitirmek ve borlann deyebilmek iin alp du
ran, heyecan vermeyen fakat drst ve vazifeinas bir Char
les Bovarydir sanki. Byle resmedilen masum kapitalizmin
pastoral bir ekicilii var; ama kapitalizmin yarattr gerek
dnyada bir hafta olsun ayakta kalmak isteyen hibir kapita
list ciddiye alamaz bunu. (te yandan, kapitalistler bu g
rntden, iyi bir reklam manzaras olarak holanr ve banka
ya giderken yol boyu glerler.) Demek ki Bellin modernist
ortodoksilerin en deimez ilkelerinden birini -kltrn
zerklii, sanatnn dier fanileri balayan tm kural ve ih
tiyalarn zerinde olmas ilkesini- alp onu bizzat moder-
nizme kar kullanmaktaki hnerini takdir etmeliyiz.21
Ama burada hem modemistler hem de anti-modemistler
tarafndan gzden karlan bir olgu var: Bu tinsel ve kltrel
hareketler, btn sarsc glerine ramen, yzyldan uzun
bir zamandr kaynayan bir toplumsal ve ekonomik kazann
yzeyindeki kabarcklardr. Kazan kaynatan modem kapita
lizmdir, modem sanat ve kltr deil - her ne kadar kapita
lizm atele yzlemekte isteksiz olsa da. Antimodemist pole
miklerde pek reva gren bir bte noire olan William Bur-
roghsun uyuturucularla uyarlm nihilizmi, onun avangard
kariyerini finanse eden dededen kalma trstnn soluk bir
kopyasdr: Burroughs Hesap Makinalan irketi, imdiki ady
la Burroughs International, znde en keskin nihilistlerdir.

21 Modemizm batan kan ad r: Cultural Contradictions o f Capitalism, s. 19.

Bellin yazlan, burada olduu gibi baka yerlerde de uzlamayan ve aka te
his edilmemi kartlklarla doludur. Modem reklamclk ve satcln nihiliz
mine ilikin analizleri (65-69) bu kitabn genel iddiasna tam olarak uyar - sa
dece Bell yksek basn reklamcl ve satclnn kapitalizmin zorunlulukla-
nndan nasl kaynaklandm farkedememi grnyor; sanki bu aktiviteler ve
onlara elik eden hilekrlk ve kendini aldatma a, modem/modemist yaam-
tarznn kap eiine braklm daha ziyade.
Daha sonraki bir alma, Modernism and Capitalism (1978), yukandakilere
yakn baka perspektifleri ierir: Kapitalizmin ayudedici zellii -onun dina-
m ii- snrlanmaml haline geldi. Teknolojinin dinamosu tarafndan besle
nen hzl bymenin bir benzeri daha yoktur. Hibir snr yok. Hibir ey kutsal
deildi. Normun kendisi deiimdi. 19. yzyln otalanna doru, ekonomik iti
ci gcn yrngesi buydu. Ancak bu kavray gc devam etmez; bir an kapi
talist nihilizm unutulur ve o bildik demonoloji tekrar yerine oturur; yani mo
dem hareket... kltrn btnln zedeler, zaman ve mekn arasnda d
zenli bir ilikiye dayanan bujuva dnya grnn temelinde yatan aklc koz-
molojiyi parampara eder, vb., vb... Partisem Review, 45 (1978), 213-15, iinde.
zleyen ylda Cultural Contradictions'm nsz olarak yeniden basld. Bell, en
azndan baz yeni tutucu dostlannm tersine, tutarszlk cesaretine sahiptir.
 Bu polemik saldrlar yannda, modemizm ok farkl tr
den itirazlarla da karlat. Marx, Manifesto'da Goethenin
yeni ortaya kan dnya yazn dncesini alarak modern
kltrn nasl bir dnya kltr yarattn aklyordu:

lke iinde karlanan eski ihtiyalarn yerini karlan

mas iin uzak lke ve iklimlerin rnleri gereken ye
ni ihtiyalar alyor. Eski yerel ve ulusal kendine yeter
liliin yerini, her ynde ilikiler ve evrensel bamllk
alyor. Maddi olduu kadar tinsel [geistige] retimde
de byle bu. Tek tek uluslann tinsel yaratlan ortak
mlk oluyor. Ulusal tek yanllk ve darkafallk giderek
imknszlayor ve saysz ulusal ve yerel yazndan bir
dnya yazn douyor. (476-77)

Marxin senaryosu onun andan bugne dek gelien ulus

lararas modemizm iin mkemmel bir program olabilir: ge-
nifikirli, ok yanl, modem arzulann evrensel kapsamm ifa
de eden ve burjuva ekonomisinin dolaymma ramen insanl
n ortak mlk olan bir kltr. Peki, ama ya bu kltr de
nen ey Marxrn sand kadar evrensel deilse? Ya gerekte
dar ve kapal bir Bat meselesiyse? Bu olaslk ilk kez 19. yz
yl ortasnda eidi Rus poplistleri tarafndan tartld. Bat
daki modernlemenin ykc atmosferinin -cemaatlerin para-
lanmas ve bireyin psiik yaltm, kitlesel yoksullama ve s
nfsal kutuplama, umudu tkenmi bir maneviyat ve tinsel
anariden doan kltrel yaratclk- insanln tmn bek
leyen tuntan bir zorunluluk deil, bir kltrel zgnlk ola
bileceini ileri sryorlardr. Dier uluslar ve medeniyetler ge
leneksel hayat tarzlanyla modem potansiyel ve ihtiyalar ara-
smdan daha uyumlu bir kaynama gerekletiremez miydi?
Ksacas -bu inan kimi zaman kabul gren bir dogma, kimi
zamansa gzkara bir umut olarak ifade ediliyordu- sadece
Batda ka olan her ey buharlatp havaya kantyordu.
 20. yzyl, azgelimi dnyann birok yerinde devrimci
rejimler ynetime geldike, 19. yzyln poplist hayallerini
gerekletirmeye ynelik saysz giriime tank oldu. Bu re
jimlerin hepsi de, deiik yollardan, 19. yzylda Ruslann fe
odalizmden sosyalizme sramak dedii eyi gerekletirme
ye alt: Baka bir deyile, kahramanca zorlamalarla mo
dem paralanma ve dalmann dibine dmeksizin modem
topluluun doruklarna ulamaya alyorlard. Gnmz
dnyasnda varolan ok farkl modernleme tarzlarn incele
menin yeri buras deil. Ama u olgu belirtmeye deer: G
nmzde siyasal sistemler arasndaki muazzam farkllklara
ramen, bunlarn ou modem kltr haritalarndan sil
mek gibi bir arzuyu paylayor. Umuyorlar ki halk bu kltr
den korunabilirse, kendi balarna gelip geici ve kontrol
edilemez amalar peinde komak yerine, ortak ulusal ama
lar iin, salam bir cephe halinde harekete geirilebilirler.
mdi, modernlemenin ok farkl yollardan gerekletirile
bileceini yadsmak aptallk olur. (yle ki, modernleme te
orisinin asl meselesi tm bu yollarn dkmn yapmaktr.)
Her modem ehir New Yorka, Los Angelesa veya Tokyoya
benzeyecek ya da onlar gibi dnecek diye bir ey yok. Ge
ne de, halklarnn iyilii iin onlan modemizmden koruma
ya kalkanlarn ama ve karlarn bir incelememiz gereki
yor. Eer bu kltr, ou ynetimin dedii gibi sadece Batya
mahsus ve dolaysyla nc Dnya ile alakasz ise neden
bunu engellemek iin bu kadar eneji harcyorlar? Yabancla
ra ykledikleri ve Batl ykm diye suladklar ey aslnda
kendi' halknn enerji, arzu ve eletirel ruhlarndan baka bir
ey deil. Hkmet szcleri ve propagandaclar kendi l
kelerinin bu yabanc etkilerden azade olduunu ilan eder
ken, aslnda halklarn bir siyasal ve tinsel cendere altnda
tutmay becerebildiklerini sylyorlar. Bu cendere kalktn
da ya da paralandnda ilk ortaya kan ey modernist ruh
olacaktr: Bastrlann geri dndr bu.
Bugn Latin Amerikan edebiyatm dnyann en heyecan
verici edebiyatn reten hem lirik hem de ironik, hem boz
guncu hem de adanm, hem fantastik hem de gereki olan
bu ruhtur - geri, Latin Amerikal yazarlar sansrc ve po
lislerden kaarak Avrupa ve Kuzey Amerikada srgnde yaz
maya da zorlayan gene bu ruhtur. Pekin ve anghayda mu
halif duvar gazetelerinde belirterek -dne kadar inin Ma-
ocu mandarinleri ve onlann Batdaki yoldalarnn iddialar
na gre- birey diye bir kelimenin bile olmad bir lkede
zgr bireyin haklarn savunan da bu ruhtur. Pragl Plastik
Halkm arpc younluktaki elektronik rock mziine, m
zisyenler hapishanelerde ile doldururken bile sk skya ka
pal binlerce odada kaak kasetlerde direnen bu mzie esin
veren de modernizmin kltrdr. Bugn, Bat dndaki
dnyann birok yerinde eletirel dnceyi ve zgr imgele
mi canl tutan da modemist kltrdr.
Ynetimlerin hi de houna gitmiyor bu, ama yle grn
yor ki uzun vadede ellerinden gelen bir ey yok. Dnya paza
rnn girdabnda batmaya ya da yzmeye zorlandklar, serma
ye biriktirmek iin abalamaya zorlandklar, gelimeye ya da
dalmaya -daha dorusu gelimeye ve dalmaya zorlandk
lar- mddete, Octavio Pazn deyimiyle modernlie mah
kum olduklar mddete ne yaptklarn ve ne olduklarn
kendilerine gsteren kltrleri de retmeye mahkumlar. Do
laysyla, nc Dnya modernlemenin iine daldka mo-
demizm, tkenmek yle dursun yeni yeni kendini buluyor.*
Bu blm bitirirken Herbert Marcuse ve Hannah Arendt
tarafndan yaplan ve bu kitabn esas meselelerinden bazlarn

(*) Alternating Current (Deiken Akm, 196-98). Paz nc Dnyann modemiz-

min hayal gc yksek ve eletirel enetjisine iddetle muhta olduunu ileri s
ryor. Bu olmazsa, nc Dnyann bakaldrs... Sezarizmin eitli biimle
rine yozlaacak ya da sinik ve kafasz brokrasilerce boazlanacaktr.
ele alan, Marxa ynelik iki sulama zerinde ksaca durmak
istiyorum. Marcuse ile Arendt eletirilerini 1950lerde Ameri
kada formle etmilerdi, ama bunlan 1920lerde, Alman ro
mantik varoluuluunun havas iinde gelitirmi gibiler. Bir
anlamda, tezleri 1840larda Marxla Gen Hegelciler arasndaki
tartmalara dek uzanyor; ne var ki ortaya koyduklar mesele
ler bugn de her zaman olduu kadar geerli. Temel nerme,
Marxm emek ve retimin deerlerini hi eletirmeksizin y
celttii ve nihai olarak en az bunlar kadar nemli dier nsan
etkinlik ve varlk tarzlarn ihmal ettii eklinde. Baka bir de
yile, Marx, manevi imgelem yoksunluuyla sulanyor.*
Marcusenin en sert Marx eletirisi Eros ve Uygarlk'da yer
alyor. Marxm buradaki varl her sayfada aikr, ama garip
biimde ad hi zikredilmiyor. Ancak, aadaki gibi bir pa
sajda, Marxm gzde kltrel kahraman Prometheusa sald
rlrken satr aralarnda ne sylendii apak:

Prometheus bastrma yoluyla emek, retkenlik ve iler

leme kltrnn kahramandr ... tanrlara kar do
landrc ve (ac eken) asidir. Srekli ac pahasna kl
tr yaratr. retkenlii, durmakszn hayata hkmet
me abasn simgeler. ... Prometheus baar ilkesinin
arketipik kahramandr.22

Marcuse, bunun ardndan idealletirmeye daha deer gr

d alternatif mitolojik kiilikleri sralar: Orfeus, Narsissus
ve Diyonizos - ve Marcusenin onlann modem temsilcileri
olarak grd Baudelaire ile Rilke.

(*) Bu eletiri en iyi biimde Adomonun (hi yaymlanmayan) Marxin btn dn

yay dev bir atlyeye dntrmek istedii yorumuyla zetlenebilir.22
22 Adomonun sz Martin Jay tarafndan Frankfurt Okulunun tarihinde, The
Dialectical Imagination (Little; Brown, 1973), 57, iinde zikredilmitir. Ayn za
manda bkz. Jean Baudrillardn The Mirror o f Production, ev. Mark Poster (Te-
los Press, 1975) ve Social Research, 45, 4 (K 1978)de yeralan eitli Marx
eletirileri.
 [Onlar 1 ok farkl bir gereklikten yana duruyorlar. ...
Onlarn imaj coku ve tatmin imajdr. Buyruk veren
deil, ark syleyen sestir, barl olan ve fetih zah
metini sona erdiren elemdir: insanla tanry, insanla
doay birletiren zamandan kurtulma ... hazzn yeni
den kabullenilii, zamann durmas, lmn ele geiri
lii: sessizlik, uyku, gece, cennet - lm deil, hayat
olarak Nirvana ilkesi.23

Prometeusu/Marks tasavvurun gremedii barlk ve

pasifliin, duyusal mahmurluun, mistik esrikliin, doaya
hkmetme yerine onunla bir olmann cokulandr.
Burada bir eyler var gerekten - luxe, calme et volupt
Marxin imgeleminin ok dndadr kesinlikle- ama ilk g
rndnden daha az. Marx bir konuda fetiistse bile al
ma ve retim deil, ok daha karmak ve kapsaml gelime
idealidir bu - fiziksel ve tinsel enerjilerin zgrce geliimi
(1844 Elyazmalar); bireylerin kendilerinde varolan yete
neklerin btn olarak gelitirilmesi (Alman deolojisi)', her
kesin zgrce geliiminin koulu olarak her bir kiinin zgr
geliimi (Manifesto); bireysel ihtiyalarn, yeteneklerin,
zevklerin, retici glerin, vb. evrensellii (Grundrisse); ta
mamen gelimi birey (Kapital). Marcusenin deer verdii
deneyimler ve insan nitelikler bu gndem iinde kesinlikle
yer almaktadr, listenin banda olacaklan garanti edilmese
bile. Marx Prometeus ile Orfeusu kucaklamak istemektedir;
komnizmin uruna savamaya deer olduunu dnr,
nk tarihte ilk kez insanlann her ikisine birden sahip ol-
malannr salayacakr. Ama, ancak Prometeusvri bir gayret
temelinde Orfeusvri esrikliin manevi veya psiik bir deer
kazanabileceini de ne srebilir; luxe, calme et volupt

23 Marcuse, Eros and Civilization: A Philosophical Inquiry into Freud (1955; Vintage,
1962), 146-147 ve blm 8in tamam, Orpheus and Narcissus.
kendi balarna, Baudelairein de pek iyi bildii gibi skcdr
lar sadece.
Son olarak Frankfurt Okulunun her zaman yapt gibi
Marcusenin de insan ile doa arasndaki uyumu vurgulamas
deerli. Ama, bu denge ve uyumun somut ierii ne olursa
olsun -bu da kendi bana yeterince zorlu bir sorun- onun
yaratlmas iin muazzam bir Prometeusvri etkinlik ve aba
nn gerekeceini de anlamalyz. Dahas, yaratldktan sonra
da srdrlmesi gerekecektir bunun. stelik modem ekono
minin dinamizmi dnlrse, insanln bu sallantl den
geyi srdrmek ve bulank havada eriyip gitmekten korun
mak iin durmakszn almas -Sisifus gibi, ama hep yeni
yntemler ve aralar gelitirerek abalamas- gerekecektir.
Arendt, nsanlk Durumunda liberal eletirmenlerin gzn
den kaan bir eyi anlamtr: Marxin dncesinde asl so
run vahi otoriterlik deil, tam tersi, herhangi bir otorite iin
temel olmamasdr. Marx, hakedilmemi bir sevinle de ol
sa, doru biimde toplumun retici glerinin snrsz geli
me koullannda kamusal alann snp gideceini ngr
mt. Komnist toplumun fertleri kendilerini, ironik bi
imde, hi kimsenin paylaamad ve hi kimsenin tmy
le iletemedii ihtiyalarn karlanmas zorunluluuyla kar
karya bulacaklardr. Arendt, Marxm komnizminin teme
linde yatan bireyciliin derinliini anlamaktadr. Bu bireycili
in gidebilecei nihiliste dorultulan da anlamaktadr. Her
bireyin zgr geliiminin herkesin zgr geliiminin koulu
olduu komnist toplumda, bu zgrce gelien bireyleri bi-
rarada tutan ne olacaktr? Sonsuz deneysel zenginlik aray
gibi bir ortak amac paylayor olabilirler. Ama bu hakiki bir
kamusal alan deil, aka sergilenen zel etkinlikler ola
caktr. Byle bir toplum bir kollektif beyhudelik hissine de
kaplabilir pekl: kendi abas bittikten sonra varlm sr
dren bir kalc zne belirlemeyen veya kendini bunun iin
de gerekletirmeyen bir hayatn beyhudelii.24
Bu Marx eletirisi otantik ve acil bir insan sorunu ortaya
koymaktadr. Ama Arendt de Marxdan daha fazla zebilmi
deildir bu sorunu. Burada da, birok yaptnda olduu gibi,
kamusal hayat ve eyleme dair muhteem bir retorik sergiler,
ama bu hayat ve eylemin neyi ierecei konusunu mulak b
rakr - politik hayatn insanlarn her gn yapt ileri, i ve
retim ilikilerini iermeyeceini belirtmek dnda. (Bu iler
ev ynetimine, Arendtin nsan deer yaratma yetisinden
yoksun grd politika-alt bir alana aktarlyor.) Arendt,
ssl retorik haricinde, modern insanlarn neyi paylaabile
ceini ya da paylamas gerektiini aklayamaz. Marxm hi
bir zaman bir politik topluluk teorisi gelitirmediini ve bu
nun da ciddi bir sorun olduunu sylemekte hakldr. Ama
sorun u ki modem kiisel ve toplumsal gelimenin nihiliste
ak iinde modem insanlarn nasl politik balar yaratabile
cei belirsiz. Dolaysyla, Marxm dncesindeki sorun as
lnda bizzat modem hayatn yapsnda yatan bir sorun.
Modem hayat en ok eletiren bizlerin, nerede olduumu
zu, koullarmz ve kendimizi deitirmeye nereden balaya
bileceimizi anlamak iin modemizme herkesten ok ihtiya
duyduunu gstermeye altm. Balayacak bir yer ararken
ilk ve en byk modemistlerden birine, Karl Marxa gittim.
Yantlar iin deil, daha ok sorulan iin gittim ona. Bugn
bize verebilecei en byk armaan, bence modem hayatn
elikilerinden bir k yolu gsermek deil, bu elikilere
giden daha kesin ve derin bir yol gstermektir. elikilerin
tesine giden yolun elikilerin dndan deil, iinden ge

24 Arendt, The Human Condition: A Study of the Central Dilemmas Facing Modem
Man (1958: Anchor, 1959), 101-02, 114-16. Marxm kamu alannn ortak syle
mi ve deerlerinin komnizm bir muhalif hareket olarak kald srece devam
edeceine inandna dikkatinizi ekerim; kamu alan sadece bu hareketin doru
una ulat ve komnist bir toplum kurmaya (bo yere, kamu alan olmaks
zn) abalad zaman ortadan kalkacaktr.
mesi gerektiini biliyordu o. Neredeysek oradan balamamz
gerektiini biliyordu: Fiziksel adan plak; tm dinsel, este
tik, ahlaki hlelerden ve duygusal peelerden syrlm, kendi
bireysel istem ve enerjimize dayanan, hayatta kalabilmek iin
birbirimizi ve kendimizi smrmeye zorlanan; ama yine de,
btn bunlara ramen bizleri ayran gler tarafndan birara-
ya getirilen, birlikte olabileceimizin farkna varmaya bala
m; modem hayat hepimizin zerine souk ve scak rzgr
lar estirirken yeni insan! olanaklar ele geirmek, bizleri bira-
rada tutacak yeni kimlikler ve balar gelitirmek iin kendi
mizi ortaya koymaya hazr bir halde...
 NC BLM
BAUDELAIRE: SOKAKLARDA MODERNZM

Bir de Paris gibi bir ehri dnnz ... bu dnya metropol

n... her sokak kesinde tarihle yzyze geldiimiz bu yeri
Goetheden Eckermanna, 3 Mays 1827

Sadece basit hayattan imgeleri kullanarak, sadece byk bir

metropoln baya hayatnn imgeleriyle deil, bylesi imge
leri birincil younlua ykselterek - olduu gibi sunarak ve
onlar kendilerinin tesine bir eyleri temsil eder hale getire
rek Baudelaire, dier insanlar iin de bir aa k ve da
vurum tarz yaratt.
T. S. Eliot, Baudelaire, 1930

Son otuz yl iinde dnyann her yerinde modernliin an

lamlarn aratrmak ve ortaya karmak iin youn miktarda
eneji sarfedildi. Bu enerjinin byk ksm sapkn ve yenilik
i biimlerde harcand gitti. Modem hayata bakmz maddi
ve tinsel dzlemlere ayrlma eilimi gsteriyor: Bazlar kendi
bamsz sanatsal ve entelektel kurallarna gre gelien bir
katksz tinsellik tr olarak grdkleri modemizme has
rediyorlar kendilerini; bazlarysa modemlemenin, bir ke
re baladktan sonra insan zihninden ve ruhundan hibir gir
di almadan, ya da pek az etkiyle ve kendi momentumuyla
ilerledii varsaylan maddi yap ve srelerin -politik, ekono
mik, toplumsal- yrngesi iinde alyorlar. amz kl
trn kaplayan bu ikilik, modem hayat saran olgulardan,
maddi ve tinsel glerin iie geiinden, modem benlikle
modem ortam arasndaki yaknlk ve birlikten uzaklatryor
bizleri. Oysa, modernlikle ilgili btn yazar ve dnrlerin
ilk dalgas -Goethe, Hegel ve Marx, Stendhal ve Baudelaire,
Cariyle ve Dickens, Herzen ve Dostoyevski- bu birlii sezgi
sel olarak hissetmi ve ada modernlik yaznnn, maalesef
yoksun olduu bir zenginlik ve derinlik kazandrmlard
kendi tasavvurlarna.
Bu blm, adalarnn modem olduklann farketmeleri
iin 19. yzylda herkesten ok uram olan Baudelaire et
rafnda kumludur. Modernlik, modem hayat, modem sanat
- bu terimler Baudelairein eserlerinde sk gemektedir, ve
byk denemelerinden ikisi, ksa olan Modem Hayatn
Kahramanl ile daha uzun olan Modem Hayatn Ressa
m (1859-60, yaymlan 1863) btn bir yzyl boyunca
sanat ve dncenin gndemini belirlemitir. 1865de, Ba
udelaire sefalet, hastalk ve bilinmezlik iinde hayatn sr
drrken gen Paul Verlaine onun yceliinin balca kayna
nn, modernlii olduunu vurgulayarak ona ilgi uyandr
maya almt: Baudelairein zgnl modem insan ...
onu yaratan ar medeniyetin geliimi olarak, keskin ve canl
duyularyla, acl ve derin ruhuyla, ttnle efsunlanm bey
niyle, alkolle yanan kanyla birlikte gl ve zgn biimde
resmetmesinde yatar... Baudelaire bu duyarl bireyi bir tip,
bir kahraman olarak resmeder.1 air Theodore de Banville,
iki yl sonra Baudelairein mezarnda yapt etkili bir konu
mada bu temay gelitirdi:

1 Zikreden Marcel Ruff, der., Baudelaire: Oeuvres Completes (Editions de Seuil,

1968), 36-7, Verlainein LArt dergisindeki bir yazsndan. Burada zikredilen tm
Franszca metinler RufFun derlemesindendir.
 Modem insan her eyiyle, zaaflar, tutkular ve umut
suzluuyla kabul etti. Bylece kendileri gzellie sahip
olmayan grntlere gzellik verdi. Onlar romantik
klarak, gze ho gstererek yapmad bunu, fakat on
larda sakl insan ruhuna k tuttu; bylece modern
ehrin hazin ve ou zaman trajik yreini ortaya
kard. te bunun iin, o modem insann zihnini s
rekli igal etti, edecek ve dier sanatlar onlar terke-
dip gittiinde bile insanlan etkileyecek.2

Baudelairein bu yzyldaki hreti, lmnden sonra Ban-

villein tahmin ettii ekilde geliti: Bat kltr modernlik
meselesi ile ciddi biimde ilgilendike bizler Baudelairein bir
kahin ve nc olarak gsterdii zgnlk ve cesareti daha
ok takdir eder olduk. lk modemistin adm koymamz gere
kirse hi phesiz Baudelairedir bu.
Ama ne var ki, Baudelairein modem hayat ve sanat zerin
de yazd birok yaznn en gze arpan zellii modem ha
yatn anlamnn artc derecede zor kavranr ve yakalanr
olmasdr. Szgelimi Modern Hayatn Ressamndaki u
mehur deyii alalm: Modernlik ile gelip geici olan, olum
sal, yans ebedi ve deimez olan sanatn teki yansm kaste
diyorum. Modem hayatn ressam (ya da romancs ya da fi
lozofu) ilgi ve enejisini [modernliin] modalan, grenekle
ri, duygulan zerinde, gelip geen an ve onun ierdii tm
sonsuzluk anmlar zerinde younlatran kiidir. Bu
modernlik kavram tam da Fransz kltrne hkmeden es
kiden kalma klasik takntlara kar gelmektedir. Sanatlar
arasnda tm konulann gemiin giysileriyle bezeme eilimi
nin yaygnl bizi artyor. Arkaik kostm ve tavrlarn
ebedi hakikatler reteceine dair bu ksr inan, Fransz sana

2 Zikreden Enid Starkie, Baudelaire (New Directions, 1958), 530-1, Paris gazetesi
LEtandarddan, 4 Eyll 1867.
tn soyut ve belirsiz bir gzellik uurumunda eli kolu bal
brakmakta ve ancak Zamann kuaklara vurduu damga
dan doabilecek zgnln yoketmektedir.* Burada Ba-
udelairein nereye yneldiini grebiliriz, ama bu salt biimsel
modernlik lt -her dnemin her eyi yegnedir- aslnda
onu varmak istedii yerden tamamen uzak bir yere gtr
mektedir. Bu ltte, Baudelairein dedii gibi Her eski sta
dn kendi modernlii vardr, yeter ki kendi ann bak ve
hissiyatn yakalayabilsin. Ama bu modernlik fikrinin kendine
zg tm arln, somut tarihsel ieriini yoketmektedir.
Her zaman ve btn zamanlan modern zamanlar yapar;
ironik bir tarzda, modernlii tm tarihe yayarak kendi mo
dem tarihimizin zel niteliklerinden uzaklatnr bizi.3
Baudelairein modemizminin ilk kategorik art kendimizi
modem hayatn birincil glerine doru yneltmektir; an
cak, Baudelaire bu glerin ne olduunu ya da onlar kar
snda nasl bir konum almak gerektiini pek net biimde or
taya koymaz. Gene de, Baudelairein yaptn gzden geirdi
imizde aynks birka modemizm tasavvuru ierdiini gr
rz. Bu tasavvurlar ou kez birbirine iddetle kart gz
kr, ancak Baudelaire bunlar arasndaki gerilimin farkna
varm gibi deildir. Gene de, bunlan tm canllk ve parlak
lyla sunar ve ou zaman byk zgnlk ve derinlikte ir
deler. Dahas, Baudelairein tasavvurlannn tm ve modem-

(*) Marx da ayn dnemde ve artc lde Baudelaireinkine benzer bir biimde
sol siyasetteki klasik ve antik takntlardan ikyet ediyordu: Tm l kuakla
rn gelenekleri yaayanlarn zihinlerine bir karabasan gibi kyor. zellikle de
insanlarn kendilerini ve eyleri dntrmekle, bsbtn yeni birey yarat
makla megul olduklar zamanlarda... panik iinde gemiin ruhlarm zihinler
de uyandrp onlardan adlarn, mcadele iarlarn ve giysilerini dn alrlar;
dnya tarihinin bu yeni sahnesini eskiliinden dolay muteber bu maskelenme
ve bu dn alnm dille sunabilmek iin. The Eihteenth Brumaire o f Louis Bo-
naparte (Louis Bonaparten 18 Brumairci), 1851-52, MER, 595.
3 The Painter o f Modem Life, and Other Essays, eviren ve derleyen Jonathan May-
ne, (Phaidon, 1965), 1-5,12-14.
lik karsndaki tm eliik politik tavrlar kendi balarna
hayat kazanm, Baudelairein lmnden ok sonralara, g
nmze dek gelebilmilerdir.
Bu deneme, Baudelairein en basit ve eletirellikten yoksun
modernlik yorumlarndan, ayrdedici biimde modem, pasto
ral tarzlar yaratan modem hayata ilikin lirik kutsamalarn
dan ve modem, kar pastoral biimleri douran hiddei mo
dernlik ktlemelerinden balayacakr. Baudelairein pastoral
modernlik tasavvurlar amzda modemperestlik ad al
tnda gelitirilecektir; kar pastorallan ise 20. yzyln klt
rel umutsuzluk dedii eye dnecektir.4 Bu snrl tasav
vurlardan yola karak bu denemenin byk blmnde Ba
udelairein belki daha az bilinen ve daha az etkili, ama ok da
ha ilgin ve derin perspektifi, estetik olsun politik olsun her
trl nihai zme direnen, kendi i elikileriyle cesaretle
bouan ve sadece Baudelairein deil bizlerin modernliini
de aydnlatabilecek olan bir perspektif zerinde duracaz.

1. Pastoral ve kar pastoral modemizm

Baudelairein modem pastorallan ile balayalm. lk versiyon
Baudelairein Salon de 1846 adl, o yln yeni sanat gsterisi
ne ilikin eletirel deerlendirmesinin Sunuunda belirmekte
dir. Sunu Burjuvalara baln tamaktadr.5 Baudelairei
burjuvazinin ve onun tm eserlerinin can dman olarak
grmeye alk ada okur iin bu yaz olduka artcdr.6

4 Pontus Hulten, Modemolatry (Stockholm, Modena Musset, 1966); Fritz Stern,

The Politics of Cultural Despair: A Study in the Rise o f the Germanic Ideology (Uni
versity of California, 1961).
5 Baudelairein Salons eletirileri Art in Paris: 1845-62 adl kitaptadr, eviren ve
derleyen Jonathan Mayne, Phaidon, 1965. To the Bouigeuois. 41-3. Not: May-
nenin evirisini anlam belirginletirmek iin baz yerlerde deitirdim; deiik
likler nemli olduunda Franszcas verilmitir.
6 Bu sterotip kapsaml ve eletirel olmayan bir biimde Cesar Grana, Bohemian ver-
Burada Baudelaire burjuvalar vmekle kalmayp, onlar sana
yi, ticaret ve finans alanlarndaki zeklarndan, yaratclk ve
irade glerinden tr gklere karmaktadr. Bu snfn
kimleri ihtiva ettii pek ak deildir: Siz ounluksunuz
-sayca ve zek olarak; demek ki sizler erksiniz- yani adalet.
Eer bujuvazi nfusun ounluunu oluturuyorsa o zaman
kyllk bir yana, ii snfna ne olmutur? Ancak unutma
yalm ki pastoral bir dnyadayz. Bu dnyada bujuvalar mu
azzam teebbslere daldklarnda - bir araya geldiniz, irket
ler kurdunuz, fonlar oluturdunuz- bunu kimilerinin sand
gibi para kazanmak iin deil, ok daha ulvi bir ama uru
na yapmaktadrlar: gelecek fikrini her biimiyle -politik, en
dstriyel, sanatsal- gerekletirmek iin. Burada bujuvamn
temel motifi sadece ekonomide deil, evrensel olarak, politika
ve kltr alanlarnda da insann snrsz ilerlemesidir. Baude
laire onlarn ayrlmaz bir paras olarak grd yaratclk ve
evrensel tasavvura seslenmektedir: Onlara can veren sanayi ve
politikada ilerleme gds olduuna gre, sanatta hareketsiz
kalp durgunluu kabullenmek yakmaz onlara.
Baudelaire, bir kuak sonra Millin yapaca gibi (hatta
Marxm bile Komnist Manifestomda yapt gibi) bujuvamn
serbest ticaret inancna da seslenmekte ve bu idean kltr
alanna da yaylmasn talep etmektedir: Nasl tekeller ekono
mik hayat ve enejiye ket vuruyorsa (yle sylenmekte) d
nce aristokratlan, zihinsel eylerin tekelcileri de tinsel ha
yat bomakta, bujuvaziyi modem sanat ve dncenin zen
gin kaynaklanndan yoksun brakmaktadr. Baudelairein bur
juvaziye besledii inan, onun ekonomik ve politik gdleri
nin tm karanlk yanlann gzden kanr - bu nedenle bunu
pastoral bir tasavvur olarak adlandnyorum. Mamafih, Bur
sus Bourgeois, 90-124de verilmektedir. Baudelaire, bujuvazi ve modernlie ili
kin daha dengeli ve karmak bir deerlendirme iin Peter Gay, Art and Act (Har
per & Row, 1976), zellikle 88-92. Aynca bkz. Matei Calinescu, Faces o f Moder
nity, 46-48, 86 ve passim.
juvalara yazsnn narin safdillii bir aklk ve ruhsal lice
naplktan kaynaklanmaktadr. 1848 Haziran ya da 1851 Ara
lnda bundan pek iz kalmayacaktr, kalamaz; ama Baudela-
ireinki kadar acl bir ruhta srd mddete, sevgiyle dolu
dur. Her hal- krda bu pastoral tasavvur maddi ve manevi
modernleme arasnda bir yaknlk olduunu ileri srmekte
dir; ekonomik ve siyasal hayatta en dinamik ve r ac
gruplarn dnsel ve sanatsal yaratcla da en ak oldukla
rna inanr - gelecek fikrini tm biimleriyle gerekletir
mek: Gerek ekonomik, gerekse kltrel deimenin insanlk
iin sorunsal olmayan bir ilerleme olduunu dnr.7
Baudelairein 1859-60 denemesi Modern Hayatn Ressa
m ok farkl bir pastoral tarz sunmaktadr: Burada modem
hayat byk bir moda gsterisi, badndrc grnmler,
parltl yzeyler, ltl ssleme ve tasanm zaferleri sistemi
olarak grnr. Bu atafad gsterinin kahramanlan ressam
ve illstratr Constantin Guys ile Baudelairein arketipik Zp
pe figrdr. Guysun resmettii dnyada seyirci byk e
hirlerdeki hayatn artc uyumu karsnda, insan zgrl
nn girdab ortasnda byle ustaca korunan bu uyum kar
snda ... hayranlk duyar. Baudelairee aina okuyucular
onun byle, Dr. Pangloss gibi konutuunu duyunca ara
caklardr; nasl bir aka yapldn merak ederiz, ta ki sonun
da ortada aka filan olmadn anlayana kadar. Sanatmzn
tercih ettii konu ... medeni dnyann bakentlerinde grlen
hayatn atafat [la pompe de la vie]; askerlik hayatnn, moda

7 Baudelairein bujuvazinin modem sanata akl konusunda duyduu inan Sa-

int-Simoncularla tanklndan kaynaklanyor olabilir. Faust hakkmdaki b
lmde ksaca tartlan bu hareket 1820lerde modem avangard fikrini yaratm
grnmektedir. Tarihiler Saint-Simonun De Vorganization Sociale adl eseriyle
izleyicilerinden Olinde Rodriguezin Dialogue between an Artist, a Scientist and an
Industrialist adl kitabn zellikle vurgularlar. Bkz. Donald Drew Egbert, The
Idea od Avant-Garde in Art and Politics, American Historical Review, 73 (1967),
339-66; aynca Calinescu, Faces o f Modernity, 101-08, ve avant-garde flkrine ili
kin daha geni analiz ve tarihesi, 95-148.
hayatnn, ak hayatnn [la vie militaire, la vie lgante, la vie
galante] atafat. Guysun gzel insanlar ve onlarn dnya
sn resmeden karalamalarna bakmzda bo yzl, cansz
mankenlerin ilerini doldurduu gzalc kostmlerden baka
bir ey gremeyiz. Ne var ki sanatnn Bonwit ya da Blo-
omingdalein reklam afilerinden fazla bir eye benzememesi
Guysun hatas deildir. Asl zc olan Baudelairein bu re
simlere haketmedii lde, sayfalarca vg yazm olmasdr.

O [modem hayatn ressam] gzel faytonlar ve marur

atlardan, seyislerin badndrc becerikliliinden,
ulaklarn ustalndan, kadnlarn kkrtc salmn
dan, ocuklarn gzelliinden, yaamak ve iyi giyin
mekten haz duyar - szn ksas evrensel yaamdan
haz duyar. Bir moda ya da bir giysinin kesimi hafife
deise, apkalara eritler taklsa, topuzlar byse ya
da salar arkaya salnsa, yakalar ykselse ve etekler
bollasa onun kartal bakndan kamaz, emin olun.8

Bu, Baudelairein dedii gibi evrensel hayat ise evrensel

lm nedir peki? Baudelairei sevenler byle bir reklam met
ni yazp da karlnda para alamam olmasna zlrler
herhalde. (Para iine yarard, evet, kullanrd, ama bu ii para
iin asla yapmazd.) Ama bu pastoral tarz, sadece Baudela
irein kariyerinde deil, onun zaman ile bizim zamanmz
arasndaki yzyllk modem kltrde de nemli bir rol oy
nar. ou kez en ciddi yazarlarn yazd birok modem yaz
byk lde bir reklam metnine benzemektedir. Bu yazm
modernliin tinsel serveninin btnyle son modada, en

8 The Painter o f Modem Life, 11. Bu denemeye ilikin ilgin ve benimkine nazaran
yazarn grlerine daha yakn bir deerlendirme iin bkz. Paul De Man. Lite
rary History and Literary Modernity", Blindness and Insight: Essays in the Rhetoric
o f Contemporary Criticism (Oxford, 1971), zellikle 157-61. Ayrca buradakine
yakn eletirel bir perspektif iin bkz. Henri Lefebvre, Introduction a la Modernit,
Blm 7.
son makinalarda ya da -ite, felakete dner bu noktada- en
son askeri birlik modelinde vcut bulduunu dnr.

Bir askeri birlik geiyor, kendi yolunda, sanki dnya

nn sonuna dek gidecek gibi, bulvarlarn havas umut
kadar byk ve heyecan verici trampet sesleriyle dolu
yor; bir an gemeye kalmaz, Bay G. bu ktann d g
rnnn zelliklerim grm, incelemi ve zm
lemi olur oktan. Prl pnl donanmlar, mzik, cesur,
kararl baklar, kocaman, grkemli byklar - hepsini
allak bullak eder ve birka dakikada iir tamamlanm
olur. Baknz, onun ruhu nasl da birlikte yayor, ma
rur bir coku ve itaat havasyla, tek bir hayvan gibi uy
gun adm yryen bu birliin ruhuyla.9

Bunlar 1848 Hazirannda 25.000 Parisliyi ldren ve 1851

Aralnda III. Napoleona iktidar yolunu aan askerlerdir.
Her iki olayda da Baudelaire, hayvans, itaat ve coku
sundan heyecan duyduu bu adamlarla arpmak iin so
kaklara gitmiti - ve onlar tarafndan ldrlmesi an mesele-
siydi.10 Yukardaki pasaj modem hayatn air ve sanatlarn
gznden kaabilen bir gereine kar uyank olmamz sa
lamaldr: Askeri gsterilerin muazzam nemi -gerek psiko
lojik, gerekse politik nemi- ve gc en zgr ruhlan bile
eline geirebilir. Baudelairein zamanndan gnmze kadar,
geit yapan ordular pastoral modernlik tasavvurlarnda
nemli rol oynamlardr: ltl donanmlar, gsterili renk
ler, hareket halindeki sralar sert ve zarif admlar, gzyalar
olmayan modernlik...

9 Painter o f Modem Life, 24.

10 Baudelairein bu dnemdeki politikasna ilikin en iyi dkm iin T. J . Clark,
The Absolute Bourgeois: Artists and Politics in France, 1848-51 (New York Grap
hic Society, 1973), zellikle 141-77. Ayrca bkz. Richard Klein. Some Notes on
Baudelaire and Revolution", Yale French Studies, 39 (1967), 85-97.
 Belki de Baudelairein pastoral tasavvurunda en garip ey
-onun sapkn ironi duygusunun, ama bir yandan da kendine
zg drstlnn tipik yan- bu tasavvurun dnda kal
dr. Paris hayatnn tm toplumsal ve tinsel uyumsuzluklar
sokaklardan temizlenmitir. Baudelairein huzursuz ie d
nkl, kayg ve tasalan -ve Banvillein zaaflan, tutkulan
ve mutsuzluklanyla, btnl iinde modem insan dedii
eyi temsil etmekteki yaratc baans- tamamen bu dnya
nn dndadr. Artk Baudelairein arketipik modem hayatn
ressam olarak (kendi tand ve sevdii) Courbet, Daumier
ya da Manet yerine Constantin Guysu seerken bunun basit
bir beeni srmesi deil, kendini temelden bir reddedi ve
aalama olduunu grebiliriz. Guys ile patetik ilikisi mo
dernlik hakknda doru ve nemli bir eyle balantldr:
Da dnk gsteri biimleri yaratma gc, parlak tasanm-
lan, gsterili seyirlikleri, bunlar ylesine badndrcdr
ki en keskin gzl benlii bile kendi iindeki karanlk haya
tn nmna kr edebilir.
Baudelairein en canl kar pastoral modernlik imgeleri
1850lerin sonuna, Modem Hayatn Ressam ile ayn dne
me denk dmektedir: bu iki tasavvur arasnda bir eliki
varsa bile Baudelaire bunun farknda deildir. Kar pastoral
tema ilk olarak 1855 tarihli Modem ilerleme Fikrinin Gzel
Sanatlara Uygulanmas zerine adl denemesinde belirir.11
Burada Baudelaire sadece modem ilerleme fikrini deil, mo
dem dn ve hayat btnyle ktlemek iin bildik re-
aksiyoner retorii kullanmaktadr:

eytandan kaarcasma uzak durmak istediim, pek re

vata olan bir hata daha var. ilerleme lksnden
sz ediyorum. Doa veya Tannnm izni dnda, bug

11 Art in Paris, 121-9. Bu deneme 1855 Paris Sergisine ilikin uzun bir eletirel in
celemenin 1. Blm olarak kitapta yeralmaktadr.
 nn felsefesinin icat ettii bu karanlk fener - bu mo
dem fener tm bilgi nesneleri zerine bir kargaa ak
n yadryor; zgrlk kaynayp gidiyor, ceza [chti
ment] yokoluyor. Tarihi berrak biimde grmek iste
yen birisi her eyden nce bu ihanet n kapatmal.
Modem neoldumculuun topranda ieklenen bu
grotesk fikir her insana kendi grevini unutturdu, ru
hu sorumluluktan azat etti, iradeyi akn ve gzelliin
dayatt btn balardan kopard. ... Bu zvanadan
k oktan apak olmu bir kn belirtisi.

Burada gzellik duraan, deimeyen, benlie tmyle

dsal, kat itaat bekleyen ve boyun emeyen modem tebaas
na cezalar veren, Aydnlanmann tm biimlerini yokeden,
kar devrimci bir Kilise ve Devletin hizmetinde bir tr tinsel
polis gibi i gren bir ey olarak grnmektedir.
Baudelairein bu reaksiyoner lafazanla dn yapmasnn
nedeni, modem ilerleme romansnn etkisiyle giderek mad
di dzenin tinsel dzen ile karmas karsnda endieye
kaplmasdr. Bu yzden,

Kafesinde oturmu gazetesini okuyan herhangi bir

Fransza gidin ve ilerlemeden ne anladn soran ona;
buhar, elektrik ve gazlambas, Romallarn bilmedii
mucizeler, bizim eskilere stnlmz kantlayan
icatlar diye yant verecektir. te o zavall beyinde top
lanm karanlk bu dzeydedir!

Baudelaire maddi ilerlemeyle manevi ilerlemenin birbirine

kartrlmasna kar savamakta son derece hakldr- a
mzda da sren, zellikle ekonomik byme dnemlerinde
yaygnlaan bir karklk bu. Ama kart kutba srayp, sa
nat maddi dnyayla ilikisiz grnen bir biimde tanmlad
ndaysa kafedeki hayali dman kadar aklszdr:
 Zavall adam zookratik ve endstriyel felsefelerle o
denli Amerikanlatrld ki fiziki ve ahlaki dnyann
olgular arasndaki, doal ve doast arasndaki fark
lara ilikin tm bilgileri yitirdi.

Bu ikilik, grngler ve olgular dnyasna ilikin Kant

ayrmla baz benzerlikler tamasna karn, grngsel dene
yim ve edimlerin -sanat, din, etik- hl zaman ve meknn
maddi dnyasnda iledii Kant dncenin daha da tesine
gider. Baudelairein anlatt bu sanatnn nerede ya da ne
zerinde alabilecei hi de ak deildir. Baudelaire daha da
ileri gider: sanatnn buhar, elektrik ve gazdan oluan maddi
dnyayla ilikisini kopard gibi, onu btn gemi ve gele
cek sanat tarihinden de ayrr. yleyse, der Baudelaire, bir sa
natnn seleflerini ya da onun zerindeki etkileri dnmek
bile yanltr. [Sanatta] her esin kendiliinden, bireyseldir...
Sanatnn tek kayna kendisidir.... Sadece kendi gvenlii
iin ayak direr. ocuksuz lr. Kendi kral, kendi papaz,
kendi Tanrs olmutur.12 Baudelaire Kant ok gerilerde b
rakan bir aknla srar: Bu sanat yryen bir Ding-an-sich
(kendinde ey) oluverir. Dolaysyla, dnyann kar pastoral
imgesi, Baudelairein deiken ve paradoksal duyarllnda
dokunulmam, dnyann zerinde zgrce salnan, son de
rece pastoral bir modem sanat grnts yaratr.
lk kez burada kabataslak sunulan ikilik -dnyann kar
pastoral imgesi, pastoral bir modem sanat grnts- Ba
udelairein 1859da yazd nl makalesi Modem Kamu ve
Fotoraflkta geniletilir ve derinletirilir.13 Baudelaire, ei
benzeri olmayan Hakikt (yerinde uygulamalarla snrland
nda olduka asil bir eydir) tutkusunun, Gzel tutkusunun
bask altnda olmasndan yaknarak balar szlerine. Bu, an

12 A.g.e., 125-7.
13 Salon o f 1859. 11, Ksm. Art in Paris, 149-55.

192
vurguya kar direnen dengenin retoriidir: Hakikt temeldir,
sadece gzellie duyulan arzuyu bomamaldr. Ancak denge
duygusu pek uzun srmez: Gzelden baka hibir eyin g
rlmemesi gereken yerde (gzel bir resmi kastediyorum) hal
kmz sadece Hkikati aryor. Fotorafn gereklii imdiye
dek grlmemi lde yeniden retme - Hakikti gster
m e- kapasitesi, bu yeni arac sanatn amansz dman hali
ne getiriyor. Fotorafln geliimi teknolojik ilerleme sre
cinin bir rn olduu mddete, iir ve ilerleme birbirin
den nefret eden iki ihtirasl adam gibidir. Ayn yolda karla
tklarnda, biri ya da dieri yol vermek zorundadr.
Peki bu amansz dmanlk niye? Gerein, hakiktin bir
sanat eserindeki varl, neden ondaki gzellii zayflatsn ya
da yoketsin? Baudelairein ak ak sylemeyi akima bile ge
tirmedii llerde inand grnrdeki yant modem ger
ekliin nihai irenlii, sadece gzellikten deil gzellik po
tansiyelinden de yoksun oluudur. Modem insana ve hayata
kar duyulan kategorik, neredeyse histerik aalama yle
ifadelere yol aar: Putperest gruh kendine uygun ve doas
nn hakettii bir ideal talep etti. Fotorafln kefedildii
andan itibaren Narsist, sefil toplumumuz bir metal parasna
yansyan be para etmez imgesini seyretmeye kotu. Burada
Baudelairein gerekliin modem sanatta temsiline ilikin cid
di eletirel tartmas, evresini saran gerek modem halka
duyduu eletirel olmayan bir tiksintiyle sakatlanmaktadr.
Bu onu bir kez daha pastoral bir sanat kavrayna gtrr:
Sanat varolan temsil etmek iin faydasz ve usandrcdr;
nk varolan hibir ey tatmin etmez beni.... Dlerimdeki
canavarlar kesinkes ehemmiyetsiz olan eylere yelerim. Fo
toraflardan daha da beteri, der Baudelaire, fotoraflktan
etkilenen modem ressamlardr: Modem ressam hayal ettiini
deil, grdn resmetmektedir daha ziyade. Bu gr
pastoral klan ve eletirel olmaktan karan ondaki radikal iki
lik, bir sanatnn (ya da herhangi birinin) hayalleri ve gr
dkleri arasnda zengin ve karmak ilikiler, karlkl etkile
im ve kaynamalar olabileceini farkedemeyiidir.
Baudelairein fotorafla kar giritii polemik, amzda
da etkili olan -rnein Poundda, Wyndham Lewiste ve onla
rn birok izleyicisinde- belirgin bir estetik modemizm tarz
yaratmtr. Modem halklar ve hayat biteviye suistimal edilir
ken modem sanatnn ve yaptlarnn, stelik de bu sanatla
rn sandklarndan daha ok insan ve la vie modemeye derin
den batm olabileceklerinden bir an bile phe etmeksizin
gklere karlan bir tarzn tanmlanmasnda polemik olduka
etkilidir. Kandinsky ve Mondrian gibi dier 20. yzyl sanat
lar maddi bir nitelikten arnm, koullanm, pr bir sanat
hayaliyle muhteem eserler yarattlar. (Kandinskynin 1912 bil
dirisi, Sanatta Maneviyat zerine, Baudelaireden yanklarla do
ludur.) Ancak, ne yazktr ki, bu grntnn tmyle darda
brakt kii Baudelairein ta kendisidir. nk iirsel dehas
ve baars, kendinden nce ya da sonra gelen birok air gibi,
belirli bir maddi gereklikle snrlanmtr: Paris sokaklarnn,
kafelerinin, mahzenlerinin ve tavan aralarnn gnlk hayat -
ve gece hayan. Akmla ilikin tasavvurlar bile somut bir za
man ve yerde kklenmektedir. Baudelairei romantik nclle
riyle sembolist ve 20. yzyl izleyicilerinden ayran eylerden
biriyse, hayallerinin grdklerinden esinlenme biimidir.
Baudelaire bunu biliyor olmalyd, en azndan bilinsizce. Ne
zaman modem sanat modem hayattan ayrmaya kalksa, tam
yolun ortasnda kendi yalanm yakalamak iin elini uzatp bu
ikisini yeniden birraya getiriyordu. Nitekim 1855te yazd
lerleme balkl yazsnn ortasnda dump, eletirellik a
sndan enfes bir ders olduunu syleyerek bir hikye anlatr:

Szkonusu hikye M. Balzacla ilgilidir (ve kim byle

byk bir dehaya ilikin bir anekdotu, ne kadar nem-
 siz olursa olsun, dinlememezlik eder?): Bir gn kendi
ni gzel bir resmin -krayla arlam, serpitirilmi
birka krevi ve orta halli kyllerle bezeli, melankolik
bir k sahnesi- nnde bulur; bir sre zayf bir duma
nn ykseldii kk bir eve bakp durur ve Nasl da
gzel! diye barr, Ama ne yapyorlar o krevinde?
Neler dnrler? zntleri nedir- Bu yl hasat iyi
miydi acaba? Hi phesiz ki deyecek faturalar var!
[Vurgu Baudelairee aittir].
Bu blmn izleyen ksmnda aklayacamz gibi, Baude
lairee gre alnmas gereken ders udur: Modern hayatn
ayrdedici ve otantik bir gzellii olmasna karn, bu onun
doasndan kaynaklanan sefalet ve kayg duygusundan, mo
dem insann demesi gereken faturadan ayrlamaz. Birka
sayfa sonra, manevi ilerleme kapasitesine sahip olduklarn
dnen modem sersemlere kar gnl rahatl iinde ate
pskrd bir pasajn ortasnda, birdenbire ciddileir ve te
peden bakan bir kesinlikle modemizmin ilerleme fikrinin bir
yanlsama olduunu iddia ederken, keskin bir dnle, bu
ilerlemenin gerek olma olasl karsnda duyduu youn
kaygy sergiler. lerlemenin yaratt gerek terr zerine k
sa ve dahiyane bir tasavvur izler bunu:
Ortaya koyduu yeni zevkler lsnde insanl za
rifletiren snrsz ilerlemenin en zalim ve en saf iken
ce olup olamayaca sorusunu bir yana brakyorum;
kendi kendini yadsyarak ilerleyiinin durmakszn ye
nilenen bir intihar biimi olup olmad sorusunu
hummal ilahi mantk emberine hapsedilmi, kendini
bizzat kendi kuyruuyla sokan bir akrep olup olmaya
ca sorusunu da- ilerleme, bizzat kendi ebedi kederi
ne dnen o ebedi arzu!14
14 A.g.e., 125,127.
 Burada Baudelaire iddetli bir kiisellik sergilemesine karn
evrensele olduka yakndr. Btn modem insanlar megul
eden ve fkelendiren politikalarn, iktisadi faaliyetlerini, en
derin ve kiisei arzularn ve yarattklar sanat her neyse onu
kuatan amazlarla didimektedir. Bu cmle, tanmlad mo
dem durumu yeniden canlandran kinetik bir gerilim ve k
krtcla sahiptir; bu cmlenin sonuna gelen okuyucu ger
ekten bir yerlerde olduunu hisseder. Baudelairein, pastoral
lerinden daha az bilinen, modem yaam hakkndaki en iyi ya
zlan byledir. imdi daha ounu duymaya haznz artk.

2. Modem hayatn kahramanl

Baudelaire Salon de 1845 incelemesinin sonunda o devrin
ressamlannm imdiki ana kar ok duyarsz olduklanndan
yaknr: oysa modem hayatn kahramanl bizleri evreli
yor ve zorluyor. yle devam eder:
Destanlar yapmak iin ne konu eksik ne de renk. Bizim
aradmz hakiki ressam bugnn yaamndan destans bir
nitelik kartabilecek; kravatlanmz ve rugan pabulanmzla
aslnda ne kadar yce, ne kadar iirsel olduumuzu bizlere
hissettirebilecek olan ressamdr. Gelecek yl umalm ki haki
ki araylar yeninin zaferini kutlamann olaanst hazzn
sunsunlar bize!15
Bu dncelerin ok iyi gelitirilmemi olmasna karn
burada belirtmeye deer iki nokta var. Birincisi, Baudelairein
kravatlardan sz ederken yapt ironi: Kimileri kahraman
lkla kravatlann bir arada anlmasnn bir aka olduunu d
nebilir. yledir de, ama asl aka modem insanlann kahra
manln teberisinden yoksun olmalanna karn kahraman
ca olmalanndadr; hatta bedenlerini ve ruhlann iirecek

15 Art in Paris, 31-2.

196
teberi olmadan daha da kahramancadrlar.* kincisi, mo
dernliin her eyi yeni yapma eilimidir: Gelecek yln mo
dem hayat bu ylkinden farkl grnecek ve yaanacaktr;
yine de her ikisi de ayn modem an paras olacaklardr.
Ama ayn modernliin iine iki kere giremeyiimiz modem
hayat daha da elegeirilmez, daha anlalmaz klacaktr.
Baudelaire, bir yl sonra ayn ad tayan ksa yazsnda mo
dem kahramanla daha derinden yaklar.16 Burada daha so
muttur: k yaamn [la vie lgante] seyirlikleri ve byk
bir ehrin yeraltnda [souterrains] srklenen binlerce ba
bo varolu - mcrimler ve yasak kadnlar; Gazette des Tribu
naux ile Moniteur; btn bunlar kantlyor ki kendi kahra
manlmz farketmek iin gzlerimizi amamz yeterli.
klk dnyas da buradadr, Guys zerine denemede yer ala
ca gibi. Ancak burada kesinlikle pastoral olmayan bir bi
imde belirmektedir; yeralt dnyasyla, karanlk arzular ve
eylemlerle, su ve cezayla balantldr. Modern Hayatn
Ressamndaki soluk moda resimlerinden ok daha etkileyici
bir insan derinlik vardr burada. Baudelairein burada grd
ekliyle modem kahramanln en nemli yn atma
iinde, modem dnyadaki gndelik hayat sarm atma
durumlarnda ortaya kmasdr. Baudelaire gerek burjuva
hayatndan gerekse sosyete hayat, st ve alt dzey hayattan
rnekler verir: ateli ve heyecanl bir konumayla muhalefeti
alteden, kendisini ve politikasn ortaya koyan kahraman po
litikac; Balzacn triyats Birotteau gibi iflas heyulasyla bo
uan, sadece kredisini deil yaamn, tm kiiliini koru

(*) Baudelairein modem insann standart d grn haline gelen gri ya da siyah
takm elbiseyle ilgili yorumlan iin Kahramanlk makalesine baknz. Bu elbi
se sadece evrensel eidiin bir ifadesi olan politik gzelliin deil, ayn zaman
da kamu ruhunun bir ifadesi olan iirsel gzelliin de davurumudur. U ver
mekte olan standart d grn ac eken amzn; zayf, siyah omuzlarnda
ebedi matemin simgesini tayan amzn giysisidir. (118)
16 Heroism of Modem Life, A.g.e., 116-20.
mak iin savaan kahraman iadam; tepeye trmanmak iin
-en adisinden en soylusuna- her eyi yapabilecek Rastingac
gibi kopuklar; st ynetim evrelerinde olduu kadar yeralt-
nm derinliklerinde de gezinen ve bu iki metier arasndaki ya
knl ortaya koyan Vautrin. Btn bunlardan yeni ve zel
bir gzellik kyor, Akhilleusunkinden de farkl bu Aga-
mennonunkinden de. Hatta, der Baudelaire -Fransz okur
larndan ounun neoklasik duyarlna ters gelecei kesin
bir retorikle- llyadanm kahramanlan szlerin yannda birer
ccedir, Vautrin, Rastgnac, Birotteau ...ve siz Honor de Bal
zac, siz, tahmininizden rettiiniz tm karakterler arasnda
en kahraman, en olaand, en romantik ve en iirsel olan
siz. Genelde, ada Paris hayat iirsel ve olaanst ko
nular bakmndan zengindir. Olaanstlk bizleri bir at
mosfer gibi sanp yutuyor, ama biz grmyoruz onu.17
Burada belirtilmesi gereken birka nemli ey var. Birinci
si, sradan insanlara ve onlann yaptklanna kar kmse
meden baka hibir ey duymayan standart avangard zppe
imajndan farkl olarak Baudelairein duygudalk ve ilgisi
nin genilii. Bu balamda unu belirtmemiz gerek ki, Ba
udelairein modem kahramanlar galerisindeki tek yazar olan
Balzac, kendisini sradan insanlardan uzak tutmaya alan
biri deil, bilakis onlann hayatlanna, daha nce hibir sa
natnn yapmad denli derinlemesine dalan ve bu hayatta
sakl kahramanla ilikin bir tasavvur oluturarak kan bi
risidir. Son olarak da, Baudelairein modem hayatn ayrde-
dici simgeleri olarak akkanlk (yzer gezer varolular)
ve gazslk (bizi bir atmosfer gibi sanp yutuyor) nitelikle
rini kullanmas ok nemli. Akkanlk ve gazslk 19. yz
yln sonunda ortaya kacak; kendi bilincine varm moder
nist resim, mimari, tasanm, mzik ve edebiyatta asli nitelik-

17 Painter of Modem Life, 9 , 18.

198
 1er olarak grnecektir. Baudelairein kuandan ve ondan
sonraki en derin ahlaki ve toplumsal dnrlerde de rastla
yacaz bunlara -Marx, Kierkegaard, Dostoyevski, Nietzsc
he- yani, modem hayatn temel zelliini, Komnist Mani-
festonun dedii gibi kat olan her eyin eriyip havaya kar
tn gren dnrlerde.
Baudelaireiin Modem Hayatn Ressam yazs pastoral
destansl ve vie lgante'vn yavanlklar yznden bir para
etkisini yitirmektedir. Ama gene de, modem sanatn modem
hayatta neleri yakalamaya almas gerektiine dair, pasto-
rallikten ok uzak, parlak ve arpc imgeler sunmaktadr.
ncelikle der Baudelaire, modem sanat evini okluun
yreinde, devinimin anda ve aknda, kaan ve sonsuz
eylerin ortasnda, metropol kalabalnn ortasnda kurma
ldr. Onun tutkusu ve meslei kalabalkla yekvcut olmak
tr - pouser la foule. Baudelaire bu garip, huzursuz edici
imgeyi zellikle vurgular. Bu evrensel hayatn a kala
baln iine, o kalabalk sanki muazzam bir elektrik enejisi
kaynaym gibi girmelidir. ... Ya da bilin bahedilmi bir
kaleidoskopa benzetebiliriz onu. Dorudan yaayanlarn
tavr ve jestlerim ifade etmelidir, ve ister yce olsun isterse
grotesk, onlarn uzamdaki ltl patlamalarn. Elektrik
enejisi, kaleidoskop, patlama: Modem sanat da modem bi
lim ve teknolojinin -fizik, optik, kimya, mhendislik- ger
ekletirdii muazzam madde ve enerji dnmlerim ger
ekletirmek zorundadr.
Asl olan sanatnn bu icatlardan yararlanmas deildir
(geri Baudelaire, Fotoraf adl denemesinde bunu onayla
dn da sylemektedir- bu yeni teknikler ikincil bir ko
numda tutulduklar srece). Modem sanat iin asl olan bu
sreleri yemden canlandrmak, bu dnmlere kendi ru
hunu ve duyarlm koymak ve bu patlayc gleri kendi ya
ptnda hayata geirmektir. Ama nasl? Baudelaire veya 19.
yzylda yaam baka birinin bunun yolunu aka grebil
mi olduunu sanmyorum. Bu imgeler ancak 20. yzylda
gereklemeye balayacaktr - kbist resimde, kolaj ve mon
tajda, sinemada, romanda bilin akmnda, Eliot, Pound ve
Apollinairein serbest vezninde, ftrizmde, vortisizmde,
konstruktivizmde, dadaclkta, arabalar gibi srat yapan iir
lerde, bombalar gibi patlayan resimlerde. Ne var ki Baudela
ire 20. yzyldaki modemist haleflerinin unutmaya meyilli
olduu bir eyi bilmektedir. Sanat ile onun etrafndaki halk
arasndaki ilikinin birincil imgesi olarak pouser fiiline yk
lenen olaand vurguda belirgindir bu. Bu kelime, ister tam
szck anlamyla evlenmek, isterse dolayl olarak cinsel bir
leme anlamnda kullanlsn, insann en sradan ve en evren
sel deneyimlerinden biridir: arklarda sylendii gibi dnya
y dndren eydir. 20. yzyl modemizminin en temel so
runlarndan biri, bu sanatn insanlarn gndelik hayatlarn
dan giderek kopmasdr. Elbette hepsi iin geerli deil bu
-Joyceun l/lyssesi en kayda deer istisnalardan birisi- ama
modem hayat ve sanat hakknda kafa yoran herkese grle
bilecek kadar ak bir hakikattir. Baudelairee greyse kalaba
lk iindeki insanlarn yaamlaryla pous olmayan bir sanat
modem sanat adna layk deildir.
Baudelairein modernlik hakkmdaki en zengin ve en derin
dnceleri 1860lann ilk yllarnda Modem Hayatn Ressa
m n d an sonra gelimeye balar ve bu on yl boyunca,
1867de lmnden ksa sre ncesine, yazamayacak kadar
hastalanana dek srer. Bu alma Paris Sknts ad altnda
bir araya getirmeyi pland bir dizi nesir iirle devam etmi-
ir. Baudelairein mr bu diziyi tamamlamaya ve btnyle
yaymlamaya yetmedi, ama iirlerden elli tanesiyle bir Sunu
ve Epilogu tamamlayabildi. Bunlar 1868de, lmnden he
men sonra yaymlandlar.
Bu nesir iirlerdeki byk derinlik ve zenginlii ilk kavra
yan, Baudelaire ve Paris zerine bir dizi deneme yazan Wal
ter Benjamin oldu.18 Benim almam, baz farkl unsurlar ve
bileimler bulmu olmama karn, tmyle Benjaminin a
t damardan beslenmektedir. Benjaminin Paris yazlar
Greta Garbonun Ninotchka'sna artc bir benzerlik gste
ren dramatik bir performans sergilemektedir. Yrei ve du
yarl, kar konulmaz bir ekilde ehrin parlak klarna,
gzel kadnlarna, moda dnyasna, lkse, parltl yzeyle
rin ve ltl sahnelerin akna eker onu; Marksist vicda
nysa onu bu tutkudan alkoyar, tm bu parltl dnyann
km, bo, ieriksiz, ruhsuz, proletaryay ezici, tarih tara
fndan mahkum edilmi olduunu syler durur ona. Paris
tutkusundan korunabilmek iin ardarda ideolojik aklama
lar sralar- ama, dnp bulvara ya da ehrin klarna son
bir kez daha bakmadan edemez; kurtarlmak istemektedir,
ama henz deil. Sayfalar boyunca ortaya serilen bu i eli
kiler, Benjaminin yaptna ltl bir eneji ve kar konul
maz bir ekicilik kazandrr. Ninotchkann senaristi ve y
netmeni Emst Lubitsch, Benjaminin geldii Berlin Yahudi
burjuvalarn dnyasndan gelmiti ve o da sola yaknlk du
yuyordu. Bu dramay ve cazibeyi takdir ederdi, ama kuku
suz onu Benjamininkinden daha mutlu bir sonla bitirirdi.
Benim almamsa bu izgide, drama olarak daha az etkile
yici, ama tarih arstndan, belki daha tutarl. Benjamin, mo
dem benliin (Baudelairein kendi benliinin) modem e
hirle tmyle kaynamasyla ona tmyle yabanclamas
arasnda gezinirken, ben metabolik ve diyalektik akn da
ha sabit skntlarn yakalamaya alacam.
Aadaki iki blmde Baudelairein son nesir iirlerinden
ikisini ayrntl ve derinlemesine okumak istiyorum: Yoksulla-

18 Bu denemeler Charles Baudelaire: Lyric Poet in the Era o f High Capitalism bal
altnda toplanmtr; eviren Harry Zohn (London: New Left Books, 1973) ama
tam bir rezalettir ki, 1981 itibaryla ABDde sata kmamtr.
nn Gzleri (1864) ile Kaybedilen Hle (1865).19 Bu iirler
de Baudelairein modem kent airlerinin en byklerinden biri
olarak evrensel bir n yapmasnn hi de bouna olmadm
kolaylkla grebileceiz. Paris Skntsnda, Paris ehri bu tin
sel dramada merkezi bir rol oynamaktadr. Baudelaire burada,
Villondan balayp Montesquieu, Diderot ve Sebastien Merci-
erden geerek 19. yzyla, Balzac, Hugo ve Eugne Sueya ka
dar uzanan byk Paris yazm geleneinin bir parasdr. Ama,
bir yandan da bu gelenekten kkl bir kopuu ifade eder. En
iyi Paris yazlan tam da III. Napoleonun yetkisi ve Hauss-
mannm ynetimi altrnda ehrin sistematik olarak paralanp
yemden ina edildii bir dneme aittir. Baudelaire Parisde ak
rken bile ehrin modernletirici almalan onun yam ban
da, kafasnn zerinde ve ayaklannm dibinde srp gidecektir.
Kendisini sadece bir seyirci olarak deil, ayn zamanda bu s-
regiden ie katlan ve barol oynayan biri olarak grr; kendi
Paris yazlan da bu drama ile travmay ifade eder. Baudelaire
baka hibir yazann bu kadar iyi gremedii bir eyi gsterir
bize: ehrin modernlemesinin, hemehrilerinin ruhlannn
modernlemesini nasl esinlediini ve zorladm.
Paris Skntsndaki nesir iirlerin ilk nasl ortaya ktkla-
nm da belirtmek gerekiyor: Baudelairein gnlk ya da hafta
lk ok satan Paris gazeteleri iin hazrlad feuilletonlar bii
minde. Feuilleton bugnn gazetelerinin konuk yazar ke
sine yakn bir eydi. Genellikle gazetenin ilk ya da orta sayfa
snda, bamakalenin hemen altnda veya karsnda baslyor
ve okurun ilk grecei eylerden biri olarak dnlyordu.
Genellikle dandan birisi tarafndan, bamakalenin kavgac
lna kar, daha ok bir eylere dikkat eker ve hadrlatrca-
sna bir tonda yazlyordu - tabi ki bu yaznn bayazarn po
lemik konusunu glendirecek (ounlukla alttan alta) bir

19 Paris Spleen, ev. Louise Varse (New Directions, 1947, 1970). Ancak yukarda
ki iirlerde kendi evirimi kullandm.
tarzda hazrland da oluyordu. Baudelairein zamannda je-
uilleton son derece popler bir kentsel yazn tr olmu,
yzlerce Avrupa ve Amerika gazetesinde yer almaya bala
mt. 19. yzyln byk yazarlarnn ou, kidelerin kars
na kmak iin bu tarz kullanmt: Baudelaireden nceki
kuakta Balzac, Gogol ve Poe; onun kuandan Marx, En-
gels, Dickens, Whitman ve Dostoyevski. uras da nemle
hatrlanmal ki Paris Sknts'ndaki iirler nazm biimiyle,
yerleik bir sanat formu olarak deil, haber formatmda dz
yaz olarak grnmektedirler.20
Baudelaire Paris Skntsnm Sunuunda la vie modemein
yeni bir dil gerektirdiini ilan eder: iirsel bir dzyaz, ritm
ve kafiye olmadan mzikal olabilen, ruhun lirik itkilerine,
dlemlerin dalgalanmalarna, bilincin srama ve atlamalar
na [soubresauts de conscience] uyabilecek kadar esnek ve sa
lam. u noktay zellikle vurgular: Bu takntl ideal, her
eyin tesinde, muazzam byklkte ehirlerin aratnlma-
smdan ve onlarn saysz balantlarnn yaknsaklamasn
dan [du croisement de leurs innombrables rapports] dodu.
Baudelairein bu dille ilettii, her eyden nce birincil mo
dem sahneler adn verdiim bir eydir: Bonaparte ve Hauss-
mannn Parisinin somut gndelik hayatndan doan, ama
onlan kendi yer ve zamanlarnn tesine gtrp modem
hayatn arketiplerine dntren bir mitsel tn ve derinlik
tayan deneyimler.

3. Gzler ailesi
lk ele alacamz sahne Yoksullarn Gzlerindedir (Paris
Sknts, 26). Bu iir bir an yalanmas biimindedir; anla-

20 Feuilleton ve 19. yzyl edebiyatyla ilikisi hakknda bkz. Benjamn, Baudelaire,

27 ve devam, ve Donald Fanger, Dostoevsky and Romantic Realism (University
of Chicago Press, 1965).
tc, sevdii kadna neden ondan uzaklatn ve souduu
nu aklamaktadr. Yakn zamanda paylatktan bir deneyimi
hatrlatr ona. Babaa geirdikleri uzun ve gzel bir gnn
akamdr. Yeni bir bulvann kesini oluturan yeni bir ka-
fenin nndeki bir terasta oturmaktadrlar. Bulvar hl y
kntlarla doludur, ama kafe daha imdiden henz tamam
lanmam ihtiamn sergilemektedir gururla. En muhteem
zellii yeni n akdr: Kafe l ld. Gaz lambas he
vesle yanyordu; duvarlann kr edici akln, aynalann yay
lmn, altn korni ve kakmalan tm gcyle aydnlatyor
du. Gaz lambasnn aydnlatt i mekn ise daha az ltl
dr: kafalannda meyvalar, pastalar ve abur cubur tayan peri
kzlan ve tannalar, oburlua pezevenklik yapan koskoca
bir tarih ve mitolojinin kanm. Baka artlar altnda anlat
c bu ticari bayalktan tiksinirdi; ama ak olduunda buna
glebilir ve onun baya cazibesinden zevk alabilir- bizim
amz Camp adn verecektir buna.
Sevgililer mudu bir ekilde gz gze otururken, birden dier
insanlann gzleriyle karlarlar. Paavralara brnm yok
sul bir aile -boz sakall bir baba, gen bir erkek ocuk ve bir
bebek- tam karlannda durur ve ierideki lnl yeni dnyaya
vecd iinde bakmaya balarlar. surat da olaanst ciddiy
di ve o alt gz yeni kafeye dikilmi, sadece yalanna gre dei
en ifadelerle, ama eit hayranlkla szyordu. Tek bir sz
sylenmez, ama anlatc onlann gzlerini okumaya alr. Ba
bann gzleri yle diyor gibidir: Ne kadar gzel! Btn yok-
sullann aln bu duvarlann iine toplanm anlalan. Ou-
lun gzleri unlan syler gibidir: Ne kadar gzel! Ama ancak
bizim gibi olmayanlann gidebilecei bir yer buras. Bebein
gzleriyse coku, aptalca ve derin bir cokudan baka hibir
ey syleyemeyecek denli bylenmiti. Hayranlklannda
dmanca bir hava yoktur; iki dnya arasndaki uuruma dair
dnceleri militanca deil yalnzca hznl, krgn deil yal-
tuzca boyun eicidir. Buna ramen, belki de bu yzden anlat
c huzursuz olur: Biraz utanmtm bizim iin fazla byk
olan kadehlerimizden ve srahilerimizden. Bu gzler ailesi
dokunur ona ve onlarla arasnda bir tr yaknlk hisseder.
Ama tam o srada, birden gzlerim senin gzlerine evrildi,
sevgilim, benim dncelerimi okumak iin onlar da (talik
Baudelairee ait), kadn ise unlar der: Dayanamyorum bu
fincan gzl adamlara! Mdre syle de kovsun unlar.
Bu yzden artk ondan nefret ettiini syler. Bu olayn onu
fkelendirdii kadar zdn de syler: Artk anlamtr ki
insanlarn birbirini anlamas ne kadar g, dnceler ne
kadar aktarlamaz -ve iir yle biter- birbirini seven in
sanlar arasnda bile.
Bu karlamay zellikle modem yapan ey nedir? Daha
nceki ak ve snf mcadelesine dair saysz Paris sahnele
rinden farkl klan ne onu? Fark, bu sahnenin getii kent
meknnda yatmaktadr: Akama doru, hl ykntlarla,
ama imdiden bitmemi ihtiamn sergileyen yeni bir bulva
rn kesini oluturan yeni bir kafenin nnde oturmak iste
din. Farkllk, tek kelimeyle, boulevard!dr: Yeni Paris bulvan
19. yzyln en gsterili kentsel icad ve geleneksel ehrin
modernlemesinde en belirleyici kopu noktasdr.
1850lerin sonlan ve 1860larda, Baudelaire hl Paris Skn
ts zerinde alrken III. Napoleonu imparatorluk kararna
mesiyle yetkilendirilmi olan Paris ve civan Valisi Eugne Ha-
ussmann Ortaadan kalan eski ehrin bannda muazzam
bir bulvarlar a oluturuyordu.21 Napolon ve Haussmann,

21 III. Napoleon-Haussmann tarafndan Parisin dntrlmesi konusunda birka

kaynaktan yararlandm: Siegfried Gieidon, Space, Time and Architecture (1941; 5.
basm, Harvard, 1966), 744-775; Robert Moses, Haussmann, Architectural Fo
rum, Temmuz 1942, 57-66; David Pinkney, Napoleon III and the Rebuilding of Pa
ris (1958; Princeton, 1972); Leonardo Benevelo, A History of Modem Architec
ture (1960, 1966; Italyancadan eviren H. J. Landry, 2 cilt, MIT, 1971), I, 64-95;
Franoise Choay, The Modem City: Planning in the Nineteenth Century (George
yeni yollan kentin dolam sistemindeki atardamarlar olarak
tasarlamlard. Bugn orta mal olmu bu imgeler 19. yzyl
kent yaamnda bir devrimi ifade ediyordu. Yeni bulvarlar tra
fiin ehrin merkezinden akmasn salayacak ve bu nedenle
bir utan bir uca uzanacakt - o zaman iin Don Kiota ve
akl almaz bir giriimdi bu. Buna ilaveten kenar mahalleleri
temizleyecek, karanlk ve boucu iltihapl ynlar arasnda
nefes alacak yer aacaklard. Her dzeyde yerel i hayanm
gelimesini tevik edecek ve bylece muazzam llerdeki ye
rel tahriban giderilmesine yardm edecek, onbinlerce insan
-ehrin igcnn drtte biri kadar bir nfusu- sonuta zel
sektrde de binlerce yeni i alan aacak uzun dnemli kamu
sal ilerde istihdam ederek kitleleri pasifize edeceklerdi. Son
olarak da, gelecekteki barikatlar ve halk ayaklanmalan kar
snda askeri birliklerin ve topulann daha hzl hareket edebi
lecei uzun ve geni koridorlar yaratacaklard.
Bulvarlar merkezi pazarlan, kprleri, kanalizasyonu, su
yollann, opera ve kltr saraylann ve byk bir parklar
an da ieren geni bir kentsel planlama sisteminin sadece
bir parasyd. Haussmannm en arpc ve nl izleyicisi Ro
bert Moses 1942de yle yazyordu: Adm adm byk l
ekli modernizasyon sorununu ilk kavram olan Baron Ha-
ussmanndr. Yeni inaatlar yzlerce binann ykmna yol

Brazilier, 1969), zellikle 15-26; Howard Saalman, Haussmnn: Paris Transformed

(Braziller, 1971); ve Louis Chevalier, Laboring Classes and Dangerous Classes: Pa
ris in the First Half o f the Nineteenth Century, 1970, eviren Frank Jellinek (Ho
ward Fertig, 1973). Haussmannm projeleri Anthony Vidlerin The Scenes of the
Street; Transformations in Ideal and Reality, 1750-1871 adl incelemesinde usta
lkl bir biimde Avrupa'nn uzun dnemli politik ve toplumsal deime balam
iine yerletirilmektedir, On Streets iinde, der. Stanford Anderson (MIT, 1978),
28-111. Haussmann yklan dzmelerle alann fotoraflarnn ekilmesi ve anla
nm korunmas iin Charles Marvillei grevlendirmiti. Bu fotoraflar bugn
Parisde Muse Camavaletdedir. Bunlar arasndan yaplan harika bir derleme
1981de New York ve baka yerlerde sergilendi. Fransz Enstits/Alliance Fran
ais katalogu, Charles Marville: Photographs o f Paris, 1852-1878 Maria Morris
Hamburgun gzel bir denemesini iermektedir.
at, binlerce insan evlerinden etti, yzyllardr varln sr
drm mahalleleri tmyle yoketti. Ama ehrin tmn,
tarihte ilk kez tm sakinlerine at. Artk, sadece mahalleler
de deil mahalleler boyunca hareket etmek mmknd.
Yzyllardr birbirinden yaltlm hcreler halinde yaayan
Paris, artk birleik bir fiziksel ve nsan mekn oluyordu.*
Napoleon-Haussmann bulvarlan muazzam miktarda insa
nn biraraya geldii yeni ekonomik, toplumsal, estetik zemin
ler yaratt. Sokaklar, bulvarlar boyu kk iyerleri ve her tr
den dkkn uzanyordu, her ke banda restoranlar ve kald
rm kafeleri bitmiti. Bu kafeler, Baudelairein aklaryla paav
ralar iindeki ailenin karla kafe gibi, ksa srede dnya
nn her yerinde la vie parisiennein simgesi olarak grlmeye
balandlar. Haussmannn kaldrmlar da bulvarlar gibi an
lde geni, banklar ve aalarla doluydu.22 Geii kolayla

(*) Saygdeer Paris tarihisi Louis Chevalier 21. dipnotta sz edilen Laboring
Classes and Dangerous Classes (Emeki Snflar ve Tehlikeli Snflar) adl eserinde,
Hausmann ncesi dnemde eski merkezi blgelerin kar karya kald tahri
batn korkun, ikence edercesine ayrntl bir dkmn verir: lks evler ve
hkmet binalar inaatlarnn aniden azaltt mesken stoklarnn iki katna
kard nfus bombardman; refah dnemi ncesinde dorudan doruya ala
yol aan kidesel isizliin yeniden ortaya k; en byk darbeyi eski blgelerde
vuran korkun tifo ve kolera salgnlan. Btn bunlar, 19. yzylda birok cep
hede yiite arpan Parisli yoksullann neden kendi blgelerinin ykmna kar
ayaklanmadklan hususunda bir fikir veriyor: Baudelairein bir baka balam
da ifade ettii gibi, kendi dnyalanndan kp nereye olursa olsun gitmeyi onlar
da istiyordu belki de.
Yine 21. dipnotta sz edilen Robert Mosesin az bilinen makalesi kent tarihinin
ironilerinden lezzet alanlar iin olduka zel bir almadr. Hausmannn baa-
nlarnm ak ve dengeli bir zetini veren Moses, kendini onun izleyicisi olarak
talandnr ve daha devasa boyutlardaki sava sonras projelerin tamamlanabil
mesi iin daha Hausmannvri bir otorite gerektiini kapal bir slupla ifade
eder. Blm, takdire ayan sivrilikte ve etkili bir eletiriyi, artc bir keskinlik
ve kesin bir dorulukla bir yzyl sonra Mosesin kendisine yneltilecek olan ve
sonunda Hausmannn en byk mridini kamu yaamndan uzaklatrmaya
yardmc olacak bir eletiriyi ngrerek sona erer.
22 Haussmannn mhendisleri otuz yllk aalan olduu gibi tayp dikecek bir
aa dikme makinas icat etmi ve bir gece iinde adeta hi yoktan glgeli bul
varlan yaratmlard. Giedion, Space, Time and Architecture, 757-59.
trmak, yerel trafii transitten ayrmak ve alternatif gezi alanla
r amak iin yaya blgeleri oluturulmutu. Bulvarlann ula
rnda kk antlar ve grnmler tasarlanm ve her gezinin
gsterili bir ekilde bitmesi salanmt. Btn bu nitelikler
yeni Parisin etkileyici bir seyirlik, grsel ve duyumsal bir en
lik olmasn salad. 1860lann izlenimcilerinden balayarak
be kuak boyunca modem ressamlar, yazar ve fotoraflar
(ksa bir sre sonra da sinemaclar) bulvarlardan akan bu ha
yat ve enerjiyle beslendiler. 1880lere gelindiinde Haussmann
modeli, modem kentselliin rnei olarak kabul edilmiti. K
sa srede, Santiagodan Saygona dnyamn her kesinde yeni
ortaya kan ve byyen ehirlere damgasm vurdu.
Bulvarlar onlar dolduran insanlara neler yap, peki? Baude-
laire en arpc etkilerinden bazlarm gsterir bize. Yoksulla
rn Gzlerindekiler gibi, aklar iin bulvarlar yeni bir birincil
sahne yaratmt: kamunun iinde zel olabilecekleri, fiziksel
olarak yalnz kalmadan babaa olabilecekleri bir mekn. Mu
azzam ve sonsuz akntsna kaplp bulvarda dolarken kendi
aklarn her zamankinden daha canl biimde, dnen bir dn
yann tek sabit noktas olarak alglayabiliyorlard. Aklarn
bulvarn bitmek bilmeyen yabanclar geidi karsnda sergile
yebiliyor -yle ki bir kuak sonra Paris bu trden ak gsteri
leriyle mehur olacakt- ve bundan deiik hazlar alabiliyor
lard. Gelip geenlerin kalabalnda fantazi peelerim aralaya-
bilirlerdi: Kimdi bu insanlar, nereden geliyor nereye gidiyorlar
d; ne istiyor, kimi seviyorlard? Bakalarn grdke ve ken
dilerini onlara gsterdike -genilemi gzler ailesine katl
dka- kendilerine ilikin tasavvurlar da zenginleiyordu.
Bu ortamda kentin gereklikleri kolaylkla dsel ve by
l bir hal alabiliyordu. Sokan ve kafenin parlak klan bu
hazz arttrmaktayd; daha sonraki kuaklar iin elektrik ve
neon daha da arttracakt bunu. Kafalannm zerinde meyva-
lar ve pastalar tayan o kafe perileri gibi, en aikr bayalk
lar bile bu romantik ltda gzel grnebiliyordu. Byk e
hirde ak olmu herkes bilir bu duyguyu ve yzlerce duygu
sal arkda kutsanr bu. Oysa, bu zel cokular dorudan ka
musal kent meknnn modernlemesinden kaynaklanmak
tadr. Baudelaire yeni bir zel ve kamusal dnyay tam da or
taya karken gsterir bize. Bu andan itibaren bulvar modem
ak iin yatak odas kadar nemli olacaktr.
Ama birincil sahneler Baudelaire iin, daha sonra Freud
iin olduu gibi, hi de bo deillerdir. Bo eyler ierebilirler
belki, ama sahnenin doruk annda bastrlm bir gereklik
atlaklardan szar, bir vahiy ya da keif gerekleir: hl y
kntlarla dolu... bitmemi ihtiamn sergileyen yeni bir bul
var. Iklarn yan sra ykntlar vardr: ehrin i kesimleri
nin -on binlerce Parislinin yaad en eski, karanlk, youn,
en sefil ve korkutucu mahallelerin- ykntlar yerstne k
mtr. Ya btn bu insanlar, onlar nereye gidecektir? Ykm
ve yeniden ina ilerinin bandakiler pek ilgilenmez onlarla.
ehrin kuzey ve dou banliylerinde devasa yeni geliim
alanlar amaktadr onlar; bu arada, yoksullar her zaman
yaptklar gibi balarnn aresine bakacaklardr. Baudelairein
paavralara brnm ailesi ykntlarn arasndan kagelir
ve sahnenin orta yerine yerleir. Sorun onlarn fkeli ya da
hevesli olmalar deildir. Sorun ekip gitmemeleridir sadece.
Onlar da kta bir yer istemektedirler.
Bu birincil sahne modem ehir hayatnn en derin ironi ve
elikilerinden bazlarn sergiler. Tm kent insanln b
yk, geni bir gzler ailesi yapan dekor bir yandan da bu ai
lenin itilmi vey evlatlarn ortaya karmaktadr. Yoksullan
gz nnden uzaklatran fiziksel ve toplumsal dnmler,
imdi onlan yemden herkesin gz nne srklemektedir.
Haussmann, Ortaadan kalma eski teneke mahalleleri ykar
ken, farknda olmadan geleneksel kent yoksullannn ie d
nk ve danya smsk kapal dnyasn da ykmtr. En yok-
sul mahallelerin ortasnda kocaman delikler aan bulvarlar
yoksullarn bu deliklerden geip kendi ykk dkk mahalle
lerinden kmasn, ilk kez ehrin ve hayatn geri kalan ksm
nn neye benzediini kefetmelerini salar. Ve grrken gr
lrler de: grnt, tezahr iki ynldr. Byk meknlarn
ortasnda, parlak klarn altnda grmezden gelmek mm
kn deildir. Ilt, ykntlar aydnlatr ve bu parlak klarn
bedelini deyen insanlarn karanlk hayatlarn ortaya serer.*
Balzac bu eski mahalleleri Afrikann en karanlk canglna
benzetir, Eugne Sue ise Parisin Esrarlar diyordu onlara.
Haussmannm bulvarlar egzotik olan yakma getirmektedir;
bir zamanlar bir esrar olan sefalet artk bir olgudur.
Modem ehirdeki snf blnmelerinin ortaya kmas mo
dem benlik iinde yeni blnmeler dourur. Aklar anszn
yam balarnda biten bu partal insanlar nasl karlayacaklar
dr? Bu noktada modem ak masumiyetini yitirir. Yoksullarn
varl ehrin ltsnn zerine acmasz bir glge drr.
Byl biimde ak esinleyen dekor artk bir ters by yap
makta, aklan kendi romantik snrlanndan ekip daha ge
ni ve daha az zgr alann iine yerletirmektedir. Bu yeni
kta kiisel mutluluk bir snf imtiyaz gibi grnr. Bulvar
politik davranmaya zorlar onlan. Erkein tepkisi liberal sol
dorultudadr: Kendi mutluluundan tr sululuk duyar,
onu gren ama paylaamayanlara kar yaknlk hisseder;
duygusal bir biimde onlan da kendi ailesinin bir paras
yapmak ister. Kadn ise -en azndan bu kertede- saa, Dzen

(*) Engelsin The Houstng Question (Mesken Sorunu, 1872) adl brorne baknz.
Hausmann yntemi denen... yani, u sralarda genelleen pratikten, zellikle
merkezi yerlerdeki ii snf mahallelerindeki ykmdan szediyorun\... Sonu
her yede ayn: bujuvazinin bu byk baars adna msrif bir kendini ycelt
mesi eliinde en rezil geiderin ve dar sokaklarn ortadan yokoluu - ancak
bunlar birdenbire baka bir yerde ve genellikle en yakn civarda yeniden ortaya
kyorlar. Marx-Engels Selected Works (Manc-Engels Seilmi Yazlar), 2 Cilt
(Moskova, 1955), I, 559,606-9.
 Partisine yakndr: Bizim bireylerimiz var, onlarsa bunu isti
yorlar, o halde yaplacak i prier le matre, yetkili birini a
rp onlar defettirmek. Dolaysyla, aklar arasndaki mesa
fe sadece bir iletiimsizlikten ibaret deil, radikal bir ideolo
jik ve politik kartlktr. Bulvarda gene barikatlar ykselecek
olsa -1871de, iirin yaymlanmasndan sekiz, Baudelairein
lmnden drt yl sonra olaca gibi- aklar kar saflarda
bulacaklardr kendilerini.
Birbirini seven bir iftin politika yznden ayrlmas yete
rince zc. Ama baka nedenler de olabilir; belki de adam
kadnn gzlerine baktnda, gerekten de umduu gibi
kendi dncelerini okudu. Belki de soylu bir biimde ev
rensel gzler ailesine balln ilan ederken, aslnda kadnn
yoksul akrabalar reddetme, onlar gzden ve gnlden uzak
tutma arzusunu paylayordu. Belki de kadndan nefret et
mesinin sebebi, yzlemek istemedii kendi yzn gster
mesidir ona. Belki en derin aynlk anlatc ile sevgilisi arasn
da deil, adamn kendi iindedir. Eer yleyse, modem ehre
can veren elikilerin, sokaktaki insann i hayatnda da nasl
tnlar braktn gsterir bu bize.
Baudelaire, adamn da kadnn da tepkilerinin, liberal du
yarllkla gerici acmaszln, ayn derecede kmaz olduu
nu bilmektedir. Bir yanda, yoksullan rahat insanlar ailesine
katmann bir yolu yoktur; te yanda, onlan uzun sre gz
nnden uzaklatracak bir bask biimi de mevcut deildir -
daima geri dneceklerdir. Ancak modem topluftun kkten
bir yeniden inas bulvann aydnla kartt yaralan -top
lumsal olduu kadar kiisel yaralan- iyi edebilir. Ama, ne var
ki kkl zm de ou kez ykmdan pek farkl olmuyor:
Bulvarlan ykmak, parlak klan sndrmek, insanlan ora
dan oraya gnderip yeniden yerletirmek, modem ehrin var
ettii gzellik ve coku kaynaklann ldrmek. Baudelairein
bir zamanlar umduunu bizler de umabiliriz, ehir klan
gibi gzellik ve cokunun herkese paylald bir gelecei.
Ama bu umudumuz, Baudelairein ehrinin atmosferini dol
duran o ironik zntden annamaz bir trl.

4. Makadamn bata
Dier arketipik modern sahnemiz Kaybedilen Hle adl,
1865de yazlan fakat basn tarafndan reddedilip ancak Bau
delairein lmnden sonra yaymlanabilen nesir iirde bulu
nuyor (Paris Sknts, 46). Yoksullarn Gzleri gibi bu iir
de bulvarda geer; dekorun zorlad bir karlamay konu
almaktadr ve (baln da ima ettii gibi) masumiyetin kay-
bediliiyle son bulur. Ancak buradaki karlama iki kii ya da
farkl snflardan insanlar arasnda deil, yaltlm bir bireyle
kendileri soyut, ama somut biimde tehlikeli toplumsal g
ler arasndadr. Buradaki ortam, imgelem ve duygusal ton bil-
mecemsi ve anlalmazdr. air okurun dengesini bozmak is
temektedir sanki, hatta belki kendi dengesi de bozulmutur.
Kaybedilen Hle kt hretli ve uygunsuz bir yerde [un
mauvais lieu], muhtemelen bir genelevde karlaan bir airle
sradan insan arasndaki diyalog iinde gelimektedir. Her
zaman sanatlar kafasnda yceltmi olan sradan insan,
onu burada grd iin akndr:
O da nesi! Siz, burada ha, dostum? Byle bir yerde? Siz,
cennet taamyla beslenen, kevser ien siz! Hayret!
air hemen aklamaya giriir:
Dostum, bilirsiniz atlardan ve arabalardan ne kadar kork
tuumu. te tela iinde, amura bata ka, devingen bir ka
osun ortasnda, her yanmda lm drt nala kotururken
kardan karya geiyordum ki birden ani bir hareket [un
mouvement brusque] yaptm ve bamdaki hle makadamn
batana dverdi. Eilip onu oradan alamayacak kadar
korkmutum. Kemiklerimin knlmasmdansa alamet-i farika-
 m kaybetmek yedir diye dndm. stelik, her erde bir
hayr vardr dedim kendi kendime. Artk tannmadan gezebi
lir, aalk iler yapabilir, sradan lmller gibi [simples
mortels] her tr pislie dalabilirim ime livrer la crapule]. Ve
ite buradaym, tam da size grndm gibi ve sizin gibi!
Akll uslu adam hl pek anlamamtr:
Ama hleniz iin bir kayp ilan vermeyecek misiniz, ya
da polise haber?
Hayr: air, kendine dair yeni bir tanmlama olduunu ay
rmsadmz eyden utku duymaktadr:
Yazdysa bozsun! Bylesi daha iyi. Bir tek siz tanyabildi
niz beni. Hem asalet de ok skc. Dahas, kt bir airin
onu bulup da hevesle bann stne koyduunu dnmek
elenceli deil mi? Baka birini mutlu etmek ne byk zevk!
Hele kendisine glebileceiniz birini. Xi dnn! Zyi d
nn! Ne kadar gln olacan anlamyor musunuz?
Garip bir iirdir bu, bizler de o sradan insan gibi hissede
riz kendimizi, bir eyler olduunu bilir ama ne olduunu an
layamayz.
Buradaki gizemlerden biri hlenin kendisidir. Bir kere, mo
dem airin kafasnda ne ii vardr? O, bizzat Baudelairein en
ateli inanlarndan birini alaya almak ve eletirmek iin yer
letirilmitir oraya: sanatn kutsall inanc. Onun iir ve ne
sirlerinde sanata kar adeta dinsel bir ballk grrz.
1855de unlar yazar: Sanat sadece kendisinden kaynakla
nr. ... Sadece kendisi iin gvenlik arar. ... ocuksuz lr.
Kendi kendisinin kral, rahibi, Tanrsdr.23 Kaybedilen H
le Baudelairein kendi Tanrsnn beceriksizlii hakkmdadr.
Ama bu Tanrya tapanlarn sadece sanatlar deil sanat ve sa
naty kendilerinden daha stn gren sradan insanlar ol
duunu anlamamz gerekir. Kaybedilen Hle sanat dnyas

23 Art in Paris, 127.

ile sradan dnyann yaknlamaya balad bir noktada yer
alr. Bu sadece tinsel deil ayn zamanda fiziksel bir noktadr,
modem ehrin snrlar iinde bir noktadr bu. Modernleme
tarihiyle modemizm tarihinin iie getii noktadr.
Baudelaire ile Marx arasndaki derin yaknlklar farkeden
ilk kii Walter Benjamindir herhalde. Benjamin bu balanty
zellikle belirtmese de Marxa aina okurlar, Baudelairein bu
radaki en nemli imgesiyle Komnist Manifestonun balca
imgelerinden biri arasndaki arpc benzerlii fark edecekler
dir: Burjuvazi daha nce hrmetle kartlanan her trl et
kinliin zerindeki hleyi ekip ald. Doktoru, hukukuyu,
rahibi, airi, bilim adamn cretli iilere dntrd.24 Her
ikisi iin de modem hayata zg en hayati deneyimlerden,
modem sanat ve dncenin merkezi temalarndan biri kut
salln yokediliidir. Marxin teorisi bu deneyimi bir dnya-ta-
rihsel balam iine yerletirir; Baudelairein iiri ise bunun
ieriden nasl hissedildiini gsterir. Ama bu iki adam sz
edilen deneyime olduka farkl duygularla yaklamaktadr.
Manifestoda kutsalln yokedilii dramas korkun ve trajik
tir: Marx geriye doru bakar ve tasavvuruyla Colonnusdaki
Oedipus ya da lkesindeki Kral Lear gibi koullara kart du
ran, yklan ve ezilen ama boyun emeyen, yokluk ortasnda
yeni bir asalet yaratan kahramanlan kucaklar. Yoksullann
Gzleri de kutsalln yokoluuna ilikin kendi dramasm
ierir. Ama burada lek antsal deil daha gndeliktir; duy
gular trajik ve kahramanca olmaktan ok melankolik ve ro
mantiktir. Yine de Yoksullann Gzleri ile Manifesto ayn tin
sel dnyay paylamaktadrlar. Kaybedilen Hle ise baka
bir ruhla karmza kar. Burada drama znde komik, ifade
tarzyla ironiktir ve bu komik ironi yle baanhdtr ki gerek

24 Bu balant Irving Wohlfarth tarafndan buradakinden ok farkl terimlerle ak-

lanmaktadr, Perte dAureole and the Emergence of the Dandy, Modem Langu
age Notes, 85 (1970), 530-71.
leen maske indirme eyleminin ciddiliini maskeler. Baudela-
irein yksnde, Marxda (veya Burke, Blake, Shakespe-
arede) olduunun tersine, kahramann bandaki hlenin id-
dedi bir gran geste ile ekilip alnmayp, kayarak amurun
iine dmesi vodvili, savruklamay, Chaplin ve Keatonun
metafizik yerlere yuvarlanlarn hatrlatr. Kahramanlarn
anti-kahramanlar gibi giyinecei ve en yce anlarn birer soy
tarlk gibi, mzikhol veya gece kulb gsterileri tasvirlerin
deki gibi yaanaca bir yzyl ncelemektedir. Baudelairein
kara komedisinde ehir dekoru, daha sonra Chaplin ve Ke-
atonunkilerde senecei ayn belirleyici rol oynar.
Kaybedilen Hle, Yoksullarn Gzleri ile ayn bulvarda
geer. Ancak, iki iir arasnda sadece birka adm uzaklk ol
makla birlikte, tinsel olarak ayr dnyalardan ykselirler. kisi
arasndaki ayrm, kaldrmla lam birbirinden ayran bir
admlk mesafedir. Kaldrmda her trden ve snftan insan
yrrken veya otururken kendilerini dierleriyle kyaslayarak
ne olduklann bilir. Lamda ise hayat mcadelesindeki in
sanlar ne olduklann unutmak zorundadrlar. Bulvarlann var
ettii yeni g, kahramann hlesini sprp gtren ve onu
yeni bir zihinsel duruma srkleyen g modem trafiktir.
Haussmann bulvarlar zerinde almaya baladnda kim
se neden bu kadar geni tuttuunu anlamamt; otuz metre
den dokuz yz metreye kadar uzanan genilikleri vard bul
varlann. Ancak i bittiinde insanlar son derece geni, dm
dz, millerce uzunluktaki bu yollann ar trafik iin ideal bi
rer hzl yol olduklann anlayabildi. Bulvarlann dendii y
zey, makadam, ok yumuakn ve atlann ayaklannm srtn
mesini azaltyordu. lk kez srcler ve biniciler ehrin orta
snda, atlarm son hz kamlayabiliyorlard. Yollann durumu
nun dzeltilmesi daha nceden varolan trafii hzlandrmakla
kalmad -20. yzyl otoyollannn daha byk lekte yapaca
gibi- her zamankinden daha byk, Haussmann ile m-
hendislerinin dndklerini bile aan yeni bir trafiin olu
masn salad. 1850 ile 1870 arasnda ehir merkezindeki n
fus (ehre yeni katlan banliyler haricinde) yzde 25 artarak
1.3 milyondan 1.65 milyona karken ehir ii trafii , drt
kat artmt. Bu byme Napoleon ve Haussmannm ehircili
inin banndaki bir elikiyi ortaya koyuyordu. David Pink-
leyin III. Napoleon ve Parisin Yeniden inas adl yetkin al
masnda syledii gibi atardamar bulvarlar balangtan iti
baren ikili bir ilev yklenmilerdi: trafiin ana akmlarm e
hir boyunca tamak ve balca al veri ve i merkezleri ola
rak hizmet etmek: Trafiin hacmi bydke bu ikisinin bir-
biriyle elitii ortaya kt. Durum Parisin yaya ounluu
iin zellikle zorlu ve rktcyd. Asla yrmeyen mpara-
torun gurur kayna makadam yollar yazn kuru aylarnda
toz iinde, yamur ve kardaysa amurluydu. Makadam konu
sunda Napoleonla atan Haussmann (anlaamadklar bir
ka noktadan biriydi bu) mparatorun tm ehri onunla kap
lama planlarm alttan alta sabote etmi ve bu yzeyin Parisli
leri el arabalaryla ya da srklar zerinde yrmek zorunda
brakacan sylemiti.25 Sonuta, daha nceki kent yaamn
dan ok daha ltl ve heyecanl olan bulvarlar, bir yandan da
yaya gezen birok insan iin tehlikeli ve korkutucu olmutu.
Baudelairein birincil sahnesinin yer ald dekor budur ite:
Tela iinde,... devingen bir kaosun ortasnda, her yanmda
lm drt nala kotururken kardan karya geiyordum.
Arketipik modem insan, burada grdmz gibi modem e
hir trafiinin girdabna srklenmi bir yaya, ar, hzl ve
lmcl bir ktle ve eneji ynna tek bana kar koymaya
alan bir insandr. Hzla gelien sokak ve bulvar trafii hi
bir zaman ve mekn snn tanmaz; her kentsel mekna dalar,

25 Saym verileri iin Pinkney, Napoleon III, 151-154; trafikle ilgili saym ve hesap
lamalarla Napoleon ile Haussmann arasndaki makadam almas iin 70-72;
bulvarlarn ikili ilevleri hakknda, 214-15.
r

kendi temposunu herkese dayatr, tm modem evreyi bir

devingen kaosa dntrr. Burada kaosu yaratan devinim
halindekiler -kendileri iin en uygun yolu bulmaya alan
tek tek yayalar ya da srcler- deil, onlarn etkileimi, or
tak bir mekndaki devinimlerinin btnldr. Bu durum,
bulvan kapitalizmin i elikilerinin mkemmel bir simgesi
haline sokar: Tek tek her kapitalist birimdeki rasyonalite, b
tn bunlar bir araya getiren toplumsal sistemdeki anarik ir-
rasyonaliteyi dourmaktadr.*
Bu girdabn iine srklenmi olan modem sokan insan
hayatta kalabilmek iin kendi kaynaklarna bavurmak -k i
ou kez sahip olduunu bile bilmedii kaynaklardr bunlar-
ve onlan sonuna kadar kullanmak zorundadr. Devingen ka
osun iinden geebilmek iin onun devinimlerine uymal ve
uyarlanmal, onu yakalamaktan te bir adm ileride olmay
renmelidir. Soubresauts ve mouvement brusquesda, ani, za
mansz, beklenmedik dnler ve sramalarda ustalamal-
dr - sadece bacaklar ve bedeniyle deil zihni ve duyarll
yla ustalamaldr hem de.
Baudelaire, modem ehir hayatnn bu yeni devinimleri na
sl herkese dayattm gsterir; ama bunu yaparken bir yan
dan da, paradoksal biimde, yeni zgrlk tarzlarn dayatt
n gsterir. Trafiin iinde, kenarnda, yansra hareket et
meyi bilen bir trafiin serbeste gittii o sonu gelmez kent ko
ridorlarnda her yere gidebilir. Bu hareketlilik, kendi kidelerin
nne byk bir deneyim ve etkinlik zenginliini amaktadr.

(*) Sokak trafii 19. yzylda bilinen tek oganize hareket tarz deildi elbete. De
miryollar da 1830ladan beri geni bir lekte varln srdryordu ve Dic-
kensin Dombey and Sondan (Dombey ve Olu, 1846-48) beri Avrupa edebiyatn
da hayati bir yer edinmiti. Ama, demiryolu nceden bilinen bir gzergh ze
rinde, belirli bir tarifeye gre hareket ediyordu, dolaysyla btn eytani potan
siyellerine ramen 19. yzyln dzen paradigmas oldu. unu da belirtelim ki
Baudelairein devingen kaos" deneyimi 1905de Amerikada gelitirilen trafik
ndan, kapitalizmin kaosunu dzenlemeye ve rasyonelletirmeye ynelik ilk
devlet etkinliklerinin bu harika simgesinden nce gelmektedir.
 Ahlaklar ve kltrle itigal edenler bu popler kentsel ura
lar aa, baya, adi, toplumsal ve tinsel deerden yoksun g
rerek mahkum edeceklerdir. Ama, Baudelairein airi hlesini so
kakta brakp hareket etmeyi srdrdnde byk bir keif ya
par. Hayretle grr ki sanatsal safln auras ve kutsall sanat
iin zorunlu deil, rastlantsal bir eydir ve iir bulvann teki ya
kasnda, bu iirin doduu un mauvais lieu gibi aalk, iirsel
olmayan yerlerde de varlm ayn ekilde, hatta belki daha iyi
srdrebilmektedir. Modernliin paradokslarndan biri, Baude
lairein burada grd ekliyle, airlerin sradan insanlara ben
zeyerek daha otantik ve daha iirsel olmalardr. Kendini mo
dem dnyadaki gndelik hayatn -yeni trafiin simgeledii ha-
yatn- devingen kaosu iine attnda bu hayat sanat adna ele
geirebilecektir. Bu dnyadaki kt air sokaklardan uzak du
rarak, trafiin tehlikelerinden kanarak saflm korumaya al
an airdir. Baudelaire trafiin barnda doacak, onun anarik
enejisinden, orada olmann bitmek bilmez tehlike ve dehetin
den, hayatn srdrebilen insann krlgan gururu ve rahatln
dan kaynaklanacak sanat yaptlarm zlemektedir. Dolaysyla
Kaybedilen Hle kazanlan bir eyin ilam, airin yeni bir tr
sanat gc elde etmesinin gstergesi halini alr. Onun mouve
ment brusquelan, ehir sokaklarnda hayatta kalabilmek iin zo
runlu o ani sramalar ve hamleler, yarac gcn de kayna
olurlar. Gelecek yzylda, bu devinimler modemist sanat ve d
ncenin paradigmatik jestleri olacaktr.*
Bu modem sahneden birok ironi doar. Bunlar Baudelairein

(*) Krk yl sonra, Brooklyn Dodgersm ortaya k (ya da bu ad al) ile popler
kltr bu modemist inancn kendi ironik versiyonunu retmi olacaktr. Bu
isim [Dodger kvrtc, kvrak, uyank gibi ekillerde evrilebilir, .n.]
kentte hayatta kalabilmek iin gereken yeteneklerin -zellikle de trafikte kvr-
up kama yeteneinin (ilk adlan Trolley Dodgersd )- sanatta ve sporda gnde
lik kullanm ve yaran ap yeni anlam ve deer tarzlar kazanabileceini gster
mektedir. Baudelaire bu simgecilie baylrd, tpk onun 20. yzyldaki izleyici
lerinin ou gibi (szgelimi Cummings, Marianne Moore).
dil nanslarnda belirirler. u deyii alalm: la fange du maca
dam, makadamn bata. La fange Franszcada sadece amur,
anlamna gelmez; bata, pislii, sefihlii, yozlamay, alakl,
itici ve pis olan her eyi ifade eder. Klasik nesir ve nazmda
aa bir eyi betimlemenin bir biimidir. Bu ekilde tm bir
kozmik hiyerariyle, sadece estetik deil, metafizik, etik ve poli
tik normlar ve deerler yapsyla balantldr. La fange bir ahlak
evreninin dip noktasdr; bunun zirvesiyse laurole ile ifade
edilebilir. Buradaki ironi, airin la fangea drd hlesinin
aslnda kayp olmamasnda yatar. nk bu imgenin hl bir
anlam ve gc vardr - Baudelaire iin olduu gibi. Eski hiye
rarik kozmos modem dnyann bir dzleminde hl mevcu
diyetini srdrmektedir. Ama salam olmayan bir mevcudiyet
tir bu. Makadamn anlam la fange iin de, laurole iin de yk
cdr: Aa olann da stn olann da tepesinden gemektedir.
Makadama daha derinlemesine girebiliriz: bu kelimenin
Franszca olmad grlyor. Aslnda, bu kelime 18. yzyl
da modem asfalt tekniinin mucidi Glasgowlu John McA-
damn adndan gelmektedir. Yirminci yzyl Franszlannm
alayc bir dille Franglais adm verdikleri dilin ilk kelimesi bu-
dur belki de: le parking, le shopping, le weekend, le mobile-ho-
me gibi birok kelimenin yolunu amtr. Bu dil son derece
canl ve dayatcdr, nk modernlemenin uluslararas dili
dir. Yeni kelimeler yeni hayat ve devinim tarzlarnn gl
aralar olmaktadr. Bu kelimeler uyumsuz gelebilir, kulak tr
malayabilir. Ama onlara kar koymak bizzat modernlemeye
kar koymak kadar beyhudedir. Birok ulusun ve hakim sn
fn dier kylardan gelen yeni kelime ve eylerden korktuu
dorudur - korkmak iin yeterince sebepleri de var.*

(*) 19. yzylda modernlemenin balca aktarcs ngiltereydi, 20. yzylda ise
ABD oldu. G haritalar deiti, ama -m odem diller arasnda en az ar, en es
nek ve en uyarlanabilir olan- ngiliz dilinin stnl hl artyor. Amerikan
mparatorluunun knden sonra bile dayanmas muhtemeldir.
 Bu korkuyu ifade eden ok gzel, paranoid bir Sovyet teri
mi var: infiltrazya. Ama, unu da belirtelim ki Baudelairein
zamanndan bu yana uluslarn hep yapt, ksa bir direni
dalgasndan (ya da en azndan gsterisinden) sonra yeni eyi
kabul etmekle kalmayp, azgelimiliin utan verici anlar
n kovalamak umuduyla onun iin kendi kelimelerini uydur
mak olmutur. (Bu yzden 1960larda le parking meter'in
Fransz diline girmesine srarla kar koyan Academie Fran
ais 1970lerde hemen le parcmetrei uyduruverdi.)
Baudelaire en an ve zarif klasik Franszca ile yazmay pekala
biliyordu. Ancak burada, Kaybedilen Hlede yeni ortaya
kan dile atlayarak modem dnyann btnn kaplayan -ve
paradoksal biimde birletiren- uyumsuzluk ve tutarszlklar
dan sanat kartr. Eski ulusal tecrit ve kendine-yeterliin ye
rine, diyor Manifesto, modem bujuva dnyasnn bize getir
dii her ynde karlkl iliki, uluslann evrensel olarak birbi
rine bamll. Maddi olduu kadar zihinsel retimde de
byle bu. Uluslann tinsel yaralan -bu imge, dikkat edelim,
bujuva dnyasnda nasl paradoksaldr- ortak mlk oluyor.
Marx yle devam eder: Ulusal tek yanllk ve dargrllk
gitgide imknszlayor; saysz yerel ve ulusal yazndan bir
dnya yazn douyor. Makadamn bata 20. yzyln yeni
dnya yaznn douran zeminlerden biri olacakr.26
Bu birincil sahneden kan daha baka ironiler de var. Ma
kadam batana den hle tehlikeye dyor ama yokolmu-
yor; bilakis, trafiin akna srklenip onunla birleiyor. Me
ta ekonomisinin nde gelen zelliklerinden biri, Marxin ak
ladna gre, piyasa deerlerinin sonsuz bakalamdr. Bu
ekonomide kazan saladktan sonra her ey uyar ve hibir

26 20. Yzyl modernist dil ve edebiyatnn kendine zg uluslararas nitelii iin

bkz. Delmore Schwartz, T.S. Eliot as International Hero", Literary Modernism
iinde, 277-85. Bu Edmund Wilsonun da balca temalarndan biridir, Axels
Castle ve To the Finland Station.
nsan olanak kitaplardan silinmez; kltr bir gn tekrar sat
labilir umuduyla her eyin stokta tutulduu devasa bir depo
halini alr. Dolaysyla modem airin terkettii (ya da att)
hle, ne kadar miyadm doldurmu olursa olsun, srf bu miya-
dn doldurmuluu sayesinde bakalaarak bir ikona, kt
airler X ile Z gibi, modernlikten kamaya alanlar iin bir
nostaljik hayranlk nesnesine dnebilir. Ama, heyhat, anti
modem sanat -ya da dnr, ya da politikac- modemistle
ayn sokaklarda, ayn batakta bulur kendini. Bu modem or
tam her ikisi iin de hem fiziksel hem de tinsel bir hayat iz
gisi -asli bir malzeme ve eneji kayna- olarak i grr.
Modemistle anti modemist arasndaki fark, kendileri sz
konusu olduunda, modemistin burada kendini rahat hisse
derken anti modemistin sokaklarda bir k yolu aramasdr.
Trafik sz konusu olduundaysa ikisi arasnda hibir fark
yoktur. Her ikisi de yollanna ktklar, serbest hareketlerini
engelledikleri atlar ve arabalar iin birer engel, birer tehlike
dir. Bu durumda, anti modemist istedii kadar sk sarlsn
kendi tinsel hlesine, er ya da ge onu kaybetmeye mahkum
dur, tam da modemistin kaybettii nedenden tr. Denge
yi, ly, sslemeyi bir kenara brakmak, hayatta kalabil
mek iin ani harekederin zarafetini renmek zorunda kala
caktr. Bir kez daha, modemistle anti modemist ne kadar
kart olduklarn dnrlerse dnsnler, makadamn ba
tanda, trafiin bak asndan ikisi de ayndr.
roniler ironileri douruyor. Baudelairein airi trafiin de
vingen kaosu ile boumaya dalar ve sadece hayatn kurta
rabilmek iin deil saygnln gsterebilmek iin de abalar.
Ama eylem tarz yenilgiye mahkumdur, nk zaten istikrar
sz olan bir btnle ngrlemez bir deiken eklemekte
dir. Atlar ve binicileri, aralar ve srcleri hepsi birden bir
birini gemeye ve dierleriyle arpmamaya almaktadr
lar. Eer btn bunlann ortasnda her an yollanna frlayan
yayadan da kanmak zorunda kalrlarsa, devinimleri daha
belirsiz ve daha tehlikeli olacaktr. Dolaysyla devingen ka
osa kar duran birey, sonuta o kaosu iddetlendirmektedir.
Ama bu formlasyon Baudelairein ironisinin tesine, biz
zat devingen kaosun dna uzanabilen bir yol nerir gibidir.
Ya modem trafiin dehete drd modem insan kalaba
lklar ona birlikte kar durmay renirlerse? Kaybedilen
Hleden alt (Baudelairein lmnden de ) yl sonra,
1871 Paris Komnnde tam da byle bir ey gerekleecek
tir. Sonra da 1905 ve 1917de Petersburgda, 1918de Ber
linde, 1936da Barcelonada, 1968de tekrar Parisde ve Ba
udelairein zamanndan gnmze dnyanm pek ok ehrin
de bulvar apanszn modem sahneye dnverecektir. Na-
poleon ya da Haussmannm grmek istedii trden bir sahne
olmayacaktr bu, ama sonuta onlarn kentleme tarznn ya
ratlmasna yardm ettii bir sahnedir.
Eski tariheleri, anlan, romanlan yeniden okuduumuz
da, eski fotoraf ve filmlere yeniden baktmzda, ya da
1968e dair kendi kaak amlanmz kurcaladmzda tm s
nf ve kitlelerin sokaa birlikte inmi olduklann greceiz.
Etkinliklerinde iki evreyi ayrdedebileceiz. Birinci olarak,
insanlar yollanna kan arabalan durdurup ters evirir, atlan
salarlar. Burada, trafii orijinal unsurlanna paralayarak,
lerini almaktadrlar. Daha sonraysa yarattklan ykntlan bir
araya getirip barikatlar dikerler. Bylece yaltlm, cansz un-
surlan birletirip dipdiri yeni sanatsal ve politik biimler ya
ratmaktadrlar. Bir aydnlanma annda, modem ehri olutu
ran yalnzlklar yn yeni bir ilikiyle bir araya gelerek bir
halk oluturur. Sokaklar halka aittir: ehrin unsurlanna el
koyar ve onu kendilerinin klarlar. Ksa bir sre iin, yalnz
ve tek tek ani harekederin modemizminin yerini kide hare
ketinin dzenli modemizmi alr. Baudelairein zlemle bekle
dii modem hayatn kahramanl sokaktaki birincil sah
neden doacaktr. Baudelaire bu yeni hayatn (ya da baka
herhangi birinin) ok srmesini ummaz. Ama bu, ehrin i
elikilerinden tekrar tekrar doacaktr. Her an hayat bulabi
lir, genellikle de en umulmadk anlarda. Bu olanak makada
mn batanda, devingen kaosun iinde, kap duran insa
nn zihninde dirimsel bir umut dr.

5. Yirminci yzyl: H le ile otoyol

Baudelairein birincil sahnelerinin modernizmi birok ba

kmdan dikkat ekici tazelikte ve adatr. Baka bakmlar-
dansa, onun soka ve ruhu neredeyse egzotik bir tarzda ar
kaik grnyor. Bunun nedeni, amzda Paris Skntsna
hayat ve eneji veren atmalarn -snf ve ideoloji atma
lar, birbirine yakn insanlar arasndaki duygusal atmalar,
biriyle toplumsal gler arasndaki atmalar, benliin iin
deki tinsel atmalarn- zlm olmas deil, amzn
atmay rtmek ve gzden saklamak iin yeni yollar bul
mu olmasdr. 19. yzylla 20. yzyl arasndaki en byk
farklardan biri yzylmzn, Baudelaire ve Marxn yzyln
da sklp atlan hlelerin yerine yepyeni hlelerden oluan
bir a yaratm olmasdr.
Bu gelime en berrak biimde kentsel meknda grnr.
Dnebildiimiz en yeni kentsel mekn komplekslerini
-kinci Dnya Savamn sonundan beri gelitirilmi olanlar
ve yeni kentlerle mahalleleri- gzmzn nne getirirsek
Baudelairein birincil karlamalarnn buralarda yaanmas
nn ne kadar zor olduunu greceiz. Bir rastlant deildir bu:
Gerekten, yzylmzn byk ksmnda kentsel meknlar
bylesi arpma ve karlamalarn olmamas iin sistematik
olarak tasarlanm ve rgtlenmitir. 19. yzyl kentselliinin
ayrdedici iareti bulvard, patlamaya ak maddi ve insan!
gleri biraraya getiren bir ara; 20. yzyl kentselliinin k-
etaysa otoyol oldu, yani onlan darmadan etmenin arac.
Garip bir diyalektik gryoruz burada. Modemizmin bir tarz
dierini yoketmeye alarak harekete geiyor ve kendini t
ketiyor. stelik bunlar hep modemizm adna yaplyor.
20. yzyl modernist mimarisini zellikle arpc klan ite
tam da bu Baudelairevri noktadan yola kmas - hemen ar
dndan ortadan kaldrmak iin abalad bu noktadan. 20.
yzyln mimarlarnn belki de en by ve kesinlikle en et
kilisi olan Le Corbusier ve 1924 tarihli byk modernist ma
nifestosu, EUrbanisme (ngilizceye The City of Tomorrow [Ya
rnn Kenti] diye evrildi). Le Corbusierin yazd sunu,
kendi deyiiyle byk bir vizyonun doduu somut bir de
neyimi canlandm.27 Sylediklerini kelimesi kelimesine al-
maktansa, anlatsn, biimsel olarak Baudelairee yakn mo
dernist bir mesel olarak okumamz gerekiyor. yk, 1924n
bir pastrma yaz akamnda, bir bulvarda -adn vermek ge
rekirse Champs Elyseesde- balar. Yazar akam karanlnda
sakin bir yry yapmak istemi ama trafik onu sokaktan
atmtr. Baudelaireden yanm asr sonra olmaktadr bu ve
otomobil tm gcyle bulvarlara gelmitir: Sanki dnya bir
denbire ldrm gibiydi. Arada bir hisseder ki trafik l
gnl artyordu. Her gn daha da kkrtlyordu. (Burada
zaman erevesi ve dramatik younluk krlr.) Le Corbusier,
en dolaysz biimde tehdit edilmi ve aresiz hisseder kendi
ni. Evimizden kmak demek keyi dner dnmez geen
arabalar tarafndan ldrlme tehlikesiyle kar karya ol
mak demekti. akna dnm ve akl bandan gitmi bir
halde orta ya dneminin sokan (ve ehrini) Byk Sava
ncesi genliindeki haliyle kyaslar. Yirmi yl ncesini d
ndm, gen bir renci olduum zamanlan. O zamanlar

27 The City of Tomorrow, eviren Frederick Etchells (1929; MT, 1971), 3-4. Baz
yerlerde LUrbanisme (10. basm, G. Cres, 1941)in Franszca metninden yapt
m kendi evirimi kullandm.
yol bize aitti; atl otobsler ar ar gelip geerken orada ar
k syler, tartrdk. (Vurgu bana ait.) Kltrn kendisi ka
dar eski bir hzn ve iirin hi deimeyen temalarndan bi
rini ifade etmektedir: O sont les neiges dantan? Hayallerdeki
prlt nereye gitmi? Ama kentsel mekn ve tarihsel zamann
bu dokusuna kar duyulan bu his nostaljik tasavvuru taze
ve yeni klar. O zamanlar sokak bize aitti. Gen rencile
rin sokakla ilikileri dnyayla ilikileriydi. Onlara -en azn
dan grnte- akt buras; hem tartmaya, hem de ark
sylemeye frsat veren bir hzda hareket edebiliyorlard. n
sanlar, hayvanlar ve aralar bir tr kentsel Cennette bar
iinde birarada yaayabiliyordu. Haussmannm muazzam
manzaralar nlerinde, Zafer Antna dek uzanyordu. Ama
bu rahatlk bitti artk; sokaklar trafie ait ve bu tasavvursa
cann kurtarmak iin kamak zorunda.
nsan ruhu bu deiime nasl dayanabilir? Baudelaire bir
yolunu gsteriyordu: Modern ehir hayatnn mouvements
brusques ve soubresautlznn modem insanlar biraraya getire
bilecek yeni bir sanatn paradigmatik jestlerine dntre
rek. Baudelairein imgeleminin paavralar iindeki ucunda
bir baka potansiyel modemizm grmtk: kentsel yalnz
lar ynm bir halka dntren ve insan yaam adna ehir
sokaklarna el koyan devrimci kar k. Le Corbusier son
derece gl bir modemizm tarzna yol aan nc bir stra
teji sunacaktr. Trafiin arasndan gemek iin uratktan ve
zor zoruna hayatta kalabildikten sonra aniden artc ve
atak bir srama yapar; zerine gelen glerle tamamen z-
deleiverir birden.

O gn, 1 Ekim 1924 gn yeni bir fenomenin olaa

nst yeniden doumuna [renaissance] yardm ediyor
dum ... trafik. Arabalar, arabalar, hzl, hzl! nsan co
kuyla doluyor, sevinle ... erkin sevinciyle. Erkin, g-
 cn ortasnda olmann yaln ve saf hazz, insan buna
katlyor. Domakta olan bu toplumun iinde yer al
yor. Bu yeni topluma gven duyuyor; kendi erkini ifa
de etmek iin muhteem bir yol bulacak o. Buna ina
nyor.

Bu Orwellvri inan sray ylesine hzl ve badnd-

rcdr ki (tpk trafik gibi) Le Corbusier bunu yaptnn
farkna bile varmaz. Bir an iin trafikle bouan ve didien,
sokaktaki aina Baudelaire insanyken, apanszn bak as
kkten deiiyor ve trafiin iinde yaamaya, hareket etme
ye, konumaya balyor. Kendinden, kendi hayatndan ve
deneyiminden bahsederken - yirmi yl ncesini dnyo
rum... o zamanlar yol bize aitti- bir anda kiisel sesi yoko-
luyor; dnya-tarihsel srelerin aknts iinde dalp gidi
veriyor. Yeni zne bu yeni dnya gcnden hayat bulan, so
yut ve kiisel olmayan birisi, bir insan. Artk ondan kork
mak yerine, bilakis ortasnda yer alyor, onun bir mmini,
bir paras oluyor. Le Corbusierin modem insan, Baudela-
irein gndelik modem hayatn z olarak grd mouve
ment brusques ve soubresauts yerine baka hareketleri gerek
siz klacak tek bir hareket, tek ve son bir srama yapacak.
Sokaktaki adam, arabadaki adam olarak bu yeni gle b
tnleecek.
Arabadaki adamn perspektifi 20. yzyl modemist kent
planlama ve tasarmnn paradigmalarn douracaktr. Yeni
insan, Le Corbusierin deyimiyle trafik iin bir makina, ya
da temel eretilemeyi biraz deitirerek trafik reten bir fab
rika olan yeni tip bir sokaa ihtiya duymaktadr. Gerek
ten modem sokak bir fabrika kadar donanml olmaldr.28
Bu sokakta, modem fabrikada olduu gibi, en iyi donanml
model en ok otomatiklemi olandr. Makinalan iletenler

28 A.g.e., 123, 131.

dnda hibir insan olmayacaktr; aknty yavalatacak zrh
sz ve mekanize olmayan yayalar olmayacaktr. Kafeler ve
bo zaman geirme yerleri Parisin kaldrmlarn yiyen asa
laklar olmayacak artk.29 Gelecein ehrinde makadam yal
nzca trafie ait olacaktr.
Le Corbusierin Champs Elyseesdeki byl anndan yeni
bir dnya tasavvuru domutur: geni yeillik ve ak alan
larla evrili, havadaki sper otoyollarla birbirine balanan,
yeralt garajlar ve al veri merkezlerinin hizmet verdii t
myle btnlemi bir gkdelen kuleler dnyas - parktaki
kule. Bu tasavvurun, Yeni Bir Mimariye Dorunun sonunda
belirtilen apak politik bir yan da vard: Mimari ya da Dev
rim. Devrimden vazgeilebilir.
Politik balantlar o zaman tam olarak anlalamamt -Le
Corbusierin bile tam anlad kukuluydu- ama biz bugn
anlayabiliriz bunlar. Tez, 1789dan balayarak 19. yzyl bo
yunca ve Birinci Dnya Savanm byk devrimci ayaklan
malarnda kent insanlarnn ortaya koyduu tez: Sokaklar
halka aittir. Antitez: ve Le Corbusierin byk katks burada
dr: Ne sokak, ne de Halk. Haussmann sonras ehir sokan
daki modem hayatn toplumsal ve psiik elikileri iie ge
ip srekli patlama tehdidi douyordu. Ama bu sokak bir ha
ritadan silinirse -Le Corbusier 1929da aka sylemiti bu
nu: Soka ldrmeliyiz!- 30 ite, o zaman bu elikiler hi
bir zaman ortaya kmayabilir. Bylece modemist mimari ve
planlama modemist bir pastoral versiyonu yaratm oluyor
du: Meknsal ve toplumsal olarak blmlenmi bir dnya-
insanlar burada, trafik urada; iyerleri burada, evler urada;
zenginler burada, fakirler urada; arada da imen ve beton

29 Towards a New Architecture (1923), eviren Frederick Etchells (1927; Praeger,

1959), 56-9.
30 Zikreden Sybil Moholy-Nagy, Matrix o f Man: An Illustrated History o f Urban En
vironment (Praeger,1968), 274, 75.
dan bariyerler, bylece insanlarn kafalarnda yeniden hleler
byyebilir.*
Modemizmin bu biimi hepimizin hayadan zerinde de
rin izler brakt. Gerek kapitalist gerekse sosyalist lkelerde
son krk yl iinde ehirlerin geliimi 19. yzyl kent yaam
nn devingen kaosuna sistematik olarak saldrd ve ou
zaman onu yoketmeyi baard. Yeni kent ortamnda -Lefrak
Cityden Century Cityye, Atlantann Peachtree Plazasmdan
Detroitin Renaissance Centerma kadar- insanlan ve trafii,
iyerleri ve evleri, zengin ve yoksullann sallantl karm ile
eski modem sokak ortadan kaldmld; btn bunlar ayn bl
melere yerletirildi, giri ve klar sk denetim altna alnd,
tek dolaym olarak otoparklar ve yeralt garajlan kald.
Btn bu meknlar ve onlar dolduran tm insanlar Ba-
udelairein ehrindeki her yer ve herkesten ok daha dzenli
ve koruma altndadr. Kentsel modernlemenin bir zamanlar
biraraya getirdii anarik, patlayc gleri, gelien modemiz-
min ideolojisi tarafndan desteklenen yeni modernleme dal
gas datt. New York bugn Baudelairein birincil sahneleri
nin hl olabildii tek tk Amerikan ehirlerinden biridir. Bu
eski ehirler ya da ehir blmleriyse Baudelairein zamann
da olduundan ok daha tehditkr basklar altndadr. Eko
nomik ve politik olarak miyad dolmu diye mahkum edil
mekte, kronik bir rmeye maruz kalmakta, yatranlar dur
durulmakta, byme imknlar yokedilmekte, daha mo

(*) Le Corbusier Parisi yoketme planlarnda tam baarl olamad. Ama Pompidou
dneminde, yksek otoyollar Sag Kyy paraladnda, Les Hallesiu byk pa
zarlar kaldrldnda, dzinelerle ilgin sokak yerle bir edildiinde ve kkl ve
saygn mahalleler le promoteursa teslim edilip hibir iz kalmadan yokedildi-
inde onun grotesk tasavvurlarnn birou gereklemi oluyordu. Bkz. Norma
Everson, Paris: A Century o f Change, 1878-1979 (Yale, 1979); Jane Kramer, A
Reporter in Europe: Paris, The New Yorker, 19 Haziran 1978; Richard Cobb,
The Assasination of Paris, New York Review o f Books, 7 ubat 1980; ve Go-
dardn son filmlerinden bazlar, zellikle Onun Hakknda Bildiim ki, 0 ( ey
(1973).
dem denilen blgelerle rekabet iinde srekli d gster
mektedirler. Modernist ehirciliin trajik ironisi kazand
zaferin zgrletirmeyi umduu o kent yaamn yoketmi
olmasdr.*
Kent grnmnn bylece dmdz ediliine garip bir pa
ralellikle 20. yzylda toplumsal dnce de baya bir biim
de dmdz edildi. Modem hayata dair ciddi tasavvurlar, daha
nce de nerdiim gibi modemperestlik ve kltrel umut
suzluk diye nitelenebilecek iki ksr antitezde kutuplat.
Marinettiden Mayakovskiye, Le Corbusierden Buckminster
Fullera ve daha sonra Marshall McLuhan ve Herman Kahna
kadar modemperestler, modem hayatn tm kiisel ve top
lumsal uyumsuzluklarnn teknolojik ve idari aralarla
zmlenebileceini ileri srmekteler. Onlara gre her trl

(*) Bunun biraz daha almas gerekiyor. Le Corbusier modem ehrin yaralarm iyi
letirecek bir ultra-modemlik hayal ediyordu. Mimarideki modemist hareketin
daha tipik yn ise ehre kar youn ve kr krne bir nefret beslemesi, mo
dem tasarm ve planlamayla onu haritalardan silmeyi ummasyd. Belli bal
modemist klielerden biri metropolisin bir posta arabasna ya da (Birinci Dnya
Savandan sonra) at ve faytona benzetilmesiydi. ehre kar tipik modemist bir
yaklam Le Corbusierin en sadk tilmizlerinden biri tarafndan yazlan Mekn,
Zaman ve Mimari (Space, Time and Architecture) adl antsal nitelikteki kitapta
bulunabilir. Bu kitap iki kuaktan beri modemist itihat oluturmakta olduka
etkilidir. Kitabn ilk basks, Giedionun gelecein planlama ve inaatnn ideal
modeli olarak gd Robert Mosesin yeni kent otoyollar ebekesinin kutsa-
nyla son bulur. Otoyol gsterecektir ki sra sra evlerin arasndan ar trafik
akarken ehir sokana yer yoktur artk; srmesine izin verilemez. (832) Bu fi
kir, dorudan Gelecein ehrinden alnmakla birlikte tonu daha farkl ve rahat
sz edicidir. Le Corbusierin lirik, hlyal cokusunun yerini komiserin sert ve
tehditkr sabrszl almtr. Srmesine izin verilemez: polis nerede kald?
Daha da kt bir alametse hemen sonra geliyor: Kentsel otoyollar kompleksi
gerekli ameliyat yapldktan sonra yapay ehrin doal boyutlarna indigenece-
i zamann habercisidir. Bay Kurtzun yazd bir kenar notu gibi keyif kanc
bir etkisi olan bu pasaj, iki kuak boyu planclann sokaa kar yrttkleri ta
arruzun, modem ehrin kendisine kar daha geni apl bir savan bir evresi
olduunu gsteriyor.
Modem mimari ile ehir arasndaki uzlamazlk Robert Fishmanm Yirminci
Yzylda Kent topyalar (Urban Utopias in Twentienth Certury, Basic Books,
1977) adl kitabnda duyarlkla ncelenmekte.
ara elimizin altndadr; gereken tek ey bunlar kullanacak li
derlerdir. T. E. Hulme, Ezra Pound, Eliot ve Ortegadan Ellul
ve Foucoultya, Arendt ve Marcuseye uzanan kltrel umut
suzluk tasavvurculanna greyse modem hayat tamamen bo,
ksr, dmdz, tek boyutlu, nsan olanaklardan yoksundur.
zgrlk ve gzellik gibi gzken ya da bu hissi veren ne
varsa aslnda daha derin bir esaret ve dehetin maskesinden
baka bir ey deildir. Her eyden nce unu belirtmemiz ge
rekiyor ki bu iki dnce tarz da sa ve sol arasndaki ayrm
lar dikine kesmektedir. kincisi, birok insan hayatlarnn
farkl noktalarnda bu iki kutba da meyletmi, hatta bazlar
ikisini birden savunmaya almtr. kinci blmde ileri sr
dm gibi bu iki yaklam da icat etme iddiasnda buluna
bilecek olan Baudelairede iki kutba da rastlanabilir. Ancak,
Baudelairede izleyicilerinin ounda eksik olan bir eyler da
ha vardr: Enejisi tkenene dek modem hayatn karmaklk
laryla bouma, onun devingen kaosunun, korku ve gzelli
inin ortasnda kendini bulma ve yaratma azmi.
Gerek teori gerekse pratikte modem hayatn mistikletiril-
mesiyle onun en heyecanl olanaklarndan bazlarnn yoke-
diliinin bizzat ilerlemeci modemizm adna srdrlmesi ol
duka ironik. Ama her eye ramen o eski devingen kaos bir
oumuzu elinde tutmay srdrd - hatta belki de kendini
yenileyerek. Son yirmi yln ehircilii bu durumu kavram
sallatrd ve pekitirdi. Jane Jacobs bu yeni ehircilii ng
ren khince bir kitap yazd: 1961de yaynlanan Byk Ame
rikan ehirlerinin lm ve Hayat (The Death and Life of
Great American Cities). Jacobs, ncelikle, modemizmin ya
ratt kentsel meknlann fizik bakmdan dzenli ve temiz,
ama toplumsal ve tinsel bakmdan l doduunu; ikinci
olarak, ancak 19. yzyldan kalma kargaa, grlt ve genel
uyumsuzluun ada kent yaamn canl tuttuunu; n
c olarak, eski kentsel devingen kaosun aslnda olaanst
zengin ve karmak nsan bir dzen olduunu ve modemiz-
min kendi dzen paradigmalar mekanik, indirgemeci ve s
olduu iin bunun farkna varmadn; son olarak da,
1960da modemizm diye geinen eyin aslnda gidici ve ok
tan miyadm doldurmu olabileceini parlak biimde gsteri
yordu.*
Son yirmi yl iinde bu perspektif yaygn ve cokulu bir
kabul grd; Amerikal kitleler mahalle ve ehirlerini moto
rize modernizmin tahribatndan korumak iin canla bala
uratlar. Bir otoyolun inasn durdurmak iin giriilen her
hareket, o eski devingen kaosu yeniden canlandrmay ama
lar. Blk prk yerel baarlara ramen, kimse hle ile oto
yolun birikmi gcn kracak gce sahip deildi. Ama g
l bir dalga yaratmaya, ehir hayatna yeni bir gerilim, heye
can ve canllk vermeye yetecek kadar tutkulu ve kararllk
sahibi yeterince insan biraraya geldi. stelik bunun herkesin
-zellikle de bu hareketi en ok beenenlerin- sandndan
da kalc olacana dair belirtiler var. Gnmzn eneji kri

(*) Bugn gen insanlarn, yeni eitim grm insanlarn, modem tarzda dn
meleri gerektii varsayldnda ehirler ve trafie dair sadece ie yaramaz ol
makla kalmayp, babalarnn ocukluundan beri nemli hibir yenilik geir
memi olan fikirleri benimsemeleri rahatsz edici. Death and Life o f Great Ame
rican Cities (Random House and Vintage, 1961), 371; vurgu Jacobsun. Ja-
cobsun perspektifi Richard Sennettin The Uses o f Disorder: Personal Identity
and City Life (Knopf, 1970), ve Robert Caronun The Power Broker: Robert Mo
ses and the Fall o f New York (Knopf, 1974) kitaplarnda ilgin bir biimde geli
tirilmitir. Aynca bu akmn izleyicisi, Avrupa kkenli zengin bir literatr de
bulunmaktadr. rnein, bkz. Felizitas Lenz-Romeiss, The City: New Town or
Home Town, 1970, Almancadan eviren Edith Kuestner ve Jim Underwood
(Fraeger, 1973).
Mimarlk meslei iinde, Le Corbusierin modemizm tarz ve bir btn olarak
Uluslararas slubun ksrlklarnn eletirisi Robert Venturinin Comlexity and
Contradiction in Architecture yaptyla balar (Vincent Scullynin sunuuyla, Mu
seum of Modem Art, 1966). Son onyl iinde bu bak da genelde kabul gr
mekle kalmayp kendine ait bir ortodoksi dourmutur. Bu en ak biimde
Charles Jencksin The Language o f Post-Modem Architecture (Rizzoli, 1977) kita
bnda kodlanmr.
zinin korku ve endielerinin ortasnda motorize pastoral par
alanmaya balam gibi. Bu durumda 19. yzyla ait modem
ehirlerimizin devingen kaosu her geen gn daha dzenli
ve daha ada grnyor. Bu yzden, Baudelairein burada
resmettiim modemizmi gnmzde kendi zamannda ol
duundan daha geerli olabilir; bugnn ehirli insanlar
onun pous olmasn hayal ettii insanlar olabilir.
Btn bunlar modemizmin kendi i eliki ve diyalektii
ni iinde barndrd, modernist dnce ve tasavvur biim
lerinin dogmatik ortodoksilere dnp arkaik olabilecei,
nesillerdir yerin altna inmi dier baz modemizm biimleri
nin aslnda almam olduu ve modernliin en derin top
lumsal ve psiik yaralarnn uzun zaman, saaltlmadan st
leri rtlp geitirilebildii anlamna geliyor. Gnmzde
aka sorunlu ama dipdiri bir ehre duyulan arzu, eski fakat
belirgin bir biimde modem yaralan bir kez daha ama arzu
sudur. Yaamlarmzn blnm ve uzlamayan yanlann
aka yaama, sonunda nereye vardna bakmakszn kendi
i mcadelelerimizden g alma arzusudur. Bir modemizm-
den meknlanmz ve kendimiz etrafnda haleler kurmay -
rendiysek, baka bir modemizmden -en eski ama, grd
mz gibi ayn zamanda en yeni bir modemizmden- de bu
hleleri yokedip kendimizi bulmay renebiliriz.
 DRDNC BLM
PETERSBURG:
AZGELMLN MODERNZM

... gnein ufku talandran kasvetli ormanlar zerinde alev

alm bir araba yuvarlad ve saraylarn pencerelerinden
yansyan klarn seyredene muazzam bir yangn izlenimi
verdii, kuzeyin kaan alacakaranl.
Joseph de Maistre, St. Petersburg Akamlan

Kiisel onur anlaymz, gerekli bencillik hissimiz ok zayf

bizim... G erek etkinliklerinin ne olduunu kefetmi ok
Rus var m?... te o zaman eylem iin yanp tutuan karak
terlerde hlyahlk denilen ey doar. Ve siz biliyor musunuz
beyler, nedir bir Petersburg hayalcisi?..
Sokaklarda yryor, ban emi, etrafndakilere pek al
drmyor.. ama bir ey dikkatini ekecek olursa eer, isterse
en nemsiz ayrntlar olsun, en sradan olgu bile fantastik
renklere brnr zihninde. Sanki zihni her eyin iindeki
fantastik eleri alglamaya ayarlanm.
... Bu beyler hibir ie yaram azlar memuriyette, arada bir
i bulsalar bile.
Dostoyevski, Petersburg Haberleri, 1847

M odem gne tutulmasnn tarihine doru: yersiz yurtsuz

devlet gebeleri (memurlar, vs.).
Nietzsche, Erk stenci

Parisi ve Londray grdm..., bavuru kitaplar derlendiinde

bizim bakentimizin ilhamlar diyarna ait olduunu sylemek
pek alldk bir ey deil. Karl Baedekerde ts yok bu konuda.
 Taradan gelip bunu renmemi birisi sadece grnrdeki y
netsel aygt hesaba katar; glge pasaportu yoktur onun.
Andrei Biely, Petersburg, 1913-16

Petersburgda hep muhteem ve yce bir eyler olacakm gi

bi gelirdi bana.
Osip Mandeltam, Zamann Grlts, 1925

Dnmesi bile korku veriyor: Hayatmz bir entrikas, bir

kahraman olmayan, terkedilmilikten ve sradan, srekli do
lambalarn yanar kpnden, Petersburg gribinin cinnetin
den doan sayklamalarn hezeyanndan yaplma bir masal.
Mandeltam, Msr Damgas, 1928

19. yzyl yazarlarnn, modemizmin ortaya k srecini

nasl ele aldklarn onu; yaratc malzeme ve eneji kayna
olarak nasl kullandklarn grdk. Baudelaire ve baka bir
oklan bu dnya-tarihsel sreci kavramak ve insanla ma-
letmek iin uratlar: Yani ekonomik ve toplumsal deime
nin kaotik enejilerini anlam ve gzelliin, zgrlk ve daya
nmann yeni biimlerine dntrmek; insanlann ve ken
dilerinin modernlemenin nesneleri olmaktan te zneleri
olmasna yardm etmek iin uratlar. Duygudalk ve ironi
nin, romantik boyun ei ve eletirel perspektifin iie gee
rek, modernist sanat ve dnceyi dourduunu grdk. En
azndan, Batnn byk ehirlerinde, -Londra, Paris, Berlin,
Viyana, New Yorkda- 19. yzyl boyunca modernlemenin
altst olulannm srd yerlerde olan buydu.
Ama ya Bat dndaki alanlarda, genileyen dnya pazan-
nm srarl basklanna ve bununla yanyana giden modem bir
dnya kltrnn -Marxm Komnist Manifestoda dedii gi
bi modem insanln ortak mal olan kltrn- gelimesi
ne ramen modernlemenin gereklemedii yerlerde neler
oluyordu? Oralarda hi kuku yok ki modernlemenin an
lamlan daha karmak, daha karanlk ve paradoksal olacakt.
19. yzyln byk bir blmnde Rusyadaki durum buydu.
Modem Rusya tarihinin en nemli gerekelerinden biri Rus
mparatorluunun ekonomisinin tam da Bat uluslarnn
ekonomilerinin kalka geip hzla ileri atld anda durakla
maya, hatta baz ynlerden gerilemeye balam olmasdr.
Bu yzden 1890lann gsterili sanayi atlmna kadar 19.
yzylda yaayan Ruslar, modemizmi esas olarak gerekle
meyen ya da ok uzaklarda olup biten bir ey olarak alglad
lar. Ruslar oralara yolculuk ettiinde bile toplumsal gerek
liklerden ok, fantastik kart dnyalar olarak tasavvur edi
yorlard. Ya da kendi yurtlarnda ayn eyler olmaya balad
nda bile, btn bunlar de kalka, ite kaka, zor zoruna, va
kitsiz ve tuhaf, arptlm grnyordu. Gerikalmlk ve az
gelimiliin verdii fke Rus siyaset ve kltrnde 1820ler-
den Sovyet dnemine kadar merkez bir rol oynad. Rusya o
yzyllarda Asya, Afrika ve Latin Amerika halklarnn ve
uluslarnn daha ileri bir tarihte yzyze gelecei meselelerle
bouuyordu. Bu nedenle 19. yzyl Rusyasm, 20. yzylda
beliren nc Dnyann bir arketipi olarak grebiliriz.1
Rusyann azgelimilik ann en gze arpan zellikle
rinden biri, topu topu bir kuan mrn kapsayan bir za

1 Hugh Seton-Watson Rusya ve Modernleme zerine bir makalesinde Emper-

yal Rusyay sorunlar gnmzde ok aina olan, azgelimi bir toplumun
prototipi diye niteliyor. Slavic Review, 20 (1961), 583. Seton-Watsonun maka
lesi daha kapsaml bir tartmaya katkdr, 565-600. Bu konudaki baka yazlar
arasnda Cyril Blackn The Nature of Imperial Russian Society ve Nicholas
Riasanovskynin Russia as an Underdeveloped Country makaleleri bulunmak
tadr. Bu temann daha gelitirilmesi iin bkz. Theodore von Laue, Why Lenin?
Why Stalin? (Lippincot, 1964); I. Robert Sinai, In Search o f the Modem World
(New American Library, 1967), 67-74, 109-24, 163-78; ve Prusya ekonomisine
ilikin, aada tartlacak eitli incelemeler. Bu kaynaklar 1960larda global
modernleme temas zerine Rusya hakkndaki incelemelerin Bat ve Rus
ya/Bat karsnda Rusya eklindeki daha dar geleneksel ereveyi nasl atm
gsterm ektedir. Bu eilim 1 9 7 0 lerde de gelim eyi srdrm tr, ancak
1970lerdeki modernleme incelemeleri odak noktasn devlet ve ulus kuruluu
zerinde younlatrp daraltma eilimi gstermilerdir. rnein bkz. Perry An
derson, Lineages o f the Absolutist State (Londra: New Left Books, 1974), 328-60
ve Reinhard Bendix, Kings or People: Power and the Mandate to Rule (California,
1978), 491-581.
man aknda dnyann en byk edebiyatlarndan birini ya
ratm olmasdr. Dahas, modernliin en gl ve uzun
mrl mitos ve simgelerinden bazlarn da retmitir: K
k Adam, Lzumsuz Adam, Yeralt, nc, Billur Saray ve
son olarak da Sovyet ya da i Konseyi... 19. yzyl boyunca
Rus topranda modernliin en berrak ifadesi imparatorluk
bakenti St. Petersburgdu. Bu blmde bu ehrin, bu orta
mn, Petersburgun, modem hayata dair bir dizi parlak ara
trmay hangi biimlerde esinlediini inceleyeceim. Krono
lojik ve tarihsel bir sra izleyip, Petersburgun kendine zg
bir edebiyat tarz gelitirdii adan balayarak, kendine z
g bir devrim tarz gelitirdii aa kadar uzanacam.
Balamadan nce, bu denemenin ele alamayaca ok
nemli ve konuyla ilgili baz noktalan itiraf etmeliyim. Her
eyden nce, Rus halknn byk bir ounluunun orada
yaamasna ve hatta 19. yzylda kendisine zg byk d
nmler geirmi olmasna ramen Rus kyleri tartlma
yacaktr. kinci olarak, arada geerken deineceim yerler d
nda Petersburg ile Moskova kutupsall evresinde gelien
zengin simgesellii tartmayacam. Bu simgesellik iinde
Petersburg, Rus hayatn dolduran tm yabanc ve kozmopo
lit unsurlan temsil eder. Moskova ise Rus narodunun (halk)
tm yerli birikimi ve kendine ait geleneklerini gsterir. Pe
tersburg kirlenme ve yozlama; Moskova kutsaldr, Peters
burg dnyevi (hatta belki de ateist) ; Petersburg Rusyann ka
fasdr, Moskova yrei. Modem Rus tarih ve kltrnn
merkezi koordinatlanndan biri olan bu ikilik ok aynnl ve
derin almalarda tartlmtr.2 Petersburg ile Moskova, ya

2 1830dan 1930a kadar hemen hemen her Rus mellifi bu tema zerine eitle
meler yapmtr. ngilizcede genel anlamda en iyi deerlendirmeler T. G. Ma-
saryk, The Spirit of Russia: Studies in History, Literature and Philosophy (1911), Al-
mancadan eviren Eden ve Cedar Paul (2 cilt, Allen & Unwin/Macmillan, 1919)
ve daha yaknlarda James Billington, The Icon and the Axe: An Interpretive History
o f Russian Culture (Knopf, 1966).
da Petersburg ile kyler arasndaki elikileri yeniden incele-
mektense bizzat Petersburgun hayatn dolduran i elikile
ri aratrmay yeledim. Petersburgu iki adan resmedece
im: Rus modernleme tarznn en belirgin gereklemesi
olarak ve ayn zamanda modem dnyann arketipi gerek
d ehri olarak.

1. Gerek ve gerekd ehir

Geometri ortaya kt: Bataklklar zerindeki ehir

St. Petersburgun kuruluu yukardan aa, zorbaca yr

tlen ve dayatlan dnya modernleme tarihinin, belki de en
dramatik kertesidir.3 I. Peter, bu ehri 1703de, Neva (a
mur) Nehrinin Lagoda Glnden toplad sularn getirip
Baltk Denizine alan Finlandiya Krfezine dkt yerde
kurmaya balad. Burasn byk bir donanma ss ve ticaret
merkezi olarak kurmay tasarlamt. Petro, Felemenk dokla
rnda raklk yapmt. Tahta getiinde ilk baars Rusyay
bir deniz gc haline getirmek oldu. ehir, o sralarda lkeyi
ziyaret eden bir talyan seyyahnn dedii gibi, Avrupaya
alan bir pencere olacakt: hem fiziksel anlamda -Avrupa
ile evvelce olamadmca yakn iliki kurulabilecekti- hem de
simgesel anlamda. Her eyden nce Petro, Rusyann baken
tini burada, pencereleri Avrupaya alan bu yeni ehirde ku
rarak yzyllara dayal bir gelenei ve dinsel havas olan
Moskovamn iini bitirmek istiyordu. Demeye getiriyordu ki,
Rus tarihi tertemiz bir sayfada yepyeni bir balang yapmal

3 ehrin kuruluuna ilikin canl ve ayrntl incelemeler iin bkz. lurii Egorov, The
Architectural Planning o f St. Petersburg, eviren Eric Dluhosch (Ohio Univesity
Press, 1969), zellikle evirmenin Notu ve 1. Blm; Billington, The Icot and the
Axe, 180-92. Karlatrmal bir perspektif iin bkz. Femand Braudel, Capitalism
and Material Life, 1400-1800, 418-24; ehirlerin genel deerlendirmesi balamn
da, 373-361.
dr. Bu sayfaya yazlanlar tamamen Avrupai olacakt: Bu ne
denle Petersburgun kuruluu batan sona ngiltere, Fransa,
Hollanda ve talyadan getirilen yabanc mimar ve mhendis-
lerce planlanp tasarland.
Bu ehir, Amsterdam ve Venedik gibi bir adalar ve kanallar
sistemi zerine yaylacak; ehir merkezi ky boyunca uzana
cakt. Modeli, Rnesanstan beri Avrupada geerli standartla
ra uygundu; gelgelelim tm ehirleri Ortaadan kalma eri
br, dolambal sokaklarla dolu Rusyann alk olmad
bir tarzda geometrik ve dz hatlyd. Devlet resmi evrak kti
bi, bu yeni dzen karsndaki tipik aknl ifade eden bir
iir yazmt:

geometri ortaya kt,

kadastro her eyi kaplyor.
llemeyen bir ey kalmad yeryznde.

te yandan, yeni ehrin bellibal tm zellikleri Ruslara

zgyd. Batdaki hibir ynetici bylesine muazzam l
ekte bir inaata giriemezdi. On yl iinde bu bataklklarn
ortasnda 35.000 bina ykseldi; yirmi yl iinde nfus
100.000e yaklam ve Petersburg, bir gece iinde Avru
pann byk metropollerinden biri olmutu.* XIV. Lo-
uisnin Parisden Versaillesa tanmas bir lde bu duru
ma benziyordu; ama Louisnin amac eski bakentin siyasal
nemini azaltmak deil, onu hemen yambamdaki bir mev
kiden denetlemekti.

(*) 100 ylnda Petersburgun nfusu 220.000e ulat. Bu tarihte Moskovann ge

risinde yeralmasna karn (250.000) eski bakenti ksa srede geride brakacak
t. 1 8 5 0 de Petersburgun nfusu 4 8 5 .0 0 0 e, 1860da 6 6 7 .0 0 0 e, 1880de
877.000e, 1890da bir milyonun zerine, Birinci Dnya Savandan hemen n-
ceyse 2 milyona ulat. 19. yzyl boyunca Londra, Paris ve Berlinin ardndan,
Viyanayla atba gelerek Avrupann drdnc ya da beinci en byk $ehri Pe-
tersburgdu. European Historical Statistics, 1750-1970 (Avrupa Tarihi statistikleri,
1750-1970), yayna hazrlayan B. R. M itchell (Columbia University Press,
1975), 76-78.
 Baka zellikleri de ayn lde Batllann havsalasna s
maz eylerdi. Petro, Rusya mparatorluunun her yerindeki
tm ta ustalarnn yeni inaat alanna tanmasn emretti ve
baka yerlerde ta inaat yasaklad. Soylulann byk bir b
lmnn yeni bakente tanmasn ve orada saraylar yaptr
malarn emretti, aksi takdirde nvanlan ellerinden alnacak
t. stelik, halkn byk bir ounluunun soylulann ya da
devletin mlk durumunda olduu bir serf toplumunda Pet
ro, neredeyse tkenmez bir emek gc zerinde tam bir yet
ki sahibiydi. Bu esirleri soluk almakszn almaya zorlaya
rak zemini temizletti, bataklklan kurutturdu, nehrin suyunu
boalttrd, kanallar atrd, yumuak topraa payandalar yer
letirdi ve ehri inanlmaz bir hzla kurdurdu. nsan kayplar
muazzamd: yl iinde yeniehir, says 150.000e yaklaan
bir ii ordusunu yutmutu - sakat kalan ve lenlerin say-
syd bu. Devlet, durmak bilmeksizin yenilerini getirtmek
iin Rusyann ilerine uzanp duruyordu. ehrin inaat u
runa tebsm ktle halinde yokedebilecek bir gce ve iradeye
sahip olan Petro, ada Batl muak hkmdarlardan ok
eski devirlerin Doulu despotlarna -rnein, piramitleri
yaptran Firavunlara- benziyordu. Petersburgun dehet veri
ci nsan bedeli, en grkemli antlara bulat. llerin kemik
leri ok gemeden ehrin mitoloji ve folklorunun aynlmaz
bir paras oldu; bu ehri en ok sevenler bile farkndayd
bunun.
18. yzyl boyunca Petersburg, yeni sekler resmi kltrn
hem merkezi, hem de simgesi haline geldi. Petro ile halefleri
matematikileri ve mhendisleri, hukukulan ve siyasal ku-
ramclan, imalatlan ve siyasal iktisatlan tevik edip yurtd-
mdan getirttiler. Bir Bilimler Akademisi, devlet destekli bir
teknik eitim sistemi kurdular. Leibniz ve Christian Wolff,
Voltaire ve Diderot, Bentham ve Herder, btn bunlar impara
torluktan himaye grdler; yapdan tercme edildi. Byk
Katerina devrine kadar, iktidarlarna aklc ve faydac bir g
rnt kazandrmay uman birok imparator ve imparatorie
tarafndan kendilerine danld, desteklendiler ve sk sk da
vet edildiler. Ayn zamanda zellikle mparatorie Anna, Eli-
zabeth ve Katerina devirlerinde yeni bakent, Ba tarz mima
ri ve tasanm -klasik perspektif ve simetri, Barok antsallk,
Rokoko gsteriilii ve neesi- uygulanlarak sslendi, dona
tld. Tm ehir bir siyasal tiyatroya, gndelik ehir hayan bir
seyirlie dntrld. En nemli antlardan ikisi Bartolo-
meo Rastrellinin yapt, yeni bakentte ilk emperyal malikne
olan Klk Saray (1754-62) ile Etienne Falconetin yapt
ehrin odak noktalarndan birine, Neva Nehrine bakan Sena
to Meydanna (1782de) dikilen Byk Petronun heykeli
Bronz Svari idi. Tm yaplarda standart, Ba tarz d cephe
ler zorunlu tutuldu (tahta duvarl ve soan kubbeli geleneksel
Rus stilleri kesinlikle yasak); sokak genilii ve bina yksek
lii oranlan 2:1 ya da 4:1 eklinde belirlenerek ehrin manza
rasna ufuk boyunca sonsuza dek uzanr bir grnt verilmek
istendi. te yandan, d duvarlann gerisinde meknn kulla
nm tmyle dzensizdi. yle ki zellikle ehir bydke
gsterili d meknlar, diplerinde teneke mahalleleri saklar
oldu. Pyotr adayevin deyimiyle medeniyetin rtleri idi
bunlar; Rusyann sadece medeni d grntsyd.
Kltrn bu tarzda siyasal kullanm yeni deildi: Pied-
monddan Polonyaya dek prensler, kral ve imparatorlar re
jimlerini sslemek, merulatrmak iin sanat ve bilimi kul
lanmaya alyorlard. (Bu, Rousseaunun 1750 tarihli Sanat
lar ve Bilimler zerine Sylevinde sert eletiri konusu olmu
tur.) Petersburgda farkl olan neydi? lk olarak, lein mu-
azzaml; ikinci olarak bakent ile lkenin geri kalan ksm
arasndaki hem evre, hem de ideolojik anlamda kkl ko
pukluk, iddetli bir diren ve uzun dnemli kutuplama ya
ratan kopukluk; son olarak da, despot yneticilerin ihtiya
ve korkularndan domu bir kltrn olaanst istikrar
szl ve sallants... 18. yzyl boyunca Petersburgda gr
len bu oldu: Saray tarafndan desteklenip tevik edilen mu
citler birden bire kendilerini itibardan dm ve hapse tkl
m (Rusyann ilk siyasal iktisats Posokov ve ilk sekler
siyasal kuramcs Dmitri Golitsin gibi) kuleleri ehrin ufku
nu eviren, Petersburgun Bastillei Petropavlosk Kalesinde
rmeye terkedilmi buluyor; Batdan getirtilerek arlanp
pohpohlanan dnrler ksa sre sonra sepetleniyor; Sor-
bonneda, Glascowda ya da Almanyada eitim grmek iin
dan gnderilmi gen soylular birdenbire geri arlp daha
fazla renmeleri yasaklanyor; byk afra tafrayla balatlan
antsal entelektel projeler yarda kesiliveriyordu - Dide-
rotun Ansiklopedisinin Pugaev ayaklanmas esnasnda sr
mekte olan tercme ve edisyonu, K harfinde kalp asla ta
mamlanamamt.
Byk Katerina ve halefleri, 1789 sonrasnda Avrupay sa
ran devrimci dalgalar karsnda dehete kapldlar. I. Alek
sandr ile Napoleon arasndaki ksa mrl, imparatorluk b
rokrasisinin ierisinde liberal ve merutiyeti inisiyatifleri
besleyen yaknlama haricinde 19. yzyl boyunca Rusyann
stlendii siyasal rol, Avrupa kar devriminin ncl ol
du. Ama bu rol baz paradokslar douruyordu. lk olarak, ge
rici dnrlerin en yetenekli ve dinamik olanlarnn -de
Maistre ve Alman Romantiklerinden oluan tm bir yelpaze-
ie koulmasn gerektiriyordu. Ama bu da Rusyay baet-
mek iin urat Bat kaynakl itki ve enejilerle daha fazla
har neir hale getiriyordu. Sonra, 1812de Napoleona kar
levee-en-masse isteri, yabanc korkusu, gericilik ve zulm
dalgalan yaratmasna ramen, ironiktir ki tam da baans sa
yesinde bir kua -daha da nemlisi gen soylular ve resmi
grevliler kuan- Paris sokaklanna srekledi (Tolstoyun
Sava ve Bannn kahramanlan gibi) bizzat kkn kaz
mak iin yollandktan Batdan geri dnen gazilere reform he
vesini bulatrd. Bu blmn banda bir alnt yaptmz de
Maistre bylesi bir paradoksu hisseder gibiydi. Bir yandan,
ehir merkezindeki saraylann dingin ihtiamnn frtnaya
kar bir smak olduunu dnyor ya da dnmek isti
yor; te yandansa, kat her eyin burada da, hem de ehrin
muazzam meknnda daha da bym olarak peinden gel
mesinden korkuyordu. Devrimden kamaya almak gne
ten kamaya almak kadar botu belki de.
lk kvlcm 14 Aralk 1825de, I. Aleksanderm lmnn
hemen ardndan imparatorluk muhafzlarnn yzlerce re
formcu mensubunun - Aralklarn - Senato Meydannda
ki Petro heykeli etrafnda toplanp Grandk Konstantin ve
anayasal reform lehine karmakark bir gsteri dzenleme
siyle parlad. Liberal bir hkmet darbesinin ilk adm olarak
planlanan gsteri abucak snd gitti. Gstericiler ortak bir
program zerinde anlaamamlard -kimileri iin en nemli
mesele anayasa ve hukukun stnl idi; tekiler iin Po
lonyann zerkliine brnen bir federalizm; bazlan iinse
serilerin kurtuluu- ve kendi aristokratik, askeri evreleri d
nda destek salamak iin hibir aba harcamamlard. Ezil
meleri ve ehadetleri -ibret durumalan, infazlar, kitle halin
de hapis ve Sibirya srgnleri, btn bir kua sarst- yeni
ar I. Nikolas ynetimi boyunca otuz yl sren bir rgtl
zorbalk ve hdklk dnemi izledi bunu. Herzen ve Ogarev,
ilk genlik yllannda yenik kahramanlann cn almak iin
bir Hanibal yemini ettiler ve 19. yzyl boyunca onlann
yakt mealeyi tadlar.
20. yzyln tarihileri ve eletirmenleri Aralklann tu
tarsz veya karmakank hedeflerini, otokrasiye ve tepeden
inme reforma ballklanm, saldrdklan ynetimle payla-
tklan, da sk skya kapal dnyay vurgulayarak kukucu
bir tavr almaktadrlar. Ama 14 Aralka Petersburg ve mo-
demleme pespektiflerinden baktmzda, eskilere duyulan
bu saygnn pek de bouna olmadn grrz. ehrin ken
disini yukardan aaya modernlemenin simgesel bir ifade
si olarak grdmzde 14 Aralk, ehir mekn ve siyasal
merkezinde, aadan yukarya alternatif bir modernleme
tarzn gerekletirmek iin giriilen ilk abay temsil eder.
O ana kadar Petersburgun tm sakinlerini ehre getiren
devlet olmu, hatta birou buna zorlanmtr. 14 Aralktay-
sa ilk kez Petersburglular kendilerine ait nedenlerden tr
orada olma haklarn ortaya koymulardr. Rousseau, en
gl cmlelerinden birinde evlerin bir kent, hemehrilerin
ise bir ehir yaptklarn yazmt.4 14 Aralk 1825 Peters
burgun en byk evlerinden bazlarnn sakinlerinin kendi
lerini birer hemehriye, kentlerini birer ehre dntrme
giriimleridir.
Giriim zorunlu olarak baarsz kald elbette ve benzer bir
giriimin yinelenmesi iin onlarca yl gemesi gerekti. Onun
iin Petersburglulann yapt, yarm yzyl boyunca kendine
zg ve parlak bir edebiyat gelenei, taknt halinde, rselen
mi ve acl modernlemenin bir simgesi olarak kendi ehir
leri zerinde odaklaan ve Peterburgun yaratt modem in
sanlar adna, tasavvurlar alannda ehri ele geirmek iin
mcadele eden bir gelenek yaratmak oldu.

Pukinin Bronz Svarisi: Memur ile ar

Bu gelenek Aleksander Pukinin yazd Bronz Svari

iiri ile balar. Pukin, Aralk nderlerden ou ile yakn
arkadat; Nikolas onu el altnda, srekli bir denetim ve bas
k altnda tutmaktan holand iin hapse girmekten kurtu-
labildi. 1832de manzum roman Yevgeni Onegin'e, roma

4 Social Cortract, 1. Kitap, Blm 6, Oeuvres Completes, III, 361.

nn aristokrat kahramannn Aralk ayaklanmasna katlma
sn konu alan bir son blm yazmaya balad. iirin bu yeni
ktas yalnzca kendisinin bildii bir ifreyle yazlmasna kar
n, bunu bile ok riskli bularak el yazmalann yakt. Daha
sonra Bronz Svari zerinde almaya balad. Bu iir
Onegin ile ayn kta formunda yazlmtr ve kahramann ilk
ad ayndr, ama ondan daha ksa, daha youndur. Pukinin
yokettii el yazmasna kyasla siyasal bakmdan daha belir
siz, ama muhtemelen kat be kat iddetlidir. Nikolasm san
srcleri bunu hemen yasaklamlard elbette; ancak Pu
kinin lmnden sonra ortaya karlabildi. Bronz Svari
ngilizcede pek az tannsa da Prens Dmitri Mirsky, Vladimir
Nabokov ve Edmund Wilson gibi ok farkl kiilerce en
nemli Rus iiri olarak nitelenmitir. Bu bile aadaki uzun
incelemeyi hakl gstermeye ye terlidir. Ama Bronz Svari,
Rus edebiyatnn ou yapt gibi, sanatsal olduu kadar si
yasal bir eylemdir de. Hem Gogol ve Dostoyevskinin, Biely
ve Ayzentaynm, Zamyatin ve Mandeltamn byk yapt
larn, hem de 1905 ve 1917nin kollektif devrimci yaratla
rn, hatta gnmzde Sovyet muhaliflerinin umutsuz inisi
yatiflerini mjdeler.
Bronz Svarinin alt bal Bir Petersburg Masaldr.
1824 ylnda, Petersburg tarihinde kez gerekleen byk
sel felaketlerinden biri srasnda gemektedir. (Bu sel baskn
lar yaklak yzer yl aralklarla ve hep nemli tarihsel d
nm noktalarnda olmutur: ilki 1725de, Petronun lm
nn hemen ertesinde; en sonuncusu da 1924de, Leninin
lmnn tam ardndan.) Pukin iirin bana bir not ekle
mitir: Bu ykde anlatlanlar gerek bir olaya dayanmakta
dr. Ayrntlar zamann dergilerinden alnmtr. Merakl
okurlar V I. Berh tarafndan derlenen malzemeye bavurabi
lirler. Pukinin, malzemenin somut gereklii zerinde s
rar edii ve zamann gazetelerine gnderme yap, iiri 19.
yzyln realist roman geleneine balamaktadr.5 Edmund
Wilsonun dzyaz evirisinden, bulabildiim en canl versi
yondan alnt yapmam bu balanty daha da belirgin kla
caktr.6 Ayn zamanda Bronz Svari, balatt byk gele
nek gibi, Petersburgun gerek hayatnn gerekst nitelii
ni de gstermektedir.
Babo dalgalarn yannda durdu O ve/ derin dnce
lere dalp bakt uzun uzun. Byle balar Bronz Svari:
ehrin yaratc-Tannsnm zihninde balayan bir tr Peters
burg Yaratl Kitabdr. Dnd O: Burada, Avrupaya ba
kan bir pencereyi yarp amakm yazgmz/ ve denizin ya-
nbamda smsk topraa basp durmak. Pukin, o bildik
imgeyi, Avrupaya alan pencere imgesini kullanr; ancak
onu yarlarak alan; bir iddet eylemiyle, iirin anlatt gi
bi ehirden alacak bir iddet eylemiyle alan bir pencere
olarak grmektedir. Petronun denizin yambamda smsk
durmasnda bir ironi vardr: Petersburg, yaratcsnn san
dndan ok daha rk durmaktadr, birazdan grlecei
gibi.
Bir asr geti ve gen ehir/ kuzey toprann gzellii ve
harikas.... tm ihtiam ve gururuyla ykseldi dimdik. Pu
kin bu ihtiam gururlu imgelerle betimler. Bugn, heng-
meli doklarn yan banda kule ve saray ynlar ykseliyor,
gl ve gzel mi gzel. Dnyann her kesinden yemiler
geliyor bu zengin limana; Neva (tam anlam amur) talara
brnm; sularn kprler karlyor; adacklar yemyeil

5 Bu nokta Prens D. S. Mirsky tarafndan History o f Russian Literature adl kapsaml

eserde belirtilmi, ed. Francis J . Whitfield (1926; Vintage, 1958) 91; devam ve
Edmund Wilson tarafndan, Pukinin lm yldnm mnasebetiyle yazlan
denemesinde gelitirilmitir, The Triple Thinkers (1952; Penguin, 1962) iinde, s.
40 ve devam.
6 n Honor of Pushkin denemesiyle ezamanl yazlm ve The Triple Thinkers
adl kitapta yeniden baslmtr, 63-71. iirsellik kaygsyla anlalmaz hale gelen
baz yerlerde Wilsonun cmle yapm deitirdim.
korularla kapl ve gen bakentin karsnda solgun kalyor
yal Moskova - yeni bir arienin, pembeli bir dulun kar
sndaymasna.
Bu noktada kendi varln belirtir: Seviyorum seni Pet-
ronun bayapt - zarif ve keskin ehreni seviyorum, Ne-
vann grkemli akn, granit kylarn, demir parmaklklar
dan sslerini, gece karanlnn solgun n ve dnceler
le dolu gecelerinin aysz masn, lambasz odamda okuyup
yazarken ben; ve uykuya dalm kalabalklar terkedip sokak
lar her ey berrak grndnde; ve Amirallikin kulesi pa
rldarken ve bir lt tekinin yerini alrken acele acele, mey
dan brakmakszn en ufak bir glgenin dmesine altn g
n stne. Pukin, burada Petersburgun havasn bir k
ehrine eviren mehur beyaz geceleri ima etmektedir.
Bu noktada farkl boyutlar belirmektedir. Her eyden nce,
Petersburgun kendisi bir tasavvur rndr -Dostoyevs-
kinin Yeralt Adamnn belirtecei gibi yeryzndeki en so
yut ve nceden tasavvur edilmi ehirdir- ve elbette Aydn
lanmann rndr. Ama lambasz, yalnz odalar ve dn
celerle dolu geceler imgeleri Petersburgun gelecek yllarda
ki zihinsel ve dnsel etkinlikleri hakknda baz ipular
vermektedir. Inn byk ksm kt aydnlatlm yalnz
odalardan, Klk Sarayn ve hkmetin resmi masnn
uzandan; onun gzetiminin (nemli bir sorun bu, kimi za
man bir lm kalm sorunu) dndan, ama kimi zamanlarda
da onun ortak ve kamusal hayat odaklarndan yallm bir
halde doacaktr.
Pukin, daha sonra kn kzaklarn gzelliini, enlik ve
balolardaki kzlarn yzlerindeki tazelii, byk cenaze alay
larnn gmbrtsn (I. Nikolas geit alaylarna baylrd ve
bunlar iin muazzam kent meydanlar yaptrmt), zafer
kutlamalarn, baharda buzlan kran Nevanm dirim gcn
anlatr. Btn bunlarda lirik bir sevecenlik, ama bir yandan
da belirli bir iirme vardr; devlet ktiplerinin ve resmi man
zumelerin ssl tonundadr. 20. yzyl okurlar retorie g
venmeme eilimindedir ve bu iiri bir btn olarak ald
mzda gvenmemek iin birok neden vardr elimizde. Ne
var ki Pukinin -Petersburg geleneini izleyen tm tekiler,
hatta Efeimdeki Ayzentayn gibi- her bir sz yreinden
kopup gelmektedir. yle ki, bu lirik kutsama balamnda Pe-
tersburgun tm deheti aa kar.
Pukinin iire yapt gsterili giri bir anyla son bulur:
Ycel, Petronun ehri ve Rusya gibi tm gcnle yksel;
fethettiklerin seninle bart sonunda; Fin dalgalan unutsun
lar eski nefretlerini ve gsz fkeler bozmasn Petronun
ebedi uykusunu. Balarda bir vg kliesi gibi grnenin
aslnda derin bir ironi olduu kacaktr ortaya. Bunu izleyen
anlatda fethedilenlerin hi de Petersburgla barmadklan
-dahas aslnda hi fethedilemedikleri- ve fkelerinin de ge
reinden ok gl olduu, Petronun ruhunun rahat uyku
yz gremedii anlalacaktr.
Acl bir a idi- anlatacam. yk byle balar. Pukin,
acnn artk bittiini sylercesine gemi zaman vurgular
ama anlatlan yk onu yalanlayacaktr. Petrograd bulutlar
rtmt, Kasm ay gz souunu pskrtyordu. Grlt
l dalgalar gzelim kylara arparken huzursuz yatanda
bir lmcl hasta gibi dnp duruyordu Neva. Vakit geti ve
karanlkt; yamur fkeyle camlara vuruyor, hiddetli rzgr
uluyarak esiyordu. Bu noktada, rzgr ve yamurun arasn
dan Pukinin kahraman Yevgeninin kageldiini grrz.
O Rus edebiyatnda isimsiz kalabalklardan gelen ilk kahra
mandr ve dnya edebiyatnda da ilklerden biridir. Kahra
mannz ufak bir odada yatp kalkar, orada burada alr;
devlet hizmetinde en alt dereceden kk bir memurdur. Ai
lesinin belki bir zamanlar kkl bir slaleden geldiini sy
ler Pukin. Ama bunun anlan, hatta dleri bile silinip git
mitir. Ve bylece, evine geldi, paltosunu silkeledi; soyundu
ve yatana girdi; ama uyuyamad uzun sre, huzur bozan
dnceler dnp dolayordu kafasnda. Hangi dnceler
mi? Yoksulluu; onurlu bamszl iin abalamak zorunda
olmas -burada bir ironi var, zira nasl onursuzca baml
olmaya zorlandn greceiz- Tanr ona daha fazla akl ve
para vermiyordu; terfi etmesine daha iki yl vard; nehir ka
barmt ve havalar bir trl dzelmiyordu; kprler su al
tnda kalabilirdi ve Paraas onu zleyecekti.... Birden ac bir
hzne kapld; dlemleri bir airinkiler gibi uup gitti.
Yevgeni kendisinden bile yoksul; ehrin en uzak, en koru-
naksz adacklarndan birinde yaayan bir kza aktr. Onu
dlediinde arzularnn ne kadar mtevazi ve sradan oldu
unu grrz: Evlenmek mi? Elbette, neden olmasn?...
Kendime mtevazi bir hayat kuranm ve Paraaya huzur sa
larm. Bir yatak, iki iskemle, bir tas lahana orbas ve ben, yu
vamn reisi. Daha ne isteyebilirim ki?... Yazn, Pazarlan krlar
da gezmeye gtrrm Paraay; munis ve mfik olurum;
bana rahat bir i verirler; Paraa evi ekip evirir, ocuklan
bytr... Ve byle yaayp gideriz lene dek; elele gml
rz torunlanmz tarafndan. Dleri acnas lde snrldr;
yine de, ne kadar kk olsalar da ehrin tepesine inmek ze
re olan gereklikle kkl ve trajik biimde atacaklardr.
Gece boyu Neva denize ulamak iin kvrand durdu;
ama hrs tketti onu, daha fazla kar duramad. Finlandiya
Krfezinden, Baltktan esen rzgrlar Nevay geri evirip
ehrin stne srerler. Nehir kudurmuasma, kaynayarak
geri dnd; adacklan kaplad, iddetlendike iddetlendi;
ahland ve kkredi; bir kazan gibi kaynad, buhar pskrt
t; deliye dnp ehrin stne dt sonunda. Pukinin
anlatm felaket ve ykm eleriyle doludur. ngilizcede bir
tek Milton yazabilir bu tonda. Her ey kat nnden -her
ey terkedildi- ve imdi dalgalar sokaklan yanyordu...
 Bir tufan! Bir kasrga! Dalgalar, vahi hayvanlar gibi tr
mand pencerelere. Tekneler srklenip koca gvdeleriyle
camlara bindirdi. Kprler sele kaplp srklendi; evlerin
paralan, tahtalar, atlar, elisk tacirlerin mallan, yoksulla
rn harap kulbeleri, mezarlklardaki tabutlar, suda srk
lendi - btn bunlar kaplad ehri.
nsanlar Tannmn gazabn gryor ve infaz bekliyorlar.
Her ey mahvoldu: ne bir at ne yiyecek bir ey! Ne zaman
sona erecek bu? Petronun irade-i ahanelerinin boyun e
dirdiini sand, fethederek zerinde Petersburgu kurduu
elementler almlardr. Pukinin burada kulland imge
ler bak asnda kkl bir deiiklii gsterir. Halkn dili
-dinsel, hurafelerle dolu, her ite er alametleri grmeye al
k, son hkm ve kyamet korkusuna kaplm dili- o anda
hakikatleri, Petersburgun bana bunlan getiren yneticile
rin sekler, aklc dilinden daha iyi ifade etmektedir.
Yneticiler nerededir imdi? Son ar [I. Aleksander] ut
kuyla hkm srd bu korkun yllarda. Bylesi bir zaman
da imparatorluun utkusundan sz etmek ironik, hatta kina
yeli gelebilir. Ama Pukinin ann utkusuna gerekten inan
dn unutacak olursak, bu utkunun boluunu ve aresizli
ini hissediindeki gc farkedemeyiz. [Aleksander] zgn
d, akna dnmt imdi ve balkona koup seslendi: ar
lara bahedilmemitir havaya, topraa, suya hkmetmek;
Tannya aittir onlar. Buras apaktr. Ama bu apak hakika
ti sinir bozucu klan udur: Petersburgun varl bile tek ba
na arlann topra, havay ve suyu kontrol edebildiklerini
kantlamaktadr. Hznl, yal gzlerle seyretti btn bu
eziyeti. Byk meydanlar birer gl olmutu ve sokaklardan
nehirler akyordu. Saray batan bir adack gibiydi. Burada,
kolayca gzden kaabilecek denli hzla gelip geen bir imge
de, gelecek doksan yl boyunca, 1917deki devrimlere kadar
St. Petersburgun srdrecei siyasal hayatn billurlatn
gryoruz: imparatorluk saray, evresinde iddede kabaran
ehirden kopuk bir ada olmutur
Bu noktada, yine Yevgeniyi grrz. Petro Meydannda
-Falconetin Bronz Svarisinin durduu Senato Meyda-
mnda- suyun kenannda. Bir aslan heykelinin tepesine tr
manmtr, kollaryla smsk sarlm, kaskat, lm solgun
luunda. Neden oradadr? Kendisi iin deildi, zavallcn
korkusu. Sulann nasl azgnca kabararak ayaklarnn dibine
dek ykseldiini, uluyup duran rzgrn apkasn alp g
trdn farketmemiti. Gzleri, aresizce uzaklara evri
liydi. Orada dalgalar ahlanyor ve kabaryor, korkun bir de
rinlikten ykselen dalar gibi krk dkk eyalar arpyor
du.... Ve orada- Tannm! Tanrm!- dalgalarn uzand yerde,
Krfezin tam kysnda -boyasz iftlikler, stler, kk sa
la ev- ve onlar, dul kadnla kz, orada- sevgili Paraas, tm
umudu... Yoksa bir d myd grd? Yoksa bir hilik mi
hayatmz, bir d kadar bo mu? Yazgnn insana oynad
bir oyun mu?
Derken, Pukin Yevgeninin ektiklerini brakp kent deko
rundaki ironik grnn anlatr. O bir Petersburg heykeli
olmutur. Bylenmi gibi, mermere smsk, kk salma
sna yapm kprdayamyordu! Etrafnda akp giden sudan
baka hibir ey yoktu. Hibir ey yok denemez aslnda:
Yevgeninin tam karsnda, srt ona dnk, takn Nevann
ykseinde sapasalam, bronz at zerinde dimdik, kollarn
am duruyordu put. iiri ve ehri balatan tanrsal kiilik
imdi tanmn tam kart, bir put olarak gsterilmektedir.
Ama bu put kendi suretinde, insanlardan kurulu bir ehir ya
ratm; onlar Yevgeni gibi heykellere, umutsuzluk antlarna
dntrmtr.
Ertesi gn nehir, hl tm zaferiyle acmaszca kpr
yor, sular hl lanetle kaynyor olsa da insanlann sokaa
kabilecekleri ve Yevgeninin Bronz Svari karsnda tnedii
yerden inmesine yetecek kadar ekilmitir sular. Petersburg-
lular hayadanndan arta kalan blk prk paralan topla
maya alrlarken, hl fkeden deli gibi olan Yevgeni bir
tekne kiralayp Paraanm Krfezin azndaki evine yollanr.
Srklenen ceseer ve ykntlar arasndan geer, oraya vanr,
ama hibir ey yoktur -ne ev, ne bahe itleri, ne st aac,
ne insanlar- her ey srklenip gitmitir.
Ve kapkara bir hrsla dolu alar, inler; kendi kendine ko
nuur bara ara- birden, kafasn yumruklayarak, bir
kahkaha kopanr. Yevgeni akln karmtr. Dalgalann kk
reyii ve rzgnn iniltisi kulaklanndan kmaz. Acl dn
celere tutsak olup tek bir sz edemedi, oradan oraya doland
durdu. Bir dte yayordu. Bir hafta, bir ay geti- bir daha
evine dnmedi. Dnya, Pukinin dediine gre ksa srede
unutmutur onu. Gn boyu bo bo geziyor, geceleri dok
larda uyuyordu. Partal giysileri yrtld, lime lime oldu. o
cuklar ona ta atar, arabaclar krbalar; aldrmaz bile, iten
gelen bir dehete gmlmtr. Ve byle srdrd sefil ya
antsn; ne hayvan ne de insan, ne o ne bu, yeryznde bir
yeri yok, ama ruhu da gmemi daha.
Bu, yrek paralayc bir Romantik yknn sonu olabilirdi
- Wordsworthun bir iiri szgelimi, ya da Hoffmanm bir y
ks. Ama Pukin, Yevgeniyi bir kenara brakmak niyetinde
deildir henz. Bir akam nereye gittiine bakmadan dolar
ken, birden durdu, yzn bir dehet kaplad, etrafna ba
knmaya balad. Senato Meydanna gelmitir tekrar: ve tam
nnde, talam, kollarm am, karanlkta dimdik, put du
ruyordu bakr at zerinde. Birden kendine gelir. Bu yeri bili
yordur; ve onu biliyordu, sonsuza dek kmldamadan, hare
ketsiz, bakr kafas gecenin karanlna gmlm onu - yaz
gs bu ehri denizin kysnda kurduran o, ta kendisi... ne ka
dar da acl imdi her eyi kaplayan sisin iinde! hangi dn
ce gc var kafasnn iinde! hangi g? Ve orada iinde nasl
bir ate! Nereye kouyorsun drt nala, marur at? Ve nereye
basacaksn ayan? Ey sen, gcyle Yazgya hkmeden! Sen
deil miydin uurumlardan aran Rusyay?
Heykelin ayaklarnn ucundaki zavall adam, dnyann
yansna hkmedenin yzne bakakalmt bo, deli gzler
le. Ama, birden, Kan kaynamaya balad, yreini ate
bast. Ayaa dikildi kibirli heykelin karsnda ve yumruklan-
n, dilerini skarak, kara bir gcn tutsa olmuasna: Pe
kala, mucizeler yaratan kurucu! nefretle tslad, Henz he
saplamadk! Bu romantik an byk, radikal anlanndan
biridir: ezilen sradan insann ruhundan fkran Prometeus-
vri meydan okuma.
Ama Pukin, bir Avrupal romantik olduu denli Rus ger
ekisidir de: 1820lerin ve 1830lann gerek Rusyasnda son
sz syleyecek olann Zeus olduunu bilir: Henz hesap
lamadk!- Ve kat yzgeri. Tek bir msra, youn bir andan
ibarettir hepsi: Mthi ar, ani bir hiddet ateiyle, ban e
virir gibi oldu. Bo meydanda deli gibi kaarken, gk grle
mesi gibi ar nallann kaldnmda kouturduunu duyuyor
du ardndan. Ve solgun mehtabn karanlnda bir kol uzan
d, Bakr Svari ardndan geliyordu ve gece boyu Yevgeni ne
reye gitse, Bakr Svarinin ayak sesleri brakmad peini.
Yevgeninin ilk bakaldr an son bakaldr an olacaktr.
Bir daha ne zaman o meydana dse yolu, yz karanyor-
du. Kalbinin akn durdurmak istercesine elini gsne
bastmyor ve hzla uzaklayordu oradan. Put onu sadece e
hir merkezinden deil ehirden srp atar; en uzak adalara,
sevgilisinin akntda srklendii yerlere yollar. teki bahar
orada bulurlar lsn ve son bir iyilik olarak soumu ce
sedini gmerler oraya.
Bronz Svariye bu kadar yer ve zaman ayrdm; nk
Petersburgun tm hayat yks burada gibi geliyor bana,
parlak biimde billurlam ve younlam bir halde. ehrin
hamet ve ihtiamnn bir tasavvuru var burada ve ehrin
zerine kurulu olduu deliliin: doann emperyal irade ta
rafndan evcilletirilip hkmedilecei gibi delice bir fikrin-
bir tasavvuru; bir afetle ortaya kan doann alarak bu ih
tiam yerle bir etmesi, hayadan ve umutlan ykmas; devle
rin savanda, ate hattnn ortasnda kala kala Petersburgun
sradan insanlanmn aresizlik ve deheti; Petersburgun sra
dan insan olarak hkmet dairesinde alan memurun, ei
timli proleterin- belki de Nietzschenin yersiz yurtsuz dev
let gebeleri (memurlar vb.)nin ilkin oynad zel rol;
tm ehre merkezden hkmeden Petersburgun insan tanns-
nn gerekte bir put olduunun ilan edilii; tann putun kar
sna dikilip, hesaplamak istemeyi gze alan sradan insa
nn cesareti; ilk kar k eyleminin sonusuz kalmas; Pe
tersburgun hakim glerinin tm meydan okumalar ve
meydan okuyanlan altetme gc; putun tebsmn zihinlerin
de bedene brnmesi, gece onlan kovalayan grnmez bir
polis gibi akllann yitirene dek pelerini brakmamas, eh
rin diplerinde ve hkmran zirvelerinde delilie uygun bir
delilik yaratmas gibi garip ve adeta bysel gc; Petronun
tahttaki varislerinin de aresiz ve gsz olulan; saraylan-
mn, evresini saran ehirden umutsuzca kopanlm bir ada
ck oluu; ilk bakaldm patlak verdikten ok sonra bile o
kar kn, ne kadar belli belirsiz de olsa Senato Meydann
da hl yanklanmas- Henz hesaplamadk!
Pukinin iiri, Yevgeniden hemen bir yl sonra ksa bir an
iin Senato Meydanna kacak olan Aralklann yenilgisi ve
ehadetini de anlatmaktadr. Ama Bronz Svari onlann da
tesine gider; ehrin derinliklerine, Aralklann gremedii
yoksul kitlelerin yaamlanna ular. Petersburgun sradan in-
sanlan gelecek kuaklarda yava yava kendi varlklann his
settirmek, ehrin byk meydanlann ve yaplann kendileri
ne ait klmak iin yollar bulacaklardr. Ama imdilik geri e
kilecek, gzden kaybolacaklar: Dostoyevskinin 1860larda
kulland imgeyle yeraltna inecekler. Bylece Petersburg,
kamusal hayat olmayan bir kamusal alan paradoksunu ya
atmay srdrecektir.

I. Nikolas devrinde Petersburg: Saraya kar bulvar

Aralklann ezilmesiyle balayp Sivastopoldaki askeri fi

yaskoyla son bulan I. Nikolasm saltanat (1825-1855) mo
dem Rusya tarihinin en karanlk devirlerinden biridir. Niko
lasm Rus tarihine yapt en kalc katk, gizli nc Blm
tarafndan kontrol edilen ve Rusyada hayatn her alanna s-
zabilen, Rusyay Avrupallarm muhayyilesinde bir polis
devletinin en tipik rnei haline getiren bir siyasi polis r
gtn gelitirmek olmutur. Ama Nikolas ynetiminin ac
masz basks deildi tek soran. Sertleri (nfusun yaklak
bete drd) inim inim inletmesi, her trl kurtulu umutla
rn yoketmesiydi; onlar korkun bir zorbalkla eziyordu
(Nikolasm saltanat srasnda alt yzden fazla kyl ayak
lanmas oldu, en byk baarlarndan biri hemen hemen
hepsini ve nasl bastrldklarn lkeden tamamen gizli tuta-
bilmesiydi). Binlerce insan gizli durumalarla, gstermelik
bir yarglamaya bile gerek duymadan idama gnderiyordu
(bunun en iyi rneklerinden biri, Dostoyevskinin infaza
otuz saniye kala balanmasyd); kat kat sansr dzenleri
kurmu, okullar ve niversiteleri muhbirlerle doldurmu,
tm eitim sistemini fiilen fel etmi, sonuta tm dnce
ve kltr hapse, yeraltna ya da lkenin dna srmt.
Burada ayrdedici olan bask ya da bunun lei deil -Rus
devleti tebsma her zaman acmaszca davranmt- fakat
amacdr. Byk Petro, Avrupaya bir pencere amak, Rus
yann ilerlemesine ve gelimesine giden yolu amak iin l
dryor ve korku salyordu; Nikolas ve polisiyse bu pencere
yi kapatmak iin bask ve zorbalk uyguluyordu. Pukinin
iirine konu olan ar ile iiri yasaklayan ar arasndaki fark,
mucizeler yaratan kurucu ile bir polis arasndaki farkt.
Bronz Svari vatandalarn ileriye gtrmek iin didinir
ken, imdiki ynetiriyse yalnzca onlan ezmekle ilgilenir gi
biydi. Nikolasn Petersburgunda Pukinin Svarisi de, me
muru kadar yabanclamt.
Srgnden yazan Aleksander Herzen, Nikolas rejiminin
klasik tasvirlerini yapar. te tipik bir pasaj:

Avrupal olmay brakt, ama Rus da olamad... Siste

minde bir motor yoktu... her zgrlk ln, her
ilerleme dncesini kovuturmak dnda hibir ey
yapmad... Saltanat esnasnda tek tek her kurumu et
kiledi; her yere fel, lm unsurlar yayd.7

Herzenin kulland motorsuz bir sistem imgesi, modem

teknoloji ve sanayiden dn alnma bu imge, duruma ok
uygundur. Petrodan Byk Katerinaya kadar arlarn politi
kasnn temel dayanaklarndan biri devletin yce menfaatleri
umna, yani sisteme bir motor salamak amacyla ekonomik
ve endstriyel bymeyi gerekletirmek iin srdrlen
merkantilist giriimler olmutu. Nikolas ynetiminde bu po
litika bilinli ve kesin olarak terkedildi. (1890larda Kont
Witte tarafndan gerekletirilen gsterili baarlara dek can
landrlmad.) Nikolas ve nazrlan hkmetin gerekten de

7 Zikreden Michael Chemiavsky, Tsar and People: Studies in Russian Myths (Yale,
1961), 151-52. Bu kitap zellikle I. Nikolas dnemi hakknda ok aydnlatcdr.
Herzenin Nikolasa ynelttii parlak saldn anlarnda yeralr. The Russian People
and Socialism buna benzer 19. yzyln en iyi politik retorik rneklerini sunan
birok pasaj iermektedir. Nikolasn son yllarnda artan zulm bask politikas
nn nihai fiyaskosu hakknda bkz. Isaiah Berlinin klasik denemeleri, Russia and
1848 (1948) ile The Birth of the Russian Intelligentsia (1954). Her ikisi de
Russian Thinkers (Viking, 1978) adl kitabnda yaynlanmtr. 1-21, 114-35. Ay
rca, Sydney Monas, The Third Section: Police and Society in Russia Under Nicholas
I (Harvard, 1961).
ekonomik gelimeyi ksteklemesi gerektiine inanyorlard.
nk ekonomik ilerleme siyasal reform talepleri ve inisiya
tifi kendi ellerine alabilecek yeni snflar -bir burjuvazi, bir
sanayi proletaryas- dourabilirdi. 1. Aleksanderm umut va-
adeden ilk yllarndan beri ynetici evreler farketmilerdi ki,
serilik -nfusun byk ounluunu topraa ve efendilerine
bal tuttuu, toprak sahiplerinin mlklerini modernletir
meye tevik etmedii (hatta modernletirmedikleri iin dl
lendirdii) ve zgr, dolaan bir sanayi igcnn olumas
n engelledii iin- lkenin ekonomik gelimesini kstekle
yen balca gt. Nikolasm serfliin kutsall zerinde s
rar etmesi Rusyann ekonomik gelimesinin, tam da Bat Av
rupa ve Amerika Birleik Devletleri ekonomileri kalka ge
ip ileri frlarken, yerinde saymasna yol ayordu. Bylece
lkenin grece gerikalml Nikolas devrinde dikkate deer
lde artt. Hkmetin antsal kendiyle barkln sars
mak iin byk bir askeri felaket gerekti. Ancak Sivasto-
poldaki felaketten, askeri olduu kadar siyasal ve ekonomik
olan bu felaketten sonradr ki, Rusyann gerikalmlmn
resmi kutsan bir son buldu.8
Azgelimiliin siyasi ve nsan bedelleri, Moskoval aris
tokrat adayefden Petersburg avamndan Belinskiye kadar
birbirinden ok farkl dnrlerce malumdu. Her ikisi de
Rusyaya en gerekli olan eyin Bat penceresini yeniden aa
cak yeni bir Byk Petro olduunu sylyorlard. Ama a-

8 Alexander Gerschenkron, Agrarian Policies and Industrialization: Russia 1861-

1917, Cambridge Economic History of Europe (Cambridge, 1966), 706-800; dev
letin modernleme karsndaki korkulan ve direnii hakknda 708-11. Ayrca,
ayn kitap iinde, Roger Portal, The Industrialization of Russia, 801-72; 1861
ncesi duraklama, gerileme ve grece gerilik hakknda 802-10. Ayrca Gersc-
henkronun daha nce yazd, daha ksa ve youn, muhtemelen daha yetkin in
celemesi, Russia: Patterns and Problems of Economic Development, 1861-
1958, Economic Backwardness in Historical Perspective (1962; Praeger, 1965),
119-51.
dayefin deli olduu resmen ilan edildi ve yllarca evinde g
zetim altnda tutuldu. Belinskiye gelince, onu kalede r
meye brakmalydk, diyordu gizli polis eflerinden biri pi
manlkla, gen adamn 1848de veremden lmesinin ardn
dan. Dahas, Belinskinin gelime zerine grleri - orta s
nf olmayan lkeler ebediyen sradanla mahkumdurlar;
Rusyada i medenileme sreci Rus zadegnlan kendilerini
bujuvaziye dntrmedike balayamaz- radikal muhale
fet iinde bile aznlktayd. Nikolas zamannn radikal, sosya
list eilimli ve Bat yanls dnrleri bile hkmetin nyar
glarnn ounu paylayorlard: tarmclk, ky komnal ge
leneklerinin yceltilmesi, bujuvazi ve sanayiye kar nefret.
Herzen, Tanr, Rusyay bujuvaziden korusun! derken far
knda olmadan sistemin bir motora kavumamas iin dua
ediyordu.9
Nikolas rejiminde Petersburg garip, tuhaf, hayali bir me
kn olarak bir daha asla kaybetmeyecei bir n kazand. Bu
nitelikler, bu dnemde en aklda kalc biimde Gogol ve
Dostoyevski tarafndan hikye edildi. rnein 1848de, Za
yf Bir Kalp baln tayan ksa bir ykde Dostoyevski
yle diyordu:

Viborg yakasndan evime kotuum bir k, bir Ocak

akamn hatrlyorum. O zamanlar daha ok gen
tim. Nevaya vardmda bir an durdum ve nehir bo
yunca uzanan, dumanl ufukta lmekte olan gnein
batndan kalma son morluun da birden sise d
nt, puslu, donuk solgun manzaraya bir gz at
tm. Gece ehrin zerine kmt. ... Yorgun atlar-

9 Gerschenkron, Economic Development in Russian Intellectual History of the

19th Century, Economic Backwardness, 152-97. Bu deneme Rusya'nn Aln a-
grnn hemen hemen tm yazar ve dnrleri hakknda hkmler iermektedir,
165-69. Ayrca bkz. Isaiah Berlinin Russian Thinkersda yer alan Herzen ve Be-
linski zerine denemeleri.
 dan, kouan insanlardan donmu buhar kyordu.
Gergin hava en kk seste bile titreiyor ve her iki
yakadaki atlardan dev gibi duman stunu ykseli
yor; souk g dolduruyor, yolda bklyor, sarl
yor ve dalyordu. Sanki eski binalarn stnde yeni
binalar ykseliyor, havada yeni bir ehir oluuyor
du.... Gls, zayfyla btn sakinleri, konutlar,
yoksullarn barnaklar, aaal konaklaryla tm bu
dnya bu alacakaranlk annda fantastik, byl bir
grnme, biraz sonra apanszn yokolup koyu mavi
gkyzne doru bir buhar halinde uuverecek bir
ryaya benziyordu.10

Petersburgun bir yzyl boyu sregiden, grkem ve yce

lii puslu havasnda buharlap uan bir serap, bir hayalet e
hir kimliinin evrimini inceleyeceiz. Burada belirtmek iste
diim, Nikolas rejiminin siyasal ve kltrel atmosferinde ha
yalet simgeselliinin efsunlu anlam tayor oluudur. Bizatihi
varlyla Rusyann dinamizmi ve modern olma kararnn
simgesi olan bu ehir, imdi motorsuz bir sistem olmakla gu
rurlanan bir sistemin tepesinde buluyordu kendini. Bronz
Svarinin halefleri eerin stnde uyuyakalmlard. Dizgin
lere smsk aslmyor, ama yerinden bile kprdamyordu. At
l binici byk, l bir arln duraan dengesindeydi. Ni-
kolasm Petersburgunda, Petronun tehlikeli fakat dinamik
ruhu ehri tekinsiz klmaya yetse de onu canlandracak gc
olmayan bir heyulaya, bir hayalete dnmt. Bu durum
da Petersburgun da, modem hayalet ehrin bir arketipi hali
ni almasnda alacak bir yan yoktu. ronik biimde, Niko-

10 Zikreden Donald Fanger, Dostoevsky and Romantic Realism, 149-50; bkz. 5. b

lmn tm, The Most Fantastic City", 137-51. Dostoyevskinin Petersbugu
bir hayalet ya da hayal ehir olarak canlandrd yazlarndan en bilineni Beyaz
Gecelerdir (1848). Fanger, Dostoyevskinin bu temasnn derininde yatan edebi
ve popler gelenekler konusunda mkemmel bir kaynaktr.
lasm siyasetinden -dayatlm modernlemenin biim ve
simgeleri ortasnda dayatlm bir gerilik siyaseti- doan tu
tarszlklar Petersburgu, azgelimilin modemizmi olarak
adlandracamz ayrdedici biimde tuhaf bir modemizm bi
iminin kayna ve ilham yapt.
Nikolas devrinde devlet uyuklarken, modernliin koordi
natlar ve sahnesi Neva boyunca uzanan ehir merkezinin
muazzam meydanlarndan, hkmet binalar ve antlarn
oluturduu grkemli yndan Nevski Bulvarna kayd.
Nevski, ehre biim veren Amirallik Meydanndan alp da
doru uzanan byk caddeden biriydi. Her zaman Peters-
burgun ana yollarndan biri olmutu. 19. yzyln balarn
da, Aleksanderm saltanat srasndaysa Nevski, nde gelen
baz neo klasik mimarlar tarafndan adeta batan aa yeni
den ina edildi. 1820lerin sonunda, yeni biimi belirdike
dier rakip caddelerden (Voznesenski Bulvar ve Gorohovaya
Soka) kesin biimde ayrdedilir ve kendi bana bir kentsel
ortam addedilir oldu.11 ehrin en uzun, en geni, en iyi ay
dnlanm ve en dzgn sokayd. Amirallik Meydanndan
kp dz bir hat oluturarak, iki- eyrek mil boyunca g
neybatya uzanyordu. (Oradan da kvrlyor, daralyor ve
Aleksander Nevski Manastrna ulayordu; ama bu ksm ge
nellikle Nevskinin bir paras olarak alglanmtr ve bu
blmde incelenmeyecektir.) 1851den sonra Rusyann ba
lca modem enerji ve hareketlilik simgelerinden biri olan (ve
elbette Tolstoyun Arna Karenina'smda temel bir kiilik ola
rak yer alan) Moskova-Petersburg ekspresi garna varyordu.
Moika Nehri, Katerina ve Fontanka kanallar ile kesiiyordu;
ona ehrin akc yaamn sunarak uzun, ho perspektifler
kazandran zarif kprlerle donatlmt.

11 Nevskfnin yeniden inas hakknda Egorov, Architectural Planning o f St. Peters

burg, 104-08.
 Sokan iki yannda, ounlukla kendi balarna meydan
lar ve kamusal alan olarak ina edilen grkemli binalar uza
nyordu: neo barok Kazanl Meryem Ana katedrali; 1801de
deli ar I. Paulun kendi muhafzlarnca, olu Aleksan-
derm tahta gemesi iin boazland rokoko tarz Miha-
ilovski saray; neo-klasik Aleksander Tiyatrosu; kendilerine
ait bir kitaplk kuramayacak kadar yoksul entelektellerce
kuaklar boyu ok sevilen Kamu Ktphanesi; Gostini
Dvor (ya da tabelasnda yazd ekliyle Les Grands Bouti
ques), Rue de Rivoli ve Regent Street tarznda ina edilmi,
ama Ruslarca uyarlanan ou Batl prototipte olduu gibi
lek olarak orijinallerini kat be kat am, vitrinli alveri
yaplarndan oluan blok. Sokan her mevkiinden (1806-
10 arasnda yeniden ina edilen) Amirallik Kulesinin altn
kubbe inesi grlebiliyor, gz kamatryor, bakanlarn g
r asn ynlendiriyor, ehre bir btnlk hissi veriyor,
ykselen gne altn ibreyi aydnlattka imgelemi kkrt
yor, gerek kentsel mekn byl bir d manzarasna d
ntryordu.
Nevski Bulvar birok bakmdan ayrdedici lde modem
bir ortamd. Birincisi sokan dzl, ferahl, uzunluu,
kaldrmlarn ve yollarn iyi denii hareket halindeki insan
lar ve eyalar iin onu ideal bir ara, yeni yeni beliren hzl ve
ar trafik iin mkemmel bir geit haline getiriyordu.
1860larda Haussmannm Parise a bulvarlar gibi yeni bi
rikmekte olan maddi ve nsan gler iin bir odak ilevi g
ryordu: makadam ve asfalt, gaz ve elektrik , demiryolu,
troleybsler ve otomobiller, sinemalar ve kitle gsterileri.
Ama, Petersburg ok daha iyi planlanp tasarlandndan,
Nevski Parisli muadillerinden tam bir kuak evvel harekete
gemiti ve ok daha usulca, hibir eski mahalle ya da yaa
m sarmakszm iliyordu.
kincisi, Nevski modem ktlesel retimin henz ortaya
karmakta olduu yeni tketim ekonomisinin harikalarn
sergilemeye yanyordu: Mobilya ve gm donanmlar, doku
malar ve giysiler, izmeler ve kitaplar; her biri sokaktaki say
sz maazada cazip bir ekilde sergileniyordu. Yabanc mallar
-Fransz modas ve mobilyalar, ngiliz tekstili ve eyerler, Al
man porselenleri ve saatleri- yannda yabanc stiller, yabanc
insanlar, dardaki dnyann tm o yasak ekicilii de ortal
a dklyordu. 1830lardan kalma, getiimiz gnlerde ye
niden baslan bir dizi litograf Nevskideki dkkn tabelalar
nn yandan fazlasnn ya iki dilde ya da srf ngilizce veya
Franszca olduunu gstermektedir; pek az sadece Rusadr.
Petersburg gibi uluslararas bir ehirde bile Nevski allma
dk lde kozmopolitti.12 Dahas- ki bu Nikolasmki gibi
baskc bir ynetimde nemlidir- Nevski, Petersburgda dev
letin hakimiyetinde olmayan tek kamusal meknd. Hk
met onu gzetim altnda tutabiliyor, ama orada gerekleen
etki ve etkileimleri yaratamyordu. Bylece Nevski toplum
sal ve psiik glerin kendiliklerinden kaynaabildii bir tr
zgr alan olmutu.
Son olarak Nevski, Petersburgda (hatta belki de tm Rus
yada), kkleri ve malikneleri Amiralliin ve Klk Sarayn
yaknnda sokaklan ssleyen soylulardan, bulvann son bul
duu, gar yaknndaki Znaniemski Meydanndaki sala taver

12 V Sadovinkov, Panorama of the Nevsky Prospect (Leningrad, Pluto Press, 1976),

ngilizce, Franszca, Almanca ve Rusa metinler iermektedir. Bu olaanst di
zi Nevskiyi sokak sokak, ev ev incelemektedir. Ancak Sadovinkov sokan e
itliliini yakalamakla birlikte akkanlk ve dinamizmini gzden karan statik
bir kompozisyon slubuyla yazmtr.
Nevskinin Rusya ile Batnn karlat arena olmas, sokan merkezi bir rol
oynad bilinen ilk edebi eserin bir temasdr: Prens Vladimir Odoyevskinin
1833 tarihli ksa yks, A Tale of Why It Is Dangerous for Young Girls to Go
Walking in a Group Along Nevsky prospect, eviren Samuel Cioran, Russian
Littrature Triquarterly 3 (bahar 1972), 89-96. Odoyevskinin slubu yan satirik,
yan gerekst -b u bakmdan Gogolu etkilemi olabilir- ama son derece gele
neksel, muhafazakr ve milliyetidir.
nalara taklan yoksul zanaatkarlar, orospular, babo serseri
ler ve bohemlere kadar varolan her snfn bir araya geldii
tek yerdi. Nevski onlar bir araya getiriyor, bir girdapta kar
tryor, elde edebildikleri deneyim ve temaslarla ylece bra
kyordu onlar. Petersburglular akt Nevskiye ve bkmaks-
zn efsaneletirdiler, nk onlar iin azgelimi bir lkenin
yreinde modem dnyann tm gz kamatrc vaatlerini
sunuyordu.

Gogol: Gerek ve gerekst sokak

Nevski Bulvarna dair popler mitoloji, ilk olarak Gogol

tarafndan, 1835de yaymlanan harika yks Nevski Bul-
varTnda sanata dkld. ngilizce konuulan dnyada he
men hemen hi bilinmeyen bu yk,13 esas olarak gen bir
sanatnn romantik trajedisi ile gen bir askerin romantik
farsm konu almaktadr. Onlarn ykleri zerinde birazdan
duracaz. Ne var ki bizim amalarmz asndan daha il
gin ve daha nemli olan, kahramanlarnn doal yaam or
tamlarm ana hatlaryla izen Gogoln yazd giritir. Bu
ereve, bir karnaval rtkannn cokusuyla bizleri sokak
la tantran anlatc tarafndan izilmektedir. Bu birka say
fada Gogol grnrde istemeden (hatta farkna bile varma
dan) modem edebiyatn balca tarzlarndan birini icat et
mektedir: Sokan bizzat bir kahraman olduu, ehir sokak-

13 Esas olarak Beatrice Scottun evirisinden yararlandm (London: Undsay Drum

mond, 1945). Ayrca bkz. David Magarshack (Gogol, Tales o f Good and Evil,
Anchor, 1988) ve Donald Fangerm Dostoevsky and Romantic Realism, 108-12.
sayfalardaki alntlan. Fanger bu yknn stnl ve nemini vurgulamakta
ve yetkin bir inceleme sunmaktadr. Sovyet aratrmac ve eletirmen Leonid
Grossmann eserinden yararlanarak Petersbugun esrar ve romansm, ehrin
fantastik gerekilikin doal ortam oluunu harika bir ekilde gstermekte
dir. Ancak, Fangern Petersburg romans benim aa karmaya altm poli
tik boyutu hesaba katmamaktadr.
lannm romans. Gogolun anlatcs, bize soluk solua bir
canllkla seslenir:

Nevski Bulvar ile hibir ey kyaslanamaz, en azndan

Petersburgda; nk bu ehrin her eyidir o. Baken
tin gzellii!- ne muhteem eyler yapar bu sokak
imdi? Eminim, kentin en silik ve kalem efendisi bile
yeryznn hibir nimetine deimez Nevskiyi... ya
hanmlar! Hanmlar iin daha da byk bir hazdr
Nevski Bulvar. Ama ondan haz duymayan var m ki?

Bu sokan neden teki tm sokaklardan ayrldn anlat

maya alr:

iniz ne denli nemli olursa olsun, bu sokaa adm

nz attnz m unutup gidersiniz onu. Buras insanla
rn srf zorunlu olduklar iin ortaya ktklar, tm St.
Petersburgu sarm zorunluklar ve ticari karlar y
znden srklendikleri bir yer deildir. Nevskide kar
latnz adam, agzllk ve karcln tm gelip
geenlere, araba ve faytona kurulanlara damgasn vur
duu Morskaya, Gorhovaya, Litenaya, Meanskaya ve
dier sokaklardakinden daha az bencildir sanki. Nevs
ki, St. Petersburgun ortak buluma zemini, haberle
me hattdr. Ne bir rehberde ne de danma brosunda
bulunabilir Nevskideki kadar doru malumat. Her e
yi bilir Nevski Bulvar!... Ne de hzldr burada, tek bir
gn iinde ortaya kveren fantazmagoryal Ne ekille
re girer kar yirmidrt saat iinde!

Bu sokan ona kendine zg kiiliini veren asl amac

toplumsallatrmadr. nsanlar buraya grmek ve grlmek,
grlerini bir dierine iletmek iin gelirler, baya bir gayey
le, agzllkten ve rekabet hrsyla deil, kendi bana bir
ama olarak. letileri ve sokan mesaj bir btn olarak, ger
eklik ve fantazinin garip bir karmdr: Bir yandan, insan
larn kim olmak istediklerine dair fantazileri iin bir dekor
oluturur. te yandan, insanlarn kim olduklar hakknda
doru bilgi sunar - ifresini zebilmeleri iin.
Nevskinin toplumsallnda baz paradokslar vardr. Bir
yandan, insanlar yzyze getirir; te yandansa insanlar y
lesine bir hzla ve gle geip gitmek zorunda brakr ki, bir
birlerine yakndan bakamazlar bile - birisi zerinde odakla
maya kalmaz, grnt kaybolur gider. Bu yzden Nevskinin
sunduu grn, daha ok insanlann kendilerini paralan
m biimlerde ve gze arpar zellikleriyle sunduu bir g
rnmdr:

Ne temizdir kaldrmlar ve ne kadar ok ayak izi kal

mtr zerlerinde! Altnda koca granitin atlayacak gi
bi olduu, emekli askerin sarsak, kirli izmeleri; gne
e dnen bir gnebakan gibi ban l l vitrinlere
eviren gen hanmn, bir duman kadar hafif, minya
tr iskarpinleri; yzeyi serte trmalayan, umutlu gen
zabitin sert admlan - her eyin izi kalr zerinde, g
lln gcyle ya da zayfln gcyle.

Kaldnmn bak asndan yazlm gibi duran bu pasaj

Nevskinin insanlann, onlan oluturan paralara -burada
ayaklara- ayrrsak grebileceimizi ileri srmektedir; bir
yandan da yakndan bakmay bilirsek her bir zellii btn
sel varlklannm mikrokozmosu olarak kavrayabileceimizi.
Gogol, sokan yaamnda bir gnn izini srdke, bu
paralanm grnm byk boyutlara vanr. Ne ekillere
girer kar yirmidrt saat iinde! Gogolun anlatcs usulca,
afaktan nce, ehrin de henz yava yava akt bir anda
anlatmaya balar. Kylerden gelip ehrin devasa inaat proje
lerinde almaya giden tek tk kyller vardr ve ocaklan
gece boyu durmayan fnnlann kaplannda dikilen dilenciler.
Gne doarken hayat canlanmaya balar: Dkknclar ke-
penklerini aar, mallar ortaya dklr, yal teyzeler sabah
ayinine yollanr. Sokak usulca, nce ilerine kouturan me
murlarla, sonra da amirlerinin faytonlar ile kalabalklar.
Gn ilerledike ve Nevski her trden insanla dolup enerji ve
hz kazandka Gogolun anlatm da hzlanr ve younlar:
Soluk solua, bir topluluktan tekine atlar -yksek memur
lar, valinin karsyla ocuklan, aktrler, mzisyenler ve seyir
cileri, askerler, alveri yapan kadn ve erkekler, memurlar
ve yabanc diplomatlar, rus devlet memurlarnn bitmek bil
mez kademeleri- bir ileri bir geri dner, sokan delice ritmi
ni kendi ritmine dntrr. Nihayet, akama doru, Bulvar
doruk anlarna yaklarken modaya uygun ve moda olabile
cek insanlarla dolar. Eneji ylesine younlamtr ki gr
nm dzlemleri yanlr; insan biimin birlii gerekst par
alara ayrlr:

Burada, olaanst byklar greceksiniz, ne kalem ne

de frann taklit edemeyecei, her birine bir hayatn
en gzel yllan hasredilmi, gn boyu ve geceyanlan-
na dek ihtimam gsterilmi byklar; en i bayltc
yalann aktld, en pahal merhemlerle ovulmu, ge
len geenin imrenerek bakt byklar... Burada binler
ce eit hanm apkalan, kostmler, mendiller gre
ceksiniz, parlak ve ssl, kimi zaman koca iki gn bo
yu sahiplerinin bkmad... Sanki kelebeklerden olu
an bir deniz birdenbire ieklerden ykselivermi, er
kek kar bceklerinin tepesinde onlan akna evire
rek gezinmektedir. Burada,hi dleyemeyeceiniz y
lesine ince bileklerle karlaacaksnz ki, dikkatsiz bir
soluunuzla bu doa ve sanat harikasn incitmekten
korkacaksnz. Ve yle hanm yenlerine rastlayacaks
nz ki Nevski Bulvannda! Beyefendinin biri yetiip tut
 masa hanm havalara uuracak iki balona benzer kol
yenleri. Burada en yksek sanatn rn esiz tebes
smlerle karlaacaksnz.

Byle devam edip gider. Gogolun adalarnn byle pa

sajlar nasl karladklarn kestirmek zor; en azndan yaz
yoluyla pek bir ey sylemedikleri kesin. Yzylmzn pers
pektifinden ise bu yaz tekinsiz biraz: Nevski Bulvar Gogolu
kendi zamannzdan alp bizimkine getiriyor sanki, kol yen
leri zerinde havalanan o hanm gibi. Joyceun Ulyssesi,
Dblinin Alexanderplatz, Berlini, kbik-ftrist ehir man
zaralar, dadac ve gerekstc kurgu, Alman davurumcu
sinema, Ayzentayn ve Dziga Vertov, Parisli nouvelle vague
hep bu noktadan yola kar; Gogol 20. yzyl kafasnn iin
de kurmaktadr sanki.
Gogol, imdi de belki de edebiyatta ilk kez, modernlie z
g tipik bir temay sunmaktadr: ehrin gece vakti zel by
l havas. Ama, evler ve sokaklar zerine karanlk kp de
beki lambalar tek tek yakarak gezinmeye balad m, Nevs
ki Bulvan yeniden hayat bulur ve harekete geer; lambalann
her eyi mucizevi, ayartc bir a brd o gizemli za
man balar. Yallar, evliler, doru dzgn evleri olanlar so
kaklardan ekilmitir artk; Nevski, artk genlere, heveslilere
(ve Gogol hemen ekler), ilerinden en son ayrlan ii snf
na aittir. Bu zamanlar bir gaye hisseder insan, ya da daha
dorusu gayeye benzer bir ey, tmyle istek d bir ey.
Herkes acele acele ve dzensiz gelip gemeye balar. Uzun
glgeler duvarlarda, kaldrmda ve neredeyse Polis Kprs
nn tepesinde titreirler. Bu saatte Nevski daha bir gerek
ve daha bir gerekd olur. Daha gerek, nk sokaklar
imdi dolaysz ve youn gerek ihtiyalarla canlanmtr:
Seks, para, ak; bunlar havadaki istek d gaye akmlardr.
te yandan bizzat bu arzulann derinlii ve younluu insan-
lann birbirlerini alglaylarn, kendilerini sunularn arp
tr. Ben ve tekiler byl kta bytlr, ama ihtiamlar
duvarlardaki glgeler kadar titrek ve temelsizdir.
Bu ana kadar Gogolun bak yukardan ve panoramiktir.
imdiyse yklerini nakledecei iki gen adam zerinde
odaklar: Pikarev, bir sanatkr, ve Pirogov, bir zabit. Bu bir
birinden ok farkl iki yolda, bulvarda gezinirken gzleri ay
n anda geen iki kza taklr. Ayrlr ve ters ynlere, Nevs-
kiden sapan karanlk ara sokaklara dalarlar hayallerindeki
kzlarn peinden. Gogol de onlar izlerken giriindeki gere
kst canllktan 19. yzyl romantik gerekiliine, Balzac,
Dickens ve Pukine zg gerek insanlara, onlarn hayatlar
na ynelik, geleneksel olarak daha tutarl bir damara atlar.
Temen Pirogov byk bir komik yarat, baya bir ku
rumlanma ve bbrlenme antdr - cinsel, snfsal, ulusal bir
ant. Ad da Rusada bir lakap olmutur. Pirogov, Nevskide
grd kz zlerken kendini Alman zanaatkrlann mahal
lesinde bulur: Kzn Swabyali bir metal iisinin kars oldu
u ortaya kar. Buras, Nevskinin sergiledii ve Rus zabitan
snfnn memnuniyetle tkettii mallan reten Batllann
dnyasdr. Aslnda bu, yabanclann Petersburg ve Rusyann
ekonomisi iin tad nem, lkenin yetersizlii ve iteki
zayflnn bir gstergesidir. Ama Pirogovun haberi yoktur
bunlardan. Yabanclara, eflerden alt gibi davranr. Ba
larda kadnn kocas Schillerin, kadna aslmasna neden si
nirlendiini anlayamaz bir trl: Ne de olsa bir Rus zabiti de
il midir o? Schiller ve arkada ayakkab tamircisi Hoff-
mann, etkilenmemilerdir bile ondan: lkelerinde kalm ol
salar belki kendilerinin de birer zabit olacaklann sylerler.
Derken, Pirogov adama bir sipari verir. Bir yandan bu ona
gelip gitmek iin bir mazeret salayacaktr; hem de bu sipari
i bir tr rvet, adamn baka tarafa bakmas iin bir tevik
olarak dnmektedir. Pirogov, Bayan Schiller ile bir bulu
ma ayarlar. Geldiindeyse Schiller ve Hofimann onu gafil av
lar, kskvrak yakalar ve kap dar ederler. Zabit akna
dnmtr:

Pigorovun hiddet ve iddetinin bir ei daha yoktu. Bu

hakareti dnmek bile deliye dndryordu onu. Si
birya ve krba bile ufak bir cezayd Schiller iin. Evi
ne koturup stn deimek ve doru kp bu Al
man iinin isyann bire bin katp rapor etmek zere
yola koyuldu. Genel Kurmay Bakanna bir dileke
yazmalyd...
Ama, hepsi, birden garip bir ekilde bitiverdi: eve gi
derken bir tatlcya girdi, iki porsiyon pasta yedi, Kuzey
Ansna bir gz gezdirdi ve gazaptan biraz olsun arn
m bir zihinle kt oradan. stelik souk gece biraz
daha Nevski Bulvarnda gezinmeye kkrtyordu onu.

Zafer peinde koarken aalanmtr. Ama yenilgisinden

hibir ey renemeyecek, hatta anlamaya bile almayacak
kadar hdktr. Birka dakika gemeden Pigorov olan biteni
unutuvermitir; Bulvarda en akrak, bu kez kimi elde edece
ini dnerek gezinir. Sivastopol yolunda karanla kanp
ortadan kaybolur. 1917ye dein Rusyay yneten snfn ti
pik bir temsilcisidir o.
ok daha karmak bir kiilik olan Pikarev, Gogolun ya
ptlarnn tmnde tam anlamyla tek trajik karakter ve Go-
golun en ok yaknlk duyduu karakter olarak nitelenebilir.
Zabit sarnn peinden koarken sanat olan arkada, gr
d esmer kadna ak olur. Pikarev deerli bir hanmefen
di olarak dler onu ve ona yaklamak iin yanp tutuur.
Bunu yapabildiindeyse onun aslnda bir orospu olduunu
anlar - hem de s ve sahtekrdr. Pigorov, bunu annda far-
kederdi elbette; ama gzellie ak olan Pikarev, gzelliin
bir maske ve bir meta olduunu anlayacak hayat deneyimi ve
grm geirmilikten yoksundur. (Ayn ekilde anlatc,
onun kendi resimlerinden bile birer meta olarak yararlana
madn syler bize, insanlarn resimlerindeki gzellii gr
mesinden ylesine haz duyar ki, onlan piyasa deerlerinin
ok altnda elden karr.) Gen ressam ilk aknlndan
kurtulur ve kz aresiz bir kurban gibi grr: Onu kurtarma
ya, akyla esin vermeye, yoksul ama onurlu, sanat ve aka
duyarl bir yaam srecekleri yuvasna gtrmeye karar verir.
Bir kez daha cesaretini toplar, kza yaklar ve hislerini ak
lar; tabii ki bir kez daha kahkahay basar kz. Aslnda hangi
sine gleceine bile bilememektedir- sanat dncesine mi
yoksa drst alma fikrine mi? u anda ressamn kzdan
daha ok kurtarlmaya muhta olduunu grrz. Dleriyle
evresini sarm gerek hayat arasndaki bolukta paralanan
bu Petersburg ds her ikisine de tutunamaz. Resmi b
rakr, kendini afyonun hayallerine teslim eder? Sonra mpte
la olur ve nihayet odasna kapanp kendi boazn keser.
Sanatnn trajedisiyle zabitin farsmdan karlacak kssalar
nelerdir? Bir tanesini anlatc yknn sonunda verir:
Aman sakn gvenmeyin Nevski Bulvarna! Ama ironi
iinde ironi vardr burada. Ne zaman orada yrsem peleri
nime smsk sarnr ve karlatm nesnelere bakmamaya
alrm. Buradaki ironi u ki, anlatc en az elli sayfadr
nesnelere bakmak ve onlan bizim gzlerimizin nne ser
mek dnda hibir ey yapmamaktadr. Bu minvalde, gr
nte yadsyarak sona erdirir yky. Vitrinlere bakmay
nz, sergiledikleri incik boncuk gzeldir gzel olmasna ama
ayartmalarla doludur. Ayartmalar, elbette yknn tm
onlar zerinedir. Hanmlan dnrsnz... ama en az da
hanmlara gveniniz. Tann korusun sizleri, hanmlann ap-
kalannn siperleri altma bir bakmaktan. Bir hanmn pelerini
ne kadar ayartc dalgalanrsa dalgalansn, hibir nedenle me
rakmn onu izlemesine izin vermem. Ve Tann akna, lam
balardan uzak durun! Geip gidin olabildiince abuk! Ne
den mi? Hikye bunu anlatarak son bulur:

Hep yalan syler Nevski Bulvar, ama gecenin kaim

ktlesi stne dp de evlerin san ve ak duvarlann
ortaya karmaya, tm ehir grleyip ldamaya, say
sz fayton sokaklar arnlamaya, arabaclar atlarna ba
rmaya ve eytann ta kendisi her bir eyi gerekd
k altnda gzler nne sermek iin lambalar yak
maya balad m, daha da ok yalan syler.

Bu sonu blmn uzun uzun alntladm, nk anlat

cnn ardndaki yazar Gogolun okuyucular ile nasl akllara
durgunluk verecek ekilde oynadn gsteriyor. Yazar Nevs-
kiye duyduu ak yadsr gibi yaparak sokan sahte cazibe
sini ktlerken bile onu en ekici ekilde sunuyor. Anlatc
ne sylediinin, ne yaptnn farknda deil gibi grnse de
yazarn farknda olduu apak. Gerekten de bu ikircikli
ironi modem ehre kar taknlan en belirgin tavrlardan biri
olacaktr daha sonralar. Edebiyatta, popler kltrde, gn
delik sohbetlerimizde tekrar tekrar duyacaz bunlara benzer
szleri. Konuan ehri ne kadar lanetlerse, onu bir o kadar
canl gzler nnde canlandracak, onu daha da cazip kla
caktr. Kendisini ondan ayn tutmak iin uratka onunla
daha derinden zdeleecek, onsuz yaayamayaca ortaya
kacaktr. Gogolun Nevskiyi aalamas da ite byle bir
pelerinime sk sk sanlrmdtr; bir tebdil-i kyafet, bir giz
lenmedir. Ama maskesinin ardndan, batan kmasna g
zetledii bellidir.
Sokakla sanaty birbirine balayan, her eyden nce d
lerdir. Aman, sakn gvenmeyin Nevskiye... Bir dtr alt
st. Byle der anlatc, Pikarevin dleri yznden mah-
voluunu gsterdikten sonra. Yine de Gogolun gsterdii gi
bi dler, sanatnn lm kadar yaamnn da itici gc
dr. Tipik bir Gogol tarz kvrtmayla belli edilir bu: Bu gen
adam bizler arasnda pek garip kaan ve dlerimizde grd
mz bir yz ne kadar gerek yaama aitse, o derecede St.
Petersburga ait bir snfa mensuptu... Bir sanatyd o. Bu
cmlenin retorik havas Petersburglu sanaty aalar gibi
dir. Oysa gerekte, anlayan iin ok daha ykseklere karr
onu: Sanatnn ehirle ilikisi dlerde grdmz bir
yz temsil ediyor, hatta kiiletiriyor. Bu durumda Nevski
Bulvar, Petersburgun d soka olarak sanatnn sadece
doal ortam deil, ayn zamanda makrokozmik lekte
onun alma arkada haline geliyor. Sanat, sokan zaman
ve mekn ierisinde insan malzemesiyle gerekletirdii kol-
lektif dleri boya ve tuvalle -ya da basl sayfa zerindeki
szlerle- ifade eder. Dolaysyla Pikarevin hatas Bulvarda
gezinmek deil, Bulvarm dna kmakt. Nevskinin ltl
d hayatn ara sokaklarn karanlk ve dnyevi gerek haya
tyla kartrmaktr onun asl hatas.
Sanatyla Bulvar arasndaki yaknlk Pikarevi kucakla
d kadar Gogolu da kucaklar. Sokaa o ltsn veren
kollektif d hayat, onun imgeleminin de en nemli kay
naklarndan biridir. Gogol yknn son cmlesinde soka
n tekinsiz, fakat batan karc n eytana atfederken
oyun oynuyor aslnda; ama bu imgeyi harfi harfine kabulle
nip bu eytan reddetmeye ve bu ktan kamaya kalktn
da kendi yalan gcn de tketecei apak. Onyedi yl
sonra, Nevskiden bambaka ve uzak bir dnyada -Rus
yann geleneksel kutsal ehri ve Petersburgun antitezi
Moskovada- tam da bunu yapacak Gogol. Dolandnc ve
fanatik bir din adamnn etkisiyle kendisinin de dahil tm
edebiyatn, eytan tarafndan esinlendiine inanmaya bala
yacak. O zaman da kendisi iin en az Pikarev iin yazd
denli acl bir son yaratacak: l Canlarm tamamlanmam
ikinci ve nc ksmnn elyazmalann yakacak ve sonra
da lene kadar a kalacak.14
Gogolun yksnde balca sorunlardan biri, girile onu
izleyen iki anlat arasndaki ilikidir. Pikarev ile Pirogovun
ykleri 19. yzyl gerekiliinin diliyle sunuluyor; berrak
izilmi karakterler, anlalr ve tutarl eyler yapyorlar. Gi
ri ise Gogolun andan ok 20. yzyl slubuna yakn, us
taca datlm gerekst bir montajdr. ki lisan ve dene
yim arasndaki balant (ve balantszlk) modem ehir ha
yatnn meknsal olarak birbirine bitiik, fakat tinsel bakm
dan ayr iki vehesiyle ilgili olabilir. Petersburglulann gn
delik hayatlarn yaad ara sokaklarda yap ve btnl
n, zaman ve meknn, komedi ve trajedinin normal kural
lar geerlidir. Nevskideyse bu kurallar askya almyor; nor
mal gr dzlemleri, normal deneyim snrlar paralan
yor; insanlar yeni bir zaman, mekn ve olanak erevesine
giriyorlar. Szgelimi Nevski BulvarTndaki arpc biimde
modem anlardan birini ele alalm (bu Nabokovun evirisi
ve en sevdii pasajdr): Pikarevle gz gze gelen kz ona
dnp glmser.

Kaldrm ayaklarnn altnda kayyordu, faytonlar ve

drt nala koturan atlan hareketsiz kalakaldlar; kpr
ald ve tam ortasndan koptu, bir ev baaa dnd,
bir nbeti kulbesi ona doru yuvarland, nbetinin
kasaturas bir dkkn tabelasnn yaldzl harfleri ve
zerine resmedilmi bir makasla birlikte sanki gzbe-
beine saplanacakm gibi zerine gelmeye balad.

Bu badndrc, korkutucu deneyim, kbist bir resim

den bir an ya da d kurdurucu bir ilacn etkisidir sanki. Na-

14 Gogolun son eyleminin mkemmel bir deerlendirmesi iin bkz. Nabokov, Ni

kolai Gogol (New Directions, 1944), Blm 1. Nabokov, Nevski BulvarTm da,
kukusuz, parlak bir biimde incelemekte, ancak muhayyel grnmle gerek
mekn arasndaki balantlar gzden karmaktadr.
bokov, tm toplumsal ve deneysel snrlarn tesinde bir sa
natsal gr ve gerek bir uu olarak niteler bunu. Bense tam
tersine, bunun tam da Nevski Bulvanndan beklenen ey ol
duunu ileri sreceim: Pikarev bunun iin gelmitir ve is
tediini elde etmektedir. Nevski Petersburglulann hayatlann
gzle grlr biimde zenginletirebilmektedir. Yeter ki
onun sunduu uulara gidip gelmeyi, kendi yzyllaryla bir
sonraki yzyl arasnda gezinmeyi bilebilsinler. Ama ehrin
iki dnyasn birletirmeyi beceremeyenler her ikisine de, so
nuta hayata da tutunamazlar.
Gogolun 1835de yazd Nevski Bulvar iki yl nce ba
slm Bronz Svari ile ada saylr; ne var ki ikisinin
sunduu dnyalar arasnda k yllan uzanmaktadr. En ar
pc farklardan biri Gogolun Petersburgunun tamamen siya
set d grnmesidir. Pukinde grdmz sradan insanla
merkezi otorite arasndaki keskin ve trajik kar karya geli,
Gogolun Bulvarfnda szkonusu deildir. Bunun nedeni sa
dece Gogolun Pukinden farkl bir duyarla sahip olmas
deil (yle olduu kuku gtrmez); bunun yan sra ok
farkl bir kentsel mekn dile getirmeye almasdr. Nevski
Bulvan, aslnda Petersburgun devletten bamsz gelitirdii
ve gelitirmeyi srdrd tek yerdir. Petersburglulann ken
dilerini gsterebildikleri ve Bronz Svarinin pelerinde olup
olmadn anlamak iin arkalanna bakmalan gerekmeden
birbirleriyle iliki kurabildikleri belki de tek kamusal mekn
dr. Sokaktaki kpr kpr zgrlk havasnn balca kaynak-
lanndan biridir bu - zellikle de devletin varlnn en sert
biimde hissedildii Nikolas devrinde. Ama Nevskinin apo-
litiklii onun byl n gerekd klmakta, zgrlk
hlesini bir seraba evirmektedir. Petersburglular bu sokakta
zgr bireyler gibi hissedebilirler kendilerini. Gerekteyse
Avrupann en sert biimde katmanlam toplumunda onlara
dayatlm toplumsal rolleri stlenmektedirler. Sokan alda
tc ltsnn ortasnda bile bu gereklik belli eder kendini.
Ksa bir an, bir saydam gsterisindeki tek bir kare gibi, Go
gol Rus hayatnn derininde yatan olgulan gsterir bize:

[Temen Pirogov] daha yeni terfi ettii rtbesinden pek

memnundu ve zaman zaman yatanda uzanp, Bo
bunlar, hepsi bo! Ne olmu yani temen olduysam?
diye szlansa da gizliden gizliye gururunu okard bu
yeni nvan: Sohbeerde alttan alta bunu ima etmeye
alrd. Bir keresinde sokakta halini tavrn beenme
dii bir ktiple karlatnda, kiminle kar karya ol
duunu anlamas iin birka sz edivermiti ona - ve
bunu her zamankinden daha fiyakal bir biimde yap
mt, nk yoldan iki gzel hanm geiyordu o srada.

Gogol burada, her zaman olduu gibi laf arasnda, Peters

burg edebiyat ve hayatndaki birincil sahnenin ne olduunu
gstermektedir: subayla memur arasndaki kartlk. Rus h
kim snfnn temsilcisi subay, memurdan belli bir sayg bek
ler. Ama kendisi ayn ekilde karlk vermeyi akimn ucun
dan bile geirmez. imdilik baarldr; memura haddini bil
dirir. Bulvarda gezinen memur Petersburgun Neva ve Saray
evresindeki Bronz Svari'nin hkmettii resmi kesimin
den kaaym derken, hem de ehrin en zgr meknnda a
rn minyatr, fakat habis bir kopyasyla karlamtr. Te
men Pirogov memura boyun edirerek Nevskinin sunduu
zgrln snrlarn tanmaya zorlar onu. Bulvarn modem
akkanlk ve devingenliinin yanltc bir grnt, otokratik
erkin parlak bir rts olduu ortaya kar. Nevskide dola
an kadnlar ve erkekler Rus politikasn unutabilirler belki
-burada olmann zevki de budur zaten- ama Rus politikas
unutmayacaktr onlar.
Yine de eski dzen grnd kadar kat ve salam deil
dir burada. Petersburgu yaratan esiz bir saygnla sahip, r
ktc bir otorite simgesiydi. 19. yzyln otoriteleriyse Go-
golun burada (ve eserlerinin ounda) gsterdii gibi nere
deyse sevimli olacak denli budala, s ve bayadrlar. Dolay
syla, Temen Pirogovun g ve ayrcalm sadece ast sayd
kiilere ve hanmlara deil, kendi kaygl benliine kar da
kantlamas gerekmektedir. Ahir zaman Bronz Svarileri sade
ce birer minyatr olmakla kalmazlar, tenekeden yaplmlar
dr. Petersburgun modem sokann akkanl kadar onun
egemen kastnn katl da bir seraptr. Subaylarla memurlar
arasndaki karlamann sadece ilk safhasdr bu. Yzyl iler
ledike yeni karlamalar ve farkl sonlar olacaktr.
Gogolun dier Petersburg yklerinde Nevski Bulvan yo
un gerekst hayatn bir aracs olarak varolmay srdrr.
Bir Delinin Gncesindeki (1835) itilip kaklan, dertli me-
mur-bakahraman insanlarn yannda ezilip bzlr. Ama
kpeklerin yannda birden rahatlar ve canl bir sohbete giri
ir. ykde, daha sonra ar arabasyla sokaktan geerken
trsmadan, hatta apkasn bile karmadan bakmay baanr.
Ama artk iyice delirmi olduu iin yapabilir bunu; arn
eiti -spanya Kral- olduuna inanmaktadr artk.15 Bu
runda (1836) Binba Kovalev kaybettii burnunu Nevs-
kide gezerken bulur. Ama ne are ki burnu ondan daha yk
sek bir rtbeye terfi etmitir ve onu geri almaya cesaret ede
mez. Gogolun en mehur ve muhtemelen en gzel Peters
burg yks Paltoda (1842) Nevski Bulvannn ad anl
maz. Ama ehirde baka bir yerden de sz edilmez; nk
yknn kahraman Akaki Akakyevi hayattan ylesine ko
puktur ki, evresindeki her eye kapaldr - bak gibi kesen

15 Bu pasaj ve biroklan, yky byk bir dikkatle elden geiren; muhtemelen

bir delinin tekinsiz aclan ve fantastik zlemlerinin bile aklllar arasnda uyum
suzluk ve tehlikeli fikirleri tevik edeceini dnen Nikolasn sansrcleri ta
rafndan kesilmiti. Laurie Asch, The censorship of Gogols Diary o f a Mad
man, Russian Literature Triquarterly 14 (K 1976), 20-35.
ayaz dnda. Ama yeni paltosunu srtna geiren Akaki
Akakyeviin ksa bir sre yeniden hayata dnd sokak
Nevski olabilir. Ksa bir an, i arkadalarnn kendisi ve yeni
paltosu erefine verdikleri partiye giderken prl prl vitrinler
ve gelip geen gzel kadnlardan heyecan duyar; ama ksa bir
parlt o kadar, paltosu yrtlr ve hepsi biter. Btn bu yk
lerde ortaya kan u ki, asgari bir kiisel onur duygusu
-Dostoyevskinin Petersburg Haberleri gazetesindeki stu
nunda yazaca gibi gerekli bencillik duygusu- olmayan
bir insan, Nevskinin arptlm ve aldatc, ama yine de sa
hiden kamusal hayatna katlamaz.
Petersburg alt snfna mensup ou insan korkar Nevs-
kiden. Ama korkan sadece onlar deildir. 1836 Petersburg
Notlan balkl bir dergi makalesinde Gogol unlan yazyor:

1836nm Nevski Bulvan, srekli kaynayan, kprdaan,

yerinde duramayan Nevski tamamen kt. Gezinti
ngiliz Setine kayd. Son mparator [I. Aleksander] n
giliz Setini ok seviyordu. Gerekten gzeldir de. Ama
gezinti baladnda ok kii olduunu farkettim. Ama
gezenler bir ey kazanyorlar, ne de olsa Nevski Bulva-
nnm yans zanaatkar ve memurlann eline geti. te
bu yzden Nevskideyken baka yerde karlatnz
dertlerle yan yanya karlayorsunuz burada.16

Bylece yksek sosyete Nevski Bulvanndan ekilmekte

dir artk, nk avam zanaatkar ve memurlarla fiziksel te
mastan korkarlar. Nevski ne kadar zevkli olursa olsun, bu
korku yznden onu terkedip ok daha az ilgin bir kentsel
mekna -ancak yanm mil uzunluunda, Nevskiden ok da
ha kk, tek ynl, kafeleri, dkknlan olmayan bir yere-

16 Petersburg Notes of 1836, eviren Linda Germano, Russian Literature Triquar

terly 7 (Gz 1973) 177-86. Bu yaznn ilk yans Moskova ile Petersburg arasn
daki klasik simgesel karg anlatmaktadr.
ekilmekte kararldrlar. Ama bu geri ekilme uzun srme
yecektir: Soylular ve zadeganlar Nevskinin parlak klarna
dneceklerdir. Ama hep endie duyacak, aadan gelen
kaynamann basksyla soka sahiplenme glerinden
emin olamayacaklardr bir trl. Baka gerek ve hayali d
manlarnn yansra sokan ta kendisinin -hatta ve zellikle
en ok sevdikleri sokan- kendilerine kar gelmesinden
korkmaktadrlar.

Szckler ve pabular: Gen Dostoyevski

Nevskideki trafik giderek yn deitirmeye balayacaktr.

Ama nce yoksul memurun kendi sesini bulmas gerekmek
tedir. Bu ses, Dostoyevskinin ilk roman, 1845de yaymla
nan Zavalllarda yanklanr.17 Dostoyevskinin roman kahra
man, isimsiz bir hkmet dairesinde ktip olan Makar De-
vukin, Akakyeviin paltosunun en uygun varisidir. yaa
mna ilikin anlattklarndan nasl mesleinin ezilip harcan
mak olduu anlalr. Drst ve vicdan sahibi, ekingen ve
siliktir; i arkadalarnn gn geirmesine yardm eden bit
mek bilmez amata ve entrikalardan uzak durur. Onlar da gi
derek Devukine ynelir ve onu bir tr gnah keisi haline

17 Zavalllar ve hemen ardndan gelen eserleri -e n arpc biimde kiz ve Beyaz Ge

celer- Dostoyevskiyi bir anda dnyann en byk kent yazarlar arasna soktu.
Bu kitapta Dostoyevskinin zengin ve karmak kentsel tasavvurunun ancak bir
ka grece ihmal edilmi vehesini incelemek mmkn olacak. Dostoyevskinin
kentselliine en iyi yaklam Leonid Grossmann nl almasndan bulunabi
lir. Bunlarn ou evrilmemitir, ama bkz. Dostoevsky: His Life and Work (1962)
eviren Mary Sackler (Bobbs-Merrill, 1975) ve Balzac and Dostoevsky, eviren
Lydia Karpov (Ardis, 1973X Grossman Dostoyevskinin 1840lardaki kent gazete
ciliini defeuilleton trnn bir rnei olarak vurgular ve romanlarnda, zellikle
Beyaz Geceler, Yeraltndan Notlar ve Su ve Cezada bunun etkilerini gsterir. Bu
feuilletonlardan bazlar David Magarshackn Dostoevskys Occasional Writings
(Random House, 1963) adl kitabnda bulunmakta; Fanger, 137-51 ve Joseph
Frank, Dostoevsky: The Seeds o f Revolt, 1821-1849 (Princeton, 1976), zellikle
27-39, tarafndan da yetkin biimde ncelenmektedir.
getirirler. Ona eziyet etmek hepsinin elencesi, i yaamnn
ilgi ve birlik kayna olur. Devukin kendini bir fare olarak
betimler, ama tekilerin srtna binip rgtsel g ve zafere
doru srebilecekleri bir fare. Onu Gogoldeki selefinden
farkl ve yksn tahamml edilebilir klan (bir ulusal ede
biyat birden fazla Paltoya katlanabilir mi?) karmak bir
zek, zengin bir i yaam, tinsel bir gururdur. Kald evin
karsnda yaayan Varvara Dobroselova adl kadna hayat
yksn yazarken, bu eziliinden nefret edecek kadar canl
ve kendisinin bunlara nasl meydan verdiini bilecek kadar
zeki olduunu grrz. Ama hl her eyi farketmi deildir:
Kendi yksn anlatrken bile bu kurban roln srdr
mektedir ve bunu hi umursamad belli olan bir kadna an
latmaktadr.
Devukin sorunun kendi yoksulluu, yalnzl ve salk
durumunun ktl kadar ksmen kendinden kaynaklan
dnn farknda gibidir. Genlik andan bir an aktarr: Bir
tiyatronun drdnc kat balkonunda otururken gzel bir
aktrise ak olmutur. imdi, byle bir akta yanl bir ey
yoktur aslnda. Gsteri sanatlarnn amalarndan biri, seyir
cinin ilgisini srdrmesini salayan bir eydir bu; neredeyse
herkesin bana bir kez gelir. Seyircilerin ou (1840larda ol
duu gibi bugn de) bu ak dlem dzeyinde srdrr,
gerek hayatlarndan titizlikle ayrrlar. Pek azysa kulis kap
larnda dolar, iekler gnderir, tutkulu mektuplar yazar ve
ak nesneleriyle yz yze gelebilmek iin rpnr. Bunun so
nucu ounlukla zc olur (olaanst gzel ve/veya zen
gin deillerse), ama dleri ve gerek yaamlann bir araya
getirme arzularn tatmin etmeye yardmc olur bu da. De-
vukine gelince, o ne ounluun ne de aznln yolunu iz
ler; onun yapt iki dnyann da en kt yanlann birletir
mektir:
 Cebimde bir ruble kalmt ve maa almama daha on
gn vard. Peki, ne yaptm dersiniz? Ne olacak, ie gi
derken cebimde kalan son paray Fransz parfm ve
kokulu sabuna harcadm. ... Sonra, akam yemei iin
eve gitmek yerine onun penceresinin altnda dolandm
durdum. Nevski Bulvarndaki bir evin drdnc kan-
da oturuyordu. Evime gittim, bir saat kadar dinlendim
ve gene Nevskiye dndm; srf onun penceresinin al
tndan gemek iin. Bir buuk ay boyunca srdrdm
bunu. Onu takip ettim, arabalar, hatta zel faytonlar ki
ralayp penceresinin altndan getim. Borca gmlm
tm, ama sonra bunu bitirdim ve onu sevmeyi brak
tm - btn bu i skmaya balamt beni.18

Eer Nevski (Gogolun dedii gibi) Petersburgun iletiim

hattysa Devukin hatt am, hatta parasn da demitir,
ama bir trl balant kuramaz.. Hem kiisel hem de kamusal
bir bulumaya hazrlar kendini; fedakrlklar yapar birok
riski gze alr - bu yoksul memuru Fransz parfmne b
rnm dnsenize bir! Ama sonuna kadar gtremez. Ha
yatndaki en nemli olaylar hi olmayanlardr. Her eyi kafa
snda ve yreinde kurar, hayal gcyle gelitirir. Durmaks
zn etrafnda dolar durur, ama hakikat annda kaverir. Te
vekkeli deil sklmaktadr ve ona en ok yaknlk hisseden
okur bile sklr ondan.
Zavalllar yoksul memurlann sesini verir, ama bu ses ilk
balarda mtereddit ve titrektir. ou kez klasik shlemiehl'in,
Dou Avrupa (Rus, Polonya, Yidi) folklor ve edebiyatndaki
bu temel kiiliin sesini andrr. Ama 1840lann Rus edebiya
tndaki en nde gelen aristokratik sese de arpc bir benzer

18 eviren Andrew MacAndrew, Three Short Novels o f Dostoevsky (Bantam, 1966).

Ayrca David Magarshack tarafndan yaplan bir eviri de vardr, Poor People
(Anchor, 1968A).
lik gstermektedir bir yandan: lzumsuz adam. Turgen-
yevin adn koyduu ve ustaca irdeledii bu kiilik (Lzum
suz Adamn Gncesi, 1850; Rudin, 1856; Babalar ve Oul
lardaki babalar, 1862) zek, duyarlk ve yetenek bakmndan
zengin ama i ve eylem isteminden tmyle yoksundur;
dnyay sahiplenmek istedii anda bile bir shlemieVe evirir
kendini. Zadegndan gelen lzumsuz adamlarn politikas
idealist bir liberalizmdi, otokrasinin gr asn ayor ve
sradan insanlara yaknlk duyuyorlard, ama radikal deiim
iin savama iradesinden yoksundular. Bu 1840h yllar libe
ralleri bir sknt ve kasvet bulutu iine gmlmlerdi. Za
valllar gibi bir eser de aadan ykselen bir yeis ve sknt
bulutu ekledi buna.
Devukin bunu istemi olsayd bile 1840larda yoksul bir
memurun savama imkn yoktu. Ama yapabildii bir ey
vard belki: yazabiliyordu. Yreindekileri dkdke, kar
sndaki onu dinlemese bile syleyecek bir eyleri olduunu
hissediyordu. O da Petersburgdaki herkes gibi insan temsil
etmiyor mu? Edebiyat adna ortaya kan ka ve duygusal
samalklar -arpan kllar, drtnala giden atlar, gece ka
ranlnda kurtarlan bakirelerle dolu fantaziler- yerine ne
den herkesin karsna kendileri gibi bir Petersburg insannn
gerek i yaam karlmasn? Bu noktada, Nevski Bulvar
nn imgesi aklna gelir ve ona haddini bildirir:

Ama, gerekte bazen insann akima hibir ey gelmi

yor ve merak ediyorum sadece oturup bir eyler yaz
sam ne olur diye? ... Bir an dnsene bir kitap basl
m. Alp bakyorsun, zerinde iirler yazl, yazan
Makar Devukin! Sana bir ey syleyeyim mi; bu kitap
baslacak olsa bir daha asla Nevski Bulvarnda boy
gstermeye cesaret edemezdim. Herkesin neler syle
yeceini duyar gibiyim: Bakn kim geliyor, yazar ve
 air Makar Devukin, ite, ta kendisi! Ama, szgelimi,
pabularm ne yapacam o zaman? Belki bilirsin, be
nim pabulanm ok eskidi ve zaman zaman tabanlar
alr, ok kt bir grnt bu. Ya herkes yazar Devu-
kinin eski pabular olduunu farkederse? Farzet ki
bir des ya da kontes bunu farketti, bana neler der
acaba? Geri farketmez belki de, nk konteslerin
pabulara merakl olduunu sanmyorum, zellikle de
kk memurlann pabularna (nk, dedikleri gibi,
pabu var... pabu var).

Okur yazar ve duyarl, ama sradan ve yoksul memur iin

Nevski Bulvar ile Rus edebiyat ayn elde edilemez umudu
temsil eder: Tm insanlarn birbiriyle zgrce iletiim kura
bilecei ve birbiri tarafndan eit kabul edilecei bir hat. Ne
var ki 1840lann Rusyasnda, modem kitle iletiimiyle feodal
toplumsal ilikileri birletiren bir toplumda, bu umut beyhu
de ve zorludur. nsanlar bir araya getirir gibi gzken vasta
lar -sokak ve yayn- onlarn arasndaki uurumun bykl
n gstermekten baka bir ey yapamaz.
Dostoyevskinin memuru iki eyden korkmaktadr: Bir
yandan bir des ya da kontes: Hem sokak hayatna, hem
de kltr hayatna egemen olan hakim snf ona, onun yrtk
tabanlarna, ve yaral ruhuna glebilir. te yandan da -muh
temelen daha da ktdr bu- st snftakiler, tabanlarnn ya
da ruhunun farkna bile varmayabilirler (nk, dedikleri
gibi, pabu var... pabu var). Bunlarn ikisi de olabilir; me
mur yneticilerin tepkilerini kontrol edemez. Ama onun h
kmranl altnda olan tek ey vardr: Kendi z-saygs, ki
isel onur ya da gerekli bencillik duygusu. Yoksul memurlar
snf kendi pabularn ve dncelerini kabullenecekleri,
bakalarnn baklarnn -ya da bakmamalarnn- onlar ye
rin dibine geirmeyecei bir noktaya varmak zorundadrlar.
O zaman ve ancak o zaman bu hatta, sokaa ve yayma girebi
lecek ve Petersburgun muazzam kamusal meydanlarnda
gerek bir kamusal yaam yaratabileceklerdir. 1845de ne ger
ek, ne de hayali bir Rus insan bunun nasl gerekleeceini
somut biimde tahayyl edebilir. Ama Zavalllar en azndan
sorunu tanmlar -Rus kltr ve politikasnda hayati nemde
bir sorunu- ve 1840l yllarn Ruslannn bir gn bir ekilde
deiiklik olacan tahayyl etmelerini salar.
Dostoyevskinin ikinci roman, bir yl sonra yaymlanan
kizde baka bir devlet memuru Nevski Bulvannda gsterili
bir ekilde ortaya kma abasna girer. Ama bu Bay Golyad-
kiriin politik ve psiik kaynaklaryla ylesine oransz olur ki,
sonunda abas gmlp rahatlayana kadar 150 sayfa boyun
ca iinde rpnp duraca bir paranoya girdabna srkle
yen, tuhaf bir karabasana dnr.
yknn balangcnda Golyadkin yataktan kalkp sefil ve
kk odasndan kar ve o gn iin kiralad, ayrntyla be
timlenmi muhteem faytona biner. Srcye Nevski Bulva
rndan gemesini syler; pencereleri aar ve sokan yaya ka
labaln glmseyerek seyretmeye balar. Ama birden kendi
dairesinden, yalan onun yans kadar ama mevkileri ayn iki
memur tanr onu. El sallayp ona adyla seslendiklerinde
dehete kaplr ve arabann en karanlk kesine siner. (Bura
da trafikteki aralann ikili karakterini gryoruz. Kiisel ve
snfsal gvene sahip olanlar iin yaya kitlelere tepeden ba
kan korunakl kalelerdir onlar; bu gvenden yoksun olanlar
iinse iinde kapal kalann her trl dmann lmcl ba
kma maruz kalabilecei birer kapan, birer kafestirler.)19
Derken, daha da kt bir ey olur; patronunun arabas doku
nacak kadar yaknma gelir. Andrey Filipoviin kendisini ta-

19 Elbette, hibir tedbir bir kurban suikastiden korumaya yetmez. ar II. Alek-
sander, Nevskinin hemen knda bir arabann iindeyken, nceden belli g
zergah zerine yerleen ve trafiin skmasn bekleyen terristlerce ldrld.
indiim, falta gibi ak gzlerle onu szdn ve saklana
cak bir yer olmadn anlayan Golyadkin kpkrmz kesil
di. Golyadkinin amirinin baklarna verdii korku dolu
karlk, onu grnmez bir snrn tesine arp iinde kay
bolaca delilie gtrecektir:

Selam versem mi vermesem mi? Onu tandm belli

mi etsem? Bunun ben olduumu kabullensem mi? Yok
sa bana ok benzeyen baka biriymi gibi yapp hi ilgi
lenmesem mi? Golyadkin tarifsiz bir kaygyla sorup
duruyordu kendi kendine. Evet, tamam; Ben ben dei
lim, hepsi bu kadar. Byle dnerek gzlerini Andrey
Filipovie evirdi ve apkasn kard. Ben, ben, ben ...
hayr, yok bir ey efendim, zorlukla geveledi aznda.
Aslnda ben deilim b u .... Evet, hepsi bu kadar.20

yknn tm gerekst dn bu kendini yadsmadan

kaynaklanr. Nevski Bulvanmn orta yerinde yakalanan Gol
yadkin amirinin yzne bakamaz ve onunla eit olma arzusu
nu aa vuramaz. Hz, gsteri, lks -ve kendi onurunun ka
bul edilmesi- dilei, bu sulu arzular ona ait olamaz - Ben
ben deilim ... hepsi bu kadar- ancak baka birine ait ola
bilir. Dostoyevski, bunun ardndan benlikten bylesine kopa
rlm arzularn gerek baka biri, ikiz olarak nesnel biim
almasn salar. Golyadkinin yzleemedii, kendisi olarak
kabul edemedii bu hrsl, inat, atak kii onun hayatn elin
den alr ve Golyadkinin ektii eziyet arttka (Dostoyevski
acmasz yetenek hretini bu noktada kazanmtr)21 kt

20 The Double, eviren Andrew MacAndrew, Three Short Novels of Dostoevsky, zikre-
dildigi yer not 18, ve George Bird, Great Short Works o f Dostoevsky (Harper &
Row, 1968). Ben her ikisinden de yararlandm.
21 Bu deyim ilk kez 1882de, Dostoyevskinin lmnden hemen sonra poplist
dnr ve lider Nikolay Mihailovski tarafndan kullanld. Mihailovski Dosto
yevskinin ezilenler ve aalanlara duyduu yaknln acdan ald sapkn
arzulan iin cezalandnldm dnmeye balar. Amirlerini
ve kendisini asla kendisi iin bir ey istemediine, hayatnda
ki tek gayenin onlann iradelerine boyun emek olduuna ik
na etmeye abalar. Hikyenin sonunda, onu alp gtrdkle
rinde hl kendisini inkr etmekte ve cezalandrmaktadr.
Kendi yalnz delilii iine hapsolmu Golyadkin, gnm
ze kadar modem edebiyat doldurmu olan yalnz ve acl ki
ilikler dizisinde ilklerden biridir. Ama Golyadkin bir baka
izgide daha durmaktadr: Pukinin Yevgenisinin, onlarn
onurunu reddeden bir ehir ve toplumda onur iddias gt
tkleri iin delirtilen -ve dahas, iddialann ehrin kamusal
bulvar ve alanlarnda ileri srdkleri iin balarna dert
aan- Petersburg kk memurlannn izgisidir bu. Ama de
lilik biimleri arasnda nemli farklar vardr. Yevgeni Peters-
burgun yce otoritesini iselletirmi; bu otorite, ruhunda
yer etmi ve Yevgeninin i yaamn sert bir disipline tabi
tutmutur - Freudun daha sonra syleyecei gibi fethedilmi
bir ehirdeki bir garnizon gibi [benliin] iinde onu denetle
yecek bir arac kurarak.22 Golyadkinin saplantlan tam ters
bir biime girer: Dsal otoriteyi iselletirmek yerine kendi
otoritesini ortaya koyma arzusunu da, bir Kk Golyad-
kine yanstr. 1840lann Rus entelektelleri arasnda ok et
kili olan gen Hegel ve Feurbacha gre Yevgeniden Golyad-

haz yznden tepksizletiini ileri sryordu. Mihailovski, aalanma kar

sndaki bu bylenmenin Dostoyevskinin eserlerinden gitgide daha ok yer
tuttuunu ve k ilin yazld dnemde bile bulunduunu iddia ediyodu. Bkz.
Mirsky, History o f Russian Literature, 184, 337; Vladimir Seduro, Dostoevsky in
Russian Literary Criticism, 1845-1966 (Octagon, 1969) 28-38.
22 Civilization and Its Discontents, 1931, eviren James Strachey (Norton, 162), 71;
41. 19. yzyl ve 20. yzyln ba Rus edebiyat, zellikle Petersbug kaynakl
edebiyat benliin iindeki polis devletine ilikin zengin imge ve fikirlerle dolu
dur. Freud psikanalitik terapinin kiisel sper ego karsnda olduu kadar an
cezalandnc kltrel sperego karsnda da egoyu glendirmeye almas
gerektiine inanyordu. Bronz Svariden itibaren balayan edebi gelenein
Rus toplumu iin bu grevi stlenmi olduunu gryoruz.
kine uzanan hareket bir tr delilik iinde ilerlemeyi temsil
ederdi: arptlm ve kendi kendini ykc bir tarzda bile olsa
kendini tanyan benliin nihai otorite kayna olmas. Bu di
yalektie gre hakiki devrimci kopuun gereklemesi iin
memurun her iki Golyadkinin de, tm arzulan ve gdleriy
le kendine ait olduunu kabul etmesi gerekmektedir. O za
man ve ancak o zaman tannma talebini, ahlaki, psikolojik ve
politik olan bu talebi, Petersburgun muazzam, fakat o ana
kadar sahip klmam kamusal meknnda ileri srmeye
hazr olacaktr. Ama Petersburglu memurlann eylemi ren
mesi iin bir kuak daha gelip geecektir.

2. 1860lar: Sokaktaki yeni insan

1860lar Rus tarihinde bir dnm noktasdr. Belirleyici olay
II. Aleksandern 19 ubat 1861de bir fermanla serilere z
grlk vermesidir. Ancak politik ve kltrel bakmdan
1860lar birka yl daha nce, Aleksander dneminin balan
gcnda Knm Sava fiyaskosundan sonra Rusyann radikal
deimeler yaayacann yava yava herkese anlalmasyla
balamtr denilebilir. Aleksanderm ilk saltanat yllannda
kltrde belirgin bir liberalleme ve kamusal tartmalarda
yeni bir aklk yaand; beklentiler ve umutlar artt, ta ki 19
ubat fermanna kadar. Ama sertlerin zgrlemesi ac mey-
valar verdi. ok gemeden kyllerin hl efendileri kar
snda biare kaldklan, daha nce kendilerine balanandan
bile az kazandktan, ky komnlerine kar bir sr yeni y
kmllk stlendikleri ve sadece lafta zgr olduklan anla
ld. Ama bunlann ve zgrletirme fermanndaki baka te
mel aksaklklann tesinde havay gene bir umutsuzluk ve
d knkl kaplad. Birok Rus, serilerin zgrlemesinin
bir kardelik ve toplumsal yenilenme a balatacarm, Rus
yay modem hayata kavuturacan ummutu. Oysa bul-
duklan bir para ekil deitirmi, ama temelde ayn kalm
bir kast toplumundan baka bir ey deildi. Umutlar gerek
i deildi - aradan yzyl getikten sonra bunu grmek ko
lay. Ama bu umutlann knn ardndan gelen fke, gele
cek elli yl boyunca Rusyann kltrel ve siyasal yaamn e
killendirecekti.
1860lann en nemli zelliklerinden biri yeni bir aydn
kua ve slubunun douuydu: raznointsi, eitli kkten
ve snftan insanlar, soylular ve zadegan dndaki tm Rus-
lar iin kullanlan idari terimdi bu. Bu terim aa yukar
Fransz Devrimi ncesi nc Estatee denk dyordu;
Rusyann byk bir ounluunu oluturan bu kesim men
suplarnn bu ana kadar tarihsel bir etken olarak ortaya k
mam olmas, Rusyann geriliinin lyd. Raznointsi
-ordu avularnn, terzilerin, ky papazlarnn, memurlarn
oullan- ortaya ktndaysa korkun bir gmbrtyle pat
lad. Dobra dobra kabalklanyla, toplumsal zarafetten yok
sunluklaryla, efendilere zg her eye kar besledikleri
nefretle gurur duyuyorlard. 1860lann yeni insanmm en
aklda kalc portresi Turgenyevin Babalar ve Oullarmdaki
gen tp rencisi Bazarovdur. Bazarov her tr iire, sanat ve
ahlaka, mevcut tm inan ve kuramlara nefret kusar; tm
zaman ve enejisini matematik almaya ve kurbaalan par
alamaya hasreder. Turgenyev nihilizm szcn onun
vesilesiyle yaratmtr. Gerekteyse, Bazarovun ve 1860 ku
ann olumsuzluu snrl ve seicidir: Yeni insanlar,
szgelimi bilimsel ve rasyonel olduu varsaylan dnce ve
hayat tarzlann eletirisiz kabullenme eilimindedirler. Ge
ne de 1860lann plebyen entelektelleri 1840lann zadegn
entelektellerinin zellii olan tahsilli liberal hmanizmden
travmatik bir kopu gerekletirirler. Bu kopu inanlardan
ok davran alanndadr belki de; altmlann insanlan be
lirleyici eyleme girimeye kararl, bu eylemin kendilerinde
ve toplumlannda douraca her trl rahatszlk, baans
ve derdi getirmeye hazrdrlar.23
1 Eyll 1861de esrarengiz bir svari hzla Nevski Bulva
rndan geerek ardnda havada uuan bildiriler brakr. Bu
hareketin etkisi mthitir, ksa srede tm ehir svarinin
mesajn tartmaya balamtr. Gen Nesle balkl bir bil
diridir bu. Mesaj yaln ve arpc derecede temeldir:

Ne ara, ne mparatora, ne efendi efsanelerine ne de

babadan oula geen basiretsizliin mor pelerinlerine
ihtiyacmz var bizim. Bamzda sade bir insan, hal
kn hayatn anlayan ve halk tarafndan seilen bu
topraa ait bir insan istiyoruz. Kutsal mparatora de
il hizmeti karlnda cret alan seilmi bir lidere
ihtiyacmz var.24

hafta sonra, 23 Eyllde Nevskideki kalabalk ok da

ha artc bir ey grr, belki de sokan ilk kez ahit ol
duu bir eydir bu: bir politik gsteri. Yzlerce renciden
oluan bir grup (gen nesil) niversiteden kp Nevay
gemi ve sokakta rektrn evine doru yrmeye bala
mtr. rencilerin her trl toplant yapmasn yasakla
yan ve -o k daha kts- burslar kaldran (dolaysyla
niversitelerin kaplarn son yllarda ok sayda gelen yok
sul rencilere kapatan) ve yksekrenimi yeniden, I. Ni-
kolas devrinde olduu gibi bir kast imtiyaz haline getiren
yeni idari ynetmelii protesto etmektedirler. Gsteri ken

23 Altmlarn inam hakknda genel anlamda en iyi alma Eugene Lampetin

Babalara Kar Oullar (Oxford, 1965) adl eseridir. Franco Venturinin klasik
incelemesi Roots o f Revolution: A History o f the Populist and Socialist Movements
in Nineteenth Century Russia (1952) bu kuan faaliyeti hakknda zengin ayrn
tlar sunmakta ve nsan karmaklm hissettirmektedir, Italyancadan eviren
Francis Haskell (Knop, 1961). Ayrca bkz. Avrahm Yarmolinsky, Road to Revolu
tion (1956; Collier, 1962).
24 Venturi, Roots o f Revolution, 247.
diliinden gelimitir, genel havas neelidir. Topluluk so
kaktaki kalabaln sempatisini kazanr. Katlanlardan biri
yllar sonra yle anlatyor:

Daha nce hi grlmemi bir manzarayd. Harika bir

Eyll gnyd. ... Sokakta niversiteye yeni giden kz
lar da katld, sonra da bizi tanyan ya da bizimle ayn
fikirde olan bir grup gen raznointsi.... Nevski Bulva-
nna ktmzda Fransz berberler neeyle dkknla
rndan kp el sallayarak barmaya baladlar, Revo-
lution! Revolutiot!25
O gece -hi kukusuz Fransz berberlerin barlarndan
korkuya kaplm olan- hkmet, aralarnda dokunulmaz
lk tannaca sylenmi olan delegelerin de bulunduu d
zinelerle renciyi tutuklad. Bu, Vasilevski Adasnda, ni
versitenin iinde ve evresinde aylarca srecek bir kayna
ma balatt. renci ve retim grevlilerinin grevleri, lo
kavt ve polis igalleri, kitle halinde atlma, kovulma ve tu
tuklamalar, ve sonunda niversitenin iki yl boyunca kapa
tlmas. 23 Eyllden sonra gen militanlar Nevskiden ve
ehir merkezinden uzak duruyorlard. niversite evresin
den uzaklatrldktan sonra grnrden kaybolup yeralt
gruplarndan ve hcrelerinden oluan karmak bir a kur
dular. Birou Petersburgdan ayrlp Herzenin tavsiyesine
kulak vererek kylere, halka gitmeye balad.25 Ne var ki
bu hareketin hz kazanmas iin bir onyl daha gemesi ge
rekecekti. Kimileriyse Rusyay terkedip almalarn Bat
Avrupada, zellikle svirede, ounlukla fen ve tp fakl
telerinde srdrd. Nevskide hayat normale dnd; bura
da bir dahaki gsteri iin en az on yl gemesi gerekti. Yine

25 A.g.e., 227.
26 Herzenin etkileri iin bkz. Venturi, 35.

288
de ok ksa bir an iin Petersburglular ehir sokaklarndaki
politik karlamann tadn almlard. Bu sokaklar geri d
nlmez biimde politik bir mekn olarak tanmlanmt.
1860larn Rus edebiyat bu mekn doldurmak iin tm
muhayyilesini harekete geirdi.

emievski: Vahi Bat olarak sokak

1860lann sokaktaki byk kar karya geli sahnesi bir

hapishane hcresinden tahayyl edilip yazld. 1862 Tem-
muzunda radikal eletirmen ve editr Nikolay emievski
devlete kar komplo hazrlamak ve ykc faaliyetlere girmek
gibi mulak bir sulamayla tutukland. Gerekteyse, faaliye
tini edebiyat ve dnce alanlaryla snrl tutmaya zen gs
teren emievski aleyhinde hibir kant yoktu. Dolaysyla
kantlarn yaratlmas gerekti. Hkmetin bunlar dzenle
mesi biraz zaman ald. Bu yzden emievski mahkemeye
kanlmakszn iki yl, St. Petersburgun en eski binas ve
1917 ye kadar Bastillei olan Petropavlosk Kalesinin zindanla
rnda kald.*
Daha sonra gizli bir durumada Sibiryada mr boyu sr
gn cezasna arptrld; orada yirmi yl kald ve ancak sal
bozulup, akli durumu sarsld ve lm gn meselesi

(*) Gerek simgesel etkisi gerekse askeri ve politik nemi nedeniyle bu kaleden sz
etmeye deer. rnein Troki 1905 Ekiminde, temsili hkmet ve anayasa sz
vermi olan II. Nikolasm 17 Ekim Manifestosunu eletirirken unlar sylyor
du: Etrafnza bakn, yurttalar. Dnden bugne deien ne var? Petropavlosk
Kalesi hl ehre hkmetmiyor mu? O lanet olas duvarlarn ardndan gelen
inilti ve di gcrtlarn duymuyor musunuz? Andrey Bielinin ayn ay yaymla
nan iirsel roman Peiersburgda da unlar yazl: beyaz kale duvarlarnn Petro-
pavloskun sipsivri kargs buz gibi uzanyordu gkyzne. Burada Petersbug-
lulann son derece ufki bir manzarada gze arpan iki dikey nirengi noktasn
nasl algladklar grlyor: Amiralliin altn erefesi ehrin hayat ve coku va
adini billurlatryor; ta kale ise devletin bu ynelttii tehdidi, ehrin gnei
zerine drd daimi glgeyi gsteriyor.
haline geldii zaman serbest brakld. ilesi onu Rus enteli-
jansiyasmn tarihinde bir aziz mertebesine ykseltti. emi-
evski hcresinde tek bana souktan titreyip hkmn ve
rilmesini beklerken durmakszn okudu ve yazd. En nemli
hapishane yapt Ne Yapmal adl romand. 1863de fasikller
halinde yaymlanmaya balanan bu kitap gerekst bir Pe
tersburg romanndan kma benzer bir dizi tuhaf olay so
nucunda varln srdrebildi - u farkla ki hibir romanc
bu kadarm yazamazd. Elyazmas nce hapishane yetkilile
rine teslim edildi, onlar da bu vaka iin oluturulmu zel
inceleme komisyonuna gnderdiler. Bu iki makamdan gee
rek elyazmasnm st bir sr damgayla dolmutu, bu yz
den sansr dairesine ulatnda yetkili bunun yeterince in
celenip ayklandn dnerek okuma zahmetine hi gir
medi. Elyazmas daha sonra ernievskinin arkada ve
ada dergisinin editrlerinden liberal air Nikolay Nekra-
sova teslim edildi. Nekrasov elyazmasm Nevski Bulvarnda
kaybetti. Ancak, Petersburg Polis Gazetesine bir ilan vererek
bulabildi: Onu sokakta bulan gen bir memur getirip Nekra-
sova verdi.
emievski de dahil herkes Ne Yapmal'mn bir roman ola
rak fiyasko olduu grndedir: Tam bir konusu, salam
karakterleri -daha dorusu, birbirinden ayrdedilebilen ka
rakterler sras- belirgin bir mekn, ses ve duyarlk btnl
yoktur. Gene de gerek Tolstoy, gerekse Lenin emievs-
kinin kitabnn baln, onunla birlikte gelen manevi vakan
sahipleneceklerdir. Bu beceriksizce yazlm kitabn, btn
aksaklklanna ramen modem Rus ruhunun geliiminde ok
nemli bir adm gsterdiini kabul etmilerdir.27

27 emievskinin hayat ve eserleri hakknda en iyi incelemeler iin bkz. Venturi,

Blm 5; Eugene Lampert, Sons Against Fathers, Blm 3; ve Francis Randall,
Nikolai Chemyshevsky (Twayne, 1970). Aynca bkz. Richard Hare, Pioneers of
Russian Social Thought (1951; Vintage, 1964), Blm 6; Rufus Mathewson Jr.,
 Kitabn hzla hret kazanmas ve kalc etkisinin kayna
altbalmda ortaya serilmektedir: Yeni nsanlarn ykle
ri. emievski, ancak bir yeni insan snfnn ortaya k
ve inisiyatifiyle Rusyann modem dnyaya tanabileceine
inanyordu. Ne Yapmal hem bir manifesto, hem de gelecein
bu nclerinin el kitabdr. Elbette, emievskinin yeni in
sanlarn herhangi bir politik etkinlik iinde gstermesi
mmkn deildi. Ama onun yapt ok daha heyecan verici
bir eydi; kiisel balant ve ilikileri politikayla dolu bir dizi
mek yaam resmetti.
te tipik bir olay, yeni insann hayatnda bir gn:

Lopukhov nasl bir adam? te byle. zerinde yrtk

prtk bir [renci] niforma [s] (iki mil uzaktaki
okulda, kuru karlnda verdii dersten km)
Kamen-Ostrovski Bulvarnda tek bana yryordu.*
Yksek makam sahibi biri gelir ona doru ve tam bir
yksek makam sahibi biri gibi kenara ekilmeksizin.
O anda Lepukhov her zamanki kuraln koydu ortaya,
Kadnlar dnda kimseye yol vermem. arptlar.
Adam hafife dnp seslendi, Ne oluyor domuz?
hayvan! Yoluna devam etmek zereydi ki Lopukhov
ona dnd, yakasna yapt ve byk bir dikkatle la
mn zerine yerletirdi onu. Tepesine dikildi. Tek
bir hareket yaparsan, dedi, seni dibe iterim. Oradan
geen iki kyl durdu, bakt ve onu takdir ettiler. Bir

The Positive Hero in Russian Literature (1958; Stanford, 1975), zellikle 63-83,
101; ve Ne Yapmal hakknda Joseph Frank, N. G. Chemyshevsky: A Russian
Utopia, Southern Review, 1968, 68-84. Nabokovun roman The Gift (1935-37;
eviren Michael Scammel, Capricorn, 1970)de roman kahramannn izdii tu
haf biyografik ske de dikkate deer.
(*) emievskinin bu karlama sahnesini yerletirdii Kamen-Ostrovski Cadde-
sinin ucunda, o srada emievskinin hapis yatt Petropavlosk Kalesinin bu
lunduunu belirtelim. Bu sahnenin orada gemesi yazan ve dncelerim kilit
altnda tutmay uman glere kar dolayl, fakat gl bir meydan okumadr.
 memur geiyordu, durup bakt, onu takdir etmedi
ama zevkle glmsedi. Faytonlar geiyordu, ama kim
se bakmad ilerinden. ... Lopukhov bir sre ylece
durdu, sonra adam tekrar tuttu -bu sefer yakasndan
deil elinden- kaldrd, kaldrmn kenarna ekti.
Vah, baym, vah, dedi. Ne oldu size byle? Umarm
bir yerinizi incitmediniz. Msaade edin de stnz
temizlemenize yardm edeyim. Bir kyl geiyordu
ve durup temizlenmesine yardm etti, ehir halkndan
iki kii geiyordu, durdular ve temizlenmesine yardm
ettiler, hep birlikte adamn stn temizleyip sonra da
yollarna devam ettiler.28

Okur buna nasl tepki gstereceini bilmez. Lopuk-

hovun cesaretine, gzpekliine ve ac kuvvetine hayran
kalrz elimizde olmadan. Ama Rus edebiyatnn okuru bu
kahramann i yaamndan, zbilinten yoksunluu konu
sunda meraka kaplmadan duramaz. Ynetici snfa kar en
ufak bir rknt belirtisi, retilmi bir ekingenlik yok
mudur iinde? Bu eylemin sonularndan en ufak bir endi
e bile duymaz m? O makam sahibinin kendisini niversi
teden attrabileceini ve hapse tktrabileceini geirmez mi
hi kafasndan? Biraz olsun endielenmez mi, hatta bir an
iin, o adam yerden kaldrrken bile? emievski bunlara
hayr diye yant verecektir kukusuz; bu yeni insanlarda
yeni olan ey tam da budur ite: Rus ruhunu rseleyip dur
mu tm Hamlet benzeri kuku ve endielerden arnmtr
onlar. Bu yeni insanlardan hibiri herhangi bir Bronz Sva
rinin peine taklmasna izin vermez muhtemelen, onu
atyla birlikte Nevaya frlatverir. Ama bu i atma yoklu
u Lopukhovun zaferinin douraca zevkleri de yokeder:

28 eviren Benjamin Tucker, 1913; yeni basm, Vintage, 1970. Yukarda zikredilen
pasaj, III. Kitap, 8. Blmdendir.
ok hzl, ok kolay bir zaferdir bu; subayla memur, yne
ticiyle ynetilen arasndaki kar karya geli daha gerek
lik kazanmadan olup bitivermitir.
emievskinin, edebi gerekilikinin en ateli savunu
cularndan biri ve fantazmagorya adn verdii eyin can
dman olarak nlenmesi ironiktir: Rus edebiyat tarihinde
Lopukhov, kesin olarak en fantastik kahramanlardan, bu sah
ne de en fantazmagorik sahnelerden biridir. Bunun yakn ol
duu edebi trler gerekiliin tam kar kutbundadr: Ame
rikan Westemi, Kazak kahramanlk destan, Geyik Avcs ya
da Tara Bulbamn romans. Lopukhov bir Western silahr
ya da steplerden gelme bir daldr, tek eksii bir attr. Bu
sahnenin getii yer Petersburg bulvar diye gsterilse de ru
hu O. K. Corrala daha yakndr. emievskinin, yreinin
derinliklerinde hakiki bir Petersburg ds olduunu
gstermektedir.
Mitolojik vahi batnm nemli bir zellii de smfszl-
dr. ki adam, bireysel olarak, bir boluk iinde kar karya
gelirler. Vahi bat mitolojisini gl ve ekici klan medeni
yet ncesi doa insanlar demokrasisi hayalidir. Ama vahi
bat fantazileri St. Petersburgun gerek sokana aktarld
nda ok tuhaf sonular doar. emievskinin sahnesinde
arka planda yer alan seyircileri bir dnn: Hem kyller
hem de memurlar bu sahneden holandklarn belli ederler;
faytonlardaki insanlar bile yksek makam sahibi birini a
murlarn iinde grmekten rahatsz olmu deillerdir. Kah
ramann bana hibir dert almad gibi tm dnya zevkle
(ya da aldrsz) destekler onu. Bu mitsel Amerikan vahi
batsnn ak ve atomize dnyasnda anlaml olabilirdi.
Ama Petersburgda sz konusu olabilmesi iin yksek ma-
kamdakilerin ehrin -hatta toplumun- ynetici snf ol
maktan km olmalar gerekmektedir. Bir baka deyile,
Rus Devriminin gereklemi olmas gerekir! Bu durumda
da o adam yerden yere vurmann anlam ne? Bir anlam ol
sa bile -eski egemen snf aalamak- akas hi de kah
ramanca olmaz bu.*
Dolaysyla bu garip sahne, mmkn olduu andan itiba
ren gereksiz hale gelecektir. Gerek edebiyat gerekse politika
olarak ne karmaya alt kahramanca duygularn geri
sinde kalmaktadr.
Gene de emievski, tm tutarszlk ve yetersizliine kar
n bir eyi baanr: Petersburgun pleblerini gn nda, so
kan ortasnda yksek makam sahiplerini altederken resme
der. Bu sahne, devletin hayatn mahvetmek iin ileri srd
dzmece komplo iddialanndan ok daha ykcdr. Bunu
tasavvur etmi ve yapm olmak iin sadece manevi cesaret
deil, ayn zamanda hayal gc de gereklidir. St. Peters-
burgda gemesi ise ona zel bir tn ve derinlik kazandrr.
Bu ehir Rus halk iin hep yukardan aa modernlemenin
gereklerini ve servenini dramatize etmiti. Ne Yapmal Rus
tarihinde ilk kez, aadan yukar modernleme ryasn dra
matize eder. emievski bu kitabn dramatik ve dsel yeter
sizliklerinin farkndayd. Gene de Sibiryann boluunda yo-
kolurken, edebiyat ve politika alannda bu ryay izleyerek
onu gerekletirmeleri iin etkili bir ar brakr kendinden
sonra gelenlere.

(*) Byle bir sahnenin dnyann herhangi bir yerinde bir devrim sonras ehirde,
szgelimi 1979da Tahran veya Managuada gerekleebilecei dnlebilir.
Ama bu durumda emievskinin sahnelemesi ok farkl olacaktr: Artk maka
mn kaybetmi olan yksek makam sahibi alttan alacak, hatta hayatm kurtar
mak iin eski tebsma kar an saygl davranacaktr. emievskininki gibi bir
karlamann devrimin tam balangcnda yer alabileceini de dnebiliriz.
Ama bu durumda da arka planda yeralan eitli snflara mensup karakterler n
plana atlacak ve sakin sakin kendi yollarna gitmektense birbirleriyle kar kar
ya geleceklerdi.
 Sokaktaki yeralt insan

Dostoyevskinin, 1864de yaymlanan Yeraltndan Notlar

emievski ve Ne Yapmalya gndermelerle doludur. Bunlar
dan en nls Billur Saray imgesidir. Londrada, 1851 Ulus
lararas Sergisi iin Hyde Parkda kurulan, 1854de Syden-
ham Hillde yeniden ina edilen ve emievskinin 1859da
yapt ksa bir ziyaret srasnda uzaktan yle bir grd
Billur Saray, Ruslarn modernlie doru byk tarihsel sra
y gerekletirdikleri takdirde elde edecekleri yeni zgrlk
ve mutluluk tarzlarnn bir simgesidir. Dostoyevski ile onun
kar kahraman iin de Billur Saray modernlii temsil eder;
ancak burada modem hayatta kt ve tehlikeli olan her eyi,
modem insann gardm alarak korunmas gereken her eyi
simgelemektedir. Notlar ve Billur Saray motifi zerine yap
lan yorumlarda Yeralt nsannn ldrc saldrlarm be
nimseme, ya da en azndan yzeysel anlamyla kabullenme
eilimi ar basar. Bylece ruhsal derinlikten yoksun olduu
iin emievskiye saldrr dururlar. Bu adam insanln ras
yonel, toplumsal ilikilerin dzeltilebilir olduunu dn
mek iin ne kadar aptal ve banal olmal kimbilir; Dostoyevs
ki de ne gzel haddim bildirmi ona.29 Oysa Dostoyevski bu
aalamaya pek katlmaz. Gerekte, emievskinin tutuk
lanmasndan nce ve sonra onun zeksn, kiiliini, hatta

29 Bu tr eletirellikten uzaklk Notlara likin en iyi incelemenin etkisini azalt

maktadr. Bunlar arasnda Joseph Frank n Nihilism and Notes From Underg
round, Sewanee Review, 1961, 1-33; Robert Jackson, Dostoevsky's, Underground
Man in Russian Literature, (The Hague: Mouton, 1958); Ralph Mattaw Notlar
edisyonuna yazd giri (Dutton, 1960); Philip Rahv, Dostoevskys Undergro
und, Modem Occasions, K 1972, 1-1-. saylabilir. Aynca bkz. Grigory Pome-
rants, Euclidean and Non-Euclidean Reasoning in the Works of Dostoevsky,
Sovyet muhalif detgisi Continent, 3 (1978). Ama Sovyet yurttalarnn Lenin ta
rafndan bir Bolevik edebiyat ncs diye vlen ve sonra Sovyet kurulu dze
ninin ehit olmu bir kilise babas gibi kutsanan emievskiye saldrmalarnn
ardndan zel bir drt - ve belki de bir hakllk pay var.
maneviyatn savunan Rusyadaki tek dikkate deer insan o
olmutur. emievskinin metafizik ve politik bakmdan ha
tal olduunu dnse de, onun radikalizminin bir yaam
bolluundan kaynaklandnn farkndayd. emievskiyi
kmseyenler ou kez baka insanlarn zararna gnlk
maddi karlara hizmet eden ... kendi sinizmlerinin derinlii
ni sergilemekten baka bir ey yapmyorlard. Dostoyevski
srarla vurgular ki, bu itilmi insanlar hi olmazsa bir ey
yapmaya alrlar; bir k yolu bulmaya urarlar; yanlg
ya der ve bylece dierlerini kurtarrlar; ama siz -byle
sesleniyordu muhafazakr okurlarna- siz ancak melodra-
matik bir aldrmazlk pozuyla srtmay bilirsiniz.30
Billur Saraya gene dneceiz. Ama bu modernlik simgesini
btnl ve derinlii iinde grebilmek iin nce ona ba
ka bir arketipik modem dekorun perspektifinden bakmak is
tiyorum: Petersburg sokandan. Bulvarn perspektifinden
emievski ile Dostoyevskinin paylat toplumsal ve tinsel
ereveyi grmemiz mmkn olacaktr. Elbette ikisinin ara
snda ok derin metafizik ve ahlaki ayrmlar vardr. Ama
Dostoyevskinin Yeralt insan ile emievskinin Yeni nsan
n, kendilerini grdkleri ve bulvarda gsterdikleri halleriyle
alp karlatrdmzda nereden geldikleri ve nereye gitmek
istedikleri konusunda derin yaknlklar olduunu greceiz.
Notlar zerine yorumlarda pek az sz edilen, Dostoyevs
kinin karlama sahnesi, genellikle dikkate alnmayan kin
ci Kitapta yer almaktadr. Klasik Petersburg paradigmasn iz
ler: aristokratik subaya kar yoksul memur. emievskiden
radikal biimde ayrld nokta, Yeralt nsannn otoriteye
kar geliinin ancak sekiz youn sayfada anlatlan birka yl
lk ac ve keder sonunda gereklemitir. ernievski ve

30 Zikreden Lampert, Sons Against Fathers, 132, 164-65. Aynca bkz. Dostoyevs
kinin Bir Yazann Gncesi, 1873.
1860lann radikal ve demokratik inisiyatifleri ile ortak yan
gereklemesidir: Bitmek bilmez gibi gelen Hamlet tarz bir
ie dnk ileden sonra Yeralt nsan eyleme geer. Toplum
sal stne kar kar ve sokakta kendi haklan iin savar.
Dahas, bir kuaktan beri Petersburgun hakiki bir kamusal
alana en yakn yeri olan -ve 1860larda buna iyice yaklaan-
Nevski Bulvannda yapar bunu. Bu sahneyi incelediimizde,
Yeralt nsannn kar knn gereklemesinde emievs-
kinin Dostoyevskinin muhayyilesinin zgrlemesine ne
kadar yardmc olduu grlecektir. emievski olmasayd
byle bir sahnenin -gerekte Ne Yapmal'daki her eyden
hem daha gereki hem de daha devrimci olan bu sahnenin-
tahayyl edilmesi g olurdu.
yk gecenin ge vakti, karanlkta, Nevskiden uzak ta
mamen mehul yerlerde balar. Kahramanmz hayatndan
bir sahneyi aktarmaktadr: O zamanlar grlmekten, bilin
mekten, tannmaktan mthi korkardm. Yeralt ruhumda
yer etmiti oktan.31 Ama birden onu etkileyen ve yalnzl
n sarsan bir ey olur. Bir tavernann yanndan geerken ier
de bir kaynama olduunu grr ve duyar. Birileri kavga et
mektedir ve kavgann iddetlendii bir anda adamn biri pen
cereden dan frlatlr. Bu olay Yeralt nsannn muhayyile
sinde yer eder ve hayata katlma -acl ve aalayc bir bi
imde de olsa katlma- arzusunu dourur. Pencereden dan
atlan adama imrenir; belki kendisi de pencereden atlabilir
bir gn! Bu arzunun sapknlnn farkmdadr, ama kendini o
ana kadar olduundan daha canl hissetmesini salar - bu
onun iin ok nemli bir eydir: Daha canl. Artk tann
maktan korkmak bir yana tannmay ummaktadr, bu tann
mann sonucu aalanma ve kemiklerinin knlmas olsa bi

31 Notes From Undergroud, II. Kitap, I. Blm; eviren Ralph Matlaw (Dutton,
1960), 42-49.
le. eri girer ve saldrgan bulur -bir subaydr elbette, boyu
da 1.80in ok stndedir- ve kavga karmak umuduyla ona
yaklar. Ama subay fiziksel bir saldrdan ok daha kinci bir
biimde karlk verir ona:

Bilardo masasnn yannda durmu, farknda olmadan

yolu tkyordum, o gemek istedi; omuzlanmdan tuttu
ve tek bir sz etmeden -uyarmadan ya da aklama
yapmadan- beni kenara ekti ve benim farkma var
mam gibi geip gitti. Yumruklan balayabilirdim
ama beni bir kenara ekmesini ve hi farkma varma
masn balayamam.

Subayn buyurgan yksekliinde sefil memur grnmez

bile - ya da bir masa veya sandalyeden farkszdr oradaki var
l: Anlalan pencereden frlatlacak kadar bile eit dei
lim. Kar kamayacak denli kmsenmi ve aalanm
bir halde mehul sokaklara geri dner.
Yeralt nsann bir yeni insan, altmlann insan olarak
belirleyen ilk ey bir arpma, sarsc bir karlama arzusu
dur - kendisi bu karlamann kurban olsa bile. Devukin
gibi daha nce Dostoyevski tarz karakterler ya da Gona-
rovun Oblomovu gibi kar kahramanlar tam da bylesi
olaylardan korkarak yataklannm altna girer, asla odalann-
dan kmazlard. Yeralt nsan ok daha dinamiktir: Yalnzl
nn dna km, eyleme dalarken ya da en azndan eylem
giriiminde bulunurken grrz onu; bana dert alma ihti
mali heyecan verir ona.32 Bu noktada ilk potik dersim alr:

32 unu da belirtmeye deer ki en nde gelen raznochintsi, altmlarn insanla

rn d a n ikisi, Nikolay Dobrolyukov ile Dmitri Pisarev, Dostoyevskiye byk
hayranlk duyuyor ve onun eserini Rus halknn kendi haklan ve insani onurlan
uruna verdikleri mcadelenin bir paras olarak gryorlard; onun kasvet ve
sertlii onlara gre kurtulu yolunda zorunlu bir aamayd. Seduro, Dostoevsky
in Russian Literary Criticsm, 15-27.
Memur snfndan birinin subay snfnn adamlar iin dert
olmas mmkn deildir. nk bu snf -1 9 ubatdan son
ra da hl Rusyay yneten soylu snf- dier snfn, Peters-
burgun eitimli ve kendini eitmi proleterlerinin varln
dan bile habersizdir. Madawn evirisi politik meseleyi g
zelce ortaya koymaktadr: Pencereden frlatlacak kadar bile
eit deildim. Asgari bir eitlik olmakszn hibir karla
ma, iddetli bir karlama bile mmkn deildir. nce su
baylarn memurlar orada varolan insanlar olarak kabul et
meleri gerekir.
yknn, birka yllk bir zaman akna yaylan bir son
raki evresinde Yeralt nsan bu tannmay salayacak yollar
aramakla harcar akln. O subay takip eder, adn, adresini,
alkanlklarn renir - hamallardan para karl malumat
alr. Bu arada kendisini hi belli etmez, gstermez. (Subay,
bir adm tesinde dururken bile farketmemiti onu, imdi
nasl farketsin ki?) Kendini ezen bu adam hakknda bitmek
bilmez fantaziler retir; hatta bu takntnn basks altnda
fantazilerden bazlarn yklere, kendini de bir yazara d
ntrr. (Ama kimse memurlarn subaylar hakkmdaki fan-
tazileriyle ilgilenmedii iin eserleri yaymlanmam bir ya
zar olarak kalr.) Subay bir delloya davet etmeye karar ve
rir, hatta kkrtc bir mektup bile yazar. Ama subayn aa
kasttan bir siville asla dello yapmayacana kanaat getirir
(bunu yaparsa ordudan atlacaktr) ve mektubu postaya ver
mez. Bu daha uygun diye dnr, nk hiddet ve nefret
mesajnn altnda dmann sevgisini kazanmay isteyen aa
lk zlemi yatmaktadr. Fantazisinde kendine eziyet edene
teslim olur:

Mektup ylesine youndu ki, subay yce ve gzel

olan biraz olsun anlyorsa bana koup boynuma sar
lr ve bana dostluunu sunard. Ne kadar ho olurdu
 bu! Ne iyi anlardk! O yksek mevkiiyle bana kalkan
olur; bense kltrmle, sonra dncelerimle onun
akln gelitirirdim, ok ey olabilirdi.

Dostoyevski bu plebyen ikircimi alabildiine parlak bir dille

ortaya serer. Her pleb, kendinden menkul snf nefret ve guru
rumuzun ardnda ou kez bu aalk sevgi ve ihtiyacn yatt
n grmekten hayret ve utanca kaplacaktr. Bu ikircim, bir
kuak sonra Rus terristlerinin ilk kuann ara yazdklar
mektuplarda politik dilde dramatize edilecektir.33 Yeralt nsa
nnn akla nefret arasndaki lgnca sraylar Lopukhovun
ciddi (ya da bo) zgveninden ok uzaklardadr. Gene de
Dostoyevski, emievskinin Rus gerekilii talebini emi-
evskiden ok daha iyi bir ekilde yerine getirmektedir; yeni
insann i yaamnn gerek derinlik ve deikenliini gsterir.
Nevski Bulvan Yeralt nsannn i yaamnda karmak bir
rol oynar. Onu yalnzlndan ekip alm, gnee, kalabala
karmtr. Ama n altndaki yaam Dostoyevskinin her
zamanki ustalyla tahlil ettii yeni aclar dourur:

Bazan, tatillerde akamst le drt arasnda Nevs-

kinin gneli ksmnda gezinirdim. Aslnda gezmek
ten ok saysz eziyete, itelenmeye ve aalanmaya
maruz kaldm; ama hi kuku yok ki benim istediim
de buydu. Gelip geenler arasnda bir solucan gibi, en
uygunsuz ekilde kvrlr; generallere, subaylara, sva
rilere ya da hanmlara yol vermek iin oradan oraya
savrulurdum. O anlarda takntl bir sanc saplanrd
yreime ve geri dnerken giysilerimin rezilliini, k
k srngen grntmn rezilliini ve bayaln

33 Bkz. A Letter From the Executive Committee to Alexander III, 1 Martda II.
Aleksandr ldren Narodnya Volya ( Halkn radesi") grubu liderleri tarafndan
yaymlan 10 Mart, 1881. Venturi, Roots o f Revolution, 716-20. Ayrca bkz. Pe
der Gaponun 1905 dilekesi, alnt ve tartma bu kitabn 3. blmnde.
r
!
i-

dnp kpkrmz kesilirdim. Biteviye devam eden

bir ile, srekli, dayanlmaz bir aalanmayd btn
dnyann gznde bir bcek, pis, iren bir bcek ol
duumu dnmek - onlann hepsinden daha zeki,
daha kltrl ve daha soylu elbette, ama gene de her
kesin yoluna kp duran bir bcek. Kendime bu ezi
yeti reva gryor, neden Nevskiye gidiyordum, bunu
bilmiyorum. Ama her frsatta oraya kotururdum.

Yeralt nsan kalabaln iinde eski dmann, bir sek

senlik subay grnce yaad toplumsal ve politik aalan
ma daha kiisel bir ekle brnr:

... benim gibi insanlara, hatta st ba benden dzgn

olanlara bile aldrmadan geip gidiyordu; sanki nn
de boluktan baka hibir ey yokmuasna dmdz
devam ediyordu yola ve asla, hibir art altnda kenara
ekilmiyordu. Onu seyrettike kinim artt- ve her se
ferinde kinle kenara ekilip yol verdim ona.

Kvrlarak gezmen bir solucan, boluk: Burada da, Dosto-

yevskide hep olduu gibi aalanmann trleri ve nanslar
soluk kesici. Ama Dostoyevski burada, zellikle kahraman
nn anormalliklerinden deil, Petersburg hayatnn normal
yap ve ileyiinden kaynaklanan derecelenme ve aalan
malar gstermekte baarl. Nevski Bulvan cazip bir zgr
lk vaadi sunan modem bir kamusal mekndr; ama gene de
yoksul memur asndan feodal Rusyann kast yaplan so
kakta her zamankinden daha kat ve daha aalaycdr.
Sokan vaadettikleriyle sunduklan arasndaki kartlk,
Yeralt nsann aresiz bir hiddetin hezeyanna olduu kadar
topyac bir hasretin rapsodilerine srkler:

Sokakta bile ona ayak dahi uyduramamam beni mah

vediyordu. Neden ilk kenara ekilen hep sen olmal-
 sm ki? diye isterik bir hiddetle sorup duruyordum
kendime; sabahn nde uyanp. Neden o deil de
sen? Bu konuda bir kural, filan yok; yazl bir yasa
yok. ... O zaman bu i eit olmal, medeni insanlarn
karlatnda olduu gibi: Biraz o ekilir kenara biraz
da sen; karlkl saygdr bu. Ama hi olmad byle
bir ey ve hep ben yol verdim, oysa benim kenara e
kildiimi bile farketmedi hibir zaman.

O zaman bu i eit olmal; medeni insanlar; karlkl

sayg: Yeralt nsan bu muhteem idealleri dnrken bile
Rusya'nn gerek dnyasnda ne kadar ii bo eyler olduklar
n bilmektedir. En az emievskinin yazdklar kadar topik
tir bunlar. Neden ilk kenara ekilen hep sen olmalsn? Bu
nu sorarken bile yam bilmektedir; hl bir kast toplumunda
yaadklar ve bakalarna yol vermeden dosdoru yrmek
bir daimi kast imtiyaz olduu iin. Bu konuda bir kural filan
yok. ... yazl bir yasa yok. Gerekteyse, ancak yakn zaman
dan beri -1 9 ubattan beri- subay kasmn dier Rus vatan
dalarnn beden ve ruhlarnn sahibi olduunu tasdik eden
yazl bir yasa yoktur. Yeralt nsan o esrarengiz svarinin
Nevskide datt Gen Nesil bildirisinde yazlanlar kendi
kendine kefetmektedir imdi; serflik kt zerinde kaldrld,
ama Nevskide bile kast gereklii hl hkm sryor.
Ama Nevski yoksul memurda yaralar aarken bile bu yara
larn saallaca bir arac ilevini grmektedir. Onu insan
lktan karrken -bir solucana, bcee, bolua indirgerken-
bile ona, kendini zgrlk, onur ve eit haklara sahip mo
dern bir insana dntrmesi iin kaynaklar sunmaktadr.
Yeralt nsan hasmm Bulvarda eylem zerinde gzlemlerken
artc bir ey kefeder: Bu subay aa mevkiden insanlarn
stne stne yrse bile o da generallere ve daha yksek
mevkiden insanlara yol veriyor ve o da onlann arasndan bir
solucan gibi kayyordu. Dikkate deer -ve devrimci- bir ke
iftir bu. O da ... yol veriyordu. Artk o subay memurun
fantazi yaamna giren yan eytan yan tann varlk deil, ken
disi gibi snrl ve savunmasz bir insandr. En az memur ka
dar o da kast basklanna ve toplumsal normlara tabidir. Su
bay da bir solucana indirgenebiliyorsa, o zaman aralanndaki
uurum o kadar byk deildir belki de; ite o zaman -ilk
kez- yeralt insan dnlmezi dnr:

O da nesi? Birdenbire son derece artc bir fikir d

t aklma! Ya, dedim, ona rastlar ve kenara ekil
mezsem? Kasden kenara ekilmez, hatta ona toslar
sam? Ne olur o zaman? Bu gzkara dnce yava
yava aklm elmeye balad ve bana huzur vermez ol
du. Srekli bunu dlyordum.

Sokak yeni bir ufuk amtr imdi: Srf bunu yaptmda

nasl yapacam daha canl kurabilmek iin Nevskiye daha
sk gider oldum. Artk kendisini aktif bir zne olarak tasav
vur etmektedir. Nevski yeni anlamlann arac, benliin eylem
alan haline gelir.
Yeralt nsan eylemini planlamaya balar. Projesi giderek
deiir.

Elbette, gidip ona sahiden toslayacak deilim, diye

dndm neeyle. Sadece kenara ekilmeyeceim,
ona toslayacam ama ok iddetli deil, sadece omu
zum deecek kadar - nezaket snrlan iinde. Sadece
onun bana toslad kadar toslayacam.

Bir geri ekilme ya da kaytarma deildir bu: Sokakta eitlik

talebi de ncelik talebi kadar radikal bir taleptir -subayn ba
k asndan daha da radikaldir belki de- ve ayn lde dert
aacaktr onun bana. Ama bir yandan da daha gerekidir:
ne de olsa subay onun iki kat iridir. stelik Yeralt nsan,
maddi gleri Ne Yapmalnn materyalist kahramanlarndan
daha fazla ciddiye alr. Grnne dikkat eder, giysilerine
dikkat eder -daha saygdeer grnen bir palto satn almak
iin borlanr- yine giysileri ok fazla saygdeer grnme-
melidir yoksa karlamann anlam kalmaz; kendini, hem fi
ziksel adan, hem de szle nasl savunacan dnr. Sa
dece subaya kar deildir bu savunma - bu da en az onun
kadar nemlidir. Kalabaln nnde ne yapmas gerektiini
dnr. Bu hareketi sadece belirli bir subaya kar bir hak
talebi deil, Rus toplumunun tmne yneltilmi bir politik
an olacaktr. Bu toplumun bir mikrokozmosu Nevski Bul
varnda hareket halindedir; sadece subay deil toplumu dur
durmak ve kendi nsan onurunu tantmak ister.
Birok provadan sonra byk gn gelir. Yeralt nsan usul
ca, planl bir ekilde, tpk Lopukhov ya da Matt Dillon gibi
yaklar Nevskiye. Gelgeldim iler sand gibi gitmez. nce
o adam bulamaz; subay ortalkta deildir. Bir an onu grr
gibi olur. Ama kahramanmz yaklat anda adam bir serap
gibi gzden kayboluverir. Sonunda hedefini bulur ama son
anda cesaretini kaybedip gerisin geri dner. Bir an subayn
yan bana kadar gelir, derken korkup geri ekilir, ama t
kezleyip subayn ayaklarnn dibine der. Yeralt nsannn
utantan lmemesinin tek nedeni subayn hl hibir eyi
farketmemi olmasdr. Dostoyevski o en gzel kara komedi
slubuyla kahramannn bitmek bilmez ilesini resmeder -
sonunda, tam umudunu yitirmiken subay birden kalabal
n arasnda belirir ve:

Birden, dmanmn adm tesinde, beklenmedik

biimde kararm verdim - gzlerimi kapadm ve dos-
toru arptk, omuz omuza! Bir santim bile kmlda
madm yerimden ve tam eiti gibi durdum karsnda!
... Elbette, zararl kan ben oldum -o daha glyd-
 ama mesele bu deil. Mesele u ki amacma ulam
tm, onurumu korumutum. Bir adm bile geri ekil
memi ve kamunun nnde onunla eit toplumsal ko
numda durmutum.

Gerekten yapmtr: Bedenini ve ruhunu tehlikeye atm,

ynetici kastla kar karya gelmi ve eit haklarn savun
mutur, dahas - kamunun nnde onunla eit toplumsal ko
numda durmutum- bunu btn dnyaya ilan etmitir.
Haz duymutum, der, her zaman her trl hazza uzaktan
ve kukuyla bakan bu adamn imdiyse hazz gerektir ve biz
de paylaabiliriz onu. Muzaffer olmutum, Italyan aryalar
sylyordum. Burada da, byk Italyan operalarnda oldu
u gibi -unutmayalm ki talyan operas talyann kendi ka
derini tayin etme mcadelesiyle akmaktadr- zafer kiisel
olduu kadar politiktir. Gn nda zgrl ve onuru
iin savaan ve sadece subaya kar deil kendi zgvensizlik
ve znefretine kar savaan Yeralt nsan galip gelmitir.
Elbette, karmzdaki Dostoyevski olduundan derinde ya
tan daha ok ey var. Kimbilir, ya subay kendisine meydan
okunduunu farketmediyse? Dnp bakmad bile. Farket-
memi gibi yapt; ama numara yapyordu, bundan eminim.
Bugn bile eminim bundan! Bu tekrarlama kahramann as
lnda o kadar da emin olmadn dndryor. Gene de
dedii gibi, mesele bu deildi. Mesele, alt snflarn dn
meyi, yeni bir yolda yrmeyi, sokakta yeni bir varlk ve g
gstermeyi renmeleridir. Soylulann henz bunu farketme-
mi olmalar bir eyi deitirmez; ok gemeden farketmek
zorunda kalacaklardr. Yoksul memurun ertesi sabah, Yeralt
insannn dedii gibi sululuk duymas ve kendinden nefret
etmesi de bir eyi deitirmez; ya da kendisinin de syledii
gibi, bir daha buna benzer bir ey yapmamas da bir eyi de
itirmez. Akl ve hislerinin onu bir fareye indirgediini ken-
diine (ve bizlere) syleyip durmas da - bunun byle olma
dn bilmektedir pekala. Hayatn deitirme ynnde be
lirleyici bir eyleme girimitir; hibir yadsma ve duraklama
bu hayat eski haline dndremez artk. Yeni nsan olmutur
o, houna gitse de gitmese de.
nsan haklan -eitlik, onur, saygnlk- mcadelesini byle-
sine gl bir biimde dramatize eden bu sahne, Dostoyevs-
kinin btn abalanna ramen neden gerici bir yazar olama
dn ve cenazesinde neden bir sr radikal rencinin ta
butuna sarldm gstermektedir. Petersburgun hayatnda
yeni bir afa da gstermektedir. Petersburg, Yeralt nsan
nn szleriyle, dnyann en soyut ve en amal ehridir.
Buradaki asl ama Rusyay maddi ve simgesel adan mo
dem dnyann ortasna tamakt. Ama Petronun lmn
den yz yl sonra bile, bu ama maalesef gereklememiti.
Onun ehri modem arzu ve dncelerle dolu ok sayda
eitli kkenden, snftan insanlar ve modem hayatn en
parlak imgelerini, dinamik ritmlerini canlandran muhteem
bir sokak yaratmt. Ama ehrin politik ve toplumsal yaa
m, 19. yzyln ortasnda hl modem insanlan sokaktan
uzaklatmp yeraltna srecek gce sahip kast aristokrasisinin
kontrol altndayd. 1860lardaysa bu insanlann ayaa kalk
maya, a kmaya - yeni insanlarm yeni taraf budur- ve
kendi tuhaf ama parlak i klanyla ehir sokaklanm aydn
latmaya baladklann gryoruz. Yeraltndan Notlar ruhsal
modernleme yolunda byk bir sramay gstermektedir:
Dnyann en soyut ve amal ehrinin hemehrilerinin
kendi soyutlama ve amalann ortaya koymay rendikleri
an, Petersburgun ruhsal sokak yeni bir younlukla l
damaya balar.
 Parise kar Petersburg: Sokaklarda iki modemizm tarz

Bu noktada geri dnp Dostoyevskinin modemizmini Ba-

udelaireninkiyle karlatrmak istiyorum.34 Her iki yazar da
zgn biimlerde, birincil modem sahneler adn verdiim
eyi yaratmlardr: ehir sokanda, (Eliotun Baudelaire
zerine yazd denemede syledii gibi) modem hayatn te
mel olanaklarn ve amazlarn, ekim ve kmazlarm ifade
edecek bir dzeye, birincil younlua ykseltilmi karla
malardr bunlar. Her iki yazar iin de politik aciliyet hissi asli
bir enerji kayna olmakta ve sokaktaki kiisel karlama bir
politik olay nitelii kazanmaktadr. Modem ehir, kiisel ve
politik yaamn birlikte akt, bir olduu bir ara olarak i
grmektedir. Ama Baudelaire ile Dostoyevskinin modem ha
yata ilikin tasavvurlar arasnda temel farklar da vardr. En
hayati farkllk kaynaklarndan biri, bu yazarlann ortaya k
t iki ehrin modernlemesinin biim ve ieriidir.
III. Blmde incelediimiz Haussmann Patisinin bulvarla
r, hzla modernlemeye, retici gleri ve toplumsal ilikile
ri gelitirmeye, Fransz toplumunda ve dnyada emtia, para,
insan akn hzlandrmaya kararl dinamik bir burjuvazi ve
aktif bir devletin aralardr. Bu modernleme itkisiyle, Ba-
udelairein Parisi Bastillein zaptndan beri en sarsc modem
politika tarzlarnn arenas olmutur. Baudelaire kendi hakla
r urunda rgtlenmeyi ve harekete gemeyi bilen bir kent
nfusunun bir parasdr; stelik bununla gurur duymakta
dr. Bu kalabaln ortasnda tek banayken bile onun gerek
mitsel, gerekse gerek aktif geleneklerinden, patlak vermeye
hazr potansiyellerinden beslenir. Bu adsz kalabalklar her

34 Dostoyevskiyi Baudelairele karlatran, ve benimkinden ok farkl bir pers

pektiften olmakla birlikte kent temasm vugulayan incelemeler Fanger, Dosto
evsky and Romantic Realism, 253-58, ve Alex de Jonge, Dostoevsky and the Age of
Intensity (St. Martins Press, 175), 33-65, 84-5,129-30.
an yoldalara ya da dmanlara dnebilirler; dayanma
-ve yalnz bu sebeple bir dmanlk- potansiyeli Parisin so
kak ve bulvarlarnn havasna sinmitir. Dnyann en dev
rimci ehrinin ortasnda yaayan Baudelaire bir an bile p
heye dmez kendi insan haklanndan. Evrende bir yabanc
gibi hissedebilir kendini, ama Paris sokaklarnda bir insan ve
bir yurttatr.
Petersburgun Nevski Bulvar meknsal anlamda bir Paris
bulvarna benzer. Hatta, herhangi bir Paris bulvarndan daha
gsterilidir belki. Ama ekonomik, politik, ruhsal bakmlar
dan apayr bir dnyadr. 1860larda, serilerin zgrlemesin
den sonra bile devlet, halk ileri gtrmekten ok yerinde
tutmaya uramtr.35 Soylulara gelince, Bat tketim malla
rnn keyfini srmeye heveslidirler. Ama modern tketim
ekonomisini mmkn klan Bat tarz retici glerin gelii
mi yolunda almaya niyetleri yoktur. Dolaysyla Nevski,
herkesin gzlerini Batdan ithal edilmi parlak teberiyle ka
matran, ama bu parlak yzeyin ardnda hibir derinlie sa
hip olmayan bir sahne dekoru gibidir.*
Soyluluk bu imparatorluk bakentinde hl nc roldedir,
ama 19 ubatdan beri sokaktaki insanlarn artk onlann mal
olmadn anlamaya balamlardr. Bu rahatsz edici bilgi ve
sknt bizzat bakentin havasna sinmitir: lerleme mi?

35 Gerschenkron, Economic Backwardness in Historical Perspective, 1149-25, kyl

leri topraktan ve ky komnleri karsnda yeni ykmllkler getiren 1861 re
formlarnn serbest, hareketli bir emek gcnn olumasn engellediini ve
ekonomik bymeyi tevik etmek yerine ksteklediini anlatmaktadr. Bu tema
yukarda, not 8de zikredilen Cambridge Economic Hisiorydeki blmde geliti
rilmitir. Ayrca ayn kitapta Portaln yazd blm, 810-23.
(*) rnein, 1851den sonra Nevskinin ucundaki gardan kalkmaya balayan yeni
buharl Moskova-Petersburg Ekspresi dinamik modernliin canl bir simgesi ol
du. Gene de, szgelimi 1864te, Yeraltndan Notlarm yaymland tarihte tm
Rusyadaki demiryollarnn toplam 3600 mil uzunluunda olduunu reniyo
ruz, ki bu rakam Almanyada 13.100, Fransadaysa 13.400d. European Histori
cal Statistics, 1750-1870, 582-84.
ilerleme demek Petersburgern drt bir yandan yaklp ykl
mas demek! diyordu General huzursuz huzursuz Turgen-
yevin Dumanmda (1866). Bu nedenle, szkonusu kast Pe
tersburg bulvarlarnda nlerine kp duran bu fazlalklar ez
meye her zamankinden ok kararldr; ama artk, 19 u-
batdan beri bilmektedirler ki, kibirli nefretleri bounadr.
Bu fazlalklara, eitli kken ve snflardan insanlara ge
lince, kent nfusunun ounluunu oluturmalarna ramen
1860lara gelindiinde hl tatl canlarm korumak iin pal
tolarnn iine gmlmektedirler. Hem ne yapabilir, nereden
balayabilirler ki? Batnn alt snflarnn -hatta Baudelairein
dilenci ve paavralar iindeki ailelerinin- aksine, dayanabile
cekleri hibir fraternit (kardelik) ve kollektif eylem gele
nekleri yoktur onlann. Bunu ex nihilo (hi yoktan) yeral-
tnda icat etmek zorundadrlar, nk 1860lann Rusyasm-
da modem politik dnce ve eylem hl yasaktr. Sevdikleri
ehirde rahat edebilmek ve onu kendilerine ait klabilmek
iin byk deiimler -hem bireysel, hem de toplumsal d
nmler- gerekletirmek zorundadrlar.
Bu dnmn belirleyici admlarndan biri sadece Peters
burg^ zg bir ifade biiminin; hem sanatsal, hem de politik
olan bir biimin gelitirilmesidir: Tek kiilik sokak gsterisi.
Bu biimin Bronz Svarinin doruk noktasnda dramatik bir
balang yaptn grmtk; Henz hesaplamadk!.
Ama I. Nikolasm Petersburgunda bunun fazla srmesi umu-
lamaz; ve gerisin geri kat. ki kuak sonraysa, 1860lann
kesintili fakat gerek modernlemesinde, bu biim Nevski
Bulvannda varln srdrecektir. Modem retim ve eylem
tarzlann bastrsa da modem tketim kalplanm tevik eden,
bireysel haklan tanmakszn bireysel duyarlklan besleyen,
insanlann iletiim ihtiyac ve arzusuyla doldurup bir yandan
da bu iletiimi resmi vgler ve ka romansla snrlayan
bir kent toplumuna tpatp uyuyordu. Byle bir toplumda so
kaktaki yaam zel bir arlk kazanr, nk zgr iletii
min gerekleebilecei tek vastadr sokak. Dostoyevski tek
kiilik gsterinin yap ve dinamiklerini parlak biimde ortaya
serer ve bu biimi douran umutsuz ihtiya ve elikileri
gsterir. Yeni insan, henz yeraltndan km olan insanla
eski egemen snf arasndaki, gsterili bir kent bulvarnn
orta yerinde gerekleen karlama, Dostoyevski ve Peters-
burgdan tm dnya modem sanat ve politikasna kalan ha
yati bir mirastr.*
Baudelaire ile Dostoyevski, ve 19. yzyl ortasndaki Paris
ile Petersburg arasndaki kartlk, dnya modemizm tarihin
deki daha byk bir kutupsall grmemize yardmc olma
ldr. Bir kutupta, dorudan ekonomik ve politik modernle
menin kaynaklarna dayanarak kuruluu gerekletiren ve
modernlemi gereklii, -Marxm fabrika ve demiryollar,
Baudelairein bulvarlar- bu gereklie radikal biimlerde
kar karken bile tasavvur ve enerji salayan gelimi ulus
larn modemizmini gryoruz. Kart kutuptaysa gerilik ve
azgelimilikten kaynaklanan bir modemizmle karlayo
ruz. Bu modemizm 19. yzylda ilkin Rusyada, en dramatik
biimiyle St. Petersburgda dodu; gnmzdeyse modem-

(*) Tek kiilik sokak gsterisi Dostoyevskinin tm Petersburg yaptlarnda ok

nemli bir rol oynar ve zellikle Su ve Ceza'da- ok arpcdr. Raskolkinov ile
dier ac eken roman kiileri Yeralt tnsanmm yapt gibi Nevski Bulvarnda
ortaya kamayacak ya da onun gibi haklarn politik olarak tutarl bir biimde
ileri sremeyecek denli i ykma uramlardr. (Raskolkinovun sorunlarn
dan biri budur; bir bcek olmakla bir Napoleon olmak arasnda bir yol tasav
vur edemez.) Gene de hayatlarnn doruk anlarnda sokaa frlar ve karlarna
kan yabanclara nerede durduklarn, kim olduklarn gsterirler. Kitabn so
nuna doru, Svidrigaylov btn ehri gren bir gzetleme kulesinin nnde
durur. Kulenin bekisi Yahudi askere kendini tantr; Amerikaya gideceini
syler ve beynine bir kurun skar. Ayn anda, kitabn doruk annda Raskolki
nov ehir merkezindeki harekedi bir kenar mahallenin ortasndaki Pazar Mey
danna gider, kendini yere atp kaldrm ptkten sonra m ahallesindeki
(1860lann ortasndaki yasal reformlarn bir rn olarak yeni alm) kara
kola gider ve teslim olur.
lemenin -ancak, eski Rusyada olduu gibi sarsak ve aksak
bir modernlemenin- yaylmasyla nc Dnyay kaplad.
Azgelimiliin modemizmi modernliin dlem ve hayalle
rine dayanmaya, seraplar ve hayaletlerle yaknlk kurarak, sa
vaarak beslenmeye zorlanyor. Kaynakland hayat biimi
ne sadk kalabilmek iin sorunlu, tuhaf, tutarsz olmak zo
runda kalyor. Kolayca tarih yapamad iin kendi iine ka
panp kendine eziyet ediyor - ya da tarihin tm ykn st
lenmek iin lsz giriimlere atlyor. lgna dnmesi-
ne kendini aalyor ve ancak z-ironi yetisiyle ayakta kala
biliyor. Ama bu modemizmin iinden doup byd tu
haf gereklik ve altnda yaayp hareket ettii tahamml edil
mez basklar -toplumsal ve politik olduu kadar ruhsal bas
klar- bu dnyada yerini bulmu olan Bat modemizminin
hi ulaamad gzkara bir ltyla dolduruyor onu.

Politik bulvar

Gogol Nevski Bulvar yksnde Petersburg sanatsn

dan ehrin ryalarnda grd ehre diye sz etmiti. Ne
Yapmal ve Yeraltndan Notlar Petersburgu, 1860larda, geni
caddelerinde radikal karlamalar hayal ederken gsteriyor.
On yl sonra bu hayaller gereklemeye balayacaktr. 4 Ara
lk 1867 sabah Nevskideki trl eitli insandan birka yz
tanesi bir kalabalk oluturur ve Kazan Katedralinin nnde
ki grkemli barok stunlarn nnde toplanrlar.36 Kalabal
n yans renciler, memurlar, isizler ve serbest aydnlar,
yani emievski ile Dostoyevskinin ra^nointsisinin doru
dan varisleri oluturmaktadr; daha nce yeraltnda olan
bu insanlar, son on yl iinde giderek grnr olmulardr.
Kalabaln teki yans ise yeralt dnyasna ok daha yat-

36 Bu yk Venturi, Roots o f Revolutionda anlatlmaktadr, 544-46, 585-86, 805.

km insanlardr; yakn zamanlarda, Nevamn kuzey yakasn
daki Vyborgdan ehrin gney snrndaki Narva ve Aleksan-
der Nevski mahallelerine kadar ehrin etrafnda bir halka
oluturan fabrika semtlerinden sanayi iileri. Bu iiler Ne-
vay ya da Fontanka Kanaln geerken bir para ekingen
dirler, zira Nevski ve ehir merkezine yabancdrlar; stelik
ehrin (ve devletin) ekonomisi iin giderek nemi artan bir
rol stlenmi olmalarna karn saygdeer Petersburg hi
grmemitir onlan.*
i ve aydn gruplan 1870lerin balanndan itibaren sk
sk karlap konumaya balamlar -tm anlamyla yeral
tnda oluyordu bu, Vyborg yakasndaki cra mahzenlerde-
ama kamu nnde birlikte grnmemilerdi. imdi Kazan
Alannda biraraya geldiklerinde ne yapacaklann tam bilmi
yorlard aslnda. rgtleyicilerin umduundan ok daha k
k bir kalabalk olmutu ve koca alann kk bir blm
n doldurabiliyorlard. Afallayp dalmak zereydiler ki Ge-
orgi Plehanov adl gen bir aydn duruma el koydu; kalabal
n arasndan synlp Yaasn toplumsal devrim! szleriyle
biten ksa ve ateli bir konuma yapt ve zerinde Zemlya i

(*) Petersbugda sermaye ve emek en ok metalrji ve tekstil alanlarnda younla

mt. Burada, neredeyse tmyle yabanc sermaye araclyla, ancak devletin
kapsaml sbvansiyon ve tevikleriyle lokomotif, vagon paralan, tekstil, maki-
na paralan, gelimi silahlar, tanm aralan reten muazzam ultra modem fab
rikalar ina edildi. Bunlann en nde geleni dev Putilov Demir Tesisleriydi. Bura
da alan 7000 ii 1905 ve 1917 devrimlerinde hayati bir rol stlenecekti. Pe-
tersburgun endstriyel geliimi Reginald Zenikin Labor and Society in Tsarist
Russia: The Factory Workers o f St. Petersburg, 1855-1870 (Stanford, 1971) adl
yaptnda tartlmaktadr; aynca bkz. Roger Portal, The ndustrialization of
Russia", Cambridge Economic History ofEumpe, VI, 831-34. ounlukla kyden
yeni gelmi olan fabrika iilerinin yaltlm hali iin bkz. Zelnik, 239: "... eh
rin sanayi blgelerinde oturuyor ve ailelerinden ayn yayorlard. ehirle btn
lemeleri sadece grntdeydi; zira her konuda kent topluluuna deil ehir s-
nrlannn dndaki sanayi banliylerine balydlar. Kidesel bir yarglamayla
sonulanan ve gazetelerde byk yer tutan St. Petersburgun ilk sanayi grevi,
1870 Nevski tekstil grevine kadar iilerle ehir arasndaki duvarlar yklmad.
Volya, Toprak ve zgrlk yazl bir kzl bayrak at. Son
ra -btn bunlar birka dakikada olup bitmiti- alelacele
toplanp Nevskiye getirilmi olan kalabaln da yardmyla
polis saldrya geti. Habersiz yakalanmlard, isterik bir
vahetle karlk verdiler; gsteriyle hi ilgisi olmayan bir s
r insan da dahil ellerine geirdikleri herkesi yaka paa g
trdler. Dzinelerce insan rastgele tutukland, rgtleyiciler
ise bu kargaada kamay baarabildi. Tutuklananlann ou
ikence grd, birka ikencede aklm yitirdi, dierleri Sibir
yaya srgn edildiler ve asla dnemediler. Gene de, 4 Aralk
akam ve ertesi sabah rencilerin kald tavanaralannda,
iilerin kulbelerinde -ve Petropavlosk Kalesinin hcrele
rinde- yepyeni bir coku ve umut havas esiyordu.
Nedendi btn bu heyecan? Birok liberal ve baz radikal
yorumcular bu gsteriyi ilerin kontrolden kmas diye nite
ler: koca bir alanda kaybolmu kk bir topluluk; devrimci
mesaj vermeye zaman bile kalmadan gsterinin bitmesi; po
lisin ve sokaktaki kalabaln elinde ekilen byk aclar.
Gsteriye katlanlardan Hazov, 1877 Ocak aynda tutuklan
masndan hemen nce (1881de Sibiryada lmtr) yazd
bir brorde bunu aklamaya alr. Son yirmi yldr, der
Hazov, Nikolasm lmnden beri Rus liberalleri sz ve top
lant zgrl isteyip duruyorlar; ama bir trl toplanp
dncelerini aklamay baceremediler. Rus liberalleri ok
okumutu. Batda zgrln fethedildiini [vurgu Ha-,
zovun] biliyorlard. Ne var ki kimse bunu Rusyaya uygula
may akl edememiti. Kazan Alamndaki radikal ii ve ay
dnlarn gerekletirmeye abalad ite tam da bu liberal
idealdi. Kuku gtrr bir fetih yntemi diyebilir eletirmen
ler buna, en iyi ihtimalle Don Kiota bir hareket. Olabilir?
der Hazov; ama Rusyann koullarnda Don Kiota sz ve
eylemin tek alternatifi hi konumamak, eyleme gememek
tir. Rusyay siyasal zgrlk yoluna sokacak olan liberaller
deil sama ve ocuka gsteriler rgtleyen hayalcilerdir;
yasalar inemeyi, dvlmeyi, mahkum edilmeyi ve aa
lanmay gze alan insanlardr. Gerekten de, Hazovun ileri
srd gibi bu sama ve ocuka gsteri yeni bir kollektif
ciddiyet ve olgunluun gstergesidir. Kazan Alanndaki ey
lem ve ekilen ac Rusya tarihinde ilk kez entelijentsiya ile
halk arasndaki birlii gerekletirmitir.37 Bronz Sva
rid en beri, Petersburg edebiyatnn yalnz kahramanlarnn
kendi balanna ne kadar umutsuz hareket ve eylemlere giri
tiini gstermitim. imdi, nihayet bu ehrin sanatnn hayal
leri o hayatn ucundan yakalamaktadr. Petersburgda yeni,
politik bir ufuk almaktadr.
Rusyann devrimci geliiminin tarihinde Kazan Alann
daki gibi gsterilere rastlamak ok zordur. nk, birka
istisna dnda, bu tarih hep yukardan, elitlerin perspekti
finden yazlmtr. Sonuta, bir yanda entelektel eilimle
rin tarihiyle karlarz Slavofiller, Batclar, Krklar,
Altmlar, Poplizm, Marksizm- te yanda da komp
lolar tarihiyle. Elitist perspektif iinde ernievski Rus
standart devrimci kalbnn yaratcsdr: Demir disiplinli
insanlar, mekanik tarzda programlanm zihinler ve duyar
lktan da i yaamdan da uzaklk; Lenin ve daha sonra Sta-
linin tm esin kayna budur. Dostoyevski, Yeraltndan
Notlarda radikal eilimlerin, Ecinnilerde radikal komplo
larn eletirmeni olarak dahil olur bu tabloya. Son kuak
taysa tarihiler, 1789 Fransz Devriminden balayarak dev-
rimlerin tarihini aadan yukar bir tarih; devrimci ynla
rn, isimsiz ve sradan insan topluluklarnn, zaaf ve are
sizliklerle dolu, korku, zgvensizlik ve ikircimler iinde
yzen ama hayati anlarda sokaa kp kendi haklan iin
kellelerini ortaya koyabilen insanlann tarihi olarak anlama

37 A.g.e., 585.

314
ya baladlar.38 Devrim anlarna aadan bakmay ren
dike emievski ile Dostoyevskinin ayn politik ve klt
rel hareketin birer paras olduklann grebileceiz; giderek
daha aktif ve radikal yntemlerle Petronun ehrini sahip
lenmeye balayan Petersburg pleblerinin hareketidir bu. Ni
etzsche modern tutulmann tarihi: yersiz yurtsuz devlet
gebeleri (memurlar, vb.) derken Petersburgu dn
yordu belki de. zini srmeye altm hareket bu tutul
mann ardndan radikal bir gndoumunu amalamaktadr:
Bu modern gebelerin kendilerini yaratan ehri kendi
yurtlan yapaca bir afa.

Sonsz: Billur saray, olgu ve simge

Modemist sanat ve dncenin tm biimleri ikili bir ka

raktere sahiptir: Hem modernleme srecinin ifadeleri, hem
de ona kar klardr. Ekonomik, toplumsal ve teknolojik
modernlemenin dinamik ve itici olduu grece ileri lkeler
de modemist sanat ve dncenin onlan evreleyen gerek
dnya ile ilikileri bu iliki karmak ve eliik olsa bile
-Marx ve Baudelairede grdmz gibi- berraktr. Ama
modernleme srecinin henz kendini bulmad, grece ge

38 Fransz Devrimi zerine rnein bkz. Albert Soboul, The Sans-Culottes: Popular
Movements and Revolutionary Government, 1793-94, 1958; ksaltlm versiyon,
1968, eviren Remy Inglis Hall (Anchor, 1972); ve Geoge Rude, The Crowd in
the French Revolution (Oxford, 1959). Rusya hakknda en temel eser Ventu-
rininkidir. Son yllarda Sovyet arivlerinin (yava ve kesintili de olsa) almasy
la gen kuak tarihiler 20. yzyldaki hareketler zerinde Venturinin 19. yz
yldaki harekederi ele alna denk bir aynna ve derinlik anlayyla almaya
baladlar. rnein bkz. Leopold Haimson, The Problem of Social Stability in
Urban Russia, 1905-1917, Revolution o f February 1917, 1967, Franszcadan e
viren]. L. Richards (Prentice-Hall, 1972); G. W. Phillips, Urban Proletarian Po
litics in Tsarist Russia: Petersburg and Moscow, 1912-1914, Comparative Urban
Research, III, 3, (1975-76), II, 2; ve Alexander Rabinowitch, The Bolsheviks Co
me to Power The Revolution o f 1917 in Petrograd (Norton, 1976).
ri lkelerde modernizm fantastik bir karaktere brnr.
nk toplumsal gereklikle deil fantazilerle, seraplarla,
dlerle beslenmek zorunda kalmtr. 19. yzyln ortasnda,
Ruslar iin en etkili ve zorlayc modem dlerden biri Billur
Saraydr. Bunun Ruslar zerinde brakt olaand psiik
etki -Rus edebiyat ve dncesinde, Britanyada olduundan
ok daha nemli bir rol oynamtr- geriliin verdii sknt
iinde her zamankinden daha byk bir gle abalayan bir
ulusun zerinde dolanan modernlik hayaleti roln stlen
mi olmasndan kaynaklanr.
Dostoyevskinin Billur Saraya ilikin simgesel deerlendir
mesi tartma gtrmez bir derinlik ve gzellie sahiptir. Ge
ne de, Londrada, Sydenham Tepesinde dikili bu gerek bina
y grm olan birisi -emievski onu 1859da, Dostoyevski
1862de grmt- Ruslarn d ve karabasanlaryla Batnn
gerekleri arasna byk bir glge dt hissine kaplr.
Dostoyevskinin Billur Saraynn baz zelliklerini hatrlaya
lm; Yeraltndan Notlaf m kahraman Birinci Kitabn 8, 9 ve
10. blmlerinde nasl tasvir ediyor onu? Birincisi mekanik,
tasarlanm ve gerekletirilmitir: batan aa matematik
bir kesinlikle hesaplanm ve tasarlanm, yle ki tamam
landnda akla gelebilecek her som ortadan kalkacak, n
k olas her yant sunulmu olacak. Binann havas cafcafl
ve gsterilidir; verdii mesaj sadece tarihsel biti deil, ayn
zamanda kozmik btnsellik ve deimezlik mesajdr: Bu
nu nihai hakikat kabul edip ebediyen susmak gerekmiyor
mu? O kadar muzaffer, grkemli ve vakur ki nefesinizi kesi
yor. ... burada nihai bir eyin olduunu, burada olduunu ve
bittiini hissediyorsunuz. Bina seyirciyi aldatmak, ebedi
yen susmak zorunda brakmak iin yaplmtr. Dolaysyla
kalabalk seyirci topluluklar, dnyann her kesinden mil
yonlarca insan sessizce ve srarla dolap dururlar etrafn
da; evet deyip seslerini kesmekten baka verecek bir yantla
n yoktur. Siz -Yeralt nsan onu dinleyen beyefendilere
sesleniyor-

sizler, asla yokedilemeyecek ve kimsenin gizlice bile

dilini karamayaca, alaya alamayaca, bir billur bi
naya inanyorsunuz. Bense bu binadan billurdan yapl
m olduu ve asla yokedilemeyecei, gizlice bile kim
senin ona dilini karamayaca iin korkuyorum.

Dil karmak kiisel zerkliin, Billur Saray tarafndan teh

dit edilen kiisel zerkliin gsterisi olmaktadr.
Billur Saray Dostoyevskinin anlattklarna gre canlandr
maya alan okurlar insan arl -fiziksel ve metafizik
arl- ve acmasz grkemi altnda ezen devasa bir Ozy-
mandia ktlesi, belki biraz daha kk apl bir Dnya Tica
ret Merkezi gibi bir ey hayal edebilirler. Ama Dostoyevs
kinin sylediklerini brakp gerek binann fotoraflarna,
resimlerine, litograflanna ve ayrntl betimlemelerine bakt
mzda Dostoyevskinin gerekte onu grp grmediinden
pheye deriz. Bizim grdmz39 zorlukla farkedilen in
ce demir kirilerle desteklenmi cam bir yap; yumuak, ak
kan hatlan, zarif eimleri olan ve hi arl yokmu gibi,
her an havaya uuverecekmi gibi duran cam bir yapdr.
Rengi, binann byk ksmnn yapld saydam camdan ge
en gn rengiyle, dar demir kirilerin gk mavisi rengi ara
snda gider gelir; bu karm gz kamatrc bir ma yaratr,
gkyz ve sudaki gne n yakalar, dinamik bir titreim
yaratr. Bina, Tumern son dnem resimlerinden biri gibi g
zkmektedir; zellikle doayla endstrinin canl kromatik ve

39 Billur saraya ilikin grsel adan en ayrntl inceleme Patrick Beaverin The
Crystal Palace, 1851-1936: A Portrait o f Victorian Enterprise (London: Hugh
Evelyn, 1970) adl kitabdr. Ayrca bkz. Giedion, Space, Time and Architecture,
249-55 ; Benevolo, History of Modem Architecture I, 96-102; E D. Klingender, Art
and the Industrial Revolution, 1947, ed. ve gzden geiren Arthur Elton (Schoc-
ken, 1970).
dinamik bir ambiyans iinde birletii Yamur, Buhar ve Hz
(1844) tablosunu hatrlatr.
Doayla ilikisine gelince, onu ortadan kaldrmaktan ok
iine almaktadr; eski byk aalar kesilmemi, binaya dahil
edilmilerdir, burada -Sarayn benzedii ve tasarmcs Joseph
Paxtonun adm duyuran bir serada gibi- daha byk ve sa
lkl yetimilerdir. Dahas, Billur Saray, hassas mekanik hesap
lamalarla tasarlanmak yle dursun 19. yzyln en hlyal ve
servenci yaplarndan biridir. Ancak, bir kuak sonrasnn
Brooklyn Kprs ile Eyfel Kulesi sanayi ann potansiyelle
rini ona e bir liriklikle ifade edebileceklerdir. Bu lirizmi Pax-
tonun anlk bir esinle bir para kt zerine karalad ilk tas
lakta en canl biimde grebiliriz. Saray etrafnda ykselen
cafcafl neo Gotik ve neo Rnesans tarz devasa yaplarla kar-
lardmzda daha da takdir etmemiz mmkn. stelik, Sa
rayn yapmclar bu yapy nihai ve yklamaz diye sunmak
yle dursun geicilii ile vnmlerdir. En gelimi prefabri
kasyon tarzlar kullanlarak alt ay iinde, 1851 Byk Ulusla
raras Sergisi iin Hyde Parkda ina edilmi; sergi bitince ay
iinde sklm ve 1854de ehrin teki ucunda, Sydenham
Tepesinde daha byk biimiyle yeniden ina edilmitir.
Billur Saray seyircilerini suskun, pasif kabule zorlamak bir
yana byk tartmalar dourdu. Britanya kltr kuramlarnn
ounluu bir mimari sapknlk ve medeniyete ynelik bir sal
dn diye mahkm etti onu. Bujuvazi sergiden holand, ama
binay kabul etmedi; Arthur dnemini andran tren istasyonla-
n ve Helenistik setler kurmay tercih etti; yle ki ngilterede
elli yl zgn bir yap ina edilmedi. Britanya bujuvazisinin
kendi modernliinin byle parlak bir ifadesini kabullenemeyi-
inin eneji ve imgelem yitimini haber verdii sylenebilir. Ge
riye baktmzda, 1851 onun zirvesi ve adm adm k
nn, Britanya halknn bugn hl bedelini dedii k
nn balang am olarak grnmektedir. Her halkrda bu ya-
pi Dostoyevskinin dedii gibi grkemli bir biti deil, onyllar
boyu geliemeden kalan gzpek ve yalnz bir balangt.
Billur Saray gerek Britanyann sradan insanlar, gerekse
dnyann her yerinden gelen yabanclar tarafndan cokuyla
karlanmam olsayd muhtemelen ina edilmez ve kesinlik
le bir daha ina edilip seksen yl yerinde braklmazd (1936-
da esrarengiz bir yangn sonucu yokoldu). Byk Uluslarara
s Serginin bitiinden ok sonra kitleler mesire, oyun ve ro
mantik buluma yeri olarak hl kullanyordu buray. Sessiz
ce etrafta dolap suskunlua gmlmek bir yana, enerjileri
artyordu adeta; bu bakmdan hibir modem yap Billur Sa
ray kadar heyecanlandrmamtr insanlar. Yabanclarn da
Londrada grmek istedikleri yer Billur Saray oluyordu. Za
mann gazetecileri burasnn Londrann en kozmopolit bl
gesi olduunu; her an Amerikallar, Franszlar, Almanlar,
Ruslar (emievski ve Dostoyevski gibi), Hintliler hatta in
li ve Japonlarla dolup tatn yazyordu. Gottfried Semper
ve James Bogardus gibi yabanc mimar ve inaatlar onun
uzun dnemli olanaklarn yapmclarnn dnda hibir n-
gilizin anlayamad kadar anlayabilmilerdi; Britanyann ha
kim snflan bu binaya kmser gzlerle bakarken bile tm
dnya, onu ngilterenin dnya tasavvuru ve liderliinin bir
simgesi olarak kabullenmekte gecikmedi.
Billur Saraya dair en ilgin ve tutarl -yani gerek- yakla
m, elbette bir mhendis tarafndan yaplmt: Lothar Buc
her adl bir Almandr bu. Bucher ok ilgin bir kiilikti.
1840larda bir demokratik devrimci, 1850lerde Grub Soka-
nda geimini salamaya abalayan mlteci gazeteci,
1860lar ve 1870lerde Prusya istihbaratnn ajan ve Bis-
marckn yakn adam - hatta Marxt bile Prusya istihbarat

40 Bu kara komedi yks Franz Mehring, Karl Marx: The Story o f His L/eda anla
tlmaktadr, 1918, eviren Edward Fitzgerald (London: Allen and Unwin, 1936,
1951), 342-49.
iin devirmeye almt;40 hayatnn son yllarnda Alman
yann ilk byk modernleme ve endstriyel byme dalga
snn mimarlarndan. Bucher 1851de unlar yazyordu: g
renler zerinde ylesine byk bir romantik gzellik etkisi
brakmt ki, uzak Alman kylerinde bile duvarlarda onun
resimleri aslyd.41 Bucher, belki de kendi arzulann da
yanstarak, Alman kyllerinin topluca modernleme zle
miyle yandn dnmektedir; Alman romantizminin gzel
lik ideallerini gerekletirecek bir modernlemedir bu. Buc-
herin yazdklar bir lde Dostoyevskininkilere edeerdir.
Her ikisi de Saray kendi umut ve korkulann ifade etmek iin
bir ara gibi kullanmaktadrlar. Ama Bucherin aktarm ve ifa
deleri Dostoyevskinin yoksun olduu bir otoriteyi haizdir,
nk o binay gerek bir mekn, gerek bir yap, gerek bir
deneyim olarak ele alan canl ve kapsaml bir analiz balam
iine yerletirilmitir. Billur Sarayn iinde olmann nasl bir
duygu olduunu biraz olsun anlayabilmemiz iin Buchere
bavurmamz gerekiyor:

izgiler, gzden ne kadar uzak olduklarn ya da ger

ek boyutlarn anlamanza imkn vermeyen ustalkl
bir a oluturuyor. Yan duvarlar tek bakta kavrana-
mayacak kadar birbirinden uzak, insann gz bir du
varn sonundan tekine deil, ufukta yitip giden son
suz bir perspektif boyunca kayyor. Bu binann yk
sekliinin otuz metre mi yoksa yz metre mi oldu
unu; atnn dz m, yoksa eimli ve basamakl ola
rak m ina edildiini anlayamyoruz, nk optik si
nirlerimizin lleri alglamasna yardmc olacak hi
bir glge oyunu yok.

41 Bucherin deerlendirmesi Giedion, 252-54 ve Benevolo, 101-01 tarafndan alm-

tlanmakta ve standart kabul edilmektedir.
 Bcher yle devam eder:

Gzmz aa doru kaydrdmzda mavi boyal

kafes parmaklklaryla karlayoruz. Bunlar nce ge
ni aralklarla beliriyor; sonra, birbirine yaklaarak
tm maddiliin atmosferin iine eriyip kart uzak
bir geri planda dalan, gz kamatrc bir k eridi
tarafndan kesintiye uruyorlar.

Burada gryoruz ki Bcher Marxi Prusya istihbaratna

devirmeyi beceremese de onun en zengin imge ve dn
celerinden birini ele geirebilmi: Kat olan her ey bu
harlayor. Marx gibi Bucher de kat maddenin eriyip ha
vaya karmasn modern hayatn temel bir olgusu olarak
gryor.
inde her eyin hayaletsi, esrarl, sonsuz grnd bir
dnya olan Bucherin Billur Saray tasvirine inandmzda
-k i bence olduka inandrc b u - Dostoyevskinin ayn yapy
belirsizlik ve esrarn yadsnmas, serven ve romansn yenil
gisi olarak ktlemesi iyice artyor bizi.
Bu uyumazlk nasl aklanabilir? Dostoyevski kendisi bir
eyler ima ediyor bu konuda. Batnn baanlan karsnda
imrenme ve savunmaya ekiliinin esprili bir dkmn su
nuyor bize. Billur Saray ilk tasvir ettii 1862 gezi gncesi
Yaz zlenimleri zerine K Notlan, Klndeki sonu kt biten
ksa ziyaretinin dkmyle balar.42 lk nce Klnn efsane
vi ortaa ant katedrali grmeye gider. Bir kalemde silip
atar onu; gsterili gzellii fazla basittir. Sonra ehrin en
etkileyici modem eserine, yepyeni kprye gider. Doruya
doru, grkemli bir kpr bu, ehri onunla gurur duymakta
hakl - ama bana yle geldi ki haddinden fazla gurur duyu

42 Winter Notes on Summer Impressions, ev. Richard Lee Renfield, Giri Sail Bellow
(Criterion, 1955), 39-41.
yor. Doal olarak ierledim buna. Gei parasn derken
Dostoyevski, bilinmedik bir su iin beni cezalandran biri
sinin bakyla bakan bekinin ona hakaret ettii kanaatine
kaplr. Bir anlk ateli dlemlemenin ardndan bu hakaretin
ulusal olduuna karar verir: Benim bir yabanc, yani bir Rus
olduumu anlam olmalyd. Bekinin gzleri aka unu
sylemektedir ona: te kprmz, sefil Rus, gryorsun
kprmzn karsnda ve her Almann karsnda bir solu
candan baka bir ey deilsin sen, nk senin halknn by
le bir kprs yok!
Dostoyevski bu durumun pek hayali olduunu kabul eder.
Adam gerekte bir ey sylememi, herhangi bir iaret yap
mam, hatta byk ihtimalle bu dncelerin hibiri akln
dan bile gememitir. Ama hi farketmez; bunu kastettiin
den o kadar emindim ki kendimi kaybettim. Baka bir de
yile geri Rus, ileri Almanm stnlk iddiasndan deil
-Alman byle bir iddiada bulunmasa bile hi farketmez-
kendi aalk duygusundan hiddete kaplmaktadr. Cehen
neme kadar yolun var! diye dnr Dostoyevski. Biz se
maveri icat ettik. ... bizim gazetelerimiz var. ... subaylarn
yapt eyleri yapyoruz biz. ...biz... lkesinin geriliinden
duyduu utan -ve geliimin bir simgesi karsndaki ks
kan hiddeti- yznden sadece kpry deil lkeyi de ter-
keder. Bir ie kolonya satn alp (bundan ka yolu yok
tu) Parise kalkan ilk trene atlar, Franszlarn ok daha na
zik ve ilgin olaca umuduyla. Fransada da ve Batda nere
ye giderse gitsin her yerde neler olacan ok iyi biliriz el
bette; grd eyler ne kadar gzel ve etkili olsa da duydu
u garez onu kr edecektir. Sydenham Tepesinde de byle
bir krle tutulmu olabilir.*

(*) Bu yknn en tuhaf ironilerinden biri K Notlarinn yazld srada dnyann

en gelikin asma kprlerinden birisinin Rusyada olmasdr: Kiev yaknlarnda
ki, Charles Vignoles tarafndan tasarlanan ve 1847-1853 yllan arasnda ina
 O halde Dostoyevskinin Billur Saraya saldrmas sadece
haksz deil, stelik geersizdir de. Yorumcular, Dostoyevs
kinin aslnda yapyla deil, simgeselliiyle ilgilendiini ve
bu yapnn Dostoyevskinin gznde Bat rasyonalizmini,
materyalizmi, mekanik dnya grn vb. simgelediini;
Yeraltndan Notiardaki egemen saikin modem hayatn ol
gular karsnda duyulan tiksinti ve savunma olduunu
sylerek aklama eilimindeler bu durumu. Gene de dik
katle okuduumuzda, Yeralt nsannn Billur Saray kar
sndaki eletirisinin (I. Kitap, 9. blm) modern gereklik,
teknoloji ve maddi inaatla ok daha karmak ve ilgin bir
iliki kurduunu grrz. Kabul ediyorum, der, insan
doas gerei yaratc bir canldr; bilinli bir ama uruna
abalamak ve mhendislikle uramak, yani ebediyen ve
durmakszn, nereye gittiine bakmakszn yeni yollar ina
etmek onun yazgsdr. [Burada ikinci vurgu Dostoyevs-
kiye, birinciyse bana ait.] Benim burada dikkatimi eken
ve Yeralt nsann ruhsal adan Billur Sarayn yapmclar
na yaklatran insan yaratclnn asli simgesinin, sz geli-
mi sanat ya da felsefe deil, mhendislik olmasdr. Hem
onu beenenler hem de kar kanlar tarafndan vurgulan
d gibi hibir mimarn katks olmakszn tamamen m-
hendislerce tasarlanp ina edilen Billur Saray iin zel bir
anlam vardr bunun.
Bu geliimin anlam zerinde ok ey sylemek mmkn;

edilen Dinyeper Kprs. 1. Nikolas inasn kendi emrettii bu kpry ok

severdi: Byk Uluslararas Segide bunun yalboya, suluboya resimlerini, i-
zimlerini sergilemiti ve Klk Sarayda bir maketini bulunduruyordu (Ringen
der, Art and the Industrial Revolution, 159, 162). Ama ne mhendislik eitimi
grm olan ve kprler hakknda sahiden bir eyler bilen Dostoyevski, ne de
muhafazakr veya radikal bir baka Rus aydn bu projeyi dikkate alm grn
yor. Sanki Rusyann yapsal olarak gelime yeteneinden yoksun olduu inanc
-gelimeyi isteyenler kadar istemeyenlece de sorgusuz kabullenilen bu inan-
sregiden gelimeyi grmelerim engellemi. Bu da kukusuz gelimeyi daha da
engellemitir.
ama burada asl mesele gelimenin olumlanmas. Mhendis
liin birincil nemi Yeralt nsannn sorgulamad pek az
eyden biri. Mhendisliin insan yaratclnn simgesi ola
rak grlmesi 19. yzylda sadece Rusya iin deil, Bat iin
de ok radikal bir dnce. Saint-Simon ve taraftarlar dn
da Dostoyevskinin anda, insan deerleri silsilesinde m
hendislie byle yksek bir konum tanyan baka biri kolay
bulunamaz. Yeralt nsan 20. yzyl konstruktivizmini haber
veriyor. Bu hareket, I. Dnya Sava sonrasnda Avrupann
her yannda etkin olmakla birlikte, en canl ve yaratc bii
mini Rusyada bulmutu. naatn modem romans, yzyldr
hibir eyin ina edilmedii; muazzam bir ruhsal enerjiye sa
hip bu lke iin idealdi.
Mhendislik Dostoyevskinin iyi bir hayata ilikin tasavvu
runda ok nemli bir rol oynar. Ama temel bir koulda srar
eder:lnsan mhendisleri kendi tasavvurlarnn mantn iz
lemelidirler, nereye gittiine bakmakszn. Mhendislik he
saplamann deil yaratcln arac olmaldr; ama bunun
iin de vard yerin yapma sreci kadar nemli olmadn
kabul etmelidir. imdi, Dostoyevski Billur Saray ya da dier
yaplar iin belirleyici ilkeyi ortaya koymaktadr:

nsan yaratmay, yollar ina etmeyi sever, tartma g

trmez bu. Ama ... igdsyle hedefine erimekten
ve yapy tamamlamaktan korkuyor .. olmasn sakn?
Nasl bilebiliriz ki, belki de o yapy sadece uzaktan se-
viyordur; yaknma gitmeden, belki de sadece ina etme
yi seviyor ve iinde yaamak istemiyor

Buradaki en nemli aynm bir binay ina etmekle iinde

yaamak arasndadr: Benliin geliiminin arac ya da benlii
iine kapatacak inaat arasndaki ayrmdr. Mhendislik et
kinlii, bir etkinlik olarak kald srece insann yaratcln
en st dzeye karabilir; ama inaat binay bitirip kendisi
ni yapt eylerin iine kapattnda, yaratc enerji donup
kalr ve saray bir mezar halini alr. Bu, farkl modernleme
tarzlar arasnda temel bir ayrm ortaya koymaktadr: Ser
ven olarak modernleme ile rutin anlamda modernleme.
imdi Dostoyevskinin serven olarak modernleme yanls
olduunu grebiliriz. Yeralt insannn Nevski Bulvarnda su
bayla kar karya gelirken yapt budur. Billur Sarayn ya
ratclarnn da kendilerine zg bir modemist servene gi
ritiklerini gstermeye altm. Ama serven rutine dn
tnde, Billur Saray da (Yeralt insannn korktuu gibi) bir
tavuk kmesi halini alr ve modernleme ruhunun idam
hkmne dnr. Ancak o ana kadar modem insan bir m
hendis olarak gayet mutlu bir ekilde abalayabilir, maddi ol
duu kadar ruhsal bir ura verebilir.
Bu aamada emievskinin Ne Yapmalisma dnecek olur
sak, bir rutin olarak modernliin yceltilmesiyle karlaaca
z. Dahas Dostoyevskiyi asl korkutan eyin Paxtonun Bil
lur Saray deil emievskinin Billur Saray -yani Batnn
gereklikleri deil Ruslarn modernleme fantazileri- olduu
nu greceiz. Vera Pavlovnanm Drdnc Ryasnda,43
emievskinin Billur Saray anlatt ve ycelttii sahnede
karmza kan yalnzca billur saraylardan oluan bir gelecek
tasavvurudur. Bu devasa yaplar birbirinden iki, mil uzak
lktadr; tpk bir satran tahtasnn bandaki bir sr sat-
ran gibi; otlak ve ayrlarla, bahe ve korularla ayrlm
lardr birbirlerinden. Bu satran tahtas benzeri manzara gz
alabildiine uzanr; bunun yannda baka trden yaplar ve
yaam alanlan varsa bile emievski nasl ve nerede oldukla
rndan sz etmemektedir. (20. yzyl okurlar bu modelin, Le

43 Tuckerin evirisinde her nedense karlm olan bu sahne Ralph Matlaw tara
fndan evrilmi ve dier emievski tarz baka sahnelerle birlikte onun Yeral
tndan Notlar edisyonunda yer almtr, 157-77.
Corbusierin ville radieusenn parktaki knlelerinin bir n
cl olduunu farkedeceklerdir.) Her bina, iinde konudan,
atelyeleri, ortak yemek ve elence olanaklan (emievski ba
lo salonlann ve orada dzenlenen enlikleri sevecen bir tefer
ruatla betimler) bulunan, alminyum mobilyalan, tanr du
yarlan (evii dzenlemeleri kolaylatrmak iin) ve ilkel bir
tr havalandrma sistemi olan, bizim amzn verdii adla
bir mega yap olacaktr. Her mega yapda maddi ihtiyalann
kollektifletirilmi, teknolojik bakmdan gelikin tanm ve sa
nayi ile karlayan ve iyiliki, gelikin ve rasyonel bir idarenin
toplumsal politikalan sayesinde cinsel ve duygusal bakmdan
tatmine kavumu birka bin kiilik bir insan topluluu yaa
yacaktr. emievskinin deyimiyle bu yeni Rusya her trl
kiisel ve politik gerilimden kurtulmu olacaktr; herhangi bir
sorunun hayali bile yoktur bu dnyada.
emievski bu tasavvurunu her trl atmadan anndra-
bilmek iin abaladndan billur saray dnyasn neye kar
tanmladn anlamak g oluyor. Ama bir sre sonra mesele
ortaya kyor. yknn kahraman gelecein yeni Rus
yasnda bir gezi yaptktan sonra bu dnyada neyin eksik ol
duunu farkediyor birden. Rehberine soruyor: Ama isteyen
insanlar iin ehirler de yok mu? Rehber buralarda yaamak
isteyen ok az insan, dolaysyla da eskisinden ok daha az e
hir olduunu sylyor. ehirler, asgari dzeyde iletiim mer
kezleri ve tatil yerleri olarak varlklann srdryor (ok uzak
larda bir yerde). Herkes oralara birka gnlne, deiiklik
olsun diye gidiyor; hl kalan birka ehir turistler iin elen
celi seyirliklerle dolu; ama nfuslan srekli azalyor. Peki,
ama diye soruyor Vera Pavlovna, ya bilileri srekli orada ya
amak isterse? Rehber neeli bir glmsemeyle yandyor:

Oralarda yaayabilirler, tpk sizin [imdi] St. Peters-

burglanmzda, Londralanmzda, Parislerinizde yaad-
 mz gibi - kim karr ki? Kim engelleyebilir onlan?
Herkes istedii gibi yaar. Ama byk ounluk, yz
de doksandokuz size gsterildii biimde [yani billur
saray topluluklarnda] yayor, nk bu onlar iin
ok daha zevkli ve avantajl.

Demek ki Billur Saray ehrin antitezi olarak tasavvur edili

yor. emievskinin hayali, imdi grebildiimiz gibi, kent
sellik olmayan bir modernleme. ehrin yeni antitezi artk il
kel ky deil, son derece gelimi, sper teknolojik, kendi
iine kapal, kent d dnyas. Bu dnya son derece planl ve
rgtl -nk, bakir toprak zerinde ex nihilo (hi yoktan)
yaratlm- daha iyi kontrol altnda ve dolaysyla herhangi
bir modern metropoln olabileceinden daha zevkli ve
avantajl. Rusya iin bir umut tasavvuru olan Vera Pavlov-
nann ryas feodalizmden sosyalizme srama, modern
Batnn burjuva ve kapitalist toplumunu atlama eklindeki
bildik poplist umudun ustaca bir eitlemesi. Burada, sakin
ve azgelimi krsal hayatlardan sakin ve ok gelimi kentd-
hayata sranacak, kapitalizmin tedirgin hayat yaanmak
zorunda kalnmayacaktr. emievski iin Billur Saray St.
Petersburglarmz, Londralannz, Parislerinizin idam hk
mn simgelemektedir; bu ehirler yeni dnyada, en iyi ihti
malle, geriliin mzeleri olacaklardr.
Bu tasavvur Dostoyevskinin emievskiyle olan anlamaz
lm daha iyi anlamamza yardmc olabilir. Yeralt nsan bu
yapdan korktuunu syler, nk gizlice bile olsa kimse dil
karamaz, ya da alaya alamaz onu. Binlerce akll uslu ve tah
silli insann dil kard Paxtonun Billur Saray iin elbette ge
erli deildir bu, ama emievskininki iin tmyle geerli-
dir. Baka bir deyile, uyumsuzluk ve atmayla dolu olan Ba-
tnn modernleme gereklii iin geersiz, ama uyumsuzluk
ve atmann sonu olacak Rus modernleme fantazisi iin ge-
erlidir. Bu nokta Dostoyevskinin modem ehri, ve zellikle
Petersburgu, kendi ehrini neden bu kadar sevdiini aklyor:
Dil karmak iin ideal ortamdr buras - yani, kiisel ve top
lumsal atmalan ortaya koymak ve onlarla uramak iin
ideal ortamdr. Billur Saray ac, kuku ve inkrm reddiyse
Petersburgun sokaklar, alanlar, kprleri, kaldrmlar tam
da bu deneyim ve tutkularn yeerdii yerlerdir.
Yeralt nsan Petersburgun her trden sonsuz ac, kuku,
inkr, arzu ve mcadele olaslklarndan heyecana kaplr.
Onu, kendi deyimiyle (ve Dostoyevskinin kitabn son sayfa
snda altn izdii gibi) ondan ve onun dnyasndan rken
halim selim okurlanndan - beyefendiler der bunlara- da
ha canl klan tam da bu deneyimlerdir. (lerleme Peters-
bugun drt bir yandan yaklp yklmas demektir, dedi ge
neral huzursuz bir halde Turgenyevin Duman yaptnda.)
Yeraltndan Notlafm nasl ayn anda hem Rus modernleme
sinin ideologlarna kar ldrc bir saldn hem de moder
nist dncenin temel yaptlanndan biri olduunu anlayabi
liriz artk. Dostoyevski, Billur Saray eletirirken aslnda eh
rin modernlii adna ortaya kan -1860larda hl bir ideal
den teye geemeyen- banliy ve kentd modernlie saldr
maktadr. Baka bir deyile, dertlerden annm ama ldrc
rutinlikteki bir modernlemeye kar nsan bir serven -her
gerek serven gibi korkutucu ve tehlikeli bir serven- ola
rak modernlemeyi olumlamaktadr.
Billur Saray yksne ilikin ironik bir ekleme daha var. Jo
seph Paxton 19. yzyln en byk kent tasarmclarndan bi
riydi: Amerikada Olmstedin almalarm nceleyen ve onlara
esin veren byk kentsel doal yaam parklan tasarlam; ilk
metrodan krk yl nce Londra iin metro ebekesini de ieren
geni kapsaml bir kide tamacl plan dnmt. Billur
Saray da -zellikle Sydenham Tepesindeki sergi sonras versi
yonu- kent yaamnn olanaklann zenginletirmek iin d
nlmt; yeni tr bir toplumsal mekn, Londrann paralan
m ve birbirine kart toplumsal katmanlarn biraraya getire
cek, arketipik bir modem ortam yaratacakt. Londra'nn ne ya
zk ki mahrum olduu Paris ya da Petersburg bulvarlarnn bir
devam olabilirdi bu. Paxton kendi yapsn kent kartt bir
tarzda kullanma ynndeki her giriime iddee kar kard.
Ne var ki, 19. yzyln sonunda Ebenezer Howard, Billur
Saray tipi yaplarn kent kart potansiyellerini grd ve
bunlan ernievskiden ok daha etkin biimde kulland.
Howardm byk etkiler yapan eseri Yarnn Bahe ehirleri
(Garden Cities of To-Morrow, 1898, gzden geirilmi basm
1902) emievskide ve kendi okumu olduu Fransz top-
yaclannda rtk olarak bulunan, modem ehrin ruhsal ba
kmdan alaltc olduu kadar ekonomik ve toplumsal ba
kmdan da eskimi olduu fikrini ok gl ve etkin biimde
gelitiriyordu. Howard, 20. yzyl metropoln 19. yzyln
posta arabasyla kyaslyor; modem insan iin maddi refah ve
ruhsal uyum aracnn banliy geliimi olduunu ileri sr
yordu. Howard, Billur Sarayn bir insan serasnn -ilkin Pax-
tonun genliinde ina ettii bir sera model alnarak tasar
lanmt- tmyle kontroll bir ortam olarak tad biim
sel potansiyelleri kavramt; yeni bir banliy kompleksinin
merkezinde yer alan kocaman, cam kapl bir al veri ve kl
tr merkezine onun adn ve biimini verdi.*

(*) Garden Cities o f To-Morrow (Yarnn Bahe ehirleri), 1902 (MIT, F J. Osbom ve
Lewis Mumfodun giriiyle); posta arabas olarak metropol iin s. 146; banliy
modeli olarak Billur Saray iin s. 53-4,96-8. Ironik biimde, Howaidin ideal tasa
rmnn en popler zelliklerinden biri Billur Saray olduu halde Letchworthdaki
ilk Bahe ehrin yapmandan sorumlu olanlar, onun Ingilizlere ok aykr (Bay
Podsnap kesinlikle kaolinli bu fikre), an modem ve fazla pahal olduunu sy
leyerek plandan kardlar. Onun yerine daha organik olduunu syledikleri ye
ni ortaa tarz bir pazar soka koydular. (Fishman, Urban Utopias in the Twenti
eth Century, 67-8). Yarnn Bahe ehirleri 20. yzyln ilk yarsnda mimarlar,
plana ve geliimcileri ok etkiledi; tm enejilerini tedirgin metropol geride b
rakacak daha zevkli ve avantajl ortamlarn retimine ynelttiler.
 Yeralt nsanyla Billur Sarayn Sovyet kltr ve toplumu
iindeki bakalamn ayrntyla incelemeye kalkmak snrla
rmz aar. Ama, en azndan byle bir aratrmann nerelere
gidebilecei zerine birka ey sylemem mmkn. lk ola
rak unu belirtmek gerekiyor: lk kuak parlak Sovyet mimar
ve planclar birok konuda anlamazla dseler de, mo
dem metropoln kapitalizmin yozlam bir rn olduu
ve ortadan kalkmas gerektii hususunda hemfikirdiler. Mo
dem ehirlerde korunmaya deer eyler olduuna inananlar
anti Marksist, sac ve gerici diye ktleniyordu.44 kincisi,
belli lde kentsel ortamlara olumlu bakanlar bile kent so
kann tamamen zararl olduu ve ortadan kalkmas, yerine
daha ak, daha yeil ve inana gre daha uyumlu kamusal
alanlarn konulmas gerektiini dnyorlard. (Bunlarn
grleri, Moskovay birka kez ziyaret etmi ve ilk Sovyet
dneminde ok etkili olmu olan Le Corbusierin grlerine
yaknd.) 1920lerde Sovyet edebiyatnn en keskin eletirel
edebi eseri, Yevgeni Zamyatinin topyac ve ftrist roman
Biz, bu yeni ortaya kmakta olan manzaradan zellikle etki
lenmiti. Zamyatin, emievskinin Billur Saray ile Dosto-
yevskinin eletirel yaklamm, parlak biimde anlatlan e
lik ve cam gkdelenlerle cam yaplardan oluan dsel bir
manzarada yeniden canlandrr. Zamyatinin billursu yeni
dnyasndaki egemen motif, ona gre modemizmin ve mo
dernlemenin donarak kat, durgun, hayat yutucu biimlere
dnmesinin simgesi olan buzdur. Bu yeni billurlam ya-

4 4 Bkz. Anatol Kopp, Town and Revolution, 1967, eviren Thomas Burton (Braziller,
1970) ve Kenneth Frampton, Notes on Soviet Urbanism, 1917-32, Architects
Year Book 12 (London, Elek Books, 1968), 238-52. Marksizmin kentin yokolu-
unu istedii fikri, kukusuz grotesk bir arptmadr. Marksizmin modem kent
karsndaki karmaklk ve ikircimlerine ilikin tam, yetkin bir inceleme iin
bkz. Carl Schorske, The Idea of the City in European Thought: Voltaire to
Spengler, 1963, yeniden basm Sylvia Fava, der., Urbanism in World Perspective
(Crowell. 1968) iinde, 409-24.
plann ve onlarn yeni katlam hakim snflarnn souk
luk ve tekdzeliine kar Zamyatinin kahramanlan kendi
20. yzyl gnlerinin bulvann, grlt patrty, alacak bula-
cal renkleri, insanlarn, tekerlerin, hayvanlarn, afilerin,
aalann, renklerin, kulann birbirine kan o kargaay
anarlar zlemle. Zamyatin, souk eliin ve dzenin yeni
modernliinin kent sokann kendiliinden, kpr kpr es
ki modernliini yoketmesinden korkuyordu.45
Sonuta, Zamyatinin korkulan harfi harfine olmasa da ru
hen gerek oldu. lk dnemlerde SSCB ltl billur saray bi
nalar ina edecek kaynaklardan -sermaye, vasfl igc, tek
noloji- yoksundu; ama, maalesef totaliter bir devletin kat
yaplann kuracak, koruyacak ve geniletecek denli modern
lemiti. Billur Sarayn 20. yzylda, gerekten bedene b
rnmesi dnyann teki ucunda, ABDde oldu. kinci Dnya
Savandan sonra Paxtonun lirik ve zarif binas, arptlm
ama hl tannabilir biimde orada, her yan kaplayan, dur
makszn, mekanik olarak yeniden retilen elik ve cam y
n irket binalannda ve banliy alveri merkezlerinde orta
ya kt.46 Srekli yaylan bu inaat slubu hakknda son za

45 Zamyatinin 1920 ve 1927 arasndan yazd Biz, Bernard Guilbert Guemey ta

rafndan evrilmi ve Guemeyin antolojisi Russian Literature in the Soviet Period
(Random House, 1960) iinde yaymlanmtr. Hem Huxleyin Cesur Yeni Dn-
yas hem de Orwellin 1984ne kaynak olmutur (Orwell bunu aklam,
Huxley aklamamtr) ancak her ikisinden de stn ve bu yzyln modernist
bayaptlarndan biridir.
Jackson, Dostoevskys Underground Man in Russian Literature, 149-216da Yeral
tndan Notlarm 1920lede, Stalinizmin karanl kmeden, eletirel ruhu canl
tutmaya alan birok yazar -Zamyatin, Yuri Olea, 11ya Ehrenbutg, Boris Piln-
yak- iin tad nemi ok etkileyici biimde gstermektedir.
46 Alan Harrington kent sonras, korporal hastal anlatt roman Life in the
Crystal Palaceda (Knopf, 1958) bu balanty aka ilk kuranlardan biri. Eric
ve Mary Josephson Harringtonun kitabndan semelerle Yeraltndan Notlarm I.
Blm n Man Alone: Alienation in Modern Society (Dell, 1962) adl ve
1960larda Amerikal renciler arasnda ok satan antolojilerinde biraraya ge
tirmilerdir.
manlarda, giderek hiddedenen tonlarda ok ey sylendi. Bu
rada bizim iin nemli olan husus, bunun temel amalarn
dan birinin modem metropolden, patrt grlt, renklerin
alaca bulacasndan, insanlarn, tekerleklerin, hayvanlarn,
afilerin, aalann, renklerin, kularn birbirine kart kar
gaadan kamak ve ok daha kapal, kontroll, dzenli bir
dnya yaratabilmek oluudur. Modem ehrin a Paxton,
kendini gnmzn billursu banliy IBM kampslerinden
birinde bulsa deliye dnerdi. Ama, emievski kesinlikle
kendini yabanc hissetmezdi burada; onun modernleme r
yasndaki daha zevkli ve avantajl ortamdan baka bir ey
deildir nk buras.
Btn bunlar Dostoyevskinin ne kadar iyi bir khin oldu
unu gsteriyor. Billur Saraya kar eletirel bak, bir ser
ven olarak modernliin en kahramanca davurumunun bile
rutin modernliin berbat bir almetine dnebileceini gs
teriyor. Amerikan, Bat Avrupa ve Japon sermayesinin sava
sonras dinamizmi -bir sre grnd gibi kar konula
maz ekilde- billur saray dnyasna doru koturduka,
Dostoyevski modem gndelik hayat iin daha nce hi ol
mad lde aciliyet ve nem kazand.

3. 20. yzyl: Kent douyor, kent batyor

Bundan sonraki yarm asr boyunca Petersburgun yaad
politik ve kltrel alkantlar hakkyla ele almaya alsak
bu kitabn sonu gelmez. Ama Petersburgun 19. yzyl tema
ve itkilerinin nasl tuhaf ve trajik yollarda srdn gster
mek iin 20. yzyl balarnda ehrin hayat ve edebiyatna
kubak olsun gz atmakta fayda var.
 1905: Daha fazla k, daha fazla glge

1905e gelindiinde Petersburg, yarsndan fazlas 1890-

dan itibaren kylerden g etmi, 200.000e yakn bir fabrika
iisi nfusu barndran nemli bir sanayi merkezi olmutur.
Artk ehrin sanayi blgeleri tasvir edilirken huzursuz edici
bir halkadan sz edilmektedir: Fabrikalar bir halka gibi
kenti kuatyor, idari ve ticari merkezi sanp sktryordu.47
1896dan, tm ehri kapsayan dikkate deer lde disiplinli
ve koordine tekstil grevinden beri Petersburglu iiler Avru
pann politik haritasnda nemli bir mevzi tutmaya bala
mlard.
u anda, 9 Ocak 1905 Pazar gn bu iilerden oluan
muazzam bir kalabalk, yaklak 200.000 erkek, kadn ve
ocuk, Petersburgun tm bulvarlarnn baland saraya
ulamak amacyla ehrin her kesinden kitleler halinde
merkeze doru akmaktadr. Balarnda, Putiloy Demir Tesis
lerindeki devletten icazetli kilisenin rahibi ve St. Petersburg
Fabrika ileri Birliinin rgtleyicisi, yakkl ve karizma-
tik Peder George Gapon vardr. Kalabalklar kesinlikle silah
szdr (Gaponun adamlar hepsinin stn aram, bulduk
lar silahlara el koymulardr) ve iddetten uzaktrlar. ou
elinde ikonalar ve ar II. Nikolasn resimlerini tamakta;
kalabalklar yol boyu Tanr an Korusun ilahisini syle
mektedir. Peder Gapon ann Klk Saray nnde toplanan
halka hitap etmesini ve kda dktkleri taleplerine kulak
vermesini rica eder:

EFENDMZ - Bizler, St. Petersburg ehrinin her kesi

minden, her semtinden gelen ii ve sakinleri, kanlan
nz, ocuklanmz, bire anababalanmzla birlikte hu
zurunuza, adalet ve rahmet dilemeye geldik. Bizler di

47 Zikreden Zelnik, Labor and Society in Tsarist Russia, 60.

 lenecek hale dtk; kaldramayacamz ar iler al
tnda eziliyor, terletiliyoruz; insan yerine konmuyor,
kt kadere sessizce boyun emek zorunda olan kle
ler gibi muamele gryoruz. Sabrettik ama yoksullu
un, hakszln ve cehaletin derinliklerine daha da
beter srklenir olduk. Adaletsizlik ve keyfi ynetim
bize soluk aldrmyor. Efendimiz, mecalimiz kalmad!
Sabrmz sona geldi dayand. Dayanlmaz aclardansa
lm tercih edecek noktaya geldik.
te bu nedenle almay durdurduk ve iverenleri
mize, taleplerimiz kabul edilene dek iba yapmayaca
mz bildirdik.

Dileke sekiz saatlik ign, gnde bir ruble asgari cret

dzeyi, zorunlu, denmeyen fazla mesainin kaldrlmas ve
iilerin rgenme zgrl talepleriyle srmektedir. An
cak bu talepler esas olarak iverenlere ve dolayl biimde a
ra yneltilmitir. Hemen ardndan da sadece ann yerine ge
tirebilecei baz radikal talepler ileri srlmektedir: Demok
ratik biimde seilecek bir kurucu meclis (Bu en temel istir-
hammzdr ve dier btn isteklerimizin temelidir; bu... ac
larmzn tek ilacdr); dnce, basn ve toplant hrriyetle
rinin gvence altna alnmas; hukuka uygun yarglama; her
kes iin cretsiz eitim hakk ve fiyaskoya giden Rus-Japon
Savann sona erdirilmesi. Dileke u ekilde bitmektedir:

Balca ihtiyalarmz bunlardr, Efendimiz, huzurunu

za bunlar iin geldik. Son umudumuz sizdedir. Halk
nzdan yardm esirgemeyiniz. Onlar devlet grevlile
rinin acmasz zulmnden koruyunuz. Halknzla ara
nzdaki duvan yknz ve onlann da Sizinle birlikte l
keyi ynetmelerine izin veriniz...
Bu tedbirlerin uygulanmas iin sz ve emir buyu
rursanz Rusyay mudu ve gl klacaksnz ve Ad
 nz yreklerimizde, saadetimizde ebediyyen nakolu-
nacaktr.
Dualanmza karlk vermez ve bunlan emir buyur
mazsanz burada, saraynzn nndeki bu meydanda
leceiz. Baka ne gidecek bir yerimiz var ne de ama
cmz. nmzde yalnzca iki yol var: Biri zgrlk ve
mutlulua uzanyor, teki mezara. ... Hayatlarmz
Rusyann aclarnn bir kefareti olsun. Bu kefareti hid-
dede deil, sevinle yerine getireceiz.48

Peder Gapon bu dilekeyi ara okuma frsat bulamad:

Nikolas ailesini de alarak alelacele bakenti terketmi, yerine
saray grevlilerini brakmt. Onlarsa iilerin umduundan
ok farkl bir karlama hazrlamlard. Halk saraya yaklar
ken, saylan 20.000i bulan tepeden trnaa silahl askeri bir-
liklerce kuatldlar. Birlikler kalabala yakn mesafeden ate
at. O gn ka kiinin ld tam olarak hibir zaman re
nilemedi- hkmet l saysn 130 olarak aklarken, gve
nilir tahminler bu saynn 1000e yaklatn belirtir- ama
Rusya tarihinde bir devrin kesinlikle kapand ve bir devri
min balad herkese derhal anlald.
Bertram Wolfea gre Kanl Pazar olaylanyla milyonlar
ca ilkel kafa bir anda Ortaadan 20. yzyla srad. Sevgi ve

48 Bu belgenin birka versiyonu vardr ve hibiri kesin deildir. Yukandakini Bert

ram Wolfeun Three Who Made a Revolution (1948; Beacon, 1957) kitabndan al
dm, s. 283-86. Daha uzun olan versiyonu Sidney Harcaven First Blood : The
Russian Revolution o f 1905 (Macmillan, 1964) adl kitabnda yer almaktadr. Ay
rca bkz. Solomon Schwarzin The Russian Revolution o f 1905 (U. of Chicago,
1967) adl derlemedeki etkileyici almas, 58-72, 268-84.
1905in arka plan iin: 1890lann ekonomik ve endstriyel geliimi hakknda
Gerschenkron, Economic Backwardness in Historical Perspective, 124-33, ve Por
tal, Cambridge Economic History, VI, 824-43; politik padamalar hakknda, The
odore Van Laue, Why Lenin? Why Stalin?, 3. ve 4. blmler; Richard Pipes, Soci-
al Democracy and the St. Petersburg Labor Movement, 1885-1897 (Harvard,
1963); Allan Wildman, The Making o f a Workers Revolution: Russian Social De
mocracy, 1891-1903 (Chicago, 1967).
saygda kusur etmeden dertlerine bir are bulabilmek iin
Sevgili ar Babalanmn ayaklarna kapanmaya gelmilerdi.
Mermiler ve kan btn o sevgi ve gveni bir anda sildi s
prd. Artk babasz olduklann ve kendi balarnn aresine
bakmak gerektiini biliyorlard. 9 Ocak hakkmdaki yaygn
hkm budur ve genel olarak doru bir hkmdr. Ama Pe
tersburg kalabalnn mermiler ve kandan nceki evrimini
gzard ettii iin hataldr. Troki, kendi katld 1905 Dev-
rimini deerlendirirken Gapon gsterisini proletarya ile mo
nari arasnda ehrin sokaklarnda diyalog giriimi diye ta
rif ediyor.49 Bir halkn yneticisiyle sokaklarda diyalog kur
ma fikri hi de ilkel kafalarm ve ocuksu ruhlarn ii deil
dir; bilakis halkn hem modernliini, hem de olgunluunu
ifade etmektedir. 9 Ocak gsterisi Petersburgun kendine z
g toprandan ykselen bir modernlik biimidir. Bu ehrin
rn olan sradan halkn en derinde yatan ihtiyalarn ve
belirsizliklerini yanstmaktadr: boyun eme ile meydan oku
mann, stlerine kar kesin sadakat ama kendileri olmak
iin kesin bir kararllk duymalarnn mulak bir karm;
sokaklarda dorudan bir iliki iin, nihayet -1860larda Ye
ralt nsannn dedii ve 1905de Gaponun dilekesinde ya
zld gibi- insan olarak kabul edilmelerini salayacak
hem kiisel, hem de politik bir karlama iin her eylerini,
hatta hayatlarn bile gzden karmaya hazr olmalar.
Petersburgun modem politikaya yapt en zgn ve kalc
katk dokuz ay sonra dodu: Sovyet ya da ii konseyi. Pe
tersburg i Delegeleri Sovyeti 1905 Ekiminin balarnda,
adeta bir gecede ortaya kverdi. 1905 Devrimiyle birlikte
erkenden ld; devrimci 1917 ylnda, nce Petersburgda
sonra da tm Rusyada yeniden ykseldi. 20. yzyl boyunca

4 9 Wolfe, 286; Trotsky, 1905, eviren Anya Bostock (Vintage, 1972), 253. talikler
bana ait.
dnyann her kesindeki radikallerin ve ezilen halklarn
esin kayna oldu. Devletin gereklii tarafndan bayalat-
nlsa da SSCBnin adnda yer etti. Dou Avrupada Sovyetler
Birliine kar kanlarn ou; Macaristan, ekoslovakya ve
Polonyada ayaklananlarn ou da hakiki bir sovyet toplu
mu tasavvurundan ilham alyorlard.
lk Petersburg Sovyetinin nderlerinden biri olan Troki,
onu yetki ve g sahibi ama hibir gelenei olmayan, gr
nrde hibir rgtsel mekanizmas olmakszn birbirinden
kopuk binlerce insan bir anda bir araya getirebilen, kendili
inden inisiyatif ve zdenetim yetisine sahip ve hepsinden
nemlisi yirmi drt saat iinde yeraltndan doup kan bir
rgt szleriyle tarif ediyordu. Sovyet devrim ve grevle
otokratik devleti fel etmi ve kendi zgr demokratik d
zenini kentteki emeki halkn hayatna uygulamaya50 giri
miti. Kadim Greklerden bu yana belki de en radikal katlm
c demokrasi biimiydi. Trokinin nitelemeleri biraz idealize
edilmi olsa da genelde dorudur - tek bir konu haricinde:
Troki, Petersburg Sovyetinin hibir gelenei olmadn
syler. Ama bu blmde yazlanlar, sovyetin, dorudan do
ruya Petersburgun zengin ve canl kiisel politika gelenein
den, ehrin sokaklarnda dolaysz kiisel karlama aracl
yla politika yapma geleneinden doduunu gstermekte
dir. Petersburgun kk memurlarnn ardarda birok nesil
boyunca srdrdkleri tm o cesurne ve sonusuz kalm
tepkileri - Henz hesaplamadk!-gerisin geri kat- raz-
nointsi Yeralt nsanlarnn tm o sama ve ocuksu gste
rileri harcanmamaldr burada.
Ama Petersburg iin 1905 sokakta karlamalar ve yz
yze grnmeler yl olduu kadar derinleen ikircimlerin ve
gizemlerin, arklar iindeki arklarn, birden dnp arpla

50 A.g.e., 104-05, 252-53.

rak kapanan kaplarn da yldr. Bizzat Peder Gapondan da
ha mulak bir figr kolay bulunamaz. Ukraynal bir kyl
nn olu, gezgin vaiz ve bir Tolstoycu olan Gapon, sendika
rgtlemesini aslnda gizli polisin kanatlan altnda gerekle
tirmiti. Sanayi iilerinin hiddetini hkmetten uzak tutup
iverenlere yneltmek iin onlan lml sendikalar iinde r
gtlemek, gizli polisin Moskova seksiyonu efi Zubatovun
fikriydi; bu deneye polis sosyalizmi ad konmutu. Gapon
da buna uygun ve becerikli bir devirmeydi. Ne var ki, Zuba
tovun muhaliflerinin de tahmin ettii zere, bu polis ajan
kendini iilerinin ihtiya ve enerjilerine fazla kaptrd ve so
nuta hareketi polisin tasarlad snrlann ok tesine tad.
Gaponun ara kar besledii -ve daha dnyevi, daha sinik
olan amirlerince paylalmayan- safdilce sadakat, kenti ve l
keyi 9 Ocaktaki korkun atmaya srkledi.
Kanl Pazar olaylannda en ok hayrete den Gapon oldu
ve bir gece iinde herkesten hzl bir devrim tutkusuna kapl
d. Yeraltndan ve sonra da srgnden bir dizi gmbr gm
br bildirge yaynlad. ar yok artk! diye haykmyordu.
Bombalar ve dinamitler, bireysel ve kitlesel terr - ulusal
bir ayaklanmaya yardm edecek her yntemin kullanlmas
iin sesleniyordu. Lenin, Cenevrede (Plehanov tarafndan
reddedilen) Gaponla grm ve onun -Leninin daha son
ra belirttii gibi kendi Marksizmine nazaran Rus kitlelerine
daha yakn- safiyane ve youn dini radikalizmi karsnda
aakalmt. Ama rahibe okuyup renmesini, politik d
ncelerini netletirip gelitirmesini ve hepsinin tesinde
pohpohlama ve anlk hiddetlere kaplmamasm tledi.
Gapon Cenevreye gelirken prestijini kullanarak tm dev
rimci gleri birletirme umudundayd. Ama onlann arasn
da srp giden sekter tartmalar ve entrikalar ksa srede
bktrd onu. Bunun zerine Londraya gitti; orada bir hret
olarak karland, milyonerlerin verdii ziyafetlerde yedirip
iirildi, sosyete hanmlar tarafndan el stnde tutuldu.
Devrim davas iin hatr saylr miktarda bir para toplamay
baard, ama bu paray ne yapacan bilmiyordu. nk ne
yaplmas gerektiine dair tutarl bir dncesi yoktu. Kaak
silah ve cephane bulma giriiminin baarszlndan sonra,
kendini aresiz ve tecrit edilmi bir halde buldu; devrim
kertildike gitgide umutsuzlua ve bunalma kapld. 1905
balannda gizlice Rusyaya dnd- ve yeniden gizli polise
alnmak iin bavuruda bulundu! ikin bir cret karln
da her eye ve herkese ihanet etmeyi nerdi, ama 1905 Oca
ve sonrasnda en yakn arkadalarndan biri olan (manifesto
sunun yazlmasna da yardm eden) Pincus Rutenberg bunu
renip Gaponu gizli bir ii mahkemesine teslim etti. 1906
Nisan aynda Finlandiyada bu mahkeme tarafndan ldrl
d. Kitleler ise hl ona sayg duyuyorlard ve yllar boyu
onun polis tarafndan ldrldne inandlar.51 Tam Dosto-
yevskiye yarar bir yk: bir kahramanlk annda gne
na kp yeniden batan, daha derine, gmlene dek batp
duran bir Yeralt nsan.
Gaponun yksnde hl zlememi srlardan biri de
udur: Eer polis ve ileri Bakanl 9 Ocakta neler olaca
n gnler ve haftalar ncesinden biliyorduysa, neden gsteri
leri balamadan engellemedi; szgelimi neden btn rgtle-
yicileri tutuklamad ya da hkmeti iileri yattracak baz
tavizler vermeye zorlamad? Baz tarihiler 1904 yl sonla
rnda polisin Gaponun iileri el altnda tutacana gvene
rek, gerek Gapon ve gerekse etkisi altndaki iilerin dene
timden kama potansiyellerini hesaba katmayarak bir reha

51 Polis Sosyalizmi hakknda bkz. Wolfe, blm 16, ve 9 Ocak sonrasnda Ga

pon hakknda s. 301-04; Harcave, First Blood, 24-5, 65-6, 94-5. ar yok ar-
tkPm tarihsel etkileri iin Chemiavsky, Tsar and People, 191-92 ve bundan son
ra gelen blmn tm. Gaponun sonuna ilikin canl bir dkm Boris Nicola-
evsky, Aseff the Spy: Russian Terrorists and Police Stool (Doubleday, Doran, 1934),
13748.
vete kapldklarn ileri srmektedir. Kimileriyse polisin 9
Ocakta neler olacan bilmekten te, byle olmasn istedii
ni; stelik gerek Gapon, gerekse hkmeti buna tevik ettii
ni ileri srmektedir. Bylece lkenin bir devrim kaosuna s
rklenmesine katkda bulunup, balatmak istedikleri gz-
kara bask ve reaksiyon iin uygun bir bahane ve atmosfer
bulmu olacaklardr.
arlk polisi hakkmdaki bu imge sama ve paranoyaka
gzkebilirdi, 1902 ve 1908 arasnda polisin bir devrimci te
rrizm dalgasn alttan alta desteklemi olduu kukuya yer
brakmayacak ekilde kantlanmasayd eer. st dzey g
revlilere ynelik bir dizi gsterili suikast eylemi gerekleti
ren halk Sosyal Devrimci Partinin gizli bir uzants -en n
de gelen kurbanlan da arn amcas ve Moskova askeri valisi
Grandk Sergey idi- btn almalarn yelerinin haberi
olmakszn, polis ajan Yevni Azefin ynetiminde, Azefin
amirlerinin yardm ve bilgisi dahilinde yrtmt. Bu y
ky daha da tuhaf klan ey, bu grubun en gsterili ve en
ok ses kartan eyleminin kendi yneticisine, ann ileri
Bakan, gizli polisin resmi ba ve bu grubun oluumuna ka
nat aan Vyaeslav von Plehveye dzenlenen suikast olmas
dr! Suikast giriimleri srasnda Azef ok sayda terristi po
lise yakalatmt; bir yandan da ok sayda polis ajann ter
ristlerin eline teslim etti. Azefin faaliyetleri nihayet 1908de
aa kt. Bylece terrizm politikas (ve mistii) btnyle
solun gznden dt. Ama bu da bir baka polis ajannn,
tekrar devrimci klnda grnerek, 1911 yaznda baka bir
ileri Bakannn, Pyotr Stolipinin ldrlmesine nayak
olmasn engellemedi.
Dostoyevskiye yarar bir baka karakter olan Azef 1905
dnemini inceleyen herkesi hayretlere bomutur. Ama hi
kimse ne onun artc dzenlerini tamamen aklayabildi,
ne de varlnn merkezine -byle bir merkez vardysa eer-
szmay baarabildi.52 Ama hkmeti fel etmek ve lkeyi
kaosa srklemek iin srdrd cinayet giriimlerinin
bizzat hkmetten kaynaklanm olmas, bu kitapta daha
nce ileri srdm bir argman dorulamaktadr: Modem
devrimcilerin nihilizmi, dzen glerinin nihilizminin soluk
bir glgesidir. Azef ve ikili ajanlk yapan dier arkadalaryla
onlarn amirleri hakknda ak olan tek ey, hep birlikte a
resizce esrara gmlm bir siyasal atmosfer, iinde umut
suzca eyleme gerek duyulan, ama her eylemin anlamnn va
him biimde karanlk olduu bir atmosfer yaratm olmala
rdr. Bu aamada Petersburgun bir hayalet ve gerekst
kent kimliiyle sregelen hreti, yeni bir gncellik ve acili-
yet kazanmtr.

52 rnein, bkz. Nicolaevsky, Aseff the Spy, not 51; Michael Florinsky, Russia: A
History and an Interpretation (1947; Macmillan, 1966), II, 1153-54 1166-67
1172, 1196, 1204; Wolfe, 266, 479; ve Thomas Masarykin klasik almasnda
ki etkileyici ada dkm (1911), The Spirit o f Russia, I, 193-94; II, 299-300,
364-69, 454-58. Masaryk Rus terrizminin felsefe ve dnya grnn kapsam
l bir incelemesini sunmakta ve Azevin nihilizmi ve varolusal karanln Zeml-
ya i Volya kuann fedakr hmanist realizminden ayrmaktadr.
Masaryk, bu ii braktktan sonra terristlerin i dnyasn canl bir biimde
anlatan iki roman yaymlayan Azevin Temen Boris Savinkovu karsnda a
kna dmektedir. V. Ropshin adyla yaymlanan The Pale Horse ve The Tale of
What Has Not adlarm tayan romanlar Avrupada sansasyon yaratt (ngilizce
evirileri 1918-19); Lukcs, Ernst Bloch ve baka Orta Avrupah aydnlarn Bol-
evizme ynelik inan sramalarnda etkili olduklar bilinmektedir. Bkz. The
Spirit o f Russia, II, 375-77, 444-61, 474, 486, 529, 535, 546, 581. Ayrca bkz.
Michael Lowynin son eseri, Georg Lukcs: From Romanticism to Bolshevism,
1976, Franszcadan eviren Patrick Cammiler (London, New Left Books,
1979), passim, ve Andrew Arato ve Paul Breines, The Young Lukdcs and the Ori
gins o f Western Marxism (Continuum, 1979). Masaryk, birka yl sonra Lu-
kacsn yapt gibi Savinkovu, arya kaarak, Ivan Karamazov ve Geothenin
Faustuylu karlatrmaktadr.
Gerek Bolevikler gerek Menevikler, her iyi Marksist gibi terrizme kar k
m ve bunun polis tarafndan kktldn ileri srmlerdi. te yandan u da
belirtilmeli ki, onlarn st dzey liderleri arasnda da polisin adamlan vard. r
nein bkz. Wolfe, The Case of Roman Malinovsky", 534-58.
 Bielynin Petersburgu: Glge pasaport

Bu gerekst gereklik Andrey Bielynin 1905 Devri-

minin doruk anlannda geen, 1913 ve 1916 yllan arasnda
yazlp yaymlanan ve 1922de gzden geirilerek yeniden
baslan roman Petersburgun ilham kaynadr. Bu roman
SSCB kamuoyuna bir trl ulaamad; ABDde ise yeni yeni
okuyucuya ulamaya balad.53 Yllar boyu gmen avangard
edebiyatnn vgleri sayesinde adn duyurabildi; szgelimi
Nabokov bu roman Joyceun Ulysses, Kafkanm Bakalam
ve Proustun Gemi Zaman Peinde yaptlan ile birlikte 20.
yzyl nesrinin drt bayaptndan biri diye nitelemektedir.
Rusa bilmeyen bir okuyucu Bielynin nesrini hakkyla de-
erlendiremeyebilir. Ama bu kitabn modern edebiyatn en
iyi geleneinden gelen bir bayapt olduu, tercmesinden
bile aka anlalabilmektedir.
Bielynin Petersburgunun birka sayfasna rastgele gz
atldnda onun en belirgin anlamda modernist bir eser ol
duu anlalr. nk 19. yzyl eserlerinde olduunun ak
sine tekil bir anlatc ses yoktur; roman ardarda hzl sra
ma ve geri dnlerle ve montajla ilerlemektedir. (Rus te
rimleriyle, iirde Mayakovski ve ftristler, resim ve grsel
sanatlarda Kandinsky, Malevitch, Chagall ve Tatlin ile a
da ve ilikilidir. Ayzentayn, Rodenko ve konstruktiviz-

53 John Coumos tarafndan yaplan tngilizce eviri 1960da yaymland (Grove

Press), ama hakettigi ilgiyi grmedi ve yllarca piyasada bulunamad. Ancak,
1978de Robert Maguire ve John Malmstad tarafndan yaplan yeni bir eviri, bol
tarihsel ve eletirel notla, ve Petersbugun tarihi, folkloru, haritalar ve 1913 ta
rihli Baedekerden alnma seyyahlar iin yararl bilgiler de dahil romann kentsel
boyutunu ele alan ok gzel bir incelemeyle birlikte yaymland (Indiana Uni
versity Press). Bu versiyonun baars Grove Pressi Coumos evirisini yeniden
basmaya tevik etti. Amerikan okurlarnn bugn iki Petersburg versiyonu ara
snda seim yapabilecek durumda olmas kitabn bu lkedeki ansm arttryor.
Ben Maguire-Malmstad evirisini kullandm; benim metnimde parantez iinde
ki rakamlar blm ve sayfa numaralarm gstermektedir.
min birka yl ncesinden gitmektedir.) Neredeyse tama
men krk ve blk prk fragmanlardan olumutur; eh
rin sokaklarndaki toplumsal ve politik hayattan fragman
lar, bu sokaklardaki insanlarn i yaamlarnn fragmanlar,
bunlar arasnda badndrc ileri ve geri gidi geliler -
Baudelairein deyiiyle soubresauts de conscience. Romann
grn dzlemleri kbist ve ftrist resimde olduu gibi
paralanm ve karmakarktr. Bielynin noktalamas ile z
vanadan km gibidir; cmleler havada kalr, virgller,
noktal virgller, soru ve nlem iaretleri ortada gezinir,
sayfann tam ortasna yerleir ya da bolukta yitip giderler.
Biz, okuyucular srekli denge d tutuluruz; nerede oldu
umuzu, neler olup bittiini anlayabilmek iin satr satr,
an be an dikkatle uramamz gerekir. Ama Bielynin slu
bunun bu tuhaf ve kaotik karakteri kendi bana bir ama
deildir. Biely 1905de Petersburg halknn iinde yaamaya
zorland badndrc, ama gizemli atmosferi hissetme
ye zorlamaktadr bizleri:

Petersburg haritalarda gsterilmeyen drdnc boyut

tur. ... Referans kitaplar hazrlanrken bizim bakenti
mizin adn anmak pek adet olmam. Kari Baede-
kerde hibir ey yok bu konuda. Taradan gelip de
bunu renemeyen birisi sadece grnrdeki idari ay
gt hesaba katar; glge pasaportu yoktur onun. (5,
205-07)

Bu imgeler romann kendisini bir tr drt boyutlu harita

ya da Baedeker, bir glge pasaport olarak tanmlamaya hiz
met etmektedir. Ama bu Petersburg'un modernist olduu
denli gereki bir yapt olduu anlamna gelir. Romann ba
ars dnce ve edebiyatta gerekiliin, modem hayatn
alan, paralanan, zlen ve gitgide glgelere gmlen ger
ekliklerin kavranabilmesi iin modemizme evrilmesi gerek
tiini gstermektedir.54
Petersburg modernist ve gereki bir yapt olduu kadar da
bir gelenek roman, Petersburg geleneinin romandr. Her
sayfa ehrin tarihinin, edebiyatnn ve folklorunun gelenek
birikimine bulanmtr. Gerek ve hayali figrler -Byk
Petro ve ardllar, Pukin, Pukinin memuruyla Bronz Sva
ri, Gogol tarz paltolar ve burunlar, lzumsuz adamlar ve Rus
Hamletleri, ikizler ve ecinniler, katil arlar ve ar katilleri,
Aralklar, Yeralt Adam, Anna Karenina, Raskolkinov, bir
yandan da Persliler, Moollar, Uan Hollandal ve daha bir
oklar- Bielynin karakterlerinin zihinlerinde gezinmekle
kalmaz ehrin sokaklamda bedene brnrler. Zaman za
man kitap Petersburg geleneinin birikmi arl altnda
gmlp kalacakm gibi olur; kimi zamansa gelenein artan
basncndan paralanp gidecekmi gibi gelir. Ama kitab dol
duran sorunlar ehri de uratrmaktadr: Petersburglular da
kendi ehirlerinin gelenekleri -bakaldr gelenei de dahil-
tarafmdan paralanacak ve boulacak gibidirler.
Bielynin balca karakterleri unlardr: Apollon Apollono-
vi Ableuhov, kaskat ve korkun azl bir reaksiyoner, 19.
yzyl sonu an san ideologu Konstantin Pobedonostsevi
andran bir yksek saray grevlisi; olu Nikolay, kh odasnda
kedere ve tefekkre dalan, kh yksek sosyeteyi afallatan tu

54 Donal Fanger hakl olarak Petersburgu Rus modernist edebiyatmn kentleri

arasnda saymaktadr, The City of Russian Modernist Fiction, Modernism,
der. Malcolm Bradbury ve James Macfarlane (Penguin, 1976), 467-80. Bielynin
srekli tekrarlanan glge temas ve politik ehemmiyeti iin bkz. Lubomir
Dolezel, The Visible and Invisible Petersburg, Russian Literature, VII (1979),
465-90.
Genel inceleme iin Penguin, Modernism derlemesindeki ilgin denemelere ba
klabilir: Eugene Lampert, Modernism in Russia: 1893-1917, ve G. M. Hyde,
Russian Futurism, ve The Poetry of the City; George Gibian ve H. W. Tjals-
ma tarafndan hazrlanan derleme, Russian Modernism: Culture and the Avant-
Garde, 1890-1930 (Cornell, 1976); ve Robert C. Williams, Artists in Revolution:
Portraits of the Russian Avant-Garde, 1905-1925 (Indiana, 1977).
haf kostmlere brnen ya da btn deerlerin yokedilme-
sinden dem vuran gazeteler datan, lzumsuz adamlar gele
neinden yakkl, mahmur, hayalci ve zayf bir gen; Alek-
sander Dudkin, yoksul, ileke bir raznoirtsi entelekteli ve
devrimci yeralt mensubu; esrarengiz Lippanenko, (takma
adlarndan biri Lippanenko olan) Azefi andran ve Bielynin
hikyesine itici g veren entrikann hazrlaycs bir ikili
ajan; son olarak da onlann etrafnda kaynayp fokurdayan,
onlar iteleyen ve ekitiren Petersburg ehrinin ta kendisi.
1905de Nevski Bulvan hl esrarl ve sevilesidir, hl lirik
karlklar dourur: Akam vakti Bulvar ateli bir aknlkla
dolup tayor. Ortada dzenli aralklarla elektrik klarnn
elmalan asl. ki yanda boylu boyunca dkkn tabelalarnn
deiken lts oynayor. Burada yakut rengi klarn ani
parlts, orada zmrtlerin. Birden yakutlar orada, zmrtler
burada, (1, 31) ve Nevski hl, Gogol ile Dostoyevskinin
zamannda olduu gibi Petersburgun iletiim hattdr. Ancak
imdi, 1905de yeni yeni mesajlar alnmaktadr. Bunlar esas
olarak ehrin bilinli ve youn biimde aktif ii snfndan
gelirler:

Petersburg ok bacal bir fabrikalar halkasyla evri

lidir.
Sabah binlerce ar akar onlara doru ve btn banli
yleri kaplar. O srada [1905 Ekim] btn fabrikalar
kpr kprd. iler hi enesi durmayan pheli tipler
olmulard. Elden ele Browning revolverler dolayor
du, baka eyler de.
O srada Petersburgu evreleyen ajitasyon Peters
burgun merkezlerine de szmaya balad. nce adalar
ele geirdi, ardndan Liteni ve Nikolaevsk kprlerini
geti. Nevski Bulvarnda bir krkayak geziniyordu.
Ancak krkayan ekli deiip duruyordu; dardan
 bakan biri kana bulanm Manurya alanlarndan ge
len tyl siyak kalpa grebilirdi [Rus-Japon Sava-
ndan sonra cepheden dnen askerler], gelip geen
silindir apkalarn yzdesindeyse kesin bir d var
d. Pis paavralar sallayarak tren istasyonundan tam
gaz Amirallike koturan sokak ocuklarnn hkmet
kart haykrlar iitiliyordu imdi.

Artk en garip sesler iitilebilir Nevskide, nereden geldii

anlalamayan, belli belirsiz bir uultu, ayn ses, kafa iirip
duran, Oooo-oooo-oooo!... Ama bir ses miydi o? Baka bir
dnyann sesiydi. Ve 1905 gznde ei az bulunur netlik
teydi. (2, 51-2; 7, 224) Zengin ve karmak bir imgedir bu;
ama en nemli anlamlarndan biri de artk, 1905de kendile
rini bu dnyada, kentin ve devletin merkezinde, bulvar ve
saraylarn dnyasnda gstermeye kararl Petersburg ii s
nfnn teki dnyasna iaret etmektedir. Glgeler kalaba
ln adalardan dar brakmayn! senatr Ableukhov didi
nir ve hkmete bastrr bunun iin (1, 13); ama 1905de y
reinden kopan bu lk havada kalr.
Bielynin kiilerini bu manzarada nereye yerletirdiini g
relim imdi. lk dramatik sahnesi, benim Petersburgun birin
cil sahnesi adn verdiim eyin bir versiyonudur; subayla me
mur, asilzade ile raznointsi arasnda Nevski Bulvannda kar
lama. (1, 10-14) Bielynin bu arketipik sahneyi sunu ekli,
Petersburgda hayatn Yeralt Adamndan bu yana ne kadar
deitiini arpc biimde gstermektedir. Senatr Ableuk
hov, daha nce bize sylendii gibi, Nevskiyi ok sever: [fay
tonun] cilal kutusu Nevskiyi boylu boyunca kesip giderken
Senatrn ruhu ilhamla dolard. Orada evlerin hepsi tama
men grlrd. Orada, oradan, berrak gnlerde uzaktan, ok
uzaktan [Amirallikin] altn inenin gzleri kr edici parlts,
bulutlar, gurubun fesrengi n gelirdi. Ama oray kendine
zg bir tarzda sevdiini reniriz. Bulvarn soyut geometrik
biimlerini sevmektedir - onun beenileri uyumlu bir yaln
lk zerine kuruluydu. En ok da dmdz bulvar severdi; bu
bulvar zamann iki nokta arasnda akn hatrlatrd ona-
ama oradaki gerek insanlara tahamml edemez. Arabasnda
giderken, saten minderlerin zerinde hafif hafif sallanrken...
sokaklarn crufuyla arasnda drt dik duvar olduu iin hu
zura kavuur. nsanlardan ve tam burada, kavakta satlan
pis, dknt paavralardan yaltlm olurdu.
Burada arlk brokrasisini, son evresinde, lkeyi rasyonel
yntem ve fikirlere gre gelitirebilmek iin gemiinden ge
len gericiliini brakmaya alrken grrz. Ama ne yazk ki
rasyonalizm bolukta asldr. Dmdz uzanp giden mekn
kaplayan insan krkayan rasyonel biimde ele almaktan
acizdir. Nevskideki sokaklarn crufundan yaltlm olan
senatr, Petersburgun fabrikalarnn ve en youn proletarya
snn bulunduu adalar, dnmeye balar ve adalar ezil-
meli sonucuna varr. Bu dnceyle rahadayarak hayallere,
kareler ve kplerden oluan dzlemler halinde evrenin uu
rumlarna yaylan dz ufuklarn kozmik rapsodilerine dalar.
Senatr hayallere dalp gitmiken,

Birden-
-yz ekidi, kasld, mavi izgili gzleri geriye evril
di. Elleri kalbine gitti. Ve srtm geriye yaslad, o srada
apkas duvara arpt ve dizinin stne dt....
Apollon Apollonovi akp giden siluetleri, dnd,
onlar parlak beneklere benzetti. Bu beneklerden biri
yrngesinden kopmu, kocaman kpkzl bir kre
eklini alarak badndrc bir hzla ona doru geli
yordu.

Bizler de en az senatr kadar arrz: Ne oldu acaba? Vu

ruldu mu? Arabasna bir bomba m isabet etti? lyor mu?
Derken, hi de yle bir eyler olmadn anlayarak gln
bir geveme hissederiz. Btn olan udur sadece; tat seli
iinde skan araba bir kavakta durdu. Bir yn raznointsi
senatrn arabasn sktrp, Nevski boyunca uarken ken
dini kaptrd, insan krkayaktan milyarlarca mil uzakta u
tuu hayalini ykmlard. Bu noktada, trafikte kala kalm
ken, melon [apkalar] arasnda bir ift gz iliti gzne.
Gzler kabul edilemez olan ifade ediyordu. Senatr tand
lar; tanynca bydler, aldlar, parladlar, ldadlar.
Bu karlamada en arpc olan ey, zellikle Peters-
burgun gemiindeki sokak karlamalarna kyasla, hakim
snfn savunmaya ekilmi halidir. Bu yksek makam sahibi
tanmadk bir raznointsin gzlerinden, sanki bir bakla onu
ldrecekmiesine korkmaktadr. 1905in ortamnda arlk
grevlilerinin, bu arada kendi polislerinden bile ekinerek,
kendi hayatlarndan endie etmeleri bouna deildir elbette.
Ne var ki Ableukhov, gerek hayattaki muadilleri gibi, akla
yakn bir korkunun da tesine gider; astlaryla her trl te
masn, hatta gz gze gelmenin bile lmcl olacan d
nmektedir adeta. Ableukhovlar hl Rusyaya hakimdir,
ama ellerindeki iktidar ve otoritenin ne kadar gevek olduu
nu bilmektedirler. Bu yzden, senatr, arabasnn iindeyken
en az yarm asr ncesinin yoksul memuru Golyadkin kadar
aresiz, herhangi bir yayann fesat baklar karsnda bile
aciz hisseder kendini.
Senatr raznointsin gzlerinden rkse de o gzleri daha
nce bir yerlerde grm olduunu dnmeden edemez.
Birden korkuyla hatrlar ki, bu gzleri kendi evinde grm
tr. Zira, olu Nikolay babasnn en ok korktuu kiilere ve
deneyimlere kucak amaktadr. Souk mermer malikneleri
ni brakr, Petersburgun sokaklarnda, sala meyhanelerinde,
yeralt mahzenlerinde dolap kendi dnyasndan daha canl
ve otantik bir baka dnya arar. Bu yerlerden birinde defalar
ca hapisten kam -takma ad Elegemezdir- ve Vasilevski
Adasnda sefil bir kulbede yaayan siyasi mahkm Dud-
kinle tanmtr. Nikolay devrimci yeralt ile tantran
Dudkin, Petersburgun devrimci gelenekleriyle tm Yeralt
Adam geleneklerinin bulank ve patlamaya hazr bir kar
mdr. Kulbesinde, devrimciler ve polis ajanlan -ikili ajan
lar, l ajanlar- kadar, eytana ve onu bir oul olarak kutsa
yan bronz Byk Petroya dair sanrlar tarafndan da ziyaret
edilir sk sk.
Dudkin ve Nikolay arkada olurlar. Beden tesi duyumlar
la, varolusal kayglarla kendilerinden geerler habire. Niha
yet Petersburglu memurla yksek grevli arasnda, ne kadar
tuhaf da olsa, gerek bir yaknlama grrz. Ne var ki bu
mtevazi baan sonunda felaketle sonulanr. Zira Nikolay
bir gerek devrimciyi kefederken kendisi sahte ve korkun
devrimci, Lippanenko tarafndan kafedilmitir. Lippanen-
ko -bildiimiz gibi polis iin almaktadr- Nikolaym fke
sinden, sululuk duygusundan ve i zayflndan istifade
eder; kendi evlerine yerletirecei bir bombayla babasn l
drmeyi kabul ettirir ona. Bir konserve kutusu iine konan
bu bomba, ayarlandktan yirmi drt saat sonra patlayacak e
kilde yaplmtr. Bir dzine umutsuz karakterin yaamlar ve
hepsini kuatan (en sk biimde de kendine dman olanlar
kuatan) devrim akn srdrrken, senatrn evinde bir
bombann tik tak geriye saymakta olduunu biliriz. Bu ta
hamml edilmez devinim, bu son derece karmak romana
kesin ve rktc bir zaman ve eylem birlii verir.
Burada, ehrin ve insanlarn birlikte, kkten bir altst olu
yaadklar, bilinmeyene doru srklendikleri bir anda ehir
le insanlar arasndaki zengin etkileimi aratrmak iin btn
yapabileceimiz Petersburg'un metninde rastgele seilmi baz
yerlere ancak yle bir gz atmak olabilir. Kitabn ortalarnda
ki (5, 171-84) u sahneyi alalm: Nikolay yap anlamadan
caymak istemektedir, ama bunu bozacak cesareti de yoktur.
(Bu arada bomba da tik tak etmektedir elbette.) Dudkini bul
mak ve bir insan ldrmeye zorlad iin deli gibi barp a
rmak iin adalara koturur. Ama Dudkinin bu entrikadan
habersiz olduu ve en az onun kadar korktuu ortaya kar.
Dudkin daha da ok sarslmtr: Birincisi, bu cinayet kendi
bana canavarcadr - o bir metafizik nihilisttir belki, ama so
mut bir insan yaam baka bir eydir ona gre; kincisi, bu ba
ba katli entrikas ya Partinin bir politik g olarak varlna
son verecek ekilde kullanld ve ihanete uradn, ya da
farknda bile olmadan bir gece batan aa yozlatn, iki
yzlletiini gstermektedir; son olarak da Dudkinin, btn
hayatn adad, hatta onun dnda hibir hayatnn olmad
bir hareketin iinde olup bitenlerden habersiz olduunu gs
termektedir - Nikolaya bu korkun emri veren ajann ad bu
na tuz biber eker: Bilinmeyen. Nikolaym anlattklar onun
ahlak anlayna ters dmekle kalmam, gereklik hissini de
darmadan etmitir. ki adam, paylatklarn sandklar bir
dnyann ykntlar iinde rpnarak, delicesine koturmakta
drlar Nikolayevski Kprsnn zerinde.

Bilinmeyen, diye srar etti Nikolay afallam bir hal

de, senin Parti yoldan. Neden o kadar ardn ki?
Seni artan nedir?
Ama Partide Bilinmeyen diye biri yok diyorum sa
na.
Ne dedin? Partide Bilinmeyen diye biri yok mu?
Yava konu... hayr, yok.
aydr srekli notlar alyorum.
Kimden?
Ondan.
kisi de falta gibi alm gzlerini birbirine dikti
ve birisi dehet iinde gzlerini karrken tekinin
 gzlerinde belli belirsiz bir umut titreti.
nan bana, yemin ederim, bu ite benim parmam
yok.
Nikolay Apollonovi inanmaz ona.
Eee, peki, ne demek oluyor btn bunlar?

Bu noktada, tam Nevay geerlerken manzara kendine z

g anlamlar ima etmeye balar; ikisi de bu imalar kabullenir
ve kendilerini brakrlar onlara. Farkl ynlere doru giderler,
ama her iki yol da karanlktr.

Eee, peki, ne demek oluyor btn bunlar?

Ve [Nikolay] grmeyen gzlerle sokan uzantlar
na bakt. Sokak ne kadar deimi, bu ac gnler onu
ne kadar deitirmiti!
Deniz kysndan esen bir rzgr son yapraklan da
srkledi ve Aleksander vanovi ta yreinden his
setti her eyi-.
Kanl gnler olacak, ah evet, dehet dolu kanl gn
ler. Ve - her ey yerle bir olacak. Girdap gibi, anafor
gibi, son gnler bunlar!

Nikolaya gre bu dnya yavalamakta, renk ve canlln

yitirmekte, antropiye batmaktadr. Dudkin iinse bymek
te, hzlanmakta, maheri bir ke doru kouturmaktadr.
Ne var ki ikisine gre de gidi, lme dorudur. kisi, yoksul
raznoinets ile yksek grevlinin olu esintiye kaplm yap
raklar gibi aresiz, kadere boyun emi bir edilgenlikle bir
lemi, birlikte kala kalrlar. Her ikisi iin de 1905 ylnn so
nu, bu devrim ylnn hayat verdii tm umutlann lmn
haber vermektedir. Yine de -bomba tik taklanna devam eder
ken- hayat ve onur adna kurtanlacak ne varsa kurtarabil
mek iin ucunu brakmamak, yzyze geldikleri krizi her za
mankinden daha gl karlamak zorundadrlar.
 Ama imdi, Klk Saray geip Nevski caddesine girdikle
rinde sokaklarn dinamizmi sannl bir gle arpar onlar:

Sokaktan binlerce melon sinek ynlar uuuyordu

stlerine doru.
Her yerden burunlar uzanyordu.
Gagams burunlar; kartal ve horoz gagas, rdek ve
tavuk gagas; ve -vesaire vesaire- yeilimsi, yeil ve k
zl. Aldrmadan, telala, karma kark yuvarlanyordu
stlerine doru.
Yani yanl, her yere szd m demek istiyorsun?
Aleksander vanovi burunlar tefekkrnden ka
rp ald kendini.
Yanl deil, en adisinden ktlk var burada.
Bu samalk Partinin ak eylemini ksteklemek iin
dzenlendi.
yleyse bana yardm et...
Akl almaz bir maskaralk -szn kesti Dudkin-
rivayet ve hayaletlerle dolu.

Gezinen apkalar ve burunlar, harika bir Gogol numaras;

stelik Gogolun Burunu ve Nevski Bulvanndan beri Pe
tersburg komik folklorunun ayrlmaz bir parasdr. imdiyse
1905in son derece gergin atmosferinde geleneksel imajlar ye
ni ve tehlikeli anlamlar tamaktadr: Dudkinle Nikolayn
zerine yaan mermiler ve arapneller; hem bu iki adam gibi
duygusal, hem de bombayla uurulan insanlar gibi fiziksel
anlamda dalan insanlarn anlatldr. Bulvar onlara baka
anlamlar da ykler: Kulara ve hayvanlara dnen Peters
burg halk, sinek ynlar halini alan insan kalabalklar. Bi-
elynin bunlan yazd srada, 1910lann avangard sanatnda
olduu gibi insan formlarnn an renk kabacklanna dn
mesi - yeilimsi, yeil ve kzl. Dudkin Nikolinin elini tutar
ve daha anlamaya bile balamad bir esrann smm zmeye
sz verir. Orada durmu tir tir titrerken dnya da daha kkl
bir dnmden geerek dibe, bir tr batakla kmektedir:

Btn omuzlar ar, yava yava akan bir tortu olu

turmutu. Aleksander vanoviin omzu bu tortuya
saplanm ve adeta yutulmutu. Kalabaln organik
btnlnn akna kapld, omuzlar izleyerek
Nevsky yolunu tuttu.
Bir havyar tanesi nedir ki?
Orada kaldrmlara akan her kiinin bedeni bir b
tnn organ, tek bir havyar tohumu, Nevsky kald
rmlar da ortasndan yarlm bir sandvi ekmeinin
yzeyleri olur. Bireysel dnce Nevsky sokaklarnda
ilerleyen krkayan tasavvurunda yokolup gitmiti.
Yapkan tortu bireysel paralardan oluuyordu ve her
bireysel para bir gvdeydi.
Nevsky sokaklarnda insanlar yoktu. Orada sadece
srnen ve uluyan bir krkayak vard. Topran nemi,
krk-ses ayrmn krk-sz ayrmna boca etti. Tm
szckler bir an birbirine kart ve yeniden hareket
edip bir cmle kurdular. Cmle anlamsz grnd.
Nevskinin stnde asl kald, siyah bir fantazmata
dumanyd.
O fantazmalarla ien kabaran Neva, kkredi, k
prd ve granit kylarn dvmeye balad.

Gogolden beri Nevskynin farkl dnyalar ve yaamlarn

fantazyalan arasnda bir tr katalizr ve iletiim hatt ii gr
dn duyar dururuz. Biely, radikal umutlar ve korku veri
ci gerekliklerle dolu bir ylda, bu caddenin nasl bir gere
kstlk yaratabildiim hissetmemizi salyor: Kendini, bo
calayan modem bireyin kendini birletirebilecei, saplyabi-
lecei, kiiliini ve politikasn unutup batabilecei bir temel
bataklk olarak gren bir cadde...
 Ama Biely Dudkinin batmasna izin vermez. Nikolai onu
izler ve neredeyse kaplp gitii akntdan ekip kanr. An
lyor musun? Beni anlyor musun Aleksander vanovi? Te
neke kutunun iinde hayat kmldanmaya balad. -Bu ka-
ramizah Nikolaya m yoksa salt Bielyye mi aitti, bu belli de-
il- Mekanizma tuhaf bir tarzda tikliyor. Hl yan yanya
Nevsky batana gml olan Dudkin, ilkin Nikolayn bom
bay kurduunu iitince, ellerini korku iinde kaldmp ba-
nr: Ne yaptn? Hemen nehre at onu!
Karlama ve sahne burada bitebilirdi kolaylkla. Ancak
Biely, Dostoyevskiden neredeyse sonsuz zirveler ve sonlar
dan oluan sahneler kurma sanatn renmitir. Kahraman
lar ve okur tam bir karar ve biti anma geldiinde, her iki ta
raf da yeniden lgn bir perdeye hazrlanmaya zorlar. Daha
s Biely, 1905 Petersburgunda gerek sahnelerin de mantki
adan bir zm ve karar annda bitmediini gstermeye
kararldr. Nikolayla Dudkin arasndaki karlama burada
bitseydi, salt dramatik olmakla kalmayp insan bir sonuca
gidebilirdi. Ama ne Petersburg, ne de Petersburg, kahraman-
lannm kavgasz aynlmasna izin vermez.
Bomba tiktaklann srdrrken sahnenin devam etmesine
yol aan, Nikolaym ani bir dnm geirmesidir. Bomba
dan neredeyse efkatle, bir insanmasna sz etmeye balar:
O, nasl sylemeli, lyd. Kk anahtan evirdim sonra.
Sonra, biliyor musun ne oldu? Hkra hkra alamaya ba
lad. Yemin ederim. Tpk uyanan bir beden gibi.... Bana bir
bak frlatt.... Bana bir eyler anlatmaya kalkt. Sonunda
kendinden geerek itirafa balar: Ben artk bir bomba ol
dum. Gbeimdeki tiktaklan duymuyor musun? Bu karma
k lirizm okuru aknla drr ve Nikolaym aklm yitir
diini dnp kayglanmaya zorlar bizi. Oysa Dudkin iin
Nikolaym monologu yazgsal bir cazibeye sahiptir. inde
kaybolabilecei, ykanp stne yapan terrden annabilece-
i baka bir hayali bataklktr o da. ki adam en sevdikleri
konu ve nihai ortak zeminleri olan varolusal umarszlk ko
nusunda bir bilin ak ve serbest bir birliktelie kaplrlar.
Nikolay, hilik konusundaki duygularn olaanst bir tarz
da anlatr: Duyu organlarnn ayrdndaydm. Sfr eksi bir
eydi, mesela sfr eksi be. Dudkin, metafizik bir ermi ve
psikiyatrik terapist bileimi bir ilev grr. Nikolay hem
metafizik teorilere, hem de ocukluunun zgl anlarna s
rkler. Bu minvalde geen sayfalardan sonra her ikisi de
mutlu bir ekilde kaybolur; tam da istedikleri gibi.
Ama eninde sonunda Dudkin kendini paylatklar batak
lktan kurtarr ve Nikolaym umarszlk konusunda lirik bir
ekilde iini dkn bir tr perspektife yerletirmeye a
balar:

Nikolay Apollonovi, stne kapatlm havasz odan

da, Kantmm stnde oturup durdun hep. Bir kasrga
arpt seni. Btn dikkatinle dinledin onu ve iine gir
diinde iittiin kendindin. Her naslsa, ruh halin ta
nmland ve gzlem konusu oldu.
Nerede? Nerede?
Romanda, ykde, iirde, psikiyatride, esrar zer-
ken.
Aleksander vanovi, zihinsel adan gelimi bu
skolastiin okur yazar bile olmadn dnerek g
lmsedi ve devam etti.

Bu noktada Dudkin, alabildiine nemli bir yorumda bu

lunur. Tm retorik ve entelektel atelemeler ustalnn or
tasnda kolaylkla yitip gidebilecek bir yorum... Ama bu yo
rum, buna karn Petersburg'un btnsel strateji ve anlamna
k tutar. Dahas, Bielynin modem edebiyatn ne olduu ve
ne olmas gerektii konusundaki nihai gr hakknda ipu
cu verir. Dudkin yle der:
 Kukusuz bir modernist buna cehennem duygusu
derdi. Sonra da simgesel duygulanma denk decek
bir imaj aramaya balard.
Ama bu alegori.
Alegoriyle simgeyi kartrma. Alegori, genel kulla
nm iin dolama girmi bir simgedir. rnein varolu
duygusunu benliin ardnda anlayn gibi. Simge
baka bir eydir. Orada, bombay kurarken yaadn
deneyime bavuru eylemin.

Burada kukusuz Biely adna konuan Dudkin, moder-

nizm konusunda parlak ve zorlayc bir yorum sunmaktadr.
Her eyden nce modemizm, cehennemi duygular adyla
giden tehlikeli itkiler stnde younlamtr. kincisi, mo-
demist tahayyl, soyutlamalardan ok imgelerde temellenir.
Simgeleri dorudan, zgl, dolaysz ve somuttur. Sonuncu
su, cehennemi duygulanmlarn kaynakland insan! ba
lamlara -psikolojik, etik ve siyasal- yaamsal bir ilgisi vardr.
Dolaysyla modemizm, cehenneme girecek bir yol arar. Ama
ayn zamanda bir k yolu, ya da cehennemden geen bir
yol... Dudkin, Nikolayn cehenneminin derinliklerinin ora
da bombay kurarken yaadn deneyim olduunu anlatr.
Eer Nikolay teneke kutuyu nehre atabilir ve her ey ait ol
duu yere dnerse, bu cehennemden kurtulabilecektir. Zih
ninin kendini kapad labirentten tek bir k vardr: Ahla
ki, siyasal ve psikolojik adan doru olan yapmak.

Peki niye burada duruyoruz ki byle? Daldk gittik.

Eve gitmen ve... bombay nehre atman gerekir. Dikkatli
ol ve eve admm atma (muhtemelen izleniyorsun). Bro-
mr almaya devam et. ok yoruldun. Hayr, bromr al-
masan daha iyi edersin. Bromr kt kullananlar, hi
bir ey yapamayacak hale geliyor. Hemen ayrlmam ge
rekiyor. Seni de ilgilendiren bir konu yznden.
 Aleksander vanovi, srayp yuvarlaklar akntsna
brakt kendini ve yine bard:
Teneke kutuyu nehre at!
Omzu omuzlar arasnda kayboldu. Hzla basz kr
kayaa kart.

te cehennemde yaam ve k yolunu bulmu bir

adam... Dudkinin Nevsky Caddesinde ikinci yitii ilkinden
farkldr. Daha ncekinde bilincim batrmak istemiti. imdi
bilincini kullanmak ve Nikolay kapana kstran Bilinmeyen
Adam bulmak, onu takip etmesini nlemek istiyor. Daha n
ce Nevsky unutuun simgesi, umarsz benliin bataca bir ba
taklkt. imdiyse bir eneji kayna, yenilenmi ve artk aktif
benliin zaman geldiinde iinde akaca bir elektrik kablosu.
Aktardm birka sahne, Petersburun zenginlik ve derin
likleri hakknda bir ipucu verir. Yukardaki sahnenin grece
mutlu sonu, kitabn sonucundan hayli uzaktr. yknn so
nuna dein daha pek ok etki ve tepki, karmaklk ve eli
ki, amlama ve gizemliletirme, labirent iinde labirentler, i
ve d patlamalara tank olacaz. Mandeltamm dedii gibi,
Srekli konu d ateli gevelemeler ... Petersburg nezlesinin
verdii delilik. Nikolay, bombay evden alp atmay baara
maz ve bomba patlar. Senatr lmez. Ama baba ve olun ha
yat mahvolur. Dudkin, Lippanenkonun ihanetini renir
ve onu ldrr. Ertesi sabah, atnn stndeki Byk Pe-
terin bronz heykelindeki pozunu alm olarak, ajann plak,
kanl cesedinin banda, delirmi bir halde bulunur. Nevsky
Caddesi ve insanlardan oluan krkaya, Devrime kadar da
ha pek ok altst olulardan, bakalamlardan geecektir.
Ama bu noktada duralm. Nikolayla Dudkin arasnda gizem-
letirme, histeri ve terrle balayan karlama, diyalektik bir
evrimle gerek bir Mesihin inii sahnesine ve insann zaferi
ne dnmt. Burada anahtar modemizmdi. Bielynin sun
duu resimde modemizm, ada insana kentlerini ve zihin
lerini tehdit eden bir bou bounalk ve ama sapanhk deni
zinin ortasna birbirine sanlp nasl ayakta durmaya alabi
leceklerini gsterir. Dolaysyla Bielynin modemizmi, hma
nizmin bir biimidir. Hatta bir tr iyimserliktir. Sonunda
ada insann kendini ve dnyasn kurtarabileceinde srar
eder. Yeter ki kendi anne babasnn hayatna kasteden bom
bay frlatp atabilsin.

1980lerde modernist sanat yaptlarm herhangi bir gerek

yaama ballk ltyle deerlendirme alkanl yoktur.
Buna karn Petersburg gibi tarihsel gereklie alabildiine
bal, bu gereklie tm younluuyla adanm, bu gerekli
in glgelerini gn yzne karmaya kararl bir yaptla kar
latmzda, yaptn iinde hareket ettii ve soluk ald
gereklikten keskin biimde koptuu yerlere zel bir dikkat
le bakmak gerekir. Gerekte, belirtmi olduum gibi, Bi
elynin romannda artc lde az kopu noktas vardr.
Ama gereklikten ayrld yerler, zel bir tartmay gerekti
rir gibidir. Devrim yl 1905te Petersburg gerekten de byle-
sine kaotik ve gizemli miydi? Romann yksnn balad
Ekim 1905, Petersburgun btn tarihinde grece en ak se
ik anlardan biriydi. 1905 yl boyunca Petersburgda, hemen
ardndan tm Rusyada milyonlarca insan kent caddelerine
ve ky meydanlarna giderek otokrasiye kar aka kafa tu
tuyordu. Kanl Pazar gn hkmet, karsndaki halka kar
kendi tutumunu aka gsterdi. Sonraki birka ay boyunca
milyonlarca ii otokrasiye kar greve gitti. ounlukla pat
ronlarnn desteiyle... Onlar gsteri yapar ve savarken c
retleri deniyordu. Bu arada milyonlarca kyl, iledikleri
topraklara el koydular. Lordlannm maliknelerini atee ver
diler. ou asker ve denizci birlii ayakland. En bilineni Po
temkin Zrhlsdr. Orta snflar ve serbest meslek erbab ey
lemlere katld. renciler okullardan caddelere boalp ey
lemleri destekledi. Profesrler, niversiteleri iilere ve dava
larna at.
Ekim aynda tm imparatorluk, genel bir grev dalgasna
kapld: Byk Tm Rusya Grevi. ar Nikolas, ayaklanma
y bastrmak iin ordulann yardma ard. Ama generalleri
ve bakanlan, askerlerin itaat edeceine gvence verilemeye
ceini belirterek onu uyard. taat etseler bile milyonlarca asi
yi ezmek mmkn deildi. Bu noktada keye skan ar,
Ekim Manifestosunu yaymlad. Konuma ve rgtlenme z
grl tand; genel oy hakk, temsili hkmet ve yasa ege
menliinin ileyeceine dair sz verdi. Ekim Manifestosu,
Devrim Hkmetinin dalmasna neden oldu. ann hk
meti, ayaklanmay datmak iin zaman kazand ve otokrasi,
bir on yl daha kendini kurtarabildi. ann szleri yaland
kukusuz. Ama halkn bunu anlamas zaman alacakt. Bu
arada Kanl Pazardan Ekime kadar olaylann ak, Petersburg
yaamnn elikilerini, yaplann, kayda deer bir aklkla
ortaya koydu. Petersburgun tarihinde glgeler yerine gerek
insanlann sokaklan doldurduu ender zamanlardan biriydi
sadece.55
Biely, 1905 Petersburguna dair bu deerlendirmeyi rahat
lkla kabul ederdi sannm. Ama una da iaret ederdi: Ekim
zgrlk gnlerinin stnden ksa bir sre gemiti ki, i
iler ve aydmlann kafas kanm, kendilerinden bile kuku

55 Harcave, First Blood, 168-262, Ekim gnleri ve sonrasna ilikin en net anlaty
sunmaktadr; arn 17 Ekim manifestosu iin s. 195-96. Ama Trokinin 1907i
Devrimin doruk noktas ve sonun balangc konusunda son derece canl ve
parlaktr. Trokinin 18 Ekim nutku (kitapta yeralmaktadr) ve gazete makalele
rinden bazlar Ekim manifestosunun arpc bir analizini sunmaktadr. Troki
yle demiti bu konuda: Her ey verildi - ve hibir ey verilmedi." Ama Troki
Rus kidelerinin bunu kendilerinin grmesi gerektiini, aksi takdirde - k i yllar
gerekebilirdi bunun iin - Devrimin bitmi olacam farkeden ilk devrimciler
den biriydi ayn zamanda.
lanr hale gelmilerdi. Hkmet her zamankinden daha kay
pak ve muamma haline gelmiti. Kabinedeki bakanlar bile
ulusal siyaset konularnda sokaktaki adam kadar bilgisizdi.
Tm bunlarn ortasnda Azefler bir kez daha gelip ilere ve
Petersburgun geleceine el koydu. Petersburgun yazld
1913-16 yllarndan bakldnda 1905 ylnn artc ak
seiklii, Petersburgun baka bir aldatc ryas gibi grnse
gerektir.
Petersburg^ kar bir gereki itiraz daha yaplabilir. Kita
bn tm manzaralar iinde kent krkayanm ounu
oluturan ve 1905 Devriminin itici gc olan iilere gerek
te hi deinilmez. Bielynin iileri, Senatr Ableukhovun
belirttii gibi adalardan gelen glgelerdir. Petersburg'u 1905
edebiyatndaki tek ciddi rakibi Gorkinin Anasyla (1907)
karlatrdmzda, Bielynin glge figrlerinin ve hayaletsi
kent manzaralarnn, Gorkinin olumlu kahraman proleter
lerinden daha gerek olduu grlr. 56 Gorkinin iileri,
gerekte etten kemikten insanlar deil, yeni emievski tarz
kesme kartonlardr.56 te yandan Dudkinin Gorki modelle
rinden salt daha sahici olmakla kalmayp, daha olumlu ol
duu da sylenebilir. Dudkin iin kararl eylem ok daha
nemlidir. nk yaplmas gerekene atlmadan nce kendi
ne ve evresine kar pek ok sava vermesi gerekir.
Bielynin Petersburgu hakknda daha birok ey sylenebi
lir. Gelecek kuakta bu konuda ok eyin syleneceine emi
nim. Kitabn, ilk Rus Devriminin hem baarszlna ilikin
bir keif, hem de yaratclnn ve kalc baarsnn bir ifade
si olduunu belirtmitim. Petersburg, byk bir 19. yzyl
kltr geleneini gelitirerek 20. yzyl modemizminin bir

56 Mathewson, The Positive Hero in Russian Literatre, 172. sayfada Gorkinin Dev
rime ilikin deerlendirmesinin Artamonov gibi romanlarnda, devrimin devrim
ci ve kahraman olmayan aydnlarla bujuvalar zerindeki etkilerini iledii ti
yatro oyunlarnda ok daha derinlikli olduunu ileri srmektedir.
tarz haline getirir. Gnmzde, yzylmzn kiisel ve siya
sal yaamnda sregelen kaos, vaad ve gizemin ortasnda her
zamankinden daha yerli yerinde ve gl bir yapttr.

Mandeltam: Anlam olmayan kutsanm sz

Ama Petersburg bakent olmazsa, diye yazyor Biely ro

mannn giriinde, Petersburg diye bir ey kalmaz. Var gibi
grnr sadece. Daha Biely buriu yazdnda, 1916da Pe
tersburg bir bakma yokolmutur artk: 1914 Austosunun
ovenist histerisi iinde, II. Nikolas onu bir gecede Petrog-
rada dntrvermitir - z Rusa diyordu buna. Simgesel
lik kavrayndan biraz nasip alanlar iin bir er alametiydi
bu: Otokrasi Batya alan pencereyi arparak kapatm, ama
belki kapy kendi stne de rtmt. Bir yla kalmadan Bi-
elynin kehaneti ok daha derin biimde dorulanacak, Pe
tersburg -iki devrimin sahnesi ve kayna olarak- yceldik-
ten sonra sonuna varacakt. 1918 Martnda, Alman ordular
ehri taraftan kuatnca yeni Bolevik hkmet be yz
mil gneye, Moskovaya tand. Apanszn, neredeyse rast
lant sonucu Rusyann Petersburg dnemi bitmi, kinci
Moskova a balamt.
Yeni Moskova rejiminde Petersburgdan geriye ne kalabil
di? Ekonomi ve sanayide gelimeyi esas alan Petrovri gd
her zamankinden daha fazla vurgulanyor; bir yandan da ar
sanayi ve askeri donanma verilen Petrovri nem, kitlelerin
acmaszca boyunduruk altna alnmas, gemi azya alm
zorbalk ve modernlemenin getirebilecei her tr nsan
mutlulua kar vurdumduymazlk srp gidiyordu.57 Rus
yay harekete geirebildii, Baty yakalamaya alt iin

57 Gerschenkron, Economic Backwardness in Historical Perspective, s. 124-33de ko

mnist gelime ve sanayileme politikalarn Rusya'nn Petro gelenei balam
na yerletirmektedir.
vglere bouluyordu Petro. Kukusuz, Petronun bir dev
rim kahraman olarak Belinskiye, 1. Nikolas kart radikal
muhalefete dek uzanan bir politik kariyeri vard. Biely de
Falconetin (ve Pukinin) Bronz Svarisini bir geceyars
Dudkine konuk ettirip onu olu olarak kutsamasn salar
ken bu temay gelitiriyordu ( Petersburg, 6, 214).
Petronun bir devrimci olarak resmediliinin doruu ve en
iyi bilineni Pudovkinin St. Petersburgun Sonu (1927) filmin
deki, ustaca bir montajla Bronz Svarinin Klk Saray ba
san Bolevik glerin bir paras olarak gsterildii sahne
dir. te yandan, on yla kalmadan Moskovada hkmetmeye
balayan despotik, engizisyonvri, karde katili, delicesine
yabanc dman ve Bat kart rejim, Sergey Ayzentayn da
dahil birok insana Mthi vanm Moskovasma dn gibi
geldi. Stalin dneminin kltr, diye yazyor James Bil-
lington, St. Petersburg temelindeki radikalizmin en ham
aamalarndan bile ok uzak, daha ok eski Moskova ile
balantl gibidir. ... Stalinin Kremline oturmasyla Mosko
va nihayet St. Petersburgdan intikamn alm, bu Batdaki
pencerenin simgeleyegeldii, yerinde duramayan radika
lizm ve eletirel kozmopolitizmi silip atmak iin harekete
gemiti.58
Petersburg odak noktas olmay srdrseydi Sovyet tarihi
farkl geliir miydi? Pek yle olmazd herhalde. Ama u da
var ki 1917de Petersburg dnyann en bilinli ve bamsz
eylemlilie sahip kent nfusunu barndryordu. Tarihilerin
yakn zamanlarda gsterdii gibi, Stalinist tarih tahrifatl-
nn iddialarnn aksine, Petersburgun devrimci hareketini
yaratan, hatta yneten Lenin ve Bolevikler deildi; onlar bu
kendiliinden hareketin dinamizm ve potansiyelini yeniden
rgtlemi, ona sk skya sarlm ve onun srtnda iktidara

58 Billington, The Icon and the Axe, 534-36.

362
yrmlerdi.59 1921den sonra Bolevikler iktidarlann pe
kitirdikleri ve tm kendiliinden halk inisiyatifini ezdikleri
vakit onlar iktidara getiren ehirden ve halktan -onlara kar
durabilecek ve hesap sorabilecek olan ehir ve halktan- ok
uzaktaydlar. Petersburgdaki bir hkmetin Petersburgun
aktif ve gzpek kitlelerini eski arlk zamannn aresiz
edilgenliine srklemesi herhalde ok daha zor olurdu.

Petersburgun snn en ok kendine dert edinen, yiti

rilen eyleri hatrlamaya ve canlandrmaya en kararl yazar
Osip Mandeltamdr. 1891de doan, 1938de Stalinin al
ma kamplarndan birinde len Mandeltamm en byk mo
dernist airlerden biri olarak tannmas son on yl iinde ol
mutur. Mandeltam ayn zamanda kkl bir gelenek yazan
dr da; Petersburg geleneinde bir yazar, gstermeye alt
m gibi batan beri modem, ama arptlm, rselenmi,
gerekst bir tarzda modem olan bir gelenekten gelen bir
yazardr. Mandeltam, Moskovann kendine has modernlii
ni, gya Petersburgun tm geleneklerini geride brakacak
modernlii dayatt ve zorlad bir tarihsel anda Peters
burgun modemizmini yceltmi ve savunmutur.
Mandeltam hayat boyunca kendisini ve kendi yazgsn
Petersburgla ve ehrin kaderiyle zde tuttu. Amirallik
(48, 1913)60 gibi Birinci Dnya Sava ncesi genlik iirle

59 Bkz. Leopold Haimson, Mark Ferro, Alexander Rabinowitch ve 38. ve 52. not
larda ayrntl olarak zikredilen dierlerinin almalar. Bunlarn almalar b
tnleip geniledike Petersbugun 1917deki yksn, ehrin nihai romans
n ve trajedisini tm derinliiyle kavrayabileceimiz bir perspektifi gelitirebile
cek bilgiyi biriktirmekteyiz. Belki de gelecek nesilde bu yk eksiksiz biimde
anlatlabilecek.
60 ounlukla balksz olan Mandeltamm iirleri Gleb Struve ve Boris Filippov
tarafndan derlenen ve 1967de New Yorkda baslan standart Rus edisyonuna
gre numaralandrlmtr. Buradaki eviriler Clarance Brown ve W S. Mervine
attir, Osip Mandelstam: Selected Poems (Atheneum, 1974).
rinde Petersburg, Atina ve Venediki andran bir Akdeniz
ehri, hatta kimi zaman bir Helen ehri gibi gzkr. Yava
yava lmekte, yine de ilelebet yaamakta, ebedi sanatsal bi
imleri ve evrensel beeri deerleri savunmaktadr. Ama ok
gemeden sava, devrim, i sava, terr ve alk Petersburgu
kaplaynca Mandeltamm ehri ve kendini resmedii daha
bir kararr, daha kaygl bir hal alr. 1918de yazd 101. iir,

Gezgin bir ate mthi yksekte-

bir yldz olabilir mi byle parlayan?
Saydam yldz, gezgin ate,
kardein, Petropolis, lyor.

Yeryznn dleri ldyor mthi yksekte,

bir yeil yldz yanyor.
Ey, bir yldzsan sen, suyun ve gn kardei,
kardein, Petropolis, lyor.

Dev bir gemi mthi yksekte

rpnyor kanatlarn aarak,
Yeil yldz, muhteem sefalet iinde,
kardein, Petropolis lyor.

Kara Nevanm zerinde saydam yay

krlm, lmszlk mumu eriyor.
Ey, bir yldzsan sen, Petropolis, senin ehrin,
kardein, Petropolis lyor.

ki yl sonra, 118. iir,

Yine Petersburgda buluacaz,

gnei orada gmm olsak bile
ve o gn ilk kez azmza alacaz
anlam olmayan kutsanm sz.
Sovyet gecesinde, kadife karanlkta,
kara kadife Bolukta, kutsanm kadnlarn
 seven gzleri hl akyor
iekler ayor hi lmemecesine.

Anlam olmayan kutsanm sz kukusuz, Sovyet gecesi

nin kara kadife Boluku tarafndan anlam yokedilmi olan
Petersburgun kendisidir. Ama varolmayan Petersburgda bir
yerlerde, belki de bellek ve sanat yoluyla gmlm gnei
karmak mmkn olabilir.
Mandeltamm Petersburgla zdelemesi Dostoyevskinin-
ki kadar karmak ve derindir; Baudelairein Parisle, Dic-
kensin Londrayla, Whitmanin New Yorkla zdelemesi ka
dar zengindir. Burada bu zdeliin ancak birka noktas ze
rinde durabileceiz. Buraya dein tarttmz temalann en
belirgin uzants ve bu blm noktalamak iin en elverili
Mandeltamvri tema, airin Petersburgun kk adamla-
n n sunu tarzdr. Bu kiiliin geirdii dnmn izlerini,
hem edebiyatta Pukinde, Gogolde, emievskide, Dosto-
yevskide ve Bielyde, hem de politikada 1876da Kazan Mey
dannda balayan ve 1905te Klk Saraya uzanan sama ve
ocuksu gsterilerde srdk. Petersburgun kk adam
daima bir kurbandr. Ama 19. yzyl boyunca, gstermeye a
ltm gibi giderek gzpek, aktif, boyun emeyen bir kur
ban olmaya balamtr; her seferinde dse de haklan iin sa
vamay srdrmektedir. Bu kk adam daima garip ve yk
c bir figr olagelmitir. Onu Mandeltamm eserlerinde daha
da garip ve ykc klan ey ise Sovyet balamnda, yani szm
ona onun gibilerin baard bir devrimin ardndan, gya her
trl hak ve saygnla sahip olduu yeni bir dzende ortaya
km olmasdr. hanet edebilir miyim hi, diye kendi ken
dine sorup duruyor Mandeltam, Halka verilen byk yemi
ne / gzyalan dktrtecek denli yce yeminlere? (140, 1
Ocak 1924) Bu raznoentsi ypratt m izmelerimdeki kuru
deriyi / imdi ihanet mi edeyim onlara? (280, Moskovada
Geceyans, 1932)61 Mandeltamm radikalizmi Sovyet Mos
kovann devrimci modernleme abasnn orta yerinde bile,
arlk Petersburgunun temel yap ve kartlklarnn -devasa,
zorba bir siyasal ve toplumsal dzene kar kk adam- hl
olduu yerde durmasndan kaynaklanmaktadr.
Mandeltam devrim-sonras dnemdeki kk adamnn
dram ve ilesini en canl biimde 1928 tarihli novellas, Msr
Damgasnda yakalamtr.62 Bugn bu eseri okurken nasl
olup da Sovyet sansrnden getiine amamak elde deil.
Bunun birka muhtemel sebebi var. Bir kere konu 1917 ya
znda, ubat ve Ekim devrimleri arasndaki dnemde ge
mektedir ki alicenap bir sansrc bu eserin eletirel gcnn
Boleviklere deil, onlar tarafndan devrilen Kerensky hk
metine yneldii sonucuna varm olabilir. kincisi de, Man
deltamm slubudur. Anlalmaz ironik karklklar ve d
zensizliklerle doludur; kimi zaman dolayl, kimi zaman alt
tan alta ktmser ve delicesine youndur:

Kerensky yazyd, limonata hkmeti ibamdayd.

Her ey byk raks iin hazrlanmt. Bir an, yurt
talar hep byle kalacaklar gibi grnd, trbanl er
kek kediler gibi.
Ama Asur izmeleri, gne tutulmasndan nceki
kuzgunlar gibi, oktan prdikkat kesilmilerdi, ve di
ilerde takma di kalmamt. (3,161)

61 Selected Poemsde yer almayan Midnight in Moscow" Complete Poetry oj Osip

Emilevich Mandelstam adl kitapta bulunabilir, eviren Burton Raffel ve Alan Bu-
rago (State University of New York Press, 1973). Ancak ben Nadejna Mandel-
tamn muhteem eseri Hope Against Hope: A Memoir (Atheneum, 1970)den
Max Haywardin yapt eviriyi kullandm, s. 176. Mandeltamm kars onun
(ve kendisinin) bu gelenee olan ballm zellikle vugulamaktadr, 176-78;
Petersburg sradan insan Mandeltam ile Moskova aristokrat Pasternak
arasndaki kartlk iin bkz. 146-54.
62 eviren Clarence Brown, Prose o f Osip Mandelstam (Princeton, 1967), 149-89,
yetkin bir eletirel denemeyle birlikte, s. 37-57.
 Pembe parmakl afak boya kalemlerini krd. imdi
bo gagalarn ap duran yavru kular gibi darma da
n duruyorlar yle. Bu arada her eyde sevgili yavan
cinnetimin geliini gryor gibiyim.
Bilir misiniz bu durumu? Hani, her bir nesne atele
yanyor gibidir, her ey neeli bir heyecan iinde ve
hastadr; sokaktaki barikatlar, derileri dklen afiler,
sonat taknlklar ve kaynam su iin domu, am
barda zeki, basz bir sr gibi yl duran kuyruklu
piyanolar. [6,186-87]

Belki aptal bir sansrc Mandeltamn neden bahsettiini

anlayamad ve ok kr, nemsemedi. Belki de yumuak
bir sansrc Petersburg modemizminin alametifarikasm ta
nyp kitabn anlalmazlnn tehlikesini ortadan kaldrd
n, pek az okunan Mandeltamm okurlarna ynelttii b
yk taleplerin kabullenilip, sokakta ortaya koyulamayaca-
n dnd.
Hayatmz bir entrikas ve kahraman olmayan bir yk,
diye yazyor Mandeltam, Petersburg gribinin cinnetinden
doan sayklamalarn ateli hezeyamndan yaplma. (6, 186)
Gerekteyse yknn bir entrikas ve kahraman vardr. Ama
bunlar Petersburg ayrntlarnn selinde eritmeye zen gste
rir ve neredeyse iinde boar; tarih, corafya, evler, sokaklar,
odalar, sesler, kokular, efsaneler ve folklor, insanlar- Mandel-
tamn kendi arkadalar ve ailesi, ocukluundan kalma kii
ler. Bu Petersburg nostaljisi akm konuyu datc etki yapar,
nk kendi bana gzel ve byleyicidir. Msr Damgas
zellikle ehrin zengin mzik hayatn ve -Petersburg gelene
ine daha uygun bir ekilde- bu ehirdeki 100.000 Yahudi-
nin, ounluu kk adamlar, terziler, dericiler (Mandel-
tamn babas gibi), saat yapmclar, mzik retmenleri, si
gortaclarn hayatn, kk dkknlarnda aylann yudum
larken hayal kuran, (bellek belki de birisinin onu geri gt
receini dnerek gece vakti gizlice Nikolas stasyonuna gi
ren hasta bir Yahudi kzdr) ehre btn o scakln ve can
lln veren insanlarn hayam anlatmaktadr.
Mandeltamm bellek akna zel bir pathos ve gllk
veren 1920lerin sonunda hatrlatt eylerden ounun git
mi olmasdr; dkknlar boalm ve kepenkleri indirmi, e
yalar yamalanm ya da Savan korkun knda snmak
iin yaklm, insanlar darmadan olmu ya da lm - Pe
tersburg Sava srasnda nfusunun te ikisini kaybetti ve
bu oktan ancak on yl soma kurtulmaya balad. Sokaklar bi
le rzgrla savrulup gitmitir: Mandeltamm kahramannn
1917de yaad (ve yarm asr nce emievskinin kahra
mannn yksek makam sahibi zan amura frlatt) Kameni-
Ostrovski Bulvan, bunlan yazd 1928de Kzl afak Soka
olmutur - bundan sz etmez, ama gerek o zamann gerekse
bugnn haritalarndan anlalabilir. Birok kuaktan d-
lere yurt olmu Petersburgun kendisi artk bir d olmutur.
Mandeltamm yksnn bir kahraman vardr: Peters-
burgda rugan pabulu bir adam yaard. Kapclar ve kadn
lar ondan nefret ederdi. Bahar geldi mi sokaa frlar ve kk
kuzu ayaklaryla slak kaldrmlarda tp tp gezerdi. Pa-
mokun yks adeta bir peri masal gibi balar. Bu kk
kahramann gerekd bir havas vardr. ocukluundan
beri faydasz eylere meraklyd, hayatn tramvay gibi akn
anlaml olaylar dizisine evirir ve ak olduu zaman kadn
lara bunu anlatmaya alrd; ama anlamazlard onu, bu yz
den onlarla delice, tumturakl, kudili gibi bir dilde ve sadece
en azametli eylerden konuarak alrd intikamn. (2, 156-
58) Bu utanga, kontrabaslar ve vzltlar alemine mensup
konser mdavimi ruh (5, 173) bir Yahudidir, ama bir Helen
olduunu hayal eder; en byk hayali Yunanistandaki Rus
Eliliinde kk bir diplomatik memuriyet bulmak ve iki
dnya arasnda tercman ve mtercim olarak almaktr;
ama bundan pek umutlu deildir, nk gerekli soyaacn-
dan yoksun olduunu bilmektedir.
Pamok kendi Petersburg hayallerine kanlmasa mutlu ola
caktr -yle grnyor ki Mandeltam da- ama Petersburg
brakmayacaktr onu. Gzel bir yaz sabah, dii koltuuna
oturmu pencereden Gorokhovaya Sokana bakarken deh
etle, lin iin toplanm kalabala benzer bir ey grr so
kakta. (4, 163-69) Grne baklrsa birisi bir bakasnn sa
atini alarken yakalanmtr. Kalabalk gsterili bir geit ala
yyla srkler kurban; onu Fontanka Kanalna atacaklardr.

Bu adamn [mahkmun] yznn olmad sylene

bilir miydi? Hayr, bir yz vard onun. Ama karanlk
ta yzlerin hibir nemi yoktur; sadece enselerin, bo
yunlarn ve kulaklarn bamsz hayadan vardr.
Bylece ilerledi omuzlar, tkabasa dolu bir elbise as
ks gibi, kepekle dolu eski bir ceket gibi, huzursuz en
seler ve kpek kulaklanyla.

Sokan dinamizmi iinde insanlarn paralan Petersburg

modernizminin bildik bir temasdr. lk olarak Gogolun
Nevski Bulvannda grmtk bunu; 20. yzylda Aleksan-
der Blok, Biely ve Mayakovski, kbist ya da ftrist ressamlar
ve 1927 Petersburg romans Ekim'de Ayzentayn tarafndan
yenilenmitir. Mandeltam da bu modemist grsel deneyimi
benimser, ama imdiye kadar sahip olmad ahlaki bir boyut
verir ona. Pamokun grd harekedi sokak insanlan insan-
d klmakta, ya da kendilerini insanlktan karmalan, yzle
rinden ve dolaysyla eylemlerinin kiisel sorumluluundan
kurtulmalan iin bir frsat sunmaktadr onlara. Yzler ve kii
likler gruhu biraraya yan o mthi dzen iinde grn
mez olmutur. Pamok bu gruha kar kmaya ya da bu ada
ma yardm etmeye kalkan birinin bulamaca batacam, p
heli biri olacan, yasad ilan edileceini ve bo meydana
srlebileceini grr. Ama gene de yerinden kalkar - Pa-
mok akna dnm diiyi matkabnn uyuyan kobrasyla
babaa brakp dileri dkk merdivenden aa koturdu-
ve kalabaln ortasna dalar. Pamok kaldrm talarn rugan
pabularnn kk toynaklaryla dverek kotu, kalabaln
dikkatini ekmeye ve hareketini durdurmaya abalar. Ama
hibir etkisi olmaz -onu farkettikleri bile phelidir- ve su
lanan adamla kendisi arasndaki benzerlii hisseder.

erbakov Yolunda gezindin, dostum, berbat Tatar ka

saplarn dkknlarna tkrdn, tramvaylarn asklar
na tutundun biraz, Gainaya, arkadan Serezhay gr
meye gittin, hamamlara ve Ciniselli Sirkine uradn ara
da bir; az buuk yaadn ite kk adam - yeter sana!

Petersburga bir ey olmutur, Pamok anlayamaz ne oldu

unu ama korkar yine de. nsan ekirgeler srs (Tann bi
lir nereden geldiklerini) Fontanka kylarn kaplad. Bir ada
mn ldrln grmeye gelmilerdir buraya. Petersburg
kendisini Neron ilan etti. stelik sinek ezii orbas iermi
gibi irenti. Burada da, Bielynin Petersburgunda olduu gi
bi koza ehir bir bcek srsne dnmtr, katiller de kur
banlar da. Bir kez daha, Mandeltamn biyolojik imgeleri po
litik bir g kazanr. Halkn devrimci ykselii onu ahlaken
alaltmtr sanki; egemenlii ellerine alr almaz egemenliin
tarihindeki en karanlk sahneleri oynamaya balamlardr. Ve
Petersburgun arketipik, sradan insan tam da ehrin sradan
insanlarnn baa getii varsaylan bir tarihsel anda kendi
ehrinde bir yabanc, hatta bir kaak olmutur (u veya bu
nedenle kalabalklarn houna gitmeyen baz insanlar var).
Bu sahne iki ksa evrede sryor. Pamok bir telefon bul
mak, hkmetten bililerine haber vermek iin rpnr. Ne
de olsa 20. yzylda bireyle devlet arasnda elektronik medya
araclk yapmaktadr. Sonunda bir telefon bulur - ama bu
nun bir ie yaramadn grr. Bir elektronik medya kimi
zaman iletiimi kolaylatrabilir, ama eskisinden daha byk
bir gle engelleyebilir de: Artk devletin hi yant vermeme
si, her zamankinden daha ele gemez olmas, tebsn, Kaf-
kann Ks gibi bou bouna sonsuza kadar telefon ettirmesi
mmkndr. Henz telefonlar balanmam Proserpine ya
da Persephonea telefon etse ayn ey olurdu.
Pamok yardm bulmaya alrken, onu ve bizi bir anda
Petersburgun gemiinin derinliklerine frlatveren tuhaf bir
karlama yaar. Voznesenski Bulvanmn kesinde gzelce
yalanm byklaryla Yzba Krzyzanowski belirdi. stn
de bir asker paltosu bir de svari klc vard ve yanndaki ha
nma Svari Alaynn tatl hiliklerini fsldyordu nezaketsiz
ce. Bu kibirli ahsiyet dosdoru I. Nikolas ve Dostoyevs-
kinin dnyasndan kagelmitir. 1917de ortaya kmas ilk
bakta tuhaf gelir; gene de Pamok, en iyi arkadaym gibi
kotu ona ve silahn ekmesini istedi. Ama ne fayda: Anl
yorum, diye yantlad paytak yzba souk souk, ama g
ryorsunuz bu hanmla birlikteyim. Yan banda gerekle
mek zere olan cinayeti ne onaylar, ne de kar kar; daha
nemli grevleri vardr onun. Ve maharetle arkadann ko
luna yapp mahmuzlann akrdatarak bir kafenin iinde
gzden yitti.
Kimdir bu Yzba Krzyzanowski? Msr Damgasnn en
gerekst kiilii olmasna karn, greceimiz gibi, bu ki
tabn politik yaklamnn anahtar da odur. Mandeltamm
ksa tasvirinden onun hem eski subay snfnn arketipik h
dkl ve zalimliinin, hem de Petersburg kk insannn
arketipik dmannn simgesi olduunu anlarz. 1917 ubat
Devrimiyle onun ii bitmi, ya da en azndan yeraltna ekil
mi olmaldr. Oysa o geleneksel zelliklerini her zamankin
den daha cesaretle ortaya dkmektedir. Bir amarc kadn
u malumat verir Pamoka: Bu beyefendi gn sakland,
sonra bizzat askerler -yeni devrimci demokratik ordunun
askerleri- onu blk komitesine setiler, imdi de balar
nn stnde tayorlar. (3, 162) Ve anlalr ki ubat Devri
mi Rusyann geleneksel ynetici snfm ortadan kaldrmak
bir yana, daha da glendirmi ve demokratik bir meruiyet
bahetmitir. mdi, hibir Sovyet komnistinin itiraz edecei
bir ey yok buraya kadar; zaten Bolevikler de bu tiplerin asl
Ekim Devrimi ile ortadan kaldrldm sylerler. (Mandel-
tamn kitabna izin veren o sansrc de bunu dnmt
belki.) Ama Mandeltamn syledikleri bundan ibaret deil
dir. lk bakta yeni bir gerekst kvrtma gibi grnen bir
eyle ortaya kar ki, yzba Pamokun giysileri hakknda
baz niyetler beslemektedir. Onun gmleini, amarlarn,
paltosunu ister. Dahas, ykdeki herkes buna hakk olduu
nu dnr. Sonunda - ve yk onunla sona erer:

Sabk Yzba Krzyzanowski akam 9.30da Moskova

Ekspresine binmeyi planlyordu. Pamokun sabah pal
tosunu ve en gzel gmleini yerletirdi bavuluna. Ke
narlarndan gzelce katlanm olan palto bavula ko
laylkla sd, tek bir krk bile yoktu neredeyse. ...
Moskovada Sekin Otele gitti doru -Malaya Lub-
yankada harika bir otel- orada, daha nce depo olarak
kullanlan bir oda verdiler ona; pencere yerine bir
dkkn vitrini vard nnde, gne de iyice styordu.
(8,189)

Gogol tarz bu gidi gelilerin anlam nedir 1928de? Su

bay neden istesin kk adamn giysilerini ve neden alp
Moskovaya gtrsn? Gerekte, bu episodu Sovyet politika
ve kltrnn balam iine yerletirdiimizde yantlar son
derece basittir. 1918den beri Moskova yeni Sovyet elitinin
(Sekin Otel) merkezi olmutur. Bunlar Lubyanka Hapisha
nesinde (Malaya Lubyanka) karargh kuran korkun gizli
polis tarafndan korunmakta ve bazen ynlendirilmektedir -
alt yl sonra Mandeltam da bu hapishanede sorguya ekile
cek ve alkonacaktr. 1920lerde bu yeni hakim snf, Peters-
burgun kk insanlar ve raznointsi entelektellerinin so
yundan geldiini iddia etmekte (Pamokun giysileri) ama
arlk subaylar ve polisinden oluan Petersbugun eski y
netici kastnn vahi ve gzkara zorbaln aynen srdr
mektedir.
Mandeltam Petersburgun ileke ama soylu kk in
sanlarna derinden bal olduu iin onlarn anlarn kendi
iktidarlann merulatrmak iin sahiplenmeye alan Mos
kova apparatchikVlennden korumaya kararldr. Mandel-
tamm, Pamokun Petersburg kkenlerini tasvir ettii, duygu
younluuyla dikkat eken u pasaj alalm. Pamok, Yuna
nistanda istedii ie belki de hi kavuamayacan, nk
asil (ya da en azndan Hristiyan) bir hamisi olmadn
dnerek dertlenmektedir. Bu noktada anlatc Pamokun
bilin akna dalar ve kendi atalarnn ne kadar asil olduu
nu hatrlatr ona:

Ama -bir dakika- neden bir hamim olmasn ki? Yz

ba Golyadkine ne olmu? Sonra, Tanrnn daha faz
la akl ve daha fazla para vermedii retmene
[Bronz Svarideki Yevgeni]? Basamaklarn dibinde
dolaan, geen asrn krkl, ellili yllarnda hakarete
urayan, onurlan inenen btn bu insanlar, mml
mini konuan bu kiiler, bu pelerinli, eldivenleri para
para gevezeler, Sadovaya ve Podyaeskayada tala
m ikolatadan yaplma evlerde yaamayp ikamet
eden ve kendi kendilerine Nasl olur? Ne adm ne
niversite eitimim be para etmiyor diye homurda
np duran btn bu insanlar.
 Mandeltam Pamokun soyizgisini ortaya koymaya ok
zen gsterir. nk onun giysilerine brnp dolaanlar,
tam da 19. yzylda Petersburgda kk insanlar Nevski
Bulvarndan srp atan ve bugn de Fontanka Kanalnda
bomaya hazrlanan ya da Lubyankada ikence yapan kii
lerdir. Bu maske indirme faaliyeti Mandeltamm yaamnda
ok nemlidir: Petersburg havasn saran zan karmak ye
terli, o zaman gizlenmi anlam ortaya kacak. ... hi beklen
medik bir ey belirecek. Bu aba bir vn kaynadr ama
beladr da: Ama bu zan karan kalem bir doktorun muaye
ne ka gibi; difteri mikrobu bulam. Hi dokunmamak
lazm ona (8 184). Novellamn sonunda Mandeltam kendi
ni uyanr, bir kehanette bulunurcasna: Msveddelerini yo-
ket. Ve yle bitirir:

Msveddelerini yoket; ama skntdan, aresizlikten,

bir ryadaymasna kenarlara dtn noar kalsn
geride. Dlemlerinin bu ikincil ve rastgele yaratlan
kaybolmayacak, Maryinski Tiyatrosundaki nc ke
manlar gibi kendi yerlerini alacak arkadaki karanlk
kelerde, ve yazarlanna duyduklan kranla ses vere
cekler Beethovenin Leonore ya da Egmont uvertrleri
ne. (187-88)

Mandeltam, Petersburg lts dnn yeni bir hayata

kavuacana, ehrin ypranm ve yitik nn glgelerin
den kendi tutkulu mziini -uvertrlerin, yeni balangla-
nn mziini- yaratacana duyduu inanc belirtir.
Msr Damgasndan iki yl sonra Stalinin Moskovaya iyice
yerlemesi ve terrn bagstermesiyle Mandeltam, kans
Nadejdayla birlikte doduu ehre dnp yerlemeye karar
verdi. Oturma ve alma izninin kmasn beklerken, ken
disinin ve ehrinin geirdii deiikliklere dair en yrek pa-
ralayc iirlerinden birini yazd (221. iir):
 LENINGRAD

ehrime dndm. Bunlar eski gzyalanm benim,

kk eski damarlarm, kabarp imi guddeleri
ocukluumun

Dndn demek! Gel. Yut balk yan

Leningradn nehir lambalarndan.

A gzlerini. Biliyor musun bu Aralk gn

ldrc katranla yumurta beyaz koydular iine?

Petersburg! Henz lmek istemiyorum!

Telefon numaralarm biliyorsun.

Petersburg! Adresler hl bende:

l sesleri bulabilirim.

Merdivenlerin dibinde yayorum, ve ziller

sinirleri paralyor akaklarmda zonklayarak.

Ve sabaha kadar bekleyeceim sevdiim konuklan

Kapnn zincirlerini krdatacam.

(Leningrad, Aralk 1930)

Ama Leningrad Yazarlar Birliinin banda olan, i ve

oturma izinlerini denetleyen parti kodamanlar Mandel-
tamm Leningradda istenmediini, onun Moskova ya da
baka bir yere ait olduunu syleyerek kovdu onlar. Bu
Mandeltamm Moskovada, Pravdada Eski Petersburgun
Glgeleri balkl bir makalede, anlalmaz bir dille yazan
ve yeni sosyalist dzenin baanlanm idrak edemeyen tipik
bir Petersburg zppesi olarak nitelenip saldnya uramasn
engellemedi.63

63 Clarence Brown, Mandelstam (Cambridge, 1973), 125,130.

 Tanrm ! diye yazyordu Mandeltam Msr Damga-
snda. Beni Pamoka benzetme! Onun gibi olmamam iin
g ver bana. Ben de bekledim gienin sar penceresine
doru ar ar ilerleyen o hasta kuyruunda. ... Benim de
Petersburgdan baka dayanacak bir eyim yok. (5, 171)
Okur ilk bakta Mandeltamm kendi kahramanndan nasl
ayrdedilebileceini anlamayabilir, muhtemelen Mandel
tam da bu yky yazd 1928 ylnda pek emin deildir
bundan. Ama be yl sonra, Mandeltamlar Leningrad ter-
kedip Moskovaya dnmeye zorlandklarnda, bu ayrm ai
kr olmutur. 1933 Kasmmda, drt milyon kylnn ha
yatna mal olacak Stalinist kollektivizasyon kampanyas s
rasnda ve daha da fazlasn ortadan kaldracak Byk Tas
fiyenin arifesinde, Mandeltam Stalin hakknda bir iir yaz
d (286. iir):

Yayoruz altmzdaki topraa sar.

On adm teden duyulmuyor sesimiz.

Tek duyduumuz Kremlinin dals,

Katil, kyl kasab.

Parmaklan ktkler gibi kaim,

ve szleri kurun gibi ar kyor dudaklanndan.

Bcek byklan szyor her yan

Ve izmeleri ldyor ayanda.

dlek kodamanlar srsyle sarm etrafn

yanm adamlarla oynuyor.

Biri slk alyor, biri miyavlyor, teki kiniyor.

O parmam kaldmyor ve tek bana ykseliyor.

Fermanlan yyor sra sra at nallanr gibi

Bir tanesi kasklara, bir tanesi alna, akaklara, gze.
 idamlar ilek taneleri gibi yuvarlanyor aznda.
Eski dostlar gibi kucaklamak ister hepsini.64

Mandeltamm Pamoktan fark u ki, yardm iin Yzba

Krzyzanowskiyi armad, polise, hkmete, devlete
telefon etmeye almad; onun yapt yksek sesle haki
kati sylemekti. Mandeltam bu iiri asla yazya dkmedi
( Msved-delerini yoket) ama baz geceler Moskovann
cra odalannda sesli olarak okudu onu. Bunu duyanlardan
biri gizlice polise haber verdi. 1934 Maysnda bir gece ge
lip onu aldlar. Drt yl sonra, dayanlmaz fiziksel ve ruh
sal aclarn ardndan Vladivostok yaknlarndaki bir kamp
ta ld.
Mandeltamm hayat ve lm Petersburg modem gele
neinin baz derinlik ve paradokslarn aydnlatyor. Mant
ken bu gelenein, Ekim Devrimi ve yeni hkmetin Mosko
vaya tanmasndan sonra eceliyle ortadan kalkmas gerekir
di. Ama hkmetin Devrime giderek daha fazla ihanet etme
si, ironik biimde eski modemizme yeni bir canllk kazan
drd. Yeni Moskova devletinde Petersburg anlam olmayan
kutsanm sz, Sovyet dzeninin terkettii tm nsan vaad-
lerin simgesi oldu. Stalin dneminde bu vaadler Gulaga sr
gn edilip lme terkedilmiti; ama onun tns bunca cina
yete bile dayanacak, hatta bizzat canilerden daha ok yaaya
cak derinlie sahipti.
Brejnev Rusyasnda Sovyet devleti uluslararas Marksizmin
son kalntlarm da terkedip I. Nikolasa yakr hamasi, ba
naz bir resmi ulusallkla yaklatka, Nikolas devrinde Pe
tersburgern yeraltndan fkran gerekst tasavvur ve gz-

64 lk sekiz dize iin Max Haywardin katil ve kyl kasab szlerini ieren Hope
Against Hope daki evirisini kullandm . Son sekiz dize iinse Mervin ve
Browriun daha etkili olan evirisinden yararlandm. Onlarn evirileri 4. dizesi
farkl olan daha sonraki bir versiyondan yaplmtr. Polisin eline geen iir ise
yukardaki versiyondur.
kara enerjiler bir kez daha hayat buldu. Bu tasavvur ve ener
jiler samizdat yaznnn hzla yaygnlamasyla, hatta bizzat
bu samizdat fikriyle, yeraltndan kaynaklanan bir edebiyat,
parti ve devlet tarafndan propagandas yaplan resmi kltr
den daha karanlk ama daha gerek bir kltr fikriyle yeni
lendi. Petersburgun yeni gerekst radikal edebiyat 1959-
60 yllarnda, Andrey Sinyavskinin Sosyalist Gerekilik s
tne65 adl eseriyle parlak bir k yapt; Aleksander Zinov-
yevin Usuz Bucaksz Zirveler adl muazzam, olaand par
lak yaptyla yaamm srdrd. (Sosyolog banov, Tatar-
Mool boyunduruunun devrilmesi zerine zgn, ama hi
de yeni olmayan hipotezini bu temelde gelitirdi. Bu teoriye
gre, Tatar-Mool akmlann ortadan kaldrp onlan lkemiz
den uzaklatrmamz yle dursun tam tersi oldu: Onlar bizi
yokettiler, srdler ve bizim yerimize yerletiler.)66
1960lann ortasnda, krk yl boyunca Sovyet devleti tara
fndan ezildikten sonra Moskova, Leningrad ve Kievde ye
niden ba gsteren politik gsterilerde yeni bir samizdat bi
imi daha dodu. Moskovadaki ilk gsterilerden biri olan
ve 1965 Aralk aynda Anayasa Gnnde yaplan gsteriye
yoldan geenler aldr bile etmemiti; sokakta 1917 Devri-
mine ilikin bir film ekildiini sanmlard!67 Eylemlerin
ou ok kk gruplar tarafndan gerekletirilmi ve KGB
ile onlarca rgtl gruh tarafndan annda ezilmi, ardm-

65 On Socialist Realism, Abram Tertz mstear adyla, Dissent delgisinde yaymland.

eviren George Dennis, 1959. Kitap olarak yaym Pantheon, 1960, Czeslaw
Miloszun giri yazsyla birlikte.
66 Alexander Zinoviev, The Yawning Heights, 1974-75 samizdatda yaymland. e
viren Gordon Clough (Random House, 1979), 25.
67 Cornelia Gerstenmaier, The Voice o f the Silent, Almancadan eviren Susan Hec-
ker (Hart, 1972), 127. Bu kitap, Abraham Brumberg'in In Quest o f Justice: Pro
test and Dissent in the Soviet Union Today (Praeer, 1970) basn ve sokaklarda
muhalefetin canlanmas hakknda bol belgeyle birlikte etkileyici bir dkm
sunmaktadr.
dan vahice tutuklamalar balam, gstericiler ikence gr
m, toplama kamplarna gnderilmi, polisin denetiminde
ki zel akl hastanelerine kapatlmlard. Gene de bu ey
lemler, tpk bir asr nce Kazan Meydanndaki sama ve
ocuka gsteri gibi, Rusyann iddetle ihtiya duyduu fi
kirler ve mesajlarla birlikte yurttalarnn bir zamanlar gayet
iyi bildii, ama yeniden renmeleri gereken ifade ve eylem
tarzlann sundu. te 1968 yl Austos aynda, Sovyetlerin
ekoslovakyay igalini protesto etmek iin alt arkadayla
birlikte Moskova Kzl Meydandaki Tren Platformunda
gsteri yapt iin tutuklanan demiryolu teknisyeni Vladi
mir Dremlyugann son szleri:

Kendimi bildim bileli bir yurtta olmay istedim - ya

ni, kendi dncelerini vnle ve rahatlkla aklayan
bir insan. Gsteri srasnda on dakika iin bir yurtta
oldum. Biliyorum, benim sesim her yan kaplayan ses
sizliin, Parti ve Hkmete verilen byk halk deste
i dedikleri eyin iinde bir atlak ses olacak. Benim
le birlikte kar ktklarn gsteren baka insanlar da
olduu iin mutluyum. Ama onlar olmasa da tek ba
ma girerdim Kzl Meydana.68

On dakika iin bir yurtta oldum; tam da Petersburg mo-

demizminden gelen bir tndr bu, her zaman kendini alaya
alabilir, ama gereinde berrak ve gldr. O kocaman mey
dandaki kk adamn yalnz, fakat kararl sesidir bu; He
nz hesaplamadk!

68 Zikreden Natalia Gorbanevskaya, Red Square at Noon, eviren Alexander Lieven,

giri yazs Harrison Salisbury (Holt, Rinehart, Winston, 1972), 11-12, 221-22.
Kendisi de bu gsteriye katlan Gorbanevskaya birka yl bir KGB hastanesine
kapatlmt.
 Sonu: Petersburg Bulvar, Petersburg ufku

Bu denemede Petersburg geleneinin 19. ve 20. yzyllar

daki kaynaklan ve geirdii dnmlerin izini srmeye a
ltm. Bu kentin gelenekleri kendine zg biimde modem
dir; kentin geri bir toplumun ortasnda bile modernlik sim
gesi olarak varoluundan domutur. Ama dengesiz, olaan
d bir biimde moderndir Petersburg gelenekleri, bizzat
Petro tarz modernleme emasnn dengesizlik ve gerekd-
lklanndan kaynaklanr. Petersburg, yzyllk zorba ve va
kitsiz yukardan modernlemeye kar, 19. yzyldan 20.
yzyla dein aadan modernleme deneylerinden oluan
olaanst bir yelpaze oluturmu ve gelitirmitir. Bu de
neyler hem edebi hem de politiktir; byle bir aynm burada,
bizzat varoluu bir politik karar olan bir ehirde, politik itki
ve ilikilerin gndelik hayatn her anma szd bir ehirde
pek anlaml deildir.
Petersburgun zgnl ve dinamizmi, 14 Aralk 1825te-
ki soylu yenilginin ardndan, kk insanlar ynnn sra
dan yaamndan kaynaklanr. Bu insanlar birok kkl eli
ki ve paradoksun iinde yaar, iinden geerler. Bir yandan,
Nietzschenin modem gne tutulmasnn tarihi projesinde
syledii gibi yersiz yurtsuz devlet gebeleri (memurlar,
vs.) snfdrlar. te yandan da, onlan baka her eyden ko
paran bu ehirde derin kkler salmlardr. Zalim amirler ve
ldrc rutinlerin esareti altnda iyerlerinden, fabrikalann-
dan kp harap, karanlk, souk, yalnz odalanna dnerler
ken 19. yzyln doaya, baka insanlara ve kendine yabanc
lamaya dair syledii her eyi bir bir yaamaktadrlar. Ama
gene de, en hayati anlarda yeraltndan kar, ehir zerindeki
haklann savunurlar; dier yalnzlarla dayanma kurmaya,
Petronun ehrini sahiplenmeye alrlar. yaamlannm de
rinlii ve karmakl onlara srekli eziyet eder; ellerini kol-
lanm balar; gene de herkesi artarak sokaklara ve bulvara
kp kamusal dnyada eyleme gemeyi becerebilirler. Kat
olan her eyin buharlap havaya kart; gerek nihai ma
neviyat, gerekse gndelik gerekliin paraland ehir ha
vasnn kaygan tuhaflna kar derinden ve acl bir biimde
duyarldrlar.
Bu iklimde muhayyile gleri nihilizmin ve cinnetin, Pe
tersburg gribinin cinnetinin uurumlarna srklenmeye
mahkmdur. Ama her naslsa kendi ilerindeki Nevanm
lmcl derinliklerinden kabilecek bir gc bulur; neyin
gerek, neyin salkl, neyin doru olduunu grebilirler: Su
bayn karsna kmak, bombay nehre atmak, kalabaln
elindeki adam kurtarmak, ehir zerindeki hakk iin sava
mak, devlete kar gelmek. Bu kk insanlarn muhayyile
ve cesareti, birdenbire Petersburg sisinin iinde ldayan
Amiralliin kubbesindeki ine gibi ortalkta ykseliverir.
Sonra, bir an iinde yokolur, karanlk ve lo tarihin iine g
mlr; ama canllk ve lts kasvetli havada gezinir durur.
St. Petersburg esrarlar iinde, yukardan ve aadan mo
dernleme deneyleri arasndaki arptma ve aktmalar bo
yunca yaptmz bu yolculuk, gnmzn nc Dnya
ehirlerindeki -Lagos, Brazil, Yeni Delhi, Mexico Citydeki-
politik ve ruhsal hayatn baz esrarlarna k tutabilir. Ancak,
modernlikler arasndaki arpma ve kaynama bugn dnya-
ntn en gelimi kesimlerinde de hl sryor; Petersburg gribi
New Yorkun, Milanonun, Stockholmn, Tokyonun, Tel
Avivin havasna bulayor, oradan oraya esiyor. Petersburgun
kk insanlan, yersiz yurtsuz devlet gebeleri bugn a
da dnyann hibir yerinde yabanclk ekmiyorlar.69 Burada

69 Hatta bu dnyann dier baz sakinleri iin fazla bile rahat edebilirler. Bu yz
den, Berkeleydeki Rus Edebiyat profesr Simon Karlinsky 1971 Eyllnde
New York Times Book Revievvn ilk sayfasndaki denemede Dostoyevski aleyhine
byk bir yaygara kopard. Nabokovdan Lenine bir sr kltrel otoriteye ba-
sunduum Petersburg gelenei onlarn iine ok yarayabilir.
Oralarda birer insan ve yurtta olarak eyleme gemeleri iin
simgesel eylem ve etkileim tarzlar, kendilerini ortaya kar
malar, birbirleriyle karlamalar ve onlar kontrol altnda
tutan glere meydan okumalar iin gereken tutkulu, youn
karlama, atma ve diyalogu ilham edebilir onlara. Dosto-
yevskinin Yeralt nsannn iddia ettii (ve abalayp durdu
u) gibi, ehir sokaklarnn kaamak, kaygan klan ve glge
leri altnda hem kiisel hem de politik bakmdan daha canl
olmalanna yardm edebilir. Her eyin tesinde Petersburg
modem hayatta bu bulvan, bu ufku amtr.

vurarak Dostoyevskinin ne ahlakszlm brakt, ne bayaln ne de sanatsal

yeteneksizliim. Ama hemen anlald ki onun asl hedefi Dostoyevskiyi delice
sine bir tutkuyla seven, ama teki hakikaten medeni Rus yazarlarn pek tak
mayan radikal rencilerdi. Karlinsky, etrafndaki Dostoyevskicilerin ar kz
gn evreninden uzaklaabilmek umuduyla radyoyu atnda bana geleni de
anlatyordu - ultra Dostoyevskici Herbert Marcuse ile tipik Dostoyevskici mili
tan ve delilerin ateli bir tartmas kmt karsna! Vah Karlinskynin bana
gelenlere; Califomia gneinin altnda bir kadro kapabilmek uruna didinip
durduktan sonra bu mu gelecekti bana? Oysa, Svidrigailovun kafasna bir
kurun skmadan nce syledii kehanetvri son szleri hatrlamalyd: Syle
onlara, ben Amerikaya gidiyorum, demiti Svidrigailov. (unu da belirtmeli,
bu szlerin tek tan gariban bir Yahudi askerdi. Belki onun torunlar da Kar
linskynin ders verdii snfta gezinen o hayaletin peinden gitmilerdir.)
 BENC BLM
SMGELER ORMANINDA: NEW YORKTA
MODERNZM ZERNE NOTLAR

Tutsak edici Krenin ehri ... E gonun bakentidir Burada bi

lim, sanat, iir ve delilik biimleri ideal koullar altnda fen o
men gerekliinin dnyasn yaratm ak, ykm ak ve yeniden
kurmak iin rekabete giriirler.
... Manhattan form le edilmemi bir teorinin, Manhatta-
nizmin rndr. Program tmyle-insan tarafndan imal
edilmi bir dnyada varolmak, dlem iinde yaam aktr ...
Tm ehir, insan elinden km a deneyimin bir fabrikas oldu,
gerek olanla doal olan yok artk.
... Gridin iki boyutlu disiplini boyutlu anari iin ta
hayyl edilmemi zgrlk yaratyor ... ehir ayn zamanda
hem dzenli hem de akkan, kat kaosun metropol olabilir.
... metropoliten bir hayat tarz ve onunla atba giden mi
marinin icat ve deneniinin kollektif bir deney olarak yr
tld bir mitos a d a s ... yeni teknolojilerin Galapagos Ada
s, en glnn hayatta kalmasna dair yeni bir blm, bu
kez makina trleri arasnda bir m cadele...
Rem Koolhaas, Cinnetti New York

Yrye ktm, bir haftay yatakta geirdikten sonra

Apartmanmn bir blmn harap ederken buldum onlar,

Ve, titrerken batan aa, uursuz ve yalnz

Katldlar gruba uysal bir edayla, devasa vinci seyreden
Yllarn pisliinde kaytszca, bo yere abalayarak....
Her zaman olduu gibi, herey yklr New Yorkta
Henz onlarla ilgilenmeye zaman bile bulamadan....
 Basit srp gitme hakiktini dnseniz
Gizemli ateler gibi kentlerimizi tehdit etmeyi.
Jam es Merril, Bir ehrin Nekahati

Dz izgiler iziyor, delikleri dolduruyor ve zemini dzle

tiriyorsunuz, bunun sonucu nihilizmdir! (Genileme planla
r zerine rapor hazrlam akla grevli bir Komisyon toplant
snda fkeli bir yetkilinin konumasndan.)
Yantladm: zr dilerim, am a benim de yapm ak istedi
im tam bu.
Le Corbusier, Yannm ehri

Bu kitabn balca temalarndan biri modern hayatta kat

olan her eyin buharlap havaya karmas. Modem ekono
minin ve bu ekonomiden doan kltrn ikin dinamizmi
yaratt her eyi -fiziki ortamlar, kurumlan, metafizik fikir
leri, sanatsal grleri, ahlaki deerleri- yokederek yenilerini
yaratyor ve biteviye dnyay yeniden yaratarak ilerliyor. Bu
drt tm modem insanlan yrngesine ekiyor; iinde ya
admz ve hareket ettiimiz girdapta temel, anlaml, gerek
olan eyin ne olduu sorusunu dayatyor bizlere. Bu son b
lmde kendimi de resme dahil ederek kendi modem evre
mi, New Yorku dolduran ve hayatma biim ve enerji veren
akmlan aratnp kaydetmek istiyorum.
Yz yldan uzun sredir New York, uluslararas iletiim
merkezi olma grevini stlendi. Bu kent bir sahne olmaktan
te, bizzat bir prodksiyon, tm dnyann seyrettii bir mul-
ti-medya sunmu oldu. Bu da bu kentte yaplp edilen birok
eye zel bir derinlik ve etki salad. Son yzyl boyunca
New Yorkun kuruluu ve gelimesi byk lde simgesel
bir eylem ve etkileim balamnda grlmelidir: Sadece eko
nomik ve politik amalara ynelik deil, fakat en az bunun
kadar modem insanlann neler kurabileceklerini, modem ha
yatn nasrl tasavvur edilip yaanacam tm dnyaya gster
mek iin yapld btn bunlar.
ehrin en etkileyici yaplanmn ou modernliin simgesel
ifadeleri olarak planland: Central Park, Brooklyn Kprs,
Hrriyet Abidesi, Coney Adas, Manhattanm gkdelenleri,
Rockefeller Merkezi ve daha biroklan. ehrin teki blgeleri
de -liman, Wall Street, Broadway, Bowery, Aa Dou Yaka
s, Greenwich Village, Harlem, Times Alan, Madison Bulva-
n - zaman iinde simgesel bir arlk ve g kazandlar. B
tn bunlarn sonucunda New York kendini Baudelaire tarz
bir simgeler ormannn ortasnda buldu. Bu devasa ekillerin
varl ve bolluu New Yorku, yaamak asndan zengin ve
tuhaf bir yer haline getiriyor. Ama bir yandan da tehlikeli bir
yer yapyor onu, nk simgeler ve simgecilikler ortaya ka
bilmek iin hi durmadan birbirleriyle savayor, birbirlerini
ldrmeye alyor, birbirlerini kendileriyle birlikte buhar-
latmp gtryor. Dolaysyla, New York bir simgeler orma
nysa eer, baltalar ve buldozerlerin durmakszn iledii, b
yk yaplann srekli ykld bir orman; burada pastoral ka
lntlar hayalet ordularla karlayor, Loves Labours Lost ile
Macbeth iie geiyor; burada ina edilmi aalardan srekli
yeni anlamlar meyva veriyor ve dp yokoluyor.
Bu blme, kamu hayatndaki kariyeri 1910lardan bala
yp 1960larm sonlarna kadar uzanan, 20. yzyln New
Yorkundaki simgesel biimlerin muhtemelen en byk yara
tcs olan, inaatlan benim ilk genlik yllanm zerinde yk
c ve rktc etkilerde bulunan ve hayaleti hl kentimin
zerinde gezinen Robert Mosesi tartarak balayacam. Ar
dndan Moses ile kavgaya girierek, 1960larda kkten farkl
bir kentsel simgecilik dzeni yaratan Jane Jacobs ile ada-
lannn almalann inceleyeceim. Son olarak, 1970lerin
kentlerinde ortaya kan baz simgesel biim ve evreleri ele
alacam. Son krk yln kentsel bakalamna dair bir pers
pektif gelitirirken kendimi de iine yerletirebileceim, beni
ve etrafmdaki birok insan olduumuz ey yapan modern
leme ve modernlikleri resmediyor olacam.
1. Robert Moses: Ekspresyol dnyas
Her yam inaatla dolu bir metropolde i grrken yolunuzu
bir et satryla am ak zorundasnz.
Ben inaatlar srdreceim. Elinizden geleni ardnza
koymayn beni durdurmak iin.
Robert Mosesin zl Szleri

... Oydu hatam dzelten

ehir hakknda konuurken, dedim ki
deli ediyor beni birka ay iinde
unun gibi yeni bir kpry dikiverdiklerini grmek

ve ben bir kitab bitirecek zaman

bile bulamyorum. G onlarda,
ite hepsi bu, diye yantlad. Btn hepinizin
istedii bu. Elde edemiyorsan eer,
en azndan ne olduunu kabul et. Ve onu
sana vermeyecekler.
William Carlos W illiams, iek

Hangi imento ve alminyumdan sfenksti yarp aan kafa-

taslann ve yiyip bitiren beyinlerini ve hayal glerini ?...
Molak [Ammoniler ve Fenikelilerin ocuk kurban et
tikleri tanr - .n. ], binalar hkmdr onun!
Ailen Ginsbeg, U lum a!

New Yorkun modem kltre katks gibi grlebilecek bir

ok imge ve simge arasnda son yllarda en arpc olan,
modem ykm ve tahribat imgesi oldu. Hatta benim ocuk
luumu geirdiim Bronx, amzn birikmi kent karaba
sanlarnn uluslararas ad haline geldi: Uyuturucu, eteler,
gasp, cinayet, terr, binlerce terkedilmi bina, ple d
nm mahalleler - ve tuladan rlme bir l. Her gn,
mahalleyi merkezden kesen Cross-Bronx Ekspresyoldan ge
en yzbinlerce src bu ezici yazgy, muhtemelen anla
masa da, yaamaktadr. Bu yol gn ve gece boyu youn trafi
e ramen hzldr, lmne hzl; hz limitlerinin, tehlikeli
eimleri olan ve eimli giri-k rampalannda bile inen
mesi adet olmutur; mtecaviz srclerin altndaki koca
kamyonlardan oluan sonu gelmez konvoylar yol boyunca
uzanr gider; arabalar kamyonlann arasnda ve yannda deli
gibi oraya buraya koturur. Sanki bu yoldaki herkes tam
gazla bir an nce Bronxdan kap gitmek iin umutsuz,
kontrol edilemez bir hrsa kaplmtr. Kuzeye ve gneye
doru uzanan ehrin grntsne yle bir baklrsa -abu-
cak bir baktan fazlas mmkn deildir, zira yolun byk
ksm toprak seviyesinin altnda ve metre ykseklikte
tula duvarlarla evrilidir- bunun nedeni anlalr: Birbiri
stne yl, yzlerce terkedilmi bina ve bina ykntlar;
sadece paralanm tulalar ve ykntlarla kapl dzinelerce
mahalle.
Bu yolda geirilen on dakika bile herkes iin bir ateten
gmlektir, ama zellikle Bronxu eski haliyle hatrlayanlar
iin daha da dayanlmazdr bu; yani, bu yol tam ortadan ge
ip de Bronxu kalp gidilmesi gereken bir yer yapana kadar
yaadklar ve didinip durduklan bu mahalleleri hatrlayanlar
iin. Benim gibi Bronx ocuklar iin bu yol kendine zg bir
ironiyle ykldr. Biz ocukluk dnyamzda kotururken,
dar ulamaya abalarken, sonunda, yreklerimizi parala
yan ykm srecine sadece seyirci olmakla kalmayp aktif bi
imde katlm olduumuzu da anlamzdr.
Robert Moses btn bunlar mmkn klan adamdr.
1950lerin sonunda Ailen Ginsbergin Kimdi o sfenks, i
mento ve alminyumdan szlerini duyduumda hemen an
ladm ki, kendisi farknda olmasa bile, szn ettii Mosesdi.
Ginsbergin ruhuma erkenden giren Molak gibi Robert Mo
ses ve onun kamusal almalar Bar MitzvaK'mdan hemen
nce hayatma girdi ve ocukluumun sona ermesine yardm
etti. O, her zaman anlalmaz, yceltilmi bir biimde yan ba-
mzdayd. New York veya evresinde ina edilmi her byk
ey onun eseriydi adeta: Triborough Kprs, Bat yakas oto
yolu, Westchester ve Long Islanddaki dzinelerle park yeri,
Jones ve Orchard plajlar, saysz park, konut gelitirme proje
leri, Idlewild (imdiki Kennedy) havaalan, Niagara elaleleri
yaknndaki devasa baraj ve santraller; bu liste daha uzar gi
der. O, benim iin zel bir bys olan bir olay da yaratt:
1939-40 Dnya Fuar. Ben annemin kamnda katldm ona ve
bu fuarn fiyakal amblemi, evimizi trl biimlerde -prog
ramlar, posterler, kartpostallar, kllkler- sslyor ve insan
servenini, ilerlemeyi, gelecee duyulan gveni, doduum
an tm o kahramanca ideallerini simgeliyordu.
Ama sonra, 1953 bahar ve gznde Mosesin glgesi haya
tmn zerine yeni bir biimde dmeye balad: Mahallemi
zin tam ortasna akl almaz byklkte, maliyeti ve inaas-
nn zorluuyla tannan muazzam bir ekspresyol aacan
duyurdu. lk nce inanamadk; baka bir dnyadan gelmi
gibiydi. Bir kere pek azmzn arabas vard; hayatlarmz ma
halle iinde ve banliy hattnda geiyordu. stelik ehrin bu
yola ihtiyac varsa bile -yoksa yola ihtiya duyan eyalet miy
di? (Mosesin ilerinde iktidar ve yetkinin nerede olduunu
kimse bilemez, bir tek Moses hari)- kulamza gelen eyle
ri istiyor olamazlard. Yol bizimki gibi bir dzine salam, yer
leik, kalabalk mahallenin tam ortasndan geecekti;
60.000e yakn ii ve orta snf insan, ounlukla Yahudi,
ama bir sr de talyan, Mandal ve Siyah evlerinden atla
cakt. Bronxun Yahudileri afallayp kalmt: Bir din kardei
miz sahiden bunu yapmak isteyebilir mi bizlere? (Onun ne
tr bir Yahudi olduunu ve onun yolunda nasl bir engel te
kil ettiimizi pek bilmiyorduk o zaman.) Hem bunu yapmay
gerekten istiyor olsa bile burada, Amerikada byle bir eyin
olamayacandan emindik. Hl New Dealin (Roosevelt d
nemi sosyal refah politikas - .n.) etkisindeydik: Devlet bi
zim devletimizdi ve sonunda bizi korumaya gelecekti. Gelge
ldim bunu gremeden buldozerler geldi ve herkese bir an
nce evlerini boaltmalar iin ihbarnameler ulamaya bala
d. Ykclara, yokolan sokaklara ve birbirlerine bo bo bak
tlar ve gittiler. Moses geliyordu; ne dnyevi, ne de uhrevi bir
g vard onu engelleyecek.
On yl boyunca, 1950lerin sonlarndan 1960lann bana
kadar Bronx ykld, kazld, altst edildi. Arkadalarmla bir
likte, bir zamanlar 174. Caddenin uzand Grand Conco-
ursdaki korkuluk duvarnn zerine kar ve inaat seyre
derdik -kocaman buldozerler, i makinalan, tahta ve elik
direkler, renk renk barederini giymi yzlerce ii, Bronxun
en yksek atlarn kat kat aan devasa vinler, dinamit, pat
lamalar ve sarsntlar, yeni kazlm toprak ynlar, para
para kayalar, talar, douya ve batya, gzmzn alabildi
ince, millerce uzanan ykm manzaralar- ve bizim eski sev
gili mahallemizin muhteem, gsterili ykntlara dnme
sinden hayrete derdik.
niversitede Piranesiyi kefettiimde kendimi yurdumda
hissettim birden. Columbia Ktphanesinden inaat alanna
dnm ve Goethenin Faustunun son sahnesine dver
mitim sanki. (Bunu Mosese vermelisin; onun eserleri sana
bu fikirleri verdi.) Ancak burada ykm hafifletecek insancl
bir zafer yoktu. Bilakis, inaat bitince balad Bronxun asl
ykm. Yol boyu millerce uzunluunda sokaklar tozla, kl
lerle ve sar edici grltyle dolmutu - bunlarn en arp
cs da Bronxun daha nce hi grmedii, gn ve gece boyu
ehrin tam ortasnda geip Long Islanda, New Englanda,
New jersey1e ve gneydeki her yere yk gtren kamyonla
rn kkreyiiydi. Yirmi yldr insanlarn yaayp yerletii
apartmanlar, ou zaman bir gece iinde boaltld; kalabalk
ve yoksul siyah ve Hispanik aileler ou kez iirilmi kiralar
deyip, panik yayan ve ka hzlandran Refah Bakanlnn
himayesi altnda, topluca daha da kt kenar mahallere gn
derildi. Bir yandan da inaat faaliyeti birok ticaret muhitini
yoketmi, mterilerinden koparm ve dkknclar sadece
iflasa deil, tecrite zorlayarak sua da itmiti. Mahallenin
Bathgate Bulvar boyunca uzanan ve 1950lerde bile hl cap
canl olan byk ak pazan ufaldka ufald; yolun almas
nn stnden bir yl gemeden geride kalanlar da duman ol
du gitti. Bylece boaltlm, ekonomik adan km, ma
nen sarslm -fiziksel hasar ne kadar byk olsa da i dn
yalardaki ykm daha beterdi- olan Bronx, kentsel rme
nin tketici dngsne hazr hale gelmiti.
Moses bu ykmla vnyordu adeta. Cross-Bronx karayo
lunun tamamlanndan ksa sre sonra bunun gibi kentsel
ekspresyollann insan adan sorun yaratp yaratmad so
rulduunda sabrszca yle cevap veriyordu: Pek az zorluk
var bu ite. Biraz rahatszlk o kadar. O da abartlyor. Daha
nceki tara ve banliy otoyollaryla kyaslandnda tek fark
uydu: Yol zerinde daha fazla ev var ... yol zerinde daha
ok insan - hepsi bu. Ve yle bbrleniyordu; Her yan
inaatla dolu bir metropolde i grrken yolunuzu bir et sat
ryla amak zorundasnz.1 Buradaki bilind kurulan eit
lik -kesilip yenilecek etler ve yol zerindeki insanlar- in
sann nefesini kesmeye yeter. Allen Ginsberg byle metafor-
lan Molaka syletseydi kimse kabullenemezdi bunu; anya
katn dnrlerdi sadece. Mosesin pervasz acmaszl,
geni ufuklu zeks, takntl enejisi ve megaloman hrs, yl
lar getike yan mitolojik bir hret kazandrd ona. Tarih ve
kltrel mitolojideki tirans yapc ve ykclardan oluan

1 Bu szler Robert Caronun antsal almas The Power Broker: Robert Moses and
the Fall of New York (Knopf, 1974)da zikredilmektedir, s. 8 4 9 ,876. Et satn pa
saj Mosesin anlarndan alnmadr, Public Works: A Dangerous Trade (McGraw-
Hill, 1970). Mosesin Cross-Bronx Ekspresyoluna ilikin deerlendirmesi Caroya
verdii bir mlakatta gemektedir. Mosesin kariyerine ilikin anlatmn balca
kayna The Power Brokerdr. Ayrca Caro ve Moses hakkmdaki makaleme de ba
klabilir, Buildings Are Judgment: Robert Moses and the Romance of Constructi
on, Ramparts, Mart 1975, ve Haziran saysndaki bir sempozyum.
uzun bir silsilenin sonuncusuydu adeta: XIV Louis, Byk
Petro, Baron Haussmann, Yozef Stalin (Moses fanatik bir anti
komnist olmasna ramen Stalinin Yumurtalar krmadan
omlet yapamazsnz szn azndan drmezdi), Bugsy
Siegel (etelerin bamiman, Las Vegasn yaratcs), King-
fish Huey Long, Marloweun Timurlenki, Goethenin Fa-
ustu, Kaptan Ahab, Mr. Kurtz, Yurtta Kane. Moses kendisi
ne grkemli bir hret salamak iin elinden geleni yapt,
hatta bir canavar olarak nam salmaktan holanmaya balad;
bunun kamuoyunu rkteceini ve potansiyel kar klar
ortadan kaldracam dnyordu.
Gelgelelim sonunda -krk yl sonra- kendi destekledii ef
sane onun iini bitirmeye yarad. Kimileri en az Moses kadar
kararl ve gl, kafasn ona takm, onu ve makinalann
durdurmaya yeminli binlerce dman kazanmt. 1960lann
sonunda nihayet baanya ulatlar ve onu durdurup ina et
me gcn elinden aldlar. Ama onun yapdan hl etraf
mzda; ruhu da kamusal ve zel hayatlanmz tedirgin etmeyi
srdryor.
Mosesin kiisel g ve slubu hakknda sylenecek eyle
rin sonu gelmez. Ama bunlan vurgulamak onun muazzam
otoritesinin belli bal kaynaklanndan birini gzden kamr:
Kamuoyunu, kendi kiiselliinin tesindeki dnya-tarihsel
glerin vastas, modernliin devingen ruhu olduuna inan
drma yeteneini. Krk yl boyunca modernlik tasavvurunu
ne srebildi. Onun kprlerine, tnellerine, ekspresyollan-
na, konut gelitirme projelerine, barajlanna, stadlanna, kltr
merkezlerine kar kmak bizzat tarihe, ilerlemeye, modern
lie kar kmak demekti - ya da yle grnyordu. Ve zel
likle de New Yorkta bunu gze alabilecek pek az kii vard.
Her eyi olduu haliyle seven insanlar var. Onlara umut ve
remem ben. lerlemeyi srdrmek zorundalar. ok byk bir
eyalet buras, hem baka eyaletler de var. Kayalk Dalara git
sinler.2 Moses yzyldan uzun bir sredir New Yorklulann
bam teli haline gelen bir yere dokunuyordu: lerleme, yenile
me ve reformla, dnyamzn ve kendimizin srekli dn
myle kurduumuz zdelik - Harold Rosenberg Yeninin
gelenei diyordu buna. Her trden radikalizmin yata olan
Bronx Yahudilerinden ka her eyi olduu haliyle koruma
uruna savaabilirdi? Moses bizim dnyamz yokediyordu,
fakat bizlerin de bal olduu deerler adna alyor gibiydi.
Cross-Bronx Ekspresyolu inaat alannn kenarnda dikilip
(yazgsn bir karabasan berraklyla seyredeceim) mahallem
iin gz ya dktm, unutmamak ve almak iin yemin
ettiimi harlyorum. Ama bir yandan da Mosesin yaptnn
ifade ettii zorlu ikircimler ve elikilerle bouuyordum. ze
rine kp seyrettiim ve dndm Grand Concourse, ma
hallemizin bir nevi Paris Bulvaryd. En gze arpan zellikle
rinden biri de sra sra, muhteem, 1930 tarz evlerdi. Keskin
geometrili ya da biyomorfk eimli yaln ve berrak mimari bi
imleri vard; parlak renkli tulalarla krom ereveli, gzel ser
gilenmi camlar ho bir tezat olutururdu; a ve havaya
akt, sanki sadece kendi sekin sakinlerine deil, hepimize
ak bir iyi hayan ima edermiesine. Bugn Art Deco diye bili
nen bu tarz binalar ilk gnlerinde modem diye adlandrlr
d. Gururla modem bir aile olduumuzu syleyen annem ve
babam iin Concourse binalar modernliin doruunu temsil
ederdi. Geri oralarda yaamaya gcmz yetmezdi -tepenin
aalarnda, kk, mtevazi, ama gene de gururla modem,
bir binada oturuyorduk- ama aa mahalle limanndaki sra
sra grkemli transatlantikler gibi onlarn seyri de bedavayd.
(Bugn bu binalar tersaneye ekilmi delik deik firkateynlere
benziyor, transatlantiklerse kalmad artk.)

2 Long Island Gayr Menkul Komisyonunda yaplan konuma, 1972, zikreden Ca-
ro, 275.
 imdi anlyorum ki, bu binalann en gzellerinden birisi
nin yerle bir edildiini grdmde, yalnzca modem hayata
zg bir hzn hissetmiim. ou kez sren ve byyen
modernliin bedeli sadece geleneksel ya da modem nce
si kurum ve evrelerin deil -ite asl trajedi burada- bizzat
modem dnyann en canl, en gzel eylerinin de ykm olu
yor. Burada, Bronxta, Robert Mosesin sayesinde, kent bulva
rnn modernlii eyaletler aras otoyolun modernlii tarafn
dan miyad dolmu diye nitelenip yerle bir ediliyordu. Sic
transit! Modem olmak meerse benim sandmdan ok da
ha sorunlu ve tehlikeliymi.
Cross-Bronx Ekspresyoluna giden yollar neydi peki? Mo
sesin 1920lerden beri yrtt kamusal iler modem ha
yatn ne olmas gerektiine dair bir tasavvuru -daha dorusu
bir dizi tasavvuru- ifade ediyordu. Mosesin tanmlad ve
gerekletirdii modemizmin ayrdedici biimlerini bir araya
getirmek, i ekilerini, derinlerde yatan -ve Bronxta yzeye
vuran- alametleri ve bunlarn modem insanlk iin kalc an
lam ve deerlerini ele almak istiyomm.
1920lerin sonunda Mosesin ilk byk baars daha nce
varolanlarn hepsinden kkten farkl bir kamusal meknn
yaratlmas oldu: New York Citynin hemen snrnda, Atlan
tik boyunca uzanan Long Island Jones Plaj Eyalet Park.
1929 yaznda alan ve geenlerde ellinci yldnmn kut
layan bu plaj o kadar byktr ki, Temmuz aynn scak bir
pazarnda yanm milyon kii skklk olmakszn sabilir
buraya. Manzarasnn en gze arpan zellii mekn ve bii
min inanlmaz berrakldr; dmdz, gz kamatrc beyaz
lktaki kumsal ufka dora uzanr gider. Bir yanda denizin
berrak, saf, sonsuz mavilii, te yannda gezinti yolunun kes
kin, kesintisiz kahverengilii vardr. Ufka doru uzayp giden
bu manzara tahta, tula ve tatan yaplma iki zarif Art Deco
bina ve onlarn tam ortasyla parkn br ucu arasnda bir
gkdelen gibi ykselen ve her yerden grlebilen; bu parkn
hem tamamlad, hem de yadsd 20. yzyl kent biimle
rinin ihtiamm canlandran antsal bir stunlu su kulesi ta
rafndan kesilir. Jones Kumsal doann asli biimlerini gs
terili bir ekilde sergiler -kumsal, gne, su, gkyz- ama
doa burada, ancak kltrn yaratabilecei soyut ufki bir
anlk ve ltl bir benaklkla grnmektedir.
Mosesten nce burasnn bataklk ve amurla kapl, ulal
maz ve bilinmez bir yer olduunu hatrladmzda (Caro
canl biimde anlatr bunu) Mosesin yaratsn daha iyi tak
dir eder ve sadece iki yl iinde ne kadar byk bir deiiklik
gerekletirmi olduunu anlanz. Jones Plajnda nemli bir
baka tr anlk daha vardr. Modem ticaret ve i hayat gire
memitir buraya: Oteller, gazinolar, paten sahalan, parat
atlayclar, oyun makinalan, barlar, lokantalar, sandviiler,
neon klan yoktur burada; pislik, grlt, kargaa da yok
tur.* Bu yzden, Jones Plaj Pittsburghun nfusuna yakn
bir kalabalkla dolduunda bile hl huzurlu bir havas var
dr. Birka mil batsnda bulunan ve alr almaz orta snf
mdavimlerini elinden ald Coney Islandm tam zttdr.
Weegeenin fotoraflannda, Reginald Marshm izimlerinde
anlatlan ve Lawrence Ferlinghettinin Zihnin Coney Is-
land yaptnda simgesel olarak kutsanan tm o younluk
ve kalabalk, anarik grlt ve devinim, kpr kpr canllk
Jones Plajnm manzarasndan silinip atlmtr.**

(*) Ama Amerikan hr teebbs asla ylmaz. Hafta sonlan havada uuan kk
uaklar eidi gazoz ya da votka markalannn, disko ya da seks kulplerinin
ya da yerel politikaclann reklamn yapan pankartlar gkyznde gezdirip
dururlar. Moses bile gkyzn ticaret ve politikadan temizlemenin bir yolu
nu bulamamtr.
(* * ) Coney Island, HollandalI mimar Rem Koolhaasn tkabasalk kltr dedii
eyi zetlemektedir. Delirious New York: A Retrospective Manifesto fo r Manhat
tan (New York Hezeyan: Manhattan iin bir Retrospektif Manifesto), zellikle s.
21-65. Koolhaas, Coney Island Manhattann, youn biimde dikey kuleler
 Zihnin Jones Plaj nasl bir ey olurdu acaba? iirle ya da
etkisi dramatik devinim ve kartla dayal herhangi bir sim
gesel sanatla anlatmak g olur bunu. Ama bunun biimleri
ni Mondrianm diyagrams resimlerinde ve daha sonra
1960larn minimalizminde; renk tonlarmysa Poussinden
gen Matisse ve Milton Averyye uzanan neoklasik manzara
geleneinde bulabiliriz. Gneli bir gnde Jones Plaj bizleri
Akdenizin, Apollon berraklnn, glgesiz mkemmel k
larn, kozmik geometrinin, sonsuz ufka uzanan kesintisiz
perspektiflerin yce romansna tar. Bu romans en az Platon
kadar eskidir. En ateli ve gl modem taraflarysa Le Cor-
busierdir. te, tam Jones Plajnn ald yl ve Byk Buna
lmdan bir yl nce kendi klasik modem hayalini anlatyor:

New Yorku stanbulla karlatracak olursak diyebili

riz ki birisi bir felaket, tekiyse yeryz cennetidir.
New York heyecan ve keder vericidir. Alpler de yle;
bir frtna da, bir muharebe de. New York gzel deil
dir; pratik etkinliklerimizi harekete geiriyor olsa bile
mutluluk hissimizi zedeler. ...
Bir ehir kesintisiz izgileriyle ezebilir bizi; gkyz
onun yrtk prtk hatlanyla delinir. Nerede skunet
bulacaz?...
Kuzeye gittiinizde, katedrallerin kntlar tenin
aclarm, ruhun yakc dlerini, cehennemle araf, so
luk k ve souk siste grlen am ormanlarn temsil
eder.
Bedenlerimiz gne istiyor.
Glge eden baz ekiller var.3

ehrinin bir prototipi, bir provas olarak grmektedir; bunu, su kulesinden

baka dikey yapya yer verilmeyen ve bylece yatayl daha da vugulanan Jo
nes Plaj ile karlatrnz.
3 The City o f Tomorrow, 64-66. Le Corbusier ve New York hakknda bkz. Koolha
as, 199-223.
 Le Corbusier Kuzeyin glgeli, kpr kpr gerekliklerine
kar sakin, yatay Gneyin fantazisini getirecek yaplar iste
mektedir. New Yorkun gkdelenlerinin ufkunun hemen te
sindeki Jones Plaj bu romansn ideal gereklemesidir. Da
imi atma, mcadele, Sturm und Drang (Frtna ve Gerilim:
romantizmi haber veren bir akm - .n.) merakls Mosesin
ilk byk baars ve yarm asr sonra hl vnd eyin
tam bir luxe, calme et volupt ant olmas olduka ironik. Jo
nes Plaj bu Yurtta Cohenin dev Rosebududur.
Queensten gelip Jones Plajn geerek uzanan Mosesin Ku
zey ve Gney parkyollan modem pastoralin bir baka boyu
tunu at. Bu zarif, gzel manzaral yollar, elli yl sonra biraz
ypranm da olsa, hl dnyann en gzel yollan arasndadr.
Ama bunlann gzellii (szgelimi Califomiamn Sahil otoyol-
lan veya Appalachian eridinin aksine) yollann etrafndaki
doal evreden kaynaklanmaz; bizzat yollann yapay evresin
den kaynaklanr. Bu parkyollan hibir yere balantl olmay-
lanna ve hibir yere gitmeyilerine karn hl kendi balanna
bir servendirler. Bu, zellikle Scott Fitzgeraldm Muhteem
Gatsbde (1925) lmszletirdii grkemli tara malikne
leri boyunca uzanan Kuzey Eyalet Parkyolu iin geerlidir.*
Mosesin ilk Long Island yollan, Fitzgeraldm anlatcsnn
romann son sayfasnda Bir zamanlar burada HollandalI de
nizcilerin gzleri nnde aan eski ada- yeni dnyann taze,
yeil ban diye betimledii eyi yeniden kurma yolundaki
modem giriimi temsil eder. Ama Moses bu ban ancak Fitz-

(*) Bu malikne sahipleriyle atmaya neden olmu ve Mosesin halkn temiz hava,
ak alan ve seyahat zgrl hakknn bir numaral savunucusu olarak hret
kazanmasna yardm etmitir. Moses iin almak heyecan vericiydi, diyor
mhendislerinden biri elli yl sonra. Byk bir eyin paras olduunuzu his
settirirdi size. Bu zengin mlk sahiplerine ve gerici yasayapclara kar halk ad
na savayordunuz.... Bir sava gibiydi. (Caro, 228, 273) Ne var ki Caronun da
gsterdii gibi, Mosesin kamulatrd arazinin hemen hemen tamam kk
evler ve aile iftlikleriydi.
geraldn ok sevdii bir baka simgesinin dolaymyla ortaya
karyordu: Yeil k. Onun parkyollar ancak arabalarn
iinde yaanabiliyordu; geit kprleri zellikle otobslerin
geemeyecei kadar alak yaplmt, bylece kamu tatlar
halk kitlelerini ehirden kumsala getiremiyordu. Tam bir tek-
no-pastoral baheydi bu; sadece en yeni, modem makinalara
sahip olanlara akt -unutmayalm Model Tnin ayd bu-
ve kendine zg bir tarzda zellemi bir kamusal meknd.
Moses fiziki tasarm bir toplumsal ayrm arac olarak kullan
mt; kendi arabas olmayanlar dar atmann bir arac ola
rak. Kendisi araba kullanmasn hibir zaman renmemi
olan Moses, Detroitin New Yorktaki adam oluyordu. New
Yorklulann byk ounluu iinse bu yeil yeni dnya, kr
mz ktan baka bir ey sunmuyordu.
Jo n es Plaj ve Mosesin ilk Long Island parkyollar
1920lerdeki ktisad refah ortamnda bo zaman etkinlikleri
ve endstrisinin gsterili bymesi balamnda ele alnmal.
Bu Long Island projeleri ehir snrlarnn hemen dnda bir
pastoral dnya amay amalyordu; tatil, elence ve oyun
iin yaplm bir dnya - ama sadece dar kabilecek za
man ve aralara sahip olanlar iin. Mosesin 1930lardaki ba
kalam bizzat inaatn anlamndaki byk dnmn
nda grlmeli. Byk Bunalm srasnda zel i hayat ve
sanayi knce, kitlesel isizlik ve aresizlik artnca inaat
zelden kamusal giriime dnt; ciddi ve acil bir kamusal
zorunluluk halini ald. 1930larda ina edilen hemen hemen
her ey -kprler, parklar, karayollar, tneller, barajlar- fe
deral parayla CWA, PWA, CCC, FSA, TVA gibi byk New
Deal kurulularnn ynetimi altnda ina edildi. Bu projeler
karmak ve iyi dzenlenmi toplumsal hedefler etrafnda
planlanmt, tik olarak, yatrm yaratmay, tketimi arttr
may ve zel sektr hareketlendirmeyi amalyordu. kinci
si, milyonlarca isiz insana i salayacak ve toplum huzuru
nu geri getirmeye alacaklard. ncs, Long Islanddan
Oklahomaya kadar, ina edildikleri blgelerin ekonomisini
younlatracak, hzlandracak ve modernletireceklerdi.
Drdncs, kamunun anlamn geniletecek ve kamusal
iler araclyla Amerikan yaamnn hem maddeten, hem de
manen nasl geliebileceini gstereceklerdi. Son olarak da,
heyecan verici ve yeni teknolojileri kullanarak ufukta belir
meye balam muzaffer gelecek vaadini, sadece imtiyazl
aznlk iin deil, herkes iin yeni bir gn idealini sahneye
koyuyorlard.
Moses, Roosevelt ynetiminin kamusal ilere ballnn
salad byk olanaklar farkeden ilk kiiydi belki de; o
andan itibaren Amerikan ehirlerinin yazgsnn Washing-
tonda belirleneceini de farketmiti. imdi, Eyalet ve ehir
Parklarnn sorumluluunu birlikte stlenerek, New Deal
brokrasisinin en enerjik ve yaratc planclaryla yakn ve
kalc balar kurdu. Federal fonlardaki milyonlarca dolar
ok ksa srede serbest braktrmay rendi. Sonra da, bi
rinci snf planc ve mhendislerden (ounlukla isiz ka
lanlar arasndan) bir kadro oluturarak 80.000lik bir igc
ordusunu harekete geirdi ve ehirdeki (Byk Bunalm s
rasnda bugnknden bile kt durumda olan) 1700 park
yeniden dzenlemek ve yzlerce yeni park, oyun alan ve
birka hayvanat bahesi ina etmek iin byk bir plan uy
gulamaya koydu. Moses 1934 ylnn sonunda bu ii tamam
lamt. Parlak ynetim ve icra yeteneine sahip olmasnn
yansra, srmekte olan kamusal ilerin gsteri deerini de
ok iyi biliyordu. Central Park elden geirdi, havuz ve hay
vanat bahesini yaptrd; alma gnde yirmi drt saat, haf
tada yedi gn sryordu. Gece boyu projektrler yanyor,
matkaplar yeri deliyordu. Bylece i hzlanmakla kalmyor
kamuoyunun heyecann ayakta tutan byk bir gsteri yeri
de yaratlm oluyordu.
 iler de bu cokuya kaplm gibiydiler. Mosesin ve onun
sert ustabalanmn dayattklar delice alma ritmine ayak
uydurmak yle dursun, bu hz da ayor ve inisiyatifi ele
alp yeni fikir ve planlar ortaya kartyorlar; bylece mhen
disler srekli masa bana dnp iilerin kendi kendilerine
kaydettikleri ilerlemeye uygun olarak planlan yeniden ele al
maya zorlanyorlard.4 naatn modem romansnn en iyi ifa
desi budur; Goethenin Faustu, Cariyle ve Marx, 1920lerin
konstrktivistleri, Be Yllk Plan dnemi Sovyet inaat film
leri, TVA ve FSA belgeselleriyle daha sonra 1930lann WPA
posterleri tarafndan kutsanan ve yceltilen romans... Bura
da, bu romansa zel bir gereklik ve otantiklik kazandran,
ii fiilen yapan insanlara da esin vermi olmasyd. Fiziksel
bakmdan ypratc ve creti dk bir ite anlam ve heyecan
bulabiliyorlard, nk bir btn olarak ie dair bir tasavvur-
lan vard; stelik ait olduklan topluluk iin deer tadna
inanyorlard.
Mosesin ehir parklan iin yapt iin ona salad byk
hret, kendisi iin parklardan ok daha fazla nem tayan
bir i iin atlama tahtas ilevini grd. Bu tm metropoliten
alan birbirine balayacak bir otoyol, parkyolu ve kprler
sistemiydi: Manhattan boyunca uzanp Mosesin yeni Henry
Hudson Kprsnden geerek Bronxa, oradan da Westches-
tere ulaan yksek Bat Yakas Otoyolu; Brooklynin etrafn
dan dolap Dou Nehrinden Atlantike uzanan, Brooklyn-
Battery Tnelinden geerek (Moses bir kpry tercih eder
di) Manhattana balanan Belt Parkyolu; Manhattan, Bronx ve
Weestchesteri, Queens ve Long Islanda balayan kpr, geit
ve parkyollardan oluan, muazzam kompleks bir ebeke olan
Triborough Projesi (ki sistemin kalbiydi).
Bu projeler inanlmaz lde masraflyd. Yine de Moses

4 Bu episodun ayrntlar iin Caro, 368-72.

bunlarn ounu Washingtona detmeyi becerdi. Teknik a
dan parlaktlar: Triboroughdaki mhendislik ii bugn hl
klasik bir modeldir. Bunlar, Mosesin deyiiyle New York
metropoliten atardamar rgsnn gevek ularn ve sarkan
kenarlarm birbirine balamaya yarayacak; bu son derece
karmak blgeye daha nce hi sahip olmad bir btnlk
ve tutarllk kazandracakt. ehre bir dizi yeni manzara ka
zandryor, Manhattanm ihtiamn her adan -Belt Parkyo-
lu, Grand Central, yukar Bat Yakas- sergiliyor ve tm bir
yeni kuaa kentsel fantaziler sunuyorlard.*
Mosesin en gzel kent manzaralarndan biri olan yukar
Hudson nehir cephesi, (Caronun resimlerle gsterdii gibi)
burasnn daha nce hurda ve p dolu harap bir arazi oldu
unu hatrladmzda daha da arpc hale gelmektedir. Ge
orge Washington Kprsnden geerken aada ve evrede
Bat Yakas Otoyolunun zarif eimi uzanr; Riverside Parkm
yeillii iinde ykselen Manhattanm klan ve kprleri
ldar karnzda. Robert Mosesin -ve bu anlamda New
Yorku n - en yeminli dman bile etkilenmezlik edemez.
Tekrar eve dndnz bilirsiniz; ehir orada, sizi bekliyor-
dur ve Mosese kran duyarsnz bunun iin.
1930lann sonunda Moses yaratclnn zirvesindeyken
mimarlk, planlama ve tasanmda modem hareketin itihadr-
n oluturan bir kitapta kayda geirildi: Siegfried Giedionun
Mekn, Zaman ve Mimari kitab. lkin 1939da Harvardda

(*) te yandan, bu projeler Manhattan gridine ok etkili ve neredeyse lmcl bir

saldn oluturuyordu. Koolhaas, Delirious New York, s. 15de bu sistemin New
York ortam iin tad nemi aklyor: Gridin iki boyutlu disiplini boyut
lu anari iin hayal edilmemi zgrlk yaratyor. Grid kontrol ile kontrolsz
lk arasnda yeni bir denge tanmlamaktadr. ... bunun uygulanmasyla Manhat
tan herhangi bir [yeni] totaliter mdahaleye kar ebediyen bak hale geliyor.
Tek bir blokta -mim ari kontrol altna giren olas en geni alanda- azami bir
kentsel benlik birimi gelitiriyor." Mosesin kendi egosunun ortadan kaldrmak
istedii de ite bu kentsel benlik snrlaryd.
bir konferans olarak sunulan bu kitap modern tasanm ve
mimarinin yzylm anlatyor ve Mosesin almalarn
bunun doruk noktas diye sunuyordu. Giedion, yeni ta
mamlanm olan Bat Yakas Otoyolu, Randall Adas evresi
ve Grand Central Parkyolu pretzel balantlarnn byk
fotoraflarna yer vermiti. Bu eserler, Giediona gre, d
nemimizde byk lekli olanaklarn varln kantlyor
du. Giedion, Mosesin parkyollarm kbist resimle, soyut
yontu ve hareketli heykellerle, sinemayla kyaslyordu. Bu
an ruhundan domu birok yarat gibi parkyolun anla
m ve gzellii, Versailles atosunda olduunun aksine, tek
bir gzlem noktasndan kavranamaz. Ancak hareket ederek,
trafik kurallarnn elverdiince bir yol zerinde giderek g
rlebilir. Dnenimizin mekn-zaman duygusu en iyi araba
srerken hissedilebilir.5
Mosesin projeleri sadece kentsel meknn modernleme
sinde yeni bir evreyi deil, modernist tasavvur ve dncede
de bir kopuu temsil ediyordu. Giedion ve 1930lann tm
kua iin -Corbusierciler ya da Bauhaus formalistleri ve
teknokratlar, Marksistler, hatta tarmsal neo-poplistler iin-
bu parkyollan bir byl alan, modemizm ve pastoralizmin
iie geecei romantik bir mekn amt. Moses, dnyada
dnemimizin mekn-zaman anlayn kavrayabilmi tek
kamu adamyd adeta; stelik Haussmannn eneji ve co
kusuna sahipti. Bu onu tpk Haussmann gibi dnemin fr
sat ve ihtiyalarna, kendine zg bir tarzda eit klyor ve
gelecein ehrini zamanmzda ina edecek nitelikleri sal
yordu ona. Hegel 1806da Napoleonu at zerindeki Weltse-
ele diye tasavvur etmiti; 1939daki Giediona gre Moses de
tekerlek zerindeki Weltgeist gibi grnyordu.
Moses, 1939-40 New York Dnya Fuarnda, modem tek

5 Space, Tme and Architecture, 823-32.

noloji ve endstrisinin bu muazzam kutsan srasnda yeni
bir nam kazand: Gelecein ehrini Kurmak. Fuarn en po
pler sergilerinden ikisi -ticari amal General Motors Futu
rama ve topyac Demokrakent- ehirle km birbirine bala
yan yksek otoyollara ve atardamars parkyollara yer veri
yordu, tpk Mosesin ina ettii biimlerdeydi bunlar. Fuara
gelip giden seyirciler, Mosesin yollarndan ve kprlerinden
geerken gelecee ilikin bir eyleri dorudan grebiliyordu;
stelik grne gre alyordu da bunlar.*
Moses, Parklar Sorumlusu makamnda sahip olduu yetkiyi
kullanp fuann dzenlendii araziyi birletirmiti. Ik hzyla,
asgari masrafla, kendine zg tehdit ve tatl dil karmyla
yzlerce toprak sahibinden Manhattan byklnde bir arazi
paras almay becermiti. Bu ite en ok gururland baars,
Scott Fitzgeraldm nsan ve endstriyel ziyann en modem
simgelerinden biri olarak lmszletirdii Flushingdeki me
hur kl ve p ynlarn ortadan kaldrmak oldu:

bir kller vadisi - kllerin buday gibi byd, k

melere, ynlara, tepelere ve grotesk bahelere dn
t; kllerin duman salan evlere, bacalara ve nihayet,
son bir abayla bu tozlu havada srnen insanlara d
nt fantastik bir iftlik. Arada bir, grnmez bir
yol zerinde gri arabalardan oluan bir hat tuhaf bir
gcrt kmldayp durur ve birden kl grisi adamlar

(*) Walter Lippmann bu gelecein uzun vadeli sonularm ve gizli maliyetlerim 1ar-
keden ilk birka kiiden biridir. General Motors Amerikan kamuoyunu una
ikna etmek iin kk bir servet harcam, diye yazyordu, motor imalatnda
zel teebbsten tmyle yararlanmak istiyorsa ehirlerini ve otoyollarn kamu
teebbsleri araclyla yeniden ina etmek zorundadr. Bu yetkin ngr
Warren Susmann Peoples Fair: Cultural Contradictions of a Consumer Soci
ety, balkl, Queens Museum katalogu Dawn o f a New Day: The New York
Worlds Fair, 1939/40 (NYU, 1980) adl kitapta yer alan gzel makalesinde zikre
diliyor. Deiik kiilerce yazlm ilgin deneme ve muhteem fotoraflara yer
veren bu derleme fuar zerine yazlan en iyi kitaptr.
 kurun kreklerle kagelip, anlalmaz ilemlerini
gzlerinizden saklayan, iine girilmez bulutu datr
lar. (Muhteem Gatsby, Blm 2)

Moses bu berbat grnty ortadan kaldrp alan bir ge

zinti yerine, sonra da Flushing Meadow Parkna dntrd.
Bu eylemle Incile yarar, ei az bulunur bir lirizm yaratt.
ayadaki (61: 1-4) u gzel pasaj canlandryordu: ... hakir
grlenlere mjde vermek iin Rab beni meshetti; krk y
reklilerin yaralarn sarmak iin, srgnlere hrriyeti, mah
pus olanlara zindannn aldn ilan iin,... kl yerine ba
larna elenk vermek iin... Ve eski harabeleri bina edecek,
evvelki vakiderin viranelerini kuracak ve harap ehirleri, bir
ok nesilden kalma viraneleri yenileyecekler. Krk yl sonra,
son mlakatlarndan birinde hl gururla sz ediyordu bun
dan: Kller Vadisini yokedip onun yerine bu gzellii koyan
adamm ben. Bu temayla -modem teknoloji ve toplumsal r-
gdenmenin kllerden temiz bir dnya yarataca inancyla-
1930lann modemizmi sona erdi.
ler nerede ters gitmiti? 1930lann modem tasavvurlar
gerekleme srecinde nasl bozuluverdi? Bu hikyenin ta
mamn aklayabilmek iin daha fazla yer ve zamana gerek
var. Ama bu somlan daha snrl ve bu kitabn kapsamna uy
gun biimde yeniden sorabiliriz: Moses -ve New York ve
Amerika- 1939da Kller Vadisinin ortadan kaldnlmasmdan
bir kuak sonra, sadece birka mil tede ok daha rktc
ve dayanlmaz modem yitik topraklar yaratmaya nasl bala
d? Bunun iin 1930lann aydnlk tasavvurlannm iindeki
glgeleri aramamz gerekiyor.
Mosesde hep karanlk bir yan vard. te, FDR dneminde
Amerikann ilk alma Bakan ve Mosesle yllarca birlikte
alp onu hayat boyunca takdir etmi olan Frances Per-
kinsin tankl. New Dealin ilk yllannda Moses Harlemde
ve Aa Dou Yakasnda oyun sahalar ina ederken halkn
onu ne kadar sevdiini hatrlyor; gelgelelim, diyor Perkins
hayretle, o halk sevmiyordu:

Beni hayrete drrd bu, nk btn bu ileri hal

kn iyilii iin yapyordu. ... Ona gre uyuuk, pis in
sanlard bunlar; Jones Plajn bo ielerle doldurup
dururlard. Onlara gstereceim! Onlara retece
im! Kamuyu severdi o, halk deil. Kamu onun iin
... byk, ekilsiz bir ktleydi; denize ihtiyac vard,
elenmeye ihtiyac vard, ama kiisel sebeplerden t
r deil - sadece daha iyi bir kamu olmas iin.6

Kamuyu severdi o, halk deil: Dostoyevski, insanla

duyulan sevginin, gerek insanlara duyulan nefretle birlikte
gitmesinin modem politikann lmcl tersliklerinden biri
olduu konusunda defalarca uyarmt bizi. Moses bu kutup
lar arasnda sallantl bir denge kurmay becerdi ve sadece
sevdii kamuya deil, tiksindii insanlara da mutluluk ver
di. Ama kimse byle bir dengeyi sonsuza dek srdremez.
Onlara gstereceim! Onlara reteceim! Apak Bay
Kurtzun sesidir bu: ok basitti, der Conradm anlatcs,
ve her idealiste duygunun ardndan gznn nne geli
yordu bu, prl prl ve korkutucu, sakin gkyzndeki bir
imek gibi: Btn vahileri yoket! Moses iin Bay
Kurtzun Afrika fildii ticaretine edeer olan eyin ne oldu
unu, hangi tarihsel ve kurumsal glerin onu kendi gdle
rinin nndeki ketleri amaya zorladn bilmemiz gereki
yor: Onlara kller yerine elenk verden, yolunu bir et sa
tryla amak zorundasma ve Bronxu yerle bir eden karanl
a gtren yol neydi?

6 Francis Perkins, Szl Anlar (Columbia University Koleksiyonu), zikreden Ca-

ro, 318.
 Mosesin trajedisi, ksmen, yozlamakla kalmayp sonuta
en byk baarlarndan birisi yznden ayann kaym ol
masnda yatar. Bu, Mosesin kamusal ilerinin aksine, kolay
grnmeyen bir zaferdi; ancak 1950lerin sonunda aratrma
c gazeteciler farketmeye baladlar bunu, inaat ileri iin
neredeyse snrsz miktarda para toplama yetkisine sahip; ya
sama, yrtme ve yarg nnde sorumlu olmayan birbirine
bal ve byk apl bir kamusal otoriteler ayd bu.7
ngiliz kamusal otorite kurumu Amerikan kamu yneti
mine 20. yzyln balarnda aktarlmt. Belirli kamu inaat
lar -rnein kprler, limanlar, demiryollar- gerekletir
mek iin tahvil karma yetkisine sahipti bunlar. Proje ta
mamlandnda tahviller denene kadar yapnn kullanm
cretli olacak ve deme bittikten sonra kamusal otorite orta
dan kalkp yap devlete devredilecekti. Ne var ki Moses bir
otoritenin kendisini zaman ve meknla snrlamasnn gerek
siz olduunu dnyordu; para geldii -diyelim ki Triboro-
ugh Kprsnden geerken alman cret- ve tahvil piyasas
elverili olduu srece bir otorite eski tahvilleri yenileriyle
deitirebilir, daha fazla para toplayabilir, yeni yaplar ina
edebilirdi; para geldii srece, (tmyle vergiden muaf) ban
kalar ve yatrmc kurulular yeni tahvilleri zevkle destekle
yecek ve inaatlar da durmadan srecekti. lk tahviller den
dikten sonra inaatlara para bulmak iin ehir, eyalet hk

7 Amerikadaki kamusal otoritelerin kapsaml bir incelemesi iin Anne-Marie

Walsh, The Public Business: The Politics and Practices o f Government Corporations
(MIT, 1978), zellikle 1, 2, 8, 11, 12. blmler. Walshin kitab Moses hakknda
ok nemli malzeme iermektedir, ancak o Mosesin almalarn Caronun he
saba kamama eiliminde olduu daha geni kurumsal ve toplumsal balam ii
ne yerletiriyor. Robert Fitch 1976 tarihli Planning in New York balkl yetkin
bir incelemesinde Mosesin tm faaliyetlerini Blgesel Plan Kurumunun mali so
rumlu ve grevlilerinin belirledii elli yllk gndemden karsamaya alyor;
bu makale Roger Alcaly ve David Mermelstein tarafndan derlenen The Fiscal
Crisis o f American Cities (Random House, 1977) adl kitapta yer almaktadr, s.
247-84.
meti, federal hkmet ya da halka gitmeye gerek yoktu. Mo
ses, hibir hkmetin bir otoritenin defterlerini incelemeye
yasal olarak hak ve yetkisi olmadm mahkemede de kant
lad. 1930lardan 1950lerin sonuna kadar bu kurululardan
bir dzine kadarn kurdu veya eline geirdi -parklar, kpr
ler, otoyollar, tneller, elektrik santrallar, kentsel dzenle
me, vb. iin- ve bunlan son derece gl bir mekanizmaya
dntrd. arklar iinde arklarn dnd, arklara mil
yonlarn aktld, binlerce iadam ve politikacnn iinde
yer ald ve milyonlarca New Yorklunun dngsne kapld
bir makinayd bu.
Kenneth Burke 1930larda, Standart Oil, U. S. Steel, Rocke
feller ve Camegienin toplumsal deerleri hakknda ne d
nrsek dnelim, bu dev komplekslerin yaratlnn mo
dem sanatn zaferleri olarak kabul edilmesi gerektiini syl
yordu. Mosesin kamusal otoriteler a da aka bu gruba da
hildir. Modem bilimin en eski hayallerinden birini, 20. yzyl
sanatnn birok biiminde yenilenen bir hayali gerekletir
mektedir; bir devri daim sistemi yaratmak. Ama Mosesin sis
temi; modem sanatn bir zaferini oluturmakla birlikte, bu sa
natn en derin ikircimlerinden bazlarn paylamaktadr. Ka
mu ile halk arasndaki elikiyi o raddeye gtrr ki, sonun
da sistemin merkezindeki insanlar -hatta Mosesin kendisi bi
le- sistemi biimlendirecek ve onun srekli genileyen devi
nimini kontrol edecek yetkiden yoksun kalrlar.
Giedionun lnciline dnecek olursak, Mosesin yapt
nn, kendisi tarafndan bile tam olarak kavranamam baz
derin anlamlarn greceiz. Giedion Triborough Kprs
n, Grand Central Parkyolunu, Bat Yakas Otoyolunu yeni
ehir biiminin ifadeleri olarak gryordu. Buysa rues cor
ridorsla dolu, kat bir ekilde kk bloklara ayrlm mev
cut ehrinkinden farkl bir lek gerektiriyordu. Yeni kent
biimleri 19. yzyl ehrinin erevesi iinde serbeste ile
yemezdi. Dolaysyla, deimesi gereken ehrin imdiki ya
psdr. Bunun ilk artysa uydu: Kent sokana yer yok
tur artk, varolmasna izin verilemez. Giedion burada Mo-
sesinkini artran buyurgan bir sesle konumakta. Ama
ehir sokann yokedilii, Giediona gre bir balangt sa
dece: Mosesin otoyollar gerekli ameliyat yapldktan son
ra, yapay olarak iirilmi ehrin doal boyutuna indirgene
cei zaman haber verir.
Giedionun tasavvurundaki tuhafl bir kenara brakrsak
(bir kentin boyutunu tekinden daha doal yapan nedir
ki?) burada modemizmden yeni ve kesin bir kopu gryo
ruz; modernliin geliimi modem ehri de eski, miyad dol
mu hale getirmitir. Evet, ehrin halk, tasavvur ve kurumla-
n otoyolu yarattlar - parkyolun yaratlmasn ...New Yorka
borluyuz.8 Ama imdi, yazgsal bir diyalektik sonucu, e
hirle otoyol birlikte yapamadna gre gitmesi gereken kent
tir. Ebenezer Howard ve onun Garden City tilmizleri yz
yln bandan beri buna benzer bir eyler neriyordu (bkz.
Blm IV). Mosesin tarihsel misyonu, kendi tasavvuru a
sndan, ehrin miyad dolmuluunu aa kartan yeni bir
kentst gereklik yaratmak oldu. Giediona gre Triboro-
ugh Kprsnden gemek demek, modem metropolisi ebe
diyen geride brakan yeni bir mekn-zaman sremi iine
girmek demektir. Moses, uzak bir gelecei beklemenin ge
reksiz olduunu gstermitir; ehri imdi ve burada gmecek
teknoloji ve rgtsel aralara sahibiz.
Moses hibir zaman bunu amalamad: Garden City d
nrlerinin aksine o, New Yorku gerekten seviyor -kendi
gzkara tarzyla- ve ona bir zarar vermek istemiyordu.
Onun kamu yaplan, ne dnrsek dnelim, ehir haya
tna bir eyler eklemek iin yaplmt, ehri ortadan kaldr

8 Space, Time and Architecture, 831-32.

mak iin deil. New York tarihinin en byk antlarndan bi
ri olan 1939 Dnya Fuarnn aka ehrin ykmn ilan
eden bir tasavvurun arac olacan bilseydi bundan nefret
ederdi. Ama dnya-tarihsel kiilikler eylem ve eserlerinin
uzun dnemli anlamlarn ne zaman anlayabildiler ki? Ger
ekteyse, Mosesin 1920 ve 1930larda New York ve evresin
de gerekletirdii byk inaatlar, kinci Dnya Sava son
rasnda Amerikann tm dokusunun daha byk lekte ve
srekli olarak yeniden inasnn provas oldu. Bu yeniden in
ann itici gleri milyarlarca dolarlk Federal Otoyol Progra
m ile Federal Konut daresinin byk banliy konut inisiya
tifleriydi. Bu yeni dzen tm ulusu, hayat kayna otomobil
olan birleik bir ak iinde btnletirdi. ehirleri esas ola
rak trafiin ak nndeki engel ve Amerikallarn bir an n
ce kamas gereken, standart alt konut ve k halindeki
mahallelerin kalntlar olarak gryordu. Bu yeni dzen bin
lerce kentsel mahalleyi ortadan kaldrd; benim Bronxumun
bana gelen her yerde olup bitenlerin en geni ve en drama
tik kertesiydi sadece. Otuz yl sren youn sermayeli otoyol
inaat ve FKlnin banliyletirme hareketi milyonlarca insa
n ve ii, milyarlarca dolarlk yatrm Amerikan ehirlerin
den uzaklatrd; bu ehirleri, sakinlerinin bugn hl pene
sinden kurtulamad kronik bir kriz ve kaos iine frlatt.
Mosesin amac bu deildi kesinlikle, ama ister istemez buna
yardmc oldu.*
Mosesin 1950ler ve 1960lardaki projeleri, onun ilk yapt
larn niteleyen tasarm gzelliinden ve insan duyarlktan

(*) Moses, hi olmazsa et satrna et satr diyecek, kendi almalarnn barnda

yatan iddet ve knty kabul edecek kadar drstt. Sava sonras planla
mann tipik zellii ise Giedion gibi gerekli ameliyat yapldktan sonra yapay
olarak iirilmi ehir kendi doal boyutuna indugenecek diyen bir duyarlkt.
ehirlerin, kan dklmeden ve ac haykrlar duyulmadan para para edilece
ine inanan bu gler yzl aldatmaca Almanyann, Japonya mn ve daha sonra
Vietnamn cerrahi kesinlikle bombalanmasn haber veriyordu.
yoksundu. Kuzey Eyalet Parkyolu (1920ler) zerinde yirmi
mil kadar gidin, sonra dnp buna paralel Long Island Eksp-
resyolundan (1950ler/60lar) gene yirmi mil geri gelin; nce
hayran olacak sonra alayacaksnz. Savatan sonra ina ettir
dii hemen hemen her ey acmaszca kaytsz bir slupla,
rktmek ve ezmek iin yaplmtr: Hayal gcnden, n
anstan, oyundan yoksun, etrafndaki ehirden geni bo arazi
ve hendeklerle ayrlm, manzara zerine her tr doal ve n
san yaama kar duyulan bir nefretle yerletirilmi elik ve
imentodan monolitler. Artk Moses yaptnn nsan niteli
ine tamamen kaytsz gibiydi: onu ilgilendiren sadece nice
likti sanki - yol alan aralar, tonlarca imento, toplanan ve
harcanan dolarlar. Mosesin son ve en kt evresinde hzn
l ironiler yatar.
Bronxu yarp aan vahice almalarn (yol zerinde da
ha ok insan var - hepsi bu) boyutlar, yannda Mosesin
kendi megalomanyak iktidar hrs bile kk kalan bir top
lumsal srecin parasyd. 1950lerde kendi tasavvurlarna
gre ina etmiyordu artk; btn yapt muazzam bloklan
kendi belirlemedii, deitiremedii hazr bir ulusal yeniden
ina ve toplumsal entegrasyon kalbna dkmekten ibaretti.
Moses, en iyi halinde yeni maddi ve toplumsal olanaklarn
yaratcs olmutu. En kt durumdaysa ayn lde bir yk
c bile deil -ok eyi ykmasna karn- daha ziyade kendisi
ne ait olmayan emir ve talimatlarn icracs oldu. Modernli
in bir serven olarak algland yeni biim ve aralar bula
rak iktidar ve hret kazanmt; modernlii korkun, acma
sz zorunluluklar, ezici rutinler sistemi olarak kurumsalla
trmak iin bu iktidar ve hreti kulland. ronik biimde,
tam da kiisel tasavvur ve inisiyatifim kaybedip bir organi
zasyon adam olduunda ben de dahil, kitlesel bir kiisel sal
dn ve nefretin oda oldu; hl dmenin banda olsa da ge
minin kontroln kaybetmi bir haldeyken New Yorkun
Kaptan Ahab olarak tanmaya baladk onu.
Moses ve eserlerinin 1950lerdeki evrimi kltr ve toplu
mun sava sonras evrimine dair baka bir nemli olguyu da
gsteriyor: Modemizmle modernlemenin radikal biimde
birbirinden ayrlmas. Bu kitap boyunca, zellikle de kentsel
ortamn modernlemesiyle modernist sanat ve dncenin
geliimi arasndaki diyalektik etkileimi gstermeye altm.
19. yzyl boyunca byk nem tayan bu diyalektik
1920lerin ve 1930lann modemizmi iin de hayatiydi: Joy-
ceun Ulyssesinde, Eliotun Yitik Toprakmda, Dublinin Ber
lin, Alexanderplatzmda, Mandeltamm Msr Damgasnda;
Lger, Tatlin ve Ayzentaynda; Wiliam Carlos Williams ve
Hart Cranede, John Marinin, Joseph Stellamn, Stuart Da-
visin, Edward Hopperm sanatnda; Henry Roth ve Nathana
el Westin romanlarnda merkezi nem tamaktadr. 1950le-
re gelindiinde, Auschwitz ve Hiroimann ertesindeyse, bu
diyalog sreci lmt.
Duraklayan ya da gerileyen kltrn kendisi deildi; g
cnn doruuna ulam ya da ulamakta olan ok sayda
parlak sanat ve yazar vard ortalkta. Fark uradayd ki,
1950lerin modernistleri evrelerindeki modem ortamdan
hibir eneji ve esin almyorlard artk. Soyut davurumculu
un zaferlerinden cazda Davis, Mingus ve Monkun radikal
inisiyatiflerine, Camusnun Dne, Beckettin Godotyu
Beklerkenine, Malamudun Byl Fsna, Laingin Bln
m Benlikine kadar bu devrin en heyecan verici yaptlar or
tak bir evreden kkl bir uzaklama zelliini tamaktadr.
Daha nceki modemizmlerin ounda olduunun aksine, bu
ortama saldnlmas da szkonusu deildir, sanki hi yoktur
byle bir ortam.
Bu yokluk, dolayl biimde 1950lerin belki de en zengin
ve en derin iki roman olan Ralph Ellisonun Grnmez
Adam (1952) ve Gnter Grassm Teneke Trampet (1959) ad
l yaptlarnda sahneye konur. Her iki kitap da yakn gemi
in ehirlerinde 1930lardaki Harlem ve Danzigyaand
biimiyle tinsel ve siyasal hayat parlak bir biimde anlatan
blmler ieriyordu. Ama her iki yazar da kronolojik bir
ak izlemelerine ramen imdiyi, kitaplarnn yaymland
sava sonras ehirleri ve toplumlan ne tahayyl edebiliyor,
ne de onlarla balant kurabiliyorlard. Bu yokluk, yeni sa
va sonras ortamn ruhsal yoksulluunun en iyi kant ola
bilir. ronik biimde, bu yoksulluk sanat ve dnrleri
kendi kaynaklarna dnmeye, i uzamn yeni derinliklerini
amaya zorlayarak modemizmin geliimine de katkda bu
lunabilirdi pekl. Oysa, modernizm muhayyile dnyasn
gerek insanlarn hareket ettikleri ve yaadklar gndelik
modern dnyadan kopararak, alttan alta modernizmin kk
lerini yoketti.9
Modern tinle modernlemi ortam arasndaki blnme,
1950lerin sonunda balca kayg ve dnce kaynayd. Bu
onylm sonuna yaklatka imgelem sahibi insanlar, sanat ve
kltr araclyla bu uurumu anlamaktan da te onu ama
ya alr oldular. Hannah Arendtin nsanlk Durumundan
Norman Mailerin Kendim in Reklamlar'ma, Norman O.
Brownm lme Kar Yaamma ve Paul Goodmanm Sama
Buymehine kadar, birbirinden ok farkl kitaplara hayat ve
ren bu arzuydu. 1950lerin sonundaki edebiyatn en canl iki
kahramamnca paylalan, tketici ama hi tkenmeyen bir
takntyd bu; Doris Lessingin, defterlerini bitmemi itiraflar
ve yaynlanmam zgrlk manifestolaryla dolduran Anna
Wolfu ile Saul Bellowun dnyann btn byk glerine

9 Bu dnemin sorun ve paradokslar hakkrndaki en iyi tartmalardan biri Morris

Dicksteinin The Cold War Blues adl, Gates o f Eden kitabnn 2. blmn
oluturan denemesidir. 1950ler hakknda ilgin bir polemik iin bkz. Hilton
Kramerin Dicksteine ynelttii saldn, Trashing the Fifties, New York Times
Book Review, 10 Nisan 1977 ve Dicksteinin 12 Haziran saysndaki cevab.
bitmemi, postaya verilmeyen mektuplar yazp duran Moses
Herzogu.
Ne var ki, giderek mektuplar tamamlanmaya, imzalanma
ya ve postaya verilmeye baland; 1950lerinkinden hem da
ha kiisel hem daha politik olan, modem insanlarn evrele
rinde gelien yeni fiziksel ve toplumsal yaplara kar dura
bilmelerini salayacak yeni modernist dil tarzlar yava yava
ortaya kt.
Bu yeni modemizmde, devasa makinalar ve sava sonras
nn inaat sistemleri nemli bir simgesel rol oynuyordu. te
Ailen Ginsbergin Ulumas:

Hangi imento ve alminyumdan sfenkstir yarp

aan kafataslarm, yiyip bitiren beyinlerini ve hayal
glerini?...
Molak, anlalmaz hapishane! Molak, apraz kemik
ler ruhsuz hcre ve hznler Kongresi! Molak, binala
r hkmdr onun!...
Molak ki gzleri bin kr pencere! Molak ki gkde
lenleri uzun caddelerde sonsuz Yehovalar gibi durur
ylece! Molak ki fabrikalar d grr ve vraklar sis
te! Molak ki tacdr kentlerin, bacalar ve antenleri!
Molak! Molak! Robot apartmanlar! Grnmez banli
yler! skelet hazineler! kr sermayeler! eytans sana
yiler! hayalet uluslar! yenilmez tmarhaneler! granit
penisler!
Molak br cennete ykseltirken belleri krld! Kal
drmlar, aalar, radyolar, tonlar! kenti Cennete ta
mak, ki vardr ve evremizdedir, her yerde!...
Molak ki erken girdi ruhuma! Molak ki ben onda be
deni olmayan bir bilincim! Molak ki korkutup beni
doal esrimiliimden uyandrd! Molak, ortadan kal
drdm onu! Molakta uyan! Gkten aan k!
 Burada ortaya kan pek ok dikkat ekici olay var. Gins-
berg, ada yaam alabildiine bo bir lke gibi deil,
epik ve trajedik bir devler sava gibi yaamamz iin bizi
uyarmaktadr. Bu tasavvur, ada evre ve onu yaratanlara
eytans bir enerji ve bu dnyann Robert Moseslerinin
kendileri iin iddia edebileceinin bile tesinde dnya-ta-
rihsel bir konum balar. Ayn zamanda bu tasavvur biz
okurlan ayaa kaldrmay, hepimizi eit lde byk in
sanlar haline getirmeyi, arzu ve ahlaki tahayylmz dev
lerin yerine gemeye cesaret edebilecek denli gelitirmeyi
amalar. Ama devlerin arzu ve glerini iimizde hissetme
diimiz srece bunu yapamayz - Molak ki erken girdi ru
huma. Ginsberg, bu yolla iir dilinin yap ve srelerini
gelitirir. Bu, umarsz bir tahayyl dnyasnn parlak fla ve
yanklaryla dizeleri ayinsi, yineleyici, efsunlayc bir ekil
de stste yma yordam gelip gider. Bylece nefret ettii
gkdelen, fabrika ve expressyollan anmsatr; onlara mey
dan okur. air her ne kadar expressyol dnyasn beyin ve
tahayyln ld bir dnya gibi anlatsa da, air tasavvu
ru, bu dnyann altnda yatan zek ve tahayyl gcn iro-
nik bir ekilde canlandrr. Gerekten de, bunlar yaratanla
rn kendi balarna yapabildiklerinden ok daha tam bir e
kilde canlandrr.
Ben ve dostlarm Ginsbergin Molakn kefettiimizde
aklmza hemen Moses gelmiti. Bunu yaparken salt nefreti
mizi belirginletirip harekete geirmi olmuyorduk. Ayn
zamanda dmanmza, onun sevenlerinden daima bekle
yip de bir trl kavuamad dnya-tarihsel bir konumu,
dehet saan byk adam kimliini vermi oluyorduk.
Onun dostlan, Mosesin buldozer ve ahmerdanlarnn at
nihilist cehenneme bakamazd. Bu yzden onun derin
liklerini kardlar. Ancak modemistler expressyolun biim
ve glgeleriyle yzletiinde bu dnyay olduu gibi gr
mek mmkn oldu.*
Moses bu sembolizmden hibir ey anlayabildi mi? Bunu
bilemeyiz. Zorunlu emekliliinden 92 yanda lmne de
in yapt birka syleide10 hl kartlarna fkeleniyor,
enerji ve muhteem projeler kusuyordu. Bay Kurtz gibi o da
devre d braklmay reddediyordu: Tasarmlarm uygula
maya devam edeceim... Size neler yaplabileceini gstere
ceim. ...Dneceim....Ben.... Limuzini iinde Long Is-
landm caddelerinde huzursuz bir ekilde bir aa, bir yuka
r giderken, okyanus zerinde dalgalan sndren yz millik
bir otomobil yolculuu ya da Long Islandla Rhode Island
birletiren muhteem bir kpr tasarlam olmal.
Bu yal adamn trajik bir ihtiama sahip olduu inkr edi
lemez. Ama bu ihtiama denk bir zbilin gelitirebildi mi,
bu ak deil. Moses, Power Brokers yant verirken hepimiz
den yakmyordu: al rp ormann temizleyip insanla g
zellik veren ben deil miydim? Bu doru ve bu yzden ona
minnet borluyuz. Ama yine de, al rpy gerekten de te
mizlemedi. Yalnzca baka bir yere tad. nk o al rp
bizim bir paramz. Ne kadar hzla araba kullansak da, plaj
lara ne denli dorudan gidebilsek de. Long Island zerinde
ne denli uzun araba yolculuu yapabilsek de...

(*) Ayn yzlemenin duyarlk asndan olduka farkl, ama entelektel ve tahay
yl gc asndan denk bir biimi iin bkz. Robert Lowell, For the Union De
ad, 1964.
10 Bu olayn ayrntl bir dkm Caroda bulunabilir, s. 1132-44.
2 . 1960lar: S okakta bir haykr

- Tarih, dedi Stephen, uyanmaya altm bir karabasandr

Oyun alanndan ocuklarn haykr duyuldu. Vzldayarak
geen bir slk: Gool! Ya o karabasan srtna bir tekme atner-
mise ne olacak?
- Yaradamn ileri bizimkine benzemez, dedi Mr. Deasy.
Tm tarih tek bir hedefe doru gider; yani Tanrnn kendini
bildirmesi.
Stephen, baparmam aniden pencereye doru sallad:
- te Tanr!
Hurraa! Heey! Hoop!
- N e ? diye sordu Mr. Deasy.
- Sokakta bir haykr, dedi Stephen...
Jam es Joyce, Ulysses

insana saatin ka olduunu y a da aradnz sokan nerede

olduunu syleyen bir sanat; ben byle bir sanattan y an a
ym. Yal bayanlarn kar kaldrma gemesine yardm eden
bir sanattan yanaym.
Claes Oldenburg

Ekspresyol dnyas, kinci Dnya Savann ardndan ortaya

kan modem evre, 1960l yllara gelindiinde Yeni Snrla
rn Amerikasmda (Byk Toplum, ay yzeyindeki Apollo)
gcnn ve zgveninin zirvesine ulaacakt. New Yorkun
ve bu dnyann douunun temsilcisi olarak Robert Moses
zerinde younlatm. Ama Savunma Bakan McNamara,
Amiral Rickover, NASA Yneticisi Gilruth ve baka birokla
r da ayn enejiyle ve amanszca benzer savalar veriyordu.
Bu, Hudsonun, aslnda Yeryznn telerine giden bir sa
vat. Ekspresyol dnyasn gelitirenler ve ona adananlar,
bunu olas tek dnya diye sunuyorlard. Onlara ve yaptklar
na kar kmak, bizatihi modemiteye kar kmakt; tarihe
ve ilerlemeye kar koymak; makina dman olmak, gerek
lerden kamaya almak; yaamdan, servenden, deiim ve
bymeden korkmak demekti. Bu strateji etkinliini kantla
mt. nk gerekte modem insanlarn byk bir oun
luu modernlie direnmek istemiyordu: Modernliin heye
cann duyuyor, vaadlerine inanyorlard; kendilerini mo
dernliin yolu zerinde bulduklarnda bile...
ada dnyann Molaklanna kar etkin bir sava balat
mazdan nce, modernist bir muhalefet szdaan oluturmak
gerekecektir. Stendhal, Buechner, Marx ve Engels, Kierkega
ard, Baudelaire, Dostoyevski ve Nietzschenin bir yzyl nce
yaptklar da buydu. Bu yzyln balarnda Joyce, Eliot, Da
daistler ve gerekstcler, Kafka, Zamyatin, Babel ve Man-
deltamm yaptktan da... Ancak modem ekonomi, yeniden
gelime ve kendini dntrme ynnde sonsuz bir kapasi
teye sahiptir. Bu nedenle modernist tasavvurun da kendini
hep yeni batan yenilemesi, yeni ynelimler bulmas gerekir.
1960lardaki modernistlerin yaamsal grevlerinden biri,
ekspresyol dnyasna meydan okumakt. Baka bir grevle
riyse, bunun olas tek dnya olmadn gstermekti. ada
ruhun daha iyi hareket edebilecei, baka, daha iyi ynelim
lerin de bulunduunu gstermek durumundaydlar.
Bir nceki blmn sonunda Ailen Ginsbergin Uluma
adl yaptn gndeme getirdim. Amacm, 1950li yllann
sonlarnda modernistlerin ekspresyol dnyasna meydan
okumaya nasl baladklann gstermekti. Ancak bu proje,
yeni modemistler olumlayc, seenek oluturan modem ya
am biimleri yaratamadka fazla teye gidemezdi. Gins
berg ve evresi, byle bir konumda deildi. Uluma, mev
cut toplumun eytans nihilizminin maskesini drme giri
imi asndan parlak bir giriimdi. Bir yzyl nce Dosto-
yevskinin gerekte bujuva dzeninin en st dzeyi olan
dzensizlik dedii bir eyi ortaya koyuyordu. Ama Gins-
bergin Molak tednyaya gnderme seenei karsnda
btn nerebilecei, kendine zg bir nihilizmdi. Uluma
umarsz bir nihilizmle balar: Melek yzl tasavvuru...
Benim kuamn en iyi kafalan, lgnlktan ykma urad,
alktan, histerik plaklktan/ afak vakti zenci caddelerde
srnerek fkeli bir duraanlk peinde kotu. Duygusal ve
toy bir nihilizmle, her eyi kapsayan, dncesiz bir olumla
mayla sona erer: Dnya kutsaldr! Ruh kutsaldr!... Dil ve
erkeklik organ, el ve k kutsaldr!/ Her ey kutsaldr! Her
kes kutsaldr! Her yer kutsaldr! vs. vs. Ancak 1960lann
yeni ortaya kan modemistleri Molak ve Musann dnyas
n tersine evirmek niyetindeyse, baka bir eyler de ner
mek zorundayd.
ok gemeden daha ok ey bulmalydlar. Ekspresyol
dnyas kadar ada, ama o dnyann biim ve hareket il
kelerine kkten kart bir yaam ve enerji kayna ve olum
lama... Yeni modemistler, bunu 1950lerin modemistlerinin
aklna bile gelmeyecek bir yerde bulacakt: Sokaklardaki
gnlk yaamda... Bu, Joycenin kahraman Stephen Deda-
lusun baparmayla iaret ettii yaamd; Stephen, bu kay
na Kilise ve Devletin temsilcisi Bay Deasynin resmi tarihi
ne kar gndeme getiriyor ve unu ima ediyordu: Tanr, ka
rabasana benzeyen bu tarihte yoktur; ama sokaklarda patlak
veren, grnte olgunlamam, rastgele haykrlarda var
dr. Wyndham Lewis, hakikat ve anlam konusundaki bu
kavray karsnda skandal duygusuna kaplm ve fkeyle
buna sradan insanclk demiti. Ama Joyceun sylemek
istedii de tam buydu ite: Sradan kentlerin aa karl
mam derinliklerinin sesi... Dickens, Gogol ve Dostoyevs-
kinin zamanndan bizimkine modernist hmanizmin btn
derdi de buydu.
1960lann modemizmini mkemmel bir ekilde ifade eden
tek bir yapt varsa, o da Jane Jacobsun The Death and Life of
Great American Cities balkl dikkate deer kitabdr. Ja
cobsun yapt, kent ve topluluk planlama tarzm tmyle
deitirme asndan oynad rol nedeniyle takdir edilmitir.
Bu dorudur. Gerekten de Jacobsun bu konudaki katks
hayranlk uyandrcdr. Ancak bu yorum, kitabn ieriinin
sadece kk bir parasn vurgulamaktadr. Jacobsun yapt,
modemizmin geliiminde olduka yaamsal bir rol oynam
tr. Kitabn mesaj yle zetlenebilir: Pek ok modem kadn
ve erkein umarsz bir ekilde aramakta olduu anlam, ger
ekte eve, gndelik yaamn tam da yzeyine ve ilk elde g
rnen ksmlarna yakn bir yerde yatmaktadr. Hemen ora
dadr. Yeter ki kazmasn bilelim...11
Jacobs, savn aldatc bir soukkanllkla gelitirir. Tm
yapt, gndelik yaamndan sz etmektir. Yaamakta oldu
um Hudson Caddesinin kaldrmlar, her gn anlalmas
g bir kaldrm balesine sahne olur. Devam ederek bu kal
drmn yaamnn yirmi drt saatini ve elbette kendisinin bu
kaldrmdaki yaamn anlatr. Jacobsun yaz biemi sklkla
ok yaln, neredeyse sanattan yoksun bir grnm sunar.
Oysa gerekte, modem sanatn yeni bir tarz iinde almak
tadr: Kentsel montaj. Yirmi drt saatlik yaam dngs bo
yunca ilerlerken, bir tr deja vu (ben bunu daha nce yaa
mtm) duygusuna kaplrz. Daha nce baka bir yerde da
ha karlamam mydk bununla? Evet, eer Gogoln
Nevsky Bulvan, Joyceun Ulysses, Walter Ruttmannm Ber
lin, Symphony of a Great City, Dziga Vertovun Man With the
Movie Camera, Dylan Thomasin Under Milk Wood adl yapt
larn okuduysak, karlamzdr. Nitekim bu gelenei ne
denli iyi biliyorsak, Jacobsun ne yaptn anlamamz da o
kadar kolay olacaktr.

11 The Death and Life o f Great American Cities (Random House and Vintage, 1961).
zleyen pasajlar 50-54. sayfalardan alnmtr. Jacobsun grne ilikin ilgin
eletirel tartmalar iin bkz., rnein, Herbert Gans, City Planning and Urban
Realities, Commentary, ubat 1962; Lewis Mumford, Mother Jakobs Home
Remedies For Urban Cancer, The New Yorker, 1 Aralk 1962, The Urban Pros
pect (Haicourt, 1966)te yeniden basld; ve Roger Starr, The Living End: The City
and Its Critics (Cowaid-McCann, 1966)
 Jacobs, montajna sabahn erken saatleriyle balar: p
kutusunu boaltmak ve lise rencilerinin okula giderken
yerlere attklar eker ambalajlann sprmek iin caddeye
iner. Bundan ayinsel bir haz duyar ve yerleri sprrken,
Sabahn baka ayinlerini seyrederim: Bay Halpert, amar
hanenin bir kiler kapsna bal olan ef arabasnn kilidini
aar. Joe Comacchianm damad, bo kasalar arkteriden
dar atar. Berber, portatif sandalyesini kaldrma tar. Bay
Goldstein, nalbur dkknnn ak olduunu bildiren kablo
bobinlerini ayarlamaktadr. Aile apartman yneticisinin ka
rs, yandaki ufakln eline' bir oyuncak mandolin tu
tuturup verandaya brakr. Ufaklk buradan annesinin bil
medii ngilizceyi renecektir.
Bu tandk ve dost yzlerin yan sra yzlerce yabanc da
caddeden gemektedir: Bebek arabalaryla geen evhanmla-
n, dedikodu yapan ve sa modellerini karlatran delikanl
lar, gen kzlar, gen sekreterler ve orta yal, ie gitmekte
olan zarif iftler, gece vardiyasndan dnen ve kedeki barda
mola veren iiler... Jacobs, hepsi hakknda da uzun dn
celere dalar ve hepsinden de holanr: Baudelairenin evren
sel paylam dedii bir eyi yaamaktadr. Birok insanla
hamama girmeyi bilen insanlarn yaayabilecei bir eydir
bu ancak.
Yava yava bir an nce ie komann vakti gelir ve Bay
Lofaroyla trensel bir havada vedalarz. Lofaro ksa boylu,
imanca bir adamdr. Beyaz nlyle meyve satar. Dkk
nnn kapsnn dnda, caddeye yakn bir yerde durur; kol
larn birbirine kenetlemitir, bacaklan dimdiktir. Yeryz
kadar kat baklar vardr. Birbirimize hafife bamz salla
rz. kimiz de hzla caddeye yle bir gz atarz. Sonra birbi
rimize bakp glmseriz. On yl akn bir sredir l^r sabah
ayn eyi yapanz ve bunun anlamm ikimiz de biliriz: Her ey
yolunda... Jacobs bizi gn ve gece boyunca srkleyip gt
rr. ocuklar okuldan, yetikinler iten dner. Akl almaz l
de ok kahraman sahneye karr: adamlar, liman ii
leri, gen ve yal bohemler, orada burada yalnz insanlar...
Yeter ki ekmek paras, iki ya da oyun, seks ya da ak uruna
caddeden gesinler.
Yava yava caaddenin yaam arka plana geer, ama asla
sona ermez. Derin gecenin balesini ve mevsimlerini nereden
mi biliyorum? Gecenin ortasnda bebee bakmak iin uyan
yorum; karanlkta ylece durup glgelere bakyorum, kald
rmdan gelen sesleri dinliyorum. Kula bu seslere duyarl-
dr. Bazen keskinlik ve fke, bazen zgn, ama ok zgn
i ekileri... sabaha kar te arklar, ok gzel arklar.
Darda bir de gayda sesi mi var? Ya gaydac nerelidir? Ve
nereye gitmektedir? Bunu asla bilemez. Ama cadde yaam
nn alabildiine zengin olduunu bilir. Kimsenin aklnn ala
mayaca denli zengin ve ite bunu bilmesidir ki, iyi bir uyku
ekmesini salar.
Gstermeye altm gibi, kentsel canlln, yaamn
farkll ve dopdoluluunun kutsanmas, modem kltrn
en eski konularndan birini oluturur. Haussmann ve Baude-
laire andan gnmze bu kentsel romans, sokak tarafnda
belirginlik kazanmaktadr. Bu romans, modem yaamn ilk
simgelerinden birisi olmutur. Kk kasabalarn Ana Cad
delerinden byk kentlerin Byk Beyaz Yol ve D
Caddelerine sokaklar, modern maddi ve manevi glerin
karlat, att, birbirine kart, nihai anlam ve yazg
larn ortaya koymaya alt bir btnn aracln stlen
mitir. Joyceun kahraman Stephen Dedalus, vecizli bir dille
Tanrnn danda, sokaktaki haykrta olduunu syler
ken kafasndaki ite budur.
Bununla birlikte Birinci Dnya Sava sonras mimari ve
kent mimarisinde ada akmn kurucular, modem ro
mansa kar radikal bir tutum gelitirmitir. Le Corbusiernin
sava slogannn ardndan yrdler: Soka yoketmeliyiz!
kinci Dnya Savann ardndan balayan muazzam yeniden
ina ve gelime dalgasyla zafere ulaan onlarn tasavvuruy
du. Yirmi yl boyunca her yerde cadde ve sokaklar ya pasif
bir ekilde ortadan kaldrld, ya da Bronxta olduu gibi y
kld. Para ve enerji, yeni yaplan otoyollara, muazzam sanayi
parklarna, al veri merkezlerine, yeni otoyollarn etrafnda
oluan, srf yatmak iin kullanlan banliylere aktld. Ksa
cas, daima dinamik ve ilerici bir modemizmin ifadesi olan
cadde ve sokaklar, tek bir kuak iinde donuk, dzensiz, d
knt halinde, duraan, ypranm, eskimi olan her eyin
simgesi haline gelivermiti. Bu ironiktir, nk modernliin
dinamizm ve ilerleme anlaynn geride brakmak istedii,
tam da bunlard.*
Jacobsun yaptnn radikal yn ve zgnl bu balam
da ortaya kar. Eski kentin ilk baktaki dzensizliinin ar
dnda, der (burada eski 19. yzyl modernlii anlamna
gelir; yani hl Haussmann ann kentidir):

Eski kentin ilk baktaki dzensizliinin ardnda cad

denin gvenliini ve kentin zgrln salayan
muhteem bir dzen vardr. Bu karmak bir dzendir.
z, anlalmas g bir kaldrm kullanmdr. Bu, be
raberinde srekli olarak birbirini takibeden gzleri ge
tirir. Bu dzen, tmyle hareket ve deiim zerine

(*) New Yorkta bu ironi, ok daha zel bir anlam tad. ada kentin romans ve
umutlarn Al Smith kadar canlandran bir Amerikal politikac daha olmamtr.
Al Smith, 1928 bakanlk kampanyasnda popler bir arky kullanmt: Do
u Yakas, Bat Yakas. Her ey kentin etrafnda dner.... New Yorkun kaldrm
larndaki muhteem klarda yryeceiz. Ancak Robert Mosesi, yani o kald
rmlar en ok mahveden adam atayan ve kararl bir ekilde destekleyen de Al
Smith olmutu. 1928 seiminin sonulan, Amerikallarn New York kaldrmla
rn kabul etmeye hazr olmadm gstermiti. br yandan sonradan anlala
ca gibi Amerika, New York otoyollarna kavumaktan ve otoyol rneinde
biimlendirilmekten ok memnun oldu.
 kuruludur. Her ne kadar bu sanat deil, yaamn ta
kendisiyse de, buna kentin sanatsal biimi diyebilir ve
dansa benzetebiliriz.

Dolaysyla bu eski evreyi canl tutabilmek iin elimiz

den geleni yapmalyz. nk bu eski evre, modem dene
yim ve deerleri beslemek asndan benzersiz bir yetenee
sahiptir: Kentin zgrl, srekli bir hareket ve deiim or
tamnda varolan bir dzen; gze arpmayan, ama youn ve
karmak bir yz yze iletiim ve paylam, ya da Baudela-
irenin deyimiyle bir gzler ailesi... Jacobsun demek istedii
udur: ada akm denilen ey, milyarlarca dolara patlayan
kent yenileme projelerini esinledi. Ancak bunun sonucu,
modem deerlerin yaama geirilebilecei tek evreyi yoket-
mek oldu. Pratik adan tm bunlara kout baka bir karsa
ma da, ilk bakta ne denli paradoks gibi grnse de, aslnda
son derece anlalr bir eydi: Kent yaamnda modernlik u
runa yaplmas gereken, eskiyi korumak ve yeniye direnmek
tir. Bu diyalektikle birlikte modemizm, yeni bir karmaklk
ve derinlik daha kazanr.
The Death and Life of Great American Cities adl kitab bu
gn okumak, modemizmin nmzdeki yllarda nereye gi
deceine ilikin birok akla yakn kehanet ve korkuyu ke
fetmemizi salayacaktr. Kitap ilk piyasaya ktnda bu te
malar genellikle sezilmemiti. Aslnda Jacobsun da bunlarn
farknda olmamas muhtemeldir. Ama yine de bu temalar, ki
tapta okum bekler. Jacobs, cadde yaamnn sallantl ak
kanlnn bir simgesi olarak dansi seer: Buna,... kent yaa
mnn sanatsal biimi diyebilir ve dansa benzetebiliriz; zel
likle anlalmas g bir baleye; dans birey ve topluluklar
zgl rollere sahiptir, bu roller mucizevi bir ekilde birbirini
pekitirir ve dzenli bir btn oluturur. Aslnda bu imaj
ciddi lde yanltcdr: Bu dans trnn gerektirdii se
kinlere zg disiplinli eitim yllar, kesin yap ve hareket
teknikleri, anlalmas g koreografisiyle Jacobsvri cadde
nin kendiliindenlii, akl ve demokratik duygulan ara
snda dnyalar vardr.
Bununla birlikte, her ne kadar Jacobs caddenin yaamn
dansa zmlemi olsa da, modem dansn yaam da caddeyi
zmlemek iin mcadele etmektedir. Bu ironik bir durum
dur. 1960lardan 1970li yllara dein Merce Cunningham ve
Twyla Tharp gibi o dnemin gen koreograflanyla Byk
Birlikin yeleri, yaptlann dans-olmayan (ya da daha sonra
ki adyla kar dans) hareket ve rntleri etrafnda kurdu
lar. Rastgelelik ve ans, sklkla koreografinin bir paras hali
ne getirildi. yle ki danslar, balangta dansn nasl bir so
na doru evrileceim bilmeyecekti. Zaman zaman mzik
devreden kanld ve yerini suskunlua brakt; radyo sesleri
ve rastgele sokak grltleri dansa katld. Bulunan nesneler,
hatta kimi zaman bulunan zneler de sahnede merkezi roller
oynadlar. rnein Twyla Tharp, zemini dolduran dansla-
nyla kartlk kursun diye bir sokak graffiticileri grubunu,
duvarlan doldurmak zere sahneye kard. Bazen danslar
dorudan doruya New York sokaklanna, kpr ve atlara
kyordu; orada ne varsa, kim varsa, kendiliinden bir tarz
da onlarla karlkl dans ediyordu.
Dansn ve caddenin yaam arasnda kurulan bu yeni ya
knlk, 1960l yllarda hemen hemen Amerikan sanatnn
her trnde yaanan byk altst olulann sadece bir y
nyd. Aa Dou Yakasnda, (Jacobsun bilmedii anla
lan bu yer yaad mahallenin kar yakasndadr), Ja
cobsun kitabn bitirdii srada yaratc bir dgcne ve se
rvenci bir ruha sahip sanatlar, yeni bir sanat yaratma yo
lundayd. Allen Kaprowun daha 1958de syledii gibi bu
sanat, gndelik yaamn mekn ve nesneleriyle, ya beden
lerimiz, giysilerimiz, odalarmz ya da, eer gerekirse, 42.
Caddenin muazzam geniliiyle uraan, hatta gz kama
an bir sanat olacakt.12 Kaprow, Jim Dine, Robert Whit
man, Red Grooms, George Segal, Claes Oldenburg ve baka
lar, salt derine ileyen 1950lerin soyut davurumculuun
dan deil, genelde resmin dzlnden ve kapallndan
uzaklayordu.
Deneye giritikleri sanat biimlerinin eitlilii, gzkama-
tncdr: Sanat d malzemeyi, hurda, dknt, sokakta bu
lunan nesneleri iine kattklar ve dntrdkleri biimler;
resim, mimari ve heykeli -hatta bazen tiyatro ve dans- bir
araya getiren, gerek yaamn (genellikle davurumcu bir e
kilde) arptlm ama hl tannabilen temsillerini yaratan
ve sokan kendiliinden, ak yaamn sanata dahil etmek
ve zenginletirmek zere eyleme girimek iin stdyo ve ga
lerilerden frlayp sokaa dklen happenings deneyleri...
Groomun 1959daki Burning Building (Yanan Bina, ki
1970lerin ortalarnda yapt hayranlk verici yapt Ruckus
Manhattan'm [Kark Manhattan] ncldr) ve Olden-
burgun 1960da yapt The Street: A Metamorphic Mural
(uzun zaman nce paralandysa da filmi korunmutur) adl
yaptlar, o canl gnlerin en coku verici yapdan arasnday
d. Oldenbug, The Streete yazd bir notta, bu sanata zg
tatl sert bir ironiyle yle der: Kent, grlmeye deer bir
manzaradr - kentte yayorsanz kahredici bir gereklilik bu.
Kentte yaamaktan haz duyma aray, onu kendine zg bir
yne srkledi: pn derinlii ve gzellii vardr. Atein
dumann ve yakcln severim. Kent pisliini, ilan pano-
lannm errini, bulac baan hastaln, popler kltr
kucaklyordu.
Oldenburga gre iin z, gzellii, bulamayacanz bir

12 Zikreden Barbara Rose, Claes Oldenburg (MOMA/New York Graphic Society,

1970), 25, 33.
yerde aramaktayd.13 ite bu son sz, Marx ve Engelsin,
Dickens ve Dostoyevskinin, Baudelaire ve Corbetnin zama
nndan beri modemizmin zorunlu bir buyruu olagelmitir.
Bu buyruk, 1960larm New Yorkunda zel bir titreim ka
zanmtr. nk daha nce modemist kuaklan esinleyen,
fizik ve fiziktesi anlamda yaylmac bir nitelii olan impa
ratorluk Kentinden farkl olarak New York, tm ynleriyle
yozlamaya balam bir kentti. Ama tam da kentte, zellikle
daha ada banliy ve Sunbelt rakipleriyle karlatrd
nda, geri ekilmeye balam ve arkaik bir grnm veren
bu dnm, modem sanatn yeni ortaya kmaya balayan
kuruculan asndan zel bir tad ve ekicilik kazandrmt.
Oldenburg, 1961de yle diyordu: Bir mzede knn
stnde oturmaktan baka bir ey yapan, siyasal-erotik-mis-
tik bir sanattan yanaym. Kendini gndelik yaamn pisliine
bulayan, ama sonunda bunlann stne kmay bilen bir sa
nattan yanaym. Size saatin ka olduunu, aradnz sokan
nerede olduunu syleyen bir sanattan yanaym. Yal bayan-
lann kardan karya gemesine yardm eden bir sanattan
yanaym.14 Muazzam eitlilikte sanat trlerinin sokak hak
knda, bazen de dorudan sokakta olduu 1960lar modemiz-
minin bakalamlan hakknda dikkat ekici bir kehanet...
Grsel sanatlar alannda Oldenburg, Segal, Grooms ve baka-
lanndan sz ettim. 1960lann sonlannda Robert Crumb da
onlara katlacakt.
Bu arada Jean-Luc Godard, Breathless, Vivre sa Vie, Une
Femme Est Une Femme adl yapitlannda Paris sokan etkin
ve merkezi bir kahraman haline getirdi. Paris sokaklanmn

13 The Street sergisine not, zikreden Rose, 46.

14 Environments, Situations, Spaces segisi katalogundaki aklama, 1961, zikre
den Rose, s. 190-91. Whitman ile dada arasnda harika bir kanm yaratan bu
aklama Russel ve Gablikin Pop Art Redefined kitabnda yeniden yaymlanm
tr, s. 97-99.
tereddtl klarn, dili ya da akkan ritmini, herkesi a
knla dren bir tarzda kavrad. Godard, bylece sinema
sanatna tmyle yeni bir boyut getirdi. Robert Lowell, Adri
enne Rich, Paul Blackburn, John Hollander, James Merrill,
Galway Kinnell gibi farkl airler, kent sokaklarn, zellikle
New York caddelerini imgesel manzaralarnn ortasna yer
letirdiler: Gerekten de, sokaklarn siyaset sahnesinde pat
lak vermezden hemen nce, hayati bir anda Amerikan iirin
de patlak verdiini sylemek mmkndr.
Sokak ve caddeler, 1960lann giderek daha ciddi ve ustalkl
bir hal alan popler mziinde de yaamsal nemde dramatik
ve simgesel roller oynad: Bob Dylan (Talkin World War
Three Blues ve Desolation Rowda nkleer bir savatan
sonra 42. Cadde), Paul Simon (Stories of the Street), Peter
Townshend, Ray Davies, Jim Morrison, Lou Reed, Laura
Nyro, Motown yazarlarnn ou, Sly Stone ve bakalar...
Bu arada birok sahne sanats da sokaklara taarak oyun
larm sergiledi, her trden mzii seslendirdi ve dans etti;
happeningler, evreler ve duvar resimleri sergiledi; sokak
lar siyasal-erotik-mistik imge ve seslere doyurdu; kendile
rini gndelik yaamn pisliine bulad ve en azndan bazen
ste kmay baard. Ama kimi zaman da kendilerini ve yo
lun ak olduu herkesi gizemliletirdi. Bylece modemizm,
modem evreyle, modernleme srecinin yaratt dnyayla
yzyllk diyaloguna geri dnmt.*

(*) 1950lerin modemizminde eksik olan, sokan 1960lar modemizminin etkin

bir bileeni olduu sav, tm iletiim alanlan iin geerli deildir. ssz 1950ler-
de bile fotoraf sanat, balangcndan beri olduu gibi yine kendim sokaklardan
beslemeyi srdrd. (Robert Frank ve William Kleinin sahneye ilk klarm
da kaydetmek gerekir.) Amerikan kurgu yaztmda ikinci en iyi sokak sahnesi
de, yine 1950letde yazlmtr - her ne kadar 1930lar hakknda olsa da... Sz-
konusu roman, Ralph Ellisonun Invisible Man adl yaptdr; 1935 Harlem Ayak
lanmas ncesinde ve ayaklanma srasnda 125. Caddeyi konu edinir. En iyi sah
neler, 1930larda yazlmtr: Henry Rothun Cal! 11 Sleep adl roman, nehre do
 Gelimekte olan Yeni Sol, bu diyalogdan ok ey renmi
ve sonunda ona nemli katklarda bulunmutur. 1960lann o
byk gsteri ve mcadelelerinin byk ounluu, dikkate
deer kinetik ve evre sanat yaptlaryd; bunlarn yaratl
nda milyonlarca adsz insan grev almt.
Buna sk sk iaret edilmitir. Ama burada ve baka yerler
de sanatlarn dnyann ilk ve ad kabul grmemi yasa ko
yucular olduuna da iaret etmek gerekir.
Sanat inisiyatifi, eskimi, gzden dm ve ryen yer
lerin dikkat ekici kamu alanlarna dnebileceini ve d
ntrlebileceini; 20. yzyl trafii asndan son derece
verimsiz olan 19. yzyl Amerikan caddelerinin, 20. yzyl
kalp ve zihinlerinin hareket etmesi asndan ideal aralar
haline gelebileceini gsterdi. Bu modemizm, on yl iinde
giderek daha da ypranan ve tehlikeli bir hale gelen kamu ya
amna zel bir zenginlik ve harekeilik kazandrd.
Daha sonralar benim kuamn radikalleri, asker tayan
trenlerin nnde oturmaya, yzlerce kent salonunda ve re
sim tahtalarnn banda ii durdurmaya, dalp Borsa Bina
snn merdivenlerinde para yakmaya, Pentagonu ayaa kal
drmaya, trafiin en youn saatlerinde umarsz sava adan
yakmaya, bomba reten irketin Park Avenuedeki merkezi
ne bomba ss verilmi pankartlar asmaya, daha pek ok
parlak ve aptalca eyler yapmaya balad. O zaman biliyor
duk ki, kuamzn modem sanatlannn deneyleriydi bize
yol gsteren. Bize, kadim Atina ve Kudsten bu yana kentin
en otantik varolu nedeni olan kamusal diyalogu yeniden ya

ru uzanan Dou Yakas 6. Caddeyi anlatr. te yandan Ginsbegin Kaddish ve

OHararan The Day Lady Died" adl iirleri, gei noktasn oluturan 1959da
yazlmtr. Burada sokak, Frank OHara ve Ailen Ginsbegin olduka farkl du
yarllklarnda canl bir mevcudiyet segiler. Bu gibi istisnalar kaydedilmelidir;
ancak bunlarn benim byk bir deiiklik yaand ynndeki savm yadsd
kansnda deilim.
ratmann yolunu gstermilerdi. Dolaysyla 1960lann mo-
demizmi, yknt alanna dnm ve bir yana atlm olan
kenti yenilemekteydi. Kent kendi kendini yenilerken bile...
Jacobsun kitabnda o zamanlar kimsenin farketmedii
baka bir tema daha vardr; bu da dmsel nemde ve pey
gamberce bir konudur. The Death and the Life of Great Ameri
can Cities, Jane Addamsdan beri kente ilikin tmyle ek
lemlenmi ilk kadn gr asn sunar. Bir anlamda Ja
cobsun bak as daha kadncadr stelik: Jacobs, youn bir
biimde yaanm bir evcil yaama dayanmaktadr. Addams,
bunu ancak ikinci elden bilir. Jacobs, yaad mahallenin 24
saatlik ayrntlarn bilir. nk tm gn oralardadr. Bu a
dan ou kadnla, zellikle anne olanlarla ortak bir olaan
deneyimi paylar. Oysa ou erkek, isiz kalmalar dnda
byle bir deneyim yaamaz. Jacobs, tm dkkn sahiplerini,
muazzam gayr resmi toplumsal alarm iyi bilir. nk ev
ilerini yrtmek, onun sorumluluudur. Kaldrmlarn eko
lojik ve fenomenolojik ynlerini, esrarengiz bir sadakat ve
duyarllkla resimler. nk yllarca bu belal sularda ocuk
lara (nce bebek arabasnda, sonra kaykay ve bisiklet stn
de) klavuzluk yapm, bir yandan da ar al veri filelerini
dengelemeye alm, komularla konumu ve kendi yaa
mm dzenlemeye abalamtr. Jacobsun entelektel otori
tesi, byk lde gndelik yaamn yap ve srelerini m
kemmelen kavram olmasndan kaynaklanr. Okurlanna u
duyguyu verir: Kadnlar kentte yaamay, kentleri planlayan
ve ina eden erkeklerden ok daha iyi bilir. Hem de sokak
sokak, gn be gn...*
Jacobs, feminizm ya da kadn haklan gibi kavranlan
asla kullanmaz. 1960da o gnk kayglara bunlardan daha

(*) yklerini ayn mahallede yazan Grace Paley ve okyanusun br tarafnda Do-
ris Lessingin kent kurgulan, Jacobsla ayn dnemde yazlyordu. Bu yk ve
romanlar da ierik ve zenginlik asndan Jacobsunkine benzer.
uzak kalan pek az szck vard. Bununla birlikte yaamsal
bir kamu sorununu kadn bak asndan amlamakla, bu
bak asn zengin, karmak, keskin ve zorlayc bir hale
getirmekle 1960lann sonlannda patlak veren muazzam fe
minist enerji dalgasnn yolunu am oluyordu. 1970lerin
feministleri, kadnlarn alar boyunca yaratt ve ayakta
tuttuu, tarihin gznden uzak ev yaam dnyalarnn
onurunu iade etmek iin uramak zorunda kalacakt. Kad
na zg dekoratif biimlerin, kuma, rt ve odalann ou
nun salt kendi bana estetik bir deeri olmadn, ayn za
manda modem sanat zenginletirecek ve derinletirecek bir
gce de sahip olduunu savunacaklard. Jacobsla, sevgi do
lu; evcimen ve dinamik bir kadn olan bu modem yazarla ki
isel olarak tanan herkes iin bu olaslk hemen anlaml ge
lecektir. Jacobs, bylece salt feminizmin canlanmasn besle
medi. Ayn zamanda erkeklerin unu fark etmesini de sala
d: Evet, kent ve paylatmz yaam konusunda kadnlar
dan reneceimiz bir eyler var ve bugne dein onlar din
lememekle yalnzca kendi yaammz deil, onlarnkini de
yoksullatrdk.
Jacobsun dnce ve eylemi, byk bir yeni topluluk ey
lemcilii dalgasn ve siyasal yaamn her alannda ortaya
kan eylemcileri haber veriyordu. Bu eylemcilerin ou sklkla
kadn ve annelerden oluuyordu. Jacobs ve bu eylemciler, Ja
cobsun adam akll katkda bulunduu yeni bir dili zmledi:
Aile ve komuluun kutsanmas ve yaamlarn paralayabile
cek d glere kar korunmas. Ama bu yeni eylemcilerin
baz eylemleri, paylalan bir dil ve heyecanl bir ses tonunun,
modem yaamn ne olduu ve nasl olabilecei konusunda
kkten kardklan gizleyebileceim akla getiriyor. The Death
and Life o f Great American Cities'i dikkatle okuyan biri, Ja
cobsun aile ve mahalleyi zgl bir modernist dille kutsadn
fark edebilir: Jacobsun ideal soka, yolu oraya dm ya
banclarla, farkl snflardan, etnik topluluklardan, ya, inan
ve yaam tarz gruplarndan insanlarla doludur. Jacobsun ide
al ailesinde kadnlar darda alr, erkekler zamanlarnn o
unu evde geirir; anne ve baba eve yakn, kolay iletilen, k
k birimlerde alr. Bylece ocuklar, iki cinsiyetin de yeri
olan, almann gndelik yaamda merkezi bir rol oynad
bir dnya iinde byr ve bu dnyay kefeder.
Jacobsun soka ve ailesi, btn olarak modem dnyann
tm eitliliini ve dopdoluluunu ieren mikrokozmoslar-
dr. Ancak ilk bakta Jacobsla ayn dili konuan ou insan
iin aile ve yerel yaam birimi, kkten bir kar modernliin
simgeleri haline gelir: Tm rksal aznlklar, cinsel ve ideolo
jik sapknlar, tartmal kitap ve filmler, aznlklarn mzik ve
giyim tarzlar, mahallenin btncll adna darda tutul
maldr. Kadnn iktisadi, cinsel ve siyasal zgrl, aile ad
na ezilmeli; kadn, tam anlamyla 24 saat boyunca sokaktaki
yerine hapsedilmelidir. Yeni San ideolojisi budur. Yeni Sa
ie dnk, elikili, ama muazzam gce sahip bir akmdr;
modernlik kadar eskidir. nsanlar yaam, zgrlk ve herke
sin mutluluuna ilikin modem tasarmlara kar ayaa kal
drmak iin, her trl modem yayn ve kitle seferberlii tek
niini kullanr.
Burada konumuzla ilikili ve rahatsz edici olan, Yeni Sa
ideologlarnn zaman zaman Jacobsu byk azizleri gibi gs
termeleridir. Bu balant tmyle aldatmaya m yneliktir?
Yoksa Jacobsta bu ktye kullanm hakl klan bir aklk
var mdr? Bana yle geliyor ki Jacobsun modernist metni
nin altnda antimodemist bir altmetin yatmaktadr.
Benliin gvenli bir ekilde snabilecei bir aile ve ma
halle nostaljisi, einfeste Burg, derinlerde anafor yapmaktadr:
Tm modem kadn ve erkeklerin kapld tehlikeli zgrlk
ve belirsizlik akmlarna kar kat bir smak... Rousseau ve
Wordsworthten D.H. Lawrence ve Simone Weile dein pek
ok modernist gibi Jacobs da bir alacakaranlk kuanda ha
reket eder. Burada en zengin ve karmak modemizmle mo
dernist antimodemizm arasndaki izgi, alabildiine ince ve
kaygandr. Neredeyse hibir izgi kalmamtr.
Jacobsun bak as, bir zorluu daha beraberinde tar.
Bazen bak as, olumlu anlamda pastoral bir grnm ser
giler. rnein canl, dkkn ve evlerin harmanland, kald
rmlarn srekli bir hareketlilik iinde olduu, sokaklarla
caddelerin ev ve dkknlardan kolayca gzlenebilecei bir
mahallede hibir su olmayacan srarla syler. Bunu okur
ken insan, Jacobsun nasl bir gezegen tahayyl ettiini d
nmeden edemez. Ama yaad mahalle hakkndaki tasav
vura biraz daha dikkatle baktmzda, sorunu grveririz.
Mahallesindeki insan repertuar, bir WPA duvar resminin ya
da Hollywood filmlerindeki kinci Dnya Sava Amerikan
uaklar tayfalarnn hlesine sahiptir: Her rk, inan ve renk
ten insanlar, bizim iin Amerikann hrriyetini korumakta
dr. Yoklama listesini duyar gibi oluruz: Holmstrom... OLe
ary... Scagliano... Levy... Washington... Ama sorun ite bura
da: Jacobsun sava uanda hibir Washingtona, baka bir
deyile mahallesinde hibir zenciye yer yoktur. Jacobsun
mahalle tasavvurunu pastoral klan budur. Onunki, siyahlar
oraya tanmadan nceki kenttir. Onun dnyas, en altta ii
smfina mensup beyazlardan en stte serbest meslek sahibi,
orta smf beyazlara kadardr. Bunun stnde ne baka biri,
ne de baka bir ey vardr. Asl byk sorun, daha aada
hi kimsenin ve hibir eyin olmayndadr. Jacobsun gzler
ailesinde vey ocuklara yer yoktur rnein.
Oysa 19601 yllarda milyonlarca siyah ve spanyol kken
li, Amerikan kentlerinde bir araya geliyordu. Tam da aradk
lar iler ve daha nceki yoksul gmenleri bekleyen frsatlar
oradan kaar ya da ortadan kalkarken... (New Yorkta bir za
manlar kentin en geni istihdam alan olan Brooklyn Donan
ma Tersanesinin kapanmas, bunun bir iaretiydi.) ounu
bekleyen umarszca yoksul, srekli isiz bir yaamd. Bir za
manlar rksal ve iktisadi adan parya konumunda olan bu
insanlar, imdi hibir umudu kalmam muazzam bir lum-
penproletarya haline gelmiti. Bu koullarda fke, umarszlk
ve iddetin veba gibi yayld su gtrmez bir gerektir. Do
laysyla Amerikann her yerinde eskiden istikrar iinde ya
ayan yzlerce mahalle tmyle dald, btnln yitirdi.
Jacobsun yaad West Village gibi birok mahalle, nispeten
ayn kald. Hatta bir ksm siyah ve Hispanikleri gzler ailesi
ne katt. Ancak 1% 0lann sonlarna gelindiinde, Amerikan
kent yaamn mahveden snf ve rk farklanna dayanan ku-
tupsallamalar arasnda hibir mahallenin, en yaam dolu ve
salkl olanlarnn bile su, rastgele iddet, derinlere ileyen
fke ve korkudan uzak olamayaca aktr. Jacobsun gece
yarlar sokaktan gelen seslerin iyi niyetliliine duyduu
iman, olsa olsa bir dtr.
Jacobsun bak asnn Bronx yaamna tuttuu k nedir?
Jacobs mahalle yaamnn baz glgelerini gzden kanyor
olsa da, bu yaamn sat klan muhteem bir ekilde kav
ramaktadr. Bu, snfsal ve etnik atmalann karmaklatra-
bilecei, ancak ykamayaca bir i ve d nmdr. Jacobsla
birlikte Hudson Caddesinden geen herhangi bir Bronx ocu
u, bize ait olan pek ok soka tanyacak ve yasn tutacaktr.
Alglanmz bu sokaklann baklanna, seslerine ve kokulanna
nasl ayarladmz anmsar ve bu sokaklarda bir uyum duy
gusuna kaplrz. Orada atlak seslerin de bulunduunu, belki
Jacobsdan daha iyi bilsek de... Ama artk bu Bronxtan, bizim
Bronxumuzdan geriye bir ey kalmamtr ve baka hibir
yerde kendimizi evde hissedemeyeceimizi iyi biliriz. O eski
Bronx niin yokoldu? Yokolmak zorunda myd? Yokolmama-
s iin yapabileceimiz bir eyler var myd? Jacobsun Bronxa
yapt birka gnderme, bir Greenwich Village sakininin
zppece bilgisizliini yanstr. te yandan Jacobsun kuram,
aka orta Bronxtakiler gibi s ama hareketli mahallelerin,
kendi kendilerini ayakta tutacak ve gelitirecek i kaynaklan
bulabilecei yolundadr. Bu kuramda hakllk pay var mdr?
Robert Moses ve Ekspresyolu, burada devreye girer: Mo
ses, potansiyel bir uzun vadeli entropiyi, ani ve amansz bir
felakete dntrd. Pek ok mahalleyi dandan ykt. Bu
mahalleler kendi ilerinden bir ykma m gideceklerdi, yok
sa kendi kendilerini yenileyebilecekler miydi? Bu sonsuza
dein bilinemeyecek. Ama Jacobsvri bir bak asyla al
an Robert Caro, merkez Bronxun i gcnn varolduunu
kuvvetli kantlarla savunur. Tm yaplmas gereken, Bronxu
kendi haline brakmakt. Caro, The Power Broker adl yapt
nn her ikisi de Bir Mil baln tayan iki blmnde, bi
zim mahalleden bir mil uzaklkta bir mahallenin ykmn
anlatr. Bu mahallenin yaam dolu bir manzarasn resmede
rek balar. Caronun tablosu, Jacobsun Hudson Caddesiyle
Damdaki Kemancnm duygulu ve kendini kantlayan bir ka
rmdr. Caronun kkrtc gc, Mosesi ufukta amanszca
ilerlerken kaplacamz sarsnt ve korkuya hazrlar bizi.
Sanki Bronx zerinden geen otoyol, bu mahallenin etrafn
dan geebilirmi gibi gelir insana. Mosesin mhendisleri bile
yolu deitirmeyi uygun grmt. Ama o byk adam bu
nu kabul edemezdi. G ve hilenin, entrika ve gizemliletir-
menin her trn kulland. Bu kk dnyay unufak etme
ye kararlyd; bu onun saplantsyd. (Caro, 20 yl sonra bir
halk protesto hareketi nderinin nasl yol deitirdiini sor
duunda Moses kapal bir yant verir, ama eytanca bir zevk
ald bellidir: Kafasna bir baltayla vurulduunda.)15 Oto
yoldan yldan yla mahalleye yaylan yokedici salgm ortaya
koyarken Caronun anlatm akkorlar, amanszca ykc bir

15 Zikreden Car, 876.

ton kazanr. Bu arada Moses, yeniden doan General Sher-
man olup Kuzey sokaklarnda bir kasrga gibi esmekte, Har-
lemden Sounda bir terr yolu demektedir.
Caronun tm anlattklar doru grnyor. Ancak gere
in hepsi bu kadar deildir. Kendimize sormamz gereken
baka sorular da var. 1950lerin Bronxlulan, ou Amerikan
mahalle sakinlerinin 1960larda kazanaca kavramsal arala
ra, szdaarcma, geni kamuoyuna, yayn ve kitle seferber
lii silahlarna sahip olsayd, ne olurdu? Birka yl sonra Ja-
cobsun aa Manhattandaki mahallesinin sakinleri gibi
dehet yolunun yapmndan kurtulabilseydik ne olacakt?
Kamz hl Bronxda yayor, onun iin savayor ve ona
zen gsteriyor olacaktk? Ne denli incitici gelse de, ben de
orda olmayacaktm. nk benim genliimin Bronxu, mo
dernliin byk snf atlama ryasna kaplm ve ondan
esinlenen bir yerdi, iyi yaamak, yukar doru snf adamak
demekti. Bu, fizik anlamda bir gereklik kazand ve daha st
kesimlere tanmak anlamna geldi, insann yuvasna yakn
bir yaam srmesi, hi yaamamak anlamna geliyordu. Aa
Dou Yakasnn daha iyi blgelerine ya da baka yerlere ta
man ana babalarmz da bizim kadar bunun doru olduuna
inanyordu. Tm yrekleriyle... Onlardan ayrldmzda
kalpleri krlsa bile... Benim ocukluk yllarmn Bronxu ra
dikallerle doluydu ve onlar bile bu ryay tartmad. Tek i
kyetleri, bu ryann gereklememesiydL nsanlarn yete
rince hzl, serbest ya da eit bir ekilde daha iyi yerlere ta-
namamasmdan yakmyorlard. Ama yaama bu adan bakt
nzda, hibir mahalle ya da evre, insannn yaamndaki
bir evreden, kendinizinkinden daha yksek uular ya da y
rngeler iin bir srama tahtas olmaktan teye gidemiyor.
Yahudi Bronxun yeryz tanras Molly Goldberg bile ta
nmak zorunda kalmt. (Mollynin kocasn oynayan Philip
Loeb, Karaliste yznden yayndan kartlp ardndan l
dkten sonra.) Leonard Michaelsin belirttii gibi bizimki,
mahalle tiplerinin zihniyetiydi, olabildiince abuk mahal
lelerini terk edip cehennem olan. Dolaysyla Amerikan r
yasn dndren arklara direnecek durumda deildik. n
k o arklarn bizi paralayabileceim bilsek de, bizi ekip
gtren bu ryayd. Sava sonras bolluk dneminde bu ta
savvurun umarsz enerjisi, hep daha yukarya doru ilerle
meye iten tlgm iktisadi ve psikolojk bask her ylda bir,
Bronx gibi yzlerce mahalleyi yerle bir ediyordu. Bu kovala-
macaya nderlik edecek bir Mosesin, onu hzlandracak bir
ekspresyolun olmad yerlerde bile...
Dolaysyla Bronxlu bir gencin bylesine savrulup gitmeye
direnmesi olanakstzdt. Bu hem iimize, hem dmza atlm
bir tohumdu. Ama en azndan hangi ynde gideceimizi, ne
hzla ve hangi insan yazgsna gre gideceimizi dnebilir
dik. 1967de bir gece, akademik bir resepsiyonda yal bir
Bronx ocuuyla tanmtm. nl bir gelecekbilimci olmu,
nkleer sava senaryolar hazrlyordu. Vietnamdan yeni dn
mt ve ben sava karrt harekette etkin bir yer alyordum.
Ama o anda bela istemedim ve ona Bronxtaki yllarm sorma
y yeledim. Ona Mosesin yolunun ikimizin de ocukluk yl
larmzn getii yerleri, tm anlarmz yerle bir edeceini
syleyinceye dein her ey iyi gitti. ok iyi, dedi, ne kadar a
buk olursa, o kadar iyi olur. Bana, Bronxun ykm Bronxun
kendi temel ahlki arzusudur, dedi. Bunu anlayamyor muy
dum? Hangi ahlki arzu, diye sordum. Yzme bakarak kah
kaha at: Bronxun ahlkn soruyorsun, syleyeyim: defol,
saflk etme, uzakla! Yaammda bir kez gerek yzme
arpm. Amansz gerek buydu: Ben de onun gibi Bronxu
terk etmitim, tpk bize retildii gibi. Ve imdi Bronx yk-
lyorsa, bu Robert Mosesin suu deil, bizim suumuzdu. Bu
doruydu, ama kahkaha atmasna gerek var myd? Tam Viet
nam anlatmaya balamt ki, ekip eve gittim.
 Gelecekbilimcinin att kahkaha alamama neden olmu
tu. Neden? ada yaamn en amansz gereklerinden biri
olarak beni sarsan, onu kahkahaya bouyordu: Onun ve be
nim gibi insanlann zihinlerindeki paralanma, yreklerinde
ki yara, bizi gitmeye zorlayan itki ve ryalar kadar gerek ve
derindi. Onun kahkahas, resmi kltrmzn kolayc gve
nini; yurttalarn, Amerikann kendi elikilerinden onlar
dan kamakla kurtulabileceine duyduu iman tayordu.
Bu konu zerinde dnmek, benim ve arkadalarmn
1960larda trafii niin tkadmz daha ak seik grme
mizi salad. Kendi toplumumuzun yaralarn demek, onla
rn hl orada olduunu gstermek istiyorduk. Bu yaralar
mhrlenmi, ama asla kapanmamt. Yaylyor ve kangren
leiyordu. Onlarla bir an nce yzleilmedii srece, daha
ktye gidecekti. Transit yoldaki insanlann parlak yaanlan
m yollardaki insanlann paralanm, darboazdaki yaan
lan denli derin bir ekilde sakatlanm olduunu biliyorduk.
Biliyorduk, nk biz de transit yolda yaamay reniyor ve
hzl yaamay seviyorduk. Ama bu, projemizin daha banda
bu paradoksa arpt anlamna geliyordu. Kendi evlerimiz
den kam olmamza karn baka insanlann, siyahlann,
Hispaniklerin, yoksul beyazlann, Vietnamllann, evlerini ko
rumak iin savamalanna yardm ediyorduk. Kklerinden
kopmann neye benzediini ok iyi bilen bizler, tm dnyay
kklerinden kopanr grnen bir devletin ve toplumsal siste
min nne frlatyorduk kendimizi. Yollan kapatrken, kendi
yolumuzu kapatm oluyorduk. Kendi i blnmlm
z kavradmzdan beri bu blnmlk, Yeni Sola derin bir
ironi duygusu alad. Siyasal komedi, melodram ve gere
kst fars rnlerimizi bezeyen trajik bir ironi... Siyasal ti
yatromuzun amac, izleyicilerimizi kendilerinin de gelien
bir Amerikan tragedyasna katldklanm grmeye zorlamakt.
Hepimiz, tm Amerikallar, tm adalar, heyecan verici,
ama felaketlere gebe bir yola dalvermitik. Birey ve topluluk
olarak kendimize, kim olduumuzu, ne olmak istediimizi,
nereye kotuumuzu ve bunun nsan bedellerinin ne oldu
unu sormak zorundaydk. Hepimizi srkleyip gtren o
trafiin basks altnda kimsenin bunlar soracak hali yoktu.
Bu yzden trafiin bir yerde durdurulmas gerekiyordu.
1960lar byle geti. Ekspresyol, son viteste daha dev bo
yutlara doru byyor ve geniliyor; ama sokaklarda pek ok
cokulu haykrn saldrsyla karlayordu. Toplu bir an
haline gelmeye, trafiin kalbinde patlak vermeye hazr hayk
rlar. Dev makineleri durduran ya da en azndan radikal bir
ekilde yavalatan haykrlar...

3. 1970ler: Hepsini alp yuvaya dnmek

Ben bir yurtseverim - Brooklyn 14. Sokak yurtseveri, burada
bydm. Amerika Birleik Devletlerinin geri kalan bir f i
kir; tarih y a da edebiyattr benim iin. Bunun dnda yok
tur...
Ryalarmda 14. Sokaa dnerim. Bir paranoyan sap
lantlarna dnmesi gibi...
Ryalarmn plazmas, ayrlk acsdr Ceset yakldktan
sonra bile rya yaam aya devam eder.
Henry Miller, Blach Spring

Kendi kendinizi kklerinizden tutup skvermek; eski ma

hallenizde son yemeinizi yemek...
Avu iinizden yaplacak iler listesini okumak; orada k
rlm yaam izginizin nasl olup da yolundan amadm
kefedivermek...
Adrienne Rich, Shouting Script

Felsefe, gerekten de s la zlemidir. Her yerde kendini evinde

hissetme drts. yleyse nereye gidiyoruz? Daima kendi
evimize...
Novalis, Fragments

1960lann atmalarm, kart modemizm tarzlar arasnda

geen bir mcadele balamnda anlattm. Bunu simgesel ola
rak ekspresyol dnyas ve sokaktaki bir haykr arasn
daki bir mcadele gibi betimledim. Sokaklarda gsteri yr
ylerine katlan biroumuz, kamyonlar ve polisler bizi
bozguna uratrken bile tm bu mcadelelerden bir gn yeni
bir sentezin doaca umudunu tadk. Kendimizi evimizde
hissedeceimiz, uyum iinde hareket edebileceimiz yeni bir
adalk tarz... Bu umut, 1960lann yaamsal simgelerinden
biriydi. 1960lar sona ermezden nce bile, diyalektik bir sen
tez eilimi ortada yoktu. nmzdeki yllarn stesinden
gelmek istiyorsak, tm bu umutlan Askya Almak zorunda
olduumuz besbelliydi.
Yeni Solun k, tam da byle olmutu: Ayn zamanda
hem anayolda, hem de sokaklarda olma hnerimizi yitirmi
ve bylece 1960lann tm yrekli modemizmleri gibi k-
vermitik. Asl bela bundan da derindi. nisiyatifine ve dina
mizmine daima gvendiimiz ekspresyol dnyasnn da
ke getii ksa zamanda ortaya kt. kinci Dnya Savan
izleyen bir eyrek yzyl boyunca beklentilerin de tesinde
yaanan byk iktisadi bolluk, artk sona eriyordu. Byk
apta hl devam eden Vietnam Savandan kaynaklanan enf-
lasyon-teknolojik durgunluk birleimi ve ksmen kendi spek-
takler baanmza baladmz dnya enerji bunalmnn ge
liimi anlan almaya balamt. Ancak bu darbenin ne denli
byk olacan 1970lerin banda kimse ngremiyordu.
Bolluk dneminin sonu, herkesi tehdit etmiyordu. Zen
gin kesimler, her zaman olduu gibi adamakll korunakl
bir dnyada yayordu. Ama herkes, ada dnya ve sun
duu olanaklar konusundaki tasavvurlarn gzden geir
mek, yeniden biimlendirmek zorundayd. Genileme ve
byme ufuklar aniden kapanmt. On yllarca dnyay
sonsuza dek yaratmaya ve yeniden yaratmaya yetecek kadar
ucuz ve bol enerji seller gibi aktlmt. Ama ada top
lumlar artk ktlaan enerjilerini, azalan kaynaklann koru
mak iin kullanmay hzla renmek, dnyann altlarndan
kayvermesini nlemek zorundayd. Birinci Dnya Sava
nn ardndan gelen bolluk dneminde adaln nde ge
len simgesi yeil kt. kinci Dnya Sava sonras olaa
nst bolluun temel simgesi, federal ekspresyol sistemiy
di. Srcler, bu ekspresyol zerinde bir kydan bir kyya
hibir a rastlamadan gidebilirdi. Ama 1970lerin ada
toplumlan, hz snn ve dur iaretinin glgesi altnda yaa
mak durumundayd. Toplumsal hareketliliin azald bu
yeni dnemde modern insanlar gitmek istedikleri yn ve
uzaklk konusunda derin derin dnmek, onlan bir yerle
re gtrebilecek aralarn peine dmek zorundayd.
1970lerin modemizmleri, henz balam olan bu dn
ve aray sreci iinde geliti.
lerin nasl deitiini gsterebilmek amacyla ksaca
1960larda modemizmin anlam konusundaki tartmalara
deinmek isterim. Bu tartmadaki ilgin balklardan biri,
edebiyat eletirmeni Paul de Man tarafndan belki de bir an
ma kitabesi olarak 1969da yazlmt: Literary History and
Literary Modemity (Edebiyat Tarihi ve Yaznsal Modern
lik). De Man, modernlik tasanmnn tm gc, daha nce
gelen her eyi silip sprme arzusunda yatar diyordu. De
Man, modernliin ke ta olarak Nietzsche tarafndan The
Use and Abuse of History (1873) adl kitabnda gelitirilen
bir tasanm kullanmt: nsan, bugn herhangi bir ey baa
rabilmek ya da yaratabilmek iin, gemii gnll olarak
unutmaldr. Nietzschenin kksz unutu tasanm, insa
nn gemi deneyimlerin ykn srtndan atp kendini ey
leme frlatrkenki krl, adaln otantik ruhunu kav
rar. Bu bak asndan, adalk ve tarih arasnda diya-
metrik bir kartlk vardr.16 De Man, ada rnekler ver

16 Blindness and Insight, 147-48.

mese de, 1960larda her trl medya ve yazn trnde al
an her trden modemist, bu emaya sdnlabilir.
Ekspresyol dnyasyla kentleri yarp geen, daha nce ora
da varolan yaamn tm izlerini ykan Robert Moses buna bir
rnektir kukusuz. Sonra Vietnam cangllarn yarp geici
kent ve hava alanlarna yol aan, milyonlarca insan, kyleri
ni bombalayarak ada dnyaya sren (Samuel Hunting-
tonun zorunlu adalama dedii yntem) Robert McNa-
mara vard. Stanley Kubrickin 2001inde ilkel dnyann or
tasnda fkran dev ktk benzeri, her yerde ayn olan, tm
evrelerde eit lde gze arpan, modler, cam kutularyla
tm byk kentleri istila edecek olan Mies van der Rohe var
d. Ama bu arada Yeni Solun 1969-70 dolaylarnda hezeyann
doruunda yaayan kyametsi kanadn da unutmamak gere
kir. Romay ykan barbar aknclarn zaferini kuduyor, tm
duvarlara Duvarlar Ykn yazyor, Sava Ey Halk sloga
nyla halka gidiyorlard.
Hikyenin hepsi bu kadarla kalmyordu elbette. Yukarda
1960lann en yaratc modemizmlerinden bazlarnn sokak
taki hayknlara, adalamann muzaffer yrynn
yerle bir ettii ya da arkada brakt dnya ve deer tasav
vurlarna dayal olduunu savunmutum. Bununla birlikte
ekspresyol dnyasna meydan okuyan o sanat, dnr ve
eylemciler, bu dnyann tkenmek bilmez bir eneji ve insan
akimn alamayaca bir ivmeye sahip olduunu tartmasz
kabul ediyorlard. Yapt ve eylemlerini, tm haykrlar sus
turmaya ve tm sokaklar ada haritadan silmeye uraan
bir tezle diyalektik bir delloda kilitlenmi bir antitez gibi
gryorlard. 1960lara tutarlln ve heyecannn ounu
veren, radikal bir tarzda birbirine kart modemizmler ara
sndaki bu mcadeleydi.
1970lerde ne olmutu? ktisadi byme ve genilemenin
dev motorlar sklr, trafik duracak hale gelirken ada
toplumlar gemilerini ezip geecek gc birdenbire yitiri-
vermiti. 1960l yllarda sorun, gemii ezip gemenin ahlaki
getirisi-gtrs sorunuydu. Oysa 1970lerde yant akt:
Bunu yapacak olanaklara sahip deillerdi. Modemite, artk
De Manm dedii gibi tm gemi deneyimin yknden
kurtulmu bir eyleme atlacak, sonunda gerek bir bugne
ulaabilmek iin daha nce gelen her eyi silip sprecek, ...
yeni' bir atlm yapacak durumda deildi; bunun bedelini
deyemezdi. 1970lerin adalar, hi yoktan yepyeni bir
dnya yaratmak amacyla gemii ve bugn yoketmenin
maddi olanaklarndan yoksundu. Sahip olduklar dnyayla
bark olmay, onun zerinde yrmeye devam etmeyi
renmek zorundaydlar.
Gemi modemizmlerin ou kendilerini unutu yoluyla
bulmutu. 1970lerin modemistleriyse kendilerini anmsaya
rak bulmak zorunluluuyla kar karya kald. Eski moder-
nistler, yeni bir k noktasna ulamak amacyla gemii si
lip sprmt. 1970lerin yeni k noktalan, lmedii hal
de gmlm olan gemi yaam tarzlann yeniden kazanma
abalannda yatyordu. Bu projenin kendisi de yeni deildi.
Ancak ada ekonomi ve teknolojinin dinamizminin k
e getii ynndeki bir algnn egemen olduu bir on ylda
yeni bir aciliyet kazanmt. ada toplumun cesur bir yeni
gelecek yaratma gizil gcn yitirmi gibi grnd bir du
rakta modemizm, yeni yaam kaynaklan kefetme ynnde
youn basklarla kar karyayd. Bunun yolu da gemile
yaratc bir yzleme sreciydi.
Bu son blmde, farkl iletiim aralan ve yazn trlerinde
ortaya kan birok yaratc yzleme deneyimini karakterize
etmeye alacam. Bu kez de tartmay simgeler etrafnda
yrteceim: Yuva ve hayalet simgeleri. 1970lerin moder-
nistleri, 1950 ve 1969lann havasnda ada olabilmek iin
terk ettikleri yuva, aile ve mahallelerini bir saplant haline
getirmiti. Son blme Hepsini alp yuvaya dnmek bal
n semem bu yzdendir.*
Bugnn modemistlerinin yneldii yuvalar, ekspresyol-
dan ya da sokaklardan ok daha kiisel ve mahrem mekn
lardr. te yandan yuvaya bakmak, artk zaman balamnda
geriye bakmak anlamna gelir. Bir kez daha ekspresyol mo
demistlerinin ileriye dom hareketlerinden ya da sokaklar
daki modemistlerin her yndeki serbest hareketinden kk
ten farkldr bu bak. ocukluumuza bak, toplumumu-
zun tarihsel gemiine bak... Ayn zamanda modemistler,
kendilerini gemileriyle harmanlamaya ya da birletirmeye
almaz. Modemizmle duygusalcl birbirinden ayran bu-
dur. Modemistlerin yapmaya alt, hepsini toparlayp
gemie gtrmek, baka bir deyile bugn gelitirdikleri
benliklerini gemileriyle ilikilendirmek, bu benliklerle ra
dikal bir atma iine girebilecek eski babaevi tasavvur ve
deerlerini kazanmakt. Dahas, belki de kendilerini ilk kez
yuvalarndan koparp savuran trajik mcadeleleri yeniden
canlandrmaya almlard. Baka bir deyile modemizmin
gemile uyum kurma giriimi, sonucu ne olursa olsun, ko
lay olmayacaktr. kinci simgem, Kat Olan Her ey Buharla
yor balnda ima edilmitir. Bunun anlam yle zetlene
bilir: Gemiimiz, her halkrda zlme srecindeki bir
gemiti. Onu kavramaya, ele geirmeye altk. Ama bu

(*) Bu bal 1960lara ait bir yapttan dn aldm: Bob Dylann albm Brin-
ging It AH Back Home, Columbia Records, 1965. Belki de Dylanm almalar
arasnda en iyisi olan bu muhteem albm, 1960lann ikinci yansndaki gere
kst radikalizmi tamamen yanstr. Ayn zamanda gerek albmn bal ve ge
rekse iindeki baz arklarn balklan (Subterranean Homesick Blues [Yeral
tnda Yuva zlemi Blues], Its Alright, Ma, Im Only Bleeding [Her ey Yolun
da Anne, Sadece Kanyorum], gemi, anne-baba ve yuvaya ynelik youn bir
ball ifade eder. Bu, 1960lann kltrnde tmyle eksik bir eydir. Ama bir
sonraki on ylda merkezi bir yer tutar. Bugn bu albm, 1960larla 1970ler ara
snda bir diyalog gibi alglanabilir kansndaym. Dylann arklanyla byyen
ler, onun da bizim gibi bu arklardan bir eyler renmesini umard.
gemi, tabam olmayan, kaypak bir gemitir. Dayanacak ka
t bir eyler araymdaydk. Sonunda hayaletlere sarlm ol
duumuzu grdk. 1970lerin modemizmi, hayaletlerin de
yer bulduu bir modemizmdi.
1970lerin kltrnde merkezi temalardan biri, kiisel
kimliin yaamsal bir paras olarak etnik hafza ve tarihin
yeniden kazanlmasyd. Bu tema, adalk tarihinde arpc
bir geliim gstermitir. Bugnn modemistleri, dnn mo-
demistlerinin sklkla yapt gibi artk ada olmak istiyor
sak Yahudi, Siyah ya da talyan ya da baka bir ey olmaktan
vazgememiz gerektiinde srar etmez. Tm toplumlann bir
ey rendii sylenebilirse, 1970lerin ada toplumlan
-yalnzca bizimki deil, herkesin- etnik kimliin ada ya
amn at ve herkese vaad ettii benlik derinlii ve dopdo-
luluu asndan zel bir nemi olduunu renmitir. Bu
farkna var, Alex Haleyin Kkler ve bir yl sonra Gerald
Greenin Holocaust adl yaptlarnn izleyicilerine yalnzca
muazzam -televizyon tarihinin en byk yaptlar- deil,
ama etkin bir tutku ve itenlikli bir hareket ieren yaptlar
getirdi. Kkler ve Holocaustun salt Amerikada deil, dnya
apnda ald tepki, unu artrr: Gnmzde insanlk
hangi niteliklerden yoksun olursa olsun, olaanst bir em
pathy (kendini birisinin yerine koyarak anlama) kapasitesine
sahiptir. Ancak ne yazk ki Kkler ve Holocaust gibi yaptlar,
empathyyi gerek bir anlaya dntrecek derinlikten yok
sundu. Her iki yapt da ailevi ve etnik gemie dair ly
kararak idealize edilmi grntler sundu. Tm atalar g
zel, soylu ve kahramand. ekilen tm aclar, nefret ve skn
tlar, dardaki zalimlerden kaynaklanyordu. Byle bir
yaklam, ada etnik bilinten ok, aile romansnn gele
neksel trne katkda bulunur.
Ama 1970lerde gerek eylere de rastlanr. Bana gre Ma
xine Hong Kingstonun Woman Warrior adl yapt, bu d
nemde etnik hafzann kefi alannda en etkileyici almay
d. Kingstona gre ailevi ve etnik gemiin ze ynelik im
gesi kkler deil, hayaletlerdir. Kitabn altbal yledir:
Hayaletler Arasnda Bir ocukluun Anlar.17 Kings-
tonun imgelemi in tarihi, folkloru, mitoloji ve batl inan
laryla rldr. Devrim ncesi in ky yaamnn, yani
kendi anne-babasnn yaamnn gzelliklerini ve btncl
ln canl bir anlatmla sunar. Ama bu yaamn dehetini
de hissettirir. Kitap, hamile teyzesinin lin edilmesi sahne
siyle balar. Toplumun dayatt zalimlikleri, bir yana atl-
mlklan, ihanet ve cinayetleri anlatr. Bir kbus gibidir her
ey. Gemi kurbanlarn hayaletleri yakasn brakmaz. Bu
gemii yazarak onlann yklerini paylar. Anne ve babas
nn Amerika mitini paylar: Hayaletler lkesi. Ayn anda
hem gerekd hem de byl bir gce sahip birok beyaz
hayaletle doludur. Kendi anne babasnn da hayalet oldu
undan korkar. Otuz yldan sonra hl bu gmenlerin ger
ek isimlerini bilip bilmediinden emin deildir. Dolaysyla
kendi isminden de emin olamaz bir trl. Atalara ilikin k
buslar yakasn brakmaz; uyanmann tm yaamn alaca
ndan korkar. Bakalaarak bir hayalete dntn g
rr. Hayalet, dnyada boylu boyunca yrmeyi rendiin
de, hayalete bir eyler yapmay hayaletlerden bile daha iyi
becerdiinde -byle kitaplar yazdnda- bile bedensel ger
ekliini yitirmektedir.
Kingston, gncel gereklii olan ya da mitsel, gemi ya
da bugne ait, tahayyle dayal ya da dorudan yaanm bi
reysel sahneleri dikkat ekici bir dorudanlk ve ak seik
bir dille yaratmak asndan hayli yeteneklidir. Ama varl
nn farkl boyutlar, asla btnletirilmemi ya da zerinde

17 Woman Warrior: Memories o f a Girlhood Among Ghosts (Knopf, 1976; Vintage,

1977). Bu kitabn temalar bir tr devam olan China Men (Knopf, 1980)de daha
fzla tarihsel bak, ancak daha az kiisel younlukla gelitirilmitir.
allmamtr. Bir dzlemden bir bakasna atlarken, yaa
mnn ve yaptnn hl tamamlanmam olduu izlenimini
verir. Hl zerinde almaktadr. Sonunda sk skya tutu
nabilecei anlaml bir dzen bulabilme umuduyla muazzam
hayaletler kadrosunu etrafta dolatrmaktadr. Kiisel, cinsel
ve etnik kimlikleri sonuna dein kaypaktr. Tpk moder-
nistlerin daima ada kimliin hep kaypak kalacan gs
termi olduu gibi... Ama hayaletlerin yzne bakar ve ger
ek adlarn bulmak iin mcadele ederken byk bir cesa
ret gsterir. Kbist bir mask ya da Picassonun Ayna nnde
ki Kz gibi, hep birok ynde blnm ya da dalmtr.
Ama onlarn geleneklerine bal kalarak dalmlm yeni
bir dzene dntrr. Bu, ada sanatn btnsel bir ve
hesidir.
Yuva ve hayaletlerle eit lde gl bir yzleme, Perfor
mance Groupun 1975-78de gelitirdii, Three Places in Rhode
Islctnd adl lemede karmza kar. Bu oyun, kumpan
yann yelerinden biri olan Spalding Grayin yaam merke
zinde btnlk kazanr. leme, Proust ve Freud trnde
bir Gemi Zaman Peinde gibi grlebilir. kinci ve en gl
oyun Rumstick Road,18 ilk kez 1977de sahneye kondu. Oyun,
Grayin annesi Elizabethin hastal ve yava yava kne
odaklanr. Elizabeth, 1967de intihar eder ve bylece oyun
dorua ular. Oyun, Grayin annesini, ailesini, ocuk ve ye
tikin olarak kendisini anlama, bildikleri ve bilmedikleriyle
birlikte yaama abasn canlandrr.
Bu kederli arayn iki ncl vardr: Ailen Ginsbergiin i
iri Kaddish (1959) ve Peter Handkenin A Sorrow Beyond
Dreams (1972) adl roman. Rumstick Road zellikle arpc

18 Rumsticfe Rodifn senaryosu Elizabeth LeCompteun sahneleme notlan ve birka

soluk fotorafla birlikte Performing Arts Journal, III, 2 (Gz, 1978)de yeniden
yaymlanmtr. The Drama Review 81 (Mart 1979) oyun zerine notlar ve
harika fotoraflar sunmaktadr.
klan ve ona 1970lerin ayrc damgasn vuran, kiisel i me
knn yeni derinliklerini amak iin 1960lann topluluk sah
ne tekniklerini ve multimedya sanat biimlerini kullanldr.
Rumstick Road, bilin ve varln farkl, ama akan tarzlarn
belirginletirmek amacyla canl ve kaydedilmi mzik, dans,
slayt, projeksiyon, fotoraf, karmak aydnlatma (ve flalar),
video grnt ve seslerini kullanr. Oyun, Grayin izleyicilere
dorudan seslenmesi, hayal ve dlerinin (burada kendisinin
yakasna yapan hayaletlerden birini de oynar) sahnelenme
si; babas, bykannesi ve Rhode Islanddaki eski arkada ve
komularyla yaplm sylei kaytlan zerine kuruludur.
Ayrca annesinin psikiyatristiyle yaplm syleinin teyp
kaydn da dinletir ve psikiyatristin konumasn mimiklerle
canlandm. Aileyi ve yllar iindeki aile yaamn anlatan bir
slayt gsterisine yer verir. Gray, resimlerdeki karakterlerden
biri olmasnn yan sra, bir tr Our Town (Kasabamz) anlat
cs ve yorumcusu olarak da oynamaya devam eder. Elisabeth
Gray asndan en anlaml baz mzikler, dans ve anlat eli
inde kullanlr.
Tm bunlar, olaand bir evre iinde gzlerinizin nn
den akp gider. Sahne, eit blme aynlmtr. Herhangi
bir anda oyun, ezamanl olarak iki sahnede birden, bazen
nde birden oynanr. ne doru kurulmu olan merkezde
glge olarak grlen bir teknik direktrn bulunduu bir ses
ve grnt kontrol kulbesi vardr. Tam bu kulbenin ardn
da bazen psikiyatrisi yata olarak kullanlan bir sra bulu
nur. Gray, burada hem terapisti (ya da sorgucuyu), hem de
eitli hastalan oynar. Salona gre solda, geriye ekilerek oda
grnts verilmi bir blm oluturulmutur. Buras, Gray
ailesinin Rumstick Roaddaki evini temsil eder; pek ok sah
ne burada oynanr. Zaman zaman duvar boalr ve oda
Grayin zihninin bir i blm halini alr. Pek ok meum
sahne burada karmza kar. Ama evin grnts kaybolsa
bile onu sarmalayan hle havada asl kalr. Salona gre sa
da, baka bir oda daha oluturulmutur. Bu odann duvarn
da geni bir pencere grnts vardr. Bu oda, Grayin eski
evdeki odasn temsil eder. Oyunun ou boyunca bu odaya
hakim olan geni, krmz bir ime adrdr. Byleyici ve
meydan okuyucu bir tarzda, ierden aydnlatlmtr: Bir bali
nann kam m, beyni mi, yoksa ana rahmi mi? Oyunun o
u, bu adrn evresinde ya da iinde geer. adr, kendi ba
na bir kahraman olarak ne kar. Oyunun sonlarna doru
Gray ve ailesi nihayet annenin intihan konusunda konutuk
tan sonra aileden iki kii, adm pencereye ve odann dna
doru kaldnr. Ama adr hl grlebilir. Yorucu bir aydnl
vardr, tpk ay gibi. Ama artk daha uzaktadr ve perspek
tifte yer almaktadr.
Rumstick Road, bunun insan iin dnyada olanakl bir
kurtulu ve uzlama yolu olduu savn tar. Graye gre ve
kendimizi onunla zdeletirdiimiz lde bizim iin z
grleme, asla tmyle gerekletirilemez. Ama gerektir ve
kazanlm bir eydir. Gray, salt cehennemi dnmekle kal
maz; cehenneme uzanr ve derinliklerine bizim iin k tu
tar. Grayle birlikte alan oyunculann katklan unutulma
mal. Birbirine yakn bir tiyatro topluluu iinde yllarca a
larak gelitirdikleri yaknlk ve karlkl dayanma, kendi
ni kefetme, kendiyle yzleme ve kendi olma abas asn
dan mutlak ve yaamsal bir deer tar. Ortaklaa gerekle
tirdikleri yapm, son on ylda tiyatro topluluklannn evrimi
ni de sahneye getirmektedir. 1960lann youn siyasal orta
mnda Yaayan Tiyatro, Ak Tiyatro ve San Fransisco Mim
Ansamblesi Amerikan tiyatrosunun en heyecan verici grup-
lanyd. O dnemde bu gruplann ortaklaa almalan ve ya
am biimleri, mahremiyet ve burjuva bireyciliinin tuzakla-
nndan kurtulmann yolu, gelecein komnist toplumlannm
modeli olarak gsteriliyordu. Grece apolitik 1970lerde bu
gruplar, komnist tarikatlar olmaktan kp terapetik cema
atler haline geldi. Bu cemaatlerin kolektif gc ve dayankl
l, her yenin kendi bireysel yaamnn derinliklerini kav
ramasn ve kucaklamasn mmkn klyordu. Rumstick Ro
ad gibi yapmlar, bu evrimin gidebilecei yaratc ynleri
gsterir.
1970ler modemizminin temel temalarndan biri de ekolo
jik atklan yeniden deerlendirme fikriydi. Baka bir deyile,
eski nesneler ve eski yaam biimlerinde yeni anlamlar, yeni
potansiyeller bulma... 1970lerde Amerikann her yerinde en
yaratc yeniden deerlendirme deneyimlerinden biri yaan
d. 1960lann balannda Jane Jacobsun kutsad, ama artk
harabeye dnm o eski mahalleler yeniden canlandmlmaya
alld. Ama on yllk bir sre ok eyi deitirmiti.
1960lardaki bolluk dneminde haz verici bir alternatif gibi
grnen inisiyatifler, artk umarsz bir zorunluluk haline gel
miti. En muazzam ve belki de en dramatik kent canlandr
ma projemiz, Spalding Grayin yaam dngsnn ilk kez
sahneye konduu yerde uyguland: Bugn SoHo adyla bili
nen bir aa Manhattan mahallesinde... Houston ve Kanal
caddeleri arasnda imalathane, depo ve kk fabrikalarla
dolu bu 19. yzyl semtinin on yl ncesine kadar hibir ismi
yoktu. kinci Dnya Savandan sonra Ekspresyol dnyas
nn geliimiyle birlikte semt, ie yaramaz diye defterden si
linmiti. 1950lerin planlayclan, burasn ykm listesinde
iaretlemiti bile.
Bugnk SoHo, Robert Mosesin en hrsl projelerinden bi
ri olan Aa Manhattan Ekspresyolu iin yerle bir olaca
gn bekliyordu. Bu yol, Manhattan adas zerinden geerek
Dou Nehriyle Hudsonu birletirecek, Gney ve Bat Village,
Kk talya, Chinatown ve Aa Dou Yakasn ya harita
dan silecek ya da byk lde ykacakt. Ekspresyol planla-
n ivme kazanrken sanayi dallannda alan kiraclann ou,
blgenin yklaca beklentisiyle SoHodan ayrld. Ama tam
da bu srada, 1960lann balannda ve ortalarnda, farkl ve
genellikle kart gruplar -gen ve yal, radikal ve gerici, Ya
hudi, talyan, WASP (Beyaz-AngloSaxon-Protestan), Puerto
Ricolu ve inli- arasnda kurulan bir ittifak, yllarca savaa
rak beklenmedik bir zafer kazand. Bylece Mosesin projesi
haritadan silinmi oldu.
Molaka kar kazanlan bu epik zafer zamanla New York-
un hzla artan sanat nfusu iin ideal bir yer haline gelen
geni bir alanda ucuza kiralanabilecek binalarla dolu bir me
kn yaratt. 1960lann sonlarnda ve 1970lerin balannda
binlerce sanat buraya tand. Ad bile olmayan bu semti,
dnyann nde gelen bir sanat retim merkezi haline getirdi
ler. Bu byleyici dnm, SoHonun kasvetli ve harabeye
dnm sokaklarn, benzersiz bir canllk ve younlukla
doldurdu.
SoHonun tad hle, byk lde 19. yzyla ait a
da sokak ve binalarla 20. yzyla ait, burada yaratlan ve ser
gilenen ada sanat arasndaki ilikiden kaynaklanr. Baka
bir adan, buna eski ve yeni retim tarzlar arasndaki diya
lektik iliki de denebilir: Kullanlm kt, hurda ve paavra
toplayarak ileyen, sicim, halat ve mukavva kutu reten fab
rikalarla ayn malzameleri toplayarak, bu malzemeyi kendi
ok zel yntemleriyle ileyen ve yeniden kullanma sokan
ada sanat tarzlar...
SoHo, kadn sanatlann zgrletii bir arena olarak da is
mini duyurdu. Kadn sanatlar daha nce benzeri duyulma
m say, yetenek ve zgvenleriyle sahneye tk. Kendi kimli
ini kazanmaya alan bir mahallede kimliklerinin tannmas
iin savatlar. Kadn sanatlarn bireysel ve kolektif varlklar,
SoHonun hlesinde merkezi bir yer tutar. Bir sonbahar akam
erken saatlerde, gzel bir kadn grdm; krmz arap rengin
de bir elbise giymiti. Kukusuz Uptowndan (Kent merkezi-
nin dndan) (bir gsteriden mi, bir terkediten mi, yoksa i
ten mi?) dnyordu. Uzun merdivenleri trmanarak at katn
daki odasna kyordu. Bir elinde kocaman, iinde sebze,
meyve ve Fransz ekmei olan bir al veri torbas tayordu.
teki taraftaysa, omzunda hassas bir ekilde dengelemeye a
lt bir buuk metre uzunluundaki direkler vard: Bu bana
zamanmzn ada cinsellik ve ruh halinin mkemmel bir d
avurumu gibi geldi. Ama tam bu srada, kede modem za
manlarn baka bir temel tipi daha belirdi. Bu adam, 1970ler-
de SoHoda macerac speklasyonlarla bir servet kazanm, bu
radaki varlklarnn katklaryla ortaya kan fiyatlar demeye
gc yetmeyen ou sanaty evinden kovan bir bina sahibiy
di. ou ada sahnede olduu gibi burada da gelimenin be-
irsizlikleri kendini ortaya koyuyordu.
SoHo kent merkezinin snrnda, Kanal Caddesinin hemen
altnda, kuzeyden gneye uzanan, ya da Franklin Caddesin
deki IRT altgeidinden uzanan kaldrmda, ilk bakta bir ha
yalet bina samlabilecek bir ey insan aknla drr. Bu
geni, dikey ve boyutlu bir ktledir. Belli belirsiz, evresin
deki gkdelenlere benzer bir biimi vardr. Yaklarken amz
deitike, hareket ettii izlenimini verir. Bir yerden, Pisanm
eri kulesi gibi eimli olduu sanlr. Sola doru gittiinizde,
tam tepenizde adm adm ykselir. Biraz daha giderseniz, Ka
nal Caddesinde yzen bir gemi gibi szlr. Bu yap, Richard
Serranm yeni korten tarzndaki elik heykelidir. 1980 Baha
rnda yap dikilirken grevde olan Transit i Sendikasnm
onuruna TWU ad verilmitir. Yap, muazzam elik drt
genden oluur. Her biri yaklak metre uzunluunda, on
buuk metre yksekliindedir. Sivri ulu bir H gibi birleti
rilmitir. Bir heykel ne denli kat olabilirse, TWU da o kadar
katdr. Ama bir yandan da hayaletsi bir havas vardr: Bak
asna bal olarak biim deitirme kapasitesi; renk bakala
mlar (bir adan parlak bronz tonunda altn rengi, ksa bir
hareketle birlikte ypranm kurun grisi); evresindeki gk
delenlerin elik iskeletlerini, ada mimari ve mhendisliin
mmkn kld gklere doru dramatik uzan belirginle
tirmesi; tm bu binalarn iskelet hallerindeki davurumcu
vaadi ve tamamlandklarnda bu vaade ihanet etmelerini vur
gulamas... Yapya dokunduunuzda H biiminin kelerine
snr, kendinizi kent iinde bir kentte hissedersiniz. Etraf
nzdaki ve stnzdeki kentsel mekn zel bir aklk ve
canllkla kavrarsnz. Ama yine de, yapnn kde ve gc sa
yesinde kentin oklarndan korunursunuz.
TWU kk ve gen biiminde bir plaza iine gml
mtr. Burada hibir ey yoktur. Yalnzca kk bir aa...
Anlalan, yap kurulurken dikilmi ve yapya doru ynlen
dirilmitir. Dallan zayfsa da yapraklan bereketlidir. Yaz so
nunda tek bir iek verir. Geni, gzel bir beyaz iektir bu.
Yapt, ypranm olan yolun dna kurulmutur. Ama yeni
bir yol yaratm ve insanlan manyetik bir ekilde kendi y
rngesine ekmeye balamtr. Buradan geenler yapya ba
kar, dokunur, eilir, iine girer ve oturur. Bazen yapta daha
etkin bir ekilde katlmak iin srar eder ve stne adlann
ya da inanlanm kazrlar. Yaknlarda kocaman harflerle NO
FUTURE (Gelecek yok) yazlm. Daha aadaki yzleri,
bir tr kameriye haline gelmi; zamanmzn saysz ho ve
ho olmayan simgeleriyle doldurulmu.
Baz insanlar, bir gzel sanatlar yaptnn ayaa drlme
si gibi grdkleri bu duruma kzar. Ama bana kalrsa
TWUya zel derinliini kazandran, kentin ekledikleridir.
Eer hi dokunulmasayd, TWU bu derinlikten yoksun kala-
cak. Ara sra simgelerden oluan tabakalar ya yrtlr ya da
yaklr (Bunu yapan belediye midir, Serra m, yoksa merakl
seyirciler mi bilinmez.) Ama bunlar her seferinde yemlenir.
Yeni konfigrasyonlar oluturur. Bu simgelerin d hatlan,
bir buuk ya da iki metre yksekliinde, entikli bir kent se
ms yaratr. Yukardaki bo alandan ok daha karanlk ve
youn bir gkyz. Alt ksmlarn, yani insanlam eriebildii
yerlerin younluu, bu blm ada kentin oluumunun
bir tr alegorisine dntrmtr. nsanlar, izlerini braka
bilmek iin srekli daha st ksmlara yetimeye alr (bir
birlerinin omzuna m karlar, bilinmez.) Dahas, drt buuk
metre ykseklikte aalarda bir yerden ykseklere savrulan,
krmz ve yeil renklerle yaplm bir ift bahriyeli resmi var
dr - Eylem resimin parodisi midir, kim bilir?
Ama bu abalardan hibiri, Serranm stmzde yksekle
re szlen byk bronz semsndaki, aada bizim kurdu
umuz karanlk dnyayla karlatrldnda bile daha gr
kemli olan bu semdaki ltlardan teye gidemez. TWU,
doa ve kltr arasnda, kentin gemii ve bugn -hatta ge
lecei, nk binalar biim asndan hl hazrlk aamasn
dadr, hl snrsz bir potansiyele sahiptir- arasnda, sanat
ve izleyicisi, bizlerle yaam izgilerimizi birletiren kent ara
snda bir diyalog yaratr. Bu diyalog, tam da 1970ler moder-
nizminin en iyi dnemindeyken arad eydi.
Buraya kadar gelmiken, bu modemizmi kendi gemiim
le, yitirdiim evimle, kendi hayaletlerimle bir diyalog yarata
bilmek iin kullanmak isterim. Bu blmn balad yere,
yalnzca gemite canl ve serpilen, bugnse bir harabe ve so
luk bir yabanllktan baka b ir ey olm ayan benim
Bronxuma geri dnmek istiyorum. Modemizm bu iskelete
yeniden yaam verebilir mi? Szck anlamyla, hayr: Ancak,
byk lekli federal harcamalar etkin ve enerjik bir kitle ka
tlmyla birleirse, Bronx hayata dnebilir. Ama modernist
tasavvur ve imgelem, iimizdeki harab olmu kentlere yaa
mak iin bir eyler verebilir; kentli olmayan ounluklan
kentin yaamna sahip kmaya ikna edebilir ya da onlan
zorlayabilir. Kentin lmeden gmlen yaam dolu halini ve
gzelliklerini geri getirebilir.
 Bromda yzleirken 1970lerde gelien iki iletiim trne
bavuracam. Birisi daha yaknlarda bulunan yer almala
r ya da yer sanat, tekiyse olduka eski olmakla birlikte
yakn zamanlarda gelitirelen tarihsel duvar resmi. Yer sana
t 1970lerin banda icad edildi. Yaratcs, 1973te 35 yan
dayken trajik bir uak kazasnda ldrlm olan Robert
Smithsondu. Smithsonun saplants, insanlarca yaratlan ha
rabelerdi: Moloz ynlar, araba hurdalar, terkedilmi yers
t madenleri, tketilmi taocaklan, kirletilmi havuz ve r
maklar, Olmstedin geliinden nce Central Parkn alanm
igal eden hurda yn gibi. Smithson, 1970lerin balarnda
lkenin her yann gezerek umutsuzca irket ve hkmet b-
rokratlannn u fikriyle ilgilenmelerini salamaya alt:

Mahvedilmi alanlann kullanm iin pratik bir zm

yolu, toprak ve suyun yer sanat yntemleriyle yeni
den kullanma sokulmas olacaktr... Sanat, evrebilim
ciyle sanayici arasnda araclk yapan bir kaynak hali
ne getirilebilir. Ekoloji ve sanayinin yollan bir yerde
kesiebilir. kisi arasnda ihtiya duyulan diyalektii,
sanat salayabilir.9

Smithson, Amerikann Ortabat ve Gneybat sahralannda

uzun yolculuklar yapmak zorunda kald. Hemen kapsnn
nnde, Bronxta ortaya kan muazzam bo alan, sanat a
sndan bu ideal tuali grecek kadar yaamad. Ancak dn
sel miras orada nasl i grmemiz gerektii yolunda ipula-
nyla doludur. Kukusuz yle diyecekti: Dalma srecini
yeni btnleme trleri asndan bir ereve olarak kabul

19 Balksz neriler, 1971-72, The Writings of Robert Smithson: Essays and Illustra
tions, ed. Nancy Hot (NYU, 1979), 220-21. Smithsonun kentsel tasavvurlar
iin bkz. kendi denemeleri Ultra-Modeme, A Tour of the Monuments of Pas-
saic, New Jersey, ve Frederick Law Olmsted and the Dialectical Landscape,
hepsi bu kitapta yer almaktadr.
etmek, yeni biim ve olumlamalar yaratmak iin ara olarak
hurda kullanmak esastr. Bu tr bir ereve ve ara olmaks
zn hibir gerek gelime salanamaz.*
Kullanmak istediim ikinci ara, tarihsel duvar resmi. Du
var resimleri WPA dneminde serpilmeye balad. Bu d
nemde, siyasal ve genellikle radikal grleri sahnelemek
iin smarlanyordu. Duvar resimleri, 1970lerde tm gcyle
geri dnd; bu kez federal hkmetin CETA fonunca finanse
ediliyordu. 1970lerin genel ruh haline uygun olarak, yeni
yaplan duvar resimleri dnya ideolojileri yerine yerel ve ko-
mnal tarihi vurgular. te yandan, yine 1970lerin getirdii
bir yenilik olarak, bu duvar resimleri, sklkla hangi cemaatin
tarihini vurguluyorsa o cemaatin yelerince yapld. Bylece
insanlar sanatn ayn zamanda hem znesi, hem nesnesi,
hem de izleyicisi oluyordu. Bu, en iyi modemist gelenee uy
gun olarak kuram ve pratii birletiren bir uygulamadr. Bu
tr duvar resimleri arasnda en ilgin ve hrsl olan, Los An
geles Byk Duvardr. Yer sanat ve duvar resmi, benim mo
demist Bronx ryamn aralarm salamaktadr: Bronx Du
var Resmi.
Benim tahayyl ettiim Bronx Duvar Resmi, Bronxtan ge
en ekspresyol boyunca uzanan sekiz millik tula duvar ze
rine resmedilmeli. yle ki Bronxtan geen her otomobil yol
culuu, Bronxun gmlen derinliklerine yaplan bir yolcu
luk haline gelsin. Yolun yer dzeyine yakn ya da yer stn
den getii ve duvarlarn kalkt yerlerde src, Bronxun
gemi yaamyla bugnk harabesinin ezici kalntlarm bir

(*) Nihayet, 1970lerin sonlarna doru yerel otoriteler ve sanat komisyonlar, tepki
vermeye balad. Baz etkileyici yer yaptlar yaplmaya baland. Gelien bu b
yk irrsat da baz sorunlar beraberinde getirmekte, sanatlarla evreciler ara
snda atmaya neden olmaktadr. Sanatlar, irkederin ve siyasetin duyarszl
n ve zalimliini rten salt kozmetik gzellikler yaratmakla sulanmaktadr.
Yer sanatlarnn bu sorunlar ortaya koyma ve yantlama biimleri zerine ay
dnlatc bir yaz iin bkz. Kay Larson, Its the Pits, Vllage Voice, 2 Eyll 1980.
likte grmeli. Duvar resmi, Ekspresyol onlan kesmezden n
ceki haliyle sokaklardan, evlerden, hatta insan dolu odalar
dan kesitler vermeli.
Ama daha nceki dnemlere de gitmeli. Yzylmzn ilk
yllarna, Yahudi ve talyan gnn en st dzeyde olduu,
Bronxun genileyen metro hatlanyla birlikte byd, (Ko
mnist Manifestomn deyiiyle) halklarn mantar gibi yer s
tne karak on binlerce konfeksiyon ve basm iisine, ka
sap, badanac, krk, sendika militan, sosyalist, anarist,
komniste dnt o yllara kadar gitmeli. urada eski Bi
ograph Studiosu hl ayakta, harab olmu ve ihmal edilmi
haliyle Ekspresyolun kenarnda duran D.W Griffith; urada
Yeni Dnyay grmeye mr vefa eden ve bundan honut ol
duunu syleyen, Kelly Caddesinde len Sholem Aleichem
(Bella Abzugun doduu blok) ve urada da Dou 164. Cad
dede devrimini bekleyen Troki (u eski, bulank sessiz film
lerde gerekten de bir Rusu oynad m, hi bilemeyeceiz).
imdi de yeni Yankee Stadyumunun yaknlarnda 1920lerde
ortaya kan, orta halli ama enerjik burjuvaziyi gryoruz;
Grand Concourseda ksa bir sre gnelenip Crotona Park
nn kuu botlarnda romantizm buluyorlar. Bronx ve Van
Cortlandt parklar civarnda hep birlikte yeni bir dnya ku
ran iilerin kmeslerinden, byk ii yerleim arndan
ok uzakta deiller. Buradan 1930lann kasvetli almalar
na, isiz kuyruklar, aile yardm, WPA (muhteem ant
Bronx Kent Mahkemesi, Yankee Stadyumunun hemen s
tnde ykselir), radikal tutku ve patlayan enejiler, Stalinist
ve Trokistlerin sokak kelerindeki kavgalar, ekerleme
dkknlar, gece boyunca sren konumalarla kendini gste
ren kafeteryalara geiyoruz. Buradan sava sonras yllarn
heyecan ve kayglarna, yeni refah yllarna, her zamankin
den daha canl mahallelere geiyoruz. Mahallenin dnda ye
ni yaamlar nmzde serilmeye; mahalle sakinleri araba al
maya, tanmaya balyor. Bronxun Puerto Rico, Gney Ca
rolina ve Trinidadl yeni gmenleri, sokaklarda yeni deri
renkleri ve giysiler, yeni mzik ve yeni ritmler, yeni gerilim
ve yeni younluklar... Sonunda Robert Moses ve dehet sa
an yolu Bronxun i yaamn ykarak ilerliyor. Evrimi geri
devrime, entropiyi katastrofa dntryor. Sanat yaptnn
zerinde kurulu olduu harabeyi yaratyor.
Duvar resmi, farkl tarzlarda yaratlabilir. yleki, ilk bak
ta tekbiimli olan bu caddeler, apartmanlar, okul baheleri,
dini gereklere uygun et satan kasaplar, sandvi bfeleri ve e
kerleme dkknlarndan fkran yaratc tahayyl tarzlarnn
byleyici eitliliini yanstabilsin. Barnett Newman, Stan
ley Kubrick, Clifford Odets, Larry Rivers, Geoige Segal, Jero
me Weidman, Rosalyn Drexler, E.L. Doctorow, Grace Paley,
Irving Howe; George Meany, Herman Badillo, Bella Abzug ve
Stokely Carmichael; John Garfield, Tony Curtisin Sidney
Falcosu, Gertrude Bergin Molly Goldbergi, Bess Myerson
(asimilasyonun ikonsu bir ant, 1945te Bronxun Miss Ame
rikas) ve Anne Bancroft; Hank Greenberg, Jake La Motta,
Jack Molinas (Bronxun en iyi atleti mi, en alak dolandrcs
m, yoksa ikisi birden miydi?); Nate Archibald; New York Ti-
mesdan A.M. Rosenthal ve kzkardei, komnist nder Ruth
Witt; Phil Spector, Bill Graham, Dion ve Belmontlar, Rascal-
lar, Laura Nyro, Larry Harlow, Palmieri kardeler; Jules Feif-
fer ve Lou Meyers; Paddy Chayevsky ve Neil Simon; Ralph
Lauren ve Calvin Klein, Garry Winogrand, George ve Mike
Kuchar; Jonas Salk, George Wald, Seymour Melman, Her
man Kahn ve daha niceleriyle birlikte orada olmal.
Bronx ocuklar, dnmeye ve kendilerini resme yerletir
meye yreklendirilebilir: Ekspresyol duvan, hepsini birarada
tutmaya yetecek kadar byktr. Duvar kalabalklatka
Bronxun zirvesindeki younluunu temsil edecektir. Gemi
e doru tm bunlar arasndan yaplacak bir yolculuk, zen-
gin ve tuhaf bir deneyim olurdu. Otomobil srcleri kendi
lerini, duvar resmindeki figrlere, evre ve fantazilere, anne-
babalanmn, arkadalarnn, hatta kendilerinin hayaletlerine
kaptrrd. Tpk onlan gemiin cehennemine srkleyen si
renler gibi... br yandan ou hayalet, Bronx duvarlarnn
tesindeki bir gelecee sramak ve trafiin akna katlmak
iin rpman pek ok hayalet, onlan uyaracak ve iteleyecek-
tir. Bronx Duvar Resmi, Westchester-Long Island kavanda,
Bronx Ekspresyolu bitip yenisi balarken sona ermeli. Biti
izgisi, Bronxla dnya arasndaki smr, 1960larda Claes Ol-
denburgun dnd gibi antik an hametli antlar gele
neine uygun, dev bir kemerle sslenmeli. Bu kemer, yuvar
lak ve ime olmal; hem otomobil lastiini hem de bagel
reini artrmak Tamamen iirildiinde bir bagel olarak
sindirilmesi zor bir grnm vermeli, hem de hzl kalar
iin ideal bir lastik gibi olmal. Yumuak haliyle otomobil te
kerlei olarak hava kamyormu gibi, ama tehlikeli bir gr
nm olmal; rek olarak, davet edici olmal.
Bugnn Bronxunu bir felaket ve umarszlk sahnesi gibi
tasvir ettim. Kukusuz bunlar doru. Ama baka eyler de
var orada. Ekspresyoldan aynlp gneye doru yaklak bir
mil, ya da kuzeye, hayvanat bahesine doru yanm mil gi
din. Adlann soul mziin teetlerinden anmsayacanz
caddelerde -Fox, Kelly, Longwood, Honeywell, Southern Bo
ulevard- srn arabanz. ok nceleri terk ettiiniz, sonsu
za dein yokolduunu sandnz bloklarla karlaacaksnz
orada. Hayaletler grdnz vehmine kaplacaksnz. Ya da
kendi iinizdeki hayaletlerle birlikte bu caddeleri arnlayan
bir hayalet olduunuzu... Yzler ve adlar imdilerde Ispan-
yoldur. Ama hareketlilik ve cana yaknlk -gnelenen ihti
yar, elinde al veri torbalanyla kadn, sokakta top koturan
ocuklar- eve yakn hissetmenizi salar; ylesine yakn ki,
evi hi terk etmediinizi sanabilirsiniz.
 Bu bloklarn ou ylesine rahatlk verici bir sradanla
sahiptir ki, hemen uyum salayabilir, kendimizi uykuya kap-
trabiliriz. Bir ke daha dnp ykmn karabasanyla kar
lancaya kadar... Yanarak kapkara olmu hantal bina kalnt
lar, hi kimsenin olmad, cam kn ve moloz dolu sokak
lar nmzde akp gider ve yaralan kanatarak uyandmr bizi.
te o zaman bir nceki caddede ne grdmz anlayabili
riz. Bu sradan caddeleri lmden kurtarmak, sfrdan bala
yp yaam yeniden kurmak, muazzam bir emek gerektirmi
tir. Bu ortaklaa aba devlet parasyla halkn emeinin ve ru
hunun birlemesiyle gerekletirilmitir.20 Bu, riskli ve hassas
bir giriimdir. Keyi dner dnmez grdmz dehet, bu
iin risklerini anmsar. te yandan Fausta yarar bir bak
as, eneji ve cesaret de gerekir byle bir giriim iin. Bura
da grdklerimiz, Faustun yeni kentinin halkdr. Yaamlan-
n ve zgrlklerini her gn yeni batan kazanmak zorunda
olduklann bilirler.
Bu canlandrma giriiminde modem sanat da i banda
dr. Bu kurtanlm caddelerde birok yky gklere yk
selten muazzam bir elik ant grrz. Bu, Rafael Ferrerin
yapt Puerto Rico Gneidir, New Yorkun simgeler orma
nndaki en gen aa... Kemer, bizi kk bahelerden olu
an Fox Caddesi Topluluk Bahesine gtrr. Bu yapt, da-
yatc olduu kadar elendiricidir de. Geride dump bakt
mzda, masif formlarla duygu ykl kvnmlan Kalderesk bir
tarzda birletirmesi hayranlk vericidir. Ama Ferrerin yapt,
kendine zg titreim ve derinliini meknla ilikisinden
alr. ounlukla Puerto Rico ve Karaib Adalan gmenleri
nin yerleik olduu bu mahallede yapt, yitik bir tropik cen
neti vurgular. Endstriyel malzemeden retilen heykel, bu

20 Bkz. Devastation/Resurrection: The South Bronx, hazrlayan Bronx Sanat Mzesi,

k 1979-80. Bu kitapta hem kent katliamnn hem de yeniden inann balama
snn dinamiklerine ilikin mkemmel bir dkm yer almaktadr.

458
rada Amerikada, Bronxta mmkn olan elence ve duygu
lanmn, endstriyel ve toplumsal yeniden yaplanmadan
gelmek zorunda olduunu ve geldiini anlatr. Siyah renkte
retilmi ve geni, canl, soyut ekspresyonist eri ve nokta
larla boyanmtr. Bat taraf scak krmz, san ve yeil, g
nein douuna bakan taraf pembe, gk mavi ve beyaza bo
yanmtr. Yapt, kendi yeni formlan iinde alan Gney
Bronx halknn farkl, ama eit lde geerli yollardan dn
yaya yaam getirebileceklerini simgeler. Serramn TWU adl
yaptnn kent merkezindeki izleyicilerinden farkl olarak bu
insanlar, Ferrerin nizamiyesini grafitiyle rahatsz etmez.
Ama caddenin gurur vesilesi gibidir. Yapt, belki de tarihleri
nin -ve bizim tarihimizin- yaamsal, azap verici bir dne
mecinde bu insanlann nerede olduklann ve nereye gittikle
rini kavramalanna yardm ediyordur. Umanm bu dorudur;
biliyorum ki bana yardmc oluyor. Bana yle geliyor ki, mo-
demizm bundan ibarettir.21

Geen on yln daha arpc modernist yaptlanndan sayfa

lar dolusu sz edebilirdim. Bunun yerine Bronxla, kendi ha
yaletlerimle yzleerek bitirmek istedim. Bu kitabn sonuna
gelirken zamanmn ounu tketen bu projenin, benim za
manmn modemizmiyle nasl harmanlandm gryorum.
Gemiin topraa gmlen modem ruhlann eelemeye, on-
lann deneyimiyle bizimki arasnda bir diyalektie kap arala
maya altm. Amacm, kendi kuamn bu zamana dein
bildiimiz tm modemizmlerden daha tam, daha zgr mo
dem yaamlar yaratmasna katkda bulunmakt.
Gemie bylesine saplanm yaptlara modernist demek

21 Bu yapt stne yetkin bir tartma iin bkz. Carter Ratcliff, Ferrers Sun and
Shade, Art in America (Mart 1980), 80-86. Ancak Ratcliff, Ferrerin eserinin di
yalektiiyle iie gemekle birlikte bu yerin -Gney Bronx Fox Soka- kendi i
diyalektii de olduunu hesaba katmamaktadr.
mmkn mdr? ou dnre gre modemizmin btn
amac, tm bu bocalama yataklarn ortadan kaldrp benlik
ve dnyann yeni batan yaratlmasn salamaktr. Bakala
rysa, ada sanat ve dnn gerek anlamda zgl bi
imleri, modemizmin tm bu farkl duyarllklarndan bir
kuantum admyla ayrlm, kendine postmodem demeye
hak kazanmtr. Antitez oluturmakla beraber birbirini ta
mamlayan bu iddialara, kitabn balangcndaki modernite
grn yeniden ele alarak karlk vermek isterim. Syle
diim uydu: Modem olmak, kiisel ve toplumsal yaam bir
girdap deneyimi gibi yaamak; insann kendini ve dnyasn
srekli bir zl, yenilenme, sknt, kayg, belirsizlik ve
eliki iinde bulmas demektir. Ksaca, kat olan her eyin
ergiyip havaya kart bir evrenin paralan olmak... te
yandan bir modemist olmak, insann kendini bu girdabn
iinde bile bir ekilde evinde hissetmeyi baarmas, bu girda
bn ritimlerini zmsemesi; bu girdabn akntlan arasnda,
mahvedici aknn ortaya kmasna izin verdii gereklik,
gzellik, zgrlk ve adalet biimleri araynda olmak de
mektir.
Modem dnya, son iki yzyl boyunca pek ok adan ra
dikal deiimler geirdi. Buna karn girdabn ortasnda
ayakta kalmak ve yaratmak iin rpnan modemistin duru
mu, zde ayn kald. Bu durum gemi, bugn ve gelecein
modemistlerini bir araya getiren bir diyalog dili ve kltr
yaratt. Modemist kltrn en dehet verici dnemlerde bile
yaamasn, geliip serpilmesini mmkn klan, ite bu dil ve
kltrd. Kitap boyunca salt modemizmin diyalog iindeki
yaam yksn anlatmakla kalmayp, bu diyalogu srdr
meye altm. Ancak modemizmin sregiden yaam yk
snde diyalogun ncelii, modemistlerin gemile balann
asla koparamayacaklan anlamna gelir. Daima gemiin ha
yaletiyle yaamak, onun ruhunu eelemek, dnyalann ve
kendilerini yeniden kurarken bile gemii yeniden yaratmak
zorundadrlar.
Modemizm hurdalanm, paavralarn ve onu gemie ba
layan belal balarn savurup atmay baarsa bile, bu kez de
kendine ait tm arl ve derinlii yitirecektir. O zaman
ada yaamn girdab, onu umarsz ve zayf bir durumda
yakalayacak, srkleyecektir. Modemizm, ancak gemiin
modemiteleriyle arasndaki hem yakn, hem de dmanca
balan canl klarak bugnn ve gelecein modemlerinin z
grlemesine katkda bulunabilir.
Bu modemizm anlay, amzdaki postmodem misti
inin baz ironilerini akla kavuturmamza yardm edebi
lir.22 1970ler modemizminin aync zelliinin hatrlama;
ideolojileri ve egemen snflan ne olursa olsun tm ada
toplumlann unutmak istediklerinin ounu hatrlama arzu
su ve gc olduunu belirtmitim. Ama gnmz moder-
nisderi kendi modernlikleriyle balann kaybettiklerinde ve
onu inkr ettiklerinde, egemen snfn sanrsn yanklamak
tan baka bir ey yapm olmazlar: Egemen snf, gemiin
bela ve felaketlerini yokettii vehmine kaplr. te yandan bu
tr modemistler, kendi glerinin temel kaynaklarndan bi
rinden de yoksun kalr.
1970lerin modemizmleri hakknda somlmas gereken bir
som daha vardr: Bir arada dnldnde, 1970lerin mo
demizmleri yeni bir ey getirdi mi? Birok bireyin ve kk
topluluun kendi hayaletleriyle nasl yzletiini; bu i m
cadele srecinde kendileri iin nasl anlam, saygnlk ve g
zellik rettiklerini gstermeye altm. Buraya kadar her ey
iyi. Ama bu kiisel, ailevi, yerel ve etnik keif gezileri, tm
mz iin bir tr daha geni bir bak as, ya da kollektif bir
umut yaratabilir mi? 1970lerde tank olduumuz farkl baz

22 Ksa bir tartma iin bkz. Giri, not 24.

giriimleri, ortak paydalarn ortaya koyacak ekilde anlatma
ya altm. Burada amacm, saysz yaltlm insanlarn d
ndklerinden daha fazla yakn bir ruh haline sahip olduk
larn grmelerine yardm etmekti. Ama seslendiim bu in
sanlar bu ortak nsan balan olumlar m, olumlamaz m; bu
olumlama komnal ya da kollektif bir eyleme yol aar m,
amaz m, bunu bilemem. Belki de 1970lerin modemleri,
ime adrlann yapay i yla yetinecektir. Ya da belki ya
kn bir gelecekte bu adrlan resmedilmi pencereden frlata
cak, pencerelerini birbirlerine aacak, tmmz kavrayacak
bir otantiklik politikas gelitirmek iin ie koyulacaktr. Bu
olduunda (eer olursa), 1980lerin modemizmi ie koyul
mu demektir.
Yirmi yl kadar nce, siyaset d baka bir on yl geride b
raktmz gnlerde (1960lann ba), Paul Goodman yaama
atlmaya hazrlanan yeni ve byk bir radikaller ve radikal
hareketler dalgasn mutulamt. Kendisininki de dahil bu
yeni radikalliin modemiteyle ilikisi neydi? Goodman unu
sylyordu: Eer gen insanlar absrd bir ortamda by
dklerini hissediyorsa, iinde byyebilecekleri anlaml ya
da onurlu bir yaam gremiyorlarsa, skntnn kayna a
da toplumun ruh hali deildir. Goodmana gre sorunun
kayna bu ruh halinin kendini yeterince gerekletireme-
mesidir.23 Goodmanin Kamlan Devrimler bal altnda
toparlad ada olaslklar gndemi bugn ok daha ak
tr ve kendini daha fazla dayatmaktadr. Dnn ve bugnn
modemitelerini tartrken, ada ruh halinin kendini yann
gerekletirebilecei baz yollardan sz ettim.
Ya yanndan sonras? Postmodemizmin ideolojisini geliti
ren Ihab Hassan, modemitenin inat bir ekilde tasn tara

23 Growing Up Absurd: Problems o f Youth in Organized Society (Random House,

1960), 230.
m toplayp gitmekten kanmasn u szlerle knyordu:
Modem Dnem ne zaman sona erecek? Hangi dnem ne
kadar bekledi? Rnesans? Barok? Klasik? Romantik? Viktor-
ya Dnemi? Belki de Karanlk Orta alar?24 Bu kitabn ge
nel sav doruysa, o zaman modem an sonunu bekleyen
ler, daha uzun bir sre isiz kalmayacaklarndan emin olabi
lirler. Modem ekonomi, ok farkl ynlerde de olsa, baars
nn neden olduu enerji ve evre krizlerine kendini uyarlaya
rak bymeye devam edecek gibi grnyor. Gelecekteki
uyarlama sreci, byk toplumsal ve siyasal altst olulara
yol aacak. Ama adalama, daima felaket yaratarak, son
suz bir belirsizlik ve ajitasyon atmosferinde gelimitir. Ko
mnist Manifesto'nun deyimiyle, tm sabit, hzla donan ili
kilerin ... silinip sprld bir ortamda... Byle bir belir
sizlik ortamnda modemizm kltr, yeni tasavvurlar ve ya
am biimleri gelitirerek devam edecek. nk iinde yaa
dmz dnyay iyi ve kt sonularyla dntren ayn ik
tisadi ve toplumsal itkiler, bu dnyada yaayan ve onu ayakta
tutan insanlarn i yaamlann da dntrmektedir. Bizi s
mryor ve paralara ayryor olsa da adalama sreci,
enerji ve tahayylmze canllk verir; bizi adalamann
yaratt dnyay kavramaya ve onunla yzlemeye, kendi
dnyamz yaratmaya zorlar. nanyorum ki biz ve bizden
sonra gelecek olanlar, bu dnyada kendimizi evde hissetmek
iin savamaya devam edeceiz. Kurduumuz evler, modem
caddeler, modem ruh hali buharlap havaya karmaya de
vam etse de...

24 Paracriticisms: Seven Speculations o f the Times, 40.

 SONSZ

Shellie Sclana ithaf olunur

Jerry Cohenin hatrasna (1941-2009)

Bu kitap benim iin bir macera oldu, belki de hayatmn en

byk maceras. Son otuz yldr, yaptm dier her eyden
ok daha youn yanklan oldu; yakn evremden de, dnya
nn br ucundan da yankland durdu. Bazen bu kitab veri
li bir ey gibi grdm, fark etmeden ondan beslendim. Bazen
de arkasnda durmam ve onun iin kavga etmem gerekti.
Baka zamanlarda beni ezip gemekle tehdit ettii oldu. Ama
her zaman, youn bir ekilde ite orada duruyordu. Tarihi bir
hayli youn oldu ve benim de, hi bilmediim yerlerin tari
hinin paras olmam salad.
Kat Olan Her ey Buharlayor*u ilk tasarladmda, onu
ok geni tasavvur etmitim: Modem hayatn kresel lekli
bir tasavvuru, sadece etrafm deil btn dnyay kapsaya
bilecek ve her yerde kadn ve erkekleri glendirmeye yara
yacak kozmopolit bir bak as olacakt. Balangta,
1980lerin balannda kitap hakknda cokulu birka yorum
yazld, ama kimsenin zerinde fazla bir tesiri olmu, gibi g
rnmyordu. Kitabn ilk yayncs, onu uursuz bir kategori-
ye yerletirdi: Belirsiz bir sre iin basks tkenmitir. Bu,
kimsenin aamayaca bir araf durumuydu. (Derslerimden
birinde kullanmak iin bile edinemiyordum kitab.) Bir iki
yl sren tatsz yazmalardan ve mahkemeye gitme tehditle
rinden sonra, yayncm Georges Borchardt kitab azat etti.
Artk sadece basks yoktu ve nihayet yayn haklanm
edinmitim. Artk kitabn bir gelecek ans vard. Nihayet
dnyaya alabilirdi.
Ardndan, tam da ben reddedilmilik duygusuna kaplm
ken, kitabm okyanuslarn tesinde kefedildi. Pek ok lke
de yaymland: Birleik Krallk (Versoya teekkrler), talya,
sve, spanya/Meksika, Brezilya. Latin Amerikada kopard
grlt zellikle ilgi ekiciydi. Latin entelekteller, btn
modem paradigmay ABDnin ya da Kuzeyin ideolojik si
lah olarak reddetmi bulunuyordu. Fakat Latin Amerikallar,
Kat Olan Her ey Buharlayordu kendileriyle ilgili olduunu
hissettikleri bir modem tasavvuru bulmu gibi grnyordu.
Bylece 1987 yaznda Brezilyaya seyahate ktm. Tekinsiz
bir zamand. Andy Warholun deyiiyle, on be dakikalna
nl olmutum. Muhabirler benimle uakta bulutular; yol
da durduruldum; motosikletiler klakson aldlar; hi tan
madm insanlar gece ge saatlerde telefonla aradlar. Syle
diim her ey grltl alklara yol aar gibiydi. Belediye
bakanlan ve eyalet valilerinden dkkn tezghtarlarna ve
Metal ileri Sendikasna (Lulann sendikas), Sao Pauloda-
ki otelimin a ve mutfak iilerine, performansna ara vere
rek beni gsteren bir caz arkcsna, dkknndan frlayarak
bana ok gzel bir seramik tabakla teekkr eden seramiki
ye, Brezilya toplumsal dzeninin her kesiminden kiiler tan
yordu beni. Durmakszn her ey hakknda konumaktan
baka bir ey yapmadm. Daha fazla konumam istediler,
ben de yant vermekten memnundum. Hi tanmadm in
sanlarla o kadar ok heyecan verici konuma yaptm ki... Rus
Devrimi zerine konutuum bir panelin ardndan hayal
dnyam hakknda konumam istendi: Brezilyada rya gr
m mydm, ABDde grdm ryalarla nasl karlat
rrdm onlar? (Daha sonra uakta eve dnerken yant bul
dum: Brezilyada geirdiim ay batan sona rya gibiydi.)
Bir keresinde bir radyo sohbet programnda Brezilyallarn
benden neden bu kadar holandklarn sordum. Dinleyici
lerden biri yant verdi: Konuma zgrlnn reklamn
ok iyi yaptnz. Bu cmle bulmaca gibiydi, ama ok geme
den anladm: Brezilyallar iin umut zamanyd. Yllar sren
kirli savalarm ardndan glgelerinden syrlyorlard, in
sanlar hapisten kyordu. Arkadalarn ve ocuklarn kaybe
dilmesi durmutu. Konuma zgrl tam da o sralarda
geri dnyordu. Ortam konumaya doyurarak konuma z
grlnn dnne yardmc olabilir miydim? O izleyici
nin kast ettii buydu. Yllar sonra merak ediyorum da, bir
yardmm dokunmu muydu? Yanl soru. Asl nokta uydu:
Brezilya bir akma kaplmt, modem ve demokratik bir yer
haline gelme srecindeydi, kitabm ve ben de bu akntya uy
gun yzyorduk. yi bir akntyd.
Brezilya heyecan vericiydi, ama kitabn revata olduu za
man bununla snrl kalmad. Orada kopan grlt, Ameri
kadaki yaynclar kitabn burada da bir gelecei olacana
ikna etti. Penguin ABD, 1988de, Brezilya ve Dostoyevskiye
eilen nsz de ieren bir bask kard. Birleik Krallkta
Verso basks gibi Penguin ABD basks da otuz yllk bir sre
boyunca sn rl ama srekli sat yapt. 1990larda ve
2000lerde, modem tercme bysyle kitap Portekiz (ki
orada Portekizce, bana sylendii kadaryla Brezilyadakin-
den ok farkl) ve Trkiye, ran ve Polonya ve in ve nihayet
tekrar Brezilyaya (iki- yl nce yeni bir tercme yapld)
ulat. Kitabm yaklak otuz yldr ortalkta, genileyen bir
manzarann paras.
 ABDde kitap sayesinde ho baz eyler oldu. Sinemac Ric
Bums, New York hakkmdaki blm okuduktan sonra, PBS
iin yapmakta olduu yedi saatlik bir New York Tarihi belgese
linin metniyle geldi. Harika bir dizi, imdiye kadar katldm
en iyi grsel projeydi. Yllar iinde PBSin repertuarnda gste
rilmeye devam etti; PBSin tekrarlayan fon katks giriimle
rinde byk bir katks var ve bana da btnyle yeni bir
kimlik salad. Hl sokaklarda ya da New York Kent niver
sitesi (CCNY) kampusunda beni sadece ehirci Berman... te
levizyondaki adam olarak tanyan kiilerce durduruluyorum
ya da beni gren srcler kamyonlardan klakson alyor.
Ama hepsinden ok, okullarda, ABDnin her yerinde ve
dnyann pek ok yerindeki okullarda konuuyorum. Benim
kendimi en ok evimde hissettiim yerler okullar ve yle g
rnyor ki insanlann kendilerini benle en rahat hissettii
yerler de okullar. Dnya alt st olmu olsa da, insanlann ki
tap hakknda syledikleri olumlu ve olumsuz eyler pek de
imedi. Tr ya da disiplin snrlann (ki okullarda bu blm
snrlan anlamna geliyor) aarak konumaya alyorum:
Edebiyatla itigal edenlere modem edebiyatn, en azndan
pek ok rneinin, kentsel gerekle ne kadar i ie gemi
olduunu, mimar ve ehircilereyse proje ve paradigmalanmn
zaten gelimi olan kltrel sylemler ve miderden kaynak
landm gstermeye alyorum.
ehircilerle konutuumda, en ok, New York zerine yaz
dm blmn ke talan olan Jane Jacobs ve Robert Mo
ses hakknda konumak istiyorlar. New York ve dier Ameri
kan kentlerinde erkek ve kadmlann birden bire yurtta gibi
dnmeye ve davranmaya balad ve bir kent kamusalinm
ortaya kt frtnal yllar onlan bylyor. Btn bunlar
olurken ben oradaydm ve bu konuda konumaya baylyo
rum; hl taze ve hayat dolu geliyor. Robert Moses yolun
dan alkoyan, byk bir kolektif renme dalgasyd. Ameri
kallar kentlerinin oluruna braklamayacam anladlar;
kentleri lml ve krlgand, beslenmeleri ve zenle bakl
malar gerekiyordu ve sradan insanlar, fikri kavrama ve ona
dayal olarak eyleme geme yetisine sahiptiler. New York ve
baka kentlerde insanlar arasndaki btn kutuplamalara
ramen, empati ufku geniledi: nsanlar bakalarnn mahal
lelerinin yaamn srdrmesi gereini kavradlar, o insanlar
dan holanmasalar, mahallelerine hi gitmeseler ve onlarn
yaam tarzn paylamasalar bile. 1960larda kentlerini sev
mekle kalmayp yurtta gibi dnen milyonlarca sradan in
san ne kt. Bu kamu gelitike emperyal brokratlarn ya-
amalan (Lebensraum) hzla darald. Moses 1981de ld
sralarda, artk yerinden yurdundan edilmi hisseden bir in
sand, tpk pek ok kurbannn hissetmi olduu gibi. Fakat
ilerin bu noktaya gelmesi byleyici, grlmedik bir du
rumdu. Nasl oldu da bu noktaya gelindi? Byle bir eyin bir
kez daha olmasn salayacak bir ey var mdr? Bu sorularn
yantlann bilmiyorum (cevaplann rzgrda savrula durdu
unu syleyebiliriz), ama salt bu sorular etrafnda kefe k
mak bile hepimiz iin reticidir.
Anlattm modern ilerleme ve byme hikyeleriyle ay
n zamanda, modern k ve tahribatn canl bir hikyesi
de orada reklenmi duruyordu: Gney Bronxun harabe
leri. 1970lerde bu harabelerin arasnda saplantl bir ekil
de, adeta gizemli bir z orada bulup kavramaya alrca-
sna yrdm durdum. Harabelerdeki anlam z araym,
Kat Olan Her ey Buharlayorun ardndaki balca itici
glerden biridir ve kitaba hayat verir. Fakat sonralan, yl
lar getike, bu harabelerin bana fazla geldiini hissetmeye
baladm ve uzak durdum. Benim yaadm sre iinde bu
blgenin deieceini hi dnmemitim; nasl olabilece
ini hayal edemezdim. Fakat 2005te olum ve snf arka-
dalanyla yksek demiryolundan Bronx Hayvanat Bahe
sine giderken harabelerin olduu yerin zerinden getim;
harabenin orada olduunu biliyordum, ayaa kalktm,
boynumu uzattm ve kendimi hazrladm ve harabelerin
yerinde yeller esiyordu! Tren kuzeye doru yol aldka, ha
rabelerin yerinde sradan apartman binalarn, ykn bo
altan kamyonlar, bisikletleri zerindeki ocuklar ve kat
lanr sandalyeleri zerinde oturan ihtiyarlar (gndelik
modem kent hayatnn btn manzarasn) grdm.
Baksanza! dedim trende benimle birlikte yolculuk ya
pan retmenlere, sradan bir ehir gibi grnyor. yi de,
Bronx zaten sradan bir ehir deil mi? diye sordular. Ne ka
dar gen olduklarn o vakit fak ettim. Bronx Yangn sra
snda daha domamlard bile. imdi hi de zel bir eymi
gibi grnmyor, ama ayn zamanda bir mucize. Bugn G
ney Bronx muhteem bir hikyedir; modem kentlerin daya
nkllnn, bu kentlerin erkek ve kadnlarnn bir kenti l
drp sonra da byle bir lmn stesinden gelmelerinin,
byn bir evreyi harabeye evirip sonra da yeniden yaplar
kurmalarnn, kyametsi bir gerek tesini iinde rahatlkla
yaayabileceimiz ho ve sradan bir kent gereine evirme
lerinin iyi bir rneidir.
Kat Olan Her ey Buharlayorsa zel bir ilgi gsteren
baka bir grup, Atlantik Okyanusunun her iki yannda n
gilizce ve Karlatrmal Edebiyat blmlerinden yazarlar
ve eletirmenlerdi. zellikle Baudelaire zerine, metropol
hayatyla isel hayat ilikisi zerine yazdklarm beendi
ler. Baudelaire zerine yazarken, bir ehrin kalabalklarna,
ehrin onlarn karlkl fantezi ve arzularyla canlanmasna
ynelik romantik duygularn incelerken mutlu saatler ge
irdim. Baudelaire, ayn zamanda kentsel gelimenin yeni
bir biimi, demokratik yurttaln yeni bir biimi ve bt
nyle hayatta olmann yeni bir biimi de olan yeni bir yaz
biimi tasavvur etmiti.
 Ama ngilizee ve Karlatrmal Edebiyat blmleri, epeyce
muzr baz saldrlarn da kaynayd. Bazlar ufkumun ev
renselliini knadlar. Farkl deerleri olan kltrlere mo
dem deerleri dayattm sylediler. Bu kltrler (bazen
corafi, dinsel ya da emik olarak tanmlanan belirli kltrler,
bazen de btn kltrler) masum kltrler olarak tarif edili
yor, bense onlann masumiyetini ihlal eden kltrel bir teca
vzc oluyordum. Bu dumm tuhaf bir hal ald: Beni eletiren
ler, modem hayatn onlan en ok rahatsz eden yanlarm alp,
sanki bunlarn olmasna ben neden olmuum gibi davranyor
lard. Kitabma kar fke, sk sk gelenekin eyletirilmesiy-
le el ele gidiyordu: Sanki dnya tarihindeki btn kltrel,
dinsel ve siyasal gelenekler benzermi gibi ya da sanki hepsi
tek rnek iyicilmi gibi ya da sanki insanlar iinde bydk
leri gelenek her ne ise oymu (Ortodoks Yahudiler, Kuzeyli
iftiler, Sicilyal balklar ya da imanl Komnistler) gibi ve
sanki farkl dndklerinin, ana-babalannm dnyalarndan
kopmalarnn ya da yanl kiilere k olduklarnn ya da
yanl fikirlere kapldklarnn sebebi -benim gibi- harici k
krtclarn onlann kafasn kartrmasym gibi.
Yllarca kaygyla Bu insanlan nasl memnun edebilirim?
diye sordum kendime. Anlamam zaman ald: Bo ver. Bunla-
nn hepsi, Aydmlanmadari beri sregiden Kltr Savanm
paras. Modernliin en tuhaf yanlanndan biri, modernliin
dna kmak iin umutsuz bir aba uruna onca eneji har
canmasdr. Dostoyevskinin Byk Engizisyoncu efsanesi,
bu abann giderek artan gcne ynelik bir kehanettir. 20.
yzyl tarihinin epeyce bir ksmm belirleyen totaliter (faist,
Stalinist, kktenci) romansn en nemli kaynaklamadan biri
dir. Kat Olan Her ey Buharlayor, beni masum olmaktan
kanp dnya mcadelesinde taraf haline getirmitir. O halde
duygusal iddet beni hedef aldnda rahatsz olmam iin bir
sebep yok.
 Kitabm, son zamanlarda onu yeterince solda bulmayan
solcular tarafndan da pe atlr oldu. Modem bujuva top-
lumunu elikilerle dolu, canavarca olduu kadar yaratc bir
karm olarak gryorum. Yakn zamanda kitabm hakknda
yazan bir eletirmen, byle bir tasavvurun ibirliki oldu
uma iaret ettiini yazd. Bu, Marxa soldan sfklranlann
(Proudhon ve Bakunin gibi) onun hakknda sylediklerine
benziyor. Yine o arky m sylyorlar? Marx bunu kaldra-
bildiyse ben de kaldrabilirim. ;
Dnya apnda solda gerekleen atlanlardan biri, Leni-
nizmle ve onun nc romansyla ve demokrasiye, temel
haklara ve halka yukardan bakyla yaanan kopu oldu.
1989da Berlin Duvanmn ykl bu deiimin nemli sim
gelerinden biri. Ama bu olaydan nce bile sol rgtlerde du
mm deiiyordu. Nelson Mandela, anlattna gre, Robben
Adasnda tutulduu dnemde, hayat boyu komnist kalan
ve Afrika Ulusal Kongresinin liderlerinden olan Jo e Slovo,
onu, zgr bir Gney Afrikada tam bir erkler ayrlnn, h
kmetin yasalarn geri evirebilecek bir Anayasa Mahkeme-
sinin ve bir haklar bildirgesinin olmas gerektii konusunda
ikna etmiti. Artk dnya asndan, hep olmas gerektii gi
bi, solun insan haklarna bal olduu aka anlalm bu
lunuyor. Bilmeyenlere bunu iletmekten memnun olurum.
Akademisyenlerin ve siyaset yazarlarnn mahcubiyetle s
zn etmeden getikleri, ama gerek insanlarn modem bir
dnyada iyi bir hayat iin temel nemini bildikleri insan
haklarndan biri, sevme hakk dr. Ak hakknda yazdm
(bkz., Birinci Blmde bahsi geen Gretchen ve Faust ve The
Politics of Authenticity adl dier kitabm), ama yeterince de
il. imdi, ihtiyar halimle bu konuda yazacam. Sevmek sa
dece bir anlam nz deildir, insan hayatnn nasl bir mn
tayabilecei asndan temel niteliktedir. Ak zerine d
nceler kadim zamanlara kadar gider, ama tarihin byk bir
blm boyunca sadece ayrcalkl bir aznln ulaabilecei
bir ayrcalk (sklkla trajik bir ayrcalk) olarak anlalmtr.
Modernliin balca anlamlarndan biri, ak ufkunun herkesi
kapsayacak ekilde genilemesidir. Goethenin Fausfunda
Gretchen, ev ileri yapan ve ocuk bakan bir kzken, k
olarak trajik bir Mensche dnr. Mozartn devrim dne
minde (1791 ylnda) sahneye konan Byl Flt eserinde
klar komiktir: Kuu Papageno ve k olduu Papagena,
sradanlklannda nee bulurlar ve bu sradanlklan sahneyi
ele geirir. Bu klar bir kez grr ve dinlerseniz -k i bu,
operadaki en gzel mziklerden bazlar onlann arklandr-
aktan bir insan hakk olarak bahsetmek mkemmelen doal
gelecektir kulaa. Fakat aktan bir insan hakk olarak sz
edebilmek ne tr toplumsal koullan gerektirir? te s^e bu
koullardan bazlan: Byk ehir younluunda kalabalklar
gerekir ki birbirine yabanc insanlar karlaabilsin ve birbiri
ne k ifder haline gelebilsin; cinsel zgrlk, ki klar sa
dece nee duymasn, ayn zamanda mahremi renebilsin ve
birbirlerini derinlemesine kefedebilsin; snf, din ve etnik
kimlik snrlanmn tesinde evlenme zgrl, ki ak ha-
yatlannn temeli yaparak yaabilsinler.
Evlenme hakk temel bir meseledir. Bu, Romeo ve Julietin
ilk modem tiyatro oyunumuz olduu anlamna gelir; Bems-
tein ve Robbinsin Bat Yakas Hikyesi trajediyi gnmze
tamtr. Jane Austenn romanlan hep bununla ilgilidir;
Shalom Aleichemin ykleri, Tevye ve Kzlan, 1960larda
bu hikyelere dayanarak yaplan Damdaki Kemanc mzikali
de yle. alma hayatm, 20. yzyln sonlannda giderek
gmenlerle dolan bir okulda ve ehirde geirdim. niversite
kafeteryamz, dnyann bir mikrokozmosuydu. Ama ren
cilerden pek ou, kapal ve dlayc ailelerde ve mahalleler
de bym, onlan dnyann geri kalanndan komyan cin
sel, dinsel ve etnik tabularla yetitirilmiti. Ak, filizlenebildi
i yerde filizlenir. Ama izgiyi aan iftler, zellikle de ka
dnlar iin trajik durumlarn ortaya kmas ihtimali yksek
tir. (Tracy Chapmanm sarsc Across the Lines arksn
dinleyin.) Yine de bazen Papageno ve Papagena kazanr: On
lar Cumartesi gnleri arda ya da alveri merkezlerinde
alveri yaparken, yorulmu ama hl parldayan halleriyle,
insanln daha nce karlamad renklere brnm o
cuklar ve market arabalaryla grrsnz.
Akn byk kahramanlarndan biri, Mildred Jeter Loving
adnda siyahi bir kadnd ve leli ok olmad. Loving ve ko
cas Robert, izili snrlan aarak 1950lerde evlendiler. Vir
ginia Eyaleti onlan mahvetmek iin yapabilecei her eyi
yapt, fkesi zellikle kadna yneldi. Fakat Loving davann
peini brakmad ve yllar sonra ABD Yksek Mahkemesi,
heyecan verici Loving-Virginia (1967) karannda, siyahlarla
beyazlar arasndaki evlilie getirilen btn engelleri kaldr
d. Bu engellerden bazlar ABDden bile eskidir. Virginia
Eyaletinin Irksal Onur Yasas 1630lara, sadece klecilie
deil, Avrupallann Yeni Dnyaya yerletii ilk zamanlara
dayanr. ABD Adalet Bakan Bobby Kennedy ve Ba Yarg
Earl Warren, bu davann gereklemesinde byk rol oyna
dlar. Ama asl kahramanlar, Loving iftiydi; onlar, kt ruh
lu bir devletin ejderhalanna kar koyan Papagena ve Papa
geno oldular. Loving davasnn karmak fikirleri, yaknda
ecinsel evliliinin temelini oluturabilir. Bu gerekleirse,
Sevme Hakk asndan byk bir zafer olur. Bu ayn zaman
da, dnyann en ileri lkelerinden birinde bile, modernliin,
insanlann urunda savamas gereken bir ey olduunu da
gsterecektir.
2000li yllarda reklam blmnden gelen bir yksek li
sans rencisi, ayaklan olan bir kitap okumaktan memnun
olduunu sylemiti. Kltrel rnler de dhil, raf mr
uzun rnler iin kullanlan bu terimi sevdim. Fakat imdi
gryorum ki baka, daha zengin bir anlam da var: rn
retenin hi dnmedii blgelere tama yetisi olan rn.
Bu, bir kuak nce kitabmn Brezilyada, imdiyse randa
yaad deneyimi annyor. Bizim yzylmza uygun bir
ekilde, bunun byk ksm internette yaand. 21. yzyl
balannda hanllardan elektronik postalar almaya baladm.
Kendilerini tanttlar; bazlar keke gerek ismimizi syleye-
bilseydik dediler; bazlar, anladm kadanyla daha gen
olanlar konuya dorudan girdiler; iki- kadnd. Kat Olan
Her ey Buharlayofun bootleg formunda Farsasnn inter
nette dolatn, kitab ilham verici bulduklarn sylediler.
2000 ylnda kitap olarak basld; zarif, yasak bir kitap. Ge
en yl posta araclyla bir kopyasna ulam.
Yaztm hanllardan bazlar gazete ve dergilerde al
yorlard, tehlikeye aktlar. Dierleri rann samizdat film
endstrisinde alyorlard. Bazlar hapse girmi ve ikence
grmt. Teokratik polis devletine kar nefret duyuyorlar
d. Daha yal yazarlardan bazlar, 1979da randa olanlar
dan dolay sululuk duyduklarn sylyorlard. O zamanki
durumu feci bir ekilde yanl anlamlard. imdi dzelt
mek iin bir ans umuyorlard. Bir polis devletinde yaadk
lar otuz yllk sre, zgrln ne olduuna dair bir fikir
vermiti. Birisi yle dedi: ran belki de imdi modem olma
ya hazrdr.
2008-2009 yllarnda randan gelen mesajlar daha ak bir
politik ierik kazand. 10 yl boyunca hapiste kalm olan li
beral bir yazar telefon ederek kilise ve devletin ayrlmasn
aklamam istedi. Kadn bir editr, okurlarna Haklar Bil
dirgesinin anlamm aklamam istedi. (Hkmet ksa sre
sonra gazetesini kapatt.) Bylesine acil bir durumda siyaset
kuram konusuna eilmekten heyecan duymutum. Emper
yalist Amerikann zgrlk konusunda hl retecek bir
eyleri olmasndan gururlanmtm.
 2008 sonlarnda, randan gelen mesajlarn muhtemelen
yakn zamanda sona ereceine dair bir mesaj aldm. (Gerek
ten de yle oldu.) Devlet, interneti sansrlemek konusunda
yetkinleiyordu. Mesaj yleydi: Sizi unuttuumuzu sanma
yn. Sessizliimiz hapiste olduumuz anlamna gelecek.
AMA HAPSTEN IKACAIZ.
Ve ite, 2009 Yaznda oradaydlar, onlar gibi bir milyon in
sanla birlikte Tahranm sokaklarnda Yeil Hareketi oluturu
yorlard. Bu kez, 1978-1979dan farkl olarak, kalabalkta ka
dnlar da vard. Birisi bana, kitabmn siyasal amalarla kul
lanlmasndan kayglanp kayglanmadm sordu. Oradaki
insanlar ya da arkadalar iin bir yaranm olursa, bundan he
yecan duyacam syledim. Bir gazetenin editr bana bir
tavsiyem olup olmadn sordu. Dedim ki: Sokaklar insan
lara aittir, insan haklan iin mcadele edin ve hayatta kaim.
Tek bir kiinin bile olup bitenleri grmesine yardmc olabi
lirsem ya da orada olabilirsem mutlu olurum; benim alma
mn, bakalannm almalannm ve Yeil Hareketin kendisi
nin Iran iin ve dnya iin daha byk bir ileriye doru
akntnn paras haline gelmesinden daha da mutlu olurum
ve akntya doru yzmekten gurur duyanm.

City College, New York Kent niversitesi

Mart 2010
 arx, Nietzsche ve adalar henz dn

M yann kk bir parasnn m odern ol

duu bir zamanda modernlii bir btn
olarak algladlar. Yz yl sonra, m odern
leme sreci dnyann en uzak kesin
deki insann bile kaam ayaca an stm ze attktan son
ra ilk m odernistlerden reneceimiz ok ey var; kendi a
lar deil bizim amz hakknda. Onlarn, gndelik hayat
larnn her annda, yaayabilmek iin btn gleriyle kav
ram ak zorunda olduklar elikileri fark edemez olduk bizler.
(...) Onlarn baklarn kendimize maleder, onlarn perspek
tiflerinden yararlanarak kendi ortam m za yepyeni gzlerle
bakarsak hayatlarm zda sandm zdan daha fazla derinlik
olduunu greceiz. Dnyann h er yresinde, bizlerinkine
benzer ikilemlerle bouan insanlarla ortaklmz hissede
ceiz. Ve bu m cadelelerden doan, arpc zenginlik ve can
llkta modernist bir kltrle, ancak kendimize maledebilirsek
m uazzam g ve salk kaynaklar barndran bir kltrle ba
kurabileceiz. Bakarsnz, byle geriye gitm ek ileri gitm ek
iin bir yol olabilir. 19. yzyln m odernizm lerini hatrlamak
bizlere 21. yzyln modernizm ini yaratacak gr ve cesare
ti verebilir. (...) Dnn modernliklerini kendimize maletmek
hem gnm zn modernliklerine ynelik bir eletiri hem de
ve ertesi gnn m odernliklerine -ve m odern insanla-
r. MARSHALL BERMAN

IS B N -13: 9 78 -975-47 0-384 -9

LE T M 229

23
9 "7 8 9 7 5 4 703849'