KLTR BAKANLII YAYINLARI / 1788

Yaymlar Dairesi Bakanl Bavuru Eserleri

Dizisi / 28

TALAT PAA
Bir rgt Ustasnn Yaam yks

Tevfik AVDAR
 NDEKLER
NDEY ................................................................................ IX
BRNC BLM
EDRNE ................................................................................... 3
SELANK................................................................................. 31
RUMEL .................................................................................. 57

KNC BLM
MECLS- MEBUSAN ............................................................ 91
YEN DENEYMLER VE KARI DEVRM............................ 111
KTDAR DENEYM VE 1912 SEM ............................... 140

NC BLM
D ..................................................................................... 187
BOZGUN ................................................................................. 214
BASKIN.................................................................................... 238
ZOR GNLER VE DEVLET TERR................................... 262
DRDNC BLM
DEVLET KURTARMA VE YAATABLME......................... 295
PAYLAIM SAVAI............................................................... 321
TEHCR ................................................................................... 343
SADRAZAM ............................................................................ 355
BUNALIMLAR DNEMNDE TEK UMUT .......................... 394
ACI BARI VE KARMAA ................................................... 423

BENC BLM
GURBETTE SOLUK SOLUA ............................................. 453
HARDENBERG STRASSE'DE CNAYET............................. 491
L BR "NKILPI" N VEDA TREN....................... 506
KAYNAKA .......................................................................... 521
DNEMSEL YAYINLAR ...................................................... 532

VII
 N DEY
Okuyacanz alma bir biyografi denemesidir. Biyografi
Trkiye'de hi sevilmeyen ve yazldnda da dzeyden bir ka
yargyla geitirilen bir yazn trdr. Neden bu byledir? Belki
de zorluundan tr bu yola girilmemitir. Zorluk yazmada
deil, bilgileri derlemededir. yi niyetle biyografi yazmak aba-
sna giren hemen herkes iin daha ilk anda kan engel belge
yokluu ve olanlarn da belli ellerde toplanmasdr.
Bugn deil biyografi yazmak iin amac ve kapsam snrl
bir tarih aratrmas yapabilmek iin bile belge bulmak bir so-
run olmaktadr. Bunun nedeni vardr. Birinci neden lke-
mizde var olan arivlerin yeterince korunmam olmas, koru-
nanlarn aratrmalarda kullanlabilecek bir sistematik ier-
sinde kullancya sunulmamasdr. kinci neden belgeye kar
saygmzn olmamasdr. yle ki elde varolan belgeler u ya da
bu nedenle eitli zamanlarda ortadan kaldrlm, imha edil-
mitir. Ayrca var olanlara da erimek, eitli yasaklamalardan
tr, olanakszdr. Bu yasaklamalarn mant da kolaylkla
aklanamamaktadr. nc neden ise, belge tekelciliidir.
Gerek baz kurumlarn gerekse zel kiilerin ellerinde bulun-
durduklar belgeler zerine tam anlamyla tekelci bir snrlama
koyduklarn gryoruz. Kurumlarn nde gelen yneticileri,
gelecekte yazmay dndkleri bir makale ya da kitap iin ka-
munun incelenmesine sunulmas gereken belgeleri saklamakta,
ancak kendileri kullandktan sonra (o da kullanrlarsa) aa
kartmaktadr. Kiilerin durumu daha da farkldr. Onlar bunu
ya koleksiyonculukla aklayacamz bir tutkunun esiri olarak
ya da benden bakas kullanmasn, kullanma erefi bana ait ol-
sun gibi bilime ters den davranla yapmaktadrlar. Hangi
amala yaplrsa yaplsn belge tekelcilii gnmzde bilimsel
almalarn karsna kan en byk engellerden biri olma du-
rumuna gelmek zeredir.
Yazl olan ve olmayan kaynaklarn bu yrekler acs duru-
muna karn, olaylar yaayan kiilerde de yazma geleneinin
bulunmamas konumuz asndan bir baka sorun yaratmakta-
dr. Yakn tarihimizde, sorumlu, mevkilerde grev yapan kii-
lerin hemen hibirinin an yazmamas ok ilgintir. Bylece o
dnemlerde, perde arkasnda kalan bir dizi olay, hem akla-
namamak, hem de bu olaylar karsnda alnan kararlar deer-
lendirilememek tehlikesiyle kar karya kalmaktadr.
Biyografi yazma kararnda olan bir kii, tm bu olanaksz-
lklar karsnda ne yapmaldr? Urandan vaz m gemelidir?
Kukusuz ki hayr. Bu aratrcnn yapmas gereken, elindeki
snrl belgeleri kullanarak, belli bir model erevesinde olay-
larn geliimini tasarmlamak ve sonra bunu irdelemektir.
nerimiz aratrcnn her hangi bir vatandan ulaabilecei
belgelerle yetinerek almasdr. Byle bir almann yapla-
bilmesi iin, biyografisi yazlacak kiinin yaad ortamn iyi
belirlenmesi, tarihsel dnemin zmlenerek buna uygun bir
davran tasarmnn (buna model de diyebiliriz) ortaya ka-
rlmas gerekir. Bu tasarm ortaya ktktan sonra, elde bulu-
nan, yani eriilebilen, belgelerle bu tasarmn geerlilii irdele-
nebilir. u noktaya dikkati ekmek isterim; zm eldeki bilgi-
lerle soyut bir kurguyu atmak deil, tarihin geliim dorultusu
ierisinde tasarmlanan kurguyu belgelerle irdelemektir. Bu ko-
ullar altnda aratrc neyi ve niin arayacan daha bilinli
olarak farkedecektir.
Talt Paa'nn biyografisine ilikin bu denemeyi yaparken
de izlediim yol bu oldu. Talt Paa'nn yaad ortam ve d-
nemi incelendikten sonra, bu ortamn tarihsel geliimi ieri-
sinde, Talt Paa'nn davranlarn belirleyen deikenlerin
neler olduu saptand. Nihayet bu tasarmn zaman iersindeki
geliimi konusunda eldeki bilgiler irdeleme arac olarak kulla-
nld, bu kullanmn verdii sonulara gre de tasarmda zo-
runlu deiiklikler yapld.
Basl belgeler; gazete, dergi vb. gibi yayn organlarndaki
haberlerden, makalelere kadar bir dizi bulgu, anlar vb.
kaynaklar kullanld. atlan tasarm irdelendi. te yandan
anlatmda alabildiine serbest bir teknik yelendi. yle ki yer
yer konu bir sylei havasnda aktarld, baz durumlarda yk
eleri kullanld... Dil asndan da ayn serbestlik sz
konusuydu. Talt Paa ve ttihat Terakki iktidarnn zelliklerini
yanstabilmek iin, ou kere, kullandklar dile dokunulmad.
Bu kanmzca kanlmazd. Bu yaklamdan, sadece, gnmz
Trkesine dntrlm ikinci el kaynaklardan yararlanrken
sapld. Ama o dnemi dil ve dier ynleriyle olabildiine
aktarabilmekti.
Sras gelmiken, bir de, neden Talt Paa zerinde duruldu
noktasna aklk getirelim. Her eyden nce Talt Paa, cum-
huriyet ve sonrasna kadar uzanan siyasal gelimelerin kayna-
nda bulunan anahtar kiidir. O ve rgt, yani ttihat ve
Terakki, bugnn Trkiyesi'nin temellerini atanlardr. Bu inkr
edilemez. Aksi takdirde tarihin sreklilii ve geliim dorultu-
sunda birey ve kurumlarn daha gelimi olarak birbirlerini iz-
lemeleri olay yok farzedilmi olur. Ayrca Talt Paa, 24 tem-
muz hareketini yapan grubun ierisinde ynlara en yakn olan
ve sivilleme srecine girilmesini en fazla isteyen kiidir. Bir
yerde, ttihat ve Terakki'nin ekirdeini meydana getiren aydn-
lar iersinde en sivil kiidir. Osmanlnn brokratik despotikli-
inden, gc yettiince, kendini kurtarmaa almtr. Bu da
kendisi zerinde durmamz iin yeterli bir nedendir. Bunun da
tesinde, o dneme ilikin almalarda zerinde en az durulan
kiidir. Enver ya da Cemal Paa daha bir nde inceleme konusu
olan kiilerdir. Son gnlerde, Ermeni terrnn ykselmesi ne-
deniyle Talt Paa konusunda bir ka an yaynlanmtr. Ne
var ki bunlar Paann siyasal rgtl, gnmzn temelini

XI
atan siyasal kiilii vb. gibi nitelikleri zerinde duran zellie
sahip deillerdir.
Talt Paa hakknda ok elikili eyler sylenmi ve ya-
zlmtr. Bir yandan
Ald yrd btn mesalih,
Posta tatar gelince sadra,
ahit aranrsa ite iler,
Hayret veriyor ricali asra.
dizeleriyle Paa kltlmeye allrken, dier yandan anonim
bir iirle sadaret tarihi belirlenmitir:
erkesi takna boncukla yazlsn tarih,
aha bir ingenecik oldu vezirazam.
Bir baka anonim iirde de
Sen yakmaz dersin emma kel baa imir tarak,
Sadrazam oldu Talt cilve-i takdire bak.
denmektedir.
air Eref hcumlar aaya aldmz drtlnde daha
da arttrmaktadr:
lemi duar beht hayret etti Talt'n,
Haddini bilmez acep ingne bir jn Trkmsn?
Mlk millet sul tedbirinle mahvolmaktadr,
Hey ....... olu........ jn Trkmsn, bn Trkmsn?
Talt Paa'ya kar bu ar eletiriler yneltilirken, aza
alnmayacak dizeler halk arasnda yaylrken, bunun tam kart
olarak onu alabildiine ycelten sz ve dizeler de vardr.
rnein, Ali Fuat Trkgeldi'ye gre Vahdettin bir konuma s-
rasnda "Bu memleketi idare iin meer iki dem lazmm. Biri
Sultan Hamit, dieri Talt Paa. Ama ben onlar gibi idare ede-
mem. Talt Paa bizim halkmz iyi anlamt. O hakikaten ms-
tesna bir ahsiyetti. Eer Talt Paa, o muhitte kirlenmemi ol-

XII
sayd, biz onunla bu memleketi kurtarabilirdik". Bu szler son
Padiahn kiisel dncesini yanstmaktadr. Talt Paa'nn
kirlendiini syledii ortam, bizzat onun kurup, nderlik yapt
ttihat ve Terakki 'dir.
Dier yandan Ziya Gkalp de yazd bir iirde,
Sen candan birletiren bir ruhsun..
Vicdann sende grr cemiyet: Necat
teknesidir. Sen Nuhsun, Sen olmasan
ksz kalr bu millet,
diyerek cemiyet iin Talt Paa 'nn ifade ettii, manay vurgu-
lamtr. te bylesine elikili dnce ve yazlarla tanmlanan
Talt Paann gerek hviyetinin ortaya karlmas amac da
bu biyografi denemesinin nedenlerinden biri olmutur.
Aratrmamz sresince snrsz yardmlarn grdm
Mill Ktphane personeline, zellikle "Sreli Yaynlar" bl-
mne ayrca minnetlerimi sunmay bir grev bilirim.

XIII
Her gn bir az daha yalnz Robespiyer ve
Fransa biraz uultulu. Yalnzdr akam
yokedilen bir subay. Bilinmez rktlm
atlar ne ok sevdii Her yalnzlk biraz
ihtill.
Edip Cansever

XV
 BRNC BLM

"Silah atlmyor
gvercin akrtsdr
afakta yaldzlanan
adrvanda su
hlamurlarda ezan
grkemli bir namaz uultusu
Heyhat
Hamzabey Cami-i erifinden kim kald
kim kald eski Selanik'ten Laternalar
sustu srahiler tenha
tek kibrit aklmyor
Kim kald ttihat ve Terakki'den
o jntrkler ki- "hariten
evrak- muzrra celbederlerdi"-o
fedailer ki barut ksrrler
sakal tralar mavi
krmz byklar biber"

Atilla LHAN
 EDRNE
1
"Muhacir" szcnn kii zerindeki etkisini aklamak
hi bir zaman kolay olmamtr. Bugn biz bu szcn kar-
lna "gmen" diyoruz. Gmen, yurdundan, yuvasndan, ye-
rine gre malndan, mlknden koparlm kiidir. Yaam bo-
yunca oradan oraya konaklar, kendine bir yurt edinmee alr.
Temelde toprandan, yetitii, yeerttii kaynaklardan sklp
atlmann acsn kendisiyle birlikte srkler. Bu srkleyi ie-
risinde toplumsal bir depremi aklyla, duygusuyla sezer.
Yerlemi, duraan bir toplumsal yapnn iinde tek dze bir ya-
ama soyunmu kiilerle gmenin temel fark da buradan gelir.
Bu fark neleri ortaya karabilir. Bir kere toplumsal yabanc-
lama arpc ve o lde de ykc olur. Aalk duygusunun
yaratt karmak drtlerin gdmledii davranlar glenir.
Bu davranlar yerleik toplumun deer yarglaryla ak ya da
kapal bir atmaya kadar uzanr. Gmenin yerletii yeni
yerde, kendisini srekli yalnz hissetmesi sonucunda varln
srdrme asndan kiiliini kabul ettirme gds toplumun
dier bireylerinden daha gl ve etkili olmaya balar.
teyandan gmen kltrle, yerleik kltrn arasndaki farklar
o dneme kadar akla getirilemeyen baz elikileri yaratr.
Gmen kltr, yerleik kltrden daha kuvvetli ise ya da baka
bir deyile daha st dzeyde yani ileri ise toplum iinde baat
olma arzusu o oranda ncelik kazanr. Fakat gmen kltrn
tayclarnn nitel olarak taban dar olduu iin, gmenlerin
birey ve grup olarak yerleik otoriteye kar tutumlarnda dik
ballk, umursamazlk, o otoriteyi sarsmaya ynelik tutumlar
egemen olmaa balar. Eline geen en kk frsatta bile g-
men yerleik otoriteyi alt edecek bir kavgann iine girer.
Gmen kltrn yerleik kltre oranla gerilii ise bunun tam
tersi bir tepkiyi ortaya karr. ounlukla gmen gruplar yer-
leik kltr kabul eder ya da iine kapank, ezik, kendi z -
karlarn bile savunmaktan uzak bir boyun eiin tipik rnekle-
rini verirler. G, gerek g edenler asndan, gerekse yerleik
toplumlar ynnden zmseme abasn peinde tayan bir ol-
gudur.
Gmenler srekli devinen bir topluluk olutururlar. Bu de-
vinim balangta yer ve yre deitirmeden ileri gelen fiziki bir
devinim grnmndedir. Ama bu devinim ksa srede toplum-
sal devinim haline dnr. Toplumsal deiimde bir hzlanma
gzle grnr hale gelir. zellikle toplumsal ilikileri ve kltr-
leri daha ileri dzeyde olan gmen toplumlar da bu hzl dei-
im dnmc bir karakter almaa balar. Yeni geldii yre-
deki toplumu daha ileriye gtrmenin koullar aranr, bu ko-
nuda ncler yetitirmee balar. G olgusu bylece saysal
bulgularla llebilen "demografik" bir olgu olmaktan karak,
toplumsal dinamii glendiren ve arttran bir nitelik kazanr.
Rumeli 17'inci yzyln ikinci yarsndan itibaren byle bir
alt-st oluu yaamtr. Bu alt-st olu Osmanl
mparatorluunun bu yresinde toplumsal bir dinamizmi de pei
sra getirmitir. zellikle gmen ynlarnn bilinli ve grece
aydn kesimlerinde ayaklarnn altndaki topran kay, yerle-
rini, yurtlarn, yerleik dzenlerini yitiri nedenlerini dn-
drmee balamtr. Rumeli, szn ettiimiz toplumsal dep-
remi tam iki yz yl sresince yaamtr. eitli etnik gruplarn
dillerin ve dinlerin harman olduu bu yredeki ard kesilmeyen
bu deprem geni de, yerleik olarak yurtlarnda kalan da, bir
anlamda, dnmlere ak klmtr. Bylece dnmleri ger-
ekletirebilecek devrimci eylemlerin yeerebilecei bir alan
ortaya kmtr.
Rumeli kentlerinin durumunu mterileri sk sk deien
kervansaraylara benzetebiliriz. Bu kervansaraylardan deiik
yrelerden gelen, eitli deer yarglarn tayan gmenler
gelmi gemitir. Bu geli-gei dnemleri kentleri gelecee ha-
zrlamtr. Ama bu hazrlanta bir umutsuzluk vardr. Srann
ne zaman kendilerine geleceini beklemenin tedirginlii ege-
mendir. Bir yandan ksa ya da uzun sreli misafir ettikleri g-
menlerin anlattklar yklerle sinmi, kendi sonlarnn da on-
lara benzeyeceini farkeden insanlarn rknts iinde ka-
nlmaz sonu beklerken; bir yandan da bu sonu geciktirmenin ya
da hi getirmemenin yollan olup olmadn aratrmaa ba-
lamlardr. Zamanla kendilerine kaznlmaz gibi gelen bu g-
n nedenlerini dnmeleri kkl bir biimde balar.
Balangtaki kaderci umutsuzluklar deiir, olaylarn nedensel
ilikilerini de kapsamaa alan bir bilin kazanrlar. Yurtlarn,
mallarn, toplumsal deerlerini yitirmemek, geride brakma-
mak, "muhacir" olmamak iin "ne yapmal" sorusunu yantlama
abas iine girerler. Bu dnce snr kentlerinde ieriye doru
adm adm bymee ve yaylmaya balar. Ynlar kendilerine
bu noktada yol gsterecek, kanlmaz sonu tersine evirecek
gruplarn, nclerin arkasndan gitmee hazr hale gelirler.
Olaylarn geliimi bu noktada kalmaz. Kendi kaderlerine nasl
egemen olabilecekleri sorusu gndeme gelir. Yani, Rumeli'nin,
kervansaray andran bu kentlerinin gmen ve yerleik ynla-
rnn sivilleme sreci hzlanr. mparatorluun dier yrelerine
oranla daha bir sivil grnm olan topluluklar olarak kar. Bu
onlarn yaam biimlerini de etkiler. Nitekim 18 ve 19'uncu
yzyllardaki Rumeli, imparatorluun dier yrelerine oranla
(Anadolu ve Arabistan) da ak, dinamik ve sivil grnml
bir topluma sahiptir. Hele etnik ve dinsel adan daha da da
ak ve karmak bir grnme sahip olan Selanik, Manastr vb.
kentler de sivilleme olgusu ak olarak gzlenebilmektedir.
2
Edirne Rumeli'nin son duradr. slm-Trk kltrnn
youn etkisini tayan, imparatorluun ikinci bakenti olmann
getirdii deiik bir yeri vardr. Dou Trakya'nn kapsdr.
Rumeli'deki kaynamann, o kanlmaz geri ekiliin bir yerde
durmas gereken noktadr. Yzyllar boyunca snr boylarndan
uzaktan kalm, gn, toplumsal alt-st oluun izlerini ta-
mamtr. Ama 19'uncu yzylda, Edirne de artk bir "serhat"
kenti olma durumuna girmitir. Bu Edirne asndan artcdr.
O, snrdan yzlerce kilometre uzakta olmann duraanln ta-
yarak 19'uncu yzyla gelinceye kadar ordulara yalnz bir ko-
nak yeri grevini grmtr. Kent zengindir. ann dzeyine
gre ileridir. Kltrel etkinlikleri dnda Osmanl uygarlnn
grkemli yaptlarnn, kurumlarnn ykseldii bu kent 1829 y-
lnda arlk ordularnn igaline uradndan Rumeli'nin dier
kentlerindeki gmenleme srecinin kendisine ve geldiini
birdenbire farketmitir. gal Edirne'ye ok eyler retmitir.
Bir kere artk snr kenti olduu bilincine ermitir. Yabanc or-
dularn igalinin ne demek olduunu sahip olduu zenginliklerin
ykmndan somut olarak anlamtr. O gne dein Osmanl mi-
marisinin en zenli yaptlarna sahip olan Sarayii bir ka ay
ierisinde tannmaz hale gelmitir. Konaklar, kk saraylar, o
debdebeli yaamn tm rnekleri ya yklm, ya da yklmaya
yakn rselenmitir. arlk ordularnn marur kumandanlar ve
hoyrat askerleri bu bezenmi yrenin altn stne getirmiler-
dir. gal ordular ekildikten sonra, klasik deyimiyle, Edirne
belini dorultamamtr. Bir kere Edirne, gmenleen kent
olma srasnn kendisine de gelmek zere olduunu anlamtr.
Servet sahipleri ellerindekini satarak daha ierilere, gvenli
grdkleri stanbul'a doru gmee balamlardr. Kentin
ekonomik etkinlii bu glerin ve snrda olmann getirdii hu-
zursuzluun etkisiyle zayflam, adeta srngen bir yapya b-
rnmtr. Osmanlnn hi bir zaman sarslmayacakm gibi du-
ran kurumlan teker teker kapanm, grkemli yaplar sahipsiz
kalmann sonucu bir bakma lme terkedilmilerdir. Edirne
bylece lmn bekleyen bir kiinin ruh yapsna brnerek
ar ar klmee ve grne gre kanlmaz sonu bekle-
meye koyulmutur. Orta ve alt gelir gruplarna mensup ailelerde
bu ylgnln daha da yaygn olduu kolaylkla grlebiliyordu.
Zenginlerin, ekonomik gce sahip olanlarn iyerlerini birer bi-
rer kapatarak, mallarn satarak daha ierilere doru gitmeleri,
bylece kendi yaamlarn ve geleceklerini gvence altna alma-
larna karn orta ve alt gelir gruplarnn bunu yapabilme gc
de yoktu. Edirne'deki snrl gelirleriyle, ileriyle uramann
dnda yapabilecekleri tek ey beklemekti.
 Beklemek, lm bekler gibi, aresiz beklemek. Bu acdr
ama ac olduu kadar da eiticidir. nsan en ar hastalklarda
bile elini kolunu balayarak sonunu beklemez. Bir eyler yap-
mak ister. Kurtulmak, en azndan bir gn daha fazla yaamann
arelerini bulmak ister. zmler arar. Edirneli de bir sre bu
zmleri dnmee balad. Ama kendi snrl bilgi birikimi
iinde aramaa alyordu zm. Bu felketin, bu ykln
nedeni neydi? Bunu aratrmaa alyordu. Her geen gn ba-
tdan gelen gmenlerin anlattktan onu bu konuyu dnmee
daha fazla itiyordu. Gmenler, Edirnelinin de bildii ya da b-
yklerinden dinledii igalin getirdii ykm dile getiriyorlar,
ulusal kurtulu mcadelesi yapan Bulgar, Yunan, Srp, Ulah vb.
gibi gruplarn oluturduu "komite" lerin zulmnden sz ediyor-
lard. Kkler bu komitelerin korkusuyla uyuyorlar, o korku-
nun getirdii ie kapanklkla byyorlard. Gelen gmenler,
Edirneliler, daha bir ka yl ncesine kadar bir arada yaadklar
bu insanlarn silahl savama neden bavurduklarn bir trl
kavrayamyorlard. Duyduklarna gre bamsz hkmet kur-
mak, zgr olmak, eit olmak iin yaplyordu tm bu savam,
ama bamszlk, zgrlk, eitlik gibi kavramlar ok ak de-
ildi. Gmenler de, Edirneliler de bu kavramlarn tanmn ya-
pamyorlar, yapamamalar bir yana ne olduklarn bile kavra-
yamyorlard. Her kavram da, o gne dein onlara retilen-
lere, bilgi birimlerine ylesine yabancyd ki...
Rumeli de, Makedonya'da komular bamszlk, zgrlk
ve eitlik diye silaha sarlmlard. Byk lkeler ise onlara yar-
dm iin Osmanlya saldrp duruyorlard. Batdan douya giden
yollar muhacrlarla doluydu. Rumeli'nin mslman ahalisi g-
yordu. Yayl arabalaryla, yanlarna aldklar bir ka ba hay-
vanlar, kk sandklar ve son mallarnn satmndan elde et-
tikleri bir ka kurula her yl biraz daha douya gidiliyordu.
Geride braklan kentlerde, Mslmanlarn acele sattklar mlk-
lere konan, mallan yok pahasna kapatanlar bu kentlerdeki ser-
vet dalmnn bozulmasna neden oluyorlar, genler, ya da
gemeyecek kadar fukara olanlar ise yoksulluun penesinde
bir kere daha yoruluyorlard. Edirne de 1829 arlk ordularnn
igalinden sonra bunu yaamt.
k nedenlerinin geleneksel aklamas kiileri bir sre
oyalyabiliyordu. Trelerin unutulmas ya da bir kenara itilmesi,
dine balln azalmas vb. gibi eskiyi yknen zmler d-
zeyden dnmee altrlm ynlar asndan bir lde do-
yurucu saylabilirdi. Ne var ki bu nedenlerin giderilmesi nasl
olacakt. Trelerin, hele yzyllar ncesine ilikin trelerin sr-
drlmesi toplumsal devinimi (zaten ok snrl bir devinim sz
konusuydu) nasl etkileyecekti. Daha fazla duraanlk ve ie ka-
panklk, kadercilik getirmeyecek miydi? Gn ise bu nitelikli
zm yollarn tartmaya bile elverili deildi. Nitekim
1829'dan tam yarm yzyl sonra arlk ordular, 93 savanda,
Edirne'yi tekrar igal edince zm diye sunulan reetelerin ge-
ersizlii daha bir ortaya kt.
93 Sava'nda Edirne, 1829'dan daha kolay dt. Kent
kendini savunmad. Nedenleri eitliydi. Ama sonu tekti; arlk
ordular gene Sarayii'nde karargh kurmulard. Bu igal daha
az srd. Fakat sonuta Edirne ak bir biimde snr kenti oldu.
Dou Rumeli snr Edirne'nin bir ka kilometre ilersinden gei-
yordu. O dnemin koullarnda bir kentin gmenleme ynn-
den gl bir aday olmas iin bundan daha iyi bir neden bulu-
namazd. Sava ve igal srasnda kenti terkedenlerin byk bir
blm tekrar dnmedi. Edirne, mparatorluun bu ikinci ba-
kenti, artk adm adm klen, kendi kabuu iine ekilen bir
yerleim yeri grnmne brnmt. yerleri kapanyor,
yeni yatrmlar (o dnemin yatrm anlamnda) yaplmyor, pi-
yasa daralyor... kent toplumsal ve ekonomik bir lme doru
gidiyordu.
Byk devletlerin Makedonya konusundaki basklar,
Bulgar etelerinin silahl savam kentten gelip geen gmen
saysn da arttrmt. Bunlar eitli anlarn anlatyor, nasl
onulmaz ve de kar konulmaz bir silindirin altnda ezildiklerini
dile getiriyorlard. Gmenlerden bazlar kentte kaldklar s-
rece bu ykler katmerleerek yanklanyor, umudsuzluu
nne geilmez bir biimde bytyordu. Gen kuaklar ise bu
umudsuzluktan en fazla etkilenenlerdi. Onlar asndan yarnlar,
yaanacak gnler nemliydi... Bu gnlerin yitirilmesini hibiri
istemiyordu.
3
Kk Talt byle bir ortamda dodu, byd. Doumu
1292 (1876)'dir. Yani ilk anayasasn iln yl ve 93 savann da
bir yl ncesidir. Kendisi ailesini yle tantmaktadr: "Babam
Krcaali kazasnn Cepleci (epleci) kynde domutur.
Tahsilini Edirne medresesinde yapm, orada "epleci Ahmet
Efendi" olarak tannm ve ilahiyat mderrislii yapmtr.
Dedeme Halil Bayraktar derlermi. Onun babas Ahmet, onun
da babas Ak Hseyin olarak tannmlardr. Ak Hseyin'in
Alemdarn ihtilalcileriyle stanbul'a geldii iddia edilmektedir.
Annem aslen Kayserilidir. Onun baba tarafndan byk babas
da olak Ahmet Aa olup Yenieri olarak Edirne'ye gelmitir.
Ana tarafndan bykannem de Krcaali dalarnda Dedeler k-
yndendir... "Talt Paa'nn ailesinin eceresi ile ilgili bu geni
aklamalar yapmasnn nedeni, kendisini ingenelikle sula-
yanlar yantlamaktr. Buna karn yaps itibariyle ven de-
ildir. Btn bunlar syledikten sonra anlarnda unu eklemek-
tedir: "Kanaatimce bir insan doduu ve inand dine ve iinde
byd halka mensuptur. Din ve milliyet meseleleri srf ka-
naat ve telkki meseleleridir".
Annesinin ad Hrmz'd. Babas Talt'n doumu srasnda
(mstantik) sorgu yargc olarak grev yapmaktayd. karde-
tiler. Dier iki kardei kzd: Hayriye ve Kamile.
Talt'n doduu ev Sultan Selim'e yakn (o dnemde
Selimiye camiini byle adlandrrlard) Kurunlu Frn mahalle-
sinde, Gebe Yahyac sokanda katl bir ahap yapyd. Bu
konut ailenin malyd. Bir kesinden, Sultan Selim'in grkemli
yapsnn minarelerini ve bir blmn grmek mmknd.
Sultan Selim evresi, o dnem Edirnesi'nin mslman ve orta
halli ailelerinin oturduu yre olarak bilinmektedir. Snmekte
olan bir kentin tm duraan ve kaderciliini yanstan sakin bir
yaam bu yrenin simgesiydi.
Talt'n ailesi 93 sava srasnda ksa sreyle stanbul'a
gmtr. Burada atladkap civarnda bir yerde oturduklarn
biliyoruz. Talt yandayken tekrar Edirne'ye dnlmtr.
Talt ve gn anlarn bilinli bir biimde tam olmasa ge-
rek. Fakat aile byklerinden, zellikle annesinden yksn
birok frsatta iittii muhakkak. Bylece kk Talt daha do-
umuyla birlikte yurdundan, yresinden kopmann acsn tat-
m, gmen olma olgusunu ailesinde hissetmitir. Kk o-
cuklar zerinde bunun nasl bir etki yapabilecei bilinemez.
Ama mahalledeki, ilkokulundaki, evresindeki ocuklarn b-
yk bir blm bu olayn iinde bulunduklarndan, byklerin-
den bir ok ykler dinlediklerinden bsbtn etkisiz kald da
sylenemez. Hele Bulgar komitelerinin yaptklarna ilikin ger-
ek ve abartlm yklerin ryalarna bile girdii iddia edile-
bilir. Her an bir dman igalini beklemek, savan kanl gnle-
rinin uzak olmadn duymak, kck beyinleri nasl da dol-
durur ve onlar adeta bir eitici el gibi yourur. Bunu tahmin
etmek hi de zor olmasa gerek. Talt'n ocukluunun o dne-
mine ilikin bir bilgimiz olmamasna karn, yllar sonra,
Almanya'da bir yurtd gmeni iken syledii "Ben isyankr
domutum" szcnn bu adan anlam aktr.
lkokulu, o gnn nitelemesiyle "mekteb-i iptidai"yi,
Edirne'nin kazas olan Vize'de bitirdi. Babas Vize'de sorgu yar-
gl yapmaktayd. Sonra gene Edirne'ye dnld. Talt, d-
nemin eitim sistemi asndan en ileri okullarndan saylan,
Edirne Askeri Rtiyesi'ne yazld. Rtiye dnemi Dou
Rumeli topraklarnn Bulgar prenslii tarafndan tek ynl il-
hak' gnlerine rastlar. Szde Osmanl mparatorluu'na bal
bir prensliin andlamalar uyarnca Osmanl denetiminde olmas
gereken topraklar ele geirmesi ve mparatorluun buna kar
hi bir ey yapamamas gen dimalar sarsan bir olaydr. Bu
sarsntnn Talt efendide daha da byk olmas beklenir. nk
baba topraklan olan Krcaali yreleri de bylece yabanc ellerde
kalmt. Yani Talt'n ailesi de belli llerde gmen saylrd
10
artk. Baba topraklarnn yabanc ellerde kalmasnn babas ve
annesi zerindeki ykc etkisini, aileye getirdii acy, Talt
efendinin grmemesi olanaksz. Bu dnemde Talt artk 12-13
yalarndadr. O zaman ki detlere gre bir kk efendidir.
ocukluk yllan arkada kalmtr.
Devinimini, dinginliini yitirmi duraan toplumlarn
bireylerinde bir yreye balanmak, bitkilerin kk salmas kadar
nemlidir. Gvence iaretidir. Oysa Dou Rumeli'nin yitirilmesi
ile Talt efendinin babas ve annesi, yaamlarndaki belki de tek
gvencelerini kaybetmi oluyorlard. Edirne'deki kk ahap
ev, kylerinin, yurtlarnn verdii gvenceyi onlara veremezdi.
Ylda bir kez de olsa doup, bydkleri yerleri grmenin, ora-
daki evreleriyle iliki kurmann hazzn salayamazd. Sonra,
bu kk evin de, artk tek tutunacaklar yer olan Edirne'nin de
yitirilmeyeceini kim syleyebilirdi. Ksa yaamlarnda bunu
bir kere grmlerdi. Aile byklerinin anlattklar, evredeki
gmenlerin ykleri anlarndan silinmemiti. Srekli bir yiti-
riin iindeydiler, bu uuruma dercesine yaam isteklerini,
umudlarn kaybetmilerdi. Geriye ne kalmt? Kalana da g-
venilir miydi? Yantsz kalacak bir dizi soruydu bunlar, yantsz
kalacak soruydular ama ailenin bireylerinde giderilemez derin
izler brakyorlard.
Byrken nce kendimizi, sonra ailemizi, sonra evremizi
tanmak iin bir dizi sorular sorarz. Bir yatan sonra ise bu so-
rulara gelecee ynelik sorularmz da eklenir. Beklentilerimiz
de ortaya kar. Subay olacaz, doktor olacaz deriz. Bir l-
de bunu nasl yapacamz da biliriz, dorultumuz aktr. Bu
dorultuda baz oynamalar, sapmalar olabilir, ama gene de genel
eilim deimez. Oysa gmen kentlerde yaayanlar, gmen
olma adaylar iin gelecek bylesine genel eilimleri bili-
nebilecek bir dorultuyu gstermez. Bu konudaki sorular daima
yantsz kalmaya, ya da belkilerle geitirilmeye mahkmdur. O
zaman onlarn yerini baka sorular alr: Nedendir bu belirsizlik?
Olanlarn sorumlusu kimdir? Deitirilemez mi btn bunlar?

11
 Talt efendinin Askeri Rtiye yllan bu sorularn ylmas
ve de yantsz kalmasyla geti. retmenleri, evresi, akll
bildii kiiler ak ve doru bir yant veremiyorlard sorularna.
Her gn nnden getii, evresinde kerelerce dolat iinde
namaz kld bayram sabahlan karanlkta ya da gnn ilk k-
larnda huzurla ilk ziyaretini yapt Sultan Selim'in o grkemli,
yklmayacak ve yz yllarca yaayacakmasna dnyaya
meydan okuyan yaps niin toplumlarda da gerekletirilemi-
yordu? Bylesine salam ve kalc bir toplum yaratmak mm-
kn deil miydi? lm insanlar iin kanlmaz sondu.
Kimsenin kukusu yoktu bundan. Toplumlar iin de mi byle
bir son vard? Bir de len insanlar arkalarnda evltlar, daha
iyiyi, daha gzeli yaratabilecek insanlar brakyorlard. lmee
mahkm olan toplumlar (eer byle bir mahkmiyet sz konusu
ise) arkalarnda daha gl, doruya ve gzele eriebilecek yeni
toplumlar brakamazlar myd? Sorular... Sorular... Ama inand-
rc bir yant yok. lm ok grmt evresinde. Nedeni de
bilinirdi bu lmlerin. Tifodan, veremden, kocamadan derlerdi.
Nedensiz lm yoktu. Ama bir toplum gerken kimse bu g-
n nedenini ak seik ortaya koyamyordu. Niin baba toprak-
lan yabanc ellerde kalmt, neden koca bir imparatorluk
bunlara kar koyamyordu? Sultan Selim gibi dimdik ve gl
olarak yzyllara meydan okumak kabil deil miydi?
Talt efendinin, ilk genlik yllarnda, duygusal olarak ge-
nel bir kini benliinde besleyip, byttn dnebiliriz. Yz
binleri gmen edenlere kar bir kin olabilir bu. Bulgar prens-
lii, Yunanllar, daha bir dizi yabanc bu kinden nasibini alm
olsa gerek. Onu byten, emziren "gme korkusu"na "yitirme
duygusu"na neden ararken bu kine tutunmu olabilir. Bu o d-
nemin dnen her kesiminde yaygn olan bir eilimdir. Ama
Talt efendi ksa srede bir rmak gibi kendilerini srkleyen bu
duyguyu geride brakt. Sonsuza dek srecekmi sansn veren
bu gn tek nedeni Bulgar, Yunan, Srp ya da Ulah'lar ola-
mazd. Onlarn silahl savam ve yengileri tek neden olarak
ortaya konulursa bir sonuca ulalamazd. Bir baka sorunun ya-
nt verilmeliydi. Niin onlar srekli olarak yeniyor ve Osmanl

12
yeniliyordu. Oysa dimdik ge ykselen ve hi deimeyen
Sultan Selim yenilmezliin simgesiydi. O duraan yap, gl
ve gzel cami... Onu yapanlar imdi onu brakmak zereydiler.
Nedeni bu noktada aramak gerekirdi.
nsan zor gnlerinde, uyumay, tek dze ve hareketsiz bir
yaam ister. O duraanln arkasnda huzuru, sorunlarna tm
zmleri bulduunu zanneder. Ama asl zmszlk o dura-
anln arkasnda yatmaktadr. te Talt efendi nedeni ilk
genliinin heyecanyla ararken bu duraanln lmcl etki-
sini farketmi olsa gerekir. Duraan olan nedir? Grnmde hi
deiemezmi grnen Sultan Selim, ama gerekte ise onda
simgeleen dzen... Toplumsal dzen. Askeri Rtiye kirdan
Talt efendinin bu soruyu aynen byle yantladn syleye-
meyiz kukusuz. Ama sezgisi bu ynde Hamlet'in syledii gibi
"Danimarka da bir eylerin kokutuunu" farketmi, farketmi
ki ii iine smyor. Bakaldrmaa balyor. Kime kar ba-
kaldryor? Dzenin uzants olduklarn farketmeden retmen-
lerine bakaldryor. evresinde her gn saysz rneklerini gr-
d yoksulluun, umudsuzluun, yarnszln nedeninin, var
olan dzen olduunu sezdiini, yllar sonraki tmcesinden de
anlyoruz: "Ben isyankr domuum". imdi bir soru geliyor ki-
inin aklna. Acaba Talt efendi bir orta Anadolu kentinde do-
mu olsayd, mrnn noktalanmaya doru gittii gnlerde ayn
sz syler miydi? Ya da yaam sresince bu sz dorultu-
sunda eylemlerini gelitirir miydi? Bu konuda kukumuz var.
Rumeli'de yaamak, Rumeli'de, batdan douya ynelik o lm-
cl gp son duranda doup bym olmak. O gn nicel
grnmnn arkasndaki nitel deiimi, bu deiimin tad
ylgnl bizzat deneyleriyle grmek. Her bireye nasip olmayan
bir toplumsal eitim olanadr. Toplumsal deiimi ama alan
bir devrim bilinci ancak iinde yaanan toplumun devinim h-
znn artmasyla ykselir. Talt efendinin ilk genlik yllarnda
bunu btn akl ile grebilmekteyiz.
Talt efendinin bakaldrmasnn hedefi retmenleri.
Bunlarn iinde zellikle biri. Niin o. Bilinmiyor. Hangi dersin
retmeni onu da bilmiyoruz. Ama Askeri Rtiye'yi bitirip,
13
diploma alaca srada onu dvdn tarihler yazyor. Askeri
Rtiye'de bir retmeni dvmek, temelde, byk bir disiplin
suudur. Talt efendiyi bir serveni andran bu yola iten neden
belli deil. Sudan, belki de hi nemsenmiyecek bir neden ol-
mas da mmkn. Aslnda Talt efendinin bakaldrs ret-
mende simgeleen, kendinin de ak olarak bilmedii, var olan
dzendir. Bu bakaldrnn cezas okuldan uzaklatrlmaktr.
Diploma alamamaktadr. Araya dostlar girer. Bunlardan biri ba-
basnn arkadalarndan Arasta arsndaki bir tccardr, dieri
Edirne defterdardr. Sonuta Talt efendi affedilir ve diplomas
verilir ama diplomay ge ald iin Askeri dadiye giremez.
rgn eitimi de burada noktalanr.

syan etmek!... Kar koymak, ba kaldrmak arzusu... Bir

eyleri deitirmek istei!.. lk genliin, hele Rumeli gibi bir
ortamda, kolaylkla kaplaca duygulardr bunlar. Bunlarn
aklc ve bilinli bir izgiye ekilmesi ancak sorumluluk eili-
minin gelitirilmesiyle mmkndr. Sorumluluk derken bunun
lei balangta ok dar bir alan kapsayabilir. Aileye kar
sorumluluk rnein ilk admdr. Sorumluluk asndan en ge-
limi aama topluma kar sorumluluk duygusuna erimektir.
Talt efendiyi servenci sonulara varabilecek bir bakaldrma
izgisinden akl bir sorumluluk snrna eken olay babasnn
lmdr. Talt efendi babasn ok gen yata yitirmiti.
Ailenin eline geen emekli ayl ise yeterli bir yaam dzeyini
salamaktan ok uzakt. Anne ve iki kz kardein bakmnn, ko-
runmasnn, geleceklerinin gvencesi Talt efendiden bakas
olamazd.
Genellikle evin erkei deyimi bir sorumluluk nitelemesidir.
Bu sadece parasal bir sorumluluk olarak alnmamaldr. Aile bi-
reylerinin tm davranlarndan yarnlarnn hazrlanmasna ka-
dar btn gereksinimlerinin karlanmas, gvencelerinin sa-
lanmas... Bunlar daha da uzatabiliriz. te daha ilk genliini
tamamlamadan (17 ya dolaylar) yklenilen bu sorumluluk
Talt efendinin ikinci okulu olmutur. Bylesine bir sorumluluk

14
servenci atlganl, delikanll engeller. nsan durultur. Bir
yerde sindirir de. Ne demiler "Aman dikkatli ol, evde evld-
eyl var". Sorumluluk ve korku, bu ikisi ayn anda kullanld-
nda szcklerin anlamlarnn da yitirildiini grmekteyiz.
Korkuyla sindirilmi bir sorumluluk, sorumluluk olmadan teye
bir aciz ve ylgnlk biimidir. Talt efendide gelien sorumluluk
duygusu, bylesine bencil ve ka ieren bir duygu deil.
Ailesine ve onu evreleyen topluma ynelik bir sorumluluk bi-
lincini (bilerek ya da farknda olmadan) bytp, gelitiriyor.
Usa dayanan bir sorumluluk eilimi ortaya kyor.
Ailenin bekledii, yaam dzeyinin, en azndan eskiden ol-
duu gibi srdrlmesidir. Bu parasal bir sorundur. bulmay
gerektirir. Talt efendide i aramaya koyulur. O dnemde i
deyince ilk akla gelen devlet kapsdr. Ama devlet kaps da
herkese almaz. Alabilmesi iin tandk gerek, arkalayann
olmas zorunlu. Gene babasnn dostlar imdadna yetiiyor. ok
mtevazi bir i buluyorlar ona: Edirne Posta- Telgraf idaresinde
katiplik. Krk kuru kadar da bir maa var. O dnemin lleri
iinde bile az saylabilecek bir maatr bu. Ne var ki cret ne-
deniyle, alan devlet kapsn kapatacak kadar sorumsuz de-
ildir. Babasndan kalan emekli maayla birleince bir anlam
da var krk kuruun.
Talt efendi, posta ktibi olarak ksa srede kendisini seven
bir evre yapmay baarr. Toplumsal ilikiler asndan ok
yetenekli olduu bylece ortaya kar. alkandr. Drstr.
Gvenilir bir kiilii vardr. Gen yata kiiliinin (bu nitelikle-
rinin) belirginlemesi de evresinin ona balanmasn salam-
tr.
Talt'n tm yaam bir anlamda srekli eitime benzetile-
bilir. Posta-Telgraf idaresindeki grevi bu srekli eitiminin bir
parasn oluturmutur. O gnn koullar ierisinde Posta-
Telgraf sistemi Osmanl mparatorluu'nun en byk ynsal
iletiim aracdr. Bir yandan mparatorluun eitli yrelerin-
deki olaylardan annda haber olmak mmkn olduu gibi, dier
yandan da d lkelerdeki gelimeleri izleme olanan sala-

15
maktadr. Avrupa ve Rumeli'den gelen eitli basl madde ve
telgraf Talt efendinin elinden gemektedir. Bunlarn salad
bilgilerin dnda Edirne'deki bir ok kiiyle datm hizmetle-
rinden tr bant kurabilmitir. Bylece evresi geniledii
gibi, ona ynelik gven duygusu da kendi asndan nemli sa-
yabileceimiz gruplarda artmtr. Talat efendi gen yana ve
memuriyetinin alt dzeyde olmasna karn bir ok kii tarafn-
dan tannan yerine gre de aranan bir kii olmutur.
evresi ve toplumsal ilikileri, zekas, alkanl yeni bir
ek i kapsn da aktr. Posta-Telgraf darehanesi'ndeki gre-
vine baladktan bir sre sonra dostlar ona "Alyans Israelit"
okulunun Trke retmenlii grevini salamlardr.
5
"Alyans Israelit niverselle", 19'uncu yzyln ikinci yan-
snda kurulmu, siyonist ilkeler dorultusunda eitim yapan,
dnyann eitli yrelerindeki musevilere yardm eden, bunlarn
bulunduklar yerlerdeki konumlarn glendirmeyi amalayan
bir kurumdur. Buna, bir anlamda, musevi misyonerlik rgt de
diyebilirsiniz. Kuruluunun Avrupa'da siyonist akmlarn g-
lenmesinden ncesine rastlamasna kar, zamanla siyonizmin
bir karargh, en azndan dnsel ilkelerini yayan bir yapya
brnmtr. Edirne'deki "Alyans sraelit"" okulunun da bu ge-
nel tanmn dnda olmas beklenemez. Burada okuyan musevi
ocuklara siyonist ilkeler aland ve bunlar, adeta ovenist bir
inanla yetitirildii gibi, okula devam eden Trk ocuklar ze-
rinde de benzer etkilerin yaratlmasna allmaktayd. nl
dn adamlarmzdan Rza Tevfik de bu okuldan yetimiti.
branice ve Rumeli'de, zellikle Selanik'te konuulan spanyol
krmas musevi dilini ylesine renmiti ki bunlar konutuu
zaman kendisinin Trk olduunu anlamak iin kant gerekebi-
lirdi. te Talt efendi, dostlarnn aracl ile bu okula Trke
retmeni olarak atand. Rtiyeyi bile belirli zorlamalarla biti-
ren bir kiinin byle bir okula Trke retmeni atanmas ilgi
ekicidir. Talt efendiden daha yetenekli kiilerin (bu alanda
hizmet verebilecek yetenekten sz ediyoruz) bulunmas pekala

16
mmknd. Ama Talt efendi bu greve seildi. Bunu iki ne-
dene balamak mmkndr. Birincisi okulda Trke eitiminin
sadece yasal bir boluu doldurmak iin, zensiz bir biimde
yaplmasdr. Dieri ise Talt efendinin stn yeteneklerinin;
zellikle bakaldrc yaps, dnemin iktidarna kar belli belir-
siz olumaya balayan muhalefeti, evresiyle olan toplumsal
ilikilerindeki salamlk gibi niteliklerinin bu rgte deerlen-
dirmek istenmesidir. Bu konuda ak bir ey sylemek tabii
mmkn deildir. Yalnz her iki nedenin de Talt efendinin se-
iminde rol oynam olduunu kabul etmek pek yanl bir dav-
ran olmaz.
Alyans Israilet6'nin o dnemde yeni yeni kklemeye ba-
layan siyonist propagandaya nem verene yannn da tesinde
bir baka nemli zellii bulunmaktayd. Bu rgt, belki de
uluslararas sosyalist hareketin desteini salama amacyla,
19'uncu yzyl sonlarnda Jaurez'ci bir izgiye oturmutu. Jaurez
ve onun kiiliinde sosyalist enternasyonalin halk, toplumcu
dnn benimseyen Alyans sraelit"; bu yaklamn, musevi
amalarnn gereklemesi, deiik lkelerdeki musevilerin ko-
numlarnn daha insanc bir dzeye erimesi ynnden yararl
olduu kansndayd.
Posta-Telgraf idaresinde kk bir memur olan ve kendini
doutan isyankr olarak niteleyen Talt efendi asndan
Alyans'n at ufuk ok nemliydi. Bir kere kendi evresinde
duyamayaca, renemeyecei bir dizi deer yargsn bu okul
ortamnda elde etmiti. Daha adil ve ynlardan yana bir dnya
kurma konusunda ilk ekirdek dnceyi de buradan aldn
syleyebiliriz. Geri evresindeki yoksullua, kadercilii ve
srekli yenilgiye kar koyan dnceleri belirginlemeye ba-
lamt. Ama bu dncelerin bir yne doru yneltilmesinde
Alyans'n nemli bir yeri olmas gerekir.
Okuldaki grevine baladktan sonra okul mdr Lupa'nn
kzndan da Franszca dersleri alma giriiminde bulundu. Bu
konuda deiik yarglar ortaya atlmtr. rnein Talt'n yak-
kl ve esmer gzeli denebilecek bir yapya sahip oluu, kiili-

17
indeki cana yaknl bilenler kzla Talt efendi arasnda bir
sevgi bann varln ileri srmlerdir. Bu yadrganacak bir
dnce deildir. zellikle 18-19 yalarndaki bir delikanl a-
sndan doal da karlanabilir. Sevgi konusu bir yana, okul m-
drnn kz ile olan ilikisi Talt'a Fransz dili ve kltrnn
kapsn amtr. Bu dersler sresine Franszcay ne oranda -
rendiine ilikin elimizde bir bilgi yok. Ama Alyans'ta grev
yaparken dier retmenlerle ilikilerinde bu dili zaman zaman
kullanmak zorunda kalma olaslnn da yksek olduunu d-
nrsek, Talt efendinin Franszcay, okuduunu bir lde
anlayacak ve ilkel dzeyde de olsa meramn anlatacak kadar
rendiini syleyebiliriz.
Alyans'taki grevi Talt'n bilgi daar zerinde katk sa-
lamtr. Bir kere buradaki musevilere gelen Franszca dergi ve
gazetelerden dnyadaki gelimeler konusunda bilgi sahibi olu-
yordu. Bunun yansra o dnemin devingen ve dnmden
yana olan her genci gibi Fransz htilali konusunda ilk kkl
bilgileri de gene bu okuldaki evresinden ve elde ettii kitaplar-
dan saladn dnebiliriz. nk ilerki yllarda, eitli vesi-
lelerle Fransz htillinin kendi zerindeki olumlu etkisinden sz
etmitir. O dnemin bir ok Trk aydn asndan ayn etkiyi
syleyebiliriz. Fransz ihtilli ierdii soyut zgrlk dnce-
siyle bile Osmanl genlerini peinden srkleyebilmekteydi.
Ayrca ihtillin Jakobenci dneminin etkileri de olayn bir baka
ynn meydana getiriyordu. Talt efendi zerinde byk ihti-
llin bu ikinci aamasnn iz brakt kesin.
Alyans Israelit Talt'n gelecekteki kiiliinin olumas
asndan yadsnmayacak bir yere ve role sahip. Bylece
Talt'n isyankr ruhu ynlendirilmi olmaktadr. Bu nev'i gele-
cein muhalifini yetitirme eitimidir. Musevilerin, daha do-
rusu Siyonistlerin Abdlhamit ynetiminden istediklerini kopa-
ramadklar iin ona ynelik gen Trk muhalefetini destekle-
dikleri her zaman ileri srlen bir iddiadr. 19. yzyln son
eyreinde Avrupa'daki gmen musevilerin Filistin'e yerleti-
rilmesi ve Filistin'in bir musevi yurdu olmas iin siyonist lider-
lerin Abdlhamit nezdinde eitli giriimleri olmutur. Fakat bu
18
giriimlerin hemen hi biri istenilen sonucu vermemitir. Hatta,
Filistin'deki, eitli yasa d yollarla gelerek yerleen, Musevi
kolonilerinin etkisinin arttn gren Abdlhamit bu yrede is-
railoullannn aydan fazla sreyle kalmalarn yasaklamtr.
Krmz kararname diye adlandrlan bu kararname Avrupa'daki
Siyonist hareket ve onun Trkiye'deki uzantlar zerinde olum-
suz bir etki yapt iin, sz konusu izni muhalefetten alabile-
cekleri zann ile Gen Trk muhalefetinin desteklenmesi yolu
denenmi olabilir. Talt efendinin yaps itibariyle byle bir
muhalefete yatkn olmas onun Alyans sraelit retim kadro-
suna girmesine, hatta mdrn yaknna kadar sokulup kzndan
zel dersler almasna neden saylabilir. Ama bu dnceler bir
yerde gene de speklatif dn retiminden ileri gitmemektedir.
Fakat okul ve evresinin u noktalarda Talt'n dncelerinin
oluumu asndan katkda bulunduu da ok ak:
- Alyanstaki retim yelerinin Jaurezci dn yapsndan
kaynaklanan halk ve bir yerde toplumsal ierii gl olan bir
eitimin temellerinin atlmas.
- Yurtsuz musevilerin bir yurt ve ulus yaratma konusundaki
abalan karsnda vatan olup da onu yceltememenin ve yitir
menin ne byk bir su olduu dncesinin kklemesi. Bu
ynden yeni bir sorumluluk duygusunun yerlemesi.
ocukluundan beri duyduu, adeta beiini sallayan ninniler
yerine geen gmen olma, yerini yurdunu yitirme duygusuna
kar bir savam gcnn yaratlmas.
- Franszca renmee balamas... Fransz devrimini ve bu
devrimin rettii eitliki, zgrlk ve dayanmac dnce
lerle tanmas.
Alyans sraelit inklp Talt' yaratan eitim odaklarn-
dan biridir. Ama bu konuda tek deildir. Edirne'deki genlerden
oluan evresi ve bu evrenin zamanla genilemesi sonucunda
tanlan kiilerin de bu yndeki tesirleri inkr edilemez.
6
Talt'n Edirne'deki dnmc ve yeniliki dnceler ta-
yan evresi Alyans'taki grevinden sonra m yoksa daha nce
19
mi olutu? Bu kesin bir biimde bilemiyoruz. Ne var ki bu ko-
nudaki nclk ya da ardllk pek de nemsenecek bir nokta de-
il. Bir ok olayn e zamanl olarak, karlkl etkileimler ha-
linde gelitiini kabul etmek, bylece birbirlerini gelitirdikle-
rini dnmek daha doru olacaktr. Fakat aile evresine yeni
giren birinin etkisini bunlardan ayrmak da yarar vardr. nk
bu kii Alyans ve Edirne'deki dnmc evrelerden daha
baka ynde bir etki yaratabilmitir. Bunun nedeni bir kere ki-
inin aile evresinden oluu, te yandan silhl bir savam iin-
den geliidir.
smail Yrk, Talt efendinin uzaktan akrabas olmaktayd.
Kz kardei ile evlenmek zere Edirne'ye geldiinde Talt
efendi ile tant. Yrk smail artk Bulgar ordusunda bir su-
bayd. Bulgaristan'daki gelimeleri ve bamszlk, zgrlk ha-
reketini yakndan izleyen ve bu arada Osmanl mparatorluu ile
Bulgaristan arasndaki farklar da inceleyen, kendi kendine ne-
den Bulgaristan bylesine geliiyor sorusunu sorup yantlar ara-
yan biriydi. Bulgar bamszlk hareketinde grev alan eski
komitecilerin Rus Narodnik hareketinin etkisi altndaki dn-
celeri de Yrk'n sorunun baka yanlarn grmesini sala-
mt. Ksacas smail Yrk Narodnik etkileri tayan; nl
deyimiyle, daha dne kadar Osmanl eyaleti olan Bulgaris-
tan'daki gelimeleri yakndan gren ve izleyen, bunun nedenle-
rini kendi olanaklaryla aratran bir genti ve Talt efendi ile
olan uzun konumalarnda tm bunlar dili dndnce ona da
yanstmaya alyordu. Yrk, ayn zamanda, yurt dnda
rgtlenmi bulunan ttihat ve Terakki Cemiyetinin Rusuk
ubesinin de yesiydi. "Meveret" ve dier yayn organlar
zaman zaman ona gelmekteydi. Talt efendinin yurt dndaki
Gen Trk hareketiyle somut biimde ilk tanmas enitesi
vastasyla oldu. smail Yrk kendisine gelen bu yaynlar (o
zamann deyimiyle Evrak- Muzra) Talt'a ulatryordu. Artk
Talt efendinin isyan yrngesine oturmaa balamt. Niin,
neden bu dzene karym sorusuna kendi kendine yant verecek
duruma erimek zereydi.

20
 Bu gelimelerin olduu srada bir baka kii daha Talt
efendinin dnyasna girdi: Arnavut hoca diye bilinen Hafz
brahim.
Hafz brahim Kosoval bir Arnavut'tu. Medrese mezu-
nuydu. eitli yerlerde cer hocal yapmt. ttihat ve Terakki
cemiyeti brahim Temo, shak Skuti ve arkadalar tarafndan
ilk defa kurulduu zaman bu cemiyete brahim Temo tarafndan
sokulmutu. brahim Temo buna anlarnda yle deinir: "Ben,
ilk defa medreselilerden Kosoval ve hrriyette mebus olan
brahim efendiyi ve mlkiye mezunlarndan Necip Bey Dragay,
Grice mebusu ahtin Bey Kolunyay cemiyetimize soktum.
Hafz brahim efendi Edirne'de ramazan hocal yaparken, ser-
beste nasihatta bulunmas neticesi, mahpushanede, posta me-
murlarndan Talt beyi de ithal etti. Bu sebepten Talt da mr-
idi Hafz brahim efendiyi ok severdi, bana kar da muhab-
beti vard". Hafz brahim'in Talt efendiyi Edirne'de cer hoca-
l yaparken tand kesin. Yani tanma Temo'nun ileri sr-
d gibi hapishanede olmamtr. Hapishane gnlerinde arala-
rndaki ilikinin daha gelitiini syleyebiliriz. Talt beyin
cemi-yete giriine gelince bu noktada biraz durmamz
gerekecektir. Talt bey cemiyetin varln smail Yrk
aracl ile cemiyetin Rusuk rgtn kuran Mithat
kr'den renmitir. Nitekim Mithat kr anlarnda
Talt' Edirne'den tandna ilikin bir ifade kullanmaktadr.
Hafz brahim de, yesi olduu cemiyetten Talt'a
bahsetmemesi sz konusu olamaz. Ama Talt'n ye olup
olmad konusu phelidir. nk Selanik'te kendisi yeni bir
gizli cemiyet kurarken bunu dardaki ttihat ve Terakki'nin
yurtii kolu olarak rgtlememitir. Hatta, ikinci merutiyete
giden yolda yurt iinde Talt ve arkadalarnn kurduu cemiyet
n ekmitir, bu nedenden tr de dardaki cemiyet
yelerine sadece bu iin nclnn erefinden baka bir
deerde verilmemitir. Btn bunlar, Talt'n cemiyetten ha-
berdar olduunu, onun yaynlarn eline getike izlediini fakat
yelik konusunun biraz kukulu olduunu ortaya koyan olgu-
lardr.

21
 Hafz brahim'in Talt efendi zerindeki etkisi byktr. Bu
noktada Temo hakldr. Hafz brahim, Temonun da belirttii
gibi temelde bir cer hocasdr. Ne var ki, Arnavut beyleri tara-
fndan ok tutulan, Arnavut ulusu hareketinin gl bir parti-
zan niteliindeki bir cer hocasdr. O dnemde Arnavut ulusu
hareketi Balkanlardaki dier ulusu hareketler kadar ayrlk
bir nitelik tamyordu. Bunda mslman olularnn byk pay
vard.
Hafz brahim stanbul'daki cemiyetin Abdlhamit tarafn-
dan renilip datlmasndan sonra nce Kosova'ya gitmitir.
Fakat burada etkili olamayacan dnerek ikinci ordunun ka-
rargah kenti olan Edirne'yi eylem alan olarak semiti. Bundaki
amac, ordu ierisindeki eratn zgrlk ve eitlik ynnden ei-
tilmesiydi. Nitekim ramazan aylarnda Edirne'de verdii tm
vaazlar erlerin devam ettii camilerde vermitir. Bunlar genel-
likle kk mahalle cami ve mescitleriydi. Bylece erler ze-
rinde etkili olduu gibi, kenar mahallelerdeki camilerde vaaz
verdii iin dikkati de pek ekmiyordu. Edirne ve evresi
Arnavut hoca diye bildikleri Hafz brahim'i kk boyu, yamal
cppesi ve her zaman kirli olan sar ile tanmaktayd. Fakirdi.
Geimini cer hocalndan kazand ok az bir parayla sala-
maktayd. Ama gerek ordunun taban, gerekse zamanla kendi-
sini tanyan genler ve aydnlar arasnda etkinlii bykt.
Hafz brahim'e gre Edirne'de giriilecek bir zgrlk
hareket stanbul'u dolaysyla Abdlhamit'i kolaylkla tehdit
edebilecekti. Ayrca byle bir harekette, silahl g olmas ne-
deniyle, ordunun ncln kesin koul olarak gryordu. Bu
dncesi ilerde kurulacak btn gizli rgtlere de egemen ol-
mutur. Ordu ierisinden yeler salanmadan, ordunun en az bir
blmnn ibirlii gereklemeden, merkezi otoriteye ynelik
demokratik olan ya da olmayan hi bir hareketin baarya ula-
amayaca bir yerde ilke karar halini almtr. Nitekim Hafz
brahim bir yandan camilerdeki vaazlar aracl ile er ve erba-
lar zerinde etkili olurken, dier yandan da ak dnceli su-
baylarla bant kurmaa alyordu. Hafz brahim evresinde
Merkez Hastanesi bahekimi Dr. Mehmet bey, Svari alay ta-
22
bibi Dr. smail bey, Mlkiye dadi mektebi mdr Behet bey,
Nfus ktibi Kaltakkran Faik bey, gmrk memurlarndan
Necip efendi ve Posta idaresi katiplerinden Talt efendi bulunu-
yordu. Bunlar arasnda bulunan Edirne erafndan Kaltakkran
Faik Bey ile Talt efendi ayn mahallede doup bydkleri iin
eskiden de arkadatlar. Bu grup bazan genileyerek, bazan da-
ralarak kk bir tartma cemiyetinin ekirdeini oluturdu...
Buna tartma cemiyeti diyoruz, nk yaplan balca faaliyet,
zaman zaman birbirlerinin evlerinde toplanarak gnn siyasal,
toplumsal konulan zerinde konumak, ellerine geen yaynlar
yorumlamaktan ibaretti. Gerek Hafz brahim, gerekse Talt
efendi eitli kaynaklardan elde ettikleri "Evrak- Muzrra"y
yani yasak yaynlar bu toplantlara getirip dierlerine de oku-
yorlar, zerlerinde tartma almasn salyorlard. Toplant
yerleri genellikle Faik beyin kona ve Talt efendinin babadan
kalma evinin kk bir odasyd. Bu toplantlarn Talt efendi
zerinde etkisinin byk olduunu syleyebiliriz. Bunlar onun
asndan, bir nev'i eitim grevi yapan toplantlard. Onda
merutiyet dncesinin somutlamas, bunun yansra dzeyde
renmeye balad "htill-i Kebir" yani Fransz ihtillinin
gerek ilkeleri, gerekse amalarnn kafasnda daha bir ak hale
gelmesi hep bu toplantlarn sonunda gereklemiti. Ne yap-
mal sorusuna verilecek baz yantlar ortaya kmaktayd.
lkenin bir btn olarak paralanmamas; zgrlk ve eitliin
salad, byk devletlerin basksnn azaltld ve ortadan
kaldrld, yani her anlamda bamsz olan bir devlet rgt-
nn kurulmasyla mmkn olabilecekti. Yoksa Osmanl
mparatorluu lme mahkmdu. Oysa Osmanl halknn byle
bir yok olmayan mstahak olduu sylenemezdi. Ama bu halkn
aydnlatlmas, olanlar anlayabilecek dzeye getirilmesi artt.
Bu da zgrlke ve eitliki bir siyasal yapnn yaratlmas,
yani merutiyetin ilanyla mmknd. O zaman tm ktlkler
yayn organlar ve dier iletiim aralar vastasyla aka or-
taya serilerek, bunlarn giderilebilmesi iin gerekli zm yol-
lan aydnlar tarafndan hi bir ksnt ve engele rastlamadan tar-
tlacak, sonuta ise doru yol bulunacakt. ler bylesine ba-
sitti ve bu basit zme ulamak da sadece merutiyetin ilan
23
yani 1878'de rafa kaldrlan anayasann yeniden yaama geiril-
mesiyle mmknd. Dardaki eitli Gen Trk rgtlerinin
yayn organlar bunu byle aklyorlard.... Fransz ihtilali de
sonular itibariyle bu sylenenleri kantlyordu. Yalnz
Merutiyetin ilannn nasl salanabilecei konusunda kesin bir
yntem yoktu. En azndan o dnemde Talt'n dncesi asn-
dan byle bir yntemin varln gsteren bir iarete rastlamyo-
ruz. Halkn, ynlarn toplu bakaldrs; Fransz htilli dene-
yinin ortaya koyduu yol buydu. Bundan kimsenin kukusu
yoktu. Ama ynlarn bakaldrmas nasl salanacakt.
zellikle eitimsiz, kendi karn bilmeyen ya da bilir gzk-
meyen bu duraan toplumu harekete geirmek iin iddetli bir
deprem gerekecekti. Ancak Rumeli, topraklan, mallan, mlkleri
elden gittike bu depremi yayordu ama imparatorluun dier
yreleri "eshab- Keyf uykusuna yatmasna durgun ve aldr-
mazlk iersindeydi. Onlarn harekete gemesini dnmek ha-
yal olurdu. O halde umud Rumeli'deydi. nk depremi duyan
ve onun yaklatn saduyusuyla anlayan ynlar sadece
Rumeli'de yaayan mslman halkt, ama bu da yetmezdi. Bu
halkn bakaldrmas ve stanbul'daki merkezi otoriteye boyun
edirmesi nasl olacakt. Bu nokta Edirne'deki o tartmal top-
lantlarda hi bir zaman ak bir yanta kavuturulmad. Fakat
Talt efendide ekirdek bir dnce dodu. Eer bu toplum z-
grlk, eitlik ve kardeliin salanaca bir meruti ynetim
iin ayaklanacaksa, bu ancak gl bir rgtn ncl ile
olabilir. Byle bir rgt nasl yaratlabilir. Talt efendinin o
gnlerde bu noktaya ynelik ak bir dncesinin olmad
belli. Yalnz dertleme, sohbet etme anlamnda baz yaklam-
larn arkadalarna, hatta bunun da tesinde Franszca dersleri
almakta olduu Alyans okulunun mdrnn kzna ayordu.
Bu kza yazd baz mektuplarn ele gemesinden yukardaki
yargya varabilmekteyiz.
Szn ettiimiz tartma grubu zamanla geniledi. Baz er
ve erbalarla, subaylar arasndan da katlanlar oldu. Bylece
toplantlarda daha geni ve deiik ynleri ieren konular gn-
deme getiriliyor, dardan gelen yaynlar okunuyor, hatta baz

24
kitaplar da okuma semineri biiminde de ele alnyordu. Ama bu
grubun bir yasa d rgt hcresi olduunu sylemek iin he-
nz vakit erkendi.
7
Talt efendi iin yaamnn ilk byk deneyi 1311 (1895)
yl ortalarndaki gzaltna alndr. Tartma cemiyeti biimini
alan bu kk grup, kendi ilerinden biri, Mlazim Said efendi
tarafndan ihbar edildi. Bunlarn yani aralarnda toplanarak yurt
dndan gnderilen yaynlar okuyan, eitli lke sorunlarn
tartan ve ne yapmal sorusuna cevap aramaya alan bu kk
grubun Padiah aleyhine altklar gerekesi ile geni bir tah-
kikat ald. Sorgular yaklak alt ay srd. Bu sorgular sra-
snda Talt efendi ve arkadalar eitli basklarla karlatlar.
Sorgu safhasnn belirli bir blmnde gruptaki asker yeler (ki
bunlara ye demek ne oranda dorudur bunu da pek kestiremi-
yorum) askeri mahkemeye sevk edildiler. Talt efendi ve dier
sivillerin sorgusu ve mahkemesi sivil mahkemelere yrtld.
Sorgulama srasnda Talt efendinin Alyans okulunun mdr-
nn kzna yazd "Bir gn umudlarmz gerekleecek, bundan
eminim" mealindeki mektubu kendisine ynetilen balca su-
lama kantlarndan birini oluturuyordu. Talt bunun bir ak
mektubu olduunu ileri srd. Sevdii kzla erge birleecekle-
rine ve mutlulua kavuacaklarna ilikin umutlarn dile getir-
diini syledi. Mdrn kz da bu yant onaylad. Durum ger-
ekten ilginti, acaba kzla Talt efendi arasnda bir sevgi ba-
m vard, yoksa kz Talt' ar bir sulamadan kurtarmak,
hatta bylece Alyans sraelite rgtne minnet bayla bala-
mak iin mi byle davranmt? Bunu hi bir zaman renemi-
yeceiz. Ola ki bunun ikisi de dorudur.
Uzun sorgulamalarn sonucunda yaplan mahkeme "ttihat
ve Terakki" adl bir cemiyet tekiline teebbs eden Hafz
brahim'i ceza yasasnn 58. maddesi gereince alt yl kalebent-
lie, dierlerini ise gene ayn madde uyarnca fakat baz hafifle-
tici nedenleri gz nnde tutarak er yl kalebentlie mahkm

25
etti. Bylece Talt efendinin yaamndaki en byk deneyimi
kazand hapishane dnemi balad.
Hapishane yaam Talt efendinin isyankr doas zerinde
kamlayc bir etki yapt dersek yanlm olmayz. Talt yaps
gerei cesur ve atlgan olduu iin hapiste bulunduu dnem
ierisinde nemli kazanmlar salad. zgrlk, eitlik ve ba-
mszlk savamnda deney daar kabard. Bir yandan kendisi
gibi kalebent olan siyasi hkmllerle yakndan iliki kurdu,
bunlar vastasyla bilgi birikimini zenginletirirken, dier yan-
dan da tartmalar yaparak klasik ne yapmal sorusuna verilecek
yantlarda daha bir akl salad. Bu hkmllere ve Talt'a
eitli yollardan yasak yaynlar, kitaplar gelmekteydi. Uzun ha-
pis gnlerinde bunlarn okunmas iin bol bol zaman bulunabi-
liyordu. Tartmalar ynnden de vakitleri oktu. Deneyiminin
bir de teki yznden sz etmek gerekir. Hapishanede sadece
siyasi sulular yoktu. O dnemdeki hapishane koullarnn ge-
rei btn sulularn birbirleriyle olan ilikileri rahatlkla geli-
ebiliyordu. Bylece evreden eitli nedenlerle hapise dm
olan gen-yal kiilerle Talt efendi uzun uzun konuuyor, on-
larn sorunlarn, o gne kadar eriemedii lde yakndan -
reniyordu.
Siyasal kavgann yansra bir de toplumsal yaamn zorluk-
larndan, yoksulluktan, cahillikten ileri gelen bir dizi sorunun
zm beklediini Talt efendi bylece rendi. inde yaad
toplumun bireyleri ile yakn ilikilerin nasl kurulabilecei, on-
larla ne denli bir yaklam iersinde konuulabilecei, toplumun
sradan insanlarn temel istekleri ve amalarnn neler olduu
teker teker gzlerinin nnde sergileniyordu. Her eyden nce
unu reniyordu. Bu insanlar sulu olsalar bile bu suu kendi
iradeleriyle ilememilerdi. Kukusuz bir iradeli su grnm
vard ama onlar buna iten byk toplumsal nedenlerle de g-
zard edilemezdi. Toprak kavgalar, yoksulluun getirdii kk
hrszlklar, hak arayacak ekonomik gce sahip olamamadan
tr kurtulabilecekleri halde hapiste gnlerini srdrenler...
bunlarn hepsi Talt'a gelecekteki kavgasnn bir ynn gste-
riyordu. Bu kavga tm bu sorunlar kucaklayacak biimde ele
26
alnmazsa basar ile zmlenemezdi. Toplumsal sorunlarn b-
ymesini engellemek, halk yoksulluktan kurtarmak, yaam
onlar iin bir mutluluk vesilesi yapmak ite ama bu olmalyd.
Hapishane bir baka eyi daha Talt efendiye ak klmt:
Sorunlarn nedeni ne olursa olsun zmleri siyasal iktidarla
salanabilirdi. Siyasal iktidara sahip olmadan sorunlar zmek
mmkn deildi. zm bir yerde iktidar olmann gcn ge-
rektiriyordu. Siyasal kavga asndan o gne kadar yaplan tar-
tmalarda bakaldrma ile Sultana boyun edirmeden tede bir-
eyi dnmemilerdi. Ona meruti bir ynetimi kabul ettirerek,
her konunun zgrce tartlmasn salayarak dertleri gidere-
cekleri konusunda en kk kukular yoktu. Ama imdi gr-
yordu ki bu insanlara zgr tartma ortamn salasalar bile ya-
pacaklar bir alama duvar nnde feryaddan teye gidemeye-
cekti. Alama duvarnn nnden gemezsen alayanlar da
grmezsin diyordu, kendi kendine. Sonra alamak neye yarard?
Belki de bir boalmann rahatln getirirdi, ama ondan fazla-
sn beklemek yanl olurdu. O halde nasl zlecekti tm bu
sorunlar? Halkn, lkenin bekledii refaha, mutlulua ulamak
iin alnacak kararlara katlm, hatta bu kararlan ynlendirme
nasl gerekleecekti? Cevap artk Talt efendi iin akt. Her
ey siyasal anlamda iktidara gelmekle mmknd. O halde ikti-
dara gelmenin yollan aratrlmalyd.
O gnlerden sonra siyasal iktidar Talt efendi iin eriilmesi
zorunlu bir d oldu. Ama bunun d olmadan karlmas da
gerekliydi. Elimizde bu iktidar sorununa nasl yaklatna
ilikin bir bilgi yok. Yalnz gelecekteki davranlarn zmle-
diimizde, o gnlerde ekirdek halinde olumaa balayan ikti-
dar anlay konusunda bir eyler karmamz mmkn.
Sanyorum ki Talt'n o nl kvrak zeks soruyu yle koy-
mutur ortaya: ktidara kimler sahip ve nasl sahip olmular?
Sorunun Osmanl mparatorluu iin yant (o anda tabii) basitti:
Padiah otoritesinin kayna dindi. Ama bylesine kestirip at-
makta mmkn deildi. Merkezi otorite sadece padiahtan
olumuyordu. Onun evresinde, ona baml grnen mera ve
ulema da bulunuyordu. Bunlarn hepsini birlikte iktidar olarak
27
kabul etmek gerekirdi. Aynen sa ayana benziyordu bu ikti-
dar. Padiah, mera (bunlar sivil ve asker kapkullarnn bt-
nn kapsayan bir grup biiminde tanmlanabilir) ve ulema.
imdi bu iktidarn yerine ne konabilirdi? Konacak iktidar g-
cn nereden alacakt? Yzyllarn gerisine giden bir otorite
olmayacakt bu. Dinsel gc de belki olmayacakt. O halde bu
iktidarn dayand gc ok ak bir biimde tanmlamak gere-
kiyordu. te bu noktada Fransz ihtilalinin meydana geliini, bu
ihtilalden sonraki iktidarn oluumunun tekrar tekrar gzden ge-
irilmesi zorunluydu. Byle derin bir aratrmann Talt efendi
tarafndan yaplmas beklenemezdi. Ama gene de olay bu er-
eveden dndn sylemek yanl olmayacak. zellikle
Jacobin iktidarnn kayna ve biimi Talt efendiyi hapishane-
deki gnlerinde ve sonralar yakndan ilgilendirmitir. Bunu
ilerdeki deme ve konumalarndan karyoruz. Zaten o dnem
aydnlarnn Jacobin eflerine kar zel bir eilimleri vard.
Robespiyer, Marat ve dierleri onlar iin eriilecek birer ideal
kii hviyetindeydiler.
Bylece hapisteki gnlerinde, belki de ilk defa olarak -
zmnn iktidar sorununun halledilmesine bal olduunu sez-
mee balayan Talt efendi, iktidar ele geirmenin yntemleri
konusunda da rgtn nemini kavramaya balamt. Mevcut
merkezi otoriteyi ykmak ya da meruti bir ynetim biiminde
ona ortak olmak iin bir gce dayanmasyd. Bu g ynsal
olamazd. evresinde grd ve byk ynn birer kk r-
neini oluturan kiiler byle bir inanc ona vermiyorlard.
Bunlar kendi karlarn bile sezerek bilgi daarndan yoksundu-
lar... Kukusuz Talt efendinin olay snf asndan dnme-
sini o gnlerde beklemek abesti.
rgt, Talt efendinin iktidara gelebilmek iin kullanaca,
tek arat. Eitim dzeyi iktidarn bir kanadn oluturan mera
arasna girmesini ya da ulemadan saylmasna engelliyordu.
Ekonomik gcyle var olan iktidar zerinde etki yapmas, onun
siyasal kararlarn ynlendirmesi beklenemezdi. nk ekono-
mik gc yoktu. O halde tek yol sivil ve asker byk bir aydn
kesimi kucaklayacak, silahl direnme gcne sahip bir rgt
28
kurmakt. Bulgar komiteleri, Balkanlardaki dier uluslara ait
eteler bunun eitli rneklerini gzler nne sermiti...
rgtlenmenin iktidar yolunu aacak en nemli anahtar ol-
duuna Edirne'deki hapishane gnlerinde inand. Sanrm rg-
tn yaps ve nitelikleri konusunda da ilk ilkeleri o gnlerde
bulmaa ve yerine oturtmaya alt. Ne var ki bunun zm
gelecek yllardaki deneyimlerinden salanacakt. Talt efendi
hkml bulunduu gnlerde siyasal iktidar ve buna ulaabil-
mek iin rgtlenmenin nemini kavramt. syankr ruhunun
nereye ynelmesi gerektiini, ne iin savaacan az ok kesti-
riyordu artk. Bir ok okulun veremeyecei deneyimler kazan-
mt bu dnemde.
Aradan yaklak iki yl getikten sonra Talt efendi ve ar-
kadalar bir kandil gn (Kadir gecesi olduu srarla sylen-
mektedir) padiahn iradesi ile affedildiler. Bu onlarn bekle-
medikleri bir aff ahaneydi. Ne var ki ikinci ordu kumandan-
nn istei ile Edirne'de oturmalar sakncal bulundu.
Kaltakkran Faik Konya'ya, Hafz brahim memleketi olan
Kosova'ya gittiler. Talt efendi, Hafz brahim'le birlikte
Kosova'ya gitmek istediyse de buna izin verilmedi ve Selnik'e
gnderildi.
Bir sabah, daha gn yeni rken stanbul'dan gelen trene
binerek Edirne'yi terketti. Doduu, byd ve gelecekteki
yaamn ynlendirecek bir ok konuyu rendii ya da bilin-
cine erdii bu kent geride kalyordu. O da bir gmen olmutu.
Fakat dier gmenlerden farklyd. Ne yapacan, daha do-
rusu ne yapmas gerektiini bilen bir gmendi. Edirne yzyla
yakn bir sre ierisinde iki kez dmanlar tarafndan igal edi-
len, ekonomik canlln yitirmi, yoksullaan ve klen bu
kent, onun yaamnda sadece doup byd bir kent olarak
kalacakt. Daha sonraki yllarda, bu kentin kurtuluu iin aba
sarfedecek olanlarn banda geleceini o tarihte kukusuz bile-
mezdi. Osmanl mparatorluunun ikinci bakenti, Avrupa'daki
temel simgesi olan bu kentin ona bir rgn eitim kurumunun
verebileceinden ok daha fazla eyi rettii de akt. imdi

29
geride, silik bir tl arkasnda kalrcasna ge uzanan Sultan
Selim'in minarelerine bakyor ve "ne yapmal" sorusuna daha
ak ve kesin cevaplar arayaca Selnik'i dnmee al-
yordu. Selanik'te onu ne bekliyordu? Nasl yaayacakt? Amacn
gerekletirecek rgt kurabilecek miydi? Yol boyuna bu ve
buna benzere sorularla dolu olarak, Ege'nin bir grnp bir kay-
bolan mavi sularn seyrederek arka arka dizilen kk istas-
yonlardaki her eit dilden konuan insanlarn gzlerinden, yz-
lerinden bir eyler kapmaya alarak yeni dnyasn kuraca
bu kente doru hzla yaklayordu.

30
 SELANK
1
Tren Selnik'e gney batdan girer. stasyona yaklarken
uzaktan, ama maviliini ve durgunluunu ayrabileceiniz kadar
uzaktan krfez gzkr. "Be nar" bahesinin aalar krfe-
zin grnmn belli belirsiz rter. Kkl, bykl bir ka
kprden geilir. Vardar'n kollar sanki akmyormuasna bu
kprlerin altnda ylesine durur. Vardar ovasnn denize alan
bu son izgisi trenle Selnik'e gelenleri karlar.
"arap krmzs bat, Selnik'in sakzl parltsna yangn
alevleri yanstmt: Camlar birer kan damlas; minareler kpk-
zl birer nlem. Talklar henz sulanm gazinolarda kr sal
Rum madamlar; Paris klklar, gvercin kanad yelpazeleri ve
ldrc Franszcalaryla dikkati eken Yahudi matmezeller yaz
akamnn tadn karyor; nlerinde Sinalko ieleri, ay fin-
canlar, limonatalar; masalarn zerinde "Le Journal de
Selanique". Garsonlar el kol hareketleriyle kovsa, da beyaz n-
lkl bademciler, limonlu turucular; iki yumurta bir tuzlu satan
Yahudi ayak satclar, sk sk mterilerin bana yorlar.
Nereden geliyorsa, bir laterna sesi. Arasra denizden belli belir-
siz scak zift, vapur duman, balk kokusu"* ... te byle bir
kent tm sevecenlii ile Talt efendiye, Edirne'den srgn gelen
sakncal Talt efendiye kocaman, scak bir "Merhaba" sarkt-
yordu.
Osmanl ve Trk yeniliki hareketlerinde byk bir yeri
olan Selanik zerinde hakknca durulmamtr. Kent Balkan sa-
vanda yitirildiinde, verdii ac, bir Yanya ya da Manastr ka-
dar bile olmamtr. Sanki toplum itmitir bu kenti ve hemen de

*Attila lhan, "Dersaadette Sabah Ezanlarndan...

31
unutmak istemitir. Oysa unutulacak bir kent deildir.
Konumuyla, szcn tam anlamyla "sivil" olan yaamyla,
Osmanl-Trk ilerici aydnlan zerindeki eitici etkisiyle akl-
lardan kmamalyd Selanik.
Selanik, krfezin kuzey dousunda Vardar ovasndan Athos
dalarna doru bir yay gibi uzanr. Arkasndaki kale tepesinden
kyya doru merdivenli bir teras gibi kent yumuak bir eim
yapar. Avrupa ile Asya'nn karmat yer o dnemde stanbul
deil Selanik'tir. Bu bileime uygun bir ekonomik ve toplumsal
yapya sahiptir. Yahudiler, Mslman olmu Yahudiler,
Rumlar, Bulgarlar ve Makedonya'nn dier etnik gruplar bir
"halita" (alam) olmu, yaar ve geliirlerdi bu kentte.
Elimizdeki salnamelere gre 19. yzyln balarnda (yani Talt
efendinin geldii dnemde) Selnik'in demografik yaps hak-
knda u nicel bilgiler -yaklak olarak- verebilmekteyiz:
Nfus'unun 100.000'in zerinde olduu ok ak. Bunun
41.175'i erkek, 42.255'i de kadnd. Osmanl vatandalarnn d-
nda yaklak 20 bin dolaylarnda yabanc uyruklu kii yaa-
maktayd. Kent ii idari olarak 76 mahalleye blnmt.
Bunlardan 45'i Mslman mahallesiydi. 16 Yahudi (Safarat
Yahudisi) ve 15 de Rum mahallesi bulunmaktayd... Mslman
mahalleler genellikle sur ierisinde ve tepeye doru yerlemiti.
Beyaz kule evresinde Yahudi mahalleleri younlamt.
Kent'in gney batsna doru, zellikle Vardar kapsna alan
blgesi ise Frenk mahallesi olarak adlandrlmaktayd. Rum
mahalleleri bu blge ile Mslman ve Yahudi mahalleleri
arasnda kalrd. Selnik'in bu "kozmopolit" demokrafik yaps,
onun imparatorluun dier kentlerine oranla daha "sivil" ve
hogrl bir toplumsal eilime sahip olmasn salamtr.
19'uncu yzyln ikinci yansna kadar kent yaklak ki-
lometre karelik dar bir alanda, sur iinde skm kalmt. Bu
nedenle dar sokaklar, iice girmi evlerden oluan bir grnm
vard. Surlarn alan ilk blm sahile bakan ksmdr. Kk
bir iskelenin yaplmas, liman tesislerinin kurulmasna balan-
masyla sularn kyya bakan yn ykld. nce kk, sonra
"Beyaz Kule"ye kadar uzanan bir kordon boyu meydana geldi.
32
Demiryolunun Selnik'e gelmesi zerine, surlarn bu kere de
gney bat ksm yklarak, ehrin i merkezi burada konumlan-
maya balad. stasyon evresinde muntazam evler ve iyerleri
yapld. Bu arada istasyonla liman arasnda ulam salayan
yollar ve bunlarn zerinde antrepolar, ticaret irketleri yerleti.
Sonuta bu blge youn bir i merkezi biimine dnt iin
daha nce yaplan konutlarda iyeri haline geldi. Kent artk ar-
tan nfusuna dar geliyordu. te bu dnemde Beyaz Kule ev-
resinde surlar alarak, kuzey douya uzanan ky ve i blgede
modern Hamidiye mahallesi ortaya kt. Bu mahallenin ky
blm Selnik'in st gelir gruplarnn yaad yallarla be-
zendi.
Selnik'de ada kentlemenin gerekleri dorultusunda, ilk
muntazam cadde 1868'de Hkmet Kona ile iskele arasnda
alan 1,5 km. uzunluundaki Sabri Paa caddesidir. Bu cadde-
nin iskeleye yaklat yerde geni bir alan ortaya kmaktayd.
Sonralar bu alana Olimpos meydana dendi. te yandan bir
yandan iskeleden kordonboyunu izleyerek yallara kadar uzanan
cadde, dier yandan Vardar kaps ile Kalamaria kapsna kadar
uzanan Tahtakale ya da Kalamaria caddesi ald. Bu cadde de-
nize paraleldi. Kentin en nl iyerleri, maazalar bu madde
evresinde konumlanmt. Selanik asndan en nemli bayn-
drlk atlm Kentin kuzey dousunda ky boyunca uzanan
Hamidiye mahallesinin kurulmasdr. Bu yerleim yerinin ku-
rulmasndan sonra kentteki (yerleim yerleri asndan) arlk
Hamidiye mahallesi ve Yallar evresine kayd. Buradaki byk
caddeyi o gnlerde Paris'teki Champs Elise bulvarna benzeten-
ler bulunmaktayd. Gerekten de cadde ok geni bir bulvar ha-
linde yaplm, evresi aalandrlmt. Kent ii ulam nce
atl, yirminci yzyln ilk yllarndan itibaren de elektrikli tram-
vaylarla salanmaktayd. nceleri tek rayl olan tramvay hatt,
sonralar 1900 ylna doru ift raya dntrlmtr. Bir hat
Vardar kapsndan Tahtakale caddesi boyunca Kalamaria kap-
sna kadar uzanyordu. Dieri ise kordon boyunu izleyerek yallar
mahallesinin sonuna kadar gidiyordu.

33
 Selanik ok canl bir ticari yaama sahipti. Bir yandan de-
miryolu ile Avrupa ilerine, zellikle Avusturya-Macaristan ve
Almanya'ya balanm oluu, Balkan lkelerinin bir da aln
merkezi halinde bymesine neden olmutur. Selanik liman,
zellikle 19'uncu yzyln sonlarndan itibaren, ok canl bir fa-
aliyete sahiptir. Rus, Fransz, talyan, Hidiviye, Yunan ve baz
Trk Armatrlerine ait gemiler bu limanla Avrupa limanlan,
stanbul, Odesa ve dier Karadeniz limanlar arasnda munta-
zam seferler yapmaktaydlar. Selanik limanndan, elimizdeki
saysal bilgilere gre yaplan ithalat ve ihracat Osmanl d tica-
ret hacminin 1/7'sine ulamaktayd.
Gelimi sanayi lkeleriyle olan bu yakn iliki zamanla
Selanik kk esnafnn ykmna neden oldu. Bunlarn yerini, o
gnn koullarna gre, byk lekli diyebileceimiz ticaret,
hatta sanayi iletmeleri ald. Yirminci yzyla girerken kentte iki
iplik fabrikas, bir byk deirmen (un fabrikas da diyebilirsi-
niz) bir tula, iki bira ve on kadar da sabun fabrikas bulunu-
yordu. Bunun yansra hali, kundura imalthaneleri ile ttn i-
leme merkezleri de vard. Kent nfusunun % 20'si iiydi.
Bunlarn nemli bir blm liman ve demiryolu ambarlarnda
tamaclk yapyorlar, dier blm ise szn ettiimiz iyer-
lerinde alyorlard. Selanik kozmopolit bileimi ve bu bile-
imin uzants olan "sivil" toplum yaam ile ii hareketlerine
de ekirdeklik etmekteydi. 1908'den nce bile bu kentte baz i-
yerlerinde etkileri geni olan grevlere rastlanyordu. Ayrca
Alliance Israelite 'nin rgtleyicisi olarak kentte bulunan Josef
Nihama'nn Jaures'ci yaps gerei balatt, sosyalist dnce
dorultusunda ki bir hareketin de kentte doduunu izlemekte-
yiz.
mparatorluun dier merkezlerine oranla Selanik'teki ei-
tim olanaklar da fazlayd. Kentteki Yahudi topluluunun 50'ye
yakn okulu vard. Bu arada Josef Nehama ynetimindeki
Alliance Israelite'nin yedi okulu ise verdikleri eitim asndan
bir hayli sekin dzeye sahiptiler. Bunlarn yansra
Mslmanlarnda 32'ye yakn temel retim kurumu bulunmak-
tayd. Rum, Bulgar vb. gibi aznlklarnda kendilerine zg ei-
34
tim kurumlar mevcuttu. 19O5'de bir Fransz lisesi ile kz orta-
okulu ve ticaret eitimi yapan bir meslek okulu almt. ark
demiryollar irketinin mali yardmlaryla yaayan bir ka
Alman okuluna da rastlanmaktayd. 1907'de Selnik'de alan
Hukuk mektebi ile kent bir niversiteye de kavumu oldu.
Btn bu renim imkanlar kentin kltrel dzeyi zerinde
nemli bir etki yaratyordu. Nitekim bunun sonucu basn yaam
canlyd. Yzyln banda Selanik'te 3 Franszca, 6 Ladinoca
(karma Yahudi dili), 4 Rumca, 4 Trke, 2 Bulgarca ve 1 de
Rumence gazete yaynlanyordu. Bunlar iersinde "Journal de
Selanique" "Progres de Selanique" ve "Asr" gibi gazetelerin
deil yerel anlamda, imparatorluk dzeyinde etkilerinden sz
edilebilir. Ayrca sinema, kafeantan, tiyatro, birahane vb. gibi
kltre ve elenceye dnk yerlerde bulunmaktayd.
Kzm Nami (Duru) o gnlerin Selnik'ini yle anlatr:
"O vakit diyorlard ki Selanik Osmanl mparatorluu'nun
stanbul ve zmir'den sonra en byk ehridir. Nfusunun 170
bin olduu sylenirdi (?). Bu rakam vesikalandrmann benim
iin imkn da yoktu. Asl ehir denizden tepeye doru ykseli-
yordu. Be nar'dan (istasyon ile deniz arasnda yer alan byk
bir halk bahesi) Beyaz Kuleye kadar ehir kys uzanyordu.
Fakat Olimpos meydanndan berisi limand; gmrkler, doklar,
byk ticaret yerleri vard. Limandan Beyaz Kuleye kadar uza-
nan rhtm zerinde elektrikli tramvay iliyor, t Kkkara-
burun yaknlarna kadar varyordu.
(Beyaz Kule) bahesinden sonra deniz kysn takip eden
cadde, kla meydanna kadar evsizdi; yalnz yallara doru gi-
derken sol yanda drt be katl sekiz dairelik Sanayi Mektebi
Akareti denilen byk bir blok apartman vard. Asl yallar
kla meydanndan balyor, ta Kk Karaburun'a yakn Altini
un fabrikasna kadar sralanyordu. Burada evler baheli kkler
idi. Yallar drt be yz metre kadar ieriye doru devam edi-
yordu...
...Selanik kozmopolit bir ehirdi. En ok konuulan dil
Judeo-Esponyol denilen Musevice idi; fakat Museviler, Alyans

35
sraelite mekteplerinde Franszca rendikleri iin aydn olan-
lar Franszca konuuyorlard...
...Rumlarn, Bulgarlarn gimnazlar vard. Bunlardan baka
bir ka Firer ve Sr mektebi bulunuyordu. Trklerin bunlara de-
vam etmeleri kolay deildi. Kapanclar (Yadigar- Terakki),
pekiler (Feyziye) adlarnda idadi derecesinde iki mekteple
idare ediyorlard. Bundan baka (Leyli ve Nehari ticaret idadisi)
adyla zel bir okul daha vard...
...Selanik Balkanlarn en gzel, en byk, en geni, en ilek
bir limandr. Krfez, Byk Karaburun'a kadar, hemen yuvar-
lak byk bir gl gibi epevre grnr. Gney bat ynnden
yksek, karl, (Olimpos) da gze arpar... Olimpos k yaz
karldr. Ticaret merkezi olan limandan Beyaz Kuleye kadar
uzanan rhtmn, hkmet konandan inen Sabri Paa caddesine
tesadf eden ksm gzel bir iskeledir. Yukardan gelen cadde
rhtma yz metre kalnca birdenbire geniler. Buraya Olimpos
meydan derler. Meydann iki yannda gazinolar vardr.
Bunlarn en bykleri rhtm zerine den (Olimpos) kar-
snda (Kristal), bunun st yannda da (Yonyo) gazinolardr...
Btn bu gazinolarda her trl iki vard. Fakat en ok iilen
Mnih birasyd. (paten Bir, Por Bir) denilen Alman biralar
da sevilen bir iki idi. Selanik bira fabrikasnn (Olimpos) adn-
daki yerli biras Alman biralarndan aa olmakla beraber yine
ok iilirdi.
Bu gazinolara kadnlarla gelirdi...". O dnemin Selnik'inde
kadnlarnda toplumsal ve kltrel yaama katlmalar mm-
knd. Btn bunlar kenti mparatorluun dier kentlerine
oranla daha sekinletiriyor ve ilerici hareketlerin eitim mer-
kezi haline getiriyordu.
Kentteki tketim dzeyi de yksek ve bat rneklerine
uyumluydu. rnein yirminci yzyln banda Selanik'teki
gnlk yaama ilikin bir fikir edinebilmek iin "Asr" gazete-
sinde bir ka iln ve habere gzatmak yeterlidir. Bunlar yle
sralayabiliriz:

36
 "Erdek Konya; Hakiki Osmanl Konya, Her nev'i kon-
yaklara mrecahtr. Selanik'te yegne depozitosu, ieciler
iinde Sayyaz'n caml hannda 22 numarada Dimitri Tega
Efendi'nin maazasdr..."
"stimali gnden gne teksir etmekte, adeta ihtiyacat me-
deniye srasna girmekte olan "kart de vizit" tab' iin matba-
amza sureti mahsusada bir makina celp olunmutur.
Arzu olunacak bir veyahut mteaddit elsine zerine be da-
kikada gayet nefis "kart de vizit"ler tab' olunur. 100 adedinin
fiyat yalnz on kurutur. Hariten bugn sipari olunacak "kart
de vizit"ler yarn mahaline irsal olunur. Hariten vuk'u bulacak
sipariler iin iki kuru posta creti zam ile on iki kuruluk
posta pulu, gndermek kifayet eder".
"Otel mperial. Selnik'in en byk, en muntazam, en m-
kemmel oteli olan ve umumun tevecch ye rabetini bihak ka-
zanm bulunan rhtm zerinde vaki otel mperial daresi bu
kere mterilerinin celb-i memnuniyeti iin yeniden bir ok s-
lahat icra eylemitir.
Marsilya'dan gayet mahir, ehadetnameli bir a celp ede-
rek yukarda mkemmel bir lokanta salonu kad olundu.
Tabldot, alakart suretleriyle en nefis taamlar veriliyor.
Aadaki byk salonlar birletirilmi, kahvehane ittihaz
olunmutur. Dersaadetten celp olan mehur kemeneci Aa Bey
ve Hanendeyi ehir Ahmet Bey takm ile Selnikli bestekr
Ahmet ve Halid efendilerden mrekkep bir ince saz takm saat
onbirden, saat drt buua kadar (alaturka) terennmsaz olmak-
tadr..."
"Ruayal otel ve kahvehanesi. Olimpos meydannda ve rh-
tm zerinde Selnik'in en erefli, en gzel noktasnda bulunan
Yonyo Oteli bu kere peki ve Cezar efendiler tarafndan taht-
idareye alnm (Hotel Ruayal) nam altnda hakikaten izaz
edebilecek bir mkemmeliyette tefri ve tezyin edilmitir.
Otelde herey fevkalde mkemmel ve muntazam olduu
gibi, nezafete, hizmete pek ziyade itina edilmektedir.

37
 Otelin herey fevkalde mkemmel ve muntazam olduu
gibi, nezafete, hizmete pek ziyade itina edilmektedir.
Otelin kraathanesinde her trl gazete bulunmaktadr..."
"Moda maazas. Kamir, uha ve erkeklere mahsus her
nev'i elbiseler. Site sol'da, Mirkadu maazas karsnda..."
Biraz da haberlere gzatalm:
"ehrimiz bankerlerinden Msy Edvard Altini'ye Fransa
devleti fahimesi tarafndan Lejyon donr valye rtbesinden
bir kt'as ita olunmutur".
"Sporting kulpte ubatn dokuzuncu gn kl ve eskrim
msabakas icra olunacaktr, mbarezelere ehrimiz kibarlarn-
dan, jimnastiin bu ksmnda mmareseleri olan bir ok zevat
dahil olacaklardr. Erkan- Askeriyemizden bazlarnn dahi m-
sabakalar temaa etmek zere davet olunmalar tekarrr et-
mitir".
Macar, Avusturyal vb. gibi Orta Avrupa'dan gelen rev
kzlarnn alt mzikholleri, tiyatrolar, kafeantanlar, si-
nema salonlar ile tam bir Avrupa kenti havasna sahip olan
Selnik'in mparatorluun dier yrelerinden gelenler zerinde
de arpc bir etki yapt kukusuz. Talt efendi de bu etkinin
dnda kalmamtr. Edirne nasl imparatorluun ayaklarnn
altndan kayan topraklarn tm gereklerini ona retmi ise,
Selnik'de ne yapmal sorusuna yant ararken gzlerinin nnde
somut bir rnek gibi daima yer almtr. Selanik Talt efendinin
bakaldrma yaamnda ikinci eitim aamasdr.

Selnik'in Talt efendi zerindeki etkilerini bir ka grupta

toplayabiliriz:
i - Selnik'in nfusunun kozmopolit nitelii, kentte yaayan
topluluklar birbirlerine kar hogrl kld gibi, ticari ya-
amn gelimi bulunmas, mslmanlarn bir blmnn mu-
sevilikten geme olmalarndan tr ticari ve ekonomik yaa-

38
mn eitli ynlerine katlmalarnn getirdii "sivil" dnya g-
rs Talt efendinin Edirne'de kk bir grup iersinde ekip,
yeerttii dncelerine yeni boyutlar katmtr. zellikle
zgrlk kavramnn soyut bir kavram olmaktan kp toplumun
belirli, somut bir istei olarak yerlemesi, bu ortamn salad
hogr havas iersinde elde edilmi bir nimettir. Ayrca
mparatorluun ayn dorultuda savam vermekte olan dier
halklaryla tanmas, bunlarn savamlarndaki temel farkllk-
lar ve ortak noktalar renmesi de bu kentte mmkn olabil-
mitir. Selanik Talt'a, bir yerde, halklar arasnda salanacak bir
uyumla mcadelenin kazanabileceini gstermitir. Bu nedenle
ondaki Osmanllk ya da bir baka deyimle ok ulusluluk d-
ncesini pekitirmitir. Kurtuluun (eer bu kurtulu meruti-
yetin yeniden iln edilmesiyle salanacak zgrle bal ise)
tek bana mslman halkn mcadelesiyle deil, Bulgar, Rum
ve dier etnik gruplarn ortak savamyla alanabileceine
inanc domu ve pekimitir. Edirne'de bir lde iine d-
mee balad oven duygular Selnik'de bu havasnda arda
olsa ortadan kalkmtr. Bu sadece Talt'ta grlen bir etki de-
ildir. Kzm Nabi, Nak Bey ve dierlerinde de ayn dorultuda
bir hogr ve birlikte hareket etme eilimini, yazdklarndan,
davranlarndan grebilmekteyiz.
ii -Selanik'teki gnlk yaam Edirne'den ok farklyd. Bu
kentte gece ve gndz, insan tm zamanlarn doya doya ya-
ama olanan buluyordu. Edirne'nin lm bekleyen ar bir
hastay andran grnmne kar, Selanik canl ve umud dolu
bir yaam yanstmaktayd. Arada byk bir fark vard. Ayrca
Avrupa kltrnn etkisi bu kentte olanca gcyle kendisini
hissettirmekteydi. Opera, mzik, yaam eidi ve bireysel iliki-
lerde bu kltrn izlerini grmek mmknd. Talt bu kltrn
rnlerini ancak "Evrak- Muzra" arasnda, eline geen baz
Avrupa dergilerinde grmekteydi. Oysa, imdi Selanik'te bu
rnleri elinin iinde, onlar yakalayp yararlanacak bir uzak-
lkta bulabilmekteydi.
iii - Edirne gnlerinde Talt efendi ve arkadalarn igal
onlarn, zellikle hapishane yllarnda tm zamanlarn
39
alan soru "Peki amacmz nedir? Nasl bir toplum yaratmal-
yz?" idi. te Selanik'te Talt, belki de yaamnda ilk defa ola-
rak bu sorunun yantn somut olarak grebilmekteydi. Her
halde mparatorluun tm kentleri, toplumun en cra keleri
birer kk Selanik haline getirilmeliydi. Ancak byle bir d-
zeye kldnda batnn basklarna kar konabilecek ekono-
mik ve kltrel bir gce sahip olunabilecekti. Selanik'teki genel
refah dzeyinden etkilenmemek mmkn deil, bu refahn ana
nedenlerini tm aklyla kavrayabildiinden kukuluyuz.
nk Talt'n o gnlerdeki bilgi birikimi Selanik'teki ticaret,
sanayi ve mali hizmetler kesimindeki ileri gelenlerin gelimi
lkelerle olan ilikisini anlayacak, zmleyecek dzeyde de-
ildi. Selnik'in Osmanllarn yar smrgeleme sreci ieri-
sinde baarl bir kprba rol oynadn aka gremezdi.
Onun iin dzeyde saptad genel refahn onu etkilemesini bir
yerde olaan karlamamz gerekir.
Refahn bylesine elle tutulacak kadar yanbanda olmas
Talt' sarsmtr. Byle bir refah yaygnlatrmak. Akt ki
bunun yolu ticaret ve sanayinin gelimesine balyd. Peki bu
geliimi kimler salayacakt? te bu sorunun cevabn ararken
Selanik'teki Musevi toplumunun ve dnme diye bilinen sonra-
dan mslman olanlarn giriimciliini grmemezlikten gele-
mezdi. Osmanlnn bu yurttalar gerekten ok alkand; o
gnlerin deyimiyle "teebbs- ahsi" ruhuyla hareket ediyor-
lard. Bursa'da, Ankara'da, Edirne'de, ya da mparatorluun her
hangi bir baka kesinde ayn giriimcilik gcne rastlanm-
yordu. Oysa refahn kapsn bu giriimcilik aacakt.. Hatta
onun da tesinde zgrlk ve merutiyet gc de, emellerine
ulamas da buna balyd. Abdlhamid dneminde, iinde ya-
ad iki ayr kentteki iki ayr zgrlk havasn teneffs etmesi
bu gerei ona retmiti. Edirne bu konuda ne kadar hogr-
sz ve banaz ise, Selanik de sanki bir zgrlk kenti gibi, her
trl sorunun tartld, konuulduu, hatta zaman zaman ey-
leme dntrld bir kentti. Bu Talt'a verilmi nemli bir
dersti...
40
 Talt efendi Selanik'te bir anlamda rahat durmas iin, dev-
letten ok kk bir maa almaktayd. O dnemde bir yere sr-
gn gnderilenlere byle snrl bir cret verilerek gittikleri
yerde sefalete dmeleri engellenirdi. Talt ald bu parayla
geinemezdi. Zaten Selanik'teki yaam dzeyi (fiyatlar genel
seviyesi asndan) Edirne'den farklyd. sizlik ona yeni sorun-
lar da dndryordu. zellikle bireysel sorumlulukla ilgili
sorunlar bata gelmekteydi.
Keten pantolonu, zerine bol gelen, eskilii her haliyle belli
olan ceketi ve iri bir lde hantal yapsyla Selanik'te dikkatleri
zerine ekmekte gecikmedi. lk tantklar iki subay oldu.
Bunlardan biri Selanik redif fkras erkanharp mlazimlerinden
Kemal bey, dieri ise askeri rtiyede Franszca retmeni olan
Naki beydi. Bu iki arkada ile ksa srede Edirne'deki tartma
ortamn kurdu. Sk sk Olimpos meydanndaki Yonyo gazino-
sunda toplanyorlar, bata, lke sorunlar olmak zere eitli
toplumsal sorunlara deiniyorlar, syleilerle zm yollarn
tartyorlard. Talt efendi kiilii itibariyle evresinde ok a-
buk gven duygusu uyandran biriydi. Ayn etkiyi bu yeni arka-
datan zerinde de uyandrd. zellikle Naki bey bu posta kati-
bindeki renme ve sorunlar deme asndan grd byk
yetenee hayran kalmt. Onu, bilimsel kiilii ile saygn bir
yeri olan askeri rtiye mdr Bursal Tahir beyle tandrd.
Bursal Tahir bey bir retmen olduu kadar, yetkin bir aratr-
macyd. Bilimsel almalar (o gnn koullar ve yaklamlar
iinde yaplm da olsa) dikkati ekmekteydi. Talt efendi a-
sndan Bursal Tahir bey gibi birisiyle tanmak ilerici ve dev-
rimci eitimi asndan nemli bir dnm noktas saylr. uras
aktr ki Bursal Tahir beyin, doruyu aratrma ve bulma yn-
temlerini retme ynnden Talt zerindeki etkisi tartlmaz.
Talt efendi bir yandan bu yeni evresine alp, onlarla
Edirne'deki gibi zgr bir tartma ortamn gelitirirken dier
yandan da i aramaktayd. Her eyden nce, Edirne'de brakt
annesi ve kz kardeini yanna almann yolu bir i bulmasna

41
dayanyordu. Fakat siyasi srgn olmas kendisine tm i kap-
larnn kapanmasna neden olmaktayd. aresizliin son snrna
ulanca dnemin valisi olan Rza Paa'ya kt: inde bulun-
duu durumu tm akl ile yanstt. Rza Paa karsnda
dimdik, hibir eyden ekinmeden, yreinin btn akl ile
sorunlarn yanstan bu genci sevdi ve onu eski iinde kullanmak
amacyla Posta-Telgraf mdrlne yollad. Orada kendisine
seyyar posta memurluu grevini verdiler. Bu Talt'n bekledii
bir grev deildi. O bir oranda yerleik bir greve getirilmesini
bekliyordu. nceleri yeni grevini yadrgad. Hatta kmsedi
de diyebiliriz. Ne var ki ksa srede bu yeni grevin kendisine
getirdii yararlan anlad. Grevi gerei postay Selanik'ten ala-
rak Avusturya snrndaki Viranya kasabasna kadar gtryor,
oradan da Avrupa'dan gelen postay teslim alarak Selnik'e ge-
tiriyordu. Bu kendisinin Avrupa ile dorudan iletiimini sala-
yacak bir grevdi. Onun da tesinde yapt bu grev gezisi s-
resine btn Rumeli'yi ve Rumeli'de kendisi gibi dnenleri
tanmak olanan buluyordu. Artk, daha nce sadece Edirne
hapishanesinde bir bln tanm olduu, dzenin tm y-
kn ekmekte olan fukara ynlar btnyle yakndan tan-
mak imknn eline geirmiti. Rumeli'yi yakndan tanmak,
Rumeli insannn eitli sorunlaryla bylesine yzyze gelmek,
mparatorluun kn daha yakndan izlemesini salad.
Postay Viranya'dan bizzat almas, Avrupa'dan gelen
"Evrak- Muzrra"nn da Talt efendi eliyle datlmas demekti.
Bunun iki nemli yarar vard. Birincisi bu yazl ve basl
belgelerin Talt tarafndan okunmas ve onlardaki dncelerin
kendisince zmsenmesini salamasyd. kincisi ise bu gibi
"Evrak- Muzrra"nn gnderildii kiilerle iliki kurmas, do-
laysyla Selanik'teki evresini geniletmesi, bunun da tesinde
yapt iten tr ilerici ve aydn evrelerin gvenini kazan-
masyd. Bylece Talt efendi ksa sre ierisinde Selanik'teki
aydn ve dnmden yana olan evrelerin arad, gvendii
kii oldu. Akamlar Yonyo'daki arkadalar hzla artt. Artk
Yonyo'da haftann bir ka gecesi (zellikle Talt'n Selanik'te
olduu akamlar) Talt'n bulunduu masa dikkati ekmee

42
balad. Fakat kent'in o sivil ve zgr havas sadece dikkat e-
kilmesiyle yetinilmesi sonucunu veriyordu. Mithat kr,
Kazm Nami anlarnda hafiyelerin gazinonun sokaa bakn
blmnde sessiz oturduklarn, bu gruba fazla yaklamadkla-
rn anlatrlar. Hatta Talt efendinin bir ok tartmalar yksek
sesle, adeta meydan okurcasna yapmasna karn gene de bu
hafiyelerin kl bile kprdamaz... Fakat zamanla hem grubun
bymesi, hem de evrenin ok fazla gzne arpmas nede-
niyle Yonyo'nun arka blmnde, bir ka basamakla klan,
zel bir loca grnmndeki caml blmede oturulmaa ba-
land.
Bu evre ierisinde Bursal Tahir bey, Naki bey, Rahmi
bey, Mithat kr, Kazm Nami, Hakk Baha, mer Naci,
smail Canpolat, Edip Servet kendi aralarndaki ilikileri daha
da sklatrdlar. Talt yaps itibariyle grubun adeta vazgeil-
mez eleman niteliindeydi. Hemen her toplantda aranyordu.
Yonyo'daki toplantlar devam etmekle beraber, artk tartmalar
ve belirli konulardaki grmeler evlerde yaplmaktayd. Talt
da annesini ve kz kardeini Selnik'e getirmiti. Kule kahveleri
denilen, kentin kuzey dousuna isabet eden, bir semtte oturu-
yordu. Yonyo'dan kldktan sonra kordon boyu yrn-
yor,bazan keyifler yerinde olursa yakndaki kafeantanlardan
birine girilip, bir iki kadeh bir ey iiliyor, bu yaplmad za-
manlar da toplant arkadalardan birinin evinde iilen aylar ya
da kahvelerle noktalanyordu. Kazm Nabi bu toplantlar
Merutiyetten sonra ttihat ve Terakki kulpleri yararna oy-
nanmak zere yazd perdelik "Nasl Oldu" adl oyununda
anlatmtr.
Talt imparatorluun bir yokutan hzla inen topu andran
kn engellemek iin "ne yapmal" sorusuna kendi kk
grubu ierisinde yant aramaya, alrken ve bu grup adeta bir
eitim kmesi niteliini kazanrken, kentin egemen evreleri de
bu atlgan, iten gvenilir ve de yiit genci ilgiyle izliyorlard.
Selnik'in egemen, evreleri dendii zaman kentin ve onun da
tesinde blgenin ekonomik gnn ellerinde tutan museviler
ve sonradan mslman olmu evreler akla gelir. zellikle mu-
43
seviler, mason localar evresinde rgtlenmi; bir yandan bir
rgtn uluslararas gcne dayanrken, dier yandan hem
Alyans sraelite hem de sendikal hareketler kanalyla Jaurez'ci
sosyalist enternasyonelle ilikilerini srdrmekteydiler.
Siyonizm ve ona bal stratejiler de musevi toplumu zerinde
etkiliydi. zellikle Siyonistlerin kendi yanlarna kazandklar
kentin nl avukat Emanuel Karasu'nun bu konudaki yeri
nemliydi. te masonlar ve dier egemen evreler Talt'la olan
ilikilerini bu avukat aracl ile kurdular. Karasu, Yonyo'daki
toplantlarda tamd Talt', sonra ona ve kk grubuna
Yonyo'nun hemen yanndaki binann ikinci katnda bulunan e-
hir kulbnn kaplarn at. Arada srada burada da toplanma-
larn salad. Bylece Talt ve arkadalar bu gruplarla ve
onunda tesinde mason rgt ile yakn temas salam oldu-
lar.
Talt'n Edirne'deki deneyimi ona siyasi amal bir rgt
kurmann nemini gstermitir. Eer toplumda bir takm bozuk-
luklar varsa bunun temel nedeni siyasal iktidarn yapsndan ve
kararlarndan kaynaklanmaktadr. O halde gerek ve kalc -
zm iktidarn elde edilmesinden geer. ktidar hedeflemeyen
bir eylem anlamszdr ve "hsranla" yani baarszlkla sonu-
lanmaya mahkmdur. Zaten bu tip hareketlerin egdmden
yoksun olmas abuk bastrlmalar sonucunu da verir. Byle ha-
reketlerin, ierisinde yer alan kiilerin tek kazanc (o da bir
oranda) kiisel tatmin duymalardr. Fakat toplumsal bir yararn
elde edilmesi bu yntemle mmkn deildir. Bireysel deneyimi,
ksa yaamnda, btn bunlar ona retmiti.
rgt, iktidar amalayan bir rgt, Edirne'den srgn
edildiinden, itibaren Talt'n tutkusu haline gelmiti. Byle bir
rgt nasl kurulabilirdi? Etkinlii ve bu etkinliin salanabil-
mesi iin gizlilii ne yolla gerekletirilebilirdi? te Karasu ile
tanmas ve mason rgt konusunda ondan elde ettii bilgiler
Talt'n rgt sorununa belli noktalardan k yakt. Mason
rgtnn yzyllar boyu gizli kalabilmesi, toplumdaki
etkinlii, iktidar zerindeki tesir gc onun hayranln
uyandrmt. ktidara ynelir bir rgtnde ancak mason
rgtne, benzer biimde kurulmas ve glendirilmesi
44
gerekiyordu. Talt efendinin mason oluunda bu yaklamn
pay byktr. Bir kere rgte girmekle Selanik iersinde kendi
gvenliini salam bulunuyordu, dier taraftan iktidara
ynelik bir rgt kurulduunda onunda gizliliini ve gvenliini
bylece bir temele oturtmu olabilecekti.
Karasu ile yaknlamas, mason rgtne girmesi Talt
efendinin evresini daha da geniletti. Bu arada posta baktibi-
nin lmnden sonra baktiplie atanmas hem ekonomik du-
rumunu glendirmi, hem de toplum ierisinde ki yerini pe-
kitirmiti. Artk o gen bir posta memuru Talt efendi deil,
Talt beydi. Bu arada Yonyo'da ki toplantlar evlerdeki kk
grup tartmalar devam ediyordu. Talt beyin evresine yaa-
mnn sonuna kadar bal kalaca yeni biri daha girmiti.
Fevziye dadisi mdr, Mektebi Hukuk'ta "lm-i Servet" ho-
cas Mehmet Cavid bey, Cavid bey ksa boylu, ince tel gzlkl,
zeki bakl bir aydnd. Ekonomiyi ok iyi biliyordu. lke kal-
knmas asndan ne att ekonomik zmler, bu konuda z-
grlk anlayn destekleyen yaklamlar gndeme getirmesi
Talt beyin dikkatini ekmekteydi. Talt beyin ekonomi ile ilk
temas, bu bilgi daln yzeyden de olsa renmesi Cavid beyle
tanmasndan sonrasna rastlar. Bu arada Talt beyin Hukuk
Mektebine de yazldn grmekteyiz. Ne var ki bu davran-
nn nedeninin gerekten de bir okulu bitirmek mi yoksa renci-
ler arasnda rgtlenmeyi salamak m olduu pek ak deildir.
Kk grup gittike bymekte ve Selanik'te tm evrelerin
saygnln kazanmaktayd. Siyonistlerden, ii sendikalarna
kadar tm bireyler ve rgtler bu gen aydnlar iten ie des-
tekliyorlard. Olaylarn geliimi, sorunlarn zm iin bir r-
gtn kurulmas noktasna gelip dayanmt. Sadece aydnca bir
tatmini salayacak toplantlarn, tartmalarn sonu yoktu. Oysa
eer Osmanl lkesinde kokumu olan bir eylerin dzelmesi
isteniyorsa, iktidara el uzatmak, onu ele geirmek, en azndan
onunla ortak olmak gerekiyordu. Bu ise siyasi bir rgtn ku-
rulmasna balyd. Talt bey oktandr bunun zaman geldiine,
meyvann olgunlatna inanyordu. Ama arkadalarnn da
ikna olmas gerekirdi. rgtn kuruluunu Mithat kr'nn
anlarndan aynen yanstalm:
45
 "Talt hepimizden daha cesur, daha atak, dnyaya metelik
vermeyen bir karaktere sahipti. nnde, arkasnda dolaan hafi-
yelere ramen davranlarndan sapmyor, hatta arada bir onlarla
dolamaktan geri kalmyordu.
Her toplantda babaa verip memleketin gidiinden bahse-
diyorduk. Bir akam yine Yonyo'da ierken Talt kadehini yu-
dumladktan sonra derin bir nefes ald ve yle dedi:
- Arkadalar, bu byle yrmez. Kimimiz burada, kimimiz
orada, dank bir haldeyiz. Oysa ayn maksad gdyoruz, ayn
davaya hizmet ediyoruz. Fakat bir trl bir araya gelemiyoruz.
En iyisi bir toplant tertipleyip, aramzda, bir cemiyet kurmaktr.
Talt'n ortaya att bu teklif hepimizin houna gitmiti.
Esasen hepimiz byle bir cemiyetin kurulmasna iin iin hazr-
lanyorduk. Toplantlarmz nerede yapacaktk? Bunun byk
nem tad muhakkakt. Talt yine sz ald ve toplant yerinin
kendisi tarafndan seileceini ve ne zaman toplanacamz
yine kendisinin tesbit edeceini syleyip bizim onaymz istedi.
Hepimiz bu fikri kabul ettik.
... Aradan bir ka gn geti. Talt'tan beklediimiz haber
geldi. Toplant yeri "Be nar" bahesi idi, ilk toplant iki gn
sonra akam st olacakt. O gn sabrszlkla bekledim. "Be
nar" bahesine gittiimde arkadalarnda orada olduunu gr-
dm. Hepsi benim gibi heyecan iinde idi. Bu toplantya
katlanlar arasnda isimlerini hatrladklarm unlardr: Askeri
Rdiye mdr Bursal Mehmet Tahir Bey, ayn Rtiyenin
Franszca hocas Naki Bey, eski zmir valisi Rahmi Bey,
nc ordu mirlik yaveri yzba Kzm Nami (Duru) Bey,
smail Hakk Baha bey, yzba Edip Servet Bey, smail
Canpulat bey, mer Naci bey, Talt bey ve ben Mithat kr...
lk sz alan Talt bey oldu. Karar verdiimiz gndenberi
dndn ve nihayet bir isim bulduunu syledi.
Cemiyetimizin ad "Osmanl Hrriyet Cemiyeti" olacakt...
Buna kimse itiraz etmedi, zira herkes cemiyetin kurulmas ve
bir an nce almalarna balamas iin sabrszlanyordu. O
akam geni dallan ile bir emsiye gibi bamzn stnde yay-

46
lan narn altnda Selnik'in mehur grubunu seyrederken
Olimpos biralarn yudumluyor, bir yandan da cemiyetin nasl
rgtleneceini gryorduk".
4
(rgt'n kurulu tarihi Eyll 1906'dr). Bu noktaya kadar
Talt beyin nasl sabrla ve adm adm geldiini grmtk.
Hem kendi dnsel dorultusunun ve programnn belirginle-
mesi, hem de arkadalarnn bu konuda hazr hale gelmesi by-
lesine bir sabr gerektirmekteydi. "Osmanl Hrriyet cemiyeti"
illegal olarak kurulduunda ama ve rgtlenme biimi konu-
sunda Talt beyin bir hayli birikimi vard. Arkadalarnn da du-
rumu ondan aa kalmazd. Byle bir rgtte Talt istense de
istenmese de, ad verilse de verilmese de ncyd. Liderdi.
Bunu arkadalar da yadsmamaktayd. nk iktidara ynel-
meyi amalayan bir siyasi rgtte lider olacak kiinin bir takm
zellikleri olmas gerekir. Talt beyde ise bu zellikleri bir ou
bulunmaktadr.
Bu nclk, politik anlamda nclktr. Politik amal bir
illegal rgtte lider asndan rgtn ve onun amalan dnda
hi bir eyin nemsenmemesi gerekir. rgt liderin hereyidir.
Bu anlama onun ailesi, ei, sevgilisi, yani btn varldr.
Sorumluluunu omuzlarnda tad kutsal bir topluluktur. Bu
davran benimsemeyen, rgtn dndaki ilikilerini rgt
asndan deerlendirip yerli yerine oturtamayan kiinin nc
olmas beklenemez. Byle nclerin rgte yarardan ok zarar
vardr. Talt rgt ynnden bu niteliklere sahip bir kiidir.
Onun iin, rgtn stnde hi bir kurum yoktur. Ksacas bu
konuda tam bir profesyonel gibidir.
Dier yandan liderin evre ile olan ilikilerinde de dikkatli
olmas zorunluluu vardr. Gnmzn moda deyimiyle halkla
ilikiler sorununu zmesi, bu konuda noksansz olmas gerek-
lidir. evreye gven duygusu vermelidir. rgt yeleri zerinde
yumuak grnml, ama sayg uyandran ve disiplini bozma-
yan bir otoriteyi kurmas ve srdrmesi iin elindeki tm ola-
naklar kullanmas gerei yadsnamaz. Bunun da tesinde yn-
47
larla iliki kurarken onlar balayc bir tavrn iinde olmaldr.
Konumalar ak ve somut temellere dayanmaldr. Ynlara
ne tepeden bakmal, ne de onlara tabassus lsnde yaltaklan-
maldr. zetlersek acemi siyaset erlerinin yapt gibi ucuz bir
poplizmin tuzana dmemelidir. Btn bu zelliklerin geni
lde Talt beyde bulunduunu biliyoruz. Kukusuz noksanlar
vardr. nk liderlii ve rgt ustaln deneyimleriyle, el
yordamyla renmitir. Ama rendiklerini iyi zmsemi, de-
neyimlerini gerek bir tabana oturtmasn bilmitir. Alakg-
nll, yiit, szn saknmayan, iinden geldii toplum katma-
nn yadsmayan, halktan biri gibi davranlaryla arkadalar
arasnda sekinleerek, onlarn dayanabilecei bir kii halini
almtr.
Talt beyin bu alakgnll ve hogr dolu tutumu yakn
evrenin ve rgt ierisindeki kart grllerinde kendisinden
ekinmemesi, hatta kelimeyi yanl semediysek korkmamasn
salamtr. Kimse onun, kendi karlar asndan tehlikeli biri
olaca izlenimini edinmemitir. Dolaysyla kolaylkla liderlie
doru ilerlemitir. Hatta kendisinde liderlik yeteneklerini gren-
ler bile bu alakgnll, bir anlamda sradan gibi gzken ba-
bayiidi kullanp, zaman gelince harcayabilecekleri inancyla
onun ncln kabulde tereddt etmemilerdir. Ayrca rg-
tn btnln salayan, onun tm ilerine gnll ve ikayet
etmeden koacak birinin de gerei ortadadr. Byle birinin, yani
Talt'n varln, sanki aradklar bir hamal bulmuasna za-
man zaman sevinle kabul etmilerdir. Ne var ki yle bir an
gelmitir ki, bu kez de rgt Talt'sz yaayamaz, varolmaz hale
dnmtr. Ksacas rgt ve Talt beyin zdelii kendini
dostuna da, dmanna da kabul ettirmitir.
Bu arada Talt beyin ruhsal yaps da gerek hrs, gerekse
iktidara ynelik etkinlik arayyla liderlik iin biilmi kaftan-
dr. Kafasnda daha ok kk yalarda kristalleen bir eyler
yapmal dncesi, kendi deyimiyle "isyankr" eilimleri, a-
da topluma ulamak iin mutlak bir biimde iktidar elde etme
konusunda ki tereddtsz kans bu ncln ayrlmaz parala-
rdr. Daha nce de bir frsatnda deindiimiz gibi o dnemin
48
imparatorluunda iktidara ortak olabilme, onu ynlendirecek bir
gce eriebilmenin iki yolu ya da olana bulunmaktadr:
Ekonomik kudret ve eitim. Oysa Talt'ta bunlarn ikisi de
yoktur. Onun tek dayana kuraca rgtn etkinlii olacaktr.
Ancak bylesine bir etkinliin salanmasyla iktidara giden yola
kabilecek ve rgtn baars orannda iktidara el uzatabile-
cektir. rgtn varl bunun iin Talt'n benlii ile zdetir.
Talt Selanik'te geirdii gnler boyunca, yapt tartmalarla;
evresinden grerek, duyarak rendikleriyle; kuraca rgtn
kendisi tarafndan noksansz denetimini vazgeilmez bir koul
olarak grmt. Yalnz, rgtlenmeye bylesine ncelik veren
Talt iin rgtn dayanaca toplumsal katman fazla nemli
deildi. Bu noktada bilgisizlii mi, yoksa temelde demokratik-
lemeyi amalamasndan ileri gelen ynsal bir rgte ulamak
istei mi rol oynamtr; bu konuda ak bir bilgimiz yok.
Yaad dnemde Selanik'teki ii hareketleri ve rgtlerinin
gc, hatta bunlarn u ya da bu ekilde sosyalist enternasyo-
nalle bantl olular siyasal rgtlenmede snf kavramnn
nemini Talt'a gstermi olmas olasdr. Fakat kendi rg-
tnde, byle bir tabana dayanma gereini duymamtr. Hatta,
yelerin ounluu itibaryla asker ve sivil brokratlardan
olumas da bunu kantlamaktadr. rgtn asker kanadnn
glendirilmesinin nedeni aktr. Silahl bir blm iermeyen
bir siyasal rgtn nemi yoktur. nk iktidar iin yaplacak
savamda, varolan iktidarn ancak silahl gce yenilmesi ke-
sindir. Ynlarn silahsz tutumu sadece bir gsteri, bir i dk-
meden teye gidemez. Kart glerin sert bir direniiyle yn-
lar ok abuk umudsuzlua debilir. Fransz devrimindeki
Jacobin iktidarnn g kayna olarak silahl bir gruba dayan-
mas, hatta orduyu bir anlamda kontrol etmesi nemli bir rol
oynamtr. Aradan yzyl getikten sonra silhl gcn nemi
daha da artmtr. O halde siyasal rgtlenmenin baars iin
onluyla iliki halinde olmak, ordunun zinde gruplarn rgt
ierisinde yerletirmek nemli bir tercih olmaktadr. Ordusuz,
onun silahl gcnn bulunmad bir siyasal rgtn iktidara
ortak olmas yirminci yzylda bir hayal olabilirdi. Talt'n r-
gt de ordunun (zellikle Rumeli'de) en aydn, en gen ve atl-
49
gan subaylarnn bulunduu yrede bunlar gzard ederek geli-
emezdi...
5
rgt balangta Be nar bahesinde toplanan kiilerden
oluuyordu. Bu grup kendi aralarnda toplanarak rgtn genel
yapsn ve yaygnlama stratejilerini gryorlard. Artk
"Yonyo"daki toplantlar mmkn olduu kadar aral yapmaa
karar vermilerdi. Kimsenin kukusunu ekmemek iin gene
haftann ou akamstleri Yonyo'da toplanlyor, fakat sonra
rgtn ekirdeini tekil eden kiilerden birinin evine giderek
toplantya orada devam ediliyordu. Tm iyi niyetlere karn, b-
yk grubun, yani kurucularn her zaman toplanmalar da mm-
kn olamyordu. Oysa rgtn yaylmas ve etkilemesi asn-
dan verilecek yaamsal kararlarn "bir dakika bile" geciktiril-
memesi gerekmekteydi. Bundan tr kurulutan ksa bir sre
sonra bu nitelikteki kararlan alabilecek yetkilerle donatlm bir
"Heyet-i liye" seilmesine karar verildi. Talt, smail Canpulat
ve Rahmi beyler bu heyeti oluturmakla grevlendirildiler.
Sonralar bu heyete "Merkezi Umumi" ad verildi.
Cemiyet kk hcreler biiminde rgtlendi. Hcre men-
suplarnn dnda yelerin kimseyi tanmas mmkn deildi.
Bu tip rgtlenme talyan Carbonari rgtlenmesinden beri bir
hayli geerli saylmaktayd. zellikle llegal rgtlenme asn-
dan bu tip hcrelemeye dikkat ediliyordu. Bylece bir kk
hcrenin u ya da bu nedenle kmesinin btn rgt etkile-
memesi salanyordu. Cemiyete ye kayd iin masonlara zg
bir yntem uygulanmaktayd. nce kuruculardan veya eski
yelerden biri, ye yapmak istedii yeni arkadan merkezi
umumiye tantan bilgiyi veriyor ve merkezin kararn bekli-
yordu. Merkez gerekli incelemeyi yaptktan sonra adayn ye-
liine karar verirse, adayn yemin merasiminin yaplaca tarih
ve yer saptanyordu. Bundan sonra adaya klavuzluk edecek ar-
kada gecenin ge bir saatnda adayla uygun yerde buluuyor ve
merasimin yaplaca eve doru yola klyordu. Eve yakla-
nca adayn gzleri balanyordu. Ondan sonra artma verme
amacyla aday biraz dolatrldktan sonra yemin edilecek yere

50
geliniyordu. Evin kapsnda bulunan bir yetkili klavuzun
"Hill" parolasn duyunca kapy ayor, aday ieriye aln-
yordu erde, bir odada adaya cemiyete girmekte hl srarl
olup olmad tekrar soruluyor, onun olumlu cevab zerine ye-
min merasimi balyordu. Aday gzleri balanarak and odasna
geiriliyordu. Burada adaya bir masann karsndaki iskemleye
oturtulup, klavuz da arkasnda duruyordu. Bundan sonra sa eli
masa zerindeki Kuran- Kerim'e, sol eli gene masada bulunan
bir tabancann zerinde olmak zere yemin ettiriliyordu.
Yeminden sonra gzleri aldnda karsnda siyah maskeli,
sadece gzleri ak, batan aa krmz pelerine sarnm
kiiyi gryordu. Cemiyete giren iin artk k mmkn de-
ildi. Cemiyetten kldnda ya da cemiyetin amalarna kar
bir harekete itirak edildiinde ihanetle sulanan ye ldrl-
yordu. Kukusuz bir ihtill cemiyeti iin gerekli bir rktc bir
yaklamd bu.
ye bu merasiminden sonra, kendisine verilecek grevi
yapp yapmamak konusunda hi bir tercih hakkna sahip deildi.
Yemin merasiminden sonra cemiyetin yeni yesi gene gzleri
bal olarak darya karlp, uygun bir yerde gzlerinin ba
almaktayd. Bu gizlilik bir yandan rgtn illegal yapsnn
kmesini engelleme, amacn ierdii gibi, dier yandan da r-
gtn gcnn gereinden fazla gsterilmesine, yelerin bu ko-
nuda byk bir iyimserlie brnmesine de neden olmaktayd.
zellikle kendi gibi muhaliflerle karlaan ye onlarnda cemi-
yetin yesi olduu sansna kaplyordu. Bu konuyu irdeleme
olana da yoktu. Bylece gerek yeler, gerekse cemiyetin var-
l konusunda belli belirsiz bir fikri olanlar asndan tm top-
lumsal muhalefet potansiyelinin bir dev cemiyetin iinde rgt-
lendii izlenimi ortaya kyordu. Ona btn gcn abartan,
eylemlerine daha bir etkinlik salama ynnden bu grnmn
yaran ise akt.
Balangta gerek merkezi umumi toplantlar, gerekse ye-
min merasimi eitli evlerde yaplyordu. Sonralar mer Naci
adna Altini kk ile tramvay deposu arasnda kk bir
ev tutuldu, yemin merasimleri orada yaplmaya baland.
Yemin
51
merasiminde ye adayna sylenen nutuk mer Naci tarafndan
hazrlanmt ve onun gr sesiyle "Vatann sinesinde bir kale-
stvr gibi teekkl eden" diye balayan etkin bir konuma ye
adayn daha da heyecanlandryordu. yelere bir numara ve-
rilmekteydi. lk on numara kuruculara ait ve ya srasna gre
verilmiti. Cemiyetin bu on yesinin numaralar yleydi.
Bursal Tahir Bey 1
Naki Bey 2
Rahmi Bey 3
Mithat kr 4
M. Talt Bey 5
Kzm Nami (Duru) 6
mer Naci 7
smail Canpulat 8
Hakk Baha 9
Edip Servet 10
Gerektiinde iki cemiyet yesinin tanmas iin bir iaret
sistemi de gelitirilmiti. Masonlarn tanmasna benzeyen bu
iaretlemede temel ilke gene "Kelime-i Mukaddese: Muin,
Kelime-i Mrur: Hill" szckleri olmutu. ye sa elin
parman bkp ba ve ahadet parman bir Hill halinde
kalbine gtrdnde iaret tamam saylacakt. Bu noktadan
sonra szle u parola karlkl olarak sylenecekti:
-Mim, -
Ayn, -
Ye, -
Nun.
Bu harfler, eski yazyla "Muin" szcnn harflerinden
baka bir ey deildi.
Cemiyet bir posta bakatibi olan Talt beyin ncl ile
kurulmu ve onun katklaryla rgt emasn oluturmutu.
Fakat yelerin, hatta kurucularnn byk ounluu subayd.
Bunlar genellikle Makedonya'daki zc durumu yakndan g-
ren zaman zaman Makedonya'daki uluslararas jandarma rg-
tnn subaylarnn alaltc muamelelerine muhatap olan ve
52
daima "artk yeter" diye barmamak iin kendilerini zor tutan
genlerdi. Askeri okullarn, Sleyman Paa'nn ders nazrl
dneminden beri ada eitim kurumu olma yolunda aldklar
yol bu kurumlardaki retim kadrosunun ilerici ve pozitivist
tutumu; gen subaylarn lke sorunlarn yakndan izlemeleri,
bunlarn zmleri zerinde dnmeleri olgusunu ortaya ka-
ran nedenlerin banda gelmekteydi. Bunun yansra,
Makedonya'nn "dvel-i muazzama" tarafndan Osmanl mpa-
ratorluu'nun i ilerine karmak amacyla bir srama tahtas
gibi kullanlmas, bu yrede srekli slahat nerilerinin sk sk
gndeme getirilmesi, Rumeli'de konumlanan Osmanl ordu-
sunun subaylarnn okullarn en sekin rencileri arasndan se-
ilmesini de kanlmaz klmaktayd. Bylece ordunun en kl-
trl ve atlgan subaylar Rumeli'de toplanmt. Cemiyetin ksa
srede btn Rumeli'ye yaylacak bir biimde rgtlenmesinin
ana nedenlerinden biri de buydu. Bu rgtlenmeye subaylar,
daha doru bir deyimle ordunun alt dzeydeki gen subaylar
nclk ediyordu. Bu durum Talt beyin de amacna uygundu
nk bylece silahl bir gc, hem de ordunun en nemli y-
netici blmn kendi denetimi altndaki rgtte toplayabilmek-
teydi. Gelecein iktidara uzanan yolun bir anlama sigortasyd
bu gen subaylar.
"Osmanl Hrriyet Cemiyeti"nin Paris'teki Ahmet Rza'nn
ttihat ve Terakki rgtyle iliki kurmas daha sonralara rastlar.
Bu iliki Dr. Bahattin akir ve Dr. Nazm tarafndan kurulmu-
tur. Paris'teki cemiyet ile iliki Bkre kanalyla salanlyordu.
Aradaki haberlemede kurye grevini genellikle Talt bey yap-
yordu. Snrdan sonra enitesi (kz kardeinin kocas)
Bulgaristan kanalyla gerekli evrak Bkre'e ulatrmaktayd.
Paris'teki grupla iliki salannca, merkez-i umuminin teklifi
zerine "Osmanl Hrriyet Cemiyeti"nin Terakki ve ttihat
Cemiyeti dahili grubu olarak kabul edilmesine karar verildi.
Bylece Terakki ve ttihat Cemiyeti biri d, biri de i olmak
zere iki rgt halinde birlemi bulunmaktayd. Sonra, zel-
likle Selanik grubunun srarlaryla cemiyetin ad ttihat ve
Terakki'ye dnt.

53
 Talt beyin bu birlemeden bekledii iki nemli sonu
yard. Bunlardan birincisi: mparatorluk aydnlarnca tannan
ttihat ve Terakki'nin bnyesi iine girmekle Selanik'te kurulan
cemiyetin tm yurtta kolaylkla kabul salanabilecekti. Yani
cemiyetin (Selnik'tekinin) kamu oyunca kabulnde karlala-
cak glkler daha batan engellenecekti. Bunun da tesinde
zgrlk ve merutiyete ynelik almalarn bir btn haline
getirilmesi de gereklemi oluyordu. kinci nokta da dardan,
zellikle zaman olarak ok daha eskilere dayanan bir direni ha-
reketinden bamsz almann, bu harekete bal gruplarn g-
venini sarsabilecei dncesidir.) Fakat, Talt beyin daha son-
ralar yapt aklamalar gstermitir ki yukarda saydmz bir
ka nedenin dnda kendisi yurt dndaki rgtn etkinlii ko-
nusunda pek olumlu dnmemekteydi. Ona gre yurttan belirli
bir sre uzak kalan, lkedeki koullar yakndan izleyemeyen,
nl deyimiyle halkn nabzn elinde tutmayan muhalefet hare-
ketinin baar ans yoktur. O muhalefete, ancak, yurt iindeki
gerek direni hareketiyle egdm ierisinde altklar tak-
dirde gereksinim doabilir. Esas olan yurt iindeki rgtlenme-
dir... Bunun dndaki rgtler dardan gazel okumaya benzer,
sesleri, soluklar abuk kesilir, hatta duymas gerekenler tarafn-
dan bile iitilmez olurlar.
(Eyll 1906'dan sonra Talt'a ve merkezi umumideki arka-
dalarnn btn gayreti rgtn yerlemesi, yaygnlamas ve
etkinlemesi yolunda younlat. Dr. Nazm'n gizlice Selnik'e
gelii bu konuda nemli bir admd. Nitekim Anadolu'daki r-
gtlenme asndan Dr. Nazm'dan yararlanld. O gnlerde
Bursal Tahir bey zmir'e tayin olunmutu. zmir rgt asndan
nemliydi. Her eyden nce Rumeli'ye gnderilen baz ktalarn
yetkilileri nezdinde propagandaya giriip, bunlarn Selnik'e
varndan nce, kumandanlarnn (en azndan bir blmnn)
rgt iersine alnmas gerekiyordu. Bu rgtlenmeyi salama
amacyla Dr. Nazm bir din hocas klnda ve Kzm Nami
Bey'in salad izinle zmir'e, Tahir beye yardma gnderildi.
Buradaki rgtlenme srasnda bir baka posta-telgraf memu-
rundan, rint merep Kara Kemal beyden geni lde yararla-
nld. Bylece ttihat ve Terakki'nin sivil blnn nemli r-
gtleyicilerinden biri de savam sahnesine km olmaktayd.

54
 Dier taraftan Suriye'den gizlice geen Mustafa Kemal de
mer Naci ve Hakk Baha Beyler aracl ile rgtn ats al-
tna alnd. Gen subaylar artk dalga dalga diyebileceimiz bir
hevesle cemiyete girmee alyorlard. Hareket Selnik'in s-
nrlarn oktan amt. ilk atei bu sivil ve zgr kentten alm
ama artk tm Rumeli ilerine doru yaylmt.
6
1907'den sonra Talt Selanik'te basit bir posta ba ktibi
gibi karlanmyordu. Muhalefet ierisindeki gc bilinmek-
teydi. Posta-Telgraf mdrnn memurlardan birine hakaret
etmesi zerine alan davada yapt tarafsz ahitlikten rahatsz
olan mdr kendisinin "padiaha bakaldran azl bir aki" ol-
duunu "bunun iin de ahitliin makbul saylmamas gerekti-
ini" sylediinde, Talt'n buna yant sadece glmek oldu. Bu
davran o gnk koullara gre ok cesur bir tutumu gster-
mekteydi. Nitekim mdr bu szleri sadece mahkemede syle-
mekle kalmad, Talt beyi stanbul'a "jurnal" etti. stanbul'un
uyars zerine Talt'n iine son verilerek derhal Selanik'ten s-
rlmesi isteniyordu. O gnlerde Avlonyal Ferid Paa'nn ya-
nnda alan eski arkada Kaltakkran Faik durumu hemen
Selnik'e, Talt beye bildirdi. Talt beyin buna tepkisi ok sert
oldu. Valinin karsna karak kendisinin iine son verilebile-
ceini, bunun ynetimin en doal hakk ve idari tasarrufu oldu-
unu ama Selanik dna gnderilmesine hi bir gcn yetmeye-
ceini, biraz da arkasndaki rgt ima ederek syledi. Zaten
olaylar karsnda ikircikli tutumuyla n yapm olan vali sadece
Talt'n iine son vermekle yetindi.
Talt bey Edirne'den geldii gnlerdeki gibi kimsesiz, da-
yanacak gc olmayan kii deildi. Nitekim iine son verilince
bal olduu loca kendisine belirli bir cret vermee balad.
Dier yandan Mithat kr beyin mdr olduu zel bir okula
mdr tayin edildi. Mithat kr de gene Selanik iersinde bir
baka greve atand. Bu arada Emanuel Karasu ve orta ona,
kendi yazhanelerinin bulunduu i hannda bir ufak bro at-
lar, ortaklan yaptlar. Grld gibi Talt bey rgtnn g-
cyle artk dimdik ayaktayd.

55
 O gnlerde Talt beyin deneylerine bir yenisi katld. O da
silahl propagandann yerinin kavranlmasyd. zellikle Bulgar
etelerinin Selanik'te baz iyerlerinde, Osmanl Bankas'nda ve
hatta ardaki nemli meydanlarda patlatt bombalarn halk
zerindeki rktc, ama onun da tesinde etelerin gcn
abartc etkisini grmesi kendi rgtnn de byle bir eylemler
dizisine girmesi konusunda onun ikna olmasna yetmiti. Zaten
ounluu gen subaylardan oluan rgt yeleri de artk bir
eyler yapmann, rgtn sesini duyurmann zaman geldiine
iaret ediyorlar, bu konuda sabrszlk gsteriyorlard. Netice
olarak, silahl propaganda (bu isim verilmese bile) 1908 ylnn
balarnda rgt asndan gndeme geldi.
Bir dier gelime de stanbul gezisindeki d krkldr.
1907 ylnn balarnda rgtn stanbul'daki ubesini amak, bu
ileri stanbul'da yrtecek kiileri saptayp ttihat ve Terakki
bnyesine almak amacyla Manyasizade ile birlikte gizlice
stanbul'a giden Talt beyi burada byk bir d krkl bekli-
yordu. Galata'da, Osmanl Bankas karsndaki Tahtaburun-
yan'n Hannda Mustafa Baha beyin yazhanesinde geici bir
karargh kurmulard. rgt bnyesine alnabilecek kiiler
zerinde tartyorlar, bunlarla nasl iliki kurulabileceini
dnyorlard. Ne var ki Mustafa Baha beyin syledikleri
cesaretlerini kracak nitelikteydi. stanbul'daki aydnlar byle
bir rgte girmekten ekmiyorlard. Neden olarak da kentte ki
youn ihbarlar ve buna kaynaklk eden jurnalcilik alkanlyd.
O gnlerde Mercan dadisi'nde alan Hseyin Cahid bey bile
rgte girmekten kendince birtakm nedenlerle kanmtr.
stanbul'da daha fazla kalmalarnn yeni tehlikeler yarataca or-
taya knca Talt bey ve arkada, istedii sonulara tam anla-
myla ulaamadan Selnik'e dnmek zorunda kaldlar... Bu k-
k gezi Talt beyin bakent aydnlarna olan gvenini sarst.
Zaman zaman bu eilimini, kendisinden beklenmeyen incitici
szlerle de evresine yanstt... Hatta Merutiyetin ilnndan
sonra da cemiyetin genel merkezinin Selanik'te kalmasnda bu
d krklnn pay vardr denilir.

56
 RUMEL
1
Rumeli ve Rumeli olaylar Osmanl aydnlarnn ounda
olduu gibi Talt bey zerinde de hem retici, hem de yn-
lendirici bir etki yapmtr. Denebilir ki Rumeli Talt beyin ei-
timindeki son aamay oluturmutur. Edirne ve Selanik kentle-
rinin snrlar ierisinde kalan, o kentlerin olanaklaryla doru
oranl bir biimde gelien ve belirginleen zgrlk bilin son
fray Rumeli'nin tannmasyla yemitir. Rumeli bir anlamda
Talt bey iin baka uluslar, detleri, dinleri, dilleri ve hatta
Avrupa'y yakndan tanmak demektir.
Talt bey Rumeli ilerini meslei gerei tanmtr. O gne
kadar dost olarak, tan olarak insann grp, derdini dinlemi-
tir ama bu insanlarn koptuklar yrenin nasl bir yer olduunu
seyyar posta memurluu ile renmi ve anlatlanlar, iittikle-
rini, rendikleriyle pekitirmi ya da gereklerin nda d-
zeltmitir. O dnemdeki Osmanl mparatorluu drt ana b-
lmden olumaktayd dediimizde byk bir yanlma payna
sahip olmayz. Bu blmler Anadolu, Arabistan, Adalar ve
Rumeli'dir. Adalar ve Rumeli gerek ekonomik yaps gerekse
toplumsal grnm ile birbirine benzeyen yrelerdir. Da
ak, dolaysyla kltrlerin harman olduu, eitli din ve ulus-
lardan halklarn yaad blgelerdir bunlar. Bulgar, Rum, Slav
ve Trkler ounluu oluturmaktadrlar. Din olarak da msl-
man ve hristiyan Ortodoks mezhebi yaygndr. Osmanl
mparatorluu yaylma devirlerinden gerileme dnemine kadar
elinde bulundurduu Rumeli'nin temel toplumsal deerlerine
fazla dokunmam, daha dorusu etkilememitir. Vergi almann
ve belirli llerde gvenlii salamann dnda yerli halk
kendi kltrlerini yaatmak olanan bulmulardr. Osmanl or-
dusunun arkasndan buralara yerleen mslman ahali ise yerli

57
halkla kaynaarak, hatta bir eit kltrel sentez meydana geti-
rerek yzyllar boyunca birlikte yaamlardr. Ne var ki 18'inci
yzyldan itibaren Rumeli illeri bat lkelerinin kar alan ha-
line gelmitir. zellikle 19'uncu yzylda, kapitalizmin gelime-
sinden sonra ngiliz, Avusturya, Macaristan ve arlk Rusya'nn
karlarnn bir arakesiti grnm kazanmtr bu yre.
ngiltere Yunanllar kkrtr ve arkalarken Avusturya,
Macaristan ile arlk Rusya da Balkanlardaki Slav topluluklar
zerinde oyunlara girimilerdir. Balkanlarda ulusu akmlar
arkalayarak, bu yreyi kendi kar alanlarna katmak isteyen
byk devletler, oyunlarna sreklilik kazandrabilmek iinde
Osmanl mparatorluu'nun ilerine, zellikle Makedonya
olaylarna her frsatta karyorlard. Keecizade Fuat Paa'nn
nl szyle, o gnlerde "Dvel-i Muazzama"nn stanbul'daki
elilerin Trk hkmetiyle yaptklar yazmalarn ounluu,
hatta hemen hemen hepsi eitli aznlklarn ve halklarn ko-
runmas bahanesine snan i ilerine karma niteliindeydi.
1876'da Osmanl mparatorluu anayasasn iln edip, meruti
bir ynetime geerken ilk olaylar Rumeli'de patlak vermi,
Bosna evresindeki kk Slav gruplar Avusturya tarafndan
isyana tevik edilerek mparatorluun bana eitli sorunlar
almtr. 93 savandan sonra da (1877-78 Trk-Rus sava)
Berlin muahedesi ile Rumeli, Makedonya zel birtakm slahat
koullarna balanm ve taraf devletlerin srekli denetimine
almtr. Bu tarihten sonra Rumeli'ye slahat komisyonlarnn
biri gidip, dieri gelmitir. Blgedeki aznlklarn ezilmemesi
iin uluslararas jandarma denetileri, zel mahitler her zaman
grev yapmlardr. Ksacas Rumeli emperyalist lkelerin tam
bir oyun alan haline getirilmitir.
Talt bir Rumeli ocuu olarak kklnden beri bu em-
peryalist basknn somut rnekleri ierisinde bymt. nce
de belirttiimiz gibi srekli olarak "muhacir" olma korkusunun
ilendii bir ortamn evladyd. Arkadalaryla, ailesiyle, evre-
siyle ilikilerinde, konumalarnda, tartmalarnda bu korku ana
temeli oluturmaktayd. Edirne'de, kklnden hapishane-
deki yaamna kadar adeta adm adm rendii bir ok gerei,

58
Selanik'teki yaam, onun da tesinde Rumeli'deki gezileri pe-
kitirmitir. Talt beyde pekien ve kendi eyleminin genel do-
rultusunu meydana getiren bu dnceler yle sralanp zetle-
nebilir:
i - zgrlk, bamszlk ve adalama savamnda
Rumeli'deki emperyalist basklarn ve bu basklardan cesaret
alan ulusu hareketlerin etkisiyle milliyeti bilincin uyanmas ve
pekimesi. Milliyetilik, o dnemin merutiyeti hareketinde
yeni bir yaklam olarak gze arpmaktadr. stelik gerek ttihat
ve Terakki yeleri, gerekse dier zgrlk ve ilerlemeden yana
aydnlar bu eilimlerini ellerinden geldiince rtme gayretin-
deydiler. Bunun bir nedeni mparatorluun paralanmasn en-
gelleme arzusuydu. nk Balkan halklarnn ulusu hareketle-
rinin devleti nasl paralad, zaafa uratt bu genler tarafn-
dan grlmekteydi.
ii - Talt bey zerinde Bulgar zgrlk hareketini srd-
ren etelerin derin bir izi vardr. Daha Edirne'deki gnlerinde
enitesi dolaysyla bunlarn dnsel ieriklerini, Narodniki
eilimlerini dzeyden de olsa bilmekteydi. Selanik'te, bilhassa
ttihat ve Terakki cemiyetinin kuruluundan sonra, ortak bir sa-
vam vermenin doal sonucu olarak bunlarn liderleriyle tan-
t gibi, silahl eylemlerinden de gerek taktik, gerekse ama
asndan haberliydi. Hatta Selanik iinde cemiyet namna baz
bombal gsterilerde bulunmalar iin bunlarn bir blm ile
anlat bile sylenir. Doru, yanl bu nokta bizi ilgilendir-
mese de, Talt'n bata Bulgar eteleri olmak zere dier Balkan
uluslarnn eteleriyle baz ilikileri olduu kesindir. Hatta
Atina'ya gelen Dr. Nazm'n Selnik'e geii cemiyet ile Rum
etelerinin ibirlii sayesinde gereklemitir. Rumeli'deki i
gezileri srasnda Rum, Arnavut, Bulgar, hatta Srp gerilla grup-
laryla dolayl ya da dolaysz ilikilerde bulunan Talt' bunlar
arasnda gene de en fazla etkileyen Bulgar eteleri olmutur.
zellikle bunlarn Narodniki dorultudaki izgileri onu ek-
mitir. Bunun izlerini Talt beyin tm yaamnda grebiliriz.

59
 iii - Cemiyet ve ona bal olan asker-sivil aydnlarn ulusu
bilinlerinin gl olduu kukusuz. Buna bir nce de dein-
mitik. Ne var ki zgrlk hareketinin glenmesi iin dier
halklarn benzer cemiyetleri ile ibirliinin zorunlu olmas, onun
da tesinde devleti kurtarma amacnn her eyin stnde tutul-
mas bu gen ilericileri blc bir milliyetilikten uzak tutmu
ve olanca gleriyle "Osmanllk" idealini yaymaa alm-
lardr. Kzm Nami'nin "Nasl oldu" oyununda bu ok uluslu
hareketin kk bir modelini grmekteyiz. Oyunun kahraman
olan Trk subay ile Rum sevgilisinin ayn amada birlemeleri,
eylemin gelimesi sresince subayn arkadalarnn Rum asll
eine kar dost ve kardee tutumlar, sonunda eriilen zgrl-
n gene tm halklarn ortak cokusuyla kutlanmasna ilikin
sahneler bu yaklam kantlayan en arpc rnektir.
Unutmayalm ki Kazm Nami'nin bu oyunu Merutiyetin ilann-
dan sonra uzun sre ttihad ve Terakki kulplerinde, yeler tara-
fndan oynanm cokulu alklarla karlanmtr. Talt'taki
Osmanllk yaklam belki de dier arkadalarndan daha da
gldr. Bunun bir nedeni gen yata Alyans sraelite'nin en-
ternasyonalci evresine girmi olmasysa, dier bir nedeni de
Selanik'teki musevi ve mason dostlardr. Talt beyin bu yakla-
m lmne kadar srmtr. Hatta Ziya Gkalp'in bilimsel
ncln yani ideologluunu yapt Trk akma da bu ne-
denle ihtiyatla yaklam, hatta espri ile kark olarak onlar
dler leminde dolamakla da sulamtr. Fakat rgt ier-
sinde gerekli dengeyi ve sreklilii salayabilme amacyla bu
konuda daha ileri gitmemitir.
Grld gibi Rumeli'deki zgrlk hareketlerin ortak
ynleri ve bu ortak ynlerin ttihat ve Terakki cemiyeti ile dier
uluslarn benzer komiteleriyle kurduu (geici de olsa) balar
yredeki asker ve sivil devrimci aydnlan etkilemitir. Temelde
"Osmanllk" kavram ve "Osmanl" milleti yaklam korun-
makla birlikte "ulusu akmlar" szn ettiimiz bu etkinin ba-
nda gelmektedir. Osmanl mparatorluu'nun o dnemdeki
ynetimi hi bir ekilde mparatorluk ierisindeki halklar bal
olduklar ulus ynnden snflamazd. rnein salnamelerdeki

60
saysal bilgiler bile din temeline gre, yani "Mslim", "Gayri
mslim" vb. gibi nitelemeler iersinde verilmekteydi. Devletin
yetkili organlarnn bir anlamda birletirici, bir baka anlamda
ise islm ounluunu arkalamay hedefleyen bu yaklamla-
rna, ilerici aydnlarn "Osmanllk" kavramna sarlm bulun-
malarna karn, Bulgar, Rum ve Slav etelerinin komular olan
mslman halka yaptklar zulmler de gzden karlacak ka-
dar kk deildi. Bu zulm ve basklar iin iin ulus bilincini
pekitiriyordu. Arnavut etelerin Trk asll kylerde yaptklar
yama ve hasarlar bu konuda din temeline dayanan bir ayrmn
bile geerli olmadn ortaya koymaktayd. Dnemin iktidar ve
yredeki ordu ile sivil yneticiler srekli bir biimde Balkan
halklar arasndaki kar elikilerini gzeten bir denge politi-
kas izleyerek ynetimlerini srdrebilmekteydiler.
Gen Trk aydnlarnn, sivil olsun, asker olsun bu elikili
konumlan gz nnde tutarak bir yandan mparatorluun dal-
masn engelleyici bir birlik politikas izlerken, dier yandan
devleti kurtarmann ilk koulu olarak zgrlk meruti bir
ynetimi gerekletirmek yolunda ura vermelerinin yansra;
yredeki Mslman-Trk ahali de bir yandan dier uluslarn
etelerinin saldrlar ve basklan altnda, dier yandan da bu e-
teleri bastrmakla grevli "takip mfrezelerinin" zulmyle hem
ulusu bilince eriiyorlar, hem de mevcut iktidara kar bileni-
yorlard. Yani ulusu ve zgrlk hareket bu yolla ynlara
da mal olmu durumdayd. Rumeli'nin bu konumu Talt bey ve
arkadalarnn kurduklar devrimci illegal rgtn yrenin en
kk noktalarna kadar yaylmasna, hatta sadece ordudaki ve
sivil ynetimdeki aydnlar arasnda deil, kent ve kasabalarn
eraf; onun da tesinde bilinli ynlar tarafndan da kabul
edilmesi, desteklenmesi gibi bir duruma yol amt. Yani hare-
ketin ynlarla snrl da olsa ilikisi kurulabiliyordu.

Rumeli'nin iinde bulunduu durum buradaki mslman

halkn kaderciliin yzyllar sren boyunduruunu krmasna ve
Anadolu halkna oranla daha etkin bir tutum iine girmesine ne-

61
den olmutur. Talt bey uzun gezilerinde bunu hemen farket-
mitir. Subay mahfellerinde, ehir kulplerinde, mahalle kahve-
lerinde ve eitli lokanta ve gazinolardaki konumalarda bir
eyler yaplmasnn gereine inananlarn sadece aydnlardan
olumadn, kentlerin mslman erafnn, hatta orta ve kk
reticilerinin de bu konuda duyarl olduunu gstermitir. Ak
olan bir baka nokta da Rumeli'deki ayrlk hareketlerin bl-
gede yerlemi olan varlkl aileleri, dierlerine oranla daha
fazla tehdit etmesiydi. Bir de ark demiryollar ile Rumeli
demiryolu sisteminin Anadolu'ya oranla gelimesi, kentler, y-
releraras ulam olanaklarnn elvermesi nedeniyle hzla gelien
ticaretin kentlerde ve tarmsal alanda kapitalist retim ilikile-
rinin domasna, piyasa ekonomisinin egemenliini ar da olsa
hissettirmesine neden olmutu. Bu ilikiler geleneksel retim,
ilikileri iersinde yaamn srdrmek isteyen Mslman aha-
linin ekonomik durumlarn sarst gibi gayr mslimlere oranla
baat olan mevkilerini de kaybettiriyordu. Ksacas Rumeli
ierdii tm nesnel koullarla bir ilerici harekete gebeydi. Talt
bey nseziyle bunu kolayca farketmiti. Bu nesnel koullar ze-
rine rgt bina etmek ve yaygnlatrmak kolayd.
Kolayd ama, illegal bir rgtn legal bir toplumsal muhale-
fetin rgtlenmesi gibi, belli gvenceleri gzard ederek yayl-
masnn da eitli sakncalar vard. Bu noktada cemiyete ye
olan askerlerin, zellikle gen subaylarn atlganlna kart
olarak Talt bey (belki de Edirne'deki ac deneyiminin de etki-
siyle) ok ihtiyatlyd. nce Selanik'teki ekirdein savunmasn
salamak amacyla Selnik'in evresinde, onu yurt iine kar
bir ay gibi kuatan birliklerde rgtlenmeyi balatt. Bunun iki
yarar vard. Birincisi ordu ierisinde yaplacak ye kaydnda
denetim yakndan salanabilecekti. Selanik dndaki ye kay-
dnn tm iyi niyet ve gayretlere karn istenildii gibi, zellikle
Talt beyin istedii gibi denetlenemeyecei akt. Ama birinci
kademe rgtlenmenin bylesine gvenli yaplmas, ordu mer-
kezinde salam bir temelin atlmas Rumeli ve hatta Anadolu
ilerine ynelik rgtlenmenin de gvenini salayacakt.
Nitekim zmir rgtnn kurulmas asndan Talt beyin, Tahir

62
bey ve Dr. Nazm gibi gvenilir kiileri semesi de bunu gs-
termektedir. Selnik'in bu biimdeki rgtlenmesi, bir yerde
cemiyet merkezinin savunulmasndan da tede, balayan bir ha-
reketin srdrlmesini de gerekletirebilecek bir olanak yarat-
maktayd ki bu da szn ettiimiz ikinci yarard.
Selanik ekirdeinin tamamlanmasndan sonra nc or-
dunun etki alanna giren Kosova vilayetinde ve zellikle vilaye-
tin en byk kenti olan Manastr'da tekiltlanma ilemlerine
giriilmitir. Bu konuda cemiyete alnm bulunan Enver beyin
(sonradan Harbiye Nazr) rol nemlidir. lk admlar o atmtr.
Manastr'da ye yaplacak (yani tahlif edilecek) kiileri semi,
merkezi umuminin onayn aldktan sonra yemin merasimlerini
yaptrmtr. Manastr'daki kararghn bir ok subay cemiyete
girmitir. Bunlar iersinde Kazm bey (Karabekir), Resneli
Niyazi bey gibi atlgan ve cesur subaylar ba ekmekteydiler.
zellikle Kazm beyin rgt yetenei cemiyet asndan b-
yk bir kazan olmutur.
Enver'in teklifiyle Kazm bey cemiyete girmeyi kabul ettii
zaman ilk sorduu Merkezi Umumi'de kimlerin bulunduu, r-
gtn nicel gcnn dzeyidir. Bu tip sorular, belki de bir ku-
kunun da drtsyle yeni yelerin hepsinin aklna gelmekteydi.
Kazm (Karabekir) beyde ye olurken ayn sorular Enver beye
sormu, ondan doal olarak ak ve inandrc bir cevap alama-
ynca Selanik'te bizzat bu konuyu aratrmt. Kazm beyin ilk
temastan ona gven vermemitir. Bunu anlarnda itenlikle
anlatr. Ancak Selanik'teki ikinci temasnda Talt beyle tan-
mtr. Bu tanma Kazm beyin cemiyete kar gvenini arttr-
m ve Manastr ile yresindeki rgt almalarnn sorumlulu-
unu yklenmitir. Bylece nc ordunun en nemli merkez-
lerinden biri olan Manastr, Selanik'ten sonra cemiyetin en
gl olduu noktalarndan biri haline gelmitir.
Kosova vilayetindeki rgtlenmenin hzlanmasna kar
Rumeli'deki dier il olan Edirne'de rgtlenme baarl olarak
nitelenemez. Bunun nedenlerinden biri Edirne'deki ikinci ordu-
nun st dzey kumandanlarnn padiaha olan ball ve ordu-

63
nun yaps itibariyle nc ordudaki gen subay potansiyeline
ayn oranda sahip olmamas saylabilir. Ayrca Talt beyin bu
ildeki eski eylemlerinden tr sakncal kii olarak kabul edil-
mesi, onun buraya gelip, gvenilir kiileri bulmasn da engel-
lemekteydi.
ttihat ve Terakki'nin bakentteki yani stanbul'daki hcre
tekilt balangta istenildii oranda baarl deildir. Bunun
temel nedenlerine Talt beyin bu amala yapm olduu
stanbul gezisinden sz ederken deinmitik. Sonralar Kazm
beyin stanbul'a tayini, baz gen subaylarn da katksyla
stanbul rgt glendi. Hatta bireysel baz terr eylemlerine
bile girimee karar verdi.
rgtn yaylmas srasnda yelere verilen sra numaras
kanalyla nicel adan gl olduu kans da yeni arkadalara
verilmek isteniyordu. rnein Manastr ubesi ye numaralarn
501'den balatmt. Bu Talt beyin fikri olarak bilinmektedir.
Bu yolla ok sayda yeye sahip olunduu izlenimi veriliyordu.
3
Egdm ve rgt disiplinin salanmas. Bu iki konu ksa
zamanda gndeme geldi. Egdm asndan rgtn eitli bi-
rimleri arasnda etkin ve gl bir iletiim ann kurulmas ge-
rekiyordu. Geri Rumeli'deki vilyeti kapsayan Posta Telgraf
bamdrlndeki grevi Talt beye bu kurum iersinde gve-
necei kiileri, zellikle telgraf memurlarn tanmak, onlar
kendi yanna ekmek, gvenlerini kazanmak frsatn vermek-
teydi. Ama bu yeterli deildi. nk birimler arasndaki ileti-
imde telgraf ve normal posta aralar kullanlamazd. Selnik-
Manastr arasnda ve Rumeli'nin dier ehirleriyle merkezi
umuminin balantlarnda gezici posta memurlar, onlarnda
tesinde ounlukla gen subaylar kullanlmaktayd. Hatta za-
man zaman nc ordunun muhabere kanallarndan da yarar-
lanld oluyordu. Ama Merkezi umumi ile stanbul ve zmir
arasndaki irtibat ancak kuryeler kanalyla gerekleebilmek-
teydi. Bu kuryelerin hafiyeler ve dier yetkililerce tannmamas
gerekiyordu. Zaman zaman ye eleri, yani kadnlar da bu kur-
64
yelii yaptlar. Btn gayretlere ramen egdmn etkinliini
salama asndan istenilen iletiim dzeyine ulalamad.
rnein stanbul'daki rgt merutiyetin ilnna yol aan olay-
lardan ancak sezgisel bir biimde haberdar oldu. Selanik
Merkez kumandan Nazm beyin yaral olarak stanbul'a geldi-
ini saptayabilen rgt, onu yaralayan rgt m yoksa Bulgar
gerillalar m olduunu bir trl renememitir. Bu durum
merkezi umuminin dolaysyla Talt beyin denetimi ve ynetimi
elinde tutamamas sonucunu da vermekteydi. Nitekim 1908
Haziran ve Temmuz aylarnda Manastr ile Selanik arasndaki
balantlar bile koptu. Manastr merkezi umuminin emirleri d-
ndaki eylemlere de girimee balad. Bata Manastr olmak
zere nc ordunun kmelendii Kosova'nn dier kentlerin-
deki eylemlerdeki bamszlk tehlikeli boyutlara uzanabilirdi.
Nitekim merutiyetin ilnna yol aan olaylarn gelimesi sra-
snda bir ara Manastr Selnik'i ikinci plna iten davranlara
bile girimitir. rgtteki birlie hereyden fazla nem veren
Talt beyin kolayca kabul edebilecei bir durum deildi bu.
Manastr ile Selanik'teki merkezi umumi arasndaki ayrlk
sonralar (yaknlardaki aratrmalarda grlmtr) iki ayr cun-
tann varl speklasyonunun bile yaplmasna yol amtr.
Manastr'daki baz subaylarn bamsza yakn sorumsuz dav-
ranlarnn byle dn retimlerine yol amas beklenirdi.
Nitekim Niyazi beyin daa kmas bu davranlara rnek gs-
terilir. gdmn her geen gn yitirilmesi Talt beyi ve
Selanik'teki merkezi umumiyi de telalandrmaktayd. Bunun
sonucu giriimin btnyle denetimi iin bir dizi eyleme giri-
ilmesine karar verildi. Bunlar ounlukla merkezi otoriteye
yneltilen bireysel, silahl terrd. Selanik merkez kumandan
Nazm Paa'nn ldrlme giriiminden balayan ve Atf
(Kaml) beyin emsi Paa'y vurmasna kadar uzanan, genel-
likle ordunun st dzeyindeki merkeze (stanbul'a) bal subay-
lar hedef alan eylemler bu kararn rndr. te yandan
stanbul'da Eczacba Refik beyden Abdlhamid'e kadar uza-
nan bir dizi suikast giriimi de plnlamt. Bu tip terr eylemle-
rinin etkinlii asndan anarist ve sosyal demokratlarn arlk
Rusyas'nda giritikleri bir dizi eylem rnek olarak alnmak-
65
tayd. Bylece hem merkezi otoriteye cemiyetin gc konu-
sunda (bir anlamda abartmal) bir fikir verilmekte dier yandan
kamu oyunun merkezi otoriteye olan ball ve gven duygu-
lar sarslmaktayd. Bu eylemlerin byk bir ounluuna
Selanik'teki merkezi umumi karar veriyordu. Hemen her kararn
ncln de Talt bey yapyordu. Onun anlay asndan
iktidara varabilmek iin toplu kalkmaya kadar her yol denen-
meliydi.
silahl eylemlere dayannca rgtn disipline olan ihti-
yac daha da ne kmtr. Merkezin verecei emirlerin tart-
masz yerine getirilmesi gerekmekteydi. Ama bunlar yerine ge-
tirmeyen ya da korkarak ekimser davrananlara kar hangi m-
eyyide uygulanacakt. Legal bir siyasal rgtte bu disiplinin
salanmas kolaydr. Ama yasa d eylemlere girien bir rgtte
iin iine bir dizi baka sorun ve bunlarn yaratt engeller gir-
mektedir.
Disiplinin salanmas iin yelik yemini edenlerin, emirlere
uymad takdirde, yemin merasiminde kullanlan tabancayla
vurulaca konusunda bir uyan yaplyordu ama balangta i
silahl eyleme kadar varmad iin bu koulun nasl yerine ge-
tirilecei pek dnlmemiti. Fakat eylem eidi ierisine si-
lhl direni ve saldr da girince sorun iki bal bir hal ald.
Birincide silahl eylemin kimin tarafndan yaplaca meselesi
gndeme gelmekteydi. Gerekten de her rgt yesinden, r-
nein Bursal Tahir bey gibi bilim adamlarndan silahl eylem-
lerde nclk yapmas istenemezdi. Gndemdeki ikinci madde
ise eylemleri ele veren, uymayan vb. gibi kiilerin cezasn
kimler verecekti. te bu sorunlarn zm iin rgt iinde
yeni bir rgtn kurulmasna karar verildi. Bu yeni rgte ce-
miyetin "fedai"leri ad veriliyordu. Herkes fedai olamamaktayd.
Fedailer bizzat genel merkez ya da onun gvendii yeler tara-
fndan seilip grevlendirilmekteydi. Fedailerin kimlii konu-
sunda daha da ketum davranlyordu. Bylece illegal siyasal r-
gtn iinde, gizli bir blm daha kurulmu ve iletilmee ba-
latlm oldu. Cemiyetin bu yeni yaps ilerde Talt tarafndan

66
daha da gelitirilerek yeniden dzenlendi. Cemiyet legal olduu
gnlerde bile gizli bir yne sahip olmaa balad.
"Fedai" grubunun eylemler srasnda nemli yararlar g-
rld. Bizzat fedailer tarafndan gerekletirilen eylemler bir
yana, bu eylemlerden rken ve cemiyete kar tutum almaa
balayan ya da en azndan ekimser bir tavr alan kiilerin iha-
netlerinin engellemesinde fedailerin yaratt rkntnn byk
bir yeri vardr. rnein stanbul'da, Manyasizade ile Talt beyin
rgtlenme sorumluluunu verdikleri Baha beyin, eylemler
balaynca ekimser bir tutum iine girmesi cemiyet tarafndan
kukuyla karlannca, fedailerin tehdidi bu zatn daha da tehli-
keli olmasn nledi.
Talt bey asndan bir yandan egdmn salanmas, bir
yandan da eylemlerin zamanlamasnda herhangi bir gecikmenin
olmamas, o gnlerde merkezi umumi'nin nne kan en byk
sorunlardan biriydi. zellikle Manastr grubunun, adeta bam-
sz bir rgt gibi hareket etmesi, baz eylemlere belirlenen tarih-
lerden nce ve habersizce balamas Selanik'teki merkezi
umuminin tm plnlarn altst etmi, zamanlamada eitli
uyumsuzluklar ortaya karmt. Manastr'daki atlganlara ayak
uydurabilmek iin Selanik de hzl bir biimde harekete geti.
Enver'in Resneli Niyazi beyin arkasndan daa kmas bir
yerde Selanik'teki merkezi umuminin tevikiyle oldu. Gene de
olaylar merkezi umuminin beklemedii bir hzda geliiyordu.
Bilhassa byk devletlerin Rumeli ve Osmanl mparatorlu-
u'nun paylalmas konusundaki niyetleri ve bu niyetlerin
Reval toplantsnda su yzne kmas cemiyeti kesin bir
eyleme itti. Reval toplants sonularnn kabul edilmeyeceine
dair bir bildirinin byk devletlerin tm elilik ve konso-
losluklarna cemiyet imzasyla braklmasna karar verildi.

Tank Zafer Tunaya "1908 hareketini hazrlayan nedenler

arasnda, byk devletlerin Rumeli'ye uyguladklar "Mrszteg
Program" ba yeri alr der. Bu kesin ve doru bir yargdr.
Onun iindir ki Talt beyin yetime aamalarnn sonuncusu ve
67
belki de en nemlisi Rumeli "ahvali" olmutur. Rumeli'deki
Osmanl gen subaylar, aydnlan ve sivil ynetime bal me-
murlar, iinde yaadklar kstl ve d denetime dayanan orta-
mn bilincindeydiler. rnein dnemin Vali-i Umumi'si
Hseyin Hilmi Paa'nn btn yetkilerini paylaan bir yabanc
"De Georgis" Paa vard. Bu jandarma kumandan ayn zamanda
genel valinin muavini gibi davranabiliyordu.
Rumeli'deki gizli rgte bal yurtseverler asndan bar-
da taran son damla "Reval" bulumasdr. Bu buluma 9
Haziran 1908'de, ngiltere kral 7. Edvard ile Rus an arasnda
Estonya'nn bugnk adyla Talin, o gnlerdeki ismiyle Reval
limannda olmutur. Gene hocamz Tark Zafer'in altn izdii
gibi, buluma resmi sylevleri aan bir hava iersinde geti ve
bir anlama grnts ald. Bulumada l bir anlama iareti
sezildi. Szan sylentiler ktyd. Osmanl lkesi zerindeki
denge bozulacak, Rumeli paralanacakt. Yldz, vatan yabanc-
lara terkediyordu.
Reval bulumas aslnda bu amac gtmemitir. Ne var ki
haberler nitelik deitire deitire yaylmlard. Sonradan,
Sovyet Devrimini izleyen gnlerde Lenin ve arkadalar tarafn-
dan aklanan gizli belgelere gre Reval sadece bir dizi payla-
m konferansnn sonuncusudur. Byk devletler, zellikle
ngiltere, Rusya ve Fransa, Berlin'den beri varolan Balkanlar ve
ortadou dengesini bozmak ve bu yreleri nfus blgeleri bi-
iminde yeniden paylamak kararndaydlar. Reval bulumas-
nn barda taran son damla oluunun bir nedeni de o gnlere
kadar Osmanl d politikasnn dayand ngiltere-arlk
Rusyas kartlnn ortadan kalkm gzkmesidir. bylece
Osmanl topraklan zerinde yeni dengeler peinde koan ve -
kar atmas iinde olduklarndan tr de, amalarna yaklak
yzyla yakn bir sredir eriemeyen bu iki byk gcn and-
lamas Osmanlnn aleyhineydi. Artk klasik denge politikas
ile varln srdrme olana ortadan kalkyordu. Reval bulu-
masnn, paylama ynelik dier bulumalardan daha fazla etki
yaratmasnn nedeni de buydu. ttihat ve Terakki bu bulumadan
sonra btn devletlerin yetkili temsilciliklerine bir bildiri vere-
68
rek Reval'de kabul edildii hissedilen paylam ve Rumeli'nin
ynetimine ilikin nerileri cemiyetin reddettiini aklad.
Bylece cemiyetin ad ilk defa hem d dnya kamu oyu, hem
de Osmanl kamu oyu tarafndan bir eylemle balantl olarak
duyuluyordu. Cemiyet, zellikle cemiyete bal gen subaylar
Yldz'n Rumeli'yi kolaylkla elden karabileceinden korku-
yorlard. Yapacaklar kla hem bir yandan cemiyetin adn ve
arln hakl bir soruna bal olarak duyurmu olacaklard,
hem de kamu oyunda yanda kazanabileceklerdi.
Reval bulumasndan sonra yabanc temsilciliklere verile-
cek olan bildirilerin datmnn rgtlenmesi, bu arada stanbul
rgtnde Mustafa Baha bey kanadnn ekimser davranlar
konusunda bir karara varlmas iin Talt bey 1908 Hazirannda
Emanuel Karasu ile birlikte gizlice stanbul'a gitmitir. Fakat
stanbul'a gelii ve oradaki faaliyetleri konusunda Abdlhamit
bsbtn bilgisiz deildir. Hatta bu geliten baya ikillenmi-
tir. Ama gene de Talt beye kar kesin bir harekete de geme-
mitir. Bunun nedenini rgtn gc konusunda gerek kendisi-
nin, gerekse kendisine bal glerin ve haber kaynaklarnn e-
likili yarglara sahip olmasdr. Bilhassa Harbiye'deki gen su-
baylar arasnda rgt dncelerinin yaygn olmasndan dolay
Talt ve arkadalarna kar giriilecek bir harekette gen subay-
larn hatta ordunun tepkisinin ne olaca ak bir biimde belli
deildir. stanbul halknn byle bir eylem sonucunda cemiyetin
varlndan haberdar olmas Selanik ve Rumeli'deki karmaay
ve denetimsizlii stanbul'a da sratabilir, en azndan Bakent
halknn byle bir hareket konusunda bilgi sahibi olmasn sa-
lard. Bu Abdlhamit'in hi bir ekilde iine gelmezdi. Dier
yandan Avrupa'daki Reval bulumasna kadar gelien olaylar
padiah eski, klasiklemi denge politikasnn artk geerli ola-
mayaca konusunda uyandrmt. Eer Ortadou ve
Balkanlara ilikin paylam sylentileri gerekse Abdlhamit'in
de yeni bir d politikay oluturmas gerekirdi. Byle bir politi-
kada ola ki cemiyete ve onun rgtne de grevler debilirdi.
te btn bu ikircikli dncelerdir ki padiahn Talt beye
kar stanbul'da kesin ve bitirici bir tavr almasn engellemi
olabilir. rgtn stanbul kanadnda grev alan baz subaylar
69
ise Talt beyin valyece bir tutumla stanbul'a gelmesini
onaylamamlar, hatta rgt asndan tehlikeli bile bulmulard.
Talt bey de durumun ciddiyetini farkettii iin stanbul'da uzun
sre kalmadan Selnik'e dnd. Yalnz stanbul'da bulunduu
srece elde ettii bilgiler, cemiyetin merkezi hkmete kar
kalkmasnn zaman geldiini ortaya koymutu. Selnik'e dn-
dnde durumu ve grlerini merkezi umumiye ayrntl bir
biimde yanstt. Talt beye gre eer harekete gemekte ge
kalnrsa cemiyetin birlii tehlikeye decei gibi, merkezi
umuminin hareketi denetleme olana da ortadan kalkabilecekti.
Tehlikenin boyutu ne olursa olsun harekete ksa srede gemek
zorunluluu vard. Hatta baar asndan bu gerekliydi de.
Abdlhamit'in son stanbul'a gidiinde kendisine kar kesin ve
vurucu bir darbeye bavurmam oluu Talt beye cesaret ver-
mi gzkyordu. Padiahn bu tavr cemiyetin gerek gcn
bilmemesinden ileri gelmekteydi. O halde bu belirsizlik ortam
yaplacak hareketin baarsn salayabilirdi. Ayrca d dina-
mikler de byle bir harekete msaitti. Merkezi umumi ve cemi-
yetin Selanik kanad Talt beyin bu nerilerini ayn dorultuda
deerlendirdi. Eyleme balanacakt. Fakat bu nasl bir eylem
olacakt? Kalkmada ynlarn nemi akt. Ama Rumeli'deki
ynlar, byle bir kalkmaya yatkn olsalar bile, onlar ortak
bir eylemin evresinde toplamak iin iletiim ve egdm ye-
terli olabilecek miydi? Eylem biimi olarak ana yaklam
zerinde dn birliine varld: Manastr'daki gen subaylarn
srarla nerdii belli yelerin evrelerine asker ve sivil halktan
bazlarn toplayarak gerilla'ya soyunmalar; silahl propaganda
eylemleriyle merkezi otoritenin sindirilmesi ve ynlara nder-
lik edilerek merkeze yani bakente Kanun-i Esasi'nin yrrle
konmas iin telgraflar ekilmesi. Eylemin bu son aamas dier
iki yaklamda belirli bir dzeye gelindiinde yaama geirile-
cekti. Bylece Temmuz 1908 eylemler ve kalkma ay olarak
saptanmt...
5
1908 yl temmuzunda, eylemlerin dorua ykselmee ba-
lad gnlerde, biri, Talt beyin niteliklerini tanmlamak iste-
seydi, sanrm "yaps itibariyle Narodnik, rgtl ve d-
70
nsel kiilii asndan Jacoben'di" denmesi en doru belirleme
olurdu. Bakn bu konuda Tark Zafer Tunaya nasl bir betim-
leme yapyor:
"ttihatlar, genel bir deyimle "Trk Jakobenleridir".
zel bir merasimle, gizli bir cemiyete ye olan bu insanlar,
hayatlar pahasna disiplinli bir yeralt alma yemini etmek-
teydiler (tahlif).
... Herkes ve herey gizliydi. Hcre yeleri ancak kendi ar-
kadalarn tanyorlard. Kurallara uymamann sonucunda lm
cezasna kadar gidiliyordu.
Terakki ve ttihat, 1906'da Balkanlardaki gizli komite mo-
deline gre kurulmutur. Karbonarilerden (Eski talyan ihtillci
rgt) ok, Bulgar "i rgt" rneinde olutuunu
sylemek doru olur.
... Yineleyelim ttihatlar, Trk Jakobenleriydiler ve en
"yce fedakrlklarla, en hayal krc arlklar" yanyana yr-
ten bir ihtillci kuak, bu yoldan tarih ierisinde yolunu izmi-
tir. Bu ruhsal durum ve komitac davran, ttihat ve Terakki,
ak ve yasal bir parti olunca da terkedilmemitir".
"Trk Jakoben"i deyimini yerine oturtabilmek iin Fransz
ihtillinin bu gzpek evltlarnn dnsel ve rgtsel dorul-
tusu ile egemenliklerinin kayna konusunda bildiklerimizi
yanstmakta yarar vardr. "Ben isyankr dodum" diyen Talt
bey byle bir nitelemeyi yani "Jakoben"lii severek kabul eder.
Zaten eitli davran ve szleriyle bunu da kantlamtr. Ama
gene de "Jakoben" kavramyla ttihat ve Terakki, zellikle Talt
bey arasnda nasl bir zdelik kurulabilir bunun ortaya kabil-
mesi asndan bu hareketin bir zmlemesinin buraya getiril-
mesi gerekir.
"Jakoben" diktatrl dnemi, Trk aydnlar asndan
Fransz ihtillinin en fazla dikkat eken ve zerinde en fazla du-
rulan blmdr. Yalnz hemen kabul etmemiz gerekir ki bu
dnem 1789'u izleyen yllarda btn ihtilalci kii ve rgtlerin

71
dikkatini ekmi, Jakoben iktidarnn nitelii zerinde derinli-
ine durulmas gereini hissettirmitir. Jakoben dnemi btn
ihtillciler tarafndan bir rnek olay olarak ele alnp incelenir-
ken ve de yceltilirken byk ihtillin vatannda bu dnem
sanki unutturulmak istenircesine gzard edilmitir. rnein bu-
gn Paris'te ya da bir baka Fransz kentinde Mirabeau, La
Fayatte, Danton sokak ad, meydan ya da tiyatro binas olarak
yaygn bir kullanma mazhar olurken; Robespierre, Marat,
Cordelier ve Jacque Roux hl resmen tannmamlar, adlar,
anlan en kk bir biimde yaygnlatrlmamtr. Bunun ne-
deni Sorbon'da Prof. Marcel Reinhard'a sorulduunda "Marat
m? Fakat belediye Marat'y lmszletirmeyi asla kabul etme-
yecektir" yant alnmaktadr. Akas byk Fransz ihtillinin
iyi ve kt evltlar vardr. Robespierre, Marat ve Jakoben d-
neminin nderleri bu ktler arasnda yer almaktadr. Ama tm
bu unutturma abalarna karn Osmanl aydn gibi dnya
olaylarnn geliimini ok geriden izleyenler iin bile,
Jakobenler ve onlarn nderleri Fransz ihtillinin simgesi ol-
duu kadar kendi eylemlerinin de yol gstericisidir.
Kukusuz ihtillin o dnemine deiik alardan yaklala-
bilir. Bizim yaklammz u soruda berraklaacaktr: Talt bey
ve arkadalarna dn ve eylem kaynakl eden Jakobenler ve
onlarn iktidarlarnn dayand temel nedir? Byle bir temel
cemiyet iin de (1908 ncesi) sz konusu mudur? Bu sorunun
yant hem cemiyetin yapsn ve niteliini ortaya karacaktr,
hem de ihtilalci olarak bata Talt bey olmak zere ttihat ve
Terakki yelerinin niin "Trk Jakobeni" olarak adlandrldk-
lar aklanm olacaktr.
Bir ok aratrmac Fransz ihtillini birbirini izleyen ve
iice gemi bir ekilde grnme kan ihtillden olutu-
unu kabul eder. Bunlar srasyla: Aristokratik ihtill, burjuva
ihtilli, halk ihtillidir. Bazlar bu arada bir de kyl ihtillin-
den sz ederler. htillin zaman ierisinde ki geliimine bakld-
nda bilim adamlarnn yapm olduu yukardaki l ayrm
kabul etmek kolaydr. Ne var ki ihtillin gerek deerlendiril-
mesini yapmak istediimiz zaman tm olguyu tek bir sre
72
olarak ele almak daha doru olacaktr. Geri ihtill sreci ok
karmak bir manzaraya sahiptir, ama bu karmakln arka-
snda blnmez bir btn olmann tm zellikleri sakldr.
Karmaklk ihtillin ortaya kt dnemde toplumsal snflar
arasndaki elikilerin su yzne vurmasndan kaynaklanmakta-
dr. Olaya bylesine btncl bir adan yaklanca Jakoben
egemenliini de bu sre iersinde deerlendirme gerei aktr.
Bu noktay bylesine tesbit ettikten sonra bir ok aratrmacnn
ortaya att u sorularn yantlarn arayarak Jakoben iktidarnn
niteliini ortaya koymamz kolaylar.
1 - Jakobenleri iktidara kim yneltmitir?
2 - (31 Mays - 2 Haziran) ayaklanmas ve baarsn ne
salamtr? Gironder'lerin ikili oynamas m? Marat'n devrimci
karakteri mi? Yoksa Robespierre'in ynlendirmesi mi?
Grld gibi kolayca yantlanabilecek sorular deildir.
ncelikle bir noktann altn izmemizde yarar vardr. Siyasal
liderlerin belirli bir eylem iersindeki yer ve rollerini anlaya-
bilmemiz iin, onlarn temel ve belirleyici tek ge olmadklarn
akldan kartmamak gerekir. Bu Robespierre, Marat ve dier-
leri iinde geerlidir. Kukusuz sz konusu baarda Marat'n
ihtillci karakteri, Robespierre'in ynlendirici zellii rol oy-
namtr ama ynlar ve i-d elikilerin belirleyicilii asl
olandr. Unutmayalm ki Fransz ihtilli bu aamasnda bir yan-
dan d glerle savamak, dier yandan iersindeki kar dev-
rimcileri sindirmek ve bu arada halk, ynlar tek bir ulus ola-
rak btnletirmek, ilerici yeni bir burjuva toplumu yaratma a-
basndayd. Bazlar Robespierre'i sosyalist, Marat' proletarya-
nn ncs olarak nitelerler. Btn bunlar o dnemin olaylarn
yirminci yzyln bilgi gzl ile deerlendirme abasnn so-
nucundan baka bir ey deildir. Tek bir gerek vardr ortada
1789 bir burjuva ihtillidir, ama bu ihtill geni bir cephenin
yardmyla yaplmtr. Yani halk karakterde bir burjuva dev-
rimi sz konusudur. htillin "Kebir" yani byk olarak nite-
lenmesindeki neden de budur. Tm eylemlerde motor gcn
burjuvazi salamtr. Marat ve Robespierre yaptklar konuma-

73
larda srekli bir biimde bunu vurgulamlardr. rnein
1792'de Marat'n birlik ar aynen yleydi: "zgrlk
adna, insanlk ve vatan adna, elerinizin ve ocuklarnzn, ge-
lecek kuaklarn, insan soyunun selmeti iin birlesiniz".
Bylesine etkin bir geni cephe ars kolayna duyulmaz.
Robespierre ise 5 ubat 1794'te Konvensiyona sunduu "Siyasal
ahlkn ilkeleri" adl raporunda fazilet temasna arlk verir.
Fazilet nedir? Bu soruyu Robespierre yle tanmlar: "... Bu fa-
zilet vatan ve onun yasalarna olan sevgiden baka bir ey de-
ildir. Fakat, cumhuriyet ve demokrasi anlamnda eitliktir; va-
tan ak zorunlu olarak eitlik sevgisiyle kucaklamaktadr". Bu
arada orada sorulan "Sonu nedir?" sorusuna verdii yant ise,
"zgrlk ve eitliin yumuak zevkinden yararlanma, ebedi
adaletin saltanatna erime..." biimindedir.
Gelelim, sorduumuz ilk sorunun yantna. u nokta aktr
ki jakobenlerin nderleri olan Marat, Robespierre ve Saint Juste
d gren ya da yeldeirmenleriyle savaa kalkan Don Kiot r-
nei hayalperest deildir. Hangi devinimin stne oturduklarn
biliyorlard. "Jakobenler bir halk dalgasnn stne oturmu-
lard". ulsuzlar, kudurmular ve mlksz yoksul kyller, ite
hareketin kayna bunlard. Jakoben egemenlii sresince fe-
odal ilikilerin btnyle krldn gryoruz. Olaya bu nokta-
dan baktmzda Jakoben iktidarnn mlksz kyllerin tm
sorunlarn zdn tesbit ederiz. O halde bu hareketi bir
kyl hareketi biiminde niteleyebilir miyiz? Hayr, fakat nce-
likle zebildii kyllk sorunu olmutur.
Jakobenlerin snf ya da toplumsal grup olarak neyi temsil
ettikleri de ok tartlan bir noktadr. Bazlarna gre
Jakobenler avant-garde (bu deyiminde politika da kullanlmas
pek anlaml olmuyor) ya da devrimci burjuvazinin temsilcisidir-
ler. Bir baka blk bilim adam da onlar kk burjuvazinin
dileklerini dile getiren, onlarn temsilcileri olarak kabul edilme-
leri gereken bir hareket biiminde ele almay yeler. Kukusuz
Jakobenler, Fransa'da ki o byk ihtill depremi iersinde bur-
juvazinin karlarn da temsil etmilerdir. Ama onlarn bu tu-
tumlarna bakarak burjuvaziyi temsil ediyorlar biiminde nite-
74
lemek yanltr. Robespierre burjuva kkenliydi. (1 Mays - 2
Haziran) kalkmasnda yle yazmaktayd: "... Burjuvalar i
tehlikeler tehdit ediyor. Bunlarn kazanmalar iin halka gitme-
leri zorunludur." Bu aka burjuvazinin ya da onun ilerici
gruplarnn nderliinde bir geni cephe hareketinin nerisidir.
Robespierre'in bu szlerinin ierdii eliki sanrm gzlerden
kamamtr. Bundan tr de Jakoben iktidarnn kayna ko-
nusunda srekli sorular ykselmektedir.
Bu aklamalarn altnda unu artk syleyecek duruma
gelmi bulunuyoruz: "Temelde Jakobenizm, belirli snfsal g-
lerin belirledii bir bloktur. Bu blokun iinde orta ve kk
burjuvazi, kyller ve kent plepleri yer almaktadr.
Unutmamaldr ki bu blok Gironden hareketinin karsnda bir
tarihsel zorunluluk olarak meydana gelmitir. Blok iersinde yer
alan tm katmanlar ihtillin savunulmasnda yaamsal karlar
olanlardr. Yaps itibariyle Jakobenleri Fransz halknn oun-
luu oluturmutur, yani Fransz halknn ounluunun partisi
olarak tarih sahnesine kmlardr. Bu yap, hareketin geliimi
boyunca nderler arasnda grlecek elikilerin de kaynan
meydana getirmitir.
Jakobenler iktidara belirli bir toplumsal ve siyasal prog-
ramla geldiler. Dnsel temelleri Jean Jacques Rousseau'ya
dayanmaktayd. zellikle Rousseau'nun eitlik ilkesinin ar
bastn grmekteyiz. Ne ki Robespierre, Saint-Just, Cauthon
ve dier nderler pratikte ve kuramda getirdikleri zmler a-
sndan hocalarndan ok daha ileri gitmilerdir. Rousseau'dan
miras aldklar "Halk egemenlii" "Souverainete du peuple"
kavram ve demokratik cumhuriyet anlay onlarn srekli
"iar" olmutur. Btn genel ilkelere ramen, 1793-94 dne-
minde Jakobenler tarafndan yneltilen ve yaratlan dzen pra-
tikte bir anayasal dzen olmayp, ok daha deiik bir ey, bir
diktatorya idi. Sanrz ki Jakoben iktidarn pratik adan ilgin
klan, daha sonraki ihtillci hareketlerde bir retici kaynak ha-
line getiren nokta da bu zelliidir. Yalnz Jakoben ynetimini
basit bir diktotarya olarak niteleyip geitirirsek yanlrz.
Aslnda bu devrimci bir diktatoryadr. Temelde Rousseau'nun
75
ideallerini gerekletirme amacna dayanmaktayd. htill sreci
iersinde Jakobenler bir dizi yeni olguyla karlamlardr.
Robespierre'in de vurgulad gibi diktatoryada bunlardan bi-
ridir. Robespierre bu konuda unlar sylemektedir: "htillci
diktatrlk devrim tarafndan yaratlan egemenliin yeni bir bi-
imidir." Byle bir yaklam siyasal bilimcilerin kuru yorumla-
rnda ya da ada tiranlarn yasalar iinde bouna ararz.
Jakoben diktatrlnn en byk zellii halk ynlar tara-
fndan yaratlp, ynlendirilmesidir. Demokrasi iin diktatr-
lk... Bu iki ters kavramn birliktelii... Bu nasl olabilir? Bu so-
runun yant Jakoben diktatrlnn u tanmnda yatmaktadr:
"Bir devrimci ve demokratik diktatrya." Akas Konvension
smrlenlerin diktatryasn yaratmt. Bu dzen nceden ha-
zrlanan bir plnn ya da zorunluluklarn kuramsal sergilenmesi
sonucu ortaya kmamt. Ynlarn devrimci insiyatiflerinin
pratiinden domutur...
Jakobenler btn enerjileriyle ynlarn devrimci giriim-
lerini ve yeteneklerini en st dzeye karmaa altlar.
ktidarda kaldklar ksa sre iersinde btn Fransa devrimci
kulp ve komitelerle donand. Halk dernekleri ve Jakoben ku-
lpleri bunlarn ban ekmekteydi. Devrimci savamn ara-
lar bylece yaratlmt. Bu aralar yani komiteler, kulpler ya-
salarla deil halkn kendi istekleri ve giriimleriyle yaratlmt.
Bir yandan kulplerle, komitelerle gerekletikleri demokratik-
leme sreci boyunca kar devrimci eylemlere ynelik bir "te-
rr" n de yaratcs Jakobenlerdir. "Devrimin dmanlarna,
speklatrlere, devlet yasalarn ineyenlere kar terr" bu
yaplan savamn doal bir sonucudur.
Jakoben egemenliini tanmlamak gerekirse unu
syleyebiliriz: Tabanda ynlara ynelik geni bir
demokratizasyon, tepede ise merkezi ve gl bir iktidarn
meydana getirdii bileim. Robespierre bu yapy tiranlara kar
"zgrln savam biimi" eklinde aklamaktadr.
Robespierre'in aklamalar dorultusunda dnrsek bu
demokratik diktatrya hi bir zaman bir dzen rgt olmam,
daima bir sava rgt olarak ykselmitir.
76
 imdi Jakoben egemenlii asndan en can alc soruya sra
geldi. Bylesine ynlardan g alan, devrimci bir diktatorya
nasl oldu da kolayca ykld, 9 Termidorda bir gece de son
buldu? lk neden olarak Jakobenlerin kendi i elikileri syle-
nebilir. zellikle Danton'da somutlaan sa kanat ile
Hebertist'lerin temsil ettii sol kanat arasnda bloku sarsabilecek
dzeyde bir eliki vard. Fakat asl neden Jakoben egemenlii-
nin varl sresince ierdii geliimdir. Robespierre, Saint jst
ve btn Jakobenlerin dram, zafer zerine zafer kazanrken
ideallerindeki eitlik ve zgrlk dzeninden ok farkl bir
noktaya zenginlerin ve parann baat olduu bir dzene yakla-
malardr. Jakoben diktatryas feodalizmi ykt, ama buna kar-
n kk ve byk mlkiyeti glendirdi. Terr yabanc d-
manlar yenerek ve i sava nleyerek kylln ekmeine
ya srd. Kyller zgrleti, sonuta burjuvazi, mlk sahibi
olan kyller Jakobentlere kar, kendi karlar dorultusunda
yeni saflara birleti. Bylece Jakoben iktidar hkmet ile ul-
suzlar arasndaki dn ayrlklarndan daha ok bu nedenden
tr kolaylkla son buldu. Bu arada kiinin aklna kanlmaz
olarak niye kent plepleri, ulsuzlar kendi iktidarlarn savunma-
dlar biiminde bir soru taklyor. Bir kere bu i yapabilecek
olan Paris halk byle bir savunma iin siyasal adan hazr
deildi. Robespierre, Saint-Jst ve arkadalarnn savunmas an-
cak devrimci bir tavr almakla mmknd. Fakat ulsuzlar
byle bir tavrdan ok uzakt. Btn bu olaylardan yl sonra
Bolson'a yazd bir mektupta Babeuf unlar sylemektedir:
"Bugn devrimci hkmet, Robespierre ve Saint-Jst konu-
sunda yanldm anlyorum" sonra da unu ekliyor yazdkla-
rna, "Robespierre demokrasidir. Bu iki szck btnyle z-
detir".
ttihat ve Terakki nderleri acaba Jakoben olarak nitelene-
bilirler mi, zellikle Talt bey byle bir nitelemeye ne derece
uygundur. nce de alntyla yansttmz gibi bir siyaset bilim-
cisi olarak Tark Zafer Tunaya byle bir yaklam kabul ediyor.
Yaamndaki gelimeleri yakndan izlediimizde, biz de Talt
bey de Narodnik ve Jakobenci eilimler grdmz, zaman

77
zaman bunlarn baat konuma getiini sezmekteyiz. Ne var ki
birebir bir benzerlikten sz etmek de kolay deildir.
"Narodnik" eilimler Talt beyin yaam yksne, toplum-
sal kkenine uyumludur. lmne kadar bu eilimleri ak ya
da gizli srdrmtr. Sadrazam olduktan sonra bile sradan bir
kii olarak yaamn devam ettirmesi, halktan biri gibi davranma
eilimi bunu gsteren kantlardr. Zaten yeni Osmanllardan g-
nmze kadar Osmanl-Trk aydnnn "narodnik" eilimlere
kar zaaf vardr, zaman zaman bu zaaf siyasal alanda da ken-
dini gstermitir. Robespierre, Marat, Saint-Jst gibi idealleri
uruna gzlerini budaktan saknmayan; zgrlk, eitlik iin
canlarn bile verebilen yiitler ise gene Osmanl-Trk aydnnn
zlemii duyduu tiplerdir. Talt beyde bu iki eilim ok ak
bir biimde ortaya kmaktadr.
Talt bey cemiyeti illegal rgtlemeden legal siyasal parti
oluuna kadar Jakobenci bir yapya kavuturmak istemitir.
Nitekim 1908 devriminden sonra ttihat ve Terakki rgtlerinin
"Kulp" olarak adlandrlmas da bu eilimin biimsel dzey-
deki grnmdr. Dier yandan kurulan siyasal rgtn bir
blok oluturmas zorunluluu Jakoben modelini akla getirmek-
tedir. ttihat ve Terakki bir blok oluturma amacndadr. i
(eer varsa), sermaye sahipleri (eer varsa),kk burjuvazinin
btn boyutlar bu blokta yerini alacaktr. Kukusuz kyllerde
ayn blok iinde dnlmektedir. rgtn illegal olduu d-
nemde blokta yer almas dnlen tm katmanlarn yeleti-
rilmesi mmkn deildi. Ama legallemenin akabinde bir ptrak
gibi yurdun her yresinde kendini gsteren ttihat ve Terakki
kulplerinin yapsnda byle bir geni cephe oluumunun varl
aranyordu. nclk gerek rgt ierisinde, gerekse siyasal sa-
vamda kk burjuvaziye, bunlarn da asker ve sivil aydnlar-
dan oluan brokrat kesimine verilmiti. Tccar, banker vb. gibi
unsurlar rgt iersinde belli bir mevkiye sahip olsalar bile et-
kinlik bu brokrat unsurlarda, zellikle askerlerde idi. Ordunun
en salkl kesimlerinin (o gnn koullarna gre) rgt ier-
sine alnmas baar iin, savam iin gerekliydi.. Bu arada
Jakoben egemenliinin bir baka zellii Osmanl siyasal yap-
78
snn despotik zelliine uygundu, o da "diktatora" yandr.
Jakoben ktidarnda diktatrlk devrimci nitelii olan bir siyasal
eylem biimiydi, oysa ttihat ve Terakki'nin sonradan snaca
bu despotik nitelik Jakobenlerin devrimci diktatoryas ile
karlatrlamayacak kadar uzakta durmaktadr.
Talt bey yapsndan gelen "Narodnik" eilimleri ve zlem-
lerinden kaynaklanan Jakobenci tutkusuna ramen, bu iki kay-
naktan esinlenmesi gerei yannda, zellikle ikinci siyasal ey-
lem biimini Osmanl-Trk toplumunun geleneksel "ceber-
ruf'luuna uydurmutur. Jakobenci eilim, demokrasiye, ta-
banda yaygn bir demokrasiye gitmedii gibi, yukarda da des-
potik bir merkezi ynetimin yaratlmasna gereke hazrlamtr.
Yalnz, bu noktada sylediklerimizi daha ak klmak gereine
inanyoruz. yle ki Talt bey ve arkadalar iyi niyetle
"Jakoben" eilimlere sahiptirler. Ama koullar onlar bir baka
noktaya gtrmtr. Bu da zamanlarnn d dinamiklerini
doru tahlil etmemelerinden ve yaadklar lkenin toplumsal ve
ekonomik yapsndan pek de haberdar olmamalarndan ileri
gelmitir. Fransa'da Jakobenci iktidar yerini burjuva demokrsi-
sinin kurumlarna terketmitir, ama Trkiye'de Jakobenci zlem-
lerden yola kanlar iktidar bat rnei yeni despotik oluum-
lara yneltmilerdir. Toplumun sivillemesine kendi aamala-
rnda hi bir katklar olmam, buna karn topluma bir eitmen
gibi bakmaktan, onu eitmek iin her geen gn daha da ceber-
rutlamaktan kendilerini alamamlardr. Bu da onlarn ve onlar
izleyenlerin ana trajedisini meydana getirmitir.
Bu noktada, Talt ve onun merkezi umumi yesi olarak et-
kin bir yer ald cemiyetin nitelikleri ve zlemlerine ilikin -
zmlemeyi brakarak, 1908 ylnn o hareketli ve umud dolu
temmuz gnlerine dnelim.

Mays 1908 den sonra, zellikle nc ordunun Manastr

evresindeki ktalarnda ve gene ayn yre kent ve kylerinde
belirli bir huzursuzluun byd grlmektedir. Makedonya
Genel Mfettii Hseyin Hilmi Paa 2 haziranda saraya, Tahsin
79
Paa'ya ektii telgrafta: "Jn Trk, Ermeni, Makedonya komi-
telerinin son umumi itimalarnda, verdikleri karara tevfikan
Selanik yahut Manastr dahilinde, bir mahalli mahsusta "Merkez
icra komitesi" namyla bir heyeti ihtilliye tekil edip, pek yakn
vakitte fiiliyata balayacaklar..." bildirilmektedir. Grld
gibi bu gvenilir bir istihbarattr. Yalnz cemiyetin ad aka
verilmemektedir. Uzun sre genel valilik yapm olan Hseyin
Hilmi Paa'nn cemiyetin varlndan haberdar olmamas mm-
kn deildir. Fakat ok dikkatli olduuna baklrsa ttihat ve
Terakki'nin gcn tam lmemi olduu ya da abartt anla-
lmaktadr. Buna benzer bir baka haber de Atina'daki Osmanl
Elisi Rifat beyden kaynaklanmtr. Eliliin haberine gre:"...
Sefarethane'nin hususi istihbarat memurunun Makedonya komi-
tecisi kyafetine sokularak ve komiteci yazlarak ihtill heyeti-
nin iine sokularak baz haberler almas salanmtr. Bunlarn
banda u gelmektedir: kinci ve nc ordulara mensup za-
bitlerden bir ou ihtill komitesinin fikir ve maksatlarna taraf-
darlar, bunlar da merutiyetin iadesine almak iin sz vermi-
lerdir. Arnavutlardan bir takm nfuzlu ahsiyetlerde ikna
edilmi ve muavenetleri temin olunmutur. Bu suretle alnan
tertibat yaknda fiilliyat sahasna kacaktr." Eliliin bu rapo-
runun tarihi ise 22 hazirandr. Grlyor ki mays ayn izleyen
gnlerde stanbul'a Rumeli'de ki olaylarn geliimi konusunda
kesin ve ak bilgiler aktarlmaktadr. stanbul da buna karn
baz tedbirler almaktadr. Bunlarn banda brahim Paa'nn
nerisine uyularak Manastr blgesine, bu tip hareketlere kar-
mamam Anadolu taburlarnn evkidir. Anadolu rediflerinin
Rumeli'ye zellikle Manastra gnderilmesi, buradaki asker ve
subaylarn eylemlerini engelleyecek, belki de etkisini ortadan
kaldracak nemli bir tedbirdir.
Nitekim olaylarn hzlanmasndan Selanik'teki Merkezi
Umumi de rkm gzkmektedir. Elimizdeki bir ok kaynak
Manastrdaki gen subaylarn atakl karsnda Selnik'in ha-
reketsiz kald, hatta stanbul hkmetinin almakta olduu
tedbirlerden tr korktuu yazlmaktadr. Kanmca bu korku
szc yanl kullanlmaktadr. Bata Talt bey olmak zere

80
cemiyetin ileri gelen bir ok yesi piirilmi ve kotarlm bir
hareketin bir ka maceraperestin eylemleri sonucu kmesini
istememektedirler. Edirne deneyimi Talt beye herkese gveni-
lemeyecein retmitir. zellikle ordudaki subaylarn iersin-
den bir ihanetin gelmesinden her an ekinmek gerekir. Ne varki
Manastr'a sz geirmek mmkn deildir. Egdm olaylarla
birlikte hzla yitirilmitir. Yaplacak tek ey gelien olaylarn
arkasnda kalmamaktr. te Selnik'in eylemlere girimesi
byle olmutur. Bu eylemleri iki grupta toplamak mmkndr:
Selanik iinde ve yakn yrelerde tertiblenecek suikastlarla yl-
drma ve cemiyetin gcn gsterme bakmndan nemli eylem-
lere girime, bunun yansra Rumeli'ye sevkedilecek Anadolu
taburlarnn iine szarak onlarn subay ve askerlerini cemiyete
kazanmak. Bylece Manastrdaki ateli gen subaylarn yaptk-
lar eylemleri arkadan korumu olacana inanan merkezi
umumi ilk i olarak Selanik Merkez kumandan Nazm bey,
(sonralar Harbiye Hazin olacak Enver beyin kzkardeiyle evli
bulunuyordu) smail Canpolat'n bavurusunu grmek iin alt
kattaki selamlk odasna giden ve Canpolat'la grmee bala-
yan Nazm bey, pencereden ate eden Mustafa Necip bey adn-
daki bir baka subay tarafndan yaralanr. Nazm bey bu olay
zerine stanbul'a gtrlr. Merkez kumandan olan bir albay-
'n yaralanmas ve sulunun yakalanmamas cemiyetin gcne
yeni bir delil olarak kabul edilir. Nazm bey stanbul'a geldikten
sonra verdii raporda Enver beyden ikayet eder ama onun ce-
miyetle ilikili olduuna ait bir bilgiye sahip olmadn da or-
taya koyan satrlara bu raporda yer verir. Raporun bu konuda ki
blm yledir:"... Enver beyle pek az grtmden ve ku-
lunuza hi bir ey amadndan, hatta nez-i beydanemde sual
etmeden lakrd bile sylemediinden ahval ve ahlk hususiye-
sine vukufum yoktur." te bu srada Nazm beyin Enver hak-
knda bir ihbarda bulunacan varsayan Cemiyet onu tikve
yresine, gereinde gerilla harektn balatmak emriyle gnde-
rir. Bylece Enver bey hakknda hi bir ak ihbar olmamasna
ramen onun gizlenmesi, gnn deyimiyle "Hl-i Firar" da bu-
lunmas Cemiyetle ilikisini aa kartm olur. Bu arada
Abdlhamit nc ordu iersinde ki kaynama hakknda ilk
81
elde bilgi almak amacyla iki subayn kendisine gnderilmesini
ister. Ordu kumandanl bu emir zerine Kurmay Ali Rza ve
Topu Hasan Rza bey isimlerinde iki albay stanbul'a gnderir.
Bunlarla gren mir Edhem Paa zerinde iki albay da g-
revlerinden baka bir ey dnmeyen, cemiyetle en kk bir
ilikisi olmayan subaylar izlenimini uyandrlr. Fakat bu arada
iki albayn stanbul'da beklenenden daha fazla kaldn gren
Cemiyet, bunlara ikence ile baz eylerin syletilebilecei iz-
lenimine kaplarak stanbul zerine bask yapmaa karar verir.
zellikle Selanik bu konuda ok ikirciklenmitir. Basklar o de-
rece artrlr ki Hseyin Hilmi Paa saraya gnderdii bir telde
"...Avdetleri iin gn bile tayin olunduu ve ayet o gn iade
edilmezlerse fena eyler tahadds edeceine dair kendisine teh-
ditkrane haberler gnderildiini" bildirmektedir. Durum ger-
ekten ciddi boyutlara kavumu bulunuyordu. Genel Mfetti
Hseyin Hilmi Paa'nn bilgisine gre orduda kendisinden baka
tm subaylar cemiyetin yesiydi. Bylesine abartmal haberlerin
yaygnlamas; Selanik merkezinin ne kadar ciddi altn ve
stanbul'dan gelecek olan bastrc glerin daha kaynakta engel-
lenmesinin saland izlenimini kantlayan rneklerdir.
Olaylarn bu noktasnda iki nemli gelimenin ortaya kt-
n grmekteyiz. Bunlardan birincisi zgrlk hareketle do-
rudan ilikili olmayan ama sonuta Merutiyetin ilnnda etkisi
grlen Firzovik olaydr. Rumeli demiryollarnda alan
Avusturyal memurlar eleri ve ocuklarnn da katlmasyla
Firzovikte bir ka gn srecek olan bir piknik yapmay plnlar-
lar. Bunu renen Kosova'daki Arnavutlar olay bir Avusturya
igalinin ncs kabul ederek Firzovikte silahl olarak toplanr-
lar. Yaklak olarak otuz bin Arnavut bu toplantda Kosova'nn
Avusturya'ya kar savunulmasna karar alrlar. Piknik kukusuz
bu koullarda yaplmaz ama toplanan otuz bin kiide dalmaz
ve yetkililerden bir Avusturya taarruzuna kar savunulma ga-
rantisi isterler. Firzovikte silahl otuzbin Arnavut'un toplanmas
srasnda, 3 Temmuz 1908'de, Niyazi bey cuma namazn izle-
yen saatlerde, alay cephaneliinden ald silah ve mhimmat
ile birlikte daa kar. Kendisini iki yze yakn asker ve sivil iz-

82
lemektedir. Bunu izleyen gnlerde Eyp Sabri de ayn ekilde
ete kurarak daa kar. Niyazi beyin daa kt yre merkezi
ynetime en youn muhalefetin bulunduu Ohri'ye yakndr.
Ohri'de muhalefet o dnemde ylesine glyd ki nc or-
duya ait birlikler sabah itimanda "Yaasn Padiah" szc
yerine "Yaasn Millet" diye barmaktaydlar. Olayn ciddiye-
tini farkeden saray, nc orduyu da aarak dorudan Prizren
de bulunan emsi Paa'ya, Niyazi'yi izleyip, ortadan kaldrmas
iin emir verir. emsi Paa alayl bir subaydr. Bunun iin
Harbiye mezunu subaylara kar kinlidir. Arnavutlar tarafndan
da sevildiinden evresinde oluturduu bir fedai Arnavut ta-
buru ile birlikte Manastr'a doru yola kar. Fedai Arnavutlarn
byk bir blm dzenli asker deildir. Gnlllerden olu-
maktadrlar. emsi Paa Manastr'a Selanik zerinden gider.
Selanik'te kald srece cemiyet hi bir kar harekete girimez.
Bu davran merkezi umuminin korkakl olarak nitelenir.
Oysa Arnavut sergerdelerle kuatlm emsi Paa'ya Selanik'te
yaplacak bir hareket rgtn kn ve gszln sergi-
lenmekten baka bir sonuca ulaamayacaktr. Zaten merkezi
umumi kendisine sorulmadan yelerden Niyazi beyle Eyp
Sabri'nin daa, gerillaya kmasnn karsndadr. nk bu
eylemle cemiyetin varl ve gc bu iki eteye indirgenmi gibi
olmutur. Bu iki etenin yenilgisi kamu oyunda cemiyetin ma-
lubiyeti olarak yorumlanacak ve stanbul'daki merkezi hkmet
de bylece gcn artracak, ordu arasndaki kararsz subaylar
kendisine ekecek, kumandanlarn cemiyet yelerine kar daha
acmasz davranmas sonucunu kendiliinden douracakt.
stanbul hkmetinin cemiyetle hesaplama gn yakla-
maktadr. Bu hesaplama iin alanda her iki tarafta ciddi a-
balar harcamaktadr. Bu alan unlardr:
- Niyazi, Eyp Sabri ve sonradan Selnik'in izniyle
Tikve'te daa kan Enver bey etelerinin ortadan kaldrlmas.
- Firzovik'te toplanan otuz bin Arnavut'un kazanlmas,
- Anadolu Redif taburlarnn Cemiyet ya da Hkmet tara
fndan kazanlmas. Aslnda son iki alandaki abalarn nemi
83
byktr. Nitekim Selanik'teki Merkezi Umumi'nin gayretleri
sonucunda Anadolu taburlarnn asker ve subaylar cemiyete ka-
zandrlm bylece nc ordunun yardm alabilecei kanallar
kesilmitir. Zaten ordu kumanda heyetinin alt kademesindeki
subaylar cemiyet yesidirler. Bunun yansra Firzovik'teki
Arnavutlar arasnda cemiyetin etkin bir propaganda yapt g-
rlmektedir. Bu alanda da stanbul yeniktir. Nihayet emsi Paa
da Manastr Postanesi'nde, Saray'a hareketi ile ilgili bilgi
verdikten sonra karken cemiyet yelerinden Atf bey
tarafndan vurularak ldrlr. Byle bir saldry beklemeyen
Arnavut koruma taburu da aknlndan halk zerine ate aar.
Halktan yararlananlar olur.
Bu eylemler son hesaplamann, egdmden yoksun olma-
sna karn cemiyet tarafndan kazanldn gsterir.
Selanik'te merkezi umumi olaan st bir toplant yapar
(21-22 Temmuz gecesi) ve 24 Temmuzda genel kyamn bala-
masna karar alr. Kyam Rumeli'nin tm yrelerinden halk ve
asker adna, saraya, anayasann yrrle girmesine ve meruti-
yetin ilnna ilikin arza telgraflarnn ekilmesi biiminde uy-
gulamaya konacaktr. Bu arada Selanik ve dier kentlerde du-
varlara cemiyetin merutiyet isteyen bildirileri aslacaktr.
Bildiriler Fethi bey (Okyar) tarafndan kaleme alnmtr.
Ayaklanma kararn veren merkezi umuminin olaanst top-
lantsna katlanlar unlardr: Talt bey, smail Canpolat, Mithat
kr, Binba Cemal (sonradan paa) bey Kurmay Binba
smail Hakk, Manyaszade Refik, Kurmay Binba Fethi
(Okyar), Mftzade hsan Namk, Yzba Hasan Fehmi.
Manastr 24 temmuzda yaplacak hareketi bir gn nceye
ald. Saray tarafndan emsi Paa yerine gnderilen Tatar
Osman Paa, Manastr'da 22-23 temmuz gecesi Niyazi ve Eyp
Sabri bey eteleri tarafndan tm korumaclarnn arasndan al-
narak daa kaldrld. Bu stanbul'u aknlk iersinde brakt.
okun etkisini kaybetmek istemeyen Manastr 23 temmuz gn
Merutiyeti tek bana iln etti ve bunu bir telgrafla saraya bil-
dirdi. Manastr' Rumeli'nin dier yreleri izledi. Hareket

84
Selanik'teki merkezi umuminin plnladndan daha nce ba-
lamt. Rumeli'den gelen telgraflar padiah, gerei iin Meclisi
vkela'ya verdi. 23-24 gecesi Meclisi vkela sabaha kadar top-
lant halinde kald.

Telgraflar karsnda "Heyet-i Vkela" neye karar verece-

ini bir trl bilemiyordu. Aslnda bu kararszln nedeni padi-
ahn bu konudaki isteinin ne olduu konusunda bir bilginin
varolmamasyd. Sabaha kadar sren toplantda bakanlar kurulu
elindeki tm kantlar kullanarak bir durum muhakemesi yapt.
Aslnda cemiyetin gc konusunda kesin bir bilgi yoktu, fakat
merkezin yapt btn giriimler ters tepmiti. Otoritenin sar-
sld, Rumeli'de artk merkezi hkmetin tannmad bir ger-
ekti. Tartmalarn sonuna doru hl ak bir karara ulala-
mamt. Bu durumu Kamil Paa anlarnda yle anlatmaktadr:
"Kanun-i Esasinin ilanndan baka are kalmamt. Ama ii-
mizde bunu Sultan Abdlhamid'e teklif edebilecek bir yiit ta-
savvur olunamadndan mtehayyir bir halde idik." te a-
knlk bu kerteye eritiinde imdada sultann bir iradesi yetiti.
Ellerinde yeni telgraflarla kurennadan Rza Bey, ikinci katip
zzet Paa ile meclise girdi. "evketl efendimiz, bu telgrafla-
rnda mtalalarn ferman buyurdular. Anlalan ahali kanun-
Esasinin ilann arzu ederlermi; ben kanun- esasinin ilann
aleyhinde deilim buyurdular, dedi." te bu szlerdir ki Meclisi
rahatlatt. Aadaki Bakanlar kurulu karan hazrland:
"Manastr, Kosova ve Selanik vilyetleri btn halknn ve
ordunun baz mntkalarnda bulunan erat ve subaylarnn u son
gnlerde giritikleri erkee hareketlerin mahiyetine dair sz
geen vilayet ve mntkalar vali ve kumandanlarndan ve umum
mfettilikten 8 ve 9 ve 10 temmuz 324 (21, 22, 23 temmuz
1908) tarihlerinde gelen 67 adet telgraf ve yazlar padiah haz-
retlerinin emri gereince aramzda birer birer incelendi. Gelen
yazlara gre bir ok mahalde bulunan ahalinin ayaklanmas ve
pek ok yerlerde subay ve askeri eratn onlara katlmasyla baz
askeri depolarn kaplarn krarak bir ok silah ve cephane ve

85
tabur sandklarnda mevcut paralan alarak ve kendilerine mani
olmak isteyenleri iddetli cezalarla ve lmle tehdit ederek ve
nihayet toplar atarak ve nutuklar vererek hrriyetin ilanna dair
bir takm nmayilerde bulunduklar ve dn gece Manastrda
baz kumandanlarn ve hatta mir Osman Paa'nn bulunduu
yeri kuatarak Osman Paa'y tevkif ettikleri ve bu asice hare-
ketlerin Kanun- Esasinin hkmlerini yrrle koymakla
meclis-i Mebusann toplantya davet ettirmesi esasna dayand
ve bu konuda her trl nasihata kulak asmayarak daha ok ka-
rklk karacaklar anlalm ve geri Kanun-i Esasi yrr-
lkte olup Meclis-i Mebusan'n muvakkat bir mddet iin tatili
imdiki hareketlerin ve memleketin gereinden olmas dolay-
syla bir mddetten beri davet edilmemi ve almam ise de
halk arasnda kan dklmesini menetmek ve ecnebi devletlerin
ilerimize karmalarna meydan vermemek vazifemiz icabndan
olduundan Meclis-i Mebusan'n almas aresiz yaplacak bir-
ey olduundan durum aramzda mzakere edilerek, arzedilmesi
Padiah Hazretleri'nin emirleri gereinden olup hakikatte mem-
lekette gvenliin yerlemesi arzusunu hedef tutan yksek m-
talalar tam isabetli bulunduundan seim hakknda zaten mev-
cut olan usule uyarak gerekli vasflar tayan yelerinin seil-
mesiyle arka arkaya bildirilmesi hususunun umumi olacak vila-
yetlere ve kendi bana buyruk livalara tebli edilmesi ve bu
kararn o ahslara anlatlmasyla cemiyetlerinin datlmas
mzakere ile uygun grlm ve bu konuda yazlan telgrafname
sureti iliik olarak arz ve takdim edilmekle, Padiah hazretleri-
nin bu konudaki emir ve fermanlar ve ekilde akarsa isabet
onda olmakla bu ve her trl ide emir ve ferman Padiah haz-
retlerinindir."
Bu kararn altnda bata Sadrazam Sait Paa olmak zere
vkeldan Kamil, Abdurrahman, mer Rt, Hasan Fehmi,
Tevfik, Memduh, Mehmet Ziya, Zihni, Haim ve akir Paa ya
da beylerin imzas bulunmaktadr. Bu karar Padiah tarafndan
hemen onaylanmtr. Ertesi gn bata stanbul olmak zere
tm illerde ve yrelerde kanun- Esasi'nin yrrle girdiine
ilikin Padiah ferman yaynlanm, yrrle girmitir, by-
lece 24 temmuz 1908 de resmen Merutiyet ilan edilmitir.
86
 ttihat ve Terakki zgrlk savam yolunda byk bir
admn atlmasn salam, bir gece de tm Osmanl kamu oyu
tarafndan "Cemiyet-i mukaddese" olarak nitelenmee
balamtr. stanbul, Manastr, Selanik ve lkenin dier
yrelerinde zgrlk ve merutiyet byk lenlerle
kutlanmtr. Gsteri ve nmayiler gnlerce deil, aylarca
srmtr.
Merutiyetin ilan kutlanrken, onu kutlayacak bir marn
bile varolmad grlmtr. Nitekim Selanik'te, her yerde bu
mutlu olay byk tezahratla alklanrken, Beyaz kule kahve-
lerinde oturan Nki bey, coarak, almakta olan orkestray sus-
turmu ve gr sesiyle "Maestro al Marseyezi" demitir.
Marseyezin nameleri arasnda orada bulunanlar zgrln ta-
dn ilk defa cokuyla karmlardr. Fakat gn iersinde bir
dizi marn, belginin ortala atldn grmekteyiz. Nitekim 27
Temmuz 1908 de Selnik'e dnen Enver beyi, bir kahraman
hrriyet gibi karlayan merkezi umumi yeleri ve halk,
Selnikli Ahmet beyin besteledii mar bando eitliinde sy-
lyorlard:
Alemde emsali adm
Yaptk bugn bir inklp
Hainleri, alaklar
Zalimleri ettik harap. Biz
yek vcud-u ittifak Bir
kale tekil eyledik.
Hrriyeti, milliyeti
Hakkyla temsil eyledik.

87
KNC BOLUM
"gzlerinin nnden
gitmez o manzara
tyden hafif bir gne taze
ykanm zm aydnl
borazanlar 'itima' alyor
talimat dnden
trene drdnc batarya katlacak
(eref beyin bataryas)
anlalmaz bir scak ortalk ana baba
gn yal bir fes kalabal
dalgalanyor neferi zabiti esnaf iisi
arnavut trk ve rum yahudi ve bulgar
makedonya dalarnn zgrln
gzlerine ilemi komitaclar iplik
iplik kan ate menekesi
"hrriyet" birdenbire aklanyor
binba vehip bey tarafndan km
top arabasnn stne (altm
numaral top arabas) konuan
sanki topun namlusudur yani vatan
"
Atill lhan.

89
 MECLS- MEBUSAN

"Cemiyet-i Mukaddese" yani kutsal dernek, Merutiyet'in

lan edildii gnlerde halk arasnda ttihat ve Terakki'ye verilen
ad budur. 23 temmuza kadar ancak snrl bir grubun bildii bu
ad bir anda yurt dzeyinde yaygn ve onurlu bir yeri olan rgt
olarak yer buldu. Ynlar kendisine zgrlk veren rgte
bylesine kutsallatrlm bir nitelemeyle teekkr etmek isti-
yordu. Ynlarn bu duygusal davran tm lkelerde ayndr
dersek bir abartma yapm olmayz. Bir yandan dozu hzla artan
bir abartma dier yandan ayn llere ulaan bir yerme, Bu iki
duygu arasnda salnan bir sarkac andrr ynlarn davran.
Merutiyetin iln edildii gnlerde de farkl bir eilim grl-
memitir. Cemiyet ve ona mensup olanlar alabildiine ycel-
tilmi, ama ok gemeden ayn llerde eletirilerek deiik ve
belki de haksz sulamalarla yerin dibine batrlmlardr, hele
beklentiler karmak ve ok olursa, cokunun arkasndan eleti-
rinin gelii de ayn hzda olur. "Blok" yani ynlarn btnn
kapsamak isteyen rgtlerde ise isteklerin karmaas ve okluu
daha da fazladr. nk blok iersindeki her katman, hatta her
kk grup eyleminin sonunda kendi karlar dorultusunda bir
takm kararlarn alnmasn bekler. Bunda da kendini hakl g-
rr.
"Kanun-u Esasi"nin yeniden yrrle girdii, "Meclis-i
Mebusan" seimleri iin illere gerekli emirlerin gnderildii
temmuz ve austos 1908 gnlerinin cokusu anlatlr gibi deil.
Bu cokunun ls konusunda en arpc gsterge 24 temmu-
zun ve onu izleyen gnlerin "Hrriyet Gnleri" olarak nitelen-
mesidir. O dnemde doanlara sorun hemen hepsi "Hrriyet"te
domuum yantn vereceklerdir. Temmuz 1908 toplumsal vic-
danda bir tarih dmcesine yer etmitir, bir iaret noktas ol-

91
mutur. ttihat ve Terakki nasl "Cemiyet-i mukaddese" bii-
minde nitelenmise, Selanik (gene ayn gnlerde) "Kabe-i
Hrriyet" ve onu elde etmek iin cann diine takan Enver,
Niyazi vb. gibi yiitlerde "Kahraman- Hrriyet" adn alm-
lardr. O gnlerde, tm lkeye yaylan bu heyecann yansra,
btn illerde, ilelerde "ttihat ve Terakki"nin yresel klpleri
de almaa balanmt. Bu kulplerin ald yerlerdeki asker-
sivil aydnlarla, eraf ve eitli toplum katmanlarna bal kiiler
akn akn kulplere yazldlar Cemiyete ve onun yresel
kulplerine ynelik bu akn bata Talt bey olmak zere ttihat
ve Terakki'nin merkezi umumisini rktmt. Cemiyetin de-
netimi ellerinden kamak zereydi. Bu duygu dolu gnlerde
kulplere yazlanlarn yarn rgtn yozlamas asndan ne
byk tehlikeler yaratacaklarn sradan bir rgt yesi bile ko-
laylkla tahmin edebilirdi. Talt bey iin nemli olan rgtn
denetiminin elden kartlmamasyd. Eer ama iktidara ortak
olmaksa bu ancak rgtn bu yoldaki savamnn etkin bir bi-
imde denetimi ile mmknd. te bu koullarda Talt bey ce-
miyetin gizli olan niteliini korumann tek kar yol olduuna
inand. Bylece grnen kalabalk ve denetimden uzaklaabilen
ynn altnda o yn da denetlemeyi salayacak ve Talt
beyle merkezi umuminin elleri arasnda her zaman yurulmaya
hazr bir gizli yap oluturulacaktr. Daha dorusu mevcut olan
gizli yap aklanmayacakt, zaten "Kanun- Esasi"nin yrrle
konmasna ilikin Bakanlar Kurulu kararnda da amalarna nail
olan cemiyetin kendisini datmasndan da sz ediliyordu. Bu
yaklam eski merkezi otoritenin yanda olan btn kiilerde
baat bir biimde grlmekteydi, madem ki Merutiyet ilan
edilmiti o halde cemiyetin varlnn srdrmesine de gerek
kalmamtr. Yalnz 1876 Anayasas'nn ve Meclis-i
Mebusann sonu akllardan silinmemiti. O gnlerdeki gibi
"Meclis-i Mebusan" ve "Kanun- Esasi" korunmasz brakla-
mazd. Cemiyet gizli niteliiyle bu korumay daima stlenebi-
lirdi ve grevi de buydu. Talt bey ve arkadalarnn bu karar
rgtn gelecei asndan ok nemli saylmaldr. Bylece r-
gt gene Talt beyin ellerinde kalyor ve onun istedii amacn
elde edilmesinde kullanlabilecek niteliini koruyordu.

92
 Bu kararn ilk ak sonucunu, 19 Temmuz 1324 (3 Austos
[908) tarihli Tanin gazetesinde yaynlanan bir bildiride grmek-
teyiz. O gnlerde kendisini cemiyetin bir yesi gibi tantan
Mizanc Murat beyin davran ve istifasyla ilgili olarak hazr-
lanm bu bildiride aynen unlar yer almt:
"Terakki ve ttihad cemiyetinin Dersaadetteki heyet-i ida-
resi bir heyet-i merkeziyeye merbuttur. Heyet-i merkeziyenin
tannmamas meruttur. Binanaleyh sizinle mlakat gayri mm-
kndr... Hakknzdaki karar bilahre it ve tebli olunur,
Hsn veya sui niyetle cemiyet namna cemiyetin malumat ol-
makszn beyanclar tarafndan nerolunan beyannameler hak-
knda tedabire tevessl kat'iyen heyet-i merkeziyenin hakkdr.
Sizin hakknzda heyet-i merkeziyenin reyi udur: Heyet sizi
kat'iyen efrad cemiyetten tanmaz. ube reisi sfatyla deil hi
bir surette cemiyet namna bir harekette bulunmanza msaade
gsteremez."
Bu bildiri iki noktay aa kartmaktadr: cemiyet gizlili-
ini srdrmee kararldr ve eski Gen Trk gruplar ya da ki-
ileriyle ilikide ok dikkatli olmak niyetindedir.
"Blok" olmann doal sonucu olarak ynlar nasl zgr-
l kendi dorultularnda yorumlamak eiliminde iseler, cemi-
yetin yeleri de ayn eilime sahipti. Bu nedenden zgrlk
gnlerinin daha balangcnda yeler arasnda da eitli dn
ayrlklar ortaya kt. Nki bey beyaz Kule'deki gazinoda or-
kestraya "Marseyez"i aldrrken, o gne kadar cemiyetle ayn
paralelde bir savam veren Bulgar, Rum, Srp ve Arnavutlar ise
kendi ulusal karlarn ne kartyorlard. Anadolu'da eraf
kendi ekonomik karlarn en iyiletirmek iin cemiyeti kul-
lanmay dlyordu. Soyut bir zgrln btn bu sonulan
getirecei bilinmelidir. te bu noktada bir soru gndeme geli-
yor: Talt bey ve ona yakn olanlarn amac nedir? zgrlk ve
onun yasal ortam olan Merutiyet elde edilmitir. Bundan son-
raki adm ne olacaktr? Bu sorunun yant ok aktr:
Osmanln tisini" gvence altna alabilmek, lkenin bt-
nn ada uygarlk dzeyine kartmak... Yani bir anlamda
toplumsal gelimeyi gerekletirmek. Bunun iin geciktirilme-
93
den iktidar olunacaktr. Bireyin zgrl, "Memlik-i
Osmaniye"nin her ynden bamszl ve onunda tesinde ulu-
sun genel refahnn salanmas... Fakat bu hedefler de soyut-
mu, belli bir programdan yoksunmu, bunlar o gnde grecek
kimse yok. Tm bu amalar iin devlet kurtarlmal. Bilinen tek
ey bu. Bir de, cemiyette elde edilen sonucun sarholuu ve
iyimserlii egemen.
Sokaklar dolduran kalabalklarn bitmek bilmeyen tezah-
rat. Bu ok iyi. Bir yerde cemiyete g katyor. Ama bu tezah-
ratn da denetimi gerek. Adm banda, bulunan ykseke bir
yere klarak ekilen "Ey gzel hrriyet, ne yce bir amasn,
yapamayacan hi bir ey yoktur" gibisine belgelemi szlerle
balayan sylevlerde neler sylenmesi gerek, bunun bile gzden
geirilmesi zorunlu. Her ey cemiyetin amalan dorultusunda
olmal. Kalabalklar bu yolda koullandrlmal. Yoksa elde edi-
len bu kazanmn bir anda yitirilmesi mmkn. Buna izin ver-
memek gerekir. Bunun yansra bir de hkmet sorunu var.
Hkmetinde denetimi cemiyetin gelecei iin ilk ve vazgeil-
mez bir zorunluluk. Oysa Sait Paa ve onun bakanlndaki
hkmet yelerinin, brakn cemiyete yaknln, merutiyete
bile inanlar kukulu. Ayn kiiler yllar yl Abdlhamid'in
despot ynetiminde de grev almadlar m? "Kanun- Esasi ilan
edildi ama deien nedir?" diye bir soru sorulacak olsa verilecek
yant pek de i ac olmayacak. Belki bir ka hafiye, bir ka
hrsz ortadan kayboldu, ya da kaybolmak zere. Ama tm dier
kiiler ve kurumlar ayn. Yerlerinde grkemleriyle duruyorlar.
Bu durum cemiyet iin de tehlikeli. ktidarn denetimi ve cemi-
yetin amalan dorultusunda ynlendirilmesi gerekir. Bu da
bakent'e, Dersaadet'e gitmekle mmkn. Cemiyetin merkez-i
umumisi Selanik'te kalabilir ama bir kolu, hem de gl bir kolu
bakentte bulunmal. ktidar olmann yolu bakentin elde edil-
mesiyle mmkn... 21 Temmuz 1324 (5 Austos 1908) tarihli
Tanin'de, drdnc sayfann birinci stununda yle bir haberi
okuyoruz:

94
 "Tanin darehanesine,
Osmanl ttihat ve Terakki cemiyeti mlk ve millete kanun-
esasi bahettirmi ve kanun-u mezkrdan temami-i istifade-i
mukaddes ve muazzez bir maksat olarak takip eylemekte olan
hkmeti hazirann cemiyetin maksad mukaddesine henz ta-
mamen kesbi ittila edemedii varid-i mtala olduundan, ce-
miyet ise btn iktidar ve mesaisi ile yed-i erbab namus ve li-
yakadda grmek istedii hkmetin teali-i an ve evketini te-
min ve millete mstaid ve mstehak olduu refah ve saadeti is-
tihzar etmekten baka bir emeli olmadndan ve elbirlii ile ve
bir say-i mtemadi ile srf bu emeli muazzez ve mukaddesin
hasl olmas iin ibraz mesai edilegelmekte olduundan hk-
meti hazra ile hadim-i millet ve vatan olan Cemiyet beyninde
vcudu lazimeden olan itimat ve emniyetin celp ve terakkisine
alarak bu babdaki emel-i mbeccelin tesri-i husul iin efrad
cemiyetten Erkn Harp Binbas Hakk (Hafz) bey ile, Necip,
Talt, Rahmi ve Hseyin beylerden mrettep bir heyeti mahsusa
Dersaadete azimet eylemiti. Fi: 19 Temmuz 1324. Osmanl
Terakki ve ttihat Cemiyeti Selanik Merkezi"
Btn bu adal ve soluksuz szcklerin arkasnda sylen-
mek istenen; mevcut Sait Paa hkmetinin cemiyetin amalar
dorultusunda almad, Cemiyetin Kanun-u Esasi'yi ulusa
armaan eden bir kurulu olarak onu savunmaya kararl bulun-
duu, toplumun refah iin alnmas gereken tm tedbirleri de-
netleyecei, akas Merutiyeti ve yeni dzeni savunaca ko-
nusuna aklk getirmektir. Aslnda gazetenin drdnc sayfa-
snda kk bir haber olarak verilen bu bildiri, Sait Paa hk-
metine meydan okumaktr ve merkezi umuminin ne pahasna
olursa olsun olaylara el koymak istediinin kantdr. Cemiyet
iktidara giden yolu amak, daha doru bir deyimle iktidara ortak
olmak iin bakente geliyordu.

Selanik - stanbul yolculuunda cemiyetin btn ykn

zaman zaman tek bana yklenen Talt bey ok eyler dn-
m olmal. Bu kez yapt yolculuk Edirne'den Selnik'e geli-

95
ine benzemiyordu. O yolculuk tam bir belirsizlikler ortamna
gidii simgelemekteydi. Bu kere ise gidilen ve beklenen belir-
liydi. ktidar olmaa gidiliyordu. Acaba bu olanak Cemiyete
verilecek miydi. ktidar olmak. "Kanun-u Esasi"yi ilan ettirmek
kadar kolay deildi. Sait Paa'nn ve meclisi vkalann "Kanun-
Esasi"nin ilanna ilikin bildirgesinde de iktidar kolayna ver-
mek istemedikleri belliydi.
Tren ar ar iltisak hattndan Dersaadet'e doru yol al-
yordu. stasyonlarda kouan kalabalklar, tarlalarda alan
kyller tek tek Talt beyin gznde byyor, her biri tavarla-
ryla ondan sanki birey istermiesine aklnda yer ediyordu. Bu
ynlara istedikleri nasl verilebilecekti. Bunlara dayanarak ik-
tidar olmak mmkn myd acaba. Refah, ulusun refahnn sa-
lanmas. Ama refah nedir, ulusal refah nasl tanmlanabilir?
Bunlar ak deildi gznde. Sz etmesini, bir altn tepsi iinde
sunmasn biliyordu refah ama sunduu sadece szcklerden
ibaretti. Soyut bir kavramd. Refahn somutlatrlmas nasl
gerekleebilir? te bu sorunun yantn kesinkes bulmak gerek.
Ne ok eyi renmesi gerekiyordu. Btn bunlar renmek
zorunlu olmayabilirdi ama dorusu seebilmek iin gene de bir-
eyleri bilmesi lazmd. Ama okumak, renmek iin zaman
olabilecek miydi.
Tren yoluna devam ettike dncelerde akn ediyordu bir-
birlerini izlercesine. Rumeli bylesine sefil olursa ya lkenin
br yreleri nasl olurdu? Anadolu? Hi bir bilgisi yoktu bu
yanmada hakknda, kitaplardan rendikleri bir yana braklrsa
Erenky'nden daha ileri gidememiti. Onlar bekleyen i zordu.
Bamsz bir Osmanl lkesi yaratmak, devlete eski grkemi
vermek, onu kurtarmak. Hepsinin tesinde toplumu Avrupa uy-
garl dzeyine ykseltmek... Kendi kendine, trenin tek dze
sesine uyumlu bir ekilde, "imiz Zor", "imiz Zor" diye yine-
leyip durdu. Adeta umudsuz bir urat bu. Gerek yolculuk
buydu, Dersaadete gitmek deil. Yolu Dersaadet'te bitmiyordu.
Belki de yaam bu yolculuun bittiini ona gstermeyecekti.
Kimbilir?.. Kimbilir?

96
 Sabah olurken ekmece gllerinin durgun sularn getiler
Dalyanlar scak bir Austos gnnn ncesinde, sabah yelinin
hafif esintisiyle sallanyordu... Bir ka balk kulbesi, nle-
rinde alamanalar. Alarn dzenleyen balklar. Belli iler ke-
sad. Ne de olsa yaz ve balk mevsimi deil. ylemi? Dnd
Selanik'te o kadar bulunduu halde renememiti balk mev-
siminin zamann. Glleri geride braktktan sonra denizle tren
yolunun arasna Ayestafanos'un bakml kkleri girdi.
Baheleri birer park andryordu. Ortancalar sarmt her yan,
ilerde belli belirsiz, arlk'n iaret parma gibi duran ant. Onu
grnce rkt. Tm yurtseverler gibi, o gnler, 93 Sava'nn o
yenilgi, bozgun dolu gnleri gerekten geride mi kald diye d-
nd. Bu ant yklmal. Simgesel ama bu yklmadan gelecein
ipoteklerinden kurtulanamaz. Sanki mparatorluun geleceini
belirlemek isteyen bir ant bu. Evet, evet yklmal... Sonra
Makrky, burada refah ile sefalete yanyana. stasyonun yann-
daki bahe park olmakla olmamak arasnda bocalyor. Bir ka
kii kanapelere oturmular. Biri gazete okuyor. sizler, emekli-
ler. Yedikule'den sonra yolun iki yannda sefalet sergileniyor.
Ahap binalar, cumbalarn nlerinde amarlar. Kepenkler ka-
pal... Sadece bir ka ak pencere var. Sur ykntlarnn ara-
snda teneke, sala konutlar. Koca bir imparatorluun baken-
time batdan byle giriliyor. Yangn yerleri... Gene yangn yer-
leri. Kadrgann hemen yannda ilkel salncaklardan oluan bir
bayram yeri kalnts. Mavi bir Austos gnn altnda gzel
bir gnn mjdecisi olan gne, Osmanl bakentinden sevecen
ve mutlu bir dnya umudlarn yalanlayan bir ortama gz krp-
yordu. Tekrar ayn szckler takld usuna: "Dorusu iimiz
Zor"... "Dorusu iimiz zor". Nasl kurtulunur bu sefaletten,
bozgundan ykmdan? Merutiyet tek bana yeterli mi?
Kukusuz yetmez. Peki bu ynlar, sefaletle kucak kucaa ya-
layan bu insanlar farknda m durumlarnn? "Dorusu iimiz
Zor. Pek zor".
3
Sirkeci garnda daha nceden gelenlerle, Cemiyetin stanbul
merkezinin yelerinden oluan bir grup karlad onlar, Sradan
insanlar izlenimini veriyorlard. zellikle Talt, uzun bir yolcu-

97
luun buruturduu pantalonu, biraz kalbn yitirmi fesiyle
gerekten dikkatleri ekmiyordu. Talt beyin sorduu ilk soru
"ler nasl gidiyor? Kayserili'den ne haber?" oldu. tedenberi
Abdlhamid'e zeksna "telmihan" Kayserili demeyi severdi.
Sokaklardaki eylemlere baklrsa ilerin iyi gittiini sylemek
mmkn. Ama hkmet katnda olay farkl. Said Paa bildiini
okuyor. Belli ki u anda Abdlhamid'den bile daha tehlikeli.
Bouna "Kayserili" son anda onu Sadrazam yapmad. Ama
Cemiyet arln hissettirince durum deiebilir. nl kuku-
culuu belki de cemiyetin tek silah olabilecekti.
Said Paa onlara akamst Babali'de randevu vermi, O
zamana kadar durumun arkadalarla gzden geirilmesinde ya-
rar var. Nitekim genel anlaml bir durum deerlendirmesi ya-
pldnda sokak gsterilerinin bile tehlikeli olmaa balad
gerei ortaya kt. Rza Tevfik ve Selim Srr'nn, bilhassa
ikincisinin ly kard ok ak. Usturuplu bir ekilde ku-
la ekilmeli. Cemiyet ksa bir sre iinde bunu yapmak zo-
runda. Sonra hkmetin almalar ele alnd. Grlen oydu ki
cemiyetin hkmet zerinde etkin bir gc u ana kadar kuru-
lamamtr.
Cemiyetin Sadrazamla yaplacak toplantda srarla zerinde
duraca sorunlarn kayna, 19 Austos 1324 tarihini tayan
(cemiyetin Selanik'ten yaynlad bildirinin ve bir heyet gn-
derilmesi gereinin kamu oyuna duyurulmasnn da ayn tarihli
olduu dikkatleri ekmektedir) Hatt hmayun'un Meiat ile
Harbiye ve Bahriye Nazrlarnn Padiah tarafndan tesbit edile-
ceine ilikin maddesidir. Bu madde cemiyetin kukusunu ek-
mitir. Selanik'teki merkezi umuminin bir temsilciler grubunu'
gndermesi dncesinin, o sralarda Rumeli genel mfettii
olan Hseyin Hilmi Paa ile Sait Paa arasndaki muhabereden
sonra olutuu ve Hseyin Hilmi Paa tarafndan cemiyete ne-
rildii baz kaynaklarca sylenmektedir. Bu konuda tam bir
aklk yoktur. Yalnz hatt hmayundaki yaklamn Cemiyeti
memnun klmad, sorunun buradan kaynakland aktr. Bu
arada Hseyin Hilmi Paa Merkezi Umumi ile olan ilikilerin-
den tr devreye girmi olabilir, hatta gerek sorumlulardan
oluan bir heyeti stanbul istedii iin Hseyin Hilmi Paa'nn
bu giriiminden Sait Paa da haberdar bulunabilir. Bunlar olayn
temelindeki gerek nedenleri deitirmez.
Sadrazam Paa Abdlhamit dneminin en ilgin kiilerin-
den biridir. Merutiyetin ilan edilmesine ilikin bakanlar kurulu
kararnn ve hatt hmayunun hazrland dnemde yedinci
defa sadarete getirilmitir. Abdlhamit gibi vesveseli ve bu a-
dan ok dikkatli ve zor beenir bir hkmdarn iktidarnda yedi
kere sadaret makamna tayin edilmek nemli saylacak bir zel-
liktir. Bu sadaretlerinin bazlarnda hakaretler, hatta eitli teh-
ditlerle mhr hmayun elinden alnmtr. Bir keresinde
Abdlhamit tabancas ile kendisini tehdit etmi, Sait Paa'nn
mhr evdedir niyazlarna inanmam, mhr evden getirilin-
ceye kadar Sait Paa'y tabancasnn hedefinde tutmutur. Ne
var ki bu olaydan sonra otuz alt saat gemeden Sadaret gene
kendisine tevcih edilmitir. Sait Paa srekli gzaltnda bulun-
durulurdu. Bunu bildii ve yaamndan srekli bir biimde ku-
kuland iin ev halkna en kk bir gecikmesinde, Sarayda
mutadn dnda uzun kalmasnda ngiliz eliliine bavurmala-
rn, orann korumasn istemelerini sylemitir. Nitekim bu ko-
rumaya iki kere bavurmutur. Bir keresinde elilie bizzat s-
nm, kralienin (Viktorya) zel konuu olarak bir ka gn
orada kalm, padiahn srekli gvenceleri sonunda ayrlmtr.
Bir bakasnda ise, sarayda bir nev'i gz hapsine alndnda,
ailesinin bavurusundan tr ngiliz Elilii serbest braklmas
konusunda bask yapmtr. Mithat Paa olayndan Muharrem
kararnamesine kadar bir dizi nemli karara onun Sadaretlerinde
ulalmtr. Kesin tavr alan ve vard kararlan annda uygu-
lamak isteyen bir kiidir. Bunlarn eitli rnekleri vardr.
Bulgaristan Prenslii'nin Dou Rumeli'yi topraklarna katmas
zerine, Bulgaristan'a asker sevkine ve silah gcyle yola geti-
rilmesine karar vermi, bu kararn uluslararas tepkilerinden r-
ken Abdlhamit hemen kendisini azlederek yerine emperyalist-
lerin dmen suyunda gitmekte usta Kamil Paa'y getirmitir.
Bir baka rnek de, mali reformlarn yapld, bu arada muhar-
rem kararnamesinin yaynland gnlerde btn vkelann ma-
alarnda byk indirmeler yapmasdr. Kendi sadaret
dence-

99
sini de 90.000 kurutan 25.000 kurua indirmitir. Bu davrann
brokrasi ve st dzey yneticileri arasndaki tepkisi byk ol-
mutur. Sait Paa korkulan, hi bir dostu olmayan, son dnem
Osmanl politikaclarnn arasnda kendine zge bir yeri olan
kiidir. Nitekim ttihat ve Terakki'nin gelecekteki iktidar yo-
lunda kendisinden zaman zaman yararland grlecektir. Tabii
bu arada kim kimden yararland sorusu da akla gelebilir. Bunlar
yeri gelince tartmaya aacaz. Yalnz bir noktaya iaret et-
mekte yarar vardr; Sait Paa kiilii ve politik tutumu dolay-
syla Talt Paa'ya ok eyler retmitir.
Merkezi Umumi tarafndan gnderilen heyetle olan konu-
mas bnlemin'in kaleminden aynen yle anlatlmaktadr:
"Merutiyet'in ilanndan evvel Selanik'te ttihat ve Terakki
cemiyetinin teekklnde ve Merutiyet'in ilk gnlerinde
stanbul'da merkezi umumi namna murahhas sfatyla faaliyette
bulunan -ve isminin tasrihini arzu etmeyen- bir zatn, Said ve
Kamil Paalara dair vaki olan beyanatnn birinci ksmn buraya
dercediyorum.
O zat dedi ki:
"Selanik'te Merutiyet'in ilann takip eden ilk gnlerde her
taraftan vaki olan mracaatlar zerine merkezi umumi, vaziyeti
tanzim ile urarken mfettii umumi Hseyin Hilmi Paa,
cemiyete mracaatla sadrazam Sait Paa ile temasa gemek
zere stanbul'a bir heyeti murahhasa gnderilmesi pek mnasip
olacan ifade etmiti. Bu ifadenin sadrazamn tebliine ms-
tenid olduunu tarz beyanndan istidlal ediyorduk.
Merkezi umumide verdiimiz karar zerine bata Talt ol-
duu halde Cemal, Cavid ve ben hemen stanbul'a hareket ettik
(Tanin'deki haberde Cavid beyin ismi bulunmamaktadr.
Kendisinin heyete stanbul'dan katld dnlebilir).
Muvasalatmz gn Babli'ye giderek Said Paa'ya mlki
olduk. O srada nezdinde Hariciye Nazr Tevfik Paa vard.
Bizi ona tantrken "Zan ederim kendisine itimad edersiniz" s-
zn sarfetti. Bu szyle onun yannda serbeste konuulabile-
ceini iaret etmek istiyordu.

100
 Sonra -kendisine mahsus- itidal ile her birimizle ayr ayr
konumaya balad. Ve bir ok sual irad etti. Kabinenin teki-
linde, eyhlislam ile Harbiye ve Bahriye nazrlarnn, padiah
tarafndan intihap edilmesi hususunu mevzuubahis ederek bun-
larn intihab padiaha aid olduunu ileri srd. Biz bunun mu-
vafk olmadn syledik. Bize cevap vermee alt. Nihayet
bu noktai nazar, Merutiyete muhalif grdmz -kat'i ola-
rak-, syleyince bahse devam etmedi.
Biz meclisi mebusann almasnda ve mebuslarn intiha-
bnda kafi derecede asar istical gsterilmediinden ikayet et-
tik. O "kusurumuz yoktur, allyor. Fakat iin zamana muhta
olduunu takdir edersiniz" dedi. Daha bir ok szden sonra ay-
rldk.
Bir ka gn getikten sonra Said Paa'nn istifa ettiini ve
riyaseti vkelaya Kamil Paa'nn intihap edildiini duyduk."
Bu mlakatn Said Paa'ya cemiyetin gcn gsterdiine
hi kuku yok. Deiik kaynaklardan alnan bilgilere gre Talt
beyin babayani ve birazda Osmanl brokrasisinin klasiklemi
dzeninin dna taan konumas, bu dzene tm yaamnda
an bir tutkuyla bal kalm olan Said Paa'y rktt ak-
tr. Bir yandan Padiah'n Merutiyet'e ramen eski "mstebid"
tutumunu srdrme arzusu, te yandan cemiyetin, Talt beyde
somutlaan iktidara ortak olma kararll arasnda kendine zge
dengesini kuramayacan anlayan Said Paa'nn istifadan baka
yapacak hi bir eyi kalmamtr. Yalnz onun yerine atanan
Kamil Paa'ya da gvenilemeyecei aktr. Bu durumda ikti-
darda arln duyurulmas Meclis-i Mebusan'da ounlua sa-
hip olmakla mmkn olacaktr. Yani gerek hesaplama
Meclis-i Mebusan'da yaplacaktr. te Cemiyet ve Talt bey bu
konuma sonucunda bunu tesbit ettikleri iin btn arl se-
imlere kaydrmlardr.
Austos ve eyll aylarnda bir yandan seim hazrlklar
ilerlerken, te yandan da i ve d olaylarda, o gnlere kadar g-
rlmeyen hzda baz gelimelerin olduu gzden kamyordu.
nce yurt iinde olanlara yle bir gzatalm. Grlen (belki de
nemli olgu olarak) soyut ve mutlak bir zgrlk havasnn

101
toplumun tm kesimlerine egemen oluudur. Bunun en arpc
rneini basn ve tiyatro alannda grmekteyiz. Bir ok yeni ya-
yn organ kmaa balad gibi, gazete ve dergilerin hemen
hepsinde sansrn kalkmasnn getirdii rahatlkla bir ok ko-
nunun tartld da farkedilmektedir. te yandan lkedeki b-
tn tiyatro gruplar eski stipdat gnlerine ilikin eitli piyesler
oynamakta, bu tiyatro gruplarna amatr gruplarda katlm bu-
lunmaktadr. Oynanan oyunlar ya hrriyetin nasl elde edildi-
ine dair alelacele yazlan yaptlar, ya da eski dnemin eletiri-
sine ynelik talamalardr. Bunlardan bir tanesi gnlerce
stanbul'da halk tarafndan tezahratla izlenmi, oynanmas ya-
sakland zaman gerek oynanaca tiyatronun nnde, gerekse
yetkili kurumlarn kapsnda gsterilere neden olmutur.
"Sabah- Hrriyet" adl bu oyunun evresinde kopan frtna
uzun sre stanbul basnnn temel haberleri arasnda yer alm-
tr. Hrriyet kavramnn bylesine geni bir tartma alan bul-
duu ortamda, bu kavramn eitli yorumlarna rastlanmaktayd.
zellikle, kadnlarn toplum yaamna girmeleri ve baz sorum-
luluklar almalarna ynelik ilk hareketler gene bu dnemde g-
rld gibi; kadn erkek eitliini, bunun da tesinde kadnlara
snrl baz haklarn tannmasn bile istemeyen tutucu grupla-
rnda kar davranlar yank uyandryordu. Beikta'ta bir
Rum bahvanla, bir mslman kzn evlenme giriimi zerine
ortaya kan olay; Kr Ali Hoca'nn Yldz sarayna kadar uza-
nan gerici gsterisi bu kar davranlarn en ileri rnekleridir.
Dier yandan yurt dnda bulunan Jn Trklerin teker teker
dnmesi, ierdeki ttihat ve Terakki rgtyle bunlar arasnda
bir iktidar savamn da ortaya kartmt. Genellikle dardan
gelenlerin, zellikle Prens Sabahattin grubunun hareketten dta-
landklar grlmekteydi. Bunun doal sonucu olarak Prens
Sabahattin, Ali Kemal, Mizanc Murat ve Said-i Krdi (Said-i
Nursi) cemiyete kar kesin tutum almlard. Bylece cemiyetin
merkezi otoriteyi glendiren ve tabanda yaygn bir zgrle
dayanan Jakobenci modeline kar muhalefet dozu artmaa ba-
lamt. Olaya sadece soyut zgrlkler asndan bakldnda,
hatta Osmanlnn geleneksel despotik ynetim yaps da gz-
nnde tutulduunda muhalefetin daha liberal bir grnme sa-

102
hip olduu kolaylkla grlmekteydi. Ne var ki bu dnemde
muhalefetin emperyalist gler tarafndan da desteklendii ak.
imparatorluun i paralanmasnn ve bu yolla gszletiril-
mesinin daha da kolaylaaca dncesi d glerin bu eili-
minde ana etkendi. rnein stanbul'da kmakta olan "Levant
Herald" gazetesinde yaynlanan makale ve yorumlarla muhale-
fetin dnsel izgisi arasnda byk paralellikler saptanabili-
yordu. Btn bu kart grup ve yayn organlarnn Cemiyete y-
nelik hcumlar, ak ve hodbehot olmasa bile yen altndan aba
gsterircesine bymekte ve etkili olmaktayd. Kurulan "Ahrar"
Frkas bu bakmdan en ak muhalefet izgisini yeleyen bir
rgt olarak karmza kmaktadr. Merutiyet'in ilk gnlerin-
deki davranlarndan anlalyordu ki Talt bey ve arkadalar
Osmanlnn geleneksel despotik yapsndan yeni dzende de ya-
rarlanmak niyetindeydiler. Bilhassa mparatorluk iinde bulu-
nan ayrlk etnik gruplarn devleti kesin bir kmee doru s-
rklemesini engellemek iin byle bir davran kanlmaz yol
olarak nitelenmekteydi. Ayrca cemiyetin dnsel izgisi de
buna msaitti. Otoriter, merkeziyeti bir demokrasi. Eitimin ve
iktisadi gelimenin salanmasndan, lkenin dveli muazzama
diye anlan bat Avrupa'nn kapitalist lkeleri karsnda gc-
nn kantlanmasna kadar tm amalar iin byle bir ynetim
kanlmaz grlmekteydi. Ama devleti kurtarmak olunca, -
zmde otoriter demokrasi diye kolaylkla adlandrlabilecek
olan yeni bir despotik ynetimdi. Tabii btn bu yaklamlar o
gnlerde cemiyet yeleri tarafndan aka belirtilmiyordu. Ne
var ki rgtn ve bata Talt bey olmak zere merkezi umumi
ve etkili yelerinin yaps bunu kanlmaz bir biimde gndeme
getiriyordu. ktidarn pekitirmek iin lkenin mutlak deneti-
minin elinde olmas gerektiini bilen Talt bey ve arkadalar-
nn istemeselerde bu sonuca erecekleri akt. Ayrca 1908
temmuzundan sonra muhalefetin ve basnn tutumu, cemiyetin
otoriter demokrasi" den yana olan eilimlerini pekitirmiti.
Bylece demokratik-leme srecinin doal adm olan toplum
ii yatay ilikilerin gelitirilmesi yerine, zaten var olan dikey
ilikilerin bu kere cemiyetin denetiminde glendirilmesi yo-
luna gidilmiti.

103
 O gnlerde Osmanl mparatorluu'nu hedef alan d dina-
mikler de cemiyeti bu yne doru itmekteydi. Bir kere
Avusturya-Macaristan'n Bosna-Hersek'e ilikin tutumu, bu bl-
geyi kendi topraklar ierisine almas; bunun yansra Bulgar
bamszlnn ilan artc olmutur. Bu durum Osmanl
mparatorluu'nun i birliinin ve Merutiyet'in glendirilmesi
gereini birden ortaya kartmtr. Osmanllk birliini sala-
yacak ilk tedbir olarak "anasr" lar aras btnlk demek olan
"Osmanl olma" kavramn glendirme, bir zm yolu olarak
dnlmtr. Fakat seim hazrlklar ilerledike ve kampan-
ya balaynca btn etnik gruplarn kendi ulusal karlar do-
rultusunda olaya bakt ortaya kmtr. Ulusal sorunu salkl
bir biimde zmleyemeyen ttihat ve Terakki ksa sre ier-
sinde kendi ulusal sorununu, yani Trklk eilimlerini arka-
lamtr. Bilhassa Rumeli ve Anadolu'nun baz yrelerinde
rumlarn seimlerdeki ar ulusalc tutumu bu eilimi daha da
glendirmitir. Nitekim ttihat ve Terakki'nin tavrndaki bu
deiiklii, cemiyetin stanbul milletvekili aday olan Hseyin
Cahit (Yaln) beyin Tanin'deki "Millet-i Hkime" balkl yaz-
snda gryoruz. Hseyin Cahit bu yazsnda Osmanl
mparatorluu'nu kuran ve onu bugne kadar yaatan, sava
meydanlarnda kan dkerek savunan ulusun Trkler olduunu,
bunun iin Trklerin mparatorluk iersinde bir "Millet-i
Hkime" olarak tannmasnn yadsnmaz bir gerek olarak kabul
edilmesi gerektiini vurgulamaktayd. Bu durum ise kart g-
rllerin ve bunlarn yuvaland muhalefet rgtlerinin iine
yarad. Bunlar bir yandan aznlklardan yandalar bulurken, bir
yandan da islamc akmn ileri gelenlerini kapsyorlard.
Seim kampanyas, daha da fazla, bu alana ekildi. Muhale-
fetin ve ayrlk ulusal hareketlerin tm abalarna karn cemi-
yetin toplumdaki saygnl sryordu. Ayrca Cemiyet'in sahip
olduu rgtn yaps ve gc bu gruplarda yoktu. Sonuda se-
imlerden Cemiyet byk bir baar ile kt.
4
Seim kampanyasnn sonlarna doru Cemiyet'le kartlar
arasndaki sz dellosu ok sertleti ve beklenmeyen boyutlara
104
ulat. 26 Terin-i sani 1324 (10 Aralk 1908) de Tanin gazete-
sinin birinci sayfasnda Dersaadet seimlerine ilikin haberlerin
yansra u alnty da okumaktayz:
"ra-i mmet"in (O gnlerde cemiyetin stanbul'da ki
resmi yayn organ olarak kabul edilmekteydi) dnk saysnda
yaynlanan bir yazy aynen aada veriyoruz: "sminden uta-
nan adamlar... Zulmette teneffs, eder, sefalette canlanr; istifa-
desini felakette arar bir takm mahlukt- sefile vardr ki tesadf
edebildikleri acizeyi zehirlemek iin karanlklarda gezerler, zi-
yaya, nura kar gelince hemen kabuklarna ekilirler. Bu fe-
zail-i insaniye haydutlarnn Cemiyet'in en sfli tabakatnda
zeminleri vardk ki oradan kendilerini bizar ettii iin namusa
tecavz ederler. te her faziletten mahrum, mahrum olduklar
her fazilete dman olan bu haerat Cemiyetimiz ile mntehibi
ganiler aleyhine bir takm imzasz beyannamelerle mektuplar
neir ve tevzi etmektedir. Bunlar her eyi tayin ederler. Yalnz
hviyetlerini tayin edemezler. Zira hviyetleri kendilerinin
ilam- ithamdr. Bunlarn erbab- namusa tecavz kpeklerin
aya kar ulumalarna benzetilse haklarnda hrmetsizlik edilmi
olmaz. Fakat bu isminden utanan adamlar emin olsunlar ki
kendilerinin kimden, maksatlarnn nelerden ibaret olduu ce-
miyetimizce mehul deildir. O vehile birbirinden den'i olan
nam ve meramlar yaknda gazetelerde millete terih edilecek-
tir."
Bu haberden de anlalaca zere i bir takm imzasz mek-
tup ve bildirilerle Cemiyet'in sulanmasna kadar varmtr.
Silindii zere, o dnem ki seim sistemine gre nce ikinci
semenler yani "mntehibi sani"ler seiliyor, bunlar da tesbit
edilen bir gnde milletvekillerini seiyorlard. Yani seim sis-
temi iki aamalyd. stanbul ikinci semenlerinin ve dier yre-
lerdeki ikinci semenlerin byk bir ounlukla Cemiyet'in
adaylarndan olumas muhaliflerin hcumlarn artrmt.
stanbul milletvekili seimi 11 Aralk 1908 Cuma gn ta-
mamlanmtr. Adaylarn aldklar oylar yledir.

105
Manyasizade Refik bey 503
Mustafa Asm bey 475
Ahmet Rza bey 472
Vitali efendi 461
Hallayan efendi 455
Ahmet Nesimi bey 425
Zhrap efendi 39
Kostantin Kostantinidi efendi 36
Hseyin Cahit (Yaln) bey 35
Kozmidi efendi 34
Milletvekili olan bu kiiler cemiyetin destekledii aday-
lardr, muhaliflerden en yksek oyu alanlar ise mithad Paazade
Ali Haydar bey (67), Ali Kemal bey (64) Sadrazam Kamil Paa
(18), Mehmet Murat (Mizanc) bey (16), Prens Sabahattin (18),
Celaleddin Arif bey (4). Oylarn dalm Cemiyetin ne oranda
baat bir gce sahip olduunu da gstermektedir. Sadrazam
Kamil Paa'nn ancak 18 oy almas dikkatleri ekmektedir.
Bylece cemiyet, daha seim aamasnda bile sadrazama kar
olduunu oylaryla aklam bulunmaktadr.
Talt bey seimlere Edirne'den katlm ve byk bir
ounlukla milletvekili seilmitir. Seimlerin bitmesinden
sonra btn dikkatler bakentte, meclis-i mebusann alna
evrilmitir. Basn en fazla igal eden konu al trenidir. O
gne kadar Meclis-i Mebusann al ile ilgili bir protokol
geleneine sahip olmayan Osmanl brokrasisi de bu konudaki
dzenlemenin yaplmasnda eitli sorunlarla karlamaktayd.
Uzun tartmalardan sonra al treni ile ilgili dzenleme yle
yapld.
"Vkela ve Sadaret Mstear, Hicaz Demiryolu dare-i
Maliyesi Nazr, Tophane Nazr, Divan- Muhasebat Reisi,
Defter-i Hakani Nazr, Rsumat Emini, Telgraf ve Posta
Nazr, Zabdiye Nazr, ehremini, Erkan- Harbiye-i Umumiye
Reisi, Hassa Ordusu Kumandan, Ziraat Bankas Mdr,
Ticaret Odas Reisi.

106
 Bu zatlar Meclis'i Mebusan riyaset makamnn sa cihe-
tinde ahz- mevki edeceklerdir. Heyet-i ay'an Mebusan riyaseti
makamnn sol tarafnda bulunacaktr.
Nakibl eref, Fetva Emini, bilfiil Rumeli Kazaskeri, Bilfiil
stanbul kads, Mstear Meihat, Bilfiil Anadolu Kazaskeri,
Evkaf Mfettii, Meclis-i dare emval ve eytam Reisi, Meclisi
Mesalih Talebe Reisi... Bunlar da bakanlk divannn nnde
yer alacaktr.
Yabanc sefirler ile ba tercmanlar ve papa vekili kendi-
lerine tahsis edilecek locaya alnacaktr. "Sfera locasnn alt
katndaki mahalli mahsusta atide isimleri muharer resay- ru-
haniye oturacaktr. Rum patrii, Ermeni patrii, Bulgar Eksarh,
Hahamba kaymakam; Sryani-i Kadim patrikinin, Rum
Katolik patrikinin, Kaldani patrikinin, Sryani Katolik patriki-
nin Dersaadet vekilleri, Protestan cemaat vekili".
"Resay mahalliyenin bulunduklar mahalle zevat atiye
dahi davetlidir: Dyun-u Umumiye Meclisi daresinde ngiliz,
Fransz, Osmanl, Alman, talyan dainler vekilleri, Osmanl
Bankas mdr Umumisi, Reji Mdr-i Umumisi, Anadolu
Demiryollar mdr Umumisi, ark Demiryollar Mdr
Umumisi, Londra'da Balkan Komitesi aza-i mevcudesi, Fener
idaresi mdr.
Sferann bulunduklar locann stndeki mahalli mahsusa:
Byk sefaretlerden yalnz birer gazete muhabiri veya telgraf
ajans vekili, Dersaadet ve tara gazetecileri, ttihat ve Terakki
cemiyetinden ve Darlfnun muallimlerinden mntehip zevat".
Tanin'de, dzenlemeye ilikin bu haberin altnda yle bir
nota da tesadf edilmektedir: "Bunlardan baka kimse davet
edilmemitir nk yer yoktur deniliyor. Fakat sferann bulun-
duu tarafn kar ciheti, buradaki alt ve st mevkilerin kime
tahsis edildii bilinmiyor." Basnda davetlilere ilikin eletiriler
ok hayli ok.
Meclis, 4 Kanun-u Evvel 1324 (17 Aralk 1908) de alyor.
O gn stanbul'daki btn gazeteler trenle ilgili ayrntlar

107
vermekte, manetlerinde ulusu kutlamaktadrlar. rnein
Tanin'de, bayaznn stnde zel bir yerde, ereve iersinde
u not grlmektedir; "Tebrik-i yd-i Milli... Bunca senedir
mtehassr olduumuz u iyd-i milliye kavumaktan mtevellid
saadet ierisinde btn vatandalarmz tebriz ederiz"
Ertesi gn, yani 18 Aralk 1908 tarihli gazetelerde ise b-
tn sayfalar trene ve padiahn nutkuna ayrlmt. Gene Tanin
17 Aralk gnn yle betimlemektedir: "stanbul'un dnk
hali umumisini tasvir iin asrlardan beri grlmemi bir vaka-i
ulviye tabirini kullanmak mecburiyetindeyiz. stanbul hi bir
zaman byle mteheyyi, mes'ud, pr galeyan olmamt. Bu
teheyy ve galeyan iin yalnz bir sebep vard: Saadet.
Evet dn millet-i Osmaniye tekmil manasyla, umulyle
mesud oluyordu. Cebirsiz, riyasz, kalpten taan bir ihtiyac
samimi ile bayram yapyordu."
17 Aralk gn sabahn erken saatlerinden itibaren btn
milletvekilleri Nuruosmaniye'deki "Meb'usan Kulbnde" top-
lanmt. Eski tanlar, yeni tananlar gayet samimi bir heye-
canla yaplacak trenin balamasn bekliyorlard. Programa
gre milletvekilleri ikier ikier paytonlara binecekler ve
emberlita yoluyla Bab- Seraskeriye geleceklerdi. Burada bir
ay iildikten sonra ayn arabalarla, Divan yolunu izleyerek
Sultanahmed'e, meclise gideceklerdi. Sras gelen milletvekilleri
kendilerine ayrlan ssl arabalara biniyorlar, Nuruosmaniye
Camii'nin duvarlarn izleyen yoldan emberlita'a kyorlard.
Divanyolu bir insan seli halini almt. Beyazt'a gelinceye ka-
dar, yolun sa tarafndaki kaldrma yakn gidiyor, Beyazt
Camii'nin altndaki kahvelerin kenarndan Bab- Seraskerinin
(Bugnk stanbul niversitesi'nin giri kaps) kapsndan giri-
lerek sa taraftaki zel kulbe gidiliyordu. Bugn de profesrler
evi olarak kullanlan bu kulbde kendilerine ikram edilen aylar
iildikten sonra bu kere Beyazt meydannn Patrona Halil ha-
mam ve Zeynep Hanm kona tarafndaki yakas izlenerek
Divanyolu'na klyordu. Bab- Seraskerinden ayrlan ssl
paytonlar mzrakl svari kt'as tarafndan izleniyordu.
Caddeleri dolduran halk btn arabalar ayr ayr alklyor, bu

108
alklar Ahmet Rza bey gibi tannan kiiler geerken daha da
artyordu.
Sultanahmet'e yakn, maarif nezaretinin nnde skdar
Mekteb-i dadisi rencileri bulunuyordu. Oradan Meclis-i
Mebusan dairesine kadar Vefa, Mercan, Numune-i Terakki
dadileriyle Mektebi Hukuk, Darlfnun, Darlmuallm,
Mektebi Mlkiye, Daruafaka, Mektibi-i Askeriye kirdan-
lar safta olduklar iin umumi bir alk temadi edip gidiyordu".
Sultanahmet'te millet bahesinde durularak arabalardan inili-
yordu. Meclis-i Mebusan'n karsnda polisler, terifat memur-
lar saf durmular gelen milletvekillerini saygyla selamlyor-
lard. Meclis binasndan giren milletvekilleri kapda paltolarn,
varsa lastiklerini karp yukardaki salona dahil oluyorlard.
Btn bu tren alaturka saatle 5'de balam ve 7'de de son bul-
mutu.
Tren boyunca Talt bey hem etkilendi, hem de dnd.
Alklar, arkas kesilmeyen alklar. Ama kime? Sadece baz
isimlere. rnein cemiyetin merkezi umumisinde olanlar bu
alklardan ancak sradan pay alyorlar. Bu da iyi. nk alk-
larn kiileri martmamas iin kiiliklerinin ok gl olmas
gerekir. Bu da herkes iin kolay kar konabilecek bir olgu de-
il. Yani bylesine gl olamaz baz bireyler. Yol boyunca
ynlarn ve alklarn aldatclna ilikin dncelerini sr-
drd. te Meclis-i Mebusan alyordu. ounluk cemiyetin
elindeydi. Fakat bu durum iktidar olmaya yetebilecek miydi? Bu
sorunun yantn ancak zaman verebilecekti.
Sfera Meclis-i Mebusan'a alaturka saatla 7.30'da gelmee
balad. lk gelen Almanya sefiriydi. Onu Fransa ve Avusturya
sefirleri izledi. Sefirlerin salona girmee balad srada padi-
ahn drt atl bir araba ile, yannda ehzade Burhanettin olduu
halde Yldz'dan hareket ettii haberi de Meclis telgrafhanesine
geldi. Abdlhamid'in yannda Kamil Paa'da bulunuyormu.
Padiah, Ihlamur, Nianta, Beyolu, Unkapan, ehzade-
ba Beyazt ve Divanyolunu izleyerek meclis-i Mebusan'a
geldi. nde Erturul alayndan bir blk ve drt yaver; arkada

109
da Erturul alayndan on yaver arabay izliyordu. Alaturka saat
8 de borazanlar "Terif-i Hmayun"u haber veriyorlard.
Ayasofya meydannda "Mzka-i Mabeyn" Hamidiye marn
alarak kendisini selamlad. Padiah locasna girdikten sonra sa-
londa bulunanlara temenna etti. Bunu izleyen dakikalarda ise
Bakatip A. Cevad bey al nutkunu okudu. Nutuk tam 12 da-
kika srd.
Meclis-i Mebusan'da bakan seimi 23 Aralk 1908 de ya-
plyor ve Ahmet Rza bey 205 oyla bakan seiliyor. Bakan
yardmclarnn seimi ise ertesi gn. Seim yaplaca zaman
Cavid bey, Hseyin Cahit'in yanna gelerek oyunu bizim Talt'a
ver diyor. Hseyin Cahit kim diye stleyince ilerde iri boyuyla
glmseyen birini gsteriyor. Bu Edirne milletvekili Talt bey-
dir. Yaplan seim sonucunda 215 oydan 116'sn alarak Bakan
yardmclna getirilmitir... bylece Merkezi Umumi'nin etkin
rgts Meclisi Mebusan'n da nemli bir yerine gelmi ol-
maktadr. ktidara giden yolda bir adm daha atlmtr.

110
 YEN DENEYMLER VE KARI DEVRM
1

Meclis'in al, bir ulusal bayramd ve bu niteliine uygun

bir biimde kutland. stanbul cokundu, lkenin dier yreleri
de bu cokuya katlyordu. Tm yayn organlar al en kk
ayrntsna kadar yansttlar. zellikle Divanyolu'nu dolduran
halkn, rencilerin milletvekillerine yaptklar tezahrat anla-
tla anlatla bitirilemiyordu. Talt bey ise o alklar deil, yeni
grevinin yerini ve nemini zmlemeye alyordu.
Edirne'de kk bir posta memurluundan Osmanl Meclis-i
Mebusan'nn "Reisi Sani"liine giden yol kolay geilmemiti.
Kendisinin eitimi, bu yolu tek bana aacak nitelikte deildi.
Bu yol bir tek gle, rgtle almt. Ynlarn "Cemiyet-i ha-
fi'ye" yani "gizli dernek" olarak niteledikleri, aydnlarn ise
"Cemiyeti mukaddese" gibi gereksiz bir abartmayla tanmladk-
lar rgt onun bu noktaya gelmesini salamt. Gelinen nokta
nemliydi. nce bunun tahlili gerekmekteydi. an olarak, n
olarak nemli bir yerdi Meclis-i Mebusan'n ikinci bakanl,
ama gc neydi? Neyi yapabilirdi? Ahmet Rza Birinci
Bakan'd. Yllarn savamnn getirdii deneyim ve kamu ze-
rindeki olumlu etki dnda gc neydi? Mithat Paa unutulma-
malyd. Onu yarglayan, bir yerde lme mahkum eden h-
kmdar ve onun has vezirleri (bir ka dnda) gene en gl
yerlerde bulunuyorlard. Ak sylemek gerekirse iktidar onla-
rnd. Bugn Sait paa geriye ekilmise, bir bakma cemiyeti
arkalayan davranlar iine girmise tm bunlar ona sonuna ka-
dar gvenilebileceini gstermezdi. Sait Paa, Kamil Paa ve
dierleri otuz yllk padiahn nimetlerini grm, iktidar
onunla paylam, onun sayesinde st dzeylere gelmi kiilerdi.
imdi Sait Paa Cemiyet'e yakn bir tavr alyorsa, anlarn
Tanin gazetesinde yaynlanmasna izin veriyorsa gelecekteki

111
iktidarn imdiden pekitirmek iin yapyordu bunlar. Peki u
anda Sadrazam olan Kamil Paa'nn ondan ne fark vard?
stelik Cemiyet'i onun da tesinde Meclis-i Mebusan' ciddiye
almadn belirten eitli davranlar da ortadayd. Meclis-i
Mebusann Reisi Sanisi olmak hi de anlaml bir gc simgele-
miyordu. Mecliste ezici bir ounlua sahip olmaya karn ikti-
dar olmamak? Bu konuda Talt beye engin bir deney salayan
olay Osmanl Parlamento heyetiyle birlikte yapt ngiltere ge-
zisi oldu. ngiliz parlamentosunun arl yaplm olan bu
gezide Talt bey ngiliz hkmdarnn yetkilerini ve ounluk
partisinin liderinin babakan olarak iktidara nasl sahip oldu-
unu izledi. Gerek anlamda bir parlamenter dzenin nasl ile-
diini, bunu salayan mekanizmann parti rgtnden getiini
gzledi. Bu arada parti rgtleriyle toplumsal katmanlar arasn-
daki ilikide gznden kamad. Zaten Talt bey gibi zeki bir
rgtnn bu geziden nasl yararlanmas gerektii konusunda
kukunun olmamas gerekir. O gne dein kitaplardan, gazete-
lerden okuduu bu demokratik yapnn ileyii onu byledi. Bu
ilevler acaba yeni Osmanl demokratik yaamna nasl aktarabi-
lecekti. Grne Osmanl toplumu da eitli partilere sahipti.
Ne var ki bu partilerin hemen hibiri toplumun belirli bir kat-
manna dayanamyordu. rgt olarak en glleri aznlklarn
ulusal karlar dorultusunda oluturduklar partilerdir.
Bunlarda da geni bir blok hareketi izleniyor, ama bu, blok ie-
risinde snfsal bir rgtlenmeye rastlanamyordu. Talt bey
Selanik'teki yaam srasnda bu kentteki sendikalarn ve genel-
likle musevilerden oluan sosyalist hareketin almalarna ya-
kndan tank olmutu. Ama bu hareket bile dayand snfsal
tabandan daha ok siyonist kklere gveniyordu, bu kklerden
g alyordu. ngiltere'ye yaplan ksa ve resmi nitelikli gezi
Talt beyin oktandr dnd parlamenter demokrasinin i-
leyii ynnden ilgisini ektii sorulara bir yant bulmasn
salad. Bu yantlarn Osmanl toplumunun gerekleriyle ve ya-
psyla yakndan ilikisi olduunu eklemee gerek yoktur
sanrz.

112
 lkede iktidara gelmek; bunun aracnn rgt olduu de-
neyle sabit olmutu. Ama bu rgtn yapsnn ortaya konul-
mas gerekirdi. Bunu aya yere basacak biimde yapmad
takdirde Talt bey kendisini aldatacann farkndayd. rgtn
ekirdeini Selnik'in mparatorluu dier yrelerine oranla
daha sivil olan ortamndan yararlanan bir avu aydnn olu-
turduu biliniyordu. Bunlarn byk bir ounluu asker ya da
sivil kamu grevlileriydi. Bu arada kentin ileri gelenlerinden bir
ikisi de bu rgte katlmt. rnein Cavid ve Rahmi beyler
gibi... Ama byk ynlar, btn ikayetlerine karn rgte
deil katlma, en kk bir katkda bulunmaktan bile ekmiyor-
lard: Onlar aciz, yoksul, yaknan ve bekleyen bir yndrlar o
kadar. Her ey onlara ramen yaplmt son anda, artk hareke-
tin bir sonuca gideceine olan inanlar artnca katlmalar g-
rlmtr. Bu katlmalar da snra, yani gelecein kukulu ol-
duu yrelere yaklatka artmt. "Bu rgtn toplum katman-
larnn dnda olutuunu syleyebilir miyiz?". Bu soruya ver-
dii yantta sadece "Evet" olmalyd. nkr edilemez bir gerekti
ki "Cemiyeti hafi'ye" ya da "Cemiyyeti Mukaddese" byle bir
rgtt. Bu rgtn merutiyetin ilk gnlerindeki yaygn ka-
bl, her yrede ttihad ve Terakki kulplerinin ptrak gibi
almas da yapayd. Nitekim, Temmuz devriminin daha nma-
yileri unutulmadan "Cemiyete" kar, hem de ynlarda kkle-
en bir muhalefetin ortaya kmas da dikkati ekecek bir nok-
tayd. rgtn yani cemiyetin ayakta durmas ancak ordu ve
bat kurumlarn yknen aydnlarn varl ile salanabiliyordu.
Ordunun btnne de gvenilemezdi. Gen subaylar zellikle
okullu subaylar bu konuda ncle sahiptiler. Alayl diye nite-
lenen, ancak asker ocanda uzun yllarn deneyimi ve alma-
syla bir yere gelmi olanlar hem Cemiyet'e, hem de merutiyet
hareketine karydlar. Ortada ki gerek bir avu insann, bu ha-
reketi, kendi glerini de aan, hatta bir yerde cemiyetin gcn
de abartrcasna gerekletirdiiydi. Talt bey bu noktada d
dinamiklerin yapn yerli yerine oturtamyordu. imdi, ncelikle
yaplmas gereken cemiyetin varln savunmak ve iktidara or-
tak olmasn salamakt. Bu yaplmad takdirde savam yitiri-
lecek, belki de ksa bir sre ierisinde Talt beyi ve arkadalarn
113
Mithat Paa'nn sonuna benzer bir son bekleyecekti. rgtn bir
kanadnn gizli kalmasnn bu adan yararlan bykt. Bylece
u ya da bu dorultudan gelecek olan tehlikeler karsnda bu
gizli yap illegal bir mcadeleye de imkan hazrlayacak, hatta
bunun da tesinde Hasan Fehmi (Serbesti yazarnn ldrl-
mesi) olaynda olduu gibi bir tehdit, sindirme grevini de yk-
lenecekti. nk rgtn dayanaca ve kkl bir devrimi ger-
ekletirebilecei snfsal taban bulunmamaktayd. Kukusuz
bu durumu ayn szcklerle ifade etmiyordu, fakat ayn dorul-
tuda deerlendirebiliyordu. rgt Talt beyi ve arkadalarn bir
noktaya getirmiti ama iktidardan daha uzaktlar. nlerinde iki
byk engel vard: Padiah ve ona bal, kafalarnda krk tilki-
nin kuyruklarn birbirine dedirmeden dolatklar sylenen
politika pirleri sadrazamlar... lk hedef Kamil Paa'yd. Dikkat
edilirse d dinamikler, zellikle emperyalizm ve onun dmen
suyunda gdlen ekonomi akla gelmiyordu daha.

Abdlhamid'in milletvekillerine ve ayan yelerine vermi

olduu yemek Talt bey zerinde artc bir etki yapmtr.
Padiah bu yemein byk bir ihtiam iinde gemesi konu-
sunda ok dikkatli davranmtr. Ziyafet listesi zenle hazr-
lanmtr. Yumurtal et suyu ile balayan yemek listesinde un-
lar bulunmaktayd: peynirli brek, mayonezli levrek bal, seb-
zeli sr filesi, souk dana cieri ezmesi, hindi ve keklik ke-
bab, beyaz salal tavuklu pilav, drt karde tatls, krema, don-
durma, peynir ve meyva. lkenin eitli yerlerinden gelen mil-
letvekilleri iin bu liste bile padiahn grkemi konusunda b-
yk bir etki yapacak nitelikteydi. Nitekim yemek salonuna
Abdlhamid geldiinde Milletvekilleri onu etkilemek, saygla-
rn teyid etmek iin byk bir yana girmiler, adeta birbirlerini
ezercesine padiaha yaklamak, onun ilitfatn nail olmak
istemilerdir. Bu durumu gren Talt bey daha dne kadar l-
kede tam bir despotik dzeni srdren kiiye, milletin vekilleri
ve merutiyetin koruyucular olan kiilerin gsterdikleri "tabas-
busu" ibaretle seyretmi ve cemiyetin yeleri olan bu kiilere
nasl olupta gvenilebileceini ciddi ekilde dnmtr. Bu
114
ziyafet boyunca, yllarca yurt dnda Jn Trk hareketinin lideri
olarak alan, bir yerde zgrlk simgesi haline gelen Ahmet
Rza beyin, Abdlhamid'in kendi bardana su koymasndan
sonra hakana kar minnettarlk gsterilerine girmesi de ayr bir
ibret tablosu halindeydi. Ziyafet, Selanik'te yllarca bu padiahn
istibdadna kar, yerine gre canlarn hie sayarak alan bir
avu insann lideri olan Talt beye iktidara ortak olmann pa-
diahn varl karsnda mmkn olamayacan retti.
ktidar ne yaplrsa yaplsn bu kiinindi. ngiltere rnei bir
parlamenter demokrasinin kurulmas Abdlhamid bulunduu
srece mmkn olamazd. "Kayserili" diye niteledii bu kurnaz
padiahn varl Osmanl demokratik yaamnn en byk
engelini tekil edecekti. Bu engel nasl alabilirdi.
Abdlhamit'in yle kolay hata yapan kiilerden olmad ok
akt. Hatta cemiyetin gvenilir baz yelerine nfuz ederek,
onlar da kendi avular iine almas beklenebilirdi. Ona kar
uygulanacak politika, kendisinin ikircikli ve ar dengeyi
gzeten politikasna benzemeliydi. Yani bu engel gene kendi
yntemleriyle alabilirdi. Dorudan doruya yaplacak bir
muhalefet tehlikeli olabilirdi. O halde, iki i onu evresinden,
iktidarn pekitiren akl hocalarndan, eski vezirlerinden
soyutlamak olmalyd. Yani, nasl Merutiyet'in ilan edildii ilk
gnlerde hedef yllarn deneyli sadrazam kk Sait Paa ise,
bu kere de dier "politika piri" Kamil Paa olacakt.
Cemiyet Kamil Paa'y hedef alrken, o da cemiyeti "istis-
kal" eder bir tutum iine girmiti. Meclis-i Mebusan'a devam
etmiyor. Hkmete ilikin baz sorulara cevap vermek "tenez-
zln" bile gstermiyordu. Kamil Paa'nn sadrazam oluu 5
Austos 1908 dir. O tarihten itibaren cemiyetle aralarndaki
srtme hzl bir biimde bymtr. lk olay Hakk bey'in
Maarif nezaretinden Dahiliye nezaretine getirilmesi zerine -
kar. Bu tayin zerine Selanik'ten merkezi umumi imzasyla u
telgraf Sadaret makamna gnderilir: "u srada umr- dahiliye-
i hkmetin fevkalde ehemmiyeti aikr ve bunu bir yedi'i
kaviye tevdii bediikr olmakla sadr esbak (Avlonyal) Ferid
Paa'nn dahiliye nezaretine tayinin elzem ve eshep grlm

115
ve Hakk beyin nezret-i maarifte bakas muvafk mlahaza k-
lnm olmala...." Baz yazarlar cemiyetin bir buuk yl sonra
Sadaret makamna getirecei Hakk Paa'ya niin kar oldu-
unu anlayamadklarn sylemektedirler. Olaya rgtn i ya-
ps ve merutiyete kadar uzanan Rumeli kaynamas asndan
baklmadka bu itiraz ve sonraki davranlar arasndaki eli-
kinin varlndan sz edilebilir. Yalnz Ferid Paa'nn arnavut-
luu ve Arnavud beylerince saylan bir kii olmasndan tr
dahiliye nezaretinde kullanlmas dnlmektedir. Bylece
Rumeli'de harekete son anda katlan bu etnik grubun ball
salanm olacaktr. Mesele Hakk Paa meselesi deildir, hare-
kete yol aan Rumeli blok'unun bir sre daha korunmas gere-
inin varldr, ayrca Rumeli'de, Arnavutluk'ta seimin cemi-
yet lehine sonulanmas ynnden de Ferid Paa'nn varl el-
zemdir.
Sadrazama gnderilen bir baka arzada 25 Ekim 1908 tari-
hini tamaktadr. mza yerinde sadece cemiyetin mhr bu-
lunmaktadr. O srada Talt bey stanbul'daki temsilcilii ara-
snda (hi deilse o gnlerde) bir dn birliinin var olduu
kabul edildiinde, Talt beyinde bu arzadan haberli olduu,
imza yerine cemiyetin mhr ile yetinilmesinin bir anlamda bil-
dirideki konularda cemiyetin ittifak halinde olduunu ima edil-
mek istendii dnlebilir. Arzadaki temel noktalar yledir:
"Halk en ziyade honud edecek cihet memurini mlkiyenin
hsn-i intihab ve eskidenberi msbedihane ve zalimane icra-i
memuriyet edenlerin ite el ektirilmeleri olup dahiliye nezare-
tini igal eden Hakk bey ise memurin-i mlkiyeyi pek fena in-
tihap eyledii, gsterdii betaet dahi umumun feryad ve ikaye-
tini mucip olacak mertebeyi bulmu olduu da teslimkerede-i
fehimaneleri olsa gerektir.
Umur-u Hariciye'de zerre kadar vukuf ve behresi olmad
anlalan hariciye Nazr Tevfik Paa'nn umur-u hariciyeyi me-
nafi-i mlk millet dairesinde mdafaadan aciz bulunduuna
efkr-u umumiye mutmain ve Paa- marnileyhin ademi ikti-
dar ve zekhdan mahrumiyeti malum- dekaik melzm- asf-
haneleridir."

116
 Bunun dnda stanbuldaki asayiini istenilen dzene ka-
vuturulamamasndan Zaptiye nazr Sami Paa sorumlu tutula-
rak tm bu nazrlarn deitirilmeleri gerei vurgulanmaktadr.
Hatta, bu arada Ankara Valisi Nuri beyin Dahiliye nezaretine,
Posta,-Telgraf Nazr Galip beyin Hariciye nezaretine tayini de
nerilmektedir. Arzada Kamil Paa'ya cemiyetin gvenebile-
cei kiileri nezaretlere ve st dzey memurluklara atamas
adeta emredici bir tavrla nerilmektedir. Yllar boyu sadece pa-
diahtan emir almaa alk olan byle bir kiinin cemiyetin bu
davran karsndaki eilimi Cemiyet'in lehine olmamtr.
Adeta zorunlu bir biimde muhalefet partileriyle ibirlii yap-
maa balamtr. Bu durum Cemiyet ile Kamil Paa'nn arasn
daha da amtr. Cemiyet bir yerde Kamil Paa'ya en byk
darbeyi seimlerde vurmutur. Sadrazam olduu halde Kamil
Paa 18 oy gibi ok az bir oy alrken Cemiyet adaylarndan en
az oy alan 350 oyu gemitir. kinci semenlerin, daha ak bir
deyimle Cemiyet'in gvenmedii bir kiinin sadrazaml da
uzun srmeyecekti. Bu savamda Cemiyet'in baars iktidar
yoluna giden en nemli admlardan biri olarak dnlmek-
teydi. en azndan Talt bey ve merkezi umumi olay byle yo-
rumlamaktaydlar.
Bu arada Kamil Paa'nn Cemiyeti ve zellikle Meclis-i
Mebusan' hedef alan iki hareketini grmekteyiz. Bunlardan bi-
rincisi iyi niyet grnm altnda Ahmet Rza beye (Meclis
Bakan) "ul-evveli" rtbesinin verilmesini nermesidir.
Grnte Ahmet Rza beye yaplan bir iltifat anlamndadr bu
neri, ne var ki bylece Meclis-i Mebusan reislii ul-evvel rt-
besiyle denk drlmek isteniyordu. Nitekim Ahmet Rza bey
bu neriyi serte reddeder. kinci giriim ise Kamil Paa evrak
arasnda bulunmu olan u yazdr:
"Kanun-u esasinin 10'uncu maddesinde hrriyet-i ahsiye
her trl taarruzdan masundur; hi kimse kanunun tayin ettii
sebeb ve suretten maada bir bahane ile mcazaat olunamaz diye
muharrer olduu gibi 22. maddesinde dahi Memalik-
Osmaniye'de herkesin mesken ve menzili taaruzdan masundur,
kanunun tayin eyledii ahvalden maada bir sebebie hkmet
tarafndan cebren hi kimsenin mesken ve menziline girilemez,
deyu musarrah olduu halde Cemiyet-i ttihadiye taraftarnndan
baz kesan, vkelay sabka ve ricalden bazlarn, hatta Ermeni
Patriki'ni cebren meskenlerinden kaldrp Harbiye ve Zaptiye
nezaretlerinde haps ve tevfik ettirmi olduklarndan mugayir-i
kanun-i esasi olan ibu muameleyi cebriye dhilen ve haricen
su-i tesiri mucip olmakla bu misll ahvalden tevakki olunarak
ahvali mucib-i muahaze addolunan zevat hakknda Bab- Aliye
veyahut adliye nezareti celiline ikayet olduu takdirde muha-
kemeleri ait olduu mehakime havale olunmakla beraber firarla-
rn men iin kendileri ya teminat kaviyye rapt veyahut hitam-
muhakemelerine kadar tevfik olunacaklar cihetle badema o
misill harakattan itinap olunmas lzumu beyan ve ihtar olu-
nur".
Bu yaz cemiyetin en gl yanna ynelik ak bir meydan
okumadr. Bunun bata merkezi umumi olmak zere cemiyetin
gizli yann oluturan tm yetkiler anlamt Talt bey harekete
gemenin zaman geldii konusunda kararlyd. Bu frsat ka-
rldnda cemiyetin iktidara doru uzanmas gleebilirdi.
Kamil Paa'nn d politika asndan bata ngiltere olmak
zere "Dvel-i muazzama"ya kar boyun eici tutumu, dier
yandan seimlerde ulusa ve ayrlk politikalar aa km
olan aznlk gruplaryla olan yakn ilikisi, olu Sait Paa'nn
yapm olduu suistimaller, nihayet dzenine kar Meclis-i
Mebusan' ikinci plana itmek suretiyle gsterdii kar tavr
ttihat ve Terakki basn tarafndan ayrntl ve kkrtc bir bi-
imde ilendi. Sonuta Tanin Bayazar ve stanbul Milletvekili
Hseyin Cahit bey tarafndan Meclis-i Mebusan'a bir "istihzan"
yani gensoru nergesi verildi. Bu nerge aynen yleydi:
"Meclisi Mebusan Riyaseti'ne Reis
Beyefendi,
Nizamnameyi dahiliyenin 29. maddesi mucibince sadrazam
fehametl, devletli Kamil Paa hazretlerinden dahili ve harici
politikamz hakknda istihzaatta bulunmak isterim. lam meru-
tiyetten iki hafta sonra mevkii iktidara gelen sadrazam paa

118
hazretleri imdiye kadar takip ettii dahili ve harici politikaya
dair beyanatta bulunmad gibi Merutiyet idare kavaidiyle
gayri kabili telif baz harekat vukuu da syleniyor. Dier taraf-
tan Bulgaristan ve Avusturya-Macaristan ile mevcut olan ihtilf
ve bu ihtilfn ekli hazin hakknda millete bign malumat-
sarihe bulunmad halde nutku iftihanenin skutuna ramen
heyet-i ayan anza-i teekkryesinde tasrih edildii vehile or-
tada bir Girit meselesi mevcut olduunu ve bu babda alkadar
onca devlet-i ecnebiyye kabineleri nezdinde teebbsat- ciddi-
yede de bulunularak Girit'in Yunanistan'a ilhak- keyfiyyeti is-
tikbali karibde bir emr-i muhakkak haline getirildii muhakkak
haline getirildii muhakkak bulunduu cihetle artk istikbaline
sahip olan millet muvacehesinde bu noktalarn tenviri iin
Sadrazam Paa hazretlerinden istihzaaratta bulunmas dercen
vucubdedir. Binaenaleyh kanunun makam lilerine bahettii
selhiyyet cmlesinden olarak marnaleyh hazretlerine da-
vetname yazlmak zere takriri acizanemin heyet-i umimiyede
kraatina msaade edilmesini rica eylerim efendim.... stanbul
meb'uslarndan Hseyin Cahit."
Bu nergenin verilmesinden sonra Tanin ve zellikle
Hseyin Cahit aktan saldrya gemitir. Bu saldrnn
Cemiyetin, bilhassa merkezi umuminin bilgisi dnda yaplmas
sz konusu olamaz. rnein 31.12.1908 tarihli Tanin'in baya-
zsnda "Kamil Paa Politikas" bal altnda Sadrazama ar
eletiriler yneltilmekte idi. Gene ayn sayda Meclis-i
Mebusanda dnk manzara eklinde verilen bir haberde unlar
grmekteyiz : "Meclise mzakere edilecek mevad verirse meclis
ileyecektir. Vermezse byle beyhude vakit geirir". Bu haber
ak bir biimde hkmeti zellikle sadrazam Kamil Paa'nn
Merutiyetin ana ilkelerini gzard ederek meclisi altrmad-
n, bir anlamda yok saydn ortaya koymak isteyen bir s-
lupta kaleme alnmtr. Artk Cemiyet'in Kamil Paa'ya kar
gerekli saldr iin son hazrlklarn yapt belli olmaktadr.
Talt bey reisi sani olmak sfatyla tarafsz grnme durumun-
dadr. Bunun iin merkezi umuminin dier yeleri, zellikle bu
tip polemiklerde usta olan Hseyin Cahit harekete geirilmitir.

119
8 Ocak 1909 daki bayaznn bal "Kamil Paa ve taraftar-
lar", bir gn sonraki bayaz ise "Kamil Paa ve ngiliz dost-
luu" eklindedir. Bu yazlarn hepsinde Paa ar bir saldrnn
boy hedefidir.
Kamil Paa uzun bir bekleyiten sonra 13 Ocak 1909 da
Hseyin Cahit'in "istihzah"na yant vermitir. Meclis'in o
gnk havasn gene Tanin'in stunlarndan izleyelim :
"oktanberi vukuuna intizar edilen dnk mzakert
(14.1.1909 tarihli Tanin) hayli esbab- merak celp etmiti.
Sferaya mahsus loca dopdolu olduu gibi ehzadegana mahsus
mahalde de Selahaddin, Mecid, Ahmet Faruk Efendi hazretleri
ve baz damad paalar ahz- mevki etmilerdi. Dn asl halolu-
nacak muameleyi hukuki u idi: Bavekil idare-i umura devam
iin beyan- ahz ve itimat kararna muhta mdr, deil midir?
Vaka Sadrazam oraya gelmekle, hitabet mevkiinde oturmakla
hakimiyeti milliyenin bir selahiyetini fiilen kabul etmiti.
Sadaret mektubcusu (Ziya olmas muhtemel bask silik olduu
iin okunmad) beyle kraat ettirdii nutukta da Meclis-i
Mebusann mzaharet ve muavenetinden bir ka yerde bahs
etmiti. Fakat ahz ve itimat lafz sarahaten ve sadan-soldan
baz meb'uslar tarafndan yaasn Kamil Paa nidalar izhar gibi
acibeler hasl olduktan sonra bir ok kimseler i olup bitmi
zannetmiler ve meclisin beyan ahz ve itimat kararna
Sadrazamca lzum hissedilmediine zahip olmulard. Fakat
takip eden celsede cereyan eden mzakere esnasnda bahs ve
selb-i istimale malik olduunu isbat edecek bir mahiyet ald.
Aleyhinde ve lehinde sz alanlar reis tarafndan tefrik edilmek
istendi. Yalnz Panadorf efendi baz ikayet dermeyan eyledi.
O anda Dahiliye Nazr hakikaten merutiyetle idare olunan bir
hkmet nazrna yakk alacak surette cevap verdi. Kat'i, metin
szler syledi ve alkland. Mteakiben Sadrazamn mdafileri
sra ile krsye ktlar. Dr. Rza Tevfik beyin nazariyesi
gariptir. Tahlil edilse sadrazam iin hi de muafk deildi.
Vkelann ksm azam krsy riyasetin sol tarafnda ahz-
mevki etmilerdi. Sadrazam girdii zaman mebusandan bazs

120
adab kadimeye tabiyet saikasyla alacak kyam etmek istemi-
lerse de fakat meclis reisi tarafndan oturmaya davet edildiler.
Sra itimad kararna geldi. Emrah efendi, Zmrah efendi ve
rfekas tarafndan esbab mucibe ile itimad kararlan teklif
olundu. Tarafeyn kendi tarz- tecrbelerini uzun uzadya mda-
faa ettiler. Meer btn bu mnakaalar beyhude imi. Karasu
efendinin kard bir bahis zerinde esbab mucibeli teklif mi
lazm, yoksa esbab mucibesiz teklif mi lazm gelecei tezekkr
edildi. Nihayet bu cihetin tayini taraf riyasetten soruldu. Eshab
mucibeli teklif taraftan el kaldrsnlar denildi. Bunlarn ekali-
yette olduklar anlald ve bundan kabineye ekseriyetle beyan
ahz-u itimad edildii neticesi karld. Bu kadar kemekeden
sonra neticenin pek acaip ktn maateessf beyan ederiz.
Zira bugn kimler lehde, kimler aleyhde beyan rey ve mtalaa
eyledi diye bir sual varid olsa cevap verilemez. Dnk neticeyi
zahireye baklrsa eshab mucibeli karar itimad dermayan eden-
ler, faraza Zhrap efendi, smail Kemal bey, Ebzziya Tevfik
bey, Emrah efendi ve saire kabineye beyan ahz-a itimad et-
memilerdir. Halbuki bunlar bilakis kabinenin en ziyade taraf-
dan idiler. u hesapa karar bizce fasiddir, b hkmdr. nk
son netice eshab mucebesiz itimad kararnnn ahz- ekseriyet
ettiini gsterir daha ziyadesini deil."
Grld gibi parlamenter yntemler konusunda Osmanl
Meclis-i Mebusan'nda ak bir dn birlii bulunmamaktadr.
Kamil Paa hkmeti ttihat ve Terakki'nin ilk saldrsn, yn-
temin ak ve seik olarak bilinmemesinden ileri gelen bir kar-
maa iersinde atlatmtr. Ne var ki Cemiyet ve merkezi umumi
bu saldry durdurma niyetinde deildi. Talt bey ve arkadala-
rnn amac ak olarak iktidar ele geirmektir. Kamil Paa bu-
nun nndeki ilk engeldir. Nitekim Kamil Paa durumun far-
knda olduu iin Cemiyet ile ordunun gen subaylar arasn-
daki ilikileri kesmek ve bu subaylar politikadan artmak ama-
cn gden bir strateji uygulamaya balar ve bunun ilk adm
olarak Abdlhamid'in be yl nce ordudan ihra ettii Nazm
Paa'y Harbiye Nazr yapar. Bu konuda padiahn iznini alr.
Cemiyet Nazm Paa'nn Harbiye Nazrl'na kardr, onun
gen subaylarla cemiyet arasndaki ilikileri sarsacak bir takm
kararlar almasndan korkulmaktadr. Nazm Paa'nn Harbiye
Nezaretine tayini konusu tartlrken, kimin tarafndan karl-
d bilinmeyen bir haberle cemiyetin Abdlhamid'i hl etmek,
yani padiahlktan almak niyetinde olduu yaylr. Bu haberin
yaylmasndan sonra ttihat ve Terakki'nin kabine iersinde en
gvendii kii olan Dahiliye Hazin (eski Rumeli genel mfet-
tii) Hseyin Hilmi Paa sert bir mektupla birlikte istifa eder.
Artk zaman Kamil Paa aleyhinde ilemektedir. Bu arada hl
sylentisi ile padiahn Kamil Paa'ya olan gveni de sarslm
bulunuyordu.
Btn bu olaylarn arkasndan, Meclis-i Mebusan toplant-
snda, Selanik'ten getirilen ve bir yerde merutiyetin koruyucu-
lar olarak kabul edilen avc taburlarnn geri gnderilecekleri
sylentisiyle birlikte, bir ok sylentide ortaya atlr.
Milletvekilleri bu sylentilere kar Sadrazam'n gelip yant
vermesini isterler, o ise iki byk eli ile olan randevusunu ba-
hane ederek gelmez, bu kere meclis onun gyabnda gven
oyuna bavurarak 8 oya kar 198 oyla Kamil Paa'ya gvensiz-
liini bildirir.
Olayn bundan sonraki geliimini Mabeyn bakatibi Cevad
Bey yle anlatmaktadr: "O gece, gne batndan saat
sonra Meclis-i Mebusan Reisi Ahmet Rza ve Reisi Sanisi Talt
beyler daireyi kitabete gelerek mhr hmayunun hemen Kamil
Paa'dan ahziyle hukuki padiahiden olduu zere itimad- a-
haneyi haiz bir dier zatn Sadrazam tayin buyurulmasn ifade
etmekte olduklar arz olunmas zerine krenadan Rifat bey
mhr hmayunu istirdat etmek zere o gece marnileyh
Kamil Paa'nn konana izam buyurulmu ve mumaileyh Rifat
bey avdetle Kamil Paa'nn yarn sabah bizzat mhr padiaha
getireceini bildirmitir. Bu hem gelenekten olmayan, hem de
cemiyet tarafndan tehlikeli kabul edilen bir davran olduu
iin mhr o gece Kamil Paa'dan istirdad olunmu ve yerine
Hseyin Hilmi Paa tayin klnmtr" Bu tayinle Cemiyet nn-
deki Sadrazam engelini am ve iktidara doru yadsnamaz bir
adm atmtr. Ne var ki gerek Talt bey ve gerekse merkezi
122
umumi ynnden mutlak iktidar savam bitmi kabul edilmi-
yordu. Merutiyetin ilanndan sonra gelien ve son dnemde
cemiyeti aka hedef alan muhalefetin ve onun da tesinde.
Abdlhamid'in yenilmesi gerekmekteydi.
3
ttihat ve Terakki bilindii gibi Selanik'te oluturulan bir
gizli Cemiyet'in Paris'teki grupla birlemesi sonucu bu ismi al-
mtr. 1908 hareketini yapan dorudan doruya yurt iindeki
rgttr. Talt bey ve arkadalar gerek rgtlenme, gerekse son
darbeyi vurma konusunda btnyle bamsz hareket etmiler,
tm bu mcadelede deyim yerinde ise Paris'teki Gen Trklerin
yle nemli bir tuzu - biberi bulunmamtr. Nitekim ttihat ve
Terakki cemiyeti iersinde bunlardan ancak Ahmet Rza gru-
buna mensup olan bir ka yer alm ve 1918 sonuna kadar etkin
olabilmitir. Yalnz merutiyetten sonra birden hzlanan ve bir
anlamda kontrol da edilemeyen zgrlk ortamnda yeeren
muhalefet kaynan Paris'teki Jn Trk hareketine dayamtr.
1902 kongresinde ortaya kan ayrlk Merutiyet'ten sonra ce-
miyete ynelik muhalefetin de ekirdeini meydana getirmitir.
1902 kongresinin en byk ayrlklarndan (Prens
Sabahattin 2 Eyll 1908 de yurda dnmtr. Dnnn he-
men ertesinde Ahmet Rza ile olan 1902 gnlerine ilikin tar-
tmalar tekrar balatm, Ahmet Rza'nn Cemiyet'in aday ol-
mas zerine de ttihat ve Terakki ile olan ilikisini kesmitir.
Oysa Prens'in daha stanbul'a gelmesinden gn nce ttihat
ve Terakki Cemiyeti ile "Ademi Merkeziyet ve Teebbsi
ahsi" gurubunun birletii ilan edilmiti.
Cemiyetin merkezi umumisinin illegal dnemindeki gizli-
lii srdrmesi ve merkezi otoritenin (kendi kontrol iersinde)
glendirilmesinden yana olan tutumu ona kar olan muhalefeti
de beslemekteydi. Prens Sahabattin'in stanbul'a dnnden
sonra 14 Eyll 1908 de Nurettin Ferruh, Ahmed Fazl, Ahmet
Samim, Solon ve Bebi Kazanova, Nazm ve evket beyler,
Celalettin Arif, Mahir Sait bir araya gelerek liberal eilimli bir
muhalefet partisini, "Ahrar Frkas"n kurdular. Partinin prog-
ram temelde Prens Sahabattin'in 1902 den beri srarla savun-
duu ilkeler erevesinde meydana getirilmiti. Frkann yayn
organ olan "Terakki" gazetesinin Prens Sabahattin tarafndan
ynetilmesi kendisinin de frkann kurucularndan olduu izle-
nimini vermitir Hatta Prens'in frkann gizli bakan olduu
sylentisi de o gnlerde ok yaygnlamt. Parti programnn
ana yaklam liberal ekonomik politika dorultusunda idi.
Ahrar Frkas'na gre artk ekonomide "kla ve memurluk" zih-
niyetine son verilmesi gerekiyordu. Bylece lkede zel mlki-
yetin pekiecei liberal bir i ortam ve ona bal olarak da de-
mokrasinin ana kurumlan kurulabilecek ve ilerlik kazanacakt.
Ahrar Frkas ile ttihat ve Terakki'nin kamu oyu nndeki
ilk ve ak atmas seimler dolaysyla oldu. Ne var ki o d-
nemde cemiyetin hem kamu oyundaki prestiji ok yksek, hem
de rgt yaygn ve etkin olduu iin Ahrar Frkas'nn ka-
zanma ans hemen hi yoktu. Bu arada sadece Ankara'dan
Mahir Sait Bey, o da kiisel abalaryla Meclis-i Mebusana gi-
rebildi. 1909 martnda Manyasizade Refik bey'in lmesi zerine
alan stanbul Milletvekillii seiminde partinin aday olan Ali
Kemal Bey, ttihat ve Terakki aday Rfat Paa'ya kar ar bir
yenilgiye urad.
Ahrar Frkas seimleri kazanmamasna karn Meclis-i
Mebusan iersinde 50 milletvekiline yakn bir muhalefet ekir-
deini rgtlemeyi baard. Bu grupta zellikle Arap, Ermeni,
Rum ve Arnavud milletvekilleri ounluu tekil ediyorlard.
Bu parlamento grubu ile frka ynetim kurulu ortak bir ynetim
yapsn da oluturmay baarmlard. Bylece cemiyete yne-
lik, sayca az ama kamu oyu ile ilikileri ve sert eletirileriyle
dikkati eken bir kar koyma hareketi balatlm oluyordu.
Talt bey Meclis-i Mebusan iersinde ikinci bakan olarak ak
bir tavr almamakla birlikte merkezi umumi vastasyla, zel-
likle Cemiyet'in gizli blmn harekete geirerek geni bir
sindirme eyleminin zaman geldiine inanmaktayd.
Cemiyet ile Ahrar Frkas arasndaki atma nce yayn or-
ganlarnda kendini gsterdi. "Osmanl", "kdam", "Sabah",

124
"Yeni Gazete" ve "Seda-i Millet" gazeteleri u ya da bu ekilde
Ahrar Frkas paralelinde yayn yapyorlar, ar biimde
Cemiyeti ve onun gizli ynn eletiriyorlard Cemiyet'in tek
savunucusu o gnlerde Hseyin Cahit'in kartmakta olduu
"Tanin" gazetesiydi. Her iki grubun atmalarnn dorua kt
noktalardan biri de Perapalas da verilen ziyafetlerdeki ko-
numalar olmutur. Bu ziyafetlerin birincisi Osmanl saltanat-
nn 610. yl dnm dolaysyla Ahrar Frkas tarafndan veril-
mi ve bu ziyafete Sadrazam Kamil Paa'nn da katlmas
ttihatlar kzdrmtr. Ancak daha sonra ttihat ve Terakki ta-
rafndan verilen ziyafette Ahmet Rza beyin yapm olduu ko-
numa Ahrar yanllarn ve tm muhalefeti daha fazla etkilemi-
tir. Ahmet Rza bey bu konumasnda sadece istibdat dne-
minde kiisel karlar salayan ve Osmanl mparatorluu'nu
paralamak isteyen kiilerin cemiyetin ynetiminden ikayet
edebileceklerini syleyerek onlar hain diye adlandrm, bu
hainlerin kendi karlarn savunmak iin kaytsz artsz bir
hrriyet istediklerini ileri srmtr. Ahrar Frkas Ahmet Rza
beyin hainler deyimiyle kimleri kastettiini sorunca, o da belirli
bir kiiyi kastetmediini fakat syledii eylerden tedirgin
olanlarn bu nitelemeyi zerlerine alabileceklerini syledi: "eer
bir kii bu sz zerine alyorsa bu ancak onun kendi bilecei
bir eydi." Dier yandan Ahrar Frkas'nn ngiliz karlarn sa-
vunan "Levant Herald" gibi yayn organlar tarafndan destek-
lenmesi de cemiyeti tedirgin etmekteydi. Cemiyetin d dina-
mikler konusunda, kendi asndan alarm zillerini almas bel-
ki de bu koullarn ortaya kmas ile mmkn olmutur. Bu
arada ttihat ve Terakki, Ahrarclarla bir andlama yapma ola-
naklarn da aratrd. Ne ki Ahrarclarn bunun iin Cemiyet'in
gizlilik rtsn kaldrmasn ne srnce akan sular durdu.
nk Cemiyet'in gizli yan onu iktidara getirecek, orada tuta-
cak ve istediklerini yaptracak tek gcyd, onun yitirilmesi
demek rgtn gszlemesi demekti.
Artk Cemiyet asndan yaplacak tek ey kalmt. Gizli
rgt araclyla bireysel terr mekanizmasn iletmek,
muhalefeti ve iktidarn nnde durma niyetinde olan gleri

125
sindirmek, "Serbesti" yazar Hasan Fehmi'nin ldrlmesi
bunun ilk admdr. Bireysel sindirmeyi amalayan iddetin
balatlmasnda Talt beyin kiisel rol nedir? Bunu yantlamak
kolay olmasa gerek. nk gizli rgt dorudan doruya mer-
kezi umumiye balyd ve merkezi umuminin uygun grecei
eylemleri yapmakla grevliydi. Muhalefetin sindirilmesi,
Cemiyet'in kamu oyunda sarslmaya balayan etkisinin eski d-
zeyine karlmas, nihayet iktidara giden yolun almas bir
yerde (o gnn koullar iersinde) bu terr'n balatlmasyla
kaimdi. Muhalefet sindirilirken, bir baka noktann da gzden
rak tutulmamas gerekiyordu. Bu nokta da devrime kar olan
tm glerin denetim altna alnmasyd. Bu glerin nitelii
nemli deildi. nemli olan yaplan harekete kar, onun da
tesinde Cemiyet'e kar olmasyd.

31 Mart bir toplumsal depremdir. Gnmz deyimiyle ok

ynl bir kalkmadr. Gnmze dein bu kalkmann eitli
ynleri ele alnm, hatta bir yerde "komplo" yaklamnn tm
boyutlar harekete geirilmi, eitli varsaymlarla olayn
sorumluluu Abdlhamit'ten Cemiyet'e kadar uzanan bir dizi
kii yada gruba yklenmitir. Bu nitelikteki yaklamlar kiiyi
bir sre oyalyabilir, hatta kamu oyunun ilgisini de ekebilir, ne
var ki toplumsal bir olayn nedenleri ile yararlananlar birbirine
kartrmaktan baka bir eye yaramaz. 31 Mart kalkmasndan
kendi kartan dorultusunda yararlanmak isteyen bir ok grup
vardr. Abdlhamid sarslan gcn yeniletirmek, muhalefet
Cemiyeti sindirmek, emparyalizm Osmanl mparatorluu ze-
rindeki oyunlarn daha kolaylkla yrtebilmek, aznlklar ulu-
sal hareketlerini baarl bir sonuca ulatrmak, nihayet ttihat ve
Terakki'de iktidara giden yolu zerine kan engelleri temizle-
mek ynnden bu kalkmay bir frsat sayabilir. Bu tip; kal-
kma ve terr olaylarndan yararlanmak isteyenler onlarn olu-
um ve geliimine kendi aplarnda gz yumabilir. Ama bunlar
olayn tm sorumluluunu sz edilen kii ve gruplara yklen-
mesine neden olmamaldr. Nitekim 31 Mart' adeta kkrtan
olaylar herkesin gz nnde meydana gelmitir. Kimse bu ko-
126
nuda bir srprizden sz edemez. rnein Cavit beyin gnl-
nde olaylardan bir gn nce cemiyetin hkmet ierisindeki
etkinliinin arttrlmas konusunda baz tedbirlerin tartld
yazlmakta ve "Darda gelien olaylardan haberimiz olsayd
banlar konumazdk" bile denmektedir.
Cemiyet, 31 Mart olayndan yararlanmay, olayn patlak
verdii andan itibaren gndemine ald. Bunun daha ncede de-
indiimiz eitli nedenleri bulunmaktadr ttihat ve Terakki, 31
Mart'a gelindii gnlerde etkinliini yitirdiini, bireysel iddet
eylemleriyle muhalefeti sindirebileceini, yalnz bunun da uzun
sremeyeceini grmt. Muhalefet'i besleyen eitli kaynak-
lar vard. Bunlar yle sralamak mmkndr.
(i) ttihat ve Terakki'nin, d ve i koullarn zorunlu hale
getirdii, ayrca yapsnn da gerei olan merkeziyeti ve otori-
ter tutumuna kar kayna 1902 Jn Trk kongresine kadar da-
yanan, daha liberal ve demokratik bir programn izlenmesinden
yana olan glerin yrtt muhalefet. Bu tip eletirileri ieren
muhalefetin somutlat rgt, ncede belirttiimiz gibi "Ahrar
Frkas"yd. Prens Sabahattin, Ali Kemal, Mizanc Murat gibi
kamu oyunca belli bir saygnl olan kiiler bu eylemin dn-
sel temelini oluturuyorlard. te yandan zgrlk, bir baka
deyimle demokratik nitelikte olmalarndan tr sol karakterli
kk partilerde gene bu muhalefetten yanayd.rnein
"Serbesti" yazan Hasan Fehmi beyin kpr zerinde ldrlme-
sinden sonra Sosyalist Hilmi'nin kendi gazetesi "ltirak"i bt-
nyle Hasan Fehmi'nin lmn knayan kiilerin ve bildirilerin
emrine vermesi unutulamaz. Hasan Fehmi beyin kpr ze-
rinde, herkesin gz nnde ldrlmesi ve katilin yakalanma-
mas, hkmetin bu konuda kk bir gayret dahi sarfetmemesi,
aydn gruplarn zellikle niversite genliinin de muhalefet
sralarna katlmas sonucunu vermiti. Bu ise ttihat ve Terakki
Cemiyeti'nin varlk nedenini tehlikeye drebilecek bir geli-
meydi.
(ii) Tutucu olarak adlandrabileceimiz gruplarn kar
koymas, Bu kar koymalar daha merutiyetin ilann izleyen

127
haftalar iersinde balam. "Kr Ali" ve "Beikta Karakolu"
olaylar ile ciddi boyutlara ulaabileceini gstermiti. Bu arada
merutiyetle birlikte balayan kadnlarn zgrlk ve haklarn
arayan eylemleri de bu tutucu gruplarn tepkisini ekiyordu.
Hatta eleriyle al verie kan ya da araba gezintisi yapan gen
subaylara (yer yer saldrya kadar varan) sz atmalar eksik ol-
muyordu. Unutulmamaldr ki Tanzimat'tan beri "eriat" kural-
larnn ayaklar altna alndn syleyen ve bunu kh karlar
zedelendii iin, kh itenlikle inandklarndan ileri sren kiiler
toplumun byk bir blmn oluturmaktaydlar. Gnn ko-
ullar iersinde, ynsal iletiim ynnden bu gruplarn sahip
olduu olanaklar, aydn ve baty yknen gruplarn ellerindeki
aralardan daha glyd. Camiler, medreseler, tekkeler ve
benzeri dinsel kurumlar, toplanma yerleri, tutucu dncelerin
geni halk ynlarna yaylmas asndan bulunmaz bir ortam
hazrlamaktayd. Ayrca baty yknen gruplarn eitli top-
lumsal sorunlara ynelik zmlerinin ynlarnn yoksulluu
ve ezilmiliini nleyelemedii, hatta d etmenlerin arln
arttrd yani ad aka sylenmese de emperyalizmin bask-
sn glendirdii de seziliyor, bu da tutucu grlerin yn-
larca benimsenmesinde bir rol oynuyordu. Bat kurumlarn y-
knen aydnlarn (ki bunlara genellikle ilerici ad da verilmek-
tedir) ellerindeki iletiim arac sadece gazete ve dergi gibi yayn
organlaryd. Bunlarn bask saylarnn ok snrl olmasndan
da tede okur-yazarlk orannn dk olmas, aydnlarla yn-
lar arasnda diyalogu salayacak dil birliinin varolmamas et-
kinliklerini azaltyordu. Bylece tutucu diye nitelenen evrelerin
ynlarla olan yakn ba muhalefetin boyutlarn tehlikeli d-
zeye karmaktayd.
(iii) ttihat ve Terakki'nin davran ve uygulad politika-
sna kar olan bir baka grupta ayrlk bir siyaset izlemekte
olan eitli etnik gruplardan meydana gelmekteydi. Ermeni,
Rum Bulgar ve hatta Arap ulusu hareketleri ttihat ve
Terakki'nin Osmanllk evresinde ve devleti kurtarmay (buna
onarma da diyebiliriz) amalayan merkeziyeti hareketine doal
olarak karyd. Bunlar da merutiyetin ilanndan ksa bir sre
sonra muhalefet cephesinin yannda yer aldlar.

128
 (iv) D gler, Osmanl mparatorluu'nu 19. yzyl bo-
yunca adeta yapay bir surette yaatan Viyana - Berlin kongrele-
rinin oluturup koruduu Avrupa statkosu yeniden gzden ge-
iriliyordu. Aslnda bu statko yirminci yzyln balarnda yok
yaylabilirdi. ttihat ve Terakki'nin Selanik'te rgtlenip, zgr-
lk savamna balad gnlerde bu durum ak ve seik orta-
dayd. Reval toplants temelde asl bu noktadan dikkatleri ek-
mesi gereken bir bulumayd. Reval'de somutlaan ngiltere -
arlk Rusya yaknlamasnn, bunlarn ztl zerine kurulmu
olan Osmanl d politikasn da sarsmas gerekiyordu.
Abdlhamid'i usta bir padiah olarak gsteren yllarn dengesi
tarihe gmlyordu. Avrupa statkosunun geride kalmas ve bu
kt'ada hatta dnyada "yeni paylamalara" yol aan araylarn
balamas, eninde sonunda, Osmanl mparatorluu'nun yakn-
dan etkileyecek ve belki de onun Avrupa'daki yaamna son ve-
recekti. Merutiyet'in ilk gnlerinde (ola ki deneysizliklerinden)
ttihad ve Terakki liderleri bu durumun getirebilecei sorunlar
gremediler. Ama Bulgaristan'n bamszlk ilan, Bosna -
Hersek'in Avusturya - Macaristan tarafndan ilhak edilmesi,
hatta Girit olay, gelimeleri iyice ortaya kard. Bu durumda
Osmanl mparatorluu'nun kendisini bekleyen, bir yerde ka-
nlmaz gibi gzken sondan kurtulabilmesi bamsz ve gl
olmasna balyd. Merkezi otoritesi olan, tabandaki demokrasi
ile bu otoriteyi bir alam haline getirecek bir yntem denenmek
istendi. Cemiyet liderlerinin Jakobenlere ynelik eilimleri de
bu yolu neriyordu. Ne var ki ksa srede tabanda ki katlmc
demokrasinin kolayna yaratlamyaca anlald. Toplumun
Avrupa toplumlarnn yapsndan farkl oluu, dou despotiz-
minin bir uzants olan siyasal yaplamann sivil bir toplumu
yaratmay engellemesi, byle bir demokratiklemenin ksa s-
rede d glerin at oynatt bir ortam yaratabilme, hatta lke-
nin yan smrgeleme srecini hzlandrmas olasl, merkezi
bir otoritenin yadsnmaz biimde gereini ortaya kard.
Devletin paralanmasn engelleyebilmek ynnden itenlikle
zgrle inanan Cemiyet'in nde gelen liderleri bile, d g-
lerin (adn daha ak koyalm emperyalizmin) oyunlarna kar
koyabilmek; bamsz, gl bir devlet haline gelebilmek, yani
129
devleti onarma abas iinde yaayabilmek iin (hem lke, hem
de politik grup olarak) otoriter bir ynetimin gereine inanmaa
baladlar. Bu konuda baka seenekleri yoktu. Yani aresizdi-
ler, dayanacaklar ve devleti onarmada, hatta yeniden kurmada
kullanabilecekleri bir toplumsal katman yoktu. Zaten daha ok
"blok" olarak (o gne kadar) kendi rgtlerini oluturabilmi-
lerdi. Saylar snrl olan asker ve sivil aydnlarn nderliinde,
onlardan g alan otoriter demokrasiyi kendine "dstur ittihaz"
eden bir Cemiyet ya da siyasal parti olmann aresizliini yaa-
maktaydlar. Bu durumu bir aresizlik olarak adlandryoruz.
Talt beyin ilerde, kendi iktidarlar iin, syledii "Bu bir
aydnlar istibdaddr" sz bize bu deyimi kullandryor.
Emperyalistler, zellikle ngiltere Gen Trklerin iinde
bulunduklar bu amaz ok iyi deerlendirdii iin, hem yur-
dundaki yayn organlaryla, hem de Osmanl lkesinde kan
"Levant Herald" benzeri gazetelerle srekli bir ekilde muhale-
feti destekliyor ve kkrtyordu. O gnlerde (hatta
mparatorluun son gnlerine kadar) stanbul basnnda bir de-
yim yaygn olarak kullanlmaktayd. "Kar gazeteleri". Bu de-
yim Beyolu yakasndan kan ngilizce'den, Rumca'ya kadar
eitli dillerde yaynlanan gazeteleri anlatmak iin kullanlan bir
deyimdir. Bab- li caddesindeki Trke gazeteler sk sk sanki
Avrupa basnndan aktarrcasna kar gazetelerden aldklar ha-
ber ve yorumlara yer vermekteydiler. Ksacas emperyalizm ba-
sn ile iimize girmiti. Tm bu rneklerine karn Talt ve ar-
kadalar emperyalizmin oyunlarn sezmekle beraber, bunlarn
temel nedenini bir kuram evresinde yorumlayamyorlar ve ge-
leneksel denge politikasyla yani "dvel-i muazzama" arasnda
oynanacak oyunlarla tehlikelerin atlatlacana inanyorlard.
Yktklar Abdlhamid'in politikasn terketmek basiretini gste-
recek gleri ya da deneyimleri yoktu diyelim...
31 Mart toplumsal kalkmas byle bir ortamda patlak
verdi. Geliyorum diye diye geldi ve eitli kar evrelerine
bundan yararlanma frsat yaratt. Kukusuz Cemiyet'te kendi
iktidarn pekitirmek iin bu kalkmadan yararlanacakt. Belki
bu hareket bir kumar olarak nitelenebilirdi ama aresizliin ge-
130
tirdii baka bir olanakta grnmyordu. Bu kalkmadan hangi
grup yararlanabilecekti? Bu sorunun cevabn o zaman da, im-
dide ak bir biimde verebiliriz: rgt en gl olan grup sa-
vamn galibi olacakt. Yalnz unutmayalm ki burada rgt
szcn kullanrken Osmanl'nn o gnk koullar iersinde
mmkn olabilecek gl rgtten sz ediyoruz. te Cemiyet'in
bu noktada dierlerine oranla daha nde olduunu syleyebiliriz
Muhalefet (Ahrar frkas ve dierleri) ynlarn desteine sahip
olsalar bile bunlarn belirli bir amaca ynelik rgtlenmesini
baaramam, hatta yerine gre atlgan ama en kk bir zor
karsnda silik ve aciz, kendi kaderi iine gmlmt. Silahl
g olarak yannda sadece babozuk baz erat ile alayl subaylar
bulunuyordu. Padiahn ise geleneksel gcnden tede bir etkin-
lii yoktu, yararlanmak istedii sadece bu geleneksel gcn tek-
rar canlandrlmasndan baka birey deildi. Bundan trdr
ki Cemiyet'in gruplar iersinde en gl ve yaygn rgte sahip
olduunu syleyebiliyoruz.

O yllar yl konuulan kalkmann ayrntsna girecek de-

iliz. Ama Talt bey ve merkezi umumi asndan dikkatleri e-
kecek bir ka nokta zerinde durmak gerekecektir
Ayaklanmann balad saatlerde Sultanahmet'te toplanan avc
taburlarna mensup askerlerin genel istekleri konusunda 15
Nisan 1909 gnl kdam gazetesinde u haber verilmekteydi.
"Bir meb'ustan alnan habere gre askerlerin istekleri y-
ledir:
a - Hseyin Hilmi Paa kabinesinin azledilmesi,
b - Mebuslardan Ahmet Rza, Hseyin Cahit, Rahmi ve
Talt beylerin uzaklatrlmas,
c - er'i hkmlerin noksansz uygulanmas,
d - Alayllardan aa karlarak madur edilenlerin ile-
rine yeniden alnmalar,
e - Davranlarndan tr hi bir neferin klna dokunul-
mamas".

131
 Bu isteklere bakldnda Talt beyin artk muhalefet tara-
fndan boy hedefi seildiini grmekteyiz. Bu Merkezi
Umumi'nin gizli gcnn ismen kamu oyunca tannmas de-
mekti.
Sultanahmet meydannda toplanan askerlere ksa sre ier-
sinde Volkan gazetesinin kkrtt softalar ve dier islamc
gruplarda katlmaa baladlar. Bu arada muhalefet gazeteleri de
eylemi destekleyen yazlar yaynlyorlard. Sadrazam olaylar
karsnda hemen istifa etti ve yerine belirli bir bekleme sre-
sinden sonra Tevfik Paa getirildi. Bu arada Lazkiye milletvekili
Aslan beyin katli olay meydana geldi. stanbul'da tam bir korku
havas hkm sryordu. Tanin gazetesi ve ttihat ve Terakki
cemiyetinin ynetim merkezi ile kulpleri tahrip edildi. Bu s-
rada Cavid bey ve Hseyin Cahit'in yurt dna katklar gr-
lyor. te bu noktada Talt beyin davran zerinde biraz dur-
mak gerekecektir. Dnemin Meclis-i Mebusan Reisi olan
Ahmet Rza beyin anlarna gre Talt bey bir arkadann evine
snmtr. Ahmet Rza bu konuda aynen unlar yazmaktadr :
"31 Mart gn sabah stanbul'a inmek zere hazrlanm-
tm. Meclis-i mebusan asker basm diye bir telgraf aldm. Aile
halk tela ettiler. Fakat ben her ne olursa olsun Meclis'ten reis
mes'uldr dedim. nmeye karar verdim.
Kapdan kacam srada bir telgraf daha geldi. Dierini
teyid ediyordu. Ben yine ehemmiyet vermedim. imendifer is-
tasyonunda beklerken stanbul'dan tren geldi. kanlara sorduk,
stanbul'da askerlerin isyan ettiklerini sylediler. Orada tesadf
ettiim iki zabit bana stanbul'a inmememi tavsiye ettiler. Ben
yolumdan devamla Sirkeci'ye vardmda orada bir ka kii
nme karak askerin aleyhimde olduunu Meclis'e gitme-
memi sylediler. Vkelay sordum, Babli'de olduklarn -
rendim. Evvela Babli'ye uramay evl grdm. Bir arabaya
bindim. Yalnz bama Babli'ye gittim. Vkela toplanm, is-
tifa ile urayormu, eriye haber gnderdim korkularndan
beni derhal kabul etmediler. Ben salonda beklerken Murat bey
geldi? "Merutiyet tehlikededir ve yapyorsunuz?" dedi. Nihayet

132
vkela ile grtm zaman istifalarn vermi olduklarn -
rendim. Sadrazam Hseyin Hilmi Paa bana : "Bu herifler sizin
banz istiyorlar, hemen istifa ediniz" dedi....
... Ben evvel donanmadan birine iltica etmeyi dndm,
sonra Mavro Kordato bey ile birlikte Beyolu'na gemek iste-
dim. Bunlar olmaynca Hariciye Nazr Rifat Paa'nn tavsiyesi
zerine Babli Hariciye Nezareti odasnda kalmay mnasip
grdm.
Sudi bey geldi (Eski Rize Mebusu Sudi Kartal); Talt bey
ile Nazm efendinin (Dr. Nazm) ehzadeba'nda bir evde sak-
landklarn beni de oraya gtreceklerini syledi. Bir araba ge-
tirmeye gitti. Bir para peynir ekmek smarladm. Bir saat sonra
araba geldi. Pencereden gryordum. Sudi bey kana kadar
arabac kap gitti.
Topu zabiti Sleyman Remzi efendi de geldi, gnein
batmasn ortaln kararmasn bekledik. Saat yarm gee pal-
tomun yakasn kaldrarak, burnuma mendil tutarak Babli ka-
psndan ktk, sapa sokaklardan dolaarak ehzadeba'nda Ali
Cemal beyin evine vardk.
Gece atlan kurunlar oturduumuz evin damna da d-
yordu. kinci gn Talt bey ile Nazm efendi evden ktlar.
Baka bir eve iltica ettiler. Zannedersem benimle birlikte bu-
lunmakta tehlike grdler...". Bu nokta da Ahmet Rza'nn ileri
srd benden korktular iddiasna karn Sudi Kartal u ak-
lamay yapmtr: "Tarihe hakikatin gemesi iin bildiklerimi
yazmak zorundaym.
Talt bey, Nazm efendi hep beraber bulunduumuz evden
vakann ikinci gn km deildirler ve Ahmet Rza beyle
beraber bulunmak korkusundan kmamlardr. Esasen 31 Mart
gn Ahmet Rza beyi behemehal kurtarp yanlarna getirmemi
Talt ve Nazm beyler benden istemilerdi. Hem bu adamlar
yle his tar adamlar deildir.
Talt ve Nazm beyler gelmekte olan hareket ordusuna ilti-
hak etmek ve Meclis-i Mebusan ve Ayan azalarn

133
Ayastafanos'ta toplayabilmek iin hareketin nc gn
Ayastafanos'a gitmilerdir.
Ahmet Rza beyle benim kendilerinden gelecek habere ka-
dar melceimizde beklememiz kararlamt. Bir hafta sonra ha-
ber geldi. Ahmet Rza beyle ben ve topu mlazimi Sleyman
Remzi bey sivil olarak Edirnekap's yolundan Ayastafanos'a
gittik. Ahmet Rza beyi Talt beye tevdi ettik."
Dikkat edilecei zere Talt bey bu olayda dier arkadalar
gibi panie kaplmam ve rgtn hareketi konusunda beklenti-
lerinin gereklemesi aamasna kadar saklanmtr. Cavid bey,
sonralar bir frsatnda yazd mektubunda Talt beyin bu zel-
liini vurgulam "Her zor anda vatanda ve rgtn banda
bulunmasn bildin" demitir. Gerekte budur.
ttihat ve Terakki rgt olay karsnda ikili bir strateji
saptamtr. Bir yandan yurdun drt bir yanna dalm olan
ttihat ve Terakki kulplerinin nclyle stanbul'a, zellikle
Sadaret makamna protesto telgraflar ekmek; dieri ise kendi-
sine sadk silahl gleri toplayarak stanbul zerine yrmek.
Cemiyetin sivil ve asker kanatlar saptanan bu stratejiyi son
noktasna kadar baaryla uygulamlardr. O gnlerin
Sadrazam olan Tevfik Paa'nn dosyalarnda yzlerce knama
telgrafna rastlamak mmkndr. Bunlar Rumeli'den geldii
kadar Anadolu'nun eitli yrelerinden de ekilmiler.
Telgraflarn hemen hepsinde ortak tema Merutiyet'in tehlikede
olduu, Meclis-i Mebusan'n tehdit edilmesinin knand, gere-
kirse Merutiyet'i korumak iin silaha sarlaca, mevcut hk-
metin gayrimeru olduu ve tannmad noktalardr. ekilen
telgraflardan bazlarnn altndaki imzalara gzatmak ttihat ve
Terakki rgtnn eyleme girime konusunda, adeta dmesine
baslm makina gibi hareket ettiini gsterecektir.
- Tekirda Mutasarrf Read,
- Kosova Vali vekili Asm...
Bu telgraflarda halkn galeyan halinde olduu ve stanbul
zerine yrmek istedii bildirilmektedir. Dier telgraflardaki
imzalar ise ok deiik niteliktedir yle ki:
134
 - Memurin namna Ceza Reisi Mnip, Zabta namna
Binba Hasan Edip, Ahali-i Mslimenin Belediye Reisi
Hayrddin, Rum cemaat namna Metropolid Emilyan, Bulgar
cemaat namna Askotya, Bunlar Rumeli'den gelen ortak bir
telgraf altnda yer alan imzalardr. Bir baka telgrafta Umum
Drama Millet-i Osmaniyesi, bir bakasnda da skilip ttihat ve
Terakki Cemiyeti heyeti merkeziyesi adlar yer almaktadr. Bir
ok telgrafta ise tehdit ve hakaret unsuru ar basmaktayd.
Bunlara gsterilebilecek bir iki rnek zerinde durmakta yarar
vardr.
- "Der'aliyede yalanc Sadrazam
Baveklet mevkiini telvis etmeyerek hemen ekiliniz.
Millet seni katiyen istemiyor. Kanun-i Esasi dairesinde evvelki
hal iade edilmedii takdirde ordu ile beraber hareket ediyoruz.
Padiaha dahi ii yazdk. Akll davrannz. Millet namusunu
temizlemek iin hain kafas koparmaktan lezzet alr, o suretle
ikmali namus eyler...
Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti pek Heyet-i
Merkeziyesi"
- "Makam- Sadarette bulunan alaa
Size 2 Nisan 1325 tarihli telgrafmzla yirmi drt saat mh-
let verilmiti. Henz vcud-i rezilnenizle telvis ettiiniz ma-
kamlardan ekildiinize dair bir i'ar vuku bulmad. Bundan ok
memnun olduk: bari tertip edeceimiz cezaya bu suretle istih-
kaknz kendiniz tasdik etmi oldunuz. htimal ki orada bulunan
bir takm kerhaneci evlatlar ilk telgrafmz vermediler. Onlar
alnz, okuyunuz t ki vebal bizde kalmasn. Okumadnz
takdirde Allahn laneti, ananzn donu banza gesin.
Okumayanlar, telgraflar vermeyenlerin kffesi kerhaneden ye-
timi deyyus-i azamdrlar, Telgraflar vermeyen alaklar kendi-
lerini yok bilsinler... Sizi alktan ldrmek de elimizde, ate,
kurun ve bakla icra-i mcazatnz da yedimizdedir ey namus-
suzlar...
18. Frka kahramanlar ve pek Fedaileri."
- "Dersaadete Makam Sadarete
135
 Sadareti kabul etmenizle teekkl eden kabinenin temsil et-
tii hkmet kasem ederiz ki gayri meru ve eraiti merutiyete
muhaliftir... O makamdan ekiliniz, ekilmeyecek olursanz za-
ten stanbul'a gelerek teali-i vatan temin iin her trl fedekr-
l yapmaa karar verdik. kinci ve nc ordular bizimle be-
raberdir. Buna bugnden itibaren tekil etmee baladmz
milli taburlar ilave ederek yryeceiz. Ya ikmali namus ede-
cek veya mahvolacaz.... Edirne, Selanik, Kosova, kodra ve
Yanya ile mttefikan, iki gne kadar bir karar, kat'i vermezse-
niz, hkmeti merkeziyye ile olan irtibatmz da kat'i-yen kese-
ceiz ve yryeceiz: "Kll tin harib"
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Manastr Vilayet
Heyeti Merkeziyesi."
Bu arada hkmetin istifasn ve eski ynetimin devamn
isteyen, olaylar knayan telgraflar iersinde Anadolu'dan gelen-
ler ise Hasankale, Erzurum, Edremit, demi, Bartn, Sivas,
erke, Dzce, Basra, Derne, Mudurnu, Bafra, Kasaba,
Kastamonu, Sinop, Gerede, Tokat, Bigadi, Mihallk,
Beypazar, Daday, Gnen vb. gibi kent ve kasabalardan ekil-
mekteydi. Bunlarn bir ksm ttihad ve Terakki kulpleri, byk
bir blm ise ordu, eraf ya da belediye rgtlerinin imzasn
tayorlard. Grld gibi rgtn etkinlii ekilen knama
telgraflaryla adeta srarla kantlanmak isteniyordu. Bu arada ise
Selanik'teki Merkezi Umumi'nin nclnde ve gen subayla-
rn gayretleriyle oluan bir askeri kuvvette "Hareket Ordusu"
adn alarak stanbul zerine yrmee balamt Bu ordu d-
zenli kuvvetlere sahip olduu kadar halktan oluan milislere de
sahipti.
Talt beyin olayn ikinci gn Meclis-i Mebusan riyasetine
telgraf ekerek memleketindeki baz ileri takip iin izin istedi-
ini biliyoruz. Bu davran eitli evrelerce eletirilmitir.
Meclis-i Mebusan'n o gnk koullar iersinde izin almann
sz konusu olmamas gerektii ileri srlmtr. lk bakta
doru olan bu eletiriler, Meclis-i Mebusan'a izinsiz ve habersiz
devam etmeyenlerin milletvekillerinin deceine ilikin karar

136
gznne alnrsa hi de yerinde deildir. lerde Meclis'i
Mebusan'n ikinci bakanlndan hatta milletvekilliinden de
istifa etmi saylmas tehlikesi vard ki yapaca eylemlerin ya-
sall ynnden bu makam ve niteliklerin nemi ok aktr.
Nitekim bu telgrafn ekilmesini izleyen gnde Talt bey ve Dr.
Nazm Hareket Ordusu'na katlmak iin stanbul'dan ayrlmlar
ve ordu bakente yaklarken, 31 Mart bakaldrclarnn etki-
sinden uzak bir yerde, Meclis-i Mebusan ve Ayn'n ortak bir
toplant yapmasn rgtlemee almlardr. stanbul'daki
muhalefet Hareket Ordusu'nun soluunu hissederek tam bir pa-
nik havasn yaarken sz edilen ortak toplantda
Ayastafanos'taki yat kulbnde yaplmtr. Bakanla Ayan
Reisi Sait Paa seildi. Ahmet Rza Bey'in yeniden Meclis-i
Mebusan riyasetine seilmesinden sonra Sait Paa bakanln
ortaklaa yaplmasn nerdi. Bu konuda nasl bir davran iine
girildii sonraki tartmalar boyunca bir akla kavumam
ise de ortak meclisin bu toplantsnda Sait Paa'nn bakalk
yapt aktr. Meclisin temel konusu Padiahn hili idi. ne var
ki Mahmut evket Paa Hareket Ordusu'nun bakente girmesin-
den ve tm denetimi eline almasndan sonra konunun gndeme
getirilmesini istiyordu. Bu noktada haklda saylabilirdi. nk
ordu iersinde padiaha geleneksel bir yaklamla bal olan as-
kerin, hl'i duyunca, bakaldrmas sz konusu olabilirdi. Meclis
bu arada padiaha dolayl bir gven verme amacyla Sadarete
telgraf ekmi ve Ayastafanos'taki ortak toplantnn amacnn
Hareket Ordusu'nu desteklemek ve padiahn "Kanun-i Esasiye"
sadk kaldka saltanat haklarn korumak olduu bildirilmitir.
Bu telgrafn altnda Sait Paa, Ayan kinci Bakan Ahmet
Muhtar Paa ve Meclis-i Mebusan kinci Bakan Talt beylerin
imzas bulunmaktadr. Telgrafa Ahmet Rza beyin imza atma-
masna kar Talt beyin imza atmas da sonralar eletirilmi,
hatta hl kararna ramen bu telgraftaki gvencenin verilmesi-
nin iki yzllk olduu ileri srlmtr. Bunun iki yzllk
olup olmad, belirli bir eylemin baarsna can koymu kiile-
rin durumlar ve amalar dnlerek tayin edilmelidir. Bu
gvenceye ramen, zellikle yabanc basn padiah tahtndan
indirilme olaslndan bahsetmektedir. Bu haberin kayna
137
Enver bey olarak da belirtilmektedir ki, Enver bey eer byle
bir deme vermise rgtn ve eylemin gvenlii asndan ok
sakncal bir davranta bulunmu demektir.

Abdlhamid gibi mdebbir ve politikay iyi bilen bir padi-

ahn iin sonunun kendisine gelip dayanacan bilmemesine
imkn yoktur. Ne var ki hareket ordusunun bakent kaplarna
dayand sralarda elindeki seenekler pek azdr stanbul'daki
klalar ve dier garnizonlardaki kuvvetlerle dayanmas, hatta
Hareket Ordusu'nun baarsn engellemesi baz yazarlara gre
mmknd. Biz bu kanya pek katlamyoruz. Eer byle bir
olaslk gl olsayd, padiah iktidarnn srmesi asndan
bunu denerdi. Ama d ve i dinamiklerin btnyle aleyhine
dnd ve rgtsz ynlara dayand bir ortamda bavura-
ca bir direnme bouna kan dklmesiyle sonulanacakt.
"Mdebbir" bir politikac da bylesine bir kumar oynamak is-
temez, bir yerde de oynanmasna izin vermez.
Hareket Ordusu'nun bakente hakim olmasndan sonra,
olaylarn baladnn on beinci gn, yani 27 Nisan 1909 Sal
gn Sultanahmet'teki binasnda toplanan Meclis-i Mebusan
Abdlhamid'in daha Ayastafanos toplantsnda kararlatrlan
hl ilemini tamamlad Mecliste hl ileminin tamamlanmas
srasnda halkn iin eriata uygun yapldna inanmas iin bir
fetvann alnmas gerei ortaya kondu. Bu konu uzun tartma-
lara neden oldu. nce fetva m alnsn yoksa hl olduktan sonra
m fetva alma ynne gidilsin konusu ciddi bir sorun olarak ele
alnd. te bu noktada gene Talt beyin halkn egemenlii ilke-
sinden taviz vermek istemeyen tavr ortaya kt. Krsye ka-
rak fetvadan evvel hl'le karar verildiini hatrlatt. Her yerden
"hl" sesleri ykseldi. Grltden ve tezahrattan istifa seene-
ini savunmak isteyen bir grubun szleri iitilmedi. Bunun ze-
rine Sait Paa ayaa kalkarak nce tahttan indirmeyi, sonra da
"Beinci Mehmet unvanyla" Reat efendinin tahta kn oya
koydu. yeler bu nerileri srasyla ayakta oy birlii ile kabul

138
ettiler. Bunun zerine durumun eski ve yeni padiahlara bildi-
rilmesi iin heyetler oluturuldu.
Baktip top sesleri ve Meclisten bir heyetin gelmekte ol-
duuna ilikin telgraf zerine durumu anlad. Abdlhamid'e hl
edildiini bildirmek iin giden heyet bir hayli kozmopolit ya-
pda idi. Oysa Reat efendiye tahta ktn bildiren heyet bu
lde kozmopolit deildi. Ayan ikinci Bakan Gazi Ahmet
Muhtar Paa ve Meclis-i Mebusan kinci Bakan Talt bey bu
heyete bakanlk ediyorlard. Bunun zerine Read (artk sul-
tandr) Bab- Seraskeriye yani Harbiye nezaretine geldi Ayan ve
Mebusan kinci Bakanlarnn huzurunda, Meclis Bakanlarnn
htar zerine eriat, Kanun- Esasi hkmlerini Merutiyet
usuln, milletin haklarn koruyacana dair and iti. (Sonra bu
and bir kere de Meclis-i Mebusan'da tekrar edilmitir) Biat me-
rasimi srasnda hazr bulunan bando szleri
Biz ne idik ne olduk imdi
hrriyeti bulduk Saye-i
cemiyete Esaretten
kurtulduk Yaasn Niyaziler
Enverler Varolsun
hamiyetli askerler
biimindeki mar alyordu.. Abdlhamid uzun bir iktidar d-
neminden sonra devrilmiti. Bat rnei Merutiyet'e uyumlu bir
padiah biimsel olarak tahta kmt... ktidar yolu cemiyet
iin alm grnyordu.

139
 KTDAR DENEYM VE 1912 SEM
1
Kar devrim Talt bey ve dolaysyla Cemiyet asndan
nemli bir deneyimi oluturmutur. Bu deneyimin ilk sonucu
Cemiyet'in gizliliinin srdrlmesi, en azndan gizli bir bl-
mnn varl ile bu blmn Cemiyet ya da parti asndan
tehlikenin byd alanda illegal olarak grev yapmas ek-
linde zetlenebilir. 31 Mart'ta patlak veren kar devrim engel-
lenebilmise bunun temel nedeni rgtn gerek sivil brokrasi
ve aydnlar, gerekse askerler, zellikle gen subaylar arasnda
kk salabilmesi ve bu kkn olabildiince gizli tutulabilmesinin
getirdii olanaklarn ustaca kulanlmasdr.
rgtn sivil ve asker brokrasi iersindeki bu gl kk-
lenii gelecekteki iktidarnn da perinlenmesine neden olmu-
tur. Abdlhamid'in otuz yl akn saltanatna son verilmi, onun
yerine ngiltere'deki kraln sembolik yapsna benzer, ilere
fazla karmayacak bir padiah getirilmitir. Btn bunlar ttihat
ve Terakki'nin siyasal baars olarak kabul edilebilir ve gcn
gsterir.
Talt bey asndan durum daha da parlak gzkmektedir.
Abdlhamid ile Kamil ve Said Paalarn oluturduu iktidar -
geni krlm, ttihat ve Terakki'nin, sk sk kullandmz de-
yimle Cemiyet'in, en gl uzvu olan Talt beyin fiilen ya da
destekleme biiminde katlmad hi bir hkmetin kurulama-
yaca aka belli olmutu, te yandan ttihat ve Terakki'yi
byk lde rahatsz eden liberal muhalefette ezilmiti.
Merutiyet ve zgrln en byk savunucusu olarak tarih
sahnesine kan Talt beyin liberal dn yanllarn ezmesi il-
gin ve dramatik bir ikilemi ortaya koymaktadr. Bu genellikle
devleti kurtarmak ya da onarmak savnda olan aydnlarn iine
dtkleri bir amazdr. Kukusuz byle amazlar gelimekte

140
olan lkelerde daha bir aa kmaktadr. Bu lkeler ekonomik
bamszlklar dorultusunda savam verme durumuna girdik-
lerinde emperyalizmle mcadele edeceklerdir. Bamszl elde
etmenin baka yolu yoktur. Oysa liberal dncenin doal
uzants olan liberal ekonomik politika ise hem anti-emperyalist
savam olanaksz klmakta, hem de lkeyi emperyalizmin
ana daha kolaylkla drmektedir. Bu nedenledir ki Talt bey
ve o yapdaki aydnlar, srekli bir biimde, daha nce deindi-
imiz ikilemin yaratt dramatik elerin rd bir an
iinde aresiz devinmek durumunda kalrlar. Osmanl lkesinin
iinde bulunduu ekonomik koullar, zde liberal tm siyasal
davranlarn yar - smrgeleme srecini glendirmesine ne-
den olmaktayd. Bu durum karsnda merkezi devlet otoritesi-
nin gl klan (buna otoriter zgrlk yaklamda diyebilir-
siniz) zaman zaman despotizmin ada rneklerini sunan bir
dzen gndeme geliyordu. Bir baka deyimle bunu kanlmaz
klyordu. Unutmamak gerekir ki bu yeni despotizm,
Osmanlnn klasik dou despotizminden uzak olduu gibi, tm
savlara karn Jakobenci bir diktatorya da deildir. ttihat ve
Terakki liderleriyle dnr kadrosunun Fransz ihtilali ve onun
93 dnemine olan hayranlklar, Jakobenci rgtlenmeyi y-
knmeleri bu yeni despotizmin Jakoben diktatoryasndan esin-
lendiinim ileri srlmesine neden olmutur ki buna katlmak
mmkn deildir. nk Jakoben diktatoryas znde demokrat
ve devrimci olan bir yntemdir. Oysa ttihat ve Terakki'de aa
kan, sonralar da deiik dnemlerde uygulama alan bulan
despotizm bu amalar iermemektedir. Ne yazk ki bata Talt
bey olmak zere bu fark anlayan bir ttihat lidere rastlanma-
mtr. Onlar, zellikle Talt bey, bu cemiyet istisdadn demok-
ratik ve devrimci bir istibdat olarak alglanmak eilimini sonuna
kadar korumulardr
Daha nce de deindiimiz, belki ilerde kerelerce de dei-
neceimiz gibi Osmanl toplumsal yapsnda ada snflarn
jlesel yaplarn koruduu, yani kendi aralarnda, kar sava-
mna dayanan bir atmann tm boyutlaryla meydana kma-
d o dnemde, aydn kadrolarn snflara grece bamsz bir
iktidar oluturmak istemeleri, bu konuda kendilerine bir eit-
men grevi vermelerinde alacak bir nokta da yoktur.
Kar devrim sonunda aa kt gibi ttihat ve Terakki
iktidar (eer olacaksa) ordu ve sivil brokrasiden (kukusuz
bunun aydn kesiminden) g almaktadr. Liberal uygulamalara
kapitalist gelimi lkelerle iyi geinme (Dvel-i Muazzama) ve
bor alma asndan gz yummaktadr. Bu nedenle "otoriter
demokrasi" yanls bu tip iktidar ya da iktidar oluturan parti
kadrolarda (hin-i hacette kullanlmak zere) denetim altnda
tutulabilecek liberal kadrolar bulundurulabilir. ttihat ve
Terakki'de Cavid bey ve arkadalarna bunun iin gereksinim
duyulmutur.
31 Mart ncesindeki geni zgrlk ortam muhalefeti
glendirdii gibi seici bir grev de yapt, muhalefet cephesi-
nin unsurlarn aa kard. Bu gruplarn balcalar islamc
(tutucu) unsurlar, aznlklar, d gler ve liberal aydnlard.
Kukusuz bunlarn iinde dncelerine ve programlarna iten
bal olanlar bulunduu gibi baz karc kii ve topluluklarda
yer almaktayd.
Kar devrimin gelitii ve Abdlhamid'in tahtan indiril-
mesiyle son bulan on be gn sresince, Talt bey cemiyetteki
arkadalarna gizlilik ve srasnda illegalite olgusunun rgtn
siyasal savamdaki baars ynnden ne derece nemli oldu-
unu kantlam oluyordu. Abdlhamid'in devrilmesinden sonra
cemiyet iersindeki dengeler ynnden nemli sorun ordu unsu-
runun nasl olupta snrlandrlabilecei konusuydu. Talt beyi
bir sivil merkezi umumi azas ve partinin gerek lideri olarak,
Cemiyet'teki gen subaylarn, Hareket Ordusu'nun stn baar-
sndan sonraki tutumlar dndrmee balamt. Bu gen su-
baylarn ihtiraslar bykt. Her bir yerine gre kendini bir ba-
kumandan, hatta bir fatih ya da serhattan serhata koan kahra-
man kumandan olarak dleyebilirdi. Dleyenler de vard. Bu
genlerin sonu alnamayacak ihtiraslarnn nlenmesi emir ku-
manda zincirinin yeniden kurulmasyla mmknd. Bu da or-
dunun st kademelerinde bulunan bir ka eski kumandann
142
(paann) cemiyet saflarna kazandrlmasyla
gerekleebilirdi. Doaldr ki byle bir yaklam da iktidarn
bu paalarla payla-lmas zorunluluunu peinden getirecekti.
Hareket Ordusu'nun kurulu biimi bir baka gerei de
ortaya kard. Bu ordu Rumeli'deki nc ve ikinci ordularn
dzenli birlikleriyle, milis diye adlandrabileceimiz silahl
gruplardan meydana gelmiti. Bu milisler ttihat ve Terakki
Cemiyeti'nin oluturduu gnll taburlar ile Bulgar, Rum,
hatta Ermeni etelerinden meydana gelmekteydi. Geri ekir-
dei dzenli ordu tekil etmi hatta hareketin stratejisinde gene
dzenli ordunun kurmaylar tarafndan tesbit edilmiti. Fakat
hereye ramen milis gcnn skk anlarda ne denli yararl
olduu da ortaya kmt. Talt beyin milis gcnn yerini ve
anlamn aya yere basarcasna deerlendirdiine ilikin eli-
mizde ak bir kant yok. Fakat ttihat ve Terakki iersinde
oluturulan nl "Tekilat Mahsusa"nn bir amacnn da byle
bir milis gcn meydana getirmek olduu Balkan Sava'ndan
sonra kurulan "Bat Trakya Cumhuriyeti" olaynda ortaya
kmtr. Bylece, bata Talt bey olmak zere merkezi umu-
minin partinin, illegal uzvu kadar bir milis gcne de gereksi-
nim duyduuna inandklar ve rgtledikleri renilmitir.
imdi u soruyu sorabiliriz. Merutiyet'in ilanndan
Abdlhamid'in devrilmesine kadar uzanan dnemde Talt beyin
bilgi ve deneyim daarna katt noktalar nelerdir? Bunlarn
bilinmesi kendisinin gelecekteki davranlarnn aklanmas
ynnden de yararl olacaktr :
(a) rgtn, her zaman, hangi koullar altnda olursa, olsun
(buna iktidarda bulunma durumu da dahildir) "yeraltnda" kal
mas gerekecek bir blme sahip olmas zorunludur. Bylece
rgte yap itibaryla bir elastikiyet salanacak, kar hareket
lerde ve tehlikeli durumlarda anahtar niteliindeki liderlerle bir
likte yeraltna girilerek savama "illegal" boyutlarda devam
edilecektir.
(b) rgtn yeraltnda girdii dnemlerde savam iin ge
rekli para ve silah nceden, iktidara sahip olunduu ya da orta-
mn rahat bulunduu dnemlerde salanacaktr.
143
 (c) Ordu ile ilikiler hi bir zaman yitirilmeyecektir. Bu
ilikilerin iki yz bulunacaktr. Birinci yzde siyasal parti ola
rak ordunun her kademesinden kilit kiiler kazanlacaktr. kinci
yzde ise bu kilid kiilerden nemli bulunanlar cemiyetin gizli
olan ksmna aktarlacaktr
(d) Ad ne olursa olsun bir milis gcnn oluturulmasna
ve srekli bir biimde el altnda bulundurulmasna gayret edile
cektir. Byle bir gcn "illegal" savam srasndaki yeri hi bir
ekilde yadsnamaz.
(e) Siyasal parti olarak toplumun deiik katmanlaryla olan
ilikilerin gelitirilmesi gerektii gibi, genlik zerinde ayrntl
bir almann da yaplmas arttr. Ayrca, ttihad ve
Terakki'nin zorunlu olarak Trk ulusuluu dorultusundaki
ideolojik silahlanmasnn tamamlanmas gerekmektedir. Cemiyet
Trk ulusu hareketinin bir mabedi haline getirilmelidir...
Siyasal davrantan, toplumsal ahlka kadar cemiyetin byle bir
ideolojik yaplanmaya gereksinimi aktr.
Grld gibi merutiyetin ilk dokuz ayndaki deneyimin
getirdii ve stratejik diye adlandrabileceimiz hususlar yle
gzard edilebilecek noktalar deildir. Trk toplumunun ve
devletinin yeniden biimlenmesinde bu deneyim ve bilgi daar
dorultusundaki uygulamalarn etkisini bugn bile hissettiimiz
syleyebiliriz.
2
Sultan Read'n tahta ktktan sonra kendisine usulen isti-
fasn sunan Sadrazam Tevfik Paa'y yeniden sadaret mevkiine
getirmesi, eskilerin deyimi ile o mevkide ipka eylemesi, ttihad
ve Terakki'yi artt. Kar devrim sresince, bir kk bl-
mn alnt halinde sunduumuz, eitli telgraflarla Tevfik Paa
kabinesinin yasal olmad, hemen ekilmesi gerektii, ttihad
ve Terakki tarafndan ileri srlmt. imdi yeni padiahn (bir
yanllk eseri de olsa) onu tekrar sadarete getirmesi ilk sadare-
tinin de yasal olduu sansn verecei iin cemiyet ok mkl
durumda kalacakt. Mahmut Kemal nal "Son sadrazamlar" adl
yaptnda Tevfik Paa'nn cemiyet tarafndan hemen istifaya da-
144
vet edildiini syleyerek u bilgiyi vermektedir: "Tevfik Paa
makam sadarette ipka edildikten az mddet sonra Meclis-i
Mebusan reisi Ahmet Rza bey istifa teklif edip, padiah ise kl
alayna kadar olsun kendini brakmalarn ifade eylediinden bu
hususda nasl hareket edilmek icap edeceine dair Meclisi
Vkelada cereyan eden mzakere zerine sadaret mektupusu
Ali Fuad bey Meclis-i Mebusan'a gnderilerek reis vekilerinden
biriyle Babli'ye gelmesi ve birlikte grlp istifa hakknda
bir karar verilmesi tebli ettirildikte Ahmet Rza bey "Tevfik
Paa kabinenin istifa edeceini sylemitir. Hla istifa etmediler
meb'uslar bekliyorlar. Benim iim var gidemem" dedi O srada
gelen Talt bey "Tevfik Paa 31 Mart vakasnda hakikaten
memlekete hizmet etti. Fakat tarada galeyan ziyade olduun-
dan kabinenin istifas zaruri grnyor. Ben gider kendileriyle
grrm dediinden Ali Fuad bey avdetle keyfiyeti heyeti
vkelaya anlatt. Mteakiben Talt bey, dier ikinci reis Aristidi
Paa ile gelip heyetle grerek istifaya karar verildi".
Grld zere padiahn kl alayna kadar kalmasn arzu
etmesine karn meclis, zellikle cemiyet Tevfik Paa'nn istifa-
snda srarldr. Bu arada Ahmet Rza beyin gereksiz bir kibirle
(ki siyaset dnyasnda bylesine kibirlere pek yer yoktur)
Tevfik Paa'nn yanna bir daha gidemeyeceini sylemesine
ramen Talt bey bu grevi stleniyor. Bylece iktidardaki gru-
bun gerek liderinin kim olduu noktasnda kamu oyuna ve ev-
reye fikir verme asndan bir olumlu adm daha atyor. Aristidi
Paa'nn onun yannda Meclis-i Vkelaya gitmesi sadece bir
protokol sorunudur. Bu durum Talt beyin konumu konusunda
kimseyi artmamaldr.
Tevfik Paa'nn yerine Sadarete 31 Mart olaylaryla istifa
ettirilmi olan Hseyin Hilmi Paa tekrar getirilmitir. Tevfik
Paa'nn sonradan anlattklarna gre istifasn Sultan Read'a
takdim ettii srada Sadarete tekrar Hseyin Hilmi Paa'nn ge-
tirilmesinin doru olacan sylemesi zerin padiah bundan
yana pek grnmemitir. Tevfik Paa, Hseyin Hilmi Paa'nn
Padiahn arzusu hilafna tekrar Sadarete getirilmesinin ttihad
Ve Terakki'nin basks ile mmkn olduu kansn da beslemek-

145
tedir. Temelde bu kan yanl da saylmaz ttihad ve Terakki
asndan Hseyin Hilmi Paa'nn Sadarete tayininden iki ama
gdlmekteydi. Birinci 31 Mart olaynn yasa d bir olay oldu-
unu vurgulamak, eski sadrazam tekrar tayin ettirerek gnmz
deyimiyle filmi koptuu yerden srdrmek. kinci ama ise
Hseyin Hilmi Paa kanalyla kendi iktidarlarn pekitirmektir
Nitekim paann bu sadaretinde ttihat ve Terakki'nin gen
liderlerinin birer ikier kabineye girdiklerinin grmekteyiz Bu
durum muhalifler tarafndan olumsuz bir biimde sergilenmitir.
rnein M. Selahaddin "Bildiklerim" adl yaptnda Hseyin
Hilmi Paa'nn yeni sadaretini yle tanmlamaktadr :
"... Hseyin Hilmi Paa, bu kerre kabinesini resay ittiha-
dn en mhim erkanndan tekil eyledii ve Yldz Saray'nn
yamas, binlerce mazlminin katl venefyi,envai mezalim ve iti-
safat icras, Sultan Abdlhamid han hazretlerinin bankalardaki
nukudi mevcudiyesinin zapt, Dersaadette yangnlar ihdas ve
sair gne hadisat cinaiye ve ekavetkrane ika bu kabine za-
mannda vaki olduundan Hseyin Hilmi Paa'nn bu cretkr
ve cinayetkr kabinesine dahi caniler kabinesi ad verilebilir".
Bu sulamalarn bir ou kar gruplarca srekli bir biimde
yaplm, hatta gnmzde bile srdrlmtr Ne var ki tm
bu eletiriler iersinde doru olan tek nokta, daha nce de de-
indiimiz gibi, Hseyin Hilmi Paa kabinesinin temelde bir
ttihad ve Terakki kabinesi olduudur.
Talt beyin ilk bakanl da Hseyin Hilmi Paa kabinesine
tesadf eder. 1909 yl austos aynn ilk gnlerinde, kendisi
ngiltere'de resm bir gezide iken, Hseyin Hilmi Paa kabine-
sine Dahiliye Nazr olarak atand. Talt beyin politika yaa-
mnda iki bakanl zerine ald grlmtr: Dahiliye ve
Posta Telgraf nezaretleri. Bunlarn ikisi de hem rgtlenme,
hem de iletiim ann denetim altnda tutulabilmesi asndan
nemli mevkilerdir. Talt beyin bu iki nezaret zerindeki etkisi
bakan olmad dnemlerde de kendini hissettirmitir. zellikle
dahiliye nezaretine kendisi tayin edilmedii durumlarda cemiye-
tin gvenecei, daha akas Talt beyin setii kiiler atan-

146
mstr. Talt beyin dahiliye nezareti gibi bir yere getirilmesi,
onu, kamu oyu nnde ve muhalifleri nazarnda daha da ne -
karm, cemiyetteki ynetici ve etkili durumu belirginlemiti.
Hseyin Cahit beyin Talt'n bakanlndaki ilk gnlerine ilikin
anlarm aynen alarak durumu okuyucularmz asndan daha
bir aydnlatm olacaz kansndayz. H. Cahit yle yazmak-
tadr:
" ileri bakanl en zor grevlerden biriydi. Bizim eski
"deney grm" paalarmzn, sadrazamlarmzn bile i ile-
rinde hi bir i gremedikleri gze arpyordu. Bu kadar g bir
yk altna giren Talt kimdi? Kart olanlar eski bir telgraf me-
muru olan Talt'a kar bulunmaktan, bir ok dedikodular -
karmaktan geri durmamlard. stelik bilgisizliinden ve
okuma-yazma bilmezliinden bile sz edecek kadar insafszlkta
ileri gitmilerdi.
Tanin'e yazmak iin yeni ileri Bakan'yla grmee
gittiimde bunlar hatrlyorum. Talt'n ileri Bakanl'n
baaracana dorusu benim de phem vard. O eski gelenek
hepimizin ruhuna ilemi denebilirdi. ileri grevinde hi
bulunmam, devlet ilerine btnyle yabanc kalm, yksek
bir renim grmemi bu deneysiz telgraf, koca
mparatorluun ileri Bakanl'nda ne yapabilirdi.
Yeni ileri Bakan'nn odasna girdim. O, yerini
yadrgam bir durumda masada oturuyordu. Glerek
karlayarak hemen akaya balad. Ben baz eyler sorduka,
"canm uydur, uydur yaz" diye karlk veriyordu. Odac ieri
girdi. Rum patriinin ziyarete geldiini haber verdi. Talt
yzme bakt. Skld belliydi. Hemen anladm. Bizim orada
yzlememizin uygun dmeyeceini dnyordu. Tanin,
Rumlarn gznde bir kbus etkisi yapyordu. En ufak bir
eyden bir sorun yaratmak ve ban ba koparmak isteyen
Rumlarn belki bu grmeden de bir sorun karmalar olana
vard. Ayaa kalktm, Talt "u ieriki odaya ge" dedi.

147
 Buras zel bir odayd. Oturdum beklemeye baladm. Ama
Patrik efendi sz uzatyordu ki epeyce vakit getii halde Talt
beni artmyordu. im vard. Odann koridora alan kapsn-
dan kp gitmek istedim, kilitliydi. Hapsedilmi kaldm odada
gezinmee baladm, sinirlenmitim. Bu kadar uzun ne konu-
uyorlar diye bakann odasna alan kapya yaklatm.
Kozmidi'nin kaln sesi geliyordu. Patrie ileri Bakan'n ziya-
reti baz ilemlerden yaknma maksadna dayand anlal-
yordu. Doal olarak merak ettim ve ilgiliyle dinledim. Rum
patrii Rumca sylyor, Kozmidi Trke'ye eviriyordu.
Patriin adn imdi hatrlamyorum ama gl ve mantkl bir
adam olduu anlalyordu. Konumay dinlerken baz yerlerde
sanki heyecana kaplyordum. Patrik ileri Bakan'n g du-
rumda braklabilecek biimde sktryordu. Talt'n nasl kar-
lk vereceini bilmeyerek zlyordum. Ama Talt btn bu
zorluklarn iinden ok ustaca bir manevra ile syrlp ktka
rahat bir nefes alyordum. Bundan sonra yeni ileri Bakan'na
kar iimde ok derin bir gven duydum. Konuma bittikten
sonra Talt'n glerek elini sktm ve kutladm."
Hseyin Cahit'in parti dncesiyle yan tuttuu sansna
kaplnabilir. Ne varki ttihat ve Terakki'nin bu rgt ustas,
ileri Bakanl'nda, zellikle rgtlenme asndan etkisi g-
nmze kadar uzanan bir dizi dnm gerekletirmitir.
Bunlarn banda il meclisleri ve il bteleri konusunda yaplan
almalar gelmektedir. 1915-16 yllarnda yaynlanan iki cildlik
kitapta yaplan tm bu almalar il temelinde ve ayrntl bir
eklide grlmektedir. Ne yazk ki gnlk politika atmalar
arasnda idari reform asndan yaplm olan bu nemli katklar
gzard edilmi ve hatrlanmaz olmutur.
Talt beyin ileri Bakan olduu dnemde i ynetim
alabildiine bozuktu. Arnavutluk, Dersim, Yemen'de eitli ka-
rklklar birbirini izliyordu. Bunlara kar devletin kolluk g-
leri yetersiz kalmaktayd. Btn bu olaylarn kolaylkla ve
mparatorluun genel karlar dorultusunda zmlenmesi
mmkn deildi. Bu konuda Talt'n genel bir hayflanmas
vard. O da cemiyetin iktidar ge almasyd. Ona gre ynetimi

148
ele geirme asndan bu kadar ge kalnmasayd bu tip i kar-
klklar nlenebilirdi. Nitekim bunu Le Temps'n muhabiri M.
Jean Rodes'e yle aklamtr:
"Yalnz bir eye yeriniyorum. Oda, vaktiyle ilerin yneti-
mini ele almamaklmzdr. nk byle yapsaydk, irtica olay
yaplmayacakt. Ama dnyaya kar kendimizin bir kar dn-
cesiyle hareket etmediimizi gstermek istiyorduk."
Talt beyin bu yargs bata kendisi olmak zere bir ok
ttihat nderi iin geerlidir. Hseyin Cahit'in deyimiyle
Merkezi Umumi yelerinin byk bir blm Hristiyan kei-
lerine benzetilebilirdi. Dnya nimetlerine srt evirmi, yalnz
yurt sorunlarna ynelik abalaryla, birbirlerine "karde" diye
hitap ederek, ynetimi srdrmee alyorlard. Talt beyin
eitli rneklerle anlatlan paradan, maldan yoksun yaam bu-
nun en somut rneklerinden biridir. Ne var ki salt keilik ve
zveri sorunlarn zm iin yeterli deildi. lkeyi dardan ve
ierden saran bir dizi sorunun kaynan grmek, bunlarn -
zm iin geerli ve bilimsel kalcl olan nerileri oluturmak
ve yaama geirmek, yaplmas gereken buydu. Bunlarn yap-
labilmesi de bir ok n koulun varlna, ve hepsinin de te-
sinde ilkeli bir politikann izlenmesine balyd. ttihat nderle-
rinde ve Talt beyde, belki de, en byk noksanlk buydu...
Yalnz unutmamamz gereken bir nokta vardr, bu saydklarmz
renim kurumlarn bitirmekle elde edilecek yetenekler deil-
dir. Politika denilen olguyu gerek yzyle grmek, bu konuda
deneyim ve bilgi daarn pekitirmeye bal olan niteliklerdir
bu sylediklerimiz.
Talt bey 12 Aralk 1326'da (25 Aralk 1910), Meclis-i
Mebusan'da, kolera salgn nedeniyle grevlendirilen doktorlara
verilecek tahsisatla ilgili bir tartma srasnda Biga milletvekili
Dr. Arif smet bey tarafndan ar bir ekilde eletirildi, o gnk
zabtlara gre tartma u ynde gelimiti.
"Arif smet beyin tenkitleri karsnda, Talt bey oturduu
yerden "Yalan sylyorsun" diye bard.

149
 Arif smet bey - Yalan sen sylyorsun. Yalan sylemek
istiyorsun. Lakin daha renememisin.
Talt bey - Senin mahiyetin malm. Dolandrc.
Arif smet bey - Benim mahiyetimi herkes bilir. Senin de
alnn aksa k syle. Mahiyetini ispat et. Bugne kadar namu-
suyla yaam olan bir adam sen kolay kolay lekeleyemezsin.
Dolandrc edepsiz sensin. Rezil sensin. tekini tahkir, berikini
terzil. Bu ne demek? Demek ki memlekette Merutiyet yoktur;
tahakkm vardr."
Bu szler zerine Meclis-i mebusan'daki muhalifler Talt
beye ar kfrlerle saldrdlar. Reis'in abalaryla tartma daha
da bymeden nlendi. Ne var ki muhalefetin bu kere ttihad ve
Terakki'nin barnda bymee balad grlyordu. Nitekim
Meclis-i Mebusan'daki bu tartmadan sonra "Gen Trk" adl
bir gazetede Talt beye ok ar bir eletiri yazs yaynlanmt.
Gazeteyi bugn salamak mmkn olmam, ama yaznn baz
blmleri dier kaynaklardan elde edilmitir. Yaz Dahiliye
Nazr Talt efendiye hitabyla balamaktadr. "Siz milleti ifal
ediyorsunuz" szleriyle konuya girilip, Talt beyin siyasi ya-
amndaki hatalar birbir saylarak u satrlara yer verilmitir:
"Artk yeter. Millet, o sizin nazrlnzdan beri istihlf et-
tiiniz millet bundan fazlasna mtehammil deildir. Bu mem-
leketin ahvali dahiliyesi, mihver-i lyknda deveran etmeyen
bir millet payidar olamaz."
"... stibdat nazrlar ucuz kurtuldu. Fakat bir gn olup mil-
let sizden hakiki bir hesap isterse eminim ki bunu ak bir yzle
veremeyeceksiniz. nk siz milletin umuru dahiliyesini idare
etmiyorsunuz, adeta milleti ifal ediyorsunuz".
Bu yaznn kndan az sonra, 1911 ylnn ilk ay ier-
sinde Talt bey Dahiliye Nazrl grevinden istifa etti. Bunu
yaplan eletirileri hakl bulduu ve onlara yenik dt iin
yapt izlenimini edinirsek hatal oluruz. Talt beyin istifasn-
daki gerek neden cemiyet iersinde byyen muhalefetin dene-
timini salamak ve cemiyeti muhaliflerin eline teslim etmemek

150
iin gerekli etkin almalar yapacak zaman bulmakt. Aksi
takdirde, grnen oydu ki muhalif gruplar ilk kongrede ttihat
ve Terakki merkezi umumisini ele geirebilirlerdi. Yani rgt
ierden fethedilmi olurdu. Buna, rgt kuran ve bu gnlere
getiren Talt beyin izin vermesi beklenmezdi.
3
Hseyin Hilmi Paa'nn istifasndan sonra 10 Ocak 1910'da
Hakk Paa hkmeti iktidara geldi. Bu hkmetin nemli zel-
lii ttihat ve Terakki yelerinin daha fazla sayda bakanlk al-
n olmasyd. Talt bey Dahiliye, Cavid bey Maliye
Bakanlklarnda kaldklar gibi, Mill Eitim Bakanl'na smail
Hakk bey, Evkaf Nezaretine Nide Mebusu Hayri bey getiril-
miti. eyhlislamla da ayan yesi Musa Kazm efendi geti-
rilmiti ki bu zat uzun sreler ttihat ve Terakki'nin en gvendii
eyhlislam olarak grev yapmtr.
Hakk Paa'nn Sadareti Meclis-i Mebusan iersinde ve d-
arsnda muhalefetin glendii bir dnemdir. zellikle "Saday-
Hak" gazetesinin ba yazan Ahmet Samim'in 9-10 haziran ge-
cesi ldrlmesi varolan hkmete, dolaysyla Cemiyet'e kar
muhalefeti daha da ykseltti. ttihat ve Terakki Cemiyet'i ieri-
sinde de nemli bir grup bu muhalefet hareketini destekliyordu.
Nitekim 1911 yl balarnda o gne kadar olan muhalefet hare-
ketlerinin en gls ttihad ve Terakki'nin meclis grubu ier-
sinde boy gsterdi. "Hizb-i Cedit" adyla anlan bu grupta me-
lmi tarikat mensubu Miralay Sadk beyle Karesi Mebusu
Abdlaziz Mecdi efendi ba ekmekteydi zellikle Mecd
efendinin Meclis ierisindeki etkinlii bykt. "Hizb-i Cedid"
grubu 23 nisanda 10 maddelik bir program yaynlad. Bu prog-
ramn temel ilkelerini yle sralamak mmknd:
- Mebuslarn i grmeleri ve eitli imtiyazlarn karlma
syla bizzat uramalar yasaklanmaldr.
- Frka mebuslarndan birinin nazr olabilmesi gizli oyla ve
2/3 gibi yksek bir ounlua balanmaldr.
- Ahlk ve dini terbiyenin behemehal korunmas; iktisat ve
eitimle ilgili gelimeler ihtiyalarla snrlandrlmaldr.
151
 - Kuvvetler arasnda ( kuvvet kastedilmektedir) dengeyi
salamak amacyla hilafet ve saltanat'n geleneksel haklarndan
bazlar Kanun-i Esasi hkmleri iersinde yeniden yer alma
ldr.
- Gizli maksad olan cemiyetlere msaade olunmamaldr.
Bu program btnyle mevcut merkezi umumiyi, zellikle
de Talt bey ve arkadalarn hedef almaktayd. Talt bey daha
ncede deindiimiz tartma ve onu izleyen yazdan sonra
1911 ylnn balarnda Dahiliye Nazrl'ndan ayrlarak sadece
parti bakan kalmay yeledi. Ne var ki Talt beyin tm aba-
lan parti ierisindeki muhalefeti engellemeye yetmiyordu. Bu
arada Miralay Sadk kanalyla ordu ierisinde de nemli bir
kart grubun oluturulduu sylentileri yaylmaya balamt.
Gerek cemiyet, gerekse padiah, Mahmut evket Paa'ya
(Harbiye Nazr) Miralay Sadk'n stanbul'dan uzaklatrlma-
sn syledilerse de Paa buna yanamad, olay "suhuletle" -
zeceini syledi. Bu ve buna benzer durumlar ttihat ve Terakki
ile Mahmut evket Paa'nn arasn amaa balad. Dier yan-
dan Almanya ve Avusturya'nn desteiyle Paa'nn bir darbe ya-
paca, rivayet olarak da olsa, ortalkta dolamaa balamt.
Durum her geen gn cemiyetin aleyhine geliiyordu. stanbul
ara seiminin bir oy farkla yitirilmesi tehlike anlarn aldran
son darbe oldu. Bundan sonra yaplacak tek ey iktidarda olun-
duu sre iersinde bir seim yaplarak, Meclis-i Mebusan'da
ounluun mutlak bir biimde salanmas ve muhalefetin ezil-
mesiydi. Seimlerin yenilenebilmesi iinse Anayasa'nn 35'nci
maddesinin deitirilmesi gerekiyordu. Bu noktada ttihadlar,
Kamil Paa'nn muhalefette olmasna dayanp Said Paa'nn
engin deneyimlerinden yararlanarak sorunu zmek yolunu
tercih ettiler. talyanlarn Trablusgarp'e kmas bu konuda
onlara nemli bir frsat verdi. Sait Paa'nn Sadrazamlnn
ttihat ve Terakki'nin merkezi umumisince istenmedii
konusunda deiik kaynaklarda baz bilgiler yer almakta ise de
bunun pek doru olmad eldeki bulgulardan anlalmaktadr.
yle ki, Mahmut evket Paa'ya kar deneyimli bir sadrazam-
dan yararlanlmasyle Harbiye Nazr'nn gcnn kstlanmas

152
mmkn olabilecekti. te yandan ttihad ve Terakki'nin adeta
can dman olan Kamil Paa'nn sadrazamlndan Sait
Paa'nnki ye tutulabilirdi. Bir baka faktrde Trablusgarp'ta
meydana gelebilecek bir yenilginin sorumluluu da bylece ce-
miyetin srtndan atlabilirdi. 1911 ylndaki bu gelimelerin
Talt bey ve arkadalar asndan, gnlk diyebileceimiz y-
ks ise bize daha ayrntl bilgi verebilecek niteliktedir.
Basndan ve anlardan bu bilgileri kolaylkla karabilmekteyiz.

Ocak 1911. Talt bey, Mahmut evket Paa'yla uzun bir g-

rme yaparak skynetimin uzatlmas konusunda dn bir-
liine varyorlar. Bu arada Talt bey sadrazam da ayn konuda
ikna ederek Mahmut evket ile sadaret arasndaki gerilimi, hi
olmazsa bir sre geriye brakmay baard. Ayn sonunda ise
resmen istifa etti. Sadrazam kendisini caydrmak iin ok al-
tysa da Talt bey ayrlmakta kararl, yerine Halil beyin getiril-
mesini istiyor. Sadrazam da bu konuda ayn dncede. Bylece
Talt beyin istifasna ramen ttihat ve Terakki'nin hkmet
iersindeki etkinlii srebilecek.
Basnda muhalefet hzlanm durumda. Bu arada baz gaze-
teler hkmetin ya da cemiyetin resmi organ olabilmek iin
nemli paralar istemee balyorlar. rnein Mart ay ortalarna
doru (1911) Sabah gazetesi imtiyaz sahibi Mihran byle bir
teklifi Talt beye yapt. Hatta kendisine belirli bir miktar para
salanabilirse Ahmet Rasim, Miralay Sadk, Kellekyan gibi ya-
zarlarn iine son vereceini de ileri srd.
Nisan aynda muhalefetin bymesi kukulanlacak dzeye
ulat. "Hizb-i Cedid"in ortaya kmasndan sonra Nisan
1911'de baz bakanlar istifaya karar verdiler. Ne var ki bu ko-
nuda kararlarn yaama geirmeleri kolay olmad. zellikle
Sadrazamla bir konuma zeminin yaratlmas glemi du-
rumda. Dier yandan basnda bir hkmet bunalmnn domak
zere olduuna ilikin haberler younluk kazanyor. Nihayet
ttihat ve Terakki'ye bal bakanlar Sadrazam' konanda yaka-
layp istifalarn sunabiliyorlar. Bu arada Cavid beyle Hakk

153
Paa arasnda yer yer sertleen bir tartma vuku bulmutu.
Tartmann temel konusu Sadrazamnda istifa etmesi gereidir.
ttihat ve Terakki artk, kimlerden oluursa olsun bir Hakk Paa
hkmetini desteklemeyecektir. Bu durum kendisine ak bir
biimde ifade edilir. Bu noktada Cavid beyin Sadrazama
syledii u szler ilgintir: "... takip edilen tarz hareketi
muvafk bulmadmz, kendisinin nazarnda ahsnn hi
ehemmiyeti olmayan Talt gibi mukarrer revalsyonerlerin
fikrine tabi olduunu, Talt nazarnda Hakk Paa lm,
Cavid mahvolmu bunlar vakai adiyeden bulunduunu
halbuki bizim Hakk Paa'ya daima muhta olacamz...",
Grld gibi Cavid beyin Sadrazamn istifasn istemesi onun
Talt'n izgisinde olduu izleniminden kaynaklanmaktadr.
Cavid beyin baz nitelemeleri Talt beyin kiiliini belirlemede
bize yardmc olabilecek karakterdedir. yle ki: bir kere Talt
bey kendisine bile nem vermeyen bir devrimcidir. Ama
dorultusunda kendisi de dahil olmak zere hi kimseye
acmaz. Bu niteleme dorudur. Talt beyin zelliklerini ortaya
koymaa alan bir ok yanda ve kart yazarlar ya da kiiler
tarafndan aklkla sergilenmitir.
Nisan'da Mahmut evket Paa, Talt ve Hac Adil beyle
konuarak istifa etmekten sz ediyor. Talt bey partisinin g-
venini teyid edince bu isteinden vazgeiyor. Gnler getike
parti iersindeki en yakn arkadalar bile birbirlerinden ikyet
etmee balyorlar. zellikle ikayet edilen Cavid bey. Talt ve
Mithat kr, Habib beyin evinde Topu Ziya ve Galip ve daha
bir ka subayla konutuklarnda bu gen subaylar Cavid bey ve
onunla birlikte olan bir ka yeyi eletiriyorlar. Talt bey ise bu
eletiriler karsnda ak bir tavr almyor. Btn bu gelimelere
ramen birbirlerini eletiren kiilerin aralarndaki iliki sr-
mekte ve partinin gelecei konusunda ciddi boyutlara ulaan
temaslar srdrmekteler.
Austos aynda artk ttihat ve Terakki nde gelenleri Hakk
Paa'nn istifa ettirilmesini ciddi olarak dnmee balyorlar.
Eldeki en geerli neri Mahmut evket Paa'nn katlaca
(Harbiye Nazr olarak) bir Hac Adil bey hkmeti.
Sadrazam

154
olarak Hac Adil beyin dnlebilmesi Cemiyet'in kesin bi-
imde iktidara oturmak istemesinin bir kant saylabilir. Eer
Hac Adil beyin kuraca kabineye M. evket Paa girmeyecek
olursa, baka bir Harbiye Nazr'nn bulunmas gerekecek ki
Cemiyet bundan da ekinmiyor. Bu konu austos 1911 aynn
bir ok gnlerini igal ediyor. Sonuta olayn partinin kurulta-
yndan sonraya braklmasna ve Meclis-i Mebusan'n kurultay-
dan sonraki ilk toplantsnda tekrar dnlmesine karar verili-
yor.
Eyll ay ierisinde Sadrazamla grenler onun her geen
gn ktmserlie gmldn gryorlard. D ve i olayla-
rn arl, ttihat ve Terakki ile olan srtmeler Hakk Paa'y,
tm umudlarn yitirmi olarak kendi kaderi ierisine gmmek-
teydi.
Hakk Paa cemiyetin kmekte olduuna ilikin bir inanca
da sahip grnmektedir. Zorlaan uluslararas durum ve
Cemiyet'in bu knts karsnda bir Kamil Paa hkmetinin
kanlmaz olduuna ilikin bir yargy da aka sylemee
balamtr. Eyll 1911 ay hem ttihat ve Terakki kongresinin
yapld hem de Trablusgarp sorununun gndeme geldii bir
aydr. ttihat ve Terakki kurultaynda merkezi umumi gene eski
kadrosu ile i banda kalm, bu arada meclisin ksa srede fe
sih edilerek seimlere geilmesinin kanlmaz olduu yargs
da pekimitir.
talya'nn sudan bir notay uluslararas kurallara uyma ama-
cyla verdikten sonra Trablusgarp (bugnk Libya) ya kar
saldrya gemesi, o eyaleti istila etmek arzusunu ortaya kar-
mas lkede genel bir galeyana neden oldu. Hakk Paa bu son
olay karsnda aknd. talya'ya kar mparatorluun hi bir
biimde savaamayaca kansnda bulunduu iin yerini di-
renme yanls Sait Paa'ya brakt. Mitingler ve benzeri gsteri-
ler ttihat ve Terakki asndan bir yeniden derlenme frsat ya-
ratt. Gen ttihat' subaylarn gnll olarak Trablusgarp'a
gitmeleri, orada bir avu asker ve yetersiz aralarla baarl bir
savunma savan srdrmeleri lkeyi dnenin, devleti kur-
tarma amacn tayann Cemiyet'ten baka bir kurum olmad
155
kansnn yaygnlamasna neden oldu. Bu o gnlerin koullar
iersinde haksz bir kanda deildi. Dier yandan Selanik'teki
ii hareketi, talya'nn davrann genel bir paylam savann
habercilerinden biri olarak niteleyip grev ve gsteriler biiminde
bu olay knam, enternasyali de bu knama eyleminin iine s-
rklemiye baarmt. Ne var ki Osmanl hkmetinin ban-
dakiler bu paylam sava kavramn anlayamadktan gibi, hl
ngiltere ve Almanya gibi dveli muazzamann arasndaki denge
oyunlaryla talya'nn yola getirileceini dnmekteydiler.
ngiltere'nin arabuluculuu ge kaldnz deyimiyle red etmesinin
paylamda talya'y yanna almak isteini yansttn bile anla-
yamayacak durumda bir dileri rgt bulunmaktayd.
Bu arada ekim aynda Karasu'nun ilgin bir giriiminden
bile meded umulduunu gstererek bir gelime oldu. Daha
dorusu fslt halinde yayld: "Karasu ve Talt bey, Grand
Orient mason locasn tm dnyaya ubeler biiminde yayarak,
her lkede (kukusuz bata Dvel-i Muazzama olmak zere)
Osmanldan yana bir lobinin oluturulmasn ciddi biimde d-
nmekteymiler." Bu sylentinin gereklik pay bilinmemekte.
Yalnz Cavid bey Karasu'nun byle bir giriimden kendisine sz
ettiini yazmaktadr. Mamafih bu giriimin sadece dn dze-
yinde kald, gereklemedii biliniyor. Zaten ok topik ve
anlamsz bir giriim niteliindeydi.
Gene ekim aynda partinin ileri gelenleri deiik evlerde
toplantlar yaparak durumun ciddiyeti karsnda alnacak ted-
birleri grmee balamlardr. rnein 18 Ekim 1911'de
Nuruosmaniye ttihat ve Terakki kulbnde toplanarak Mahmut
evket Paa'nn artk kabine iersinde muhafaza edilmemesi
gerei tartlmtr. Bu toplantda Talt, Dr. Nazm, Mithat
kr, Hac Adil, Kara Kemal, Ahmet Nesimi ve Hseyin zade
Ali bey bulunmutur. Bu toplantnn bitiminden sonra saat 11 'de
Talt, Hac Adil, Mithat kr ve Cavid bey, Hayri beyin
(Nide milletvekili) evine giderek daha iki- saat sreyle ayn
sorunun deiik ynleri konusunda dnce al-veriini sr-
drmlerdir. Grubun genel kans Mahmut evket'in muhalefet

156
safhna geecei ve bir Kamil Paa hkmetinde grev alabile-
cei noktasnda birlemektedir.
gn sonra Hac dil beyin padiah ile olan konumas
konusunda fikir almak iin Cavid beyin evinde toplanlyor.
Toplantda Talt, Hac Adil, Celal, Hayri, Dr. Nazm, Eyp
Sabri, Ahmet Nesimi ve kr beyler bulunmaktadr. Hac dil
bey padiah ile konumasndan edindii bilgileri belirli noktalar
evresinde toplayarak yle yanstyor:
- Padiah'n Hakk Paa hakknda "Grdn m o sefil
adam" biiminde konumas bir takm kiiler tarafndan doldu
rulduunu gstermektedir.
- Padiah kendisi dnda hanedana mensup btn kiilerin
Kamil Paa'nn sadaretini istediini vurgulamtr.
- Veliahtn kendi aleyhindeki konumalarndan uzun uzun
ikayet etmitir.
Bu konumadan anlaldna gre padiahn Kamil Paa'ya
kar olan durumuna gvenilemez, bu diren muhalefet tarafn-
dan ksa srede krlabilir, hele Mahmut evket'de Kamil
Paa'dan yana tavr alrsa yaparak hi bir ey kalamaz. nk
Padiah Mahmut evket Paa'dan ciddi bir biimde rkmektedir.
Ay sonunda Zhrap evinde bir ziyafet vererek anasr gayri
mslime ile bir andlamaya varlmasn ak bir biimde teklif
ediyor. Zhrap efendinin "anasr gayri mslime" diye tanmla-
d gruplarn banda (en azndan kendi ilgisi asndan) erme-
niler gelmektedir. Ziyafette Talt, Hseyin Cahit, Cavid, Hakk,
Necmettin Molla beylerle Pastrmacyan, Vartkes, Vramyan ve
Mahunyan efendiler bulunmaktaydlar.
Kasmdan itibaren seimlerin yenilenebilmesi iin anaya-
sann 35'inci maddesinin padiaha daha geni yetki verecek bi-
imde dzenlenmesine ilikin tartmalar gndeme gelmitir.
Talt bey bu konuda Meclis-i Mebusan'da sz geen kiilerle,
merkez-i umumi yelerinin aydnlatlmas ve deiiklie inand-
rlmas iin var gcyle almaktadr. Son parti kurultay karar-
lan da ayn dorultudadr.

157
 Bu arada muhalif basnda Sadk beyin ilgin bir iddiasnn
yer ald grlmektedir. yle ki Sadk bey Farmasonluun iki
ksm olduunu ttihatlarn talyan, Hrriyet ve tilaflarn ise
ngiliz masonu olduunu sylemekteydi. Bylece Hrriyet ve
tilaf ttihad'lar Trablusgarp'a saldran bir lkenin locasna
bal olmakla sulad gibi, Hrriyet ve tilfa da uluslararas
alanda ngiliz desteini salamak istemektedir.
Said Paa'nn yeni kabineyi kurmas kesinleince bu kerede
merkezi umumi, ve dier ileri gelen yeler arasnda bu kabineye
girip girmeme konusu tartlmaa balanmtr. Mithat kr
ve Ahmet Nesimi beyler, Talt beyin kabineye girmesini iste-
miyorlar. Nedenlerini iki noktada toplamak mmkn: lke
iersinde meydana getirecei olumsuz etki ve cemiyet yeleri
arasnda yarataca "ihtirasat". zellikle bu ikinci nokta onlar
iin ok nemliydi. Belli olan bir ey Talt beyin gcnn k-
rlmas iin yeler arasnda gizli bir kampanyann baladdr.
Ne var ki Sait Paa ak bir biimde Talt beysiz bir kabineyi
oluturmayacan cemiyete bildirmitir. Bylece yal ve de-
neyimli sadrazam ttihat ve Terakki'nin nabzn elinde hisset-
mek istemektedir. Toplantlar ve tartmalar sonunda Hac Adil
beyin Dahiliye nezaretine, Talt beyin Posta ve Cavid beyin de
Nafa nezaretlerine gelmelerine karar verildi. Bu arada yaklaan
seimlerin ynetimi (nk artk meclis-i mebusann feshi ke-
sinlemitir) ynnden genel merkezin Selanik'ten stanbul'a
getirilmesi istenmektedir. Bu konunun tartlmas ok sert oldu.
Hac Adil bey, Dr. Nazm ve Cavid bey byle bir deiikliin
karsnda idiler. Genel Merkez'in stanbul'a getirilmesi dn-
cesinin nderliini ise Talt bey yapyordu. Bunun nedeni ok
akt. Genel merkez Selanik'te kald mddete rgtn dene-
timi konusunda Talt bey bir ok glkle karlaacak, belki de
bu denetimi, dolaysyla parti iersindeki etkinliini yitirecekti.
Oysa ttihad ve Terakki hem cemiyet, hem de parti olarak Talt
beyin hereyiydi. Cavid beyin deyimiyle "mukarrer bir revolus-
yoner" olarak Talt beyin baka trl dnmesi beklenemezdi.
Bu arada yeler arasnda Hac Adil beyle Talt bey kabineye
girmezse seimler yitirilir dncesi de (belki de amal olarak)
yaylmakta idi.

158
 Cavid bey her zamanki kronik kartln korumaa deva
etmektedir. Notlan arasnda yeni kabinenin tam bir kesmek
olduuna dair satrlar bulunmaktadr. Bu arada seim kampan-
yas da ilerlemektedir. Talt bey Rum patrii ile grerek Rum
klplerinin cemiyeti desteklemesini istediinde patriin tutumu
ilgin, ne olumlu ne de olumsuz bir yant vermiyor. Belli ki bu
konuda kararl deiller, belki de kar bir eilimin glnn
farkndalar. Museviler ise cemiyeti destekleme de kararl bir tu-
tum iinde grnmekteler. Hahamba ile Talt beyin grme-
sinden bu kyor ortaya.
ttihatlarn bu arada ilgin yntemlere de bavurduklar
grlmektedir. rnein Selanik Bankas'ndan mterileri ara-
snda ttihad ve Terakki lehine bir bask grubu oluturmas
aka istenmitir. Bu arada Reji mdriyeti ttihad ve
Terakki'nin seim kampanyas iin paraya ihtiyac varsa Paris
merkezinin bu konuda her trl destei gstermesi iin kendi-
sine yetki verdii bildirmitir. Reji mdr kampanyas iin 8-
10 bin liraya kadar verebileceklerini de eklemekte kusur etme-
mitir.
Kampanyann ba konumacsnn Cavid bey olduu anla-
lmaktadr. Kendisi zaman zaman gnde iki kulpte konua-
rak ttihad ve Terakki'nin genel politikasn ve yapmak istedii
ileri anlatmaktadr. Bu arada ii kulplerinde sosyalizm aley-
hine konumay da ihmal etmemektedir. Dier yandan deiik
illerde adaylarn etnik nicelikleri de tartmalara, hatta cemiyet-
ten uzaklamalara neden olacak gibi grnmektedir. rnein
Talt beye gelen heyetlerin sylediklerine baklrsa skp'ten
iki Bulgarin m yoksa iki Srbn m aday gsterilmesi gerektii
nemli boyutlara ulaan bir ekime haline gelmi durumdadr.
Cavid beyin bir baka grevi de kampanya iin ilikide bulun-
duu eitli mali evrelerle, bankalardan para derlemekti. Bunda
da hayli baarl olduu anlarndan anlalmaktadr.
Basn haberlerinden, anlardan aldmz bilgiler 1912 se-
imlerinin ttihat ve Terakki iin ok nemli olduunu ortaya
koymaktadr. Oysa muhalefetin birleik partisi grnmnde
olan "Hrriyet-i tilf iin de seimler ayn derecede nem-
159
liydi. Tarihimizde 1912 seimleri ciddi izler brakan bir seim
olarak yer almtr.
5
1912 seimi Osmanl tarihinde en iddetli kampanyann
getii, mcadelenin grlmemi dzeye ulat seimdir. Bir
oklar bu seimi "sopal" seim olarak da adlandrmaktadr.
Yalnz bu biimdeki bir nitelemenin yerinde olup olmad nok-
tasn daha sonra ele alacamz iin imdilik zerinde durma-
yacaz. 1912 seiminin iddetli bir muadele ortamnda geme-
sinin temel nedeni muhalefetin tek cephe halinde seime gir-
mesidir.
ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne ynelik muhalefet "Hizbi
Cedid" grubunun olumas ile grlr hale gelmiti. Balangta
parti iinde bir grup olarak ortaya kan bu topluluu ksa s-
rede partileecei akt. O sralarda "Hizbi Cedid" grubunun
yansra (Meclis-i Mebusanda) yelerinin byk bir ksmnn
arap olduu "Mutedil Hrriyetpervern Frkas" ile gerici unsur-
lardan meydana gelen "Ahali Frkas" mevcuttu. Bu partiler ile
dier kart unsurlar yeni kurulan "Hrriyet ve tilf" partisinin
ats altnda birletiler. Partinin ismi byle bir "bloklamay
yanstmaktayd. Hrriyet szcnn anlam akt, "tilf ise
birleme, andlama anlamna gelmekteydi. Bir anlamda muhale-
fet mttefikleri biiminde de bu szc yorumlamamz mm-
kndr. Parti bir yandan ar dinci unsurlar tarafndan arkala-
nrken, dier taraftan ayrlk hareketlere ynelik etnik gruplar,
aznlklar, "ttihad ve Terakki"den bir kar salayamayanlarn
da desteini salamt. Bata ehzade Vahdettin olmak zere
saraya mensup baz kiiler de partiyi tutuyorlard. Bunlarn da
arkalamas sonucu partinin genel bakanlna Damat Ferit Paa
seildi. Miralay Sadk da onun yardmcs olarak grev ald.
Gmlcineli diye bilinen ve Ahali Frkas bakanln yap-
makta olan smail Hakk beyde bir anlama Sadk beyin yardm-
cs gibi alyordu. Parti uygulad muhalefet politikas ile
ksa sre iersinde kamu oyunda nemli dzeylere ulaan yan-
dalar salad. Bunlarn bir blm 31 Mart kar devriminin
artklar olan gerici ve tutuculard. Ama asl byk blm Rum,
160
Ermeni, Arap vb. gibi Osmanl mparatorluu'ndan ksa sre
iersinde ayrlmay hesaplayan, kendilerine zge bir ulusal ha-
reketi srdren gruplara mensup olanlard. rnein Rum
"Merutiyet kulb" btn gcyle bu yeni partiyi destekli-
yordu. Partinin tzk ve program da sz edilen ayrlk ve li-
beral unsurlar honut edecek cinstendi. rnein parti baz vila-
yetler iin milli eitim, tarm, bayndrlk vb. gibi konularda b-
tnyle bamsz zerk ynetimi kabul etmekteydi. Bu yreler
sadece savunma ve d ilerinde devlete bal olacaklard.
Ekonomide Osmanl mparatorluu'nun yar smrge oluunun
temel nedeni olan kapitlasyonlara kar en kk bir eletiri
yneltilmedii gibi zmnen bu kurum korunuyordu. Bu tavrn
frkann d destee olan gereksiniminden kaynakland akt.
Parti tam anlamyla bir karmaa yuvas olarak alyordu.
eitli yetkili kurumlarnda grev alanlarn hem dnsel, hem
de toplumsal nitelii, parti konusunda bir gven duygusunun
akl banda insanlarda yer etmemesine yetecek ldeydi. Buna
karn zgrle susam, bu arada ekonomik glkleri hi bir
zaman zmlenmemi ynlarla, liberal iyi niyetli aydnlar
partinin ttihad ve Terakki'ye ynelik savamna yer yer fiilen
katlyorlard. Bunlara en arpc rnek olarak Tevfik Fikret gs-
terilebilir.
Partinin ve yneticilerinin kiilikleri ile genel dorultusu
hakkndaki en arpc bilgileri Dr. Rza Nur vermektedir. Dr.
Rza Nur "Hrriyet-i tilaf nasl, dodu, nasl ld" adl yap-
tnda bu konuda akla hayale gelmeyecek eyleri en kk ay-
rntsna kadar anlatmakta, eitli sulamalar parti yneticile-
rine yneltmektedir.
Partinin tek amac vardr: Ne pahasna olursa olsun ttihat
ve Terakki iktidarna son vermek. Bu konuda Dr. Rza Nur'un
Hseyin Cahit'le yapt bir konumay anlatan blm szn
ettiimiz hedefi aka ortaya koymaktadr:
"Partinin kuruluunun ertesi gn hi selamlamadmz
halde Hseyin Cahit bey Meclis'te yanma geldi.

161
 Yz heyecandan saman gibi sararmt. Benden Frka'nn
ne olduunu, maksadn sordu. Ben de:
- Siz ok ileri gittiniz. Biz de btn muhalefet kuvvetlerini
bir yere topladk. Size mthi bir darbe-i helak indireceiz.
Maksadmz sizi iktidar mevkiinden atmaktr, dedim. Cevap
verdi.
- yi ama iinizde mutaassp, dindar, hoca, hristiyan, cahil,
lim ve muhtelif siyasi fikirde adam var. Nasl olur? Hani sen
"Meclis-i Mebusan'da frkalar" namndaki eserinde, bizi, bir
cinsten olmayan "amalgame" diye vasflandryordun. Bizden
drst i kmayacan iddia ediyordun. Ya bu sizin ki?
- Evet hakkn var,
diye mukabele ettim. Ve unlar syledim:
- Sizi devirmek iin imdi ne bulursak topladk. Siz dn,
o gn frkay datacaz. Byle frkalar zaten dalmaya mah
kmdur. Bu szlerden anlalaca zere Hrriyet-i tilaf eitli
karlar asndan ttihat ve Terakki'yi devirmek isteyenlerden
olumutu. Kukusuz byle bir amaca ynelik siyasi parti ola
mazd, yalnz bir intikam irketi dnlebilirdi. Nitekim bu
parti tarihte iki nemli grev yapt: bunlardan birincisi Balkan
bozgununu hazrlamaktr, dieri ise Sevr andlamasn imzala
mak.
ttihat ve Terakki bir yandan, Dr. Rza Nur'un szleriyle
aklanan muhalefetin lm isteyen basksn en azna indirmek,
dier yandan Trablusgarp ve Yemen de her gn ciddiyetini artt-
ran olaylar daha radikal diyebileceimiz bir zme kavutur-
mak amacyla hareket serbestliine ihtiya duyuyordu. Bu ise
seimlerin yenilenmesi ve Meclis'te ounluun salanmasyla
mmknd. te bu koullar altnda seime gidilmesine karar
verildi. Ne var ki bu kararn yaama geirilebilmesi iin mecli-
sin feshedilmesi gerekiyordu. Bunun da salanmas ancak
Anayasa'daki 35. maddenin deimesiyle mmknd. 35. mad-
denin deimesine ilikin karar partinin Selanik'teki kongresinin
yedinci maddesinde yer almt. Bu madde aynen yleydi:
162
 "Kanun-i esasinin muaddel 35. maddesi (Vkela ile heyet-i
mebusan arasnda ihtilaf olunan maddelerden birinin kabulnde
vkela tarafndan srar olunup da mebusan canibinden ekseriyeti
ara ile ve mkerreren reddedildii halde vkelann tebdili yahut
mceddeden ve ay zarfnda intihap olunmak zere Heyet-i
mebusann feshi hukuk-i padiahi cmlesindendir) suretiyle
tadili teklif edilecek ve Meclis'in feshinde heyet-i ynn muva-
fakati art muteber olmayacaktr." 35. maddenin deiiklii ile
istenilen Meclis-i Mebusan'n feshi konusunda yan'n yorum
yetkisinin kstlanmas, bu arada Padiaha daha bir yetki veril-
mesidir. Bunu ttihat ve Terakki uygun grd anda seimlere
gidebilmek iin istemekteydi.
Bu deiiklik tasars 3 Ocak 1912'de Meclis'e sunuldu.
Muhalefet nergenin konuulmasn engellemek iin. Meclis'e
girmedi, nl deyimiyle "obstrksion"a bavurdu. Bunun ze-
rine hkmet uzun bir istifaname ile bu hareketi kendisine kar
gvensizlik olarak yorumlad. Padiah yeniden Said Paa'y sa-
darete getirdi. O da tekrar eski deiiklik nergesini meclise
sundu. Bu kere muhalefet engelleme yapamayacan, bunun
gene gvensizlik kabul edilerek istifa nedeni saylacan dola-
ysyla meclisin feshinin kolaylaacan dnerek mzakere-
lere girmee karar verdi, tartmalar balad. Tartmalarda mu-
halefet, bilhassa aznlklara bal milletvekilleri en iddetli ele-
tirileri yapyorlard. Meclis-i Mebusan'n o dneme ilikin tuta-
naklarnda yaplan tartmalarn iddeti ve sertlii btn akl-
yla ortaya kmaktadr. Bunlardan bir ka rnein burada yer
almas hem muhalefetin gcn ve ynn gsterme asndan,
hem de Osmanl mparatorluu'nun iinde bulunduu durumu
sergilemesi ynnden yararl olacaktr.
Pritine milletvekili Hasan bey deiiklik nerisine kar -
karken unlar ne srmektedir:
"Eer sizler yine kanunsuzlukta devam edecek ve bu olacak
derseniz, biliniz ki her kuvvetin zerinde olan kanun, bir gn
sizden davac olacak ve yine o kanun muhaliflerin bile dikkatini
celbedecek bir surette sizleri ezecektir, ona phe etmemelisiniz
ve o kanunsuzluun devam ile bu memleketin felaket girdab-
163
nn dibine doru yuvarlandn ve o hal devam ettike bugn
tadil etmek istediimiz kanunun bile tatbik yerini bulamayaca-
mzdan hakkyla korkulur..." bu szler zerine Mecliste u
tartma balar:
Talt bey (Ankara) - Trklerin en byk kabahati ttihat
etmemeleridir. Eer Trkler ttihat etseydi... (Grltler)
Sabri Efendi (Tokat) - ttihat nam- kazibi ad altnda topla-
nan ete bu ittihada mani oldu. (iddetli grltler)
Salim efendi (Karahisarsahip) - ete nerede, burada...
(iddetli grltler)
Mecdi bey (Karesi) - Byle mzakere mi olur reis bey.
(Grltler)
smail Hakk bey (Badat) - etenin kim olduunu syle-
mezlerse, etenin kimlerden olduunu tasrih eylemezlerse en al-
ak, en adi adamlardr. Namuslu adamlarsa sylesinler.
Reis - Sabri efendiye ihtar ediyorum, efendim. Nedir bu
asabiyet rica ederim. Meclis'in anna, haysiyetine nakise getiri-
yorsunuz. 35. maddenin zararl ya da faydal olduuna dair bir
ey sylenmiyor. Yalnz partilerden bahsolunuyor. Rica ederim
efendim. (Grltler)
Salim efendi (Karahisarsahip) - Reis bey bu parti 120, 130
kiiden mrekkeptir. Bu namuslu adamlar etecilii kabul et-
mezler. Ya szn geri alsn veyahut nizamname-i dahiliyi tat-
bik edin. Bu kadar da olmaz. Adam bunu yiyemez. ete diyor
yahu...
Boo efendi (erfe) - ete, heyet demektir. Ekya etesi
dese o vakit fenadr.
Salim efendi (Karahisar) - O tabirle syledi. Szn geri
alsn veyahut nizamname-i dahili icra edilsin.
Reis - Nizamname-i dahiliyi icra ettim, "ihtar" eyledim,
efendim. Tekerrr halinde "takbih" muamelesini tatbik edece-
im.

164
 smail Hakk bey (Badat) - Alemin namusuna tecavz et-
tikleri gibi Meclisin namusunu da mahvediyorlar (grlt)
Reis - Bu gibi szleri syleyenler adab- mnazaraya riayet
etmelidirler (Hasan bey'e hitaben) Siz de milliyeti brakn, rica
ederim.
Hasan bey (Pritine) - Aman efendim. Milliyet meselesi
ama, ben Trklere kar hissiyatm herhalde burada sylemeli-
yim. nk beyefendi, hissiyatm, Seyit bey baka trl telakki
etmek istiyorlar.
Resi - Onu bilfiil gsterin.
Hasan bey (Devamla) - Sylediklerim kavli deil, fiili ve
kalbidir. Yani Trklerin de ol suretle dier akvama riayet etme-
sini ve o suretle bilmesini sylemekle iktifa edeceim. Daha zi-
yade izah etmekliim arzu edilmiyorsa pekl, asl sadede geli-
yorum.
Mecdi efendi (Karesi) - Biz Meclis'e ayak basnca akl d-
ar kyor."
Hama milletvekili Zhravi efendi de 35. madde ile yapl-
mak istenen deiiklie ynelik unu sylyor:
"Hkmdarn elinde namtenahi, hudutsuz haklar varken
bu devlet malubiyetten malubiyete dt. Rumeli'den yava
yava ricata mecbur oldu. Bosna-Hersek'i brakt. arki
Rumeli'yi terke mecbur oldu. Koca Msr igali askeriyeye u-
rad. imdi bir buhran var diyorlar. Biz bunun olup olmadn
teslimde mecburiyetimiz yoktur. Efendiler, bir Trablusgarp vi-
layeti bu devletin elinden gidiyor. Btn mensup olduumuz
Arap kavmi kanl-gzyalar dkyor.
smail Hakk bey (Badat) - Yalnz onlar deil, btn
Osmanllar, hatta btn islamlar kanl gzyalar dkyor.
kr el-Aseli bey (am) - Satan dkmyor (grltler)
smail Hakk bey (Badat) - Sarih syleyin de anlayalm.
kr el-Aseli bey (am) - Anlayanlar anlar. Ali Cenani
bey (Halep) - Onu syleyen haltetmi.

165
 Resi - Hayr. yle ey yok.
smail Hakk bey (Badat) - Biraz sarih sylemeniz icap
eder.
kr el-Aseli bey (am) - Hep u meseleyi kapatmak iin.
Abdlhamid Zhravi efendi (Hama) - imdi bu meselede
bu devletin aczi nmayan oluyor. Bu devlet, ne ordu, ne erzak,
ne zahire sevkedebildi. yi dinliyor musunuz? Bu devlet ite bu
hale gelince, tabileri olan milletlerin mitleri kesiliyor. Bunu
herkes anlamal. Bunu sylemekten hibirisi kamamal.
Trablusgarp bugn gidiyorsa yarn Suriyemiz, Hicazmz,
Irakmzn gitmesinde korkumuz olmasndan bizi kim mene-
debilir?"
Grld gibi Zhravi efendi ak bir biimde imparator-
luun dalmakta olduunu ve Arap ulusunun da erge ayrla-
can st kapal bir tehdit anlamnda ortaya atmaktadr.
Ayn madde konusunda sz alanlar arasnda olan Vartkes
efendi iin Celal Bayar u szlerle ilgin bir yargya varmakta-
dr: "Vartkes efendi, parti disiplini iinde yetimi, prensip sa-
hibi, sosyalist bir milletvekiliydi. Bu vesile ile syledii nutuk,
bugn iin dahi, parti ahlk bakmndan nemlidir, diyebili-
rim". Celal Bayar'n bile bylesine vd bu konumann
nemli blmleri yledir:
"Efendiler, bendeniz 35. maddeye srf bir prensip noktasn-
dan bakacam. Bence 35. madde srf hakimiyet-i milliyenin
kuvvetidir. Bu hakimiyet-i milliye ve milletin setii Meclis, ne
kadar kuvvetli olursa ben o milleti de o kadar kuvvetli addede-
rim. Acaba bu teklifte milletin hukuku zarar grr m, grmez
mi?"
Biz maddeyi iki sene evvel mzakere ettiimiz vakitte, ba-
zlar, kanaatlerine gre lehine, bazlar aleyhine sylediler.
Lehte syleyenlerin bazlar imdi aleyhinedir. Aleyhinde
olanlarda imdi lehindedirler. Zaten bu bizim Meclis'in en b-
yk kusurlarndan biridir. Hi kimse devaml bir prensip sahibi
olmad. Sada olan sola, solda olan saa geer.

166
 Sait efendi (skp) - Bazs da ortada kalr.
Vartkes efendi (devamla) - Evet, bazs da ortada kalr. Ve
zannederim ki ortada kalanlar asl prensip sahipleridir. Bence bu
madde kabul olunmasn. Meclis on defa fesh olsun razym.
Benim prensibim byledir. 35. maddeyi koyduunuz vakit iki
nokta vard. Abdlhamid gibilerden, bugnde yarn da korkarz,
iki noktann birincisi bu idi. kincisi de, bir ksm ayann millet
tarafndan seilecei meselesi...
... Bu maddeyi tadil etmekten ziyade bu maddenin kusurlu
olan noktasn yani ynn, millet tarafndan seilecei noktasn
icra ettirmee alalm.
Sait Paa hazretleri, neden dolay bu maddeyi tadil etmek
fikrine geldi? Bendeniz asla suizan etmiyorum. Bence, onun
fikri udur: Meclisin atl bir surette almakta olduunu mebus-
larn muharebe zamannda yekdieri ile bouup, uramakta
bulunduu ve milletin faydasn dnmediklerini grd. Ve
bunun zerine bu meclisi fesh etmeyi dnd. Madem ki h-
kmet, milletin kendi ekseriyetiyle, kendi namyla idare olunu-
yor, milletin reyine yeniden mracaat etmeyi mnasip grd.
Bu bence tabii bir haktr.
Sait Paa dnd ki mesuliyet kendi omuzlarndadr.
Mevkii iktidarda bulunan ttihat ve Terakki kabinesidir, partisi-
dir. Mesuliyet onlarn elindedir. Ve byle harp zamannda, me-
suliyet kendi balarnda olduu halde, bakalar brakmyorlar ki
kendileri alsnlar, ileri gitsinler. Bunun zerine Meclis'in
feshini, 35. maddenin tadilinde buldu. Ama kendi itihad ne
kadar yanltr, dorudur oras kendisine aittir. Fakat ben Sait
Paa'nn fikrinde deilim. Bu hallerin sebepleri, biz mebuslarn
siyasi terbiyemiz olmamasndandr. Birincisi bizde parti yoktur.
smail Hakk bey (Badat) - imdi sabit olduu vehile...
Vartkes efendi (devamla) - Avrupa fikri ile anlalan parti-
ler bizde yok. Avrupa'da bir adam meb'us seildii zaman,
kendi semenlerinin huzurunda nasl bir program takip edece-
ini arzediyor. Ve milleti de onu seiyor.

167
 Efendiler, ibtida 180-200 kii ttihat ve Terakki'nin prog-
ramn, milletin huzurunda mdafaa ettiler. O, vakit hepsi biz
ttihat Partisi'nin namzetleriyiz diye ilan ettiler. Ve hepsi de,
ttihat ve Terakki programn mdafaa edeceiz ve millete
onunla hizmet edeceiz dediler. Bugn baknz, ttihat ve
Terakki azas 220'den 110 tane kald. Yars bilmem ne sebep-
lerden rcu etti, geri dnd.
Boo efendi (Serefe) - Zaten program yoktu
Vartkes efendi (devamla) - Ben Erzurum'dan seildiim
vakit, ttihat ve Terakkinin oraya program geldi. "Bunu kabul
ediyor musunuz" dediler. Ben de Tanasuyu'n partisinin prog-
ramn gsterdim, ve"Bu programla beni seerseniz seiniz de-
dim". Eer bizde Avrupa fikriyle teekkl etmi, mevki-i ikti-
dara gelmi bir frka olsayd, 220 mevcutla mevkii iktidara ge-
len o parti Meclis fesholuncaya kadar iktidarda kalrd. imdi
yeni bir Hrriyet ve tilaf partisi ortaya kt.
Efendiler, daha unutmadk, yazlan bile kuramad. Birbirine
mbayin, birbirine zt iki parti bir gn zarfnda birlemiler.
Bunu gazetelerde grdk. Byle parti tekil olunur mu? Daha
dn Gmlcine mebusu smail bey baka ey sylyordu, Lti
Fikri bey baka ey sylyordu, Rza Tevfik bey baka sz sy-
lyordu. Sabri efendi de baka sylyordu. Bir gece zarfnda
bunlar ne oldu da birletiler, prensiplerini bertaraf ederek bir-
letiler.
Rza Tevfik bey (Edirne) - Sonra sana anlatrm, kulana
sylerim.
Hasan bey (Pritine) - Hakikatte tilaf oldu.
Vartkes efendi (devamla) - htimal diyeceksiniz ki, gittike
efkr terakki ettiinden, fikirler ilerlediinden iki yoldan gittiler,
birletiler. Eer, bu parti namna, zat- ahaneye gidenler
Padiaha ayr ayr itihadlar zerine mracaat etmeseydiler ben
buna inanmyacaktm.
Sabri efendi (Tokat) - Tahrif edildi.

168
 Vartkes efendi (devamla) - Ben onu asla kabul etmem.
Kendiniz mracaat ederek, imdi iddia ettiiniz tahrifi tashih
etmeliydiniz. Zat- ahane tarafndan size emrolunan eylere,
ben sosyalist olduum halde riayet ederim. Hatta urada, kr-
sde Hrriyet ve tilaf taraftarlarndan bazlar 35. maddenin ta-
dili aleyhinde olduklarn ve bazlar da mphem bir surette:
"Biz hkmdarn hukukunun tevsiine, geniletilmesine taraftarz
ama ite byle bir takm mahzurlar var" dediler. Byle mhim
bir eyde szleri birbirine uymayan bir partiye, Avrupa fikri ile
teekkl etmi bir parti nazaryla baklmaz.
Efendiler, evvela ttihat ve Terakki Frkas bir program
yapt. Ve bu program epeyce liberal bir programd. nklptan
hemen sonra teekkl eden byle bir partinin daha ileriye gitme-
sini hepimiz temenni ediyorduk. Halbuki sonra bir "Hizb-i ce-
did" meselesi ortaya kt. Ve dardan bir takm zevat ktlar,
ttihat ve Terakki'yi tazyik ettiler. Bunun zerine ttihat ve
Terakki'de programndan rcu etti, geri dnd. Bunu ben, ink-
lptan domu bir parti iin ayp addederim. Biz o partiden b-
yk eyler bekliyorduk.
Umumunuza sylyorum: Eer biz hakiki prensip adamlar
isek ayrmz yoktur. Meclis'te bulunan iki parti dahi millet tara-
fndan seilmelidir. Bu partilerin mensuplar milletin kusurlarn
tashih etmeye, milleti idare, taassuplar izale eylemeye ve mil-
leti mnevver klmaya memurdurlar.
Halbuki efendiler, iki partinin gazetelerde neriyatn gr
dnz. Onlar, byle yapmadlar. Bunlar milletin taassubunu
tahrik ve milleti bu gibi eylere tevik etmekten geri durmad
lar."
Vartkes Efendi szlerine bu dorultuda bir ka bilgi daha
vererek devam ettikten sonra yeni partinin yelerine dnerek
unlar ekledi:
"Siz, dn birletiniz. Bugn mevkii iktidara gemek istiyor-
sunuz. Siz Avrupa'daki gibi bir muhalefet yapmadnz, bir op-
position negative (menfi muhalefet) yaptnz.

169
 te efendiler byle yanl tekil ve idare olunmu frkalar-
dan dolaydr ki, daima mecliste byle irkin haller vukubuluyor
ve Sait Paa hazretleri slaha ne kadar alsalar ve ne yapsalar
siyasi terbiyemiz olmadndan yine byle olacak. Ve bizden
sonra geleceklerde de yine byle olacaktr.
Efendiler kabineye kusur buluyoruz. Bir suyun menba bu-
lank olduu vakit ondan berrak su beklemek zannederim ki
manta aykr bir harekettir.
ki aydan beri bizim kesilmek istenen ayamz, yani
Trablusgarp' hangimiz dndk?... talya'da sosyalistler bile
muharebenin aleyhinde bulunduklar halde seslerini karmyor-
lar. Onlarn muhalif partileri yok mudur?...
Efendiler geri talyan sosyalistleri muharebeyi istemezler.
Bununla beraber muharebede talya'nn malup olmasn hi is-
temezler"
"... Ben Meclisin feshini istiyorum. Fakat 35. madde tadil
olunmamak artyla istiyorum. Ben diyorum ki kimse meruti-
yete darbe vuramaz. Daha dn bize Merutiyeti getirenler bugn
merutiyete darbe vursunlar... Onlar tarihin nazarnda kazandk-
lar bu erefi byle (coup detat) hkmet darbesi ile kaybetmez-
ler. Menfaati ahsiye iin bu "coup d'etat" ile milleti tehyi et-
meyelim, millete korku vermeyelim. Eer hakikaten vatanper-
ver isek bu Meclis'te milleti heyecana drmekten, milletin
iinde ittifakszlk yaratmaktan vazgeelim. Baka bir ey
yapmyoruz. Gidelim efendiler. Millet bakalarn sesin, gn-
dersin (alklar)".
imdi bir de muhalefet partisinin szcleri ile hkmet sz-
csnn 35. madde deiikliine ilikin sylediklerine bakalm.
Muhalefet, yani "Hrriyet-i tilaf " adna Tokat Milletvekili
Sabri efendi unlar sylemitir:
"... Ben tadil iin drt sebep buldum:
Birinci sebeb: 35. maddenin tadiliyle hkmetin takviye
edilecei hakkndaki iddialar yanltr. Ne olacak? Hkmet bizi
istedii zaman kovacak. Hkmetin kuvvetlenmesi, Meclis'in

170
feshi iktidar kazanmas deildir. Dahile ve harice kar meru
bir idare temin eylemektir.
... Hkmete kar cansz byle bir meclisin, millete bir yk
olmasna meydan verilmemeliydi. Meclis oktan feshedilme-
liydi. imdi de hkmet, Meclis'in canlandn grnce feshe
kalkt.
... Tadil sebeplerinden ikincisi: Avrupa kanunlarnda olduu
gibi diyorlar. Bizimkini onlara benzetmek, bizim iin geri dn-
mektir. Malum olduu zere bizde feshin sabkas vardr.
Diyorlar ki Meclis'e fazla hukuk verilirse istibdat olurmu.
Halbuki imdiye kadar Meclis Hkmet'e kar hibir istibdat
gstermemitir, ekseriyetini kaybetmi bir hkmet byle bir
ykn altna giremez. Bu memleketi kurtarmak iin deil kendi-
lerini kurtarmak iindir.
nc sebeb kuvvetler muvazenesi imi. Bendeniz bu su-
retle gelecek tevazne muvazene yokluu diyeceim. Zat- a-
hanenin hukuku Meclis'in hukukundan noksan m? Meclis ka-
bine nasbedemez. Zat- ahane nasbeder ve kan kanunlar
hakknda da hakk- tasdiki vardr. Zat- ahanenin Meclis'i fes-
hetmesi kuvve-i kanuniye reisi sfatyladr. Bu sebeple ayan ile
maveresi lazm gelir.
Hkmetin maksad, kanunun Meclis'ce reddedilmesidir.
Bu suretle Meclis'i feshe vesile olsun demek istiyorlar.
.... Asl tevazn muhtel olan ve fazla kuvveti hmil bulu-
nan neresidir biliyor musunuz Gizli kuvvet. te hukuk-u salta-
nat tevsi hakkn, haddizatnda, Zat-i Hazreti Padiahnn isti-
mal etmeyeceini, bundan evvel sylenen szlerden anlams-
nzdr. Hakikatte, bu kuvveti, yeni payitahtn merkez-i umumisi
istimal edecek."
Bu nokta da ankr milletvekili Tevfik Efendi.
"Hoca gizli kuvvetten maksadnz malmdur. Ak syle-
yiniz. Sarnza den vazife budur" diye yerinden barr.

171
 Sabri efendi (devamla) - Bendeniz byk bir ey sylemi-
yorum. Gizli bir kuvvet dedim. Eer yle bir gizli kuvvet yoksa,
bir ey anlalmasn. Demek ki bununla bir ey anlalyor.
Demek ki bir ey varm.
Hlsa efendiler, Meclisimize teklif edilen u 35. maddenin
tadilini kabul etsek ne yapm olacaz? Meclisin feshini kolay
bir hale getireceiz. 93 Meclis-i Mebusan' datlmt, fesho-
lunmutu. Felakete maruz olmutu. Mebuslar madur olmu-
lard. Bu sefer ki fesihden mebuslarn bir ksmnn hissesine b-
ycek bir r ve hicap kaydolunacaktr. Yani baltann sap iin-
dedir."
Hkmet adna eletirileri cevaplandrmak ve 35. maddenin
deiikliini savunma grevi Badat Milletvekili smail Hakk
Bey ile Emrullah efendiye verilmiti. Emrullah efendi Vartkes
efendi ile Hoca Sabri efendinin konumalar zerinde durarak u
yantlar verdi:
"Bu krsye Sabri efendiden evvel Vartkes efendi kmt.
Vartkes efendi tadil teklifinin aleyhinde bulundu. Fakat pek
mantkl hareket etti. nk buraya kt vakit evvel "Ben
sosyalistim" dedi. Sosyalizmin nazariyesini kabul edince bu
teklifin aleyhinde bulunmak tabidir. Sosyalizmin gayesi, hk-
metin siyasi vazifesini oaltmak ayn zamanda selahiyet ve ik-
tidarn azaltmaktr."
"Kanun-i Esasi'nin bir kanun-i semavi gibi bir harfinin bile
deitirilemeyeceini syleyen Sabri Efendi'ye soracam;
acaba bu fikirleri tadilden evvelki Kanun-i Esasi ile tadil edil-
dikten sonraki Kanun-i Esasi'den hangisi hakkndadr? Kendileri
' vaktiyle Kanun-i Esasi encmeninde idiler ve en ziyade tadil ta-
raftan bulunuyorlard."
"... Kanun-i Esasi'de tadil edilecek maddeler vardr. Mesela
kuva-i devletin tekili ve kuva-i beynindeki mnasebatn temi-
nidir. Burada tadil mmkndr. ki kuvvet beyninde, terii kuv-
vet ve icrai kuvvet arasnda muvazene lazmdr. Sabri efendi
bunun bir parti meselesi olduunu syledi. Meclis-i Mebusan'da
ekseriyet kayboluyor dedi. bunlar muvakkaten kabul ediyorum.
172
Fakat sorarm: Parti, devlet reisine fesih hakk vermekle yerinde
nasl kalr. Hkmdar fesih hakkn istimal edecek olursa kime
mracaat edecek, millete deil mi?
Ama siz, bu millet bunu yapamaz. Millet bir takm tesirler
altndadr derseniz, bu millete thmet isnad etmek demektir. Bu
sylenemez.
Hkmetin elinde yegne silah, icrai ve terii kuvvetlerin
reisi olan hkmdarn, devlet ilerine mdahalesini temin ede-
cek ey, fesih hakkdr. ayet millet bu fesih hakknn kullanl-
masnda bir fenalk grecek olursa, yeni mebuslar gnderir.
Eer hkmeti beenmezse hkmetin aleyhinde olan mebuslar
gnderir, ii bitirir. Bu fesih hakk yle meru bir haktr ki buna
kimse iliemez ve ilimemek lazmdr."
Tartmalarn yeterliliine ilikin nerge okunduktan sonra
oya bavuruldu. Toplam 234 oydan 125 kabul, 105 red ve 4
oyunda ekimser kt grld. Bylece anayasa deiiklii
iin gerekli 2/3 ounluk elde edilemedii iin deiiklik ner-
gesi reddedilmi oldu. Bu durumda gene 35. maddenin istedii
koullar yerine geldii iin Sait Paa bu oylamann sonularn
gven sorunu yapt ve yn'dan gelen olumlu mtalaa zerine
Meclis-i Mebusan Padiah tarafndan fesih edildi. Fesih tarihi
18 Ocak 1912 idi.
35. maddede istenilen deiiklik salanamazsa bile ttihad
ve Terakki amacna ulam ve Meclis-i Mebusan'n feshini
salamt. Bundan sonra yaplacak i, parti asndan seimlerin
her ne pahasna olursa olsun kazanlmasyd. 1912 seimleri, bu
koullar altnda yapld.

Muhalefet seimlere byk bir saldr ile girdi. Tevfik

Fikret, otuz beinci maddenin reddedilmesinden sonra Meclis'in
feshini ve seim kampanyas srasnda ttihatlarn uyguladk-
lar basklar protesto amacyla nl "Doksan bee doru" adl
iirini yazd. Meclis'in feshiyle 1295'de Abdlhamid'in o d-
nemdeki Meclis-i Mebusan' fesh etmesi arasndaki bir paralel-
lik kuruluyordu bu iirde.

173
 Uygulanan seim sistemi iktidarda bulunan partinin bir ok
haksz ve yasa d mdahaleleri yapmasna ortam hazrlayacak
nitelikteydi. Seim iki dereceli olarak yaplyordu. nce ikinci
semenler seiliyor, sonra bunlar ilin ya da kaza merkezinin
belirli bir yerinde toplanarak milletvekillerini seiyorlard.
Akt ki ikinci semenlerin ounluunu elde eden parti millet-
vekilliklerini de kazanm olmaktayd. Seimlerin ynetiminin
"Heyet-i teftiiye" denilen ve brokrasinin st yneticilerinden
oluan bir kurul tarafndan stlenilmesi de iktidarda bulunan si-
yasi parti lehine bir takm giriimlerin yaplmasna imkan hazr-
lamaktayd. Seimler ynnden bir baka saknca da seim gn-
lerinin hemen her idari bln iin farkl oluuydu. Yani seim
sresi belirli bir gn deildi, bir ka ayd. Nitekim diyelim ki
Basra vilayetinde seimler sonuland zaman Ankara'da ya da
Manastr'da devam edebiliyordu. Bu da iktidar partisinin ilk so-
nulara gre dier yrelerde kendi kar dorultusunda bir ta-
km tedbirleri almasn salyordu. Ksacas seim sisteminin
yaps iktidar lehine bir ok olanaklar ortaya karabilecek ni-
telikteydi. ktidar da bundan yararlanmasn biliyordu. Ayrca
kolluk glerinin ve brokrasinin iktidar yannda arln
koymas, istenmeyen bir ok basknn da grlmesine neden
olabilmekteydi. Nitekim 1912 seimlerinde Dr. Rza Tevfik'in
dvlerek yaralanmas bu tip basklarn somut bir rnei olarak
yllarca ne srlmtr. Hatta Tevfik Fikret bu konuda u iiri
yazmtr:
Yegane Filozofumuz
- Rza Tevfik iin -
Yazk! Dediklerim en sonra kt: gayet galiz
O muhteem, lekesiz cephe-i deruhan
o levh-i irfan
sonunda kanlara garketti... Bari, ey hunriz
hakikatin o efik parasnda fecr-engiz
olan etare-i handan-i karsnda utan!
Hayr, gnelere toprak ve hakka talar
atan ocuklarn onu grmez...
Dn zavall vatan.

174
 ttihat ve Terakki seim ilerini dahiliye Nazr Hac dil ve
Posta Nazr Talt bey vastasyla ynetiyordu. Btn yk Talt
beyin zerindeydi. Kampanya iin gerekli parasal kaynaklar
daha ncede szn ettiimiz gibi Cavid bey salamaktayd.
Talt beyin aday olduu Edirne'de bile kampanyaya fiilen ko-
numa yaparak katld grlmedi. Edirne'ye Cavid bey'le gitti
ve Sultan Selim Cami'nin arka avlusunda Cavid bey uzun bir
konuma yapt. Bu arada Talt bey Edirne'de etkili olabilecek
eraf ve ileri gelenlerle gerekli ilikileri kurup, tedbirlerini al-
maktayd. Seim kampanyasnda ttihad ve Terakki, iktidar par-
tisi olmann olanaklarn temel atma merasimleriyle de kullan-
yordu. Bunlardan en byk yanky uyandran yeni Selanik ga-
rnn temel atma trenidir. Bu trende bata Cavid bey olmak
zere bir ok ttihat ileri geleni konuma yapmtr.
Muhalefet ise, yaps gerei, toplumun geleneksel duygula-
rn smrerek oy alma abasndayd. Bu konuda gerekten il-
gin rneklere de rastlanmtr. Mesela Celal Bayar'n anlattk-
larna gre 35 inci maddenin deitirilmesine ynelik istek:
(30 gn oru + 5 vakit namaz = 35. madde) eklinde yorum-
lanyor ve bu deiim isteiyle ttihatlarn aslnda oru ve be
vakit namaz gibi islamn temel koullarn kaldrmak istedikleri
cami, cami yaylyordu. Bu konuda verilen bir vaaz aynen u
ierikteydi:
"Nemrut Aleyhillane'nin beynine sinek kam... Hikmet-i
Hda beynini yemee balam... Herif sinei rktmek ve bu
sayede strabn dindirmek iin bana tokmakla vurdurmaktan
baka are bulamam.
Nemrud'un urad bu cezaya ttihatlar fazlasyla layktr.
- Heriflerin vurmal kafasna".
Kylerde, bucaklarda, hatta tara illerinin eitli mahallele-
rinde yrtlen bu ve buna benzer propagandalarn yansra
tilf gazeteler de ttihad ve Terakki'nin o gne kadar uygula-
d politikay eletiriyorlard. Bunlarn en akla yakn ve sa

175
duyu rn olanlarn yaynland "Vazife" adl dnemsel ya-
ynda yer alan eletirilerin topland balca noktalar unlard:
"1 - Orduyu alet-i siyaset ittihaz etmee yeltenmek ve
zabitann bir ksmnn siyasetle itigalini tevik etmek...
2 - Metefdat- vicdaniyeyi propagandaya alet etmek ve mu
halifleri kimlerden tekil etmi bulunursa bulunsun dinsiz ve ah
laksz gibi gstermek,
3 - Memurin-i idarenin kanun haricindeki muamelatna ka
rmak ve hatta bazen zahir olmak ve mesela mutasarrflarn e
teler tekiline ve valilerin muttasl sopa atmalarna kail olmak.
4 - Hemen bilumum ehemmiyetli memuriyetleri, mrtei ve
mcrim dahi olsa cemiyet taraftarna hasretmek."
Kukusuz bu konuda muhalefetin hakl olduu noktalar
oktu. Ne var ki bylesine hakl eletirilerin yansra, gene Celal
Bayar'n deindii gibi Ulu Cami'de vaaz veren Hrriyet hoca
adl birinin "Mikrop yoktur. Kolera hastalna kar tedbir al-
mal demekle dinsizler Allann takdirine kar koyuyorlar" de-
mee kadar varan olumsuz propagandalarda yaplmaktayd.
te 1912 seimleri bu ve buna benzer koullar ierisinde,
ttihat ve Terakki'nin akl almaz basklar altnda geti. Sonuta
seimi ttihad ve Terakki byk bir ounlukla kazand. 13
Nisan 1912'de yeni Meclis ald. Artk bu Meclis'te muhalefet
yoktu. lk i olarak anayasann nl 35. maddesi istenilen do-
rultuda deitirildi. Fakat muhalifsiz olan bu meclisi byk sr-
prizler bekliyordu.

Sina Akin, 31 Mart olayndan sonra 1912 seimlerine ka-

dar geen dneme ttihat ve Terakki'nin denetleme iktidar adn
vermektedir. Bu nitelemenin tartmasn burada yapmayacaz.
Bu dnemde ak olan, ttihat ve Terakki'nin gerek kabineleri
bamsz bir biimde oluturmak, gerekse kendi programn
noksansz uygulayabilme asndan tam bir hareket serbestliine
sahip olduu sylenemez. Ne var ki ttihat ve Terakki nderle-

176
liflin de byle bir eyi istedikler kukuludur. Yalnz son d-
nemde Hakk Paa kabinesi yerine Hac dil bey kabinesini tar-
tmaya balamalarna bakarak iktidara, kendi programlarn uy-
gulayacak biimde gelmenin zaman geldiine ilikin kanlar-
nn glendiini syleyebiliriz. ttihat ve Terakki'nin bu d-
nemde karlat sorunlar ok eitlidir. Bunlarn zmle-
rinde genellikle baarszla urad da grlmektedir. Bu ba-
arszln temel nedeni program ve parti politikas asndan
ilkesiz olutur. 1908'de, merutiyetin ilanndan sonra geen d-
nem iersinde cemiyetin gerek gizli rgt, gerekse siyasal parti
olarak karlat olaylar karsndaki tavr ve kararlarna bak-
tmzda, bir rzgrn nnde srklenen yaprak rnei ilkesiz
bir rpn grrz. Bir gn alnan bir kararn tam zdd bir
eilim ertesi gn karmza kabilmektedir. Bunun nedeni ise
lider kadrosunun iyi niyet ve (bir anlamda) yiitlikten tede si-
yaset bilimiyle uzak ya da yakndan ilikili olmamasdr. Talt
beyi btnyle bunlarn dnda tutmamz sz konusu olamaz.
Yalnz bir noktada, rgte balanma, onsuz hi bir eyin baar-
lamayacan bilme ve bundan trde her trl koula hazr-
lanm bir rgt oluturma ynnden Talt beyin arkadalarna
gre daha nce ve daha inanl olduu ortadadr. Sz konusu
dnem, partiye ve cemiyete egemen olan bu ilkesizlii bir l-
de giderecek deneyimlerle bilgi birikimini de salamtr. Bu
da inkr edilemeyecek bir noktadr. 1912 seimlerine girildii
sralarda artk Talt bey ve parti baz konularda ok ak dn-
celere sahip olma durumundayd. Bunlar, zellikle Talt bey
asndan sralamak mmkndr.
(a) rgtn ikili yaps kesin bir biimde korunmaldr.
Parlamento'da rgtn siyasi kanad temsil edilecektir. rgtn
gizli yn ise bu siyasi yapnn gerisinde onu destekleyen hatta
bir anlamda irdeleyen bir kurum olarak glenip yaatlacak,
rgt grnen ve grnmeyen ksmlaryla aynen bir ayzberge
benzeyecektir. Talt bey bu ikili yapya ynelik tm eletirilere
kar koymaa kararldr. ttihat ve Terakki kongrelerinde, zel-
likle 12. kongrede parti grubu ile merkezi umumi ve ona bal
cemiyet diye adlandrlan gizli blm farkllnn kaldrlma-
sna ilikin eletirilere kar koyduu gibi, kendi yaklamnn
177
 kongre tarafndan da desteklenmesini salamtr. Muhalefetin
ve saltanata bal baz gruplarn, onlarn da yansra eski brok-
ratlarn iktidar yolundaki engellemeleri, partinin ounlukta ol-
duu zaman bile bu ounluuna gvenememesi olgusu, Talt
beyi bu tip bir rgtlenmenin gerekletirilip, devam ettirilmesi
dncesine gtrmtr. 220 milletvekili ile girilen 1908
Meclis-i Mebusann'da partiye sadk gzken milletvekili say-
snn 110'a kadar dmesi de Talt beyin rgt elinde tutma
amacyla ngrd ikili yapnn gereini kantlamaktadr.
(b) ttihat ve Terakki ierisinde Talt bey kadar rgte
bal, onu hereyi kabul eden, tm yaamn rgte adayan bir
baka nderi bulmak mmkn deildir. Evlenmesine ramen
rgt gene Talt beyin tek yuvas, ei ve hatta ocuu olma du
rumunu korumutur. Bunda kendisini hakl bulmamak mmkn
deildir. nk Edirne'de kk ve ykselme olana snrl bir
posta - telgraf katibinin Osmanl mparatorluu'nun en yksek
dzeyindeki yerlere kadar gelmesi, nazr olmas, iktidar bir
yerde ynetecek gce erimesi ancak rgt sayesinde mmkn
olmutur. rgtsz Talt bey sfrdr. Bunu ok iyi bildii iin
ttihat ve Terakki cemiyeti Talt'n hereyiydi diye onu yargla
yanlar hakl kartacak biimde bu ball srdrmtr.
(c) Devleti kurtarmak ya da onarmann temelinde ekonomik
glenmenin yatt tm akl ile renilmitir. Ekonomik
glenme ise ekonomik bamszln salanmas ile mmkn
olacaktr. Bu konuda da artk cemiyet ve Talt beyin kukusu
yoktur. Bunun iin Osmanl mparatorluu'nu yllar boyunca
) kemiren kapitlasyonlara kardr. Bunlarn kaldrlmas yan-
sra, Osmanl ulusal giriimcilerinin desteklenmesi dncesi de
parti ve Talt bey ynnden arlk kazanmaa balamtr. Ne
var ki ekonomi bilgisi snrldr. Bu konuda en deneyimli ve
bilgili olan Cavid beye tm yetkiler verilmitir. ttihat ve
Terakki'nin u ya da bu ekilde hkmet zerinde etkili olduu
veya ynetimi btnyle ele geirdii dnemlerde iktisadi poli-
tikann en etkin dzenleyicisi olarak Cavid beyi grmekteyiz.
Cavid beyin iktisat anlay liberaldir. Serbest rekabet, ticaret
serbestisi ve zel giriimciliin desteklenmesi gibi ilkeler onun
gznde vazgeilmez ekonomi ilkeleridir. Yalnz bunlarla eko-
178
nomik bamszln salanamayaca da sezinlenmektedir.
Nitekim "Milli ktisat" dncesinin kklenmesi de gene ttihat
ve Terakki'nin ideolojik eilimleriyle baml olarak mmkn
olabilmitir. Dier yandan ekonomide bamszlktan yana ol-
mann tek bana bu bamszl salyamad da ortadayd.
Devletin gereksinimlerinin karlanmas iin finansman kaynak-
larnn bulunmas sz konusu olduunda gene tek zm yolu
olarak d borlanma akla gelmekteydi. Geri bu borlanmann
geici bir sre devam edecei, vergi politikasnda yaplacak d-
zenlemelerden sonra devlet gelirlerinin artrlmas, ulusal zen-
ginliin ykseltilmesi neticesinde borlanmann azalaca ve bir
gn gelip btnyle terkedilecei bir ama, ya da umud olarak
syleniyorsa da bu umudun yaama geecei gnn gelmesi de
pek olas grlmyordu. Ekonomide da bamllk, yabanc
sermaye, d borlanma, Dyun-u Umumiye ynetimi, yabanc
bankalarn yurt iinde kurduu finans tekelleri vb. eitli yollar-
dan sryor; Cavid bey ve arkadalarnn yapabildii ise bunlar
arasnda eitli kararl dengeler kurarak gnlk gereksinimleri
karlamadan teye gitmiyordu. Ksacas ne cemiyetin, ne de
nderlerin bu konuda kesin ve ilkeli politikalar yoktu. Her ey
szde kalmaktayd. Yalnz bu arada balayan Trklk akm-
nn kendine zg, ulusalc olarak nitelenebilecek bir devleti
iktisat politikasn oluturmaa balad da gzden kamamak-
tayd. "Milli ktisat" politikas bu akmn somut rnei olarak
grlebilirdi.
(d) D politika asndan tam bir kmaza saplanlmt.
Merutiyetin ilanndan sonra pepee gelen Bulgaristan bam-
szl, Bosna-Hersek'in Avusturya tarafndan alnmas, Girit'in
Yunanistan'a katlmas, Trablusgarp mdahalesi artk Avrupa
dengesinin deimekte olduunu Talt bey ve arkadalarna
sezdirmiti. Yeni bir paylam savana doru gidiliyordu. Bu
olaylar, paylam sava ncesi yaplan bir nev'i "pehlivan pe-
revi" eklinde dnlebilirdi. Osmanl mparatorluu'nun d
politika ilkesi ne olacakt. te bu konuda cemiyetin ak bir
karan balangta pek yoktu. Fakat ngiltere ile Rusya'nn bir-
likte hareket etmee balamas, Avrupa'da Almanya ile
Avusturya - Macaristan birlemesine kar kesin bir tavr alma-
179
lar politikaclar zor durumda brakmaktayd. Rusya'nn
Osmanl mparatorluu zerindeki geleneksel isteklerine o gne
kadar ancak ngiltere'nin Akdeniz politikasnn arkasna sna-
rak kar konulabilmiti. Bundan tr Tanzimattan beri
ngiltere Osmanl mparatorluu'nun doal mttefiki olarak d-
nlyordu. Oysa bu yeni durum artk gvenilen bu doal mt-
tefikin mparatorluu paralama zaman geldiine karar verdi-
ini gstermekteydi. Buna kar Almanya'nn tutumu Gen Trk
iktidarna kar daha farklyd. Almanya mparatorluunun
Ortadou'ya doru yeni etki alanlar kazanmas ancak Osmanl
mparatorluunu yanna almakla mmknd. Bylece
Cemiyetin ileri gelenleri iin ngiliz - arlk balaklna
kar snlacak tek yer kalmt: Almanya. Geri bunu yapar-
ken ngiltere'ye ve arlk Rusyas'na kar ak bir tavr alnmak
istenmiyorsa da, eskilerin nl deyimiyle "hini hacette" bu dev-
letlere krk pahalya mal etmek iin Almanya'ya yanalabile-
cei de gznnde tutuluyordu. Bu yeni d politika dengesi
1908 - 1912 arasndaki dnemde belli belirsiz kendini Babli'ye
kabul ettirmi, hatta bu dorultuda baz admlar da atlmt.
Bilhassa Mahmut evket Paa dneminde Alman askeri yard-
mnn ve teknik danmanlnn gelitirilerek Osmanl ordusu-
nun yeniden dzenlenmesi almalarna balanmas bunun tipik
rneklerinden biridir.
(e) politikada da nemli sorunlar bagstermee bala-
mt. Merutiyetin ilan ile son bulaca sanlan d mdahaleler
devam etmitir. Makedonya slahatna ek olarak dou illerinde
Ermenilerin yaad yrelerde de baz slahatn yaplmas tek-
lifleri bata ngiltere olmak zere byk devletler tarafndan
ileri srlmekteydi. Bu konudaki basklar ylesine artmt ki,
dou illerindeki valilerin yanna birer yabanc danmann ve-
rilmesi bile dnlme dzeyine gelmiti. Emperyalizmin
Osmanl mparatorluu iindeki uluslar ve aznlklar aracl ile
sergilemekte olduu oyunlarn hl ya farkna varlmyor ya da
farkna varlmasna ramen kar konacak g bulunamyordu.
Dou illerindeki Ermeni aznlnn kkrtlmas 1850'den sonra
bu yredeki Amerikan misyon rgtleriyle balatlmtr.
Van'dan Hain'e kadar bu misyon rgtleri kolejler aarak, yani
180
eitim kurumlar aracl ile Ermeni aznln kkrtmak ve
Osmanl ynetimi aleyhine kullanma yolunda azmsanmayacak
bir yol almlard. Bu yolun alnmasnda mevcut Osmanl yne-
timinin anlamsz politikas da destekleyici bir rol oynamtr.
Abdlhamid ve ondan sonrakilerin sert ve kkrtc davranlar
misyonlarn ve onlara bal kolejlerin nihai amalarna ya
srmtr. Ermeni aznlnn kkrtlmas hi bir zaman ulusal
bamszlk hareketi boyutuna ulaamamtr. nk bu aznl-
n yaad illerde ounluk mslman halkn elindeydi.
Rumelideki Bulgar, Rum, Srp ve Ulah bamszlk hareketle-
rinden farkl bir durum vard ortada. Szn ettiimiz bu yre-
lerde yaayan gayri mslim halklar belli bir ounlua sahiptir-
ler ve ulusal bamszlk hareketlerini emperyalizmin kkrt-
mas dorultusunda yrtebiliyorlard. Oysa Ermeniler aznlkta
olduu iin onlarn ancak isteyebilecekleri aznlk haklarnn
salanmasyd ki merutiyetin ilanndan sonra byk lde bu
haklarn gvence altna alnd grlmektedir. Vartkes efendi'-
nin 35. maddenin tadili konusundaki konumas da bu konuda
ne kadar yol alndn gstermektedir. Ne var ki Osmanl
mparatorluunu paralamak ve Ortadou'da kendi karlar
dorultusunda yeni dengeler kurmak isteyen emperyalist gler
Rumeli'den sonra Anadolu ve Arabistan'da da ayrlk hareket-
leri desteklemee balamlardr. Arap, Ermeni, Filistin halkla-
rnn eitli bakaldrlar bunun somut rneidir. ttihat ve
Terakki ise bunlara kar balangta ki "Osmanl ulusuluu"
ad altndaki birletirici politikasn ksa srede terketme zo-
runda kalm, onun yerine Trk ulusal hareketinin temsilcisi
olarak bu dorultuda bir ideolojinin gelitirilmesine ynelmitir.
Ziya Gkalp, Yusuf Akura vb. gibi dn adamlarnn dn-
sel dzeydeki katklarnn yansra Trk Ocaklar rgt vasta-
syla da gen kuaklar ve aydnlar Trklk bilinci evresinde
yeni derleniin iersine sokulmaa allmtr. ttihat ve
Terakki'nin bu ideolojik yan onun belki de en baarl yann
oluturmutur. Kukusuz bir yandan Trk ulusal hareketinin
ideolojik temellerini atp, bunun politik temsilcisi olma iddi-
asnda bulunulurken, dier yandan da Karasu, Hallayan vb.
gibi deiik din ve etnik guruplardan kiileri ayn at altnda
181
birletirmee almak elikiydi. Bu eliki gerek ttihat ikti-
dar dneminde gerekse daha sonraki dnemlerde eitli gr-
nmlerde kendini gstermitir. Talt bey iin bu ideolojik ya-
nyla ok ilgilenmemekteydi. Hatta zaman zaman Ziya Gkalp
ve arkadalarn hayalcilikle de sular grnd olmutur. O
bir anlamda tam bir halklar birliinden yana idi. Fakat devletin
dalma aamasnda ulusu hareketlerin oynad rol de gr-
mezlikten gelemiyordu. Bunun iin Trk Ocaklar evresindeki
ideolojik hareketi benimsemese bile devleti kurtarmaa ve
onarmaya ynelik politikann bir paras kabul ederek destekli-
yordu.
Talt bey ulusu politikann gereine belki de en fazla
Balkan savann yitirilmesinden sonra, zellikle Edirne'nin
kaybyla inand. Ayrca Trk Ocaklar aracl ile gen kuaklar
ve aydnlar arasnda yeni bir bilinlenme ortaya kyordu. O
gne kadar ikinci snf bir grup olarak muamele gren Trk o-
unluu gerek yerini alyor ve Trk ulusu hareketi, yakn ge-
lecekteki Trk ulusal bamszlk savann kaynaklarn olutu-
ruyordu. Kukusuz o dnemde bu bylesine ak bir biimde
grlemezdi. Ne ki 1908-1912 arasnda ttihat ve Terakki a-
sndan en kalc alma Trk ulusal hareketinin beslenmesi ve
rgtlenmesi ynnden baarlmtr. Muhalefetin emperyalist-
ler tarafndan arkalanan kozmopolit yaps da ttihat ve
Terakki'nin Trk ulusu hareketine drt elle sarlma nedenlerin-
den biri olmutur. Talt bey geni hogrs, halklar arasnda
birlii salamay amalayan davranlar ile Trk ulusu hare-
ketinin en byk denge unsuruydu. Ama mparatorluun, en
azndan mslman halkn ounluunun bulunduu yrelerde
yaamasnn da bu harekete bal olduunu gzden rak tutam-
yordu.
(f) Gayri mslim aznlklarn srekli ayrlktan yana olan
abalan mslman halkn birliini Osmanl mparatorluu a-
sndan daha da zorunlu hale getirmiti. mparatorluu ykmak
isteyen emperyalizmin zaman zaman tutucu evrelerinde destei
ile kar hareketlere girimesi Talt bey'in baty yknen dn-
mler konusunda bir lde ekimser tavr almasna neden
oldu. Yaznn deitirilmesinden, kadnlarn giyimine kadar
182
hzl bir deimeden yana hi bir zaman olmad. Gerek yaa-
mnda izledii izgi ile gerekse ald kararlarla mslman top-
lumun inanlarn byk lde zedelemeyecek, onu karsna
almayacak, bylece ynlarla dialogunu kurabilecek bir yol iz-
lemee alt. Baard, baaramad bu nokta ayr bir konu ama
Enver ya da ttihat'n dier genleri kadar deiimden yana de-
ildi. Tabii eer klk, kyafet vb. gibi deiimler ciddi bir dei-
im saylrsa, Talt, Cavid beyin deyimiyle bir "mukarrer revo-
lsyoner" yani "kararl bir devrimci"ydi. Bu noktann zerinde
durmak zerinde durmak ve de dnmek gerekir. Onu
ttihadlarn dier liderlerinden ayran temel noktalardan biri de
budur.
1908-1912 dnemi gerek ttihat ve Terakki'nin genel do-
rultusuna gerekse Talt beyin dnce ve eylemlerine bylesine
nemli yaklamlar getirdi. Selnik'in "Be nar" parknda ku-
rulan bu cemiyet, iktidar alan bir siyasi rgt olarak baz konu-
larda kuruluundan daha farkl dnmee balamt. Koullar
bu deiimi zorunlu klyordu.

183
 NC BLM

"hakldr zlse de Eref bey

o gnden bugne
(yani dersaadet/rum 1335)

ne tabanca kald ne bayrak ne

Cumaybl'ya osmanl bir kar yayor ne
serez'de mevlevi tekkesi o mslman sl
bin yllk grkemli ney

ne skp ne kprl ne tikve i

kprlerinin 'lahzada' yakarak bir
yldrm dm adeta gnlne
'muazzam' bir kl gibi
devlerin kulland
elektrik yeili ve plak

kirpiklerinde yangn isi

avular acmasz kara
azndan srtlan nefesi
etraf btn le"

Atill lhan
 D

1912 seimleriyle Meclis-i Mebusan'da salanan salt

ounluunun ttihat ve Terakki'nin ynetimine belirli bir
rahatl getireceine inanlyordu. Ne var ki sorunlar tm
ciddiyetiyle arlklarn duyurmakta idiler. Nitekim Meclis-i
Mebusan'n al treninin yapld gn talyan donanmasnn
anakkale boaznda Kumkale istihkamlarn bombardman
ettii haberi de gelmiti. talyanlar Trablusgarp'ta M. Kemal,
Enver ve Fethi gibi yiit subaylarn nderliinde rgtlenen
savunmay yaramaynca ve belirli bir zafer kazanamaynca
sava bir deniz muharebesi biimine dntrmeyi yelediler.
Beyrut'u bombardman edip, liman aznda bir gemiyi batrarak
bu liman kentinin faaliyetlerini engellediler; ayrca Adalar
denizinde de her an yeni sorunlar karacak giriimlere
baladlar. te anakkale istihkamlarnn bombardman
edilmesi bu giriimlerden biriydi. Bu sava kendi lehimize
evirebilmek iin her eyden nce Ege ve Akdeniz'de deniz
gc asndan belirli bir etkinlie erimek zorunluluu vard.
Bylece talyan donanmasnn Adalar ve hatta Anadolu'yu
hedef alan taarruzlar nlenebilirdi. te yandan Trablusgarp'ta
baarl bir direnii srdren kk kuvvetlerin ikmali de bir
sorundu. Eldeki deniz ulam aralar ile bu ikmalin yeterince
yaplabilmesi mmkn olmad gibi talyan deniz stnl de
aksamalara neden olmaktayd. Akas hkmet talya ile olan
savata skk bir duruma girmiti. Bu arada Trablusgarb'a Msr
rnei bir ynetim tarz verilmesi yani talyanlara, Msr'da
ngilizlere tannan biimde baz ayrcalklarn tannmas
kabul edilse bile bu konuda bata ngiltere olmak

187
zere byk devletlerden hibiri arabuluculua yanamyordu.
Bununda nedeni gelecek paylam savanda talyanlar kendi
yanlarna ekme gayretiydi. talya ile olan ilikilerde byle bir
kmazn iine girmi hkmetin banda bir de Arnavutluk is-
yan vard. Arnavutluk'ta ynetimden honut olmayan gruplarn
kard isyan genilemekteydi, smail Kemal ve arkadalarnn
seimlerdeki yenilgisi bu ayaklanmay daha da bytmt. Bu
arada Harbiye Nazr Mahmut evket Paa'nn, Rumeli'de
imparatorluun dayanabilecei bu tek mslman topluma kar
ok sert bir bastrma hareketine girmesi de honutsuzluu
arttrmt. Ak olarak grnen ey Rumeli'nin ar ar deil
hzla imparatorluun elleri arasndan kaymakta bulunduuydu.
Ekonomik sorunlara bu gibi d ve i bunalmlarnda
eklenmesiyle, Meclisi Mebusan'da ounlua sahip olan ttihat
ve Terakki g durumda kalmt. Ayrca ordu iersinde de
cemiyete ynelik baz kalkmalarn rgtlendii haberleri
geliyordu. zellikle Miralay Sadk ve arkadalarnn Manastr
yresindeki giriimleri aynen 1908 temmuz gnlerini andran
boyutlara erimiti. Balangta Miralay Sadk' stanbul'dan
uzaklatrmayan, onu "suhuletle" yola getireceini ileri sren
M. evket Paa sonra byle bir tedbire bavurduunda artk
i iten gemiti. Manastr'daki gen subaylarn Selanik
merkezine kar 1908 gnlerinden beri srp gelen
"ibirarlar", o yredeki devinim-lerin kaynakln yapmt.
Balangta ttihat ve Terakki'ye, onun liderlerine, sorun
Mahmut evket Paa sorunu olarak grnd. Talt bey ve
arka-dalarnn M. evket Paa'ya ynelik eletirileri ya da
baka bir deyimle kayglan yle zetlenebilir:
i - Ordu ierisinde Miralay Sadk ve benzeri subaylarn
ba-lattklar muhalefet hareketini, kkrtmalar, zamannda
engellememesi.
ii - Ordudan politikay skp atacam savyla ttihat su-
baylara ynelik bir bask hareketine girmesi.
188
 iii - Arnavutluk olaylarn beklendii ekilde lml tedbir-
lerle zmeyip adeta aleve gaz dkercesine bir sertlie bavur-
mas, Arnavutluk kalkmasn iinden klmaz hale getirmesi.
Kukusuz btn bunlara eklenen, belki de hepsinin nnde
yer almas gereken bir baka neden daha vard. Bu da, ncede
deindiimiz gibi Mahmut evket Paa'nn kendi adna bir
"coup d'etat" yani "darbe-i hkmet" yapma olaslnn gittike
glenmesiydi. Almanya ve Avusturya gibi paylam savann
bir tarafnda yer alan glerinde el altndan byle bir darbeyi
desteklemekte olduklar, en azndan meydana gelmesi halinde
arkalamaktan geri kalmayacaklarna ilikin sylentiler de yay-
gnlamt. Btn bu nedenler ttihat ve Terakki'nin Meclis-i
Mebusan'da bylesine ezici bir ounluu saladktan sonra
Mahmut evket Paa sorununu kendi istekleri dorultusunda
zmenin zamannn geldiini gsteriyordu. Nitekim gelime-
lerde bu yndeydi.
Seimlerin kazanlmasndan sonra Meclis bakanl mese-
lesi ortaya atld. Ahmet Rza Bey'in bakanl dnlemezdi.
Aradan geen yllar onunla Cemiyet ynetimi arasnda byk
buz dalar oluturmutu. Bu nedenle nce onun yanla atan-
mas gerekletirildi. Talt bey'in Meclis-i Mebusan bakanl-
ndan sz edilmesi bu srada glendi. Meclis-i Mebusan ba-
kanl gibi protokol olarak nde, fakat parti ynetimi asndan
ikinci derece saylabilecek bir greve Talt beyin gelmek iste-
mesi beklenemezdi. Bu gibi sylentileri karanlar onun parti
ierisindeki etkenliini engellemee alanlard. Siyasal ya-
amda bu tip engellemeler sk sk grlen olaylardandr. Fakat
Sait Paa bu duruma kar kt. Sait Paa Talt bey gibi rgtn
ayrlmaz btn haline gelmi olar bir kiinin Meclis
Bakanlndan ziyade kabinede yer almas gerektiini syledi.
Bu noktada Sait Paa'nn kendi dncesi dorultusunda m
bunu syledii, yoksa Talt Paa'nn telkinlerinin de rol oynayp
oynamad bilinmemektedir. Yalnz deneyimli bir sadrazam

189
olan Sait Paa'nn Meclis ounluunun nabzn elinde tutan bir
kiiyi yannda grmek istemesini beklememiz gerekir. Bu ne-
denle kendisinin dorudan doruya bu dnceyle hareket etti-
ini kabul edebiliriz. Sait Paa bu arada Hac dil beyin riyasete
gemesini de istemitir. Bu da gelecein sadrazam olarak bir
ka ay nce zerinde durulmu olan bir kiiyi, zayfta olsa bir
rakibi, ikinci plana atmak iin dnlm bir neri olabilir.
Tm bu tartmalara karn Halil bey (Mentee) Meclis-i
Mebusan bakan olarak seilmi, sorunda bylece zmlen-
mitir. Ne var ki bu zm bir baka sorunu ortaya kard.
Selanik Valisi Hseyin Kzm bey, Halil bey'in Meclisi
Mebusan bakanlna seildiini rendikten hemen sonra, ok
ar ithamlarla dolu bir mektupla istifasn verdi. Hatta Talt
bey kendisini telgraf bana ard halde gelmeyi reddetti. Bu
arada sadece istifa ile yetinmeyen Hseyin Kzm bey, evre
mutasarrf ve kaymakamlarn da toplayp, onlarn da istifalarn
istemi, (Selanik'teki ttihat ve Terakki rgtnn de kendisine
katlmasn bir anlamda salamt.) Merkezi umumideki kiiler
gece yars saat 3'e kadar telgraf banda Selanik'le iletiim
kurmaa altlar. Sorun ksmen olsun yattrld.
Bu durum parti ii ynetimin baz zaaflar olduunu da or-
taya koyuyordu. Nitekim bu olaydan iki gn sonra merkezi
umuminin azalarnn byk bir ounluu Cavid beyin evinde
toplanarak parti ii sorunlar tartt. Herkesin genel ve ortak bir
dncesi vard: Bu ynetim biiminde gerekli dzeltmeler ya-
plmayacak olursa, yani her ey bu haliyle kalacak olursa parti-
nin ksa srede dejenere olmas kanlmazdr. Parti yelerinin
i ve d etkilerden ok abuk tesir altnda kaldklar, bunun da
parti rgtnn disiplinsiz ve inansz oluundan ileri geldii
sylendi. Baz merkezi umumi yeleri "ba yok, idare yok"
szleriyle dncelerini sert bir biimde dile getirdiler.
Bu arada, zellikle anakkale boaz istihkamlarnn topa
tutulmas ve boaz giriinin talyan donanmas tarafndan dene-

190
tim altna alnmas Sait Paa'y iyice yldrma benzemektedir.
Artk savan anlamszlndan, en ksa zamanda devletlere uy-
gun bir bar iin bavurmak gerektiinden sz etmektedir. 20
Mays gecesi bu durumu tartmak zere merkezi umumi gene
Cavid beyin evinde topland zaman Sait Paa'nn istifasnn
partiye nelere mal olabilecei tartld. u anda istifa etmeme-
sinin uygun olaca noktasnda dn birliine varld. Ne var ki
parti savaa da devam etmek istiyordu. nk Trablusgarp top-
raklarnda talyanlar ak ve kesin bir baar salamamlard.
Savan biraz daha srmesi halinde donanmalarnn da yorgun
decei, en azndan talya'nn bylesine masrafl ve amacna
ulamayan bir sava srdremeyeceini anlayaca noktasnda
birleildi. Bu durumda Sait Paa'nn ikna edilmesi gerekiyordu.
Tm gayretlere karn Sait Paa bar isteinde ve dolaysyla
istifada srar ederse yerine yeni bir kabinenin oluturulmas ko-
nusunun da ele alnmas gerektiinin gzden rak tutulmamas
ortadayd. Bu karar zerine Sadrazam uzun bir konumadan
sonra 15 gnlk bir dnme sresi istedi. Bunun bile bir fayda
olduu konusunda merkezi umumide genel bir kan vard. Artk
sorunlarn zmleri bylesine ksa dnemli olmaa balamt.
Bu olaydan sonraki gece Cavid bey'in evinde Sadrazam
Said Paa'da dahil olmak zere Emrullah, Talt, Mithat kr,
Ahmet Nesimi, Ziya, Hayri, Dr. Nazm beyler toplanyor. Bu
kere konu yeni meclisin 35. madde deiikliini ele almasdr.
Hallayan'n bu konu aleyhine etkin bir propagandaya giritii
syleniyor. Sait Paa ile Talt bey hkmetin bu konuda srar
etmesinin hakk olduunu ileri sryorlar. Nitekim sonuta
Meclis ve hkmet bu deiiklikte karar klmlardr.
Hazirann ilk haftasnda Hakk Paa'nn verdii bir
yemekte hazr bulunan Tarsuslu bir fabrikatr, Msr'da nazr
olan enitesinden ald bilgiye gre ngiltere) ve
mttefiklerinin Trkiye'nin taksimine ilikin planlar
yaptklarn Talt beye aka sylyor. Yapacak hi bir ey
olmad iin sadece din-

191
lemekle yetiniliyor. Talt bey daha sonra bunu arkadalarna
naklederken devletlerin en byk zaafnn olaylar karsnda
birey yapamadan, kaderin akntsna kaplp gitmek olduunu
ac ac tekrarlamtr... Talt bey de, sorunlarn geliimi kar-
snda, zaman zaman umudsuzluk izleri grldnde bu "ka-
dercilik" yaklam egemen olmaktadr.
Sava etkisini her alanda gstermee balamtr. Ekonomik
koullar gittike bozulmaktadr. Tek are olarak bir sava vergi-
sinin alnmas zerinde duruluyor. Meclisi Mebusan'daki tart-
malarda vergiye byk bir itiraz ykselmiyor. Araziden aln-
mamas, memurlardan biraz daha fazla kesinti yaplmas gibi
sudan birtakm itirazlar ya da nerilerle yetiniliyor. Bu arada di-
er vergi ve benzeri resimlere zam yaplmamas da ne srl-
yor.
Hariciye Nazrnn evinde yaplan bir toplantda savan
tm boyutlar, bir i kabine tartmas biiminde ele alnyor.
Toplantda Harbiye, Bahriye, Dahiliye nazrlaryla Talt bey,
Prens Sait Halim Paa, Erkan Harbiye Reis Vekili, reisi sanisi
ve Erkan Harp Zabiti Cevad Beyler bulunmaktadr.
Konumalarn genel gidiinden askerlerin morallerinin ok bo-
zuk olduu ortaya kyor; toplant ksa bir sre sonra kabinenin
askerlerden hesap sorma toplantsna dnyor ki istenen bu
deildir. Durumun ok kritik olduu her haliyle ortaya kmak-
tadr. Ne yaplabilirdi? te bu srada Mahmut evket Paa'nn
istifa ettirilmesi gndeme daha ciddi boyutlarda gelir.
Hariciye Nazrnn evindeki toplantdan sonra (Haziran
sonu, 1912) Talt ve Hac dil beyler Harbiye Nezaretine, M.
evket Paa'ya gittiler. Ne ki konularn ak bir biimde tart-
lmad anlalyor. Sonradan Talt beyin evresine yanstt-
na gre Mahmut evket Paa st kapal bir biimde istifa
edebileceinden sz etmi. Bu kerede yerine kimin tayin edil-
mesi gerektii konusu ortaya geliyor. lk aday Nazm Paa.
Nitekim temmuzun ilk haftasnn sonunda Asm beyin evinde
192
Talt bey, Cavid bey ve Nazm Paa toplanyorlar. Toplantnn
amac Nazm Paaya Harbiye Nezaretinin kabul ettirilmesidir.
Fakat Asm beyin sz kartran ve gereksiz uzatan tavrlar
sonucu toplant uzadka uzuyor. Sonuta Nazm Paa'nn Sait
Paa ile pek almak istemedii ortaya kyor. Ancak yeni bir
kabinenin oluturulmas durumunda gelip, grev alabileceini
sylyor. Garip bir biimde Asm beyde ondan yana kyor.
Anlalan odur ki Nazm Paa Harbiye Nazrln deil, onunla
birlikte Sadrazaml da istemektedir. Fakat bunu aka ortaya
atmad iin ii eitli nedenlerle uzatmay yelemektedir. Said
Paa'nn istifasnn mmkn olamyacan, hatta gnn
koullar ierisinde imknsz olduunu Nazm Paa'ya Talt bey
anlatmaya alr. Neticesi belirli bir noktaya varlmadan
toplant biter. Tam Talt beyle Cavid beyin paadan ayrlaca
srada bu kere paa Harbiye Nazrn istifa ettiremeyeceklerini
ortaya atar. Bu Talt bey iin bulunmaz bir frsattr, "istifa
ettirirsek gelir misiniz?" diye sorar. Buna ak bir yant
alamaz. Cavid bey gnlnde, eer Mahmut evket Paa
istifa ederse Nazm Paa'nn Harbiye nezaretini kabul
edeceine dair kendisinde (duygusal da olsa) bir kan uyandn
syler.
Olaylarn bu noktasnda merkezi umumi'nin Nazm Paa'nn
Harbiye Nezaretine atanmasna kar olduu ortaya kyor. Bu
durumda Talt beyin kimden ve nasl bir yetki alarak
Tarabya'ya gidip, Nazm Paa ile grp bir ne sz edilen
toplanty istedii pek ak deil. Ya merkezi umumide bir karar
deiiklii oldu ya da Talt bey, nasl olsa merkezi umumiyi
yanma alrm kansyla tek bana bu ilikiyi kurdu. Her ne bi-
imde olursa olsun ilerin gittike kart ortadadr.
Rumi 26 Haziran 1328 (9 Temmuz 1912) sal gn Meclisi
Mebusan'da toplanan merkezi umumi kesin olarak Mahmut
evket Paa'nn istifasna karar verdi. Eer istifa etmezse leva-
zm reisi smail Hakk Paa'nn baz lemlerinden dolay
Meclise bir gensorunun verilmesi olaslnn kuvvetli olduu

193
kendisine bildirilecek. Hac Adil bey ve Hseyin Nuri durumu
kendisiyle konuuyorlar. O da istifa etmee karar veriyor.
Akam Said Paa'nn yannda Asm, Talt, Hac dil, Cavid
beyler ile Hurit Paa toplant halindeyken M. evket Paa isti-
fasn Sadrazama takdim ediyor. Nazm Paa'nn grevi kabu-
lne kadar Hurit Paa'nn Harbiye Nezaretine vekalet etmesi de
gene ayn toplantda kararlatrlyor. Bylece M. evket Paa
sorunu beklendiinden de kolaylkla zmlenmi olmaktadr.
Ne var ki yerine yaplacak atamadan dolay ortaya kacak so-
run hi de ayn kolaylkla zmlenemeyecektir.

Merkezi Umumi ile Talt Paa arasnda Nazm Paa'nn

Harbiye Nezareti konusunda nemli bir dn ayrl ortaya
kmt. Merkezi umumi, anlald kadaryla Nazm Paa'ya
gvenmiyordu. 13 Temmuz 1912 Cuma gn kandil dolaysyla
Saraya gidildiinde Sadrazam Said Paa, Talt, Asm, Cavid
beylerle Hurit Paa'y yanna ararak bir sre grmtr.
Anlaldna gre Nazm Paa dn Sait Paa'y sadarette ziya-
retle grevi kabul etmeden nce askeri durumu renmem ge-
rek, bunun iin baz dosyalar incelememe msaade edilmesi
biiminde bir isteini iletmi. Sait Paa gereinin yaplmasn
Talt beyden rica edine, Asm beyin evinde Harbiye Nezaretine
vekalet eden Hurit Paa da hazr olduu halde bir toplantnn
yaplmas, ondan sonra da Harbiye Nezaretine gidilerek uygun
grlen dosyalar zerinde inceleme yaplmas yolu kabul edildi.
Bu karar merkezi umumiyi daha da kzdrmt. zellikle Nazm
Paa'nn Talt ve Cavid beylerle grt gece Mahir Said ve
Ltfi Fikri ile de toplandnn renilmesi Talt beyi ok g
durumda brakmt. Nazm Paann Harbiye Nezareti zerinde
srar edemeyeceini artk iyice biliyordu. Ama paay hangi ba-
haneyle atlataca konusunda da bir fikri yoktu.
Nazm Paa gerekli grd dosyalar zerinde incelemele-
rini yaptktan sonra Said Paa'ya uzun bir teklif listesi verdi.
Meclis-i Vkelada, Sadrazam bu listeyi aklaynca Nazm
194
Paa'nn kolaylkla kabul edilemeyecek bir dizi istekte bulun-
duu ortaya kmtr. Bunlar yle sralanabilir:
- Aff- umuminin (genel af) ilan ile en ksa zamanda
dare-i rfiye (sk ynetim)nin kaldrlmas.
- Arnavutluk konusunda isyanclarn baz tekliflerinin ele
alnp zerlerinde dnlmesi. Bu konuda alnacak tedbirlerde
istedii hareket serbestliini kendisine tannmas.
- Harbiye nezareti ile bakumandanln kendi zerinde
toplanmas. Yani iki makamnda kendisine verilmesi.
Nazm Paa bu isteklerini yazl bir biimde takdim ettikten
sonra imzalamt. ttihat ve Terakki ise buna kar, Manastr'da
1908 benzeri daa kmak eilimi gsteren, bu konuda giriim-
lerde bulunan zabitlerin cezalandrlmas, mparatorluun yne-
timinde siyasi ademi merkeziyet anlamna gelecek andlamalara
giriilmemesi, subaylarn politika ile uramamas, ordunun
genletirilmesi konusundaki dncelerini ve isteklerini yan-
stm ve eldeki bilgilere gre Nazm Paa bunlarn ouna
olumlu yantlar vermi, kabul etmiti. Fakat durumun merkezi
umumide grlmesi srasnda bakumandanlk ile Harbiye
Nezaretinin ayn kii zerinde toplanmasnn sakncalar ze-
rinde durularak bu teklifin kabul edilmemesi gerektii kararla-
nca Nazm Paa da Harbiye Nezaretini kabul etmiyor. Bu du-
rum karsnda Harbiye Nezareti o srada zmir'de bulunan
Abdullah Paa'ya neriliyor. Ne ki o da bu greve byle bir za-
manda istenilen lde yerine getiremeyecei mazereti ile
atanmay istemiyor. Bylece Mahmut evket Paa'nn istifa et-
tirilmesi ile boalan Harbiye Nezaretine kimse atanamaz hale
geliyor... Geride sadece Mahmut Muhtar Paa kalyordu.
15 Temmuz sabah Talt beyin evinde Mahmut Muhtar
Paa ile grlyor. Kendisinin ileri srd koullarn bir o-
unda andlama salanyor. rnein Manastr'a, Kosova'ya
Paa bizzat giderek oralardaki durumu grp, mmkn olabildi-

195
ince yumuak tedbirlerle zm arayacak; bu arada Manastr'da
zabitlerle grp ne istediklerini renecek, hemen sert inzibat
tedbirlere gitmeden onlar da "nasihat" vb. gibi uygun yollarla
klalarna ve emir -kumanda zincirine tekrar balayacaktr.
Btn bu temaslarda kar taraf isteklerinde ve kalkmada
direnirse iddetle tm ayaklanmalar bastrlacaktr. Bu arada
Arnavutlarn gvendii Avlonyal Ferid Paa'nn bakanlnda
bir "Heyet-i nashia"nn da oluturulup o yrelere gnderilebile-
cei konuulmutu. Mahmut Muhtar Paa nezaret kendisinden
ne Nazm Paa'ya nerildii iin, tamamen bir nezaket kuralna
uymak amacyla onunla grp, nezareti kabul edeceini bil-
diriyor. Bylece sorunun zmlendii izlenimi ediniliyor. Ne
ki Mahmut Muhtar Paa, Nazm Paa ile grtkten sonra tm
nerilerinden ve anlalan noktalardan cayarak ayn Nazm
Paa'nn isteklerini sadrazama getiriyor. Arada tek bir fark
vardr, o da bakumandanl istememekte oluudur.
ttihat ve Terakki her ynden sktnn farkna vard
iin Mahmut Muhtar Paa'nn tekliflerini kabul etmek zorunda
kalmtr. Fakat bu kere de Hurit Paa'nn istifas patlak veri-
yor. Oysa bir gn nce Sadrazam i ve d konularda Meclisi
Mebusanda uzun bir konuma yaparak ezici bir ounlukla g-
ven oyu alm durumdadr. Ama Hurit Paa'nn istifas zerine
o da sadaretten ayrlma eilimi gsteriyor. Bu srada ttihat ve
Terakki'nin ileri gelenlerine "Bana binba da olsa bir Harbiye
Nazr bulun ayrlmyaym" dedii de sylenmektedir. Talt
Paa'nn sadaretten ayrlmamas iin Talt ve Hac dil Beyler
srar edip, kendisine eitli gvenceler vermeleri istifann nn
alamamdr.
Yeni sadrazamn tayini beklenirken, istifann akam
Bahriye Nazr Sait Paa'y grerek iki zabitin Erkan Harbiye,
ura-i Askeriye ve Hurit Paa'ya ait olmak zere Padiaha ve-
rilmek iin bir bildiri braktklarn, bildiride Meclis-i Mebusan'a
ynelik ar szlerle bir Kamil Paa hkmetinin istendiini
bildiriyor. Belli ki ordunun ierisinde muhalif gruplar
(Halaskrn) ile Nazm Paa ve dierleri arasnda ak olmasa
da belirli bir temas var. Nitekim Cavid bey gnlnde olayla-
rn geliimini anlattktan sonra u yarglara yer vermektedir:
"... Bir blfn kurban olduk. Bizimle hem his ve hem fikir
olmayan ve olamayan adamlarla teriki mesai etmenin ezasn
ektik: Mahmut evket, Hurit ve Asm... Elimizde kuvve-i te-
riiye varken bizden bir heyet yapamadk. Hep nim tedbirlerimiz
ne netice vermise bu defaki hareketimizde ayn neticeyi
verdi...".
Said Paa huzura ktnda padiah "niin istifa ettiniz, size
itimadlar vard" demesiyle bir mddet ban nne eip d-
ndkten sonra "onlarn bana itimadlar vard ama benim on-
lara itimadm yoktu" yantn vermitir. Paann sadaretten isti-
fas konusunda Ltfi Simavi, eski eyhlislamlardan Cemalettin
efendi eitli nedenler ileri srmektedirler. Bunlarn gereklik
pay konusunda kesin bir bilgi sahibi deiliz. Sait Paa'nn ok
gvendii ve baz srlarn bile at bnlemin M. Kemal nal
da bu konuda ak bir neden ileri srememektedir. Paann an-
larnda ise zaten bu konu aklk kazanmam durumdadr.
uras aktr ki Said Paa ttihat ve Terakki'nin aksine
talyanlarla olan savan devam ettirilmesinden yana deildir.
Bu konuda cemiyetin yetkili kurullarna szn geiremedii
iin istifay bir anlamda tek kar yol olarak grmtr. Olayn
asl kiiyi artan noktas Mecliste byk bir ounlua sahip
olan ttihat ve Terakki'nin daha byle bir ounlua sahip de-
ilken dnd kendi kabinesini kurma yolunda hi bir giri-
imde bulunmam oluudur. Oysa Talt, Hac Adil ya da Sait
Halim pekala o gnlerde sadaret makamna atanp, btn unsur-
laryla tam bir ttihad kabinesi kurabilirlerdi. zellikle Talt bey
asndan, iktidar olmann bylesine yaknna geldikten sonra bu
frsatn deerlendirilememesi aklanamaz. Bu noktadan baz
nedenler ileri srlebilir. Bunlarn banda kukusuz o srada

197
merkezi umumi ile Talt beyin arasnda grlen dn ayrl
gelmektedir. Nazm Paa'nn Harbiye Nezaretine tayinini engel-
leyen bu olmutur. Bu olay merkezi umumi yeleri arasnda i-
ten ie bir iktidar ekimesinin varln gstermektedir. Dier
yandan, zellikle Manastr'da, nc orduda balayan kk
kalkma olaylar Talt beyi rktm olabilir. Bunlarn ezile-
bilmesi iin etkin ve nam olan bir sadrazam ile harbiye nazrna
gereksinim duymas da yadrganmayacak bir nedendir. Btn
bunlara eklenebilecek daha bir dizi sebep de ortaya atlabilir.
Ama bugn grlen odur ki, Meclis-i Mebusan'da ezici bir o-
unlua sahip olmasna ve hkmete gven oyu vermesine kar-
n ttihat ve Terakki bir anda kabinesini istifa etmi olarak
grmtr. lk anda bundan dehete dt de sylenemez.
nk Meclisteki ounluu var olduktan sonra istemedii bir
hkmete daima red oyu verebilecektir. Byle bir gce sahip
olduktan sonra lkenin iinde bulunduu sorunlarn arl al-
tnda ezecei bir muhalefeti, bir an olsun iktidar yapmann baz
faydalan da yok deildir. Kukusuz bu da bir politika stratejisi-
dir. Ama ne sonu verecei belli olmayan bir stratejidir. Talt
beyin o anda byle bir dnceyi izlediine dair eitli iaretler
de vardr.

Sait Paa'nn Talt'a ya da cemiyetin ileri gelenlerinden bi-

rine syledii "Bana binba da olsa bir Harbiye Nazr bulun,
yoksa istifa etmek durumundaym" sz zerinde bir kere dura-
lm. Olaylar izlemeye bu noktadan tekrar balayalm. Talt Bey
Sait Paa'nn ttihat ve Terakki'yi arkalyormu gibi gzken bu
szlerin arkasndaki ince alayn farkndayd. Sait Paa bir yerde
"Harbiye Nazr olacak bir binbay bile bulacak gcnz kal-
mad" demek istiyordu. Grnm gerekten de byleydi.
Seimlerdeki olaylarn bire bin katlarak bytlmesi, Hrriyet-i
tilaf tarafndan balatlan muhalefetin toplumda yaygnlamas
sonu vermiti. eitli toplum katmanlarndaki bu huzursuzluk
198
ekonomik sorunlarn zlmemesinden gelen nedenlerle daha
da artryordu. te yandan Trablusgarp savann askeri ynden
Derne ve yresinde kazanlan baarlar ve yaplan yiite sa-
vunmalara karn halk bktracak bir dzeye gelmesi, baarnn
nihai zaferi getirmekten uzak bulunuu Cemiyetin prestijini
sarsmaktayd. Btn bunlarn farknda olan Talt bey bir baka
eyin de farkndayd, o da cemiyetin "illegal"e kolaylkla kaya-
bilecek olan gizli yapsnn gcyd. Bir takm eski brokrat ve
politikaclara dayanarak iktidara gelmenin, temelde, kesin bir
"cemiyet kabinesine" yol aacan hesaplamaktayd. 1912'nin o
gnlerine kadar artk tm lkede renilen baz gerekler vard.
Bunlarn banda maliye ve ekonomik ilerde Cavid beyin dene-
yimi, Dahiliye ve Posta nezaretlerinde Talt ya da onun gven-
dii kiilerin rgtleyici nitelii geliyordu. Cemiyet kilit nokta-
lan zaten elinde tutmaktayd. Talt beyin inancna gre bir ka
valinin ya da mutasarrfn deitirilmesiyle yeni gelecek iktidar-
lar lkeye egemen olamazlard. Sadece olduklarn zanneder-
lerdi.
D olaylarn mparatorluun aleyhine gelimekte olduunu
hi bir eyden haberi olmayan sradan vatandalar bile farket-
mekteydiler. Tanzimattan beri ngiltere'ye dayanarak d denge-
lerini salayan devletin yeniden ayn lkeye dayanabilmesi iin
bir Kamil Paa kabinesine gereksinim olduu bunun iin ileri
srlmekteydi. Muhalif evrelerin yayd, hatta ciddi ve aydn
kiilerin gazetelerde bamakale olarak yaynladklar dnceye
gre ngiltere ttihatlar sevmiyordu. ttihat bata olduu md-
dete lkenin bana gelmedik dert kalmayacakt. ngiltere ise
bu dertler gelip mparatorluu kmazlar ierisine srklerken
elini bile kprdatmayacakt, nk ttihat ve Terakki iktidar
vard. Ama bu iktidarn yerine Kamil Paa gibi ngiliz kralnn
yakn dostu olan bir kii iktidara gelirse o zaman iler deiirdi.
Trablusgarp'ta, dier d sorunlar da Osmanl mparatorluunun
karlar dorultusunda zmlenebilirdi. nk ngiltere gene
-eskiden olduu gibi- Osmanly arkalayacakt. Bu arada Kamil
199
Paa'nn ngiliz kral ile olan dostluu konusunda eitli rivayet-
ler, hikayeler abartlarak halk arasndan yaylyordu. Msr' zi-
yaret eden ngiliz kralnn, yatnda verdii bir ayda Kamil
Paa'y kralie ile oturttuu arkasnda da kendisinin ayakta dur-
duu bir resim elden ele dolamaktayd.
Talt bir Kamil Paa hkmetine kesin biimde karyd.
Bu yal politika kurdunun ttihat ve Terakki'ye olan kinini ya-
kndan bildii iin, iktidara geldii andan itibaren Cemiyetin
Abdlhamid'in mutlakiyeti iktidar dneminden daha sert bir
mcadele verme durumunda kalacan tahmin ediyordu. Bu
bakmdan Kamil Paa'nn dnda birisinin kuraca kabineye ilk
nazarda pek kar deildi. Hatta ttihat ve Terakki'nin dnda
kurulacak byle bir hkmetin ksa bir gelecekte kanlmaz
grlen bir dizi i ve d bunalm yklenmesi, bylece ypran-
mas iine de geliyordu.
Btn bu ve bunlara benzer dncelerini (aka) kimseye
sylemedii biliniyor. Ama ttihad ve Terakki grubunu bu yolda
hazrlamaa alt ortada. nk Sait Paa'nn istifa edecei
grnyordu. En azndan bu eski siyaset kurduyla Cemiyet ara-
snda ilikiler eskisi kadar sk deildi. O halde yaplacak tek
ey son gnlerde ok sz edilen, devletin saygn ve deneyimli
kiilerden kurulacak tarafsz nitelikli bir kabinenin i bana
gelmesine yeil k yakmakt. Nasl olsa byle bir kabinenin
denetimi gene ttihat ve Terakki'nin elinde olacakt. nk
Meclis-i Mebusan'daki ounluk bu partinin elindeydi. Ayrca
byle bir kabinenin kuruluuna yeil k yakmak, hatta ona g-
ven oyu vermekle muhalefetin eskiden beri iledii "ttihatlar
iktidar adr, onu kimseye brakmak istemezler" sznn ge-
erli olmad da kantlanm olacakt. Btn bu dnceler ge-
nel strateji asndan doruydu. Ne var ki Talt ve arkadalarnn
hesaba katmad baz noktalar vard: Padiaha ynelik ar g-
ven ve d glerle muhalefet arasndaki ilikilerin apnn k-
msenmesi. Tahtn Cemiyetin almalarna borlu olan

200
Sultan Read'n ttihat ve Terakkiye kar bir komploya alet ol-
mayaca dnlyordu. Oysa hesaplar hi de beklendii gibi
kmad.
Gazi Ahmed Muhtar Paa kabinesi bu koullarda kuruldu.
Kabinedeki tannm, yal politikaclardan tr bu hkmete
gazeteler ve kamu oyu hemen "Byk Kabine" adn yaktrd-
lar. Aslnda kabinenin bykl sadece yelerinin ya ortala-
masnn neredeyse 65'in stnde olmasndan ileri geliyordu.
Yoksa deneyimli ve bilgili diye bilinen bu kiilerin yapabilecek-
leri bir marifet yoktu. Deneyimleri ve bilgileri sadece szde idi.
Kamil Paa, Hseyin Hilmi Paa kabinedeydi. Kamil Paa'nn
kabinede olmas ttihat ve Terakki'yi rkttyse de kendi yan-
dalar olarak kabul ettikleri Hseyin Hilmi Paa'nn varln
bir gvence olarak kabul ettiler. Meclis-i Mebusan'da yaplan ve
nemli lde eletiriyle uyary da ieren konumalardan sonra
"Byk Kabine"ye ttihat ve Terakki'nin milletvekilleri gven
oyu verdiler. Verdiler ama bundan da ksa srede piman oldu-
lar.
Kabine genel olarak ttihatlara kar bir yapdayd.
lerinde Cemiyete kar sert tedbirlerin alnmasndan yana
olanlar ounluktayd. Ne var ki Gazi Ahmet Muhtar Paa byle
bir sertlikten yana deildi. O lml bir sadaret grevi yaparak
sorunlar zebileceini dnyordu. Hatta Kamil Paa'nn
ilerde sert bir yol izleyeceini syleyenlere, onu byle bir du-
rumda acmaszca "bir limon gibi skacan" da sylemekten
ekinmiyordu. Ne yazk ki "limon gibi sklan" Gazi Ahmet
Muhtar Paa oldu.
Hrriyet-i tilaf yandalar seimlerde hile yapldn sy-
leyerek Meclisin feshedilip, yeniden seimlere gidilmesi konu-
sunda, hem kamu oyunda, hem de siyasi evrelerde basklarn
her gn artryorlard. te yandan ordu iinde, Miralay Sadk
beyin arkalamas ve kkrtmalaryla oluan, kendilerine
"Hlaskaharan zabitler" adn veren bir grubun da basks artr-
201
yordu. Bu grup eitli bildiriler yaynlyor, bunlar yerine gre
Sadrazam'a, yerine gre de Padiah katna kadar yanstyorlard.
Bildirilerde srekli ilenen tema "Meclis-i Mebusan'n feshe-
dilmesi"ydi. Bu bildirilerden birinde Meclis-i Mebusan'dan
"Fndkl'da toplanan tiyatro kumpanyas" biiminde sz edili-
yordu. Muhalefetin basks sonunda ayandan meclisin feshi iin
yorum alnd. Bu yorumu nl Narodikyan efendi salad.
Narodikyan efendinin yorumuna gre (ki ayan bu yoruma aynen
katlmt) 1912 seimleriyle oluan meclis, eski meclisin ta-
mamlanmam sresini tamamladktan sonra geerliliini yitire-
cekti. 1908'de toplanan Meclis-i Mebusan'n yasal olan drt yl-
lk sresi de sona erdii iin 1912 seimleri sonucu oluan
Meclis-i Mebusan'n datlmas gerekir ve yeni seimlerle yeni
meclis oluturulmaldr. Bu yorumun onaylanmas zerine
Padiah Meclis-i Mebusan' feshetti. Meclis Bakan Halil beyin
gayretleri bir fayda vermedi. ttihat ve Terakki milletvekillerinin
boaltt salonda, ancak bir ka milletvekilinin bulunduu bir
gruba, Gazi Muhtar Paa, ay ierisinde yeni seimlerin ya-
plmas kouluyla Meclis-i Mebusan'n feshedildiini bildirdi.
Bundan sonrada ttihat ve Terakki grubunun Meclis salonlarnda
her hangi bir toplant yapmalarn engellemek iin Meclisin ka-
plan kilitlendi... Bylece ttihat ve Terakki aklna bile getirme-
dii bir darbeyi birka gn nce gven oyu verdii kabineden
yiyordu.
Talt bey iin bu byk bir dersti. Siyaset alannda kiilere
gvenilemeyeceini, tek gvencenin denetimi altnda tutabile-
cei rgt olduunu bir kere daha ve ac bir biimde gryordu.
Bu durum onu da bir lde oportnist bir tutuma srklemek-
teydi. yle ki rgt iin artk yapmayaca yoktu. Kendi elleri
iersinde yourabilecei, ynlendirebilecei, amata birlik ol-
mu, disiplinli bir rgt gerekletirmek iin her trl dn
vermee hazrd. ttihat ve Terakki'nin "Cemiyet-i Hafi'ye" diye
sulanan o gizli blmnn grev bana arlaca gnler
yaklayordu. Buna hazr olmak, rgt de hazrlamak zorun-
202
luydu. Gazi Ahmet Muhtar Paa'nn yumuak yaklamna kan-
mamak gerekirdi. Asl korkulacak faktr Kamil Paa'yd. Ak
olan Gazi'nin kabinesinin uzun mrl olmayaca, bir Kamil
Paa hkmetine hazr olunmasyd. Bu arada yasal grnm
de yitirmemek gerekiyordu. Bu ok yenin srarla ileri srdk-
leri seimlerin boykot edilmesi fikri yanlt. Seimlerden kor-
kulmadn cemiyet gstermeli ve seimlere katlmalyd. Ama
Kamil Paa'nn buna frsat vereceini beklemek yanl olurdu.
"Onun iin biz seime hazr olalm da, Kamil Paa engellesin.
Seimden kimin korktuu bylece iyice aa ksn." Byle
dnyordu Talt Bey...

Cemiyetin yeni bir mcadeleye girebilecek mali gc de

pek yoktu. Para salama grevi gene Cavid beye dt.
Notlarnda bu konuyla ilgili u satrlar okumaktayz: "M.
Huguenin'le cemiyete para istikraz iin grtn. Kasamzda
500 liradan fazla paramz yok. Gazeteler ise 100 bin liray ban-
kalardan ektiimizi utanmadan yazyorlar" Bu nokta pek anla-
lr deil. nk Talt beyin genel politikas gerei rgtn
gizli blmnn bir miktar paras olmas gerekirdi. belki de
meclisin feshi ileminin beklenmedik bir anda gelmesi bu skn-
tnn nedeni olabilir. Ak olan u ki Osmanl Bankas'ndan ya
da benzeri bir finans kurumundan bor aranmaktadr.
Talt bey, kabinenin kuruluundan ve gven oyu alndan
az sonra Hseyin Hilmi Paa'y gece evinde ziyaret ediyor.
saate yakn gryorlar. H. Hilmi Paa sertlik yanlklarnn er-
ge egemen olacaklar dncesini koruyor. Kendisinin sonuna
kadar ttihat ve Terakki'nin yannda varsaylmas gerektiini ke-
relerce tekrarlyor. Bu arada meclisin feshedilmesinin kanl-
maz olduunu da Talt beye tlatyor. Bunu duyunca Talt bey,
H. Hilmi Paa'ya kendisinin bakanlnda bir kabinenin kurul-
mas dorultusunda hemen almalarn balamasn neriyor. O

203
ise daha vakit gelmedi diye sudan ve pek de geerli grlmeyen
nedenlerle itiraz ediyor. Hatta bu arada sadaret kendisine tevcih
edilirse memleketi terketme pahasna da olsa pek kabul etme
eiliminde olmadn da eklemeye ihmal etmiyor.
Meclisin feshinin akabinde Talt Selnik'e gitmee karar
veriyor. Bylece stanbul'da kalarak kapana kslmay bekle-
menin anlamsz olaca dncesinde olduu anlalmaktadr.
Kararn ani verdii uradan belli ki, Cavid beye hareketini tel-
grafla bildiriyor, o trene son dakikada zorla yetiiyor. Yolculuk
sresince durumu ikisi gzden geiriyorlar. Bu arada akama
doru trenin durduu kk bir istasyonda, kimin gnderdii
anlalmayan bir kurmay subay gelerek Edirne'de trenden in-
memelerini hatta mmknse pencerelerde filanda gzkmeme-
lerini sylyor. Talt bey buna bir anlam veremiyor. Nitekim
Edirne'den geerken nemli ve dikkate deer bir olayda olmu-
yor.
Ertesi gn leden sonra Selnik'e geliniyor. stasyonda
vali Hseyin Kazm bey ve Cemiyete mensup bir grup arkada
tarafndan karlanan Talt bey o akam kulpte durumu enine
boyuna tahlil eden bir konuma yapyor. Syledikleri, muhale-
fetin ne yapp yapp Gazi'nin bugnk kabinesini devirip, yerine
Kamil Paa'y getireceini, Kamil Paa'nn ise cemiyete kar
ok sert bir ekilde sindirme hareketine giriebileceini, buna
kar hazr olmak durumunda bulunulduunu vurgulayan bir
yaklam ieriyor. Bu arada uluslararas duruma da deiniyor.
ngiltere'nin artk kesin bir biimde Osmanl mparatorluunu
karsna aldn "Bera-i Malmat" etmekten geri kalmyor.
Bylece ngiltere'nin politikas ile Kamil Paa arasnda bir ba-
nty ak olarak sergilemese bile ima etmi olmaktadr.
Vali Hseyin Kazm beyin tm krgnlna ramen istas-
yon'da Talt beyi karlamas stanbul'un hemen dikkatini eki-
yor. Merkezi umumi azalarnn teker teker Selnik'e gitmeleri, o
yrede bir hareketin balatlaca sansna verdiinden sk y-
204
netim tekrar ilan edilerek Vali Hseyin Kazm bey de stanbul'a
arlyor Bylece stanbul'daki hkmetin artk Selanik ve
orada toplanmaa balayan ttihat ve Terakki'nin merkezi
umumisine iyi gzle bakmad ortaya kyor.
ttihat ve Terakki merkezi umumisi skynetim ilanna
kar geni bir imza kampanyas amaa karar veriyor.
Dayand tek nokta; muhalefetin bundan nceki hkmeti sk-
ynetimi uzatmakla sulad, oysa kendilerinin de bir ay bile
gemeden yeniden skynetim ilan ettikleri, bu kere skyne-
timin yasal bir kurulu olan ttihat ve Terakki'ye ynelik olduu,
bundan tr de knanmas gerektii biiminde zetlenebilir.
Nitekim imza kampanyas beklendii ekilde hzl bir katlm
salamad. Balangta 250 kii imza verdikleri halde sonra bu
say 70'e iniyor. mza verenlerin ve de imzalarnda srar edenle-
rin ounluu gen subaylar. Selanik'teki ilk gnler gerekten
Talt ve arkadalarnda umutsuzluk yaratacak bir ekilde gei-
yor. Bu durumu "Ne Cemiyette ttihat, ne orduda vifak, ne
halkta emniyet ve cesaret" biiminde zetliyor merkezi umumi.
Dorusu, 1906'larn heyecanna oranla dndrc bir umud
krkl var.
Arnavutluk'taki isyann genilemesi, olaylarn btn
Rumeli'yi tehdit edecek bir hal almas zerine, durum hakknda
bilgi vermek ve stanbul'un amacn yakndan renmek iin
Rahmi bey stanbul'a gnderiliyor ve Hseyin Hilmi Paa ile
konumas isteniyor. Olaylarn hzl bir biimde gelimesi ba-
langtaki umudsuzluun yerini bir gvene terketmesi sonucunu
veriyor. nk Arnavutlarn skb'e girii ve bunu izleyen
olaylar orduda ve halk arasnda mevcut hkmete kar bir tep-
kinin domasna neden oluyor. Dolaysyla Cemiyet ar da olsa
eski itibarn elde etmee balyor.
Sk ynetimin eitli ihtarlarna ve emirlerine ramen mer-
kez-i umumi ttihat ve Terakki mektebinde, gece ve gndz, s-
rekli bir biimde toplanmaa devam ediyor. Bu arada okulun
205
evresinde bu toplantlar izleyen baz hafiyeler ve merakl (!)
kiiler geziyorsa da, daha ileri giden her hangi bir hareket g-
rlmyor. Tartma konusu genellikle seimlere katlp katl-
mama evresinde dnyor. Dr. Nazm, Cavid ve Mithat kr
beyler katlnmamas dncesindeler, Talt, Ziya ve Hayri
beyler ise katlmadan yana. Her iki tarafnda kendisine gre
hakl ynleri var. Katlnmasn diyenler, Meclis-i Mebusan'n
feshedilmesini yasa d niteledikten sonra, seimlere katlrsak
bu fesih olayn dolayl da olsa onaylam saylrz, demektedir-
ler. Talt bey ise Meclis-i Mebusan'n feshine ilikin yasa d
olma savn seimlere katlma ile ilgilendirilmemesi gerektiini
srarla ileri srmektedir. Ona gre seimlere katlma ttihat ve
Terakki'nin her koul altnda milletin huzuruna kabileceini,
alnnn akyla hesap verebileceini kantlama bakmndan
nemlidir. Tm bu tartmalara karn merkez-i umumi kesin bir
karar veremiyor ve nihai karar 12. kongreye braklyor.
Kongrede Talt beyi hedef alan kkl tartmalara karn so-
nuta onun dncesi egemen oluyor ve katlma karan veriliyor.
Meclis-i Mebusan'n feshinden sonra "ttihat ve
Terakki"deki danklk o boyutlar ulayor ki, Hseyin Cahit
"Tanin" gazetesinin kapatyor. Bunun nedeni konusunda da il-
gin saylabilecek bir yant var: "Neyi savunacam, ne
dorultuda gidileceini bilemiyorum" biiminde
zetlenebilecek bu dnce dorusu bir gazeteciye yakacak
ey deil. Neyse seime katlma karar verilince Tanin'de
yeniden kmaa balyor. Tanin'in kapal olduu srece aradaki
boluu kapatabilmek amacyla Cavid bey'in bakanlnda bir
grup Selanik'te "Trkeli" adnda bir gazete karmaa balyor-
lar. Bylece ttihat ve Terakki'nin kamu oyuna ynelik sesi k-
slmam oluyor.
Balkanlarda sava kokusunun ykselmee balamas ttihat
ve Terakki'yi iyice tedirgin etmitir. Bu arada Hseyin Hilmi
Paa'nn istifas alarm zillerinin almas iin son uyan niteliin-

206
dedir. Bu istifa zerine Talt bey acele stanbul'a dnerek H.
Hilmi Paa ile gryor. Paa, Kamil Paa iin aza alnama-
yacak nitelemelerle dolu sulamalarda bulunuyor. Edepsizlik,
eeklik gibi szckler kulland en hafif ve edepli szckler.
Bu arada Gazi Ahmet Muhtar Paa'nn da aptallna deinme-
den edemiyor. Bu konuma kabine yelerinin birbirine dt-
n ak bir biimde gstermektedir. Talt stanbul'daki temas-
larn srdrrken, Huguenin (Deutsche Bank) adna hi bir kar-
lk ve gvence aramakszn cemiyete bor veriyor. Bu ii
Cavid bey anlarnda "Byk bir eseri insaniyet ve muhabbet"
olarak nitelemekten geri kalmyor.
Balkanlardaki karklk kanlmaz bir biimde savaa
doru gidildiini gstermektedir. Balkan devletleri arasnda ku-
rulan ittifak bu durumu gzler nne sermektedir. Aranan bir
frsattr. Bu frsatn da Balkan devletlerince nasl olsa buluna-
ca ortadadr. Olaylar bylesine geliirken Mahmut Muhtar
Paa Talt beyi arayarak Beyolu'nda Saffet beyin evinde bu-
lumay teklif eder. Bu ilgin bir haberdir. Gazi Ahmet Muhtar
Paa'nn olu Talt beyle ne konuacaktr? Saffet beyin evindeki
toplantda M. Muhtar'n bulumadaki amac ortaya kar. M.
Muhtar, Kamil ve Nazm Paalarn savatan yana gzktkle-
rini, Gazi Ahmet Muhtar'la kendisini kabineden atarak Kamil
Paa'nn bakanlnda bir yeni kabine kurma dncesinde ol-
duklarn, eer ttihat ve Terakki bar bir tavr alrsa Gazi,
Kamil ve Nazm Paa'y kabineden atarak ttihatlarn gvene-
cei kiileri hkmete alabileceini syler. Dorusu bu artc
haber karsnda Talt beyin yant, sanrz M. Muhtar iin daha
da artc olmutur. Talt bey ttihat ve Terakki'nin Rumeli'yi
elden karacak bir bar istemediini, lnecekse savaarak
lmenin ye tutulduunu, bunun iin bartan yana bir tavr al-
namayacan syledikten sonra, szlerini u koullarda Kamil
Paa'nn sadarete gelmesi bizce mltezem (gereklidir) diye biti-
riyor. Kukusuz Talt bey Kamil Paa'nn sadareti bizce gerek-
lidir derken ona gvendiinden deil, onu bylece ksa srede
207
saf d edeceinden, Rumeli'yi satan Sadrazam olarak tehir
edebileceinden tr bu szckleri kullanyor. Ayrca yllarn
getirdii deneyle Talt bey Kamil Paa'nn sava bir yapda
olmadn, sava istemesinin srf Gazi Ahmet Muhtar Paa'y
kabine d brakmak iin bulunmu bir bahane olduunu da an-
lyor.
ttihat ve Terakki bylece hem savan, hem de Kamil Paa
hkmetinin ok yakn olduunu anlamtr. Belki de bunu tm
boyutlaryla anlayan sadece Talt beydir. Sonraki gelimeler bu
ikinci yargnn daha doru olduunu gstermitir.

Gazi Ahmet Muhtar Paa, Sait Paa'nn istifas zerine 22

Temmuz 1912'de Sadrazam oldu. Sadarete atanmasna ilikin
Hatt Hmaynda u noktalara zellikle yer verilmiti:
"Baz mahallerde, hususiyle Arnavutluk'ta honutsuzlua,
ikayete ve mklat kmasna sebep olan ileri vekiller heye-
tince tahkik ederek kanun ve adalete aykr hallerin ortadan kal-
drlmasna, umumi efkrn tatminine yarayarak kanuni tedbir-
lerinin alnmasna, memleketimizin selmeti, manevi ve maddi
bakmdan ilerlemesi, kanuni esasi hkmlerine ve Merutiyet
icaplarna ziyadesiyle riayete bal bulunduundan vekiller he-
yetinin bu yolda dahi almalarn vatanperverliklerinden bek-
lerim."
Dikkat edilirse Hatt Hmaynda d politikaya ilikin belirli
bir neri yoktur. En nemli sorun olarak Arnavutluk olaylar
kabul edilmektedir. Zaten Sait Paa hkmetinin devrilmesi s-
rasnda muhalefetin oynad rol ve gcn kayna da bu olay-
lard. (Kabinenin kuruluu anndan itibaren istifalarda bala-
mtr.) Dahiliye nezaretine atanan eski Sadrazamlardan
Avlonyal Ferid Paa bu nezareti istememitir. Bunun zerine
Dahiliye nezaretine Dani beyin tayin edilmesi teklif edilince

208
Sultan Read ararak bakatibi Ali Fuat beye "Git, Sadrazam
paaya syle, ya Hseyin Hilmi Paa'y, veya Ferid Paa'y
kandrp bunlardan birisini tasvibimize arzetsin" demitir. Ali
Fuat Bey'in bu haberi Sadrazama gtrmesi zerine Gazi tam
bir aczi gsteren u yant vermitir:
"Padiahmzn haklar var, fakat ne yapaym. Hepsi birer
birer ekiliyorlar. Dn akam da Hseyin Hilmi Paa istifa etti,
veda edip gitti.
Memurlardan kime teklif etsem kabul etmiyor. nk na-
zrl devaml ve gelecekleri iin emniyetli bulmuyorlar.
Ferid Paa'ya gelince, biliyorsunuz kabineye girmekten e-
kindi. Dahiliye Nazr olmak istemedi. nce reddettii bir
grevi yeni teklif etsem kabul eder mi, bilmem. Efendimiz
kendisini arp kesin bir emirle kabul ettirebilirse memnun
olurum."
"... Bu istifalar hep benim ekilmekliim iin yaplyor.
Halbuki dierleri de istifa etseler yerlerine adam bulup boluk-
larn dolduracam. Yine ben iime devam edeceim." Sonra
Padiah tarafndan Ferid Paa'ya gnderilen Ali Fuad Bey ondan
da affn istirham eden bir yant alr. Aslnda Arnavut olan Ferid
Paa Arnavutlarn bir Kamil Paa hkmeti istediklerini bildii
iin Gazi'nin hkmetinde yer almak istememekteydi.
Bu koullar altnda oluan bir kabinenin ne yaklaan Balkan
savana ilikin n tedbirleri almas, ne de yurt iinde gerekli
slahat yapmas beklenebilirdi. Gazi'nin kabinesi, kendisinin de
belirttii gibi, bir gei kabinesiydi. Asl ama Kamil Paa'nn
Sadarete getirilmesiydi. Muhalefet, hatta emperyalizm zaman
zaman ak bir biimde bu arzularn dile getiriyorlard. Talt
beyin de artan tela ve gerekli nlemleri almaa alan aba-
lan bu nedene dayanyordu.
Balkan hkmetlerinin byk devletlere dayanarak ve
Berlin andlamas hkmlerini de iin iine katarak vermi ol-

209
duklar nota zerine lkede genel bir galeyan havas esti.
stanbul'da mitingler yapld. Bunlarn ilki Ekim (1912) aynn
birinci gn Darlfnun (niversite) talebeleri tarafndan
yapld. niversiteden, Darlfnun bayra nde olmak zere
yrye geen rencilerin iinde baz gazeteciler de
bulunmaktayd. Yry kolu Babli'ye yaklatka evreden
buna katlanlar oluyordu. Babli nne gelince kaplarn
kapal olduu grld. Parmaklklardan atlanarak avluya girildi
ve Sadrazam isteriz diye tempolu bir biimde barlmaya
baland. Bu srada Halaskar grubundan Rosinyol Hsn Bey'in
kumandasndaki bir askeri kta gelerek nmayiileri datmak
iin sng takt. Bu renciler arasndaki heyecan daha da
artrd. "Bizler yurtsever genleriz, Balkan hkmetlerinin bu
kendini bilmez davranna kar hkmetimizin tavrn
renmek istiyoruz, hi insan kendi evltlarna silah eker mi?"
szleri arasnda asker yumuatld. Bu srada Sadrazam hl
kap nne kmamt. Bir haberi ile rencilerin ilerinden
bir grup seerek, temsilci eklinde ieriye gndermeleri
istendi. Buna gstericiler kar kt. "Elebadr diye tevkif
edecekler kimse gidemez sadrazamn kendisi gelsin" diye bir
yant verildi. Gene kimse grnmeyince bu kere "korkaklar,
bunlar korkuyorlar, padiaha gidelim" sesleri kalabalktan
ykselmee balad. Gstericiler saraya gitmek zere harekete
getikleri srada Mahmut Muhtar Paa karak: "Ben cebin
deilim" diye sze balad. Kendisinin Bahriye nazr olmasna
karn savata bir kolordunun banda cepheye gitmekten
ekinmeyeceini szlerine ekledi. Mahmut Muhtar Paa bu
konumay yaparken Sadrazam da kap nne karak onun
szn kesti. Sadrazam sze balayaca srada gstericiler
"Berlin andlamasnn 23. maddesi oktan tarihe karmtr.
Onun yeniden hortlamasn kabul edemeyiz. Siz Rumeli'nin el-
den kmasna yol ayorsunuz. Milli menfaatleri, milli erefi
korumanz istiyoruz" eklinde seslerini ykselttiler. Gazi olay-
lar ksaca anlattktan sonra "Bize inannz, politikay ve harbi
biliriz." biiminde yumuak szlerle gstericileri dalmaya

210
ikna edecei srada Aka Gndz (Enis Avni) bararak "Paa
hazretleri biz de sizin gibi Gazi olmak istiyoruz. Kararnz harp
mi, yoksa..." szleriyle balayan ok heyecanl bir nutuk verince
Gazi Ahmet Muhtar Paa kalabala dnerek "Harp" diye cevap
verdi. Sonralar Divan- li'deki yarglanmas srasnda bu mi-
tingin ttihat ve Terakki tarafndan kkrtlan genler tarafndan
yapldn syleyecektir. Geri renci ve gstericiler arasnda
ttihat tannan kiiler varsa da, gsteri btnyle halkn olaylar
karsnda duyduu zntnn doal bir tepkisiydi. Nitekim
ayn gnn sabah ttihat ve Terakki bir bildiri yaynlayarak bu
zor gnler de hkmete glk kartmann yararl olmayaca-
n, zamann birlik zaman olduunu ilan etmiti. Merkezi
umuminin bu bildirisindeki en nemli blm yle noktalan-
maktayd:
"Balkan hkmetlerinin harp ilan etmelerine kar bu gaileli
zamanda merkez-i umumi, hkmetle olan ihtilfn unutarak
muzaheret mesleki takibe karar vermi olduundan btn ttihat
ve Terakki evlatlarn, bu vatan vazifesinin fedakrlkla ifasna
davet eder." Bu bildiri bir genelge biiminde btn rgte ve
kulplere telgraflarla bildirilmiti.
stanbul'daki heyecan sryordu. Darlfnun rencilerinin
padiaha kadar uzanan bir baka gsterisinden sonra iktidarda
bulunan Hrriyet-i tilf partisi ve ttihat ve Terakki, ayr ayr,
Sultanahmet meydannda birer miting dzenlediler. Hrriyet-i
tilfn mitinginin ad mzaharet mitingiydi. Bu gsteri ile hal-
fan hkmete destek olduu gsterilecekti. Frka bu mitingi bir
yerde kuvvet gsterisi olarak da kabul ediyordu. Onun iin se-
kin bir konumaclar listesi oluturmutu. Bu listeye gre o gn
Sultanahmet'teki mitingde u kiiler konuacakt:
Gmlcineli smail bey
Dr. Rza Nur Ali Kemal
Miran Kelekyan
 Davut Efendi Dermosyan
Fuat kr bey Dervi Hima
bey air Hseyin Kmi bey
efik Esat bey smail Hakk
Paa Boo efendi Hoca kr
efendi Davaryan efendi
bnlemin M. Kemal bey'inde yaptnda sk sk alntlar
yapt air Hseyin Kmi beyin okuduu "Destan- Harp" adl
iir byk alklarla karland, iir yle bitiyordu:
Aldanma bizim sabrmza, nk kzarsak
Birden bire dnyay yakan dd- nihanz
tham edemez Avrupa artk bizi, zira N-
muktedir-i zapt- inan heyecanz. Biz
bendesiyiz Hazreti Sultan Read'n
hnayh-i devran'la dahi hem galeyanz...
Bundan sonra gstericiler Beyolu'na getiler. ngiliz eli-
lii nnde "Osmanllarn tedenberi byk ngiliz milletine
kar samimi duygularla bal olduu" ak bir biimde syle-
nildikten sonra, bu kerre de, Hariciye Nazr Narodokyan efen-
dinin evi nnde toplanld. Nazr lehinde uzun gsterilerde
bulunuldu. Narodokyan efendi de kalabala u szlerle yant
verdi: "Bugnk kabine Balkanlara kar milli eref ve haysiyeti
muhafazada azimlidir"... Gsteri sarayn nnde "Padiahm
ok yaa" nidalaryla son buldu. Gstericilerden bir grubu hu-
zuruna kabul eden Sultan Read, Hseyin Kmi'nin iirini birde
kendinden dinleyerek, iltifatlar etti.
ttihat ve Terakki'nin mitingi daha kalabalk ve Cavid beyin
deyimiyle "Gigantesque"di. Bu miting de, Talt beyin rgt di-
siplini ve anlay btn aklyla sergilenmitir. Genler Trk

212
Ocaklarnn bayraklar altnda muntazam bir biimde yryerek
gsteri meydanna gelmilerdir. Bunlarn yansra esnaf birlik-
leri, ii kulpleri vb. gibi eitli toplum katmanlarndaki ttihat
rgtleri de disiplinli bir ekilde meydan doldurmulard.
Konumaclar eski Sinop Mebusu Hasan Fehmi, yan'dan
Besarya, eski mebuslardan beydullah, Emanoilidis ve Agop
Boyacyan'd. Konumalar bittikten sonra krsye kan Talt
bey parti anlamazlklarnn kaldrlp elbirlii ile o gnk h-
kmete destek olunmasn teklif etmi, bu teklif bulunanlarn
srekli tezahrat ile kabul edildikten sonra gstericiler Fatih
trbesine kadar yrmlerdir. Bu mitinge katlanlarn byk
bir blm akamst saraya giderek padiah ve sava lehine
byk tezahratta bulunmulardr.
Bylece Balkan devletlerinin vermi olduklar notalara
kar parti fark gzetmeksizin byk bir sava destei ortaya
kmt. Bunun en somut rneklerinden birini "Sabah" gazete-
sinin yaynlad yazda bulmaktayz:
"Byk arimizin, byk vatanperverimiz Namk Kemal
merhum "Tuna elden giderse vatan elden gider" demiti. Tli bir
felaket, devrinde Tuna'y elimizden kard. Vatan deil, fakat
vatann rahat elden gitti. Balkanlarn rahat, Avrupa'nn rahat
Tuna'nn hudut olmasna bal olduunu 30 senelik vak'alar is-
pat ediyor.
Osmanl devletinin tabii hududu Tuna hattdr. Tabii hudu-
dumuzu alacaz. Ar Osmanllar Tuna hattna!.
Arkadalar harbi alklayalm
Osmanl demek asker demektir.
Yaasn ordu, yaasn harp."
Gazi Ahmet Muhtar Paa'nn "Byk kabinesi" kendi istei
dnda, ama aresiz olarak Balkan savana byle girdi. Ne ki
Osmanl aydn da bu byk oyun iindeki emperyalist tuzan
gremiyordu. Dvel-i Muazzama diye niteledii devletlerin iyi
niyetine gvenme gafletini gsteriyordu.
213
 BOZGUN

Sava lklarnn arkas kesilmeden ykselmesine karn

hkmet bu konuda acele bir karar vermek istemiyordu. Bu s-
rada Balkan bunalmyla yakndan ilgilenen Avrupa basn en
nde gelen muhabirlerini stanbul'a gndermekteydi. Bunlarn
verdikleri haberlere gre Balkan devletlerinin Osmanl ordusunu
yenmesine imkn yoktu. Bu sava Osmanllarn Balkanlardaki
gcn ve konumunu salamlatran bir sonuca varabilirdi.
Bundan byk devletlerde korkmaktaydlar. Ak ve kapal
olarak Osmanl hkmetine u noktay vurguluyorlard. Savan
sonu ne olursa olsun Balkanlardaki statkonun bozulmasna asla
izin veremezlerdi. 1897 Yunan savann sonu anmsannca bu
devletlerin de bir Osmanl zaferinden kuku duymakta olduklar
ortaya kar.
Btn bu iyimser yorumlara ramen Gazi Ahmet Muhtar
kabinesi sava ilan sorumluluunu yklenmek istemiyordu. O
gnlerde Dileri Bakan olan Narodokyan efendi bu davran
u gerekeyle aklamaktayd:
"Avrupa umumi efkr bar dostudur, anlamazlktan sulh
yoluyla haletmek ister. Avrupal devletlerin, Avrupal sulh ce-
miyetinin hakkmzdaki iyi nazar ve tevecchlerini kaybetme-
mek iin sava ilan sorumluluunun dmanlara braklmas
doru olur." Kukusuz Dileri Bakannn bu gerekesinde
Harbiye Nezaretinin hazrlklar tamamlamak iin zaman ka-
zanma istei de vard. nk ok yakn bir tarihte gene Dileri
Bakan Narodokyan efendinin nerisi ve verdii gvence ze-
rine 120 bine yakn asker terhis edilmiti, bunlarn yeniden der-

214
lenmesi ve savaa hazr hale getirilmesi zaman alacakt.
Dmanlarn snrlara saldrmas zerine Harbiye Nazr Nazm
Paa bakanlar kurulunda u aklamay yapt: "Trakya'daki as-
ker says istenilen dereceyi bulmutur. Hazrlklar yeter bir rad-
deye gelmitir. Dmana vakit braklmakszn taarruza gemek
askerlik bakmndan doru olacaktr. Derhal harp ilan edilme-
lidir". Bunun zerine kabine Orduyu Hmayuna saldranlara
kar silahla direnme emrini 16 Ekim 1912'de verdi ve 17 Ekim
1912'de resmi savan ilk gn oldu. Bakanlar Kurulunun 17
Ekim tarihiyle yaynlad ve 18 Ekim tarihli gazetelerde yer
alan resmi bildirisi ise aynen yleydi:
"Devlet-i alyye'nin muhafaza ve idamesine syi olduu
mesleki msalemet pervaneye (bar tutuma) kar Bulgaristan
ve Srbistan hkmeti tarafndan umumi seferberlie kyam ile
hudud-u Osmaniyeye kuva-y askeriye sevk ve cem ve btn
hudud boyundaki kulelerimize ve sair mevkilere hergn taarruz
olunmas ve Hkmet-i seniyyenin dahili ilerine mdahaleye
ve kabule yn olmayan namakul mddeiyata kalklmas
Saltanat- seniyye ile Bulgar ve Srp hkmetleri beyninde sul-
hun devamn derece-i istihaleye getirdiinden Bulgaristan ve
Srbistan elileriyle maiyetlerinin pasaportlarn alp Memalik-i
Osmaniye'den uzaklamaya msaraat etmeleri zmnnda
Hariciye Nezaret-i celilesinden mezkr elilere dn tebligat icra
edilmi ve gerek Srbistan'n devam etmekte olan taarruz ve te-
cavzlerine mstainenbillah (tanrnn yardmyla) mukabele
olunmas iin Ordu-yu Hmyna evamiri lazime verilmitir".
Bu bildiri bile ak bir sava ilan deildir. Ksacas kabine
mecbur olduu iin bu savaa srklendii izlenimini vermek
in sonuna kadar sava ilanndan kanmtr. Dikkat edilirse
lk taarruz Srbistan, Bulgaristan ve Karada tarafndan yapl-
mtr. Yunanistan'n bunlara katlmas daha sonradr. Bu ka-
tlma konusunda Venizelos'un krala "Majeste ya tacnz, ya
harp" dedii rivayet olunur.

215
 Le Matin Gazetesi yazarlarndan Stephan Lausann sava
banda Trk ordusunun durumunu yle anlatyordu.
"Btn savalar iki byk ilemi iine alr. nce ynak,
yani askerin toplanmas, silahlandrlmas ve donatm ve nak-
lidir. Bunu yaptktan sonra sava aarak dman ordularyla
arpmaktr. Galip olan taraf bu iki ilemi noksansz yerine ge-
tiren taraftr.
Lakin Trkiye bizim iin u olaanst durumu gsterdi ki,
birinci ilemi sr'at intizam ve usl dairesinde yapm ve hi
olmazsa imdiye kadar Osmanl askeri tarihinde grlmemi
dzenli bir biimde bu ii baarmken sava kendisi iin tam
bir felket olmutur.
ki hafta ierisinde her gn sabahtan akama kadar 15 bin
kii Asya'dan Avrupa'ya geiyordu. Bir ksm trenlerle
Haydarpaa garna getiriliyor, oradan kk vapurlarla
stanbul'dan Sirkeci'ye geirilerek her gn hareket eden otuz
trenden birine bindiriliyordu. Bir ksm zmit Krfezi balang-
cnda durduruluyor, oradan vapurlarla Yeilky'e gtrl-
yordu. Hepsi tepeden trnaa kadar iyi giyinmiti. Her erin sr-
tnda scak bir kaput, boynunda dolanm bir balk, gsnde
parlak sar renkte bir fieklik, kolunda son sistem bir mavzer,
yannda gzlere arpan bir kasatura vard. Trkler savaa bu ka-
dar dzenli surette giden asker grmemilerdir. Bir potin d-
mesinin dahi eksik olmad hemen hemen iddia edilebilirdi.
Herkese hakkn vermelidir. Jn Trkler (ttihat ve
Terakki), ne denirse densin, urasn teslim etmelidir ki yna-
n ilk haftas iinde 250 bin erin donatm -Trk askeri tari-
hinde grlmemi bir hadise- onlarn Harbiye Nazr Mahmut
evket Paa'nn himmeti ile olmutur..." Dier gzlemcilerde
Trk ordusunun Balkan harbine bir ok noksanlarn gidermi
bir ekilde girdiini sylemektedirler. rnein bir hesaba gre
sadece dou ordusunun elinde bulunan top says Bulgar ordu-

216
sunun toplam top saysndan fazlayd... Ve bu ordu bir ka hafta
ierisinde tarihinin en byk yenilgisine urad. Donatm nok-
sansz olduu grlen bu ordunun erleri, subaylar cephede a
kald. Yarallar hastanelerde yaralarnn bakmndan nce ek-
mek istediler. Oysa stanbul'dan un, pirin vb. gibi maddeler
cepheye akyordu. Ama bu unu ekmek yapacak tesisat ktalarda
bulunmuyordu. Balkan faciasnn askeri nedenleri zerinde
durmak bizim grevimiz deil. Ama orduya sokulan politika,
zellikle Gazi hkmeti zamannda deerli kumandanlarla gen
subaylarn ttihat olduklar iin ya da sadece bu kan beslen-
diinden tr grevlerinden alnmas ya da Anadolu ve lkenin
dier yrelerine srlmesi... Btn bu nedenlerin savan yne-
timinde etkin olduu sylenebilir. Selanik gibi bir kentin tek bir
silah atlmadan Yunanllara teslimi baka trl aklanamaz.
stelik kentle birlikte daha kullanlmam, yzden fazla topta
dman ordusuna braklmt. Savan ilk iki haftas iersinde
Bat Ordusu ile Dou Ordusunun ilikisi kesilmi bulunuyordu.
Krkkilise (Krklareli) Bulgarlarn eline gemiti. Edirne muha-
sara edilmi, kahramanca direnmee balamt. Lleburgaz sa-
va iin yabanc yorumcularn u yargs sava hakknda bel-
kide verilebilecek en doru yargdr: "Lleburgaz sava drt
gn srd. Harbin sonucu belli oldu. Sava Trkler kaybetti.
nk askerin ekmei, bakumandann telgraf yoktu".
Ordunun ynetimi konusunda Bayar'n syledii u szler
dikkate deerdir: "Eski iktidar, Mir Ahmet zzet Paa'nn an-
latt sava planlarnn yansra, seferberlik zamannda derhal
uygulanacak tafsilatl mkemmel bir iae ve levazm plan ha-
zrlam, zaman gelince ap kullanlmak zere gizli kasaya
koymutu.
Daha sonra yaplan hkmet deiikliinde, (Babali bas-
knndan sonra olsa gerek) iten uzaklatrlm olan eski uzman
subaylar tekrar yerlerini aldklar vakit kasay amlar "planlara
el srlmediini" derin bir hayret ve esefle grmlerdir."

217
 Bozgun'un tm sorumluluu Gazi Ahmet Muhtar Paa ze-
rine yklenilerek Hrriyet-i tilaf iin iinden syrlmak istedi ve
eyhlislam Cemalettin Efendi ve Ayan reisi Avlonyal Ferid
Paa vastasyla paann istifa ettirilmesi gereini Sultan Read'a
yansttlar. O da eer kendisini kandrabilirseniz ben istifasn
kabul ederim biiminde tavrn aklaynca Sadrazam zerinde
bir bask kuruldu, Avlonyal Ferid Paa kendisiyle kknde g-
rt ve istifaya ikna etti. Gazi Ahmet Muhtar Paa istifasnda
u noktalan belirtmekteydi:
"Sadareti kabul ederek tekil ettiim kabinedeki vkela ile
imdiye kadar velev bir meselede zahiren aramzda bir ihtilf
kmayarak hep ittifak ile temiyet-i umur edilmitir.
Bu aczinizin dnyaca bilinen elli alt senelik askeri hayat-
mn ve safiyet-i kalbiyemin badaamyaca ve tahamml
edemeyecei baz haller grlm ve iitilmi olmakla beraber
imdiye kadar sebat ile hizmetimde ftur getirmedim. Bundan
sonras iin kabine erkannn birbirine uygun dncede olma-
sn takdir ettiimden sadaretten affm ricaya mecbur oldum"...
stifa tarihi 29 Ekim 1912'dir. Bylece 99 gnlk bir sadaretten
sonra kendisinin deyimi ile Kamil Paa tarafndan "suyu ka-
rlm bir limon gibi" bir kenara atlyor ve yerine siyaset uz-
man olduu iin kendisinden byk "kerametler" beklenen,
ngiliz kralnn has dostu Kamil Paa atanyordu. Yapt olum-
suz ilerden tr bilinmesinde yarar olduu kansyla Kamil
Paa kabinesinin yelerinin nemlilerini aada yanstyoruz:
Cemalettin efendi: eyhlislam Nazm Paa:
Harbiye Nazr G. Narodokyan efendi:
Hariciye Nazr Ahmet Reit bey (Rey):
Dahiliye Nazr Damat erif Paa: Maarif
Nazr Mosoro Kikik bey: Posta-Telgraf
Nazr Ferik Salih Paa: Bahriye Nazr
Vekili.

218
 Bylece Hrriyet-i tilaf frkasnda somut bir biimde top-
lanan muhalefet tam anlamyla iktidara gemi bulunuyordu.
Bundan sonra ttihatlara ynelik sert bir bastrma hareketinin
yaplacandan kimse kuku duymuyordu. Balkan savann as-
keri ve toplumsal yknts zerinde durmayan bu hkmet, tm
sular "afaki" bir biimde eski iktidara yani ttihat ve
Terakki'nin srtna atarak, amansz bir ttihat avn balat-
yordu. Bu avn ayrntlarn anlatmadan nce, Balkan savann
yazlan, "Harp tarihiyle" ilgili blmlerinin arkasndaki toplum-
sal ykmdan da biraz sz etmek gerekir. Savan en kk as-
keri harekat bile yazl hale getirildii halde, bu savan belki de
en byk sonucu olan bu toplumsal depremden hi bir yerde
ayrntl ve doyurucu bir ekilde sz edilmemitir. Kukusuz bu
ayr bir incelemenin iidir. Ama bir ka nokta ile bu deprem bu-
rada aa karlmaldr ki, bundan sonraki siyasal gelimeler
daha bir anlaml biimde yorumlanabilsin.

Bir toplumsal depremi, mmkn olan boyutlaryla bir ka

fra darbesinde yanstmak hi de kolay i deildir. Yzyllar
boyunca Osmanl "memliki" saylan "koca Rumeli" bir ka
haftada elden kyordu. Silah atmadan, bir iki kk direniten
sonra akl almaz bir panikle elden gidiyordu. Sonbaharn ya-
muru ile bir bataklk haline gelmi amurlu yollaryla Trakya,
stanbul'a ynelmi binlerce gmeni srtlamt. O gnlerin
korkun manzarasn hi bir kalemin fotoraflar kadar arpc
anlatabilecei dnlemez. Ahmet Cevad'n "Krmz Siyah
Kitap, 1328 facias" adyla bilinen yaptnda, "Illustration" vb.
gibi resimli dergilerde yer alan resimler, bir belgesel film ak-
lyla gzler nne sermektedir bu dram. Bizim de yapabile-
ceimiz bu fotoraflara bakarak yanstmaktr grdklerimizi.
Balkan savanda somutlaan koca bir devletin knn
en gzel anlatm Belgrad kalesinde, esir Trk kumandan Fuat
Bey'in, bir tabure zerinde, ba elleri arasnda topraa, onun
219
derinliklerine bakarken ekilmi resmidir. Uzakta apkal bir
ka yabanc gazeteci uzaydan gelen bir yaratkasna seyretmek-
tedir onu. Bir batn bundan daha somut izgilerle simgelenii
grlemez sanrm. Douya giden trenlere binmek iin birbirini
ezen kalabalklar istasyonlar doldurmutu. Asker, sivil kark
bir yn halindedir bu kalabalklar. Gelen trenlerde yer olup
olmadna bakmakszn vagonlara saldrlmakta, bulunan k-
k bir ayak koyacak yere ulamak o anda en byk mutluluk
saylmaktayd. Herkes tayaca eyasn srtna vurmutu.
Ondan fazlasn gtremezdi. Topraklar, evler, evlerin iinde bir
mr geirilen anlarla dolu kanapeler, sedirler, yklkler hep
geride braklyordu. Dmann nnden kaarken candan baka
dnlecek bir ey yoktu, olamazd da.
Tren yollan bylesine dolu, hep bir yne koarak kamaa
alan ynlarla dolu iken, Trakya'daki bakmsz karayollar da
araba ve insanlardan oluan bir sel ukuru haline gelmiti.
Ordunun gereksinimi iin bu yollar artk kullanlamyordu.
Gnlerce yaan yamurlardan amur diz boyuna ulamt.
Gren bu yamurun sanki yllar boyu yadn sanrd. Kan,
tekerlei krk olduu iin krnaplarla balanm kk yk ara-
balar, elde mevcut her eit hayvann koulduu bu aralar eya
ve insanlar; douya, daha douya iniltileriyle kark tayor-
lard. Bir resimde arabann tekerleinin yansn gryoruz. Yer
alabildiine, akl almaz, tanmlanamaz bir amur yn. nsan
aryor bylesine bir amur deryasnda tekerlekler nasl dn-
yor diye... Oysa dnyor. Dnyor ki bu resim ekilmi. O ya-
rm tekerlein arkasnda bir kadn. Ayaklan plak, alvar di-
zine kadar ekilmi. Baka trl yrnemez bu amur deni-
zinde. Banda siyah izgili beyaz bir rt. Kucanda belki bir,
belki bir buuk yanda bir ocuk; onunda ba rtl, bir takm
bezlerle sarnm. Anac korumak istiyor souktan. Bu ak.
ocuk belki alyor, belki de alamasn yeni kesmi dudaklar
bkk, ileri doru bakyor. Annenin, ocuun gzlerinden bir
ey seilmiyor, umudsuzlar m, belli deil. Aclarnn yk al-
220
tnda, soukta, yamurda sadece nlerindeki ilk scak menzili
dnr gibi bir halleri var. Belki onu da dnmyorlar, gele-
neksel kaderciliin tl rtsne brnmler ylesine gidiyor-
lar. Kim bilir?
Gene bir baka tren istasyonu. Vagonlarn stnde bile bir
kar yer kalmam bir tren duruyor. Ona koanlar var. Ama ge-
ride, kede yere km iki kadn ve ocuk yerlerinden bile
kprdamamlar. Binemeyeceklerini grmler. Beyaz bar-
tl, mantolu kadnn kucanda kundakta olduu sezilen bir
kk. Yere km arafl kadnn yannda sonbaharn ya-
mur ve dondurucu souuna kar bir basma entariden baka
giysisi olmayan kk bir kz ocuu. Dnm kendi resmini
ekene bakyor. Belki de yaamnda grd ilk fotoraf.
nsanlar, insanlar, srtlarda denkler, ykler, daha baka eyler...
Ve azna kadar dolu bir tren. Binmek olanaksz. Umud yok.
Bu insanlarn gittii yer: Dersaadet... Yani Osmanlnn ba-
kenti. Orada ne bulacaklar belli deil; g ondan sonrada
Anadolu ilerine doru devam edecek mi, o da belli deil.
Sirkeci istasyonunun evresi, Caalolu yokuu gmen araba-
laryla dolu. Ara yollar, stanbul'un her kesi a, yalnayak, so-
uktan korunacak yerleri olmayan gmenlerle dolmu. Bunlar
nerede barndrlabilir? Alklar nasl giderilebilir? O gnlerin
temel sorunlarndan biri de bu. Yaral askerleri bile "Ekmek"
diye inleyen bir ordu ve onun brakt topraklardan gelen, gene
ekmek ve de ev diyen insanlar. stanbul Osmanl bakenti olal
bylesine arpc bir biimde savan dehetini yaamamt.
Dman atalca'dadr. Akamlan, sakin ve rzgarl gecelerde
top sesleri duyulmaktadr. Gmen arabalar, camileri dolduran
bu ynlar stanbulluya da kendi geleceini haber veren yap-
dadr. Yarn, atalca cephesindeki bir knt sray stanbul'a
getirecek, Lleburgaz'da drt gn dayanan ordu atalca'da ne
yapabilir? Bilinmiyor. Ama gmenler gelecek korkusunu insan
yreklerine aktyor. Kumandanla baladk Balkan depreminin

221
resmini izmee, bir er'le de bitirelim. Bir dinlenme ann gs-
terir bu resim. Atlar, aa altlarnda yerden bir lokma yiyecek
aramaktadr. nde bir siper gibi boylu boyuna uzanan bir hen-
dek. Hendein hemen kenarnda ban srtnda torbasna da-
yam, kucanda beyaz bezden bir kk kn, belki de azk
kn olan, tfeini dizlerine dayam uyuyan bir Osmanl as-
keri. Ylgn, yarnndan emin olmayan, savan tm ykmn
uykusuyla simgeleyen bir asker...
Osmanl mparatorluu iin sonun balangcdr Balkan sa-
va. Bu sava sadece asker yaamamtr, tm halk gerek,
yayn organlarnda okuyarak, evltlarn gndererek yaamtr.
Rumeli'de, serhat boylarndaki Osmanl toplumunun o korkun
gmen olma ryas imdi btn imparatorluk iin sz konusu-
dur. Ac ama dndrc bir biti. Bu bitii, hl dvel-i mu-
azzamann arkalamasyla atlatacamz kansnda olan, kime
hizmet ettii ise btn yaam boyunca mehul kalm bir sad-
razam... Emperyalizm ben varm, ben senin cann istiyorum
derken; bu can alc vampirden beni kurtar diye inliyen bir ka-
bine..

3
Balkan savann balamas ile birlikte Talt bey orduya M.
Sami adyla, gnll olarak katld. Ne var ki cephede, yani kt-
'alarda hizmet grmesine izin verilmedi. Bu konuda sylentiler
eitli. Kimisi, Edirne'de kumandan olan kr Paann "Seni,
hemen yarn, Edirne'nin ortasnda idam ettirmemi istemiyorsan,
bugnden tezi yok ek git buradan Talt bey olum. Sen ki sa-
bk dahiliye Nazrsn, sen ki Edirne'ye vatanseverlik gstermek
iin er rtbesiyle gelmisin... ve sanki bana yardmc olmak ye-
rine orduyu ifsad ediyor, askere dvmemesini telkine al-
yorsun. ek git buradan. ttihat ve Terakki'yi yeniden iktidara
getirmek iin baka yerlerde al. Unutuyorsun ki ben politi-
kac deil, askerim. Ama sen ve arkadalarn elimizde kalan u
son serhad ehrini de politika uruna kaybettirmek istiyorsanz,
222
e halde kazanmak istediiniz nedir? Selimiye ki Rumeli'de ced-
lerimizin mhrdr. Sen bu mabedi dinamitleyip berhava et-
memi sylyorsun. Gzn vatan ve ordu sevgisi deil, politika
brm. ktidar iin orduya bile acmyorsunuz. Sana Edirne
kumandan kr Paa olarak emrediyorum. Hemen imdi
Edirne'yi terkedecek ve stanbul'a gideceksin. Yoksa istemeye
istemeye seni, yani ttihat ve Terakki'nin dahiliye nazrn asa-
cak veya kuruna dizdireceim" szleriyle kendisini stanbul'a
geri gnderdiini sylemektedir. Yukardaki szlerin gzden ge-
irilmesi, byk bir blmnn Hrriyet ve tilaf partisinin pro-
paganda rn olduunu ortaya koyar. Talt beyin Edirne'ye bir
er olarak gitmesi, hem kendi lehine, hem de ttihat ve Terakki
adna nemli bir giriimdir. Bu giriimin sonucunda kazanlacak
prestijin ne pahasna olursa olsun engellenmesi gereklidir. Bu
adan Talt beyin Edirne'de, hele kt'a hizmetinde kalmas sa-
kncal grlmtr.
Kimisi de Talt beyin kr Paa ile Edirne'deki dier ka-
rargh subaylar tarafndan "Senin grevin burada deil.
stanbul'a git ve bu bilgisiz ve aciz adamlardan bizi kurtar.
Bunun iin al" dediklerini sylemektedir. Bu da buram bu-
ram ttihat ve Terakki dncesi dorultusunda bir sylentidir.
Sanrz ki Talt beyin Edirne de tutulmak istenmemesinin ne-
deni ikisinin ortas bir eydir. En basitinden orada kalmas d-
nemin iktidarnca sakncal grlmtr. te yandan ttihat ve
Terakki merkezi umumisinin de bu eylemi onaylamadna
ilikin kanlar vardr. nk bir er olan Talt beyin acmasz bir
politik mcadelenin yapld gnlerde kim vurduya getirilerek
ldrlmesi olasl kuvvetlidir. Bu da ttihat ve Terakki'nin
kolayca stesinden gelemeyecei bir kayp olur... Cavid beyin
gnlnde bu konuda unlar okumaktayz:
"Talt bu sabah Edirne'den avdet etti. zzet veya Aziz bey
(Maliye Nazrnn kardei), smail ve kr Paa isimlerindeki
kumandanlar kendisini frka'da (tmende) istihdam etmek, ta-

223
burlarda bulundurmamak istemiler. Talt harp etmek iin gel-
diini eer siyaset propagandas yapacandan korkuyorlarsa
buna tenezzl etmeyeceini sylemi. Ses karamamlar.
Fakat sonra bedeli verilmi olduu buradan bildirilince gnll
sfatyla hizmet etmek isterse stanbul'a gelmesini tebli etmi-
ler. O da zaruri gelmi. Fakat Nazm Paa'ya gidip kumandan-
lara syledii szleri tekrar ederek taburuna avdet iin msaade
alm.
Talt ordunun maneviytnn gayet iyi olduunu, kendi ta-
burundaki zabitannda ayan emniyet bulunduunu sylyor ve
muharebeye gitmesinin pek ziyade hsn- tesir hasl ettiinden
bunun izale edilmemesi lazm gelecei fikrinde bulunuyor.
Arkadalarn da bu suretle ikna etmi. Tabii buna kar ses -
karamadk. Ademi memnuniyetimizi sylemekle iktifa ettik.
Kendisine bir suikast yaplacana, tecavz edileceine kat'iyen
ihtimal vermiyor". Grld gibi ttihat ve Terakki'nin ileri
gelenleri Talt beyin Edirne'ye gitmesinden pek honut deiller.
Onun varlna erge stanbul'da gereksinim duyulacana ina-
nlyor. Zor gnlerde sarlnan bir kurtarc gibi grlyor.
Bu arada sava hi de olumlu bir ynde gelimemektedir.
Halk arasnda eitli sylentiler yaylmakta, bunlarn nnn
alnmas da mmkn olmamaktadr. zellikle Nazm Paa'nn
zel yaam bu dedikodularn merkezini tekil etmektedir.
Kendisinin her akam ge vakte kadar Tokatlyan'da sohbet
edip, imesi... sonra Henriette denilen bir kadnn o gnlerde
ok mehur olan umumhanesine giderek sabahlara kadar kal-
mas sradan insanlarn bile konutuu bir konu olmu durumda.
Savan ylgnl bu tip sylentilerin orann da artrr.
Ekimin yirmisinden sonra savan Osmanllar aleyhine ge-
litiine ilikin haberler stanbul'a gelmee balyor. Geri ya-
yn organlar sk ynetimin sansrnden tr bu haberleri
halka bildirmiyorlarsa da sylentiler bine bin katlarak yayl-
maktadr. zellikle st dzeydeki brokratlar, siyasiler vb. gibi
224
kiiler bu tip haberleri yabanc gazetelerden, kulplerdeki soh-
betlerden renebilmekteydiler. Krkkilise'nin (Krklareli)
Bulgar ordusu tarafndan igal edildii kesinleince ttihad ve
Terakki merkezi umumisi bir toplant yapmak ve baz kararlar
almak gereini duydu. Tartmalar sonunda Hafz Hakk'nn
Mahmut evket Paa'ya, Cavid beyle Said Paa'nn (Said Halim
Paa) da Veliahta giderek endielerini bildirmeleri, hatta onlar
uyarmalar kararna varld. Bu temaslarn sonucu hi de umud
verici olmad. yle ki Mahmut evket Paa durumun ok kt
olduunu, padiah bile istese sorumluluk yklenemeyeceini
aka sylemi. Ne var ki syledii bir baka sz gelecek ko-
nusunda biraz cesaret verici nitelikte. Mahmut evket Paa pa-
diahn istemesiyle bile sorumluluk yklenemeyeceini syle-
mesine karn "Bir tezahr umumi neticesinde ancak
Cemiyetin de desteiyle gelebileceini" de ima etmekten e-
kinmemi. Bunun anlam daha sonra anlalacaktr.
Olaylarn hzla geliimi bakanlar kuruluna da rahatsz etmi
grnyor. Nitekim, Ekim 25'de Hseyin Hilmi Paa ve
Mahmut evket Paa'nn da davetli olduu bir toplantnn ya-
plmas karan veriliyor. Bu toplantda Sadrazam savataki ar
yenilgiyi ve iinde bulunulan bunalm u drt nedene balayan
lir konuma yapyor:
1 - On yldan beri subaylarn politikayla uramalar onlarn
askeri eitimi ihmal etmeleri, ada gelimeleri izleyememeleri
sonucunu vermitir.
2 - Orduda yeterli subay bulunmamaktadr.
3 - Sava srasnda erzak ve levazm iyi bir biimde da-
tlmam, alk ve cephane sknts yenilgilere yol amtr.

4 - Kumandanlar iyi seilmemitir.

Bu konumaya Mahmut evket Paa sert bir biimde yant
vermek istediinde, yarar yok anlamna bir iaretle Hseyin
Hilmi Paa
kendisini engelliyor.
 Bakanlar kurulu bylesine sulamalarla uraa dursun boz-
gunun etkileri iyice yaygnlamaktadr. Bu noktada gene Cavid
beyin gnlne dnerek o gnlere ilikin u feryad okuyalm:
"Zavall memleket fakat ktle yine sakin, yine cansz". Bir ok
durumda aydnlarmzn bavurduu bir yaknmadr bu.
lkenin mali durumu da bir savan ykn kaldramayacak
biimde bozulmaktadr. Parasal kaynaklar hemen hemen t-
kenmitir. Para sknts o dzeye ulamtr ki hkmet adliye-
deki emanet paralara, eytam sandklarndaki fonlara, Ziraat
Bankasndaki paralara el koymakta. Bunlarnda yetecei ku-
kulu.
Gazi Ahmet Muhtar hkmetinin daha fazla srmeyecei
belli. Yerine ise herkes Kamil Paa'nn geleceini sylyor.
Hafz Hakk beyin bir nedenle anlatt u an bu bakmdan il-
gintir. Kendisi savaa gidecei iin Padiaha veda etmee
gitmi, huzura kabul olunmu. Zat- ahane Kamil Paa'y sad-
razam atadn, memleketi ondan baka kurtaracak kimsenin
bulunmadn kendisine sylediklerini anlatm. Hafz Hakk
bey yle szn saknan kimselerden olmad iin, memleketin
iinde bulunduu durumu olanca akl ile padiaha sergile-
dikten sonra, Kamil Paa'nn syledikleri gibi yeteneklere sahip
bir kii olmadn, eninde sonunda Rumeli'yi vereceini sy-
lemi. Padiah vermeyeceini, bu konuda sz aldn ekleyince,
Hafz Hakk'da "yle bir tarzda verirler ki siz verildiinin far-
knda bile olmazsnz. Ekonomi derler, baka bir ey derler ama
sonunda memleket elden kar" yantna vermi. Bu yant ze-
rine padiahn tepkisi ise ok dikkat ekici: "u ekonomi keli-
mesini bileyim". Padiah ile, sadrazam ile, nazrlaryla byle-
sine bir bilgisizliin yaand bir lkede Rumeli nasl olsunda
elden gitmesin... O gne kadar durduuna alr.
Kamil Paa'nn sadaret alaynn yapld gn Talt beyin
Alman elisiyle konutuu, kendisine bir ok vaadde bulunduu
gibi bir sylenti yaylr. Oysa Talt bey o srda hl
226
Edirne'dedir. Bu sylenti karsnda en gereki tepkiyi Kont
Ostrorog, Rus elisine, "Talat bey sava alanndadr, byle bir
mlakat sz konusu olamaz" diye yapt aklamayla gsterir.
Kamil Paa'nn sadarete gelmesi Talt bey'i telalandrm-
tr. Onun iin artk Edirne'de kalmasnn ne vatan, ne de parti
asndan bir yarar olmadna inanr ve geri dner.
Arkadalarna, kendisinin katld kadaryla, savaan askerin
ruhsal durumunun ok bozuk ve genel bir korkunun herkese
egemen olduunu anlatmaktadr. in ilgin ynnn dayanma
duygusunun (ki geleneksel olarak Trk askerinde bulunan bir
duygudur diye de aklama yapmaktadr) bile yitirildiini, hem
hkmete, hem de kumandanlara gvenilmedii iin bu "halet-i
ruhiye"nin doduunu da syleyen Talt bey bu durumun, bir
zme ulamak amacyla st makamlara duyurulmas dn-
cesindedir. Merkezi umumi bu dnceler dorultusunda hemen
toplanarak Talt beyle Sait Halim Paa'nn Kamil Paa'ya gidip
durumu aklamalar kararn verir. Onlar dinleyen Kamil Paa,
fazla bir tepki gstermedii gibi teekkr dahi etmeden durum
hakknda kendisinin de bilgisi olduunu, bu koullar altnda sa-
vaa devam etmenin olanakszln gznnde tutarak baz
devletlerden tuvassutta bulunmalar iin istekte bulunduunu
sylemekle yetinir. Bu konumadan sonra Talt bey Mahmut
evket Paa'ya da giderek durum hakknda bilgi veriyor O da
kendisine hkmet tarafndan bir toplant iin davet geldiini
ama kendisinin gitmek istemediini sylyor. Bu Talt bey'i
artyor, bu gnlerde hkmet ile ilikilerinin ne pahasna
olursa olsun kesilmemesi gerektiine paay inandryor. O da
toplantya gidiyor. Ne var ki toplantda die dokunan bir karar
alnamad iin, M. evket Paa'da bir ka sradan neriyi tek-
rarlamakla yetiniyor.
Talt beyle Cavid bey durumu bir kerede Veliaht'a akla-
mak iin giderlerken yolda muhalefetin ileri gelenlerinde
Grnlcineliye rastladklarnda Talt bey kendisine doru gide-

227
rek konumak ister. Cavid bey onu engellemek isterse de baa-
ramaz. Talt bey gayet soukkanl bir tavrla merkezi umuminin
ald kararlan ve ilgililere iletilmek iin grevlendirilen kii-
leri, onlarn temaslarn anlatr. Gmlcineli gayet kstah bir ta-
vrla bunlar ikinci derecedeki adamlardr, ne istiyorsanz bizzat
kendiniz syleyin deyince, Talt bey de iki frka arasndaki e-
kimelerin bir kenara braklarak zor gnler iin gerekli bir da-
yanmann gsterilmesini syler. Gmlcineli buna sadece
glmekle yant verir.
Kamil Paa'nn sadaretinin ilk belirtileri kasm ortasnda g-
rlr. ttihat liderler izlenmee, olur olmadk biimlerde ra-
hatsz edilmee balanrlar.
rnein 10 kasm sabah bir takm siviller gelerek Talt'
alrlar. Gya Sait Paa (eski sadrazam) Karasu'nun yazhanesine
gelecekmi, orada konuulacakm. Oysa uzun beklemelerden
sonra Said Paa gzkmez. Bu gibi denemeler Talt beyin ve
dier merkezi umumi yelerinin dikkatini ekecek kadar yay-
gnlama eilimi gstermektedir. Bu olaydan sonra Tanin kapa-
tlr, kapatma kararnda yaz kurulu tarafndan deiik adlarla
gazete karlmasnn da yasaklandna dair bir hkm de yer
almaktadr. Bylece eskiden olduu gibi Tanin kapatlnca
"Renin", "Cenin" vb. gibi deiik adlarla gazetenin yaynlan-
masna olanak kalmamtr. Kapanma nedeni de Mahmut evket
Paa ile ilgili bir haberdir.
Olaylarn hzl geliimi zerine gece Cavid beyin evinde
toplanan merkezi umumi Talt beyle Hac dil beyin son bir
kere daha Kamil Paa'yla grmelerine karar verir.
Grme tam anlamyla bir sarlar diyalogu biiminde ge-
er. Talt bu gnlerde taraflarn birbirlerine olan husumetlerini
bir kenara brakarak, birlikte almak zorunda olduklarn, bu
adan ttihad ve Terakki'nin elinden geleni yapmaya hazr ol-
duunu, hele Cemiyetin ihtill yapacaktr diye kartlan sy-

228
lentilerle hi bir ilgisi olmadn, bu konuda istenen gvencenin
verilebileceini ak bir biimde Kamil Paa'ya syler. Bunlar
dinleyen sadrazam, komitenin ihtihalinden filan korkmadn,
stanbul'u vereceine ilikin sylentilerin aslsz olduunu, ben
de, padiah da burada lecektir diyerek vurgular. Balangta
savaa byk devletlerin Balkanlarda statkonun her pahasna
korunacana ilikin szleri zerine girildiini, ama sonradan
her eyin "ehli salip" grnm aldn ilave eder. Talt beyin,
miralay Sadk'n ve Eyp Sabri'nin merutiyetten nce yararl
hizmetleri olduunu kabul edebileceini ama sonradan hi bir
olumlu almalarna rastlanmadn ileri srer.
Talt bir kere daha ttihat ve Terakki'nin Hrriyet-i tilafla
barmak istediini, buna ilikin giriimlerde bulunulduunu,
Sadrazamn kiilere gvenmesi gerektiini kukuyla bir yere
varlamayacan, ayrca iki asker olan Mahmut evket Paa ile
Nazm Paa'nn aralarnn bulunmasnn lke yararna olacan
aklyor. Kamil Paa bu szler karsnda mstehzi bir tavrla
"size emniyet etmiim ne kar, siz iki- kiisiniz, kimse sizi
dinlemez. Nazm Paa ile Mahmut evket Paa da barsnlar,
bundan bana ne" diye konutuktan sonra "Biz ttihat ve Terakki
ile Hrriyet-i tilaf bartramadk. Hem Hrriyet-i tilaf her-
eyden vazgemi. Ne parti, ne de baka trl bir faaliyet yap-
mayacakm" diye de bir eklemede bulunuyor. Yanndan kar-
ken Talt'n arasra sizi byle taciz edeceiz eklindeki szlerine
gayet kaba ve Talt'n yzne bakmakszn "Ne kar? Ne fayda,
ne fayda? diye, slk gibi bir sesle, sylenircesine cevap veriyor.
Kamil Paa hkmeti ve ttihat ve Terakki'nin anlaamayaca
bylece ortaya km olmaktadr. Nitekim ertesi gn gazete-
lerde Hrriyet-i tilafn tm kulplerini kapatt, parti faaliyet-
lerini tatil ettiine dair bir bildirisi kar. Bu ttihat ve
Terakki'nin kapatlmas iin nemli bir gerekedir. Kamil
Paa'nn dnk konumasnda syledikleri bu kapatmadan ha-
beri olduu kansn uyandrmaktayd.

229
 Gelimelerin bu noktasnda, yani kasm aynn ortasnda
Veliaht'tan Talt beye gelen bir telgrafta kendisiyle grmek
istei izhar edilmitir. Talt bey bu davete uyarak gittiinde,
veliaht Mahmut evket Paa ile saat konutuunu, konuma-
dan kendisinin Rumeli'yi savunma umudunu hl tad izle-
nimini edindiini, Kamil Paa hkmeti dp Mahmut evket
Paa hkmeti gelecek olursa, Hakk Paa'nn Hariciye
Nazrl, Mahmut evket'in de hem sadrazamlk hem de
Harbiye Nazrln uhdesinde toplamas konusunda kendisinin
ne dndn soruyor. Talt bey bu konumann kendisini
baz aklamalarda bulunmas isteiyle yapld izlenimini
edindii iin gayet kaamak yantlarla yetiniyor.
Ayn gn durum merkezi umumi'de grlrken bir sivil
polis gelerek, polis mdrnn emriyle toplantlar dinlemekle
grevli olduunu syleyip, toplantda da bulunuyor. Artk cemi-
yet yelerinin sktrlmas ak bir biimde yaplmaya balan-
mtr. Hseyin Cahit arkadalaryla konuurken Avrupa'ya git-
mekten bahsedince Talt bey "Saklanmaya evet, ama yurt dna
kamaya hayr" biiminde bir yant verir.
Olaylarn hz artmtr. ttihat ve Terakki merkezi umumi-
sinin polis tarafndan denetlenme isteinin ertesi gnn gazete-
lerde kan bir ilanla"gnlllerin 24 saat zarfnda merkez ku-
mandanlna mracaat etmeleri" istenmiti. Bu ak bir biimde
Talt beyi amalayan bir iland. Merkez-i umuminin toplanabi-
len yeleri Talt beyin kesin bir ekilde saklanmasna karar ve-
riyorlar. Hseyin Cahit ve Cavid beyler bir kolayn bulup yurt
dna kyorlar. Bu arada hkmet tm siyasi parti kulpleri-
nin kapatlmasn ve faaliyetlerine son vermesini isteyen bir
emir yaynlyor. Dahiliye Nazr Reit bey ve ona bal muhalif-
ler ise acmasz bir ttihat avna balyorlar. Artk gn, ttihat
ve Terakki'nin o suyun altndaki nl illegal yapsnn gcn
gstermesi gndr. Bu baarlabilecek midir? Kamil Paa bu
kere ttihat'n kknn kazndndan pek emirdir. "Selanik

230
gitti. Kkleri kurudu." demektedir. Cavit bey gnlnde gene
sk sk dt umudsuzluunu yanstan u satrlara yer ver-
mektedir: "Rumelisiz bir Trkiye, Selniksiz bir Osmanl
mparatorluu bana ne inanlmaz, ne tahamml edilmez bir ey
geliyor"... Talt ise stanbul'da, sakland yerde yarnlar hazr-
lamakla uramaktadr.

Kamil Paa'nn sadarete gemesi ve Reit beyin anti-itti-

hat bir tutumla Dahiliye nazrl grevini stlenmesinden
sonra stanbul'da ve lkenin dier yerlerinde ciddi boyutlara ka-
dar uzanan bir ttihat av balatld. Cahit, Cavid vb. gibi baz
ttihatlar yurt dna ktlar. Bunlara youn bir karamsarlk
egemendir. Bu karamsarl ve umutsuzluu Cavid beyin gn-
lnde bulmak mmkndr. Bu zor gnler Talt bey ile dier
nderler ya da ileri gelenler arasndaki temel fark daha bir ak
ortaya koydu. Talt bey "Saklanmaya evet, ama yurt dna
kamaya, hayr derken bu karakterini tm akl ile ortaya
koymutu. Gerektende Talt bey en zor gnlerde rgtnn
banda olmak gibi bir tutumu srdrmek kararndayd. Nitekim
hemen her yerde arand gnlerde dahi stanbul'da sakland.
Koullara gre bir evden, bir bakasna, bir dosttan, bir dierine
dolaarak, arkasnda iz brakmama abas iinde rgtle de ili-
kisini kesmeden bu kama ve saklanma iini srdryordu. Bu
arada Nazm Paa vb. gibi hkmetin ileri gelenleriyle de temas
etmeye gayret ediyordu. Talt bey iin umudsuzluk diye bir
szck yoktu. Zor gnlere gre koullar gzden geirilir; ne
yapmak gerekirse o yoldan zorunlu giriimlere gz krpmadan
bavurulurdu. Bu yaps rgt kendisine daha da balad. Onun
nderlii, bilgi hakkyla ele geirilmi, rgt koruyan, geliti-
ren ve iktidara getirme yollan arayan bir stratejiden gemitir.
Srekli olarak kendisine sorduu "Ne yapmal" sorusu ve buna
ann koullar ierisinde verdii yantlar dorultusundaki sava-
m rgt tarafndan tartmasz bir lider olarak kabul edilme-

231
sine nedendir. Zor gnlerde kaan, ama iktidar paylamada or-
taya kan kiilere kar rgtn daima bir kukusu olmutur.
Olmasa bile zor gnlerde kendisini brakmayanlarla onlar eit
tutmamtr. Talt beye ou kere "diktatr" derler, bu sulama
onun rgte sahip olma yolundaki tutumundan ileri gelir.
Muhaliflerin bir kusur olarak ne srd "Onun iin herey
cemiyetti, bu uurda yapmayaca yoktur" sulamas aslnda
onun en byk meziyetiydi. Gene kartlarnca daima bir eletiri
olarak kullanlan "Oppurtunizm"i de rgt asndan yararl so-
nular vermitir. rgt kendisine bylesine sahip kan bir ki-
iyi yadsma durumlarnda ise buna izin vermemitir.
Onun bu yapsn ve ylmak bilmeyen alma tarzn Cahit
ve Cavid beylere yazd mektuplardan da renebiliriz. Bu
mektuplar ve notlar ttihat avnn en youn olduu ve
Rumeli'nin verilme pazarlklarnn bar masasnda yapld
gnlerde yazlmtr.
Cavid beyin gnlnn Aralk 1912 ayna ait sayfalarnda
u notlara rastlamaktayz:
"Talt'tan Cahit (Hseyin Cahit Yaln)e gelen bir mektupta
bizim iin k olduunu, biri ihtill yaparak bu alak hk-
meti devirmek, ikinci ahvale nigehan ve muntazr olmak, n-
cs anlamak. Fakat bunlardan birincisinin tehlikeden ri ol-
mad, ser'i ve kat'i bir muvaffakiyetle yaplmak lazm geldii
cihetle pratik olmad; ikincisi vatan izmihale srkleyecei,
binaenaleyh ncy tercih ve ihtiyarn zaruri olduu bildirili-
yor. Nazm Paa son meselede mertlik gstermi. Kendisi aslen
fena adam deilmi. Fenala da, iyilie de temayl ettirilmi.
Binaenaleh onunla anlamaya teebbs etmiler. stanbul'da
tehlike yokmu. Gidilebilirmi".
"Cahit, Talt'a bir cevap yazarak kendisiyle hem fikir ol-
madn, tam bir ttihat ve Terakki hkmeti tekil edilmesi,
tamamen genlerin iktidara gelmesi veyahut bitaraf kalnmas
fikrinde olduunu ve Tanin'i kartmayacan bildirdi."

232
 Cahit beyin yantndaki kolaya kama, ama bu aradaki
dorudan saptmad izlenimini de uyandrma gayreti aka
grlyor. Bir yerde, olanakszln getirdii ham hayalci bir
ylgnlk sonucu oluan nerilerdir yaptklar. Yurt dndan
olursa sadece ve yalnz ttihat ktidar olsun nerisini yapmak,
gazinoda hariten gazel okumaa benzer. Gvenlik ierisinde
bunu sylersin de, iktidar ura ve savamn bizzat yaptnda
engelleri grrsn. Sanki Talt bey anlamak dncesini ortaya
atarken nihai amaca ihanet ediyormu gibi sulanyor.
stanbul'da bir yandan saklanmak, dier yandan rgtn mora-
lini st dzeyde tutmak, onunda tesinde bir eyler yapma r-
pn iinde olan bir lider, rgtn ve onun son gcn ham
hayaller iin tehlikeye atamaz. Zaten Talt'n anlama derken
Kastettii Kamil Paa ve kabinedeki Reit bey gibi azl muhalif-
lerle anlamaya oturma deildir. Nazm Paa gibi kendi ynne
ekebilecek kiilerle bir pazarla oturmaktr. Zaten anlama
yapabilmek iin kiinin elinde bir pazarlk gc bulunmas ge-
rekir. Gnl isterdi ki Hseyin Cahit mutlak bir ttihat kabine-
sinden sz ederken bunun nasl salanacan da sylesin.
Nitekim bu konuda bir dncesi olmad, Talt beyin fazla
tehlike yok dnebilirsiniz nerisine verdii yantta grlmek-
tedir. Yapabilecei tek savamn yolunu da Tanin'i kapatmakla
ve kartmayacan sylemekle tkam bulunmaktadr. Siyasi
mcadelede bylesine ylgnlklara, hatta mutlakla yer yok-
tur. ktidara yerine gre uzlamalarla, yerine gre ak sava-
mla, yerine gre demokratik yollar (tabii, bu yollar aksa)
Sallanlarak gidilir. Hedef iktidardr. Yolu her zaman tartla-
bilir. Talt beyin politik rgt ve savam anlay byledir.
Nitekim daha sonra Hseyin Cahit'e ve Cavid beye gnderdii
kartlarn ieriinden de bu yntem aa kmaktadr. Hseyin
Cahit'e grtk (saklanan birisi iin bu az cesaret deildir).
Esaslarda tamamyla muvafk kaldk. tikadnca ser'i, kafi
ve pratik yol budur. Fethi'nin (Okyar), Enver'in Harbiye
Nezaretini bugn bizim ordu ekemez. Biz mallarmz
biliriz. Enver,
Cemal, Fethi, btn arkadalar harp taraftardrlar. Nazm ve
zzet Paalar ikna ederlerse her ey yaplacaktr. Siz orada ha-
yalat ile megul olmayarak hemen avdet ediniz."
Cavid beye yazdklar da yle: "Orada dnlenler burada
kabili tatbik deildir. Pek iyi olur, birka gn stanbul'a gel.
stersen yine avdet et. Bence hi bir tehlike yoktur ve gelmeniz
ihvan zerinde pek iyi tesir edecektir."
Bu iki kart hereyi apak ortaya sermektedir. Yurt dndan
yurda ynelik siyasi mcadele vermenin kolayl yannda ha-
yalcilii ve sonu getiremeyecei kartlarn ieriinden tm p-
lakl ile anlalmaktadr. Talt beyin gelin, geliiniz dostlar
(burada rgt demek istiyor) zerinde iyi tesir yapacaktr deme-
sine ramen ne Hseyin Cahit'in ne de Cavid beyin dnmee
niyetleri yoktur. Talt bey geri savamn bildii dorultuda
vermektedir, onlarn yurda dnmemesi bir eyi deitirmeye-
cektir. Bu ak olarak belli olmaktadr, ama gene de rgt arka-
dalarna mcadeleye yurt iinde devam etmeleri dn ver-
mekten geri kalmamaktadr.
Talt beyin Ocak 1913 banda yazd son mektup ayrntl
olarak kendi dncelerini ve olaylarn gelime dorultusunu
ortaya koymaktadr. Bu nedenle mektubun btnn aynen bu-
raya alyoruz:
"Hakk, Cavid, Cahit bey kardelerime,
Her ikinizin mektuplarna da bugne kadar cevap yazama-
dm. Yazmak iin ne vaktim, ne de hasl olmu bir netice vard.
te bugn olduka vazh ve muayyen bir vaziyet hasl olduun-
dan size hesap vermeyi muvafk grdm.
Nazm Paa'ya biz deil o bize temayl etmiti. Ben de,
yle bir zamanda ki onu hsn telakki etmek ve ondan memle-
ket ve vatan hesabna istifade etmek mmkn grnd. nk
baka bir ey yapmak bizim iin kabil deildi. O muhavereleri
aynen deilse de ksmen size yazdm.

234
 Biz Nazm Paa'y harbe tevik etmek ve harpte erkan harp
Reisi zzet Paa'y bizim Enver, Fethi, Cemal ve Hakk
(Hafiz)lar ve hatta mmknse M. evket Paa'y kullanarak ve
bir taraftan da btn milleti galeyana getirerek namusu milliyi
kurtarmak gayesini takip ediyorduk. Nazm Paa ise harbi
tahrik etmemek ve zaruret hasl olursa o vakit kabineyi ykarak
huzur dairesinde hareket etmek ve aksi halde sulhu Kamil
Paa'ya ter-ketmek fikrinde devam ediyordu. Biz kendisini ve
rfekasn harbe tevik iin elden gelene yaptk ve ondan kat'
mid edince Mahmut evket Paa'ya, zzet Paa'ya ve hatta
bizim Enverlere, Fethilere mracaat ettik ve hereyi gze aldk.
Ve ykmak terti-batn da yzde yz taht temine aldk.
Neticede ne Mahmut evket Paa'da, ne de zzet Paa'da cret
grdk. O halde te-denberi tasavvur ettiimiz fedai kabineyi
dndk. Merkezi umuminin burada bulunan azalaryla
Enver, Fethi, Cemal, Hakk, Halil, Abdlkadir beyleri, hatta
bunlardan bazlarn telgrafla celbedek cemettik. Bu itimada
ariz-i amik dnld. Bir gece sabaha kadar mnakaa
devam etti. Sebnamemiz:
1- Tekrar harp etmek ve kazanmak kabil mi?
2- Kabil olduuna gre, nasl bir kabine tekil etmek la
zmdr? Tekrar ediyorum ykmak iin her trl tedbir alnmt.
Netice (gayet, gayet mahremdir) - Kuvei mevaideye gre
harp etmek yani harbin avdetini mteakip atalca hatt mdafa-
asn yarmak veyahut baka tr manevralar yapmak kabil ol-
mad anlald, ve binaenaleyh ykmak iin tertip edilen btn
istihzarat durduruldu ki bu da efrad zerinde pek fena tesir etti.
Kabinenin o srada vaziyetine gelince (Nazm Paa'dan
(menkul) Evkaf Nazr Ziya Paa mademki harp edemiyoruz,
ma-demki Edirne'yi veremiyoruz, mademki para bulmak kabil
ol-muyor o halde bu vaziyetten memleketi kurtarmak iin
istifa etmekliimiz lazmsa biz Edirne meselesinde pek ileri
gittik av-det kabul olamaz ve belki gelecek dier bir kabine
Edirne'yi ve-
rir ve memleketi bu mkl vaziyetten kurtarr suretinde bir
teklifte bulunuyor. Bunu Arif Hikmet Paa, Narodokyan, erif
Paa ve Reit itirak ederler. Kamil Paa bir Meclis-i meveret
akdini teklif eder. Dierleri bundan da bir istifade hasl olama-
yacan, sz daha ziyade aya drerek memlekete daha b-
yk felaket alacan beyan ederler. Bu malmat zerine cere-
yan eden mnakaa neticesinde de madem ki tekrar harp im-
kanszdr, o halde bu kabineyi drmek ve neticede ayn msa-
lahay yapmak, lmek zere olan bu ehas tekrar diriltmek ola-
candan mttefikan mevadd atiyeye karar verdik:
1 - Neticeyi msalahaya kadar kabine meselesi ile megul
olmamak ve ayet kabine istifa ederse menfi teebbsatla
Arnavud Ferid (Avlanyol) veya Reit (Rey) gibi ehasn gel
mesine mani olmak. Nazm Paa kabine teekklne memur
olursa hi bir taahht altna ve hatta kabinesine girmemek.
2 - Netice-i msalhada ordu bittabi bu ahvalin msebbible-
rinin cezasn talep edecek ki (bu da hazrlanmtr) o da kabine
demektir. O hareketle bizim tertibat birletirerek kabineyi d
rmek ve Cavit'in, Cahid'in arzu ettikleri ekilde gelip memle
keti mukadder ise yaatmaya almak ve bunun iin imdiden
hazrlanmak.
te u neticeye gre sizin orada kalmanz artk pek manasz
ve srf izzeti nefs ve ahsi dnmek olur ki buna sizin hamiye-
tiniz, izzeti nefsiniz, hatta inatlarnz manidir. Buraya gelme-
nizde nefsiniz iinde bir tehlike grmyorum. Olsa da ehemmi-
yet vermem. te bu kadar. Gzlerinizden per, selam ederim.
Cahid'e:
Cavid belki Brksel'e gitmitir. Bu mektubumu okuduktan
ve mtalatn ilave ettikten sonra Cavid'e, Hakk'ya gnder ve
bittabii artk burada grrz".
Bu mektubun yazld tarihe baklrsa Babli basknndan
bir ka gn ncesine, bilemediniz bir hafta evveline tesadf et-
tii grlr. Oysa Talt bey kabineyi devirmeye ynelik bir ha-

236
reketten bahsettikten sonra, savaa tekrar balanamayaca iin
bundan vazgeildiini vurgulamaktadr. Oysa baskn kararnn
mektubun yazld srada verilmi olmas gerekir. Talt beyin
mektubunda sz ettii toplant ya ilk toplantdr (ki bu toplan-
tda Enver bulunmuyordu), ya da baskn kararn gizlemek iin
byle bir dil kullanmaktadr. nk son anda savan devamna
karar verilip kabinenin devrilmesine giriilmez. Kukusuz bun-
larn hepsi eitli ynlerde oluturulan kurgulardr. Ne var ki
ister hkmeti devirme kararndan nce, ister sonra (onu giz-
leme amacyla) yazlm olsun, Talt beydeki savam azmini ve
kararll gsteren bir mektuptur; bunun iin de nemli bir
belge niteliindedir. Oysa Talt beyin srekli dnn srarlarna
kar (ki bu srarlar da biraz anlamldr) Cavit beyin gnlne
dt u satrlar onun "hlet-i ruhiye"sini ok iyi aklamak-
tadr: "Fakat bu szler bizi hi ikna edemedi ve hi birimizde
avdet cesareti olmad. Esasen ben kendi hesabma bu halde ha-
yat- siyasiyeden bsbtn ekilmeye karar vermi olduumdan
bu szlerden hi mteessir olmadm"... Bir yerde politik yaam-
dan ekilme kararma kadar uzanan ylgnlk, dier yandan ikti-
dara gelmenin eitli bileimlerini arayan, bu konuda en uygun
Strateji konusunda srekli bir aba sarfeden, ylmayan, umud
dolu, politikay yaamsal bir hava gibi teneffs eden Talt bey.
Onu rgt ustas yapan da bu niteliidir zaten.
 BASKIN

"Babli Baskn" diye bilinen hkmet darbesi, planlan

ve uygulan asndan akln zor kabul edebilecei lde c-
retkr, adeta bir macera diye adlandrlabilecek bir giriimdir.
Bugnn bilgi sayar olanaklarn kullanarak basknn baar
ansn hesaplamak isteseydik, herhalde bulacamz olaslk
byle bir eyleme girimemizi engelleyecek kadar kk ola-
cakt. Bir zamanlarn nl televizyon dizisi olan "Grevimiz
Tehlike"deki olaylar andran bir geliimi vardr. Gerektende
bir imkansz olay baarlm ve yolu zerindeki tehlikelerin hi-
birine aldrlmayarak, tam anlamyla bir can pazar biiminde
dzenlenen bu baskn sonulandrlmtr. Bundan iki kiinin
pay byktr: rgtleme ynnden Talt bey ve olay akl al-
maz cesaretiyle srkleyen Enver bey, Kukusuz ttihat ve
Terakki cemiyetinin gz pek militanlarn da bu arada hesaba
katmak durumundayz. Zaten bylesine bir militan gce sahip
olmasayd cemiyetin bu baskn baaryla sonulandrmas, ve
iktidar almas mmkn olamazd. Daha sonra Mahmut evket
Paa'nn ldrlne ilikin komployu incelerken greceiz ki
militan gce sahip olmayan ve siyasal rgt olarak belirli bir
dzeye eriemeyen gruplarn herhangi bir komployu baaryla
sonulandrmas mmkn deildir. Yapabilecekleri bireysel bir
ka terr bilemediiniz bir nemli suikasttr. Ama iktidar de-
itirmeye varacak bir sonucu bunlarla almak mmkn deildir.
Babli basknn baarsnda ansn pay yok mudur? Kukusuz
her olayda olduu gibi, bu olayda da olaslklar sz konusuydu.
Giriim bu olaslklarn varlna kar gerekletirilmitir.
Olaslk ise bugn baz yazarlarca ans olarak niteleniyor. te

238
bu nitelemeye katlmak mmkn deildir. Olaslk bir matema-
tiksel yaklamdr. Her zaman gznnde bulundurulmas ge-
rekir. rnein ok ar bir kalp hastalnda kalp nakli yapldk-
tan sonra hastann yaama olasl hesaplanabilir, ameliyat ba-
ar olasl hesaplanabilir, ama bu bir oran bulmadan teye
gitmez. Ameliyat baar ile sonulanrsa bu demek deildir ki
ayn koullar altnda yaplacak bir baka ameliyatn da baar
olasl birinciye benzeyecektir. te bunun iin Babli bask-
nn birok kere, ayn koullar altnda yinelememiz mmkn
olabilseydi baar olaslnn ok dk olduu somut olarak da
kantlanabilirdi. ttihat ve Terakki cretkr plan ve o plan uy-
gulayan militan yeleri sayesinde ok dk bir olasl gerek-
letirmitir. Bu adan siyasi tarihte Babli baskn nemli ve
yeri olan bir deneyimdir. ncelenmesi, eitli faktrleriyle
deerlendirilmesi, ve ondan gerekli bilgi ve tecrbe
kazanmlarnn salanmasnda yarar vardr.
Bylesine kk bir olasla karn basknn baarsnn
nedenleri acaba nasl sralanabilir ya da baka bir deyimle bu
baary hangi nedenlere balamamz mmkndr. Bu basknda
ttihat ve Terakki'nin daha dorusu merkezi umumi denilen e-
kirdeinin baarsn salayan faktrleri yle sralamak mm-
kndr:
i - Kamil Paa hkmetinin ve muhalefetin btn bask ve
yldrmalarna karn rgtn ayakta tutulabilmesi. Belki de ba-
arnn en byk faktr bu olgu olmutur. Ayakta duran rgt,
illegalde olsa faaliyetlerini srdrm, kendine bal yan rgt-
lerle ilikisine devam etmi, bu yan rgtler ierisinde zaman
zaman yasal eylemlere bile girimitir. Bylece bir siyasal rg-
tn hem nemli anlarda illegale dnmesinin nemi ortaya
km, hem de siyasal rgtlerin kendi amalan dorultusunda
yan rgtlerle olan ilikilerini pekitirmesinin ne derece yararl
olduu kantlanmtr.

239
 ii - kinci faktr olarak ttihat ve Terakki nderlerinin rg-
tn nabzn srekli bir biimde denetim altnda tutmalar ve ta-
bandaki yelerin gvenini kazanacak gzpeklii gstermeleri
sylenebilir. Bu nokta zellikle Talt, Enver, Cemal, Sapancal
Hakk, mer Naci vb.leri iin ok aktr. Partinin fiili nderi
olan Talt beyin en zor durumlarda, hatta yaamnn sz konusu
olduu hallerde bile yurt dna kamayp rgtn banda sa-
vamn srdrmek iin stanbul'da kaldn hatrlamamz bu
baskndaki baarnn srlarndan en nemlisini renmemizi
salayacaktr. stanbul'da kal, rgtle ilikilerini kesmemesi,
rgt her zaman diri tutmas hi bir zaman servenci boyutlara
girmemitir. Yani stanbul'da kalmtr ama kart glerin eline
dmemitir. Dmemek iin tm gayretini sarfetmitir.
Gereksiz bir babayiitlik gsterisi arkasnda teslimiyeti bir bi-
imde kendini feda etme deildir onun ki. Aslnda Talt beyin o
gnlerde kart glerin eline gemesi halinde ttihat ve Terakki
bir siyasal amal rgt olmaktan kar, servenci bir dizi mili-
tann bireysel ya da toplu terrle amalarn gerekletirmek is-
tedii, sonunda yenilgisi kesin olan bir topluluk haline dn-
rd.
Talt'n varl rgtn sonuna kadar bir siyasal rgt ola-
rak ayakta kalmasn da salamtr. Kukusuz Talt varl ile
rgt ierisindeki egdm salayan kiiydi.
iii - Talt'n her eyden nce iktidara gelmeyi istemesi gene
siyasi bir nder olarak bu basknda nemli bir rol oynamtr.
Baskndan evvel daha ncede deindii gibi, bir dizi pazarla
giriilmitir. Btn bu pazarlklardaki temel motif iktidara bir
ucundan el atmaktr. Bu yapldktan sonra gerisi gelecektir. Eski
deneyimlerin deerlendirilmesi, hatalarn hangi noktalarda yo-
unlatnn saptanmas bu konuda Talt ve arkadalarna ya-
pacaklar hareketlerde neye, nasl dikkat etmeleri gerektiini
gstermitir. ktidara gelmek siyasal amalarn gerekletiril-
mesi iin zorunludur. Siyasal amalar ise ekonomik ve toplum-

240
sal modelleri ierir. Yani ekonomik ve toplumsal modellerin
uygulanabilmesi iin siyasal olarak iktidara eriilmesi gerekli-
dir. Belki eitli yanl deerlendirmelere dayanm olsa da
Talt beyin ve ttihat ve Terakki'nin ekonomik-toplumsal baz
modelleri vard. Siyasal iktidar bunun iin isteniyordu. Zaten
baka amala istenen siyasal iktidarn anlam yoktur ve de uzun
mrl olamaz.
ktidar kukusuz bir siyasal rgt asndan tek bana
olunduu zaman doyumludur. Ne ki bu salanamad zaman
iktidara giden yollar eitli anlamda dar ve geni cephelerin ku-
rulmasyla da alabilir. Nitekim baskndan sonraki Mahmut
evket Paa hkmetinde Talt'n bulunmamas istendiinde
buna evet denilmitir.
iv - Baskn plannn hazrlanmas ok dikkatli bir durum
deerlendirme almas zerine oturtulmutur. Bu deerlen-
dirmede nce i ve d dinamiklerin son durumlar gereki bir
biimde zmlenmitir. rnein Bulgaristan'n Selanik ve
Manastr'dan tr eninde sonunda Yunanistan ve Srplarla bir
atmaya girecei belli oluyordu. Cemiyetin ordu iindeki
yeleri atalca'da srp giden mtareke grmelerinde sadece
Bulgarlarn olumlu bir tavr aldklarn grmler, Yunan ve
Srp delegeleriyle Karada'n bu konuda Bulgarlar kadar istekli
olmadklarn sezmilerdi. Londra'daki bar konferansnda da
Balkanl balaklarn kendi aralarnda paylama ynelik an-
lamazlklar ar da olsa su zerine kyordu. Bu durumun ge-
tirdii bir gerek vard. Eer Balkanlarda, balaklar paylam-
dan tr birbirlerine decek olurlarsa bundan yararlanlabi-
lirdi. Ne var ki bu yararlanann ttihat ve Terakki hkmeti ol-
masnda byk fayda bulunmaktayd. Aksi takdirde yararlanma
anndaki hkmetin salayaca prestij ttihat ve Terakki'yi zor
durumda brakabilirdi. Bu iktidara gelmede acele edilmesi gere-
ini ortaya koyuyordu. Ayrca Kamil Paa hkmeti iktidarda
kalacak olursa, bu kerede paylam anlamazlklar ktnda

241
Kamil Paa geleneksel mzmz politikasyla bundan yararlan-
may bilmeyecekti ki bu da lke asndan byk bir kayp de-
mekti. Grld gibi her iki halde de cemiyetin iktidara gel-
mesi zorunluydu. Bu geciktirilmemesi gereken bir noktayd.
Ayrca gerek atalca'daki mtareke grmeleri, gerekse
Londra bar toplantsnn geliimi Kamil Paa'nn Rumeli'yi el-
den karmak zere olduunu ortaya koyuyordu. Bu ihtiyarn,
bazlarna gre politikann usta pirinin, bar iin o anda vere-
meyecei bir dn yoktu. Kamu oyu bu konuda ok tedirgindi.
Aydnlar, eitli meslek gruplarndaki kiiler bu tedirginlii dile
getiren yazlar yazyor, demeler veriyorlard.
Kimsenin Edirne'yi de ieren bir dne izin vermesi bekle-
nemezdi. Oysa Kamil Paa hkmeti Edirne'yi dta brakan
Midye-Enez hattn Avrupa hududu kabul eden bir tutum iin-
deydi. Bundan yararlanarak kamu oyu ttihat ve Terakki lehine
kullanlabilirdi. Yaplacak hareketin ulusal istein zerine ya-
pld izlenimiyle kamu oyunun destei de saland. Geri
kamu oyunun btnyle bu politikann ne kadar iinde bulun-
duu kukulu bir durum idiyse de gene ona hareketin ierisinde
yer vermek, hareketin hakllatrlmas ynnden zorunluluktu.
Dier yandan ordu ierisindeki gen subaylarn son durumdan,
zellikle mtareke ve bar koullarndan memnun olmad
akt. Bunlarn yaplacak bir harekette cemiyet yanna ekil-
mesi kolaylkla mmkn olabilirdi. Btn bunlar gznnde
tutan bir durum muhakemesi en uygun ann gelmekte olduunu
ve basknn yaplmasnn bir gereklilik halinde ortaya ktn
gsteriyordu.
v - ttihat ve Terakki'nin merkezi umumisi plan hazrlarken
eyleme ynsal bir grnm verilmesini de gznnde tutmu-
tur. Bylece gerek pay yksek olmasa da cemiyetin ynlarla
birlikte hareket ettii izlenimi verilecei gibi, ynlar zerinde
de kendilerinin nemsendii sansn veren psikolojik bir etki
yaratlm olacakt.

242
 Grld gibi ttihat ve Terakki merkezi umumisinin kilit
adamlar, bata Talt bey olmak zere aralk 1912'nin sonu iti-
bariyle gereki bir durum deerlendirmesi yapmlar, zellikle
siyasal adan objektif koullarn noksansz varln saptam-
lar, rgtn de hazrlanmasn, tamamlayarak kendilerinin "ihti-
ll" diye adlandrdklar "Darbe-i hkmete" karar vermilerdir.
Ne ki bu kararn alnmas srasnda da Talt bey baz glklerle
karlamtr.

Talt bey byle bir harekete, Kamil Paa'nn sadrazam olu-

undan ve ttihat-Terakki kanadndan gelen tm dayanma ne-
rilerini reddettikten sonra karar vermitir. Bunun zaman ve ko-
ullar asndan olumasn beklerken, n yoklamalarn da
yapmay ihmal etmemitir. rnein Bursa'ya yapt ziyarette
iliki kurduu Bursa ttihat ve Terakki kulb nderlerinden
olan Celal (Bayar) beye yaknda bir harekete girieceklerini,
bunun iin stanbul'dan gelecek haber ve emirlere hazr olmala-
rn, haber gelir gelmez kii olarak stanbul'a gelmelerini
sylemitir. Bu da hareket asndan Talt beyin kararl oldu-
unu gstermitir. Nitekim sonra Bursa'ya haber gidince Celal
bey ve bir arkada stanbul'a gelmiler. Ne ki burada Meserret
Otelinde kalan Celal bey bir ka gn bekledikten sonra Mmtaz
(Enver beyin yaveri) beyden hareketin tehir olunduu, Bursa'ya
dnerek haberi beklemelerinin istendiini renmitir. Buna
gre Celal beyin stanbul'a gelii basknla ilgili ilk toplantnn
yaplmasndan nceye rastlamaktadr. Bilindii gibi bu toplan-
tda, Fethi (Okyar) beyin muhalefetinden tr kesin bir karar
alnamamt.
Talt bey hkmeti devirmek iin karar verdikten sonra
bunu geniletilmi bir merkez-i umumi toplantsnda da onay-
latmak iin, byle bir toplanty cemiyetin eski ve gvenilir ye-
lerden Beezade Emin beyin Zeyrek'teki evinde dzenliyor. lk
243
toplantya Enver bey yetiememitir. O srada zmit'te bulunan
Hurit Paa'nn kurmay arasnda yer alan Enver bey trenle
stanbul'a gelmi, ne var ki Haydarpaa'da son vapuru kard
iin karya geememitir. (stanbul'da sk ynetim olduundan
tr Asya ve Avrupa, arasnda belli bir saatten sonra her trl
aracn geii yasaklanmtr.) Bu nedenle Enver beyin yetie-
medii toplantya u kiiler katlmtr: Prens Sait Halim Paa,
Hac Adil, Ziya Gkalp, Binba smail Hakk bey, Binba
Fethi (Okar) bey, Mithat kr, Yarbay Cemal bey, Dr. Nazm,
Kara Kemal, Mustafa Necip.
En byk destei Enver beyden greceini dnen Talt
bey onun toplantya gelmediini grnce baskn konusunda bi-
raz "ihtiyatl" dil kullanarak baz aklamalar yapmtr. lk sz
alan Fethi bey hkmeti devirme dncesine kar karak
unlar sylemitir:
"Henz sulh olmamtr. Tehlikeli gnler yayoruz. Herkes
hkmetin hatas yznden memleketin bu duruma dtne
inanm olsa bile bu srada hkmeti devirmek, iktidar sandal-
yesi peinde komak demektir. ve da byle bir zan vermek
doru deildir. Hem iktidar ele alsak bile ne yapabiliriz, Bence
Edirne geri alnamaz. Ordunun bugnk perian ve harap ha-
linde bir i grlemez. Artk htill metodlaryla almaktan
vazgeelim. Merutiyete layk, meruti partiler gibi alalm.
Bugnk hkmet sulhu imza etsin... ster istemez halkn g-
znden decek, bize kuvvet kazandracaktr. Bekleyelim."
Fethi beyin bu szleri dikkat edilecek olursa Talt beyin
mektubundaki yazdklarna uymaktadr. Bu da sz konusu mek-
tubun ilk toplantdan sonra yazld izlenimini vermektedir.
Ama gene de biz mektup konusunda dier kayglarmz sr-
drmekteyiz. Her neyse, toplantya hakim olan hava Fethi beyin
dncelerinin dorultusundadr. zellikle Ziya Gkalp, Sait
Halim Paa gibi bir oranda lml kiiler Fethi beyin dncele-
rini arkalamlardr. Talt mmkn olduu kadar dikkatli bir
244
dille hkmeti devirmenin gereini savunmusa da, fazla srar
da etmemi, toplantnn bir karar almadan dalmasn sala-
may yelemitir. Byle bir kararszlk iinde gereke hazrd.
Yaknda "Saltanat uras" ad altnda byk bir toplant yapla-
cakt. Bu uradan kacak karara gre hareket etmek en uygunu
olacakt... Talt bey gstermelik bir nitelii olan bu ura'dan
"sadre ifa veren" hi bir kararn kmayacan bilmesine kar-
n bu neriyi yaparak en azndan ikinci toplant olanan sa-
lamay dnyordu. Nitekim de bulunanlar bu dorultuda bir
karar vererek daldlar Ertesi gn stanbul yakasna geen
Enver bey, Talt beyi bularak konu zerinde uzun uzun tartt-
lar. Enver beyde Talt bey gibi dnyordu. Beklenen en uy-
gun zaman gelmiti. Hkmetin elinde btn hareket olanakla-
rn almak gerekiyordu. Balkanlarda, paylamdan doacak yeni
bir savata Osmanl ordusunun en azndan Edirne'yi kurtarma
olasl yksekti. Bylece Talt ve Enver beyler anlanca, i
ikinci toplantnn yaplmasna kald. kinci toplant gene ayn
yerde on gn sonra yapld. Bu toplantda grev yeri Gelibolu'ya
giden Fethi bey yoktu. lk sz Enver bey ald ve szne yle
balad:
"Geen defaki itimanzda konuulanlar hayretle haber al-
dm. Ben fazla konumaya ihtiya grmyorum. Yalnz sizler-
den unu renmek istiyorum. ktidardaki hkmetin memleket
meselelerinde baar salayacana emin misiniz? Eer emin
iseniz mesele yoktur, beyhude bir araya gelip, konumayalm."
Enver beyin bu ak sorusu karsnda toplantdakilerin
hepsi "emin deiliz" yantn verdiler. Bunun zerine Enver bey
"O halde arkadalar neye duruyoruz? Hemen hkmeti devire-
lim" dedi. Artk karar verilmi saylrda. Talt bey bunun ze-
rine baskn plannn ayrntlarn aklad. Bu arada "Kabineyi
kim kuracaktr" sz ortaya atlnca Talt bey hi dnmeden
Mahmut evket Paa yantn verdi. Mahmut evket Paa'nn
Harbiye nezaretinden istifas iin alan Talt beyin byle bir

245
harekette ona Sadrazam yapmak istemesi, iktidara ulamak iin
ne oranda zveride bulunabileceini, rgtn gelecei asndan
uygun grd hereyi yapmaktan ekinmeyeceini gsteri-
yordu.
Hareket tam anlamyla bir baskn bitiminde dzenlene
cekti. Tarih olarak 23 Ocak Perembe gn saat 15 seilmiti.
nk bu saatte devletlerin verdikleri notaya verilecek yant son
biimini alacakt. Bakanlar kurulunun nemli yelerinin, zel-
likle Sadrazamn makamda bulunaca biliniyordu. Baskn sra-
snda Babli'de muhafz ktas olarak bulunan Uak taburunun
herhangi bir harekette bulunmamas salanmt. Zaten bu tabu-
run bandaki subaylarn nemli bir blm cemiyet yesiydi.
Olaya ynsal bir gsteri havas vermek iin baskn saatn-
dan nce Enver, Yakup Cemil, Kara Kemal vb. gibi nderlerin
gvendii subay ve siviller Babli evresindeki kahvehane vb.
gibi yerlerde toplanacaklar ve bir iaretle sadaret binas nn-
deki yerlerini alacaklard. Daha nceden bastrlacak bir bildiri
bu srada halka, basna, eliliklere datlacakt. mer Naci
Babli evresindeki sivilleri gsteriye katmak iin Nafa neza-
reti ve Babli nnde heyecanl sylevler verecekti. Hareketi
asl yapacak olan grup bugnk "Cumhuriyet", gazetesinin bu-
lunduu yerden hareket edecek olan Enver bey ve arkadala-
ryd. Bunlar Babliye girerek Kamil Paa'nn istifasn sala-
yp, saraya gtrecekler, yerine Mahmut evket Paa'nn
Sadarete atandna dair Hatt Hmayunu alacaklard. Baskn
srasnda stanbul'da, i ve d haberlemeyi kesme grevi Kara
Kemale verilmiti. Kara Kemal tam saat te Babli'nin lke ii
ve d tm balantlarn kesecekti. Bunu byk postahane bi-
nasndaki sisteme el koymakla salayacakt. Zaten Talt beyin
posta Hazrl dneminde buraya ok gvenilir kiiler yerleti-
rilmiti. Ayrca Kara Kemal'de eski posta memuru olarak bu-
raya egemendi. Hareketin baarya ulat anda Talt bey
ileri Bakanl vekaletine haiz olarak tm illere durumu bildi-

246
ren telgraflar ekecek, lke iinde duruma hakim olacakt. Azmi
bey ise polis mdriyetine el koyacakt. Btn bu noktalar en
kk ayrntsna kadar hesaplanmt. plann sz edilen gn
noksansz uygulanmasna kalyordu.

Plann en zor gerekleen blm Mahmut evket Paa'nn

sadareti kabul etmesi oldu. Ona durumu anlatp, sadareti kabul
ettiine dair sz alacak kiiler kendisinin gvendii Cemiyet
yelerinden seilmiti. Bunlar Mithat Paa'nn olu Ali Haydar
Mithat, Mithat kr ve smail Hakk beylerdi. Ali Haydar
Mithat bey kendisine verilen emir dorultusunda dierlerinden
daha nce Paann skdar emsi Paa'daki konana gitti.
Kendisine durumu yanstarak unlar syledi:
"Yarn veya br gn, Sarayda bir toplant olacak ve
Edirne'nin Bulgarlara teslimi lehinde karar alnacak, snr Midye
Enez hatt olacak; bu durum kat'i bir safhaya girmeden nce
mutlaka Kamil Paa kabinesini drmek lazmdr. Size kar
umumun hrmet ve muhabbeti var. Sadareti kabul bir hizmet
olacaktr."
Mahmut evket Paa'nn tepkisi beklenenden de sert oldu.
Ali Haydar Mithat beye Boaz'daki aknty gstererek: "Sizin
bana tavsiyeniz udur: Bu akntya kendini at... Harbi kazanmak
iin hi bir midim yoktur. Yzde krk midim olsa hi tereddt
etmez, kendimi ortaya atardm. Braknz bu adamlar sarayda
toplansnlar, Edirne'yi Bulgarlara vermek yolunda kararlarn
versinler. Biz, karar grdkten sonra hadiselerin gsterecei
artlar iinde harekete geer, o zaman bahsettiiniz tecrbeyi
yaparz. Bana sylediiniz takn fikirler hep Enver beyin kafa-
sndan kyor, ok rica ederim imdi gidiniz, Enver bey'i gr-
nz, bu dakikada bir hkmet darbesi yapmak kadar hata olmaz
deyiniz."

247
 Ali Haydar Mithat bey Paann bu szlerini ancak ertesi
gn Enver beye yanstabildi. Enver bey u yant verdi: "Ben,
Mahmut evket Paa'nn fikrinde deilim. Harbi kazanmak ko-
nusunda yzde seksen midim vardr. Hkmet darbesi iinde
herey hazrlanmtr. Bundan dnmek imknszdr. Mahmut
evket Paann sadaretine de kafi surette karar verilmitir. Bunu
kabul edip etmemek iin bahis konusu olacak bir ey yoktur."
Enver'in bu tutumu Talt beyle darbe asndan kesin olarak
planlarn deitirmemek dncesinde olduklarn gsteriyordu.
Bu kere de M. evket Paa'ya arkadalar arasnda yumuakl
ve nezaketi ile n yapm ola Mithat kr bey gnderildi.
Kendisi anlarnda bunu yle anlatmaktadr:
"Merkez-i umumi Mahmut evket Paa ile grmeye beni
memur etti. Paann skdar'daki evine gittim. Enver beyin
Babli'ye bir baskn tertip edeceini haber verdim. Paa ok
mtereddit grnyor, bu ok tehlikeli bir i... teebbs muvaf-
fak olmazsa sonu bizim iin ok vahim olur, diyordu.
Kendisine teminat verdim. Btn hazrlklarn tamam oldu-
unu, hi bir eyin tesadfe braklmadn, Kamil Paa'y isti-
faya davet ederek kendisinin sadaret makamna getirilmesinin
partice kararlatn anlattm. Mahmut evket Paa, oda iinde
parlak izmelerinin mahmuzlarn akrdatarak dolayor, "Ya
bir aksilik karsa? Ya ummadk beklenmedik bir hadise ile
kar karya kalnrsa" diye syleniyordu. Ben alnan tertibat
durmadan tekrarlyordum, Mahmut evket Paa nihayet "Allah
muvaffakiyet ihsan buyursun" dedi ve Sadrazaml kabul etti-
ini syledi." Bundan sonra i eylemin yaplmasna kalyordu.
23 Ocak Perembe gn saat 13'den itibaren Talt bey ve
Sapancal Hakk birlikte son hazrlklar denetlediler. Babli
evresinde toplanma merkezi olarak tesbit edilmi olan kahve-
hane, gazino, otel salonu gibi yerleri gzden geirdiler. Baskn
da bulunacak olan militanlarn gelip gelmediine baktlar,
Grne gre istenen lde bir kalabalk yoktu, beklenenden
248
daha az katlm vard. Darda souk ve yamur vard. Ama,
ince ve szm szm yaan bir yamurdu bu. Havann bu kt
koullarna ramen Talt ve Sapancal Hakk srekli olarak ev-
rede dolatlar. Talt beyin tannmaktan korku duymamas dik-
kati ekmekteydi. Ne ki alnan n tedbirlerin gerei olarak
Cemiyete bal subaylar Babli evresindeki devriyeleri hemen
hemen kaldrmlard. Fakat Talt bey iin gene de tehlike vard.
Eski Dahiliye nazrn bir gren bulunabilirdi. Buna ramen iki
arkada denetimlerini aralksz srdrdler. Saat ikiyi gemiti.
Eylemden dnmek imkanszd. Zaten o sralarda Kara Kemal
Postahanede Babli'nin d balantlarn kesmee balamt
bile. Talt elindeki yetersiz kda ramen rest diyen bir oyuncu
gibi, "Hakk vakit geldi, haber ver gelsinler" dedi. Sapancal
Hakk yukarya, Enver, Cemal, Yakup Cemil ve dierlerini bek-
ledii yere doru hzla gitmee balad. Talt bey de Babli'nin
karsndaki bir binann sundurmaya benzer knts altnda,
mmkn olduu kadar yzn gizleyerek durup beklemee
balad.
Sapancal Hakk'dan tamamdr, hareket ediniz haberini
alnca Enver bey kendisi iin hazrlanan beyaz bir ata binerek
Babli'ye doru yrye balad. Atn evresinde zmitli
Mmtaz, Filibeli Hilmi beyler korumaya memur kiiler olarak
yryorlard. te Talt bey iin en skntl ve kukulu an o da-
kikada balad. Keden, imdi ran konsoloshanesinin bulun-
duu yerden, Enver'i at zerinde gelirken grd. Oysa ortada
istenilen kalabalk yoktu. En gvenilir kiiler bile gelmemi-
lerdi. Tam bu anda evre yollardan Mithat kr, Yakup Cemil,
Mustafa Necip'in kendisine doru geldiklerini grd. Bu biraz
iini rahatlatt. Ama militan olarak istenilen kalabalk toplan-
mamt. Talt bey bu endieler iinde kvranrken Enver beyde
ortaklkta beklenenden az kiiyi grnce armt. Ne var ki
tam bu srada mer Naci'nin ateli sylevi imdada yetiti. Nafia
nezaretinin merdivenleri zerinde btn gcyle yle bar-
yordu: "Vatandalar! Hkmet Edirne'yi terk ediyor, u daki-
kada (Babli'yi gstererek) burada notalar imzalanyor. Trk

249
milleti bunu asla kabul etmeyecektir. ttihat ve Terakki buna
asla msaade etmeyecektir. Yaasn millet, yaasn ttihat ve
Terakki." Bu szleri iitenler mer Naci'nin evresinde toplan-
yorlard. O ise yle devam ediyordu: "te hrriyet mcahidi
Enver bey Babli'ye yryor; ite kapnn nnde arkadalar-
mz yzlerce sivil ve subay ellerinde tabanca ieri girmee ha-
zrlanyor. Onlarla birlik olunuz. Bu acizler idaresinde son veri-
niz. Halk Babli nnde toplanmt. stenilen kalabala eri-
ilmiti. Tam bu srada Sadareti korumaa grevli Uak taburu-
nun bahede silah att grld. Bu kere de mer Naci onlara
seslendi: "Evltlar! Elinizdeki silahlar millet size kullanmak iin
vermitir. Dman atalca'dadr. Mbarek vatan ineye i-
neye oraya kadar gelmitir. Biz milli erefi, milli namusu koru-
mak, mukaddes aile yurdumuzu kurtarmak istiyoruz, siz baka
trl dnyorsanz ite sinem aktr. Ate ediniz"... Bylece
mer Naci'nin yreklere heyecan veren sylevleriyle
Babli'nin bahesine girilmi, sonra d kaplar kapatlmtr.
D kapnn tesinde ise byk bir kalabalk avludaki beyaz at
stndeki Enver'i, al sancaklar, ttihatn ileri gelenlerini heye-
canla seyrediyorlard.
Enver atndan indi. Yannda Yakup Cemil, Mmtaz,
Sapancal Hakk, Mustafa Necip, Hilmi beyler olduu halde
Sadaret dairesine doru yneldi. Onlar Talt bey, Mithat kr
izliyordu. Sapancal Hakk ile Yakup Cemil'in grevleri yolu
amak bir yerde Enver ve Talt'ta gerektii anda fedailik yap-
makt. Sadaret kapsnn nnde nbet tutan askerler, hafif bir
hareket yapnca Sapancal Hakk olanca gcyle "Selam dur!"
diye bard. Ne olduunu aran askerler bu subayn emrine
uyarak Enver ve arkadalarna selam durdular. Bylece ttihat
ve Terakki'nin darbeyi yapacak nderleri tam bir baskn tarznda
Sadaret binasna girmi oluyorlard.

Olayn ierden grnn ise Ali Fuat (Trkgeldi) yle

hikaye etmektedir: "Meclisin (ura-i Saltanat) ertesi gn Zat-
ahane, nezdinde ehzade Abdlmecit efendi olduu halde beni
250
ard. Ordunun galeyan halinde olduuna dair bir binba tara-
fndan atalca'dan ehzadeye takdim olunan telgrafnameyi
tevdi ederek, Babli'de Sadrazama gsterip, acele teyakkuz
tedbirlerinin alnmasn" irade etti.
Abdlmecid efendi vekiller heyetince verilecek cevabi nota
msveddesini (Tebliden nce bir kere de biz grelim, bir mta-
laamz olursa beyan edelim) demi olduundan bu babda da
Sadrazamn fikrinin alnmasn irade etti. Otomobile binip
Babli'ye gittim, vekillerin yemek yiyip meclis salonuna av-
detle yeniden mzakereye balam olduklarn sylediler ve
geldiimi Sadrazama haber verdiler. Bir eyrek kadar intizardan
sonra Sadrazam gelerek makamna oturdu. Ben de pencere
nnde bulunan yandaki koltua oturdum. Evvela nota msved-
desi hakknda ifahi iradeli tebli ettikte Sadrazam bunun ya-
plmasnn kabul olamayacan bildirdi. Daha sonra telgrafna-
meyi vererek "Mtalaa buyurunda onun hakkndaki iradei se-
niyyeyi de tebli edeyim" dedim. Kendisi telgrafnameyi okur-
ken dardan bir grlt iitildi. Bam pencereye evirince
nlerinde irili, ufakl ocuklar olduu halde sarkl sarksz bir
takm adamlarn tekbir olarak Babli'ye gelmekte olduklarn
grdm. Sadrazama:
- Bugn miting mi var? Ellerinde bayraklarla birok
adamlar Babli'ye doru geliyor dedim.
- yle bir ey yok,
Diyerek telgrafnameyi okumaya devam etti. Fakat grlt
gittike artyordu. Bam evirip de baktmda "eri girmek
zere parmaklklar trmanyorlar, parmaklklar ayorlar" de-
yince:
- Haber veriniz de kaplar kapatsnlar... dedi.
Dndm ki bunlarn erbab kyam olduklarna phe yok;
iptida Sadrazamn odasna hcum edecekleri de muhakkak... u
halde durmak nefsimce byk tehlikeyi mucip... Hemen haber

251
vermek bahanesiyle aradan ktm; aradaki odada kap aalar
ve hademeler toplanp "Bu bamza gelenler nedir?" diye ala-
yordu.
Dardaki byk sofada angr ungur camlar krlyor, si-
lahlar atlyordu. Deniz tarafndaki eli odasna gittim; orada
Maliye Nazr Abdurrahman efendi, Telgraf ve Posta Nazr
Mosoros Kikis bey ile Deutsche Bank direktrleri ve Alman se-
fareti ba tercman avans mzakeresiyle megul oluyorlard.
Mosoros Kikis bey: "- Ah madam imdi Paris'de bu vakay
duyarsa benim iin kim bilir ne kadar tela eder" diyordu.
Odaya girince bir keye snarak hlin neticesine itizar
eyledim, Sofada daha iddetli silah sesi ve "ay" diye birinin fer-
yad iitildi. Odaclar gelip Harbiye Nazr Nazm Paa'y vur-
duklarn haber verdiler..."
Enver ve arkadalar ieri girince salondaki grltye gelen
bir komiser kalabal grnce silahn atelemiti. Silah sesini
duyan Yaver Nafiz bey darya frlayarak silahna sarld, ama
Mustafa Necip kendisini hemen orada vurdu. Ne var ki Nafiz
bey lrken son gcyle tabancasn ateleyerek o da Mustafa
Necip beyi vurdu. Sonralar Talt bey buna ok zldn
syleyecektir. nk Mustafa Necip daha kurulu gnlerinden
itibaren ttihat ve Terakki'nin yesi ve Talt beyin de yakn ar-
kadayd.
Grltler zerine byk salona kan Harbiye Nazr
Nazm Paa, Enver bey ve arkadalarn grnce, "Ne oluyor?
Aklnzca Sadareti mi basmaa geldiniz, haddinizi biliniz" diye
onlar azarlaynca Yakup Cemil tabancsn Nazm Paa'nn a-
kana ynelterek onu vurdu. Enver bey bunu beklemiyordu.
"Ne yaptn Yakup, bu cinayete ne lzum vard?" deyince Yakup
Cemil gayet soukkanl bir ekilde "Bu adamlara baka trl laf
anlatlmaz ki" yantn verdi. Olanlar Talt beyi hem artm
hem de zmt. Birden "Arkadalar byle olmayacakt. Eer
252
bu hal devam ederse ben yokum, her eyi brakr giderim" diye
bard. Bu szlerin etkisi grld ve tabancalar sustu. Bu arada
Talt bey oradaki odaclara gayet sert bir biimde Sadrazamn
nerede olduunu sordu. Odacnn biri korkudan tutulmu bir e-
kilde parmayla oday iaret etti. Odaya giren Enver ve Talt
Sadrazamdan istifa etmesini istediler. Bu szleri iitmemi g-
rnen Kamil Paa yukardan alarak onlara niye geldiklerini
sordu. Bunun zerine Enver bey nazik bir sesle halkn ve aske-
rin galeyan halinde olduunu, kendisinin sadaretten ekilmesini
istediklerini sylemee balad. Kamil Paa bu durumda yaptk-
lar hareketin lkeye ve millete zarar vereceine dair bir ka sz
sylemee alr. Bunlar Enver bey, biraz da ekingen bir ta-
vrla dinlemee balaynca Talt bey birden barr: "stifa, is-
tifa". Bunun zerine Kamil Paa istifasn yazar. stifada "Cihet-
i askeriyeden vuku bulan teklif zerine" deyimi yer almaktadr.
Tam anlamyla bir siyaset adam olan Talt bey bu deyimi ye-
terli bulmaz "Hayr ahali kelimesini de ilave edeceksin" der.
Bylece hareketin yalnz askerlerin deil, halkn da katlmyla
yapldn vurgular. En azndan bu grnm korumak ister.
stifay alan Enver bey Sapancal Hakk'y Talat beyin ya-
nna brakarak Yakup sen benimle gel diyerek, kapnn nnde
biriken halka unlar syler: "Kamil Paa istifa eyledi. imdi sa-
raya gidiyorum. Zat- ahaneye malumat arzedeceim. Milletin
hukukunu savunmaya muktedir bir hkmet tekil olunacaktr"
... Sonra eyhlislam Cemalettin efendinin otomobili ile saraya
gider.
5
Enver bey, Yakup Cemil ile birlikte hzla saraya gittiler. Bu
arada Talt bey Sapancal Hakk'nn yardmyla Babli'de, sa-
daret binas ierisinde dzeni salamakla meguld. Kamil Paa
ve o srada sadarette bulunan nazrlar bulunduklar yerde gzal-
tna alndlar. Baskna katlan Azmi beyin grevi polis mdrl-
n igal ve kolluk hizmetlerini denetim altna almakt.

253
Kendisine Sudi bey yardm ediyordu. Azmi bey ve arkadalar
Polis Mdrlne gittikleri anda kendilerini "eri giremezsi-
niz, yasaktr" diyen bir komiser karlad. Ne ki sadareti baa-
ryla basm olan bu kiiler iin komiserin silahn almak ve et-
kisiz hale getirmek sorun olmad. Bu ilemden sonra Polis
Mdr Cafer lhami beyin bulunduu yere giden Azmi bey:
"Millet namna hkmeti deviren ttihat ve Terakki emriyle po-
lis mdrlne tayin olundum. Makamnz bana terk edecek-
siniz", dedi. Cafer lhami beyin tepkisi umulandan yumuak
oldu. Hemen makamn gstererek "Buyurun efendim, tebrik
ederim, muvaffakiyetler dilerim" diyerek grevi Azmi beye
devretti. Bylece belirli bir direnmenin beklendii en nemli
yerlerden biri teslim alnmt. Bundan sonra Azmi bey elindeki
kolluk gleriyle stanbul'un asayiini yakndan denetlemeye ve
baskndan sonra her hangi bir hareketin olmamasn salamak
iin gerekli tertipleri almaa balad.
Sultan Reat olay biraz da memnuniyetle karlad. Geri
yal Sultann byk bir glk kartmayaca bekleniyordu,
ama bu memnuniyeti ilginti. Oysa ttihat ve Terakki'nin bunu
da hesaba katmas gerekirdi. Bilindii gibi Balkan Savann
balamasndan az sonra eski padiah Selanik'ten stanbul'a geti-
rilmiti. Abdlhamit'in Kamil Paa, Cemalettin Efendi gibi
mevcut kabinenin ileri gelenleriyle yaknln bilen Sultan
Reat, Kamil Paa'nn ilk frsatta kendi yerine gene kardeini
getireceinden kukulanmaa balamt. Bu nedenle ttihat ve
Terakki'nin yapt darbe onun da iine gelmi, bu kukular
kalkmt.
Enver bey Padiahn huzuruna girdiinde Sultan Reat'n ilk
sz "Hayrls olsun olum" demek olmutu. Bu sz zerine
Enver bey ok saygl biimde merkezi umumi tarafndan nce-
den kararlatrlan ilkeler evresinde, padiahn elini pp u
szleri syledi.
"evketmeab! Kamil Paa kabinesi, memleketi perian et-
mitir. Bugn halkn isyan karsnda istifa etmitir. stifaname-

254
sini takdim ediyorum. Msaade-i ahaneleri olursa yerine
Mahmut evket Paa kulunuzun tayinini ahali ve ordu namna
istirham ediyorum. Hkmet kuruluncaya kadar Dahiliye
Nezareti ilerine vekil olarak Talt beyin bakmasnn, ordu
bakumandanlk vekletine Mir zzet Paann getirilmesinin
mnasip olacan takdirlerine arzediyorum."
Padiah tm bu nerileri kabul ettikten sonra gerekli ilem-
lerin yaplmasn Bamabeyinci ile bakatipe emretti. Baz kay-
naklar Sultan Reat'n Enver beye "Allah sizden raz olsun bu
adamlardan beni kurtardnz" dediklerini yazmaktadrlar. Gene
bir blm kaynaa gre de Enver beyi dikkatle dinleyen Padiah
"Mahzuz oldum" demitir.
Enver bey bu temasn sonulandrrken Talt beyde
Dahiliye Nazr Vekili mzasyla btn vilayetlere ve idari mer-
kezlere u telgraf ekiyordu:
"Nota zerine Kmil Paa kabinesi Edirne vilayetini kami-
len ve Akdeniz adalarn ksmen dmana terke karar vermi ve
Mabeyin-i Hmynu melkane de Meclis-i Milli nam altnda
mnhasran ra-y Devlet azasndan ve baz resay memurin-
den bir meclis-i meveret tekil ederek ittihaz eyledii karara
onlarnda muvaffakatini cebren bilistihsl hukuk- mukaddese-i
milliyeye tecavz eylemitir. Bundan galeyana gelen halk
Babli nnde nmayiler icra etmesi zerine kabine istifa et-
tiinden yeni kabine teekkl edinceye kadar Dahiliye Nezareti
umurunu mstanen bitevfiki tala bairade-i seniye vekleten
deruhte eyledim. Hukuk-u mukaddese-i memleket keml-i azm
ile mdafaa edilecei beyan ve harbin avdeti ihtimaline binan
halkn muavenet-i maddiye ve mneviyeye teviki tavsiye olu-
nur".
Burada Talt beyin rgtndeki etkinlii anlatmak iin
Celal (Bayar) beyin bir ansn yanstmakta yarar olacaktr:
"Saltanat urasnn toplandnn ertesi gn akam (23 Ocak
1913) tarihinde iimden ayrlm akamst evime giderken,

255
telgrafhaneden kan bir memur hzl admlarla yanma yaklat.
Sevin iinde cebinden bir kat kartt bana okuttu. Bu
Dahiliye Nazr Vekili Talt imzal bir telgrafn suretiydi
(Yukarda yeralan telgraf). Gzlkl Avni dediimiz bu telgraf
arkada verdii haberi tamamlam olmak iin yava sesle:
"stanbul telgrafhanesi galiba bizimkilerden Keml bey (Kara
Kemal) ve arkadalarnn igali altndadr, dedi ve yanmdan
uzaklat." Milli mcadele gnlerinde posta ve telgraf memur-
larnn ulusal bamszlk hareketini desteklemelerine kadar
uzanan bir rgtlenmenin kck bir rneidir bu. Baskn ya-
pld anda iki nokta: letiim merkezi (telgrafhane) ve
Dahiliye Nezareti derhal denetim altna alnmtr. Zaten bu r-
gtler Cemiyet kkl bir biimde yerletirilmitir. Bu nedenle
de szn ettiimiz denetim altna alma olay kolaylkla yap-
labilmitir. te rgt budur.
Btn bunlar olurken Mahmut evket Paa skdar'daki
konanda gelimelerin sonucunu bekliyordu. Yannda cemiyet
namna smail Hakk bey bulunmaktayd. Enver bey Padiah
iradesini alr almaz onlara telefon etti. Telefon sesini duyan paa
kendisi amad, smail Hakk beye "siz baknz" diyerek bir ia-
ret yapt. Bylece iyi ya da kt ilk haberi kendisi almak iste-
miyordu. Belki de heyecann yenemeyerek yersiz bir sz sar-
fetmekten ekiniyordu. smail Hakk bey ile Enver bey arasnda
u konuma geti:
"- Oras neresi.
- Mahmut evket Paa'nn kona, siz kimsiniz?
-Enver...
- Sen misin Enver, Ne oldu?
- Herey tamam. yi geti. Paa Hazretleri saraya terif bu
yursunlar.
- Nereden telefon ediyorsunuz?
- Saraydan, fakat derhal Babiliye dneceim.
- Biraz malmat veremez misin?...

256
 - Bir saniye bile vaktim yok... Hilmi bey yolda, onu dinler-
siniz."
Dahiliye Nezareti vekili olarak btn illere ve ynetim
merkezlerine telgraflara, Kemal Bey'in ynetimindeki telgraf-
haneden ekilirken; Talt bey Atina Elisi Muhtar beyi elilik-
lere gndererek durumdan onlar da haberdar kld. ngiliz
Elisinin "Bu durum savan devam anlamna mdr?" eklin-
deki sorusuna Muhtar bey, "Hkmet deiikliinin mutlaka sa-
va anlamna gelmeyecei" eklinde ok esnek bir yant verdi.
Kukusuz ttihat ve Terakki'nin eliliklere vermek istedii "mal
ve can gvenliine ynelik teminatt". nk Balkan sava s-
rasnda byk devletlerin eliliklerini korumak amacyla her
lke bir sava gemisiyle, bir miktar silahl kuvveti stanbul'a
gndermiti. Geri bu gemi ve askerler grnmde sadece eli-
liklere ve yabanclara yaplacak bir tecavz karsnda kullanl-
mak iin getirilmilerdi. Ama kk bir kkrtmann ya da su-
dan bir gerekenin bunlarn yersiz bir mdahalesine yol amas
beklenebilirdi. Muhtar beyin asl grevi elilikleri bu ynden
aydnlatmak, olayn yabanclara ynelik olmad, Osmanllarn
bir i ii olduunu vurgulamakt. Ne var ki byk devletler ara-
snda Osmanl mparatorluunun paylam biimi ve etki alan
olarak kullanlma dorultusunda anlamazlklarn bulunmas sz
konusu glerin darbecilere kar gelmesini zaten olanaksz
klmaktayd. Ama gene tedbirde kusur edilmemeliydi.
ttihat ve Terakki'nin baarl baskn dzenleyen nderleri
bu uralar ierisindeyken, Babli'nin n bir ana-baba gnne
dnmt. Byk bir kalabalk hemen her grdn "Yaasn
ordu, yaasn millet, yaasn ttihat ve Terakki" avazlaryla al-
klyordu. Polis mdrlne el koyan Azmi beyin gnderdii
polisler bu kalabal teskin etmee glk ekiyorlard.
Kalabaln kolay kolay dalaca da yoktu. Bu srada
Babli'ye yannda Bamabeyinci Hurit ve Bakatip Ali Fuat
beyler olduu halde gelmekte olan Enver bey ve arkadalar
kalabalktan yol bulup geemiyorlard. Enver bey bir ara aresiz
kalarak yksek sesle halka hitap etti: "Padiahmz, evketmeap
Efendimiz, Kamil Paa'nn istifasn kabul buyurdular, hkme-

257
tin tekiline Mahmut evket Paa'y memur ettiler. Mahmut
evket Paa hazretleri az sonra terif edeceklerdir.
Vatandalarm imdi sizden yeni hkmete itimat etmenizi,
sknetle dalmanz rica ediyorum..." Bu szler zerine kala-
baln bir blm dalmakla birlikte, ounluk yeni Sadrazam
Mahmut evket Paa'y beklemee balad.
Sadrazam, elinde ferman, saray arabasyla Babli'ye gelir-
ken araba glkle yol alyordu. Arabann evresini saran halk
srekli olarak:
"ok yaa.... Hareket ordusu kumandan Mahmut evket
Paa, ok yaa... Ordumuzu kurtar... Edirne'yi isteriz" diye ba-
ryordu. Yeni sadrazam Babli kapsnn nnde Talt, Enver,
Cemal beyler tarafndan karland. Sadaret binasnn byk sa-
lonuna girilince Mahmut evket Paa, Cemal beye dnerek
"Olum Cemal bey, stanbul muhafzln zerine al... btn
yetkilerini serbeste kullan, stanbul'un asayi ve emniyetini
koru." Bylece Cemal bey "stanbul muhafz" bugnk deyi-
miyle merkez kumandan oluyordu. Bu ttihat ve Terakki a-
sndan ok nemli bir grevdi. Bir yandan Polis Mdr Azmi
bey, dier yandan stanbul muhafz Cemal bey Cemiyet adna
bakenti avularna alyorlard... Kukusuz asl olan Cemiyetti.
Mahmut evket Paann yeni kabinesi u isimlerden oluu-
yordu:
Sadrazam ve Harbiye Nazr: Mahmut evket Paa
Hariciye Nazr Vekili: Eski Atina Elisi Muhtar bey
ra- Devlet Reisi: Prens Sait Halim Paa
Dahiliye Nazr: Hac dil bey
Bahriye Nazr: ruksulu Mahmut Paa
Adliye Nazr: Eski stanbul Valisi brahim bey
Maliye Nazr: Rfat bey
Nafa Nazr: Beserya Efendi
Evkaf Nazr: Hayri bey
Posta ve Telgraf Nazr: Oskan efendi
Maarif Nazr: kr bey

258
 Ticaret ve Ziraat Nazr: Cell bey
Hariciye Nezaretine Hakk Paa getirilmek istendii iin o
mevki vekalete braklmt. Sonra Hakk bey grevi kabul et-
meyince Sait Halim Paa Hariciye Nazr olarak atand. Bu ka-
bine listesinde dikkati eken nokta Talt beyin bulunmamasdr.
ou yazar bunu Mahmut evket Paa ile Talt beyin aralarnn
bozuk olmasna balamlardr. Bundaki gerek pay byktr.
Ancak darbe yapan bir heyetin iinde ve hatta en nnde bulu-
nan, bu uurda belki de cann ortaya koyan bir kiinin isteme-
sine ramen nazr olamamas dnlemez. Aslnda Talt bey
de bu aamada hi bir nezareti istemiyordu. rgtn yeniden,
yasal dzeyde diriliini dzenlemek, iktidar partisinin banda
pekitirmek onun anlayna daha uygun dyordu. stelik
Dahiliye Nezaretine en gvendii kiilerden birisini Hac dil
beyi getirmiti. Onu bekleyen grev rgtn lideri olarak "resto-
rasyon" dnemini kazasz olarak atlatabilmekti. Bunda da ne
kadar hakl olduunu sonra ortaya kacakt.
Ertesi gnk btn gazeteler Babli basknn halkn ve
ordunun elele yapm olduu "hayrl" bir hareket olarak nite-
lerken, geni biimde ttihat ve Terakki'nin halka hitaben yayn-
lad bildiriye yer veriyorlard. Bu bildiri, darbenin nedenini
aklyor ve bunu bir genel ayaklanma, halkn istei dorultu-
sunda gerekleen bir eylem olarak tanmlyordu.
6
"Babli Baskn" bir tek kiinin srar ve bir de onu destek-
liyen gzpek bir avu militan tarafndan gerekletirilmitir.
Bu tek kii, yaamnn her dneminde siyasal savam bir yana
itmemi, son nefesine kadar siyasetin iinde kalm, iktidar m-
cadelesini kendisine bayrak yapm Talt beydir. Politikann
amurlara batrld bir lkede ona gerek yerini bylesine ve-
ren bir baka kiiyi bulmak o gnde, bu gnde pek nadirdir.
Talt bey belki yksek okullarda siyaset biliminin eitli kuram-
larn okumamt, ama pratiiyle bu bilime belki de nemli de-
neyimler ve bulgular kazandrmtr. Kurduu rgt
Jakobin'lerden beri gelien "Devrimci rgt" modeline uygundu.
Bugn ttihat ve Terakki zerinde inceleme yapanlar onun rgt
259
yapsndaki devrimci ekirdei grdklerinde armaktadrlar.
Bu ekirdein siyaset bilimini iyi bilen, bu konuda pratik ve
kuramsal deneyimleri olan kiiler tarafndan yapld izlenimi
edinirler ki bir yerde hakldrlar, Ama haksz olduklar nokta bu
rgt kuran ve yrten kiinin ya da kiilerin kuramsal bir te-
mele sahip olmamalarndan kaynaklanr. Byle bir kuramsal
temelin varln savunmak kukusuz yanltr. Ama deneyime
gelince, ite bu noktada bir nceki yarg sahipleri hakldrlar.
Gerekten de Talt bey ve arkadalar "Devrimci siyasal prati-
in" iinde yurulmulardr. Bu onlarn yapsnda vardr.
Kukusuz kendiliinden ortaya kmamtr, ama iinde bulun-
duklar, yetitikleri koullar onlara bu deneyimi kazandrmtr.
"Babli baskn" ite byle bir devrimci pratiin yeni bir
aamasdr, bir baka denemesidir. Bu deneyimde baary
mmkn klan koullara daha nceden deinmitik. imdi,
basknn tm yksn sergiledikten sonra bunlar daha z bi-
imde yineleyelim. Byle bir deneyim: ok iyi bir gizli rgte,
rgt yeleri arasnda lm bile glerek karlayacak bir daya-
nmaya, gzpek ve kararl nderlere, yelerle nderler ara-
snda kardeten de te bir gven ve yaknla dayanr. Baarda
da bunlarn pay aktr.
Bu noktada ttihat ve Terakki'nin, biraz da kayrc bir ta-
vrla Talt beye maledeceimiz, bir zlemine dikkatleri ekmek
isteriz. ttihat ve Terakki kurulduundan itibaren halkn, o g-
nn deyimiyle "ahali"nin temsilcisi olmak istemitir. Bunun
zlemini duymutur. "Ahali" onun iin dayanlabilecek tek
noktadr. Ne var ki bu nokta her zaman ttihat ve Terakki'ye
bekledii destei verememitir. Onu ou kez kendi yaamn
deitirmek isteyen bir "mubassr", bir "ceberrut" tabiatl -
retmen olarak grmtr. retmen ne kadar iyi niyetli olursa
olsun gene de halkn isteini yanstmaz, kendi isteini onun ka-
nalyla yanstmaya alr. Bundan trdr ki, ttihatlarn o
pek sevdikleri, Talt beyin btn davranlaryla bir paras ol-
duunu vurgulamaya alt "ahali" onlarla bark olmamtr.
Bunu toplumdaki katmanlarn belirgin olmamasna, ttihat ve
Terakki'nin bir "blok" partisi olmak istemesine ramen gerek
260
anlamda byle bir "blok"un ne olumasn ne de ilemesini sa-
layamadna balayanlar kmaktadr. Hepsinin bir lde
hakk vardr. Talt bey btn yaam boyunca iinden kma-
syla vnd "ahali"si ile tam bir iliki kuramamtr.
"Ahali"siz politika yapmaa bundan tr mecbur olmutur.
Ama eninde sonunda "Ahali"ye mecbur olacan da hissetmi-
tir. Bundan tr yapt btn hareketleri onun adna yapmak
arzusunu tamtr. Halk iin, halka ramen, halksz bir yne-
tim... Zor bir formldr bu. Ama Osmanl mparatorluu gibi
despotik bir ynetimin mirasn tayan toplumlarda en yaygn
ynetim tarz da budur. Toplumdaki katmanlarn kendi sorunla-
rna sahip olduu, yani bir baka deyile kendi kaderlerini gene
kendileri izdii zaman zlenilene yani "ahali" ile birlikte poli-
tika yapma olgusuna varlr.
Babli basknnn her aamasnda ttihat ve Terakki yapt
iin "ahali" adna yapldn vurgulama abasndadr. Kamil
Paa istifanamesine sadece ordu tarafndan, istifaya zorlandn
ihsas eden bir szck eklediinde Talt bey "Ahali, ahali" diye
bouna barmamtr. Sultan Read'a adeta tekmil verircesine
ttihat ve Terakki'nin darbesini ve isteklerini anlatan Enver bey
de bunlarn "ahali"nin arzusu olduunu eklemeye ihmal etme-
mitir. Talt beyin Dahiliye Nazr vekili olarak tm yurttaki y-
netim merkezlerine ektii telgrafta da ttihat ve Terakki'den
daha ok "ahali'nin Babli nndeki nmayii zerine Kamil
Paa'nn istifa ettii bildirilmektedir. Nihayet cemiyetin yayn-
lad bildiride de "ahali"nin istekleri dorultusunda yryen
ttihat ve Terakki ile ordunun bu ii yapmak durumunda kald
anlatlmaktadr... "Ahali"nin arzusu ile bir eyi yapmak. Bir
politikacnn rgtn, eylemlerini dayayacak bir toplum katna,
bir yna olan gereksinimini bylesine ac ama ak bir biimde
ortaya koyan bir baka tmce zor bulunur. "Ahali"ye dayanmak
her siyaset adamnn ryasdr. Ama gerekletirmek, hele
Osmanl toplumu gibi "despotik" bir politik yapya sahip olan
toplumlarda ylesine zordur ki... Aydnn, politikacnn, sradan
vatandan, nihayet tm lkenin siyasal dramna kaynaklk eder
bu olgu.

261
 ZOR GNLER VE DEVLET TERR

Talt bey, Dahiliye Nezaretinde Hac dil gibi gvenilir bir

arkada aracl ile rgtsel etkinliini srdrebiliyordu. Zaten
Baskndan sonra temel sorun ttihat ve Terakki rgtnn yeni-
den dzenlenmesi evresinde toplanmaktayd. Kamil Paa h-
kmeti srasnda rgtn byk blm (buna su yzndeki
blm de diyebiliriz) merkezle ilikisini yitirmiti. Geri gizli
blmle olan ilikiler, daha nce de deindiimiz gibi, canl tu-
tulmaktayd. Bunun en somut rnei de Babli basknndaki
baaryd. Fakat ttihat ve Terakki kulplerinin kapatlmas bun-
lara bal yelerin siyasal almalar konusunda yeterli bilgi
edinememesine neden olmutu. Bu da en azndan rgtn bir
ksmn dank bir biime dntrd. imdi ilk i olarak rg-
tn bir siyasal kurulu olarak ekirdei ve yan kurumlaryla ye-
niden diriltilmesi, dzenlenmesi ve yarnlara daha bir bal hale
getirilecek ekilde ideolojik beslenmesi gerekiyordu. Talt bey
bunlarn baarlamamas halinde bu kere zor koullar altnda
ulalan iktidarn her an kaybedebileceinin farkndayd.
Bunun iinde rgt almalarna btnyle kendini verdi.
Mamafih rgt denetim altnda tutabildii lde kabine ze-
rinde de etkinlii byyordu. Bu noktada ihmal edilemeycek bir
yarar olarak dnlmeliydi.
rgtn, zellikle tara kulplerinin yeniden derlenmesi
yansra bir baka nemli sorunda Babli baskn srasnda b-
yk yararllklar grlen Yakup Cemil, Sapancal Hakk vb.
gibi fedai diye nitelenen militanlarn rgt iinde yaratabilecek-
leri etkinliin snrlandrlmasyd. Bu fedai militanlar, yaptklar
hizmetin bir dn olarak rgt ierisinde, bilhassa merkezi

262
umumide daha fazla rol oynamak, daha etkin bir konuma gel-
mek istiyorlard. Militan olmalarnn tesinde siyasi bilinlenme
asndan istenilen dzeye eriememi bu kiilerin fedakarl
konusunda kimsenin kukusu olmasa da, rgte egemen olma-
lar halinde, onu yeni servenlere (istenmeyen) srklemelerin-
den de korkuluyordu. Bu endienin haksz olduu da sylene-
mezdi. rgte zor gnlerinde canlan pahasna hizmet verenle-
rin, birazda psikolojik nedenlerin drtsyle yapacaklar davra-
nlarn yeler arasnda srtmelere, hatta rgtn kliklere
(fraksiyonlara) ayrlarak paralanmasna da neden olmas bek-
lenebilirdi. Talt beyin baskndan sonraki gnlerde en byk so-
runu bu militanlarn parti iindeki (rgt asndan istenmeyen)
kprdanmalarnn nasl nlenebilecei noktasnda younla-
mt. Bunlarn genelde asker olular iliki de bulunduklar
Cemal, Enver ve Fethi gibi gen subaylar bir birine kar kul-
lanma eilimlerini de gndeme getirebilirdi. Btn bunlar g-
znnde tuttuu zaman, Talt bey iin iki noktann nemi daha
da ortaya kyordu:
i - Merkezi umumi ve cemiyet iersinde ki tartmalarn d-
arya szmas kesinlikle nlenmeliydi. Cemiyet ve merkezi
umumi yelerinin birbirlerine kar ynelttikleri sert eletiriler,
bir ailedeki gibi, cemiyetin salonlarnda kalmal d dnyaya
yansmamalyd. Bu noktadaki titizliin, gelecekte, yararl so-
nulan grlecektir.
ii - Sz edilen ve Cemiyete verdikleri yarar tartma ko-
nusu bile edilmemesi gereken ama iktidarda da silahlarn kn-
larna sokmayan militanlar youn bir biimde megul edecek
yeni ura alanlar bulunmalyd.
rgt sorunlarnn bylesine ciddi boyutlara ulat bir d-
nemde kabine dnda kalarak rgtle yakndan ilgilenme ola-
na bulan Talt bey asndan bulunduu konum bir yerde bu-
lunmaz nimet cinsindendi.

263
 Talt bey rgte ilikin sorunlarla yakndan ilgilenir ve
yelerden, eitli kulp ya da ubelerden gelen sorunlar zme
abas ierisinde bulunurken, Cavit bey darda ve zaman zaman
yurt iinde lkenin parasal meseleleriyle ilgileniyor, yeni bor
kaynaklan bulma abasna kendisini vermi grnyordu. te
yandan gen kurmaylar, bata Enver ve Fethi bey olmak zere
Edirne fatihliinin ulvi heyecanna kendilerini kaptrmlard.
Bylesine st dzeyde, temiz, vatanseverce amalar yannda r-
gtn pis ilerine kimse elini bulatrmak istemiyordu. Onlar
kendilerini ulusa adam kiiler olmay yeliyorlard. rgtn
zaman zaman dedikodular celbedecek kadar kirli ilerine bu-
lamak akllarnn kesinden gemedii gibi byle ilerle u-
ramay kendi aplarndaki kiiler ynnden bir "zl" kabul
ediyorlard. Talt bey onlarn byle dnmelerinden mem-
nundu. nk deneyimleri sayesinde biliyordu ki onlarn kirli,
ayrnt ve uramaya bile demez diye niteledikleri bu ura
yani rgtn ayakta tutulmas gayreti siyasal yaamn en nemli
esidir. Onun kendisine braklmas, bu urada yalnz kal-
mas, kendi ynnden daha ncede altn izdiimiz gibi bu-
lunmaz bir frsattr. Yalnz bu kiilerin rgt sorunlarndan
bylesine uzakta kalmalarnn getirecei baka sorunlar da d-
ndke zlmemesi elde deildi. Talt bey iin baskndan
sonra tek gerek vard: Cemiyetin iktidarda oluu. Binaenaleyh
onun iktidarda srekli bir biimde kalabilmesi iin her eyin,
noksansz yaplmas artt.

Babli baskn Kamil Paa hkmetinin Edirne'yi

Bulgaristan'a brakt nedeniyle yaplmt. O gn Babli
nnde Enver bey ve Mahmut evket Paa'y lgnca alkla-
yan kalabalk bir tek ey istiyordu; "Edirne'mizi kurtarn". Bu
belgi ttihat ve Terakki merkezi umumisinin de kabul ettii bir
ilke idi. Darbe bunun iin yaplmt. Bunun da tesinde ttihat
ve Terakki'nin siyasal gelecei de bu "taahht"n yerine geti-

264
rilmesine balyd. Btn bu faktrler byk devletlerin
Edirne'nin terkedilmesine ilikin 17 Ocak 1917 tarihli notasna
verilecek cevabn ana noktalarn belirlendi. Bu cevap 30 Ocak
gn devletlerin temsilcilerine ulatrld. Nota'da Edirne ve Ege
adalaryla ilgili u noktalara yer verilmiti:
"Edirne tam bir mslman ehri, Osmanl mparator-
luunun ikinci bakentidir. Onun terkedilecei sznn bile
ortaya kmas btn memlekette heyecan yaratmaya sebep
olur. Nitekim byle bir heyecan daha nceki hkmeti ekilmek
zorunda brakmtr. Bununla beraber son bir bar ve uysallk
gsterisinde bulunmu olmak iin Osmanl hkmeti Edirne
ehrinin Meri'in sa kysna den ksmn brakabilir.
Ege adalarna gelince: anakkale'ye yaknlklar dolaysyla
Boaz'n emniyeti ve korunmas bakmndan son derece nem-
lidir. Dierleri de Anadolu'nun ok yakn birer parasdr, ayr-
lamazlar. Ayrldklar takdirde birer fesad oca olurlar.
Anadolu kylarnda durum Makedonya'nn haline dner. Bu
ynleri gznnde tutmak artyla adalarn mukadderatnn ta-
yin ii takdirlerine braklabilir."
Notaya verilen yantn bundan sonraki blm ttihat ve
Terakki'nin yeni politikasn simgelemek asndan nemlidir.
Verilen yanta gre bu gibi zverileri yapacak olan Osmanl h-
kmeti gmrk zgrln, mali ve iktisadi bamszl, ser-
best hukuk esasna dayal ticaret anlamalar yapabilme hakkn,
Trkiye'deki yabanclarn da yurttalar gibi vergi vermelerini,
bu koullar yerine getirilinceye kadar gmrk resimlerinin % 4
artmasn, yabanc postahanelerin kaldrlmasn srarla iste-
mekte, ve kapitlasyonlarn kaldrlaca konusunda byk
devletlerden kesin bir vaad talep etmektedir. Tarihlerimizde 30
Ocak yantnn daima birinci blm sz edilmitir. Oysa yeni
hkmet ekonomik bamszln varlmas gereken tek ama
olduunu, yarsmrge olmaktan kurtulma zamannn geldiini,
eer Rumeli terkedilecekse ancak bu dnler karsnda bunun
265
yaplmas gerektiini ortaya koymutur ki, bu durum o gne
kadar Osmanl hkmetlerinin taleblerinde grlmeyen bir
yaklam tarzdr. Anadolu ekirdeine dayal, mslman bir
Osmanl ounluunun yaad yeni devlete doru giden ilk
admdr bu yant. Geri sadece kt zerinde kalmtr ama,
Trk aydnlarnn gelecekte varmak istedikleri noktay da bir
yerde aka sergilemitir.
Nota verildii sralarda Bulgarlar atalca cephesinde taar-
ruza getiler, bu arada sarlm bulunan Edirne'yi de ar bir top
atei altnda tutmaa baladlar. atalca'daki sava drt gn
srd. Bu drt gnlk sava srasnda Bulgarlarn verdii kayp
savan bandan beri verdiklerine denkti. Ksacas atalca'dan
daha ileriye gitmelerinin mmkn olmad bylece anlal-
mt. atalca'da bu baarl savunma rnei ordunun savama
gcnn arttn gstermekteydi. Ama gene de Mahmut evket
Paa ve Genelkurmay Bakan olan zzet Paa bir Heri hareketin
tehlikeli olacan syleyerek, barn bir an evvel yaplmasn-
dan yana grnyorlard. Btn koullarn aleyhte gzkmesine
ramen Edirne'nin kurtarlmas konusunda imanl/bir srar iki
kii de grmekteyiz. Talt bey ve Enver bey, Talt bey bunu
hem bir Edirneli olarak, hem de cemiyetin prestiji asndan
vazgeilmez bir koul biiminde ele olmaktayd. Enver bey ise
gen yata fatih olma sevdasnda olan romantik bir gen subay
gibi meseleye bakyordu. Talt bey ttihat ve Terakki'nin nc-
lnde, halkn heyecann st dzeyde tutacak ve maddi katk-
larn salayacak "Milli Mdafaa Cemiyeti"ni kurdurmu, ordu-
nun iaesi ve dier gereksinimlerini halkn gnll balaryla
salamaa alyordu. Muhaliflerin kardklar eitli sylenti-
lere kar bu cemiyetin atalca savunmas srasnda ve daha
sonra ordu ikmaline ilikin baz sorunlarn zm asndan
byk katklar olmutur. En azndan o pek sevdii ve arzularn
yapmaa alt "ahali"nin bylece canl tutulmas salan-
yordu.

266
 Sadrazamn ve Genelkurmay Bakannn ikircikli tutumuna
ramen sarlm bulunan Edirne'yi kurtarmak iin yeni bir giri-
imde bulunulmasna karar verildi. Bu giriimin temel plan
yle zetlenebilirdi. Bolayr'da bulunan ve Fethi beyin kurmay
bakanln yapt kuvvetler Bolayr'dan taarruza getikleri
srada, Hurit Paa'nn 10. kolordusundan bir tmende Enver
bey kumandasnda arky'e karlacakt. ki ate arasnda kalan
Bulgarlarn bylece geriletilerek Edirne koridorunun almas
ve Edirne'de kahramanca kenti savunan kr Paa kumanda-
sndaki kuvvetlere eriilmesi mmkn olacakt. Bu baarnn
elde edilmesi halinde, atalca'daki Bulgar ordusu da gerileri
Trk kuvvetleri tarafndan kapatld iin mkl durumda ka-
lacak ve hkmete bar konferansndaki pazarlnda nemli bir
koz kazandrlm bulunulacakt. Kt zerinde ok gzel g-
rnen bu plan baarya ulamad. nk plan hereyden nce
arky'e kartma yapacak kuvvetlerle Bolayr grubu arasnda
salam bir egdm gerektiriyordu. te bu egdm kurula-
mad. Bolayr grubunun taarruzundan ok sonra Enver beyin
tmeni arky'e ulaabildi. Doal olarak harektn baskn nite-
lii ortadan kalkt. Bolayr grubu tek bana srdrd saldr-
snda yengi salayamad. arky grubu ise Bolayr grubunun
etkin bir katlm olmadan zaten bir ey yapamazd. Bu olayn
sonraki yansmalar eitli sylentilerin ortaya kmasna neden
oldu. Bazlar Fethi beyin, Enver beyin prestijini krmak iin
Bolayr gurubunu erken saldrya geirdiini sylerken, bir
baka gurupta kartmada kullanlan irket-i Hayriye'ye ait ge-
milerin zamanlamay gerekletirecek hza sahip olmadklarn,
bir baka deile bu hz hesaba katlmadan zamanlamann ya-
pldn ileri srmektedir. Nedenleri ne olursa olsun bu kk
apl hareket baarszla uram ve Edirne'nin kurtulma
umutlar suya dmtr. Basnda ise harektla ilgili haberler
balangta heyecanla yanstlrken sonralar kk ve nemsiz
bir resmi bildiriyle olay geitirilmitir. Ne ki Mahmut evket
Paa artk Edirne'nin daha fazla dayanamayaca iin bar g-

267
rmelerinin yeniden yaplmas konusunda isteinde hakl k-
mt.
Bakanlar kurulunda sava yanllar ile bar yanllar ara-
snda tartmalar ok sert geti. Dahiliye Nazr Hac Adil beyle,
Maarif Nazr kr bey, bir yerde merkezi umuminin de d-
ncesini yanstarak "Barn zaman gelmemitir" diyorlard.
Sadrazam ise "Zaman gemitir" diyerek sava brakmann ge-
reini vurguluyordu. ttihat ve Terakki'nin bar halinde durumu
ok kritik bir hal alacakt. nk Babli baskn Edirne'nin ve-
rilmeyecei ilkesi dorultusunda yaplmt. Oysa imdi
Edirne'den vazgeiliyordu. Gen subaylar da Sadrazam ve
Genelkurmay Bakannn bar tutumunu eletiriyorlard.
Hafz Hakk bey ordunun zellikle kumanda heyetinin gen-
letirilmemesinden tr bu sonucun alndn srarla syledii
gibi, bu dncesini "Tanin" gazetesinde de yazd.
Genelkurmay bakan bu yaz zerine Tanin'in kapanmasn is-
tedi. Cemal beyin yapacak bir eyi yoktu. Gazeteyi kapatt. Her
tarafta byk bir heyecan vard. Halkn galeyana gelmesi ve
bakentte istenmeyen olaylarn kmasn engellemek zere baz
askeri birliklerin stanbul'a getirilmesi yoluna gidildi. Sonuta
Sadrazam ve Genelkurmay bakannn istekleri dorultusunda
bir bar iin byk devletlere bavurulmas kararlatrld.
Byk devletlerin verdikleri karara gre barn ana izgileri
yle olacakt:
"Trakya'da Osmanl - Bulgar snr Midye - Enez arasna
ekilen dz izgi olacakt. Girit Yunanistan'a braklacakt.
Dier Yunan igali altndaki Ege adalar hakknda son karar
byk devletler verecekti. Harp tazminat diye bir ey sz ko-
nusu olmayacakt."
Kabine bu teklifleri kabul etti, ve 31 Martta bunu byk
devletlerin temsilcilerine bildirdi. Bylece yeniden mtareke
oldu. Londra bar grmeleri sonunda 30 Mays 1913'de
bar imzaland. Londra barnn imzalanmas ttihat ve
Terakki a-
268
sndan bir yenilgi olarak kabul ediliyordu. Bir kere bar konu-
sunda acele edilmiti. nk gelen haberlere gre Balkan dev-
letleri arasnda her an bir paylam savann kmas beklen-
mekteydi. Aralk sonundan beri bu durumu gsteren bir ok
gsterge ve olay vard. atalca'dan daha ileri gitmeyecei belli
olan bir Bulgar ordusunun karsnda bir ka ay daha beklene-
bilir ve kmas byk bir olaslk dahilinde olan yeni Balkan
paylamna hazr olmak zere ordu yeniden dzenlenir ve bu
frsat kt anda yararlanlabilirdi. Ne ki Mahmut evket
Paa ile zzet Paa'nn ordu hakkndaki olumsuz grleri
(savama gcnn ve moralinin kalmadna inanmaktaydlar)
bu barn aceleye getirilerek imzalanmas sonucu ortaya -
kard. Szn tutamayan ttihat ve Terakki ise iktidarn koru-
yabilmek iin zorunlu olarak bask yntemlerine ynelme ile
kar karya kald. nk muhalefetin eline byk bir koz ve-
rilmiti, onun ise bunu kullanmamas diye bir ey dnle-
mezdi.

Bu kere ttihat ve Terakki'ye ynelik muhalefet hareketine

saltanat ailesi de karmt. Balkan sava srasnda saltanat
ailesi ierisinde, zellikle ehzade arasnda byk bir eki-
menin varl gzlerden kamyordu. Bunlar Yusuf zzettin,
Vahdettin ve Mecit efendilerdi. Yusuf zzettin Veliahtt. Babas
Abdlaziz dneminde iyi yetitirilmi, kk yatan beri gerek
asker, gerekse halk arasnda tavrlaryla, konuma tarzyla bir
hayli taraftar bulmutu. Fakat zamanla kendisinde baz ruhsal
dengesizlikler grlmee balanmt. Bu dengesizlikler iki
nokta etrafnda an endie biiminde kendisini gstermekteydi:
Veliahtlnn iptal edilmesi ve kendisinin kanser olduu ev-
ham. Sk sk Cemiyet yelerinden ileri gelenlere hl veliaht
olup olmadn sorarak bu endielerinin herkese bilinmesine
de yol amt. Veliaht'n ruh sal hem Cemiyetin yetkililerini
hem de halk dndrmekteydi. Muhalif evreler ise bu du-

269
rumdan alabildiine yararlanyorlar, olur olmadk hikayeler uy-
durarak, bire bin katarak Veliaht'n durumunu daha tehlikeli bo-
yutlara getiriyorlard. Yusuf zzettin efendinin merkezi umumi-
'nin yapt olaan toplantlardan bile kukulanarak ziyaretine
gelen kiilere son toplantda veliahtlm kaldrld deil mi,
bana doruyu syleyin diyerek evhamlanmas gnlk hareket-
lerinden biri haline gelmiti. Bir keresinde Dr. Bahattin akir
beye kanser olup olmadn sorduunda Bahaattin bey kendi-
sine her trl gvenceyi vererek kanser olmadn anlatm,
ama bu kere Yusuf zzettin efendi "A azn da tkreyim"
demitir. Byle bir teklif karsnda B. akir bey doal olarak
arnca bu kere de "grdn m kanser deilsem tkrmeme
izin verirdin, korkmazdn" demee balamtr. Veliaht'n bu du-
rumu karsnda, bir bunalm halinde intihar etmesinden korku-
lur olmutu. Sonunda alnan btn tedbirlere ramen bu ac son
geldi.
Veliaht Yusuf zzettin efendinin bu ruh yapsna karn
ikinci veliaht Vahdettin efendi de ttihat ve Terakki'ye kar,
onu devirmek iin, en azl muhaliflerle ibirlii yapacak nite-
likte biriydi. Osmanl hanedan hukukunda ikinci veliahtlk diye
bir kurumun olmamasna karn eitli bask ve oyunlarla ken-
dini ikinci veliaht olarak kabul ve ilan ettirmiti. Sultan Read'a
karyd. Onu ve ttihat ve Terakki'yi devirmee ynelik btn
komplolar ierisinde gzkyordu. Oysa Osmanl tarihinde eh-
zadelerin ak bir biimde politika yapmalar gelenekten deildi.
Vahdettin efendi bu gelenei bozmu ve Hrriyet-i tilaf ile ya-
kn ilikiler kurarak politikann iine girmiti. Bu durum ttihat
ve Terakki'nin organlarnca biliniyor ve kendisine eitli kanal-
lardan uyarlar yaplyordu. Ama bu uyarlara karn Vahdettin
efendi davranlarndan asla vazgemiyordu.
Mecit efendi ise Balkan savann en kritik gnlerinde,
atalca savunmasnn dorukta olduu bir dnemde Cavid beye
"Sultan M. Read zayf bir adamdr. Tahttan indirilerek yerine

270
zzettin efendinin getirilmesini" nermitir. Cavid bey bu teklif
karsnda ok armtr. Bunun asla dnlmediini ve d-
nlmemesi gerektiini uygun bir dille Mecid efendiye anlat-
maya almtr. Ne var ki Mecit efendi bu kere de "ttihat ve
Terakki"nin Sultan Read'n zayflndan yararlanarak cumhu-
riyet ilan etme dncesinde olduunu yaymaa balamtr. Bir
keresinde Mahmut evket Paa bunu Yusuf zzettin efendiye
sert bir biimde yalanlamak zorunda kalmtr.
Muhalefet ehzadelerin ve hatta bir yerde padiahn durum-
larndan yararlanarak ttihat ve Terakkiye ynelik byk bir
komploya girmi ve bu komploya saltanat mensuplarn da ka-
rtrmaktan ekinmemitir. Geri bu komplonun ilham perisi
ttihat ve Terakki'nin "Babli Baskn"dr ama, hazrlk ondan
ok daha yaygn olarak dnlmtr. Olayn ekirdeinde
Halskran grubuna bal bir iki sergerde bulunmakla beraber,
siyasi ama olarak Hrriyet-i tilafn iktidar sz konusuydu.
Saltanat ailesine mensup baz kiiler, eski politikaclar ak ya
da kapal komplonun iinde yer almaktaydlar. Vurucu aralar
ilerini bitirdikten sonra onlar sahneye kacaklard. Yalnz b-
tn bu komplo plann hazrlayanlarn farketmedikleri tek ey
ttihat ve Terakki'nin byle bir olaya kar hazr oluu ve
stanbul Muhafz Cemal beyle, polis mdr Azmi beyin mese-
lenin ilk rgtleniinden beri baz eyleri sezmi bulunmalardr.
Komploda iki aama sz konusuydu. Birinci aamada ana
vurucu timler anahtar niteliindeki hedeflere kaldrp, bunlar
saf d brakacaklard. Bu hedefler bata Mahmut evket Paa
olmak zere, Talt bey, Karasu vb. gibi bir ok ttihat liderdi.
Bunlarn ldrlmesinden sonra halk "eriat isteriz" feryatla-
ryla ayaklandrlp Babli'ye gidilerek hkmete el konula-
cakt. Bu eylem srasnda d glerinde yardm salanm bu-
lunuyordu.
O gnlerde stanbul muhafz olan Cemal Paa komplo pla-
nn yle anlatmaktadr: "Evvela ttihat ve Terakki'nin mhim
271
ahslan aleyhine bir suikast yaptktan ve bu suretle memleketi
hkmetsiz braktktan sonra, zat- ahane zerine yaplacak
tesirlerle Mir akir Paay sadaret kaymakamlna
(Sadrazama vekilliine) tayin ettirmek ve onun bakanl al-
tnda bir geici kabine yaparak gn, gece ttihat ve
Terakki'nin btn fertleri aleyhine katliam tertip etmek ve sonra
kabineyi Kamil Paa'nn veyahut Prens Sabahattin beyin reislii
altnda tekil eylemek hususlarna karar verilmitir...
Cemal beyin bundan sonra syledikleri daha da dikkat e-
kici: "Mir akir Paa'nn sadaret kaymakamln -maksad
bilerek- kabul edecei ve zat- ahaneye tesirler icra edecek zat-
lar arasnda pek byk makamlar igal eden baz zatlarn da
bulunaca hakikati vard. O zaman, yle dndm:
Maddi mevkileri bu derecelerde byk olan u zatlar aley-
hine takibat icrasna kalkmak, ii pek ileriye gtrmek olur...
Bu dnceme Sadrazam ve Dahiliye Nazr da itirak ettik-
lerinde vazifeli olanlarn bu suretle dikkat nazarlar ekilerek
maksad temin ettim." Bu szlerden de anlalaca zere ttihat
ve Terakki'ye ynelik toplu bir krm ngren komploya salta-
nat ailesinden nemli kiiler de dahil bulunmaktayd. Olayn
bylesine bytlmesi Cemiyete kar yaygn bir hareketin var-
ln kamu oyu nnde sergileyecei iin snrl bir tutuklama
kampanyas ile ii geitirmek, bu arada ttihat ve Terakki'nin
her zamankinden daha gl olduu kansn ierde ve darda
uyandrmak amaca daha uygundu. Gene bilinmektedir ki kom-
plonun varlndan Cemal bey ve dier ttihat ve Terakki nder-
leri haberdardlar. O sralarda Kalikratya (Kumburgaz) da bulu-
nan Kuuba Eref ve arkadalarndan oluan gnlller ve
Enver beyin gleri hemen suikasttan sonra stanbul'a getirile-
rek gerekli gvenlik tedbirleri alnmt.

Komplocularn en byk hedefi Mahmut evket Paa'yd.

Bunun eitli nedenleri vard. Bir kere Paa 31 Mart olaynn
bastrlmasndan beri srekli olarak cemiyete hizmet eden bir
272
kumandan ve devlet adam olarak niteleniyordu. te yandan
Sadrazam olduu iin o gnk iktidarn kilit ta olarak bilini-
yordu. Bu kilit tan oynatmak hem kabineyi kertmek, hem
de cemiyetin ordu ile olan st dzeydeki balantlarnn kesil-
mesi demekti. En azndan olay tertipleyenler byle dnyor-
lard. Mahmut evket Paa ile ayn anda Talt, Cemal ve dier
ttihat nderlerin ldrlmesi sonucu ortaya kacak aknlk
ve heyecan anndan yararlanarak iktidara el koymak kolaylaa-
cak ve ilk gn ierisinde 31 Martta baarlamayan ttihat
kym gerekletirilecekti. Plan gerekten de acmasz, kyc ve
ustaca hazrlanmt. Ne var ki, bylesine ayrntl bir komplo-
nun yaama noksansz geirilebilmesi kk bir katiller etesi-
nin deil, etkin ve yaygn bir rgtn baarabilecei iti. Bu
nokta hesaba katlamam, mevki hrs, kiisel garazlar vb. gibi
motiflerin harekete geirdii bir kiralk katiller etesinin olay
zmleyebilecei sonra bunun zerine ellerini kirletmeyen
muhalefet nderlerinin gelip oturaca dnlmt. Bu siyasal
kavgalarda hesaba katlmamas gereken bir eylem tarzdr.
Eylemler inanl militanlar tarafndan yapld srece baarya
ulaabilir. Babli basknn tm olumsuz koullara ramen ba-
ars bundan ileri gelmektedir. Celal Bayar'n kitabnda da be-
lirttii gibi tara rgtleri dahi bu konuda alarma geirilmiti.
Yani sorun bir ka tane gzpek katil tarafndan dzenlenmi-
yordu. Dzenleyenler, uygulayanlar kolkola iin iindeydiler.
Oysa Hrriyet-i tilaf da toplanan muhalefet glerinin hazrla-
d plann grnmdeki mkemmelliine karn en zayf nok-
tas bir rgtn, inanl kiilerin, davaya ba koyan siyasal bi-
lin sahibi kiilerin bu ii dzenlememi oluuydu.
Cemal bey, Azmi bey ve dier kolluk gc ile istihbarat ku-
rumlarna bal kiilerin elindeki bilgiler komplonun nceden
sezildiini ortaya koymutu. Hatta saltanat ailesinden Tunuslu
Hayrettinzade Damat Salih Paa'ya Cemal bey st kapal ola-
rak "baz eyler duyduunu" tlatm ve kendisinin bu iin d-
nda kalmasn tlemiti. Buna karn Damat Salih Paa ga-
273
yet kstah bir tarzda Cemal beyi yantlam, bir bakma "Ne ya-
pacaksan yap, hodri meydan" dercesine bir tavr taknmt.
Gene komplonun dzenleyicilerinden Dr. Nihat Reat
(Belger) beyinde ikili bir rol oynad ileri srlmektedir. Cemal
bey anlarnda Doktorun bu ikili oyununu yle anlatmaktadr:
"Doktor bir gn anlama mzakereleri iin (muhalefetle bir
anlama zemini aryordu) Talt beye belli bir saatte randevu
vermiti. Ayn gnde ve Talt beye ayrd zamanndan iki saat
nce bizlerin aleyhine suikast etmeleri kararlatrlm olan a-
hslarla randevulamt. Suikast arkadalar ile mzakerenin
cereyan tarzndan pek memnun olan doktor bir tebessmle:
- Haydi bakalm, imdi de Talt beyle anlama mzakere-
sine... demiti.
Bu mzakereyi Talt beyin bir adamna aynen gsterdim. O
zaman phesi kalmad. Fakat tam kendisini yakalatacam s-
rada takiplerden phelenmi olduunu sandm Doktor Nihat
Reat kamaa muvaffak oldu."
Dier yandan komplonun tetik eken elleri olan erkez
Kazm ve Pertev Tevfik ise bir yandan o sralarda Paris'te olan
ve bir Msr prensesiyle evli bulunan erif Paa, dier yandan
Damat Salih Paa ile (bir rivayete gre) ngilizlerden maddi ve
manevi destek grmlerdir. Suikast plan hazrlandktan sonra
Romanya'da bulunan erkez Kazm ve Pertev Tevfik, erif
Paa'dan istedikleri miktarda para gelmedii iin stanbul'da
Damat Salih Paa'ya bavurmulard. Daha dorusu Kazm
Romanya'da kalm, Pertev Tevfik bu ilikiyi kurmak iin
stanbul'a gelmiti. nce Prens Sabahattin'e bavuran Pertev
Tevfik ondan red cevab alnca "Kabahat bizdeki sizin gibi kor-
kaklara bavurduk", diyerek Damat Salih beye gitmitir. Baz
kaynaklar bu ilikinin Muhip bey tarafndan kurulduunu sy-
lemektedir. nemli olan ilikinin kimin kurduu deil, Damat
Salih Paa'nn paray vermi olmasdr. Damat Salih Paa Muhip

274
beyi ya da gelen kiiyi ve yaplan planlar dinledikten sonra bir
zarf kartarak imdilik bunu kabul ediniz demitir. Bu imdilik
sz gelecekte de yeni demelerin yaplaca vaadini tayordu.
Damat Salih beyden istedikleri paray alan Muhip bey
engelky'de Vahdettin ile de grmtr. Bu durum, o sra-
larda kk gzaltnda tutan Cemal beyin hafiyeleri tarafndan
da teyid edilmitir. Muhip bey bu temaslarn bitirdikten sonra
Romanya'ya telgraf ekerek gelmelerini istemitir. Cemal bey
anlarnda "Suikastten bir hafta nce Kstence'den avdet etmi
ve Fitz Maurice (ngiliz elilii tercman) ile Binba Tyirel'in
himayesi altnda vapurdan karlm olan Yzba Kazm
(erkez)...." demektedir. Bylece komploda ak olmasa da
ngilizlerin bir destei ortaya kmaktadr. Ayrca komplo sra-
snda yabanc eliliklere ve duayen'e verilmek zere hazrlanan
aadaki bildiri de d glere ne lde dayanldn ortaya
koymaktadr:
"... Bir tabur serseri ile idare olunan hkmet-i hazray
ezip, krmak iin tertip etmi olduumuz planlan heri bdabd
mevki-i fiile getirmee karar verdik.
Asayiin muhafazas iin, sefirlerin karaya asakiri bahriye
ihracn emir etmeleri, gerek Avrupa ve gerek umumun menfaati
iktizasndandr.
Efendimize unun da arzna cretyab oluyoruz ki tarafmz-
dan mparatorluun menfaati iin kabul olunan bu hareketin ic-
ras zmmnda vuku bulacak hi bir hadiseden mesul olmayaca-
mz gibi, vuku bulan teklifimizin dveli muazzama tarafndan
ltfen nazar itibara alnacan mit ederiz. htill komitesi."
Ksacas komployu dzenleyenler, daha evvel varlklarna
iaret ettiimiz, eliliklerin korunmas iin getirilmi olan gemi-
lerden stanbul'a asker kartlmasn yani stanbul'un dvel-i
muazzama tarafndan igal edilmesini aka istemektedirler. Bu
yaklam komplocularn d destee ne oranda gereksinim duy-
duklarn gstermektedir.
275
 Mahmut evket Paa'ya suikastn yapld 15 Haziran 1913
aramba gn Cemal bey Harbiye Nezaretine giderek Paa'ya:
"Bugnlerde baz suikastlardan bahsolunduunu, belki yarn,
br gn bunu nlemek amacyla baz tevkifler yapmak zorunda
kalacan, bakentte emniyet ve asayiin korunmas iin her
trl tedbirleri almsa da, ayr ayr ahslara yaplacak suikast-
lara kar tamamen nleyici tedbirler bulmak mmkn olmad-
ndan kendilerinin de bu yolda uyank davranmalarnn uygun
olacan ve refakatindeki yaverlere de bu yolda ve zeti surette
direktif verdiini" bilgi olarak bildirdi. Bu bilgi zerine Paann
tepkisi "Adam sen de... olacana varr. Ne yapalm?
Elhkml-lillah." szlerinde belirdi...
Paann gnlk yaam bir program dahilinde srmekteydi.
Harbiye Nezareti'nden k ve Babli'ye gidii de bu programa
gre leye yakn, alafranga saat 11 dolaylarnda olurdu. Bu
nedenle kendisine yaplacak bir saldrnn zamanlamas kolay-
lkla yaplabilirdi. Harbiye Nezareti bugnk stanbul
niversitesi merkez binasnn bulunduu binayd. Paa her za-
man olduu gibi saat 11 dolaylarnda nezaretten ayrld. D
kapda mutad merasimle uurland. Beyazt Meydanndan sola
doru kvrlan otomobili Divanyoluna girdi. Bu yolun
Gedikpaa yokuu bana rastlayan blmnde bulunan bir
medrese yolu iyice daraltmaktayd, bu noktada yolu bir cenaze
kalabal kesmiti. Paann arabas sayg gstermek iin bir ara
durdu ya da yolu kesildii iin durmak zorunda kald. te tam
bu srada arabann penceresinden uzanan bir el Paann zerine
ate etti. Paa yannda oturan Bayaveri Eref beyin zerine y-
ld. Paann vurulduunu gren Eref bey tabancasn ekerek
arabadan dar frlad ve katilleri kovalamaa balad. Bu arada
Paann arabasn saran kalabalk iinde bulunan katillerden bir
blm arabaya saldrarak orta sandalyede oturan deniz temeni
yaver brahim efendiyi ldrd gibi, zaten kanlar iinde ara-
bann koltuuna ylm olan paann zerine bir ka el daha
ate ettiler. Katillerden bir blm kede bekleyen ve al-
276
makta olan bir otomobile binerek hzla katlar. Bu blm ise
evreye dald. evreye dalanlar arasnda sadece Topal
Tevfik yakalanabildi.
Paann ldrlm olduu hemen Harbiye nezaretinin
nc katnda bulunmakta olan Cemal beye duyuruldu. Asker
ve polis alarma geirildi. stanbul'un her yannda katiller aran-
maa baland. Paann lm ttihat ve Terakki merkezi
umumisinde de byk bir heyecan ve tela uyandrd. Bu kom-
plonun cemiyete ve onun iktidarna kar olduu ok akt.
Talt beyin ilk tepkisi "Su testisi su yolunda krlr" eklinde
oldu. Sonralar bu tepkideki soukkanl yaklam onun da
komploda dahli olduu biimindeki dedikodularn aylmasna
neden oldu. Oysa Talt bey ayn yargy kendisi iin de kere-
lerce tekrarlam, hatta eine her zaman "Ben yatamda lme-
yeceim" demitir. inde bulunduklar ortamda bu gibi olayla-
rn her zaman beklenebileceini anlatmak iin sarfedilmi bir
szdr onunki. Fakat Mahmut evket Paa ile Talt bey arasn-
daki srtmeyi bilenler bir nce deindiimiz, dedikodudan
baka bir gerek pay olmayan yaktrmay yapmlardr.
Cemiyetteki heyecann getirdii panik havasndan gene ilk
kurtulan Talt bey oldu lkenin o anda Sadrazamsz kalmann
ne oranda tehlikeli olabileceini tahmin ettii iin derhal
Hariciye Nazr Sait Halim Paa'nn Sadaret kaymakamln
padiahn onayna arzetmek iin gerekli giriimlerin yaplmasn
salad ve bu yolda iradeyi elde etti. Bylece ttihat ve Terakki
asndan nemli ilk adm atlm ve hkmetin devam sa-
lanmt. Bundan sonra i byk apta bakentteki asayiin ve
dzenin salanmasna kalyordu. Bu da yakn yerlerde bulunan
bata Enver bey ve Kuuba Eref gibi Cemiyetin gvendii
kiilerin kumandasndaki glerden bir blmn geici de olsa
stanbul'a getirmekle saland. Bu tedbirlerin alnmasndan
sonra Paann cenaze treninin lmnn ertesi gn yaplaca
ilan edildi. Bu bir yerde ttihat ve Terakki'nin muhalefete kar
bir g gsterisi olacakt. nk katillerin byk bir blmnn
yakalanamad bir dnemde grkemli bir cenaze treninde -
kacak olaylarn denetim altna alnamamas olumsuz gelimelere
yol aabilecei gibi, stanbul'daki yabanc gemilerden gn-
derilecek byk devletlere bal askerlerin de kenti igal etme-
lerine neden olabilirdi. Btn bu tehlikelere ramen cenaze t-
reninin yaplmasnda srar edildi.
Tren ok grkemli oldu. 150 binin stnde bir kalabaln
trene katld grld. Halk cokun bir biimde Paann arka-
sndan gzya dkyordu. Trene katlan yabanc askeri atae-
lerden birine ait u izlenimleri Cemal beyin anlarnda okumak-
tayz:
"Suikastn ertesi gn hi tereddt etmeden byle bir ce-
naze treni tertip etmek henz katiller yakalanmad bir srada
btn yabanc devletlerin elilerini ve zellikle deniz kuvvetleri
kumandanlarn bu darack yerde toplamak medeni bir cesaret
olduu kadar aldklar tedbirlerden emin olduklarnn ifadesidir.
u anda ihtilalcilerden biri, bir el bombas kullanarak iimizden
bir veya bir kan hatta hafif surette yaralam olsa, Osmanl
kentinin hemen sava gemilerimizin mrettebat tarafndan igal
olunaca tabiidir. Nitekim buna ait tedbirler grlm ve ge-
rekli emirler verilmitir. Fakat bir vak'a olmuyor. te biz bura-
dayz. Bir ka gne kadar katiller ve onlar himaye edenler ya-
kalanrsa, bu baar, bizim burada fazla bir kalabalk olduu-
muzu gsterecek, yabanc donanmann stanbul'u terk etmesini
Boaz'n iinde tabii halin avdetini salam olacaktr."
Cenaze trenine katlan Kuuba Eref'te anlarnda o
gn yle anlatmaktadr:
"... Enver merkezi Kalikratya (Kumburgaz) da bulunan
onuncu kolordunun kurmay bakanyd. Mmtaz beyde emir
subay idi. Sabaha kar Mmtaz telala adrma geldi beni
uyandrd:

278
 "Enver bey tek bana stanbul'a gitti. Mahmut evket Paa
vurulmu, hkmette devrilmi..." dedi.
Heyecan iinde kalktk. Memleketin ilesi ne idi?
Kalikratya merkez kumandan Sakall Aziz beyin temin ettii
bir vapura en sekin 500 kiilik bir kuvveti yerletirerek yola
ktk. Topkap'nn Hnkr iskelesine yanatk. Mmtaz beyi
deniz kenarndaki sevkiyat merkezinin telefonuyla stanbul
Muhafz Cemal beyle temasa geirdim. Cemal bey geliimiz-
den ok memnun oldu.
Muhafzlkta Cemal ve Enver beyle bulutuk. Mahmut
evket Paa'nn ehadetine dair tafsilat dinledim. Katillerin
muhakkak ele gemesi art olmutu. Bakent'te heyecan son had
dini bulmutu...
... Cenazede ehzade Vahdettin'in kaynbiraderi Miralay
Zeki yanma geldi. Hadiseyi ondan da dinledim. Garip ve telal
bir hali vard. Bana:
- Katillerin yakalanmas ile siz mi megul olacaksnz? diye
o anda sebebimi kavrayamadm bir soru sordu.
Muhafzla avdetimde Cemal bey katillerin listesini verdi...
Bir gz attm. Yzba erkez Kazm, ofr Abdurrahman,
erkez Ziya, kardei Hakk, Deniz subaylarndan evki,
Kkmustafapaal Nazmi, Temen Mehmet Ali, ofr yar-
dmcs Kmil ve yakalanm olan Topal Tevfik. Bunlar fiili
kadro olarak grnyordu. "Bunlarn dnda Cemal beyin elin-
deki listede daha bir ok kii tertibin ierisinde grndklerin-
den tr bulunmaktayd." .... Cemal bey bilgi verirken orada
bulunan Talt bey hi sze karmadan bizi dinliyordu. Ben
Cemal beye veda ederken o da kalkt; "Ben de kyorum. Sizi
arabamla istediiniz yere gtreyim" dedi. Arabada baka bir
kimsenin iitemeyecei kadar yava sesle: "Eref bey, elimiz-
deki listede Prens Sabahattin beyin de ismi vardr. Cemal bey bu
listedekilerin hepsinin idam edilecei kanaatnda ve kararnda.
279
Bilirsiniz Sabahattin bey byle kanl ilere karmaz.
Prensiplerinin dndadr. Onu rktmek ve bu srada,
stanbul'dan uzaklatrmak lazmdr" dedi..." Bylece Talt be-
yin gnderdii haber zerine Avrupa'ya kaan Sabahattin bey
idamdan kurtuldu. Cemal beyin bu frsattan yararlanarak muha-
liflerin aleyhine byk yldrma kampanyas aaca belliydi?
Cemiyette ayrca byle bir yldrmann yararna inanyordu.
Talt bey tm bu yldrma harekt srasnda baz susuz kiile-
rin de can yanmamas iin snrl bir denge rol oynamak niye-
tindeydi, bunu da Sabahattin bey olaynda grld gibi ger-
ekletiriyordu.

Cenaze treninin arkasndan byk bir muhalif av bala-

tld. Komploda parma olan herkes ya tutuklanyor ya da e-
itli yollardan yurt dna kaarak cann kurtarmaa alyordu.
Komploda rol byk olan Damat Salih Paa'nn tutuklanmas
byk bir olay oldu. nk bu kii bir kere saltanat ailesine
mensuptu, te yandan Tunuslu Hayrettin Paa'nn olu olmas
nedeniyle Fransa'nn korumas altna alnabilirdi, buna ramen,
sudan bir bahane ile Merkez Kumandanlna getirilerek tutuk-
land. Kukusuz bu tutuklamann arkasndan saraya kadar yan-
syan eitli yaknmalar, hatta kurtarlmas konusunda padiahn
arkalanmasnn istenmesine varan dilekler ortaya kt. Prens
Sabahattin, Abdurrahman ve onlar gibi bir ka kii bir Kolayn
bulup yurt dna kabildiler.
Komploda ba rol oynayan erkez Kazm ve arkadalar-
nn saklandklar ev bir tesadf eseri renildi. Bilindii gibi
Topal Tevfik adl katil olay gn yakalanmt. Polisteki sorgu-
lanmasnda arkadalarnn isimlerini teker teker syledii iin,
onun verdii isimlerin aranmasna geildi. Bunlardan Hakk
Beyolu'nda yakaland. Karakola gtrlrken amarlarn
almak bahanesiyle erkez Kazm ve arkadalarnn sakland

280
Pire Mehmet sokandaki eve uramak istedi maksad arkada-
larna haber vermekti. Evden elinde paket olmadan ktn g-
ren polisler kukulandlar ve evi sardlar. Eve girmek istedikle-
rinde ev sahibi olan bir madam; "Bir ev yabanc mlkiyetinde-
dir, izin almadan giremezsiniz." dedi. Ev sahibi ngiliz yurtta
olduu iin izninde ngiltere eliliinden alnmas gerekiyordu.
Elilie bavurulduu halde aradan bir gn gemesine karn
olumlu ya da olumsuz bir yant alnamad. Ev sahibi tm srar-
lara ramen kapy amyordu. Bunun zerine Cemal bey btn
sorumluluu zerine alarak kapnn krlarak ieri girilmesini
emretti. te bu yapld zaman st katlardan ate ald. Bu ate
altnda evdekilerin teslim alnmas mmkn olamazd. Zaten bir
ka polis memuru yaralanm bulunuyordu. Pire Mehmet soka-
nda tam anlamyla bir sokak sava grnm vard. Bu arada
Cemal bey, Kazm'n eski arkadalar olan Kuuba Eref,
Mmtaz, Yakup Cemil ve Hac Sami'yi de olay yerine gnderdi.
Bunlardan Yakup ve Hac Sami beyler kapy tuttular, Eref ve
Mmtaz beyler de dama ktlar. Damdan ieriye girilebilmesi
iin atnn bir blmnn yklmas gerekti. Bu ykma ilemi
yaplrken ierden srekli olarak yukarya ate ediliyordu.
Nihayet uygun bir delik alnca, Mmtaz bey yukardan ses-
lendi: "Kazm, ben yabanc deilim. Mmtazm, yanmda Eref
var, atei kesiniz de konualm". Kazm "Bu berbat vaziyette ne
syleyeceksin Mmtaz" dedi. Bunun zerine Mmtaz bey, "Sizi
teslim almaa geldik, bouna kan dklmesin, kar koymaktan
vazgein" eklinde karlk verince, ierdekiler kendi aralarnda
bir sre tarttlar. Sonra tekrar Kazm beyin sesi iitildi:
"Pekl... Size teslim oluyorum. Fakat rica ederim bizi kimseye
tahkir ettirmeyiniz" diyordu. Kendilerine istedikleri gvence ve-
rildikten sonra evde bulunanlar teslim oldular. Bylece komplo-
nun birinci derecedeki sorumlular tutulmu oluyordu.
Ele geen ve gemeyen btn komplocular Remzi Paa'nn
bakanlndaki sk ynetim mahkemesince yarglandlar. erif
Paa, Prens Sabahattin, Gmlcineli smail Hakk, Eski
281
Dahiliye Nazr Reit (Rey) bey, Kemal Mithat bey, Pertev
Tevfik, Kaymakam Zeki bey (Vahdettin'in kaynbiraderi),
Nazmi paa olu Abdurrahman, Emekli jandarma kumandan
Mehmet bey, Kavakl Mustafa gyablarnda idama mahkum ol-
dular. Damat Salih Paa, Polis siyasi ksm mdr Muhip,
Miralay Fuat, Yzba erkez Kazm, Topal Tevfik, Hasan
Kaptanolu, Ziya ve kardei Hakk, Temen Mehmet Ali,
Abdullah Safa, ofr Cevad ve Jandarma Kemal'de yzlerine
kar aslarak lm cezasna arpldlar. Damat Salih Paa'nn
aslmamas iin, babasnn Tunuslu olmasndan tr, Fransa
sert bir dille ihtarda bulundu... Btn araclara ve d lkelerin
basklarna kar idam kararnda srar edildi. Bu arada saray
adeta ttihat ve Terakki'ye kar ayaklanm gibiydi. Hatta
Sultan Read'n bu idam hkmn imzalamak istemedii de
syleniyordu. Ne ki bu konuda Cemal bey anlarnda u bilgiyi
vermektedir: "Padiah'n idam hkmn tasdik etmek istemedi-
ine ve zorlamak iin benim Talt beyle birlikte Saray-
Hmayuna gitmi bulunduumuza dair olan dedikodular tama-
men hakikata aykrdr. Bir gn Saray- Hmayuna sunulan sa-
daret tezkeresiyle ilikileri, ayn gnde yksek tasdiki iktiran
etmi olduu halde Babli'ye iade edilmitir". Burada Cemal
beyin verdii bilgilerin doruluuna gven gerekmektedir.
nk hem kendisi o gnlerde olaylarn kaynanda birinci de-
recede grevli olarak bulunuyordu, hem de komplonun eninde
sonunda Sultan Read'n tahtna kadar uzanmasndan tr pa-
diahn kendisine ynelik bir komplonun sulularn, velev ki
hanedana mensup bir damad da olsa affetmesi beklenemezdi.
Mahmut evket Paa'nn ldrlmesinden sonra Sadaret
mevkiini bo brakmamak iin Sait Halim Paa sadaret kayma-
kamlna getirilerek, kabine aynen grevde tutulmutu.
Padiahn istei (eldeki kaynaklardan anlaldna gre) o
gnlerde Viyana'da Byk Eli olarak bulunan Hseyin Hilmi
Paa'ya sadareti vermek, Sait Halim Paa'y ise gene Hariciye
Nezaretinde tutmakt. Fakat Sait Halim Paa byle bir zm
282
kabul edemeyeceini ve Hseyin Hilmi Paa ile alamayaca-
n ba mabeyinci vastasyla kendisine bildirince bu kere
Sadaret aslen Sait Halim Paa'ya tevcih olundu. in temelinde
ttihat ve Terakki'nin byle bir zm istemi olabileceini de
hesaba katmak gerekir. Sait Halim Paa sadrazam olunca,
1908'den beri ilk defa olarak ttihat ve Terakki kendi z kabine-
sini kurmak olanana kavumu oluyordu. Son olaylar da
ttihat ve Terakki'yi tam anlamyla iktidara gelmee zorlad
iin Sait Halim Paa'nn itiraznn kendi dncesinden ok
merkezi umuminin eilimini yansttn kabul edebiliriz.
Yeni sadrazam hariciye nezaretini kendi zerinde tuttu. Bir
nceki kabinede ra-i Devlet Reisi olarak bulunan eski sadra-
zamlardan Sait Paa'y ayan reisliine atayarak ondan boalan
yere Meclis-i Mebusan reisi Halil beyi getirdi. Deien dier
bakanlar ise unlard: Dahiliye Nezaretine Talt bey, Harbiye
Nezaretine Genelkurmay Bakanl stnde kalmak zere
Ahmet zzet Paa, Nafa Nezaretine Berlin Byk Elisi Osman
Nizami Paa, Ticaret ve Ziraat Nazrlna da Sleyman Bostani
Efendi. Bylece ttihat ve Terakki kurulduundan beri ilk kez
kendi istei dorultusunda bir kabine kurmu oluyordu. lkenin
i denetimi btnyle cemiyetin eline gemi, muhalefet bir
daha canlanamayacak ekilde ezilmiti...

Yeni kabinenin kuruluu srasnda merkezi umumi ieri-

sinde baz anlamazlklarn varl da tedenberi eitli belge-
lerde yer almaktadr. Merkezi umumi yeleri arasndaki her-
hangi bir anlamazlk daima kapal kaplar arkasnda kald,
yani parti bu konuda hi bir zaman i tartmalar dar vuran
bir yapya sahip olmad iin karlan sylentilerde dedikodu-
dan teye gitmemektedir. Yalnz Cavit beyin gnlnde, 4
Haziran 1329 (17 Haziran 1913) tarihiyle u notu okumaktayz:
"Hakk'dan Cahid'e (Hseyin Cahit) gelen mektupta kabinenin
283
sureti teekkl hakknda malumat var. htirazat davet eder
diye Cemal ve Fethi'nin girmesine raz olmamlar. Talt'la be-
nim behemahal bulunmaklm tekarrr etmi. Fakat bir defa da
Rifat Bey'e teklif edeceklermi. Talt'n girmesine arkadalarn
bir ksm itiraz etmi (Bunlar zellikle gen militanlar). Talt'n
can sklm kat'iyen girmeyeceini sylemi. Sonra ayn arka-
dalarn bizzat mracaat ve talepleri zerine dahil olmaya raz
olmu."
"... Talt, Rfat Paa'y Hariciye nezaretini kabule ikna ey-
lemekliim iin bana bir telgraf gndermi. Rfat Paa gitme-
mekte musr,sebeb olarakta en ziyade kabinedeki bir ksm ar-
kadala geinememeyi gsteriyor ki hakldr".
Bu koullar altnda ttihat ve Terakki ilk kez kendi hkme-
tini kurmu olmaktadr. Parti yelerinin kendi aralarnda ki bir
takm kiisel srtmeleri gndeme getirerek grevden kama-
lar siyasal disiplinle ters orantl bir grnmdr. Ne var ki bu
tip srtmeler btn gayretlere ramen Cemiyet ynetimine
egemen olanlar arasnda eksik olmamtr. Yalnz, kol krlr yen
iinde kalr rnei bunlarn darya szmas daima engellenmi
ve parti sarslmaz bir btn olarak ayakta durduunu her koul
altnda kantlamtr. in ilgin yan bu srtmelere konu olan
ya da yaratan kiiler de bunlar darda pek anlatmamlar ve
parti yeleri arasndaki dayanma ve ibirlii bozucu davran-
lardan kanmlardr. Hseyin Cahit'in bir frsatnda yazd
gibi bu dayanma ve birlik grnm ttihat ve Terakki'nin en
byk zelliidir. Birbirleriyle kavgal olan yeler bile gere-
inde cemiyet yelerinin kulland "kardeim" szcn iten
bir biimde kullanmay srdrmlerdir.
Muhalefetin susturulmu olmasna karn yeni kabineyi
bekleyen nemli sorunlar vard. Bunlardan birincisi d ilikilere
ynelikti. ttihat ve Terakki darbe yaparken kamu oyuna
Edirne'yi Bulgarlara brakmayacana ilikin ak bir sz ver-
miti. Ama sonradan imzalad Londra bar andlamas bu s-
284
zn gereklemesini engelledii gibi tam tersi bir durumun da
ortaya kmasna neden olmutu. Bu durumun en ksa zamanda
giderilmesi zorunluydu. Yalnz nasl bir yntemle giderilebile-
cei konusunda ne kabine, ne de Cemiyet yelerinin ak bir
fikri yoktu. te yandan ekonomik sorunlar savanda etkisiyle
boyutlarn ve arlklarn daha da bytmlerdi. Cavid bey bu
konulara bir zm bulabilmek, devletin acil gereksinimi olarak
ortaya kan baz kredileri salamak amacyla d lkelerde,
zellikle Fransa'da temaslar yapyor, urayordu. Ne var ki so-
run sadece d para olanaklarnn yaratlmas deildi. erde de
ekonomik ve toplumsal yaam dzenleyecek bir dizi reformun
yaplmas zorunluydu. Geride kalan drt yl ierisinde elde edi-
len deneyler ttihat ve Terakki'ye nelerin yaplmas gerektiini
gstermiti. Ksacas yeni kabinenin karlat sorunlar b-
ykt ve bunlarn zmlenmemesi halinde, o anda yatm ve
sindirilmi gibi grlen muhalefet byk bir toplumsal kar
koyma halini alabilirdi.
te bu srada Balkanlarda, Osmanl mparatorluu toprak-
larnn paylamna ilikin anlamazlklar trmanmaya balad.
zellikle Bulgaristan yllardan beri dledii, btn
Makedonya'y ieren, Ege denizine alan Byk Bulgaristan
ryasn gerekletirmek zere olduu kansna kaplarak bu
paylam anlamazln adeta krklyordu. Nitekim Srbistan
ve Yunanistan'a kar 3 Temmuz 1913'de ani bir saldrya geti.
Bu arada Bulgaristan'n Balkanlar'dan dengeyi bozacak biimde
genilemesini endieyle izleyen Romanya'da Bulgaristan'a kar
sava at. Bylece Bulgaristan iki ate arasnda kald ve
Yunanistan ile Srbistan'a ynelik ilk saldrs da baarya ula-
mad iin btn cephelerde yenilmeye balad.
II. Balkan sava Osmanl hkmetinin nne yeni bir fr-
sat karyordu. Bundan nasl faydalanlabilecei dnlmee
baland. Talt bey kesin olarak ordunun bir saldryla Edirne'ye,
kadar btn Dou Trakya'y alarak, Avrupa snrnn stanbul'u

285
koruyacak bir gvenlik kuana kadar uzatlmasndan yanayd.
Ayrca bunun iin bir gereke de vard. Bulgaristan yaplan ba-
r anlamasna karn, ordularn Midye-Enez hattna ekme-
miti. Fakat kabine iersinde bunun bir macera olacan syle-
yenler olduu gibi Harbiye nazr ve Genelkurmay Bakan olan
Ahmet zzet Paa'da harektn baars konusunda kukuluydu.
Ordunun st ynetimindeki bu ikircilikli tavra ramen Enver,
Fethi vb. gibi gen subaylar gn geirmeden Bulgaristan'a sald-
rlmas niyetindeydi. Nitekim cephede bulunan milisler hk-
metin ve kumandanln ak izni olmadan saldrlarna bala-
mlard bile. Bu milis saldrlarnda Tekirda, Muratl, orlu
kurtarlmt. Bu baarlar da gen subaylarn ve Talt beyin ce-
saretini ve umudunu arttrmaktayd.
Talt beyin kansna gre "Bir kere ordumuz Edirne'ye gir-
sin, ondan sonra bizi oradan kimse karamaz"d. Kabinedeki
yelerin byk bir ksm ise savatan ok yorgun dm bir
ordunun "kl artklar" ile bu iin baarlamayaca, baarlsa
bile byk devletlerin buna izin vermeyecekleri eklinde d-
nmekteydiler. Kuuba Eref beyin kumandasndaki milis-
lerle, Enver bey kuvvetlerinin, kolordu kumandan Hurit
Paa'nn rtl izniyle yaptklar baarl saldr ve bunun so-
nucu Tekirda gibi nemli bir kentin kurtarlmas kabinede bir
umud nn domasna neden olmutu. Fakat Harbiye Nazr
Ahmet zzet Paa bir saldrnn balatlabilmesi iin paraya ge-
reksinim olduunu sylyordu. zzet Paa'nn bu szleri zerine
Talt bey, Reji mdr Weill ile grerek, reji imtiyaznn
uzatlmasna karn 1.5 milyon Osmanl liras salad. Bylece
Genelkurmay Bakannn itirazlarndan en nemlisi giderildi.
stanbul'da bu gibi tedbirler alnrken Enver bey de ordu-
daki hazrlklarn bir saldrya geecek ekilde bitirilmesini sy-
leyerek stanbul'a gitti. O da kabine yeleri ve merkez umumi
zerindeki bask yaplmas iin almay dnmekteydi.
Kabine yeleri ikiye ayrlmt. Edirne'yi geri almak iin bir as-

286
keri harekatn balatlmasn isteyenlerin banda Talt bey geli-
yordu. Sadrazam Sait Halim Paa, eyhlislam Esad efendi ve
Adliye Nazr Hayri bey de kendisini desteklemekteydi. Byle
bir harekta kar olanlar ise ura-y Devlet Bakan Halil bey
ile Evkaf Nazr idi. Ne var ki Harbiye Nazr Ahmet izzet
Paa'da ak bir tavr almaktan ekiniyor, olumsuz bir sonutan
korktuu iin ikircikli bir biimde yansz kalmaa alyor,
ama her haliyle kar olduunu da sezdiriyordu. Bu koullar al-
tnda ordunun paraya olan gereksinimini dile getirdi. Talt beyin
bunu reji kanalyla zmesi zerine artk kabinenin bir karara
varaca sanlrken Bakanlar Kurulunda ounluk gene harekta
kar bir tavr taknd. Bu durum zerine Talt bey merkezi
umumi'den ald gle kart bakanlarn evlerine teker teker
heyetler gnderdi. Mithat kr, Cemal beyin iinde bulunduu
bu heyetler bakanlara nasl bir frsatn karlmakta olduunu,
partinin en yksek organnn saldr karar aldn dilleri dn-
dnce anlattlar, ola ki baz anlarda yer ald gibi tehdidi de
bir ikna silah gibi kullandlar. Ama bu konuda kesin bir belge
yok. Ertesi gn Bakanlar Kurulu toplandnda ounluk sal-
dr lehine oy kulland. Kurul kararn Talt bey bizzat kendisi
padiaha gtrerek irade-yi imzalatt.
Edirne'ye kar ordunun yrye geecei byk devletlere
bir nota ile bildirildi. Buna neden gerek duyulduu pek ak
deildir. nk bu devletlerin byle bir harekta kar olaca
bilinmekteydi. Buna ramen saldr ve ileri yry emrinin bil-
dirilmesi sadece politik bir uyar m, yoksa bu devletlerin
Osmanllar lehine bir mdahalesinin beklendiini mi gsterdii
pek anlalmamaktadr. Hatta bu devletler Babli zerine bask
yapmaa balamlard.
stanbul'dan dnen Enver bey memnundu. Ar bir apandi-
sit krizi geirmesine ramen ordunun saldrsna katlmaktan
geri kalmad. Ordu byk bir direnie rastlamadan dou
Trakya'y Meri rmana kadar kurtard. Fethi bey kumanda-

287
snda ki kuvvetler Krkkilise (Krklareli)yi kurtarrken, 21
Temmuz 1913 de Enver bey kumandasndaki kuvvetler de
Edirne'ye girdiler. Bylece ttihat ve Terakki'nin Babli bask-
nn yaparken kamu oyuna sz verdii nokta gereklemiti.
imdi askeri bir saldn ile kurtarlan bu topraklarn bar masa-
snda korunmas iin zorunlu abalarn harcanmasna sra gel-
miti. in bu yn askeri ynnden daha zordu. Nitekim
Edirne'nin kurtuluundan sonra, Edirne Valiliine atanan Hac
Adil beyle birlikte Edirne'ye gelen Talt beyin stanbul'a dner-
ken Selimiye camiine bakarak, "Seni bir kere daha grmek bana
nasip olacak m Sultan Selim" diye alad Ali Fuat
(Trkgeldi) bey tarafndan anlatlr.
Edirne'nin kurtarlmasndan sonra Kuuba Eref beyin
kumandasndaki milis glerin Krcaali ve Bat Trakya'ya yne-
lik harekt devam etmitir. Bu eylemler ak bir biimde h-
kmet tarafndan desteklenmiyordu ama eitli yollardan eylem-
lerin srmesi iin belli bir arkalama da yaplyordu.
Bu arkalamann temel nedeni Edirne'ye ynelik bar ko-
numalarnda bir pazarlk unsurunun kazanlmak istenmesiydi.
Kuuba anlarnda biraz nce szn ettiimiz arkala-
maya ilikin u bilgiyi vermektedir:
"Talt vaziyetin ehemmiyetine mebni gelmi, Vali Hac
Adil bey, Enver bey, Frka kurmay bakan Nuri (Conker) bey
Ortaky hkmet konandalar. Ben de vardm yanlarna. Talt
beyin ilk sz:
- Buyurun gazi-i muhterem. Hakikaten bir gaza icad eyle-
din ki Allah' raz ettin. Bizleri memnun ve mesrur kldn.
Fakat... deyip "Ruslar kzdrdn" cmlesini yavaa kulama
sylerken boynumun sarglarn grd. Hayretle, "yaral msn"
diye sordu. Anlattm. "Gemi olsun" dedikten hal ve hatr ve
arkadalarm sorduktan sonra yine Talt bey:

288
 - Eref bey siz fazlasyla vazife-i mukaddesenizi yaptnz.
Sizden ricamz ve askerce bakumandan vekletinin de emirleri
ve kolordumuzun da muvaffakati ile dnmeniz "maslahat" emri
ve icabdr dedikten sonra dnp Enver beye:
- Siz de talimatnz veriniz dedi.
Enver bey yanma yanat ve beni biraz aa ekti, orada
dierlerinin iitemeyecei bir sesle konumaa baladk. Enver
sordu:
- Nasl Eref dayanabilecek misin?
- Allah utandrmasn, dediimde gzleri doldu Enverciin.
- Mamafih Ruslar ileri gidiyorlar, ngilizler de surat asyor
lar, muahedeyi bozdunuz diyorlar.
- Efendim atn bizim stmze. capederse bu mesuliyeti
tamamen zerimize alrz, merak etmeyiniz diye teminat ver
dim.
Talt bey:
- Enstantane grtnz. Hayrls olsun, diye glerek "bu
tamam" demek istedi...
Bu konumadan sonra Kolordudan baz subaylar (bunlarn
iersinde Sleyman Askeri, Fatihli Ltfi, Manastrl Halim,
skeeli Arif, Topu hsan vb. vardr) alarak Bat Trakya'daki
ileri harekata devam edildi. ete savalaryla Bat Trakya kurta-
rld. Gmlcne Bakent olarak "Garbi Trakya Hkmet-i
Muvakkatesi" kuruldu. Grnte bu, yre halknn bamsz
abalan ile olumu, bir yeni devletti.
Bu devlet braklsayd uzun yllar yaard biiminde eitli
"speklasyonlar yaplmtr. Kukusuz bu biimdeki tartma-
larn hi bir dayana yoktur. Bu kk devlet Osmanl hk-
metinin gizli desteiyle, srf bir pazarlk unsuru olarak olutu-
rulmutu. Bu amaca da eriildi. rnein Yunanistan bu hk-

289
meti tanmay kabul etti. Bylece hem Bulgaristan'a, hem de
Osmanl hkmetine kar gsz, yani istedii zaman alt edebi-
lecei bir devletii kendi amalarna gre kullanmak niyetin-
deydi. Unutmayalm ki yapay olarak kurulan devletlerin yaama
ans, evresindeki lkelerle byk devletlerin politikasna ba-
ldr. O gnn koullar ierisinde Bat Trakya'nn Osmanl h-
kmeti tarafndan ilhak edilmesi byk devletlerce kolay kabul
edilebilecek bir ey deildi. zetlersek Talt bey ve arkadala-
rnn dnd gibi bu kk bamsz devlet Edirne ve Meri
batsndaki 30-40 kilometrelik bir topran yeniden
Osmanllarda kalmasn salamtr.
Edirne'nin geri alnmasndan sonra byk devletlerin kar
koymalar uzun srmemi. Bunlarn iinden en fazla direnen
arlk hkmeti olmu, o da bu direniini fiili bir destee d-
ntremeyeceini grnce Bulgarlarn bar konumalarna
katlmalarn istemitir.
Bat Trakya hkmetini yaratan milisleri oradan ekilmee
raz etmek kolay olmamtr. Cemal bey, Enver bey ayr ayr
Kuuba ile grtkten sonra Talt bey de merkezi
umumi'de kendisine unlar sylemitir:
"Bu gnk devlet adamlarnn duygu ve vatanseverlik ba-
kmndan sfrn altnda olmadklarn son olaylar dolaysyla
gznzle grdnz. Bundan sonra, geici bir sre iin sknete
ihtiyacmz var. ngiltere'de ina edilmekte olan dretnotlarmz
elimize gesin... Bekleyelim, kuvvetlenelim. Yunanllarla halle-
deceimiz meseleler vardr. Sizin baarnz bize yalnz Edirne'yi
deil Bulgar dostluunu da kazandrmtr, belki ittifakn da
Silahlarnz saklayacaksnz. Bugn iin sz kalemin ve diplo-
masinindir. Bat Trakya umumi selametimiz namna Bulgarlara
braklmtr. Maalesef teslim olunacaktr. Hkmetin karar
kesindir".

290
 Eref beyin artk yapacak ve diyecek bireyi kalmamt.
Bat Trakya grevini yapmt, imdi de teslim olarak son gre-
vini yerine getirmeliydi.
Bulgaristan'la stanbul'da yaplan bar konumalar sonu-
cunda 29 Eyll 1913'de bar imzaland. Bu grmelerde Talt
bey Osmanl heyetine bakanlk ediyordu. Osmanl Heyetinde
askeri danman olarak Cemal bey (stanbul muhafz) ve gen
bir kurmay olan smet bey (nn) bulunmaktayd. Bu smet
beyin ilk diplomasi deneyimiydi... artk bar dnemi almt.
Ama bu, Talt beyin Kuuba'na syledii gibi geici bir ba-
rt. Hazrlanmak, Yunanllarla grlecek hesab bitirmek, ye-
niden gl bir Osmanl Devletini oluturmak iin gerekli olan
sre iin katlanlan bir bart...
 DRDNC BLM

"Sieber 'paa' anlatr durur

bu 'mlkn' paralanmasn ii gtrmyor
hah hah hah
ne yapp yapp
'yekpare muhafaza edilmeliymi'
hah hah hah
bir 'lokma-y ahane'de yutabilmesi iin
kayser hazretlerinin

sabah ezanlar kyden kye yaylyor

hey gidi hey
'mlk' szde Osmanl'nn ama
alaman'n elinden
ngiliz alyor"

Atill lhan
 DEVLET KURTARMA VE YAATABLME 1
Talt beyin Kuuba Eref'e syledii szlerden birisi ok
nemlidir: "Sreye gereksinimimiz var" biiminde vurgulamt
Talt bey. Ama bu sre sradan bir sre deildir, devletin btn
aygt ve kurumlaryla yeniden rgtlenmesine yetecek bir sre-
dir. Kukusuz bu srenin bir ya da iki yl gibi ksa olmas da d-
nlemez. Byle bir yeniden rgtlenmeyi salayacak sre on
yllarla llr. stelik bu sre boyunca bir savan olmamas
da gerekir. Yani bar bu srenin ayrlmaz bir parasdr.
Barsz kazanlm bir sre amaca yeterli olan ve istenen sre
deildir. Bar... Bu szck o dnem aydnlar iin, halk iin
adeta sihirli bir kelimedir. Bu kelime btn zlemlerin en ba-
nda gelen bir istei yanstmaktadr. lmeyen evltlar, ykl-
mayan yuvalar, g etmeyen aileler demektir bar. Ama bunu
salamak acaba Osmanl devletinin elinde midir? Bu konuda
kolaylkla 'evet' diyebilmek mmkn deildir. D olaylar ve
Osmanl imparatorluunun paylamn amalayan emperyalist
ortamda Osmanl'nn bar iten istemesi neye yarar? Bu soru-
nun yant zaten ksa srede, olaylarn ak ierisinde grle-
cektir.
Devlet aygt ve kurumlarnn yeniden rgtlenmesi yllardr
Osmanlnn amacdr. Islahat denilen dnemin balad gnden
beri Osmanl aydn, yetkili ve etkili yneticisi hep bu yeniden
rgtlenmeyi istemitir. Bu rgtlenmenin yn konusundaki
dncelerde belirli bir ayrlk vardr. Btn yenilgileri ve boz-
gunlar, toplumsal yozluu eski kurum ve trelerin terkedilme-
sinde bulan, bir anlamda tutucu diyebileceimiz evreler eskiye
dn eklinde zetlenebilecek bir slahatn yaplmasndan ya-

295
naydlar. te yandan Bat Avrupa'daki hzl gelimeleri grpte,
Osmanl lkesinin geriliini bu yredeki sanayi lkeleriyle
karlatranlar ise slahat, nerilerini "batllama" diye tanm-
ladmz ynde gelitiriyorlard. Devletin ynetiminde etkili
olan gen aydnlar bu batllama hareketinin ban ekmek-
teydiler. Bunlar Osmanllarn geri kalmlnn temel nedeni
olarak ekonomik gerilii gryorlar, ekonomik alanda atlmla-
rn yaplabilmesi iin batda olduu gibi sanayileme ve ticaretin
gelitirilmesi ynnde bir dizi giriimin gerekletirilmesini tek
zm yolu kabul ediyorlard. Kapitalist bir toplum olmak
bunlarn idealiydi. Bu idealin yaama geirilmesi halinde hem
siyasal zgrlkler ileri toplumlar dzeyine karlabilecek, yani
demokrasi iletilebilecek, hem de iktisadi gszln getirdii
bir dizi sorunun stesinden gelinebilecekti. ttihat ve Terakki
temel dnceleri itibaryla buna inanyordu. Kapitalistlemenin
yntemi konusunda farkl dncelerin olmasna karn, son -
zmlemede istenilen retim biimi konusunda yeler ve nder-
ler arasnda hi bir fark yoktu. Talt beyin de ekonomi konula-
rnda farkl bir dnceye sahip olduuna ilikin en kk bir
bilgi mevcut deildir. Kendisinin Kara Kemal'le Esnaf ve
Zanaatkarn rgtlenmesi asndan ortak hareket etmesi, mes-
leki temsile inanan bir kii olmasndan tr deil, ttihat ve
Terakki ierisinde baat konuma gemee balayan askeri ka-
nada kar sivil kanadn dengeyi salayabilmesi amacyladr.
Zaten iktisadi konularda Talt, partinin bamszlk ve iktisadi
glenme asndan benimsedii genel ilkeler dnda fazla bir
bilgiye sahip olmad gibi, bu sorunlarn zmn de srekli
bir ekilde Cavid beye brakmtr. Onun nderlii dneminde
parti ii iblmnde iktisadi konulardan sorumlu kii daima
Cavid beydir.
Bulgarlarla barn yapld srada, Osmanl mparator-
luunun tek gl siyasal rgt olarak ortada kalan ttihat ve
Terakki'nin ksa srede zmek durumunda kald bir dizi
mesele vard. Bunlarn temelinde ise ak bir biimde sezi-
296
len "mparatorluun bir paylam sreci ierisine girdii" olgusu
yatmaktayd. Rumeli u ya da bu biimde elden kmt. Ama
byk devletlerin yani emperyalist'lerin Osmanl mparatorluu
ile hesaplan bitmemiti. mparatorluun Asya topraklan da yeni
bir paylama konu olabilecek deerdeydi. Bu paylam ulusla-
raras dengeler zerinde oynanabilecek oyunlarla 10-15 yl ge-
ciktirmek mmknd. Ama ondan sonra paylam olgusu ka-
nlmaz bir biimde devleti ynetenlerin karsna kacakt.
te bu dnemde iktidarda bulunan Osmanl yneticilerinin
"Hayr" ya da "Dur" diyebilecek bir gce erimi bulunmalar
gerekiyordu. Bu ise ekonomik ve toplumsal ilerlemeye balyd.
Bamszln (her anlamda) salam, gl bir toplumun pay-
lama ynelik isteklere "hayr" diyebilmesi, hatta bu uurda
anti-emperyalist bir savam vermesi, olasl ok daha yk-
sekti. ttihat ve Terakki'nin nderleri, zellikle Talt bey ve
merkezi umuminin bir ok yesi zamana kar byle bir yara
kmlard. Onlarn istedii, zamann kazanlmasyd. Bu za-
man kazanabilmek iin, yerine gre inan ve ilkelerine ters d-
en baz kararlar almalar, zveride bulunmalar gerekebilirdi.
Her halleriyle bundan da ekinmediklerini gsteren bir tutum
iindeydiler.
Balkan barnn balad Eyll 1913'de lkenin iinde
bulunduu durumun ksada olsa bir tanm istenseydi unlar
sylenebilirdi. Devletin snrlar daralmt. Rumeli btnyle
elden gitmiti. Oysa bu yre mparatorluun en ileri blgesiydi.
Geriye kalan Anadolu, Suriye, Irak ve Arap yarmadas ise ikti-
sadi adan ok geri kalm bir yapdayd. Bu blgenin yolu, sa-
nayii, ve dier bayndrlk olanaklar bulunmamaktayd. Halk,
yani byk ynlar devletin yllar boyu sren tek ynl sm-
rsnden tr merkezi hkmete kar bir anlamda kskn,
cahil ve yoksuldur. Bu ynlara dayanarak byk atlmlarn
yaplmas olanaksz grlmektedir. En azndan Osmanl aydn
bylesine bir bedbinlik ierisindedir. Ynlarn dorulan farke-
debilmesi iin ksa srede eitilmesi ve ada geliimlerin do-
297
rultusunda ileri bir dzeye kavuturulmas zorunludur. Bu ise
bir inan ii olduu kadar, ekonomik olanak iidir. Oysa btn
bu ve bunlardan tretilebilecek sorunlarn zm sadece dev-
letten beklenmektedir. Bu konuda da kimseyi sulamamak ge-
rekmektedir, nk yzyllar boyu Osmanl toplumu merkezi
otorite tarafndan bu ynden koullandrlmtr. Peki devlet ne
yapmaldr? Bu problemlerin zmlenebilmesi asndan dev-
letin uygulamada kullanaca bir model var mdr? te bu nok-
tada da bir yoklukla karlayoruz. ktidarn, yani ttihat ve
Terakki'nin belirgin bir modeli bulunmamaktadr. Yalnz
1913'de yaplan genel kongresince kabul edilen bir program
bize (tam olmasa da) merkezi umuminin ve nderlerin kafasn-
daki model konusunda yaklak bir fikir verebilmektedir.
Yirminci yzyln banda, zellikle Selnik'in nisbeten
"sivil" olan yaps ierisinde ekirdekleen Trk zgrlk hare-
ketinin btn nderleri asndan, Selanik ve onun toplumsal
yaps rnek alnmas gereken deerdedir. Bu nderlerin Talt
beyden Mustafa Kemal'e kadar youn bir Selanik zlemi ieri-
sinde yaadklar bilinmektedir. Szler ve davranlar zaman
zaman bu zlemi aa kartmaktadr. Aslnda bu olgu, zlem
olmann da tesindedir. Nitekim iktidara geldikleri ya da etkin
bir grev aldklar zaman bu gen nderler, aydnlar, daima
Selnik'i yknen modeller evresinde dolamlardr. Selanik
onlar iin Osmanl mparatorluunun varmas gereken hedeftir.
lkenin dier kentlerinin ve yrelerinin oraya benzemesi hepsi
iin yaama geirilmesi gereken bir "rya"dr. Ne yazk ki by-
lesine balanlan, adeta bir hedef kent haline getirilen Selanik
gen aydnlarn iktidara yrdkleri yllarn daha banda yiti-
rilmitir. Cavid beyin gnlnn bir yerinde vurgulad gibi
onun yitirilmesi, merutiyeti hareketin savalarna onulmaz bir
acdr. "Selnik"siz bir Osmanl mparatorluu, bu ne imkansz
bir ey... Dnmesi bile insana rpertiyor" diyen bu kuaklar,
onu her zaman gelime modelleri iersinde bir rnek olay gibi
dnmekten kendilerini alamamlardr. Avrupa'y, gelimi
298
lkeleri grmeden de onlar iin Selanik gelimenin timsaliydi...
Keke "sivil topluma" ulaabilmenin bir rnei olabilseydi. Ne
var ki bu konu rnek almalarla zmlenebilecek bir denklem
deildi.
Bir nce ttihat ve Terakki asndan gelimeye ynelik
benimsenmi bir modeli ak - seik ortaya koyamayacamza
deinmi; yalnz bu konuda 1913 ttihat ve Terakki kongresinin
bize biraz k verebileceini sylemitik. Bu kongre 20 Eyll
1913'de (yani Edirne'nin kurtuluu ve barn belirgin bir hale
gelmesinden sonra) toplanmtr. Al nutku Fethi (Okar) bey
tarafndan okunmutur. Nutukta genel hatlaryla geen yln
olaylar, zellikle Babli basknna kadar geen olaylar ve
Cemiyetin bu darbeden sonra izledii politika aklanyordu.
Kamil Paa hkmeti "kinci bir hkmet" biiminde nitelen-
mekteydi. Muhalifler ise "Devletin genler tarafndan ynetil-
mesine kar koymakla, bunu hazmedememek"le sulanmak-
tayd. Sylevde "mparatorlua ekonomik canllk kazandracak
yeni kanunlara, ticaret ve endstrinin gelitirilmesi iin tarm
kooperatiflerine, banka ve benzeri kurululara ihtiya olduu"
vurgulanmaktayd. Bu arada eitim sorununun nceliine dei-
nilerek, din ynnden de u dnceye yer veriliyordu:
"slamln yozlamasnn nne gemek ve ada dnya ile
ayn dzeye getirilmesi" iin almalarn balatlmas. Daha
sonra da dil konusunda unlar syleniyordu: "Osmanl hk-
meti, imparatorluu meydana getiren eitli unsurlarn ilerleme-
sini ve gelimesini istediine gre, i siyasetinin temeli olarak
mahalli dillerin okullarda, mahkemelerde, brokraside kullanl-
masn benimsemeli ve devlet memurlarn seerken, gidecekleri
blgelerin dillerini bilip bilmedikleri hesaba katlmaldr".
zellikle nutukta yer alan bu son nokta ttihat ve Terakki'nin
Trkle arlk veren ideolojik dokusuna ters dmektedir.
Ne var ki d glerin (Dvel-i muazzama) Asya topraklarnda
giriecekleri ayrlk propagandalar daha bardan engelleme
amacyla bu ilkeye yer verildiini kabul etmek durumundayz.
299
Nitekim "Yerel ynetimlere ilikin karlan" yeni yasa'da bu
dorultuda baz hkmleri iermekteydi. Bu kongrede atlan bir
adm da ttihat ve Terakki'ye tam bir siyasi parti hviyetinin ve-
rilmek istenmesidir. rgtlenmenin bu dorultuda deimesi
gerektiine Fethi bey al nutkunda ak bir biimde deinmi-
tir. Fakat bu yeni rgtlenmeye karn cemiyet gizli yann sr-
drmtr. Muhalefetin byk lde ortadan kaldrlm ol-
masndan tr byle bir giriimde bulunulmu olmasna karn,
gene de "Tekilat- Mahsusa" ve ona bal baka yan kurulular
biiminde cemiyete bal bir gizli rgt korunmutur, hatta
Talt bey, olay daha da geniletmek ve etkinletirmek iin ma-
son rgtne benzer bir rgtn kurulup kurulamayacan bile
dnm, yakn dostlaryla tartmtr.
Kongrede onaylanan yeni programn amacnn "ekonomik
bamszlna kavumu, iktisadi adan gl bir Osmanl
Devletini yaratma" biiminde zetlemek mmkndr.
Kongreden sonra Merutiyet dncesine ball vurgulamak,
ttihat ve Terakki'nin demokratik yaama biimine olan sayg-
sn gstermek iin seimler yenilenmitir. 1913-1914 seimleri
genellikle ttihat ve Terakki'nin stnl ierisinde gemitir.
Gerekte ttihatlarn karsnda ciddi bir muhalefet partisi
yoktu. Ama lkedeki aznlklar, bilhassa Ermeni, Rum ve Arap
topluluklar seimleri bir pazarlk vesilesi haline getirmek iste-
milerdir. Nitekim 30 Ekim 1913'de toplanan Ermeni patrikha-
nesine bal yetkililer Ermeni aznlnn nfusa gre oranl bir
biimde mecliste temsil edilmesini istedi. Bunu bir nerge ile
Dahiliye Nezaretine bildirdi. nergenin ierii iki milyona ya-
kn Ermeni nfus iin minimum 20 milletvekilliinin garanti
edilmesini ister biimde dzenlenmiti. Dahiliye Nazr bu ko-
nuyu bir anayasa deiiklii gerektirdiini syleyerek geitir-
mek istediyse de, gayr resmi olarak dostlarna "arlk Rusya'da
u kadar milyon Ermeni var ama Duma'da sadece bir milletve-
killeri bulunuyor" yantn verdi. Talt bey bu yant verirken
zelikle son gnlerde dou illerinde Ruslarn artan basksn
300
karlama amacn da gtmekteydi. Ermenilerin bu teklifini
Rumlarn benzer bir nerisi izledi. Bu istekler karsnda hk-
metin kesin tavr olumsuzdu. Bunu 11 Aralk Tanin'in bayaz-
snda bulmaktayz. Bu bayazda "Eer imparatorluk ierisinde
her topluluk meclisteki temsilcilerini kendileri seerse (ki istek-
ler arasnda bu da bulunmaktayd), anayasann anlam kalmaya-
candan memleket bir konfederasyon haline gelir, Ermeniler,
Rumlar, Trkler, Araplar iin ayr ayr meclislerin kurulmas,
her topluluun kendi program olmas gerekir" denmekteydi.
Ermeni ve Rumlar'n artan basklar, hatta bu dorultudaki d
mdahalelerin rtl olarak srmesi sonucunda ttihat ve
Terakki kendi adaylar arasnda belli sayda Ermeni ve Rum'un
yer almasn kabul etti. Neticede Ermenilerin 16 milletvekillii
almas, Rumlarn stanbul'dan milletvekili kartmak istekleri
onayland. Bylece ak bir muhalefet partisi olmamasna karn
aznlklarn kendi programlar dorultusunda alacaklarndan
kuku duyulmayan bir gruba sahip olduklar yeni meclis olutu.
Bu meclis'te grnmde ttihat ve Terakki egemen siyasal
gruptu, ama gene de istenilen tek ses, tek yrek salanamamt.
Kukusuz yeni dnemin baz sorunlar da meclisin bu yapsn-
dan kaynaklanabilecekti.
Ekonomik durum da parlak deildi. Savan verdii yknt
lkenin her yannda devam ettii gibi, yzbinlere ulaan g-
menlerin yaratt sorunlarda bu ykntya yeni boyutlar ekle-
mekteydi. Maalar bile muntazam denememekteydi. Ksa va-
deli avanslarla hazinenin gereksinimi karlanyordu. Cavid bey
btn abalaryla darda istikraz yani borlanma olanaklar
aramaktayd. Her borlanma ise iktisadi bamszlk asndan
yeni engelleri gndeme getiriyordu. Cavid beyin byk abalan
sonucunda nemli bir borlanma Fransa ile yaplabildi ve bu
borlanmaya ilikin tahviller Nisan 1914'de Paris Borsasnda
ilem grmee balad. Bu, lkede, bilhassa iktidardakiler ara-
snda byk bir sevin yaratt. Parasal kaynaklarn bylesine kt
olmasna karn silahlanma dorultusunda nemli harcamalarn
301
yaplmasndan ekinilmiyordu. Cavid beyin gnlnde bu ko-
nuda yaknmalar bilhassa yeni zrhl gemilerin smarlanmas
konusundaki giriimlere kar koyma boyutuna ulayordu. Bu
arada gene Cavid beyin gayretleri sonucunda lke ierisindeki
devlet gelirlerinin ykselmesi salanmt. Rumeli gibi zengin
bir yrenin elden kmasna kar bylesine bir art uygulanan
vergi toplama yntemlerindeki slahata balanabilir. Ama btn
bu gayretlere ramen ekonomik sorunlar, zellikle halkn yok-
sulluu asndan ciddi bir admn atld da sylenemez.
Ekonomik sorunlara zmler aranrken partinin ileri gelen-
leri arasnda da baz ekimelerin varl gzlenmektedir. Ne
var ki bu ekimeler hi bir zaman, sonralar yazlan baz kitap-
lardaki boyutlara ulamamtr. rnein Enver'in Harbiye
Nazrl konusunda ileri srlen Talt-Enver ekimesi hi de
sylenildii gibi deildi. Kukusuz Talt bey gen subaylarn
Harbiye Nezaretini ele geirme ynndeki ihtiraslarn bilmek-
teydi. Nitekim daha ncede deindiimiz bir mektubunda Enver
ve Fethi'nin Harbiye Nazrlnn kolaylkla "tolore" edilemeye-
ceine de deinmiti, ama bu Enver'in Harbiye Nezaretine ke-
sinlikle kar olduu anlamna alnmamaldr. Bir kere Talt bey
orduda geni lekli bir genletirmenin yaplmasndan yanayd.
Oysa Ahmet zzet Paa (dnemin Harbiye Nazr) bunu pek is-
temiyordu. Bunda zzet Paa'nn bir lde kendi arkadalarnn
hukukunu korumaya ynelik duygusallnn rol olabilir. Ama
bylesine kritik bir aamada, iktidarda bulunanlar asndan,
duygusalla dn verilemez. Nitekim Talt bey'de Ahmet zzet
Paa'ya byle bir dn vermemitir. Kendisine genletirmeye
ynelik neriyi desteklemesini sylemi, buna ak bir biimde
kar olan Ahmet zzet Paa da Ocak 1914 banda Harbiye
Nazrl ve Bakumandanlktan istifa etmitir. Yerine
Trablusgarp ve Balkan savalarndaki baarlarndan tr alt
yl kdem alarak Ferik'lie ykseltilen Enver Paa getirilmitir.
Cemal bey de ayn biimde terfi ettirilerek nce Nafa Nezareti
vekaletine, sonra da Bahriye Nazrl'na atanmtr. Enver
302
Paa'nn Harbiye Nezareti'ne geliinin haftas ierisinde de or-
duda yal ve yeteneksiz subaylar hedef alan byk bir tasviye
hareketi balatlmtr. Bu tasfiyede en byk gereke Balkan
savandaki yenilgidir. O sralarda Trkiye'ye gelmi olan
Alman askeri heyetinin de desteiyle ordunun genletirilmesi,
yeniden rgtlenmesi ve eitimi ynnde hzl bir alma ba-
latlmtr. Bu almann ksa srede meyvalar da alnmtr.
Enver ve Cemal beyin Harbiye ve Bahriye Nezaretlerine geti-
rilmesine kar en byk muhalefet odan meydana getirebile-
cek olan Fethi bey de, Sofya'ya Byk Elilik grevi ile gnde-
rilmi, yanna da ataemiliter olarak Mustafa Kemal verilmitir.
Talt beyin baz yazarlarn syledii gibi Enver ve Cemal'e
kar olmas bir yana, onlarn bakan olmalar sonucu ordunun
denetim altna alnmasndan tr bir gven duyduu da kuku-
suzdur. Bylece Mahmut evket Paa'nn bakanl srasnda
patlak veren Halaskar Zabitler olay gibi, kart gruplarn ordu
iinde yuvalanmas sona ermi olacakt. Dier yandan ordunun
alt kademeleri bir lde politika dnda tutulabilecekler ama,
btnyle ordu ttihat ve Terakki'yi, destekleyen bir ar top
olmaa devam edecekti. Bu forml yani alt kademenin bam-
sz, bireysel politik davranlardan artlmas (ki buna ordunun
politika dnda tutulmas gibi bir ad verilmekteydi) buna karn
emir - kumanda zinciri ierisinde btnyle siyasete arln
(kukusuz belli bir gr, yani ttihat ve Terakki lehine) koy-
mas uzun sre geerliliini korumutur.
ttihat ve Terakki ierisinde arl byyen ordunun kar-
sna sivilleri koyabilmek; hani Babli basknnda ne srlen
"ahali"yi de katabilmek iin Talt bey cemiyetin dnya gr
paralelinde yan rgtlerin oluturulmasna arlk vermi, bu
konuyla ilgilenmeyi btnyle Kara Kemal beye brakmtr.
Kara Kemal bey esnaf ve zanaatkarlar Osmanlnn eski toplum-
sal yapsnn gereklerine uyumlu bir biimde, ahilik kurumunun
genel ilkelerini adalatrarak, etkin bir ekilde rgtlemitir.

303
Bu rgtlerin etkinlii Milli Mcadele'de, Anadolu harekt s-
rasnda kendini hissettirdii gibi, ondan sonra da Cumhuriyet
dneminde srmtr. Bylece Kemal beyin yapm olduu bu
alma ile partinin sivil kanad da ordu kanadna denk olmasa
bile zaman zaman bu dengeyi salayacak pazarlk gcn Talt
beye verecek dzeye gelmitir. Ayrca Enver ve Cemal gibi
partinin nde gelen liderleri de kendi almalarnn dnda
Talt beyin ynetimine genelde pek kar olmamlardr.
1914'den sonra artk ttihat ve Terakki ile Talt bey zde hale
gelmiti. Bunun en somut rnei de kendisine parti yelerince
"Byk Efendi" denmesidir. Kara Kemal'de "Kk Efendi"
olarak anlmaktayd. sorunlarn bylesine kskvrak balad
ttihat ve Terakki, bu balantlara kar elinden geldiince eko-
nomik bamszlna kavumu gl bir devleti kurmak iin
zaman kazanmaa alyordu... Sina Akin'in belirttii gibi
yapt zamana kar bir yart. Bunu kazanabilmek iinde ye-
rine gre, kendince zararsz grd ya da ilerde dzeltmeyi
umud ettii tavizler vermekten de kanmyordu.

Osmanl mparatorluu'nun son dneminde belirleyici koul

olarak daima d dinamikler karmza kmtr. Bundan tr
d dinamikler konusunda aya yere basan bir durum muhake-
mesi yapmadan, mparatorluun gelecekteki konumu zerinde
bir ey syleyebilmek hi bir iktidar iin mmkn deildi.
Kukusuz anti-emperyalist bir savam ne pahasna olursa olsun
gze alan ilkeli bir siyasal grup iin bu sylediim yarg geerli
olmayabilir. Yalnz kabul etmemiz gerekir ki tm inanl tutam-
larna karn ttihat ve Terakki bylesine ilkeli bir siyasal kurum
olarak kabul edilemez. Bundan tr de bamsz (her an-
lamda), demokratik ve refaha erimi ileri bir toplum yaratabil-
mek iin byk devletler arasndaki dengeye ilikin sorunlara
dayanmaktan vageememitir. Btn umudunu o gn geerli

304
olan ve mparatorluu kskvrak balayan d dengelerin dei-
mesi ve kullanlabilecek bir yeni ekli brnmesiydi:
Osmanl mparatorluu dnyann bir paylam savana
gitmekte olduunu hissediyordu. Fakat bu savan nlenebile-
ceine dair bir gvene de sahipti. Sava ister nlensin, ister n-
lenemesin paylam blgelerinin banda Osmanl
mparatorluu gelmekteydi. Suriye, Irak, Lbnan, Arap yarma-
das ngiltere, Fransa ve hatta Almanya'nn gz diktii yrelerdi.
Bu yreler hem Orta ve Uzak Asya yollarnn denetimi asn-
dan hem de gittike nemi artan petrol kayna olma ynnden
nde geliyordu. Dier yandan Erzurum, Ar, Van, Siirt, Bitlis
yreleri de arlk Rusyas'nn denetimine verilmi grnyordu.
ttihat ve Terakki nderleri bu paylamdan haberliydiler, nk
bu dorultuda eitli basklarla karlamaya balamlard. Bu
tip basklar Rumeli'den bildikleri iin her slahat nerisinin so-
nunun nereye varacan kestirmeleri kolay olmaktayd. Yalnz
mparatorluun Asya topraklar zellikle Anadolu ile Rumeli
arasnda nemli bir fark vard. O da bu topraklardaki hristiyan-
larn Rumeli'nin bir ok yresinde olduu gibi ounlukta bu-
lunmamalaryd. Buna ramen byk devletler Ermeni aznln
yaad dou illerinde Makedonyadakine benzer bir ayrcalkl
ynetim istemee baladlar. Bu illerde kendilerinin onay ile
atanacak bir yabanc uyruklu genel vali, onun yansra brokra-
sinin bir ok kademesinde hristiyan yurttalarn grevlendiril-
mesini, gene bu illere mahsus zel bir kolluk gcnn yaratl-
masn ve bu kolluk gcnde hristiyanlara da grev verilmesini
kumandasnn ise dorudan doruya genel valiye bal olmasn
istiyorlard. Bu teklifler ak bir biimde Osmanl
mparatorluunun blgedeki egemenlik haklarna kar tedbir-
lerdi. Osmanl ynetiminden bamsz bir kolluk gcnn ku-
rulmas istemi ise yrenin zerkliine doru atlm bir adm
olarak dnlebilirdi. Dou illerinin byle bir ynetime kavu-
turulmas asndan arlk Rusyasnn basks bykt. Ayrca
arlk hkmeti bu yrede kendi izni olmadan demiryolu ya-
305
pm ya da yapm imtiyaznn verilmesine de karyd. ttihat ve
Terakki bu konularda orta yolu izlemee alt. Bu isteklere
btnyle kar olmad, nk bunun yeni sorunlar yaratacan,
bu sorunlarnda ihtiyac olan zaman kstlayacan dn-
yordu. Ayrca Boazlar ve Dou Anadolu'da arlk hkmeti-
nin bu yaylmac siyasetinin eninde sonunda ngiltere'nin Orta
Dou'daki karlarna ters deceini, bunun da Osmanl hk-
metine yeni hareket olanaklar yaratacan varsayyorlard.
Gemiteki deneyimler bylesine dengecilie ynelik varsaym-
larn yaplmasna izin vermekte ise de, gelecekteki gelimelerin
bu varsaym gerekletirmemesi halinde Osmanllar paylam
kendi istekleriyle kabul etmi olacaklard. Geri ttihat ve
Terakki iktidarnn ideolojik yapsnn byle bir paylama m-
saade etmesini dnmek doru olamazd, ama 1913-1914 ylla-
rnda verilen tavizlerin bu ynde olduunu da inkr etmek
mmkn deildir. Talt bey Dahiliye Nazr olarak hazrlatt
bir geici yasa ile valilerin zerine bir genel mfettilik kuru-
munu getirdi. Dou illeri iki genel mfettilie baland ve ge-
nel mfettilerin byk devletlerin istekleri dorultusunda ya-
banc olmas kabul ediliyordu. Nitekim skandinav lkelerinden
iki genel mfettiin atamas da yapld. Fakat byk paylam
savann balamas genel mfettilerin grevlerini sona erdirdi.
te yandan Arap ulusal hareketi de gene ayn dnemde
hzlanmt. Beyrut'ta adeta bamsz bir Lbnan'n ncs ola-
rak resmi dilin Arapa olmas, eitim ve dier faaliyetlerde
Arapann kullanlmas gibi bir takm giriimler yapld. Ama
sonra ttihat ve Terakki iktidaryla Arap milletvekillerinin kendi
aralarnda andlamalar bu hareketlerin bymesini engelledi.
Ne var ki yabanc glerin yani emperyalizmin Arap ulusal ha-
reketini de kendi karlar asndan kullanmak istei bylece
aa kmt. Ayrca Ege denizinde Yunanistan'la mevcut
adalar sorunu Bat Anadolu'yu kapsayacak biimde genilemek
eilimini gsteriyordu. Dier yandan ngiltere ile talya'da
Anadolu'nun gney-bat yrelerindeki kar alanlar ynnden
306
anlam grnyorlard. Btn bunlar yansra boazlar sorunu
tm boyutlaryla srmekteydi. Ortada dolaan eitli sylenti-
lere gre ngiltere ve arlk hkmetleri Boazlar konusunda,
zellikle stanbul'un arlk Rusya'ya verilmesi asndan tam bir
anlamaya varmlard.
zetlediimiz durum, d gelimelerin bamsz bir
Osmanl devletinin yaama olanaklarn her geen gn azaltt-
n ortaya koyduu gibi, paylamnda yaklatn kantlamak-
tayd. Bu koullar altnda mevcut hkmetin yapabilecei tek
ey paylam mmkn olduu kadar geciktirmek, kazanlan
zaman glenme ve pazarlk payn arttrma yolunda kullan-
makt. Dier yandan, varolabilmek iin, hatta kendi lsn pa-
halya satabilmek iin lmcl bir kumar oynamay da dn-
mesi olasyd. Bunu paylam savan yapacak olan taraflardan
birinin yannda savaa girmek biiminde yorumlayabiliriz.
Bylece oynanacak kumar, "Ya tutarsa" hesab lmcl bir ku-
mard. Ama aresiz kalnnca bylesine kumarlarda oynanabi-
linirdi.

Zaman kazanmann bir yolu gelecekte uygulanmayaca

umudunu beslediiniz baz tavizleri vermekse, yaamann bir
yolu da i ve d ittifaklar aramaktr. Nitekim Edirne'nin kurtulu-
undan sonra Bat Trakya'da kurulan ve kolaylkla Osmanl
mparatorluuna katlabilecek olan bamsz devletin
Bulgaristan'a terk edilmesi de byle bir ittifak, yanda aramak
arzusundan ileri gelmitir. Talt bey ve onun gibi dnen bir
grup Bulgaristan'la olan hesaplamann bittii kansndadr.
Oysa Yunanistan'la hi bir sorun zlememitir. Adalar ve
Selnik'in acs byktr. Edirne'den sonra yzyllar boyu Trk
egemenlii altnda yaam, hatta Selanik'te somutlat gibi
Rum ounlua bile sahip olmayan bu yrelerin tekrar Osmanl
mparatorluuna kazandrlmas gerekmektedir. Talt bey bunun
tek zm yolunun Balkan savandan Osmanl devleti gibi

307
onuru krlm olarak kan Bulgaristan'la bir ttifak anlama-
snda olduuna inanmaktadr. stanbul'da bar grmeleri sra-
snda bu konuda nemli saylabilecek baz giriimlerde de bu-
lunmutur. Bu giriimleri ve Talt beyin bu konuya verdii
nemi Cavid beyin gnlnde yer alan notlarda da grmekte-
yiz. Bu notlarn konumuzla ilgili blmleri yledir: "10 Eyll
1329 (23 Eyll 1913)... Baron Wangenheim'i ziyaret ettim.
.... Edirne meselesinden bahsettik. Bunu Talt'n m,
Sadrazamn m, Yoksa Halil'in mi idare etmi olduunu sordu.
Talt olmasayd Edirne zaptedilemezdi dedim. Bu meselenin
fevkalade 'magistralemen' idare olunduunu ve 'coup de maitre'-
tekil ettiini syledi. Hakikaten Talt'n bu kadar zeki olup ol-
madn sordu. Bende bunun zerine zeksndan, vatanperver-
liinden, akl seliminden keml-i hararetle bahsettim".
"... Gece Talt'la ahvli hazra-i siyasiye hakknda grtk.
Ermeni ve Adalar meseleleri hakknda sferadan vukubulan is-
tidlatmdan kendisini haberdar ettim. Ermenilerle kendisi de ip-
tida Zhrap ve sonra Hallayan vastasyla grmeye teebbs
etmi. Zhrab'a efkr ve mtale'atn sylemi ise de bir cevap
alamam. Hallayan' tavsit eylemesi zerine ald cevapta
Ermenilerin kontrol meselesinde musir olduklarna mbeyyin
imi."
"Adalar meselesinde Talt'n fikri adalar cebren almak
merkezindedir. Bunun iinde bir gemi tedarikinde istical edi-
yor."
"... Sonra Talt gayet mahrem olarak Bulgar meselesinden
bahsetti. Bulgarlar ittifak teklifinde bulunmular. Sadrazam
buna mtemayil deilmi. tiye talik etmek istemi. Sonra,
Talt'n srar zerine Bulgarlar eer bizimle birlemeyecek
olursanz nihayet Bulgaristan bu halde devam etmeyecek
Ruslarn kucana atlmak mecburiyetinde kalacaktr, demiler.
Sadrazam Cemal beyi memur etmi. Savoff ve Cemal bey askeri

308
ittifakn btn nikatn konumak zere imiler. Bulgarlarla
Arnavutlar arasnda bir ittifakn mevcudiyeti melhuz imi.
Bulgarlar Selanik ve Manastr' aldklar takdirde Manastr'
Arnavutlua vermek, Selnik'i muhafaza etmek, Gmlcine ve
galiba Drama sancaklarn bize iade etmek hussuna raz olduk-
tan baka, Yunanla muharebe takdirinde bize Gmlcine'den
geit vermee de muvaffakat ediyorlarm.
Talt buna taraftar. Gayet hafi kalmak artyla bende taraf-
tar bulundum. Vkelann dahi haberdar olmamasn, Sadrazam
ve Harbiye Nazrndan baka kimsenin bilmemesini syledim.
O da bu fikirde.
Yunann bugnk vaziyetine kar bizim iin bundan baka
bir tarz hareket yoktur. Talt Arnavutlarla da tesisi mnasebata
taraftar."
"15 Eyll 1329 (28 Eyll 1913)
Bu sabah Talt urad. Bulgarlarla behemahal ticaret muka-
velesi mzakeratna girimek lzumundan sz ediyor. Bulgarlar
ttifak- siyasiyi bunun altna gizlemek istedikleri iin, Talt ben
Avrupa'ya gidince tehir edilmek zere hemen balamay zaruri
gryor.
Heyet-i vkeladan bahsettik. zzet Paa (Harbiye Nazr)
Mahmut Paa'nn bahriyede matlup olan terakkiyi vcuda geti-
remeyeceini sylyormu ve Mahmut Paa'nn Nafiaya geme-
sini, Talt'n veya benim Bahriyeye memur olmaklm mna-
sip gryormu. Talt Bahriye asker iin olduu cihetle Cemal'i
geirmeyi teklif etmi, benimde mutlaka Maliyeye gemekli-
imi sylemi. Ben Talt'a Nafa'ya gemekliimi tercih etti-
imi, Rfat beyi Maliyeden ekmenin muvafk olmayacan
syledim. Talt buna ehemmiyet vermiyor. Rfat beyi ayan ya-
parak ekeceini sylyor..."
"22 Eyll 1329 (5 Ekim 1913). Gece Bulgarlara Talt bey
tarafndan verilen ziyafette bulundum. Naovi, Savoff ve

309
Toef'le grtm. Naovi otuz senelik emellerinin nihayet ha-
kikat olduundan, Bulgaristan' herkes aldatt halde
Trklerden ovalresk (valye gibi) muamele grdklerinden
sz etti..."
"27 Eyll 1329 (10 Ekim 1913). Gece Talt'la birlikte idik.
Talt Rumeli iin kont'tan pek ziyade emin. Para meselesi hal-
ledilecek olursa her tarafn atee verilebileceini ve muvaffaki-
yetin pek kat'i olduunu sylyor. Bulgarlarla henz bir ey
imza edilmemi, fakat herey hazrm. Mukavelenin mddeti
on-oniki yl olacakm. Ben bunu az grdm tezyid etmelerini
syledim...
... Sonra Talt'la Victoria'ya da gittik. Adalar hakknda ne
suretle almas lazm geldiini syledik. Talt, Rodos'un dahi
Midilli ve Sakz'a mukabil Rumlara verilmesine taraftar deil."
"6 Terinievvel 1329 (19 Ekim 1913). Talt'la hele bugn
biraz uzunca grebildik:
1 - Yunan meselesi hakknda kendisini benimle hem fikir
buldum. Hemen bitirilmesini, vakf meselesinde concession
yaplarak sulhun imzalanmasn istiyor.
2 - Bulgar meselesi hakknda verdii izahata nazaran mu-
kavele-i askeriye ihzar edilmi. Krala gnderilmi... Kral ar
amba gn iade ediyormu. Mddet on sene olarak kararlat
rlm. Her iki senede bir mukavelede revizyon yaplacakm.
Selnik'i Avusturya'nn igali bir faraziyeden ibaret. Selanik'te
muhtariyet teesss ettii takdirde bizim Mesta'ya kadar gitme
miz art klnm,
3 - talya'dan Livarno tezgahlar mdr gelmi. Alt tor
pido sipari etmek artyla San Marco zrhlsn talya hkme
tinden alnabileceini sylemi. stikraz anlamas kesinlein
ceye kadar bu haber duyulmamal.

310
 4 - Ermeni meselesi hakknda grtk. Talt hususi olarak
Graws'e mracaat edip Krdistan mfettii umumiliini teklif
etmi. Fakat ngiltere hkmeti muvaffakat etmeyeceini
Marling vastasyla bildirmi.
Bu halde Osmanl mfettii umumiler tayin edip Avrupa'y
"fait accompli" karsnda brakmaktan baka are kalmyor.
Talt'ta bu fikirde. Fakat i yrmyor..."
"21 Terinievvel 1329 (2 Kasm 1913). Berlin. ...Talt'tan
iki telgraf aldm (Birinde Dyunu Umumiye ile ilgili bir sorun
var)... Dieri daha mhim. Sadrazamn evinde encmeni vkela
itima ederek Brezilya'nn Armstrong tezgahlarndaki byk
zrhlsn (3 milyon Osmanl liras) almaa karar vermiler.
Dier taraftan talya'nn San Marco zrhlsn ve alt torpidoyu
da iki milyona karip bir mebla mukabilinde alacaklarm...
Nerede satlk bir gemi karsa Yunan almasn diye biz alacak-
sak biz bir harp kaybetmi olacaz, Yunan da bir harp kazan-
m olacaktr."
Cavid beyin bu notlar Talt beyin halet-i ruhiyesi konu-
sunda yaklak da olsa bir fikir verebilmektedir. Ak olan
Rumeli'nin yitirilmesi bir trl hazmedilememitir. O dnemin
bir ok mar ve arksnda sylendii gibi "intikam" istei bu-
ram buram her davranta kokmaktadr. Bulgaristan'la bir askeri
anlama peinde koulmas bu intikam iin nemli ve gerekli bir
adm olarak dnlmektedir. Ne var ki sonra Bulgarlar bu an-
lamay imzalama konusunda ok tereddt gstermiler, hatta
Dimotaka'da Talt beyin de katlmasyla Bulgar babakan ile
gizli bir grme bile yaplmtr. Rumeli'deki hedef ak bir bi-
imde Yunanistan'dr. En azndan (Selanik'ten vazgeildii an-
lalyor) Bat Trakya ve adalarn tekrar geri alnmas dnl-
yor. Bunun iin gerekli hazrlklar bitirilince btn Balkanlar'n
atee verilecei de ekinilmeden syleniyor. Bu arada hazrlk-
larn sessiz ve kuku uyandrmadan srdrlmesi iin (her halde

311
geici olmas dncesiyle) Yunanllarla bar anlamasnn im-
zalanmas ngrlmekte...
Balkanlar yeni bir paylama yol aacak sava beklerken
dnyay atee verecek olan byk savan kokularnn alnma-
m olmasna imkan yok. Talt beyin eitli konumalar ve
baka ittifaklar peinde komas bunun farkedildii izlenimini
vermektedir... Fakat Balkanlardaki gelimede belki bu byk
savan iinde dnlmtr.
D sorunlarn bylesine ykl ve bir "intikam" isteinin
dorua kt szn ettiimiz dnemde, ierde de nceki b-
lmde belirttiimiz eitli sorunlar ve bunlarn banda dou il-
lerinin ynetimi konusunda byk devletlerin basks artmakta-
dr. Ermenilerin Osmanl ynetiminin tekliflerine kar nasl bir
diren iinde olduklar Zhrap ve Hallayan'n Dahiliye Nazr
Talt beyle olan konumalarndan da aa kmaktadr. te-
yandan Osmanllarn genel mfettilikler kurarak byk devlet-
leri bir olup bitti karsnda brakmak istei de ak bir ekil
almtr. Nitekim Osmanl Dahiliye, nezaretinin bu dorultudaki
almalar bir sonuca ulam, fakat savan balamas genel
mfettilerin ynetimini uzun mrl klmamtr. Osmanl
dou illerinin ynetimi konusunda byk devletlerin
Makedonya'daki kadar rahat olmadklar aktr. Ermeniler ve
dier hristiyan "anasr"n aznlkta bulunmas bu zorluun te-
mel nedenidir.
Dikkati ekmesi gereken nokta btn bu zorluklara karn
Talt beyin gelecekteki baarya olan sarslmaz inancdr. Bu
inan ve umud, ttihat ve Terakki'nin bir ok merkezi umumi
azasnda da mevcuttu. Onlar devletin yeniden kurulacana b-
tn aygtlaryla etkin bir biimde iletileceine sonuna kadar
inanmlar, kendileri yapmasa bile gelecek kuaklar, ya da
kendilerinden sonra gelecekler iin bu yolu amaa almlar-
dr.

312
 Talt bey ve arkadalar Rumeli'nin yeniden paylam ko-
nusunda Bulgaristan' yanda olarak alp, Yunanistan'la kozla-
rn paylamak isterlerken ve bu konuda silahlanma almala-
rna bile balarken Avrupa ve btn dnyada o gne kadar g-
rlmemi bir paylam savann da kmak zere olduunu his-
sediyorlard. En azndan bu konuda habersiz deillerdi. Ne ki
savan tarihi konusunda biraz iyimserdiler. Yani bir ka yl
iinde bu savan patlayacan dnmyorlard. Bunu var-
saymyorlard da diyebiliriz. Fakat, bu varsaymlarna karn
byk devletler arasnda Osmanl hkmetine yanda aramaya
da devam ediyorlard. Eski Sadrazam Hakk Paa'nn Londra'da,
Cavid ve Cemal beylerin Fransa'da nihayet Talt beyin arlk
hkmeti nezdinde bu gibi giriimlerini grmekteyiz. Ne yazk
ki bu giriimlerin hepsi belli bir umudun tesine gitmemi ve
koca Osmanl mparatorluu paylam savann kokusu drt bir
yan sarmaa balad sralarda kendisini alabildiine yalnz
hissetmee balamtr. Byk devletlere ynelik, zellikle
ngiltere ve mttefiklerine yaplan tekliflerden en umudlu so-
nular beklenen Talt beyin arlk Rusya'daki grmeleridir.
ar Karadeniz kylarnda ki yazlk sarayna gittiinde,
Karadeniz'in gney yakasndaki Osmanl hkmetinin gelenek-
sel bir hogeldin treni anlamnda ar ziyarete heyetler gn-
derdii bilinmektedir. 1914 baharnda da bu grev Talt bey ve
Ahmet zzet Paa'ya verilmiti. Heyet Bakan Talt beydi.
Osmanl Heyetinin hareketinden nce ngiliz Dileri
Bakanl ar hkmetine gnderdii bir raporda Osmanllarn
giriimlerinden olumsuz bir dille bahsederek ar hkmetinin
ngiltere'ye danmadan bir tavr almamas istenmiti. Bu rapor
konusunda Dileri Bakan Sazanof ara da bilgi verdiinden,
Talt beyi ve Osmanl heyetini kabul ettii zaman ar kendile-
rine unlar sylemiti:
"Majeste Sultan'n gsterdii nazik jestten ok duygulan-
dm. Kendilerine ve milletine kar sevgi besliyorum; daima
ilerlemelerini ve baarlarn dilerim. Trkiye'den beklediim

313
yalnz bir ey vardr. O da, snrlar iinde darnn etkisinden
kurtulmu, bamsz ve hr olarak yaamasdr. Trkiye ancak
bu ekilde yaarsa iki memleket arasndaki dostluk kuvvet bu-
labilir." bu szleriyle ar Trkiye'de bulunan ve ordunun yeni-
den dzenlenmesiyle yakndan ilgilenen Alman askeri uzman-
larnn varlna deinmekteydi. Talt bey ve heyetin dier ye-
leri bu szlere kesin bir yant vermemiler ve alak gnll
mtevaz davranlaryla bu konular tartmaya yetkili olmadk-
larn ima etmilerdi. Osmanl heyeti Rusya'dan ayrlmadan
nce Erturul yatnda bir veda yemei dzenlemiti. Bu ye-
mekte Talt bey Sazanof a bir frsatn bularak Osmanl ve ar
hkmetleri arasnda bir ittifak olaslnn varolup olmadn,
Osmanllarn byle bir yaknlamaya hazr olduklarn sylemi-
tir. Sazanof bu teklife yant vermekten ekinerek olayn daha
nce niin ayrntl konuulmadn sormutur. Talt beyde
amacnn sadece kendisinin kiisel dncesini renmek oldu-
unu syleyince, Sazanof u yant vermitir:
"Madem ki yledir. gne kadar elimiz stanbul'a dne-
cektir. Bu nemli mesele iin ortam hazrlansn, uyutuumuz
noktalar da elimiz bana bildirsin ...Ben de ona gre bir karara
varrm. Her halde meseleyi esas itibaryla reddetmiyorum."
Sazanof, bir ka gn sonra Duma'da yapt konumada
Osmanllarn bir anlamadan yana olduklar izlenimini edindi-
ini aka sylemitir. Talt bey de stanbul'a dndnde ge-
rek ar ile gerekse Sazanof la yapt konumalardan umudla
szetmitir. Bundan sonra ttihat ve Terakki nderleri bir sre
arlk hkmeti ile bir anlama zemini aramlar, hatta bu ara-
ya Enver bey de katlmtr. Ne yazk ki bir olumlu sonuca
ulalamamtr. Bu da zaten beklenmesi gereken bir noktayd.
nk ngiltere ve arlk Rusya paylalacak en byk lokma
olarak Osmanl lkesini gryorlard ve bu lokmay kendi yan-
dalar arasna alarak yiyemeyeceklerini de biliyorlard...
Osmanl hkmetinin btn abalar bylece suya dt. Bu a-

314
balarn arasnda Cavid beyin Winston Churchill'e yazd kiisel
mektupta vardr. Cavid bey stanbul'u ziyareti srasnda tand
o zamann Bahriye Nazr W. Churchill'e yazd mektuba
"Trkiye'ye ve gen Trklere samimi muhabbet beslediinizi
bilirim. Buna, gvenerek size nemli bir meseleden bahsetmek
isterim" diye balamaktadr. Sonra da u noktaya arlk ver-
mektedir:
"Son hadiseler, ngiltere'ye olan dostluumuzu yksek bir
mevkie karmak iin ortam hazrlamtr. Almanya, Avusturya,
talya tilaf zmresine mensup bir devletin bize tecavz, millet
zerinde derin tesirler brakm ve bizi bu zmreden uzakla-
trmtr. Trkiye'de ngiliz dostluuna taraftar devlet adamlar,
ngiltere'de Trkiye tarafls olanlarla birleerek bu mnasip fr-
sattan faydalanmaldrlar.
Sizin ngiltere'de nemli bir mevkiiniz vardr. Siyasi dostla-
rnz zerinde mhim bir nfuza sahip bulunuyorsunuz. Bu n-
fuzunuzu dostluumuzun yeniden ihyas iin kullanmak isteriz.
Trkiye ile ngiltere arasnda bir ttifak kurmak zaman
gelmitir. Buna dair ahsi mtalaanz ltfen bana bildiriniz. Bu
mtalaann ahsi ve gizli kalacan ilaveye lzum grmyorum.
Gereken ortam hazrlamak zere sizden resmi teklif karsnda
kalrsam kendimi bahtiyar sayacam..."
Churchill bu mektuba verdii yantta, gayet dikkatli seil-
mi szcklerle byle bir ittifakn olanakszln vurgulamtr.
Mektup 19 Kasm 1911'de yazlmtr. Yani talya'nn
Trablusgarp'a saldrs dneminde bu giriim yaplm bulun-
maktadr. Nitekim Churchill'de yazd cevapta bu savaa dei-
nerek unlar belirtmektedir:
"... Ne are ki tarafszlmz iln etmi bulunuyoruz.
Bugnk mcadeleniz esefle karlanacak bir hadise olmakla
beraber, tarafszlk kararmz kesindir. Bunu bozacak ve politi-
kamzn yolunu deitirecek yeni kararlar vermemiz beklenme-
315
melidir. Bu cihetle size verebileceimiz cevap u olacaktr. Bu
srada taahhtler altna giremeyiz, siyasetimizi deitirenleyiz".
Bu yant ngiltere'nin ak isteklerini bir yerde yanstmak-
tadr. Bu isteklerin banda o gne kadar Almanya ile Avusturya
- Macaristan izgisinde yer alan talya'nn yandaln kazan-
mak ve gelecekteki paylam savanda Almanya'y bir mtte-
fikten mahrum etmek gelmektedir. Ayrca ngiltere'nin gnde-
minde Osmanl mparatorluunun paylam yer almtr. Bunu
deitirecek ok nemli bir olay meydana gelmedike
ngiltere'den Osmanllar lehine bir tavr almas beklenemez. Ne
yazk ki Osmanl Dileri rgt bu durumu, zellikle talya
sava srasnda ngiltere'nin niin tarafsz kald olgusunu n-
ceden kestirmemesi ve gelimeler konusunda aya yere basan
bir stratejinin saptanmasn salayacak bir bilgi birikimi sala-
yamamtr. Olaylara daima geleneksel dostluklar vb. gibi em-
peryalizmin ancak amalarna elverdii srece kulland duy-
gusal ilikiler dorultusunda baklmtr. Nitekim Churchill an-
larnda Cavid beyin mektubundan sz ederek u notu dmek-
tedir: "Cavid beyden bir mektup aldm. ttihat ve Terakki adna
ngiltere'ye ttifak teklif ediyordu. Derhal Hariciye Nazr Sir
Edward Grey'i buldum. Mektupta yazlanlar kendisine bildir-
dim. Fakat Trkiye talya ile o sralarda sava halinde bulunu-
yordu. Dnlecek dier bir takm siyasi noktalar vard.
Evvelce, kendi kanaatma gre yazdm mektuba yeni bir ey
eklememe msaade edilmedi."
Churchill anlarnda ak bir biimde "Dnlecek dier
bir takm siyasi noktalar vard" derken bizim bir nce deindi-
imiz talya'nn yandaln kazanma ve Osmanl
mparatorluunun paylamnda ak bir biimde taraf tekil et-
meyi ince bir biimde kastetmektedir. Bylece Osmanl
mparatorluu ynetiminin btn giriimlerine karn ngiltere
ve balaklarndan hi bir olumlu yant alnamamtr. ngiltere
ve Fransa iin banda kesin yantlarla byle bir ittifakn olama-

316
yacam sylerken, arlk hkmeti bir sre Osmanllar oyala-
yc n konumalara girimi ve sonunda o da byle bir ittifakn
olamayacan yapt taleplerle aka duyurmutu. Bu koullar
Osmanl mparatorluunu balamas (zamanlama dnda) ka-
nlmaz gibi grnen bir paylam savanda yalnz brakmt.
Ama bu yalnzlk etkin bir yanszlk politikasnn da uygulan-
masna olanak vermeyecek biimdeydi. nk paylalacak b-
yk lokma Osmanl topraklaryd... Nitekim Aa Han'n yapt
giriimler sonucu vard u yarg da bunu kantlamaktadr:
"Bununla beraber Tevfik Paa (O dnemde Londra'da eitli
diplomatik grevlerle bulunan eski Sadrazam) daha ilk batan
Trkiye'nin tarafsz kalmasnn, harbin sonunda kimseyi mem-
nun etmeyeceini, kendi saflarnda dvmesini isterlerse netice
almada daha baarl olacamz bildirmiti. Rusya'nn
Trkiye'yi mttefiklere katlm grmee hi bir zaman raz ol-
mayacana kani olduunu; bunun ister kuzey-douda
Erzurum'a doru veya Karadeniz'in gneyinde olsun,
Trkiye'nin zararna genileme hlyalarna son vermek demek
olacan ilave etmiti. Bu grleri mahrem olarak Lord
Kitchener'e akladm, bir ka saat sonra mttefiklerin
Trkiye'yi kendi saflarnda harbe girmi grmek istemediklerini
bildirdi."

te bu yalnzlk, uluslararas alanda tek bana kalma ve

kendisi iin verilecek kararlan elini bile kprdatmadan bekleme
zorunluluu Osmanl mparatorluunun gen yneticilerini
Almanya ile bir anlamaya doru itmitir. Bu anlamann sa-
lanmas da kolay olmamtr. Zorluklar hem Almanya, hem de
ideki politik tutumlardan kaynaklanmtr. Almanya'dan gelen
zorluk byle bir anlamann kendisine ekemeyecei kadar ar
bir yk ykleyecei kukusundan ileri gelmekteydi. Alman y-
neticileri asndan Osmanl mparatorluunun getirecei sorun-
lar sava srasnda Almanya'nn zaman zaman elini kolunu ba-
317
layacak nitelikte olabilecekti. stanbul'daki Alman Bykel-
isinin kans bu ynde olduu gibi, Alman Dileri Bakanl
ve hkmetin ileri gelenleri de ayn dorultuda d-
nmekteydiler. Sadece Kayzer byle bir ittifak anlamasndan
yanayd. Bu anlama arlk Rusya'nn ve ngiltere'nin ihmal
edilemeyecek kadar nemli bir kuvveti Osmanl snrlarnda
tutmas sonucunu verecekti ki bu da Almanya'ya batda ve dou
cephesinde byk bir hareket serbestlii salayacakt.
erdeki zorluklar ise Osmanl yneticileri arasnda
Tanzimattan beri kendisini gsteren ngiltere ve Fransa yanls
tutumdan douyordu. Bilindii zere li Paa ve Keecizade
Fuat Paalarn iktidarlarndan beri Osmanl mparatorluu iin
ngiliz yandal vazgeilmez bir d politika ilkesi haline gel-
miti. Bundaki temel neden ise Orta Doudaki ngiliz - arlk
Rusya kar ekimesinin verdii denge oyunlar olanann ko-
laylkla kullanlmasdr. Oysa bu kere, yani 1908'den sonra
Osmanl Devletinin karsnda ngiltere ve arlk Rusya bala-
kl bulunmaktayd. Bu durum d politikada geleneksel den-
geci ilemlerin yaplmasna imkan vermiyordu. Fakat yurt
iinde geleneksel ngiliz ve Fransz yanda olan politikaclara
bunu anlatmak olana yoktu. Onlar Osmanl mparatorluunun
kurtuluunun ngiltere ile bir ttifak anlamasna bal olduuna
inanmaktaydlar. Ama olaylar, bir ncede altn izdiimiz gibi,
byle bir anlamann, sz konusu olamayacan ortaya koydu.
Bu durum da tarafsz kalmakta mmkn deildi. nk savan
kmas annda ngiltere Rusya'ya ynelik ulam salayabil-
mek iin boazlarn almasn, hatta kendi denetimi altna ve-
rilmesini isteyecekti, buna hayr dendii zamanda zorla bu iste-
ini yerine getirebilecekti. Yani Osmanllarn ngiltere-arlk
Rusya ittifakna kar tarafsz kalmas mmkn deildi. Onun
karsnda yer almalar yaamsal bir olgu olarak ortaya kmt.
Bu durum, ierde, ngiliz ve Fransz yanllarn bir lde ikna
etmitir. Ama bir lde diyoruz nk savan patlak verme-
sinden sonra bunlarn bir ksmnn hkmetten ayrlmalar
318
ngiltere ve Fransa'ya kar yrtlecek bir savan sorumlulu-
una katlmak istemediklerini gstermektedir.
Almanya ile ittifak grmeleri nce ok az kiinin bilgisi
dahilinde yrtlmtr. Kabine yelerinin byk bir blm
bu anlamadan ancak imzalanmasndan sonra haberdar edilmi-
ler, bu durumda bile ierii konusunda tam bir bilgi sahibi ola-
mamlardr. kabine diyebileceimiz Sait Halim Paa, Talt
bey, Enver Paa ve Cemal Paa ile bir lde Halil bey gelime-
lerden bilgi sahibi idiler. Osmanl-Alman ittifak gizli anlama-
larn lkeyi nerelere srkleyebileceine en gzel rneklerinden
biridir. Kamu oyunun bilgisi dnda olmas bir yana, kabine
yelerinin nemli bir blmnn dahi haberdar olmad bu
anlama Osmanl mparatorluunu lmcl bir savaa srkle-
miti. imdi denilebilir ki, bir nce anlatlanlara gre zaten
mparatorluk byle bir savaa kendi istei olmadan da srkle-
necekti, o zaman anlamann gizliliinin ne nemi vard.
mparatorluun bu savaa, hem de Almanya yanda olarak ka-
tlmas kanlmaz gzkyordu. Bundan tr Almanya ile
yaplan ittifak anlamas zorunlu bir olgudur. Ama bu anlama-
nn ieriinin, Osmanl mparatorluunu btnyle balayc
olmaktan daha ok onun karlar dorultusunda dzenlenmesi
asndan, en azndan kabinenin ve Meclis-i Mebusan'n tart-
masna ak hale getirilmesi yararlyd. te gizlilik bu yararn
ortadan kalkmasn dourmu ve anlamann ilerde sk sk
eletirilecek bir takm ar hkmlere sahip olmas sonucunu
vermitir. Gizli anlamalarn yarar ve zararlar konusunda yap-
lacak bir aratrmada sanrz nde gelen rneklerden biri de bu
anlamadr.
ttihat ve Terakki nderleri anlamann kotarlmas sra-
snda ok mutludurlar. Bunu sakin bir tabiata sahip olan Sait
Halim Paa da bile grmekteyiz. Nitekim Paa bir gn Bakatip
Ali Fuat beye (Saray Bakatibi) "Size bir sr vereceim,
Almanya bizi ittifakna kabul etti... Yunanistan bile bizimle an-

319
lama imzalamak istemiyordu" diyerek sevincini ortaya koy-
mutur. Bu szlerdeki aclk i burkucudur.... Yunanistan'n bile
anlamaya yanamad yalnz Osmanl mparatorluu... lme
mahkum edilmi Hatta lrken bile namusuyla dvmesi is-
tenmeyen bir devletti. Sonunda dverek can verme olana
bulduu iin seviniyor. Talt beyin syledii gibi "Almanya sa-
va kazanm olsayd, bu kere de o bizi kleletirmek isteye-
cekti" tmcesi bu trajik geliimi ok gzel sergilemektedir.

320
 PAYLAIM SAVAI

1
Avrupa Napolyon'un Waterlo'da yenilmesinden sonra,
Viyana andlamasyla yeni statko'ya kavumutur. Bu statko
uluslarn sanayi devriminden olabildiince yararlanmasn,
Fransz devrimi ile sarslan toplumsal dengenin, devrimin ku-
rumlarnn da etkisiyle yeniden kurulmasn salayan bir poli-
tika seeneiydi. Nitekim 19. yzyl boyunca bu dengenin bo-
zulmadn, bir ka olay dnda Viyana Avrupas'nn srd-
n grmekteyiz. Bir lde srekli bir bar havasnda
ngiltere, Fransa, Benelks lkeleri gibi ekonomik olarak ge-
limi ve belirli bir sermaye birikimine sahip lkeler sanayi
devriminin getirdii byk kapitalist atlm bu dnemde ger-
ekletirmilerdir. Ne var ki 1850'den sonra iki nemli olayn
gndeme geldiini grmekteyiz. Bunlardan birincisi
Ortaadaki smrgecilik anlaynn yeni bir biime dnme-
sidir. Buna kapitalizmin emperyalist aamasnn ilk belirtileri de
diyebiliriz. 19. yzyln ikinci yarsnda glenen tekelci eilim-
ler bu emperyalist aama ierisinde nemli bir ivmeyi gerek-
letirdi. zellikle Alman Birliinin kurulmas ve 1870'de
Almanya'nn Fransa nnde yadsnmyacak bir baar kazan-
mas dnyadaki kar alanlarnn yeniden paylamnn gereini
ortaya koydu. Bu paylamda u noktaya dikkat edilmek-
teydi. rnler iin yeni pazarlarn bulunmas, retimine gerekli
ucuz ham madde alanlarnn salanmas, sermaye birikiminin
gvenceli bir biimde yatrlmasna uygun yatrm blgelerinin
denetimi. te bu amacn, lke tekellerine ve dolaysyla
bunlarn denetimindeki ulusal hkmetlere en byklenmi d-
zeyde bir kar salamas iin ciddi bir paylamn yeniden ya-

321
plmas gerekiyordu. Bu paylam konusunda kapitalist geli-
mesi ok hzl ve o lde de yeni olan Almanya aceleciydi.
nk kendi pazaryla snrl bir hareket alanna sahipti. Gerek
rnlerini satabilmek, gerekse retebilmek iin yeni alanlara ge-
reksinimi yaamsal dzeydeydi. te yandan kapitalist kulbn
eski yeleri olan ngiltere, A.B.D., Fransa vb. leri ise
Almanya'nn bu isteklerinin dorudan doruya kendi karlarn
tehdit ettiini gryorlard. te 19. yzyln sonlarna gelindi-
inde ar bir biimde ortaya kan Almanya ve Almanya'nn
karsnda olanlar eklinde zetleyebileceimiz balak ulus
gruplar, yeni paylam savann ilk habercileriydi. nk bu
iki grubun arasnda bir sava olmadan paylam salanamazd.
Eer bu sava paylam taraflarn sadece birinin kapitalist geli-
imini engelleyecek biimde sonulanacak olursa, bu kere de
yeni bir paylam sava kanlmaz hale gelecekti. Ksacas ge-
limi lkelerin tekelci ve emperyalist aamaya varmalar bir
paylam savan kanlmaz olarak gndeme getirmiti.
Osmanl lkesinin ise bu paylamda yeri yoktu. nk daha
ncede kerelerce vurguladmz gibi paylalmak istenen yre-
lerden biri de Osmanl mparatorluunun egemen olduu
Ortadou ve evresiydi.
19. yzyl boyunca kendini nce hissettiren ve sonrada ak
bir biimde ortaya kan ikinci nemli olgu da ii snfnn g-
lenmesi, ekonomik ve siyasal savamna balamasdr. i s-
nfnn ncelikli savam ekonomik nitelikliydi. Sendika vb.
gibi rgtleriyle ekonomik haklarn geniletmek, sosyal hakla-
rn gvence altna almak iin byk bir mcadeleye girmiti.
Sendika vb. gibi rgtlerin kurulmas balangta dnemin
egemen hkmetleri tarafndan yasaklanm olmasna karn,
arlaan ekonomik ve toplumsal koullar bu rgtleri nce
kendiliinden oluturuyor, sonradan savamn gelimesi belirli
bir temele oturmalarn salyordu. Btn Avrupa'y sarsan 1832
ve 1848 ii kalkmalar ekonomik ve toplumsal haklarn elde
edilmesine ynelik savama yeni bir boyutunda eklenmesini
322
gndeme getirmiti. Bu boyut siyasal savam olarak zetlenebi-
lir.
Sanayilemenin balang evresinde, ii snfnn smr-
sn amalayan ar alma koullarna kar srdrlen eko-
nomik savamn sonulanabilmesi iin bir yandan kendi z r-
gtlerinde toplanmann nemini iilere retttii gibi, dier
yandan da bu rgtlerin sadece ekonomik amal bir savam
baarya ulatrabilmesinin siyasal savamla birlikte mmkn
olabileceini ortaya koymutu. 1832 ve 1848 bu siyasal sava-
mn ilk iaret talaryd. Kukusuz siyasal savam asndan
btn Avrupa'y sarsan olay 1870'deki Paris Komn olaydr.
Bu olayn baarszlkla zmlenmesi siyasal savamn ne de-
rece nemli olduunu ortaya koymutur.
Bunlarn yansra sosyalist dncenin gelimesi topik ni-
telikli sosyalizmden bilimsel sosyalizme uzanan bu gelimeyle
birlikte uluslararas bir rgtn kurulmas, ii hareketine ulusal
snr tanmayan bir nitelik kazandrmt. Nitekim 19. yzyln
son eyreine gelindii zaman bir yandan sosyalist dncenin
en parlak rnleri ekonomi ve toplumbilim alanlarnda boy gs-
terirken, dier yandan ii snfnn siyasal rgtleri de yasal
veya yasa d biimlerde kendilerini gstermekte, bunun da
tesinde etkinliklerini duyurmakta idiler. Gelimi sanayi lke-
lerinde ii snfnn bu salkl devriminin geitirilmesi iin
dnyann, gelimi lkelerin karlarn artrc ynde yeniden
paylamnn gerekletirilmesi zorunlu hale gelmiti. Yalnz bu
noktada hemen eklememiz gerekir ki ii snf ve onun siyasal
rgtleri bu sava hi bir zaman onaylamamaktaydlar. Ulusal
ve uluslararas rgtler araclyla savan ancak kapitalistlerin
karlarn pekitiren ve de ykselten bir olay olduunu, sava-
tan en byk zarar ise ii snfnn grdn anlatmaya al-
yorlard. Bu konuda en etkin savamclardan birisi de Fransz
sosyalist hareketinin nclerinden saylan Jaurez'di. Fakat, bu
arada bir sava kanlmaz hale gelince ii hareketinin bundan
nasl yararlanmas gerektii de inceleniyordu.
323
 Dnya kanlmaz bir biimde paylam savana doru y-
nelirken, Osmanl mparatorluu da bu savan yannda sessiz
ya da baka bir deyimle tarafsz kalnamayacan farketmiti.
nk taraflardan hangisi kazanrsa kazansn Osmanl
mparatorluunun yeniden paylam kanlmaz bir ekilde or-
taya konacakt. Bu durumda yaplabilecek en doru hareket
"lnecekse savaarak lmek" sznde zetlenebilirdi. Bu da
yanda aramak ve onunla birlikte savaa girmekti. Daha ncede
deindiimiz gibi Osmanl hkmetinin tm abasna ramen
ngiltere ve yandalar onu birliklerine kabul etmediler. Sonuta
Almanya'dan baka ittifak yapacak grup kalmad. Zaten yapla-
cak bir zmlemede de Osmanl mparatorluunun tek aresi-
nin bu olduu eitli ekillerde ortaya konmutur. Bunu Mustafa
Kemal, 10 Ekim 1919'da Sivas'tan dnemin Harbiye Nazr
Cemal Paa'ya gnderdii telgrafta ak bir biimde sergilemek-
tedir. Telgrafn ikinci blmnde aynen unlar sylenmektedir:
"Gayrkabili tamir felaket ve netayici elimeye mncer oldu-
undan bugn milletin ademi memnuniyetini celbeden Harbi
Umumiye itirak etmemek elbette son derece ayan arzu idi.
Fakat bunu imkn maddi mevcut deildi. nk ademi itirak
msellah bir bitarafl yani boazlarn mesdut bulundurulma-
sn icap ettiriyordu. Halbuki vatanmzn mevkii corafisi,
stanbul'un vaziyeti sevklceyisi Ruslarn tilaf Hkmetleri
yannda ahz- mevki etmi olmas bizim seyirci kalmamza asla
msait deildi. Bundan baka msellah bir bitarafln idamesi
iin paramz, silahmz, sanayiimiz, hlasa lazm olan vesaitimiz
mevcut deildi. tilaf Devletlerinin, bilhassa ngilizlerin para
vermemesinden sarfnazar gemilerimizi zapt ve milletin diinden
trnandan arttrarak biriktirdii inaat bahriyeye ait yedi mil-
yon liramz da gaspetmeleri ve Dveli tilafiyenin ilan harple
beraber bizim harbe duhlmzden daha drt ay evvel tamamen
Hkmeti Osmaniye zararna bir Ermenistan Cumhuriyeti te-
kiline karar verdiklerini ilan etmi olmalar ve hatta
Boleviklerin nerettii gizli muhadettan anlaldna gre
324
stanbul'un arlk Rusya'sna vadedilmi olmas harbe itilaf
devletleri aleyhine girmekliin gayrikabili itihap olduunu
gsterir delaili vazhadandr. Bir de ngiltere ve Fransa'nn ken-
disine stanbul'u vadeyledikleri Rusya dururken Balkan Harbi
me'umundan sonra hibir kymetli askeriye ve mevcudiyeti
milliye atfeylemedikleri milletimizi, kendilerine iltihak eyle-
meyi farzetsek bile, tercih edeceini tasavvur eylemek elbette
doru olmaz. Harbe girmekliimizi bir cinayet telkki etmek ve
koca bir milleti drt be kiinin baziesi olarak derkede addey-
lemek fikrimizce lehimizde bir faideyi mucip olmak yle dur-
sun, bilkis sakt Ferit Paann Paris'te Avrupa'dan merhamet
dilenmek efkr sakimanesi ile serdeyledii beyanat zelilne-
sine Clemenseu'nun vermi olduu hakaretlut cevabn maazal-
lah bir kere daha iitilmesine sebeb olabilir. Binanaleh merdane
bir surette hakikati sylemek ve kahramanca harbeden bu koca
milletin malubiyetin netayii zaruriyesine katlanmakla beraber
hareketinin cinayet telakki ve bu yzden ittiham ve tecziye
edilmesini kabul etmemek en salim ve en hayrl bir prensip te-
lakki olunabilir..." Grld gibi bu mektubunda Mustafa
Kemal Osmanl mparatorluunun taraflardan birinin yannda
savama zgrlne bile sahip olmadn ak bir biimde or-
taya koymaktadr. Bu dncelerin Milli Mcadele'nin balama
aamasnda, o gnn koullar gznnde tutularak ileri srl-
d sylenebilir, ne var ki buna paralel bir dnceyi Mustafa
Kemal Yunus Nadi Bey'e de nakletmitir. 26 ubat 1943 gn
Cumhuriyet gazetesinde yaynlanan bir bayazsnda Y. Nadi
"Bu harbe katlmakla ttihat ve Terakki fena m yapt? Bu sualin
cevabn rahmetli Byk Atatrk yle vermitir: Trkiye geen
byk harbe behemehal itirak etmeliydi ve itirak ekilde an-
cak devletin yrd yolda olabilirdi. Harbe giri zaman, or-
dularn sevk ve idaresi gibi baz hususlar mnakaa olunabilse
bile prensipte yanl yoktur" ... bilindii gibi uzun yllar resmi
tarih kitaplarnda ve Hrriyet-i tilaf evrelerde ttihat
byklerin (Enver, Cemal ve Talat Paalar) devleti bir maceraya

325
ittikleri yazlm, sylenmi ve ilenmitir. Mustafa Kemal'in
ok ak bir biimde ortaya koyduu gibi, o gnn koullar ie-
risinde yaplacak baka bir ey yok, izlenecek deiik bir yol
bulunmuyor idi. Savaa giri zamannn tesbiti konusunda da
fazla bir ey sylenemez. nk Osmanl hkmeti bu savaa
girmemek iin, en azndan hazrlklarn tamamladktan sonra
girmek iin ok direnmitir. Nitekim sava Temmuz 1914'de
balad halde Osmanl mparatorluunun resmen savaa gir-
mesi 29 Ekim 1914'dr. Yani drt aylk bir direnme sz konu-
sudur. Yavuz zrhlsnn yol at Gney Rusya sahillerinin
bombalanmas olay olmasayd bile, 1915 yl banda ngiliz
donanmasnn anakkale boazn gemek iin yapt giriim
Osmanllar savaa srkleyecekti ya da sava o anda
Osmanllar iin bitmi olacakt. Bitmi olacakt, nk boaz
geen tilaf donanmas, fiilen Osmanl bakentini denetim altna
alacak ve istedii dorultuda alan bir hkmeti ibana ge-
tirmekte gecikmeyecekti. Bu bir yerde savamadan yenilmek
demekti.
2
Osmanl-Alman balamas 2 Austos 1914'de, yani
Avusturya - Macaristan'n Srbistan'a sava ilanndan sonra
stanbul'da Sadrazam Sait Halim Paa ile Alman Bykelisi
Vangenhaym tarafndan imzalanr. Bu anlamann temel madde-
leri yle sralanabilir.
1 - kit iki devlet Avusturya-Macaristan'la Srbistan ara
snda bu anda mevcut olan ihtilfta tam bir tarafszlk muhafaza-
taahht ederler.
2 - ayet Rusya fiili askeri tedbirlerle ie karr ve bu su
retle Almanya iin Avusturya - Macaristan hakknda balama
hkmlerini yrrle koyacak olay, savaa katlma mecburi
yeti husule getirirse bu Trkiye iinde meriyete girecektir.
3 - Harp olursa Almanya askeri heyetini Trkiye emrinde
brakacaktr. Trkiye dahi ibu askeri heyete, Harbiye Nazr

326
hazretleriyle askeri heyet reisi hazretleri arasnda dorudan do-
ruya kararlatrlm olduu gibi, ordunun sevk- idaresinde fiili
bir nfuz temin edecektir.
4 - Almanya Osmanl arazisi tehdit altna dt takdirde
onu icap ederse silahla muhafazay taahht eder.
5 ki mparatorluu bugnk tilafn husule getirebilecei
milletleraras ihtiltlardan vikaye iin akdedilmi olan anlama
isimleri yukarda geen murahhaslar tarafndan imza edilir
edilmez mer'iyete girecektir ve ayni mtekabil taahhtlerle 31
Aralk 1918'e kadar yrrlkte kalacaktr.
6 - Yksek kit taraflardan birince yukarda anlan ibu
mddet bitmeden evvel hkmsz ilan edilmezse ibu muahade
yeniden be senelik bir mddet iin yrrlkte kalacaktr.
7 - bu muahede evketlu Osmanl Padiah ve Hametlu
Almanya mparatoru - Prusya Kral tarafndan tasdik edilecektir.
Tasdiknameler imzadan itibaren bir ay zarfnda teati edilecektir.
8 - bu andlama mahrem kalacaktr ve ancak iki yksek
tarafn muvafakatiyle ilan olunabilecektir.
Bu andlamaya ilke itibaryla kar olanaklarn sk sk ileri
srdkleri nokta ittifaka ilikin karlkl taahhtlere savan
ilanndan sonra girildiidir. Bu nokta zerindeki tartmalar g-
nmze kadar uzanmt. Almanya ile ittifakn kanlmaz ol-
duu noktasnda, savaa girme yanls olmayan Cavid bey bile
Talt, Enver ve Sadrazam Sait Halim'le ayn dncededir. Ne
ki onlarn savna gre Osmanl mparatorluu, daha geerli bir
deyimle o dnemin hkmeti bu andlamay Almanya fiilen sa-
vaa girdikten sonra imzalamtr. Talt bey bunu reddetmek-
tedir. rnein anlarnda bu konuyla ilgili unlar ileri srmek-
tedir:
"... Sadrazam Sait Halim Paa bir gn sefir Von
Wangenheim'in Almanya'nn Trkiye ile msavi artlar altnda
bir ittifak aktetmek istediini kendisine am olduunu bize

327
bildirmek zere Enver Paay, Halil beyi ve beni yanna ard.
Bizim noktai nazarlarmz sordu. Hepimiz u kanaatte idik ki,
mevcudiyetini muhafaza edebilmesi iin Trkiye'nin byle bir
Avrupa devleti ile ittifak etmesi elzemdi ve Trkiye ancak ilim,
sanat, sanayi ve ticaret bakmndan bu derece ilerlemi bir dev-
letin yardm ile kendi mevcudiyeti ve terakkisini temin edebi-
lirdi...
... ttifak nihayet muayyen bir ekil ald ve anlama sadra-
zam ile Von Wangenheim tarafndan imzaland. Ayn ekilde
Avusturya sefiri ile de bir anlama yaplarak imza edildi.
Bundan kabinenin mhim ahsiyetleri de haberdar edildi.
Bundan az sonra Almanya ile Rusya arasnda harp patlad.
Anlamaya gre derhal harbe girmemiz icap ediyordu.
Sadrazam derhal harbe girmek niyetinde olmad iin her iki
sefiri de oyalyordu. Ben ve arkadalarmn bazlar ise, bu hali
memleketimizin menfaatlerine uygun bulmuyorduk; nk bir
tarafta yapm olduumuz bir anlamay ihll ediyor, dier
taraftan ise Almanya'ya kar sempatimizi aa vurmakla
tarafszlmz suistimal etmi oluyorduk. Bu suretle her iki
devlet grubu da gayri memnun idiler...
... Nazrlar heyetinin bir toplantsnda sefirlere (Almanya ve
Avusturya elilerine) Bulgaristan ve Romanya'nn durumlar
anlalmadan Trkiye'nin derhal harbe itirak etmesinin gerek
mttefiklerin gerek Trkiye'nin menfaatlerine aykr olacann
bildirilmesine ve Bulgaristan' elde etmek hususunda almak
lazm geldiine ikna edilmesi icap ettiine karar verildi."
Talt Paa anlarnn bu blmnde Osmanl
mparatorluunun zmsz bir sorunla kar karya kaln
basit ve iten bir anlatmla ortaya koymaktadr. Yaplan anla-
mann tarihi sadece ayrntda kalan bir tartma konusudur.
Diyelim ki anlama Almanya'nn Rusya ile savaa balamasn-
dan sonra imzalanmtr. Acaba bu koullarn bilinmesi halinde
sz konusu, anlamadan vaz m geilecekti? Byle bir sorunun
328
yant hayrdr. Nitekim Mustafa Kemal durumu tm akl ile
ortaya koymutur. Sz konusu anlama Almanya'nn savaa
girmesinden nce ya da sonra imzalanm olsa da sonu dei-
meyecektir. Yani Osmanl mparatorluu en azndan arparak
paylalmak iin Almanya ve balaklar yannda savaa gire-
cekti. Kukusuz eer elini bile kaldrmadan, teslimiyeti bir
tavrla paylalmay kabul ederse savatan kaabilirdi. Bunu ise
o dnemin iktidarn oluturan Gen Trk yneticilerinin hi
biri kabul edemezdi.
Ama, gene de savaa girmeden nce drt aylk bir sre ie-
risinde hkmet hazrlklarn tamamlamay yeledi. Avrupa'da
savan patlak vermesiyle birlikte Osmanl hkmeti de seferber-
lik ilan etti. Yaplan aklamalara gre "Msellah" bir tarafszlk
iin gerekli olan bir ilemdi bu seferberlik. O zamana kadar
allmam bir yntemle, duvarlara aslan ilanlarla kamu oyuna
bildirilmiti seferberlik. Bata stanbullular olmak zere sabahn
erken saatlarndan itibaren balca cadde ve meydanlarn uygun
duvarlarn ssleyen bu ilanlar gren Osmanllar bir hayli sar-
slmlar ama, gene de heyecanla greve komulard. Ne var ki
askerlik ubelerinde ilemlerin istenilen hzda bitirilememesin-
den tr, kendilerine sylendii gibi gnlk yiyecekleri ile
gelen ykmller ube nlerinde a kalmaa, bunun sonucu
daha iin banda bir umudsuzlua yuvarlanmaa baladlar. Bu
srada gene seferberlik gerei baz ham maddelere ve aralara
hkmet el koyunca frnlarn nnde byk kalabalklar olutu,
tramvaylar normal seferlerinden daha az sklkta ilemee ba-
lad iin stanbul ve dier tramvaya sahip kentlerde ulam b-
tnyle aksad. te yandan baz frsatlar ise bata zorunlu ge-
reksinim maddeleri olmak zere yaamsal mallan piyasadan
toplamaa baladklar iin fiyatlar da ykseldi. Borsada zel-
likle altn zerine yaplan ilemler nemli lde artt. Hkmet
btn gcyle bu gibi speklatif eylem ve ilemlerin nn al-
maa altysa da pek baarl olamad. Daha savaa girmeden,
seferberlik denilen hazrlanma aamasnda bile byk aksamalar
329
ortaya kmt. Ne var ki ksa srede bu aksamalarn bir b-
lm nlendi, speklatrlere byk cezalar verilmek istendi, fa-
kat btn iyi niyetli giriimler noksanlarn btnyle nlenme-
sine yetmedi. zellikle Balkan savann yenilgisinin kamu oyu
zerinde yaratt olumsuz etki ve Gen Trk hkmetinin
kendine bal aygt ve kurumlarla yaymaa alt ulusal bi-
lin bu zorluklarn almasnda yararl oldu. Bilhassa aydn ku-
aklar trl zorlua ramen vatan emrine seve seve kouyorlar
ve zorluklara aldrmadan her trl engeli amaa alyorlard.
Bostanc dolaylarndaki yedek subay okulunun o gnlerdeki he-
yecanl ve umud dolu havas bir ok romana bile konu olmutur.
Sava ttihat ve Terakki hkmetine yepyeni bir olana
verdi. Buna ekonomik bamszlk deneyimi de diyebilirsiniz.
Almanya ile yaplan anlamadan sonra, savan btn Avrupa
ktasn sarmas zerine Osmanl Hkmeti tek tarafl olarak o
gne dek bir ekonomik ba biiminde ellerini kollarn bala-
yan, devletin iktisadi politikasnn ulusun karlar dorultu-
sunda oluturulmasn engelleyen kapitlasyonlar kaldrd. Bu
Talt bey ve arkadalarnn Selanik'teki ilk rgtlenme gnle-
rinden beri dlerinde dahi grmedikleri bir olayd ve de
gereklemiti. Kapitlasyonlarn kaldrlmasna ngiltere ve
balaklar fazla bir diren gstermediler, nk onlar Osmanl
mparatorluu ile sava sonunda kesin bir hesaplamaya otur-
may zaten planlyorlard. Sava gnlerinde yaplan bylesine
tek yanl bir hareketin sreklilik kazanabilmesi ise ancak
Osmanl mparatorluunun bu savatan kesin bir baar ile k-
masn, bunun da tesinde iktisadi gelime yolunda nemli
admlar atmasn gerektirirdi ki, tilaf Devletlerine gre
Osmanllarn byle bir gelimeyi salamalar beklenemezdi.
Almanya bu karardan en ok rahatsz olan lke oldu, ama gene
de yanda Osmanl hkmetinin bu kararna fazla kar k-
mad. Bylece Gen Trk aydnlarnn yllardr zerinde dn-
dkleri ve amak iin eitli neriler oluturup gene de baarya
ulaamadklar bir alanda snrl da olsa baar kazanlm, gr-
330
nte ekonomik bamszlk gereklemiti. Nitekim sava yl-
lan srasnda genellikle "Milli ktisat" diye adlandrlan akmn
dorultusunda baz nemli ekonomik kararlar alnd gibi, sa-
nayileme ve banka sorunlar konusunda da ciddi giriimleri
grmekteyiz.
Osmanl mparatorluunun savaa girmesinden nceki drt
ay ierisinde btn gayreti (d politika asndan) Bulgaristan'
kendi yanna ekmek ve sava hazrlklarn tamamlamak bii-
minde zetlenebilir. Bulgaristan' ittifaka ekebilmek iin Talt
bey ve Halil bey Sofya'ya giderek Bulgar yetkilileri ile gerekli
temaslar yapmlard. Bulgarlar acele karar vermek istemiyor-
lard. zellikle Bulgaristan'daki Rus yanllarnn bir kar hare-
ketinden korkuluyordu. Yllar boyunca Pan-slavist bir politika
izleyen Bulgaristan hkmeti iin Almanya ve Trkiye'nin ya-
nnda Rusya'ya kar savaa girmek, kolayca hogrlecek bir
eylem kabul edilmiyordu. Bunun iin Bulgar yetkilileri bir itti-
faktan yana olmakla beraber, Rus yanllarnn youn eletirile-
rinden de ekmiyorlard. Ne var ki Balkan savanda
Yunanllarn Selanik ve dolaylar, Suplarnda Makedonya iin
yaptklar oldu bitti Bulgar hkmetini Almanya ve Trkiye
yandalna itmekteydi. Byk Bulgaristan ryasna ancak bu
ekilde eriilebilecekti. Bu arada kuzey komular olan
Romanya'nn da Alman yandalar arasnda olmasn istiyor-
lard. Bylece kuzey snrlarn gvence altna alabileceklerini
hesaplamaktaydlar. Bunu salayabilmek iin Talt beyle Halil
bey Romanya'ya gittiler. Yunanistan'la adalar sorunu zerine
yaplacak bir toplant bu ziyaretin grnmdeki nedeniydi.
Nitekim Yunanistan'la istenilen anlama salanamad, zaten
gereklemesi de beklenmiyordu. Talt ve Halil beyler gezile-
rindeki temel nedeni gndeme getirdiklerinde Romenlerin e-
kimser kaldklarn grdler. Romenler kendilerinin kk bir
devlet olduklarn taraflardan birinin yanna geerlerse bir iki
gn iinde bakentlerinin bile dman eline geebileceini ileri
srerek sadece tarafszlk garantisini veriyorlard. Kukusuz
331
byle bir garanti Bulgaristan iin yeterli deildi. Olaylarn bu
aamasnda Goben ve Breslau'n anakkale boazn geerek
Trkiye'ye snmas ortaya kt.
Bu iki geminin Almanlar tarafndan Osmanllar savaa zor-
lamak iin kastl bir biimde anakkale'ye sndklar ileri s-
rlmtr. Bu da kolaylkla kantlanamayacak bir iddiadr.
nk bu iki gemi nce talyan limanlarnda bulunuyordu.
talya tarafsz kalpta gemilerin karasularn belirli bir sre ie-
risinde terketmelerini isteyince Goben ve arkada Breslau
Akdeniz'e almak durumunda kaldlar. Cebelitark ngiliz deniz
kuvvetleri tarafndan kapatlmt. Bu noktadan kama ve
Alman donanmasna katlmak olanaklar bulunmuyordu.
Akdeniz'de gidebilecekleri tek yer Almanya ile yanda olan
Osmanl karasularyd. Zaten pelerindeki ngiliz donanmas da
gemileri bu yne doru adeta itmekteydi. Nitekim gemiler
anakkale boazn getikleri zaman durumdan bakanlar kuru-
lunu bilgilendiren Enver Paa szlerine "Bir olumuz oldu"
tmcesiyle balamtr. Gemilerin Osmanl karasularna ve
zellikle bir i deniz olan Marmara'ya girmeleri savaa girme-
mek iin bir eit direnme gsteren Osmanl hkmetini zor du-
ruma drmt. nk eer tarafszlk iddiasnda srar edi-
lirse bu gemilerin silahdan artlmas gerekirdi ki ne Almanya
ile yaplan anlama, ne de Osmanl deniz gc byle bir silah-
dan arndrma ilemine olanak veriyordu. Geriye tek bir yol ka-
lyordu, o da gemilerin satn alnmas ve Trk bayra ekil-
mesi. Kabine de bu yolu seti. Talt bey anlarnda bu olay
yle anlatmaktadr:
"Baz nazrlar ile Sadrazam "Gben" ve "Breslau'"un bita-
raflk kaidelerine tevfikan ya 48 saat iinde anakkale boazn-
dan kmalarn ve yahut silah ve toplarn teslim etmeleri lzu-
muna kani idiler. Toplanm bulunduumuz odaya tekrar gelen
Sait Halim Paa Wangenheim'n bu teklife son derece fkelen-
diini ve mttefik sfatiyle byle bir harekete hakkmz olma-

332
d kanaatinde bulunduunu sylediini bildirdi. Bunu yine
uzun mzakereler takip etti ve neticede Wangenheim'e kar
kullanlacak lisan ve Trkiye'yi derhal harbe sokmamak iin
bavurulmas lazm gelen vasta ve areler hakknda bir karara
varld. Sadrazam bu haberi bizzat bildirmek istemedi. Halil bey
ve ben sefirin bulunduu salona giderek kendisine tereddtle-
rimizi izah ettik. Wangenheim fevkalde heyecanl idi ve y-
zn ter kaplamt. O anda Halil beyin aklna gemileri satn
almak geldi ve Wangenheim'e bunu teklif etti. Baz tereddtler-
den sonra Wangenhemi bu teklifi kabul etti. Gemilerin sat bir
gsteriten ibaret olmayp hakikatti" zellikle bu son cmle
zerinde Talt bey srarla durmaktadr. Bu olaynda ortaya koy-
duu gibi Talt bey ve arkadalarndan bazlarnn srarna ra-
men sadrazam ile kabinenin bir blm yesi savaa kardr.
Hatta izlenen yolun Almanya ile yaplan anlamaya uymadn,
Trkiye'nin karlarnn da anlama dorultusunda olduunu yi-
neleyen Talt beyi Sait Halim Paa sava yanls olmakla su-
lamt. Ne ki o gnlerde lkede hemen hemen aydnlarn byk
ounluu bu savaa zaman yitirmeden girilmesinden yanayd.
Almanya'nn sava yitirebilecei dnlmyordu. Bat cephe-
sinde ve Douda kazanlan baarlar Trkiye'de herkes tarafn-
dan gpta ile izleniyor, savaa girmeden geirilen her gnn sa-
va sonu paylamda Osmanllar zor durumda brakaca zan-
nediliyordu. Talt bey o gnlerde Osmanl kamu oyundaki bu
eilimi yle yanstmaktadr: "... Btn Osmanllar Trkiye'nin
yenilmeyen bir Almanya ve Avusturya birliinde mevcudiyet ve
istiklalini muhafaza edeceine kani idiler... Padiah, Veliaht,
Ayan ve Mebusan Meclisleri, subaylar, halk ve memurlar harbe
girmekle memleketin kurtarlm olduuna inanyorlard". te
btn bir imparatorluk savaa doru gidip - gitmemek konu-
sunda bylesine bir bl ile inanl, bir bl ile de ikircikli
durumdayd. Ama inanllarn ar bastn sylemekte de yarar
vardr. Talt bey de bu inanllar arasndayd.

333
 Savaa giden gnleri Cavid bey gnlnde, kendi endie-
lerini de dile getirerek anlatmaktadr:
"3 Austos 1914... Bu sabah moratoryom kanununu imza
ettirmek zere sadrazamn konana gittiim vakit Weber'i oda
da bekler buldum. Sadrazam istical ile bir eyler yazyordu.
Enver, Talt, Halil orada idiler. Ahvalde bir fevkaldelik hisset-
tim. Talt'tan sebebini sordum. Yemin ettik diyerek sylemedi.
Bu cevaba hayret ettim. Ve derhal kendisine yoksa Almanya ile
ittifak m ediyorsunuz dedim.
Biraz sonra Sadrazam yazd kd zarfa koyarak Weber'e
verdi. Biz de Sadrazamn yanna girdik. Kimseye ifa etmeye-
ceimize dair yemin ettik..."
"... Sadrazamn yannda mnakaay uzatmadm. Bu mu-
ahede Halil, Talt ve Enver arasnda drt be gndenberi malm
olduu ve bir ka gece beni ve Cemal'i haberdar etmeksizin
Yenikyde (Sadrazamn yalsnda) toplanp mzakere ettikleri
halde bizi uzakta brakm olmalarna fevkalade canm skld.
Ahvlin nezaketi olmasayd buna derhal bir istifa ile cevap ve-
recektim...".
"Akam Talt bize geldi. Birlikte Enver'e gittik. Gerek
evde, gerekse yolda kendisine yaplan muamelenin memleket
iin nasl bir vehamet tekil ettiini, pek ziyade korkmakta ol-
duumu, Almanlarn bizi msellhan mdafaa edeceine dair
olan kayt ve artn hayali bir eyden ibaret kalacan anlat-
tm..."
"... Talt szlerini aznda yutuyordu. Bundan muahedenin
imza edildiini, fakat bana derhal syleyecek olursa istifa ile
cevap vermem korkusuyla tereddt ettiini anladm."
"... Enver'in evinin nnde otomobilden inerken: "Ne yapa-
lm bu i oldu bitti, Sadrazam imza etti, mukadderat" dedi. Ben
334
de bu mukadderat ile srklenmem cevabn verdim. Beni ev-
velden haberdar etmediklerine dair bir sz sylemedim".
"... Enver'de Halil ve Cemal'de vard. Cemal'in de yaplan
muameleden can sklm. stifadan bahsetti. Fakat zannetmem
ki samimi olsun. Onu teskin ettik. Enver'in evinde yaplan eyin
mahiyetinden bahsettik. Talt'a sylediim szleri orada da
tekrar ettim, ...ve ne Talt, ne de Halil'in imzasna karar verdik-
leri muahedenin manasn tamamen anlamadklarn grdm."
"...Sonra Sadrazam'n evine gittik. Talt benim itirazatm
syledi ve tadilt yaplmas lzumundan bahsetti. Sadrazam da
"Tabii ama bunu bana braknz" cevabn verdi. Sadrazam'n
cevab karsnda ben o kadar asabiletim ki, sz sylemee l-
zum grmedim, uzaktan Talt'a dudaklarm yummakla cevap
verdim...".
"14 Austos 1914... Sadrazamda itima. Enver atee atl-
maya mheyya. Ve zannederim ki iimizde mesleine en sadk
o. Ya batmak, ya kmak istiyor... Talt'ta eski evk ve ateten
eser yok, Halil bey de keza, Sadrazam ise bsbtn kazandm".
"6 Eyll 1914... Gece Sadrazam'da dine'de idik. Gnadiyef,
Tachef de orada idiler. Sadrazam, Talt ve ben grtk. Talt'a
aka fikrimi syledim, Sadrazam da ekser noktalarn teyid
etti. Bulgarlarn yrmeyeceklerine emin olduumu; Almanlarla
yrmek, onlarn iini grmek iin bir sebeb olmadn; Rusya
ile harbetmekte imdilik hi bir fayda grmediimi syledim.
Talt da Enver gibi harbetmek fikrinde. Hatta Bulgar yrmese
bile yryecek".
"20 Eyll 1914... Gece eyhlislam efendinin dairesinde
merkezi umumi azalan da dahil olduklar halde ben, Cemal,
Enver, Talt, brahim bey itima ettik... Maksat aramzdaki ihti-
lf mevzubahis etmekti. Bir ok imalarda bulundular. Ben hi-
birine cevap vermedim. Enver aktan aa bizi muaheze eder-

335
cesine, Cemal'i ve beni bahsetti. Gya biz yrmemek fikrinde
bulunuyormuuz diye Bulgarlar yrmyormu...".
"Enver behemehal bizi yrtmek isteyen Almanlarn fik-
rinde. tiyi hi dnmyor. Donanmann kmasndan
(Karadeniz'e) bahsedildi. Avusturya sefiri bugn Talt'a
Avusturya Hariciye Nazr namna, Romanya'ya kar nmayi
olarak donanmann kmasndan bahsetmi. Cemal ne
Bulgaristan'n, ne de Romanya'nn donanmamzdan korkmaya-
can, bundan dolay meslek deitirmeyeceklerini syledi.
Talt Kstence'ye asker kartmaklmzdan bahsetti. Cemal
buna cevaben Bulgarlarn stanbul'a yryebileceini pek gzel
aklad..."
"... Souchon (Yavuz'un Alman kumandan) maiyetindeki-
lere Karadeniz'e ktklar vakit herhangi bir Rus gemisine tesa-
df edecek olurlarsa topa tutmalarn emretmi. Cemal cumar-
tesi gn (bir nceki gn) bu emirden Enver'i haberdar etmi".
"27 Eyll 1914... Sadrazam'da itima ettik. Enver yine Rus
donanmasnn Karadeniz'e km olduunu vesile ederek bizim
donanmann kmas lzumundan bahsetti. Herkes buna cesaret
edilmemesinden yana. Talt bile mttefik".
Cavid'in gnl kabine ve merkezi umumi yelerinin
iinde bulunduklar ruhsal durumu, snrl da olsa, aa kart-
maktadr. Bu blm, bunlarn banda Cavid bey gelmektedir,
kesin bir biimde Almanlardan yana savaa girilmesine kardr.
Bunun eitli nedenleri olabilir. rnein: bal bulunulan mason
locasnn tutumu, srekli iliki halinde olunan finans evreleri
vb. gibi etkenler Cavid beyin tutumunu belirlemektedir. Ayrca
kltrel yapsnn da Fransa ve ngiltere'ye kar bir hareketin
doru olmayaca kansn ona vermi olmas dnlmelidir.
Merkezi umumi ve kabine yelerinin ne Almanlarla yaplan itti-
fak anlamasnda, ne de bunun sonucu olarak savaa girmede
kesin bir davran birliine sahip olmamalar bir yana, baz te-

336
reddtlerin Talt gibi bu iten yana olan kiilerde de grld
aktr. Geri bu tereddtler konusunda tek tanmz Cavid
beydir. Onunda kendisinin ne oranda hakl olduunu kantlamak
iin byle yazm olmas olasdr. Ama, gene de baz tereddt-
lerin, varln kabul edebiliriz. Talt gibi iin btn ynlerini
tartmaa alan birisi iin byle bir davran doal da kabul
etmemiz gerekir.
Talt bey, bir yerde uzak grll nedeniyle de Alman
yandaln kanlmaz bir olgu olarak kabul etmitir. Mustafa
Kemal'inde ok gzel bir biimde aklad gibi o gnn koul-
larnda bu yaklam dorudur. Nitekim Talt'n Cavid'e syle-
dii "Mukadderat" szc tutumunun bu ynn ok iyi sergi-
lemektedir. Savatan sonra da Talt savaa girii "Fatalite" yani
kader olarak nitelemitir. Bu trajik bir kaderdir. Ondan kala-
maz. Talt beyde bu dnce ok baattr. Belki de btn iyi ni-
yetli abalarna karn devleti istedikleri yrngeye oturtama-
mann verdii bir sonutur bu durum. nk abalarnn sonu-
suz kalmasn emperyalizmin karlar asndan zmleme
alkanlna ya da bunu yapacak bir bilgi birikimine sahip ol-
mayan Talt gibi kiilerin tm gelimeleri kadere balamaktan
baka yapabilecekleri bir ey yoktur. Bylece kendi gszlk-
lerini, savamlarnn kmaz bir noktaya gidiini gnl rahatl
ile yorumlamak olanana da kavumu olmaktadrlar. Enver
olaya ne lde "ovalyeci" bir tutumla, gelecein nl serdar
olma ryalar iinde bakyorsa, Talt'ta sezgilerinin uyars ile
kaderci bir yaklamla son rpn ve savam Trk'e yarar
bir biimde yapmak asndan sava istiyordu. Bir de onu iste-
meden yapmann verecei ykm Balkan savanda grd
iin, nasl olsa girilecek bir sava, nceden ak alnla kabul
etmenin verecei morali de yeliyor denilebilir. Talt ve
Enver'in dndaki merkezi umumi yeleri, hatta Cemal bey bile
bir yerde akntya kaplanlarn aresizlii iinde grnmektedir-
ler. Sadrazam da bu gruba koymak mmkndr. Ak bir bi-
imde ortadadr ki kimse konumann, belli belirsiz kar koy-
337
mann tesinde olaylar yorumlamak ve onlara kar kesin tavr-
lar alma konusunda Talt ve Enver kadar ak deildir; hatta bir
yerde hereyi kaderci bir boyun eile kabul etmekte Talt beyi
de geride brakan bir tutum iersindedirler,

Sava, (bir anlamda) beklenmeyen bir anda geldi. Ama ge-

lecei de nasl olsa biliniyordu. Beklenmeyen bir anda gelme-
sinin temel nedeni hkmet yneticilerinin denetimi dnda
olumasdr. Yavuz ve Midilli adlarn alan iki Alman gemisinin
katlmasyla glenen Osmanl Donanmasnn manevra ama-
cyla da olsa Karadeniz'e kmas yasaklanmt. Daha dorusu
Cemal bey, Sadrazam ve kabinenin dier yeleri tarafndan en-
gellenmiti. Hatta bir sylentiye gre Bahriye ve Harbiye nazr-
larnn ak emri olmadan boazdan kmalar halinde
Kavaklardaki istihkamlar tarafndan gerekirse atele durdurul-
malar da emredilmiti. te btn bu nlemlere karn donanma
bu iki byk sava gemisinin de katlmyla, Amiral Souchon'un
kumandasnda 1914 Kurban Bayram arefesinde Karadeniz'e
kt. Boazdan bir resmi geit yaparcasna geen bu gemileri
bata Sadrazam olmak zere kimsenin grmemesine olanak
yoktur. Nereye gittikleri sorulduunda, boaz aznda at talimi
yapacaklar sylenmiti. Neden olarak da Marmara'nn byle-
sine at talimleri iin uygun olmad ileri srlmt.
stanbul'daki yetkililer Gney Rusya sahillerinin bombard-
man edildiini bayramn birinci gn rendiler. Bu haber hem
aknlk, hem de sevin yaratt. Sevinenler arasnda Padiahn
da bulunduu sylenmektedir. O gn geleneksel bayram tebriki
merasimine Sadrazam Sadi Halim Paa gelmedi. Rahatszln
ne srd. Aslnda kendisine bir "Emri vki" yapld zannyla
istifa etmek istiyordu. Padiahn huzurundaki merasimden sonra
bata Talt bey olmak zere btn kabine yeleri Yeniky'deki
yalya gittiler. Sait Halim Paa durumdan zgnd. Ak bir
338
ekilde istifa edeceini, sadrazamdan habersiz byle eylemlere
giriilen bir yerde hkmet bakan olarak kalmann anlam ol-
madn syledi. Talt bey ve dierleri buna bir zm buluna-
can syleyerek istifasn geri aldrdlar. Fakat yaplan bu
saldrnn nasl bir zr bulunabilirdi. Derhal byk devletlerin
ve arlk Rusya'nn elileri ile iliki kurulma yoluna gidildi.
Osmanl Devletinin bu yanllktan tr zr dileyecei ve
uluslararas bir heyet tarafndan tesbit edilecek zararn dene-
cei kendilerine bildirildi. Fakat artk olaylarn bylesine giri-
imlerle n alnamazd. Nitekim btn bu giriimlere devletle-
rin verdii yant bir dizi ar koulun yerine getirilmesi halinde
sava haline geilmeyeceini sylemekten ibaret kald. Bu ko-
ullarn hi bir egemen devlet tarafndan kabul edilmesi sz ko-
nusu olamazd. Nitekim bu giriimler yaplrken bata Rusya
olmak zere tilaf devletlerinin elileri de Osmanl hkmetin-
den pasaportlarn talep ediyorlard.
Durum yeniden bir kabine toplantsnda gzden geirildi.
Bu toplanty Talt bey anlarnda yle anlatmaktadr:
"Arife gnnde, Karadeniz donanmasyla Amiral Souchon
arasnda bir muharebe vuku bulduunu ve "Gben"in Rus sahil-
lerini bombardman ettii haberini aldk. Sadrazam bu darbeden
son derece heyecanland ve ertesi gnk bayram merasimine
itirak etmeyeceini bana tahriren bildiride.
Bu hadiseden hi birimiz daha nceden malmattar deil-
dik. Fakat herkes gibi bende Enver Paa'nn haberi olduuna
kani idim. Bayram gn Meclis-i Mebusan reisi Halil beyin
evinde toplandk. Ben Enver Paa'ya epeyce hcum ettimse de
hi haberi olmadn yeminle temin etti. Hadise artk harbi bir
emri vaki haline getirmiti. Sadrazam istifasn verdi. Bu vazi-
yeti daha aylarca uzatacana kani idi. Fakat kat'i karar verme
zaman artk gelmiti. Bayramn nc gn sadrazamn evin-
deydik, nazrlarn ekserisi derhal harbe girmeye taraftar g-
rnmyorlard. Mevcut vaziyeti muhafaza etmeye allmasna
339
karar verildi. tilaf devletleri sefirleri ise, mevcut vaziyetin ida-
mesini u artn tahakkukuna balyorlard: Alman askeri heye-
tinin ve btn zabitan ile birlikte "Gben"in hudut haricine -
karlmas. Bu artlar yerine getirebilmek hkmetin kudret ve
iktidar dahilinde deildi. Bundan baka arkadalardan bazlar
mttefiklerimizin srar etmeleri halinde derhal harbe girilmesine
taraftardlar. Sadrazam bir karar vermek mecburiyetinde kald
ve neticede harp haline gememizi tercih etti. Cavid de dahil
olmak zere dier nazrlar istifalarn verdiler."
Uluslararas politika alannda kesin bir yan tutmann getire-
cei ac ve kanlmaz sonucu bu olayda grmekteyiz. Osmanl
mparatorluu kendi bilgisi dnda bir savaa srklenmitir.
Bu savaa neden olan gemiyi ve askeri uzmanlar heyetini ise
lke snrlar dna karabilecek iktidardan yoksun olduu da
dnemin egemen siyasal rgtnn en sorumlu yerinde bulunan
kii tarafndan itiraf edilmektedir. Bu, bamszlk iddiasnda
olan bir devletin karlaabilecei en arpc durumdur. Bylece
bamszln ve gelimesini bir baka gelimi lkeye bala-
mann diyeti denmektedir. Talt beyi kaderden sz ettiren bel-
kide bu aresizlik olmaktadr. lkelerin kendi kaderlerine ege-
men olmalar sanrz ki Talt bey gibi iyi niyetli politikaclar
"mukadderat"n andan kurtaracaktr.

Savan ilk iki ylnda Talt bey Dahiliye Nazrl ve za-

man zaman da Cavid'ten boalan yerin doldurulmas amacyla
Maliye Nazr vekillii yapt. Aslnda Cavid bey istifa etmesine
karn gene de mal konularda en yetkili kii olarak alyor,
zellikle Almanya ve Avusturya ile olan mali ilikileri dzenli-
yordu. Savan finansman bu dnemin temel konularndan biri
olarak karmza kmaktadr. Bu amala bir yandan Alman
kredisinin kullanlma biimi, dier yandan da hkmetin elini
kolunu balayan bir kurum haline gelmi olan Osmanl Bankas
340
yerine yeni bir bankann, emisyon greviyle de ykml olarak
kurulmas gndemin ana maddesini oluturmaktayd.
Talt beyi uratran bir baka konu da aznlklarn, zel-
likle Ermenilerin yurt ierisindeki ykc faaliyetleri olmutur.
Bu konudaki tedbirleri ve niin alndklarn bir sonraki b-
lmde greceiz. Kendisinin de anlarnda belirttii gibi savan
ilk iki yl ierisinde Osmanl vatandalar tm yokluklara ve di-
er sorunlara evkle gs gerdi. Bundan savan uzun srme-
yeceine ilikin propagandann da etkisi vard. Sarkam ve
Kanal savalarndaki baarszlklar rten anakkale ve
Kutlmere zaferleri halkn moralini ykseltmiti. zellikle
anakkale baars Balkan savann ar yenilgisinin knt-
sn yaayan ynlara bir umud kayna olmutu. Talt beyin
de bu zaferden sonra gelecee ynelik inanc artmt.
anakkale baarsnn yaand gnlerdeki cokun neesini ei
Hayriye hanm anlarnda srarla vurgulamaktadr. Bu zaferden
sonra Edirnekap ehitliini padiahla birlikte ziyaretindeki a-
lamasn da Ali Fuat (Trkgeldi) bey dile getirmektedir. Sava
Talt beyin duygusal diye niteleyebileceimiz ini-klarla
dolu bir ruh haline sahip olduunu da ortaya kard. Bilhassa
ynlarn ektii skntlar onu yakndan tedirgin etmekte, ya-
amnda onlardan farkl bir yol izlemee almaktayd.
Elindeki olanaklara karn ok mtevazi bir yaama sahipti.
Deiik kiilerin anlarnda anlatt gibi birikmi bir serveti
olmad gibi, ou kere elinde ve avucunda bulunan bir ka
deerli eyay satarak geimini salyordu. "Serki Doryan" ve
Adadaki kulpte geirdii bir ka akam stnn dnda tek
tutkusu avd. Kk ekmece dolaylarndaki iftliinde ava -
kar ve ata binerdi. Zaman zaman bu iftlikte at talimleri yap-
t da grlmekteydi.
Sava yllar boyunca Talt beyi ilgilendiren konulardan biri
de partinin rgtlenmesine ilikin sorunlar olmutur. Askerlerin,
bilhassa Enver Paa'nn Tekilat- Mahsusa kanal ile parti ie-

341
risinde kurmu olduu arl dengelemek amacyla Kara
Kemal'in esnaf derneklerini rgtlemesine daha da ncelik ver-
dirdi. Bylece parti ierisinde asker ve sivil kanadlar arasnda
kendi istei dorultusunda bir dengelemenin yaplabileceine
inanmaktayd. Askerlerin savatan tr kazanm olduklar
prestij ve nceliin gelecekte yeni sorunlar yaratmasn engel-
lemek istiyordu. Nitekim bu yndeki almalar sadareti d-
neminde daha da artt.

342
 TEHCR
1
Tehcir olay arlk ordularyla ibirlii yapan, ngiltere ve
Fransa ile birlikte A.B.D. tarafndan da bamsz bir devlet ku-
racaklar konusunda cesaretlendirilen Ermenilerin Osmanl l-
kesi ierisinde karklk karmamalar, cephede savaan ordu-
larn gerilerinde dmanca hareketlere girimemeleri iin cep-
henin daha gerilerine, zellikle mparatorluun gney yrelerine
gnderilmeleri yani ge mecbur tutulmalar karardr. Bu karar
Osmanl hkmeti tarafndan alnm ve uygulama sorumluluu
o dnemde Dahiliye Nazr olan Talt beye braklmt. Talt
bey bu kararn alnmas gereklerini anlarnda btn akl ile
anlatmtr. Bu bir yerde genel anlaml bir savunma belgesidir.
Bizde Talt beyin anlarndaki en nemli blmleri aynen akta-
racaz.
"17 Austos 1914'de yani seferberlikten bir ka gn sonra
Enderunlu mslmanlar taarruza uram, paralar alnm ve
ilerinden bir ou da ldrlmtr. Ayn gn istimval yap-
makta olan baz jandarma subaylar zerine ate edilmi ve
Mara yolu zerinde Beanl kynden bir ok mslman ld-
rlmtr. Gnlerce sren takipten sonra bu haydutlardan altm
bei, zerlerinde bir ok bomba dinamit, martin ve gras tfek-
leri olduu halde yakalanabilmitir.
Bir mddet iin sknet teesss ettikten sonra, mteakip
senenin kanunsani aynda isyan harekt yeniden canlanmtr;
bu seferki taarruzlar dorudan doruya Osmanl memurlarnn
ikametgahlarna ve jandarma kt'alarna kar yaplmtr.

343
 Zeytun'da Hnak komitesi reisi akrolu Patos'un reislii
altnda yaplan toplantda hkmet konana hcum edilerek
cephanenin ele geirilmesine, btn memurlarn aile efradyla
birlikte ldrlmesine ve telgraf hatlarnn tahribine karar ve-
rilmitir. Tahrikiler baka baka evlerde oturduklarndan ve
iarette vaktinde verilmediinden bu korkun komplo icra edil-
meden nce renilmitir.
1915'te Zeytun Ermenileri, Mara'tan Zeytun'daki jandar-
malara cephane gnderildiini haber almlar; cephane nakliya-
tn soymak zere yollara gizlenmiler fakat nakliyat baka bir
yoldan yapld iin bu niyetlerini tatbik edememilerdir.
Bunun zerine on yedi kiiden ibaret bir jandarma koluna h-
cumla altsn ldrp ikisini yaralamlardr. Bundan baka
Zeytun ile Mara arasndaki telgraf hatlarn tahrip ederek bu su-
retle bu yollarda hakimiyeti elde etmilerdir.
27 ubat 1915'te Mara vali muavini skneti iade iin
Zeytun'a gelmitir. Gece devriye ile birlikte ehirde dolarken
asiler tarafndan ldrlmtr. Ertesi gn askerlik ubesine
giden bir mslman ldrlmtr...
... Bitlis, Erzurum, Mamuretlaziz (Elaz), Diyarbakr,
Sivas, Trabzon, Ankara ve Van vilayetlerinde komite kezalik
merkezler tekil etmiti. Bunlar daha harp balamadan nce
tekiltlarn kurmu ve komitenin emirleri dairesinde harekete
gemee hazrlanmlard.
Van: Harp ilnn mteakip Rus ordular Ermeni gnll-
lerle birlikte hcuma getikleri zaman Van'daki Ermeni halknn
durumu deiti. Bazlarnn memur ve askerlere hcum etmek
zere birlemi olmalarna ramen, messir bir harekette bulu-
nabilmeleri iin zaman lazmd. Muhtelif ksmlara gnderilen
emirler Ruslarla birlikte harekete geilebilmesi iin Ruslar ge-
linceye kadar beklemenin zaruri olduu yolunda idi. Derhal ha-
rekete geilmesi ok kan dklmesine sebebiyet verecek, karla

344
kapl yollar ise Ruslarn abuk ilerlemelerine imkn vermeye-
cekti. Rus subaylar ile yaplan anlamalar mucibince Ruslar
hududa tecavz eder etmez, Ermenilerin Ruslara iltica edecei
aka itiraf ediliyordu. Bu yeni anlamalardan haberdar olma-
yan baz Ermeni kylleri, Kad smail efendi ile bir ka jan-
darmay ldrerek telgraf hatlarn kesmilerdir...
Kendilerini mdafaa maksadyla, iki mslman ky ara-
snda bulunan kylerdeki Ermeniler, Ermenilerle meskun yer-
lere tanm ve ihtilale hazrlanmaya balamtr. Gen
Ermeniler esasl noktalan igal ederken komitenin dier azalar
silah altna davet ediliyordu. Bitlis, Van ve atak arasndaki tel-
graf hatlar tahrip edilmi, hkmet merkezleri taarruza uram
ve iki kii ldrlmt. Kylerde ise mslman halk ldr-
meye teebbs ediliyordu.
Yalnz Van ehrinde isyan eden Ermenilerin says be bini
geiyordu ve hepsi de en yeni silahlarla tehiz edilmiti. Bunlar
mevkilerini son hadde kadar mdafaa ediyorlard. ehirdeki h-
kmet konan, askeri messeseleri, Dyunu umumiye bina-
sn, Osmanl Bankas ubesini ve dier binalar tahrip edip
mslman mahallelerini atee verdiler. Yedi yz kadar asi Van
mstahkem mevkiini el bombalaryla uurmutur. Bu isyan ha-
reketleri Nisan ayna kadar devam etmitir. Nisan ortalarna
doru asgari drder yz kiilik Ermeni eteleri Rus zabitlerini
kumandasnda hududu gemeye balamtr. Yaplan arpma-
lar neticesinde "Mstakil Ermenistan" ibarelerini tayan bay-
raklar ve "ntikam" kelimelerini havi levhalar ele geirilmitir.
zmit ve Adapazar: Ruslarn Hareklea'y bombaladklar
anda Ermeniler birdenbire hatt hareketlerini deitirmi ve
dman lehine casusluk yapmaa ve memleket iinde tahrikatta
bulunmaa balamlardr. Ermeniler tarafndan hkmet mer-
kezi civarnda bu gibi hareketler umud etmeyen hkmet tahki-
kat yaptrmaa mecbur kalmtr. Bu esnada Adapazar'nda bin-
lerce bomba, mavzer ve gras tfekleri, jandarma niformalar
345
ve bomba imaline mahsus makina ve letler bulunmutur.
Aratrmalar zmit'e kadar temil edilmi ve burada da yzlerce
silah ele geirilmitir. Tevkif olunan komite reisleri bu silahlarn
Rus askerleri Sakarya mansabna varr varmaz Trkiye dahi-
linde kargaalk karmak ve Osmanl ordusunun mukavemetini
krmak maksadyla toplanm olduklarn sylemilerdir. Bu
plan merutiyetin ilann mteakip izilmitir. Bursa gibi, izmit
ve civar ve bilhassa Bahecik civar isyan hareketlerinin mer-
kezi olarak seilmitir.
Asilerin reisleri planlarnn kefedilmi olduunu renir
renmez eteler tekil etmi ve bunlar Yalova'ya gndermitir.
Daha sonra zmit'teki ii gruplar bu etelerle birlemi ve bir
ok mslman ldrlmtr.
Bursa Vilayeti: zmit hareketlerinden sonra Bursa isyana
balam ve mslmanlara kar taarruz edilmitir. Bu yzden
Osmanl ordu idaresi kuvvetlerinin mhim bir ksmn buralarda
sabit tutmaa mecbur kalmtr.
Adana Vilayeti: Bu vilayetteki tekilt en ince teferruatna
kadar ilenmiti. Harp ile birlikte burada da isyan hareketleri
balamtr. Bu vilayet Suriye ve Irak hatt zerinde bulundu-
undan Ermeniler tilaf devletleri lehine casus olarak ehemmi-
yetli rol oynamlardr. Bunlar tilaf devletleri donanmas lehine
casusluk yapm ve lzumunda dmanlarla birlemilerdir.
Samsun ve zmir Vilayetleri: zmir'de pek ok dinamit
bulunmutur. Samsundaki isyan hareketi dorudan doruya
zmir murahhas tarafndan idare edilmitir. Bir Ermeni kilise-
sinde pek ok silah ve flar dolusu dinamit bulunmutur.
Urfa Hareketi: Dier yerlerde olduu gibi burada da plan
Ruslarn taarrruzu halinde Trk ordusunun ricatn nlemek ve
Osmanl ordular ilerledii takdirde memlekette isyan kart-
maktan ibaretti. Komiteci Ermeniler buraya kadar gelmi ve di-
er Ermenileri isyana tevik etmilerdi... Urfa'daki Ermeni ma-
346
hailesi be yz evden ibarettir. Btn bu evler tatan yaplm,
kuyu ve yeralt mahzenlerine sahiptir. Komite isyandan evvel
herkesin vazifesini tayin etmi ve kendilerine bildirmiti. Asiler
gda maddelerinin tedariki iin icap eden tedbirleri dahi alm-
lard. Bu esnada hkmet 1894'lleri silah altna arm, ayn
zamanda Kirmu'da isyan karak 6-19 Austos 1915'de Urfa'ya
da sirayet etmitir.
Urfa isyan iyice tetkik edilecek olursa, bilhassa bu ehrin
Ermeniler tarafndan en mhim bir merkez olarak seilmi ol-
duu grlr. Fakat bu ite ngiliz, Fransz, ve Ruslarn da b-
yk yardmlar olmutur. Bodrumlar vesair yerler cephane ve
silahlarla doldurulmu, dokuz on hafta idare edecek kadar gda
maddeleri stok edilmitir. Ermeniler tilaf devletleri konsolosla-
rndan geni mikyasta muavenet grmlerdir. Amerikan mis-
yonerleri, mesel misyoner Leslie bayrak ve giyim eyas ver-
mek suretiyle yardmda bulunmutur. Muvaffakiyetlerinden
emin olan Ermeniler, Osmanl kuvvetlerine kar harekete ge-
mekte tereddt etmemilerdir. Sonradan zehir imek suretiyle
intihar eden mezkur misyoner brakm olduu evraknda hare-
ketlerinden yalnz kendisinin mesul olduunu ve Ermeni isya-
nna itirak etmi olmayp beraber srklenmi olduunu yaz-
maktadr.
arki Karahisar Hareketi: Trabzon ve Erzurum vilayetle-
riyle hem hudut olan Karahisar sanca, Sivas vilayeti Ermeni
komiteleri iin ehemmiyetli bir s rol oynuyordu.
Seferberlikten sonra Seponil nam altnda bir ruhani btn vila-
yeti dolaarak halk silahl isyana tevik ediyordu. 2-15 Haziran
1915'de Ermeni mahallesinde silah aramas yapan polisler ld-
rld. Ayn zamanda telgraf telleri kesilmek suretiyle
Karahisar'n dier yerlerle olan muhaberesi kesildi. Mslman
ahali bir gn ve bir gece kurun ve bomba taarruzlarna maruz
kaldktan sonra Ermeniler reisleriyle birlikte geni mikyasta
mdafaa hazrlklar yapm olan Karahisar kalesine ekildiler.

347
Burada pek ok cephane ve gda maddeleri stok edilmiti.
Buradan btn ehir atee verildi. Yalnz yz ev kadar kurtula-
bildi... Bu isyan hareketi srasnda ikisi subay olmak zere sek-
sen drt asker ldrld. Sivil ahaliden de otuz kii lm,
yirmi kii yaralanmtr.
Yozgat (Boazlyan) Hadiseleri: Takriben altm silahl
Ermeni, Boazlyan mntkasndaki akmak kyne taarruz
etmitir. Bir ok Ermeni eteleri Ankara civarndaki Yekna or-
manlarnda gizlenmi ve takriben yz kiilik Ermeni eteleri
isyan hareketlerini olak Ali kyne kadar getirmitir.
Yozgat'n Kumkuyu kynden yz veya ziyade haydut ci-
vardaki mslman kylerini yakmlar ve 15 Eyll 1915'de as-
ker jandarma ve polis ktalarmza hcum etmilerdir.
Memleket dahilinde umumi isyan zerine ordu idaresi teh-
ciri her yerde tatbika balamtr. Bunun zerine her iki kuvvet-
ler arasnda hakiki bir dahili harp eklini alan iddetli arpma
ve dler balamtr. Trk askerleri ve halk Ermenilerin
Trk nfusunu ortadan kaldrma niyeti bulunduuna ve Trk
devletinin istiklline son vermek iin Ruslarla birlemi oldu-
una kani idiler. Anadolu'nun muhtelif yerlerinde sevkiyat ba-
laynca bu stanbul'daki Ermeniler arasnda ve bilhassa komite-
lerde fevkalde heyecan mucip oldu. Ermeni komitelerinin
idare merkezi yani d tekiltn dima stanbul'da bulunu-
yordu. Bu ehir ayn zamanda btn askeri hareketlerin de mer-
kezi idi. Binaenaleyh umumi karargh evvelemirde stanbul'da
bir isyan hareketi imknn nlemek ve boazlarn mdafaasn
tekiltlandrmak zere emri altnda olan polis mdriyetine
komite ileriyle uraan herkesi tevkif etmek ve rfi idare mn-
tkas dna gtrmek emrini vermitir. Bu emir verilir verilmez
polis mdr beni haberdar etti. Mevzubahis ahslarn bir ksm
Kafkasyal idi; hepsi bir gecede tevkif olunarak Konya'ya gn-
derildiler. Sonradan gnderilen tahkikat komisyonu tarafndan
bunlarn, kendilerini Ankara'ya divan harbe gtrmekte olan

348
jandarmalar tarafndan vurulduklar tesbit edilmitir. Bunun
zerine bu jandarmalar divan harbe verilmi ve muhtelif ceza-
lara ve hatta lm cezasna mahkum edilmilerdir.
Vartkes efendiye mteaddit defalar stanbul'u terketmesini
tavsiye ve hatta kendisine nakdi yardm vadettim. Bundan ailesi
dahi haberdardr. Fakat kendisi gitmedi. Sonradan stanbul'daki
komite tekilatnda olduu iin yerini terkedemedii anlald.".
"Gerek resmi tahkikat dosyalarnda ve gerek intihap daire-
lerinden gelen mebuslarn verdii malumattan anlalyor ki,
vicdansz, ahlksz ve adi baz kimseler vaziyetten ahsen isti-
fade etmek istemiler ve bu gibiler bir ok cinayetlerin ilen-
mesinde amil olmutur. Umumi valiler ve valiler mesuliyet kor-
kusuyla hadiseleri mmkn olduu kadar ehemmiyetsiz gster-
mee ve kabahati ksmen Krt ahaliye yklemitir. Mebuslarn
verdii malumat cidden feci idi. Bir ok geceler uyku uyuya-
madm. Bir taraftan sivil makamlara icap eden tedbirleri alma-
lar iin emir verdim, dier taraftan askeri makamlardan failleri
cezalandrmak ve ahaliyi korumak zere ktalar gndermelerini
iddetle talep ettim. Bundan baka devletin en yksek mercile-
rinden temyiz mahkemesi ve devlet uras azalarndan ve ceza
mahkemeleri reislerinden drt tahkikat komisyonu tekil edip
Anadolu'ya gnderdim. Bu komisyonlar bir ok memurlar az-
lederek mahalli divan harplere verdiler. Tahkikat zabtlarnn
bir sureti komisyonlar tarafndan Babli'ye verildi; bu suret
hazine-i evrakta mahfuzdur.
Gerek tehcirler ve gerek isyan yznden Ermeniler ok za-
rar vermitir. Bunu itiraf etmek lazmdr, fakat ark vilayetlerin-
deki Mslmanlarn da Ermeni vatandalarmzn yznden ayn
miktarda zayiata uradklar bir vakadr.
Ruslarn Van', Bitlis'i, Mu'u ve Erzurum'u igali srasnda
yaplan ve bizzat Ruslar tarafndan itiraf olunan zulm ve cina-
yetler o derece vahicesine yaplmt ki, mslman halk artk

349
ikametgahlarnda kalmya cesaret edemeyerek a ve plak ola-
rak hicrete balamtr. Bu suretle hicret eden mslmanlardan
alt yz bin kii lmtr. Ermeni meselesi izah ettiim ekilde
cereyan etmitir.
Esas itibaryla askeri bir ihtiyat tedbirinden baka bir ey
olmayan tehcir, vicdansz ve seciyesiz insanlarn elinde bir facia
eklini almtr. Maksadm bu hareketlerin irkinliini gizlemek
deildir. Sadece bu hadiselerden dolay btn hkmeti ve
ttihat ve Terakki komitesi idare merkezini ve bu ile hi ve ala-
kas olmayan azalarn itham etmenin hakszlk ve keyfi hareket
olduunu sylemek istiyorum. ttihat ve Terakki komitesi aza-
lar Ermenilere kar yaplan hareketlerden dolay son derece
mteessirdirler ve daima hadiseleri nlemek zere hkmet ze-
rinde messir olmaya altlar."
"Baz faillerin divan harpler tarafndan mahkum edilmedik-
leri iddialarna kar ihtill srasnda rlanda'da bir ok
rlandaly kendi eliyle ldrm olan bir ngiliz subaynn
ngiliz divan harbi tarafndan mecnun olduu esbab mucibe-
siyle serbest brakldn, kezalik katil Jauas'n jri tarafndan
beraat ettirildiini zikretmek kifayet eder. Belki baz Trk di-
van harpleri karar verirken ahsi hislerine kaplmlardr. Buna
mukabil hkmetin bu faillerin harpten sonra daha sk bir ta-
kibe maruz tutulacaklarna dair bir karar vardr. Ben evkleri
srasnda Ermenilere yaplan muameleleri tamamiyle itiraf ve
hadiseleri olduklar gibi nakletmek cesaretini gsterdim.
Hakikati sylemek cesaretini gstermek ve Ermenilerin msl-
manlara yapm olduu cinayet ve zulmleri adil bir ekilde iti-
raf etmek sras imdi hasmlarmzdadr. Bu keyfi muameleler
bir ok eserlerde mevzubahis olmusa da Ermenilerinkinden he-
nz hi bahsedilmemitir, bundan iki netice kmaktadr: Ya
tilaf devletleri mslmanlarn hristiyanlar tarafndan
ldrlebi-lecei hususunda propagandaclara hak veriyor, yani
mslman-larn kannn hakl olarak aktn kabul ediyor,
yahut da frsat-

350
lar tarafndan siyasi menfaat temini maksadyla ilenmi cina-
yetleri hakl buluyorlar. Mtarekeden sonra da bu maksatlarn
Jn Trkleri takip etmek suretiyle ispat etmilerdir. Bu Jn
Trkler arasnda Ermenilerin tehciri aleyhine rey vermi, hatta
Ermenilere yaplan zulm karsnda gzya dkm ve buna
ramen Malta'ya gnderilerek orada hapsedilmi olan komite
azalar da vardr. Dier taraftan, ldrlm olan yz binlerce
mslmann bir ksmn kendi eliyle katletmi olan ..................
General ...................... nam altnda Ermeni murahas olarak
Londra'da ve Paris'te hrmetle karlanmtr. Ancak yukarda
kardmz neticelere kabul edilmek artyla insaniyetperver
ngiliz ve Franszlarn bu kanl elleri nasl sktklarn anlamak
mmkndr".

Osmanl mparatorluundaki deiik etnik gruplarda olduu

gibi Ermeni topluluunun savam da emperyalist lkelerin is-
tedikleri dorultuda dzenlenmi ve gelimitir. Rumeli'nin
mparatorluun elinden k sresi ierisinde ngiltere, Fransa
ve arlk Rusya ile Avusturya - Macaristan kendi kartan do-
rultusunda etkin bir rol oynamlardr. Balkan sava ile
Rumeli'nin paylam sona erdirildikten sonra emperyalizm
gzlerini Orta Douya dikmitir. Orta Doudaki karlarn sa-
vunacak bir uydu devlet, daha baka bir deyile islam olmayan
bir devletin yaratlmas gerei bu noktada n plana kmtr. Bu
devlet ise ya Filistin dolaylarnda oluturulacak bir yapay srail
ya da Dou Anadolu'da, Ortadounun kuzey ynn arlk
Rusya'nn sonra da Bolevik Rusya'nn nfuzuna kar koyacak
bir tampon lke, Ermenistan olacakt. Kukusuz ikisinin birlikte
var olmas en uygun zmd.
Ermenilerin Dou Anadolu'da belirli bir nfusa sahip ol-
duklar bilinmekteyse de bu nfus hi bir zaman mslman n-
fusa gre ounlukta olmamt. Yani Ermeniler kendi yurtlar

351
olarak gsterdikleri bu yrelerde 19. yzyln ikinci yarsnda
aznlkta bulunuyorlard. Bu koullar altnda talepleri ancak
aznlk haklan ynnde olabilirdi ki bunlarda zaten Osmanl
mparatorluunda tannmt. Kendi kiliseleri, buna bal rgt-
lenmeleri, kltrlerini zgrce gelitirebilecekleri okullar bulu-
nuyordu. Yayn organlar vard. Yani aznlk haklar asndan
Ermenilerin byk bir ikayeti olmamas gerekmekteydi. Buna
ramen ttihat ve Terakki hkmetinin egemen olduu d-
nemde, rnein 1914 seimleri srasnda adeta eit temsil hakk
istemee kadar ii gtrmlerdi. te yandan Balkan savan-
dan sonra gndeme getirilen Dou Anadolu'ya ynelik reform
nerilerinde, sivil ve askeri ynetimde Ermenilere mslman-
larla eit temsil hakknn salanmas da istenmekteydi ki, azn-
lkta olan bir halk iin bu demokratik olmann da tesinde bir
istekti.
Osmanl ynetimi olayn emperyalist ynden bir zmle-
mesini hi bir zaman yapmamtr. Daima Ermenilerin ya da di-
er halklarn mslmanlara yaptklar zulm ve kymlar dile
getiren bir savunma biimini yeleyen bu ynetim, "Ehli sa-
lip"duygusunun ar bast kar hcumlar karsnda, savun-
mada baarl sonular alamamtr. Ortadou olaynn tarihi
geliimi asndan bir "ehl-i salip" yaklamyla ele alnd far-
kedilememitir. Farkedildiinde bu kerede en az kartlar kadar
oven ve banaz bir yaklam iinde savam verme tercih
edilmitir. Emperyalizme ve onun karlarna banaz bir bi-
imde hizmet eden Ermeni partilerinin, komitelerinin ve onlara
bal sradan Ermenilerin yaptklar hatay gzler nne sermek
yolu tercih edilmedii iin de yllar boyunca misyonerleriyle,
okullaryla bu yrede adeta bir kkrtclk grevi yapan A.B.D.
ngiltere karlarnn Ermeni kkrtclndaki yerini saptamakta
glk ekilmitir. Ayrca kamu oyu da olay bu ynde zm-
leyecek bilgi birikimi ile donatlmamtr. Emperyalizm, ms-
lman Ortadouda ancak ve ancak mslman olmayan yapay
devletlerle kprbalarn kurabilirdi. Nitekim de Birinci dnya
352
savandan sonra ayn ynde alm, uralarnn meyvalarn
srail'i yaratmakla elde etmitir. Tarihi olaylar ok iyi deerlen-
dirilmelidir. yle ki Filistin'de ki yahudi kolonizasyonunun
balamasyla Ermeni zgrlk hareketi de balar. Bu ikisindeki
paralellik gzden karlmamaldr. Gnmzde, Ortadouda
mslman lkeler ierisinde bir adack gibi yaayan srail'in zor
duruma girdii aktr. srail'in blgedeki yalnzln Msr vb.
gibi baz Arap lkelerinin yandal ile gidermek mmkn de-
ildir. Ortadouda srail yalnz kalmamaldr. Bunun ise tek
gerek zm mslman olmayan, emperyalizme hizmet
edebilecek bir yeni devletin blgede kurulmasdr. Bu da ancak
Ermenistan olabilir. Blgede yaratlacak, yapay Ermenistan,
srail ve onunda tesinde emperyalizmin karlarndan baka bir
ie yaramayacaktr. Bu grlp, kamu oyu aydnlatld anda
Ermeni zgrlk hareketinin temel dayanaklar ortadan kendi-
liinden kalkacaktr.
ttihat ve Terakki olay bu ynleriyle grememitir. inde
bulunduu koullar da grmesine imkn vermemekteydi. Bir
yandan koca mparatorluu yaatma sava verilirken, dier
yandan iktidar olmann gerektirdii eitli ittifaklara girme zo-
runluluu ttihat ve Terakki'yi balamt. Buna ramen Talt
bey Berlin'de, bir anlamda eylemlerini savunma amacyla yaz-
d anlarnda Ermenistan yaratma dncesiyle blgeyi pay-
lamak isteyen arlk Rusya, Amerika, ngiltere ve Fransa'nn
olaylardaki roln sergilemee almaktadr.
Talt bey olaylar, batdaki bir devlet adamndan beklenme-
yecek bir drstlkte aklamaktadr. Ayn drstl ne toplu
kymlar yapan Alman hkmetleri, ne Vietnam'da adeta bir
soykrm yrten ABD yetkilileri, ne de ayn yrede benzer bir
kyclkla smrge ynetimlerini srdren Fransa devlet adam-
larnda grebilmekteyiz. Yalnz Talt bey ayn iten davran,
ldrlen mslmanlar iin beklerken emperyalizmin acmasz-
lndan habersiz grnmektedir. Zaten Talt bey ve arkadala-

353
rnn iyi tahlil edemedikleri tek ey emperyalizmin blgedeki
gerek konumu ve istekleridir. Ne yazk ki emperyalist faaiyet-
lerin aya yere basan ve zmlenmesini yapamayan politika-
clarn gelimekte olan lkelerdeki iyi niyetleri sadece boa
giden abalarndan ibaret kalr. Bu Talt beyin dneminde
olduu gibi, bugn de byledir.

354
 SADRAZAM

1
Sait Halim Paa'nn iine kapank ve duraan diyebilece-
imiz tutumu ile ttihat ve Terakki merkezi umumisi arasndaki
gr ayrlklar 1915 ylnn sonlarna doru iyice aa k-
mt. ncelikle baz bakanlarn deitirilmek istenmesi, bu
arada Hariciye Nazrl grevinin Sadrazamdan alnma dorul-
tusundaki merkezi umuminin istei bu anlamazln byme
nedenlerinin banda gelmekteydi. Sava koullar ve baz ba-
kanlklara gvenilecek adam bulma konusunda sadaret ile cemi-
yet arasndaki gr farkll bir ok nezaretin vekletle yne-
tilmesi sonucunu vermiti. 1915 yl sonunda "Meclis-i
Vkelada" yedi bakan bulunmaktayd. Bunlardan Nafa Nazr
Abbas Halim, Ticaret ve Ziraat Nazr Ahmet Nesimi dnda
hepsi ikier bakanl yrtmekteydiler. rnein: Sait Halim
Paa Hariciye, eyhlislam Hayri Efendi Evkaf, Harbiye Nazr
Enver Paa Bahriye, Dahiliye Nazr Talt bey Maliye, Adliye
Nazr brahim bey uray- Devlet, Maarif nazr kr bey de
Posta Telgraf nezaretlerine veklet ediyorlard. Halil beyin
Hariciye nezaretine asaleten atanmas ile Bakanlar Kurulundaki
sorunlara bir zm bulunamad. Bakanlar arasndaki istifalar
srd. Bunlarn bir blm merkezi umumi iersindeki srt-
melerden, g gsterisinden kaynakland gibi bir blm de
lkenin iinde bulunduu dar boazn arlnn getirdii duy-
gulardan tr ortaya kmaktayd. eyhlislam Hayri Efendi
istifa nedenini Ali Fuat beye yle aklamtr: "Aman Baktip
bey, sizden rica ederim Zat- ahaneyi gcendirmeden beni u
mklden kurtarnz... Geen gn Enver Paa'nn yanlsnn ar-
kasndaki kkte vermi olduu ziyafette siz de hazrdnz; gr-

355
dnz o masraflar, o ihtiamlar neyle oluyor; ben artk onlarla
birlikte bulunamam."
Bakanlar arasndaki istifalar hakknda Cavit bey de unlar
sylemektedir: "Bugn eyhlislam istifa etmi. Halil'in Adliye
nezaretine vekleten tayinini kendisine ramen yaplm bir mu-
amele gibi telkki ettiinden ve kabinede yaplan tebeddlden
haberdar edilmediinden muber olarak ekilmi. Vuku bulan
mracaatlar, ricalar kabul etmeyerek fikrinde srar etmi.
Bu buhran tevlide ne sebeb vard? Anlamadm. Gya kapi-
tlasyonlarn ilgas dolaysyla yaplacak slahat meyannda
tevhid-i kaza meselesi de varm. Fakat tevhid-i kazann arzu
olunan bir ekli mutlak ve kafisi pek ok zamana mtevafktr.
Bunun iin kavanini medeniyenin ihzarna ihtiya vardr ki se-
neler srer. Halil beyin Adliyeye geecei evvelden
eyhlislam'a sylenebilirdi. Daima Talt beyin oldu bitti poli-
tikas ve bu siyasete herkesi itaat ettirmek arzusu.
brahim beyin ekilmesine sebep de, kendi hikye ettiine
gre, bir gece merkezi umumide adliyenin slah, iin Halil be-
yin riyaseti altnda bir komisyon tekili mevzu-u bahis olmas
imi. Adliye Nazr dururken Hariciye Nazr'nn riyaseti altnda
slahat- adliye teebbs tabii haizi garabet olmaktan hali de-
ildi. Bu fikir dermeyan edilir edilmez brahim bey istifa edece-
ini sylemi. Sonra muvakkaten bundan sarfnazar edilmi.
Sonra da mesele tekrar mevzu-u bahis edilince o da istifasn
vermi"... Bu gzlemler ve anlar bakanlar arasnda da bir uyu-
mun kalmadn, zellikle Sadrazam Sait Halim Paa'nn tam
bir gszlk rnei haline geldiini ortaya koymaktadr.
Nitekim eyhlislamla Musa Kazm Efendi'nin nerilmesi
zerine, Padiah bu kii hakknda mason olduuna ilikin bir
ok mektup aldn ileri srerek bir bakasnn kendisine ne-
rilmesini istediinde merkezi umumi ve Talt beyin srarlar
karsnda bu itirazm yaama geiremez, Musa Kazm efendi-
nin eyhlislamla atanmasn onaylar. Bir baka rnekte eski
356
eyhlislam Hayri beyin yanla atanmasn Talt beyin
"Kendisinin be yz lira paras vardr, bir ka deneyelim, sonra
karar veririz" diyerek engellemesidir. Bu olaylar Sadrazamn
sadece bir "kukla" ya da "grnm"den ibaret olduunu kant-
lamaktadr. Nitekim olaylarn birbirini izleyerek gelimesi Sait
Halim Paa'nn istifasn kanlmaz hale getirecektir.
Hkmetin deiecei sylentileri 1916 ylnn son gnle-
rinde ortaya atlr. Talt bey hkmet iindeki son gelimeleri
Cavid beye 29 Aralk 1916 daki grmeleri srasnda tm ay-
rntlaryla anlatr. Sorunun perde arkasndaki grnm bu
arada Talt beyin sadrazamla ynelik tutumunu renme a-
sndan gene en gvenilir diyebileceimiz kaynak Cavid beyin
gnldr. Bugnlkte Talt beyle olan konuma unlar or-
taya koymaktadr. Sait Halim Paa'nn Sadrazamlktan drl-
mesi, daha doru deyimle istifas kararlatrlnca yeni sadrazam
aday olarak Halil beyin ismi ne atlm Bunu Cavid bey Talt
beyin btn seenekleri tkamak ve kendisini tek aday brakmak
iin bavurduu ustaca bir oyun eklinde anlatmaktadr. Halil
beyin sadaretine Enver Paa kar km. Talt'n
Sadrazamlna da o nermi. Bu noktada baka kaynaklar ne-
rinin Kara Kemal beyden geldiini, Enver Paa'nn da destekle-
diini sylemektedirler. Bizce her ikisi arasnda nemli
saylabilecek bir fark yoktur. yle ki Halil beyin adaylnn
ortaya atlmas zaten Enver Paa'y Talt beyin sadaretini
onaylamas iin yaplm bir dzenlemedir, bylece Enver
Paaya Talt beyin sadareti dndaki seeneklerin kendisine
uygun olmad, olamayaca hissettirilmitir. nk gerek
Enver, gerekse Cemal Paa'nn Merkezi Umumi iersinde
seilecek bir sadrazam olarak Talt beyden bakasn
onaylamalar beklenemezdi. Talt bey sadaret konusunu bu
ekilde Cavid beye atktan sonra Maliye Nazr olmasn teklif
eder. Cavid bey evet ya da hayr anlamna gelecek ak bir yant
vermez. Buna karn Canpulat'n Dahiliye, Hseyin Cahit'in de
Maarif Vekaleti'ne getirilmelerini nerir. Talt bey Dahiliye'yi
357
gene kendi zerinde tutmak istediini syler. Hseyin Cahit'in
de Meclis-i Mebusan reisliine getirilmesinin dnldn
aklar. Talt bey H. Cahit'i Maarife getirmek konusunda fazla
istekli deildir. Bunun temel nedeni H. Cahit beyin bu bakanl
ancak latin harflerinin kabul amacyla stleneceini bildirme-
sidir. Talt bey savan en skk annda byle bir dnmn
yaplmasndan yana deildir, dnme kar olmadn, ama
byle sarsc dnmlerin ancak zaferden sonra gerekletiri-
lebileceini ileri srer.
Cavid bey, baz ekonomik sorunlarn zm iin Berlin'e
gittiinde Talt beyden bir telgraf alr. Telgrafta Sait Halim'in
istifa ettiini, kendisinin Sadaret'e getirileceini, bu durumda
Maliye Bakanl'n stlenmesini bildiren Talt bu son konuda
srarlda olduunu belirtmekteydi.
Aradan bir ka gn getikten sonra H. Cahit'ten de bir
mektup alan Cavid bey yeni kabinenin tekili konusundaki son
gelimeleri renir. H. Cahit kabine dnda, kaldn bildirdik-
ten sonra, Talt bey siz Maliyeyi kabul etmezseniz o da sadareti
kabul etmeyecek demektedir. Cavid beye gre Talt beyin bu
davran sadece blftr. Bunu yle gnlne geirir: "Talt
beyin kabine tekilinden imtina ettiini de inanmayarak oku-
dum. Talt bey her kim iin olursa olsun bunu yapacak adam
deildir. Bugn kazanamadm yarn kazanrm der ve ie ba-
lar." Bu yargy Cavid bey Talt beyi bir yerde "kmseme"
amacyla ortaya atmaktadr. Ama inanl bir siyaset adamnn
sahip olmas gereken niteliklere bakldnda Talt beyin yakla-
mnn hi de bir kenara braklacak, hatta aalanacak zde
olmad aktr. Hseyin Cahit beyin mektubu Sait Halim
Paa'nn istifas ve ondan sonraki gelimelere de k tutacak
bilgilere sahiptir. Mektubun tarihi 6 ubat 1917 dir. Aaya ay-
nen aldmz blm konumuza k tutmaktadr.
"aramba akam (31 Ocak 1917) meclis-i umumi (ttihat
ve Terakki'nin st ynetim organ) iin toplandmz vakit
358
Sadrazam Paa gelmedi. Talt bey, "Sz Mithat (Genel
Sekreter) beyindir" dedi. O da sze balad. Kendisini o gn
Sadrazam Paa artm, istifa edeceini sylemi. Sebeb-i is-
tifa iin ortada muayyen bir madde yok. Yalnz umumi ikayet-
ler. Bunun zerine mzakere cereyan etti. Evvel mahal olma-
dna karar verildi. Saniyen Talt beyin kabine tekil etmesi
tensip olundu. Ertesi sabah Mithat gidip resmi bir srar ricasn-
dan sonra istifasnn takdiminin bu gne talikin irica ettik."
Bir gn sonra H. Cahit bey Talt beyle bir konuma yapar
ve Halil beyin Hariciye'de kalmamasnn doru olacan, onun
asl yerinin Adliye Nazrl olduunu srarl anlatmaa alr.
H. Cahit'in bu konumasn Talt bey yle yantlar :
"Ben hariciyeye evvel seni dndm. Fakat kabineye
Cavid de girecek, sen de gireceksin. Bahusus Hariciye nezare-
tine sen geleceksin. Bu, Almanlar pek mteessir etmesin, sui
tesir yapmasn diye tereddt ettim. Enver de byle dnyor.
Onun iin seni Nafa Nezaretine tensip ettim." Talt bey kendi
dncesini syle aklamasndan sonra H. Canit "Latin harfle-
rini kabul ettirmek iin Maarif Nazrl'n isterim, ancak siz bu
dncede deilsiniz. O olmaynca Dahiliyeyi uygun grrm,
nk bir ok nezaretin ileri oraya baldr. Hariciye'ye Cavid'i
getir. Maliyeye mstear Arslan Efendi olmak zere ya sen gel
ya baka birini bulalm." Bu nerinin Talt tarafndan kabul
edilmeyeceini H. Cahit niteliinde birinin kestirmemesine im-
kan yoktur. Nitekim Talt, H. Cahit'in nerisini ustalkla, "ler
ok bozuk, mteessir olursun, hep Enver'le kar karya gelirsin
sana acrm" demek suretiyle reddeder.
Cuma sabah Talt bey H. Cahit'i evine arr. Hkmet
konusu bir kere daha tartlr. H. Cahit "Hariciyede Halil ka-
lrsa Cavid Maliyeyi kabul etmez, sormadan giriimde bulunur-
san bir buhran kabilir" diye st kapal bir uyary da ortaya
atar. Grlen odur ki Merkezi Umumi yeleri arasnda -
hkmeti girecek kiiler konusunda aa kmasa da, snrl
bir dn ayrlnn varl Talt beyin rahatsz etmektedir.

359
Nitekim 2 ubat 1917 gecesi Talt beyle, H. Cahit Kzlay ser-
gisinde bulutuklar zaman, Talt bey: "Dn mklattan o ka-
dar skldm ki adeta alayacaktm. Hep senden kyor, seni ka-
bineye mutlaka almak istiyorum. u Nafa'y kabul et i bitsin"
diyerek iinde bulunduu durumu yanstmak istemitir.
Sonuta 4 ubat 1917 gn kabine kurulur. Talt beye vezret
rtbesiyle sadaret makamnn tevcih edildiine ilikin Hatt
Hmyn aynen yledir:
"Veziri meali semirim Mehmet Talt Paa
Mehmet Sait Paa'nn eshab shyiden dolay vuku- istifa-
sna ve sizin mcerrep olan ehliyet ve liyakatinize binaen mes-
nedi sadaret, rtbei samiyei vezaretle uhdenize tevcih ve mei-
hati islmiyye, Musa Kzm Efendi uhdesinde bka edilmi, te-
kil olunan heyeti cedideyi vkel dahi tasdiki hmayunumuza
iktiran eylemitir Hal zamann ehemmiyet ve nezaketi cmlece
malm olduundan devletimizin selmeti hliye ve tiyesinin
temin ve memleketimizin esbab saadet ve terakkiyatnn istik-
mali iin heyeti vkelamzla bilittihad sar ma hasl gayret ey-
meniz reviyet ve hamiyyeti msellemenizden muntazardr.
Hemen Cenab Hak, selmeti mlk milleti emrinde masraf ola-
cak mesaii hayriyenizi tevfikat ilahiyesine makrun buyursun,
min bihrmeti seyyidil mrselin.
11 Rebilhir 1335 33 Knun- sani 1332 Mehmet Read"
Bylece Osmanl tarihinde ilk defa, halk tarafndan seilmi
bir milletvekili Sadrazam oluyordu. Edirne'de orta-alt gelir gru-
buna giren mtevazi bir ailenin olu, Posta-Telgraf mdriye-
tinde memur, devrimci eylemlerin iinde yurulmu, rgt us-
tas Talt bey, Vezret rtbesiyle yani Paa olarak bu grevine
balamaktayd.
2
Talt Paa'nn kabinesinde Dahiliye nezareti gene kendi
zerinde braklmt. Maliye Nezareti vekletini de, Bayur'un
deyimiyle "ne olur ne olmaz Cavid bir aksilik yapar" diye ken-
360
disinde tutmutu. Harbiye ve Bahriye nezaretleri Enver ve
Cemal Paalara verilmiti. ra- Devlete Halil, Hariciyeye
Ahmet Nesimi, Maarife kr, Ticarete Mustafa eref, Nafaya
Ali Mnif, Posta-Telgrafa da Haim beyler getirilmiti. Cavid
Bey, kendi ifadesine gre Talt beyin hatrn kramad iin
Maliye Bakanln 17 ubatta yaynlanan bir irade ile kabul
eder. Bylece 1908 denberi ilk defa olarak ttihat ve Terakki'nin
tm yapsn yanstan bir kabine oluturulmu olur. Talt
Paann sadareti Almanya'nn ngiltere ve Fransa'ya ynelik
amansz denizalt savana balad bir dneme rastlad iin
kamu oyu tarafndan byk umudlarla karlanmtr.
Talt Paa hkmetinin programn 15 ubatta Meclisi
Mebusanda okumutur. Programn ana noktalar, kendi szle-
riyle yle belirlenebilir.
"ki senei mtecaviz bir zamandan beri mthi bir harbin
btn mesaibini eken ve harb-i sabkn btn zilletlerini erefi
bir surette silen ve tarihin edvar hamasetine yeni zaferler, yeni
ahametler ilavesiyle ftret-i cengaverane ve vatan perveranesini
bir kere daha ispat eyleyen milletin fedakrlna istinad ile ie
balyoruz (iddetli alklar).
Taahht ettiimiz mesuliyetin arln tamamiyle mdri-
kiz. teden beri mklat- dahiliye iinde yuvarlanan memle-
ketimiz Trablusgarp ve Balkan harplerinden tamamiyle yorgun
ve uzun bir sulha muhta bir halde kar kmaz zuhur eden u
harb-i umumi esnasnda imdiye kadar tarihimizin hi bir dev-
resinde grlmemi derecede byk bir fedakrlk ibraz etmeye,
btn varl ile son zerre-i kudretine kadar gayret eylemiye
mecbur bir vaziyette girdi."
Bu giri cmleleriyle Talt Paa, savaa giri nedenlerine
deinmeden olay Osmanl Devleti iin bir varlk sorunu oldu-
unu vurgulayan bir yaklam tercih ettiini gstermektedir.
Bundan sonra anakkale zaferine deinen Paa, stanbul'un

361
daima Trk kalacan sonsuz bir inanla haykrr. Bu arada sa-
van tesinde ttihat ve Terakki hkmetlerinin toplumda yap-
may gze aldklar dnmlere de yle yer verir:
"Efendiler, biliyoruz ki Avrupa medeniyeti ile gayet sk bir
temasa giren, Dvel-i merkeziye ile hayat ve memat yolunda bir
rabta- ittifakiye akdeden milletimiz, asr- hazrn icabat zaru-
riye ve medeniyesine kar lakayt kalamaz. Harpte muzafferiyet
temin-i hayat iin vatana ne kadar lazmsa, slahat ve teceddt
yolunda muvaffakiyette o kadar lazmdr. Biz bu yolda kemali
azm ile gayeye doru yryeceiz (Alklar). Fakat bu kadar
byk bir buhran esnasnda siyaseti dahiliyece derin ve esasl
icraat ve inklbata imkn olamayaca cihetle imdiki halde
mesaimizi hal-i harbin dahilde tevlid ettii mklt izaleye
hasredeceiz. Her ferd-i Osmaninin Kanun-i Esasi ile bah olu-
nan kaffeyi hukuktan istifadesini temin etmek ve memlekette
kanunu hakim klmak en byk emelimizdir (Alklar)".
Dikkat edilirse Talt Paa program konumasnn bu bl-
mnde "Temin-i Hayat" ile savataki baar arasnda birebir bir
iliki kurmaktadr. Dorusuda budur. Bu sava, Osmanl
mparatorluu'nun yaamn srdrme yolunda gemesi zorunlu
olduu bir dar geittir. Baarszlk annda devletin yaamn
srdrmesi zor olacaktr, hatta yeni bir savan biimini gerekli
klacaktr.
Talt Paa o gnlerde ynlarn temel meselesi haline gelen
iae sorunu ile ilgili olarak da unlar sylemektedir.
"Riyasetini tekrar deruhte ettiim ae Umumi Heyeti yalnz
hububat ile deil memleketin ihtiyacat umumiyesi ile itigal
edecektir. nallah kariben sar- fiiliyesi mehud olur" Nutkun
bu blmnde btn mecliste yrekten "nallah" szlerinin
ykseldii grlmtr.
Hkmet programnda adliyeye ynelik dnmlere de
deinildikten sonra ekonomi ve maliye alannda izlenecek poli-
tika asndan u ilkeler sergilenmitir.

362
 "Siyaset-i iktisadiyemiz ziraatta memleketimizi kabiliyet-i
mstesnasndan bilmum vesaitle istifade etmek, ziraat ve sa-
nayide ecnebi sermayesiyle ilim ve irfan ve sanatn yerli ser-
mayeler ve mesai ile mecz ve tevhid edecek tarzda bir cereyan
snai vcuda getirmek ve bu suretle bir tiyi iktisadi teminine
almak olacaktr."
"... Mttefik memleketlerle bitaraf devletlerin erbab ser-
maye ve sanat tarafndan vcude getirilmek istenecek teebbs-
sat- mhimme-i snaiye ve nafa nezd-i hkmette mazhar ka-
bul ve reva olacak ve bu teebbslerin suretle netaici messire
vermesi iin hkmet her trl muavenet ve teslihat ibraz ede-
cektir. Ba'd-el-harp memleketimiz bir kuvve-i nmiye yaaya-
bilmesi ve harbin aaca rahneleri kapatabilmek istidadn ikti-
sap eylemesi mesail-i iktisadiyede byle geni nazarl bir siyaset
takibine vabeste olduu kanaatindeyiz."
"Dier taraftan ba'd-el-harp bizi harice arz- ihtiya etmeye
mmkn olduu kadar az mecbur edecek bir btenin masraf ve
irad stunlarnda yaplacak tenkiht ve zammiyat imdiden d-
raz dnerek harbi takip edecek olan mkl ve buhranl sene-
lere esbab- mdafaasz girmemek olacaktr...."
Talt beyin bu konumasnda sava sonrasnn ekonomik
gzlklerine nemli bir yer ayrlmt. ttihat ve Terakki devle-
tin devam asndan savatan baar ile klmasn nasl zo-
runlu gryorsa, iktisadi bamszlk konusunda da d lkeler-
den alnan borlarn mmkn olduu kadar azaltlmas, hatta
borlanmann btnyle geride braklmasn ayni lde isti-
yordu. Talt Paa'nn gerek program nutku, gerekse daha sonra
eitli vesilelerle vermi olduu demeler, yapt aklamalar
bu dorultudadr. Talt Paa Osmanl mparatorluu'nun en zor
gnlerinde sadareti kabul etmi ve btn gayretiyle bu zorlukla-
rn giderilmesi iin almt. Zaman zaman umudu dorua
ulam ama ne are ki sonunda savatan yenilgiyle klmasn-
dan baka bir arenin kalmadn da kabul etmek durumunda
kalmtr.
363
 Sadrazamlndan nceki gnlerde Talt bey ordu ile cemi-
yet arasndaki ilikilerin deerlendirilmesini ok iyi yapmtr.
Sait Halim Paa'nn istifasnn yaklat gnlerde Talt beyin
zmek zorunda kald temel sorun cemiyetin ordu kanadnn
bir Sadrazam aday olup olmadyd. Bir kere Enver ve Cemal
Paalarn birbirlerini atlatmalar mmkn grlmyordu. Bu du-
rumda her ikisinin de kabul edecei bir baka paann (yani as-
ker kkenli birinin) Sadrazamln kabulden baka areleri
yoktu. Ordudaki emir-komuta zincirine ballk geleneinden
tr Enver Paa'nn ancak ve ancak ok st dzeyde birinin
Sadrazamln yelemesi beklenirdi. Byle birinin kendisinin
bakumandan vekilliini sarsacan hesap eden Enver Paa zo-
runlu bir ekilde yakn parti arkadalarndan birini sadarette
grmeyi tercih edecekti.
Talt Paa bu konumu ok iyi deerlendirdi. Kendi
Sadrazamln Enver'e (en azndan) onaylatarak ordudan ge-
lebilecek itirazlar nledi. Fakat rgte egemen olma ve hk-
metteki kalclk asndan ttihat ve Terakki Merkezi Umumisi
iindeki ordu faktrn de en aza indirmek gerekliydi. te bu
adan Talt beyin dayanmak istedii g Meclis-i Mebusan'd.
nk bu kurulda partinin politikas adeta tek ses halinde onay-
lanmaktayd. Ayrca Meclisin i ve d dnyada, zellikle yn-
lar zerindeki sivil grnm de baz olanaklar ortaya koymak-
tayd. rnein, hkmetin almas halinde sorun kabilecek bir
ok karar meclise onaylatarak yaama geirmek daha akla uy-
gundu. Meclisi Mebusan ve onunda tesinde Merkezi Umumi
Talt Paa'nn dayanmay dnd iki gt. Kukusuz bun-
lardan Merkezi Umumi daha bir nde geliyordu. nk merkezi
umumiye, karar alma srecinde, egemen olunduunda hem parti
rgtne, hem de Meclis-i Mebusana hakim olmak daha kolay
gzkyordu.
Talt Paa yaam boyunca ttihat ve Terakki'nin vazgeil-
mez bir uzvu olarak btn yelerce, hatta lkece kabul edil-

364
initi. Hatta cemiyet dendii zaman Talt Paa'nn ismi, bir
yerde e anlaml szckler rnei,hemen akla geliyordu.
Dahiliye Nazrl ve dier st ynetim grevleri sresince de
bu durumunu glendirmiti. Ayrca ttihat ve Terakki iersinde
hemen her iin altndan kan yaps, zorluklar karsnda srekli
zm arayan kiilii onun liderliini yadsnmaz hale getiren
elerdi. Ne var ki sadaret makam gibi o gne kadar daima as-
ker ya da sivil sekin brokratlar, ve Osmanl aristokrasinin
yelerinin atand bir mevkiiye eitimi yeterli dzeyde grl-
meyen Talt beyin getirilmesi kamu oyunca kolay kabul edilebi-
lecek bir zm deildi. Talt Paa iin asl zorluk bu nokta-
dayd. Yani iktidarnn Cemiyet kadar kamu oyuncada teslim
edilmesi zorunluluu vard. Cemiyet iersinde, Enver ve Cemal
Paalar karya almad srece bu iktidarn tannmas kolayd.
Hatta "haris" diye tanmlanabilecek baz yelerin zor gnlerde
sorunlarn altnda kalarak prestij yitirmesi iin Talt Paa'y ne
srmeleri de beklenebilirdi... Fakat kamu oyunun onu kabul et-
mesi.. Sanrz Talt Paa'y sadareti sresince uratran bir ok
sorunun banda bu gelmekteydi.
Halka ters dmemek, onun iinden ktn her vesile ile
sergilemek ve bunlara benzer bir dizi yaklam Talt beyin sada-
rette vazgemedii davran tarzlarn oluturmutur. stanbul
halknn yedii kara ekmekten bakasn evine sokmadan, her-
kesin byk bir yamaya giritii dnemde Sadrazam olduu
halde borla geimini zorla salayabilmek, sk sk halkn ara-
snda grlmek, savan en g gnlerinde ynlarn geleneksel
davranlarna ters dmeden baz dnmleri yapmaya al-
mak... Btn bunlar Talt Paa'nn davran ilkeleri olarak kar-
mza kmaktadr. Ama, tm gayretlerine ramen dostu kadar
dman da vard. zellikle muhalifler her vesile ile ona saldr-
yorlard. Hicivler, eitimini kmseyen yazlar vb. gibi bir ok
ey kulaktan kulaa yaylyordu. Kukusuz muhalifler kadar, o
gne dein iktidara bir ucundan tutunan ve kendilerini ok bil-
gili sanan aydnlar da onunla ince ince alay etmekteydi. Yakn
365
parti arkadalarndan Cavid beyin gnlnde onu kk gren
satrlara rastlamak her zaman mmkndr. Yemek yemesi ve
laubali tavrlarndan ev iinde gecelikle dolamasna kadar bir
dizi davran eletiri konusu olabilmekteydi.
Talt Paa'nn muhalifleri ve hatta yandalar tarafndan
eletirilen bu davranlar ve karakteri onun Sadrazamlktaki ba-
arsnn da kaynan oluturdu. Sadrazam Talt Paa bu mev-
kide de eski, sradan kk adam eilimlerini brakmad.
rnein srarlara ramen Nianta'ndaki Sadrazam konana
tanmad. Ayasofya'daki eski evinde oturmay srdrd.
Merkezi Umumi ile yakn ilikisini kesmedi. evresindekileri
sabrla dinlemeyi her zaman ciddiye ald. Bir yabanc gazeteci-
nin, Merkezi Umumide onu eviren ve ellerindeki dilekeleri
vermek isteyen halka kar tutumundan uzun uzun bahsettiini
bilmekteyiz. Talt Paa, Osmanl mparatorluu'nun grd
en halka yakn Sadrazam olarak tarihteki yerini ald. Gnmz
yaklamlar asndan da tam anlamyla ada bir politika-
cyd. Ynlarla iletiimi, konumas, gven verici hogrs
ile Osmanllarn almad bir ynetici idi. Ac olan byle bir
kiilie sahip olan Talt Paa'nn Osmanl mparatorluu'nun
lm anlarnn her yandan iitilmee balad gnlerde ikti-
dara gelmesidir. Geri iktidara geldiinde Almanya ve balak-
larnn son zafere ulaacaklar tartmasz bir biimde kabul
ediliyordu... nsanlar, ttihat ve Terakki'yi belki de savan ilk
gnlerinden daha fazla bir umud sarmt. Hele bu umud frt-
nas Brest-Litovks anlamasnn imzaland gnlerde daha da
bymt. Ama ok srmedi... belki de en umulmayacak
gnde snd.
Unutmayalm ki Meclis-i Mebusanda hkmet programn
okuduktan sonra basn organlarndaki yanklar hemen hemen
btnyle Talt Paa'dan yana idi. rnein Ahmet Aaolu
(Agayef) program nutkunun ertesi gn "Tercman Hakikat" te
unlar yazyordu :

366
 "Dn yeni kabine, Sadrazam Paa hazretleri bata meclise
dahil olur olmaz mecliste bir alk tufan koptu... nk meclis
ilk defa olarak karsnda mazisi, faaliyeti, fazail-i zatiyesi, ef-
kr ve mli ile devri lhiki bihakkn temsil eden bir zatn taht-
riyasetinde teekkl etmi olan bir heyet gryordu."

Talt Paa'nn Sadrazaml zamannda, savan zor koul-

larna ramen bir dizi toplumsal ve kltrel dnmn gerek-
letirilmesine allmtr. Bunlar yle sralanabilir.
a) Hukukta birlii salayabilmek iin yeni ve ada yasa
larn getirilmesinin ngren dnmler. zellikle kapitlas
yonlarn kalkmasndan sonra ada ticari ilikileri kapsayacak
yeni bir dzenlemenin gerei ortaya kmaktayd. Borlar ve
Ticaret yasalar alannda bu tip dzenlemelerin yaplabilmesi
iin iin bir komisyon kurulmu, bu arada baz yasalar kanun-
gcnde kararnamelerle deitirilmitir. Bunlar arasnda evlilik
kurumu iersinde kadnlara yeni haklar tanyan ve eski er'i d
zenlemelere gre ileri saylabilecek "Hukuk-u Aile" kararna
mesi anlmaya deer.
b) eriye mahkemelerinin meihattan ayrlp Adliye
Nezaretine balanmas. Bununla Osmanl hukukunda,
Tanzimattan sonra gelimeye balayan ikilemin ortadan kald
rlmas ngrlmekteydi. Cumhuriyet dnemindeki adli dn
mn bir anlamda balangcn tekil eden bu karar, dnemine
gre, Osmanl mparatorluu'nun toplumsal ve siyasal yaps da
gznnde tutulduunda hayli cretkr saylabilirdi.
c) Devletin ve toplumsal kurumlarn laikletirilmesi asn
dan atlan bir baka nemli admda medreselerin
eyhlislamla balanmasdr. 2 Nisan 1917'de yrrle giren
bu yasaya gre dini eitim belirli kurallara balanyordu.
Yaamn temel ilkeleri unlard:

367
 1 - Btn medreseler eyhlislamla baldr ve yeniden
medrese amak onun yetkisi iindedir.
2 - stanbul'daki medreseler Dar-l-Hilfet-l liyye ad
altnda birletirilmitir.
3 - Dar-l Hilfet-l liyye Medresesi, iptida hari, iptida
dahil ve sahn olmak zere aamada eitim yapar. Bunlarn
stnde bir de yksek dzeyde eitim veren Medrese-i
Sleymaniye'yi ierir.
4 - dereceli medresede eitim er yldr ve eitim
programlar eyhlislamlk tarafndan dzenlendii gibi eiti
min yrtlmesi de bu kurumun denetimi altnda yaplacaktr.
Tara medreseleri de benzer biimde rgtlenerek
eyhlislamla balanacaktr.
5 - dereceli medreselerin yatl renci says 1917-18
yl iin 1350 olarak tesbit edilmitir, ilerki yllarda bu say ge
reksinimlere uyumlu olarak eyhlislamlk tarafndan belirlene
cektir.
Ders programlarnda da nemli deiiklikler yaplmt.
rnein iptida hari programnda u dersler bulunmaktadr: Din
bilgisi, Trke, Farsa, Osmanl ve slm tarihi, Matematik,
Doa ve salk bilimleri, Corafya, Yaz-imla, Yurt ve hukuk
bilgisi, jimnastik. Bunlara ek olarak Almanca, Franszca,
ngilizce ve Rusa'dan biride yabanc dil olarak seilecektir.
Medreselerin bu aamasn bitirenler ky imamlna atanabile-
ceklerdi...
ptida dahil programnda, iptida hari'e ek olarak u konular
konmutu: Hadis, Fkh, Kelm, Mantk, Trke kitabet ve
edebiyat, genel tarih, Cebir ve astronomi, Kimya, Fizik ve bata
iaret edilen yaban dillerden biri. Bu aamay basar ile bitiren-
ler ise kitaplk mdrl, numune okullarnda din dersi ret-
menlii gibi grevler olabileceklerdi.

368
 st dzeydeki medrese eitimde ise sosyoloji, felsefe vb.
gibi konulara daha fazla arlk verilmekteydi. Bu programlarn
ierii gstermektedir ki yaplan dzenleme sonucunda medre-
selere, bugnk mam-Hatip Okullar nitelii kazandrlmak is-
tenmitir.
d) Miladi takvimin kabul konusundaki giriimler: Talt
Paa'nn Sadrazamlnn ilk ilerinden biri bu konuyla yakn-
dan ilgilenmek olmutur. Meclis-i Mebusanda kabul gren bu
tasar yan'da nemli deiikliklere urama tehlikesi ile kar-
lamasayd miladi takvim 1917 ubatnda kabul edilmi ola-
cakt. Tasarnn Meclis-i Mebusanda grlmesi srasnda
Talt Paa neriyi yle savunmutur:
"Efendiler, takvim meselesini Meclis-i linize arz ettiimiz
zaman biz yalnz bir ciheti nazar dikkate almtk. O da
muamelt umumiyede mevcut olan tesevv izale etmek idi ve
meseleyi o noktai nazardan tetkik ettik. Tetkik ettiimiz zaman
Rumi takvimle Efrenci takvim arasndaki mnasebeti, fark
aradk ve anladk ki Rumi takvim kabul edildii zaman Rusya
sefiri tesir yapm, Rumi takvimi kabul ettirmi (Ortadoks ve
Katolik kiliselerinin Miladi takvim zerindeki
anlamazlklarnn dourduu 13 gnlk farkn bu takvimde
korunmasnda tr olacak) ve o vakit Efrenci takvimi kabul
etmek pek mmknm. u halde biz bugn mstakilen
dnmekte olduumuz cihetle, dedik ki efrenci takvimi
alyoruz"... Ne var ki gerek Meclis-i Mebusan'da gerekse yan-
'da bu konu zerinde byk tartmalar koptu. Sonuta Rumi
yllar deitirilmedi, fakat Rumi ayla Miladi ay arasndaki 13
gnlk fark giderildi, yani sadece bin dokuzlu yllarn telffuz
edilmesi engellendi. Bu sonu her ki meclisteki tartmalar g-
znnde tutulursa gerekten baar saylmaldr.
Btn bu yenilikler, zellikle, tutucu evreleri rahatsz et-
mekteydi. Sava koullar, sk ynetimin yakndan izlemesinin
yaratt hava btn bu honutsuzluklarn su yzne kmasn
369
engellemekteydi. Ne var ki iae sorunlarndan tr Enver Paa
ile Talt beyin arasnn almas, bunun da yannda Cemal
Paann aktan aa Talt Paa'ya kar cephe almas, yaplan
yeniliklerden rahatsz olan tutucu gruplara cesaret verdi. Hatta
bazlarna gre Cemal Paa, bir yerde de Enver Paa bu honut-
suzluktan Talt' devirmek ve bir askeri diktatorya kurmak iin
yararlanmak istemilerdir.
Buna kar Talt Paa'nn ald en nemli ve teknik nlem
aydn gruplarn kendisini desteklemesini salamasdr. Bunu,
basn organlar zerindeki sk denetimi kaldrma, basna snrl
da olsa bir zgrlk tanma, srgndeki Refik Halit gibi baz
muhalif yazarlarn stanbul'a gelmesine izin verme, hatta bunla-
rn yaz yazmalarna olanaklar yaratma eklinde gerekletir-
mitir. Bu arada Refik Halit'in ttihat ve Terakki'nin yar resmi
organ olan "Yeni Mecmua"da yazmas Talt Paa'nn hogr-
snn ne boyutlara ulatn gstermektedir.
Talt Paa'nn aydnlan arkalamasnn ve onlar "Kara kuv-
vet" diye tanmlad tutuculara kar ideolojik bir silah bii-
minde kullanmasnn en somut rnei 1918'deki basn ziyafe-
tindeki konumalardr.
Bu ziyafette dnemin "Matbuat Cemiyeti Resi" olan
Hseyin Cahit bey bir konuma yapar, srarla u noktay vurgu-
lar:
"Hep birlikte hkmetle beraber memleketin en byk
dmanna, fikir irticana kar mcadele edelim."
Bu ziyafetteki konumalarn yanks stanbul basnnda b-
yk olmutur. "Yeni Mecmua"da Necmettin Sadk (Sadak) d-
nsel irticadan bahsederek buna kar uyank olmann gereini
vurgular ve Talt Paa'nn ziyafette yapt konumaya deine-
rek unlar yazar: "...O da (Talt Paa) matbuatn bu memleket-
teki ar vazifesini takdir ediyor, ehemmiyetini gryor; mat-
buatn ancak hrriyet ile yaayabileceini, matbuatn vazifesini,
370
ancak hr iken, istediini, fena ve iyi grd eyleri serbeste
yazarsa hakkyla ifa edebileceini, o da pek l kabul ediyordu
ve "istinatgahmz" ancak matbuat olabilir, diyordu. Fakat bir
eyden korkuyordu. "Talt Paa'nn korktuu eyi" Hseyin
Cahit bey yapt konumayla anlatr. Necmettin Sadk"n yaz-
sna gre Hseyin Cahit u noktalan belirtmitir: "Hkmetle
matbuat o akamdan itibaren elele vermi birer dost yapt.
Muazzez cellatlarn fikriyatmz deen neterlerini artk ksa tu-
tacaklarn vaaddetti. Bir arta balad: fikri irticana, bu irtican
amili olan kara kuvvete kar gelmekte btn gazeteciler, mem-
leketin btn dnceleri mttefik olmalyz.
Memlekette zppelikte bir mazarrat, bir tehlikedir. Fakat
artk yava yava ortadan kalkan, kendi kendine eriyen bir ma-
zarrat, belki sadece menfi bir tehlikedir. Matbuat kara kuvvetin
elinde bir oyuncak olduundan itibaren korkun karanlklar
iinde kalmak feci bir zarurettir"...
Fakat "Yeni Mecmua" ve onun yazarlarnn hcum ettikleri
sadece kara tehlike deildir. Sovyet ihtilli ile gndeme gelen
kzl tehlikede ayn lde saldrya uramaktadr. Kara ve kzl
tehlike Trk dn yaamnn daima dikkat etmesi ve onlara
kar tm basnn "mttefikan" cephe almas gereken ilk d-
mandr. Bylece dn yaamna verilen zgrln snrlar da
belirlenmi olmaktadr. "Yeni Mecmua"da Ziya Gkalp "ki
Tehlike" balkl yazsnda kara tehlikenin isteklerini yle yan-
stmaktadr.
"Kara tehlikenin en esasl gayesi acaba ne olabilir?
phesiz Tanzimat ve faydal yenilikler getirmise hepsini la-
vederek yeniden kurun-u vustaya (ortaaa) dnmek". Kara
tehlikenin amacn byle belirleyen Gkalp, bu tehlikenin
"mevki-i iktidara" gelmesi halinde neler yapabileceini yedi
madde de zetlemektedir:
1 - Halka yeniden "riayet" denecek, vatandalk hakk yal-
nz "bendegn" da olacak. Kyler yeniden "dirlik", memuriyet-

371
ler "arpalk" yaplacak. Bunlarn bana da bendegn'dan bir za-
degan snf geirilecek.
2 - Vilayetler eski eyalet biimine sokulup bolarna
"Dsturu mkerrem" mahiyetinde vezirler geirilecek, yani lke
yazl kanunlar yerine "canl dsturlarla ynetilecek.
3 - Meclisin yetkileri saraya verilip, yurdun yksek siyaseti
saray hademesiyle yrtlecek.
4 - "Millet ordudan ibarettir" diyerek, orduyu eski yenieri
ve sipahi ocaklarna evirip Tanzimatn ruhu olan Nizam-
Cedid ortadan kaldrlacak.
5 - Adliye tekilatn kaldrarak Tanzimattan nceki divan
larla mahkemeler yeniden kurulacak.
6 - Dar-lfnn kaldrlarak onun yerine eski eitim sistemi
getirilecek.
7 - Tanzimattan sonra oluan yeni edebiyat bir kalemde
terkedilerek, eski, ynlardan uzak divan edebiyatna ve geri
kltre dnlecek.
Bunlar sralayan Gkalp, u noktay da yazsna ekler:
"Benim endielerimi, vahimenin dourduu aslsz hayaller
suretinde tefsir edenler bulunabilir. Fakat ben de bu gibilerini
mazicilerin neriyatn grmemekle itham ederim. Bir milletin
mtefekkirleri, tehlikeyi ta balangcnda grerek ona kar m-
cadeleye hazrlanmaldr. Biz ister tanzimat, ister milliyeti
olalm, bu vatani ve milli tehlike karsnda lkayd kalr, yahut
mcahade iin birlemezsek vazifemizi ifa etmemi oluruz".
Hikmet Bayur Gkalp'in bu yazsnn iten olmadn ileri
srmektedir. Ona gre hkmetin denetimi altnda bulunan san-
srn Gkalp'in deindii gerici basn susturmas iten bile de-
ildir, bu o gne kadar yaplmayp ta birden yaplmaya kalk-
yorsa bir nedeni olmaldr. Bayur bunu Paalarn (Enver ve

372
Cemal) baz kukulu giriimlerine balamaktadr. Bu konu ak
deildir. Bir nceki deindiimiz gibi sadece baz dedikodu ve
sezgilerden oluan bir kuku olduu sansn vermektedir. Fakat
"Yeni Mecmua"nn bir aktan hcumunun baz evrelerde
uyandrd tepkiyi hafifletmek iin, gene ttihat ve Terakki'nin
nl kalemlerinden olan smail Mtak u dnceleri ieren bir
yazy yaynlamak zorunda kalmtr. Yaz 28 Mart 1918 tarihli
"Sabah" gazetesinde yer almtr:
"Mesele biraz daha ta'mik edilirse grlr ki Ziya beyin ia-
retiyle vcude gelen bu hareket-i kyam, filhakika vcudu ve
tehlikesi anlalan dmana kar yaplm bir seferberlikten zi-
yade, mefruz bir dmana, daha dorusu bir ihtimale kar tertip
olunmu bir manevra mahiyetindedir. Her halde biz imdilik
ortada bir dman grmediimizi itirafa mecburuz. Vaka
Darlfnun'un tekilat hazras baz taraflarca dar- itiraz
oldu. Ancak bu hi bir vakit dman hareketi saylmaz; olsa olsa
bir itihaddr. Bu itihada bizim yapacamz ey kendi vesaiti-
mizle mukabele ederek meseleyi ilim sahasnda uzaklatrmak-
tr".
Bu yaz Talt Paa ve yandalarnn kara tehlike anlar a-
larak balattklar kampanya konusunda biraz daha dikkatli ol-
mak gereini duyduklarn gstermektedir. Bu dikkat belki de
Enver ve Cemal Paalarn eletiri ya da ikayetlerinden kaynak-
lanm olabilir. Fakat, iki tehlikeyi konu eden yaz, iktidarlarn
aydnlar konusunda srekli olarak iledikleri ideolojik bir yak-
lam veya aygt yerine gemi, gnmze kadar kullanlmtr.
Bunun sonucu gericiliin tanm da sadece islamc, tutucu, gele-
neklerine bal gruplar ierir bir biimde yaplmtr.
Talt Paa'nn hkmet ve Merkezi Umumi ierisinde kendi
lehine bir dengeyi oluturmak, bu amala aydnlan yanna ek-
mek iin bavurduu basn zgrln snrl da olsa tanma
politikas ksa srede kamu oyunda, o gne kadar su yzne -
kamayan ikayetlerin ve basna yansmas biiminde kendini
373
gstermitir. Basnda ihtikra, karaborsaya, sava zenginlerine
kar amansz bir hcum balamtr. lerde deineceimiz gibi
Vahdettin'in tahta kmasndan sonra Talt Paann ikinci defa
sadarete getirilmesine ilikin Hatt hmayun'un ierii basn z-
grl noktasnda daha ileri bir admn atlmasna neden ol-
mutu, rnein 18 Austos 1918 tarihli kdam gazetesinde
"Hrriyetleri hazmetmeliyiz" balkl yazda u dnceler ileri
srlmektedir:
"Mademki hkmet kanun devrini iftitahn cidden arzu
ediyor, matbuat divan- harplerden kurtarp mahakimi adliyenin
daire-i hkm ve nfuzuna idhal etmelidir. Gazete kapamak
kuvvetten ok acze dellet eder. Bir kere matbuatn esasn tak-
rir edersek artk hi bir kuvvet bunu yerinden skemez". Bu
yaz o gne kadar basnda grlen eletirilerin belki de en ser-
tiydi. Dier yandan savan sonuna yaklaldnn hissedilmesi
(A.B.D.'nin savaa girmesi bu kany yaratmaktayd), ttihat ve
Terakki'nin savatan sonra nemli bir g kaybna urayaca
inanc eletirilerin dozunu da artryordu. Fakat kabul edilmesi
gereken bir noktada Talt Paa'nn basnla ilikilerini ok iyi
ynlendirmesi, yazlanlara kar kendi nazrlarndan daha ho-
grl davranmasyd.
Sovyet Devrimi'nin yorumlanmasndaki zorluklar, kuzey
komumuzdaki olaylarn arpcl da basn etkilemi, bundan
ttihat ve Terakki adna nasl yararlanlabileceinin hesaplar
bile yaplmaa balanmt. ttihat ve Terakki'nin bir asker - sivil
aydnlar kulb olduu konusundaki srekli nitelemelerin, hatta
Talt Paa'nn kendi iktidarlarn kapal kaplar arkasnda
"stibdad mnevveran" biiminde nitelemesi, bu parti yanllar-
nn bir sekinler edebiyat yapmalarna neden oldu. Bu yakla-
ma bazan ttihat olmayan yazarlar da katld. rnein Celal
Nuri, Sovyet Devrimi rneini ele alarak, 27 Nisan 1918 gnl
"ti" gazetesinde u dnceleri ileri sryordu: "Rus devrimi
bize iki kazan salad:

374
 1 - Karadeniz'de ve snrlarmz boyunca varlmz tehdit
eden ve kendi varln bizim yok olmamzda arayan gl bir
heyeti ortadan kaldrd.
2 - Btn dnya ile birlikte bize bir ibret dersi verdi.
Bundan anlalan anarinin ykmlarn en by olduudur.
Halk ocuktur vas ister, bir lkeye sekinler ve bykler gerek,
nk bunlarn varl halk ve onun rahatn korur. Halk sevi
yorsak sekinleri koruyalm".
Bylece ttihat ve Terakki'nin sonra da onu izleyen siyasi
kurulularn sekinlere ilikin temel savlar basn aracl ile
ar ar gndeme getiriliyordu. Bu dncede olanlar iin
halklk, halkn yararn gene onun namna dnmek ve koru-
mak biiminde zetlenebilmekteydi. 1908'den beri gelien
olaylar siyasi alanda aydnlarn dnda belirli bir ilevin peinde
koan gruplarn yokluunu ya da zayfln ortaya koymutu.
Talt Paa'nn yllarca "ahali" diye cemiyetin yapt tm giri-
imlerin altnda arad ya da yerletirmee alt o byk
ynn hemen hi bir eyle ilgisi olmad, sadece kendi yaa-
mn ve onu salayacak kk karlarn dnd bu sre
zarfnda btn akl ile ortaya kmt. Bu gerek, ttihat
olsun olmasn, btn Osmanl aydnlarnca tesbit edilmi ve so-
nunda "ahali" diye yceltilen yn bir sr mesabesine indirge-
nerek, onun gene kendi yararna nasl gdlebilecei aratrl-
maya balanmtr. Sovyet devrimi srasnda olup bitenlerde
halk denen ynlardan rkmek iin yeterli kant salamt.
Necmettin Sadk'n "Bolevik Tehlikesi" bal ile "Yeni
Mecmua"'da yazd yazda sz konusu ynlarn her deeri
tahrip etmekte ne denli usta olduu ok arpc szckler arka-
sna snlarak anlatlmaa allmaktadr. Hatta Sovyet dev-
rimi bilimi ykan, onun yuvas olan "Darlfnun"a dman bir
eylem eklinde sergilenmitir. Talt Paa'nn sadareti dne-
minde snrl da olsa salad basn zgrl, bir yerde onun
da cann skacak eletirileri gn yzne karrken, dier yandan

375
da bir nce deindiimiz rneklerde grld gibi sekinler
propagandas yaparak ttihatlarn ekmeine ya srmekteydi.
Ekonomik sorunlar Talt Paa'y belki de dier sorunlarn
oundan fazla dndrm ve uratrmtr. Askeri konular
kendi bilgi ve yetki alannn dnda kald iin gerek dahiliye
nazrl srasnda, gerekse sadareti dneminde ekonomik olay-
lar daima nde olmutur. Zaten savaan bir lke asndan bun-
dan doal bir eyde dnlemezdi. O gnlerde balbana bir
sorun tekil eden iae meselesi, vagon ticareti, sava zenginlii
gibi konular bir yana brakrsak (bunlar bir sonra ele alnacak-
tr) ekonomik konularn banda savan finansman gelmek-
teydi. Geri bu konuda Almanya'dan alnan borlar nemli bir
yer igal etmise de, bu borlarn kullanlmas srasnda ve dier
ilemler iin yeni bir bankaya olan gereksinim ortaya kmt.
Bir ulusal bankann oluturulmas, kooperatif hareketinin g-
lendirilmesi, i borlanma Talt bey dneminin, nde gelen
ekonomik sorunlar ve olaylardr. Bunlar belirli bir sra iinde
ksaca gzden geirmekte yarar vardr.
a) Ulusal Banka sorunu: Osmanl Bankas'nn, yani bir ya-
banc bankann ulus ekonomisi asndan yaratt sorunlarn her
geen gn bymesi, sava srasnda bu bankann sanki
dmanlar adna alyormuasna baz davranlar benimse-
mesi bir "milli" bankann kurulmas gereini hkmete ve
ttihat ve Terakki evrelerine duyurmutu. Byle bir bankann
kurulmas iin bata Tanin olmak zere (Kukusuz cemiyetin
yeil k yakmasyla) btn basnda geni bir kampanya bala-
tld. 1916 ylnn son aylarnda balayan bu kampanya 1917 ba-
nda artk geri dnlemeyecek bir noktaya gelmiti. ttihat ve
Terakki bu bankann kurulabilmesi iin tm olanaklar yorulmaz
bir inadla aratryordu. Bu yolda vilayetlere gnderilen genelge
bizzat Ziya Gkalp tarafndan kaleme alnmt. Bu genelgede
savan ilan ile birlikte iki trl kapitlasyonla savaldna
deiniliyordu. Siyasal kaputlasyonlar hkmetin "yerinde ve

376
cesur" bir kararyla kalkmt. Sosyal kapitlasyonlar ise ancak
ulusun bilinli bir savam ile ortadan kalkabilirdi. Bu sava-
mn birinci aamas ise iktisadi bamszln elde edilmesiydi.
Bylece lke hem siyasal bamszlna tam anlamyla kavu-
mu olacak, hem de kltrel basklar yrtp atabilecekti. Bunlar
belirten genelge daha sonra iktisadi kapitlasyonlarn kaldrl-
mas asndan en nemli admn bir "Mill Banka'"nn kurul-
masyla atlacan vurgulayarak bu konuda yaplan giriime
tm rgtn katlmasn ve vatandalar bu yolda uyararak on-
larnda kurulan bankann sermayesinden pay almaya zendiril-
mesini istiyordu. "Osmanl tibar- Milli" bankasnn 400.000
pay senedinin sat iin kaytlar 1917 yl banda ald. Pay
senedleri onar liralkt. Kayt srasnda pay senedinin yans, yani
be lira deniyordu. Bylece banka sermayesinin yars, yani iki
milyon lira ilk admda salanm olacakt. Padiah ilk 200 pay
senedini bizzat alarak o gnn deyimiyle millete "numune-i im-
tisal" oluyordu. Fakat sava ve halkn ekonomik glkleri pay
senedlerinin satnn beklendii hzda gerekletirilmesini en-
gelledi. Nitekim senedlerin satnn son gnnde 147 bin pay
senedinin satlmad grlmt. Ne var ki bu srada sadaret'e
gelen Talt Paa ve Maliye Nazr'nn gayret ve abalaryla bu
senedlerin devlet tarafndan satn alnmas saland. Bunun iin
karlan bir baka yasayla da bankaya bir ok ayrcalklar ta-
nnd. Bylece 11 Mart 1917'de kuruluunu tamamlayan banka
bir ok ayrcalklara sahip, ilk defa tm ilemlerin Trke ya-
pld ulusal nitelikli bir finans kurumu zelliinde almala-
rna balad. Talt Paa'nn sadrazamlnn ilk gnleri bu ban-
kann oluumuna ilikin son engellerin de ortadan kaldrlmas
urayla gemitir. Sonuta Trk ulusal bankacl asndan
sonralar da izlenecek bir model ortaya konmutur.
b) Kooperatifilik: Savan getirdii, zorunluluklar bu
alanda nce tketim kooperatiflerinin olumasn gerekli kld.
Talt Paa'nn maliye nezaretine veklet ettii 1916 ylnda,
onunda tevikiyle tm lkeye yaygn bir memur kooperatifleri
377
zincirlerinin oluturulmasna baland. Bakentteki bir ok ba-
kanlk ve onlara bal kurulularda bu tip kooperatifilii ta-
raya yaymak mmkn olmad. Buna karn, zellikle Ahmet
Cevat (Emre)nin ncl ve gayretleriyle stanbul'un bir ok
semtinde mahalle tketim kooperatifleri meydana getirildi.
Daha sonra ttihat ve Terakki'nin gvenilir kiisi Kara Kemal
bey u kooperatifleri rgtledi: Milli Sultanahmet Kooperatif
irketi, Milli Boazii kooperatif irketi, Milli Fatih Kooperatif
irketi, Milli ehzadeba Koperatif irketi. irketlerin ortak
says 2-3 bin arasnda oynamaktayd. Hisse senedlerinin deeri
ise 2.5 lira dolaynda bulunuyordu. Btn bu kooperatif irketler
semtlerin ve belli kurumlarda alanlarn gereksinimlerini
karlayacak maddeleri ucuza tedarik etmee alyorlar, en
azndan bu amala kurulmu bulunuyorlard. Sonralar retim
kooperatifleri de gndeme girmitir. Tekin Alp yeni ekonomik
dzene ilikin bir makalesinde tketim ve retim kooperatifle-
rinin lke ekonomisine getirdikleri refah (iyimser diyebilece-
imiz bir dille) gklere kartmaktadr. Kukusuz kooperatif
irketlerin ekonomik adan, o dnemde, byle bir refah sala-
dklar sylenemez. Ama bu yolla Trk halknn bir kesiminin
ekonomik anlamda rgtlenmeyi rendikleri de yadsnmaz.
Talt Paa ve onun ynetimindeki ttihat ve Terakki hkmeti
ile merkezi umumisi lkede kooperatifilik akmnn dnceden
yaama geirilmesi iin ciddi admlarn atlmasn salamlar-
dr.
c) Ulusal borlanma ya da o gnk adyla "Milli istikraz".
"Milli stikraz" Osmanl mparatorluu'nda devletin dorudan
doruya halka giderek yapt ilk borlanmadr. Btn koullar
asndan klasik bir " Borlanma"dr bu, ne var ki sava iinde
bulunulmas ve bor senedlerine youn bir eilimin salanmas
amacyla olaya "milli" bir yn verilmitir. Borlanmayla ilgili
yasa 3 Nisan 1918'de kt. Btn basnda "Milli istikraz" ile il-
gili propaganda yazlar yaynlanmaya baland. Tanin, Vakit,
Sabah, Tasvir-i Efkr bu iin ncln yapyordu.
378
Borlanmay ven rportajlar, ksa fkralar vb. gibi haber - yo-
rum niteliindeki blmler de yayn organlarnda arlkl bi-
imde yer almaktayd.
Tanin Gazetesi'nin Talt Paa'yla yapm olduu rportajda
Sadrazam u noktalara arlk veriyordu:
"Osmanllar memleketin hals ve tealisi iin harpte kann
feda ettii gibi bu ite de uhdesine terettp edecek hamiyet ve
fedakrl gsterecektir" Paaya gre btn Osmanl vatanda-
lar bu emr-i milliye uymalydlar. Hatta bu dncesini u sz-
leriyle de pekitirmekteydi:
"Memleketi hr ve mes'ud, yksek ve mstakil olmayan in-
sanlara paralan ne bir saadet, ne de bir refah ve huzur verebilir".
Ekonomide, o gne dek Osmanl lkesinde allagelmeyen
bir "milli"leme srecine girilmiti. Banka, kooperatif, i bor-
lanma gibi bir takm tedbirler almyor, ynlar "milli" refah iin
yeni ykmllklerin altna sokuluyordu. Bu giriimlerin dei-
ik noktalar eletirilebilirdi ama ilk defa Trk ulusunu, ulus bi-
linciyle beslemekte olduklar da inkr edilemezdi. Savan sonu
ne olursa olsun, ynlar yepyeni bir "ulusu" oluumun iine
girmee balamlar ve yeni bir devleti yaratmak iin kaplar
aralanmt.
4
Birinci Dnya Sava boyunca Osmanl hkmetlerini ya-
kndan ilgilendiren sorunlarn belki de en banda "iae" mese-
lesi gelmitir. zellikle stanbul, zmir gibi byk kentlerin bes-
lenmesi, ana gda maddelerinin datm bu sorunun temelini
tekil etmitir. ae ile ilgili sorunlar daha sava balamadan or-
taya kmtr. yle ki 14 Temmuz 1914'de Avusturya-
Macaristan arasnda sava patlayp tm Avrupa'ya yaylmak
tehlikesini gsterince Osmanl hkmeti de seferberlik ilan et-
miti. Seferberliin ilan ile birlikte baz mallara "Teklifi
Harbiye"olarak ordu tarafndan el konulmutu. Bu durum bata
379
ekmek olmak zere bir ok temel tketim malnn piyasada
ekilmesine neden olmu ve bakent halk frnlarn, bakkallarn
nnde uzun kuyruklar meydana getirmi, bu kuyruklarda kav-
galar olmu, ksacas devlet savaa girmeden bir iae sorunu or-
taya kmtr. Bunun beklenmesi gerekirdi. nk tketim
maddeleri asndan bile byk lde da baml olan
stanbul gibi bir bakentin d ticaret kanallar tkannca mal
ktlklarnn balamas doaldr. Olaanst en kk bir olayn
bile stanbul'da eitli mallarn ktln yaratacan deneyimle-
riyle bilen tccarlarn en tabii davran da bu mallarn stoklan-
mas ve gelecekte speklatif kazanlarda kullanlmas biiminde
kendini gsterecektir. Bundan tr Trkiye'de yllardr byle
speklatif amal ticari faaliyetler etkinliklerini korumulardr.
kinci dnya savana girilmemesine karn benzer olaylara gene
rastlanmtr.
stanbul'da zellikle ekmeklik buday sknts ba gste-
rince, o gnlerde Romanya'da bulunan Talt beyin aracl ile
bir miktar buday bu lkeden satn alnmtr. Ne var ki bu bu-
dayn datm konusunda hkmetle belediye arasnda ciddi
srtmeler kmtr. Bunun zerine stanbul'un temel gda
maddeleri, zellikle buday asndan beslenmesi konusu Kara
Kemal beyin denetim ve ynetiminde oluturulan Heyet-i
Mahsusa-i Ticariye'ye verilmitir. Bu kurulu btnyle ttihat
ve Terakki'nin giriimiyle oluturulmutu. Yani bir siyasi teek-
kl belki de Trkiye'de ilk defa iktisadi faaliyete de giriiyordu.
Bunun nedeni titihatlarn kendileri dndaki kurululara pek
gvenmemeleri, ayrca kendilerine bal olan esnaf cemiyetle-
rini bu yolla desteklemek istemeleridir. Heyet-i Mahsusa-i
Ticariye Anadolu tccarlaryla balantlar yaparak stanbul'un
un sorununu zmee almtr. Sonralar bu kurulu, serma-
yesinin bir blmn salayarak Anadolu Milli Mahsulat
Osmanl Anonim irketi'ni kurmu ve kendi ilerinin bir ksmn
buna devretmitir.

380
 Heyet-i Mahsusay Ticariye zamanla gaz, eker ve dier t-
ketim mallarnn tedarik ve datm ilerine de el atmtr.
Datm zellikle Kara Kemal beyin byk bir ustalkla rgt-
ledii esnaf cemiyetleri aracl ile yaplyordu. Ne var ki za-
manla Heyet-i Mahsusa-i Ticariye'nin ilevleri ve krlar zerine
byk sylentiler ortaklkta dolamaya balad. 1916'da
toplanan ttihat ve Terakki kongresinde bu iddialar enine bo-
yuna tartld, hatta bir komisyon marifetiyle bu kurumun faali-
yet ve hesaplar denetlendi. Kara Kemal bey kongrede uzun bir
aklama yapt gibi, Tanin gazetesinde gnlerce sren "ae
Meselesi" balkl bir rportaj haber de yaynland. Kara Kemal
beyin Heyet-i Mahsusa-i Ticariye'nin faaliyetlerine ilikin ttihat
ve Terakki kongresinde yapt aklamann nemli blmleri
yleydi:
"Bu muamele-i ticariyye ve tevziyeye mdahaleden maksat
kasd- ticaret olmayp memleketin temin-i ihtiyac olmutur.
Harbi hazrn ehemmiyet-i mevzu'u faaliyetinden istifade edi-
lebilecek kuv- mevcudenin bir hedef-i mterek ve muayyene
tevcihini emr ediyordu".
"... Evvelcede bir nebze bahsedildii zere muamelt- va-
kann nef i yalnz keyfiyet-i iaeye ve itidl-i fiyata mnhasr
kalmamtr. Muamelenin tarafmzdan deruhte edilmesi btn
hat boyunda bulunan Anadolu tccarnn bu ie teriki iki m-
him netice vermitir. Birini tahidt evveliyye hitam bulupta
tccara vagon itasna mbaeret edildii esnada Anadolu'da 20
nihayet 25 paraya dm olan zahire fiyatnda vagon almaa
muvaffak olan pek mahdut tcar sevk edebildii zahireyi 60, 70
paraya kadar satarak az bir maldan klli istifadeler temin etmi
ve buna mukabil, mesrifi istihsaliyesine bile tekabl etmeyecek
bir fiyatla maln elden karmaa mecbur olan zrra mutazarrr
olmutur.
20 paradan vehleten 44 bilhare 55 paraya kadar tarafmz-
dan ibla edilen zahire fiyat Anadolu zrra ve tccar iin b-
381
yk bir vs'at ve inbisat bahsetmi olduundan o dakikadan iti-
baren her tarafta mhim mikyasta yakazet-i ticariye balamtr.
Dn stanbul piyasasna bigne olan bir takm tccarn bu-
gn ksmen irketler tekil ve tesis, ksmende bal bana hare-
ket ederek teebbsat cesime-i ticariyelerini ve stanbul piyasa-
snda haiz olduklar mevki-i gstermekle iftihar ve bir takm tu-
fan- itiraz iinde vuku bulan mesai ve metalibimizin caize-i
maneviyyesini bu suretle iktitf ediyoruz".
"... Anadolu'nun ve binnetice memleketimizin ahvl-i ikti-
sadiyyesiyle temas eden bize bir takm hakikatler retmi ve
hakiki kurtuluun yolunu gstermi idi".
"... Cihan terakkiytnn hereyde bir tekilt ve rehnumya
medyun olduunu unutmamak lzm gelir. Devr-i kadimin ha-
rbi-i idaresi bu tekilta dman olmu ve merutiyet idaresi
ise gvail,i dahiliyye ve hariciyyeden ban kaldrarak memle-
ketin evmil-i esasiyyesinden olan itimai ve iktisadi tekilta
vakit ve imkn bulamam idi.
Binaenaleyh saha-i faaliyetimizde tekilt- iktisadiyyeye
balamak fikri derhal zihnimize tebdr etti.
Kuvvetli sermayelerin milletlerin rehkar elleri olduunu
ilim ve tecrbe isbatta devam ediyor. Bizde elimizde terakm
eden sermaye ile memleketin tiyi iktisadisini vaz'edecek olan
irketlerden bazlarnn tesisini dndk. Ankara -Konya hat-
lar zerinde bulunan mahaller ile tesis edilen mnasebtn tara-
feyne bahettii emniyet nsf sermayesi bizim nsf sermaye
Anadolu tccar tarafndan vaz olunmak zere 200.000 liralk
bir irketin, Anadolu Mahsult irketinin bis-i vcudu oldu. Bu
irketin dahil ve harite grd itibar ve rabet Kantariye ve
Ekmekiler irketlerinin dahi peyderpey tesisine sebep olmu-
tur."
"Bu irketleri tamamen manidar etmek ve bahsolunan teki-
lt- iktisadiyenin kuvvetli bir esasn vaz'eylemek iin yapla-

382
cak ey teebbsat- mezkure-i ticariyyeden hasl olan temettat
iin bir banka tekil eylemektir".
"Yukarda bahsedilen irketlere mevzu sermayenin yeknu
233.100 lira olup elde senedin, nakden ve aynen bulunan maln
mecmu kymeti ise 400.000 liraki elde mevcut maln kymeti
hakikiyyesi de dahil edildii takdir cem'an 300.000 lira kadar
mebla tekil edeceine ve irketlere mevzu parann bu sene
maml- kavi olan temett- dahil lakal 100.000 liraya bali
olacana gre elyevm 400.000 lira mevcut demek olup bu ser-
mayenin esas ittihazyle ve ahlinin temini itirakiyle 1 milyon
liralk bir bankann hemen tesisine ibtidar olunabilir".
Grld gibi bu kurulularn faaliyetlerinden tr cemi-
yetin elinde nemli bir sermaye birikmi olmaktadr. Bir yandan
lkede tccar ve i adam yetitirme gibi bir ama gdlrken,
dier yandan da siyasi teekkl olarak cemiyet nemli bir eko-
nomik kaynaa sahip olmu bulunmaktadr. Bir siyasi teekk-
In ekonomik gc, o gnn koullar iersinde nemli bir fak-
trdr ve bu faktrn etkileri Kurtulu Savann ilk atlmlar-
nn finansmannda bile kendini hissettirmitir.
nderlerin siyasi partilerini ekonomik gce kavuturmak
istemeleri Cumhuriyet dneminde de kendini hissettirmitir.
Atatrk'n Bankas'ndaki paylarn CHP'ye brakmas bu do-
rultuda alnm ok somut bir karardr. Trkiye'nin sosyo-eko-
nomik koullar iersinde doal olarak snf partisi niteliinde
olmayan siyasi teekkllerin ekonomik kaynak arama ve bul-
duklar kaynaklar srekli hale getirme abalarn bir yerde ge-
rekli bir davran biiminde yorumlamak doru olacaktr.
Bu tartmalardan sonra iae sorununun zmnn tekrar
belediyelere braklmas gndeme gelmitir. Bu arada smail
Canpulat'n stanbul belediye bakan olmas bu kararn alnma-
sn abuklatrmtr. ae ilerinin emanetlere yani belediyelere
terkedilmesinden sonra onlara satn almalar konusunda kul-
lanma amacyla avansda almtr.

383
 Bu tedbir de sorunlarn zmlenmesinde yararl olama-
ynca Alman iae rgtn rnek alan yeni bir ae tekilt
meydana getirilmek istenmitir. 21 ubat 1917"de Tasvir-i
Efkr gazetesi sadrazam Talt Paa'nn bu yeni tekiltn niteli-
ine ilikin u beyanatn yaynlamtr:
"Biz bugnk tekiltmzn esasn geen seneden beri vaz-
'etmi ve daha o vakit ie balayarak Almanya'da bilhassa iae
meselesiyle megul olmu erbb- ihtisastan bir zt buraya celp
etmi idik. Bu mtehasssn vcuduyla beraber bizde de
Almanya'dakine mabih tekilt vcuda getirildi".
Bu iae rgtnde lke eitli iae blgelerine ayrlyordu.
Merkez ae rgt yurt dndan yaplacak genel almlar yap-
yor ve bunlarn blgelere datmn salyordu. ttihat ve
Terakki'nin yeni iae rgt zerindeki denetimi srmekteydi.
rnein en nemli iae blgesi olan stanbul'u da kapsayan bi-
rinci blgenin bana cemiyetin stanbul murahhas Kara Kemal
bey getirilmiti.
Bu yeni rgt, mallarn piyasadan ekilmemesi iin narh
koymaktan elinden geldiince ekinmekteydi. Bu konuda
Sadrazam Talt Paa'nn yan'da yapt konuma nemlidir.
Talt Paa bu konumasnda narh ynetiminin sakncalarna
yle deinmekteydi:
"ae komisyonu halkn yemeklie mahsus ihtiyacn teh-
vine sarf- mesai etmekle beraber son zamanlarda fazlaca mey-
dan alan ihtikr da izale esbabn dnmektedir. Hkmet bit-
tabi ihtikra bigne kalamaz. Baka memleketlerde buna kar
ittihaz edilen tedabir alelekser mahzurlu neticeler verdiinden
biz bunun iin ayrca bir tekilt yapmay ve bu tekilt ile iae
komisyonunun itigal etmesini muvafk bulduk. Mesele haddi
ztnda tasavvur edildii kadar basit olmayp erzaa ve hvaii
zaruriyeye narh koymak suretiyle ihtikra galebe edilecei
doru deildir. yle olsa idi hkmet ihtiyatan madd olan er-

384
za tayin ve bunlara narh vaz'ederek iin iinden kard.
Halbuki her memlekette bittecrbe sabit olmu hakayktandr ki
bu kabil eyadan hangisine narh konulacak olursa piyasadaki
mevcudu derhal kaldrlyor; halk temin-i ihtiya esbabndan
mahrum kalyor. Fazla olarak bu erzak el altndan gizlice ve
daha fazla fiyatla satlmaya devam ediyor."
Talt Paa'nn narh konusundaki bu konumas bir deneyin
rndr. Ak olan udur ki, bir rnn fiyatna narh konul-
duu zaman bunun o fiyattan satlmasn salayabilmek ancak
kamu kurumlarnn elinde bu maldan yeteri orannda bulunma-
syla mmkndr. Ancak bu koul yerine getirildiinde narh fi-
yatnn bir anlam olur, zaten o zaman bu fiyata narh fiyat da
denemez, olsa olsa "tanzim fiyat" ad verilebilir. Cumhuriyet
dneminde, gnmze kadar eitli darlk dnemlerinde paann
bu szlerini hakl karacak bir ok olay gzlenmi, yaanmtr.
ae rgt kurulduunda, birinci blgenin banda bulunan
Kemal Bey, kamu oyuna yapaca iler hakknda u bilgiyi ve-
riyordu (kdam, 28 Temmuz 1917):
"Her trl maa eshabna sekiz, on kalemden aa olma-
mak ve mecmuu 300 kuruu gememek zere muntazaman her
ay erzak vereceim. Vereceim erzak, pirin, bulgur, gaz, eker,
sabun petrol, zeytinya, kahve vesairedir. Maa sahibi olsun
olmasn ii bozuk ve bu galaya kesesi mtehammil olmayanlara
yardm etmekte bulunan ahanelere dahi muavenet ederek bu
tekilt 200.000 kiiyi iae edecek bir kudrete mlik klacam.
Bundan baka ekmek ve eker tevziatna dahi muntazaman de-
vam olunacaktr."
Dar gelirlilere, zellikle memur vb. gibi maallara ynelik
bu iae programlan kinci Dnya Sava'nda da, aa yukar
Kara Kemal'in yaklamna uygun bir ekilde uygulanmtr.
Birinci Dnya Sava srasnda byk, grltler koparan ve
eletiriler yneltilen iae meselesi ile ona getirilen zmler
Trk devlet ynetimine nemli deneyimleri de kazandrmtr.
385
 Talt-Enver arasnda 1917 yl ortalarnda balayan eki-
mede ordu levazm dairesinin politikasndaki aksak noktalar
aamayan Talt Paa'nn bir lde savamdan vazgemesi ne-
ticesinde, iae ileri orduya brakld. Bu durumu Hikmet Bayur
Talt'n kesin yenilgisi olarak sergiler. Oysa bunu kesin bir ye-
nilgiden ziyade ordu levazm dairesi bakann aamayan
Sadrazamn tm gnah Harbiye Nezareti'ne yklemek iin
bulmu olduu bir eit strateji olarak da yorumlamak mm-
kndr.
Sonunda Talt Paa'nn bekledii noktaya gelindi. Ordu da
btn gcn kulland halde iae sorununun altndan kalka-
mad gibi vagon ticareti vb. gibi pis ilere boazna kadar
batt. Artk yurdun her yerinde zelikle byk kentlerde ve ba-
kentte akln alamayaca boyutlara ulaan bir ihtikr ve kara-
borsa frtnas esiyordu. Dahiliye nezaretine veklet eden Talt
Paa'nn da arkalamasyla polis stanbul'da bir dizi basknlar d-
zenleyerek istif edilmi mallar ortaya karmaa balad. Artk
ihtikrla amansz ve de acmasz bir mcadelenin yaplmasnn
zaman gelmiti. Nitekim bu savamn genel ilkelerini belirle-
mek ve yrtmek iin "Men'i ihtikr Komisyonu" kuruldu. Bu
komisyonun bakan Sadrazam ve Dahiliye Nazr vekili Talt
Paa'yd. Komisyonun dier yeleri ise unlard: Meclis-i
Mebusan birinci resi vekili Hseyin Cahit, Dahiliye Nezareti
Hukuk maviri Osman bey, ttihat ve Terakki merkezi umumi
yelerinden Dr. Nazm ve Rasuhi beyler.
Talt Paa bu ihtikr engelleme komisyonunun bana ge-
erken bir yerde ordunun iae ilerini dzenlerken yapm ol-
duu suistimal vb. gibi eitli usulszlkleri ortaya karmay da
dnyordu. Bu komisyonun 27 Mays 1917'de yaynlad
bildiride u noktalara deinilmekteydi:
"Memleket mthi dmanlara kar seneye yakn bir
mddetten beri kahramanne harp ediyor, hudutlarda ve ecnebi
topraklarda namus ve hayat vatan muhafaza azmiyle uraan
386
kahramanlarn gsterdikleri fedekrlklardan beklenen semere-
lerin tamamen iktitf edilebilmesi ve anl bir sulhun teminine
imkn hasl olmas memleket dahilinde kalan vatandalarn da
her birinin u n- mhimmi tarihide herkese terettp eden vazi-
feyi bihakkn idrak etmesine ve vatann esbab mdafaasn
tezyid ve takviye edecek surette almasna mtevaffk olduu
phesizdir.
Halbuki son zamanlarda muamelt- ticariye maatteessf
irkin ve gayri kbul-i tecviz bir ekil alm ve baz hvaicin fi-
yat bir sebebi merua mstenid olmakszn son derece artm-
tr."
" ....Memleketimizde bir takm insafsz muhtekirler srf ta
mah sevkiyle fiyat- eyay kat kat artracak yolda muamelta
kalkmlardr. O suretteki ayn maln deil bir ay, bir hafta bir
gn iinde bir ka kere fiyatnda tereff husule geldii grl
mtr... Memleketin u mkl zamannda menfaati zatiye
uruna fiyat- eyay byle ykseltmeye kalkmak vatana hya
netten baka bir ey deildir. te erbab- ticaret ve yesr iinde
halkn tahamml ile istihzah eder gibi bu yolda muamelt ih-
tikriyyeye teebbs eden vicdanszlar artk ezmek vazifesi
geldiini gren hkmet men'i ihtikr hakknda dn grdnz
kanunu nerettii gibi konunun tatbikiyle bilhassa megul olmak
zere de komisyonumuzu tekil etti."
Bu bir hayli sert olan giriten sonra bildiride alnan nlem-
lere ilikin bilgiler verilmektedir. Ne var ki bu komisyonun da
almalar istenilen sonucu vermemitir. Maln kt olmas, re-
tim alanlaryla kentler bilhassa stanbul arasnda istenilen d-
zeye ulaan bir ulam olanann bulunmamas nedeniyle ihti-
kr, karaborsa vb. gibi allagelen gayrimeru faaliyetler devam
etti.
1918 ylnda, Vahdettin'in tahta kmas srasnda Talt
Paa orduya kar (Bu konuda) bir baar kazanarak ae neza-

387
retinin kurulmasn gerekletirmiti. Bu nezarete gene Kara
Kemal bey getirildi. Ne var ki silah brakmnn bu atamadan
bir ka ay sonra olmas sz konusu bakanln almalarn
kesti sonra da bu bakanlk kaldrld.
htikr, karaborsa ve bunlarn yaratt sava zenginlii sa-
van son yllarnda basnda da sert yazlarn kmasna neden
olmaktayd. Balangta bu yazlar dorudan doruya "muhte-
kir"leri hedef alrken, Talt Paa'nn salad zgrlk havas-
nn sonucu olarak hkmete ynelik eletiriler de artt.
Bunlardan baz arpc rnekleri vererek sorunun erimi bulun-
duu boyutlar hakknda bir fikir edinilmesini salamak istiyo-
ruz.
13 Austos 1917 gnl Tasvir-i Efkr'da Yunus Nadi "Yeni
Zenginler Meselesi" balkl yazsnda unlara deinmektedir.
"Vaka iimizde bu yeni zenginleri hayat- iktisadiyede dahi
vcub-u hkimiyeti muhtelifnfih olmayan unsur-u aslinin
saha-i ticarette ilerlemee baladna delil addedenler de bulu-
nuyor. Fakat bizim fikrimizce byle dnenler klliyen hat
ediyorlar..."
"Binaenaleyh bu gibi zenginlerin zuhuru, bizde, Balkan
Harbi'nden sonra balam olan ve harb-i umumi ile tevakkufa
urayan faaliyet-i ticariyeyi, bazlarmzn zann gibi yeniden
ihya etmemi, bilkis bu adamlar namuskrane ekli ticareti ifna
suretiyle inkiaf- iktisadimize pek messir darbeler vurmu ve
bu suretle mevcudiyetleri memleket iin hakiki bir dert, bir ce-
riha hkmn almtr".
2 Mays 1918 tarihli "Yeni Mecmua" da Refik Halit "Harp
Zengini" bal altnda bu konudaki en sert yazlardan birini
yaynlyordu:
"Bizi daima irendiren, zen, rkten, bazen de ldren iki
mesele: harp zengini, tifsl bit... Harp zenginlerinin kasalarna

388
ne kadar kr girerse, bizim de her ay biraz daha sararp solan
kanmzdan o kadar krmz kreyvat eksiliyor, onlar defterle-
rindeki fiyat faslnda ne kadar darp ameliyat yaparsa bizim sof-
ramzdaki yemeklerden de o kadar tarh etmek icap ediyor, on-
larn kapatmalar ne kadar fazla giyinip kuanrsa, bizimde o-
luk ocuklarmzn o kadar yolunup soyunmas lazm geliyor...
Hani, bir baka aacn dalnda, bir baka havann srtnda by-
yp yaayan zararl fidanlar, bcekler vardr. Asl bedeni gn-
den gne zaafa drp krletirler, harp zengininin ticareti
byle... Kuvveti topraktan deil benim srtmdan ekiyor, ha-
vann feyzini deil benim iliimi emiyor, yamur suyuyla deil
gz yayla yetiiyor... Frenginin ilac civa, uyuzun kkrt ol-
duu gibi bununki de sulh". "Yeni Mecmua"nn yaz ileri
ttihat ve Terakkinin merkezi umumisi iersinde kendilerine
tahsis edilen bir odada almaktadr. Refik Halit'in byle bir
eletiriyi ykseltebilmesi iin Talt Paa'nn ak ya da kapal
izni olmas arttr. Anlalyorki olanlar, sadrazamnda cann
skmaktadr. Zaten bugne kadar her vesile ile eitli yayn or-
ganlarnda anlatlanlara baklrsa kendisi halkn ektii bu skn-
tlar yakndan bilen, onlarn yedii ekmei, yemei kendi sof-
rasnn dzeni iin rehber seen bir yapdadr. Ama bu iyi niyetli
"tevazu" gsterisi sorunlarn zm iin yeterli olmamaktadr.
lgi eken nokta Refik Halid'in "sulh" szcnn, dertleri sona
ermesini salayacak tek ila biiminde gndeme getirmesidir.
Anlalan odur ki 1918 ylnn sonbahar yaklatka aydnlar
arasnda da bir bar istei yer etmekte, etkisini artrmaktadr.
21 Austos 1918 tarihli "Tercman- Hakikat" in bayaz-
snda Aaolu Ahmet konuya daha da ak deinmektedir:
"Maateessf teden beri temadi edip gelen suistimaller
hakknda efkr mmeyi tenvir ve bu gibi yolsuzluklarn takri-
rini men iin hakikatin etrafyla tamiki lzumundan bahsetmi
ve bu mnasebetsizliklerde selahiyattar baz makamlarn dahil
ve tesiri varsa bunun da enzar- mmeye vaz' hususunda srar
etmidik..."
389
 "... Bu meseleler iin stunlarca yaz yazlm, gnlerce sz
sylenilmi olmasna ramen neter daima yarann kenarna s-
rlm hi bir zaman en mhim noktaya, can alacak yere basl-
mamtr. Memleketimizdeki vaziyet-i iktisadiye dnyann hi
bir yerinde grlmemi bir ekil ald ise bunun phe edilemez
ki bir ok amilleri ve sebebleri vardr. Bugn kimsenin mehul
olmayan bir hakikat da bu millerin ve sebeblerin en balcalar
nfuz ve iktidar ellerinde bulunduran, bu sayede memleketin
muamelt- iktisadiye ve ticariyesine hkim olan baz makam-
larn keyfi hareketlerinden, ahsi muamelelerinden tevellt et-
mitir".
Artk hedef ak bir biimde hkmettir, bunun arkasnda
Cemiyet gelmektedir. Nitekim ttihat ve Terakki hkmetinin
istifasndan sonra zerinde en fazla konuulan konu ihtikr, sa-
va zenginleri ve vagon ticareti olmutur. Sava zenginleri iin
bir yasa tasla hazrlanm olmasna karn Meclislerden ge-
mesi bir trl salanamamtr. Bunun nedeni biraz da sava
zenginliinin bir anlamda ilk sermaye birikimini saladna
olan inantr. Cavid beyin 1917 bte takdim nutkunda da byle
bir kan dile getirilmitir. Baz gazetelerde de bu paralelde yaz-
lar ve incelemeler yaynlanmtr. Mtareke dneminde bu yasa
ttihatlar izlemek ve onlarn mal varlklarna el koymak ama-
cyla karlm, pek de uygulanamamtr.
Talt Paa Berlin'de, bir nev'i savunma belgesi olarak yaz-
d anlarnda deindiimiz konular iin unlar ileri srmek-
tedir:
"Suistimalleri msbet ekilde meydana kan subaylar ibret
numunesi olarak ve cezalandrlmak zere Harbiye nezaretine
teslim ediliyor; fakat btn ikayte ve ricalar ise neticesiz kal-
yordu. smail Hakk Paa (Ordu levazm reisi) kendi adamlarna
son derece geni selahiyetler vermiti ve btn kudretini yle
harekete geirmitir ki, sivil makamlar tarafndan ileri srlen
iddialar neticesiz kalyordu.
390
 Maalesef bu zihniyetler nezaretin baka ksmlarna da sira-
yet etmiti. Filhakika ahsi menfata ve maksatlar istihdaf eden
ikayetlerde yaplyordu; fakat nezaret prensip olarak - hakl
veya haksz olsun - her trl ikayetlere kar alkasz kal-
yordu.
Kumandanlar hakknda ve bilhassa levazm amiri smail
Hakk Paa hakknda Enver Paa'ya sk sk ikayetler vaki olu-
yordu. Enver Paa harp devamnca smail Hakk Paa'ya id-
detle ihtiyac olduunu ve smail Hakk Paa olmakszn ordu-
nun iae edilemeyeceini ve binaenalyh harbe devam etmenin
imkanszlaaca cevabn veriyordu; ikayette srar edilmesi
halinde istifa etmek tehdit ediyordu."
"Anadolu'da nakil vastalar tamamile gayri kfi idi. Yegne
seri nakil vastas Konya-Badat demiryolu idi. Bununda loko-
motif ve vagonlar yetmiyordu. yi araba ve vagon bulunmad-
ndan hemen tekmil nakliyatn deve, eek, veya kanlarla ya-
plmas icap ediyordu. Byk srarlardan sonra Alman ordu
idaresi nihayet baz nakil malzemesi ve vagon teslim etti. Ancak
bu vagonlarnn bir ksmnn kendi ihtiyalarna tahsisi art ko-
ulmutu. O srada bu art reddetmeye imkn yoktu."
"htiyalar olan maddeleri satn almak zere, Almanya ve
Avusturya bir satn alma irketi tesis etmilerdi. Fiyatlarn daimi
olarak ykseliinin byle bir irket tesisini zaruri kld iddia
ediliyordu. Bu tedbirler bir dereceye kadar hakl olmakla bera-
ber komisyonlar tarafndan yaplan insafszca muameleler bir
ok ikayetlerin ykselmesine ve Meclis-i Mebusanda da baz
istihzalara sebebiyet verdi."
"Almanya'nn verdii nakil vastalarna ramen demiryollar
ordunun ihtiyac olan cephane ve gda maddelerinin nakline
yetmiyordu ve tccarlara da hi bir vagon tahsis edilemiyordu.
Dier taraftan lehine kabul edilen art mucibince satn alma ir-
keti kendi emrine tahsis edilen vagonlarla kendi mallarn mun-
tazaman nakledebiliyordu. Satn alma irketi bu suretle memle-

391
kette yegne alc vaziyetine girmiti ve her mal arzu ettii fi
yatla satn alabiliyor ve memleket piyasalarna nfuz edebili
yordu. Memlekette milli banka ve zirai kredi messeselerin bu
lunmadndan hkmet bu tarz satn almaya mani olacak kud
rette deildi. Alnan btn tedbirler neticesiz kalyor ve sadece
byk suistimallere meydan veriyordu. Cephane ve gda madde
leri naklinden tasarruf edilen vagonlarn says haftada iki
gemiyordu. Bunlar da tabii olarak ne Adana'daki pamuklarn,
ne de Ankara'daki ynlerin tanmasna yetmiyordu. Ayni za
manda imtiyaz ve iltimaslarda balad. Vagonlar satn alnyor
ve satlyordu. iki vagon iin msaade alm kimselerin binlerce
liralk menfaat saladklar syleniyordu. Mesel para temin ve
gizliden gizliye ticaret yaptn rendiim iin vazifesine ni
hayet verdiim ( ..... ) valisi ( .......... ) bey, Enver Paa'ya mra
caat ederek acnacak halini anlatm ve kendisine yardm edil
mesini istemiti. Vali merutiyetten evvel, Enver Paa ile dosttu.
Eski dostluk icab olarak kendisine bir veya iki vagon iin izin
verildi. Derhal kendisinin bu vagonlar sayesinde be bin lira
menfaat temin ettii ayi oldu."
"... smail Hakk Paa (Ordu levazm Mdr) bir taraftan
mfrit gayretkelii sayesinde halk eziyor, dier taraftan ise
himaye ettii kimseleri ihsanlara garkediyordu."
".... Her harpte Trk olmayan unsurlar servet sahibi oluyor
vatandalar ise insanca zayiat verdikten baka fakr ve zarurete
dyorlard. Bu itibarla vatandalar ticarete tevik etmek ve
kendilerine kolaylk gstermek lzumu grld. Bu tedbir sa-
yesinde kylnn byk mikyasta himaye grmesine ve
Anadolu'da milli irketler tarafndan idare edildii iin milli bir
servet tekil eden servet terakm etmesine ramen, usul daire-
sinde cereyan etmeyen ve normal ekilde tatbik edilemiyen bu
teebbsler bir ok itiraz ve tenkitlere meydan vermitir. Esnaf
cemiyetleri alicenap bir ekilde ve milli maksatlarla kurulmutu.
Bu cemiyetlerin reisleri baba efkatiyle alyor ve hi biri
kendisi iin en ufak ve menfaat teminini bile dnemiyordu.

392
Bu kadar muhabbet ve bu kadar iyi bir maksatla kurulmu olan
bir eserin halkn da itimadn kazanmas iin lzumlu olan sa-
lam temelin yaratlmam olmas ne kadar yazktr. Vatandalara
refah temin etmek prensibini messislerinin dolaysyle bile olsa
hi bir menfaat dnmemeleri takviye ediyordu. Fakat sonra-
lar ayn prensip sayesinde baz ahsiyetlerin yakn akrabalar ve
dostlar ticaretle hibir mnasebetle alkalar olmad halde
byk servet elde ettiler ve bu da halkn btn itimadn sarst."
Talt Paa ve arkadalarnn iyi niyetlerinden kukulanmak
mmkn deildir. Hepsinin sonlar ve geride braktklar yle
bir dnlecek olursa ihtikr, vagon ticareti gibi olaylardan
hibirinin kar salamad kolaylkla grlecektir. Hatta Talt
Paa'nn ok yaknd ordu levazm dairesi bakan Topal
smail Hakk Paa bile mrnn son gnlerini byk sknt
iersinde geirmitir. Btn ttihat ve Terakki ileri gelenleri
(belki bir kan dta tutabiliriz) yaptklar giriimlerin hepsinde
milli tccar ve sanayici tipini yaratabilme gayreti iersindedir-
ler. Cavid bey her frsatta bunu vurgulad gibi, Talt Paa'da
anlarnda bunu ima etmektedir. Ne yazk ki milli burjuvann se-
rada yetiir gibi ortaya kmadnn farknda olamamlardr.
Hogrl gayretleri bir ka kiinin, ya da kk bir grubun
servetine servet katm ama ne milli tccar, ne de milli sanayi-
ciyi ortaya kartmamtr. ktisad bilmemek, fakat daha da
nemlisi ynettikleri lkenin toplumsal ve ekonomik koullar
konusunda gereki bir deerlendirmeyi yapmamak bu sonucu
getirmitir. Savalacak, hcum edilecek konular, dmanlar,
tam anlamyla yerinde seilmemitir. Bir yandan emperyalizmin
smrsnden ikayet edilirken, te yandan emperyalistlerin bir
bl ile kolkola savaa girilmitir. Halkn refah ve mutluluu
iten bir biimde gzettikleri ana sorun olmasna karn, buna,
halkn kendisine ve isterlerine ramen ulamaa almlardr.
Toplumun sivilleme srecini yavalatmak konusunda affedil-
meyecek hatalar yapmlardr. Btn bunlar isteyerek deil,
halk adna, ulus adna, bamszlk adna inanarak yapmlardr.
Bunun iinde yaamlar da hatalar kadar dramatik ve gz yaar-
tc olmutur.

393
 BUNALIMLAR DNEMNDE TEK UMUD 1
Talt Paa'nn sadrazamlk dnemini bir bunalmlar dnemi
olarak nitelendirmek hi de hatal olmayacaktr. Bir yandan
ilerleyen sava yllarnn toplumda meydana getirdii byk
moral yknts ve yoksulluk; dier yandan ekonomik zorluklar
ve bunlarn ancak gnlk nlemlerle geitirilmesi; askerin,
halkn "iaesi" konusunda her gn byyen sorunlar bu buna-
lmn ilk akla gelen noktalardr. Bunlarn bir da rnei by-
yp, yld bir dnemde devletin en sorumlu mevkiine gele-
bilmek ancak bir eyler yapmay planlayan yrekli ve inanl
kiilerin iidir, Talt Paa da, kendisine yklenen hata pay ne
olursa olsun, bylesine bir programa sahip yrekli politikaclar-
dan biridir. Ne are ki koullar onun programn noksansz y-
rtmesine deil, bir lde, ok kk bir lde yrtmesine
bile izin vermemektedir. Buna ramen o hi bir ekilde ylmaz.
Darda kalanlar iin byle bir sorumluluu neden yklendii
anlalmaz, ama rgtn geleceine, yapaca ilere inananlar
iin her davrannn bir nedeni bulunabilir.
Paay ylgn ve inanlarn, umudunu yitirmi olarak pek
gren olmamtr. Byle anlar pek ksa srm, savama ba-
lamak iin ksa bir soluk ona yeterli olmutur. Umudsuzluk
Talt Paa'nn szlnde bulunmayan bir kelimedir. nanl si-
yaset adamlarnn tipik bir davran rneidir bu hali. Ne ki baz
durumlarda umudu dorua ulamtr. anakkale Sava'ndaki
baar bu anlardan biridir. Kukusuz siyasal programn baarl
bir sona doru gtrdne inand anlarda da bu umud yk-
selmitir. te bu anlardan biri de Sovyet hkmetiyle Osmanl
mparatorluu arasnda imzalanan Brest - Litovsk bardr. Bu
394
bar Talt Paa ve arkadalarnn gelecee olan inanlarn pe-
kitiren ve savan baar ile, en azndan kesin bir yenilgiyle
bitmeyeceine ilikin varsaymlarn dorua ulatran bir olay-
dr. Daha sonralar Talt Paa'nn anlarnda da ak bir biimde
ortaya konulduu gibi Osmanl Hkmeti'nin ve onu elinde tu-
tan ttihat ve Terakki liderlerinin inanlarna gre savada taraf-
lardan birinin kesin bir yenilgisi beklenemezdi; bundan trde
bar iin yaplacaksa pazarlkta Almanya'nn bala olmann
yararlar bulunmaktayd. Gerekten de ABD'nin savaa girme-
sine kadar bu varsaym dorulayacak bir dizi olay olmu, zel-
likle 1917 ylnda Fransz ordusunun moral knts bu olay-
larn ban ekmiti.
uras aktr ki Sovyet Devrimi'nin oluumunda
Boazlarn Osmanl kuvvetleri tarafndan baarl bir biimde
savunulmasnn da rol vardr. Bylece Bat Avrupa'daki ba-
laklar ile tm ulam yollar kesilmi olan arlk Rusya sava-
n getirdii ekonomik ve toplumsal ykmn hzland bir alan
haline gelmiti. Nitekim 1917 ylnn mart ayndan itibaren pe-
pee gelen iki byk toplumsal dalga arlk dzenini ykm ve
Bolevikler 7-8 Kasm 1917 gecesi iktidara gelmilerdi. 8 ka-
smda Lenin Smolni'de toplanan Sovyetler Kogresi'nde nl
uluslararas bar bildirgesini okumutur. Bu bildirge sonra
Sovyet komiserler kurulunun aynen uygulamaa alaca bir
ilke haline gelecektir. Lenin'in Sovyetler Kongresi'nde okuduu
bildirgenin nemli blmn yle aktarabiliriz:
"i ve kyl hkmeti adil ve demokratik bir bar iin
savaan btn uluslara ve onlarn hkmetlerine bavurur.
Toprak ilhak ve sava tazminat olmamaldr. Toprak ilhak s-
zyle Avrupa'da veya deniz ar lkelerde yabanc uluslarn
boyunduruk altna alnmas, yahut tutsak durumunda tutulmas
anlalmaldr. Sovyet hkmeti unu bildirir ki bu koullar bir
ltimatom gibi ileri srmemekte olup, nerilecek baka bir ko-
ulu da incelemeye hazrdr.

395
 .... Sovyet hkmeti gizli diplomasiyi btnyle ortadan
kaldrarak 7 kasm 1917'ye kadar imzalanm olan btn gizli
andlamalar aklamaa karar vermitir. Bu andlamalarda Rus
kapitalistlerinin yararna olan ve arlk Rusya tarafndan baka
uluslarn boyunduruk altnda tutulmasn salayan btn h-
kmler koulsuz olarak yok saylmtr...
Bar grmelerine balayabilmek iin zaman geir-
meksizin silah braklmasnn yaplmasn ve bunun elden gel-
dii lde en az ay srmesini neriyoruz. i ve kyl h-
kmeti bu nerisini, ayn zamanda btn savaan hkmetlerle
uluslara ve en ileri lkeler olan ngiltere, Fransa ve Almanya'nn
bilinli iilerine sunuyor, nk biliyoruz ki bar iini baarya
gtrmek ve soyulmakta olan alkan ynlar her trl sm-
rden kurtarmak iin bize en byk yardmc onlar olacaktr."
Bu bildirgenin yaynlanmasndan ksa bir sre sonra 24
Kasm 1917'de Sovyet hkmeti o gne kadar arlk Rusya'nn
da taraf olduu gizli andlamalar yaynlamaa balamtr. Bu
andlamalarn yaynlanmas zellikle Osmanl yneticilerinin
emperyalizmin emelleri konusunda daha da ak bir bilgi sahibi
olmalarn salamtr.

Sovyet Hkmeti'nin silah brakm ile bar nerisi,

Hariciye nazr Ahmet Nesimi tarafndan 3 Aralk 1917'de
Meclis-i mebusan'a akland. Nesimi Osmanl Hkmeti'nin
savaa girii ve savan genel gidii zerine baz bilgiler verdik-
ten sonra unlar sylemitir:
"... Rusya'da hadis olan vekaiye geliyorum. Bu memlekette
zuhur eden inklbn yeni ve pek mhim bir safhasna ahit olu-
yoruz. Lenin ve Troki imzalaryla hemen mzakert sulhiyeye
ibtidar edilmek zere bir mtareke teklifi nnde bulunduk.
Gerek biz ve gerek mttefiklerimiz, selhiyettr Rus murahas-

396
lan karsnda bulunmak artiyle gerek mtareke,i umumiye, ge-
rek sulh mzakeratna hazr olduumuzu bildirdik (iddetli al-
klar) ve murahaslarmz tayin eyledik. Eski ar hkmetinin,
Ruslarn temaylt- hrriyetperveranesini takm ve imha etmek
iin memleketimizde eskiden beri takip eyledii fthatcuyane
siyasetini red eden ve mttefikleriyle akdetmi olduu
muahedeleri mteneffirane takbih ve ilan eyleyen ve bu suretle
haysiyeti milliyemize, tamamiyeti mlkiyemize, istikll ve
hakimiyetimizi riayetkar olmak arzusunu izhar eyleyen bu
gnk Rus hkmetiyle gerek mtareke-i umumiye ve gerek
sulh mzakeratna girimeye mani hi bir ey yoktur (iddetli
alklar). Bizim gibi uzun seneler slahat sahasnda kemal-i
skun ile almaya muhta olan Rusya ile, bu msalemetperver
Rusya ile, gerek siyasi, gerek iktisadi en iyi mnasebeti
hemivariyi idame etmememize bir sebeb kalmamtr. Rusya
bize kar gsterecei muhaleset ve samimiyetin mukabilini
bizden grecektir (bravo sedalar); ayn hissiyat ile mtehasss
olduunu tahmin ettiimiz Rusya'nn murahaslaryla mtareke-i
umumiye ve sulh mzakeratnn arzumuz vehile yakn bir
zamanda bir neticeyi fiiliyeye iktiran edeceine ziyadesiyle
mitvarm" (iddetli alklar).
1917 ylnn sonlarnda, savatan her ynyle yorgun d-
m imparatorluun, zellikle dou cephesinde nemli bir ra-
hatl getirecek olan bara drt elle sarlmas doaldr. Ne ki
dnemin milletvekilleri bu konuda ayn dorultuyu korumamak-
tadrlar. zellikle bara evet derken bu barn, savaa balar-
ken gdlen amalara uygun olmasn istemektedirler. Salah
Cimcoz gibi btn yaam stanbul'un rahat ortamnda geirmi
olan kiiler iin "her koul altnda bir bar" imzalanmas doru
olacaktr. Nitekim Ahmet Nesimi beyin konumasndan sonra
sz alan Salah Cimcoz bu dncesini aka belirtmitir. Fakat
dier milletvekilleri barta, savaa girerken ama alnan ilkelere
eriilmesini istemektedirler. Bunlar iersinde Sinop milletvekili
Hasan Fehmi Efendi'nin konumasnda ileri srd dnceler,
397
dnemin koullarna gre ilgintir. Hasan Fehmi beyin
konumasnn ana hatlar yledir:
"Ben yle diyorum ki, Rusya ile mnasebatmz hal-i sulha
mncer olacaktr. nk Rusya'nn banda byk bir ta vard.
O ta btn dnyay yed-i vahidde bir idare altnda bulundur-
mak azim ve emelinde idi ve bu programn icrasnda sabit bulu-
nuyordu ve bunu btn aksay- arkn, Japonya'sna kadar da-
yatm olduunu grdk. arlk Rusya btn dnyay yed-i isti-
lasna almak istiyordu. Fakat bu gn o arizm, o istila kafal
kuvvet ykld. Bunu yalnz biz deil btn beeriyet memnuni-
yetle selamlar ve alklar. Bugn Rusya'nn zimam- idaresini
elinde tutan bir hkmet kyor ve yksek sesle diyor ki:
"Bugne kadar takip edilen ve beeriyet iin muzir olan prog-
ram ve gayeyi ben kabul etmiyorum. ar sandalyasnda ben otu-
ruyorum." Bu yeni hkmet programn da ak bir lisanla sy-
lyor ve diyor ki "Herkes bugne kadar yara almtr, artk yara-
larn sarmak zere herkes evine gitsin ve sizde evinize gidiniz.
Saniyen mteselsilen gasp ve gart suretinde yed-i vahitte itima
eden geni araziyi de taksim etmek ve benim programm iabe-
tndandr, salisen medeniyeti, tarihi, lisan edebiyat msait olan
her millete lazm gelen hrryeti vereceim" diyor. Bu program
ki drt sene muharebeden sonra ortaya atlyor ve bu cazibedr
program ile ortaya kan bir hkmet ne kadar zayf grnse de
fiiliyat itibaryla dnyann en kuvvetli hkmetidir. nk bu
program o kadar cazibedardr ki, bahusus drt sene harpten
sonra bu kuvvete, bu programa kar hi kimse mukavemet
edemeyecektir."
ttihat ve Terakki liderlerinin Kasm ve Aralk 1917'de
Rusya'da olanlar tam anlamyla deerlendirebildiklerini syle-
mek biraz gtr. Sovyet devrimini nasl yorumlayacaklarn
tam bilememektedirler. Ziya Gkalp ve onun niversitedeki
asistan olan Necmettin Sadk (Sadak) beylerin bolevik ve kzl
tehlikeden sz eden yazlan 1918 ortalarnda Yeni Mecmua'da

398
yer almtr. Aralk 1917'de ise olay, snrl bir bar gndeme
getirdii iin nemlidir. Nitekim ttihat ve Terakki nde gelen-
lerinin olaylar yorumlamada ektikleri zorluu Salah
Cimcoz'un Ahmet Nesimi'nin bir nce deindiimiz konuma-
sndan sonra yapt konumada da grebilmekteyiz. Salah
Cimcoz her ne sahasna olursa olsun barn yaplmasndan yana
bir dizi geerli sayd nedeni sraladktan sonra unlar da sy-
lemektedir:
"Pek iyi biliyoruz efendim ki Fransa inklab- kebiri hukuku
beer esasat zerine yeni bir usul- idare tesis ettii zaman, o
zaman ki kuvve-i intiariye ve siraiyesi bugnkne nisbeten pek
geri olduu halde, yirmi sene iinde Avrupa hkmetinde hu-
kuk-u beer esasat zerine bir takm idareler teesss etmee
balad ve halk onlar yava yava kabul etmiti. imdi bugn
tahakkuk ediyor ki 1793 inklab 20-30 sene iinde efkr-
umumiyeyi byle bir tahavvle uratrsa, kuvve-i intiariyesi
gayet kuvvetli olan bugnk yirminci asrda zannetmeyiniz ki
bu ok uzun srecektir. Emin olunuz ki 15-20 sene sonra dnya
eklini deitirecektir. Onun iindir ki hkmet bugn
Rusya'nn tahavvlatna, Almanya'nn tebeddlatna bakarak
imdiden bu hazrl grmek mecburiyetindedir. Bugn Lenin
sulh istiyor, Almanya kabul ediyor. Dierleri de kabul ediyor ve
bizim de kabul ettiimizi Nazr beyefendi sylediler. Bizde bu
teklifi kemal-i memnuniyetle selamlarz, efendim. nk sulha
doru gidiyoruz...".
Salah Cimcoz'un bu konumasnda dikkati eken noktalarn
banda Fransz devriminden sz ederken "1793 inklb"
szcklerini kullanm olmasdr. Bu yaklam o dnem Osmanl
aydnlarnn, ttihat ve Terakki ileri gelenlerinin bu devrimin
Jakoben egemenlii dnemine ne lde nem verdiklerini
gstermektedir. 1793 gerekten Fransz devrimine damgasn
vurmu olan hareketin tarihlidir. Osmanl aydn iin Fransz
inklb denilince 1793 anlalmaktadr. te yandan bara olan

399
zlemi Cimcoz ksa ama iten bir biimde vurgulanmaktadr.
Nihayet Sovyet devrimi konusunda, onu 1793 ile bir tutan, yan-
klarnn dnyay deitireceini syleyen tutumuna ramen be-
lirli bir aknln izlerine de konumada rastlamaktayz. Bu
ttihat ve Terakki merkezi umumisinin de tavrdr. Onlarda
Sovyet devrimini nasl yorumlayacaklarn bilememektedirler.
Yalnz, Turan'a ynelik ideolojik siyasalarnn bir lde ger-
ekleebileceine dair bir umudlar da vardr. Nitekim Nesi-
mi'nin konumasndan sonra sz alan milletvekilleri sava
amalarndan sz ederken bir yerde de bu siyasaya iaret etmek
istemilerdir. Daha sonra Ziya Gkalp ve arkadalarnn "Yeni
Mecmua"da yaynladklar yazlarnda da arlk boyunduru-
undaki Trklerin kurtuluundan sk sk szedilmitir. Ama
Brest-Litovks bar grmelerinin arefesinde bu tip dnceler
daha tm aklklaryla kendilerini gstermemi bulunmaktayd.
Hariciye Nazr'nn konumalarndan sonra sz alan milletvekil-
lerinin szlerine, o gnlerde Tanin gibi yar resmi yayn organ-
larnda yaynlanan makalelere baklacak olursa Osmanl
Hkmeti bar grmelerini baaryla sonulandrmak asn-
dan mttefiklerine ar diyebileceimiz lde gvenip, da-
yanmaktadr.
3
Osmanl hkmeti asndan Sovyetlerle yaplacak bar g-
rmesi, sava sonundaki bar toplantlarnn bir nev'i provas
niteliindedir. Bu yaklamdan tr balaklarn bu grme-
lerde ortak bir politika gtmelerini, hatta grmeleri birlikte
gelitirip, sonulandrmalarn istemektedirler. Bu birlikte dav-
ran, Osmanl yetkililerinde tedenberi varolan sava alannda
kazanlan bar masasnda yitirmek kaygsndan da ileri gel-
mektedir. Bu kayg Osmanl Dileri'nin ve ileri gelenlerinin
adeta temel korkusu haline gelmitir. Bu nedenle Brest-
Litovks'a gitmeden nce balaklarla temaslara giriilmitir. Bu
ilk temaslarn en nemlisi Berlin'de Alman Dileri Bakan ile
Osmanl Bykelisi Hakk Paa arasnda gemitir.

400
 Talt Paa bar grmelerine balaklarn ortak olarak
oturmasn istiyordu. Balkan Sava'ndaki byk devletlerin tu-
tumu, hatta onun da tesinde 1897 Yunan Sava deneyimi
Osmanl hkmet adamlarnn aklndan kmyordu. Berlin'de
ileri srlen noktalardan birincisi balaklar iersinde sava s-
resince toprak yitiren tek devletin Osmanl mparatorluu oluu
ve bu yitirilen topraklarn ortak ama iin yaplan sava srasnda
kaybedildii, dolaysyla da gene ortak olarak bar masasnda
savunulmas gerektii biiminde zetlenebilir. Almanlar ise
buna kardrlar. Balaklarn hepsinin ayn devletlerle sava
halinde olmadklarn, ilerde nihai bar konumalar srasnda,
rnein Portekiz'le sava halinde olmayan Osmanl devletinin
bu lkeyle bar masasna oturmasnn sz konusu olamayaca-
n, bu bakmdan grmelerin her devlet tarafndan kendi -
karlar dorultusunda yrtlmesi, sonuta ise imzann ortak
olarak atlmasn ileri srerek Osmanl yaklamn temelinden
reddetmektedirler.
Almanlarn bu davran ve eilimi Osmanl hkmetini ok
zor duruma drmektedir. Nitekim Hakk Paa'nn Alman
Dileri Bakanl'nn grlerini bildiren raporu karsnda
Ahmet Nesimi Bey hkmetinin grlerini u noktalar evre-
sinde srarla dile getirmitir:
"Ayr ayr bar grmelerinde bulunmak ok sakncaldr,
nk:
1 - Dman ve balaklaryla aramzda dn sorunu bu
lunmaktadr ki, ayr grme yoluna gidilirse zmlenmesi ok
zordur ve karklk dourabilir.
2 - Toprak durumu:drt balak arasnda lkesinin nemli
ksmlar dman eline den bir varz (Hicaz, Irak, Filistin ve
Dou Anadolu illeri).
Bundan baka Boazlar ve kapitlasyonlar gibi bir dizi so-
run gene sadece Osmanl lkesinin zerindedir. Tm bu nokta-
401
lardan tr dier balaklarn Osmanl hkmetine bar g-
rmeleri srasnda ak bir destek vermeleri gerekir. Bu da an-
cak ve ancak grmelerin ortak bir gndemle yrtlmesi ha-
linde mmkndr." Ne var ki bu noktalar Alman Dileri
Bakanl tarafndan tekrar reddedilir, ayrca Osmanl
Devletinin Berlin'de bulunan elisi Hakk Paada Alman di-
lerinin grne benzer bir tavr iine girmee balamtr.
Bunun zerine, Osmanl hkmetinin grn yerinde savun-
mak zere Ahmet Nesimi bey Berlin'e gider. Ahmet Nesimi bey
ile Alman Dileri Bakan Khlmann arasndaki grmelerde
Almanlar ayn noktada direnirler. Bunun zerine Ahmet
Nesimi'de belirli bir baar elde edemez ve grmeleri ayr ola-
rak yrtmek zorunluluu doduunu bir telle stanbul'a bildirir
ve hazrlklarn ona gre yaplmasn ister.
Ahmet Nesimi'nin aresizlii de gsteren teli zerine topla-
nan Bakanlar Kurulu konuyu derinliine inceler. Bu toplant s-
rasnda Talt Paa'nn ve dier ileri gelenlerin tm endiesi g-
rmeler de Osmanllarn yalnz braklmasdr. Bunun iin
Ahmet Nesimi beyin tm akl ile belirtmesine karn eski
grte srar edilmesine karar verilir. Sonu 22 Aralk 1917 ta-
rihli bir telgrafla Ahmet Nesimi beye bildirilir. Bu telgrafta nce
u nokta vurgulanmaktadr:
"Almanya'nn birlikte grlmesini kabul ettii meseleler
en mhimleri ise de, ilerde br dmanlarla yaplacak gr-
melerde ne gibi meselelerle karlaacamz imdiden kestiri-
lemez. O vakit mttefiklerimizin muavenetinden mahrum kalr-
sak durumumuz kt olur. Btn sulh mzakeratnda, muhare-
bede olduu gibi, ibirlii yapmamz Zimmermann Hariciye
Nazr iken kabul etmiti, imdi Khlmann bundan niye dn-
yor. Onun bu davrann muhaede-i esasiyemizin ruhu ve m-
nasebetimizin istinad ettii huls ve sadakatle kabil-i telif gr-
myoruz".
Daha sonra ise Osmanl hkmetinin istekleri drt temel
halinde zetlenmektedir:
402
 1 - Grmelerin hep birlikte yaplmasnda direnilmesi ve
sonu vermezse zel konularn komisyonlarda ilgililer arasnda
zmlenmesi, ancak grmelerde ortak sorun gibi hep birlikte
savunulmas ilkesinin iler srlmesi. Kabul edilmezse neri
mizde direndiimiz hususunda saknca ileri srlmesi ve ilerisi
iin bir gvence elde etmek koulu ile grmelere ortak sorun
lardan balanlmas...
2 - Almanya ve Avusturya toprak kazanc elde ederlerse
bizde elde etmeliyiz. Bu konuyu bar grmeleri srasnda
birlikte savunmay bize kar ykmlenmi bulunuyorlar.
Olmad takdirde bu kere de kaybmzn borlarmzdan in
dirme yaparak karlanmas yoluna gidilmesi istenecektir. Ne
var ki bu konu balaklar ticaret andlamalar yoluyla benzer
karlar saladklar takdirde de ileri srlp, savunulmaldr.
3 - Almanya ve Avusturya'nn igal ederek elde tuttuu
topraklar boaltlmadan nce Ruslarn igal ettikleri Osmanl
topraklarn boaltmalar salanmaldr.
4 - ahsi tazminat sorunu da Osmanllar iin nemlidir.
Yurdun byk bir blm ortak karlar urunda savalrken
dman eline dt. Bunun iin bu yre halklarnn urad
zararlarn dmanlar tarafndan stlenilmesi konusunda bala
klarn desteinin salanmas zorunludur.
Osmanl hkmetinin bu gayret ve rpnmalarna ramen
Brest-Litovsk'daki bar grmeleri Almanlarla Osmanllar
arasnda kesin ve geerli bir andlama zemini salanmadan
balad. Bu grmelerde Osmanl hkmeti zaman zaman
kendi sorunlarn yalnz bana zmee alt ve ak olarak
kabul etmek gerekir ki bunda da belli bir baar izgisine eriti.

4
Bar grmelerinin ilk evresi 20 aralk 1917'de Brest
Litovsk'da balad. Balaklar Dileri Bakanlar temsil edi-
yordu. Sovyet heyetine ise Joffe bakanlk etmekteydi.
403
Sovyetler'in bar teklifleri alt madde altnda toplanmt. Bu
alt madde ierikleri asndan yle zetlenebilir:
1 - Sava srasnda ele geirilmi lkelerin onlar igal eden
devletler topraklarna katlmas kesin olarak onaylanmayacaktr.
galci glerin bu topraklardaki birlikleri geri ekileceklerdir.
2 - Sava srasnda eitli nedenlerle siyasal bamszlkla
rn yitirmi olan lkelere bamszlklar iade edilecektir.
3 - Savatan nce bamsz olmayan uluslarn referandumla
hangi lkeye balanacaklar ya da bamsz bir devlet olutura
caklar kararlatrlacaktr. Yani bu uluslar kendi kaderlerini
kendileri tayin edecektir. Bu referandumlar tam bir zgrlk ve
gvence ortam ierisinde yapld gibi, daha nce bu lkeler
den kam olanlarn da referanduma katlmalar salanacaktr.
4 - Aznlklarn,kendi kltrlerini gelitirme haklar da
dahil olmak zere tm haklar gvence altna alnm bir bi
imde tannacaktr.
Hi bir ekilde sava denei istenmeyecek, sava srasnda
zorla alnm olanlar iade edilecektir. arpmalar srasnda za-
rar grenlerin tm zararlar devletlerin ortak olarak kuracaklar
bir fon tarafndan karlanacaktr.
6 - Smrgeler sorunu 1 ve 4'nc maddelere uyumlu bir
biimde zmlenecektir.
Sovyetlerin bu nerileri savaan uluslarn halklar arasnda
byk bir yank uyandrd. Zaten neriler eitli yayn organlar
aracl ile btn dnyaya yanstlmt. Genelinde adil ve
uluslarn haklarna "riayetkar" bir bar nerisi paketi olan bu
teklifleri reddetmek kolay deildi, byle bir davrann bar
zlemi iinde bekleyen lke halklar zerinde olumsuz etkileri
olacakt. Bu durumun da dolayl basksyla balaklar genelde
bu teklifleri onayladlar. Bu onaylama srasnda savatklar di-
er lke halklarna ynelik bir propaganda frsatn da karma-
404
dlar. Drt balak devletin Sovyet nerilerine verdikleri yan-
tn giri blmnde u dnceler yer almaktayd:
"Mttefikler bir an nce adil bir bara kavumay istemek-
tedirler. Bunu her frsatta kerelerce ifade etmilerdir. Rus heye-
tinin ortaya koyduu ilkeler bu adan temel hareket noktas ola-
rak ele alnabilir. Drt mttefik devlet derhal yaplacak, toprak
ilhak olmayan ve tazminat iermeyen, btn savaanlar iin
adilane olacak bir bar onaylyorlar ve lkeler ele geirmek iin
sava bir gn bile uzatmay dnmyorlar. Ancak unu be-
lirtmek gerekir ki savaan devletlerin tm hi bir gizli art ni-
yete sahip olmadan bu ekildeki bir bara katlacaklarn ksa
bir zaman iersinde aklamaldrlar. Bu yaplmad takdirde
Sovyet nerilerinin pratik hi bir deeri olamaz, bunlar gerek-
leemez. Bundan dolaydr ki mttefikler batllarnda bu tarz bir
bar onaylyacaklar kansna varmadan istenilen ilkeler do-
rultusunda yklenmelerde bulunamazlar..."
Bu giri blm gstermektedir ki mttefikler Sovyet neri-
leri karsnda, zellikle kendi kamu oylarna ynelik sorumlu-
luklar bakmndan zor duruma dmlerdir. Bunun iinde
nerileri reddedememiler, fakat batl mttefiklerin kabul sa-
lanmad takdirde bunlarn geerliliinin tartmal olabilece-
ine de deinmilerdir. Bylece "emperyalizm" sulamasn
srtlarndan attklar gibi, Sovyet nerilerini de deiik bir e-
kilde geersiz olarak niteleyebilmilerdir. Ne var ki Sovyet bar
nerileri bylesine kaamak yollarla rtlecek kadar gsz
ve etkisiz deildi. Bilhassa yllardan beri yar smrge olmann
ar koullar altnda yaayan ve bu boyunduruu srtlarndan
frlatp atmak isteyen Osmanl aydnlar bakmndan bu alt
maddelik neri, zlenen yeni bir dnyann mjdecisi gibiydi.
Sz konusu nerilerin bir propaganda arac gibi kullanlmak iin
yapld biimindeki iddialar da pek taraftar bulmamaktayd.
Drt mttefik devlet bir nce deindiimiz, bir yerde ok
politik ve ustaca dzenlenmi diye tanmlayabileceimiz giri-
ten sonra alt maddelik neriye u dorultuda bir yant vermitir:
405
 1 - Mttefikler igal ettikleri topraklan kendi lkelerine
katmay dnmemektedirler.
2 - Mttefikler sava srasnda bamszln kaybetmi hi
bir ulusu kendi boyunduruklar altnda tutmak niyetinde deil
lerdir.
3 - Bamsz bir devlet oluturmayan ulusal topluluklarn
hangi devletle birlikte yaayacaklar konusu uluslararas anla
malarla deil, gerektii zaman her devletin bu topluluklarla
kendi anayasalar gereince yapacaklar grmeler dorultu
sunda, yani o devletin anayasas uyarnca zmlenecektir.
4 - Aznlk haklarnn tannmas, her ulusun kendi kaderini
tayin hakk ile birlikte dnlmelidir. Bu konuda mttefik
devletlerin anayasalar yeteri akla kavumu ve gerekli g
venceler salanmtr.
5 - Mttefikler sava tazminat ya da sava giderlerinin
dettirilmesi gibi bir dnceye sahip deillerdir. Yalnz
sava
esirlerinin beslenme ve bakm iin yaplan harcamalar ile ulus
lararas sava kurallarn ineyerek yaplan hasarlarn detti
rilmesi yolunu da ak tutmak isterler. Ayrca kiisel zararlarn
karlanmas iin kurulmas nerilen uluslararas fon ancak sa
vaan dier lkelerin de katlmasyla yaama geebilir.
6 - Mttefikler arasnda smrgesi olan tek devlet
Almanya'dr. Onlarn Almanya'ya geri verilmesi Almanya'nn
temel isteklerinin bir tanesidir. Bu konuda referandum uygu
lanmas dnlemez...
Verilen yant genel hatlaryla sava tazminatndan ve top-
rak igalinden vazgemeyi kabul etmekle beraber aznlklar ko-
nusunda son sz bunlarn yaadklar lkelerin anayasasna
brakmaktadr. Bu nokta zellikle Osmanl hkmetinin istekleri
dorultusunda bir karardr. nk lkesinde geni aznlk gu-
ruplarna sahip olan tek lke belki de Osmanl devletidir. Dier

406
yandan Almanya da smrgeleri zerinde her hangi bir taviz
vermee yanamayacan aka belirtmitir.
B
u yant karsnda Sovyetlerin davran olumludur. Geri
baz "ihtiraz kaytlar" illeri srmekle birlikte temelde grme-
lere balama konusunda hi bir engelin kalmadn bildirmi-
lerdir. Fakat bu arada dier savaan lkelerin yani batl mtte-
fiklerinde bir yant vermesini beklemeyi nererek, bu konuda on
gnlk bir arann verilmesini de istemilerdir. lke olarak bu
arann verilmesi kabul edildiinden, bar toplantsnn birinci
blm bylece sona ermitir. Ne var ki batllarn Sovyetlerin
ilkeleri dahilinde bir bara yanamayacaktan ksa srede anla-
lr. Bylece toplantnn ikinci dnemi balar. Osmanl heyetine
bu ikinci dnemde bizzat Sadrazam Talt Paa bakanlk etmek-
tedir.
Talt Paa Brest-Litovsk'a hkmetin ve merkezi umuminin
geni yetkileriyle donanm olarak gelmitir. Fakat ilk gnlerde
edindii izlenimler toplantya tam bir karmaann egemen oldu-
udur. Bu izlenimini 12 Ocak 1918 de stanbul'a ektii bir
telde yle anlatr:
" gndr Alman, Avusturya ve Ruslar zel toplantlar
yapyorlar, tartma konusu Rusya topraklarnda yaplacak refa-
randumlarn Almanlarn bu topraklar terketmesinden nce mi
yoksa sonra m yaplmasdr. Bu yzden de iler gecikiyor.
Arada bir genel toplant da yapld. Ukraynallarla ayrca bar
grmeleri yaplmas ve bamszlklarnn andlamaya ek bir
madde ile tannmas kabul edildi. Ruslar bugnk Ukranya h-
kmetinin ora ulusunu temsil edip etmediini bilmediklerinden
tr baz sakncalarn var olduunu ileri srdler ve bu duru-
mun gznnde tutularak onlarla grlmesini kabul ettiler."...
Bu aklamann da gsterdii gibi Talt Paa yaplan g-
rmelerin Osmanllar asndan die dokunur bir sonu getir-
memesinden, klasik deyimiyle adeta akntya krek ekilmesin-

407
den yaknmaktadr. Oysa iin uzun tartmalara tahamml yok-
tur. Nitekim Brest-Litovsk'ta bu tartmalar yaplrken, Lenin ve
Stalin'in imzaladklar bir bildiri Pravda gazetesinde yer alr. Bu
bildiride Dou Anadolu'daki Ermenilere ynelik baz neriler
yer almaktadr. Bu bildirinin temel maddeleri yledir:
1- Trk Ermenistan' snrlarndan asker birliklerinin abu
cak ekilmesi ve vakit geirilmeden bir Ermeni milisi kurularak
o yrede mal ve can gvenliinin salanmas.
2- Yreye yakn blgelere snm olan Ermenilerin eski
yurtlarna dnmelerinin salanmas.
3- Savan bandan beri Trk hkmeti tarafndan ge
zorlanm olan Ermenilerin de eski yerlerine dnmesinin ger
ekletirilmesi,
4 - Demokratik ilkelere gre seilmi milletvekillerinden
kurulmu geici bir Ermeni ulusal hkmetinin oluturulmas.
Bunun koullar Osmanllarla bar grmeleri srasnda olu
turulacaktr.
5- Ermeni topraklarnn yabanc birliklerce boaltlmas
iin bir karma komisyonun kurulmas.
Bu bildiri Osmanl bar heyetini sarsmtr. zellikle Dou
Anadolu'da bir Ermenistan'n kurulmas dncesi yllarca kar
koyduklar bir yaklam olduu halde ayn noktann Brest-
Litovsk'daki grmelere balarken tekrar ileri srlmesi umut-
larn bir anda sarslmas sonucunu vermitir. Osmanl heyetinin
bu bildiri zerine Sovyet yetkilileri ile grme gereini duy-
mas sonucu Hariciye Nazr Ahmet Nesimi bey ile Troki ara-
snda bir toplant yaplr. Bu toplantda grlenler Talt Paa
tarafndan stanbul'a u noktalar erevesinde zetlenerek bildi-
rilmitir:
"Ahmet Nesimi bey: Ermeniler silahlandrldktan sonra o
yrelere egemen olacaklar ve ounlukta olan mslmanlar
408
ezecek ve kracaklardr. Bunun sorumluluu dorudan doruya
bugnk Rus Cumhuriyeti'ne ait olacaktr. Rusya'nn olmayan
bir lke halkn silahlandrarak bamszla kkrtmanz, Rus
devriminin Brest-Litovsk'ta savunduunuz ilkelerine uymaz.
Savata ele geirilen topraklarn boaltlmas olgusu birbirine
baldr. Ruslar bu yola gitmekle bize kar dmanca davran-
m olurlar, bar gletirir hatt tehlikeye drrler. Yapmak
istediiniz olup bitti ok zc sonular dourabilir.
Troki: Ermenileri silahl Krtlere kar kendilerini koruya-
bilmeleri iin silahlandrdk. Bylelikle Krtler birey yapam-
yacaklarn anlaynca onlarla iyi geinmek zorunda kalacaklar.
Toptan, ynsal ldrmeler konusunda beni uyardnz iin te-
ekkr ederim.
Ahmet Nesimi: Savatan beri o blgede durum deimitir.
Artk Krtler Ermenilere bir ey yapmazlar ve hkmet de on-
lara kar iyi dnceler beslemektedir.
Troki: stanbul'la ilgili olarak ar hkmetinin yapm ol-
duu andlamalar ilk olarak ben teptim ve bu yzden
Fransa'dan karldm. Trkiye'ye kar dostum ancak belirli il-
kelerden ayrlamam. Ayn ilkeleri daha ar koullarla yani igal
ordusu ekilmeden Kurland ve br yerlerde uygulamak istiyor-
lar. Kafkasya'da bir ok hkmet kurulmak zere ise de bunla-
rn hibirini uygulamadk ve Kafkas ordusu denetimimiz altn-
dadr".
Ahmet Nesimi bey ile Troki arasndaki grmeyi bylece
zetledikten sonra Talt Paa durumla ilgili kendi grlerini u
noktalar evresinde toplamaktadr:
"Bolevikler Ermenileri silahlandrdktan sonra ekilecek-
lerdir, ona gre hazrlanalm".
"Troki, Almanlar bir takm adlar altnda toprak ilhak et-
mek istediklerinden, 28 ocakta geri gelmek zere, Petersburg'a

409
gitmek istiyor. Dnnde ya Alman isteklerini onaylayacak
veya yeni bir neri paketi getirecek. ernin (Avusturya Dileri
Bakan) biteviye Khlmann' sktryor ve bir an nce bar is-
tiyor. Troki geri geldikten sonra ernin feryada balar.
imdilik biz seyirciyiz ve Almanlara kar kesin bir dil kullan-
may karlarmza uygun bulmuyoruz".
Talt Paa'nn Avusturya'nn skk durumundan yararlan-
mak istediini ve bunun iin de bar pazarlnn Avusturya ile
Almanya arasnda yaplmasn yelediini bu szleriyle anlyo-
ruz. Ayrca Troki'nin Almanlarn niyetlerinden kukulanmakta
hakl olduu da sonra meydana kacak olaylarla kantlanacak-
tr. Ac olan nokta Ruslara kar dou cephesinde kanl sava-
larla yzbinlerce ehit veren bir lkenin babakan olarak Talt
Paa'nn Almanlara kar kesin bir dil kullanmak istemediini
aka sylemesi. Bunun ana nedeni ekonomik bamllktan
kaynaklanmaktadr. nk ayn dnemde Almanlardan alnacak
yeni borcun tartmalar da Cavid bey tarafndan yrtlmekte
idi.
Brest-Litovsk'taki grmelere ara verildii srada Galip
Kemali (Sylemezolu) bey Osmanl temsilcisi olarak
Petersburg'da bulunmaktayd. Talt Paa Enver beyle yapt
telgraf grmesinden sonra Ahmet Nesimi bey aracl ile ona
u talimat verir:
"Buraca her trl teebbsata tevessl edilmi ise de en
kestirme yolu Rus ahali-i islamiyesini tahrik ve tevik ile feryat-
larn temin etmekte gryoruz. Kazan'da bir islam kongresinin
hal-i itimada bulunduunu iitmitik. Yusuf Akura bey yahut
dier bir vasta ile bu vakaiden kongreyi ve btn mslmanlar
haberdar ederek gazeteler ile islam kannn dklmesine mani
olmalarn temine kemal-i ihtiyatla alnz. Ve teebbsatnz-
dan buraya da malumat veriniz. Troki tekrar avdet etmek zere
bu akam hareket etti. Orada bulunduu mddete cereyan ede-
cek vakaiden de bize malmat veriniz".
410
 Talt Paa'nn tela Dou Anadolu illerinin Rus ordular ta-
rafndan boaltlarak bir "emr-i vaki" biiminde Ermeni milisle-
rine teslim edilmesidir. Bu takdirde yrede ok kan dklece-
inden kuku yoktur. Kazan'daki islam kongresinin bu konuda
bilgi sahibi klnmasn istemesi Sovyet hkmetinin ierden
bask ile byle bir harekete girimemesini salama amacn
gtmektedir. Sylemezolu Talt Paa'ya 21 Ocak tarihli bir
mektupla u bilgileri verir:
"Ufa'da mteekkil mslman kongresine buradaki Tatar
cemiyeti vastasyla haber isaline teebbs klnd gibi,
Rusya'da mnteir mslman matbuat tarafndan dahi keyfiyet
layk olduu ehemmiyetle kabul edilmi, hatt mlga meclisi
messesann mslman azas tarafndan dorudan doruya h-
kmeti bolevikiye nezdinde teebbsat- messirede bulunma-
lar ciheti dahi vaat klnmtr."
Ne var ki bu haber bile Talt Paa'y rahatlatmamtr. Onun
asndan Dou Anadolu'da bir mslman kymnn nne ge-
ilmesi, ancak Rus ordular tarafndan igal edilen blgenin
Osmanl ordusu tarafndan yeniden alnmasyla gerekleebile-
cektir. Bunun iinde toplantnn yeniden balamas halinde, tek
srarn bu nokta zerinde younlatrlmasn kararlatrmtr.
Bu srada Sovyet liderlerinin de kendi aralarnda bar ko-
nusunda baz anlamazlklara dtkleri sezilmektedir. Troki
merkez komitesine bar grmelerinin genel geliimini anlat-
tktan sonra "Ne sava, ne bar" dncesine ortaya atar. Buna
gre, bugnk mtareke halinin aynen devamnn salanmas,
ilk olumlu frsatta bara gidilmesi uygun olacaktr. Troki'nin
bu dncesi Almanlara olan gvensizliinden kaynaklanmak-
tadr. te yandan Anayurt iersindeki karklklardan ve bir i
savan balamak zere olmasndan tr Lenin ne pahasna
olursa olsun bir barn yaplmasndan yanadr. Buharin ise
Avusturya ve Alman iileri arasnda ihtillci propagandann
artrlmas suretiyle, bir i baskyla onlar bara zorlamay
411
nermektedir. Uzun tartmalardan sonra Troki'nin dncesi
kabul edilir. Troki Brest-Litovsk'a dnmeden nce Lenin'le
yapt zel grmede, eer Almanlar ii yeniden sava ba-
latmaya kadar gtrrlerse ne olursa olsun bir bara ulama d-
n birliine varlr ve Troki toplantya dner.
30 Ocak 1918 de yeniden balayan grmelerdeki ana ei-
lim konusunda Talt Paa'nn gr yledir: Troki ii uzata-
rak yapt etkin konumalarla Alman ve Avusturya
Sosyalistleri zerinde bara ynelik bir bask kurmak istemek-
tedir. Buna karn Alman Dileri Bakan Khlmann sabrl fa-
kat ernin ok aceleci bir tavr iine girmitir. Her haliyle bar-
n bir an evvel imzalanmasn istediini gstermektedir.
Kukusuz bu da Troki'nin iine yaramaktadr. Anlalan
ernin'in hedefi Ukrayna'dr. Bu lkeyle acele bir barn imza-
lanmas ve gerein de askeri yardmn bile yaplmasndan ya-
nadr. Bylece Sovyet hkmetini g durumda brakmak poli-
tikas gdyor. Paa bu dnceleri evresinde Babli'ye du-
rumu u ekilde zetler:
"Ukrayna ile ittifaka allyor. Avusturya u nerilerde
bulundu: Galiya'daki Rutenlere zgrlk verilmesi, Holm bl-
gesinin Ukrayna'ya braklmas ve buna karlk bu lkeden be-
lirli miktarda tahl alnmas... Ukraynallar tahl isteini elimiz-
den geldiince karlamaya alrz ama gvence veremeyiz
demektedirler. Bugn ernin ile Khlmann Berlin'e gidecekler,
Ldendorf'ta oraya gelecek. Esas ama sava srecekse
Almanya ile Avusturya arasnda bir anlamaya varlmasdr.
ernin diyor ki biz drt mttefik bamszlmz iin savayo-
ruz. Mesela Wilson bunu kabul ederse, Belika'nn bir ksmnn
Almanya'ya katlmas iin yllarca sava srdrecek miyiz?
Bat'da daha bir ok eyler ele geirilirse bundan Avusturya'nn
kar ne olacaktr?. Bu arada Grcler'in de bir nerisi gn-
deme gelmi durumda. Onlara gre Osmanllar, Kars ve
Ardahan'la yetinip Batum'u onlara brakrsa Ermenilere kar

412
birlikte harekete gemek mmkn olabilecektir." Talt Paa
daha sonra kendisinin de Grc nerisine yatkn olduunu, bu
konunun en azndan dnlmesi gerektiini ileri srer.
Paa ayn tarihle ektii ikinci bir telle Sovyet heyetiyle *
olan grmelerin bir zetini stanbul'a bildirir. Buna gre g-
rmeler yle cereyan etmitir. "Trk Heyeti: Ermeni ve
Grclerden kurulan taburlarn Ruslarn eline geen yerlerde
Rus birliklerin yerini aldn renmi bulunuyoruz. Oralarda
sadece Ermenileri ieren taburlar oluturuluyor. Bu mtareke
hkmlerine aykrdr. Mslmanlar toplu bir kymla kar
karyadr.
Bu noktay belirten Trk Heyeti bir anlama nerisini
Sovyet Heyetine verir.
Sovyet Heyeti: Bundan nce sizden bir yn soracaz. Siz
Ukrayna Radas'yla grmeler yapyorsunuz, halbuki o imdi
hkmszdr, yerine kyl, ii ve asker Sovyetleri gemitir.
Siz buna ramen Rada ile grmeleri srdrecek misiniz?
Kafkas Radas'yla da zel grmeler yapyormusunuz.
Trk Heyeti: Kafkas radasyla grmyoruz.
Sovyet Heyeti: Uluslarn kendi kaderlerini tayin hakkyla
ilgili bir bildiriyi 25 Aralk 1917 de imzalam bulunuyorsunuz.
Dou Anadolu'daki istekleriniz buna uymuyor.
Trk Heyeti: Mttefiklerimizle birlikte genel bar sala-
mak iin imzaladmz ortak bildiride bu sorunu, gereinde,
anayasamza gre zmlemek zere bir kenara koymutuk."
Grmeleri bu ekilde zetleyen Talt Paa kendi dn-
cesini de yle belirler: Eer Rada (Ukrayna meclisi) Galiya
Rutenlerine zgrlk salayarak bizimle bar yaparsa
Rusya'daki durumu glenir ve yalnzca demelerle zaman l-
dren Boleviklerinki ise sarslr. Bu yzden Boleviklerin kay-

413
gs byktr. Bu arada Kamanef'i de ngiltere'ye gndermiler.
Bunlar gznnde tutarak davranmamz gerekir...
Nitekim Osmanl-Ukrayna bar 8 ubat 1918 de imzala-
nr. 9 ubat 1918 tarihli bir telle Talt Paa Sovyet heyetiyle
yaplan grmenin bir yann daha stanbul'a yanstr. Bu g-
rmelerde u noktalar zerinde durulduu anlalmaktadr:
"Sovyet Heyeti: Toplu kymla ilgili ikayetlerinizi baku-
mandanla bildirdik. Bizim cephede herhangi bir ekilde asker
artrm yaplmad. Hibir saldr hazrl da yok. Dolaysyla
mtareke bozulmu deildir. Ancak uluslarn kendi kaderlerini
tayin hakk trl uluslardan asker birliklerinin oluturulmasn
gerektirir. Mslmanlara kar zulm ediliyorsa bunun nlen-
mesi iin kumandanla gerekli emirler verildi. Biz ise bir takm
etelerin (haydut guruplar olarak) baz yerlere saldrdklarn
renmi bulunuyoruz. Bu yzden protesto hakkmz elimizde
tutuyoruz.
Trk Heyeti: Bu syledikleriniz bir anlamda itiraf olarak
kabul edilebilir. Mtarekeden ama cephedeki temel koullarn
deimemesidir. Osmanl ve mslmana kar ayrca bir d-
manl olmayan Rus askeri yerine bsbtn aksi duygular bes-
leyen kimselerin gemesi igal ordusunun niteliini kknden
deitirmitir (Burada Ermeni milis birliklerine deinilmekte-
dir). Sovyet hkmetinin dou cephesinde uluslarn kendi ka-
derlerine tayin hakkna ilikin ilkeyi uygulamaya hakk yoktur.
Osmanl devleti savaa sadece kendi bamszln ve lke b-
tnln korumak iin girmitir. Rus ordusunun doudaki fe-
sad unsurlarn yattramamas bizde kayg uyandryor. ete
dedikleriniz kimlerdir, nerede, neler yapmlardr. Erzincan ca-
miinin bombayla uurulmasn Rus yetkileri de grmlerdir".
Btn bu gibi sonusuz tartmalardan sonra Troki,
Lenin'le olan konumasna uymayarak 10 ubat 1918'de gr-
meleri keser ve u bildiriyi yaynlar:

414
 "...Bizimle sava halinde bulunan, bizimle mttefik olan
veya yansz kalan btn hkmet ve uluslara Sovyet hkmeti
adna bildiririz ki Rusya toprak ilhakn amalayan bir andla-
may imzalamaktan vazgeerek kendisiyle Almanya, Avusturya,.
Bulgaristan ve Trkiye arasndaki sava durumunun sona erdi-
ini kendi adna aklar. Ayn zamanda btn cephelerdeki bir-
liklere seferberlie son verilmesi konusunda bir emir de ka-
rlmtr".
Bu bildirinin arkasndan Troki Brest-Litovsk'u terkeder.
Bylece bar konumalar bir kere daha kesilmitir.

Sovyet delegelerinin bu davran mttefikleri bir lde

artt. Onlar Sovyetlerin ne pahasna olursa olsun bir bara
raz olduklar varsaymna dayanyorlard. Dolaysyla terk ha-
reketi bir nevi propaganda olarak niteleniyordu. Nitekim bu d-
nce stanbul'da Meclis-i Mebusan'n Dileri Komisyonu'na
bilgi veren Dileri bakan Vekili Halil bey tarafndan da yle
ifade edilmiti.
"... Bolevikler ellerinde bulunan kuvvetleri zel politikala-
rn anavatanlarndaki Rus olmayan topluluklara kabul ettirmek
iin kullandklar gibi Brest-Litovsk'daki konferans da bir k-
krtma merkezi haline soktular. Grmelerin gn gnne ya-
ynlanmas ilkesi kabul edilince bunu kendi ilkelerini dnyaya
tantmak iin bir vesile saydlar. deolojilerinin ekicilii ile
btn kainat tututurabileceklerine inandklarndan Batda do-
acak yeni yeni yanardalarn patlamasn bekliyor grnyor-
lar". Halil bey bu konumay konferansa ara verildii dnemde,
4 Ocak 1918 de yapmt. Troki'nin toplant yerini terketme-
sinden sonra Galip Kemali beyin Petersburg'dan verdii bilgiler
de ayn dorultudadr: "Bolevikler bu sureti tesviye ile grubu-
muzu (mttefikleri) mkl bir mevkie koyduklarn zannet-
mekte ve bundan dolay hayalta kaplarak Almanya ve

415
Avusturya'da bir galeyan kacan umud ve temenni ey-
lemekte iken yirmi drt saat sonra hepimizin Petrograd terk
edeceimizi bildirdiimiz zaman gze arpacak kadar mebhud
ve endienk olmulardr. Hatta Troki'nin veklet makamnda
Kamarad Zalkind'e halef olan M. ierin bendenize kemal-i
mlayemet ve endie ile: byle birdenbire hareketinize sebep
nedir? Bu hadise neye mncer olacaktr? suali garibini irad ey-
lemi; o gn sabahtan akamn onuna kadar hemen bil intika
vaki olan mklemat ve mzakerat esnasnda Ruslar hep ayn
his, endie ve tela eseri gstererek hakkmzda son derece
hsn- muamele etmiler ve tilafkrane davranmlardr.
Hareketimiz gn lehte hibir nmayi olmam ve sabah
neredilen gazeteler phesiz heyecan mucip olmamak iin
hkmetin verdii yanl malmat zerine "heyetlerimiz avdet
ediyorlarsa da dierlerinin geleceini" mbeyyin fkralar
nereylemilerdir".
Osmanl heyetinin gelimeleri alglamasn iki nokta evre-
sinde toplamak mmkndr: Sovyetlerin propaganda amac ve
kuvvetli bir bar istei. Sanrz iki noktada da yanlma pay az-
dr. Gerekten de Troki ve onun evresindeki arlar Brest-
Litovsk'daki konumalar bir propaganda arac gibi kullanmak
istemilerdir. Bunun yansra Lenin'de, gerei ve uza gren
bir kii olarak ne olursa olsun bartan yanadr. Osmanl heyeti-
nin, zellikle Talt Paa'nn bu yndeki dncesinde de ya-
nlma pay azdr. lerdeki gnlerde Paa, bar grmelerinde
tant sovyet liderlerini deerlendirirken Troki konusunda
hi de olumlu konumayacak, ama Lenin konusunda daima be-
lirli bir ly koruyacaktr.
Konferansn kesilmesinden sonra Almanya, Ukrayna'nn
yardm istemesi bahanesiyle mtarekeyi hkmsz sayarak 17
ubat gn harekete gemee karar verir. Hakk Paa bu karan
Babli'ye bildirir. 18 ubatta hareket balayacaktr. Nitekim
Alman ileri hareketi adeta bir piknik havas iinde balar. Rusya

416
ilerinde hi bir ciddi kar koymayla karlamayan Alman or-
dusu ilerler. Lenin'in dnce ve yaklam kesin bir biimde
hakl kmtr. Sovyet hkmeti 19 ubatta tekrar bar ister. Bu
kere Almanya bar koullarn bir ltimatomla adeta emir bi-
iminde yazdrmak niyetindedir. ltimatomun ierii Babli'ye
bildirilir. Almanya'nn dncesi Sovyetlere bu koullar kabul
ya da red etmek konusunda 24 saat sre tanmaktr.
20 ubatta stanbul'daki Alman Bykelilii Osmanl h-
kmetine 22 ubatta Sovyet hkmetine verilecek notann met-
nini sunar. Bu nota u maddeleri iermektedir:
1- Kaytsz ve artsz kesin bir bar anlamas imzalana
caktr.
2 - Almanya ve Avusturya'nn boaltaca yerler haritada
gsterilmitir. Bu haritaya gre Kurland, Litvanya ve Polonya
hem Alman, hem de Sovyet snrlan dnda kalmaktadr.
3- Rusya, Letonya ve Estonya'y boaltacaktr. Yerli hk
metler kuruluncaya kadar o yrede gvenlii Alman kolluk g
leri salayacaktr.
4 - Sovyet hkmeti zaman geirmeden Ukrayna ile bir ba
r andlamas imzalayacak ve bu lke ile Finlandiya'y hemen
boaltacaktr.
5- Rusya Dou Anadolu illerinin iyi bir dzen iersinde
Osmanl mparatorluu'na geri verilmesi iin elinden geleni ya
pacaktr. Ayrca Trkiye'de kapitlasyonlarn kaldrlmas iin
verilen karar onaylayacaktr.
Grld gibi ltimatom adeta Alman ve Avusturya kar-
lar dorultusunda dzenlenmitir. Talt Paa Meclis-i Vkelada
olay kendi deyimiyle bu dorultuda "Terih eder" ve Berlin'e u
noktalarnda ltimatoma eklenmesi iin bir muhtra gnderilme-
sine karar verilir:

417
 1- Osmanl mparatorluu'na sava denei olarak 1877-78
savandan sonra Rusya'ya brakt Dou Anadolu illeri (yani
Kars, Ardahan) boaltlarak iade edilmelidir.
2- ran'n da Rus ordular tarafndan boaltlmas istenilme-
lidir.
3- Kapitlasyonlarn kaldrlmasnn belirtilmesini istemi
yoruz. nk bu savan onlar doal olarak kaldrd yolun
daki iddiamza kendimizin de inanmad gibi bir kany ortaya
karr. Bu ise gelecekteki bar iin tehlikeli bir uyar niteli
inde olabilir.
Ne var ki Almanlar ltimatomun gnderildiini, bu yzden
Osmanl isteklerinin yerine getirilemeyeceini, yalnz Kars ve
Ardahan yresinde Estonya ve Letonya da olduu gibi bir refe-
randum yaplmas istenebilir eklinde bir yantla Babli'yi atla-
trlar. Fakat Osmanl hkmetinin ar srar zerine Almanlar
ltimatomdaki Dou Anadolu illeri deyiminin kapsam iersine
Kars ve Ardahan'nda alnmasnn mmkn olabileceini syle-
yerek ii geitirmek isterler. Son konumalara byle bir hava
iinde gidilir.
Radek, Buharin, Troki, Cercensky, Joffe ve dier arlar
bu tekliflerin tartmasz reddedilmesi gereini ileri srerler.
Ama Lenin ve Stalin'in bartan yana olan tavrlar merkez ko-
mitesinin dier yelerini ikna eder. Troki Dileri komiserli-
inden ekilir ve bar yolunda en nemli adm bylece atlm
olur.
Andlama Brest-Litovsk'da 3 Mart 1918 de imzaland.
Osmanl hkmetini yakndan ilgilendiren hkmleri yle sra-
lanabilir:
- Dou Anadolu'nun 6-8 hafta iersinde boaltlmas sala-
nacaktr. Ardahan, Kars ve Batum blgeleri de gecikmeksizin
boaltlacaktr. Sovyet hkmeti gerek kamu, gerekse uluslara-

418
ras hukuk asndan ordaki duruma karmayacak ve hi bir e-
kilde taraf olmayacaktr. Bu blgedeki yeni durumun tesbitini,
komu devletler ve Trkiye ile anlaacak olan yerli halk karar-
latracaktr.
- Trk ordusu yreyi teslim alncaya kadar, blgenin ms
lman halknn toplu kym ve soygun hareketlerine karn ko
runmas Rus ordusu tarafndan salanacaktr.
- Ruslar snr beklemek zere her 150 kilometrede bir t
men bulunduracaklardr.
- Ermeni milisleri ve eteleri Ruslar tarafndan silahszlan
drlp, datlacaktr.
- Genel bara kadar Sovyet hkmeti Kafkasya'da bir t
menden daha fazla kuvvet bulundurmayacaktr. Trkiye baka
dmanlarla savat iin ordularn seferber tutmak zorunda
dr.
- ran'n bllmesiyle ilgili andlamalar hkmsz olup
bu blge Rus ordularnca boaltlacaktr.
- Rusyann mslman uyruklarnn varlklarn tasfiye ede
rek veya birlikte getirerek Trkiye'ye gmek haklarn Sovyet
hkmeti kabul etmitir.
Andlamann imzaland haberini 4 Mart gn Meclis-i
Mebusanda bir konuma ile hariciye Nazr vekili Halil Bey bil-
dirir. O srada mebusan 1918 btesini grmektedir.
Grmeler Halil beyin istei zerine kesilir ve o anlamann
imzaland haberini vererek, ayrntlar konusunda bilgi sunar.
Konumas meclis tarafndan sk sk, cokun alklarla kesilir.
Yalnz Ahmet Aaolu'nun Rusya'daki mslman halklarn
kendi kaderlerini tayini konusunda Osmanllarn zerlerine d-
eni yapmadn, andlamada bu ynde baz tedbirlerin eksik
olduunu ileri srmesi zerine o srada sadaret kaymakam
(vekili) olan Enver Paa u konumay yapar:
419
 "Ahmet bey bir noktada hkmet vazifesini yapmad diyor.
Halbuki hkmet bu hususta zaten yaplm olan bir i iin tek-
rar teebbste bulunmaya lzum grmemitir. Zaten Bolevik
hkmeti btn milletlerin mukadderatnn kendileri tarafndan
tayin edilmeleri esasn kabul ettii iin, Kafkasya'da bulunan
muhtelif milletler mstakilen bir hkmet tekil ederek bize
mracaat ettikleri halde tabiatyla biz onlar tanmakta bir mah-
zur grmyoruz ve bu suretle hem rkmz, kendimiz olan mil-
letlerden maada bize kurbiyetleri dolaysyla teekkl edecek
olan ve bizimle iyi yaamak isteyen dier hkmetlere de her
suretle yardm etmekten ve onlar tanmaktan geri durmayaca-
z.
...Ufa, Kazan, Orenburg'da teekkl eden hkmetlerden
bahsetmilerdi. Bunlar bugn mevcuttur. Cenubi Ural namnda
teekkl eden Hkumet-i Cumhuriyenin ordusu vardr. Hatta
Rusya dahilinde bugn en mkemmel ordusu olan Tatar slam
Hkmetidir. Keza Kafkasya'da muhtelif Kafkas milletlerinden,
henz ne suretle teekkl ettiine vukuf peyda etmediimiz bir
hkmet ortaya kyor ve bize Bolevik hkmetiyle yapt-
mz sulh mucibince terkedilmesi icap eden hududun haricinde
bir hkmet olduunu sylyor. Ve nitekim bugn teekkl
etmi hkmetlerle temasta bir mahzur grmediimiz gibi onla-
rn ekillerini anladktan sonra icab vehile mzakerata giri-
mekte de hi bir mahzur grmeyeceiz. Binaenaleyh zanneder-
sem Ahmet beyefendinin bu suretle tasavvur ettii mahzur ber-
taraf edilmitir (Alklar)".
Bir gn sonra Hariciye Nazr vekili Halil bey bir kere daha
ayn konuya deinir: "Aaolu Ahmet bey dn hkmetin dier
mslman akvam unutmu olduundan bahsettiler. Enver Paa
hazretlerinin cevabna iki kelime ilave edeceim, hkmet o hu-
sustaki vazifesini unutmam, pek iyi tahattur etmitir. Yarn ta-
rih, hariciye dosyalarn tetkik ederken hkmetin bu husustaki
vazifesini unutmam olduunu pekl grecek ve takdir ede-

420
ektir. Fakat mmkn-l-icra eyler yaplabilir. Bu ciheti de ila-
veten izah etmeyi vazife addederim" (alklar).
Hkmetin syledikleri zerinde bylesine hassasiyetle
durduunu gren Aaolu Ahmet beyde Halil beyin konuma-
sna olumlu bir yant vererek tartmay yle noktalar:
"... Hkmet'i Osmaniyenin daima vazifesini yaptna ka-
naat- kamilem vardr. Yalnz dn Hariciye Nazr vekili izahat-
larndan baz lazm olan nokta-i lzumu derecede tenvir etme-
dikleri iin srf hkmeti o noktalar zerinde biraz tevakkuf et-
tirmek ve kendilerinin fikirlerini alenen izhar ettirmek ve bize
matuf bulunan milyonlarca kalplere ve gzlere "te Makam-
Hilafet, Osmanl Devleti, Osmanl Saltanat sizi unutmuyor, sizi
zaten tahattur ediyor ve menafiinizi de lazm olduu derecede
mdafaa eylemitir" dedirtmek istedim. Maksadm bu idi.
Elhamdlillah o maksada nail oldum".
Talt Paa'nn bar konumalar srasndaki kukular ve
Almanlarn Osmanl isteklerini nasl gzard ettikleri hatrlana-
cak olursa Rusya ilerindeki mslmanlara ynelik isteklerin
yle hemen gerekleemeyecei ortadadr. Nitekim Halil beyin
ancak yaplabilecek ilerin gerekleebilirle umudundan sz et-
mesi de bunu ima etmektedir. Fakat yllardr Turan hayalleri ile
beslenmi olan Osmanl milletvekillerinin ve aydnlarnn bu
konuda tatmin olmalar sanld kadar kolay deildir, nitekim
"Yeni Mecmua" ve dier yayn organlarnda yaplan bar and-
lamas zerindeki tartmalarla deerlendirmelerde bu nokta
daima n plana karlmak istenmi, zaman zamanda karl-
mtr.
6
Talt Paa Berlin'den byk umudlarla dnmtr. Onu d-
nnde Sirkeci garnda grenler bu umudun her zerresini gl-
nde, hareketlerinde, konumasnn tm hecelerinde izleye-
bilmilerdi. Doudaki dman altedilmiti. Geri bu konuda as-
keri bir baardan ak bir biimde szedilmese bile, Sovyet

421
devriminin gereklemesinde boazlarn savunulmasndaki
inat yiitliin oynad rol kimse tarafndan kolaylkla inkr
edilemezdi. Onun iin Brest-Litovsk Osmanl hkmeti asn-
dan gerek anlamyla bir baaryd. Ayrca Asya ilerindeki
mslman ve Trk unsurlarla iliki kurma, onlar aydnlatma ve
bamszlklarna srkleme yolundaki yllar sren abalar
imdi meyvalarn verebilecekti. Osmanl ordusu iin Kafkas
yolu almt. Dier yandan ran'n igali konusunda Osmanl
heyetinin bar toplantlarndaki srarl tutumu, bu lke ve dier
mslman lkeler zerinde ok olumlu bir etki yapmt.
Osmanl mparatorluu bylece Asya ve dnyann dier yrele-
rindeki mslmanlar iin bir koruyucu emsiye olma konumu
kazanm grnyordu.
Alman ve Avusturya ordularnn douda boalmasndan
sonra batdaki zafere de yaklalm oluyordu. Bylece Amerika
Birleik Devletlerinin savaa girmesiyle ngiltere ve yandalar
lehine dnen denge yeniden salanabilecekti. Bu da savan ar-
tk bitmek zere olduunun bir iareti saylabilirdi. Sovyet dev-
riminin dnya ii snf zerindeki olumlu ve bartan yana
olan etkisi de savan sonunun yakn olduu en azndan sava-
makta olan ileri sanayi lkelerinin bu sava fazla uzatamaya-
caklarn ortaya koyan bir baka kantt.
Btn bu nedenler ve onlara eklenen daha az gereki fak-
trleri Talt Paa'y kaygularndan kurtarm ve umudlandr-
mt. Zaten ruhsal yaps itibaryla yle kolayca umudsuzlua
kaplan bir kii olmad iin, neesini, gelecee olan inancn
ttihat ve Terakki'nin dier liderlerinden daha fazla aa vuru-
yordu. Ne yazk ki bu umud dolu gnler ok srmeyecekti.
nk balaklarn iki nemli gc sanld kadar gl de-
ildi artk. Ayrca Almanya Sovyetlerle yapt bartan yarar-
lanmaktan daha ok, Rusya ilerinde "Boleviklere" ynelik bir
emperyalist armadann ncln yapmay yelediinden, bat
cephesinde beklenen stnl salayamamt.

422
 ACI BARI VE KARMAA
1
1918 yl olaylarla dolu bir yldr. Sovyet Devrimi'nin so-
nucu olarak douda bar imzalanmtr ama Kafkaslar kark-
tr. Osmanl Ordular nl 93 sava snrlarna ulamlar,
onunla da yetinmeyerek, ilerinden snrl bir blm Kafkas
ilerine girmitir. Bat cephesinde ise Almanlar beklenenin ak-
sine birbiri pei sra yenilgiler almaktadr. Almanya'nn ii de
karktr. Artk savan ve onun getirdii sorunlarn halk tara-
fndan uzun sre yklenilemiyecei anlalmtr. Avusturya'nn
durumu da farkl deildir.
Osmanllar ise gneyde, Filistin cephesinde darbe zerine
darbe yemektedirler. Bu arada ihtiyar padiah lmtr. Yerine
ttihat ve Terakki'nin karsnda olduunu her frsatta akla-
maktan ekinmeyen Vahdettin gemitir. Geri kendisine adet
olduu zere istifasn sunan Talt Paa'y yeniden Sadrazam
yapmtr ama, sadaret hatt hmayunun'da bir ok istek de yer
almaktadr. stelik bu istekler sarayla cemiyet arasndaki ko-
numalar sonucu hafifletilmitir. Talt Paa'nn ikinci kere
Sadarete atandna ilikin Hatt Hmayun ierii itibariyle
yledir:
"Veziri meali semirim Mehmet Talt Paa;
Biraderi mkerremim Sultan Mehmet Han- hami hazret-
lerinin irtihali darnaim eylemelerine mebni Cenab vahibilml-
kn iradei ezeliyesiyle kanun-u esasimiz ahkmna tevkifan ec-
dad izammz tahtna clusumuz vuku buldu.
Sizin der kr olan dirayetinize ve devlete selk eden hide-
mat sadakat kranenize binaen mesnedi sadaret uhdenize ve
423
makam meihat islamiyye dahi Musa Kazm Efendi uhdesine
ikbaen ve tecdiden tevcih edilerek tekil olunan heyet-i cedidel
vkela tasdiki hmayunumuza iktiran eylemi ve sair bilcmle
m'murin ve hkm da erlerinde ibka ve takrir klnmtr.
Hakan mafurun selmeti devlet ve milletin yegane isti-
nadgh olun usul meruiyetin teesss ve istikrar iin masruf
olan ve cmlenin hatra-i kran ve minnetinde menku bulunan
himmetlerini burada yad e tezkr eyler ve ahass amal ve efk-
rmz ahkm er'iyemizin ve kanun-i esasimizin temamen icrai
tatbiki bulunduunu beyan ederim.
Temini beka ve mevcudiyet maksadyla itirak etmi oldu-
umuz Harbi Umumiye muvaffakiyetle inta edebilmek zere
bilcmle kuvva-i milletin tevhidi akdemi vazaif olduundan bu
gayeye vusul iin tevzi-i adalet ve takriri emn inzibat husu-
mette tezyidi mesai ve gayret edilmekle beraber dab hakikai
islamiyye ve vekar ve haysiyeti Osmaniyyenin muhafazasna
ihtimam klnmas ve ahvali hazra neticesi olarak husule gelen
galyi es'ar sebebiyle ahalinin duar olduu ihtiya ve zaruretin
izalesi ini tedabiri seria ve messiri ittihaz ve mcrimini siya-
siyeden mahbus veya muvakkaten menfi bulunanlardan slah
hal edenlerle ceraimi diye eshabndan slsan mddeti ceza-
ilerini ikmal eyleyenlerin af olunmak zere defterlerinin tanzim
ve takdimi ve menatk harbiyenin gayri mahallerden idare-i r-
fiyenin ref'i zmnnda menatk mezkurenin hey'eki vkelamzca
bittyin bir an evvel arz ve bu mahaller divan-i harbi rfilerinde
ryet edilmekte olan muri cezaiyenin de mehakibe evki ve is-
tihsalt memleketin teksiriyle ahvali iktisadiyemizin slahna
bilhassa itina edilmesi matlubumuzdur.
Devletimizin selamet ve tezyidi an kudreti ve memleke-
timizin ilcaat zeman ve mkteziyat medeniyete gre husul te-
rakkiyat zmnnda ayni hakka ve imdad ruhaniyeti hazreti pey-
gamberiyle mstenidne vaki olacak mesaimizi vkelamzla
meclisi umumi-i millimizin ve bilcmle memurini hkmetimi-
424
zin ahvali hazirann ehemmiyeti fevkaladesini pii nazr ha-
miyyet ve ibrete olarak ve nisbette bezli muavenet edeceklerine
vsuk ve itimadm berkemldir.
Selefi muhterememin dveli merkeziye ve komumuz
Bulgaristan ile ittifak ve idame-i hsn mnasebet hususundaki
siyaseti, menafi'i hakikiyyeyi memlekete bilvcuh muvafk ol-
mala dveli marnileyhim ile devletimiz beyninde teyem-i
mnen mevcut revabt ittifakiyye ve mnasebat samimiyyenin
teyid ve tevsikina sarf mezidi gayret olunmas nuhbe-i meka-
sdmzdr.
Harbi hazrn, zmre-i ittifakiyemiz muzafferiydi kmile-
siyle reside-i hsn- hitam olmas eltaf samedaniyeden me'mul
olup bu neticeyi hayriyenin suret peziri husul olabilmesi iin
kuvayi berriyye ve bahriyemizin umum cephelerde kema kn
ibraz ve ibsali ehamet ve ecaat edecekleri ve cephe arkasn-
daki efrad milletin dahi azmi fedakrisinde sebat ve devam ey-
leyecei nezdimizde pheden beridir. Heman cenab hak,
cmlemizi mazhar tevkifat buyursun min bihrmeti seyyidil
mrselin.
29 Ramazan 1336 8 Temmuz 1336 (1918) Mehmet
Vahidtdin".
Daha ncede belirttiimiz gibi hatt hmayunun bu ekli
deimi biimidir. Balangta Vahdettin Hatt Hmayuna u
maddeleri koymak istemitir:
1 - slamiyetin gerek gelenek ve grenekleriyle, Osmanl
arball ve onurunun korunmas.
2 - Adaletin datlmasnda daha dikkatli olunmas ve bu
konuda ki abalarn artrlmas.
3 - Pahallk ve yokluklardan tr halkn ektii skntla
rn hafifletilmesi iin acil ve etkin tedbirlerin alnmas.

425
 4 - Yurt iinde retimin arttrlmas iin yeni nlemlerin
alnp gelitirilmesi.
5 - Siyasal tutuklulardan srgnde ve hapiste olanlarn af
fedilmesi.
6 - Adi sululardan tutukluluk srelerinin te ikisini dol
durmu olanlarn salverilmesi.
7 - Sava blgeleri dnda sk ynetime dayanan davran
ve kararlardan vazgeilmesi ve oralardaki ceza-i ilemlerin
normal mahkemelere devredilmesi.
8 - Yasama erkinin onayna bal olan kararnamelerin he
men Meclisin onayna sunulmas, zellikle mali konularda buna
azami dikkat sarf edilmesi.
Hatt Hmayun'un bu ekilde dzenlenmesinin hkmetin
yetkilerine bir tecavz olarak kabul edilmesi eilimi bakanlar
kurulunda zellikle Merkezi Umumi de yaygnd. Cemal Paa
ve daha bir ka kii Talt Paa'y Sadrazam olabilmek iin yeni
padiah isteklerine boyun emekle suladlar. Hatta Cemal Paa,
Talt Paa'y ima ettii hissettirerek "bunlara iptidadan dayat-
maldr" dedii bilinmektedir. Bu eletiriler karsnda Talt
Paa duygulanarak isterseniz gider istifam veririm demesi ze-
rine Merkezi Umumi buna gerek olmadn, lzumlu dzeltme-
lerin yaplarak hatt hmayunun yeniden yazlmak zere baka-
tip beye verilmesini yeler. Vahdettin merkezi umuminin dei-
iklik isteklerine fazla direnmez, sadece anayasada belirtilen
haller dnda geici yasa karlamayacana dair sz verilme-
sini ister. Bakatip bu noktalan telefonla Talt Paa'ya iletir, o
da cevaben, maliye bakann da ek deneklerden yana olmad-
n, ancak olaanst bir dnemden geilmesinden tr baz
zorunlu durumlarda bu yola bavurulabileceini, dier konu-
larda ise Meclis-i Mebusana bilgi vermeden geici yasa kar-
lamayacan aklar. Bylece i zmlenir ve yukarda asl
yanstlan hatt hmayun yaynlanr ve Talt Paa ikinci kere
426
Sadarete getirilir. Talt Paa'nn bu kabinesindeki yeler unlar-
dr:
Sadrazam, Dahiliye Nazr ve Maliye Nazr Vekili:
Talt Paa
eyhlislam ve Evkaf Nazr Vekili:
Musa Kzm Efendi
Adliye Nazr ve ray Devlet Reisi:
Halil bey
Harbiye Nazr: Enver Paa
Bahriye Nazr: Cemal Paa
Hariciye Nazr: Ahmet Nesimi bey
Nafa Nazr ve Maarif Nazr Vekili: Ali Mnif bey
Ticaret ve Ziraat Nazr: Mustafa eref bey
Posta, Telgraf ve Telefon Nazr: Hseyin Haim bey.
Daha sonralar bu kabinede bir ka deiiklik olacaktr.
zellikle bunlarn iinde smail Canpulat beyin Dahiliye
Nezaretine ve Kara Kemal beyinde yeni kurulan ae nezaretine
getirilmesi nemli saylabilir.

Sovyet Devriminden sonra batl mttefiklerden bazlarn-

dan kaynaklanan bar sylentileri ortal kaplamtr. zellikle
ngiltere'nin Osmanllarla ayr bir bar yapmak istedii ileri s-
rlmekte, hatta bu konuda Almanya'dan yana savaa girmei
pek istemeyen zmir Valisi Rahmi beyin arac olarak kullanl-
d zaman zaman sylenmektedir. Bu sylentiler ylesine g-
ldr ki savatan sonra Sait Halim Paa ve Talt Paa kabinele-
rinin yce divana gnderilmelerine ilikin nergede de bir
madde olarak yer almtr. Meclis-i Mebusann beinci ubesi
tarafndan yaplan ilk soruturma srasnda, Sait Halim Paa da

427
dahil olmak zere o kabinelerde grev alan bir ok yetkili bu
iddialarn sylentiden teye gemediini ifade etmilerdir. Bir
ka kiinin bireysel giriimlerini, ngiltere ve yandalarndan
gelen bar teklifi olarak kabul etmek kukusuz ki doru ola-
mazd. Bu sylentilerin boyutu konusunda bugn bile kesin bir
ey sylemek mmkn deildir. Ama Almanya'ya kar "tek
bana bir bara girime" teebbsn nlemek iin Enver Paa
ve arkadalarnn baz tedbirler aldklarn, Talt Paa kabinesi-
nin byle bir karara ynelmesi halinde stanbul'u saran baz
kuvvetlerle hkmete hemen devirecekleri sylenmitir. Bu ko-
nuda ki iddialar ayrntl bir biimde ve derli toplu olarak Hikmet
Bayur'un "Atatrk, hayat ve eseri" adl yaptnda da yer almak-
tadr.
Enver Paa stanbul'a her istedii an egemen olabilmek iin,
bakentin evresinde bir gizli g oluturmutur. Levazm Reisi
Topal smail Hakk Paa'ya gre bu kuvvetin konumu yledir:
"Anadolu cihetindeki kuvvet, siper havanlar ve her trl si-
lah ve levazmla mkemmel ekilde tehiz edilmi hcum tabur-
lar, talimatgh kadrosunda bulunan muallem bir taburda dahil
olduu halde Yarbay Ali beyin (Ali etinkaya) kumandasnda
Haydarpaa'dadr. stenilen anda bu tarafa geirilebilmeleri iin
emirlerine deniz vstalar verilmi ve her trl tertibat aln-
mtr.
stanbul cihetindeki kuvvette, baz camilerle, askeri binalara
yerletirilmitir. Bunlarn bir ksm Merkez Kumandan muavini
Kaymakam erif beyin kumandasndadr. Fakat Merkez ku-
mandannn bundan malumat yoktur. Btn bu kuvvetlerin be-
nim (Topal smail Hakk Paa) vastamla dorudan doruya
Bakumandanlk Erkn- Harbiye Reisi Enver Paa ile irtibat
vardr." Grld gibi Enver Paa istedii anda hem Babali'yi,
hem de saray basarak tm gc elinde toplayacak konuma sa-
hip bulunmaktayd. Bu tertip daha sonra Talt Paa'ya yanstl-
mtr. Hikmet Bayur'a gre olay yle olmutur: "Bir gn
428
(Aralk 1917 ay iinde olmas Cavit beyin notlarna gre mm-
kndr) Levazmat- umumiye reisi smail Hakk Paa o srada
stanbul'da bulunan ( ...................................), otomobiline alarak
ehir dna gtrr ve onunla yle konuur: sava politikasnda
bir geveme olan hkmet dmanlarla ayr bir bar yapmaya
eilimli grnyor, bu imdiyedek katlanlan fedekrlklarla
badaamayacandan, eer hkmet, o yola girerse onu devirip
savaa devam edecek bir askerler kabinesi kurulmas zorunluu
doacaktr. Bu olursa siz kabinede bir grev kabul eder misiniz?
Bu ii grmek iin stanbul'da bana bal on bin kiilik gizli bir
kuvvet vardr. Bu ii baka kimse bilmemektedir".
(..................................) bu olay aynen Fethi beye aktarnca
o da Talt Paa'ya yanstr. ( ................................) Fethi Bey, 15
Mart 1926 da Hakimiyeti Milliye'de yaynlanan hatralarnda
Talt Paa'nn bu olay karsndaki tutumu ile ilgili unu anlat-
maktadr:
"...Sadrazam olduu gnlerden birinci Sadaret makamnda
kendisine baz hayati meselelerden bahsetmi idim. Verdii ce-
vaplarla beni gzelce atlattna kani olmu, hatta memnuniye-
tini bir saat sonra mlakat ettii bir arkadana hikayet etmiti.
Fakat iki gn sonra kendisini telaa dren bir vaziyet hasl
olmas zerine beni gece yansnda evine davet ederek,are ve
tedbir sormak lzumunu hissetti. O gece telal Sadrazamn
meclisinde ayn arkadamda hazrd. u szleri sylemekle
kendimi teselli ettim:
- Benden fikir ve mtala soruyorsunuz, sylemekte mazu
rum. nk ben size daha gn evvel ok hayati bir mesele
hakknda fikir ve mtala sylemitim. Siz ise beni atlattnza
sahip olmu, hatt iln- admani etmitiniz.
- Asla, dedi.
- Sylediiniz zat yannzda oturuyor dedim."

429
 Bu sylentiler ve ihbarlar zerine Talt Paa Mithat kr
ve Kara Kemal vastasyla rgtn sivil kesiminin saflarn sk-
latrmak iin bir dizi tedbir alm, olay bildiini Enver Paaya
da mnasip bir dille sylemitir. O da gizli g'n Yakup Cemil
olay gibi patlak verecek bir harekete kar hazrlandn, yoksa
ayn kabinede ye olan birisinin Sadrazama kar bir komplo
hazrlamasnn sz konusu olamayacan syleyerek ii gei-
tirmek istedi. Talt Paa'nn Enver Paa'nn sylediklerine ina-
np inanmad konusunda bir bilgimiz yok, fakat Kara Kemal
aracl ile stanbul'da gerektiinde bir halk direniini salaya-
cak bir rgtn ekirdeini att ok ak.
Bu olay Cavid beyin gnlnde de yer almaktadr. Talt
Paa komplodan Cavid beye de haber verir ama muhbirin adn
bildirmez. Bir ka gn sonrada Enver beyin kendisine gvence
verdiinden sz eder. Cavid bey olaya batan beri inanmadn
gnlne not eder. Bu arada smail Hakk Paa ile grmesi
zerine unlar da yazar:
"Sadrazamla grtkleri Enver kendisine syler sylemez
smail Hakk Paa muhbirin ( ......................... ,.......) olduunu
sylemiti. Bu ismi duyunca, Sadrazamn bu adamn syledii
szlere nasl byle bir kuvvetli imanla inanm olduuna hayret
ettim. Bundan smail Hakk Paa'ya olan emniyetsizliinin b-
yk bir tesiri olacak. Fakat byle dahi olsa, smail Hakk
Paa'nn ( .....................................)'e sr tevdi etmeyecek kadar
zeki olduunu dnmesi lazm gelirdi. Kezalik
( ............................)'in mazisi, ali ve amali Sadrazamca malum
olduundan asl dman muhabirin kendisi olduunu anlama-
lyd.
smail Hakk Paa veya drt defa ( ............................... )
le olan muhaverelerini, ( ...............................) Sadrazamn,
Enver'in, benim aleyhimizde bulunduunu, yeni bir kabine
tekilinden, Fethi'nin de bu srada stanbul'a geleceinden bah
setmi olduunu nihayet son muhaverede ( .......................... )'in,
430
Harbiye Nazr kim olsun diye irat ettii suale smail Hakk
Paa, hsan (Ali hsan Sabis) Paa'y syleyince muhatabnn
glmsediini ve belki bunun zerine ve buna mani olmak iin
ibraz- sadakat maksadyla gidip sadrazam grm ve bunlar
tasnian nakletmi olacan hikayete etti."
Cavid bey gnlnn 1 Ocak 1918 tarihli blmnde ise
Enver ve Talt Paalarla yapt grmeleri nakletmektedir:
"Enver, smail Hakk Paa ile grtkten sonra hadise-i
malme hakknda hi bir phesi kalmam olduunu syledi ve
Sadrazamn ( ..................................... )'e ehemmiyet vermi ol
masna hayret etti.
....Sadrazamdan da ( ............................)'e nasl ehemmiyet
vermi ve bu adamn szlerine nasl inanm, smail Hakk
Paa'nn kendisini mahremi esrar addedeceini nasl farz eyle-
mi olduunu sordum. Bu ismin bizim azmzdan kmasna ve
muhbirin ahlk, efkr bizce bu kadar malum olan bir adam ol-
duunun bilinmesine phesiz can skld. Her halde syleyen
bu deildir dedi ve yine smail Hakk Paa hakkndaki sui zan-
nnn baki olduunda srar etti. Bana artk inat derler ve inan-
mak istedii iindir ki inanyor diye hkmetmek lzm gelir".
Grlyor ki Cavid, Enver ve onlara yakn dierleri
( .......................... )'e inanmamak gereini vurguladklar halde,
Talt Paa aksi kandadr. Bundan tr de stanbul iindeki
sivil direnme rgtn kurmakta kararldr. 1918 yl iersinde
hkmetin karlat eitli olaylarn iinde, bir de kabine
yeleri arasndaki gvensizlik bunun da tesinde Almanya'dan
bamsz bar yapma olanann engellenmi olmas gibi bir so-
runda yer almtr.
3
Almanlarn Bat cephesindeki son taarruzu baarszlkla
sonulannca ac ama kanlmaz son belli olmutu. Avusturya
mttefikler arasnda bar en fazla isteyen ve bu konuda adeta

431
dierleri zerine kar konulmaz boyutlara ulaan basklar yapan
bir tavr iine girmiti. Bu srada Bulgaristan'da da bartan yana
bir yeni babakan grevi teslim almt. te Eyll 1918'de, bu
olumsuz koullar altnda Talt Paa son defa Berlin'e gitti. Bu
gezisindeki amac balaklarn ortak bir bar plan uygulama-
lar, tek tek hareket ederek zor duruma dmemeleriydi. Fakat
Berlin'de ok deiik bir havayla karlat. Bar adeta kararla-
trlmt. Ortak hareket etme olasl hemen hemen yoktu.
Alman Dileri yetkilileri sanki gemisini kurtaran kaptandr
dercesine bamsz hareket etmekten yanaydlar. Tek planladk-
lar ey Osmanllarn ya da Bulgaristan'n daha evvel davranarak
bar istemelerini salamakt. Bylece kendi kamu oylarna, ne
yapalm mttefiklerimiz bizi terketti diyebilecek frsat elde et-
mek istiyorlard. Tm konumalarndan kard tek bir sonu
vard Talt Paa'nn, bu i bitmiti. Almanlar ksa bir sre so-
nunda bar isteyeceklerdi. Wilson'un yaynlad bar ilkeleri
adeta bir cankurtaran simidi gibiydi, bu ilkelere drt elle sarl-
mlard.
Talt Paa'nn yurda dn, her zamankinden ok fark-
lyd. O umud dolu, nee fkran insann yerini, meyus ve ne
yapaca konusunda kesin bir karara varamayan bir kii almt.
Viyana'da da durumu farkl grmedi. Sofya istasyonunda Bulgar
cephesinin yarlm olduunu rendi. Bulgarlar Wilson ilkeleri
uyarnca bar isteyeceklerini aka ifade etmekteydiler. Sirkeci
garna geldiinde umudsuzluunu evresine gstermemek ister-
cesine neeli bir ekilde gazetecilere takld, onlara leden
sonra bir basn toplants yapacan syledi. Sonra arkadala-
ryla grmek ve Padiaha durum hakknda bilgi vermek iin
Saraya oradan da Merkezi Umumiye gitti. Yolda, en yaknn-
dakilere hereyin bittiini fsldad.
Talt Paa'nn bylesine ylgn ve umudsuz dndn g-
ren Almanya ve Avusturya elileri 27 eyllde kendisine savaa
devam konusunda bir gvence verdiler. Aslnda Bulgar cephesi

432
kmemi olsayd, Osmanl hkmeti belki de savaa tek bana
da kalsa devam etmeyi yeleyebilecekti. Ama Bulgar cephesi-
nin yarlm olmas Bakent stanbul'u byk bir tehlike iine
atyordu.
Almanlar eyll sonunda bar istemeye karar verdiler. Bu
kararlarn 1 ekimde Trkiye'ye bildirdiler. Fethi bey o gn
anlarnda yle anlatmaktadr:
"Tarihi ok iyi hatrlyorum: 1 Ekim 1918 sal sabah ok
erken saatlerde Talt Paa'nn acele kaydyla davetini alp
evinde bulutuumuz zaman, elindeki ifresi zlm telgrafn
metnini uzatt. Avusturya'da ki Byk elimiz Hseyin Hilmi
Paa, Almanya'nn da silahlan brakmak zere olduunu bildiri
yordu.....
Talt Paa sordu:
- Sen buna ihtimal verir misin?
Sade ihtimal deil, zamanlardr byle bir neticeyi bekle-
mekte olduum cevabn verdim ve Sofya'dan ayrlmadan ev-
velki son mektubumu hatrlattm. kinci suali u oldu:
- imdi bizim yapacamz bir ey yok mu?
Kanaatimi tekrarladm:
- ok ge... imdi herbiri, hasretini ektikleri topraklan
elde etme gayretleri iinde... Bu parsa toplama gnlerinde by
lesine teklife deer vereceklerini hi sanmam. Bence zaten ok
yaklam olan Frka Umumi Heyet toplantsnda vaziyeti ol
duu gibi ortaya koyarak sulh artlarn daha iyi grebilecek
bir Kabineye vaziyeti ele almas imknn vermemiz faydal
olur, dedim."
Talt Paa edindii bilgilere gre padiahnda kabineyi de-
itirmekten yana olduunu, bu konuda Ahmet Rza beyle iliki
kurduunu biliyordu. Nitekim Fethi beyin ziyareti srasnda te-
lefonla Saray'dan arand bildirilince:
433
 - Sanrm devr-i teslim ferman ok gecikmeyecek, diyerek
gler. O srada Merkezi Umumi'nin nemli bir blm de ya
nnda bulunuyordu. Onlara kararn yle aklad:
- Ben padiahn kararn beklemeyeceim. Kabineyi kim
kurarsa kursun, nazrln yakn arkadalarmza verilme
sinde srar edeceim. Bunlar, imdi ikisi burada bulunan Fethi
ve Cavid beylerle, u anda aramzda olmayan Rauf beydir. Rauf
beyi ngilizler Hamidiye kahraman olarak tanrlar. Bizim mta
reke konumalarmz ngilizlerle olacak. Rauf beyin heyetimiz
banda bulunmasnda fayda deil, zaruret gryorum. Fethi
beyde Dahiliye, Cavid beyde Maliye Nazr olarak yeni kabine
nin kilit mevkilerinde bulunurlarsa mmkn olduu kadar kan
sz ve kinsiz bir iktidar devri yapabiliriz..."
Fethi bey, orada bulunanlarn hepsinin gzlerinin doldu-
unu ve ok duygulandklarn eklemekten kendini alamamtr.
Talt Paa padiahla yapt konumay o akam yemekte
arkadalarna anlatt.
"Sadrazam olarak son yemeimiz" dedi.
Padiahn nce kabinenin kimin tarafndan kurulmasnn
doru olaca konusunda kendisinin dncesini sorduunu
aklad. Bu yaklam Vahdettin'in alla gelen yoklama ve -
renme taktiklerinden biriydi. Talt Paa bu soru zerine Ahmet
zzet Paa'y nerince, padiahtan fazla bir tepki gelmemi,
yalnz zzet Paa'nn son savata ngilizlere kar savap sa-
vamadn sormu. Kafkas cephesinde bulunduu renince
susmu. Sorun Talt Paa'nn nezaretin kendi nerisi dorul-
tusunda atanmasn istemesi zerine km. Rauf beyin ok iyi
ngilizce konutuunu renince adayl konusunda fazla tepki
gstermemi. Fethi bey iin Sultan Abdlhamid'i Selnik'e o
gtrd deil mi? diye ne tarafa ekilecei ve nasl yorumlana-
ca belli olmayan bir soru sormu, sonrada susarak itiraz et-
mediini aklam... Asl tepkisini Cavid beye gstermi. Fakat
434
Talt Paa'nn maliyenin ackl durumu konusunda yapt ak-
lamalarda sonra o itirazndan da vazgemi... Bunlar anlatan
Talt Paa arkadalarna dnerek Yaknda huzura kabul erefine
nail olacaz" diyerek glp, yemee balad.
Talt Paa'nn istifas u resmi tebli ile kamu oyuna bildi-
rildi.
"Sadrazam Talt Paa Hazretleri, mabeyn-i hmayuna azi-
met ederek kabinesinin istifasn Zat- ahane'ye takdim etmi-
tir."

imdi bir de o gnlerin basnnda olayn nasl yer aldna

bakalm. 9 Ekim 1918 tarihli Yenign gazetesinde "Harpten
Sulha geerken" balkl bir bayaznn hemen yannda iki stun
zerine u haberi grmekteyiz:
"Kabinenin istifas?
Talt Paa kabinesi istifasn verdi mi? Hakiki.
Bir ka gndenberi Talt Paa kabinesinin istifa edeceine
dair ehrimizde musrrane devam eden ayia, sulh ihtimalinin
kesbi kuvvet eylemesi zerine kat'iyet kespedecek bir mahiyet
alm idi. Filhakika sulh imkan doar domaz, Talt Paa kabi-
nesinin mevkii iktidardan ekilerek reiskra dier bir heyet-i
vkelann gemesi tabiidir. Tebdili vkela, sulh mzakaratnn
kesbi suhulet etmesi iin zaruri bir keyfiyettir. Binaenaleyh
Talt Paa kabinesinin bugn yarn istifa eylemesine intizar
olunabilir. Maahaza sabah refiklerimizden birinin biraz istical
ederek vermi olduu istifa haberi henz teyid edilmemitir. Bu
satrlar yazdmz ana kadar Talt Paa kabinesi istifasn Zat-
evketsemt Hazreti Padiahiye takdim etmemi idi. Esasen
yeni kabinenin tekilinden evvel Talt Paa hkmetinin istifa
etmemesi mukarrer bulunuyor. Demek oluyor ki Sadrazam Paa
elyevm umur-u hkmeti vekleten deil, asaleten idare etmek-

435
tedir. Yeni kabinenin tekiline sadr esbak Tevfik Paa'nn me-
mur buyurulduu mstahberdir. Mairaleyh hazretleri elyevm
dier dier nazrlar intihap ile megul bulunduklarndan kabi-
nenin sair ehas hakknda imdiden hi bir ey sylenemez.
Yalnz Harbiye nezaretine Ahmet zzet Paa'nn tayin edilecei
mus'rren rivayet olunmaktadr. Perembe gn kad mukarrer
olan Meclis-i Umumide Tevfik Paa kabinesi isbat vcud ede-
medii takdirde vkelay hazra hazr bulunacaklardr. Bu m-
nasebetle Tevfik Paa hazretlerinin tercme-i halini der ediyo-
ruz..." Dier gazetelerde de bu paralelde bilgiler verilmektedir.
Bilinen odur ki balangta Sadaret'in Tevfik Paa'ya tevcihi d-
nlmse de, sonradan Ahmet zzet Paa tarafndan yeni ka-
binenin kurulmas tercih edilmitir. Bu arada Rauf, Fethi ve
Cavid beyler de Talt Paa'nn istedii biimde bu kabinede yer
almlardr.
Daha sonraki gnlere ait Yenign'de u haberin birinci say-
fada yer aldn grmekteyiz:
"Talt Paa Babli'de
Talt Paa dn leden evvel ve sonra makam sadarete ge-
lerek mesaiyi cariye ile itigal etmilerdir. Bu mnasebetle unu
sylemek dahi lazmdr ki marnaleyh'in istifas hakknda bir
ka gnden beri meydan alan neriyatta tashih edilecek cihetler
vardr. Talt Paa Amerika Reisi Cumhuru Wilson'a hitaben
vaki olan sulh teklifini mteakip ahval ve eraiti hazra dahi-
linde kendi kabinesinin mevkii iktidarda kalmamas lazm gel-
diini takdir ederek istifa hakkndaki noktai nazarn zat-i haz-
reti padiahiye arz etmi ve hatta bunu tahriri mracaatla da te-
yid etmitir. Lkin memleketin menfaati hakikiyesini tayinde
feraseti fikriyeleri derkr olan evketmeap efendimiz hazretleri
her defasnda Talt Paa'nn, yeni kabinenin tekil ve ifay vazi-
feye mbaeretine kadar fiilen vezaifi hkmeti ifada berdevam
olmasn arzu ve irade buyurmu, Talt Paa da emir ve ferman
hmayuna imtisalen bu satrlar yazdmz dakikalara kadar
436
umur-u devleti fiilen tedvire berdevam bulunmutur. zzet Paa
kabinesi tekil ve umur-u idareye vaziyet edecek surette teesss
edince, Talt Paa'nn dahi kabul- istifasnn msaade-i cenab-
padiah olaca tabiidir.
Talt Paa hkmetinin Harbiye ve Bahriye Nazrlar dahi
dn kendi nezaretlerinde umur-u cariye ile itigal eylemiler-
dir..."
Ahmet zzet Paa'nn sadaretine ilikin Hatt Hmayun'un
tarihi 14 Ekim 1918'dir, zzet Paa kabinesi, bir anlamda Talt
Paann istedii ttihat ve Terakki iktidarnn kansz ve olaysz
deiimini salama amacn gtmekteydi. Bu arada savatan
sorumlu tutulabilecek kiilerin kabine d kalmasyla mtareke-
nin salanabilecei de umud edilmitir. Nitekim bu ikinci istek
gereklemi ve zzet Paa kabinesi Mondros mtarekesini im-
zalamtr. Ama ttihat ve Terakki liderlerine istedikleri kansz
ve olaysz iktidar deiimini salam mdr? Bu nokta biraz
kukuludur. Yalnz Ahmet zzet Paa'nn Sadareti srasnda
ttihat ve Terakki son kongresini yapabilmi ve Teceddt
Frkasna dnm, daha sonra da stanbul'un gvenlik asn-
dan baz tehlikeleri iermesi zerine ttihat liderlerin yurt d-
na kaabilmelerine gz yumulmutur.
ttihat ve Terakki'nin son kongresi 1 Kasm 1918'de,
Dyun-u Umumiye binas karsndaki Merkezi Umumi'de saat
ll'de topland. Toplanty, son be yln olaylarn aklayan ve
geliimleri yorumlayan uzun bir konumayla Talt Paa at.
Talt Paa'nn o gnk konumasnn nemli blmlerini aa-
da sunduk.
"1914 yaznda Alman sefareti bize bu mesele (ittifak so-
runu) hakknda yeni bir teblide bulundu. Vaktiyle tarafmzdan
vaki olan teebbs hatrlatarak Berlin kabinesinin imdi bu
yolda bir ittifak mzakeresinin mmkn addetmekte olduunu
bildirdi...

437
 ... Aradan geen zaman zarfnda Babli'nin siyasetinde
yeni bir tahavvl vukua gelmemiti. Binaenaleyh bu yolda bir
teklifden memnun olmamak iin hi bir sebeb gremedik ve
maalmemnuniye ittifak mzakeresine giritik. Balca esaslar
zerinde kolaylkla tilaf edilerek bir ittifak projesi takarrr ey-
ledi ve tarafeynden parafe edildi. te buna mteakip Saray-
Bosna cinayeti ve Avsuturya-Srbistan ihtilaf tahadds etti."
"... Vukuat sratle tevali etti. Avusturya-Srp ihtilf hemen
umumi bir Avrupa meselesi eklini ald ve Srbistan'a ilan edilen
harp Rusya'y ve mttefiklerini srkleyerek umumi harp
patlad zaman, biz elimizdeki ittifakname ile ortadaki heng-
menin karsnda kalm bulunuyorduk".
"Almanya ve Avusturya her vesileden bilistifade bizi harbe
sokmak iin alyor ve ittifak muahedesine riayete davet edi-
yordu. ngiltere ve Fransa her frsatta bizim bitaraflmz ilzam
ediyordu. Bu iki zt tazyikin karsnda Hkmet idare-i masla-
hat gayretinde idi. Fakat Alman heyet-i askeriyesine inzimam
eden tekilt- bahriyenin vcudu ve stanbul'da Alman nfuzu-
nun gittike tevessn gsteren muhtelif alim vaziyeti gnden
gne daha mkl bir hale sokuyordu.
Ahval bu merkezde iken malm olan Karadeniz vak'as zu-
hur etti. Talim vesilesiyle Karadeniz'e km olan Amiral
uson Rus filosuna ve mteakiben Rus limanlarna taarruz etti.
O gnden bugne kadar hemen her tarafta benim vakadan
kablezzuhur haberdar olduum zannedilmitir. Bende harp es-
nasnda bu zann tekzip ve tashihe lzum grmedim. Bu gn
harp bitmitir, ben de mevkii iktidarda deilim, binaenaleyh
imdi hakikati serbeste syleyebilirim. Sizi namusumla temin
ederim ki ben de bu vakay herkes gibi vukuundan sonra haber
aldm ve evvelden hi muvaffakatm yoktu".
"... Muharebe uzadka levazm, vesaiti nakliye umurunda,
muamelat ticariye de, iae ilerinde trl trl suistimallere
438
meydan ve imkn ald da bugn inkr gayrikabil vukuat
cmlesindendir. Bu gibi vekainin msebbiblerinin cezalandrl-
mas phesiz hkmetin vazifesi icab idi. Bu vazife bihakkn
ifa edilmemitir.
Bu vazifedeki msamahamzn sebebi de dierlerinin ayn-
dr. Bu gibi suistimaller byk bir reva almt. Bu ok memur-
lar, bir ok askerler, bir ok tccar iin iine girmiti. Mesele
dalbudak salvermiti. Bunlar hep birden muhakeme altna alp
cezalandrmak harp esnasnda muhta olduumuz bir ok kol-
lardan bizi mahrum edecek, iddetle lazm olan ittihad ihll
eyleyecekti. Binaenaleyh mnferit hadiselerden maadasnda
bunlarnda tahkik ve tecziyesini harbin hitamna talik eyledik.
Bizi hkmet mevkiinde istihlf edenler elbette bunlar nazar
dikkate alacaklardr."
Talt Paa A.B.D. Cumhurbakan Wilson'a olan bavuru-
sunu ise yle aklamaktadr:
"Bu mracaatla beraber harbi idare etmi ve Avrupa ve
Amerika'da harp'ten mesul addedilmekte bulunmu olan kabi-
nenin bekas cazi olmayacan dndk. Bunun iin kabinenin
istifasn Zat- Hazret-i Padiahiye arzeyledik."
"... Siyasetimiz malup oldu. Binaenaleyh bizim iin
mevki-i iktidar her ne ekilde olursa olsun muhafaza etmek
mmkn olamaz. Bu cihetle hkmet mevkiinden istifa ettii-
miz gibi bugn burada da merkez-i umumi heyetiyle beraber
Cemiyet reisikrndan istifa ve Cemiyeti sahibi hakiki ve me-
ruu olan kongre heyetine terk ve tevdi ediyoruz."
Bylece 1906 ylnda Selanik'te kurulan gizli rgtn mer-
kezi umumisinin nde gelen yesi olarak siyasal savamna r-
gt iersinde balayan ve bu rgt yaklak 12 yldan daha
fazla bir sre kendi inanlar dorultusunda ynetmek iin m-
cadele eden Talt Paa artk ttihat ve Terakki'nin ynetimini
terketmi bulunuyordu. Ne ki Paasz Cemiyetin varl da d-
439
nlemezdi. Nitekim ttihat ve Terakki cemiyeti de bu kon-
greyle birlikte siyasal yaamdaki varlna son vermitir. Yalnz
bu son vermeyi buzdann su zerindeki blmnn ortadan
kalkmas, gzlerden silinmesi biiminde yorumlamak doru
olacaktr. nk cemiyetin gizli - ak tm yan rgtleri eski li-
derlerine bal olarak dimdik ayakta idi, onlarn u ya da bu
yndeki emirlerine uymaa hazrd.

Talt Paa'nn bu konumas 1 Kasm 1918'de yaplmtr.

Ayn gnn gece yarsn biraz gee, yani 2 Kasm'n ilk saatle-
rinde Talt, Cemal ve Enver Paalar baz arkadalaryla birlikte,
bir Alman torpidosuna binerek stanbul'dan, anayurt toprakla-
rndan uzaklatlar. Burada bilinli bir deyimle kat kelimesi
yerine uzaklat deyimini kullanmaktayz. Bu uzaklama o g-
nn hkmetinin de gz yummasyla mmkn olmutur.
zellikle Mondros mtarekesinden sonra ttihat ve Terakki'nin
ileri gelenlerinin stanbul'da kalmas dnlemezdi. Bu onlarn
bir anlamda lme mahkum edilmeleri anlamna gelirdi.
Paalarn stanbul'dan hareketleri srasnda iktidarda bulunan
Ahmet zzet Paa hkmetinde ileri Bakan olan ve Mustafa
Kemal'in ortaklaa gazete kard Fethi bey anlarnda bu
olaya yle deinmektedir:
"O gnlerden bugnlere kadar zerinde konuulan mevzu-
lardan birisi, ttihat ve Terakki'nin n ahsiyetlerinin memle-
kette kalp kalmayacaklardr.
Gizlice kaarcasna, hatt engelleri aarak, bir bakma ka-
nunlar da iterek ayrlmalarnda, sadece ahslarnn deil, bir
zamanlar temsil ettikleri devletin haysiyetinin de bulunduunu
mdafaa edenlere kar, ne bahasna olursa olsun, vatan terket-
meyerek kanun ve tarih nnde hesap vermelerini tercih edenler
de kmtr.

440
 kinci kk savunanlar, eer nne kacak adil, kanunlara
bal, hakim politika kuvvetleri nnde eilmemi mahkemeler
ve tarafsz hkm verebilecek tarih bulunabilmi olsa, elbette
hakldrlar. Fakat ne o mahkemeyi ne de tarafsz tarih hkmn
bulabilmenin mmkn olamayacan daha sonraki hadiseler,
feci tecellileriyle, daraalarndan srgnlere kadar ispat et-
mitir.
ttihat ve Terakki n ahsiyetlerinin baka Talt, Enver,
Cemal Paalar olarak vatan terkedeceklerini, en elverili eklin
arandn, Sadrazam zzet Paa ile Rauf, Cavid, ben biliyorduk
ve bu ayrln grnrdeki menfiliini tereddtsz kabul et-
mekle beraber baka areyi de bulamamann aczi iindeydik".
Fethi beyin bu anlattklar iersinde iki nokta zerinde dur-
makta yarar vardr. Bunlardan birincisi vatandan ayrln h-
kmet tarafndan (en azndan) bilindii hususudur. Buna ilikin,
Fethi ve Rauf beylerin mtarekeden sonra bu ka st kapal
bir biimde ima ettikleri de baz kiilerin anlarnda ya da eitli
yazl metinlerde bulunmaktadr. Ne ki bunu kantlamak bugn
iin mmkn deildir, ama, hkmetin bilgisi dahilinde olayn
dzenlendii ve buna yetkili mercilerin bir yerde gz yumduk-
lar sylenebilir.
Fethi beyin deindii ikinci nemli nokta ise "tarafsz tarih
hkmn bulabilmenin mmkn olamayacan daha sonraki
hadiseler feci tecellileriyle, daraalarndan srgnlere kadar is-
pat etmitir" eklinde vurgulad yargdr. Bu yarg deiik ik-
tidarlar dnemindeki resmi tarih anlay ve yorumuyla uyum-
suzdur. Gelecek yllarda olaylar anlatlrken, resmi azlardan
yanstlrken daima ka sulanmtr, oysa siyasi yarglamala-
rn yanszl ve adillii noktasndan tarihin gzler nne ser-
dii eitli rnek ve deneyler hatrlanacak olursa, Talt Paa ve
arkadalarnn baka seeneklerinin pek bulunmad da ortaya
kacaktr.

441
 Talt Paa ve arkadalarn stanbul'dan Odesa'ya gtren
Alman gemisinin nitelii de deiik olarak anlatlmtr. Kimine
gre bu gemi denizaltdr, kimine gre de torpido'dur. Sanrz bu
nokta hi de nemli deildir. nemli olan ttihat ve Terakki li-
derlerinin 1 kasm 2 kasma balayan gece boazda bulunan ve
bu ama iin kendilerini bekleyen bir Alman sava gemisiyle
yurdu terkettikleridir. O gece Arnavutky de bir arkadalarnda,
belki de son olduunu hissedip de bir trl aktan
syleyemedikleri topluca yemek yedikten sonra Talt Paa ve
dierleri, yemekte bulunmayan Enver'le Arnavutky Bebek
arasndaki bir yerde bulumulardr. Hava rzgrl ve
yamurludur. Allagelen tipik bir stanbul sonbahar gecesidir.
Yurdu terkedenler iinde, onlarla yllar boyu kader birlii
yaptklar halde imdi geride kalanlar iinde zor ve kasvet dolu
bir gecedir bu. Kimse bir ey sylemez. Tm anlar, o anda
konuulanlarn ok az ve biraz sudan eyler olduu noktasnda
birlemektedir. Uzun vedalamalar da olmaz. plr, Belki
grnmeyen, yaan yamur taneleriyle karan bir ka gz
ya, inklp olmann verdii, sonsuz gibi grnen, umudlu
planlara deinmeler... O kadar., Sonra geminin sandalyla
(belki de motoruyla) uzaklaanlarn, yamur ve hafif sis
altnda kaybolan yzleri, vcudlar... Hareket eden geminin
kydan belli belirsiz iitilen motor grlts. Bilinen tek ey,
kimsenin "Elveda gen inklplar, iyi niyetli ve kadersiz
yiit yrekler" demedii, diyemediidir.
Talt Paa gidiini, nedenleriyle aklamak ve bir yerde
zr dilemek iin Ahmet zzet Paa'ya bir mektup yazmtr, bir
mektupda (daha ksa olmak zere) Rauf beye gndermitir.
Sadrazama yazd mektup aynen yledir:
"Pek muhterem ve mbarek tandm zzet Paa
Hazretlerine,
Memleketin bir mddet ecnebi nfuz ve tesiri altnda kala-
can anladm. Buna ramen memlekette kalmak ve milletin
442
muvacehesinde muhakeme olmak fikrinde idim. Btn dostla-
rm bunu tiye talik etmek iin srar ettiler. Zat fahimaneleriyle
istiare edemedim. Mgl mevkide kalacanzdan ok dn-
dkten sonra sarf nazar ettim.
Btn hayat siyasiyemde hedefim memlekete namuskrane
hizmet etmek idi. Btn servetim, Zat ahanenin ihsan ettii
otomobil esmaniyle her ay arttrdm yirmibe liradan mtera-
kim bin alt yz liralk istikraz dahili bedelinden ve bir de drt
arkadamla birlikte isticar ettiimiz iftliin devri icarndan
hasl olan paradan ibarettir. Bunun bir ksmn yanma aldm.
Bundan baka bir nesneye malik deilim.
Millete kar hesap vermek ve muhakeme olarak tayin edi-
lecek cezayi kemali cesaretle ekmek isterim. te zat fahima-
nelerine sz veriyorum. Memleketin ecnebi nfuz ve tesirinden
azade kald gn ilk telgrafnza itaat edeceim.
Baki kemali hrmetle ellerinden perim muhterem paa
hazretleri.
2 Terin-i sani 1334 (1918) Mehmet Talt"
Talt Paa ve arkadalarnn yurt dna klar kartlar
arasnda zellikle muhalif basnda byk yanklar uyandrd.
Hatta Cavid bey bile gnlne, bu hareketi yeren bir ka satr
yazmaktan kendini alamad. Oysa gemite, ttihat ve
Terakki'nin zor durumda kald btn anlarda kendisi soluu
Avrupa'da almt. Ayrca bir ka ay sonra ayn harekete ba-
vurmak zorunda bizzat kendisi kalacakt. nk dmanlar ve
onlarla ibirlii yapan dahildeki iktidar sahiplerinin acmas
yoktu.
ttihat ve Terakki nderlerinin yurt dna klar duyul-
duu zaman gazetelerde kan bir ka yaz bugnde ilgi ekecek
niteliktedir. Bunlardan Refik Halid tarafndan "Zaman" gazete-
sinde "Efendiler nereye" balkl yazdan ilgin grdmz bir
ka blm buraya aktarmakla yetineceiz. Bylece muhalif
443
basnn, o gnn koullarna gre en hafif dil kullanann bile ne
dzeyde olduu anlalm olacaktr:
"... Siz nazr deildiniz derebeylii yaptnz. Siz mir ol-
madnz, sergerdelik ettiniz. Siz valilik yapmadnz, ases balk
ettiniz. Efelere ta kardnz. Zorbalara parmak srttnz.
akcya rahmet okuttunuz. Kabaky glgede braktnz. Biraz
daha geseydi evliya diye "Patron"lara trbe kurup, balarnda
kandil yakacaktk. "Musli"leri kahraman bilip namlarna heykel
dikecektik. "Sakalllar"a can verip mevkilere geirecektik...
.... Sizin Sadrazamlkla, seraskerlikle, nazrlkla gzleriniz
doymamt. O padiah heveslileri, am'da, Halep'te az daha
namnza hutbe okutup, isminize sikke kestirecektiniz...
Lykmz olan paalar! Topumuzun kafasn bir klta -
karmadan nereye?"
Muhalif basn bata olmak zere bir ok kii paalarn yurt
dna k konusunda zzet Paa'y da ihmalkrlkla sulamak-
taydlar. Sadrazamn bu konuda belirli bir "Msaadeakr" tav-
rnn olduu bilinmektedir. Ama gene de btn bu sulamalar
bir yerde ar ve gerekli dozu karm haldeydi. Nitekim
Mabeyn'de bulunan ve olaylar yakndan izleyen Ltfi Simavi
bey, konuyla ilgili unlar yazmak gereini duymutur:
"... Paalarn firar dolaysyla bir ok dedikodular oldu.
ttihat ve Terakki muhalifleri ve matbuat, hkmeti ithama
kalkt. Fakat hakkelinsaf dnlrse zzet Paa kabinesi pa-
alar idareten tevkif edemezdi. Her ne kadar onlar nezaret al-
tnda bulunuyorlar iseler de btn polisler ve inzibat memurlar,
firarilerin ltf didesi olduktan baka Almanlarn nakliye gemi-
leri ve tahtelbahirleri stanbul limannda iken kamalarna mani
olmak maddeten kabil deildi. Binaenaleyh zzet Paa hkme-
tine isnad olunan gaflet ve tedbirsizlik -fikri ksaranemce- doru
deildi".

444
 Mtarekeden sonra gerek ngilizlerin, gerekse ierdii mu-
haliflerin basks karsnda Ahmet zzet Paa hkmeti Berlin
eliliine bir yaz gndererek Talt Paa ve arkadalarnn sava
sulusu olduklar iin yurda iade edilmelerini talep etmek du-
rumunda kald. zzet Paa'nn 5 Kasm tarihli telgrafnda u nok-
talar zellikle belirtilmekteydi:
"Bu teli anslyeye verin... Talt, Enver, Cemal v.s. Alman
erkanyla mtereken katlar; rivayete gre azim meblalar g-
trdler. General Von Seckt de Karargah Umumi'nin mahrem
dosyalarn gtrerek kat. Btn bunlar kabinenin mevkiini
sarsacak derecede efkr- umumiyeyi galeyana getirdi.
Bundan baka harp bandan beri muhalefetleri malm olan
gayri mslimler tilaf donanmas gelince nmayiler hazrlyor;
bu firar vesilesini ileri srerek asayii bozmaya ve tilaf mda-
halesini celbe hazrlanyor.
Buradaki Alman asker ve sivilleri daha gitmeden bu olan-
larn onlar hakknda douraca vahim akibet ve tehlikeleri
takdirlerinize brakrm. Efkr- umumiye ve matbuatn bir
ksm bunlarn rehin olarak alkonulmasn istiyor. Firarilerden
Alman igalindeki yerlere veya Almanya'ya gelenleri iade
edin...
...Firarileri bize teslim ederseniz tilafa teslim etmeyeceiz
ve 'fureur populaire'den onlar koruruz. Bu zaafmzla buradaki
Almanlar koruduk, ilerimizi kolaylatrn".
Osmanl Hkmeti'nin bu mracaatn Byk Eli Rfat bey
yetkililere ulatm ve ald cevaplar da 20 Kasm 1918 tarihli
telgraf ile stanbul'a bildirir. Bu tel'de unlar belirtmektedir:
"Talt Paa ve rfekasna dair teller zerine Hariciye nez-
dinde iadelerini takrirle istedim. Nezaret devletleraras iade-i
mcrimin mukavelesi ahkm vehile hareket edeceini yaz ile
bildirdi. stanbul ile muhabere mnkati olmas dolaysyla evra-

445
kn gecikecei ve dier taraftan firarilerin ya bitaraf bir memle-
kete gemelerine veya Almanya'da saklanmalarna mahal ver-
memek zere iade-i mcrimin mukavelesinin yedinci maddesine
tevfikan tevkif edilmelerini istedim. Buna henz cevap gelmedi.
Bu ahslara pasaport ve saire verilmemesini ehbenderlerimize
yazdm. Bunlardan yalnz Talt Paa bendenize mracaatla
stanbul'dan mfarakat eylediine mteessif olduunu ve yollar
alnca avdet edeceinin hkmeti seniyye ilmn rica etti.
Buradaki tebaa ve talebe iddetle firariler aleyhine".
Alman Dileri Bakanl Rifat beyin mracaatna 22
Kasmda yant verir. Bu yantn ana izgileri ise yledir:
"Sulular geri verme andlamasnn yedinci maddesini
Cemal, Bedri, Nzm, Azmi ve Bahattin akir iin uygulamaya
razyz. Enver Almanya'da deildir."
Bundan sonra Talt Paa konusuna deinilen yantta,
Ermeni olaylarnn da ksa bir zeti verilerek, Alman hkmeti-
nin bu konudaki duyarll vurgulanarak aynen yle, denil-
mektedir:
"imdiki Osmanl hkmetinin iyi niyetini takdir ediyoruz.
Fakat Talt vahet eylemlerini kkrtacak ve tevik edecek bir
kimse deildir. Para almas da imknsz. Ald ise siyasi mak-
sada sarf ini almtr".
Grld gibi Alman hkmeti de Talt Paa'y dierle-
rinden ayr tutmaktadr. Btn bu yazmalar srp giderken
stanbul'da Ahmet zzet Paa kabinesi dm, Almanya'da
ayaklanmalar ve inklp hareketleri balamtr. Bundan tr
sulularn iadesi ar ar unutulur. Osmanl hkmeti de bu
konuyu bir kere daha yenilemez. Nitekim Talt Paa ve arkada-
laryla ilgili iade dosyasnda bir ngiliz resmi kadna yazlm,
19 Mart 1919 tarihli u notu grmekteyiz:
"Mkerrer mracaatlara ramen Alman hkmeti henz fi-
rarileri tutmad. Bulamyoruz diyorlar. Zabta bu srada zayftr.
Fakat firarileri koruma arzusu da vardr."
446
 Nihayet 30 Nisan 1919'da Alman Dileri Bakanl'nn u
yazsyla olay btnyle kapanr: "ade-i mcrimin mukavele-
since iki ay iersinde mcrimiyet vesikalarnn ibraz arttr.
Aradan drt ay geti...".
Yurt dna gidiinden sonra iki ayr olay, stanbul hkmeti
ve dnemin politikaclar asndan Talt Paa konusuna nasl
yaklaldn ortaya koymaktadr. Bunlardan birincisi bt-
nyle ttihat ve Terakki iktidar dneminde seilmi olan
Meclis-i Mebusana verilen yce divana sevk nergesidir. Bu
nerge yazl tarihi itibaryla Paalarn yurt dna klarndan
gn ncesine rastlar. Meclis-i Mebusan'n beinci ubesinde
grlmesi ise 6 Kasm 1918 aramba gn balamtr.
nergeyi veren Divaniye mebusu Fuat beydir. Yce divana
sevki istenenler ise Sait Halim Paa ile Talt Paa kabineleridir.
Gsterilen gerekede u nedenler sralanmaktadr:
"Sebebsiz ve vakitsiz savaa girilmesi"
"lan- harbin esbab ve avamili hakikiyesi ile sureti cere-
yan ve vukuu hakknda Meclis-i umumiyeye hilaf- vaki beya-
natta bulunmak".
"Seferberlikten sonra ve ilan- harpten evvel itilaf hkmet-
leri tarafndan vaki bulan erefli ve faideli teklifleri red eyleme-
leri ve Almanya'dan bir gn taahht olmakszn ve bir faide-i
gaye temin etmeksizin harbe srklenilmesi."
"Harbi dirayetsiz ve istikametsiz ellere tevdi ederek her
cephede fnn-u harbiyenin kabul edemeyecei mecnunane ha-
reketlerin cereyanna ve srf menafii hususiyeyi ahsiye urunda
kuvva- hayatiyeyi milletin gasp ve israfna mzaharet eyle-
mesi."
"Kavaidi hukukiye ve insaniyeye ve hassaseten kanuni esa-
simizin ruh ve serahatine klliyen menafii mevkut kanunlar ve
emir ve nizamlar sdar ederek memleketi bir sahne-i fecaiye
kalp eylemesi."

447
 "Vekai- harbiyeden evklceye taalluk etmeyen ve bina-
enaleyh katmi lazm gelmeyenleri mcerret muhafaza-i mevki
dayesiyle ketm eylemesi ve her gn birer menfi sebeble d-
mana inettii vatan muazzez aksamnn avakb-i elimesinden
milleti vakt ve zamanyla haberdar etmemesi."
"Harp seneleri zarfnda tilaf hkmetleri tarafndan mker-
reren vuk'u bulan ve bilhassa Rusya'nn inhilalinden sonra edi-
len sulh tekliflerini red eylemesi ve bilnetice bugnk akbeti
meumeyi davet eylemesi.
"Harbin ihdas eyledii mklt karsnda halkn ihtiyacn
karlayacak tedabire tevessl edecek yerde ve bir takm ehas
maddiye ve hakimiyenin ihraz servet eylemesini teminen ihti-
kr ve suistimal yollarna saparak memleketin iktisadiyatn ba-
trmas."
"Hi bir lzum ve kanuna mstenid olmayarak siyasi ve as-
keri sansrler ihtasyla hrriyet-i matbuat ve muhaberat ihll
eylemesi ve Avrupa evrak havadisini memlekete ithal etme-
mesi."
"Dahil-i memlekette bir hercmer idare vcuda getirerek
ve hrriyet-i can- mal ve rza musallat bir takm etelere mza-
haret ederek ik eyledikleri fecaiye itirak eylemesi..."
Bir zamanlar Talt Paa'nn hemen her dediini oy birlii
ile onaylayan bu meclis, bu kere tam bir dn yaparak onu su-
lama yolunu tercih etmitir. Ne var ki yaranmak istedii dman
gleriyle onlarn ibirlikilerine de yaranamam ve ksa sre
sonra feshedilmitir. Fakat Talt Paa ve arkadalarn hakkn-
daki sulamalar Divan- Harb-i rf'lerle srdrlmtr.
Talt Paa'nn eitli zamanlarda elde ettii rtbe ve nian-
larn geri alnmas da Damad Ferit hkmetinin bir kararyla
gerekletirilmitir. Bu kararn tam metni aaya karlmtr:

448
 "Seyyiat vakasndan dolay divan harbi rfiye evki iktiza
eden sadr- esbak Talt Paa'nn haiz olduu rtbe-i vezaretin ve
hamil bulunduu nian zianlar ile madalyalarn nez'i ve hku-
mat ecnebiye tarafndan ita klnm olan nian ve madalyalarn
dahi talikna dair olan msadei seniyyenin istirdad tensip
edilmitir.
bu iradei seniyenin icrasna sadaret memurdur.
12 Mart 1335 (1919)"
Bata Sadrazam Damat Ferit Paa olmak zere btn vke-
lann imzalan olan bu karar yasalara aykrdr. nk bir kiinin
elindeki rtbe, nian vb. gibi kazanmlar mahkeme karar ol-
madan geri alnamaz. Oysa kararda da belirtildii gibi byle bir
mahkeme karar olmad gibi, sadece "Divan- Harbe sevki ik-
tiza eden" gibi dzeysel bir cmlede zetlenen bireysel giriim
sonucu varlan bir hkm mevcuttur...
1906'da kurduu gizli rgtle, yllar boyunca zgrlk,
eitlik, kardelik ilkelerine bal ileri bir Osmanl devleti yarat-
mak gibi iyi niyetle harekete geen Talt Paa, kendi gcyle
eritii tm rtbe mevkilerden yoksun braklm oluyordu.
Oysa bu yoksun kal, geicidir. Tarih nndeki yarglanmasn-
dan ayn sulamalarla kmas beklenemezdi. Zaten onun gibi
belli bir amaca ba koyan inklplar bu nitelikte kararlarla y-
klamazlar. Yklmadklarnn en somut rnei de Talt Paa'nn
"Mehmet Sai" takma adyla gmen olarak yaad ve yapt
almalarda grlmektedir. Byk rgt ustas, eski rgtnn
enkaz zerine bir kurtulu savann atsn bina etmek iin,
yd ellerde bile bo kalmyordu. Zaten bo kalmak yapsna
aykryd.

449
 GURBETTE SOLUK SOLUA

Talt Paa'nn Almanya gnlerine ait eitli anlar, incele-

meler yazlmtr. Ama kendisinin tuttuu bir gnlk yoktur.
Elimizde sadece (kendini savunma iin kaleme ald) anlar
diye bilinen bir kitapla baz arkadalarna gnderdii mektuplar
var. O gnlerde Talt Paa youn bir haberleme faaliyeti iinde
olmasna karn, yazd mektuplardan ok az elimizde bulun-
maktadr. rnein Cemal ve Enver Paalara yazd mektuplarla
dier arkadalarna yazd mektuplar iersinden ancak Cavid
beyin elindekiler gn na kabilmitir. Bunun nedeni dier-
lerinin eitli nedenlerle gurbette lm bulunmalar, evraklar-
nn ya btnyle yok olmas, ya da bugn eriemeyeceimiz
kurumlarn eline gemi bulunmasdr. Bir baka nedense aydn-
larmzdaki mektup saklamama ve az yazma hastalnn o gn-
lerde de var olmasdr.
Bu mektuplardan (yani elimize kadar ulaanlardan) ve dier
baz an ya da belgelerden Paa'nn Almanya'daki ylnn lke
sorunlaryla dolu getiini renmekteyiz. Paa btn abasyla
bamszlk sava yapan anayurduna destek olmaa alm,
bu amala siyasi rgtn kullanm, yeni yeni rgtler kur-
maa uramtr. Ksacas srekli ura iersinde soluk solua
geen bir yldr bu. Uralarnn dorultusunu ve niteliini
aa karabilmek iin eldeki mektuplarnn nemli blmleri
ile baz belgelere burada aynen yer vermee gayret ettik. Yalnz
bunlara deinmeden nce Almanya gnlerinin genel izgilerini
ortaya koyabilmek amacyla toplu bir zetleme yapmay da ye-
ledik.

453
 Talt Paa stanbul'dan ayrldktan ksa bir sre sonra
Berlin'i kendisine srekli ikametgh olarak semitir. Bunun
nedeninin Avrupa'nn dier yreleri ile olan ulam ve iletiim
olanaklarnn fazlal yannda, Bolevik'lerle olan temaslarn da
bu kentten kolaylkla yaplabilmesidir. Ayrca sadrazamlk d-
neminde tant ve dost olduu st dzey Alman yneticileri-
nin bu kentte toplanmas bir baka tercih nedeni saylabilir.
Kendisinin srekli oturma yeri olarak Berlin'i semesine karn
Avrupa ilerinde, eitli merkezlere sk sk gittiini biliyoruz.
Bu gezilerinin temel amac Avrupa'ya dalm olan ttihat ve
Terakki yelerini gene bir at altnda tutmak ve onlar lkenin
geleceinde sz sahibi klmak arzusuydu. te yandan
Anadolu'da balayan bamszlk hareketine de dardan bir des-
tek salamak, bu hareketin iinde er almak, ama bunu gene r-
gtl bir biimde yapmak niyetinin de varl yadsnamaz.
Zaten yurtta kalan ve gizli olarak faaliyetlerini srdren ttihat
ve Terakkiye bal rgtlerde Talt Paa'nn emir ve tavsiyele-
rine her zaman kulak veriyorlard.
Cavid beyinde zorunlu olarak Avrupa'ya ka ve svire'ye
yerlemesi Talt Paa iin nemli baz olanaklarn domas de-
mekti. nk Cavid beyin Avrupa finans evreleriyle olan ya-
kn ilikileri bir kenara atlacak cinsten deildi. Bu ilikilerden
yararlanmak, en azndan baz davran ve eylemlere kar bunla-
rn desteini salamak gerekliydi.
Talt Paa, yurttan ayrld vakit, gelecekteki Trkiye'nin
snrlarn da aa yukar kafasnda izmiti. Bu snrlarn ier-
sinde Arap lkeleri yoktu. Ksacas Misak- Milli'de Meclis-i
Mebusan tarafndan somutlatrlan snrlar daha 1919 yl ba-
larnda Talt Paa tarafndan deiik yerlerde ve eitli vesile-
lerle aklanmt. Ona gre bartan sonra kurulacak olan yeni
devletin (bu noktada Talt Paann srarl olduunu her konu-
masnda gryoruz) homojen bir yna yani Trk ve mslman
halka dayanmas kanlmazd. Adeta bu koulu yeni devletin

454
yaamas iin gerek ve yeter art olarak gryordu. Trakya snn
kendisinin bamurahhas olarak katld stanbul konferansnda
1913 ylnda izilmiti. Trkiye'nin bu noktadan daha gerilemesi
istenemezdi ve bu haka olmazd. Hele sevgilisi Edirne'nin
Yunanistan'a braklmas dnlemezdi. Bu o blgede bar
daha bandan kundaklamak demekti. Yunanistan'a bir taviz ve-
rilmek isteniyorsa bu Bat Trakya'da Bulgaristan'n terkedecei
yrelerle snrl olabilirdi.
Anadolu topraklarnda Trk-Mslman unsurun ounlukta
olduundan kimsenin, hi bir devlet ve kurumun kuku duyma-
mas gerekirdi. Bat Anadolu'da ilkalarda yaayan yon hal-
kna dayanarak bu yrenin Elen saylmas yanltr. Rumlar bu
yrede demografik anlamda aznlktadr, Ermenilerin dou ille-
rinde aznlkta bulunuu gibi... Kukusuz bu durumda gerek
Rumlar, gerekse Ermeniler Anadolu'da kurulacak yeni ynetim
asndan aznlk haklarndan yararlanmas gereken gruplarn
banda geleceklerdir.
Osmanl mparatorluu'nun gney blgesinde yaayan Arap
unsurlarn ounlukta bulunduu yerlerde son karar bu halklar
verecektir. Osmanl mparatorluu'nun, Talt Paa'nn sk kul-
land deyimle "yeni ynetim"in bu noktada hi bir itiraz sz
konusu olamaz. Fakat Trklerin ezici bir biimde ounluu
oluturduklar Kerkk ve Musul blgesi Osmanl devletinin s-
nrlar iinde kalmaldr. Bu arada Musul ve Kerkk dolaylarn
ieren blge ynnden ngiltere ile Fransa arasndaki kar e-
kimesinden yeni devlet ya da bartan sonraki Osmanl hk-
meti yararlanmay bilmelidir. Dikkat edilirse yllarn Osmanl
d politikasnn elikilerden yararlanma yaklamndan Talt
Paa vazgeebilmi deildir.
Talt Paa'nn yazd mektuplardan, yapt konumalar-
dan edinilen izlenim udur: Anadolu'da bamsz bir Trk dev-
letinin yaayabilmesi ancak ngilizlerle Bolevikler arasnda bir
tampon blge kurulmasnn gereine Bat lkelerini inandr-
455
makla mmkndr. Aksi takdirde ngiltere Anadolu'nun para-
lanmas ve Ortadou egemenliini salama almak iin, blgede
yapay denilebilecek yeni devletikler yaratma yolunu deneye-
cektir. Bunu engellemek ancak ve ancak bu lkeye Bolevik
tehlikesini anlatmakla mmkndr. Anadolu'da bamsz bir
devlet kurma olasl, Bolevikler Kafkaslara indii lde
artmaktadr.
Talt Paa Anadolu'da kendine bal bir rgt kurabilme-
sinin ancak, varlndan hi bir zaman kuku duymad
Karabekir-Mustafa Kemal (Talt Paa'nn deyimiyle Sar Paa)
ekimesine bal olduunun da farkndayd. O halde byle bir
rgtn ekirdeklenebilecei yre Karabekir'in kesin bir bi-
imde etkin olduu Dou Anadolu olabilecektir. Bundan tr-
dr ki sz konusu rgtlenmeyi yapma amacyla Kk Talt
Dou Anadolu'da grevlendirilmitir. Kr Ali hsan bey de bu
yeni rgtn siyasal program anlamnda bir metin hazrlamtr.
Talt Paa hazrlanan bu program metnini, gzden geirilip ele-
tirilmesi iin bata Cavid bey olmak zere bir ok arkadana
gndermi, fakat, ne yazktr ki hemen hi birinden die doku-
nur bir yant alamamtr. Bu da ttihat ve Terakki'nin Talt,
Cemal ve Enver Paalar dndaki ileri gelenlerinin tam bir yl-
gnlk iinde olduunu gsteren bir kanttr.
Berlin gnlerinde, zellikle Trkiye Byk Millet
Meclisi'nin Ankara'da toplanmasndan sonra, milli davann ya-
banclara ve nc dnya lkelerine aka anlatlmasn ama-
layan rgtlenmeler ar basmaa, bu yndeki faaliyetler nce-
lii almaa balamtr. Bu gayeye ynelik bir de bro kurul-
mutur. Bu bro ve ona bal dier yan kurulular bir yandan
Ankara hkmetinin amalarn aklayan basn bildirileriyle
bat kamu oyunu aydnlatmay hedeflerken, dier yandan da
ba vb. kaynaklardan topladklar paralarla Ankara'nn acil ih-
tiyalarn karlamaya almaktaydlar.

456
 Enver ve Cemal Paa'nn douya, Rusya ilerine gitmele-
rinden sonra Talt ve Enver arasnda ciddi boyutlara ulaan bir
dn ayrl ba gsterdi. Talt'n Boleviklere kar tampon
bir g olmay amalayan, bu nedenle de ngilizleri iknaya al-
an politikas Enver'in sulamalarna neden oldu. rnein Enver
Paa'nn Cemal Paa'ya yazd bir mektupta u satrlar oku-
maktayz:
"Gelelim Sa beye... Sa bey ngilizlerle mnasebeti hare-
meyi ziyafetler teati edecek dereceye vardrdndan ben
Ruslara kar onun bu hareketinde hem fikir olmadm syle-
mee mecbur oldum ve Talt Paa'y memlekete avdet edince
hereyi ihtiva edecek bir frka banda bulunmak emelinde g-
rnce arzettiim tekilat tamamiyle cidden birbirimizden phe
etmeyecek ve mektuplarmz sansre lzum grmeyerek ala-
cak arkadalardan tekile karar verdim..." Bu rnek Enver
Paa'nn Talt Paa'y sulad satr ya da szlerin belki de en
hafifidir. Ak olan dostlarn aras almamsa da yollar ayrl-
mtr.
Talt Paa, Mustafa Kemal Paa'nn bir gn kendisiyle i-
birlii yapacana inanyordu. Bunu baz kereler abartmaya va-
ran bir cokuyla evresine yanstmaktan da ekinmiyordu.
zellikle M. Kemal'e yazd mektuba ald yant yorumlama
biimi bu abartmal davrann en gzel rneidir. M. Kemal'in
mektubunda Anadolu'nun talya'daki temsilcisi Cami (Baykut)
beyle iliki kurmalarn sylemesi Talt Paa'y ok umutlan-
drmt.
Bu noktadan sonra Talt Paa'nn Anadolu'ya dnmek iin
Ankara'nn verecei izni bekleme dnemi gelir. Bu umud ve
endie dolu bir bekleyitir. Endieleri M. Kemal'in Cemal
Paa'ya kar taknd tavrdr. zellikle Bekir Sami beyin,
Cemal Paa'ya Moskova'da syledii, ls itibaryla ar olan
szler onu dndrmektedir. Bundan trde Kk Talt be-
yin Dou Anadolu'daki rgtlenme almalarnn hzlandrl-
457
masn ister. Bylece Ankara zerinde dolayl bir bask unsuru
olabileceini beklemektedir.
Malta srgnlerinin serbest braklmas ve bir blmnn
Anadolu'ya kabul edilmesi umudlarn birden arttrr. Hseyin
Cahit'in Fransa'ya gittiini renince ne yapp yapp onunla bir
grme frsat arar. Fakat bu frsat bir trl yaratlamaz, yani
grme olmaz. Oysa Talt Paa herhangi bir istasyon'da yap-
lacak bir ka saatlik ayakst grmeye de razdr. Bunu
kurma abasnda olduu yurda ynelik rgt daha da kuvvet-
lendirmek iin istemektedir. Bylece Mustafa Kemal'in kendine
gereksinimini bir dzeye getireceini ummaktadr. Hseyin
Cahit'ten de bu ynde yardm istemeyi planlamtr.
O gnlerde Ankara'dan gelen haberler ttihat olmayan
milletvekillerinin Mustafa Kemal'e kar sert bir muhalefeti r-
gtleyip, yrtmek zere olduklarn gstermektedir. Hatta M.
Kemal'in bir yerde dostlarna "ttihat ve Terakki haklym, bu
adamlarla bir yere gidilmez" eklinde konutuu da kulana
gelmitir. Btn bunlar iyiye yorar. Anadolu'ya dnme gnleri
(grnd kadar) yaklamtr artk.
Bekir Sami Londra konferans iin talya'dan geerken
Cami ve Cavid beylerle yapt sohbette Meclisteki bu muhale-
fetten yaknm, M. Kemal yanls milletvekillerinin de tam bir
dn karmaas iersinde bulunduklarn, bir ndere olan ge-
reksinimin her geen gn arttn syleyince, Talt Paa'nn
umudlar birden dorua ulamtr. Artk M. Kemal'e kar
elinde byk bir pazarlk gcnn bulunduu ortadayd.
Onun bu umudunu pekitiren, kanlarnn doruluunu gs-
teren bir baka olayda ngilizlerin Londra Konferans arefesinde
kendisiyle iliki kurmak istemeleridir. nce stanbul'dan tan-
d, ngiliz Intelejansnn adamlarndan Aubrey ile olan mla-
kat, sonra Berlin'de ngiltere elilii kanalyla kurulan iliki ve
konumalarda ileri srlen istekler... Bunlar hem Aubrey'in

458
daha sonra ayrntl bir biimde deineceimiz anlarnda, hem
de Talt Paa'nn mektuplarnda yer almaktadr. Elimizdeki bu
kaynaklardan anladmza gre Talt Paa ngilizleri baz
konularda ikna ettiine inanmtr. Fakat, tam bu grmelerin
umudlarn dorua kartt ve Anadolu iin vazgeilmez kii
hviyetine brndne olan inancn pekitirdii srada
Anadolu'dan istenmediine dair ilk haberler gelmitir. Daha n-
cede deindiimiz gibi Bekir Sami'nin Moskova'da Cemal
Paa'ya syledikleri umud kincidir. Oysa Talt, Cemal Paa'y
Radek aracl ile SSCB Dileri komiserliine tantmtr.
Ak olan o dnemde Talt Paa'nn Boleviklerle olan ilikisi-
nin Ankara'dakilerden daha iten ve inandrc olduudur.
Bunun nedeni Talt Paa'nn dnceleri ve eylemleri ynnden
sahip olduu aklkdr. Sosyalizmin gelecekteki gcn her
yerde ve her konumasnda vurgulamaktadr. stelik bunu ina-
narak yapmaktadr. Ama buna karn Bolevizm Trk toplumu
asndan kabulnn yapay ve zenti olmaktan teye geemeye-
ceini de belirtmektedir. O ngilizlerle Bolevikler arasnda bir
snr devleti olmann yararna inanmaktadr. Bu yarar ldr.
Yani ngiltere, SSCB ve Trkiye ve konumdan kendi alarn-
dan eitli ve deiik yararlar elde edebileceklerdir. Londra kon-
feransndan nce srarla Bakir Sami ile grmek istemesi bun-
dandr. Anadolu ilerine Enver'in karmasn hi istememekte-
dir. Ona gre rgtnn gc arttka, Bolevikler glendike,
Anadolu bir olgun meyva gibi ellerinin arasna decektir.
zellikle Byk Millet Meclisi'nde ki muhalefetin glenmesi
ve acmaszl orannda Mustafa Kemal kendisine yanaacak,
en azndan pazarlk yapmak isteyecektir. Bu olgu Talt Paa
iin bir matematiksel bant kadar gldr, kanlmaz bir du-
rumdur.
Bilgilerimize gre Talt Paa bir noktay hesaba katmamak-
tayd: yllarn deneyimi ile yorulmu bir inklpy, hele o kii
kendi emperyalist emellerinin de bitecrbe farkna varmsa
ngilizler ayakta tutmazlard, yaatmazlard. Talt rgtl,
459
siyasal deneyimleri ve hatta evresinde yaratt karizma ile o
gnlerde Mustafa Kemal'den daha tehlikeliydi. Aslnda,
ngilizler de Talt'n, zellikle Boleviklere kar tampon gre-
vini grecek gl bir devletin yaatlmas yolundaki politik g-
rlerinin doruluuna inanyorlard. Ama bu Talt'sz da ger-
ekleebilirdi. Bunu denemekte de yarar vard...
Talt Paa, 1921 baharnda, Berlin'de ngiliz yetkilileri ile
yapt grmeleri zaman zaman Cavid'e yazyor, olaylarn ge-
nel ak konusunda bilgi veriyordu. Cavid'in gnlnde Talt
Paa'ya kar yazlm satrlar anmsaynca kiinin "Niin
Cavid?" sorusunu soraca gelmektedir. Acaba ona bylesine
gveniyor muydu? Talt Paa'nn gen yandan itibaren iinde
yetitii ihtillci ortam, bilhassa bu gibi sorunlarda insann ken-
disine bile gvenemeyeceini retmiti. Ama Cavid bey Talt
Paa'nn gznde bir bilekeydi. Batnn ileri finans evrelerinde
tannyor, Anadolu da kendisini (gelecekteki hesaplan asndan
olsa gerek) btnyle yadsmyordu. Cavid beyin btn bu ili-
kileri kendisinin bilekesel konumunu yanstacak rneklerdi. Ne
var ki Cavid, o gnlerde iinde bulunduu ak ortam ve yeni
evlilik hazrlklarndan tr Talt Paa'nn yazdklaryla gere-
ince ilgilenecek durumda deildi. Fakat ona yazd mektup-
lardan birinde u cmle dikkati ekmektedir: "... Korkarm
bunlar seni Berlin'de tutmak iin oyalyorlar". Talt Paa bu
cmleye o an iin bir anlam vermemi, olsa olsa Cavid'in al-
t ktmserliine yormutur. Mektubu aldktan bir ka gn
sonra ldrldnde ise bu cmlenin deerini tartacak ko-
numda deildi artk. Evet Cavid'in szlerini okuduunda belki de
glm, "ngilizlerin beni burada tutmaktan amalan ne olabi-
lir" diye de iinden sylenmitir. Ama ise bir ka gnde aa
kmtr.
Talt Paa'nn gurbet gnlerini ieren bu gelimeleri bir
kere de onun mektuplarndan izleyerek, deerlendirmee al-
alm. Bundan sonra sra dier bulgulara gelecek.

460
 Talt Paa'nn Cavid beye yazd mektuplarla, dier mek-
tuplarndan elimizdekilerinin nemli blmleri tarih srasyla u
bilgileri iermektedir:
27 Eyll 1919
"Azizim Cavidim,
Mektubunu dn aldm. En evvel dndm, buradan sana
bir pasaport tedarik edip gndermek oldu. Biraderinin burada
bulunduunu evvelce iitmitim. Dn Ziya'dan resimlerini iste-
dim. Bugn Berlin'de bulutuk. Resimleri aldm. Ancak birade-
rin sana benzemediini syledi. imdi Pasaportu alp Vitalis
efendi marifetiyle sana gnderiyorum.
Adresim: M. Saiy
Neubahelsberg Bel
Berlin..."
Bu mektuptan anlaldna gre Talt Paa'nn Cavid'le
mektuplamas 1919 sonbaharna rastlamaktadr. Kendisinin
bundan nce dier arkadalaryla mektuplap mektuplamad
konusunda bir bilgimiz yok. Yalnz ilerde yer alacak mektupla-
rndan da anlalaca zere Enver, Cemal, Dr. Nazm,
Bahaattin akir'le baz haberlemeleri olsa gerek. Ayrca Talt
Paa'nn Almanya'da M. Sai adna karlm bir pasaportla bu-
lunduunu da biliyoruz. M. Sai adn Paa daha nce de Balkan
savana gnll olarak katlmak istediinde kullanmt.
Bu mektubunu izleyen 21 Ekim 1919 tarihli mektubunda
svire-Mnih-Berlin arasndaki yolculuunu anlatarak, bura-
larda rastlad baz eski dostlardan szetmektedir.
1 Aralk 1919 "Kardeim
Cavid'ciim,

461
 Son mektubuna cevap yazmadm. nk yazlacak yeni bir
ey yoktu. Dinari'nin delegesi (Burada talyan hkmetinin
temsilcisi kastedilmektedir) geldi. Uzun uzadya grtk.
Muhaveremiz pek akademik geti. Ciddi, hakl bir ey yapmak
niyetinde deildirler. Dahil (Anadolu'yla) ile olacak temas ve
mnasebatmza tavassut iin emir aldn syledi ve btn
mezuniyetinin bu esasa mstenid olduunu da ilave eyledi. lk
mlakatta bende fazla tafsilata girmedim. Ancak bugnk vazi-
yete gre fazla bir ey yapabileceklerini umud etmiyorum.
svire'de iken Mustafa Kemal'in yanna Asm bey isminde bi-
rini gndereceimi sylemitim. te bu mektubu size Asm bey
verecek, sende gerek onlara, gerek stanbul'a bir ey yazmak is-
tersen yaz, not ettir, nasl istersen yle yap. Asm gayet zeki,
emin, tam sevebilecein bir gentir. Ben kendilerine bir ey
yazmadm. Mlahazatm not ettirdim ve grmek zere biri-
sini gndermelerini rica ettim. Baha bey ve refiki henz hareket
etmediler (Enver Paa ve Bahaattin akir'den sz ediyor). Her
ey hazrdr. Yalnz ak bir havaya intizar ediyoruz. Her ikisi de
gzlerinden pyorlar. stanbul'dan yeni bir haber almadm. Sen
almsan yaz. Ben midimi artk kamilen gnein doduu ta-
raflara baladm. Btn varlmla artk o dairede alacam.
Ve cidden pek byk mitler besliyorum. O tarafl buradakilerle
pek kaynatk. Onlarda son zamanlarda epeyce canlandlar.
Sayid Ahmet Cafer'e yazdm cevab sana gnderiyorum.
Ltfen kendisine verirsiniz. Hallayan'n gzlerinden perim.
Grrsen misafir ettiimiz zata da selamm syle, Necmettin
(Molla) beyin yannda mektubuna cevap yazacam. Hayrettin
iin mektep mdrne yazdk (Kaynbiraderi). Daha bir cevap
alamadm. Kendisinin ve Kemal beyin gzlerinden perim.
Seninde zlemi, zlemi gzlerinden perim, Nur-u aynm
kardeim.
H. Kitabn (Anlarnn) nerinden imdilik sarf nazar ettim.
tiye talik edeceim, Trkesinin tab' bitmek zeredir. Bitince
sana gndereceim."
462
 Bu mektubun altnda 21 Kanunevvel 1919 tarihi de bulun-
maktadr. Bundan da yaklak bir ay iinde yazld izlenimi
ediniliyor.
16 Kasm Cuma (1919)
"Kardeim Cavid'ciim
Sal sabah Ali (Enver Paa) beyle birlikte Berlin'e geldik.
lk mlakat mteakip "Zug"da bahsettiim zat Londra'ya ora-
dan da Paris'e gitmi. Tavassut edende Ali beyden iki gn hare-
ketini tehir etmesini rica etmiti. Dn avdet etti. ki defa mla-
kat ettiler. Londra'da seninle beraber Edirne'ye kadar teyi etti-
imiz zat ile (W. Churchill) grm, o da Paris'te bulunan re-
islerine gndermi. Paris'te reisle, Hariciye Nazr ile ve
Montague ile grm, teklifleri u yolda hlasa edilebilir:
stanbul'un ve ekseriyeti Trk olan yerlerin Devlet-i
Osmaniye'ye kalmasna muvaffakat ediyorlar. Sultanla sonra te-
dafli bir ittifak akdini kabul ediyorlar. Msr'da, Afgan'da
Hindistan'da tesir yapmaklmz ve Kafkasya'daki hkmetlerle
birleerek Boleviklerin ran' istila etmelerine mani ol-
maklmz teklif ediyorlar. Ve bittabi bu ileri baa karacak
bir hkmeti imdiden vcuda getirmekliimizi de kabul
ediyorlar. Bizden de msbet ve kat'i teklif istediler, biz de kat'i
teklifimizi bildirdik. Bizim teklifimizde seninle grtmz
hudud dahilinde: temamen mstakil bir Trkiye'nin vcuda gel-
mesi ve tiyen, Araplar arzu ettikleri takdirde bir Trk-Arap
konfederasyonuna mani olunmamas.
Bu mzakerelerde ben bulunmadm. in derece-i ciddiyeti
hakknda kat'i bir fikrim yoktur. Mukabil teklifimiz gya bugn
telgrafla Paris'e yazld. Kabul ederlerse dn Berlin'e gelen
maslahatgzar Lord Kilmarfad mzakereye memur edilecekmi.
O vakit bende mzakereye itirak edeceim. Yeniden be gn
mddet istenildi. Bu mzkere balarsa yine sana yazarm.
Arada geen muhaverelerden anlaldna gre
Boleviklerden fena halde rktkleri anlalyor. Yalnz bu se-

463
bep bize mracaatlarna mucip olmutur. Herifler pratiktir.
Byle olmakla beraber bo kmak ihtimali de vardr. Bakalm
ne olacak..."
28 Ocak 1920
"Azizim Cavid'ciim,
Msy Weil ile gnderdiim mektupta o gne kadar cere-
yan eden mzakereyi bildirmitim. Tam aradan dokuz gn ge-
tikten sonra, malum olan ahs bildiimiz zatla birleti, cevab
hlaseten udur:
stanbul ile Trk ekseriyeti olan yerler Trk hakimiyetinde
kalacaktr. Bu kendi hkmetince takarrr etmitir. u halde
teklifatn ksm mhimmi kabul edilmi oluyor. Kafkasya'daki
Azerbaycan hkmetinin de istiklali tasdik olunmutur. u hale
gre kendilerinin lehinde ve aleyhinde almakta muhtarsnz.
Bugne kadar cereyan eden mzakereyi her iki taraf olmam
gibi farzederek serbestisini muhafaza edebilir. Bizim dnd-
mze gre ngilizler son gnlerde tebdilli karar ederek yalnz
bana almaya karar verdiler demektir. Biz dier tarafla te-
mas kat'iyen kesmedik. Bu hafta arkadamz (Enver) yalnz
olarak semti maluma mteveccihhen yine ayn vasta ile seya-
hatna devam edecektir..."
"Marklar sen mi alakoyacaksn, yoksa bana m gndere-
ceksin? ikisi de olur. Ali bey gzlerinden pyor... stanbul'dan
gazete alamadk. 26 Aralktan sonra gazete varsa ltfen gnder
kardeim... Sai."
29 Ocak 1920
"Azizim Cavid, mektubunu imdi getirdiler. Ali beyle bera-
ber okuduk. Ali bey bu hafta iinde mahalli mahsusa (Sovyetler
Birliine) gidecektir" Mektupta sonraki blmlerde 9-13 tarih-
leri arasndaki Yenign gazetesine dayanarak Meclis-i
Mebusann al anlatlyor. Mektup "Cemal Paa ile mutlaka
telefonla grtnz. Ondan ne haber" diye bitiyor.
464
 Cavid'in gnl ve dier belgelerden anlaldna gre
Talt Paa 27 Martta svire'nin Balle ehrine gidiyor, bu gezi-
sinin nedeni Anadolu'dan gelmi olan Edip Servet beyi grmek-
tedir. Bu arada Cavid beyle de gryor. Sonra Roma'ya gidi-
yor. Buradaki temaslar konusunda bir bilgimiz yok. Dnte
svire'ye, Cavid beye tekrar urayarak Anadolu'ya gemek ka-
rarnda olduunu bildiriyor. Cavid bey bunun iin zamann er-
ken olduunu syleyerek onu dncesinden vazgeiriyor, Talt
Paa tekrar Almanya'ya Berlin'e dnyor.
25 Nisan 1920
Cavid beye yazd bu mektubunda nce Enver beyin
Moskova'ya salimen vardn haber veriyor. Baz kiilerin de
bugnlerde stanbul'dan geldiklerini ve yeni haberler getirdikle-
rini ekleyerek unlar yazyor:
"Gelen arkadan vapurunda Ahmet Rstem, Muhtar ve bi-
zim Memduh evket (Esendal) beyler varm. Benim Berlin'de
olup olmadn bilmiyorlar. Ben Memduh evket'in Berlin'e
gelmesini ve sonra dahile gitmesini telgrafla yazdm. de
dahile gitmek zere Roma'ya gitmiler. Memduh'tan alacam
malumat sana da yazarm."
"Dn buradan Lahey ataemiliteri Selnik'li Osman hocann
olu ve Selnik'li Mustafa'nn (M. Kemal) mektep ve snf refiki
Nuri bey (Conker) mahalli maksuda hareket etti. Noktai naza-
rm kendisine de ariz ve amik anlattm ve senin mlahazalarn
da ilave ettim... Refikam bir ka gn iin biraderi ile Mnih'e
gitti. Memduh ile grtkten sonra belki bende gideceim..."
1 Mays 1920 "Kardeim
Cavid,
Biz burada bir bro tekil ettik. Matbuat brosu. Lahey,
Lusanne ve Roma ile tesisi mnasebet edeceklerdir... Sai".
9 Mays 1920 "Cavid
bey kardeim,
465
 Bununla size mektup oluyor yazyorum. Hibirisine ce-
vap alamadm. Acaba Lausanne'da deil misin. Cahit'in Paris'e
gidip gitmediini sormutum. Bu meseleye ben ok ehemmiyet
veriyorum. erif Paa'dan telgraf gelmezse bile yine gitmesini
sylemitim. Kuzum Cavid'ciim buna dair bana yaz.
Son mektubumda burada bir matbuat brosu tesis ettiimizi
yazmtm. Bu bro Trkoca ile dorudan doruya temasa ge-
ecek. Sizden Harun'un adresini istemitim. Ltfen onu biran
evvel bildir". Bu arada broda kullanlmak iin Trkiye'ye ili-
kin haberlerin kprn istiyor. Sonra da gene lke sorunlarna
dnyor: "Bizim eraiti sulhiyenin tebliinden sonra, bro bir
miting tertibini dnd. Bu mitinge Trkler, Araplar, Hintliler,
Msrllar, Azerbeycanllar itirak edecektir. Miting neticesinde
bir protesto telgraf yazlacaktr... Bu protesto telgraf reisi h-
kmetlere, bizim delegasyona ve Humanite gazetesine gnderi-
lecektir".
3 Temmuz tarihli bir mektupta da Tevfik Rt'den (Aras)
sz edilmektedir: "Tevfik Rt Hseyin Ragb' tavsiye ediyor.
Hseyin Ragp'ta bir hafta sonra Ankara'ya gideceinden oraya
bir tebligatm olup olmadn soruyor ve Tevfik Rt'nn
Ankara'da olduunu bildiriyor. Ben bunca olan teebbsatmz-
dan bir nebze olsun bahsettim. Teebbsatmz da Nuri ve Edip
beyler vastasyla bildirdiimizi ve onlara bir an evvel cevap ve-
rilmesini yazdm...
...Yunanllar zannedersem umut ettikleri kadar kolay mu-
vaffak olamyorlar. Benim hastalm tamamen geti (Bu hasta-
ln ne olduuna dair bir bilgimiz yok)."
14 Temmuz 1920
"Dn Londra'dan Mehmet imzasyla bir mektup aldm.
smail Hakk Paa'nn yazsna benzettim. Anadolu'dan ald
evrak gnderdiini ve benden bir vagon katla hurufat istedik-
lerini yazyor. Gsterdii adrese yazarak izahat istedim. Senin
bundan malmatn varsa bana yaz".
466
 Arada bir tarihsiz mektup var, ama anlatlan olaylar asn-
dan Temmuz ay iinde ya da hemen sonra yazlm olmas ge-
rekir. Bu nedenle ona bu srada yer veriyoruz.
Tarihsiz
"Azamiyyn (Bolevikler) Mustafa Suphi vastasyla mem-
leket dahilinde komnizm iin almak istiyormu. Trkiye
komnistlerinin efi olarak onu tanyorlarm".
"Geen gn Anadolu'dan Enver bey isminde bir zat geldi.
Hararetli, hamiyetli, ttihat bir gen. zmir'de ttihat ve
Terakki mektebi mdr imi. imdi Byk Millet Meclisi'nde
Mebus, Pul tabettirmek iin talya'ya gnderilmi. Bu memuri-
yetini bizim zmir murahhass ve imdi ktisat Vekili Celal bey
(Bayar) tensip etmi. Maksat Almanya'ya kadar gelip bizimle
temas etmesi imi. Geldi, Eyp Sabri beyden Celal beyden mek-
tuplar getirdi. Bizim Kr Ali beyde bir program gndermi.
Tekiltmzn tanzim ve ihzar dnlyor. Eyp Sabri dahile
girme zamannn geldiine kani isek zemini ihsar etmek zere
yazmaklm rica ediyor. Tekiltn ihyasna dair fikirlerimi
yazdm. Program iin bir mddet sonra cevap vereceimizi
syledim. eref beyle beraber program zerinde biraz alaca-
m..."
"...Mustafa Kemal'i Meclis biraz skyormu. O da bizimki-
lerin Mecliste ve harite tekilat yapmalarn arzu ediyormu,
bir sohbette: ttihatlarn fena dedikleri iinde iyisine tesadf
etmedim, demi".
15 Kasm 1920
"Kardeim Cavid'ciim,
te bu defa hi vakit geirmeksizin mektubuna cevap veri-
yorum. Bundan sonra da yle hareket ederek ben de hissi vazi-
feperver olduumu ispat edeceim..."

467
 Belki mektuplarna ara verdii ve Cavid beyin baz serze-
nilerine muhatap olduu iin st kapal bir biimde ta atmak
istiyor.
"Ali bey (Enver Paa) hl buradadr. Ali beye gre
Kafkasya ihtilali ve Ruslarn bu husustaki endieleri izale edile-
cek olursa yani oradan kafiyen vazgetiimize ve oralar kendi
mukadderatna terk ettiimize, daha dorusu oralarda Sovyet
idaresinin teesssne muvaffakat eylediimize dair
Boleviklerde kanaat hasl etmee muvaffak olursak bizim
memleket idareyi dahiliyesine mdahale etmemek artyla m-
tereken Anadolu ve Arabistan'da ngiltere ve Entente aleyhine
almak mmkndr. Herhalde bugn yaplacak baka bir ey
olmadndan Moskova ile hsn mnasebat idame ettirmek
hayrldr kanaatndaym". Bu arada Mustafa Suphi ile ilgili bir
bilgi notu da var.
"Ankara mzakerat hakikaten hem manasz, hem vakitsiz
ilerle dolu (Meclisteki tartmalar kastediyor). Arasra bize de
geliyor. "Yeni Gn" gazetesi de henz mesleini tayin edeme-
mi. Byle olmas da tabii, Mecliste frka tekilt yaplmam.
Herkes mstakil, serbest, aklna geleni sylyor. Hkmete ve
tekilata henz bir ciddi ekil verilememi. Sovyet ilan ettikle-
rini dair bir telgraf vard. te bu havadiste henz bir eye karar
veremediklerine dellet ediyor. Daha bir mddette byle devam
edecek zannediyorum. Ali beyin (Kr Ali hsan bey) progra-
mndan, Yunus Nadi'nin mlakatndan komnist olmayarak
Sovyet tekilatn kabul etmek istediklerini anlyorum. Bunu en
son ve en gzel bir ekli idare tasavvur ediyorlar. Halbuki onlar
birbirine merbut ve zarureti halden mtevellid rejimlerdir. Biz
de henz o zaruret yok iken onu taklit etmenin manas olmad
gibi muvaffakiyet vereceine de emin deilim. Biz daha iki de-
receli intihapla adam akll mebus karamyoruz. Bu fikirlerimi
ktisat Nazr Celal beye yazdm. Burada gelen Enver beye de
syledim. Bilmem doru mu?...".

468
 Tarihsiz
Sz ettii olaylara gre bu mektubun Kasm 1920 sonlarna
doru yazlm olmas akla yakn geliyor.
"ki gzm kardeim,
Bu mektubun cevabn da bir ay uzattm. Sebepsiz deil.
Mektubunu aldm gn vaktiyle Ali beye (Enver Paa) olan
teklif bana vaki oldu. Arada iki vasta bulunuyordu. Nihayet va-
stalardan birinin evinde yemekte ilk mlakat vuku buldu.
(ngilizlerin teklifinden sz ediyor) Temas edilen zat sefarete
mensup bir binbadr. Akademik mbahasattan sonra bir aralk
yalnz kalnd. Binba tarafndan garip bir suale maruz kaldm:
- Eer tekrar mevkii iktidara gelirseniz, memleketinizin
bakiyesinde temini intizama muvaffak olabilir misiniz?
Tabii buna lazm olan cevab tafsilatyla verdim ve Sevr
muahedesinde yaplacak tadilata tabidir cevabyla ikmal ettim.
Muharebe-i umumiyeyi bizim tarafn kaybetmesi bir "fata-
litedir. nk Trklere itimad edilmiyor. timatszlk devam
ettike yalnz Anadolu'da deil, Irak'ta, ran'da, Kafkasya'da
asayi tekarrr etmeyecektir. Aksi takdirde Trkler evvelce ol-
duu gibi, btn arkn her trl karkla kar jandarmaln
ifa edecek, bundan da en ziyade yine kendileri istifade edecek-
tir. Son sz, bakalm u Kostantin meselesi ne suretle neticele-
necek oldu.
ki gn sonra vasta tekrar geldi. Ekalliyetin hukuku temin
edilmek artyla zmir'in hakimiyeti Osmaniye'de kalmasna,
Trakya mstakil bir hkmet olmakla beraber bizim bir komi-
serimizin bulunmasna, Irak'n hakimiyeti Osmaniye'de kalma-
sna, bir Hidiv tarafndan muhtariyetle idare olunmasna, keza
Azerbeycan'n da bu suretle idare edilmesine, Batum'un Trk
kalmasna muvaffakat edilmekte olduunu ve fakat Mustafa
Kemal zerinde bir nfuzum olup olmadnn anlalmas lazm

469
geldiini ve Enver Paa Boleviklere kar fazla angaje oldu-
undan ona meram anlatmak kabil olup olmadn bilmek is-
tediklerini syledi. Ben de cevaben bu mesail o kadar mhim ve
ciddidir ki sahibi selahiyet bir zat ile kar karya gelmedike
mtala edilemez dedim.
Yine ayn zatn ifadesine gre, bu mlakat sefirin malumat
tahtnda olmu ve bu mesaili mzakere etmek zere Londra'dan
biri hariciye, biri harbiye nezaretinden iki memur gelmi. Cuma
gn akam binba kendi evine yemee davet etti. Biraz tehli-
keli olmakla beraber bende kabul ettim. Bakalm orada kim bu-
lunacak ve mbahase ne renk ve ekilde tecelli edecek.
htisasatma gre ya bunlar bilmek istedikleri baz eyleri
benden almak istiyorlar ve yahut Londra Konferans'nda mza-
keratn alaca ekli gre byle bir temas tesisini muvafk bulu-
yorlar. Bir ncs de beni elde ederek cz'i tadilatla Mustafa
Kemal'e kar kullanmak istiyorlar. Bu k belki varid deilse de
dostlarmzdan herey beklenir."
"Bekir Sami Baku tarikiyle Ankara'ya avdet etmi.
Hareketini telgrafla bildirdi. Ankara'dan Avrupa'ya gelmek ni-
yetinde imi. Bana yazd mektupta greceimizi mid edi-
yor".
19 Aralk 1920
"...Bugn Ali beyde hazr olduu halde, Roma'ya gitmek
meselesini uzun uzadya grtk. Memleket haricinde bulunan
Trk ricali siyasiyesinin bir itima aktetmesi fikri... tarafndan
ileri srlmtr (Bayur'a gre bu mektubu yaynlarken (...)
getii yerde M. Kemal'in isminin olmas gerekiyormu).
Maksatlar da bu ricalin her biri kendi noktai nazarna gre bir
siyaset takip etmekte olduundan bunlar bir yere cem ile noktai
nazarlar telif ve milli bir hedefi siyasi tayin ettirmekti. Berlin'de
Cafer beye de izah ettiim vehile noktai nazarlarda hi bir ihti-
laf yoktur. Herkesin maksad siyasi ve iktisadi mstakil bir
470
Trkiye'nin vcude gelmesini temindir. Buna ne islam, ne bol-
evik siyaseti manidir. Bilakis her iki siyaset bu gayeye vasl
olmak iin birer vastadr. Dmanlarmz biz bu vesaite mra-
caat etmediimiz halde bize kendi siyasi ve iktisad boyundu-
ruu altna almakta tereddt etmediler. Belki o vesaite mraca-
attan sonra ilerinden bazlar tereddte dtler. Anadolu'nun
iki seneden beri mukavemeti, Boleviklerin Anadolu'ya ve slam
alemine temayl, Venizelos'un skutu bu tereddt bir miktar
tezyidetti".
Mektubun bundan sonraki blmnde Roma toplantsnda
slamc bir politikann deil, milli bir politika izlendiine dair
ngiltere ve Entente lkelerine gvence verme gereine deinil-
dikten sonra unlar eklenmektedir:
"imdiye kadar senin Franszlarla benim ngilizlere vukua
gelen temaslarmzda bu cihetler pek esasl ve sarih surette g-
rlmtr."
Tarihsiz
"Kardeim Cavid'ciim,
Kartta yazdm mlakat dn vuku buldu. Mbahasat yine
akademik kald. Kraln yaveri Has' ile de Cuma gn yemek
yiyeceiz. Yani seninde dndn gibi, her trl ihtimale
kar temas muhafaza etmek iin bu mlakat ve davetler yapl-
yor. u iyilii var ki ben istediklerimi istediim ekilde syle-
yebiliyorum.
Ali beyle avdetimde uzun uzadya grtk. Bir dereceye
kadar da anlatk. O benim derhal memlekete gitmekliimi tek-
lif ediyor. Mtalas da udur: Mustafa Kemal hi bir vakit buna
muvaffakat etmeyecektir. Emri vaki-i kabule mstaittir.
Arkadalarda tereddtten kurtulabilecek. Binaenaleyh madem ki
vcudumuzu ihtiya vardr, menfaatine almal. Kendisi bu
hafta avdet edecek ve oradan dahile gemek niyetinde. Ben

471
zemin hazrlanmakszn gerek kendim, gerek kendisi iin mah-
zur gryorum..." Talt Paa yurda dnmek konusunda herkesin
kiisel hareket etmesi dncesinde, en azndan kendisi asn-
dan bu eilimi koruyor. Bunun iin de Anadolu'dan haber bekli-
yor. Nitekim bu mektubu u satrlarla bitiyor: "Anadolu'dan ge-
lecek habere intizaren Cuma gn Mnih'e gitmee karar ver-
dim."
2 ubat 1921
"Cavid ve Cami bey kardelerime,
Dn mhim mlakatta bulundum, srasyla arzediyorum:
1 - General Vrangel'in dostlarndan bir Rus generali eve
geldi. atalca ve Gelibolu'da bulunan 50 bin kiilik Vrangel or
dusunun iaesi kesilecekmi. Bunlar, eer istenirse, Mustafa
Kemal'in emrinde Boleviklere kar savarlarm. Bende be
nim burada bir vazife ve selahiyetim olmadn ve Mustafa
Kemal halen Boleviklere istinad etmek mecburiyetinde oldu
undan onlarn aleyhinde hareket etmesinin makul olmayaca
cevabn verdim."
2 - Yunan Kral'nn eski Genelkurmay Bakan General
Metaksas ile Madam Vangenheim'in evinde bulutuunu bildi
riyor. Metaksas bir anlama iin zemin yoklamas mahiyetinde
bir eyler sylyor. Talt Paa'nn yazdklarna gre nemli
neriler deil bunlar, o da zaten zerinde durmadn mektu
bunda belirtiyor.
3 - talyan sefiri kendisini ararak Kont Sforza'nn bir
mektubunu okur. Talt Paa bu olay yansttktan sonra mektu
bun ieriini Cavid beye bildiriyor: "Mnderecat udur:
Mustafa Kemal'in konferansa davetinin kendi eseri olduunun
bana teblii... Anadolu'dan gelecek delegelerin kk mesailde
srar etmemesi iin Anadolu nezdinde btn nfuzumun istimal
edilmesi ve ngilizlerle sulh arzusunun da iddetli olduu ve
herhalde msait vaziyet ve frsattan istifade edilmesi ve ayet

472
konferansa gitmeden evvel kendisiyle grmek istersem
Turin'de mlakat mmkn olduu ve selam". Bu mektuba orta
yollu bir yant verdiini ekleyen Talt Paa u noktay da belir-
tiyor: "imdi Cami beyden ricam bu mlakatlarn ve mutalatn
Mustafa Kemal Paa'ya telsiz telgrafla naklidir. Esasen kendisi
de bu hususta bizi tavzif etmiti". Bylece Mustafa Kemal'in
kendisine bir grev verdiine de deinmektedir. Mustafa
Kemal'in bu konudaki yazsna daha sonra deineceiz.
27 ubat 1921
"... Ankara mektuplarnn muhteviyatn Berlin'den yazarm.
Halide (Edip) hanmdan sana da mektup var. Yanllkla atm.
Okumakszn Baha'nn ve Rsuhi'nin muvacehesinde kapadm.
Bu defa umumi avdeti tecviz etmiyorlar. Bir mddet daha sabr
tavsiye ediyorlar. Ben avdetten Bekir Sami beyle grmeyi
iddetle arzu ediyorum. Sen kendilerine benim iin bir mev'udu
mlakat tayin ettir". Ne yazk ki Talt Paa'nn bu konuma is-
tei gerekleememitir.
7 Mart 1921
lmnden nce yazd son mektuplardan biri budur.
Mektupta ngiliz Intelejansndan Aubrey ile konumasna dei-
nerek unlar yazar: "Dsseldorf'ta dostumla olan mlakat biraz
daha ciddi ve esasl cereyan etti. Hlasas bizim taraftan hep
teminat vermek, onun tarafndan inanmak oldu. Bekir Sami
beyle gremediime onun kadar bende mtessir ve mtessi-
fim. Bu arzusunu bana bildirmi olsaydn Roma ile Paris ara-
snda bir yerde yollarn keserdim. Neyse adetlerinde bundan
mahrum olmayalm".
H. Yunus Nadi'ye Ayrca yazmak isterim. Bilmem mahzur
var m? Onu da behemehal grmek isterdim".
Bu son mektupta, azda olsa yeis izine rastlamak mmkn-
dr. Bekir Sami'nin onunla grmekten kamak istediini an-

473
lamtr. Ama o siyasi amac olan her kii gibi, onun yolunu
kesmek pahasna da olsa, bir emri vaki yaratarak grmeyi
salamak istemektedir. Ankara'dan gelen haberler daha bir sre
Almanya'da kalmas gerektiini ihsas ettii iin, kendi kendine
tledii sabr mektuplarna da geirmektedir. lmden
korktuunu syleyemeyiz. Bu noktada daima cesur ve kaderini
kabul etmekten yana bir tutumu olduunu bilmekteyiz.
Mektuplarn yayn srasnda, Talt Paa'nn, baz kereler
Anadolu hkmetinin Avrupa'daki uzants imiesine davran-
mas konusunda, Hseyin Cahit Yaln u aklamay yapmtr:
"Talt Paa Cavid'e yazd bir mektupta, memleket iin
alma tarz hakknda M. Kemal Paa ile anlatklarn, harite
almak vazifesini M. Kemal Paa'nn kendisine tevdi ettiini
sylyor. Cemal Paa'ya ayn ekilde ifahen temin etmi olacak
ki Cemal Paa Moskova'ya gelip de Ankara'dan gelen kurye
vastasyla ald teblide Enver, Cemal ve Talt Paalarn
harite TBMM hkmeti namna hibir faaliyette bulunmaya
selahiyet-leri olmadn okuyunca hayretler iinde kalyor ve
Talt'a: "Sen byle sylemitin, halbuki byle kt, ben az
kalsn Moskova'da rezil olacaktm" diyor. Cemal Paa ayn
szleri Mustafa Kemal Paa'ya da yazmtr.
Bu halde, Talt Paa ile Mustafa Kemal Paa arasnda bir
yanl anlama bulunduu aikrdr. Bu yanl anlama neden vu-
kua geldi? Burasn tenvir iin Talt Paa'nn evrak arasnda bir
vesika bulunup bulunmadn aratrmak icap etti. Anadolu
tekilat ile hariteki ttihat ve Terakki ressas arasnda gayet
dostane mnasebetler bulunduunu gsteren drt vesika bul-
duk...". Bunlarn iinden bizi yakndan ilgilendiren Mustafa
Kemal Paa'nn Talt Paa'ya yazm olduu mektuptur. BMM
Umuru Hariciye Vekleti-Umuru Siyasiye Mdriyeti baln
tayan bir kda yazlm olan bu mektubun tam metni aa-
dadr:

474
 "Berlin'de Talt Paa'ya,
Kardeim,
Geenlerde pek ksa faslalarla Moskova'da Enver ve Cemal
Paalardan vrid olup Berlin'de zat devletleri ile birlikte ittihaz
edilmi ve Rusya Cumhuriyetince tasvibe iktiran eylemi bir ka-
rar zerine Trkistan, Afganistan ve Hindistan'da ngiltere aley-
hine icrai faaliyet ve hareket maksadna matuf tasavvurat ve te-
ebbsattan bahis bulunan iki kta mektuba verilen cevap suret-
lerini talya'da Ankara hkmeti mmessilliine tayin klnan
Aydn mebusu Cami beyefendi taraf lilerine isal edecei ci-
hetle onlarda mevzubahis olan mesali ve hususat burada tekrara
hacet grmedim. Mesaili hariciyyeye dair teati edilen muharre-
rat resmiye senetleri de marnileyh nezdinde olduundan on-
lar da bittabi mtala buyurursunuz. Anadolu ahvaline ve vazi-
yeti hariciyemizle TBMM hkmetinin istihls ve istiklli devlet
ve memleket emrindeki mukarrerat ve izahat mmessili m-
riinileyh'ten alabileceiniz cihetle bu mebhaste tafsili kelam
zaid adeyledim.
Gerek mektibi mezkure mefadndan ve gerek Cami beye-
fendinin ifadatndan msteban olaca zere zatalinizin garp
aleminde, bizim ana vatanda ve dier rfekai mesaininde me-
mliki arkiyede mtevaziyen hareket ve mterafkan bezli me-
sai ve gayret etmeleri hals memleket ve selmeti millet iin
azam derecede istifadenin art mukaddemidir. Bu cihetle
garpta vukubulacak mesai ve icraat zat devletlerinden buraya
peyderpey itay malumat edildii takdirde mukarrerat ve icraatta
ahengi tam husul olarak maksada vusul kesbi suhulet eder.
Selahiyeti temsiliyesi Almanya'ya da amil olan Cami beyefendi
ile bu babta tesisi mnasebet edilmesi ricasyla teyidi mesiri
ihtiram olunur kardeim.
25 Terinievvel 336 (1920)
TBMM Reisi
Mustafa Kemal"
475
 Bu mektupta gze arpan karlkl hrmet ve gveni Cami
beyin gnderdii dier iki mektupta da grmekteyiz. zellikle
25 Aralk 1920 tarihli mektubunda Cami bey Mustafa Kemal'in
mektubunu, ayr ve stn bir saygyla sunmaktadr...
Mustafa Kemal'in mektubunda da grld gibi kendisi
Talt Paa'nn Almanya ve Avrupa'daki faaliyetlerinden mem-
nundur ve bunlarn devamn istedii gibi, hkmetin temsilcisi
olan Cami beyle olan ilikilerinin de scak tutulmasn istemek-
tedir. Bunlar Talt Paa'nn iyimserliine ve kendisini Ankara
hkmetinin batdaki temsilcisi gibi grmesine neden olmu
olabilir. Ne var ki Ankara hkmetinin temsilcisi hviyetine
sahip olmasa bile o hkmet adna baz giriimlerde bulunmak
iin Ankara kendisine zmni bir izin vermi grnmektedir.
Aksi takdirde Talt Paa kendisine byle grevler "ihdas" ede-
cek kadar politik deneyimi olmayan birisi deildir. Nitekim
mektuplarndan da anlald gibi Ankara'ya belirli bir basky
yapabilmek iin rgtn de kurmak niyetindedir. Bunun iin
gerekli giriimleri yapmtr.
Talt Paa'nn nemli blmlerini aynen aldmz mektup-
lar, kendisinin, Trkiye'nin bamszl asndan Bolevik-
lerle ngiltere arasnda, yllarca Osmanl mparatorluu'nun
oynad denge oyununa benzer bir siyaseti izleyerek etkin bir
savam verilebilecei inancnda olduunu ortaya koymaktadr.
Bu arada hem Bolevikleri kullanmak, hem de ngiltere'yi
kullanmak niyeti ok aktr. Tabii bu hkmetler bylesine bir
kullanmaya izin verirlerse byle bir politika geerlilie sahip
olacaktr. Oysa ne ngiltere, ne de Bolevikler byle bir oyuna
gelmedikleri gibi, Trkiye'ye de ancak kendi karlar
dorultusunda gz krpmaktadrlar. Talt Paa klasik denge
oyununu oynamaya alrken, bir lde bunun da farknda
gzkyor.
Paann Ankara'ya ynelik bir umudu da Meclis'teki karma-
adr. Mektuplarndan birinde yer alan partisizliin disiplini
476
bozduuna, her kafadan ayr bir sesin ktna ilikin szleri
gerek bir politikacnn gzlemleridir. ada parti anlayyla,
grup disiplini birlikte gitmektedir. Bunun olmad mecliste ik-
tidara sahip olmak mmkn deildir. Talt Paa bunu 1908'den
sonraki deneyimiyle ylesine iyi bilmektedir ki, Mustafa
Kemal'inde zaafn bylece gereki bir ekilde saptamaktadr.
Nitekim bu tesbitten sonra Mustafa Kemal'de en azndan meclis
ii disiplini koruyabilmek iin birinci grubun oluumunu sa-
lamtr.
Mektuplar btn olumsuz koullara ramen Talt Paa'nn
politik savamdan vazgemediini gzler nne sermektedir.
Bu savamn aralar olarak zaman zaman yeni pazarlk olanak-
lar aramakta, zaman zaman da uluslararas elikilerden yarar-
lanmay dnmektedir. Bu konudaki dncelerini en iyi bi-
imde ngiliz ntelijans'nn adamlarndan Aubrey ile olan mla-
katnda bulmaktayz. Bu mlakat sonradan Aubrey, yaynlad
kitaba aktarmtr. Bu kitaptan yararlanarak mlakatn ana hatla-
rn sergilemee alacaz. Bylece bir yandan mektuplar, di-
er yandan bu mlakattaki aklamalar ile Paann yurt dn-
daki abalarn, yn ve boyutlaryla ortaya koymu olabilece-
iz.

Herbert Aubrey uzun yllar stanbul'da ngiliz byk elili-

inde almtr. ngiltere gizli istihbarat servisinin elemanla-
rndan olduu bilinmektedir. stanbul'da bulunduu srece
ttihat ve Terakki ileri gelenleriyle, zellikle Talt Paa ile sk
ilikiler kurmu, zaman zaman bu ilikiler dostluk diye nitele-
nebilecek dzeye erimitir. Kendisinin en nemli grevi Bekir
Sami Heyeti'nin Londra konferansna gelmesinden nce, ubat
1921'de (Yani Talt Paa'nn ldrlmesinden 1.5 - 2 ay nce)
ngiltere hkmetinin grevlisi olarak Paayla grmesidir. Bu
grmeyi de kapsayan anlarn 1924 ylnda "Ben Kendim"
balyla yaynlamtr. Kitap Trke balkl olmasna karlk
477
ngilizcedir. British Museum kitaplnn 010076.f.l3 kodunda
kaytldr. Kitaba dayanarak bir derlemeyi Bingl Erdumlu nisan
1975 tarihli "Birikim" dergisinde yaynlamtr. Aubrey'in
anlan hem Talt Paa'nn kiiliinin anlalabilmesi, hem de
Almanya'daki gnlerini kapsayan uralarn yn asndan
bize nemli bilgileri aktarmaktadr. Aubrey'in Paa ile yapm
olduu konuma, Paann bir nce deindiimiz ve bir ksmn-
dan alntlar yaptmz mektuplaryla paralellik tamaktadr.
Bu da Aubrey'in yaptna olan gvenimizi artran bir faktrdr.
Aubrey'in ngiliz istihbarat servisinde, hem de st dzeyde
bir grevli olduunu Talt Paa bilmektedir. Nitekim kendisine
Almanya'dan yazd bir mektupla istedii eyler onun bu bil-
gisini gstermektedir. Paa Aubrey'e yazd bu mektubunda
hereyden nce Ermeni olaylarndan sorumlu olmadna de-
inmi ve bunu ispat edebileceini ekleyerek, gerek bu konuda,
gerekse Trk-ngiliz ilikileri hakknda kendisiyle, uygun gr-
lecek bir yerde grmeyi nermitir. Fakat Aubrey bu mektubu
st dzeydeki ngiliz yneticilerine gsterince hemen hepsi
byle bir grmenin o srada yaplmasnn politik adan sa-
kncal olduunu belirterek olumsuz yant vermesini istemiler-
dir. Dolaysyla Talt Paa'nn bu ilk giriimi bir sonuca ula-
mamtr. Aradan belli bir sre getikten sonra 1921 yl uba-
tnda (Yani Londra konferans arefesinde) Aubrey Scotland
Yard'a davet edilerek Talt Paa'yla konumak zere
Almanya'ya gitmesi isteniyor. Aubrey bu neri zerine babaka-
nn yazl emri olmadan byle bir ie girimeyeceini bildiriyor.
Ksa srede bu emir geliyor ve Aubrey Talt Paa ile
Almanya'nn bat yresinde, kk bir sanayi kenti olan Hamm
ehrinde bulumay kararlatryorlar. Randevu tarihi 26
ubattr. Buluma yerine nce Aubrey geliyor, sonra gece saat
dokuza doru Talt Paa'da Hamm'a ulayor. Aubrey kendisini
ilk grd zaman ki izlenimlerini kitabna yle yanstm:
"ok zayflam eski yakkllnn yerine bir anlama rkn
diyebileceimiz bir grnt gelmiti. Gzleri ok parlakt, yan
478
aydnlk vahi bir hayvann gzleri gibi parlyordu.
Tavrlarndaki elebilikte bir deiiklik olmamt. Kl dz-
gn ve zarifti, ama aka yoksulluunu ortaya koyuyordu."
Aubrey bu kk sanayi kentinde ksa srede farkedilecek-
lerini syleyerek konumalarn bir baka yerde, zellikle kala-
balk bir kentte yapmalarnn daha doru olacan syleyince,
Talt Paa Dsseldorf a gitmeyi nerir. Bu noktada anlatktan
sonra o gece genel konular zerinde dururlar. Paa srarla
Ermeni sorununun sorumluluunun Trklerin zerine atlama-
yacan ileri srer. Bu arada unlar da ekler: "ngiltere'den
madalyonun ancak bir yzn grebilirsiniz. rlanda da olup bi-
tenleri bilmiyorum, duyduklarmn hepsine de inanmyorum,
ama phesiz ki Sinn Fein hareketi yelerine kar ok sert
davranyorsunuz, hem sonra ne de olsa bizim Ermeniler soru-
nuna kyasla, sizin rlanda sorununuz nedir ki? Hibir ulus sa-
vaa girip arkadan hanerlendiinde buna rza gsterir mi? Eer
ngiltere'nin drt bir yannda, sava boyunca, size kar savaan
Sinn Fein blgeleri bulunsayd ne yapardnz?". Bundan sonra
Paa kendi ileri Bakanl dneminde yasalam ve yerel
ynetimlere nemli zerklikler veren il ynetimi ilkelerinden
sz ederek, yle devam etmitir: "Hatrlayacaksnz, yllarca
nce, sizden Lord Milner'e bavurmanz ve ona Ermenistan ge-
nel valisi olmasn rica etmenizi istemitim. Kendimize eki d-
zen vermemiz gerektiini, yoksa mahvolup gideceimizi far-
ketmitim ve unu da biliyordum ki, herkes bize karyken, b-
tn dnya lkemizi smrmek iin pusuda beklerken, derlenip
toparlanmamz mmkn deildi. Fakat sizin hkmetiniz, doru
veya yanl, Rusya'ya kar belirli bir politika tesbit etmiti ve
Trklerin hizmetine giren ngilizlere hibir destek salamaya-
cakt ya da daha dorusu, Petrografin houna gitmeyecek hibir
eyi yapmaya niyeti yoktu. Siz ngilizler bu meselede kendinizi
sorumluluktan kurtaramazsnz. Biz Jn Trkler hemen hemen
Trkiye'yi size sunduk, siz ise bizi reddettiniz. Bu durumun
phe gtrmez bir sonucu, Babakannzn mttefikleriniz
479
olarak ele almakta srar ettii Hristiyan aznlklarn mahv oldu.
Eer biz sizinle savarken, Rumlar ve Ermeniler sizin mttefik-
leriniz olacaksa, Trk hkmetinin onlara dosta davranmasn
bekleyemezsiniz".
Talt Paa'nn bu szleri ttihat ve Terakki nderlerinin b-
tn iyi niyetlerine karn kendilerini nasl aresiz ve kmazda
hissettiklerini gsteren ok ak bir itiraftr. Yeni bir devlet, ba-
msz ve gelien bir toplum yaratmann tek yolu daha ileri
uluslarn nerileri dorultusunda hareket etmek, Paann iten-
likle syledii gibi lkeyi onlara altn tepsi ile sunmak mdr?
Hem bir yandan smrge yaplmak istendiinden yaknacaksn,
hem de lkeyi sunacaksn. Bylesine eliki ancak bilimsel an-
lamda toplumlarn gelimelerinden ve bamsz bir toplum ya-
ratmann koullarndan haberdar olmamann neticesinde ortaya
kar. Emperyalizme kar olan, ona kar savamn yollarn
arar ve bulur. Ekonomik bamszlktan yana olan, ekonomik
bamll yaratan ekonomik dzenin koullarn inceler ve
onlar ortadan kaldrmann, yeni bir ekonomik dzen kurmann
artlarn aratrr. Talt Paa ve arkadalar bunlar yapmam-
lardr. yi niyetle ve itenlikle alan gen Trkler, ada uy-
garla erimenin yolunu gene emperyalist lkelerin dzenle-
rinde aramlardr. Bu da onlarn btn abalarnn dramatik bir
aclkla sona ermesi neticesini vermitir. Talt Paa'nn szleri
bundan tr ibretle okunmaldr.
Paa bir yandan emperyalizmin varln kabul edip, onun
nedenleri zerinde durmaz iken, dier yandan da usta bir politi-
kacnn sahip olmas gereken nitelikleri deneyimiyle elde etmi
bulunuyordu. Aubrey'e, Desseldorf a giderken, onun "ktidarn
insanlar iin nemli olup olmad" biimindeki sorusuna ver-
dii yant bu konuda gnmzdeki politikaclarn ounda bu-
lunmayan bir siyasal bilince sahip olduunu gstermektedir.
Talt Paa bu soruyu yle yantlamtr: "ktidar sahibi olmak,
bildiim kadaryla dnyada bir insann eriebilecei en nemli

480
ama, en aziz bir hedeftir. Hibir ey iktidar sahibi olmayla k-
yaslanamaz..."
Talt Paa ile Aubrey'in grmesi iki gn srd. Bu iki
gn boyunca Paa zellikle iki nokta zerinde toplad tm sy-
leyeceklerini: eski anlar ve yeni andlama olaslnn temel il-
keleri. Sonunda gelecekte yaplabilecek bir ngiliz-Trk and-
lamasnn temel izgilerini ieren bir neriyi de oluturdu.
nce, konumasnda nemli grdmz anlarna ilikin b-
lmleri buraya aktaralm.
Grmeler boyunca Talt Paa sk sk ngiltere'nin arlk
Rusyas ile birlikte hareket etmesinin ne kadar yanl olduunu
vurgulamay ihmal etmemiti. Bu konu sanki onun dnce ya-
ps iersinde almayan ve affedilmeyen bir nokta olarak yer
etmiti. "Doru veya yanl olarak" diyordu "Rusya ile dostluk
kurdunuz; bu sizin kendi lkenizdeki ve stanbul'daki sefareti-
nizde yrttnz politikayd. Sir Gerard Lowther'i (ngiliz
byk elisi) takdir ederdim; bir ngiliz centilmeniydi ve her-
halde kendisine verilen emirleri yerine getiriyordu; fakat san-
rm ki, dnya tarihinde, hibir gcn tekine, biz devrimimizi
yaptmz dnemde ngiltere'nin Trkiye'ye yapt kadar hk-
medici bir durumu olmamtr. nk nderler sizden holan-
yordu, ama halk eni konu tapyordu size, Bykelinin arabas-
nn atlarn arabadan ayrdlar ve onu elilik binasna kadar ek-
tiler. Bu ok kk bir ey, kk bir sembold. Eer eli iste-
mi olsayd, arabann vcudlarnn zerinden gemesine de raz
olurlard. Fakat siz bizden hibir ey istemediniz, minnettarlk
ise havada yaayamaz. Eli souk, Fitsmaurice (Elilik terc-
man) ise dmanca davranyordu; kendimizi idame ettirmenin
bir yolunu bulmak mecburiyetinde idik. Fakat aramza soukluk
girmesinden sonra bile dostluunuzu yeniden kazanabilmek iin
aba gsterdik. Yaptmz hibir ey sizi memnun etmedi. Bizi
Almanya'nn kollarna ittiniz. Baka seeneimiz yoktu. Bunun
dndaki btn seenekler siyasi lm ve paylalma anlamna

481
geliyordu". Hep aresizliin sergilenmesi ve kurtuluu bir baka
ulusun, stelik emperyalist emellerinden kuku etmediiniz bir
ulusun gvencesinde aramak. imdi kendi kendime dnyo-
rum, bylesine yurtsever ve iten kiiler bile d dinamiklerin
aknda kurtuluu gryorlarsa, topluma, onun gelime arzu-
suna olan inan nereye gitti? Ynlarn duyarszl malum.
Aydnlar hep bundan yaknmlardr. Ama sade Trkiye'de de-
il, ayn yaknma Fransa iin de geerlidir. V. Hgo 93 ihtillini
anlatrken bu noktay ne gzel yanstmtr. Okurken insan
kendisini ttihatlarn ve ondan sonraki Trk aydnlarn zm-
lenemez sandklar amazlar karsnda kaldn hisseder.
Aubrey'in ngiltere-Osmanl ilikilerinin kesin ne zaman
bozulduunu sormas zerine Talt Paa u yant verir: "Mr.
Asquith Edirne sorunu zerine konumasn yaptnda". Bu
konu Talt iin ok nemlidir ve Asquith'in konumas bu
bakmdan affedilmez bir konuma olarak ansnda kalmtr.
Szlerine yle devam eder: "Sir Edward Grey, Tevfik Paa'y
grmt; o ve Mr. Asquith,her ikisi de ayn eyi, aka ve
zel olarak sylediler: Eer Trkler Edirne'ye girerlerse, bunun
sonularn gze almaldrlar... Kabineye gittim, bu blftr, ne
Rusya, ne Fransa, ne de ngiltere bir ey yapmaya hazrdrlar.
imdi istifa ediyorum. Siz devam edebilirsiniz, ama Meclis'e
gideceim ve neden istifa ettiimi aklayacam ve siz de
deceksiniz. Bu srada Askerler Edirne zerine yrdler ve
ngiliz prestiji, daha sonra herhangi bir cezalandrma giriimi
olmadndan, byk bir yara alm oldu".
Sava deneylerinden sz ederken en fazla ikayet ettii
konu askerlerle siyasi anlamda bir ynetim birliinin kurulama-
d noktas olmutur. Bu nokta da unu sylemekten ekinme-
mitir: "Askersiz bir dnyann dnlemeyeceini, ama onla-
rnda ou kere budalaca hareket ettiklerini de grememezlikten
gelemeyiz". Bu szlerin zellikle Enver ve Cemal Paalarn,
Sadrazaml srasnda yarattklar sorunlardan kaynaklandn
ileri srebiliriz.
482
 Sava srasnda Almanlarla olan ilikileri ise tek kelimeyle
nitelemektedir: "Berbat". Sonra da unlar eklemitir: "Trkler,
kesinlikle taraflardan birinin lehine sonulanmas yerine, her iki
taraf asndan da kesin bir zaferin kazanlmad bir sava is-
temilerdir. Eer ngilizler kazanrsa bu Trkiye'nin paylal-
mas demekti. Dier taraftan, eer Almanya kazanrsa bu da
Trkiye'nin kleletirilmesiyle sonulanacakt..." Bu szler
Osmanl hkmetinin iinde bulunduu kmaz ortaya
koymaktadr. Daha ncede altn izdiimiz gibi savan bir
paylam sava olduunun farkna varlm, ama yansz
kalmann da bunu nleyemeyecei aka grlmt.
Savan son gnlerini Talt Paa yle anlatmaktadr:
"Eyll aynda Almanya'da bulunuyordum. Grevim gerei st
dzeydeki bir ok kiiyle grme olana buldum.
Avusturya'nn "Bon Enfant'" olan imparatorun bana verdii iz-
lenim, "mparatorluunu srdrebilmek iin ve devletin sela-
meti asndan bar yanls" olduuydu. Hindenburg bar yap-
mak iin zamann fazlasyla geldiini syledi. Kayser, bana ay-
nen yle hitap etti: "En bien, Talaat, si c'est la trahison de vo-
uloir la paix, mois aussi, je suis traitre, je veux la Paix" (Ah,
Talt Bar istemek eer ihanetse ben de hainim nk bar is-
tiyorum...).
Bilindii gibi dnte Sofya'ya uramt. Sofya istasyo-
nunda byk bir kalabalk vard. "Bir eylerin olduu aka
belliydi. Melinof bana yaklaarak, artk sonu geldi, dedi, II.
tmen dald; Bulgaristan'n ii bitik. Bizde mtareke iin
talepte bulunduk. Bunun zerine byle davranmakla hata
yaptklarn, eer bar istenecekse ortak istenmesi gerektiini
syledim, ama herkese hakim olan panik havas iersinde bu
szlerimi dinleyecek, deerlendirecek kimsenin bulunduunu
sanmyorum. Bunun zerine Kral'la grmek iin ehre
indim. Kendisine "Majesteleri, Malinof ile bir saatlik konuma
yaptm ve olup bitenler hakknda bilgim var. imdi ne
yapmay dnyorsu-

483
nuz?" diye sordum. Beni tatmin edici bir yant vermedi.
Grne gre Bulgaristan'n yenilmesinde de fazla znt
duymu deildi...".
Aubrey Talt Paa'nn kiilii konusunda baz ipularn ve-
ren bir ka ansn da kitabna koymu, bunlardan nemlilerini
buraya aktarmakta, konumuzun boyutlarn izme asndan
yarar var sanrm:
"Bundan on yl kadar nce (1912 yl sonu), cemiyetin ikti-
dardan dt ve durumun ok nazik olduu sralarda nasl
Trkiye'ye gittiimi hatrladm. Talt'la ikbal gnlerinde dosta
ilikilerim olduu iin, dt gnde onu stanbul'da grmek
iin gitmitim. ttihat ve Terakki cemiyetinin merkezinde idik
ve tam; o, Cemal Paa ve ben karanlk bir holden geerken,
Talt'n gsne doru bir ey uzatarak glgelerin arasndan bir
insan kt. Bunun bir suikast teebbs sandm, meerse uzat-
lan ey dilekeymi.
Bir arabayla stanbul sokaklarndan geerken, onu ldrl-
mekten korkup korkmadn sormutum o zaman. Bana, haya-
tn zaten gereinden fazla zor olduunu, kii bir de lmden
korkmaya balarsa, ykn artk tanmayacak kadar ar bir hale
geleceini syledi". Talt'n bu yiit ve korkusuz yaps hemen
hemen btn onu tanyanlar tarafndan anlatlmtr.
Aubrey ile grmelerinin ikinci gn sabah Bekir
Sami'nin Downing Street 10 numaradaki babakanlk konutuna
ay imee arldn syleyen Talt Paa'nn haber alma a-
sndan ok etkin bir rgte sahip olduunu anlyoruz. Bu sanrz
Aubrey'i de biraz artm. Aubrey'e bu haberi verdikten sonra
Talt Paa Trkiye ile yaplabilecek bir barn iermesi gereken
minimum koullar u ilkeler kapsamnda zetlemitir:
"imdi, size bir ngiliz-Trk ittifaknn artlarna tekabl
eden nerilerimin bir zetini yapaym. u anda iktidarda olma-
sam bile, nerilerimin iktidarda olanlar iin kabul edilebilir nite-
484
likte olduklarn ve bunlar kabul etmenin bize olduu kadar size
de bar getireceini greceksiniz.
u andaki kark durumu kavramaya alalm. Benim te-
zime gre, dnyada sadece tek bir uygarlk vardr ve eer
Trkiye kurtulacak ise bu uygarla katlmas gerekmektedir
(Muassr medeniyet kavram). Savatan nce, ngiltere'nin
Trkiye'ye retmen olmasn istiyordum, bunu ve Lord Milner
hakkndaki nerilerimi hatrlayacaksnz. Ne yapalm ki
ngiltere reddetti ve sava balad; daha sonra samimiyetle sy-
lemek gerekirse, Almanya'ya zaferi kazanmas halinde, bir za-
manlar ngiltere'den umduklarmz gerekletirebileceime
inanarak baktm. nk Almanya'nn sava kazanacana ina-
nyordum. Bu nedenle savan ilanndan bir ay nce Almanya
ile bir anlama imzaladk. Almanya kazanamad, hep birlikte
yenildik.
Sahip olduumuz ev kl olup gitti, fakat o ev batan kt
bir ekilde yaplmt; delik deiikti, cereyan yapyordu ve
sala uygun deildi. Fakat evin stnde kurulduu arsaya hal
sahibiz. Corafi durumumuz biim iin bir kaledir, ok gl
bir kale. Sahip bulunduumuz dalar, kuvvetlerimiz arasnda en
gl olandr. Bizi Asya'nn dalk blgelerinde kovalayamaz-
snz, sonra Orta Asya'nn dalk blgelerinde kovalayamazs-
nz, sonra Orta Asya'ya doru uzanan, kardelerimiz deilse bile
buna yakn durumda olan, bizim kanmzdan gelen insanlardan
oluan, kt kaderlerinin ba ile bir araya gelmi alt tane
Cumhuriyet var. Bu konuya daha sonra deineceim. Sava,
bizi kayplarmzdan kopmaya zorlad ki, bu da bir kazantr.
Artk Arnavudlarn, Makedonyallarn ve Araplarn isyanlaryla
uramak zorunda kalmayacaz".
Bu noktadan sonra Aubrey'in anlarnda Talt Paa'nn ko-
numalar ve syledikleri satrlarn arasnda, konunun gereine
uygun biimde serpitirilmitir. Bir yandan ngiliz stihbarat
servisine mensup birinin konuya yaklamn, dier yandan
485
Talt'n dncelerini grme asndan alntlarn alann daha
genileterek sadece Talt Paa'nn syledikleri ile yetinmeyip,
Aubrey'in yazdklarn da sergileyeceiz:
"Durumu bu ekilde btn ayrntlaryla aklad.
Trkiye'nin, ona gre, u andaki gereksinimi ekonomik yar-
dmd. Bu anlamda bir yardm iin o ve arkadalar itenlikle
ngiltere'ye bakmaktaydlar (Burada ekonomik yardm geni an-
lamyla ele alnyor). Fakat Trkler bu yardm mali veya askeri
klelik pahasna kabul edemezlerdi. Paann kansna gre Mr.
Lloyd George Trkiye'nin mahvedilebileceine inanm ve du-
rumun byle olduuna Yunanl dostlar Venizelos ve Sir Basil
Zaharoff (nl silah yapmcs) tarafndan ikna edilmiti. Ona
gre Lloyd George tamamiyle yanlyordu. Geri Trkiye'nin
gcn abartmak istemiyordu ama ngiltere'nin de onu km-
sememesi gerektiine inanmaktayd..."
"Yeniden alt Kzl Cumhuriyet'ten sz ederken, onlar kzl
ama yrekten kzl deillerdir, dedi. Sonra da ekledi: "Bu
Cumhuriyetlerin halklar mslmandr, doal olarak Trkiye'nin
btn yaptklarndan etkilenirler ve ayn ekilde Trkiye'nin
bana gelen her eye de zlrler. Buhara potansiyel bir gtr;
olumlu ya da olumsuz ynde bir potansiyeli bnyesinde ta-
maktadr". Talt Paa devam etti: "Bugnk durumda Trkiye
ngiltere ile sava halindedir, Dou'nun her tarafnda propagan-
daya girimi bulunmaktayz ve ok etkili olmasa bile
Hindistan' tevik ediyoruz. Aslnda, Trkiye, ngiltere'ye kar
mmkn olduu kadar geni bir destek salamak eklinde bir
siyaset izliyor ve kendisi iin sz konusu olan btn seeneklere
bavuruyor... Kukusuz bu sizin politikanz kadar mkemmel
bir politika deil. Sizinki mtarekenin bozulmas eklinde bir
politikayd, bizimkisi ise elimizden gelenin en iyisi, Sonra bu-
nun bir nev'i, ocuk oyunu da kabul edilebileceini syledi.
Telgraf tellerini kesmeye benzetti. Byle bir olay, annda ok
kk bir hasar gibi grnebilir, ama te yandan, ok byk za-
rarlara yol aabilir.
486
 Trkiye bir gtr, dedi, ve ne yaparsanz yapn bir g ola-
rak kalacaktr. u an iin, Trkiye'de ngiltere'ye kar sadece
siyasi bir kin duyulmaktadr. Araplar ve Hintlilerde ngiltere'ye
kar olan kin bizimkinden kat kat byktr, diye de ilave etti."
Talt Paa'nn konumas srasnda (Belki de kastl olarak)
Boleviklikten holanmadn gsterir bir biimde sz ettiini
grmekteyiz. Bunun Rusya'ya uygun bir dzen olabileceini,
fakat dnyann geri kalan ksmna uymayacana iaret etmek-
tedir. "Ruslar Boleviklii kendilerine yaktrmlarsa, bu onla-
rn bilecei bir eydir. Trkiye'de u an iin bir Boleviklik teh-
likesi yoktur. Kendi snrlar iinde kald ve propagandann
tesinde baka bir silaha sahip olmad srece, boleviklii
ngiltere iin de bir tehlike olarak grmyorum" demektedir.
Aubrey'e gre sabk sadrazam, insanlarn, inanlar, izledik-
leri siyaset ya da karlar yznden bolevik olduklarn syl-
yordu. O, ancak sonuncu nedenle boleviklii kabul edebilirdi
(Bu gelecek yllarda da Trk politikaclar asndan deimez
bir ilke olarak kabul edilmitir). Boleviklerle ittifaka girmek,
tamamen uygulanan politikann amacndaki karlarla ilgili pra-
tik bir sorundu. Geri byle bir davran, iki yzl keskin bir
klca benzetilebilirdi, fakat bu gnlerde, bu klcn Trkiye'nin
dmanlarna ynelik ksm bilenmiti. Trkiye iin tehlike
tekil eden yz ise fazlasyla krd. Trklerle Boleviklerin
Rusya asndan kolaylk salayan, Trkiye iin ise bir ihtiyaca
cevap veren geici bir ittifakn dnda, baka bir ortak noktalan
bulunmuyordu. Talt Paa'nn bu yaklamn, o gnlerde
Ankara hkmetinin d politikasndaki temel dorultu olarak
kabul edilebileceini de burada ekleyebiliriz. Ayn politika
ilerki yllarda da uygulanmtr.
Enver'in neden Moskova'da bulunduu ve ne yapmak iste-
dii sorusuna da verdii yantta, Enver'in Rusya'da Boleviklie
kar duyduu bir sempatiden deil, gereinde kendisinin de gi-
debilecei bir nedenden tr Moskova'da almakta olduunu
487
vurguladktan sonra, Enver'in politika sz konusu olduunda
renksiz bir kii olduunu, bir asker olarak lkesi iin doru bul-
duu hereyi yapabileceini de eklemeyi unutmuyor. Talt
Paa'nn szleri arasnda, Halil Paa'nn Boleviklere ideolojik
bir eilimi olduunu sylemesi ilgi ekicidir. Bu noktann
Aubrey tarafndan iyi anlalmad zannndayz. Mamafih,
Kemal Tahir'de Yorgun Sava adl yaptnda Halil Paa'y
benzer bir yaklamla tanmlamtr. Onun bu tanm yaparken
Aubrey ya da benzeri bir yapttan esinlendiini syleyebiliriz.
Ak olan Halil Paa'da dahil olmak zere, o dnem Trk politi-
kas nderlerinden hi birinin, siyasi karlar dnda Bolevik
sempatizan olduu sylenemez. Byle bir iddia havada kal-
maya mahkumdur.
Ermeni sorunu zerine unlar ileri srmtr; O ve arka-
dalar Ermenistan'n zerklii ile ilgili her neriyi sempati ile
karlamaya hazrdrlar. Fakat olgular ters evirmek mmkn
deildir. "Kafkasya'ya srlm olan btn Ermeniler dnseler
bile Ermeni olmayan nfusun iersinde ok kk bir aznl
oluturabilirler. Aznlk haklarnn noksansz uygulanmasnn
gereini inkar edemeyiz. Hele Bakan Wilson'un ilkelerinden
sonra bu haklara kar kmak budalalktr. Ama Ermeniler a-
sndan sorun sadece bir aznlk haklan sorunudur. Bir de bl-
gede, gruplarn birbirlerine krc eylemlere girimemesi iin
etkin bir jandarma gcnn meydana getirilmesi bu konuda
ngiltere'nin yardmndan faydalanlmas dnlebilir."...
Paa zmir konusunda da ayn iddeti gstermitir.
Aubrey'in bu kentle ilgili bir sz zerine unlar sylemitir:
"zmir'i bize geri vermelisiniz ve bar yeniden kurulmaldr ve
bu salandnda Anadolu'nun btn kaynaklar ngiltere'nin ta-
sarrufunda olacaktr. Anadolu gelime zlemleri iinde zengin
bir lkedir. Sizden talep edeceimiz tek ey, dostluumuzu bir
yana brakrsak, bamszlmz tanmanzdr. Geriye kalan
ayrntlar kolaylkla halledilebilir. Tabii bir de adalar sorunu

488
var. Eer bar yapacaksak, kara parasnn hemen yan ban-
daki adalarn Yunan komitacl iin bir s haline gelmesinin
nne gemek iin tedbirler almalyz".
Bundan sonra Talt Paa bar koulu olarak, ilerde
Lozan'da baz eksiklikleriyle kabul ettiimiz tm noktalan tek-
rarlyor. Ancak bunlarn gereklemesi halinde bir barn olabi-
leceini bildirdii gibi, bu bartan en fazla yararlanacak olan
tarafnda Ortadou politikas asndan ngiltere ve mttefikle-
rinden bakasnn olamayacan srarla ilave ediyor.
Kendisinin sa ya da sol'da bir politikacm olduu soru-
suna ise kapal bir yant vermeyi yeliyor. Verdii yantta,
Liberal olduunu srarla vurguladktan sonra, siyasetin ksa za-
man aralklar iersinde deitiini, tek kalc unsurun yurtse-
verlik olduunu sylyor.
Aubrey ile Talt Paa arasndaki bu mlakat yaklak iki
gn srmtr. Konumalar sonunda Paa unlar syleyerek
olay kendi asndan noktalamtr:
"te btn kozlarm oynadm; sizin de hkmetinizi, ko-
laylkla ispatlanabilecek bu olgular konusunda ikna edebilece-
inizi umarm. Amacmz olan ngiltere ile bar ve dostlua
eriebilmek iin byk fedakrlklar yapmaya hazrz. ktidar ya
da mevki heveslisi deilim; kendi hesabma konuuyorum, fakat
olaylarn ta merkezinde bulunuyorum. Ankara'daki Mustafa
Kemal'in benimle anlamazl yoktur. Ve bugn Londra'da
Bekir Sami beyde, benim burada, Dsseldorf ta sylediklerimin
aynsn syleyecektir. nerileri olumlu karlanmtr; mttefik
hkmetleri zmir ve Trakya sorunlarn incelemeyi neriyorlar.
Ermeni sorunu halledilmek zeredir. Bekir Sami, Mr. Lloyd
George ile Dowing Street'de dosta mzakerelerde bulunmu-
tur. imdi de ben sylediklerimin hepsini sylemi oldum. Eer
ngiliz hkmeti isterse derhal bar ve onunla birlikte
Anadolu'nun geliimi de salanabilir. Asla Trkiye'nin (Burada

489
Anadolu kastedilmektedir) paylalmasn salayamazsnz.
ngiltere ve Trkiye endstriyel rakipler olmayp, birbirlerine
baml olan mterilerdir ve mteriler iin dost olmak elbette
tercih edilir".
Talt'n Aubrey'e syledikleri burada noktalanyor. Bundan
sonra kitapta u ilgin paragraf okuyoruz:
"Talt Paa'ya veda ettim ve ikimizde kendi yollarmza
gittik. Londra'ya dndm ve Bekir Sami beyi de bir ka kere
grdm. Bar ve ngiliz dostluunu elde edebilmek iin tesli-
miyet noktasna gitmeye hazr olan ak tavrl ve kibar bir in-
sand. znde Talt Paa'nnkinden farkl olmayan nerileri o
sralarda ok rastlanan bir ekilde, Downing Street'ten ihtiyatl
bir dille yaynland. Bolevikler bunu renir renmez Bekir
Sami beyin kellesini istediler. Bizde bunu onlara verdik".
Bekir Sami ve Talt Paa'nn nerilerindeki ortak bileke,
ortaya koymaktadr ki Paa Ankara iin, d ilikileri dzenle-
yebilecek bir gce sahip grnmektedir. rgtdr. Barn
asgari koullarn deneyimleriyle ak bir biimde grm ve
izmitir. Bamsz Trkiye'nin yaama koullarnn d dina-
miklere ballnn farkndadr ve bu dinamikleri elinden geldi-
ince olumlu ynde ve lke karlar iin kullanmak tasavvu-
rundadr. Yeni bir devlet ve yeni bir toplum yaratmaktan ziyade,
devleti yaatmak ve glendirmek konusunda o gne kadar gen
Trk aydnlarnn ounun nerdii modele, ada uygarlk
(bat uygarl) dzeyine kma formlne baldr. Halk sever,
ama onunla bir ey yaplamayaca sansndadr. Ondan tr
de halk iin, ona ramen bamsz Trkiye'yi kurma savamn-
daki dier aydnlara tartmasz nderlik yapacak gtedir.
Deneyimi, karizmas, ilikileri buna uygundur. Ama uluslararas
terrizm mrne bir snr bimitir. Bu mr kim bimitir?
Grnrde Ermeniler, gerekte emperyalizm... Oysa Talt Paa
yle uyumsuz biri de deildi. Yoksa emperyalizm kendi kar-
lar asndan ondan daha uyumlusunu mu bulmutu?
490
 HARDENBERG STRASSE'DE CNAYET 1
Talt Paa 1921 ylnn Mart aynda (15 Mart olarak bilini-
yor) ranl bir Ermeni genci tarafndan vuruldu. Olay uzun s-
redir oturduu evin sokanda meydana geldi. O gnlerde
Ankara'dan olumlu bir yant alma umudu iindeydi. Aubrey ile
temaslarndan sonra Londra'da ald haberlerde Bekir Sami'nin
kendisiyle ayn paralelde konutuunu renmiti. Bunu
Ankara'nn politikas olarak deerlendirdii iin Mustafa
Kemal'le anlama midi ve dahile girme konusunda ki sabrl s-
rarlarnn sona ermekte olduuna bir iaret gibi kabul etmiti.
Bilinmez belki de haklyd. Ama mr vefa etmedi. Yaklak
yldr Avrupa'da hi bir korunma tedbiri almadan dolaan ve e-
itli faaliyetlere karan Talt Paa'nn, bu srenin sonunda
Ermeniler tarafndan kefedilmesi gerekten artcdr. ttihat
ve Terakki nderlerine ynelik cinayetler pepee ilenmitir.
Bahattin akir, Azmi bey, eski Sadrazam Sait Halim Paa ve ni-
hayet Cemal Paa ermeni kurunlarna hedef olmulardr.
Ermenilerin neden yl bekledikleri kolaylkla aklanamayan
bir noktadr. Belki Sait Halim Paa'nn Malta'dan braklmasn
beklediler diyebiliriz ama dierleri gznnde, salnp duruyor-
lar, brolar ayorlar ve brolarda Ankara hkmeti yannda
ura veriyorlard. Bu ve buna benzer bir dizi aklanamayan
soru var. Korkarz u koullarda artk aklanmas da mgl. Ne
ki bir tek noktay srarla belirtebiliriz, bu Ermeni eyleminin hi
biri bamsz ve Ermeni karlar dorultusunda yaplm
eylemler deildir. Tam aksine emperyalizmin, o gnlerde
ngiliz emperyalizminin karlar iin bu tetikler ekilmitir.
Ermeni terr o gnlerde ngiliz emperyalizmiyle atba gitmek-
teydi, birbirleriyle uyumulard.
491
 Talt Paa Berlin'de Charlotenburg'da, Hardenberg
Strasse'nin 4 numaral evinde kalyordu. Sade bir yaay vard.
evresinde, Almanya'da bulunan eski ttihatlar, gen renci-
ler ve dier Trklerden oluan bir grup bulunuyordu. Doktor
Bahaattin akir ve Nazm beylerle sk sk buluur ve lkedeki
son gelimeler konusunda dnce alverii yaparlard. Bu
arada baz yabanc dostlarnda bu toplantlara katld
bilinmektedir. Katilin uzun sre kendisini takip ettii ve btn
hareketlerini izleyerek cinayet plann hazrlad
sylenmektedir. Oysa yaam ok programl olduu iin
bylesine uzun bir inceleme gerekmezdi. Einin sonradan
anlattna gre cinayetin ilendii gn ok tedirginmi. Bu
lm olayndan sonra anlatld iin, bir yerde eskilerin
"kuruntuyu dile getirme" dedikleri cinsten bir bilgi olsa gerek.
Saat 11'e doru sigara ve orap almak iin sokaa km. Ama
alveri yapmasa da, gzel havalarda o saatte evden karak bir
yry yapar, yakndaki ttnc dkknna giderek orada biraz
ene alarm. Yani sokaa knn saati byk bir olaslkla
katil ya da ona yol gsteren rgt tarafndan bilinmektedir.
Ei sokaa ktktan sonra bir ka kere dnp pencereye
baktn sylyor. Olabilir de, olmayabilir de. Yalnz gerek
olan u; katil evden ktktan bir ka dakika sonra kendisine
yaklap, omuzuna eline deerek "Talt, Talt" diye sesleniyor.
Adyla arlan her insann yapaca insiyaki bir hareketle
dnen Talt Paa'nn, bana ok yakndan ate ediyor.
evreden gelenler katili kovalamaa balyorlar. Ellerindeki
baston, emsiye vb. gibi aletlerle vurarak yere yatryorlar.
Derken Polis gelerek olaya el koyuyor. Sonra eine haber verili-
yor. Ei, silah seslerini duyunca iime domutu diyor. Her an
lm bekleyen bir adamn einden beklenen bir sz. Yllar bo-
yunca Talt Paa'nn adeta kerelerce karsna ve dostlarna sy-
ledii bir sz var: "Ben yatamda lmeyeceim". Bu szn et-
kisinde kalan bir ein duyduu ilk silah sesinde kocasn d-
nmemesi olanaksz.
492
 Talt Paa'nn na nce morga kaldrlr. Sonra, kendisinin
de giriimleriyle yaplm olan Berlin Camii'nde namaz klna-
rak, yurda gtrlmek zere, tahnit edilerek korunma altna al-
nr, zel bir biimde gmlr. Cenaze treni ok grkemli ol-
mutur. Ei bu treni filme aldrdn sylemitir. Bu filmin ne
olduu konusunda bir bilgimiz yok. Fakat yenilerde TV'de
yaynlanan bir haber programda Paa'nn cenaze treninden
ksa bir blm grntlenmitir. Bu grntlerin einin
syledii filmden mi olduu, yoksa bir haber ajans tarafndan
m ekildii bizce bilinmemektedir.

Talt Paa'nn lm ve cenaze treniyle ilgili ayrntl

bilgi, haber ajanslarnn verdikleri dnda, Dr. Nazm'n bir
mektubunda bulunmaktadr. Bu mektubu buraya aynen alyoruz.
"Azizim Cavid bey,
Si (Talt Paa'nn Almanya'da kulland ad) namna ya-
zlm 14 Mart tarihli mufassal mektubunun taziye telgrafnz-
dan bir gn sonra geldi. Zavall Talat Londra'ya gideceinize
dair svire'den gnderdiiniz telgraftan ne kadar memnun ol-
duysa da mektubu da o kadar sabrszlkla bekliyordu".
"Katil son zamanlarda Talt'n evinin tam karsna tesadf
eden evde bir oda tutmu, her gn panjurlarn indirdii pence-
renin arkasndan Talt' tarassut altna alyormu. Martn on be-
ine tesadf eden sal gn Talt evden yalnz km. Eldiven
satn almak zere yola koyulmu. Hardenberg sokann 17 nu-
maral hususi konann parmaklklar nne geldii zaman, ar-
kasndan gelen katil byk hacimde parabellum rovelveriyle,
hemen drt parmak mesafeden ve arkadan kafatasna bir kur-
un skm. Talt derhal teslimi ruh etmi ve talar zerine y-
zkoyun dm. Katil rovelveri yere atp kamaya balam.
Lakin o srada vakay grenler tarafndan yakalanm, kafas ya-

493
rldktan sonra polise teslim edilmi. Onbiri eyrek gee muha-
sebe mdr esbak Salim bey bana geldi. Hardenberg soka-
nda birisinin ya ldrldn ya intihar ettiini anlatt. Salim
bey vak'aya 200-300 metre uzaktan ahit olmu. Fakat merak
edip de yere deni nazar tetkikten geirmemi. Yalnz zerin-
deki palto ile kunduralarnn rengi hatrnda kalm. Bu rivayet
bende hi bir phe uyandrmad. Be-alt dakika sonra Rsuhi
bey geldi. Paann bana gelip gelmeyeceini sordum. Bir eyrek
evvel evden kt, arya doru gitti, avdetinde buraya uraya-
cak dedi. Salim bey paltosunun rengi ile kunduralar hakknda
izahat istedi. Rsuhi beyin cevaplar bizi endieye drd.
Hemen kalkp mahalli vak'aya gittik. Cesedin zerindeki rty
kaldrnca bizde beynimizden vurulmua dndk. Muhafz bu-
lunan polislere merhumun hviyetini bildirdik ve oradan ekil-
dik. Mddeiumumilik tarafndan tahkikat iptidaiyesi yaplmak
iin ceset saat bire kadar bulunduu yerde brakld. Saat birde
bir araba ile morga naklolundu. Cenaze merasimi yaplmak
zere cumartesi sabah eve nakledildi.
Cumartesi gn 11.30 da evde namaz klndktan sonra
(baka kaynaklar namazn Berlin Camii'nde klndn ileri s-
ryorlar) muvakkaten intihap edilen bir mahalle nakil edildi.
Davetnameler refikas ve ark kulb namna gnderildi.
Cenazede midimizin fevkinde bir kalabalk vard. Bu kalaba-
ln en mhimmini Talt'n Trkiye'de tand resmi Almanlar
tekil ediyordu. Ondan sonra ark akvam geliyordu.
Reisicumhur, Bavekil, Hariciye ve Adliye Nazrlar dier er-
kn hkmet taziye iin memuru mahsuslar gnderdiler.
mparatorun bamabeyinci de cenazede hazr bulunmu-
tur..."
"Vakti mnasibinde stanbul'a nakledilmek zere ceset ba-
dettahnit muhafaza iinde tevdi olunan mahalde mteaddit nu-
tuklar irade edilmitir. Trkler namna Baha (Dr. Bahaattin
akir), Araplar namna Sekip Aslan ve Kuds'l eyh
494
Abdlkadir, Acemler namna iki hatip, Azerbeycanllar namna
dris, Msrllar namna iki gen, Almanlar namna Msy
Gnther ile Dr. Jack pek hareretli nutuklar irad etmilerdir.
Hazirn bu nutuklar tam iki saat ayakta dinlemilerdir.
ark akvamnn nutuklarnn hlasas: Bu cinayet ahsi ya-
hut milli intikamn hlasas deil, islam akvam hakknda takip
olunan emperyalist siyasetin bir neticesidir. Biz bunun intika-
mn alacaz. Fakat caniler gibi masum kan aktmakla deil,
esaret zincirlerini krarak istikbalimizi kazanmakla alacaz.
Talt'n mukaddes ruhu bu gaye iin en byk vazifesini oyna-
yacaktr".
"Talt tekayyut prensibini kabul etmiyordu. Bu husustaki
ihtarat sem'i itibara almyordu. Bunun iin kendisine suikastta
hi bir mklat yoktu. Katil ifadatnda Ermeni vekaiyini ken-
dine siper yapyor ve be seneden beri Talt'n arkasn takip et-
tiini sylyor. Talt' ldrmek bugn ne kadar kolay idiyse,
dn de, iki sene evvelde o kadar kolay idi. Hele Almanya ihtila-
lt iinde yuvarlanrken daha kolayd. yle olduu halde
Talt'tan intikamn almak iin dnyay dolatn syleyen bu
milliyetperver katil ne iin o sralarda bu katli irtikap etmedi de,
tam, Talt'n kabine tekili iin resmi ve gayri resmi mehafilde
alld bir zamanda irtikp etti. Bizce bu vak'ada Ermenilik
"expioliter" edilmitir. Fakat saik baka eydir. O eyin ne oldu-
unu kefini Alman polisinin zekasna brakyoruz..."
Katilin cezasn muhakkak bulacana dair Alman yetkili
makamlarnn verdikleri demelere ramen, mahkeme Ermeni
kurtulu hareketinin bir gsteri alanna dndrlm, hatta
Trklerin gsterdikleri savunma tanklar bile dinlenmemi ve
katil beraat ettirilmitir. Bu sonuta iki nemli etkenin olduu
varsaylmaktadr. Bunlardan bir tanesi o gnlerde Almanya'nn
iinde bulunduu toplumsal alkant, dieri ise baz d glerin
perde arkasnda yaptklar basklar. Bu glerin banda
ngiltere gelmektedir. Nitekim Mithat kr (Bleda) anlarnda
495
Aubrey'in Almanya'ya gelerek Talt'la grmesini bir yerde
onu deifre etmek amacn da ierdiini iddia etmekte ve olayn
arkasnda ngiliz gizli servisinin parman aramaktadr.
Kukusuz bu nitelikteki iddialar speklatif baz yklerin olu-
turulmasndan teye gidemez, zellikle kantlanmalar ok
gtr. Ama Dr. Nazm'n da belirttii gibi, ldrlmesi bu ka-
dar kolay olan bir adam ldrmek iin niye 1921 yl mart ay
beklenmitir. Bu soru iin iinde Ermenileri bir maa gibi kulla-
nan emperyalizmin olduunu ortaya koymaktadr. Nitekim
Talt'n lmyle fazla telaa dmeyen Cavid bey, ttihatlara
ynelik cinayetler bir dizi halinde gelitike rkm, nihayet
gnlne 13 Mays 1922 tarihiyle u notu dmtr:
"Ankara imdi zannediyor ki bu hareketler yalnz ttihatlar
aleyhinedir ve seviniyor... Ermenileri susturmak iin
Ankara'dan bugn maddi icraat deil, yalnz tehdit sz kafi-
dir".

Talt Paa'nn lmnn darda ve ierde yanklar byk

olmutur. Kendisini arkalayan ve ven yazlar kadar, acmaszca
diyebileceimiz bir slupla yeren yazlarda yaynlanmtr. Trk
politika yaamnn "kadir bilmezlii"ne rnek olmak iin bir bir-
leriyle elikili bir dizi yorum ve yazy (kukusuz deinmeye
deer olanlar) burada anmakta yarar olacaktr.
Talt Paa'nn lmn Amerikan Ajans yle haber verdi:
"Talt Paa bugn leden evvel, Berlin'de kalmakta ol-
duu evin nnde gezinirken esmer bir gen omuzuna dokun-
mu, paa yzn evirir evirmez, bana ate etmitir. Bu su-
retle Trk milliyetilerinin byk nderlerinden biri olan Talt
Paa'nn yaam sona ermitir."
T.H.R. Haber Ajans da olay yle yanstmtr:

496
 "Talt Paa, iki yldan beri eiyle birlikte Berlin'de, Ali
takma adyla oturmakta idi. Alman polis ve gvenlik kuvvetleri
kendisinin gerek hviyetini bilmemekte idiler. Katil, Taylaryan
isimli, ran doumla 24 yanda bir Ermeni gentir. Cinayetten
sonra kaarken, orada bulunan halk tarafndan tartaklanm ve
baz yaralar almtr. lk sorgulanmasnda "Ben Talt Paa'y,
onun tarafndan verilen emir zerine ldrlen ailemin intika-
mn almak iin ldrdm. ki yldan beri kendisini izliyordum,
kendisini ldrmek iin ocak aynda Berlin'e geldim" demitir".
Sovyetler Birlii ile yaplan bar toplantlarnda Talt
Paa'y yakndan tanyan o dnemin Alman D leri Bakan
Von Klmann yazd bir yazda Paa'y yle anlatmaktayd:
"Genel sava srasnda iliki kurduum politikaclara ier-
sinde zerimde derin etki brakanlarn belki de banda Talt
Paa gelmekteydi. Tknazca, orta boylu, geni enseli, yuvarlak
yzl ve belirli bir zarafeti yanstan bu sima, dal bir Trk bo-
yuna mensup olduunu daha ilk grte anlatyordu. Salar sk,
ve koyu, siyah byklar grd. Gurbete geldikten sonra tann-
mamak iin byklarn tra etmiti. Avrupallara gre eitimi
yoktu. Fakat politik yaamnn banda Franszcay ok az bili-
yordu, ama sonralar bu lisan bir ok siyasi tartmay baaryla
yrtecek kadar renmiti. Tavr ve konumasyla daha ilk te-
masta evresine gven verirdi. Bir karar ald zaman, zel ko-
numasnda bir eyi yapacan syledii vakit bu szn ne
pahasna olursa olsun yapacana dair bir gven duygusu yara-
trd.
Yaamndaki tek ve en byk endiesi vatanna olan sevgi-
sinden kaynaklanrd. Yrei yanarak ama tereddtsz bir bi-
imde lkesini savaa srkledi. nk lkesi iin tek kurulu
aresinin bu olduunu inanyordu. Son felaket bu umudu da
sndrd zaman Almanya'daki dostlarna snd. Ama bu-
rada da hemen her gn vatan iin alt...

497
 Talt Paa daha gen olduu, ve Trkiye'nin politik yaa-
mnda bir rol oynayacann zannedildii bir srada Trkler ile
Ermeniler arasnda mevcud bin yllk intikamn kurban oldu ve
bu gnde, giz dolu dounun byk bir kiisi olarak Berlin'in bir
caddesine ansz dt".
Talt Paa'nn lm haberi zerine Trk basnnda kan
baz olumsuz yazlar dolaysyla "leri" gazetesinde u yorum
yer almaktadr:
"Telgraflara baklrsa Talt Paa ebediyete karmtr.
Ermenice ve Rumca gazetelerle Trke kan ayn cins neriyata
bir tavsiyemiz var: Tarihin henz harbi umumi ile balayan
byk devri kapanmad iin bu devir ile alkadar olanlar
hakkndaki son hkm vermekte biraz itiyatkr olmak gerekir.
Tarih, onun iyiliklerini veya fenalklarn sayacak, hakknda
doru veya yanl hkmlerini verecek, fakat ona kar hibir
zaman lakayd kalamayacaktr. Osmanl tarihi, zaten
Padiahlardan sonra en byk ehemmiyeti sadrazamlara vere-
gelmitir. Talt Paa'nn kk bir posta memuru iken bilahare
Sadrazam oluu. Osmanl tarihini mtehayyir etmez. O, neler
grmtr. Zaten Sadrazam olarak kim doabilir ki? Hal bu ki
Talt sadrazam olmasayd yine tarih ona uzun sahifeler ayra-
cakt. nk onu bir devlet ricali olmaktan ziyade bir inklp
mmessili olmak zere tanyacakt ve Talt Paa'nn tarihi yaz-
lrken hi phe yok ki sz, Babli mahzen-i evrakndan ziyade
merkezi umumi dosyalarna ait olacaktr. Talt Paa 10 Temmuz
inklabnn en mhim amillerinden biri ve belki balcasdr...".
stanbul'da bir ka basn erinin gayretlerine karn, Talt
Paa'nn lm zerine kan yazlardan byk blm, ibir-
likilerin dorultusunda, yani onu ktleyen cinstendi. Bu yaz-
lardan ikisine Cenap Sahabettin ile Ali Kemal'in yazlarna aa-
da, ana hatlaryla, yer veriyoruz. Cenap ehabettin 21 Mart
1921 tarihli Peyam- Sabah'ta "Yrtc Kular" balkl yazsnda
olaya yle deinmektedir:
498
 "Yrtc kuun mr az olur" derler. uras muhakkaktr ki
ok da yaam olsalar onlara ecel sesi mev'ud deil gibidir,
pene-i kaza yakalarn brakmaz. Bu hakikati bir kere de
Talt'n akibeti hayat gsterdi. Son on senelik haile-i tarihi-
yemizin en kanl perdelerini oynayan mmessili me'um, ite
facia henz hitama ermeden sahne-i haleke serildi.
Talt lgn bir harisi cah idi. tihayi ikbaline mebusluk
yetimemiti. Nazrlk gayrikfi geldi. Belki Sadrazaml bile
azmsad. O, hergn biraz daha salhiyet, biraz daha kuvvet,
biraz daha bildac- tahakkm kazanmaa alrd. Her ne paha-
sna olursa olsun hudud-u nfuz-u l-enkati tevess etmeli idi.
Etrafnda her zaman bir halka-i tahsin, bir dairei temellk, bir de
velev serap olsun bir hale-i hret isterdi.
Talt iin para hibir zaman maksat olmad. Gm ve al-
tn ancak aaalaryla maliklerini gsterdikleri iin vasta olmak
zere severdi. Onun hedefi amali 'grnmek'di. grnmek, daha
ziyade grnmek, her an biraz daha yksek grnmekti. Bir gn
kendisini tepemizde bulduk.
Bu tredinin hareket ettii nokta ile vasl olduu makam
arasnda ancak bir hatt kaim resmolunabilir. Mamafih o henz
ykselmeye doyamamt. Rtbesi bydke yle zannetti ki
ruhu ve dima ve kalbi, ilmi ve nazar ve basireti, hepsi by-
yordu. Ben btn hrmetime ramen Namk Kemal merhum ile
bir noktada mttefik deilim; benim kanaatma gre bir insan
iin kendi nefsini aldatmak, alemi aldatmaktan bin kere daha
kolaydr, eer aldatmak iine gelirse... Talt'ta iine geldii iin
kendisini pek kolaylkla ifal etti. Bu husus ki kulaklar, etrafn-
dakilerin nihayetsiz vakvakai takdiri ile dolu idi. Sehl seri mu-
vaffakiyetlerle pek abuk mesti itimad olmutu. Hlyay ftu-
hat nnde artk seddi mukavemet tasavvur edemiyordu. Her
emeli gya bir hkmi kaza ve evki heves sanki bir takdiri
ezeldi...

499
 ... Daima dilinde muhabbeti amme ve gnlnde yalnz nef-
sine muhabbet vard. Kimlerden korkarsa onlar byk tanrd
ve kimler ondan korkarsa onlarda liyakat olurdu. Onunla reka-
bete kalkan ehliyet; ite kafas ezilecek ejder bu idi.
Talt iin ihvan millet "Merkezi Umumi Azas" ve vatan
"ttihat kulpleri" idi. Kendi dmanlarn hasm ttihad ve has-
mav ttihad iday mmet addederdi. Devlet bakalarnn elinde
naili refah olacana kendi elinde lsn, Talt bunu tercih
ederdi. Tatmin-i ihtiras iin Trablus harbini at, tatmin-i ihti-
ras iin Balkan harbini atrd. Tatmin-i ihtiras iin Babli'yi
msellemen bast ve bastrd.
Talt bir hi deildi. Bir hi, bir inklp yapamaz ve ona hi
demekle hata bay idariyessine bir mazeret tedarik etmi oluruz.
O, hi deildi, Sandaniskiye ta kartan bir komiteci idi, kor-
kun bir komiteci... Onun habis bir zekas vard. A rmeye, tu-
zak kurmaya, pusuya yatmaya, karmanyola evirmeye msait,
hilekr, dzenbaz, allak, kalle bir zeka. Gerek hayat hususiyye
ve gerek hayat resmiyesinde Talt'n nokta- istinad, manive-
las, kuvveti ve mukavemeti, hepsi ayn eydir; entrika.
Pek vazi bir tabaka-i itimaiyeden entrika sayesinde en
yksek mansba erdi. Fakat ecere-i ikbali ne kadar irtifa alsa
belli idi ki kkleri gbrede idi. Talt nereye ksa ayanda ar
bir amur kitlesi his olunurdu. Onun sadareti, zevahifi riya orta-
snda bir nev'i "ah maranlk" olmutu. Ykseldike pantalonu-
nun yamalar grlrd. Gs evahikte teneffs edebilecek
vs'atten mahrumdu. Yukar ktka dyk sadr duydu ve zan
etti ki necat bir tabaka daha yukardadr. Bu zan ile trmand ve
rtbe-i sadarete vasl olunca gsndeki darl kendisi de an-
lad.
... Btn aaa-i resmiyesine ramen Talt bedbaht yaad.
Her eye nail olmutur, hibirinden telezzz etmeksizin. Son
zamanlarda bir gn onu bir ziyafeti resmiyede grdmd.

500
Temin ederim ki ka gya zehr-i gam doluydu, yle mamum
ve dilhun idi. Yalanc bir hande ile ara sra kaba bir ataret gs-
termek iin o kadar cebri nefs ediyordu ki...
Talt'n kurnazlkla rtnmek ve teklifsizlik iinde gaip ol-
mak isteyen eytani bir gururu vard. Malubiyeti siyasiye ihti-
mali onun gururu iin tahammlsz bir manzara idi. Halbuki bu
ihtimali kendisine her hatvede biraz daha yaklam hissedi-
yordu. O, bilirdi ki bu ikbali masuup yolu erge skut ve he-
zimete alacaktr.
gnden beri dakika oluyor ki ona acmak istiyorum ve
eer adi bir mcrim gibi han firar irtikp etmeyip de kaderin
onu ilka eyledii mevkide biraz metanetle dursa ve saati ukubet
hulul edince bir 'ruhsibr' salbeti ile daraacna yrm ol-
sayd, oh ite hissediyorum ki ona cidden acyacakmm".
Ali Kemal'in yine Peyam-Sabah'ta yazd yazda ise de-
indii nokta yledir:
"Amerika ajansnn verdii haber doru ise Talt 'elceza...'
dsturu marufuna parlak bir ma sadak olarak bu cihana faniye
allahasmarladk demitir. Mtevaffay hayr ile zikretmek dinen
lfetimiz ise de ummayz ki merhameti rahmana kavusun.
Filhakika insan gnahsz olmaz. "Tanrnn mafiretinden de b-
yk m gnah."
Fakat baz mesaiye kar efaat kaplar ezelden kapaldr.
Cavid ve Cahit vesaire gibi samimi arkadalar alenen syler-
lerdi, Talt yalanc idi Verdii szde durmazd. Cahil idi.
Morgenteau'nun o maruf hatralarnda tasvir ettii vehile de
son derece kaba idi. Btn bu kusurlar af olunabilir. Hususiyle
ahrette byk bir ikabi, tarihin lanetini istilzam eylemez. Byle
bir biareyi yle byk bir mesnede ref edenler. Bu mesuliyeti
maneviyeye maruzdurlar.

501
 Biz de mesela saati Hasan Paalar, Dal taban Mustafa
Paalar vesaire gibi nice sadrazamlar grld ki irfanen ve ahl-
kan mbarekten daha yksek deil idiler.
Talt'n en ar gnah, vaktiyle Aksaray'da treyen mahut
on ikilerin reisi gibi adeta tulumba kaldrrcasna bu memleketi
idareye kalkmas ve o tulumbaclarn, advlerine reva grdk-
leri hunin muamelelere muarz siyasilerini uratmasdr.
Mesel Hasan Fehmi'den biare Zeki bey'e kadar btn o siyasi
katillerin mrettibi hakikisi o idi. Mahmut evket Paa hadise-
sini vesile ittihaz ederek muhaliflere o havsalaya smaz itisaf-
lar Cemal ile birlikte tertip eden yine o idi.
Gariptir ki, ne irfan, ne ahlk, ne insaf, nasl oluyor da byle
bir mahluk bu muhitte bu derece parlyor. Bu muammay halet-
mek iin u hakikati nazar itibara almal ki Talt manay tam-
'iyle hakiki bir ocak adam idi. Ocak vurmak isterse o ldrrd.
Ocak ykmay kastederse o ortal kl ederdi. Srf bu ifradna
ve meziyetlerine mebni idi ki ocak aleminde o cehaletiyle, ze-
kaca mahdudiyetiyle beraber belki de bilhassa o saikalarla b-
yk bir nfuz sahibi olmutu.
Ocan irili ufakl efradndan hibiri yoktu ki Talt' sev-
mesin, takdir etmesin. Fakat hibiri grlmezdi ki cz'i bir me-
ziyetini, bir marifetini, bir eseri faziletini gsterebilsin. ttihat ve
Terakki oyunu meydana kmam olsayd hi phe yok ki bir
posta memuru, bir posta mdr de olamazd. nk o mdr-
lk iin iktiza eden ufak tefek liyakatlardan bile mahrumdu.
Fakat hi phe yok ki mahallesinde bir ele ba olurdu. Hele
onikiler yaasayd bunlarn bana geerdi. Her halde mrn
daha mes'ut geirirdi. Bu husus elim bir gayete de uramazd.
Bu millet ve memleketin talihsizliindendir ki tesadfn garip
bir cilvesiyle onikilere bedel ttihat ve Terakki'nin reisi oldu. O
sayede sadareti ihraz eyledi. Bamza harbi umumi vesaire be-
lalarn getirenlerin birincisi oldu. Mamafih ocak ocak olduktan,
yani bu mlk ykmak iin yandktan ve tututuktan sonra baka
502
Talt'lar da zuhur ederlerdi. ster katli katl ile tebir eden kavli
mnife tatbik eyleyiniz. ster kan kan temizler deyiniz..."
Siyaseti bilmeyen yazarlarn debilecei tm yanllara Ali
Kemal'de Cenap ahabettin'de dmektedir. Talt' sularken en
byk kusuru olarak, dolaylda olsa usta rgtln ne
srmektedirler. Onu bir zamanlar stanbul'u tir tir titretmi olan
Aksarayl onikiler etesinin bakanlna bile layk grmektedir-
ler. Oysa Talt'n bulunabilecek bir ok kusuru yannda belki de
tek ne karlmas gereken yan Trkiye'ye gerek anlamda si-
yasi rgtlenmenin ne demek olduunu anlatm ve yaama ge-
irerek gstermi olmasdr. Cahillii yaktrmadr. Okulu bi-
tirmek, belli bir eitim dzeyine sahip olmak politikann istedii
kii olmak iin yetmez . Politika ayr bir deney ve bilgi iidir.
Bu bilgi bilimsel incelemeler kadar deneyimlerle de renilir.
Talt Paa belki bir okulu bitirmemi, babasndan bir rtbe teva-
rs etmemiti. Ama o, daha kkten bir siyasi rgtn iinde,
devrim amacyla yorulmutu. Partinin ne olduunu biliyor, ik-
tidara nasl gelinip, onun nasl korunaca konusunda sanki bu-
gnn siyaset adamlarna bile ders veriyordu. Yalancl, ver-
dii szleri tutmamas, hereyin ondan beklenmesinin doal bir
sonucudur. Halkla dorudan ilikisi olan belki de ilk siyaset
adam olarak Trkiye'de sivrilmitir. Ynlarla bylesine yakn
ilikiler iersinde bulunan, stelikte iktidar olan birisinden y-
nlarn talebi snrsz olur. Bunlar belirli bir yumuaklkla ge-
itirilmesi gerekir. te Talt Paa'nn yalancl, vaadlerinde
durmamas gibi konulardaki tutumu bu noktadan kaynaklan-
maktadr.
Osmanl mparatorluu'nun ilk ve son milletvekili sadra-
zam olan, gerek anlamda inklp bir siyasi rgt oluturan,
yneten, gelitiren ve iktidar yolunu aan kii olarak Talt'n
yerini gereki bir biimde deerlendirmek gerekir. Duygusal
yazlar mrekkepleriyle beraber kurur ve silinir. Nitekim Cenab
ve Ali Kemal'in yazlan da byle olmutur.

503
 Talt Paa'nn ldrlmesini Ankara nasl karlad ve yo-
rumlad. Buna ilikin resmi bir belge yok. Ama Ankara TBMM
hkmetinin resmi organ saylan "Hakimiyet-i Milliye"nin ha-
beri veriini ve yorumunu burada ele alabiliriz:
Talt Paa'nn lmyle ilikin ayrntl saylabilecek haber
20 Mart Pazar 1921 tarihli gazetede, birinci sayfada verildi.
Haber aynen yledir:
"Talt Paa'ya Suikast.
Antalya, 19 Mart (Muhabiri mahsusamzn telgrafdr).
Ajans Stefani'nin tebliine nazaran esbak Sadrazam Talt Paa
Berlin'de (arlatenburg) da refikas ile beraber gezinirken
(Einin yannda oluu ajansn ekledii bir nokta) bir Ermeni ta-
lebesi tarafndan dar- tecavz olmu ve rovelverle ehit
edilmitir. kan kurunlardan biride refikasna isabet ederek
ar surette yaralamtr. (Bu da ajansn yanl haberlerinden
biri). Katil derdest edilerek derhal tahkikata balanmtr.
Ankara 19 Mart. Dn Stefani ajansnn tebli ettii bir ha-
bere gre Berlin'de, Ermeni talebesinden biri (arlatenburg) da
Talt Paa'y tabanca ile ehit etmitir. Cani Alman zaptiyesi
tarafndan derbest edilmitir. Dier taraftan Amerikan ajans ci-
nayet hakknda u tafsilat vermektedir: Talt Paa
(arlatenburg) da ikametgahn avdet ederken esmer benizli otuz
yanda bir gen omuzuna dokunmu ve geri dner dnmez ate
etmitir. Bir Ermeni olan cani Alman polisleri tarafndan derdest
edilmitir. Esna-i derdestte ahaliden bir ok kimseler caninin
zerine atlarak kendisini yumruk ve bastonlarla darp etmi-
lerdir. Cani polise verdii ifadesinde kendisinin Talt Paay
katl etmek iin ngilizler tarafndan Berlin'e gnderildiini ve
onlardan talimat ve para aldn itiraf etmi ve ngilizlerin bir
ok yerlerdeki hafi suikast tertibat hakknda ifaatta bulunmu-
tur.(A.A.)
504
 (Hakimiyet-i Milliye) - Talt Paa'nn messif haberi vefat
hakknda gerek muhabiri mahsusamzn ve gerekse A.A. nn
tebli ettii haberi balda dereyledik. Bu cinayetin sebebini
hereyden evvel, ngiliz suikastlarnda aramak zaruridir.
ngilizlerin, askerle ve politikayla baa kamadklar Trkiye'ye
bugn mikyas geni bir suikast tertibat ihzar ettikleri anlal-
yor. gndr (Hakimiyet-i Milliye'de) neir ettiimiz
(Yldz'da Bahvan Kk Cemiyeti Hafiyesi)nin tertip ettii
mhim suikastnda en ok ngiliz mnabeatndan geldii mu-
hakkak gibidir. Bu menfur cinayet ngiliz hiyanetinin beeriye-
tin yzn kzartacak ne irkin bir raddeye ilerlediini bir kere
daha gsterir. ngilizler menfur politikalaryla, gasb- harple-
rine imdi birde Trk ricalini saklca arkadan vurmak eneatn
ilave ettiler.
Talt Paa stanbul'u terkettii zamandan beri (Berlin'de)
(arlatenburg) da Hardenberg caddesinde mtevaziyane bir ha-
yat yayordu. Hayat arkadalarnn maddi muavenetleriyle te-
hevvn olunabiliyordu. Son zamanlarda Harbi Umumiye ait
hatratn tahrir etmekle megul oluyordu. Vefat cidden ayan-
eseftir. Cenab- Hak rahmeti aliyesine mazhar eylesin".
Ankara'nn Talt Paa'nn lmne ilikin tepkisi bu haber
ve yorumun iinde grlmektedir. Katilin Ermeni oluuna kar-
n, Ermenileri aka sulamaktan kanlm, hedef ngilizler
olarak sergilenmitir. Aslnda bu yaklam kamu oyunun bir
yerde savan amac konusunda aydnlatlmas ynnden seil-
mi olabilir. Ama suikastn ngiliz ya da bir baka emperyalist
devlet tarafndan yaptrld aktr. O gnlerde Trkiye'ye
kar savaan emperyalist devletlerin banda ise ngiltere gel-
mektedir... Zaten daha ncede sergilediimiz olaylar ngilizlerin
bu ite snrl da olsa bir parmann olduunu teyid edecek ni-
teliktedir.

505
 L BR "NKILPI" N VEDA TREN
1
Bir kere niin "Devrim" szc yerine "nklp" szc-
n yelediimizi aklayalm. Bunun bata gelen nedeni Talt
Paann kendisini, belki de "Fransz ihtill-i kebiri"ni yknerek,
inklp eklinde nitelemesidir. Onlar, Osmanl ve dnya kamu
oyunun gznde "24 Temmuz nklplardr. Dier taraftan
devrim ve inklp szckleri belirli bir anlam farklln da
iermektedir, en azndan ben bu iki szce bylesine yakla-
mann doru olaca kansndaym. yle ki devrimde genel bir
katlm vardr. htill szc tam anlamyla devrimi karla-
maktadr. Ynlarn u ya da bu ekilde katlmyla gerekleen
"htill" devrimdir. Ynlarn katlmnn snrl olduu durum-
larda, toplumun btnn ieren bir dzen deiikliinden sz
etmek mmkn deildir. Bu noktada dikkat edilirse dzen de-
iiklii kavram da gndeme gelmektedir. Toplumdaki retim
ilikilerinin deiimine uyumlu bir dzen deiiklii, devrim
szc bunu iermektedir. Ayrca bylesine bir dzen deiik-
liinin geni ynlarn, tarihin geliim dorultusu iersindeki
katlm ile gereklemesi de gerekli kouldur. Ancak bylesine
durumlarda bir devrimden sz etmek, bylesine dzen deiik-
lii iin ba koyan kiilere devrimci demek daha doru olacak-
tr. Oysa nklp daha snrl ve kkl olmayan deiim ve d-
nmleri ierir. Kesinlikle bir dzen deiiklii inklpta d-
nlmez. Baz kurumlarn, gnn gereine ve toplumun doal
geliimine uyumlu olarak yenilerine dntrlmesi inklbn
ana gayelerinden biridir. Ayrca deitirilecek kurumlarn top-
lumun yapsnda temeli oluturmayan kurumlar olmasndan
tr ynlarn katlm da pek istenmez, ya da bu katlm ol-

506
masa da inklp gerekleebilir. Geri inklplar kendilerini
birer devrimci gibi grmei yelerler, ama bu onlarn isteklerin-
den baka bir ey deildir. Eer yaptklar katlmsz ve sadece
baz kurumlar ieren dnmden ibaret ise, veya gleri yal-
nz buna yetiyorsa o zaman kendilerini nasl adlandrrlarsa ad-
landrsnlar inklp olmadan teye gidemezler.
Talt Paa ve rgtnn gerekletirdii ikinci Merutiyet
hareketi, bir ne akladmz anlamda bir inklptr ve doru
bir biimde de 24 Temmuz inklb eklinde adlandrlmtr.
Talt Paa eyleme ynlar katmak istemitir, her frsatta yn-
larnda eylem iinde olduuna ilikin bir kannn uyanmasna
almtr, ama ynlarn byle bir devinime kolayna katl-
madklarn da grmtr. O zaman hareket bir avu, yrekli ve
yiit aydnn eline kalmtr. Bunlarn ou askerdir. Askerlerin
byle bir hareket iersinde bulunmas ynlarn yaratt o
gl ve nnde durulmaz silahtan yoksun kalnmasndan t-
rdr. Ynlarn salayamad silah, vurucu arac askerler
salamtr. Ama bunun bir devrimi gerekletirme asndan ne
oranda yapay bir destek olduunun da farkna varmtr.
Nitekim Kara Kemal aracl ile sivil rgtlenmelere gidiin-
deki temel ama, askerlere kar siyasal hareket iersinde bir
dengeyi salamakt. Berlin'de Dr. Nazm'la yapt uzun sylei-
lerde, gelecekte asker unsurunun politika dna ekilmesi ge-
rektiini srarla vurgulamtr. Bunu yaparken ordunun o gnk
yapsn gznnde tuttuunu da aklamtr. Talt Paa sivil
ynlarn nclne inanyordu, en azndan Almanya'da yap-
t eitli sohbetlerde bunu savunmutu. Ama byle bir eye
inanmak baka, gerekletirmek bakadr. Eer Sadrazaml bi-
raz daha uzun bir sreyi alsa ve bar iinde bu grevi srdr-
seydi, belki partinin sivillemesi asndan nemli admlan ata-
bilecekti. Ama bir yandan sava halinin asker kanadna getirdii
arlk, dier yandan bu kanadn ok nemli bir araca, silaha
sahip olmas isteklerini gerekletirmedi. Sonuta ynlarn ka-
tlmad, tepeden inme bir dizi dnm yapmaya kararl
507
(hatta koullardan tr bunu da yapamayan) bir iyi niyetli ink-
lp olarak kald. Bu durumun kendi yaps ile, hatta ttihat ve
Terakki hareketinin amalaryla elikisini vurgulamak iin
ttihat ve Terakki iktidarn bir nev'i istihdat ama "stibdat m-
nevvere" yani aydnlar despotizmi biiminde tanmlamtr.
Bugnlerde, bu iktidarn ieriini, daha gelimi bir takm ay-
rmlar da gznnde tutarak, bat biimi despotizm diye ad-
landryoruz.
Talt Paa'nn yakn olarak onun kiiliini (Burada politik
kiiliinden sz ediyoruz) tanmlayan Hseyin Cahit (Yaln),
onun bu yann yle anlatmaktadr: "ttihat ve Terakki bir ink-
lp ve ihtill cemiyetinden doduu ve o cemiyet ruhunu daima
muhafaza ettii halde, keskin bir sima olamazd. Daima muha-
fazakr ve ileri unsurlar arasnda bir uzlama admlaryla yrd
ve daha ziyade, muhafazakr ve opportunist bir politika takip
etti. nk Talt byle idi. Vatan iin hayatn feda etmek
lzumu ile karlasa idi kat'iyen eminim ki, bu cezri hareketi
memnuniyetle, tereddtsz gze alrd. Fakat siyasi hareketlerde
onu radikal, cretkr ve ok ileri admlara sevk etmek kabil de-
ildi. Hkmet heyulasn devirmek iin bir Babli baskn ter-
tip edilmek lazm gelirse, Talt hi tereddt etmeden tabancasn
kapar ve bu tehlikeli isyan hareketinin nnde yrrd. Mesel,
eski arap harflerini atarak latin harflerini alma mevzubahis
olursa Talt bunu yapmak cesaretini gsteremezdi. Kadnlarn
araflarn atarak yzlerini amak istenirse o bu hareketi ele
almak cretini gsteremezdi. Belki iinden bu yeniliklere ta-
mamen taraftar deildi. Belki zamann msait olduunu ihtiml
vermiyordu.. Kimbilir, belki o gnlerde hakl olan Talt idi!
nk hakikaten memleket ok vahim gnler yayordu.
Koca imparatorluu tutan tekiltl tek kuvvet ttihat ve
Terakki'den ibaretti. Bunun iinde de dardan zannolunduu
kadar salamlk yoktu. Meclisteki frkann ekseriyeti temiz in-
sanlard. Memleketi severlerdi. Trkln maruz olduu tehli-

508
keyi anlamlard. Fakat basit insanlard. Bilgileri mahduttu.
dnyadan, Avrupa'dan, btn siyasi meselelerden habersiz idi-
ler. erdeki dedikodulara, iftiralara, tahriklere, propagandalara
kaplabilirlerdi. Ve bilhassa dini hissiyata hayatta ve siyasiyatta
fazla bir yer ayryorlard. Din ile dnyann ayrlabilmesini
akllan alamazd. Eer memlekette bir frka hayat bulunacaksa,
eer ekseriyet kelimesinin bir manas, bir hakk ve bir hikmeti
vcudu varsa bu temiz, vatansever, fakat maateessf icap eden
siyasi terbiye seviyesine ykselmemi unsura hrmet etmek,
onun hissiyatn gzetmek icap ederdi. Talt ksmen bu zmre-
nin iinde, ksmen liberal ve mterakki zmrenin iinde olduu
iin arada bir irtibat teminine en ok muvaffak olabilen, yegane
muvaffak olabilen bir unsurdur. O olmasayd ttihat ve Terakki
oktan dalrd".
Hseyin Cahit, Talt Paa'y neden inklp olarak nitele-
diimizi sanrm ak bir biimde ortaya koymutur. Bir kere
ynlardan kopukluu, buna ramen ynlara dayanlmak iste-
ini, bir yerde Talt Paa'nn zaaf olarak sergilemitir.
Gerekten de, bugn artk kolaylkla st yap dnmleri diye
nitelediimiz bir takm deiimleri Talt, dier parti yeleri ka-
dar vazgeilmez bir art olarak dnmyordu. O tam anlamyla
bir "htill-i kebir"in ilkelerine uyan, hatta ncede szn etti-
imiz gibi Jakobenlerden esinlenen biriydi. Ynlarn refah
onun ana hedefiydi. Ama bunu yapabilmek iin en uygun eko-
nomik modelin ne olduunu bilmedii gibi liberalizmin de bunu
salayp salayamayaca konusunda kesin bir yan tutmas bu-
lunmuyordu. Ekonomi anlamad konuydu ve onun iin de
Cavid'i her zaman yannda grmek istemitir. rgt, zellikle
siyasal iktidar iin dayanlacak bir siyasal rgtn varl onun
btn yaamnda, en mutlu olduu gnlerden umudunu yitirdii
anlara kadar, nde gelen amacdr. rgtsz hi bir eyin yap-
lamayacana onun kadar inanan bir Trk siyaset adamnn var-
lna rastlyamyoruz. Trk politikaclar genellikle bireysel a-
balarn, ya da dayandklar silahl gleri iktidarlar iin yeterli
509
saymlardr. Bu nokta belki toplumun sivillememesinden ileri
gelen bir inanszl yanstmaktadr. Fakat Talt Paa, iinde
yaad toplumun batl anlamda sivil bir toplum olmadn
hissetmesine ramen gene de sivil kkleri olan bir rgte da-
yanmay dlemi, yapabildii kadar yaama geirmitir.
Devrimci olmay dleyen, bunun temel koullarndan bi-
rinin ynlara dayanarak dzenin deitirilmesi olduunu bil-
mese de sezinleyen, ama lkesinde bir eyleri (asgari siyasi d-
zeyde) deitirme abasna btn yaamn adam olan bu l-
kenin en byk siyasal rgt ustasna inklp demek kendisine
ynelik denmesi gereken bir bortur. Ya da ben byle dn-
yorum. Bunun iin de "inklp" szcn bu son blmn
balnda kullanyorum.

Stalingrad Sava'nn kinci Dnya Harbi'nin kaderini de-

itirdii gnlerde, 1943 ylnn ubat aynda, Hitler hkmeti
Talt Paa'nn, 1921 ylnda tahnit edilerek zel bir biimde
gmlm olan cesedini Trkiye'ye vermee karar verdi. Bu
konuda ilk istein Trkiye hkmetinden mi, yoksa Nazilerden
mi geldiini bilmiyoruz. Her ikisi de mmkn olabilir. Trkiye
hkmeti ttihat ve Terakki'nin bu en byk nderinin lsn
yurda getirmenin zaman geldiine hkmedebilir, veya sava
talihinin kendi aleyhine dnd bir zamanda Trkiye'de kendi-
lerinden yana bir sempatinin domas iin Naziler bunu nerebi-
lirler. Bu nokta bilinmese de, hatta nemli olup olmad tart-
lsa da, bilinen, ubat aynn ikinci yarsnda Talt Paa'nn na-
ann Berlin'den yola karlddr. Buna ilikin Anadolu
Ajans'nn haberi unlar iermektedir:
"22 ubat 1943 Berlin (a.a.) - Eski Sadrazam Talt Paa
merhumun vaktiyle tahnit edilmi olan cesedi ieklerle be-
zenmi bir tabut iinde dnk eksprese bal hususi bir vagonla

510
yola karlmtr. Tabut daha evvel bu gibi trenlere mahsus
binaya getirilmi ve Berlin Bykelilii Bakonsolosu ve tica-
ret mmessillii erkn ile Berlin Trk Kolonisi namna bir he-
yet merasim kyafetiyle merhumu burada selamlamtr. Alman
hariciyesinden eli Schdoerbel, Elilik Mstear Necer ve
Protokol Umum Mdrl'nden Caapeaorouge hazr bulun-
mulardr."
Talt Paa'nn na 25 ubat 1943 de grkemli bir trenle
"Hrriyeti edebiye" tepesindeki dier Hrriyet ehitlerinin ya-
nna defnedilmitir. O gn ve ertesi gn hemen btn basn or-
ganlar eski Sadrazamn kiilii hakknda yazlar yaynlamtr.
Bunlarn ou yceltici niteliktedir. Eer Talt sa olup da
yazlardaki imzalar grebilseydi, ounu tanrd. Hseyin
Cahit, Yunus Nadi, Orhan Seyfi vb... Eski gnlerin
kalemrleri gene gazete kelerinde yeni dnemin
savunmasn yapyorlard. Bu yazlardan bir blmnden, o
gnn havasn bir lde yanstabilecekleri dncesiyle,
yaptmz alntlar aada bulacaksnz.
Hseyin Cahit (Yaln) eski dostu iin unlar yazmaktadr:
"Sabah yeni oluyor. Sirkeci garnda ekspres katarnn gel-
mesi bekleniyor. Alaca karanlk iinde kk gruplar halinde
ufak bir kalabalk var. Islak ve serin bir sabah. Rhtmda
(peronda) asker ktalar istirahat vaziyetinde. Talt Paa'nn ta-
butunu tayan vagonu lokomotif iterek baka bir hattan kap
yanlarna kadar getirdi. Kap ald. ptida Berlin Sefaretinin
elengi indirildi. Sonra Trk bayra ile rtl ar sanduka ya-
va yava indi. apkalar kt ve mzka ar bir matem havas
ile yalnz bu sessiz ve mteessir kk kalabaln hzn ve
elemini deil, btn bir memleketin teessr ve acsn terennm
etti. Sanduka selam durmu ktalarn nnden yava yava iler-
ledi ve bekleyen arabaya girdi.
te 23 (22 olmal) senelik bir gurbetten sonra Talt vatana
byle dnd. Sirkeci garna onun Avrupa'dan baka trl dn-

511
lerini de hatrlann. Aradaki fark t ruhumun iinde btn ac-
l ile duydum. O, en son olarak bir gn gene Almanya'dan d-
nyordu. stasyon byk bir karlayc ktlesiyle hareket, ses
ve heyecan iinde idi. Talt trenden indikten sonra kk sa-
londa nazrlar ve arkadalarla ksa bir mddet bir eyler konu-
mutu. Bunun ne olduu bilinmiyordu. Fakat birden bire istas-
yonun velveli havasnda korkun bir skutun kara endieleri
dalgaland. Fsltlar balad: uutu ve ortala hakim oldu.
Bulutlanm baklar, korkulu ehreler bir kara haber ilan edi-
yordu. Bu haberi herkes rendi: Bulgar cephesi zlmt.
Malup oluyorduk.
Talt artk vatan topraklarnda ok kalamad. nk d-
man stanbul'a geliyordu. Memleketi kurtarmak iin yaplabile-
cek bir ey kalmsa onu temin aresini aramak maksadyla va-
tandan uzaklamak fedakrlna katlanmak lzumunu hissetti
ve gitti. Almanya'ya gitti. Sadakat ve vefa beklemeye hakk ol-
duu bu mttefik memlekette lm buldu. Mttefik memleketin
mahkemesi onun katilini alklarla serbest brakt. Talt bu acy
duymad. Fakat onu biz hl duyuyoruz.
Bugn Talt Hrriyeti Ebediye tepesinde vatan topraklarna
defnedilecek. Orada, kendisi gibi temiz kanlarn yksek kalple-
rini bu vatan urunda feda etmi arkadalarn bulacaktr".
Orhon Seyfi ise "naralt" dergisinin 6 ubat 1943 tarihli
72 nci sayfasnda "Talt Paa'nn kemikleri" balkl yazsnda
konuya yle deinmektedir:
"Talt Paa'nn kemikleri Almanya'dan Anavatana getirili-
yor. Alman hkmeti bu idealist Trk vezirine borlu olduu
son saygy gsteriyor. Zaten beklenen de buydu!
Talt Paa halkn barndan kopmu bir ihtillcidir. Onu ik-
tidar mevkiine ne padiah, ne Babli getirdi. Osmanl
mparatorluu'nu kurtarmak iin kendisi gibi bir avu idealistle
Babli'ye kar yrd. iktidar zorla ald. Yldz tepesindeki
512
msellh vehmi bilenler bu cesur admda canlanan ideal kuvve-
tini sezerler. Kk bir tereddt hereyi mahvedebilirdi. O za-
man idealist hemen ekiya oluverecekti. Kanun ona merhamet-
sizce daa km bir si diyecekti. Softalar Arapa (Huru ales-
sultan) diye baracakt. Alk yerine lm ve lanet hazr duru-
yordu. Ve biz kimbilir, onun kemiklerini, tarihin enkaz altndan
ka yl sonra bulup karacaktk? Hem de nasl kirelenmi bir
halde!
Talt Paa'nn vezir niformas Babli'de almak iin gi-
yilmesi gereken bir i elbisesidir. O, daima halk kald halk, yani
menfaatsz, temiz, halis bir adam!
Byk harpte bizim taraf yenilince Talt Paa Almanya'ya
gitti. Orada, mterek harpte, yzbinlere Trk' mterek mak-
sat iin lme gnderen eski bir Trk veziri olarak dost ve
mttefik bir Almanya bekliyordu. Bunu bulamad. Almanya
korkun bir ihtill iindeydi. Bir intikam kurunu onu Berlin'de
yere serdi. Asl ac taraf bu lm deildir. O zamanki Alman
adalet cihaz bu cinayeti sahte bir ryaya balad ve ondan
sonrakilere tamamen kaytsz kald.
te, Almanya bugn Talt Paa'nn mazlum kemiklerine
kar gsterdii sayg ile bu eski borcunu dyor ve bir ac h-
tra bununla bsbtn tarihe karyor.
Bizim de beklediimiz, istediimiz buydu"
Orhon Seyf'nin bu yazsnda, Talt Paa'nn naann iade-
sinden tr Nazi hkmetine bir vn pay karmak istedii,
satrlarn altnda da olsa, hissedilmektedir.
Cumhuriyet Gazetesi'nin 25. ubat 1943 tarihli saysnda
Mithat Cemal'in bir iiri birinci sayfada yer almaktadr. Bu iir-
den baz ilgin dizeleri aada sergiliyoruz:
"Takriben adamlk sana yetmezdi, tamamdn; Sen
ktle-adam, millet-adam, bayrak adamdn.
513
 En sevdiin insan senin en plak oland,
anlar, senin lnle, palavrayd, yaland.

Asla derilemezdi vezir esvab sende Sen

zorla byktn ne kadar istemesende! En
sonra eildinse de kurunla eildin, Altnlar
akarken de zrt lmeyi bildin..."
Ayn gazetenin 26 ubat 1943 tarihli saysnda ise Yunus
Nadi, "Talt Paa Trk Vatannn Kucanda" balkl yazsnda
u noktaya aklk getirmektedir: "Talt Paa, ttihat ve
Terakki'nin timsali olarak memleketimizde bir devrin tarihini
temsil eden ihtillci bir devlet adam idi".
"... mparatorluk bizim Trk tarihimizin uzun bir devri,
Cumhuriyet ise ayn tarihin yeni bir safhasdr. Olaylar kendi
zincirleri iersinde sk bir takibe tutarsak ttihat ve Terakki'nin
milli bir kurtulu hamlesi olduunu grrz. Bu milli hamle za-
hiren yle grnd gibi geen umumi harbin felketli malu-
biyetiyle sona ermi deildir. Bu milli hamle bizi yeni tehlike-
lerin tazyikiyle gzlerini drt aan daha kuvvetli uyanlarla ni-
hayet milli ve mstakil Trk vatan neticesine kadar gtrm-
tr. Bir milletin tarihini devirlerin ve rejimlerin kaln duvarl
faslalaryla ayrmaa imkn yoktur"
"Bu harbe katlmakla ttihat ve Terakki fena m yapt?" Bu
sualin cevabn rahmetli byk Atatrk yle vermitir:
- Trkiye geen byk harbe behemehal itirak etmeliydi
ve itirak ekilde ancak devletin yrd yolda olabilirdi.
Harbe giri zaman, ordularn sevk ve idaresi gibi baz hususlar
mnakaa olunabilse bile prensipte yanl yoktur". Yunus
Nadi'nin bu yazs Paa'nn nn Trkiye'ye getirttii iin Milli
efe (smet nn) teekkrle sona eriyor. Yaznn ierii,
1930'lu yllarn, Osmanl mparatorluu dnemini toptan inkra

514
kadar varan banazlnn geride brakldn; bunun da te-
sinde Cumhuriyetin ttihat ve Terakki'nin balatt bir hareketin
devam olduu gibi o gnn koullarna gre artc bir yakla-
mn kabul grdn gstermektedir. Bu resmi gr ynn-
den nemli bir deiikliin meydana geldiini yanstan kk
bir kanttr.

Talt Paa, bu kere tabut iersinde, nemli ve yar kapal di-

yebileceimiz bir ubat sabah stanbul'a geldi. Sandukay ta-
yan vagon trenin en arkasndayd. Gamal ha ve altn DR harf-
lerinin ilendii zel bir vagondu. Gazeteler vagonun numara-
sn 105625 olarak bildirdiler. Karlan askeri trenle oldu.
Yakn dostlar, vali ve belediye bakan, protokola dahil kiiler-
den bazlar, ei gardalar. Sirkeci gar onun kerelere stanbul'a
geliini grmtr. ttihat ve Terakki'nin gizli rgtlenmesini
yaparken geliinden, Almanya gezisinden dnne kadar son
dura daima Sirkeci gar olmutur. Bu kere de grnde farkl
bir durum yoktur. Yalnz yaamyor. Yaasayd, sanrz btn
cenaze treni boyunca kendinle bir hesaplama yapard.
Kukusuz, hereyden nce merasim ktasnn balarndaki
ngiliz tipi miferler dikkatini ekerdi, honut kalr myd bilin-
mez. Merasim ktas dnda bir dizi tandk, kimini Cemiyetten,
kimini kulpten, kimini "matbuattan" tanyordu. imdi bunlar
ya bir kenara ekilmi, ya da yeni dzenin egemen siyasal rg-
tnn ats altnda grevler almlar. Onlar grebilseydi, ya-
landklarn syleyebilir, bir de giysilerindeki deiikliin, ap-
kalarn farkna hemen varrd. Peki stanbul iin ne diyebilirdi?
Onun zaman zaman gizlendii, kimi kere "Darbe-i hkmet"
yapt bu eski bakent deimi miydi?
Sirkeci'den ili Eftal Hastanesi'ne kadar onu gtrecek
arabada bizde yle bir bulunalm. Onun gzyle bakmaa al-
alm stanbul'a. nce yollarn tenha ve yerlerin nemli olduunu
515
grrz. stanbul daha yeni uyanyor. Yaya kaldrmlarnda ile-
rine yetimee alan kk, byk iiler... Erkekler, kadnlar.
Sanki kouyorlar. Sonra ilk tramvaylar. Tklm, tklm dolu.
Kaplarna, hatta arkalarna bile aslp gidenler var. Belli ilerine
yetiecekler. Tek tk eski model olduu her hallerinden belli
otobs var. Demek ki ulam sknts devam ediyor koca kentte.
stelik artk bakent de deil. Kprde k sonunun dondurucu
sabah rzgr. nsancklar paltolarnn, ceketlerinin, zerlerin-
deki giysilerin yakalarn kaldrm souktan korunmaya al-
yorlar. Giysiler deiik ama fukaralk "berdevam" Hele bir de
yakndan bakabilse, bir ok elbisenin ters-yz edildiini, panta-
lon dizlerinin ve arkalarnn rldn, yamalandn gre-
cek. Peki deien ne?
Karaky'de farkediliyor frnlarn nndeki kuyruklar.
Demek ki ekmek gene kt ve vesikayla. Aynen Harbi
Umumi'deki gibi. Kalitesi bari iyi mi? Bankalar caddesinin iki
yannda da nemli deiiklik yok. Selanik Bankas, Osmanl
Bankas yerli yerinde. Ama bir ka yeni Banka daha var...
Merkez Bankas. Az m uramt Maliye Nazr vekili iken
byle bir emisyon bankasnn kurulmas iin. Sonra Bankas...
Fakat kendi abalaryla kurulan "tibar-i Milli"yi gremiyor.
Onun yerini Bankas alm.
Altnc Daire yokuu, Pera Palas, Union Fransez, ngiliz
Elilii, nihayet Galatasaray... Hemen hemen hibir ey dei-
memi. Yalnz yazlar farkl. Belli ki latince alfabe kabul edil-
mi... Talt eer yaasayd, glerdi, memnundur Hseyin Cahit
diye bir de sevinirdi.
Beyolu daha uyanmam. pler sada, solda, geen
arabalara fazla dikkat etmiyorlar. Maazalar, bir ka sinema.
Bunlar yeni. Sonra Taksim Meydan. Kla yerinde yok. Nihayet
satabildiler mi. Ama satlmad belli yerine park yaplm.
Taksim Alan'ndan Harbiye'ye giden cadde. te bu deimi.
Genilemi, evresinde yeni bir ka bina yaplm. Sonra tandk
516
bir yol ve semt... Osmanbey ve ili. Peki nedir deien.
nsanlarn giysileri, evet; yaz, evet... Bu kadar m? Peki acaba
kendisi iktidarda olsa daha fazlasn m yapabilecekti? Doru,
bu sorunun yant biraz zor onun iin. Ama, farkl bir sonu ala-
ca kukulu Neden?... Neden? Tm gayretler bouna m? Bir
kyafet, yaz iin mi? Deil tabii. Ama grnrde ynlar ayn
fukaralkta. Bunu nasl aklamal?

te tren balyor. nde Bando. Arkasnda merasim ktas,

top arabas, onun zerinde sanduka... Onu elenkler izliyor. En
nde Cumhurbakan nn'nn elengi. Hani Bulgar barnn
batland stanbul konferansnda askeri mavir olarak al-
an gen "Erkan- Harp" smet bey vard ya, Cumhurbakan
nn o... Gzel, ite genler gelmiler iktidara.
elenklerin arkasnda gene kalabalk. Aralarnda dostlar ve
resmi grevliler var. lerinde en uzun boylusu, silindir apka-
syla hepsinden ayr olduunu fark ettiriyor. stanbul'un valisi
bu, ar, saygl, ve sekin bir kii olduunu belirtircesine yr-
yor top arabasnn arkasndan. Dierleri de onunla birlikte. Ama
en saygl grnm onda, kolay deil, devleti temsil ediyor.
Devlet o...
Bando ar tempolu bir mar alyor, belli ki resmi bir ma-
tem mar bu. Ama bizden olan, bildik bir ezgi deil. Yol ky-
snda alayn geiini seyredenler: ocuklar, genler, yallar....
Ka acaba tanyor onu. Ne biliyorlar hakknda. Belki de sor-
mulardr evrelerindeki bir bilene, o da eski bir sadrazamm,
diye yant vermitir. l bir sadrazam, ne kadar yabanc bu y-
nlara. Yol kysnda alayn geiini seyredenlerin gerisinde
yaam sryor. Frnlar artk daha kalabalk. Akam ekmeinin
kmasn bekleyenler kuyruk olmu. Bartl, kasketli, okul
giysili insanlar stste ekmek bekliyorlar. Arada, yanlarndan

517
geen alaya bakyorlar. Birden Abdlhamid'in cenaze treni ak-
lna gelebilir burada. Ondaki iten katlm ve ynlarn dorua
ulaan hzn. Arada ne kadar fark var...
Bando devam ediyor almaa. Alay ar ar Hrriyeti
ebediye tepesine doru kyor. Aynen Mahmut evket Paa'nn
cenazesinde olduu gibi. Ama o daha kalabalkt.
Mezarn banda yaplan konumalar. Rzgr ve souk daha
da artm durumda. Herkes konumalarn bir an evvel bitmesini
ister gibi. Nihayet krek, krek toprak atlmaa balad. Eski
ttihatlar, dostlar ya da dost grnenler yar halinde bir krek
de kendisinin atabilmesi iin.
Son toprakta atld. Talt Paa kendi yurdundadr artk.
Halknn zgrl, ekonomik bamszl iin bakaldrmasn-
dan bu yana geen krk yl akn sre iersinde ilk kez dinleni-
yor diyebilir miyiz?... Ne gezer! O yaban ezgili marn yaratt
duvar ap gelen, kasketli, ba ak, ya da yemenili, bykl,
kkl ynlarn at imdi ykselmede. Ama bu at Talt'a,
onun yalnz ve yorgun inklplna yaklan bir at deil.
Belki de gerekleemeyen mutlulua, zgrle, umudlara ses-
lenen bir at... Ah, bu atlar bir alabilse, gerekleen zgr-
ln, refahn, mutluluun trkleri, marlar olabilse.
"Ben isyanc olarak dodum". Gzel bir tesbit, peki sonra
ne oldu? Trkiye'nin bu ilk siyasal rgt ustas atlarn yaam
dolu trklere dntn gremedikten sonra neye yarar bu
rgtler ve isyanlar?
Yaasayd sorard bu sorulan kerelerce kendisine... Sonra
birden aklna gelirdi alayn en nnde yryen, uzun boylu ve
uzun silindir apkal, herkesten farkl adam. te derdi, sorun
orada. O adamda, o adamn yanstt dnce ve yaam bii-
minde. Bunu amal. Aslnda biz amalydk, ama korkarm ki
sonunda biz yarattk onu... Ynlardan ylesine uzak, onlara te-
peden bakan bu silindir apkaly yaratmak iin mi bunca ura?
518
 Ynsz inklbn yalnz rgts mutluluk marlarna
dnmeyen atlar dinleyerek uyu. En azndan yurdundasn ve
ok gemeden bir gn o marlar, trkleri duyabilirsin... te
bak, Kthaneden, iyerinden km u iinin syledii tr-
kye, o bildiin ezgi ama szleri deimi:
Hem okudum hem de yazdm
Kendi derdimi kendim zdm oy!
Senin de istediin bu deil miydi?

519