Professional Documents
Culture Documents
Şah Hatayi & Pir Sultan
Şah Hatayi & Pir Sultan
A
leviliin ne olduu, slam inanndaki yeri, ibadet biimleri ve sosyal bo-
yutlar gerek Aleviler gerekse bu alanda alan aratrmaclar tarafndan
tartlmaktadr. Ancak Alevi-Bektai inancnn zamanla sadece bir inan si-
temi olmann tesine geerek nemli bir kltrel ve toplumsal faktr olarak gelimesi ve
tarihsel sre ierisinde yaananlar, Alevi-Bektailiin farkl ekillerde alglanmasna,
yaklamlarn eitlenmesine neden olmutur. Bu yaklamlar arasnda Alevi-Bektailii
gerek slam olarak gren, slamdan bamsz bir din olarak kabul eden, mezhep oldu-
unu, tarikat olduunu, sadece kltr ve yaam biimi olduunu, iilikle ayn olduunu
* Bu makale, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Karlatrmal Edebiyat Ana-
bilim Dalnda Do. Dr. Medine Sivrinin danmanlnda Sibel Kuann hazrlad ve 13 Ocak 2014de
tamamlad ah smail Hatainin ve Pir Sultan Abdaln Nefes ve Deyilerinde Mitik Unsurlar adl yksek
lisans tezinden haraketle hazrlanmtr.
** Do. Dr. Eskiehir Osmangazi niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Karlatrmal Edebiyat Blm
retim yesi, Eskiehir.
*** Eskiehir Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Karlatrmal Edebiyat Anabilim
Dal Doktora rencisi.
179
folklor / edebiyat
ya da tamamen farkl olduunu, bir Trk dini olduunu savunan birbirinden uzak birok
yaklam vardr. Bu tablo bir elikiler yuma olarak grlse de aslnda Aleviliin olu-
umuna etki eden faktrlerin eitliliinin ve bu inan sisteminin senkretist yapsnn
ak bir kantdr.
Aratrmaclar farkl ltler zerinden yaptklar aratrmalarda Alevi-Bektai inan-
cn ve oluumunu eitli kkenlere dayandrmaktadr. Bunlar arasnda eski Trk dinleri,
amanizm, Maniheizm, Zerdtlk, Anadolu mitleri, Budizm gibi pek ok inan ve kl-
tr esi yer almaktadr. smail Onarl, hibir etkeni gz ard etmeden tm bu yaklam-
lar zetler. Onarlnn ifadeleriyle tm tanm ve yaklamlar zetlemek ve birletirmek
gerekirse; Orta Asya Trk illerinde belirginleip kesinleen Alevilik; Gk-Tanr, Atalar
ve Tabiat Kltleri gibi Trk inanlaryla; amanizm, Budizm, Zerdt, Mani, Mazdek
vb. dinlerin etkisiyle biimlenmi; bilahare, bu retinin ncleri olan, Trkistan-Ho-
rasan-Deylem-Akrat-Dersim hattyla veya Mekke-Medine-Kfe-Basra-Necef-Badat-
Halep-Hatay gzerghyla gelen evliyalar, erenler, babalar, dedeler, eyhler, pirler,
mritler vastasyla Anadoluya tanmtr. Gei blgelerinde Musevilik-Hristiyanlk-
Hermetizm-Paulikienizm* (Bkz. Kaygusuz, 2006: 173-257) gibi eitli klt ve kltrleri
de zmseyerek, eski Anadolu-Mezopotamya-Msr uygarlklar bata olmak zere, ok
eitli inanlarn, felsefi dncelerin ve kltrlerin etkilenmesiyle Anadoluda harman-
lanm, ayn havuzda yorulup ekillenmitir. Sonunda slami emsiye altnda bir yaam
biimi, bir inan ve kltr sistemi, bir sosyo-ekonomik toplumsal dzen haline gelmitir
(Onarl, 2006: 15-16).
Grld zere Alevi- Bektai inancnn kkenlerini ortaya koyma abas, ara-
trmaclar kanlmaz olarak birok farkl kaynaa ynlendirmitir. slam, Orta Asya
dinleri, amanizm, iilik, Anadolu ve Mezopotamya mitleri, Aleviliin bugnk halini
almasnda pay olan etkenlerdir. Aleviliin zne ulamak iin tm bu katmanlar teker
teker incelendiinde, asrlar ierisinde organik balarla birbirlerine getikleri, Alevilik
inancnn tm bu farkllklar kendi potasnda erittii grlecektir. Kadim medeniyet-
lerden bugne kolektif bilincin szgeci ile aktarlan bir inan ve davranlar btn ile
karlalacaktr.
Alevilik elbette ki btn inan sistemleri gibi mitik alarla rldr ve kendine zg
sembolik bir dili vardr. stelik ok katmanl yapsyla zgn bir mitoloji ina eder. Bu
inancn ne derece slam kaynakl, ne derece Orta Dou kltlerine bal olduu sorusunun
yantn, Alevi-Bektai mitolojisinde, buna bal olarak oluan mitlerde ve kahramanlar-
da bulmak mmkn olabilir. Ancak Alevilikle ilgili aratrmalar 1990l yllardan beri
artsa da bu inan sisteminin mitolojik izah ynndeki almalar son derece azdr. Oy-
saki bu inan siteminde birok mitik anlat, figr ve derin bir felsefe kendini gstermek-
te, kkenleri ve anlamlar bakmnda incelenmeyi beklemektedir. Aleviliin senkretist
yapsna vurgu yapan ve bu alanda almalar yapan sayl aratrmaclar arasnda yer
alan Irne Mlikoff, yapt Alevilik betimlemesiyle, kkenleri itibariyle bu inan sis-
teminin ok katmanl bir mitolojik yapy ina etmeye msait olduunu gstermektedir.
* Bizans dneminde gelien heterodoks bir Hristiyanlk mezhebi. Mazdeizm ile Hristiyanlk arasnda
bir orta yol mezhebi olarak tanmlanr.
180
folklor / edebiyat
* Ayrca dnyann, insann ve Hz. Peygamberin yaratl ile ilgili Bkz., Fussillet Sresi, 11. ve 12.
Ayet; Maide Sresi, 15. Ayet, Nisa Sresi, 174. Ayet; Ahzab Sresi, 46. Ayet; Hicr Sresi,85. Ayet;
brahim Sresi, 24. Ayet. Sad Sresi 69.70.71.72. ve 73. Ayetler; Kaf Sresi, 16. Ayet; Hasan Basri
antayn Kurn- Hakm ve Mel-i Kerim, III Cilt ; Adil Ali Atalayn Kuran Kerim Manzum
Meali ve Tefsir zeti ve Ayn Tab Mehmed Efendinin Kuran Kerim Meali ve Tefsiri Tibyan
Tefsiri III Cilt.
181
folklor / edebiyat
gerekleen Gadir Humm Hutbesinde, ok ak bir ekilde Hz. Ali ile bir nurdan
olduklarn ve onun ayrlmaz bir paras olduunu ve kendinden sonra insanlara yalnzca
iki ar emanet olarak Allahn kitab Kuran- Kerimi ve Ehl-i Beytini braktn
ak ak dile getirmitir (Bkz. Atalay, 2007: 845-856; Gngr, 2012:104-158; Bozkurt,
2012: 47-66-69). Bu durumun bizzat Hz. Muhammed tarafndan dile getirildii rivayet
edilir. Buna gre Hz. Muhammed yle buyurmutur:
Ben ve Ali, dem yaratlmadan on drt bin yl nce Allahn yed-i kudretinde bir nr
idik. Allah demi yaratnca bizim nrumuzu onun sulbne nakletti ve bu nur nesilden
nesile Abdulmuttalibe gelinceye kadar intikal etti. Abdulmuttalibde iki ksm oldu; bir
ksm Abdullaha bir ksm Eb Tlibe geti. Ali bendendir, bende Alidenim (Sarkaya:
2005: 5).
dem yaratlmadan on drt bin yl nce var olan bu nurun oluumu da yaratln
balangc olarak anlatlmaktadr. Aleviler iin ok nemli bir yeri olan Buyrukta bu
konudan yle bahsedilmektedir:
Gnlerden bir gn evrenin yaratcs Ulu Tanr gcn gstermek istedi. Yksek-al-
ak, sa-sol, doubat, kuzey-gney, yer-gk, gne-ey, yl-gn gibi kavramlar yaratlr-
ken ulu bykl ve byk balamas ile bir de yeil derya yaratt. Sonra o deryaya
bakt. O anda derya coa geldi ve dalgaland. Darya bir gevher att. Ulu Tanr bu gev-
heri ald. Ortadan ikiye bld. Paralardan bir yeil bir ak nur oldu. Orada yeil kubbe
gibi bir kandil asl duruyordu. Tanr nurlar bu kandile koydu. Yeil nur Muhammed
Mustafann, ak nur Ali el-Murtazann nuru oldu. Ve o nurlarn her birinden bin bir k
yayld. Tm evreni aydnlatt (zm, 2009:224).
Buyrukta bu ekilde bahsedilen yaratl srasndaki kandil, Kurn- Kerimde, Nr
Sresinin 35. Ayetinde u ekilde geer:
Allah gklerin ve yerin nurudur. Onun nurunun temsili udur: Duvarda bir hcre;
iinde bir kandil, kandil de bir cam fns iinde. Fns sanki inci gibi parlayan bir yl-
dz. Mbarek bir aatan, ne douya, ne de batya ait olan zeytin aacndan tututurulur.
Bu aacn ya, ate dokunmasa bile, neredeyse aydnlatacak (kadar berrak) tr. Nur
stne nur. Allah diledii kimseyi nuruna iletir. Allah insanlar iin misaller verir. Allah
her eyi hakkyla bilendir. (http://kuran.diyanet.gov.tr/Kuran.aspx#24:35)
Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl adl kitabnn Nr maddesinde,
bu konuya dair yle bir aklama yapar:
Ik, ule. (Tas.) a) Allah: Allah semlarn ve yeryznn nurudur. (Nr, 24/35)
(Tarft.) b) Allahn isimlerinden biri, Allahn zhir ismiyletecell etmesi, yani tm
eyann sretlerinde kendini gsteren ilah varlk. c) Maddenin kalbten uzaklatrd
ilh feyzi ve din bilgileri aa karmada ara olan k. (Kn. Tehnev, II, 1294)
Nrul-envr: Iklarn . Hak Tel. (Kn.) Allahn nru: Halka doru yolu
gstermesi, maddelerin nru: Hakkn delilleri. Kalblerin nru: Hak tarafndan insann
kalbine atlan ve hakk btldan ayrd etmeyi salayan k (Furkan, l). (Serrc, Luma,
548.) Nr-i Muhammed: Hakkat- Muhammediye. Hak Tel nce Hz. Peygamberi
yaratt, sonra dier varlklarn tmn onun nrundan yaratt. Nr-i nbvvet: Hz.
Peygamberin nru. Allah en nce bu nru yaratt. Bu nr Hz. demden balayarak
182
folklor / edebiyat
Hz. Muhammede gelinceye kadar her peygambere intikal etti. En son hakk sahibi olan
Hz. Peygambere gelip onda karar kld.
Mustafa nrunu evvel kld-var
Sevdi onu ol kerim u kr-gr
Allah Hz. demi yaratnca:
Mustafa nrunu alnnda kodu
Bil Habbm nrudur bu nr dedi
(S. elebi)
Bir hadiste: Allahn ilk yaratt ey, benim nrumdur. Buyrulmutur. (Acln,
Keful-haf, I, 265. Cl, el-nsnul-kmil, II, 37. Mucem.) (Uluda, 1991:376-377).
Henz yer, gk ve hibir mahlkat yok iken Allah kudretini gstermek iin yeil ve
engin bir deniz yaratr (zm, 2009:224). Denize baktnda ise deniz coar ve iinden
bir gevher, yani z karr. Allah bu gevheri alr ve ikiye bler. Mitin buraya kadar olan
ksmn Hatai u deyiinde anlatmtr:
Akn tecellisi n baa geldi
Gevher eriyb derya ca geldi
arh-i felek anda nbie geldi
Dem bu demdir dner devran Hu deyu (Birdoan, 2001:116)
Hatai buraya kadar olan ksm, deryann yaratlmasn ve coup bir gevher meydana
getirmesini, iirsel diliyle bu ekilde anlatmtr Anlatnn devamnda Allah, aa kan
bu gevheri alr ve ikiye bler. Biri yeil, biri ak iki nur oluur ve Allah bu nurlar asl bir
yeil kandile koyar. Bu kandilin ismi deyilerde kudret kandili olarak karmza kar
(Bkz. Bozkurt, 2012: 23-34). rnein Hatai Kudret kandilinde parlayup duran /Mu-
hammed Alinin nurudur vallah (Birdoan, 2001:58) diyerek bir deyiinde bu anlatya
gnderme yapmtr. Pir Sultan Abdal bu nurlardan yle bahseder:
Yer youken gk youken var olan
Ar yznde kandildeki nur olan
Ghi merkez olup ghi yer olan
Alidir ah Merdan Alidir (Korkmaz,1996:121)
Pir Sultan Abdaln, Hz. Aliye vg dzd bu deyite grld zere kandil-
deki iki nurdan biri Hz. Alidir. Yeil nur Hz. Muhammed, ak nur ise Hz. Alidir. Allah
bu nurlar kandile koyduunda tm lem bu nurla aydnlanr. nana gre bu hadise,
dem yaratlmadan on drt bin yl nce gereklemitir. Pir Sultan Abdaln yukardaki
deyiinde, Hz. Alinin yer gk youken var olma durumu, yukarda aktardmz Hz.
Muhammedin hadisi kabul edilen Ben ve Ali, dem yaratlmadan on drt bin yl nce
Allahn yed-i kudretinde bir nr idik. inanna dayanmaktadr. Pir Sultan Abdal yine
baka bir deyiinde bu duruma gnderme yaparak Dnya kurulmadan oturan posta /
Bir ismi Muhammed bir ismi Ali (Korkmaz, 1996: 199) ifadesine yer verir. Hatai ve Pir
Sultan Abdaln gkteki kandil ve nur hakknda hemen hemen ayn deyii syledikleri
tespit edilmitir. Hataiye atfedilen deyi u ekildedir:
183
folklor / edebiyat
184
folklor / edebiyat
Burada Hatainin dem yani ilk yaratlan olarak Hz. Ali ve Hz. Muhammedi yani
onlarn nurunu kastettii dnlebilir. Ancak Snni slam inancnda yaratlan ilk insan
Hz. demdir ve anlatya gre Azazil Hz. deme secde etmemitir. Hatainin bu deyi-
inde deme secde klma motifini kullanmas, Alevi-Bektai kozmogonisinde insann
yaratlnn farkl ekillerle grlmesinden kaynaklanmaktadr. nsann yaratlna ili-
kin yorumlar ve kabuller birden fazladr. Bu noktada Alevi Bektai inancnn senkretist
yapsnn mitlere yansmas daha belirgin bir hal almaktadr.
nsann yaratlnn anlatld mitlerden biri, insann balangta var olan nur ile
yaratld ynndedir. Buna gre Allah, kendi nurundan Hz. Muhammed ve Hz. Aliyi
yaratm, bu nurdan da btn mahlkat yaratmtr. Pir Sultan bunu aka deyiinde
yanstmaktadr:
Mevla n yarattt Ahmeti nurdan
dem olan gelir nura evrilir
Byle kurulmutur bu arh- devran
Mansur olan gelir dara evrilir (Korkmaz, 1996: 135)
185
folklor / edebiyat
186
folklor / edebiyat
inana gre; insan kendi znden kendisini halk etmitir ve Krklar Meclisi de aslnda
ruhlarn yaratld Bezm-i Elesttir*. Burada seilmi varla yani Gruh-u Naciye
yaratann z tutturularak insan yaratlmtr (Dnmez, 2012: 194). Gruh-u Naci figr
her iki ozannn deyilerinde de farkl ekillerde gemektedir. Pir Sultan Abdal;
Muhammed Alidir Gruh-u Naci
Bana giymiler elifi tac
Yrek yaraldr, sen ver ilac
Yeti Allah, ya Muhammed, ya Ali (Korkmaz,1996: 285)
deyiinde Gruh-u Naciyi, Hz. Muhammed ve Hz. Ali ile eletirmitir. Gerekte
de bu gruhun Hz. Muhammed ve Hz. Ali bata olmak zere On ki mamlar ve Krk-
lardan oluan seilmiler olduuna inanlr. Dolaysyla seilmi gruha yaratcnn z
katlarak insan yaratlmtr. Hatai de bu gruhun semahna gnderme yaparak unlar
sylemitir:
Naci derler bir gruha uradm
Hepsi birbirinden tutmu elini
Meknmz nerde deyu syledim
Mekn tutmu muhabbetin gln (Birdoan, 2001: 71)
* Meclis, mahabbet ve sohbet toplants. (Tas.) Hakkn: Ben sizin Rabbnz deil miyim diye
sorduu, ruhlarn da: Evet, yledir. eklindeki cevap verdikleri meclis (bk. Araf, 7/172). Bu olay,
insanlar yeryznde yaratlmadan evvel Allah ile insan ruhlar arasnda meydana gelmitir. Bezm-i ev
edn: Kendinden geme makam, mukaddes beeri ruhlarn, Hilik (L-ey) makamna ykselmesi,
tasavvuf yoluna girenlerin hl ve vecd mertebeleri. (Ferheng) (Dr. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terim-
leri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul, 1991, s. 97.)
187
folklor / edebiyat
188
folklor / edebiyat
ve gerek doum olarak kabul ettikleri babadan doma olgusunun gerekletii yerdir.
Aleviler iin asl olan bu ikinci doumdur. Talipler yola girdikleri an bu cemde doarlar.
lmeden nce bir kez daha lrler. Burada, on iki nesnenin balanmas sz konusudur;
kendi aybndan baka kimsenin aybn grmemesi ve zerini rtmesi iin gzn ba-
lanmas, kt ve irkin eylerin duyulmamas iin kulan balanmas, dilden meydana
gelebilecek btn kt eylerden saknmak iin dilin balanmas, elden gelebilecek
btn ktlklerden korunmak iin elin balanmas, Hakktan bakasna gnl bala-
mamak iin gnln balanmas, akln gitmemesi iin hrsn balanmas, nefsin kt
arzu ve isteklerine yenik dmemek iin nefsin balanmas, Hakk ve hakikat karsnda
her zaman boynun bkk olmas iin boynun balanmas, kimseyle kavga etmemek,
fkelenmemek ve daval olmamak iin gazabn balanmas, namussuzluk yapmamak,
ehvetten kurtulmak ve harama gitmemek iin belin balanmas, ktye gitmemek iin
ayan balanmas, itikadn muhkem olmas ve Hakk-Muhammet-Ali yolundan ayrl-
mamak iin sdkn balanmasdr (Bkz. Gngr, 2012: 60-61).
Alevi-Bektai inanc iin Mircn ve Krklar Meclisinin anlatmnda mam Cafer
Buyruu ya da ksa adyla Buyruk isimli kitap temel olarak kabul edilir. Mirc mi-
tinin Aleviler bakmndan ayrc zellii, Krklar Meclisi ksmdr.* Mit genel hatlaryla
u ekildedir:
Hz. Muhammed, Peygamberliinin onuncu ylnda ei Haticenin lmnden son-
ra 621 tarihinde Recep aynn 27inci gecesi amcas Ebu Talibin kz Haninin evinde
yatarken melek Cebrail gelip Hz. Muhammede, Allahn kendisini yanna davet ettiini
syler.** Hz. Muhammed, yatandan kalkar. Cebrail ile beraber Kbe-i Beytullaha gi-
derler. Kbe-i Beytullah tavaf ettikten sonra orada beklemekte olan Burak ismindeki
bir binitine binip Kudse, Mescidl Aksaya varrlar. Burada Buraktan inip Mirc
adndaki dier binitine binip gklere ykselirler. Birinci gk katnda Mircdan inip
Leflef adndaki baka bir binite binip sekizinci gk katna kadar bu binitle gelirler. Ri-
vayete gre, sekizinci gk kapsna geldiklerinde Cebrail, ben buradan teye gidemem,
gidersem yanarm, der. Hz. Muhammed, Cebrail ile Leflefi orada brakp yalnz bana
Allah ak ile Arullahtan ieri girer. Giderken yolunun zerinde bir aslann yatmakta
olduunu grr. Aslan, Hz. Muhammedi grnce haykrr, kkrer. Hz. Muhammed kor-
kup titremeye balar. O anda Allahtan bir nida gelir: Korkma ya Habibim! Aslan senden
bir nian, bir armaan istemekte diye bir ses duyunca, Hz. Muhammed parmandaki
(hatemini) yzn karp aslana atar. Aslan hatemi azna alp yoldan ekilip gider.***
* Alevilerin inancna gre bu meclis, Alevi ibadetinin nasl olmas gerektiinin belirlendii yerdir.
** Aslnda bu yolculuk o kadar ksa bir srede gereklemitir ki, Hz. Muhammed gidip geldikten sonra
hala yatann scakl gememitir.
*** Burada hatemin simgesel bir boyutu vardr. Yedinci kap arn sonudur. Yani bu, artk akln ve
dncenin dna tamak demektir. Bu kapdan getikten sonra Hz. Muhammedin yzn aslana
vermesinin anlam; dnyadaki tm maddi eylerin hepsinden tamamen arnp manevi boyutta Allahn
huzuruna kmasdr. Orada artk maddi dnyadan hibir nesne yoktur. Tamamen kendi zyle oradadr.
Batn dnyann srrna bu kapdan geerek girer. Bu kapnn bekisi de Allahn aslan Hz. Alidir. Bu
nedenle Hz. Peygamber; Ben ilim ehriysem Ali benim kapmdr. demitir. Burada inana gre;
Allah ile Hz. Muhammed arasnda doksan bin kelam edilmitir. Gayb bilgisi, srlar bilgisi yani ilmi
189
folklor / edebiyat
Snni inanta grlmeyen bu mitik olay, Alevi-Bektai inancnda belirgin bir motif
haline dnmtr. Hz. Alinin Allahn aslan sfatn almas da bu anlatya dayanr.
Aslan motifi bu balamda sk sk ah smail Hatainin ve Pir Sultan Abdaln deyilerin-
de kullanlmtr. Hatainin Mustafa grd seni arslan sfatl bir melek/ Sahib-i mirac
hem tac livasn ya Ali. (Birdoan, 2001:247) dizeleri bunlara bir rnektir.
Hz. Muhammed yoluna devam edip Sidretul-Mntehya*, Allahn huzuruna va-
rr. Allah ile doksan bin kelam konuur. Konumalar bittikten sonra Hak tecelli edip Hz.
Muhammede grnr. Hz. Muhammed eilip secde eder. Arz niyazda bulunur. Allahu
Tel: Ya Habibim, aramzda sohbet muhabbet hsl oldu, senin tarklanman lazm, deyip
Cennet ah Rdvan Meleke emreder. Rdvan Melek, cennetten ba atal bir tark asa getirir.
Hz. Muhammed, secde halinde iken Allahu Tel kendi mbarek eliyle Hz. Muhammedi ta-
rklar. Sonra Allahu Tel, Hz. Muhammedin yemesi iin cennetten bir sofra getirtir. Sofrada
st-elma-bal-arap vardr. Hz. Muhammed, st-elma-baldan alr araptan almaz. St sevgiye;
elma dostlua; bal aka; arap cokuya misaldir. Hz. Muhammed, alacan alr, greceini
grr vakit tamam olur. Allaha ak niyazda bulunup Allahn huzurundan ayrlr. Rdvan
Melekle sekiz cenneti gezer. Sonra gk kaps sekizinci kapdan kar Cebrail ve Leflefle
buluur. Geldikleri gibi geri dnyaya dnerler. (Bozkurt, 2012: 88-89)
Krklar Meclisi ya da Krklar Cemi miti, esasen Hz. Muhammedin Mircdan d-
n yolunda yaadklardr. Hz. Peygamber, Mircdan dnerken Minada bir ev grr.
Dnr, burada bir ev yoktu, der. Gaipten bir ses: Ya Muhammed! O eve var, o eve gir-
meye al, der. Bunun zerine Hz. Muhammed o evin kapsna gelir. Kap kapaldr. e-
ridekiler: Kimsin, ne istiyorsun? Diye sorduklarnda, Hz. Muhammed: Ben Peygamber-
dim. An kapy ieri gireyim, der. erdekiler: Peygamber bizim iimizde, sen git Pey-
gamberliini halkna yap, derler. Hz. Muhammed bu szleri duyunca geri dner. Oradan
ayrlrken, gaipten bir ses gelir: Ya Muhammed! Geri dn o kapya tekrar var, denilir. Hz.
Muhammed, bu sz zerine geri dner, yine o evin kapsna gelir, tekrar kapy vurur.
erdekiler: Kimsin, ne istiyorsun? dediklerinde Hz. Muhammed: Ben resulm, an ka-
py ieri gireyim, der. erdekiler: Resul bizim iimizde. Sen gir Resulln mmetine
yap, derler. Hz. Muhammed, tekrar geri dner, oradan ayrlrken, gaipten gelen o sesi
tekrar duyar. O ses: Ya Muhammed, sen benlikle, paye ile o eve giremezsin. zn aa-
dan aaya indir, geri dn, o kapya tekrar var, denilince, Hz. Muhammed geri dner.
O evin kapsna gelir, kapya vurur. erdekiler: Kimsin, ne istiyorsun? dediklerinde Hz.
ledn sz konusudur. Burada Allah ile Hz. Muhammedin konutuu Kurandr. 6666 ayettir. Bu yolun
gzelliidir. Bu doksan bin kelamn altm bini insanlara ifa edilmi, geri kalan otuz bin kelam ise Hz.
Alide sr olmutur. Srr hakikat onun bilgisi dhilindedir.
Allahn Hz. Aliye hikmet vermesi: Bakara Sresi, 269. Ayetin hadis ile aklamasnda; Hz. Mu-
hammed buyurdu ki: Hikmet on paraya blnd dokuzu Aliye verildi, geri kalan bir paray da Ali
insanlardan daha iyi bilir diye buyurdu. Kaynak: Alaaddin Ali bin Hsameddin Muttaki Hindi. Kitabn
Ad: Mntehablkenz, Cz 5, Sayfa 32. Yasin Sresi, 12. Ayete gre; Allahu Tel btn ilimleri veli-
lerin ah olan Hz. Alide toplar.(Bozkurt, 2012: 41 ve 51)
* Tm sliklerin seyirlerinin, amellerinin ve ilimlerinin sona erdii nokta ki, byk berzah adn da
alr. (Kn.) (Dr. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul, 1991,
s. 432.)
190
folklor / edebiyat
191
folklor / edebiyat
Bu yolu Hz. Muhammed Miractan getirmitir. Bu yolu aklayan Necm Sresi 1-2-
3-4 Ayetleri yle buyurmakta: Batt yldza and olsun ki sahibiniz Muhammed. O ne
aztt, ne de saptt. O hevesine uyup da sz sylemez. Onun syledii her sz kendisine
bildirilen vahiydir ki kendisine Allah tarafndan vahyedilmitir, diye buyurmakta. Bu
ayet, Hz. Muhammedin Miracn ashabna anlattnda Hakkn srrn soranlara sy-
ledii szleri tasdik niteliindedir. Yani Hakkn srrnn Alide olduudur. nk Necm
Sresi 1den 18e kadar olan ayetler ile sra Sresi:1. Ayeti Mirac hakkndadr.
Alevilerin ibadet yolu Allahn Tariki Mstakimidir. Yani Allahn doru yoludur.
Bu hususta Fatiha Sresi: 6-7. Ayetler; Enam Sresi: 153. Ayet; Ahkaf Sresi:31. Ayet
bunu dorulamaktadr. (Bozkurt, 2012: 89-92)
Hatai, Anadoluda cem trenlerinde Miralama ksmnda okunmas nedeniyle
Miralama olarak anlan deyiinde, Mirc ve Krklar Meclisi mitini detaylaryla ak-
tarmaktadr. Bu ksm ise Hatainin Miralamasnda u ekilde anlatlr:
Krklarn birine neter uruldu
Akt kan cmleden isbat olundu
Hak Muhammed anda mevcut bulundu
H Allah ard rfan H deyu (Birdoan, 2001: 117)
Hatai, Krklarn ezilen bu erbetten imelerini ve el ele vererek ryan bryan se-
maha girmelerini, Hz. Muhammedin de onlarla birlikte semah dnmesini yle anlatr:
Bir zm danesi ol ah elinde
Krklara verildi ksmet gnnde
Hak Habibullaha mirac yolunda
eyenlillah dedi Selman H deyu
Deyiteki Setirpu baland kemer best oldu ifadesi ile Krklar semah srasnda Hz.
Muhammedin sarnn dmesine gnderme yaplmaktadr. Sark der ve krk para
olur. Krklarn her biri, bu sarn bir parasn alarak beline dolar. Hz. Muhammed, Krk-
lara pirlerini ve rehberlerini sorduunda, Krklar; Pirimiz ah- Merdan Alidir; kukusuz,
tartmasz ve rehberimiz, Cebrail Aleyhisselamdr derler. Bunun zerine Hz. Peygam-
ber, Hz. Alinin orada olduunu fark eder ve ona oturmas iin yer gsterir. Bu srada, Hz.
Alinin parmanda, aslann azna verdii nian- mhr grr (Smer, 2011: 65-67).
192
folklor / edebiyat
193
folklor / edebiyat
* Zhre Yldz; Nbvvet mhr nianesidir. Hz. Muhammedte bu mhr iki omzunun arasnda; Hz.
Alide iki ka arasnda; Hz. Hasan Efendimizin iki dudann arasnda; Hz. Hseyin Efendimizin boy-
nunda bir hilal gibi; Hac Bekta Veli Efendimizin avucunun ortasnda idi ve bu nur Hac Bekta Veliye
kadar devam etmitir. Gnmzde talip, dedesini elinin iini bunun iin per.
194
folklor / edebiyat
195
folklor / edebiyat
196
folklor / edebiyat
SONU
Alevi-Bektai kozmogonisi, Snni slam inanndaki yaratl inanlar ile ciddi
farkllklar ortaya koymaktadr. Alevi-Bektai yaratl mitlerinde grlen evrenin ve in-
sann yaratl, Snni inanta yer almamaktadr. Snni anlatlara gre; ilk yaratlan Hz.
dem iken, Alevi-Bektai inancna gre Hz. Muhammed ve Hz. Ali ok daha nceleri
bir nur olarak yaratlm ve tm yaratln kayna olmutur.
Mitoloji incelemelerinde en nemli mitler olarak kabul edilen yaratl mitleri, ait
olduklar uygarln, kltrn yaps hakknda ok nemli ipular iermektedir. Bu mit-
lerde ana maddeler n plana kmaktadr. Buna gre Alevi-Bektai inanc, Snni slam
anlayndan farkl olarak yaratl arlkl olarak k ve su zerine kurmutur. nsann
yaratl a, evrenin yaratl suya dayandrlmaktadr. Ancak belirtmek gerekir ki
birinden farkl pek ok Alevi-Bektai inan yorumu olduu gibi insann yaratl sz ko-
nusu olduunda da ayrlklar gzlenir. Baz kabullere gre insann yaratl vcut olarak
topraktandr. Fakat nur bu grte de asli unsur olarak insann zn, cann oluturan
maddedir. Hz. Ali ve Hz. Muhammedin nurundan canlar yaratlmtr.
Farkl yaratl mitlerinin kkenlerinin izi srldnde nur ve k motiflerinin;
Hristiyan, Yahudi ve pagan inanlarn, eski Msr ve Yunan mitolojilerini ve Zerdt-
l birletiren Gnostisizm mistik felsefesine ve Gnostik bir din olan Maniheizme da-
yand grlmektedir. Snni slamda da grlen topraktan yaratl ise sadece slami
bir unsur olarak bu inan iine yerlememitir. Eski Trk toplumlarndan Altay ve Yakut
yaratl destanlarnda da Tanr insan amurdan yaratmtr. Topraktan yaratl motifi
deyilerde daha ok ah smail Hatainin dizelerinde grlmektedir. Hatai insan yaratl-
iin sk sk balktan yaratlmaya yer vermitir. Pir Sultan Abdaln deyilerinde; hem
nurdan yaratlma, hem de balktan yaratlma ifadesine rastlanrken, Hatai, nurdan yara-
tl daha ok Hz. Ali ve Hz. Muhammed iin kullanmtr. Pir Sultan Abdaln ve ah
smail Hatainin deyilerinde mitik gndermelerin byk lde rtmesine ramen
insann yaratl noktasnda bir farkllk olduu aikrdr. Bu farkllk, Alevi-Bektai
inancnda da var olan bir eitliliin yansmasdr. Farkllamann nedeni ise, elbette ki
yine Aleviliin ok katmanl senkretist yapsdr. Her iki ozan da farkl corafyalarda,
farkl etkileim unsurlarn bir araya getirmitir. Hatainin bulunduu corafyada, Alevi-
lik zerindeki ii etkisi ok daha fazladr. laveten corafya gerei, eski Fars inanlar da
197
folklor / edebiyat
bu blgedeki Alevilik yaklamn etkilemitir. Anadolu Alevilii ise, kendi zgn yap-
sn bu corafyann miras ile oluturmutur. Pir Sultan Abdal da, bu kltrel zenginliin
etkisini Hataiden daha ok hissetmitir. Ayrca Safevi corafyas, sahip olduu Trk-
men nfusu ve eski Trk inanlar ile olan etkileimin n plana gemesini salayacak
bir kltr ortam oluturmutur. Hatainin deyilerinde topraktan yaratln n planda
olmasn eski Trk destanlarnn etkilerine balamak mmkndr.
Mirc ve Krklar Meclisi anlatlar ise, Alevi-Bektai inancnn sembollemi teme-
lidir. Hz. Aliye yklenen anlamlar, Tanr algs, insan algs, tevhit ve vahdet vurgusu,
Krklar Meclisinin cem ayinlerinin dayandrld kken oluu bu kanya varmamz iin
yeterlidir. Krklar Meclisi ile Alevi-Bektai inancnda keskinletirilen Hz. Ali algs, bir
bakma Alevi-Bektai tasavvufunun yansmasdr. Zira vahdet-i vcut ve vahdet-i mev-
cut anlaylarnn sentezinden oluan bu tasavvufi yaklam Hz. Ali rneinde insan,
can ve yaratlan, Allahn bir yansmas olarak grm ve dier bir ifadeyle yaratlan
ile yaratann birliini kabul etmitir. Bu nedenle, Alevi-Bektailerin kblesi insandr ve
okunacak en byk kitap da insandr. Tm bu bilgileri salamas bakmndan Krk-
lar Meclisi miti de, kozmogoni mitleri gibi Alevi-Bektai mitlerinin sacayaklarndandr.
Krklar Meclisi mitinin arketipleri tespit edilmek istendiinde, cem ve semah olgular
ile balantl bir kken araynda bulunmak doru olacaktr. Bu dorultuda bakldn-
da, Krklar Meclisinin kkeni, amanizm bata olmak zere, eski Trk inanlarnda ve
Maniheizmde bulunmutur.
Bir kltrn kozmogonisini ortaya koymak, o kltrdeki insanlarn evren, insan ve
yaam algsn anlamaya yardmc olur. Sistemli bir yaratl, balang formu sunma-
syla dier tm varlklarn kavrann da etkiler. Bir dier ifade ile yaratl mitlerindeki
temel dnce o kltrn dier tm mitlerine de yansr. Bu durumu Alevi-Bektai mit-
lerinde grmek mmkndr. Ana hatlaryla ortaya koymaya altmz Alevi-Bektai
kozmogonisi bu inann nceledii unsurlar, en temel dncesi olan Allah, Muham-
med, Ali lemesini sunmaktadr. Alevilikteki insann tanrsal bir zden geldii dn-
cesinin temelleri yaratl anlatsyla atlmtr. Bu anlatnn temelinde yer alan dnce,
tm Alevi-Bektai retisine ve felsefesine yansmtr. Benzer ekilde Krklar Meclisi
miti de, Alevi-Bektai inancnn ve mitolojisinin ana erevesini izmek bakmndan
nemli bir yerde durmaktadr. Bu kltr iindeki insanlarn Tanr ve insan alglarn, tev-
hidi, vahdet-i vcut ve vahdet-i mevcut felsefelerini, yani bir btn olarak Alevi-Bektai
tasavvufunu bu mit zerinden anlamak mmkndr. Tm bunlara ek olarak bir kltrler
ve inanlar mozaii olan Alevi-Bektai inancnn kkenleri ve senkretist yaps da bu
mitik ereve zerinden ortaya kmaktadr.
KAYNAKA
Aa, Mehmet (2004). Yaratl Mitleri, amanizm ve Tasavvuf Balamnda D,
Mahrumiyet ve Hapis, Milli Folklor, S:62, s. 8-18.
Adil, Ali Atalay (ubat 2007 1. Basm). Kuran Kerim Manzum Meali ve Tefsir zeti,
stanbul: Can Yaynlar 280.
198
folklor / edebiyat
Birdoan, Nejat (2001). ah smail Hatai Yaam ve Yaptlar, stanbul: Kaynak Yayn-
lar.
Buyruk, Tam ve Hakiki mam Cafer-i Sadk Buyruu (1989). stanbul: Mizah Yaynclk.
Bozkurt, Fuat (2005). Toplumsal Boyutlaryla Alevilik, stanbul: Kap Yaynlar.
Bozkurt, Nizam (Haziran 2012 1. Bask). Kandildeki Nurlar 40 Ayet 40 Hadisle Hz
Alinin
Faziletleri Kurandan Seme 700 Ayet, Ankara: mit Ofset.
Can, Cahit (1998). Zerdtlk, Zerdt ve Hukuk (Avesta), Ankara niversitesi Hukuk
Fakltesi Mecmuas, C: 15, S: 1-2, s. 273-288.
antay, Hasan Basri (1980 ). Kurn- Hakm ve Mel-i Kerim, III Cilt. stanbul: Elif
Ofset.
Dnmez, Banu Mustan (2012). Alevi Cem Ritellerinde Canlandrlan Krklar Sylen-
cesinin
iir- Mzik-Dans ile likisi, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, S: 3, s. 191-
194.
Eliade, Mircae (2009). Dinler Tarihine Giri, ev.: Lale Arslan, stanbul: Kabalc Ya-
ynevi.
Gke, Kaya (2010). Alevilii Yaamak veya Alevi Olmak, Trk Kltr ve Hac
Bekta
Veli Aratrma Dergisi, Say:56, s.353-356.
Gngr, Baki ( Ekim 2012, 1. Basm). Alevilik Kzlbalk Ehl-i Beyt, stanbul: Hac
Bekta-i
Veliye Gnl Verenler Sosyal Kltrel Eitim Dernei Yaynlar.
Grses, brahim (2007). Jungcu Arketip Teorisi Balamnda Tasavvufi yklerin
Deerlendirilmesi: Simurg rnei, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
C:16, s. 77-96.
Kalafat, Yaar (1998). Anadolu Trk Halk Sufizminde Zazalar, Dinler Tarihi Aratr-
malar
I. Ankara: Dinler Tarihi Dernei Yaynlar, s. 285-304.
Kaplan, Doan (2011). Alevilikte Muhammed-Ali Tasavvuru: Bir Ten ki Ba ya da
ki Ten
ki Ba Sembolizminin Kltrel Temeli, Kltr Corafyamzda Hz. Muhammed Ulus-
lararas Sempozyum Bildiriler Kitab I. Ankara: Diyanet leri Bakanl Yayn-
lar, s.147-159.
Kaygusuz smail (2009), Mslmanlk ve Hristiyanln nan retilerinde teki Ger-
ekler,
Su Yaynlar, stanbul 2006.
Kl, Mustafa Cemil (ubat 2007). Alevi badetlerinin slamdaki Yeri, stanbul: Etik
Yaynlar.
Kiraz, Celil (2001). Hz. Muhammed (sav)in nceki Kutsal Kitaplarda Mjdelenmesi
(Tebrt) Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, C:10, S:1, s.231-260.
Korkmaz, Esat (1996). Pir Sultan Abdal Divan, stanbul: Ant Yaynlar.
Martin, Sean (2010). Gnostikler- lk Hristiyan Sapknlar. stanbul: Kalkedon Yaynlar.
Mehmed Efendi, Ayn Tab (1963 2. Bask). Kuran Kerim Meali ve Tefsiri Tibyan Tefsiri
199
folklor / edebiyat
GENEL A KAYNAKLARI
http://kuran.diyanet.gov.tr/Kuran.aspx#24:35 Aktif ziyaret tarihi: 05.03. 2014.
200
folklor / edebiyat
zet
Gerek modern dnyada gerekse ilkel dnemlerde insanln en temel sorusu evrenin ve
insann neden ve ne ekilde var olduudur. lkel toplumlarda henz bilimsel bilgi retememi
olan toplumsal dn, sahip olduu hayal gc, dnme ve imgelem yetenekleri ile evreni
ve yaratl olaylarn alglamaya almtr. Bu aba sonucunda, kltrel doku ile balantl,
kutsallk atfedilen kurgular olarak mitler ina edilmitir. nsana dair pek ok soruyu konu
edinen mitler arasnda kozmonogoni mitleri, evrenin ve insann yaratln anlatr ve btn
dinsel ve mitik yaplar ierisinde nemli bir yere sahiptir.
Kozmogoni mitlerinde, iinde gelitikleri toplumun en nemli karakterleri ve yaratln
z olarak kabul edilen kutsal madde yer alr. Bu mitlerin ierdii detaylarla, iinde doduk-
lar ekin hakknda nemli ipular verdiklerini sylemek mmkndr. Bu balamda, geni
slam kltr iinde Alevi-Bektai inancnn zgn yerini tespit etmek asndan yaratl
mitlerinin detayl bir ekilde incelenmesi nemlidir. Pek ok kltrn ve inancn etkileimi
ile bir din senkretizmi rnei olan Alevi-Bektai inanc mitik yaps ile de dikkat ekmek-
tedir. Pek ok mitin ve mitik karakterin yer ald bu yap ierisinde kozmogoni mitleri ve
yaratl balamnda Krklar Meclisi miti Alevi-Bektailiin ok katmanl senkretist yapsn
sergilemesi asndan nemli bir yere sahiptir. Bu mitlerde Alevi Bektai inancnn etkile-
im iinde bulunduu birok kltrn izleri grlmektedir. Bu almada, yaratl mitleri
ve Krklar Meclisi miti zerinden Alevi Bektai inancnn senkretist yapsn ortaya koymak
amacyla, bu inancn yansmalarn sergileyen ah smail Hatai ile Pir Sultan Abdaln nefes
ve deyileri incelenmitir. Aleviliin geni ve ok katmanl yaps iinde deyi ve nefesler
snrlayc ve yol gsterici tutamalar olmutur. Bu hedefler dorultusunda deyi ve nefesler
irdelenirken arketipi eletiri ve sosyolojik inceleme yntemleri kullanlmtr.
Anahtar kelimeler: Alevilik, kozmogoni, yaratl miti, Krklar Meclisi, mitoloji.
Abstract
FROM THE FOLK POEMS AND NEFES OF SHAH ISMAIL HATAI AND
PIR SULTAN ABDAL TO ALEVI- BEKTASHI COSMOGONY AND
KIRKLAR MECLS
The most basic question of the humanity has been why and how the universe and human
were created both in the modern world and in primitive times. The social thought, which has
not yet produced scientific knowledge, has tried to perceive the universe and creation with its
imagination, thinking and imaginary skills. As a result of this perception effort, myths have
been built as the fictions to which sanctity was attributed in connection with cultural structu-
re. Cosmogony myths among myths concerning so many questions about human describes
the creation of the universe and human, and they have an important place within religious
and mythic structures.
201
folklor / edebiyat
The most important characters of the society and the sacred substance which is conside-
red as the essence of creation take places in cosmogony myths. It is possible to say that those
myths provide important clues about the culture in which they were born with their details.
In this context, it is important to study creation myths in detail with regards to determining
the place of the Alevi- Bektashi belief in wide range of Islamic culture. Alevi-Bektashi beli-
ef, an example of religion syncretism by the interaction of many cultures and beliefs, draws
attention with also its mythic structure. Cosmogony myths and the myth of Krklar Meclisi
in the context of creation has an important place in terms of revealing the syncretist structure
of Alevi-Bektashi belief within this mythical system in which so many myths and mythical
characters take place. In this study, folk poems and nefes of Shah Ismail Hatai and Pir Sul-
tan Abdal, poets who exhibits the reflection of this belief, have been analysed with the aim
of revealing the syncretist structure of Alevi-Bektashi belief through the creation myths and
Krklar Meclisi myth. Folk poems and nefes has been boundary and guiding handles in
the large and multi-layered structure of Alevism. To that end, archetype critisism and socio-
logical research methods were used when analyzing words and breaths.
Keywords: Alevism, cosmogony, creation myth, Krklar Meclisi, mythology.
202