75 ylda

75 ylda tebaa dan yurtta a doru

75 ylda tebaa dan yurtt a a doru
sta n b u l, A ralk 1998

G ra fik U ygulam a: M vra A jans

T el: 0 2 1 2 2 7 5 39 l ' 2 7 5 2 9 9 0
R e n k A y r m : S en k ro n
T el: 0 2 1 2 2 1 2 4 9 34
Bask: N u m u n e M atbaas
T el: 0 2 1 2 6 2 9 0 2 02

T a rih Vakf Yaynlar

Y ldz Saray A rabaclar D airesi
B arbaros Bulvar
B eikta sta n b u l
T el: 0 2 1 2 2 2 7 3 7 33 Faks: 0 2 1 2 2 2 7 3 7 32

ISBN 975-7306-39-8
 75 ylda tebaa dan yurtta a doru

T arih Vakf, B ilano 9 8 Yayn D izisin in gereklem esini salayan T rk iy e B ankasna,

Babakanlk T an tm a F o n u na ve 7 5 . Yl P rojeleri ana destekleyicisi sta n b u l M en k u l K ym etler
B orsasna te ek k r eder.
 Bilano 98 Yayn Dizisi
D iz i K oordinatr
O ya Baydar
D iz i K oordinatr Y a rd m cla r
Aye Berktay H acm irzao lu, D erya zkan

75 ylda tebaa dan yurtt a a doru

E ditr
A rtu n nsal
Y a ym a H a zrla ya n
Aye B erktay H acm irzaolu

G rafik Tasarn
H alk Tneay

D iiz c lt
Z eynel A bidin Kzlyaprak

Bir adalama Projesi Olarak Trkiye Cumhuriyetinin 75 Yl

Proje G enel K oordinatr

Yiit G lksz

Proje Sekreteryas
Yiit G lksz, O rh an Y. Silier, lhan Tekeli
Proje Genel K oordinatr Y a rd m cla r
Fatih D . O n a t, F unda Erkal, aatay A nadol
D a n m a n la r
G rel T iiz n , Elvan C a n te k in , Ali Kartal
Koordinasyon Sorum lusu
H ald u n E. Akakoca
T a n tm Sponsorluk K oordinatr
N ilg n Sarcan

T a n tm M d r
Aylin Kalafatolu
T a n tm Sponsorluk Sorum lusu
H lya nci T epeci
in sa n K a y n a k la r /Id a r i ler M d r
Il U yar

Bte F inansm an M d r
N ilda F.yiibolu
id a r i iler Grevlisi
G n iz gr, Nefise Alibegaki

Sekreter
Filiz zkan
M uhasebe E lem anlar
G n g r T ck g m , Yeliz K rtez
O fis E lem anlar
H seyin Bayer, G leser ahin, D riyc N am al, Ylmaz zk an , H seyin Ylmaz
 BLM

Murttas Olma yolunda

Yurttalk Zor Zanaat
A rtu n Unsal, 1
Yurttalk Anlaynn Geliimi
A rtu n nsal, 4
Teba-i Osmaniden T.C. Yurttana Geiin Neresindeyiz?
Rona Aybay, 37
Trkiyede U nutulan Halk ve Birey
M etin Heper, 43
Dar Zamanlar Cum huriyetinde lmeye Yatmak
Ercan Eybolu, 49
Trkiyede Toplumsal Cinsiyet ve Vatandalk
Yeim A rat, 67
Kuldan Yurttaa: Kadnlar Neresinde?
ipek Ilkkaracan-Ptnar Ilkkaracan, 77
Cumhuriyet D neminde nsan Haklar
Fazl Salam, 91
Devlct-Toplum likileri erevesinde Cum huriyet Dnemi Anayasalar
Sheyl Batum, 101

BLM

~ Y ~
Vz Vllk Kimlik Aray
Cum huriyet ve Kimlik: Konu, Sorun, Kapsam ve Balam
Bozkurt Gven, 117
Trkiyede Kimlik, Politika ve Gerekilik: Tarihi Bir Panorama
Taner Tim ur, 127
Cum huriyet Fikri ve Yurtta Kimlii
N uri Bilgin, 139
Milli Mcadele ve Cum hurivetin Resmi Belgelerinde Yurttalk ve Kimlik Sorunu
Ergun zbudun, 151
Trkiyede Kimlik Politikalarnn Douu
Aye A y a t a, 159
Trk Modernlemesi ve Ulusal Kimlik Sorunu:
Anayasal Vatandalk ve Demokratik Alm Olasl
E. Fuat Keym an-Ahmet duygu, 169
Kayp Kimliinin Peinde Trkiye
A rtu n nsal, 181
Milletini Arayan Devlet,: Trk Milliyetiliinin Amazlar
Aye Kadolu, 201
 BLM

~ T ~

Siyasal Arenada Yurtta

Batda ve Trkiyede Sivil Toplum:
Kavram ve O lgunun Geliim Serveni
A ydn Uur, 213
Trkiyede Demokrasi ve Sorunlar
lkay Sunar, 227
Trkiyede Siyasal Katlma ve Deiim
Ersin Kalaycolu, 233
Himayecilik, Parti ve Devlet: Trkiyede slamn Siyasallamas
Sencer Ayata, 241

75 yln geride brakan Cum huriyet Trki-
yesinde, yurttalk ve Trkiye insanlarnn
kimlii sorunlar hl hararetli tartmalara
konu oluyor.
Zaman zaman dramatik kopularn yaan
d, Batdaki birka yzyllk toplumsal
gelimenin lkemizde onyllara sdrlma
ya alld son yz yln toplumsal-siyasal
tarihini; Trkiye insannn kulluktan teba-
ala, oradan da yurtttala doru bir y
ry olarak zetlemek mmkn.
SUNU
kinci blm de, Osmanlnn, yzn Ba-
tya dnmeye balad 19. yzyln ikinci
yarsndan bugne yz elli yllk kimlik ara
y son yz yllk dnem de younlalarak
ele alnyor. Balang deilse de kesin bir
dnm noktas olan C um huriyetin rn
ulus-devletin oluum unda batan beri yaa
nan ve gnm zde younlam olan kim
lik sorunlar, farkl grlerden bilim insan
larnn derinlemesine incelemelerinde ele
alnyor.

Bu yryn neresindeyiz? Sonuna yak Son blmde ise siyasal arenaya kan yurt
latk m, yoksa kuyruunu kovalayan kedi tan maceras var.
gibi, durduum uz yerde mi dnyoruz? Kuldan tebaaya, tebaadan yurttaa doru
Bu kitaptaki yazlar zor zanaat olan yurt giden yolun C um huriyetle ksald tart
tala doru 75 ylda katedilen yolu, bu lmaz bir gerek. Ancak bu yolun sonuna
yolda nm ze kan tarihsel, toplumsal, gelmediimizi; zaman zaman tkezledii
ideolojik engelleri; ayrca birey olarak y urt mizi, durakladmz da biliyoruz. Kitapta
talk yolunda ev devimizi yapp yap yer alan yazlar, alan yol kadar eksiklikle
madmz ve kimlik araymz sorgulu rin de zerinde odaklanyorsa, bunun ne
yor. deni; zm , dem okratik-laik C u m
2000lerin eiinde, dnyann ve Trki huriyet iinde arama kararll ve inancdr.
yenin tarihsel bir dnem ete bulunduu 75 ylda T ebaadan Y urttaa D oru
bir zaman kesitinde, bireyin yurttalama kitabnda on dokuz bilim insannn konuyu
sreci kadar, Trkiye corafyasnn ve tari deiik baklardan, eitli boyutlaryla in
hinin rn olan youn kimlik aray ve celeyen yirmi bir yazs yer alyor. Bu
yaratt sorunlar lke gndem inin birinci niteliiyle kitap, sadece yrnen yolun
maddesini oluturuyor.
deil, eitli renkleriyle fikirlerin ve gncel
Kitabn ilk blm nde, yazarlarmz, tartmalarn da bir bilanosu.
Cum huriyetten gnm ze, Trkiye insa
Kitaptaki her vaz, yazarn balyor; laik,
nnn yurttalama srecini ideolojik, to p
zgr ve demokratik bir Cum huriyete
lumsal, yasal, anayasal ve bireysel boyutla
gven ve zlem ise hepimizi.
ryla; arlkl olarak devlet-birey ekseninde
ve ikileminde tartyor; N erede aksadk?
ve Yolun neresindeyiz? sorularna cevap
aryorlar. ARTUN NSAL
 B LM

Vurtla Olma Volanda

 YURTTALIK ZOR ZANAAT

Artun nsal

nce kul vard, sonra tebaa, ardndan ho geldin yurtta, gle gle tebaa! Meruluk
larn dinden ve geleneklerden alan mutlakiyeti krallklar ve imparatorluklar, giderek yer
lerini meruluklarn halkn iradesinden alan, Weberei tanmla rasyonel-hukuksal , laik
ulus-devletlere (parlamenter monari ya da cumhuriyetlere), ksacas eskiye oranla ok da
ha demokratik ynetimlere braktklarnda karmza kan yurtta kavram, meknda ve
zamanda deiecek; ayn hukuksal, siyasal ve sosyal anlam ve ierii tamayacaktr.
rnein, Trkiyede 1940l yllarda ok yaygnlaan Halk plajlara hcum etti, vatanda
denize giremedi esprisi, hukuksal adan toplum un tm yelerini eit sayan yurttalk
kavramn sosyolojik ynden toplum un ayrcalkl kesimlerinin tekeline brakan gl bir
siyasal gelenei eletirmiyor muydu? G nm z Trkiyesinde bile, vatanda veya yurtta
szcne farkl anlamlar yklenmektedir: Trkiye Cumhuriyeti uyruu kii anlamnda
yurtta, belirli bir corafya paras zerinde egemen devlete hukuksal ve siyasal aidiyeti
simgeler. Bu soyut yurtta kavramnn dnda, yurttaln siyasal, ekonomik ve sosyal sis
temle i eliini ortaya koyan bir baka tanm daha gelitirilebilir. Alt izilen katlmc
vurtta tanmyla da rten bu anlaya gre, yurttalk yalnzca yasal statyle snrl deil
dir, ayn zamanda, bireyin toplulua eklemlenmesi ve siyasal ve kamusal alanla kurduu
bir ilikinin ifadesidir. 1 te yandan, zellikle Trk ulusuna, diline ve kltrne aidiyet
duygusunu devlete sadakatle e tutan bir baka tanm daha sz konusudur. Ne var ki, bir
dnem in Hristiyan aznlklarna kar yneltilen Vatanda Trke Konu! kampanyas
gibi, gnm zde Krt ayrlklna dolayl bir tepki olarak dile getirilen Ya sev ya ter-
ket! slogan da kimin yurtta saylabilecei konusunu gittike karmaklatrmaktadr.
Gene de, Trkiye iin geerli saylabilecek modern bir yurtta tanm nerebiliriz. Byle
bir yurttalk, Anayasann demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olarak tanmla
d Trkiye Cum huriyetinin uyruu olarak, yasalarca tannm belirli haklara ve ykm
llklere sahip, ancak yurttal siyasal planda sadece seimlerde oy kullanmakla snrl
kalmayan, soyut ve edilgen bir yurttalktan te, siyasal, ekonomik ve sosyal alanlarda, ana
yasal ve yasal gvencelerden de yararlanarak, ynetenleri sorgulayc, denetleyici, lke so
runlarn tartan ve siyasal karar srelerini etkileyebilen, katlmc, oulcu, ksacas hem
yasal adan hem de zihniyet asndan etkin bir yurttal kapsamaldr. Bu bir idealdir.
Gerekte ise, demokrasinin henz rayna iyice oturmad, vesayeti ynetim anlaynn
tmyle ortadan kalkmad Trkiyede yurtta, etkin bir konum da olmak bir yana, dev
let ve siyasal sekinlerin karsnda yeterince gl bile deildir. Hukuksal adan, tebaalk- 1^ F Dev|et
tan kurtulal 75 yl gemesine karlk, halkn byk bir blm nn gerek bir yurtta ko- sivil Toplum -Kam usal

num una gelemedii, modern anlamyla birev-yurtta olma srecinin tamamlanmad 93 94^1997
aktr. Bunda, Trk modernlik projesinin, ulus-devletin himayesinde ve kontrolnde or- s. 127-135.
 tava km olmas nedeniyle, daha en batan problemli domasnn ve modernliin z
grletirici boyutundan taviz veren pek ok uygulamann bizzat modernlik adna yapl
m olmasnn pay byktr.2
Bireysel zgrlkler ynnden kaydedilen aamalar snrl kalsa da, 75 yllk Cumhuriyet
dnem inde gerekletirilen byk dnm ler yadsnamaz. Anadolu insann m m etten
millete dntren, laik ye cumhuriyeti Trkiyenin mimar Kemalizmin lkeye yepye
ni bir dinamizm kazandrd, bugn varlan sosyoekonomik ve siyasal gelime dzeyinin
tartlmaz ateleyicisi olduu ortadadr. Ne var ki, bu gelimenin sonucu sivil toplum un
giderek glenmesi de, Cum huriyeti zihniyet asndan yeni bir yol ayrmna getir
mitir. dinamiklerin yan sra, kreselleme ve Avrupa Birlii gibi d ekim odak
lar da, Trkiyeyi liberal dnya ekonomisi ve demokratik siyasal kltr ile btnleme
abalarn artrmaya itmektedir. lkenin yaamakta olduu bu sancl gei srecinde, ar
ln nce devlet geleneinden, nce birey ve toplum anlayna kaymas, er veya ge
kanlmazdr.
Demokratik oyun kurallarnn ekonomik ve sosyal ilerlemelerin gerisinde kald Trki
yede, (...) bir yanda dnya sistemi ile btnlemi, Batva dnk bir kesim, te yanda
buna ayak uyduramayan, giderek marjinalleen geni bir kitlenin oluturduu bir t r iki
vitesli toplum manzaras grlm ektedir.3 Son on be yldr cumhuriyet, demokrasi, zel
alan-kamusal alan, oulculuk ve dinsel ya da etnik altkimliklerin tannmas gibi konularn
tartlmaya balanmas, hatta bizzat Cum hurbakannn anayasal vurttalktan sz e t
mesi, doal, ayn zamanda olumlu bir gelimedir.
Ne var ki, Trkiyede yurttaln zor zanaat olmas, veni bir yurttalk araynn ierdi
i glkler bir yana, bizce ok daha nemlisi, eitli yapsal ve kltrel engeller nedeniy
le, bizatihi ulus-devletin klasik siyasal vurtta anlaynn bile, bugne dek yeterince uygu-
lanamayndan kaynaklanmaktadr.
Trkiyede hukuksal, siyasal, sosyal ve kltrel alardan yurttal neler zorlatrmakta
dr? Bu almann amac, bir lde tarihten gelen, ancak gnm zn getirdii sorunlar
la da beslenen makro ve mikro dzeyde eitli etmenlere deindikten sonra, ileriye daha
iyimser bakmamz salayan baz temel gelimeleri vurgulamaktr.

Yurttalk ve nndeki engeller

Trkiyede yurtta olmak neden zordu ve neden halen de zor sorusuna, kabaca; snrl
demokrasi yznden , yant verilebilir. Gene de, Batl lkelerin ancak birka yzylda ba-
arabildiklerini 75 ylda gerekletirmenin pek kolay olmadm da kabul etmek gerekir.
Gl bir demokratik gelenei olmayan toplumlarda, yurttalk kavramnn somutluk ka
2. Bo zd oan, S.,
Kasaba, R., (der.), zanmasnda toplumsal mhendislik abalar yetersiz kalacaktr. Demokrasi ve sivil to p
Trkiye'de lum, yurttalk iin mutlak bir nkoul olmasa da, belli bir ekonomik, sosyal ve siyasal for
M odernlem e ve Ulusal
Kim lik, Tarih V akf Yu rt masyon gerektirmektedir. Nitekim, C um huriyetin kurucular byk lde Fransz dev
Yaynlar, stanbul, rimcilerin pozitivist felsefesinden ve jakoben ynetim anlayndan esinlenmilerse de,
1998, s. 4.
yurttalk ve demokrasi konusunda sivil toplum un daha gl olduu Fransa kadar baa
3. Bilgin, N (der.),
Cum huriyet, D em okrasi rl olamamlardr.
ve Kim lik, Balam
Trkiyede gerek anlamda yurtta olmay engelleyen ve bir anlamda birbirine baml ne
Yaynlar stanbul, 1997,
s. 18. denler arasnda, tarihimizden gelen, patrimonyal devlet , YVeberin tanmyla kul ko-
nurlumdaki kamu grevlilerinin iktidar sahibi
nin mal sayld mutlak ynetim anlay
nn pay byktr. Cum huriyet dnemi de bu
mirastan etkilenmitir. Kapitalistleme ve sana
yileme srecine ge ulalmas, siyasal ku
rumlanl olumas ve ileyii ile ekonomik ko
ullar arasndaki karlkl ilikinin nda
Trkiyede devletten bamsz, kendi deer ve
karlarn zgrce dile getiren, savunan ve bu
dorultuda rgtlenen ekonomik, siyasal ve
kltrel topluluklarn oluturduu ve bir eit
kar iktidar saylabilecek sivil toplum un ge
limesini zorlatrmtr. Kiisel iktidar eili
mi, otoriter ynetim ve zel alanla kamusal
alann birbirine gemesi sonucu, artan sivasal,
ekonomik ve kltrel basklarn da katksyla,
oulcu demokrasi ve gerek siyasal yurttala
gei sreci sk sk kesintiye uramtr. O te
yandan, Osmanlnn son dnem inde ve Cm-
huriyetin kuruluunda yaanan olumsuz d
ve i konjonktrle doan tehditlerin yol at
kayglarn, bugn dahi, devletin ve ulusal bir
liin korunmas refleksiyle, bireysel zgrlk
leri ikinci plana ittii yadsnamaz. nsanmzn
zihniyetini ataerkil aile yaps ve deerlerinden
balayarak byk lde etkileyen sosyalleme
srecinin, devletin baz kilit kuramlarnda izle
nen yozlama ile birlikte, yurttalk kltr
mz olumsuz ynde etkiledii de aktr.
DP'nin 1950
Gl ynetim miras seim lerinde byk etki
Siyasal kltrm zde otoriter bir devlet-toplum ilikisinin ar bast ve izlerinin henz yapan afii, TBTTV arivi.

tmyle silinmedii ortadadr. O rhun Yaztlarna kaznan Orta Asya trelerinden Osman-
l m paratorluuna, oradan da Trk-Islan sentezine varana kadar, meruluunu gelenek,
devlet ve adalet kavramlarndan alan ynetim gelenei, mutlak ve merkeziyeti zellikle
rini yzyllarca korumutur.

Mutlak ve teokratik Osmanl dzeninin reayas

Arapada otlatlan hayvan srs anlamna gelen raivvetten retilen reaya szc
hkmdarn hkm ve ynetimi altnda yaayan ve korunan, vergi veren tm Mslman
ve M slman olmayan halklar simgeliyordu. Ynetici askerler (beraya) ve ulema ise ver
giden muaft. Gerek slam gerekse Trk-ran geleneklerinde, hkmdar, Allah nnde re
ayasnn m utluluunu salamak ve adil bir ynetimi gerekletirmekle sorumluydu. Os-
manlda reaya szc 15. yzyldan 19. yzyla doru anlam deitirecek ve sadece H
ristiyan tebaa iin kullanlacakt.
 Allah, tm slam hkmdarlar gibi Osmanl sultanna da obanlk grevi vermi H
ristiyanlkta da kilise yneticilerine obanlk grevinin dtn anmsatalm M sl
man ve M slman olmayan tm tebaasn ona teslim etmitir. Reaya, yani sr, eriate uy
gun olarak adil bir biimde gdlecektir Reaya da bu gelenee gre, sultanna koul
4. nalck,
H., "Osm anl suz, sorgusuz sualsiz itaat edecektir. nalckn da vurgulad gibi, bu bir eit baba-o-
H ukukuna Giri, rfl-
Sultani H ukuk ve cuk ilikisidir: ocuk, babaya mutlak itaat, baba da onun refah ve selametini salamak ve
Fatih'in Kanunlar",
korumakla ykmldr.4 H isbe ilkesine gre devlet iyiyi destekler, kty yasak
SBFD, C. 13, S. 2, 1958,
s. 102-126. eder : Padiah, raiyyet-perver olmal, halknn hukukunu muhafaza etmeli, onun

Yurttalk anlaynn
geliimi
Ahali, nhs, halk, kul, tebaa, vatan
da, uyruk veya yurtta... Bu szck
ler, gemiten gnmze, airetten
modern devlete bir siyasal egemenlik
ve rgtlenme biiminin kurucu e
lerinden biri olan insan, daha doru
su bireyleri tanmlar.
Yurttalk, en z anlatmyla, bireyi
devlete balayan hukuksal badr.
Ancak bu ban sadece hukuksal ol
mad, sosyolojik, dinsel, siyasal,
kltrel, ekonomik ve sosyal gerek
lerden soyudanamayaca da aktr.
Modern anlamda yurtta, bir devletin
egemenliindeki topraklar zerinde
yaayan siyasal toplumun, belirli hak
lara sahip ve herhangi bir zel toplu
lua aidiyednden bamsz olarak,
herkes iin ayn olan ykmllkleri
paylaan bir yesini simgeler. Her
devletin yasalar, devlede kiiler ara
sndaki karlkl haklan ve devleri
dzenleyen yurtta statsn belirler:
Hangi dili konuurlarsa konusunlar,
hangi soy, etnik grup, rk, millet, din,
sosyal ve ekonomik kesimden olurlar
sa olsunlar, ayn hak, grev ve y
kmllkleri Olan tm yurttalar ya
salar nnde eittir. Bu gvenceye
karlk, devlet de, yurttalarndan ya
salarla belirlenmi sorumluluklarn
yerine getirmelerini ve ona sadk kal-
malann ister. Yurttan devlete kar
ykmllkleri, bu sadakatinin baka mnn ve tarihsel evriminin yan sra
devlederle ya da tarihten gelen ba ulus-devlet olgusunun toplumdan
larla ilikili olduu cemaatlerle topluma deien farkl dnmleri
paylalmasna izin vermez. Buna g zerinde de ksaca durulmaldr.
re, bireyi ulus-devlete balayan yurt Modern anlamda yurtta, bir bakma
talk ilikisi, kamusal ve siyasal alan dnyann ilk ulus-devleti, parlamen
larda bireyin cemaat aidiyetlerini, ya ter monari ngilterenin gelitirdii
ni alt-kimliklerini ikinci plana atmas ilkelere cumhuriyet boyutunu ek
n gerektiren bir st-kimlik kar- leyen Amerikan ve Fransz devrimle-
tdr. riyle ortaya kmtr. Ancak, modern
Salt hukuksal adan, uyruk ve yurtta an ulus-devletinden ok nce, a-
eanlamldr.1 Ancak siyasal adan, tikada Yunanistan ve Romada da
uyruk kavram, eskinin tebaas gibi, yurtta kavram bir lde geliti
bireyi devlede ilikilerinde pasif bir rilmitir.
konumda brakan anlaya daha ya Antik kleci toplum un yurtta
kndr. Yurtta ise, sadece devlete
Yunan site-devlederi arasnda en ge
kar devlerinin deil, haklarnn da
limii ve demokrasinin beii saylan
bilincinde olarak, siyasal yaama etkin
Atina, bir yurttalar topluluuydu.
bir biimde katlabilen aktif bireyi ta Ancak, Atinann dorudan demok
nmlar. Siyasal hak ve sorumlulukla
rasisi, gnmzn kapsayc ve eit
rn yurttalk kavramnn zn olu liki temsili demokrasilerinin tersine,
turduu bu balamda, uyrukla de znde dlayc bir eitsizlik zerine
mokrasi arasnda zorunlu olmayan; kuruluydu. Kadnn, klenin ve ya
yurtta ve demokrasi kavramlar ara bancnn (metek) oy hakk yoktu. Or
snda ise dorudan kurulan bir ba talama 10 kleye bir yurttan dt
vardr. Yurttan, oy verme, dnce Atinann rgtl siyasal toplu-
sini aklama, dine bal olma ve r- munda (politea) sz hakk olanlar, 20
gdenme gibi temel hak ve zgr yan tamamlam erkeklerden olu
lklere sahip olmas ve siyasal yaama an bir aznlkt. Atina yurtta, gn
katlm dzeyi, demokrasinin bata mz modern toplumlannda yurtta
gelen lderinden biridir. lara tannan zgrlkler dzeyinde
Yurttalk anlaynn geliimi gvenceye ve bamszla sahip ol
Dilimize nce vatanda sonra masa da, Aristotelesin anayasa ola
yurtta olarak yerleen bu kavram, rak nitelendirdii belirli hukuk kural
ulus-devlet gibi nce Avrupada do larna gre ynetilen site-devletin ak
du, sonra dnyaya yald ve gelitiril tif bir yesiydi.
di. Evrensel anlamda yurttalk kavra Site-devlctte yaayanlar arasnda sa
ekonomik bakmdan smrlmemesi iin elinden geleni yapmaldr. ar, pazar denetle
necek, gerekirse sat fiyatlarna narh koyulacaktr. Velayet ilkesine gre, Allahn ve onun
resulnn hizmetkr padiaha itaat, Allaha ve resule biat etmektir. Osmanl padiah, H a
life unvann da aldktan sonra slam dininin koruyucusu ve eriatin yorumcusu konum u
na gelerek, siyasal adan daha da glenecekti.
Hakiki malikl mlk ve hakikatte hazine ve asker ve reayann sahibi olan, hikmet-i v
cudu Allahn buyruunu uygulamak olan Halife/Padiahn ynetim ilkesi adalet olmaldr.
Knalzade Ali Efendinin Daire-i A dalet), padiahn, askerin ve reayann birbirine ilevsel

dece ayrcalkl kesime dahil olanlar Yurttalk, kamusal yaran el stnde sel sadakat borcuyla bal kral ile fe
arasnda bir eitlik (isotes) sz konu tutan bir erdemdi: Cumhuriyeti vir- odal beyler arasnda paylatrlmt.
suydu. Atina siyasal szlnde iso- tu. Yzyllar sonra Makyavelin de Bu balamda, 1215de ngilterede
polites, eit haklara sahip yurtta de gklere karaca gibi, *virtu, teki kral Yurtsuz Jean ile byk toprak sa
mekti. Bugn Franszca ya da ngiliz devletlerin dandan saldnlannn, ie hibi feodal baronlar arasnda imzala
cede ahmak, aptal gibi aalayc bir ride ise bir kiinin ya da snfn tiranl- nan Magna Carta Libertatum (B
anlam tayan idiotes szcnn nn karsna kacak bir yurttalk yk zgrlkler Berat), bundan by
antik Yunanistandaki anlam ise po- anlayn simgeliyordu: Roma byk le kraln, baronlarn onay olmakszn
litesyani yurtta olmayan, bu neden ln, istikrann ve zgrln, vergi salamayaca, kraliyet mahkeme
le de yalnz kendisiyle ilgilenen ca kamusal kan kii ya da aile karlan- lerinin verecekleri kararlarda belli ku
hil, bencil, deersiz ve kaba adamd. mn nnde tutmasn bilen, kendi ral ve usullere uymak zorunda olacak
Modern yurtta kavramnn kiisel kendini denetleyen, inanl ve yurtse tan yolunda verdii sz, yazl g
hak ve karlarnn yan sra kamunun ver yurttalanna borluydu. vence altna almas nedeniyle nemli
karlarm da gzetmek zorunda olan zetle, Yunan site-devletleri gibi, Ro- dir. Ancak, feodal dzenin Avrupa ge
kiiyi ierdiini dnrsek, isotes - mann yurtta da gnmz ltleri nelinde kyle daha da glenen
idiotes ayrmnn bir ekilde gn nin gerisinde kalmaktadr. Sartorinin merkeziyeti ve mutlakiyeti krallk
mze kadar ulatn syleyebiliriz. yerinde deerlendirmesiyle, Eski a rejimlerinde, kral her trl yasama,
Kamusal fayday nde tutan kom- n siyasal hukuksal, kiisel ya da ba idare ve yrtme erklerini elinde top
noteryen anlay ile zel karlarn ka eit zgrlk anlaylan bizimkine luyor ve bu erkleri kullanrken de hi
ar basu bireyselci anlay ara uymuyordu. Dorusunu isterseniz, bir snr tanmyordu. Byle bir ba
sndaki atma bu szcklerde gizli baka trl de olamazd; nk onla- lamda, iktidann kullanlmasn denet
dir. Ksacas, snrl sayda siyasal ak nn farknda bile olmadklan deerleri leyebilecek bireysel zgrlkler ve
trn rol ald eski Yunan demokra
bizler zaman iinde kazanarak antik- haklar kavramna yer yoktu. Kral ve
sisi, bugnk byk lekli temsili
adan ayrlm olduk.3 buyruu alandaki tebaas arasnda ba
demokrasilerden ok farklyd. Gene
Feodal-monarik dzenin tebaas z ayrcalklara sahip soylular, kilise
de, Dahln vurgulad gibi, tarih
adamlan, yerel parlamentolar gibi
boyunca insanlarn ounun yaad Yunan site-devletleri gibi Roma Cum
arac topluluklar (corps intermdiai
saysz demokratik olmayan rejim bi huriyeti de ykld. Tiranlarn, dikta
res) bulunsa da, bunlarn son kertede
imlerinden byk lde stn ol trlerin, feodal senyrlerin, krallann,
siyasal iktidara kar bireysel hak ve z
duu sonucuna varlabilir.2 kilisenin, imparatorlarn yzyllarca
grlkleri yeterince koruyamadklar
Eski Roma Cumhuriyetine gelirsek, sren egemenlii altnda ynetilen
akn. Egemenin mal gibi ynettii
res publicay kiilerin zel yaam ve kitlelerin tabiiyyet yazgs deimedi.
mlk devlette sadece baz temsili
hukukunun dndaki kamusal faali Szgelimi, ortaada Bat Avrupadaki
kurumlar vard, sivil toplum oluma
yetler olarak ele alabiliriz. Ama Roma feodal dzende, toprak sahibi soylular
ma.
ynetiminde de, sz sahibi yurttala her trl hakka sahipken, onlann top
rn says snrlyd. Siyasal topluma raklarn ileyen serilerin sadece y ngiliz, Amerikan ve Fransz
(civitas) dahil olabilmek iin erkek, ai kmllkleri vard. Bata kral olsa da, devrimleri
le reisi ve Romal olmak gerekiyordu. siyasal egemenlik birbirlerine gelenek Bata ngiltere olmak zere, Avrupa
 balln canl formllerle ortaya koyar: Adalet, btn dnyann dzenini temin eder. H al
k idare altna cihan padiahnn adaleti alr. Mal bir araya getiren halktr. Orduyu ancak mal
5. K nalzade A li Efendi, ayakta tutar. Mal ancak ordu ile zapt edilir. Allah kanununu ancak Melik korur. Devletin n
D e vle t ve A ile A hlak, zm Allah kanunudur. Cihan bir badr, duvar devlettir.5 Ne var ki, Osmanl padiah ada
Tercm an Yaynlar,
stanbul, s. 283.
letli bir ynetimi her zaman salayamamtr. rnein, Koi Bey 1663 ylnda Sultan bra
6. Unsal, A., Siyaset ve hime sunduu nl risalesinde, padiahlarn emirleri altnda bulunan kul taifesinin re
Anayasa M ahkemesi, aya ftkarasna yaptklar zulmden ahirette sorumlu tutulacaklarn hatrlatyordu.6
ASBF Yaynlar,
Ankara, 1980, s. 43. Osmanl sivasal ve ekonomik dzeninde mutlak ynetim, Avrupaya oranla ok daha ko

da ticaretin ve sanayilemenin geli
mesiyle, burjuvazi giderek glenecek
ve kii haklan n plana kmaya
balayacakt. 17. yzyl, ngiliz burju
vazisinin krala kar direniini arttrd
ve yazsz anayasa niteliinde, e
itli hukuksal kazanmlar ve gvence
ler elde ettii bir dnemdir: Petition
of Rights (1628), kimsenin yasal bir
gereke olmakszn hapis edilemeye
ceini ve parlamentonun izni alnma
dan yeni bir vergi konamayacan;
Habeas Corpus Act (1679), kcvf
tutuklama yaplamayacan ve tutuk
lu kiilerin 20 gn iinde bir yarg
nne karlmasnn zorunlu oldu
unu krala kabul ettiriyordu. Daha
sonra kanlan Bili of Rights (1689
Haklar Yasas) da, rnein, parlamen
tonun onay olmadan kraln bar za
mannda asker toplamasna ve ordu
beslemesine yasak getiriyor, tebaann
krala dileke verme hakkn tanyor,
verenler hakknda hapis cezas veril
mesini ve soruturma almasn yasa
d ilan ediyor, parlamentoda konu
ma ve tartma zgrlnn engel
lenemeyeceini vurguluyordu. ngiliz
monarisi, sivasal otoritenin kayna
olarak grlen halkn, yetkilerini par
lamento araclyla kulland ilk
ulus-devlet olmutur.
Yurtta, insanlar arasndaki eitsiz
lie, ilk aamada en azndan hukuksal
olarak son veren ulus-devletin ocu
udur. 1789 Fransz burjuva devri-
minin rn nsan Haklan ve Yurtta
Bildirgesinin 1. maddesi nsanlar
zgr doar ve eit haklara sahip ola Anglosakson ve Fransz
rak yaarlar ilkesini getiriyordu. Bu toplumlannn farkl yurtta
tarihten 13 yl nce, ngiliz krallna anlay
bakaldran Amerikan kolonilerinin Yurttalk anlaynn zamanda ve
temsilcilerinin kaleme ald Bam meknda deimesi doaldr. Ang
szlk Bildirgesinde de Btn insan losakson kltrnn citizeni ile
lar eit yaratlmlardr deniyordu. Fransz citoyeni hukuksal statdeki
Bamszlk Savan kazandktan benzerliklerine karlk, sosyolojik
sonra, nce konfederal sonra federal
olarak ok daha farkl siyasal konum
bir at altnda birleen ve 1787de
dadrlar. Fransada niter ulus-devlet
dnyadaki ilk yazl anayasay yapan,
ve onun gl brokrasisi demokrasi
1791de de bu anayasay deitirerek
nin ncln yaparken4 feodal
sivil haklarla (civil rights amend
gemii olmayan gmen toplumlu,
ments) takviye eden Amerika Birleik
federal yapl ABDde ise sivil toplu
Devletlerinde yurtta, ulustan nce
mun gc, rgtl demokratik dze
de vard denilebilir. Gerek anlamda
ni ynetici sekinlere kabul ettirmi
uluslama bir sonraki yzylda, Birin
tir. Yerel ynetimlerin ve gnll ku
ci Dnya Savann ardndan gerek
rulularn ar bast ve bir sonraki
leecekti. Fransada ise ulus ve yurt
ta, devlede birlikte ortaya kmtr. yzylda Tocquevillein de Avrupal
Fransz Bildirgesinin 2. maddesi gzyle imrendii Amerikan demok
zgrlk, mlkiyet, gvenlik" gibi rasisinde gsz bir brokrasiye izin
doal haklan sraladktan sonra, veren, sorumlu, sorgulayc, katlmac
16. maddede de, sz konusu haklann yurtta anlay ok daha kolay gelie
gvence altna alnmad ve gler cekti. Amerika ve Avrupann farkl
ayrlnn salanmad bir toplu devlet gelenekleri oluturduklar
mun anayasas olamyacan ekliyor aktr. Avrupada devletin kamu
du. Bildirge demokrasinin temel ilke ynetimini yaratt, oysa ABDde
lerine de yer veriyordu: Egemenli tersinin doru olduu sylenebilir
in kavna znde ulustadr (...) Kta Avrupas, kamu ynetimini
(madde 3) ve Yasa, genel iradenin devlet kan mantndan (reason of
ifadesidir (...) Herkes iin ayn olma State) karmtr, oysa Amerikadaki
ldr (...) Tm yurttalar (yasann) eksik devlet anlay (missing sense
gznde eit olduundan, erdem ve of state) bizi devleti kamu ynetimin
yetenekleri dnda hibir ayrm gze den karsamaya iter.5 Amerikan
tilmeksizin, her trl kamu rtbe, Federalist akmnn nde gelen
mevki ve grevlerine alnabilir temsilcilerinden James Madisonun
madde 6). daha 18. yzylda savunduu, devleti
lav gerekleebilmitir. Avrupa krallarnn, feodaller, kilise ve daha ilerideki dnem lerde de
burjuvazi gibi arac glerle, otoriteleri byiik lde frenlenebiliyordu. Oysa Osmanl
patrimonval ynetiminde durum farkldr: Yenieriler dnem dnem Kazan kaldrmaMa-
ryla, padiahlara bir lde gzda verebilsclcr de, genelde asker ve sivil brokrasi, sade
ce padiahn hizmetinde, herhangi bir toplulua ya da airete ball bulunmayan kap-
kullarndan olumaktadr. slam ulemas sultann emrindedir. eriata, ahlaka ve yerlemi
geleneklere uymakla ykml saylsa bile, padiah rfi hukka gre rahata kanun ko
yabilmektedir. Baka bir deyile, Osmanl padiahnn dinin dnda da, sckiiler bir meru-

egemenlik oda olarak yceltmeye lkelerine oranla daha ge kurulan ve siyasal sonularn ok kat bulan
kar kan ve anayasal kurulularn devlet, ulusal birliin imentosu ola ve bunlar bireylerin zgrlemesine
salad karlkl denetim, denge cakt. te yandan, eitli etnik grup engel olarak gren ve kran rasyo
(checks and balances) ve veto ola larn, dinlerin ve kltrlerin bir araya nel Fransz cumhuriyeti yurttalk
naklarn yeterli bulan ve siyasette ki geldikleri Amerikada rnein, kilise anlaynn, bireyselcilii yceletirdi-
isel karn nemini vurgulayan bi- ile devlet arasnda bir mcadele ya i sylenebilir. Ancak, bu anlay kii
reyselci grler, bugn de gncelli anmad ve devletin dnda da etkisi sel kar sosyal hayatn tek itici gc
ini korumaktadr.6 ni koruyan yerel ynetim gelenei ve sayan faydac gr de reddeder:
Yurttalk anlayndaki farklln, gl gnll kurulular demokrasi Rasyonalizme evet, ama bireysel re
farkl tarih, toplumsal yap, ideoloji, nin evrimini belirledi. Bu yzden, kabet ve deerlerin grecelii zerine
dinsel ve siyasal kltrlerden kaynak Avrupada varlk nedenini devlete kurulu atomlam bir topluma ha
land aktr. Anglosakson siyasal borlu olmayan bamsz toplumsal yr.7 Yurttal sadece haklar bala
kltrnn znde devlete dsal kesimlerin devlete ramen glenip mnda ele alan, yurtta pasif bir
olan birey kltr, siyasal katlm n rgtlenmesi ve etkin yurtta bilinci mteri konumuna indirgeyen bi-
plana karyordu. Evrensel nsan nin yaylmas zaman ald. rcyselci liberal anlay ile Aristonun
Haklan ve Yurtta Bildirgcsinin mi Tebaalktan nrttala gei srecin komnoteryen etik anlayndan ok
mar Fransada merkeziyeti jakoben de farkl felsefelerden etkilenen Ang- uzak olmayan erdemli ve katlmc
gelenek ise, siyasal toplulukla bir b lo Amerikan dnyas ile Kta Avrupa- yurtta anlay arasndaki atma,
tn oluturan birey-yurttalar arasn snn yurttalk kavramlarnn ayn gnmzde yeniden gndemdedir.
da sadece hukuksal bir eitlik gzetir olamayaca aktr. ngiliz liberaliz Gnmzdeki gelimeler
ken, ynetimde sekinci anlaya sa minin temsilcilerinden ve faydac Erolun yerinde gzlemiyle, Yunan
dk kalyordu. Yasama geleneklerine felsefenin kurucularndan Bentham, site-devleti ile balayan yurttalk tari
bakldnda Anglosakson dnyada ynetimi ve siyasal katlm bir er hinin Fransz Devrimine dein uza
gelenek ve emsal itihad hukuku dem geleneine balamaz. Devlet, nan geliimi daha ok katlma dayal,
(common law), Kara Avrupasnda ise ynetim sorunlarn zmleyen, y moral, monolitik, ayrmc, aktif ve
biimsel yasa hukuku ar basar. l netilenlerin ynetenleri denetledikle komnoteryen bir yurttalk anlay
kinde yarg, kincisinde yasa koyucu ri bir mercidir sadece. Devletin gc n yanstrken, Fransz Devriminden
nemlidir. ABDnin demokrasi dene nn olabildiince snrl kalmasn sa sonra gnmze dein uzanan izgi
yimine gelince, devletin ncelikle si vunan klasik liberalizmde zgrlk de artk evrensel bir yurttalk anlay
vil toplum rgtleri zerinde kurul n plandadr, eitlik deil. Braknz belirmitir. Bireysel heroizm yerini
duu gze arpar. Ulus kavram yapsnlar, braknz gesinler" henz almaya brakm ve Aristocu an
ok daha sonra geliecektir. Oysa, fe- yurtta olarak alglanmayan bireyin lamda bireysel erdem sahibi olma ka
odal-monarik dzenden gelen Avru salt ekonomik kar ve faaliyederini pasitesini yitiren bir yurttalar toplu
pada devletle kilise arasndaki mca temel alan tlsml formldr. Yurt luu ortaya kmtr. Sivil ve siyasal
dele birincisinin zaferiyle sonulan tatan ok, ekonomik insan sz ko haklar elde etmi olan bireyler kendi
mt. Almanya ve talyada ise devlet nusudur. lerini gl devletlerin talepleri ile
ten nce ulus vard: Komu Avrupa Geleneksel topluluk anlaynn ahlaki kar karya buluvermilerdir.8 De
 luu ve otoritesi vardr. te yandan, Avrupadaki gibi siyasal iktidarn tek elde toplanm a
sn engelleyen bir feodal dzen yoktur. Padiahn, devlete ait topraklar zerinde mlki
yet hakk bulunmayan tm ar sahibi sipahiler zerinde etkisi tamdr ve iktidar paylamas
sz konusu deildir. leride tmar sistemi yozlatnda, yerel yan devlete ait topraklar
gasp edip glendiinde ve zenginletiinde de, Saray nezdinde etkili olamamtr. Bunun
sonucunda, gl merkez , zayf evreyi kolaylkla denetim altna alabilmitir.
Ynetenlerle ynetilenler arasnda bylesine bir uurum un yaand, dahas, vergi veren
halkn siyaset dnda brakld byle bir dzende yurttalk kavramnn flizlenemevece-

mokratik ve sosyal hukuk devleti an
laynn yan sra, devlete ekonomik
bir irket gibi yansz bak ve ni giderek, yoksullua kar savala bir
hayet, Avrupa Birlii gibi devletlers-
t rgtlenme modellerinin de klasik
ulus-devlet ve yurtta kavramlarnn
tartlmasna ve yeniden yorumlan
masna yol atklar da izlenmektedir.
Jandarma Devletten Sosyal
Devlete
1776 Amerikan ve 1789 Fransz bil
dirgelerinde yer alan evrensel ilkele
rin somuta dnmesi zaman alacak
t. Dnya genelinde, yurttalk uzun
soluklu ve sancl bir sre yaad.
Jandarma Devletten Demokratik
Devlete ve sonunda Sosyal Dev-
lete gei kolay olmad. Yurttalk
kavramnn kapsam asndan, rne yurtta haklarnn gereklik kazana
in genel ve eit oy hakknn yaygn
lamas, buna kadnlarn seme ve se
ilme haklarnn eklenmesi bu yzy
ln ortalarna kadar gecikti. Eit tem
sil ilkesinin, toplumda var olan sosyal
ve cinsel eitsizlikleri maskeledii su
lamalar ise sryor. te yandan,
1929 dnya ekonomik bunalm sra
snda ve zellikle kinci Dnya Sava
sonrasnda sosyal devlet anlay n
plana karken, Birlemi Milletlerin
1948de kabul ettii nsan Haklar
Evrensel Bildirgesi ile yurtta, biim
sel zgrlkleri koruyucu pasif hakla
rnn yan sra bu kez eitim, i, sa madn ne sryor. zm ise
lk ve sosyal gvence, konut alanla
rnda talep edici, somut haklara da
kavuturuldu. Yurttalk ve Toplum
sal Smflarm yazan ngiliz sosyal de lk anlay, yurttalar yalnzca siya
mokrat T. H. Marshall, daha da ileri sal katlmla yetinmeyen ve ayn za
manda eylemler yaparak iktidara ula
likte sradan insanlara tam yurtta abilen kiiler olarak gryor.10
lk stats getirilmesini ve onlarn, ABD ve Tketici Yurttalk
toplum yaamnn her alanna dahil
Americas business is business
edilmelerini savunacakt.9
Amerikallarn bu nl slogan, g
Yurttaln nce, devletin siyasal ik- nmzde de gcn koruyor. rne
tidanna kar kii haklarn gvence in, ABDde yurtta-devlet ilikilerini
altna alan, dnce, ifade, siyasal r mteri, mal sahibi, yatrmc yurt
gtlenme, alma, ticaret, seyahat gi ta ve deer ve deerlilik yaratan
bi zgrlk haklan; sonra da, dev kamu grevlileri gibi, bir yerde pi
letten i, eitim, salk gibi hizmetler yasa kavramlar ile ele alan ve sonu
talep eden sosyal haklarla daha da ta yurttalar ve yneticileri, birlikte
somutlaacak insan haklar ve de topluluun deerini ykseltmede or
mokrasi kavramlanyla dorudan bir tak karlar olan hissedarlar olarak
ba sz konusudur. Yurttalk hakla- tanmlayan incelemeler yaplmakta
n elbette insan haklarna indirgene dr.11 Weingast rnein, yneticile
mez, ancak insan haklan olmadan rin, yurttalarn siyasal ve ekonomik
haklarna sayg duymalar sorununa
mayaca da aktr. Ayn ekilde, oyun teorisi yaklamn uygular
yurtta haklan olmazsa, insan haklar- ken, gelitirdii modelde iktidarn
nn da somut bir anlam tayamayaca olas olumlu ya da olumsuz uygula
ortadadr. Ne var ki, refah devle malar ile yurttalann olas onay ya da
ti kavram aktif yurtta kavramna tepkilerine puan vererek hangisinin
zt yorumlan da beraberinde getir kazanl kacan lyor. Vard
mitir: ABD ve ngilterede etkin sonu: Demokratik istikrar kendi
olan Yeni Sa akm, sosyal devlet kendine dayatlan bir dengeye bal
harcamalarnn ve eitli sigorta- dr. Yneticilerin demokrasinin dav
larn zellikle, yoksul yurttalar ranlarna getirdii kstlamalara say
tembelletirdiini, pasifletirdiini, g duymalan karlannadr Yurt
bireylerin kendi yaamlarn kazanma ta ile siyaseti ve brokrat ilikilerini
sorumluluklarn gz ard ettiini, s kii ve vekili ilikisi olarak gren,
telik ekonomik ynden de verimli ol devletin ald kararlarn toplumsal
maliyetine, ekonomik bir kurulu,
devletin klmesinde ve yurttalann ksacas bir irket perspektifinden
aktifletirilmesinde gryor. Buna bakan aratrmalarn12 okluu ar
karlk, Yeni Solun aktif yurtta tc deildir. Ekonomik maliyet ana
i akt. Kald ki, padiahn tebaasnn itaati karlnda onun haklarn gzetm e ve koru
ma ykmlln ieren denge hep kt zerinde kalm, padiahn yan sra, ulema ve
mera gibi dinsel ve asker sekinlerin lehine giderek yozlam, halk, tebaalk bir yana, ger
ek anlamda kulluktan kurtulamamtr. nk ne devlete, ne dine, ne de gl kiile
re kar korunm a olana bulunmaktadr. Temel haklar yoktur. te yandan, insan-devlet
ilikileri aklc bir hukuk sistemine tabi deildir. Keyfi ynetim bozuk devlet rgtlenm e
siyle daha da glenir ve iddet yaygnlarken, taht bile zaman zaman kanl saray darbe
leri ve yenieri dayatmalaryla el deitirmektedir.

lizinden esinlenen ve rasyonel ter rn uluslararas hukukta da sz sahibi zaman dorulanmamaktadr. Gn

cih kuramnn nda, siyasal tu yapmtr.15 nsan Haklan Komisyo- mz insanlarnn ounun kamu
tum ve davranlarn kayp-kazan nunun szgecinden geip nsan karlarn gzetmekten ok, kendi
ilkesine gre ayarlayan zgr tketi Haklan Divan nne gelen bireysel karnn peinde olduu zaten yeni bir
ci yurtta kavram, kamu yaran ilke bavuru davalarnn, ulus-devletin gzlem deildir. Kald ki, kiisel zen
sine ve gerek yurtta bilincine ya yarg tekelini etkiledii de ortadadr. ginleme hrsnn dolayl olarak top
bancdr.13 Ne var ki, siyasal arlkl Ksacas, ulus-devletin hukuksal/siya luma da yaradm ileri srenler her
demokratik yurttalkn, kiinin sa sal zellikli klasik yurtta kavram bir zaman haksz olmayabilir. Ak olan
hip olduu haklarn, iyi veya doru anlamda atrdarken, ekonomik ve odur ki, artk devletin, yurttalarn
gibi herhangi bir ahlaki kavramdan sosyal boyutlu yeni yurttalk ku zgrlklerini ve siyasal yaama eit
nce geldii anlayyla devale ramlarnn ortaya atlmas yadrgatc biimde katlmasn salamasndan
ediliine iddetle kar kan ve etik deildir. ok, retim ve sosyal devlet transfer
yurttal gelitirici yeni bir kamu leriyle halkn refahn salama ilevi
Klasik ulusal siyasal yurttalk kav
felsefesine gerek olduunu vurgula n plana kmaktadr. Siyasal ilikiler
ramna gre, bir ulusun mensubu ol
yanlar da vardr.14 ve kamusal yaama ilgi ve katlm za
mak, yurttalk haklanndan tmyle
Avrupa Birlii ve yurttalk yararlanma sonucunu dourur. An yflamakta, Schnapperin deyimi ile
Amerika, temelde faydac felsefesi cak, ABye ye lkelerin yurttalan, merkantilist mantk, yurttalk man
ne sadk kalrken, ulus-devletin beii ulusst kumlulann ortaklaa ka- tnn aleyhine gelimektedir.16
Avrupa, Avrupa Birliinin (AB) ger rarlanndan etkilendikleri gibi, bu l Kitlelerin depolitizasyonu, zellik
eklemesinin ardndan, bir de, Avru kelerde yaayan yabanc uyruklu g le Amerika ve Avrupada yaygnlar
pa yurttal sorununa yeni bir felse menler de o lkelerin yurttalarna ta ken, bireyler toplumsal rgtlenme
fe ile yaklama zorunluluunun san nnan eitli ekonomik ve sosyal hak nin salayaca maddi yararlara, yurt
csn yaamaktadr. ABD, farkl lke, lardan yararlanabilmekte, hatta Dani ta olarak hak ve sorumluluklarna
din ve kltrlerden gelen gmenle markada olduu gibi yerel seimler oranla ok daha fazla nem vermek
rin oluturduu iki yzyllk federal tedirler. Baka bir deyile, ekonomi
de oy kullanabilmekte, aday olabil
bir devlettir. Federalizm ve okkl- kamusal alanda siyasaln aleyhine ge
mektedirler. Ulus ve yurttalk kav
trllk, Amerikallarn alk olduk ramlar sorgulanrken, tek bir ulus- nilerken, kamusal sylemin alan ve
lar kavramlardr. Buna karlk, Avru derinlii azalmaktadr. Gene de, en
devlete sadakat ilkesi zorlanmaktadr.
paya baktmzda, AB yesi lkeler gelimi toplumlarda bile, yurttal
Gnmzde gittike yaygnlaan bir
de bir yandan Avrupa yurttal, n siyasal boyutunun reddedilerek,
uygulamaya gre, kimi lkelerde ifte
bir yandan da bu lkelerde alan sadece ekonomi, maddi kar ve refah
uyruk stats tannmakta, rnein
gmen iilere tannan sosyal hakla boyutlarna ekilemeyecei aktr.
bir kii hem Fransz hem de Trk uy
ra ek olarak siyasal yurttalk haklan- Schnapperin yerinde saptamasyla
ruklu olabilmektedir.
mn (seme ve seilme) verilip verile Eer byle olsayd, insanlarn ka
meyecei yeni yeni tartlyor. te Yurttalk bilincinin gerilemesi nlmaz rksal veya dinsel etnik ihtiras
yandan, Avrupa Konseyi nsan Hak te yandan, kamu yarannm kiisel larn denetim altna alacak, doalan
lan Szlemesi (1953), kiisel ba karlardan stn tutulmas gerektii gerei farkl ve kar olan bireylerin ve
vuru hakk tannan ye lke yurttala ilkesi de toplumsal gereklikte ou gruplann kartan arasnda hakemlik
 Tanzimat n tebaas

16. yzyldan balayarak, Avrupa karsnda ekonomik ve askeri bakmdan gerileme d ne

mine girilmesi, birbirini izleyen toprak kayplar, Fransz Devriminin ardndan gayrims
lim tebaa arasnda milliyetilik ve bamszlk hareketlerinin glenmesi, Osmanl mpara-
torluunu sarsacak ve reform hareketlerini hzlandracaktr.
Padiah IV Mustafann tahta kyla (1807), III. Selimin canna mal olan Nizam- Ce-
did ordusu lavedilirken, sultan ve kullar arasndaki yeni ilikiler ilk kez kda geirilmi
tir: er H ccet (cr Belge), yneticilerin eriata ve kanuna uygun olmayan davranlar

yapacak ve d tehdide kar tm cinin can ekitii ileri srlmekte ve dan dlanan ve yabanclaan bireyle
enerjileri kanalize edecek meruiyete bir dizi neri sunulmaktadr. Dergi, rin toplumla olan sosyal ve siyasal
sahip herhangi bir kurum buluna eitli alanlarda yaplmas gerekenler balan zayflamakta, yerleik siyasal
mazd. 17 arasnda yararl bulduklarn yurtta dzenin meruluu sorgulanmakta
Demokrasi ve yurttalk felsefesi alan bal altnda yle sralamaktadr: ve siyasal istikrarszlk ortam do
larnda ok deneyimli olan Bat lke Oy kullanmann zorunlu tutulmas, maktadr. Belli bir ulusa aidiyet ve
lerine, rnein, jakoben ulus-devlet sandk bana gitmeyenlere parasal ierdii etnik ve kltrel kimlik ile
ve anayasa anlayn lke dna ihra yaptrm uygulanmas, oy kullanma yurttal birbirine balayan klasik
eden Fransaya bir gz atalm: B yana gelen genlerin adlarnn se ulusal yurttalk anlay, demokrasi
yk rgtlenmelerin ve brokratik men listelerine otomatik olarak eklen ve insan haklan ynnden de tartl
aygtlarn gelimesinin, yeni bask ve mesi, semen yann yerel seimler maktadr.
maniplasvon aralannn ortaya k iin 16ya ekilmesi, gelecein se zetle, kreselleme-yerelleme di
nn ve psikolojik koullandrma teh menlerinin yurttalk bilincinin artnl- yalektii, Sovyet mparatorluunun
didinin modern yurttan gayri insani mas iin liselerde renci konseyi uy yklnn da canlandrd milliyeti
gler tarafndan ezildii izlenimini gulamasnn genelletirilmesi, lise ba liin, siyasallaan dinin ve toplumlar
kolayca verdii dorudur (...) Ne var kalorya mfredatna yurttalk eiti da artan ekonomik eitsizliklerin,
ki, yurttalarn kendi kaderlerini belir- minin zorunlu ders olarak onuncu s ulus-devlet modelinin meruluunu,
liyebilmektcn ne kadar uzak olduklar nftan itibaren konmas... 19 lke btnln ve resmi yurtta
akken hepsinin zgr, aktif, iyi sei Sosyoekonomik ve kltrel kimliini andrd grlmektedir.
ci olmalarn beklemek ok ey iste yabancama Hemen hemen her lkede, kendi ta
mek deil midir? Bu kolayc ktm Yeniden yurttaa dnersek, ulus-dev- rihleri ve i dinamikleri balamnda,
serliin tesinde (...) demokrasinin lcte aidiyetin salad st-kim- yurttalk kavramnn ameliyat masa
gerek sorunlar sz konusudur: Kat likin, evreden gelen cemaati sna yatrld izlenmektedir. rne
lm, zorlama ve toplumlarmza yn (din, mezhep, etnik topluluk, vb.) in, Almanyada Habermasn kimile
verilmesi. Yurttan, yani siyasal hay tepki ve basklarla kuatld izlen rine gre hayalci bulunan anayasal
van olan insann, devlete kar, toplu mektedir. Bunda dnya ekonomisin yurtseverlik nerisi, devleti milli
ma kar ihtiyalan, imknlar, snrla de artan kresellemeye paralel ola yeti tutku ve sapmalardan korunan
r nelerdir? Bu satrlar 1960larn ba rak, hem lkeler arasnda hem de her bir demokratik siyasal rgdenme
nda Fransada bir grup aydnn ya lkenin iinde eitli toplumsal taba olarak ele almakta, ulusal kimlik yeri
ymladklar ortak bir incelemeden kalar arasndaki gelir dalm uuru ne akl ve insan haklarna dayal sivil
alnmtr.18 Oysa, aradan geen yak munun daha da derinlemesinin el ve siyasal katlma arlk verilmesini
lak 40 yla karn, Fransada bile bette pay byktr. Sosyal devlet gi savunmaktadr.20
yurttalk bilinci (esprit civique) ko derek gszleirken, acmasz reka Yurttalk uzun ve sancl bir sretir.
nusunda umulan ilerleme salanama bet ortamnda isizlik ve gelir dal Tarihsel, ekonomik, siyasal ve klt
m olacak ki, lkenin saygn haftalk mndaki eitsizliin artmas sonucu, rel kurumlar ve i ve d dinamikler
siyasi dergilerinden birinde ver alan toplumlarda atlaklar olumaktadr. sonucu, yurttalk kimi toplumda g
uzun bir incelemede, yurttalk bilin Yoksullama sonucu, kamusal yaam dk kalr kiminde geliir. Yukardaki
konusunda askerler tarafndan uyarlmas, buna karlk askerlerin devlet ilerine karma
mas ilkesini ortaya koymutur. Bu belgenin padiahn egemenliinin paylamna ynelik 7. avdar, T.,
Trkiye'nin D em okrasi
ilk admlardan biri olduu dnlebilir.7 Gene, II. M ahm udla Rumeli ve Anadolu ayan
Tarihi (1839-1950), im ge
lar arasnda 1808de imzalanan Sened-i ttifak, padiahn evreden gelen basklara boyun Yaynlar, A nkara, 1995,
s. 21.
edii izlenimini verebilir. Oysa, her iki belge de aslnda Osmanl merkeziyetiliini g
8. Tanr, B., Osmanl-
lendiriyor, yoksullarn ve reayann korunmas, vergilerin haksz ve ezici olmamas gibi Trk A nayasal
Gelim eleri (1789-1980),
temenniler dnda, tebaann durum una herhangi som ut bir iyiletirme getirmiyordu. Bu
3. Bask, Yap Kredi
yzden de unutulup gittiler.8 Yaynlar, stanbul,

koullardan soyutlanamayacak bir
baka olgu da, bir toplumu oluturan
birey, grup ve snflarn dnya gr tanyordu ve sonunda kolayca ykld.
lerinin, deer, tutum ve davranlar
nn da yurttalk kavramnn gelime
si zerinde etkin bir rol oynayabilme
sidir. Habermasn vurgulad gibi,
tebaa statsnden yurtta statsne
gei, bir siyasal merulatrma ve
toplumsal btnleme biimi olarak
ulusal aidiyet duygusu ile mmkn
olabilmitir.21 Ulus-devlette yurtta
anlay ve istemleri ile eitlik, zgr
lk ve demokrasi arasnda yakn bir
ilinti vardr. Ancak, ulus-dcvletin
toplumdan gelen bir ivme veya yu
kardan ina yoluyla gereklemesi
durumu, bu ilintiyi olumlu ya da
olumsuz ynde etkilemektedir.
Buna gre, gl devletle gsz
yurtta arasnda diyalektik bir etkile
im sz konusudur. Ama byle bir ili
kinin karu gsz devlet ve g D em okrasi V akf - T rk Siyasi lim ler
l yurtta deildir. Gl devletten
Hukuk Devletini anlyoruz, Ka
nun Devletini deil. Devletin tm
edim ve ilemlerinin yasa denetimine
tabi olduu, yurttalarn temel hak ve
zgrlklerinin gvence altna alnd
, herkesin yasalar nnde eit oldu
u Hukuk Devletinde (Rechtsstaat),
gl bir sivil toplumun varl, devle
ti gszletirmez tersine glendirir.
Szgelimi, mutlakiyeti Rus arlk re
jimini deviren Sovyetler Birlii, Ka
nun Devleti (Machtstaat) anlamnda
gl bir devletti, ama arlk gibi o da
tebaadan yoldaa dnen yurtta L'in dividualism e rp ublica in de Ju le s Ferry
na gerekte ne temel hak ve zgrlk
ler ne de iktidar denetleme olana
Oysa, bakaldrdklar ngiltere gibi,
yerel ynetim ve demokrasi gelenei
nin kkl olduu liberal ABDde,
hem yurtta, hem de Federal Devlet
gcn korumaktadr. Devletin yurt
tan hizmetinde olduu toplumlarn
demokratik saylaca, buna karlk,
devletin bireyi ezdii vesayeti ve se-
kinci toplumlarda ise yurttaln zor
zanaat olaca aktr. nemli olan, si 11 Sm ith, G.E.-Huntsm an, C.A., "Refram ing
yasal, ekonomik, kltrel balamda
gl bir sit il toplum kadar, zel ve
kamusal alan arasnda da belli bir den
genin var olmasdr.
1 Aybay, R Yurttalk (Vatandalk)
H ukuku, A nkara A SBF Yaynlar, 1982,
s. 3-6.
2 D ahl, R.A., D em okra si ve Eletirileri, T rk
D ernei Yaynlar, A nkara, 1993, s. 24.
3 Sartori, G., D em okrasi Teorisine G eri
Dn, T rk Dem okrasi V akf Yaynlar,
A nkara, 1993, s. 311.
4 Badie, B., Birnbaum , P., Sociologie de
l'Etat, Grasset, Paris, 1979, s. 191-208.
5 Stillm an II, R.J., "Am erican vs European
Public A dm inistration: Does Public
A dm in istration M ake the M odem State, or
Does the State M ake Public
A dm in istration?, P ublic A dm inistratio n
Review , C. 57, S. 4, 1997, s. 332-338.
6 Lane, J.-E., Constitution s a n d P olitical
Theory, M anchester University Press, 1996,
s. 54.
7 Dloye, Y., E cole e t citoyennet.
Vichy: controverses. Presses de la
Fondation N ationale des Sciences
Politiques, Paris, 1994.
8 Erol, N., "Yurttalk ve Dem okrasi:
ou lcu Bir Yu rttalk Kavram na D oru",
Cum huriyet, D em okra si ve Kim lik, Bilgin,
N. (der.), 1997, s.119-130.
9 M arshall, T. H., Class, Citizen ship an d
Social D evelopm ent, W estview Press,
Connecticut, 1973.
10 Erol, N Agm ., s. 122-125; stel, F
"D evlet - Sivil Toplum - Kam usal A lan ve
Yu rttalk", Birikim , 5. 93-94, 1997, s. 127-
135.
the M etaphor o f th e Citizen-G overnm ent
Relationship: A Value-Centered
Perspective", P ublic A dm inistration
Review, C. 57, 5. 4, 1997. s. 309-318.
12 Lane, J., age, s. 178-183.
13 Carmines, E. G., Huckfeldt, R., "Political
Behaviour: A n Overview", A New
H andbook o f Political Science, Goodin, R.E.,
K llngem ann, H.-D. (der.), 1996, s. 223-254.
14 Sandel, M D em ocracy's D iscontent:
A m erica in Search o f a P ublic Philosophy,
Harvard University Press, Cam bridge, 1996.
15 Gzbyk, A. ., Anayasa H ukuku,
Turh an Kitabevi, A nkara, 1993.
16 Schnapper, D., "The European Debate
on Citizen sh ip ", Daedalus, Y a z 1997, s.
199-222.
17 Schnapper, D., agm., s. 218.
18 L'Eta t e t le citoyen, Seuil, Paris, 1968.
19 "Allons z'ides", L'Ev n e m e n t d u Jeudi,
9-15 Nisan, 1998, s. 12-16.
20 Erol, N., agm., s. 122.
21 Bayart, J .- F ., La Com binatoire des
forces nationalistes en Turquie:
D m ocratie Islam ique' ou crim inalisation
du com m unautarism e?", CEM OTI, S. 24,
1997, s. 271-281.
Arttn nsal
 G rnrde toplum dan gelen bir ivmeden ve kitlesel destekten ok, yukardan gelen bir
anlayla balatlan ve Avrupann gl lkelerinin de dayatmasyla hzlanan Osmanl sla
hat hareketinin nemli admlarndan biri; din ve vicdan zgrlkleri kadar M slman ve
Mslman olmayan tebaann eitlii konusundadr. rnein, Sultan II. M ahmud
1837de unlar syleyecektir: Ben tebaamn Mslmann camide, Hristiyann kilisede,
Musevisini de havrada fark ederim. Aralarnda gna (trl) fark yoktur. Cmlesi hakkn-
daki m uhabbet ve adaletim kavidir (salamdr) ve hepsi hakiki evladmdr.9 Ayrca, II.
M ahm udun Bundan byle saltanatn millet iin bir dehet ve korku kayna deil, fakat
bir destek olmasn istiyorum. Bunun iin kiinin malna devlete el konulmas geleneini
kaldryorum vaadi de anlamlyd ve gerekte Osmanl dzenine kar iin iin kayna
yan bir tepkinin varln yanstyordu.
II. M ahm udun lmyle yerine geen Sultan A bdlmecitin ilk icraat olan 1839 Glha-
ne H att- H m ayunu ile birlikte, Tanzimat- Hayriye dnem i balamtr. H angi dinden
olursa olsun, Osmanl tebaasna ilk kez can, mal, namus ve rz gvencesi getirilmi, baz
kiisel zgrlkler ve haklar tannmtr. Gvence ve eitlik vaatleri, gerekleme olasl
nn ne dzeyde kalaca bilinmese de, gemi dnem e gre tebaann sadece vergi verme
devinin deil, haklarnn da olduunun kabul nemli bir aamayd. Ancak, toplum un
teki katmanlarna oranla en ok kapitalistlemi , Bat modcrnizmine ve milliyetiliine
en yakn gayrimslim tebaann dnda, ekonomik ve sosyal koul ve konumlarnda be
lirgin bir deiiklik olmayan Mslman halkn derinden gelen bir talebinin o gnk ko
ullar iinde var olamayaca da aktr. Dahas, kii haklar ve eitlik ilkesinin kabul, te
baann demokratik siyasal katlm hakknn tannmasndan ok, uluslararas kapitalist eko
nomiyle yaknlama amacnn rndr. Baka bir deyile, gl kapitalist dnya ekono
misinin etkisi altna giren Osmanl ynetiminde, imparatorluun kn nlemek iin
Bat kuramlarndan esinlenme arzusu artyor, Yunanistann bamszln elde etmesinin
ardndan, imparatorluu geride kalan Hristiyan tebaa ile de birlikte tutmas beklenen, bir
t r zorunlu liberalleme yaanyordu.10 1869 ylnda yaymlanan Tabiyet-i Osmaniye
Kanunnamesi ise, gayrimslim uyruklularnn yabanc devletlerin uyrukluuna geerek
kapitlasyonlardan yararlanmalar ve Osmanl ykmllklerinden kamalarna bir son
vermek amacyla hazrlanmtr. Kanunname, Osmanl lkesinde ikamet eden herkesi
din ve mezhep fark gzetmeksizin, Osmanl uyruu savyor, aksini iddia edenlerin bunu
kantlamasn istiyordu.11
9. Tanr, B., age., s. 69.
10. Keyder, ., "Kim lik
Osmanl Dcvletinin ilk yazl anayasas olan 1876 Kanunu Esasisi de, halkn savamyla
Bunalm , A ydnlar ve deil, siyasal sekinlerden gelen bir giriimin ve d basklarn sonucunda hazrlanmtr,
D evlet", Trk A yd n ve
K im lik Sorunu, en, S.
im paratorluk giderek klrken, halkn byk ounluu gszdr; kendi derdine
(der.), 1995, s. 151-156; dmtr. Anayasann Abdiilhamit tarafndan ok ksa bir sre iinde askya alnmas kar
Kazancgil, A.,
snda hi bir tepki gstermemesi de artc deildir: Devlet ileri byklerin iidir.
"Trkiye'de M odern
Devletin Oluum u ve Anayasay, temel hak ve zgrlkler alannda baz olumlu deiikliklerle yeniden yrrl
K em alizm ", Toplum ve
e sokan 1908 II. Merutiyet hareketi de, evreden gelen dalgalanmann deil, sekin-
Bilim, S. 17, 1982, s. 64-
65. ci ynetimle sekinci muhalefetin bir hesaplamann rndr. ttihat ve Terakki iktidar,
11. Aybay, R., Yurttalk siyasetle partinin, partiyle devletin adeta zdeletii bir sreci balatrken, itaatten, vergi
(Vatandalk) H ukuku,
vermekten ve savata lmekten baka bir hakk olmayan tebaann ii zordur. Zaten o r
A SBF Yaynlar,
Ankara, 1982. tada yurtta da yoktur.
 Vatanda szlklerde bile yoktu
Dnemin nl szlklerine bir gz atmak yeterlidir: 1850de Pariste ikinci basks kan
ve ksaca Bianchi & Kiefer diye anlan D ictionnare Turc-Francaifde rnein, reaya ve
tebaa szckleri yer alrken vatanda szc bulunm uyordu. Gene, ksaca Redhouse
olarak bilinen ve 1890daki ilk basksndan gnm ze kadar gelen A Turkish-English Le
xicon da tebaa ve vatan szckleri grlrken, vatanda szc yoktu. Namk Ke
malin nl Vatan yahut .S'/rrcsindeki anlamda, Redhouse vatan szcnn karl
olarak bir kiinin doduu yeri veya lkeyi veriyor, vatan gayreti ile de gnm zn
yurtseverlik anlayn tanmlyordu. Ham iyet ise bir kiinin doru bir ey yapt inan
cyla ortaya koyduu davran anlamna geliyordu. Ayn szcn teki anlamlar arasn
da ise eref, inanarak yapma ve kamu ruhu (public spirit) bulunuyordu. Bu sonun
cu anlam, kamu yarar duygusunu ierdiinden, yurttalk kavramnn ilk habercisi ola
rak grlebilir. Nitekim, hamiyetsiz szcnn karl olarak, bencil ve bakalarna
deer vermeyen ve zellikle, kamu bilincinden yoksun (without public spirit) kii tan
mnn verilmesi, antik Yunan site-devletinde siyasal toplum a ilgisiz, bencil kii anlamnda
kullanlan idiotes szcn artrmaktadr. emsettin Saminin 1901 tarihli Kamus-u
T r k fsinde de, tebaa ve tabiiyyet sadece uyruk ve uyrukluk karlnda kullanl
maktadr. Vatanda szc ise, hemehrilik , memleketlilik , ayn lkenin yurtta
olmak eklinde aklanmaktadr. Franszcada sadece concitoyend tn sz edilmesi de, Os-
manllarda citoyen, yani modern yurtta anlaynn henz bulunmadn yanstmakta
dr. m paratorluun bu son demlerinde, vatan yani yurt kavram bulunsa bile vatan
da yani yurtta anlay henz domamtr. Baka bir deyile, yurt vardr, yurtta yok
tur. Dahas, yurt bile tehlikededir.
Ulus-devlet ve Cumhuriyetin yurtta
Mustafa Kemal nderliinde balatlan Kurtulu Sava yeni bir dzenin habercisidir: H-
kimiyet-i milliye Sava sonrasnda kurulan Trkiye Cumhuriyeti m m e fin yerine mil
leti, m m inin yerine vatanda getirirken, meruluunu gelenek ve dinden alan ynetim
anlayndaki tebaann yerini ilk kez yurtta alacakt. Gemite kulluk, tebaalk zor zana
att; acaba ulus-devlet ynetiminde yurtta olmak kolaylaacak myd?
Yeniden yaplanmaya gemie snger ekerek balayan Kemalist anlaya gre, Misak
Milli snrlar iinde yaayan herkes, eit hak ve devleri olan Trkiye vatandadr. Os-
manl Devletinin yzyllarn rn okmilletli, okdinli, okdilli ve okkltrl mozaii
zerinde yeni bir millet douyordu. Ama bu millet tanmnda eskiden olduu gibi din
sel bir aidiyet yoktur. Tersine, din dlanmtr. Trk kimlii, gemile tm balan krmak
iradesinde olan devlet sekinleri tarafndan gerekletirilen siyasal bir inadr. Yurtta, bi
ilen yeni resmi Trk kimliinin rndr.
lkenin kalknmasnn ve geleceinin adalama lksne baland yeni siyasal d
zende, paradoksal olarak, tarihsel sreklilikler yaanmtr. L. Kkerin gzlemiyle, Kema
lizm salt sekler anlamyla tanmlanan devleti dinin yerine koymu, ancak birlik fikri o r
tadan kalkmamtr: Millet ve devletin birlii, klasik din ve devlet birliinin yerine geiril
mitir sadece. Geleneksel meruluk forml ile Kemalist meruluk forml arasndaki t r
delik gzden karlmamaldr. Bir yandan, Osmanl dzeni zerine ina edilen yeni to p
lumun siyasal rgtleniine pozitivizm k tutm akta (Hayatta en hakiki mrit ilimdir),
 te yandan Trklk n plana geirilmektedir. Devlet, kendine bal ve itaatkr yeni ulu
Aralk 1908;
II. M erutiyet sal bilincin olumasnda da, eskisi gibi fikri nzmlk yapacaktr. Sonuta, saltanatn kal
parlam entosunun
drlmas ile tebaa konum undan yurtta konum una geirilen insanmzn hukuken Osman-
II. Abdlham id
huzurunda al. l dnem ine oranla ok daha eit bir statye kavumasna karn, Kkerin de belirttii gi
bi, katlm olarak siyaset yerine, Osmanlnn hikmet-i hkm et (mison d'E tat), vani
devlet karlarnn birey hak ve zgrlklerine iistiin tutulduu bir siyaset anlayna geri
12. Kker, L. "National dnlyordu.12
Identity and State
Legitim acy; Gerekten de, Fransz aydnlanmacl ve pozitivizm felsefelerinden esinlenen ulus-devlet
Contradictions of
lksne, giderek Prusya esintili Alnan romantik milliyetiliini de katan Cum hurivet y
Turkey's Dem ocratic
Experience", netiminin ilk dnem lerinde, ulus ve yurtta kavramlar devlet merkezli bir tanmn pota
Transactions, c. 7, 1997,
snda eritilmitir. Atatrkn Misak Milli anlay ve modernitevle uyumlu yurtta tanm
s. 66-68.
13. K adolu, A.,
andrlm, adeta Bir devlet, bir halk, bir dil anlay iinde, Trklk yurttalkla zde-
"M illetini Arayan tirilmitir. Bylelikle, merkez devletin ina ettii resmi Trk kimlii dnda kendini alg
Devlet: Trk
M illiyetiliinin
layan unsurlar devletin mevcudiyetine tehdit olarak alglanmlardr. 13 Oysa Kemalizm,
A am alar", Trkiye Sevf nn yerinde gzlemiyle, bir milliyeti proje deil, politik bir projedir.
Gnl, S. 33, 1995, s.
Devlet-toplum zdeliine dayanan bu siyasal proje, en sarih ve radikal ifadesini Trk p o
100.

14. n, S. S., "Trk litik kltrnn mottos haline gelmi olan devleti ve milleti ile blnm ez btnlk ds
M illiyetiliinde Hakim turunda bulacaktr. 14 Bunun yan sra, bireysel hak ve zgrlklerden ok, ekonomik,
M illet Kodunun
D nm ", Cum huriyet sosyal ve siyasal ykmllkler sz konusudur. Halk iin halka ram en anlay ve po-
, D em okrasi ve Kim lik, plist/patcrnalist politikalar ile bir trl bireyselleemeyen yurttan ii kolay deildir.
Bilgin, N. (der.), 1997, s.
207-230, s. 224. Bat ulus-dcvletleri ile Trkiye arasndaki bu nemli farkn, devlet ynetimlerinin dem ok
ratikleme srecinin Batda sfrdan bala
mam olmasndan kaynakland sylene Monument de la Liberte, Hurriet-Tepessi.
bilir. Ortaa feodalitelerinde ve onlar iz
leyen monarilerde eitli yerel ve blgesel
meclisler, halkn temsilini ngren dzen
lemeler bulunuyordu. Bunun sonucunda
temsil ve seim sistemleri giderek Bat siya
sal kltrnn bir paras olmulardr. O s
manlIdan Cum hurivete kalan miras ise
ancak 19. yzyln sonuna doru gerekle
ebilen anayasaclk hareketi sonucunda
kurulan, ancak padiah tarafndan hemen
askya alnan I. Merutiyet ve onu otuz vl
aradan sonra izleyen II. Merutiyet dene
yimleridir. Bu yzden, yurttatan ziyade
"uyruk anlay ar basmtr. Ynetilen
lerden, her koulda devlete tmyle sadk
kalmalar istenmitir. nk esas olan va-
tan-dalk (yurt-talk) deil devlet uyru
udur. 15
Cumhuriyet dnem inde yurttalarn sosyal
haklar balamnda, eitim, kltr, kadn
haklar, salk ve sosyal gvenlik, konut, i-
izlikle mcadele alanlarnda byk mesa
feler kaydedilmesine, dahas, genel ve eit
oy ilkesinin yerlemesine karn, otoriter
ynetim anlaynn ok partili dzene ge
ildikten sonra bile gcn koruduu ak
tr. Devlet ve toplum arasnda ciddi bir ile
tiimsizlik, bir kopukluk vardr: Devlet
konuurken , yurtta dinlem ektedir
M odern yurtta kavramnn ierdii kii hak ve zgrlkleri, zellikle dnce ve rgtlen 1911 'de alan
Abide-i Hrriyet,
me zgrl Tek Parti Dnem inde olduu kadar kolay bastrlamasa ve insan haklarna Cengiz Kahraman arivi.
sayg giderek artsa da, demokratik parlamenter yaamn sk sk kesintiye urad bir to p
lumda, yurttaln kolay bir zanaat olmad aktr. Ekonomik, sosyal, siyasal bunalmla
rn stesinden gelemeyen hkmederin baarszl karsnda, askerlerin geici olarak y
netime el kovmalarnn da demokrasi ve yurtta hak ve zgrlkleri zerindeki faturas ar 15. insel. A., Trkiye'de
Resmi ideoloji
olmutur. Sivil ynetimin krlganl hl srmektedir. Bu yzden de, Ahmet nsclin As
Yaptrm c ve
kerlerin sivil idare ve parlamenter rejimden gcn alan siyasi otoriteyi srekli denetleme, B t nc ld r, Birikim,
S. 105-106, 1998, s. 21.
ynlendirme ve gereinde hkmetme emelinin uygulamaya gemesi olarak tanmlad
16. nsel, A., "Siyasal
pretoryen devlet 16 kavramnn Trkiyede geerliini koruduu sylenebilir. Rejim Bunalm nn
Nedeni O larak Devlet",
Bu konuda, her ikisi de askeri ynetim altnda yaplm son iki anayasaya bir gz atmak ye
Birikim, S. 95, 1997, s.
ter: Halk iradesine kar belirli bir gvensizlik egemendir. M mtaz Soysaln 1961 Anaya 74.
 sasna ilikin olarak yllar nce dikkat ektii gibi, anayasann kaleme alnnda ak bir
ounluk korkusu sezilmektedir: Yasama organndaki ounluklara kar duyulan e
kingenliin gerisinde, bu organn seilmesi iin kullanlan oylarn vatandalardaki z ter
cihleri yanstmad, semenlerin toplumdaki egemen evrelerce etki altnda brakld
dncesi yatmaktadr. Aslnda, bu yaygn ve kkl dncenin z halk cahildir; kendi
yararna olan tercihleri yapamaz; aldatlr iddiasnda toplanyor. 17 Soysala gre, genel
oyla sekinci vesayet arasnda denge sz konusudur.18 Gene de, 1961 Anayasas oul
cu bir toplum yapsnn gelitirilmesini kolaylatrc nitelikler de tayordu.19 nsan ve bi
reyi yce deer sayan 1961 Anayasas, 1982 Anayasasna oranla ok daha liberal bir fel
sefeyle yazlmt. Oysa yrrlkteki 1982 Anayasas, zgrlk ve demokrasiyi kurumsal
latrmaktan ok, kutsal sayd devletin otoritesini pekitirmeyi amalamaktadr.20 G-
zbykn yerinde deerlendirmesiyle, (...) her iki anayasa, devletin varln nkoul
olarak grmekle birlikte, 1961 Anayasas temel hak ve zgrlkler asndan ncelii kii
ye vermi, kiinin zgrletirilmesi iin devleti grevli saymtr. Buna karlk, 1982 Ana
yasas ise, ncelii kiiye deil devlete ve devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl-
ne vermitir.21
Bireyleri devletin ve siyasal iktidarlarn gc ve basks karsnda koruyan insan haklar ko
nusunda kaydedilen ilerlemenin de doyurucu olduu sylenemez. Oysa, gerek yurttalk
bilincinin insan haklarna saygl bir toplum da daha kolay kkletii aktr. Trkiye Avru
17. Soysal, M., pa ile btnleme abalarn srdrrken, insan haklar alanndaki yetersizliklerin sk sk
A nayasaya Giri, ASBF
Yaynlar, A nkara, 1968, gndem e gelmesi rastlant deildir. Siyasetilerimiz her frsatta Yce T rk milleti , N e
s. 220. cip halkmz , Sevgili yurttalardan sz etseler bile, tek ve deimez kltrel kimlik,
18. Soysal, M., "Le
tek tip eitim, tepeden aa verilen doru anlaylar lkemizde hl egemendir.22 Yurt
constitutlonalism e
rpublicain et ta bir tabi konum unda tutan bu zihniyetin, siyasal sistemin aksamasnda nemli bir pa
l'volution sociale en
y olduu gzden karlmamaldr.
Tu rq uie", CEM OTI, S. 7,
1989, s. 61.
19. zbu dun , E., Trk
Ekonomik yap ve yurttalk
Anayasa H ukuku, Osmanl ve Cum huriyet dnemlerindeki merkeziyeti, vesayeti, otoriter ve sekinci gele
Y e tk in Yaynlar,
Ankara, 1993, s. 20-21.
nee ilikin bu genel deerlendirmelerimizi tamamladktan sonra u soruyu sormamz ge
20. Tanr, B., age., rekir: Daha demokratik bir toplum olmamz sadece bu ynetim zihniyeti mi engelledi?
s. 378. Buna cevabmz, hayr olmaldr. nk demokrasi her eyden nce gl bir sivil toplu
21. G zbyk, A. .,
mun desteinde geliir. Oysa Trkiyede, kendiliinden domu, byk lde kendi
Anayasa Hukuku,
Turh an Kitabevi, kendine yeterli, her biri farkl karlar savunan, devletten bamsz ancak ortak deerlere
A nkara, 1993, s. 147.
veya hukuksal bir dzene bal gnll toplumsal rgtlenmelerin oluturduu ve devlet
22. Aksoy, M., "Siyaset
ve Toplum ", Radikal,
le zel alan arasnda bir kpr ilevi gren sivil toplum 23 Batyla karlatrldnda gre
15 H aziran 1998. ce uzun bir sre sonra ortaya kmtr. Bunun bir nedeni de ekonomik ve sosyal koulla
23. zbudun, E., "Civil rn yetersizliidir.
Society and Dm ocratie
Consolidation in Osmanl toplumsal dzeninde, son yzyllarnda deimeye uram olsa da toprak zel
Turkey", Transactions,
mlkiyeti yaygn deildir. Preband sistemi olarak nitelenebilecek bu uygulamada, asker
C. 7, 1997, s. 85.
24. Divitiolu, S.,
ve sivil kamu grevlileri devlete ait topraklardan veya teki kamu gelirlerinden rant alrlar.
"M odle Econom ique Preband, pazar ekonomisinin gelimesine ve merkezi siyasal gce kar g odaklarnn
de la Socit
olumasna elverili deildir. Osmanl mparatorluu ve Asya Tipi retim Tarz tart
Ottom ane", La Pense,
S. 144, 1969, s. 41-60. malarna24 yeniden dalmadan da grlecei gibi, ganimet, rant, msadere ve mlkiyetsiz-
lik zerine kurulu, srekli savaan ve yeni vergi kaynaklar araynda olan bir lkede ne
toplumsal refah kalc olur, ne de ekonomi geliir. Ezilen halk yoksul, eitimsiz ve gven
cesiz kalrken, retim, ticaret ve sanayi geliemez. Sermaye birikimi ve kapitalist ilikilerin
filizlenmesi Trkiyede ancak 19. yzyln ikinci yarsnda o da im paratorluun bat ya
kasnda ve daha ok yabanc lkelerin ve M slman olmayan Osmanl tebaasnn karlar
dorultusunda gerekleebilmitir. Ar vergiler altnda bunalan halkn, batakilere d i
renme gc bulunmamaktadr. D nem dnem isyanlar ksa bile, devletin askeri g
leri tarafndan kolaylkla bastrlmaktadr. Geim mcadelesi ve dini tevekkl anlayyla ya
ayan kidelerin bu srekli gvensizlik ve istikrarszlk ortam nda, siyasal iktidar denetleye
bilecek ne bilinci ne de gc vardr.
Ekonomik yap-siyasal sistem paradoksu
Osmanlda bir ulusal burjuvazi yoktur. Oysa, kapitalist ilikilerin gelimesinin ve toplum
da devletten bamsz g odaklarnn ortaya kmasnn siyasal adan da yeni dzenlem e
lere yol amas kanlmazd. M odern demokrasinin gelimesinde burjuva snfinn dina
mizminin ve rgtlenm e yeteneinin pay byktr. retim ilikilerinin toplum ve siyasal
rejimler zerinde oynadklar rol, sadece Marksisderin ne srd bir gerek deildir.
Feodal retim ilikilerinin monariyi, burjuva retim ilikilerin demokrasiyi destekledii
aktr. Siyasal bilimciler, rnein cumhuriyeti bir dzenin, dzenin kurucu ve savunu
cusu olarak burjuva snfinn teki toplumsal snflar zerinde egemenlik salad belirli
bir sosyal formasyon gerektirdii konusunda genellikle gr birlii iindedir. N e var
ki, 1920ler Trkiyesinin solcu aydnlarndan Celal Nuri ve efik Flsn bile, lkede sa
nayilemenin ok ilkel kaldn, ne burjuvadan ne de kapitalistten sz edilebileceini sy
leyeceklerdir.25
Osmanl dnem inde olduu gibi erken Cum huriyet dnem inde de, Batdaki burjuvazi
benzeri, ekonomik kaynaklan denetimi altna alan, pazar ekonomisine dayal gl bir sos
yal snf olumamtr. Ayn ekilde, gcn pazar ekonomisi ve zel mlkiyetten alan ba
msz kent ynetimleri ve meslek rgtleri de bulunmamaktadr. Cum huriyet rejimini
kuranlarn ii kolay deildir, nk byk bir paradoksu bir an nce ortadan kaldrmak
zorundadrlar: Kurduklar siyasal dzen toplum un ekonomik ve sosyal gelimilik dze
yinden ok ileridedir.26 Gerekten de, imparatorluun en gelimi blgeleri ve grece da
ha iyi yetimi M slman olmayan unsurlar Birinci Dnya Sava sonrasnda gitmi,27 ge
ride yanfeodal ekonomik ve sosyal ilikilerin ve dinin ar bast bir sosyal formasyon
zellii tayan Anadolu kalmt. Oysa, byle bir sosyal formasyon eski rejime uygundu,
cumhuriyete deil. Padiahla son veren cumhuriyet kurucular, mutlakiyeti krallklara 25. Clnsal, A., "Atatrk's
kar ulusal demokratik devrimlerini ok nce tamamlam Bat toplum lannda olduu Reform s: R ealization of
an Utopia by a Realist",
gibi, ulusal bir burjuvazinin dayanandan yoksundu. Eer padiahlk ve cumhuriyet ara
The Turkish Yea rboo k
snda bir referandum yaplsayd, eski dzen yanllarnn ounlukta olacaklar akt. o f International
Relations, XVIII, Ayr
Bu olumsuz koullar gz ard edilerek, gen Cum huriyetin yneticilerinin, devleti ycel bask, ASBF Yaynlar,
ten, yurtta kmseyen, toplumsal, dinsel ve siyasal muhalefeti sindiren siyasal uygula A nkara, 1983, s. 41.

malarn bir istibdat ynetim i olarak deerlendirme kolaylna saplmamaldr. Byle 26. Clnsal, A., agm.,
s. 42.
bir bak, Niyazi Berkesin de vurgulad gibi, eksik ve yanltcdr .28 C um huriyetin ilk
27. Keyder, ., agm.,
dnemine rejim /toplum paradoksu balamnda da gereki bir yaklam gereklidir. Kald s. 152.
ki, gnm z Trkiyesi balang paradoksunu aacak dinamizme kavumasn byk l 28. Tanr. B., age., s. 72.
 de Cum huriyete borludur. Benzer bir paradoksu yaayan bir baka lke de 1917 Rusya -
sfvd. Sosyalist rejim toplumsal formasyon olarak ileri bir kapitalist dzen yaandktan
sonra geerlik kazanabilirdi. Sovyet devrimcileri, sosyalist dzeni, Avrupaya oranla ok
daha geri kalm bir ekonomiye sahip, kylln, geleneki ve vesaveti eilimlerin ar
bast arlk Rusyasnda kurdular. Z or kullandlar, baar kazanr grndler, ama so
nunda yenildiler. lkeyi sanayiletirseler bile, toplumsal paradoksu aamadlar; mreffeh
ve zgr bir proletarya devleti yaratamadlar ve eski Rusya yeniden kuruldu. Ulus-devle-
tin mimar Kemalizm ise, otoriter eilimlerine, devleti ve korumac ekonomi politikalar
na, poplist eilimlerine ramen, ulusal burjuvaziyi yaratmay ve lkeyi ok partili dze
ne sokmay baarmt.
Sivil toplum, pazar ekonomisi ve demokrasi
Osmanl ve erken Cum huriyet dnem lerinde ekonomik geri kalmlk sonucu, memleke
ti kurtarmak ya da Cum huriyeti kollamak yolundaki aba ve reformlarn, tepeden ve
otoriter yntemle uygulamaya geirilmesi ve bireylerin hak ve zgrlklerine yeterli d u
29. Kazancigll, A., "De yarlk gsterilememesi, bir yerde doald, nk merkezi gc frenleyebilecek bir sivil
la m odernit octroye
toplum yoktu. Dahas, ulusal burjuvazinin ban ektii yerlemi bir ekonomik dzen
par l'Etat la
m odernit engen dre bulunmadndan, ekonomik kaynaklar devletin elinde toplanyor, onun araclyla to p
par la socit en luma datlyordu. Eer lkede pazar ekonomisi ve sosyal farkllama gl olsayd, siya
Tu rq uie", CEM OTI, 5. 9,
1990, s. 9-13.; sal inisiyatif ve katlmn sadece devlet sekinlerinin tekelinde kalamayaca akt. nk
Przeworski, A - kapitalizm belli bir gelime dzeyine ulatnda, devlet ile kapitalizm arasnda yapsal bir
W allerstein, M.,
"Structural Dependence
bamllk doar.29
of the State on
Ekonomik sistem ile istikrarl bir demokrasi ve gl medeni ve siyasal haklar arasndaki
Capital", A m erican
P olitical S cience Review, ilikiler Lane tarafndan da ortaya konmutur. Demokrasinin, ekonomik refahtan ok, pa
c. 82, S. 1, 1988, zar ekonomisine dayal, istikrarl bir burjuva liberal dzeninin varlyla ilikili olduu g
s. 11-29.
rlmektedir.30 Gerekten de, eer salt refah lt alnsayd, kii bana 30 bin dolar yllk
30. Lane, J. E., Ersson,
S., Com parative Politics, geliri olan petrol zengini Brunei Sultanl dnyann en demokratik lkeleri arasnda yer
Polity Press, Cam bridge, alrd, Suudi ailesinin ynetimindeki Suudi Arabistan da. Yoksul H indistann bu lkelere
1994, s. 199-201.
oranla daha demokratik bir ynetim geleneine sahip olmasnda, ekonomik refah dzeyi
31. Putnam, R.B.,
M aking D em ocracy dnda deikenlerin ar bast da aktr. Putnam n talyann gelimi kuzeyi ve geri
W ork: Civic Traditions
kalm gneyinde demokrasinin farkl ileyiinin nedenlerini aratran almasnda, ekono
in M odern Italy,
Princeton University mik bymenin kamusal bilinci (civic spirit) dourmasndan ok, kamusal bilincin ekono
Press, New Jersey, 1993. mik byme ve demokratik kuramlarn ileyiini dourduuna dikkat ekilmektedir.31
32. Ylm az, H
"D em ocratization from stikrarl bir ekonomik dzene sahip olmayan, ayrca sivil toplum un geliemedii lkeler
above in Response to de yurttalk haklarnn gdk kalmas doaldr. Nitekim, Trkiyede siyasal ve sosyal hak
the International
Context: Turkey, 1945-
larn geniletilmesi (eit oy hakk, ok partili dzene gei, sendikal haklar, vb), krsal kit
1950", N e w Perspectives lelerden gelen basklar veya sayca az, deneyimsiz, gsz emekilerin savamlar sonucu
on Turkey, S. 17, 1997,
alnm deil, yukardan verilmitir.32 Szgelimi, 1961 Anayasasnn ardndan geni
s. 1-38.
33. Oni, Z.,-W ebb, 5. B., letilen sendikal zgrlkler, 1946da ok partili dzene geildikten sonra sendikalara ve
"Turkey: sol partilere izin vermesinin ardndan onlar kapatmakta hibir toplumsal direnile kar
D em ocratization and
A djustm ent from
lamam olan siyasal iktidarn paternalist tutum uyla gereklemitir. Bu haklar verilmi
A bo ve", Voting fo r ti, nk model alnan Batda yleydi.33 Ne var ki, 1971 askeri darbesi sonrasnda sendi
Reform , H aggard, 5. &
kal haklar daraltlmtr. Bu kez ii sendikalar sayca daha ok ve bilinli olmalarna kar
W ebb, S. B. (der.), 1994,
s. 136-143. n, kitlesel destekten yoksundular.
Trkiyede kapitalist ilikiler geliirken, iveren sendikalar ve rgtlerinin, paternalist ge
lenekten syrlarak, siyasal iktidara kar daha bamsz ve gl bir konuma geldikleri h
la sylenemez. Trkiye ekonomisi 1980lerden bu yana liberallese de, temelde devlet,
zel sektr iin hem bir yasama ve kararname mercii (ithalat-ihracat mevzuat, koruma, fa
iz oranlar, vergi hadleri), hem de yal bir mteri olma konum unu koruyor (zelletir
meler, kamu finansman, ihaleler, vb). Bir de madalvonun br yz var: Ekonomik kal
knmann faturasn geni halk ynlar dyor. Kronik enflasyon orta snflar eritirken,
zenginler daha zengin, yoksullar daha yoksul oluyor. Sosyal devletin sunduklar giderek
azalr, gelir dalmndaki adaletsizlik artarken, kara para ve rvetin dayanlmaz hafiflii
\e keyi dnm ek tutkusu vatanda etiini olumsuz ynde etkiliyor. Dahas, kreselle
en dnya gerei balamnda, ulus-devledn siyasal ve ekonomik ynden zayflamas d o
layl olarak yurttan gznde meruiyetini yitirmesine yol ayor.34
Yklan b ir im p a rato rlu u k u rtarm a , C u m h u riy e ti korum a
Yetersiz ekonomik ve sosyal koullarn, lkedeki ynetim zihniyeti ve bunun da dem okra
si. yurtta ve insan haklar zerindeki olumsuz etkilerine ksaca deindik. Birey hak ve z
grlklerinin Trkiyede kstl kalmasnn bir baka nedeni de lkemize zg i ve d
konjonktrlerden kaynaklanmaktadr. Tabii sertlik politikasn yeleyenlerin bu konjonk
trleri bahane ettikleri de olmuyor deil, ama Trkiyenin jeopolitik konum unun baz
toplumsal endieleri srekli canl tuttuu, bunun da yurttalarn hak ve zgrlkleri ze
rinde baskya yol at gzden karlmamaldr.
Osmanl m paratorluunun zayflamas sonucu, kuatlma ve paralanma tehlikesinin,
zellikle 1699 Karlofa Antlamasndan sonra, ynetici kesim zerinde yaratt kaygy
anmsayalm. O rdunun modernizasyonu, ynetimdeki merkeziyeti eilimlerin daha da
artmas ve Tanzimat reformlar hem bu d tehditlere, hem de imparatorluk bnyesinde
balayan milliyetilik ve bamszlk hareketlerinin oluturduu i tehlikelere kar bir ce
vap araydr. Ne var ki, srasyla uygulanmak istenen tarz- siyasetin (Panosmanizm,
Panislamizm ve Panttirkizm) de imparatorluun zlmesini ve Batnn gznde H as
ta Adam konum una dmesini engellevemedii ortadadr. Pepee yenilgiler Osmanlda
zaten mevcut devletin yceltilmesi, korunmas ve kollanmas sendrom unu daha da arttr
mtr. Gen Osmanllar ve Gen Trklerden nbeti alan ttihat ve Terakki Cemiye
ti, devletin kurtuluunu Batllama ve Trk milliyetiliinde gryordu. Asker ve sivil se
kinlerin nclnde baarya ulaan 1908 H rriyet Darbesinin ardndan, artk siyasal
partiye dnen ttihat ve Terakkinin yneticileri, gerici 31 M art Vakasm da asker g
cyle bertaraf ettikten sonra, giderek tm muhalefeti susturma ve siyasal zgrlkleri k
stlama eilimine girmilerdir. m paratorluun Birinci Dnya Savanda tarihinde ilk kez
vabanc igaline uramas ve yenilgiden sonra sarayn imparatorluktan kalan son toprak
Anadoluyu bile galip devletler arasnda paylatran Sevr Antlamasm imzalamas da, as
34. 6ni$, Z., "The
ker ve sivil aydnlar zerinde byk bir ok yaratmtr.
Political Econom y of
Vatann kurtarlmas iin Kemalist glerin nderliinde ulusal direni balatlmtr. Islamic Resurgence in
Turkey: The Rise o f the
Kurtulu Sava zaferinin ardndan Lozan Antlamas imzalanacak ve birka ay sonra yeni W elfare Party In
bir devlet, Trkiye Cumhuriyeti doacakt. Trk milliyetilii vatan kurtardktan sonra Perspective", Third
W orld Quarterly, c. 18,
devleti yaratt. Devlet de ulusu yaratacakt. A tatrkn yurttalk anlay, Ne mutlu T r
S. 4, 1997, s. 743-766;
km diyene cmlesi ile zetlenebilir. Ulusal snrlar iinde yaayan herkes Trktr, Trk Keyder, C-, agm, s. 154.
 olabilir. Ancak, Aye Kadolunun yerinde gzlemiyle, Devlet milletini aryordu ; ba
ka bir deyile, devlet milletini ina etmek zorundayd.35 Bu balamda, cumhuriveti yne
tim 600 vlllk bir dzeni yktktan sonra kurduu ve dil, din, snf, rk ve etnik farkllkla
rn yok sayan laik uls-devleti korumak amacyla, otoriter ve tepeden inmeci olmaktan
baka bir seenek bulamad. Zira arkasnda modernlemeden yana bilinli kitleler yoktu.
Yakup Kadrinin nl T aban romannda gstermeye alt sivil ve asker aydnlarla hal
kn byk ounluu arasndaki zihniyet uurum u ok derindi. te yandan, D ouda p at
lak veren eyh Sait isyannn (1925) Cum huriyeti kuranlarn gznde lke btnlne
kar gerici ve ayrlk yeni bir tehdit olarak alglanmas doald. Ama D oudaki isyan
bastrmak iin karlan Takrir-i Skn yasasnn, ayn zamanda lkedeki tm muhalefeti
susturmak, siyasal ve bireysel zgrlkleri askya almak iin de kullanlmasn, devleti ko
rumak, ulusal gvenlik ve beraberlii salamak kayglarna, baka bir deyile, rejimin z
gven eksikliine balayabiliriz. Bu nedenledir ki, Birimiz hepimiz, hepimiz birimiz iin
anlayyla, snfsz, imtiyazsz, kaynam bir kitle olarak tanmlanan toplum da, snfsal
farkllklar ve eitsizlikler de grmezlikten gelinmi, kar dnceye zgrlk tannmam
tr. Laik devleti, lke btnln ve ulusal beraberlii koruma refleksine kout olarak,
en basit dinsel, ekonomik veya siyasal taleplere, rgtlenm e ve muhalefet giriimlerine bi
le, irtica, blclk, komnizm ve faizm tehlikesi balamnda baklm; sol hatta liberal
hareketin de n kesilmitir.
Devleti, vatan korumak ve gerekirse kurtarmak, Osmanl sekinleri gibi Cum huriyet se
kinlerinin de adeta genlerine kaznm bir duygudur. Resmi ideoloji, toplum un yelerinin
ulusal birlik iinde, lke blnmezliini savunmasn, bu ynde davranmasn ister ve o n
lara yol gsterir. Ama unutulmamal, yzyllardr sren gerilemenin sonunda koca bir im
paratorluk yitirilmi, son kalan toprak parasnn btnl daha da nem kazanmtr.
Uygulanan politikalarda demokrasiyle badamyan aksaklklar olsa da, devlet mitosunun
bugne dek gl kalmasnda gemite yaanan ac deneyimlerin ve bunun varattt kor
ku ve kayglarn pay hi de az deildir. rnein, siyasal liberalleme zellikle 1929 D n
ya Ekonomik Krizinin ardndan, devletin en st kademesinde tevik grmtr. Ancak,
Serbest Frka hareketinin, yneticileri arzulamasa bile, bir anda lkedeki muhalefetin en
gl oda durum una gelmesi, rejimin temellerinin sanld kadar gl olmadn da
gstermiyor muydu? Daha sonraki dnem de yeniden canlanan blnm e ve irtica endie
sinin de dayanaktan yoksun olduu sylenemez (Dersim isyan ve Kubilay olay). Trki
yede demokratiklemenin engeli olarak gsterilen Resmi ideolojinin, en azndan
1950lere dek, salt lke ve rejim dmanlarnn hayali tehditleri zerine kurulmu bir
bask bahanesi olarak deerlendirilmesi yanltcdr.
Buna karlk, iki dnya sava arasnda ve Souk Sava dnem inde sol dnce ve hare
ketlere kar uygulanan basklar lke btnl ve devletin korunmas gerekesine bala
namaz. Gerekten o yllarda bir avu olan komnistlerden korkulmasn anlamak mmkn
35. K adolu, A. deildir. 1970lerde bile, sendikal hareketin glenmesinden kayg duyulmas ilgintir. Sol
"M illetini Arayan
Devlet: Trk
ve sa terrn hzlanmas, ordunun 1971de dolayl olarak ynetime el koymasn kolay
M illiyetiliinin latrm, ayrca anayasada deiiklikliklere gidilerek zgrlkler kslmtr. Yaklak on yl
A m azlar", Trkiye
lk bir aradan sonra siyasal istikrarszlk ve iddet eylemlerinin dorua kt bir ortam da,
G nl, S. 33, 1995,
s. 90. 1980 darbesini gerekletiren askerler, bu kez komnizme panzehir olarak Atatrklk
 e dini grmler; ancak, zellikle dini eitime verilen tavizler, bugn endie duyulan e-
lat akmlar beslemekte gecikmemitir. te yandan, 1984ten bu yana ayrlk terrle
reniden sahneye kan Krt milliyetilii de, tepki olarak Trk milliyetiliinin canlanma
mla yol amtr. Buna karlk, Sovyet rejimin knn ardndan, komnizm fobisi
.ie giderek azalmtr.
Trkiye'de bugn ayrlk ve eriat tehditler sz konusu mudur? Darda, zellikle
komu lkelerde, eitli nedenlerle (Kbrs ve Ege sorunlar, O rtadouda su kavgas, T r
kiyenin laik devlet dzenini baltalama, Balkanlardaki kaos ve Kafkasya ve tesinde petrol
ce doalgazdan pay kapma arzusu gibi), Trkiye aleyhine blc eriat, mezhepi hare
ketlere destek salanmyor mu? H er iki soruya da Hayr yantnn verilmesi zordur. Ne
iar ki, gnm z Trkiyesi 1920lere, 1930lara oranla ok daha gelimi ve gldr. La-
.k cumhuriyet rejimi artk yerlemi, kitlelere malolmutur. Blnme ve irtica tehditleri ve
dardan destekli eylemler karsnda uyank olunmas yerindedir, ancak eski dnem lerde
ki gibi kaygya dlecek bir durum yoktur. Trkiye Krt sorununu sadece askeri deil,
ekonomik ve siyasi yollarla zebilecek, siyasal slam da demokrasinin kurallar iinde ka-
arak denetleyebilecek kapasitedir. Byle bir balamda, kltrel oulculuk, kimlik ve si-
asal slam konular demokrasinin potasnda rahata tartlabilir ve zm e kavuturula-
bilir. D nn konjonktryle tarihsel/siyasal belleimizde yer eden kayglar - gnm zn
V ru p adan dlanmlk ve hasm komularla kuatlmlk gereini de yadsmadan - artk
vnetsel bir paranoya konusu olmamaldr. Ancak, zihniyederin ve resmi ideolojinin d e
imesi zaman alacaktr. Devlete ve Cum hurivete ynelik kayglar, doal olarak toplum un
val kuaklarnda daha ok grlmektedir. Genelde, gen kuaklar devletin bekas ko
nusunda ok daha zgvenli gzkmektedir. Bu nedenle, zel alanla kamusal alan arasn
da demokratik dengeyi kuracak ve yurttala devletin barmasn salyacak zihniyet dei
ikliinin de Trkiyeye 75 ylda byk aamalar kaydettiren bu Cum huriyetin iinde ger
eklemesi beklenmelidir.

nsan: Deerler ve kurumlar

lkemizde herkesin zerinde birletii ve nerdeyse klasikleen bir saptamay yineleyelim:
Trkiyede siyasal katlmclk ve siyasal ahlak dzeyinde yurttalk bilinci yeterince geli
memitir. Ancak, yurttalann siyasal uyuukluu ya da kamu yararna kar umursamazlk
larnn gerisinde, sadece otoriter ve sekinci devletin bireyi ikinci plana atan bilinli poli
tikalarn ve resmi ideolojiyi aramak da nemli bir eksikliktir.
Yurttalarn lkenin siyasal yaamna etkin bir biimde katlmalar demokratik yurttalk bi
lincinin gelimesine baldr. Birey indinde bu bilincin gelimesini engelleyen ya da snr
l klan eitli etmenler, kiisel ve evresel olarak iki grupta ele alnabilir. Siyasal sosyalle
me srecinin balang noktas ailedir. Ancak bireyler aileleri dnda toplumsal evreyle de
srekli bir alveri iindedir. Baka bir deyile birev, geldii ailesi kadar ve belki de daha
nemli bir lde, iinde vaad toplum un siyasal kltr ve siyasal kuramlarnn ileyi
36. Lagroye, J.,
inden etkilenir. Lagroyenin vurgulamasyle, bir grubun yelerinin siyasal iktidar tasav
Sociologie Politique,
vurlar toplum zerindeki inanlarndan ayrlamaz.36 Bu nedenle, yurttalk alannda ser Presses de la Fondation
Nationale des Sciences
gilenen edilgen ya da etken bir davran, bir lde, bireyin istek ve gereksinimlerine bir
Politiques & Dalloz,
tepkiyi yanstabilir. Bununla birlikte, bireyin istek ve gereksinimleri ancak i dnyas ile Paris, 1991, s. 391.
 d dnyas arasndaki ilikiler erevesinde
ekillenirler .37

KULA KULLUK Ataerkil zihniyet

Bireyin yurttalk dzeyi yalnz kiisel yaps
ile deil, ayn zamanda yakn evresinin d e

YETSN ARTIK
er, inan ve kurumlarna ball ve aidiye
tini barndran zel alan ile kamusal alan
sivil toplum , siyasal toplum - devletle ilikile
ri ve etkileim sonucu belirlenir.
Aile yaps
Bireylerin siyasal deer, tutum ve davranla
rn etkileyen biyo-psiko-sosyal zelliklerin,
eitim ve meslek dzeyleri gibi etmenlerin
pay byktr. Trkiyede zellikle ailenin
rol nemlidir. Ailenin birey zerinde sosyal
ve siyasal sosyalleme boyutlarnda ifte bir
etkisi vardr: Birey siyasal deer, tutum ,
inan ve davranlarn ilk kez, birincil gru
bu olan ailesinde kazanr. Dahas, bireyin
yesi olduu ailenin yaps, anne ve babas
nn bireye kar davranlarnn etkisi onun
\' , zerinde kalc izler brakrken, ailenin dn
daki siyasal sistemi alglamasna da nclk
etmektedir. Gerekten de, Trkiyenin bir
yasaklar lkesi olarak nitelendirilmesinde

TRKYE S PARTS aileden balayan yasak zincirinin toplum un

her katma sirayet etmesi ve bu arada siyasal
toplum a da uzanmas kadar doal ne olabi
lir? rnein, ataerkil aileden gelen bir kiinin, otoriter siyasal ynetime de benzer bir me
Trkiye i Partisi'nin
seim afii (1965), TETTV ruluk atfetmesi ve itaat etmesi daha kolaydr: ktidar sahipleri gl babayla e tutulurken,
arivi. sosyal ve siyasal sosyalleme rtmektedir.
Trk ailesinin byk kentlere g olgusuna ramen, genelde geni aile zelliini korudu
u ve babann baskn kiiliinin egemen olduu ve grup ortak kimliinin ne kt ata
erkil yapsnn, bireylerin davranlarn sk bir denetim altnda tuttuu bir gerektir. o
cuklarn hatta genlerin sk bir disiplin anlay iinde yetitirildii ortalama aile dzeni
iinde kolaylkla rtne varamayan birey, kendi ailesini kurduu zaman da, bu kez dev
lete kar rtne ermemi bir yurtta konum unu kabule doal olarak yatknlamaktadr:
Devlet Baba anlay halkmzn siyasal yaam hl akrabalk balarna indirgemesinin ti
pik yansmalarndandr. H em dven hem seven paternalist devlet. Ailesi sayesinde besle
37. Bekta, A., nen, korunan, sevilen, ancak uslu olmas ve byklerin sznden kmamas sk sk ha
Kam uoyu, iletiim ve trlatlan bireyin, otoriter yetime koullarnn etkisiyle, genelde kendini ezik hissetmesi ve
D em okrasi, Balam
Yaynlar, stanbul, dolayl olarak iktidar sahiplerine de yurttatan ok, tebaa anlay iinde itaat etmesi bir
1996, s. 72. yerde kanlmazdr. Ataerkil aile yaps ile merkeziyeti ve baskc ynetim arasndaki ilin-
:i ortadadr. Trkiyede devletin yeterince gelimemi sivil toplum zerinde kolay bask
vurabilmesinin ve yurttatan gelen direnmenin gszlnn gerisinde, aile yapsnn pa-
unutulmamaldr.
Trkiyede birey zerinde sosyal normlarn basks gliidr. Kiilik yapsnda, yesi bulu
nan grupta (biz) otoriteye sayg duymak, itaat ve eziklik duygusu kadar, teki gruplara
ar (onlar) hasmane yaklam, etnosantrizm, tutuculuk ve saldrganlk, hogrszlk
gibi zelliklerin ne kmas, bir lde aileden kaynaklanmaktadr.38 Uzlamac siyaset
nlayndan ok, davatc ve atmac siyaset anlaynn ar basmasnda aile yapsnn da
ol vardr.
Her ne kadar gnm zde, ailenin bireyi sosyalletirici arl; ekonomik ve sosyal geli
me, kyden kente g, eitim dzeyinin giderek ykselmesi, sanayileme ve toplumsal ha-
eketliliin art, dahas basn, radyo, TVnin araclyla yaylan baat kltrn egemenli
i nedenleriyle zayflamaktaysa da, bu gelimeler toplum un her kesimine ve her dzeyine
at olarak yansmamaktadr. Bu yzden, aile kurumu Trkiyede sosyalletirici ve siyasal-
utrc nemini korumaktadr. likilerde duygusal niteliin ne kt birincil toplumsal
artp olan ailenin, Trkiye genelinde toplumsal akkanln (sosyal mobilite) artmasna
Karlk, yelerine hl belli bir dayanma, yardmlama ve gven ortam salad aktr.
Gittike maddileen , yaamas zorlaan d dnyaya kar aile bir kalkan ilevini yerine
getirirken, krsal yrelerde olsun, yksek oranda g alan byk kentlerin evresinde ol-
'in, ataerkil anlaya dayal geleneksel aile yaps gcn korumaktadr. Trkiyede m o
dern ekirdek aileye doru evrim hzlansa bile, szgelimi, aile ekonomisi asndan, Ba
r lkelerindeki ekirdek aileye oranla nemli farkllklar tamas, ataerkil anlayn hl ge-
,'erli olmasndan kaynaklanmaktadr. rnein, Taner Berksoy ve Emre Kongarn ortak
aratrmalarnda saptadklar gibi, birden ok kiinin para kazandklar ailelerin ounda,
para hl babann elinde toplanmakta, baba bu paray aile yelerinin gereksinimlerine g 38. Katba, .,
Sosyal D eim enin
re bltrm ektedir.39 Psikolojik Boyutlar,
T rk Sosyal Bilim ler
Babann baskn kiiliinin egemen olduu ve grup ortak kimlii ve dayanmasnn ne D ernei Yaynlar,
kt ataerkil aile yaps bireylerin tutum , deer ve davranlarn byk lde dene A nkara, 1972, s.
28,35,97-103.
tim altnda tutm aktadr. Babann buyrultusunun egemenlii, ailenin teki yelerinin z
39. K ongar, E.,-Berksoy,
grlklerini ksmakta ve buna benzer geleneksel aile kalntlar, ekirdek aileyi denetim T., stanbul H alknn
G nlk Yaam B iim i ve
altnda tutm aktadr.40 Bununla birlikte, gl ve otoriter aile yapsnn, demokratik an
Tketim Davranlar
lamda aktif ve katlmc yurtta olmay muhakkak engelledii sonucu da karlmamaldr.41 Aratrm as, stanbul
Ticaret Odas, 1990, s.
Gene de, bu durum , zellikle Trkiye gibi gei toplumlarnda, bireyin aile d otorite
12-13.
ilikileri iin bir model oluturmasn da bir lde krklemektedir. Baka bir anlatmla, 40. K ongar, E., 21.
ataerkil, otoriter aile ilikilerin ar bast bir toplum da,42 otoriter bir siyasal sisteme kar Yzylda Trkiye, Remzi
Kitabevi, stanbul, 1998,
direni daha azdr. Ayn ekilde, otoriter bir siyasal sistemin de o toplumdaki aile yap s. 599.
sn etkilemesi doaldr. Karlkl bir etkileim sz konusudur. 41. El A laoui, H. B. A.,
"Etre citoyen dans le
Ksacas, vesayet ve himaye anlay aileden devlet ynetimine, birbirini etkilemektedir. Ai m onde arabe", Le
le yaps ile ideolojik sistemler arasnda yakn bir ba vardr. rnein, 132 lkenin verile M ond e Diplom atique,
Tem m uz, 1995, s. 11.
ri karlatrlarak yaplan bir aratrmada, bireyci ekirdek aile yaps ile demokrasi arasn
42. Kazancigil, A., agm.,
da ortaya kan anlaml ilinti (r = .41) de bu gr dorulamaktadr: 1982, s, 80.
 T ablo 1. Aile kurumlan ve yerlemi demokrasi
D em okrasi Dem okrasi yok
Bireyci aile modeli 21 16
Kollektivist aile modeli 15 80
Kaynak: Lane, J. E., Constitutions and Political Theory, Manchester, 1996, s. 207 (N=132).

Vesayet ve himayecilik: Poplizm

Trkiyede kitlelerin sk sk dile getirdii Kurtar bizi Baba , Bize bir iyilik yap Baba is
tekleri de hereyin devletten, hkm etten beklenildii ataerkil siyasal kltrn devamdr.
H km eder ve siyasal partiler gerek krsal gerekse kentsel dzeyde yurttaa, daha doru
su semene irin gzkm ek ve desteini almak iin yllardr patronaj ilikilerinin yani
poplist politikalarn kolaylndan yararlanma yoluna gitmiler ve gitmektedirler. H er ke
sim kendisine salanan maddi karlara gre hkmetleri deerlendirirken, hkmete
Peki, kylnn mahsulne bu yksek taban fiyatlarnn, sanayiciye vergi indiriminin m a
liyetini hangi mali kaynaklarla karlayabileceksiniz? Bu giderler toplum un teki kesimle
rine fatura edilmiyor mu? diye soran yurtta says ok snrldr.
Ynetim gelenei ve anayasal dzeninin yurtta katlmcln tevik etmemesine karn,
ok partili dzene geiten bu yana seimlerde oylarn kullanan yurttalarn iktidar belir
lemekte artan nemi ortadadr. N e var ki, 1970li yllarda yaplan aratrmalarda krsal
alanlarda seime katlma oranlarnn kentlere gre daha yksek oluunun zerk oydan
ok, baml oydan kaynakland grlyordu: Trkiyenin azgelimi krsal blgele
rinde kiisel ballk veya sosyal dayanma temeline dayanan siyasal katlmann yaygn olu
una karn, ehirlerin dar gelirli gruplar arasnda kar saikine dayanan siyasal katlmann
n plana kt sylenebilir.43
Trkiyede gdm l semen olgusu, himayecilik ve vesayetilik kavramlar ile zetlene
bilir. Geri kalm yrelerin yar feodal ilikileri iinde, sosyoekonomik ynden gl aile
lere kayan oylarla biimlenen airet ve etnik gruplara, dinsel tarikatlara aidiyet duygusu ve
bunun ierdii siyasal dayanmaya ve karlkl karlara dayal kliantelizm gelenei,
farkl biimlerde lke dzeyine de yansmaktadr: Hkm etlerin belli sosyal kesimler veya
blgeler iin, rnein buday, ay, t t n taban fiyatlarn vksek tutarak semeni kendi
ne balamay amalayan poplist politikalar bir eit kliantelizmdir. Trkiyede sol parti
lerin gszlemelerinin yaratt siyasal boluktan yararlanmak isteyen Refah/Fazilet
gibi slamc siyasal partilerin yoksullara adil toplum vaadi de Ziya niin deyimiyle bir
hiperpoplizm rneidir.44 te yandan, gnm zde kentsel alanda artan ekonomik
rant yar da salad byk karlar nedeniyle, yurtta bilinci ve etiini ikinci plana at
43. zbu dun , E.,
Trkiye'de Sosyal maya balamtr. Szgelimi, stanbul gibi gelimi bir merkezde gecekondularda oturan
D e im e ve Siyasal halkn, genelde kamu hizmetleri asndan, devlet-yurtta ilikisi yerine, geleneksel cema
Katlm a, ASBF
Yaynlar, A nkara, 1975, at ve hemerilik ilikilerine bel balad ve bundan yararland izlenmektedir. Emre Kon-
s. 188. garn da iaret ettii gibi, Eitim gibi bir kamu hizmeti alannda Kuran kurslar ve ben
44. ni, Z., agm., 1997, zeri eitim etkinlikleri erevesinde ortaya kan cemaat ilikilerinin egemenliinin lke
s. 754.
nin genel demokrasi ve vatandalk kltr bakmndan ne gibi kalc ve ciddi sorunlar d o
45. K on gar, E., age.,
1998, s. 593. uraca aktr.45
zetle, krsal alanda olsun, kentsel alanda olsun, bireyselliin ve zerk siyasal davranla
rn glenmesini engelleyen bu tr cemaaerin salad kimlik ve karlar, modern ulu
sal kimlie, rasyonel ve etik yurttala yer yer baskn kmakta; bu durum da oulcu
demokrasi asndan olumsuz sonulara yol amaktadr.
Eitim yntemi ve dzeyi
Aile ve cemaat ilikilerinin birey zerindeki hiyerarik basklarnn yan sra eitim sistemi
mizin yetersizlikleri de, sorumlu ve iktidar sorgulayc yurttalarn oalmasn engelle
mektedir. Trkiyede uygulanan ve poplist politikalarla ska yaz boz tahtasna dnt
rlen retim sistemlerinin rencilerde bamsz dnebilme ve davranma yeteneini
artrmaktan ok krelttii, dogmatizme ve ezbercilie dayal olduu ve sonuta baskc bir
ilev grd bilinen bir gerektir. retm en-renci ilikilerinin de genelde otorite ka
lplar iine hapsolmas, rencinin eitilmekten ok ezilmesine neden olmaktadr. Trki-
ve'deki siyasal kltrn kat, farkl dneni dlayan, dogm atik ve mutlak zellikler ta
masnda milli eitim sistemininin rol gzden karlmamaldr.46 Oysa, liberal kltr
le demokrasi arasnda nemli bir ilinti vardr. rnein, 93 lkeyi kapsayan bir aratrma
da bu deikenler arasnda yksek bir korelasyon (r = .67) saptanmtr.47
Siyasal sosyalleme ynnden, bu tr bir eitim anlaynn, genlerin yurttalk bilincini
daha domadan zayflatt sylenebilir. Eitim dzeyinin lke genelinde pek yksek o l
mad; stelik, ilk, orta ve zellikle yksek renim frsatlarnn bireylerin maddi koulla
rna ve blgelere gre eitsiz dald da gz nnde tutulmaldr. Ksacas, Trkiyede
vurttalk bilinci ve sorum luluunun gelimesini engelleyen etmenler arasnda eitim yn
temi ve dzeyinin yeterince demokratikletirilememesinin de pay vardr.

Gnll kurulular ve siyasal partiler

Tocquevillein Amerikada Demokrasisinden gnm ze, yerel dzeyde gnll rg t
lenmelerin yaygn ve etkili olmalar ile demokrasi ve ekonom inin iyi ilemesi arasndaki ya
kn iliki ska ortaya konmutur: Demokrasi gelimi bir kamusal bilince dayaldr. rg t
l yaama katlm, bir eit sosyal sermaye yaratr ve insanlar arasndaki etkileimin g
ven zerinde kurulmasn salar.48 Bu yzden, yurttalarn gnll rgtlerde bir araya
gelmelerinin ayn zamanda siyasal dzenin meruluunu artrc bir ileve de sahip o ldu
unu syleyebiliriz.
ekingen katlmclk
46. Belge, M., Trkiye
Trkiyede yurttalk zor zanaattr, nk yurttalk okulu saylabilecek yerel gnll ku D nyann Neresinde?,
Birikim Yaynlar,
rululara, gnmzdeki tanmyla sivil toplum rgtlerine ve siyasal partilere yelik oran
stanbul, 1993, s. 90-93.
ok dktr. Dahas, bireyin tutum ve davranlarnda model alabilecei bu tr grup ve
47. Lane, J.-E.,
rgtlerin fikir, ynetim ve eylem ynnden yetersiz kaldklar da bir gerektir. Yurttan C o nstitutions a n d
sadece zgr deil, ayn zamanda aktif olduu postlasndan hareket edildiinde, siyasal Political Theory,
M anchester University
katlmcln sadece seimlerde oy kullanmakla snrl kalmamas gerektii aktr. Oysa, Press, 1996, s. 206.
Haziran 1998de Piar-Gallup tarafndan yurt genelinde yaplan ve 9 Haziran 1998de R a 48. W eingast, B.R.,
dika/ gazetesinde yaymlanan 2000in eiinde Trkiyenin profili anketinde, herhangi "Political Institutions:
Rational Choice
bir parti ya da dernee ye olmayan yurtta orannn yzde 90,8 olduu ortaya kyordu. Perspectives", A N ew
Siyasal parti ve gruplara ye olanlarn oran sadece yzde 3,9du. Geri kalan yelikler ise H and boo k o f Political
Science, Goodin,
ye dalyordu: Sendikalar yzde 1,3; spor kurulular yzde 1,2; eitim ve sanat grup
K lingem an n (der.),
lar yzde 0,5 ve tarikatlar yzde 0,4; vb. 1996, s. 151.
 Oysa, toplum un her kesimine seslenmeye alan parti model ve anlaynn giderek etki
sizletii bir ortam da, belirli sorunlar etrafnda odaklaabilen gnll kurulularn nemi
byktr. Siyasal partiler genelde m erkeze daha yaknken, sivil toplum rgtlerin varl
nn evreVi glendirdii aktr. Ne var ki, bu tr kurulularn saysnda son yllarda
gzlenen anlaml arta karn, halkn byk ounluunun yelik konusunda ilgisiz kal
mas, lkemizde sivil toplum un yeterince gl olmadn ve yurttalk bilincindeki geli
menin snrl kaldn gzler nne sermektedir. 2 ubat 1997 tarihli Gazete Pazar'da ya
ymlanan bir almaya gre, Trkiyede yaklak 60 bin sivil toplum kuruluu bulunm ak
tadr. Bunun 50 bini - ube ve temsilcilikleri ile birlikte - dernek, bini vakf, bini mes
lek odas ve birlik, bin kadar da sendikadr. Bu saylar kesin olmamakla birlikte, sadece
derneklerin dalmndaki oranlar bile yeterince aydnlatcdr: Yzde 21 mahalle ve ky
dernekleri, vzde 20 cami yaptrma, yzde 14 spor, yzde 2 avclk dernekleri. Gerisi ise
eitli bal altnda toplanmaktadr.
Grupsal ve kesimsel karlarn tesinde, rnein tarihi ve doal evrenin korunmas gibi,
toplum un genel karlarn savunan gerek gnll kurulu saylabilecek sivil toplum r
gtlerinin ortaya knn ise devletten gelebilecek mali katkya bel balamayan ekonomik
dzeyi yksek kesimlerce hzlandrld unutulmamaldr. Ama ister siyasal partiler, ister
sivil toplum kurulular bnyesinde olsun, gerekten inanla, gnlle, militanca alan,
tartmalara, toplantlara ve eylemlere katlan yelerin oran genelde yksek deildir. D a
has, siyasal iktidarlarn yasama faaliyetleri iinde, bata meslek rgtleri olmak zere sivil
toplum kurulularna kendilerini dorudan ilgilendiren konularda bile, ou zaman dan
maktan kand da Trk demokrasisine zg bir durum dur. Bunda, gerek ii gerekse
iveren rgtlerinin blnm lnn de nemli bir etkisi vardr. Blnmlk, siyasal
iktidarn karnda gcnden ekinecei muhataplar bulmasn bir lde engellemektedir.
Temsili demokrasi iin vazgeilmez saylan siyasal partiler gibi, bata sendikalar olmak
zere eitli meslek rgtlerinin, baka bir tanmla bask gruplarnn nemi ortadadr. s
ter dorudan siyasal iktidara talip, ister siyasal iktidar etkilemeye ynelik olsun, bu tr ku
rulularn da kapal, lider sultas altnda oligari odaklarna dnmemeleri gerekir.
K artelleen p artiler
Trkiyede partilere bakldnda, bu kurulularn, yeterince fikir, kadro, lider ve politika
retemedikleri, Yavuz Baydarn deerlendirmesiyle, yazlm olmayan bilgisayarlara ben
zedikleri49 aktr. Dahas, partilerin yaplar ve ileyileri antidemokratiktir. Parti bnye
sinde yelerin ve yerel rgtlerin yeterince etkili olamamalar, genel merkez ve lider sul
tasyla ynetilmeleri nedeniyle, partiler ve semenler vani vurttalar arasndaki ilikiler kop
maktadr. Yzde 10 gibi olduka yksek bir ulusal barajla birlikte uygulanan nisbi seim
sistemi, tm partilere yaama ve parlamentoya ye gnderm ek olana vermemektedir.
Ayrca, siyasal partiler Anayasa Mahkemesi tarafndan da kapatabilm ektedir (rnein,
Halkn Emek Partisi, Refah Partisi). te yandan, siyaset esnaflna zemin salayan dele
ge sistemi ile parti adaylarnn belirlendii n seimler bir yana, genel merkeze tannan
yetkilerle lidere yakn kiilere seim listelerinin n sralarnn bir ulufe gibi datlmas da,
toplum un her kesiminden yurttalara seilme hakk salamaktan ok, parti liderlerin parti
49. Baydar, Y., "Deiim
zerindeki iktidarlarn srdrebilmeleri iin bir ara ilevini grmektedir. Parti iinde oli-
M m kn m ?", Radikal,
17 A ustos 1998. garik ynetim tabana kapaldr. Bu kapallk srdke, yurtta sesini nasl duyurabilecek,
 Demirel, APnin seim
m itinginde. Cengiz
Kahraman arivi.

.'.akkn nasl koruyabilecek, gerektiinde devlete kar kendini nasl savunabilecektir? Mil-
ctvekillerinin siyasal yaam parti yneticilerin dudaklar arasnda olduu srece, parla
mentoda yer alan milletvekillerinin de, tpk semen vurtta gibi figran konumuna d
meleri ve halkn sorunlarna gereince duyarl olamamalar kanlmazdr.
?>u balamda, Katz ve Mairi Batdaki sivasal partilerin gnmzdeki evrimini inceler
sen gelitirdikleri kartel parti modeli,50 Tiirkiveve de uymaktadr: Daha nceki parti
modellerinden farkl olarak, byle bir sistemde partiler ve devletin birbirine nfuz etme-
er sz konusudur. Ayrca, kartel partiler arasnda kiik ve yeni partilere kar bir lde
zmni bir ibirlii bulunmaktadr. Sivasal parti karteli biivk lde devletin eline bakmak
tadr. Parlamentodan geirdikleri vasa sayesinde hak kazandklar devletin parasal yard
mndan byk yarar saladklar iin, kk partilerin kendilerine rakip olmasn engelle
mekten kanmamaktadrlar. Sz konusu devlet yardm kartele dahil partilerin rgtlen
me profilini de etkilemektedir: Parti faaliyetleri ve seim propagandalar profesvoelle-
nektedir, nk bol paralar vardr. Sermave-voun particilik artk cm ck-von par
ticilik ve propaganda anlayn ikinci plana atmaktadr. Sradan yelere zaman zaman bel-
.1 grevler verilse bile, yelik nerdevse atomlatndan, tabann parti st ynetimine
sar kmas gereklememektedir. Yerel yneticilerin parti ynetimine mevdan okumala
r sz konusu deildir. nk partinin i yaps, tepedeki sekinler ile yerel yneticilerin
mrbirinden zerk davranabilmelerine imkn verecek ekilde dzenlenmitir. Siyaset, belir-
50. Katz, R.S.- Mair, P
.1 toplumsal reformlar gerekletirmenin volu olmak verine, salt bir meslek olarak g " C h an gin g M odels of
rlrken, parti ii rekabette ynetim becerisi ve i bitkicilik temel olmaktadr. Katz ve Ma- Party O rganization and
Party Dem ocracy: the
:r, semenlerin tercihlerini bir siyasal partiler fiks mniisiinden yapabildiklerine, ancak Em ergence of the
Cartel Party", Party
mny deitiremediklerine dikkat ekiyorlar: Partiler profesyonellerin ortaklklardr,
Politics, 1(1), 1995,
yurttalarn oluturduu ya da yurttalarn karna alan cemiyetler deil s. 5-28.
 Ovsa, siyasal katlmcln zaten dk olduu Trkiyede, yurttalar oyunu verdii parti
den, ekonomik ve sosyal refah salamasn, yaam dzeyini ykseltmesini, terr ezmesi
ni, enflasyonu ve pahall frenlemesini, istihdam, huzur ve istikrar salamas gibi ok
eyler beklemekte, bunlar gereklemeyince de gvensizlie dmektedir.51 Bu arada,
milletvekillerine kyak emeklilik ya da Meclisin koltuk ihalesi yolsuzluu gibi olayla
rn da yurttan karamsarln kzgnla dntrd sylenebilir. Yurttalarn hk
met, partiler ve siyasetilerden bekledikleri ile onlarn ortaya koyduklar performans d
k bir enformasyon rasvonalitesi iinde deerlendirilmesi,52 temsilcilerine kar duyduk
lar gvensizlii artrmaktadr. Trkiyede, kitlelerin eksik bilgilendirilmesinin yan sra, r
nein Susurluk Skandali , akc etesi gibi siyaset-mafya ilikileri konusunda basn
dan renebildiklerinin bile, siyasi yozlamann boyutlarn ortaya kard ve bunun da
genel gvensizlii arttrd aktr.

Kilit kurumlarda yozlama

Siyasal partiler ve parlam entonun yan sra, toplum un kilit kurumlan da iyi ilememekte
dir. Bunun sonucu, insanmzn, bu kurumlara duyduu gven, kamuoyu yoklamalarnn
da gsterdii gibi, vatan bekisi olarak grevini eksiksiz yaptna inanlan ve rgt ciddi
yetine sayg duyulan ordu dnda, giderek azalmaktadr. Bu durum un yurtta kavram
zerindeki olumsuz etkisi ortadadr. nk yurttalarn kamusal alanla ilikilerinde, en
azndan insan haklarnn kurumsallamas ve ktta kalmamas ynnden, idare, gvenlik
ve adaletin som ut ileyii byk nem tar. Ne var ki, lkemizde brokrasi, polis, savc ve
mahkemeler, genelde yurttalara kar duyarsz davranmakta, ona yardmc olmaktan ok,
yaantn daha da zorlatrmaktadr. Dahas, efifaflatrlmalarna karn, karakollarda da
yak hatta ikence uygulamalar bir trl ortadan kaldram am aktadr. Bu arada, 1913 y
lnda szde geici olarak karlan, ama gnm ze kadar yrrln koruyan M em u
rin Muhakemat Hakknda Kanun u Muvakkatn, kamu grevlilerine adli ynden ayrca
lk tandn hatrlatalm. Bu yasa, brokrasiyi halka kar koruyucu kalkanla donatan ve
yurtta ikinci plana iten geleneksel otoriter ynetim anlaynn canl bir rneidir. H u
kuk devleti ilkesine gre, idarenin tm eylem ve edimleri yarg denetim ine tabidir. Oysa,
yetkilerini aarak davranan ya da meru olmayan yollara bavuran kamu grevlileri hakkn
da balatlan kovuturma, yarglama ve cezalandrma oran denizde buzda gibidir. D a
has, Anayasaya gre yurttalarn yasa nnde eit olmalarna karlk, ou zaman eitsiz
davranlmaktadr.
Yurttan temel kurumlara ve kurululara gveni azald oranda siyasete ilgisi, yurttalk bi
51. Sunar, i.,
lincinden ok siyasal iktidarn araclyla belli karlar ve maddi kazanmlar elde etmee y
"Siyasetilere
Gvensizlik Ya ygn ", nelmektedir. Trkiye gereinde, iyi yurttaln, idealizmin bir ie varamad, stelik insa
M illiyet, 29 Eyll 1995.
nn ban belaya soktuu inanc yaygnlamaktadr. En basit bir trafik kazasnda bile, kusu
52. Carm ines, E. G.,
Huckfeldt, R, "Political ru olmayan veya ok az oranda kusurlu durumdaki ortalama yurtta, evresinde izlenen r
Behaviour: An neklerde olduu gibi, kusurlu ancak tuzu kuru muhatabnn trafik grevlileri indinde et
O verview ", A N ew
H and boo k o f Political kili olabilecei, tehdit ya da maddi kar vaadi gibi eitli yollarla sorumluluk orann d
Science, Goodin, R. E., rtebilecei, hatta tm kusurun kendisine yklenebileceinden endie duymaktadr.
Klingem ann, H.-D.
(der.), 1996, s. 248-249. Brokrasinin gerekten yansz, adaletin gerekten adil olmadna ilikin inan giderek
artmaktadr. Kimi brokratlarn rvet aldklarnn ayyuka kmas, kimi savc ve vargla-
"in eitli basklar ya da kar salanmas sonucu, grevlerini laykvla yerine getirmemclc-
in, hibir ekilde bu kuramlarn gvenirliini etkilemiveceini dnmek zordur. da-
re ve vargya duyulan gven azalmaktadr. Polis iin de benzer gzlemler geerlidir. El
bette bu yzeysel izlenimler bilimsel aratrmalarla snanmak zorundadr, ama grnen
mdur. H ukuk Devleti ve Sosyal Devlet kavramlarnn ii giderek boalrken, volsuz-
k kltrniin ne kt Trkiyede yurttalk bilincinin gelimesi iin rnek alnabile
cek olumlu modeller snrl kalmaktadr. H ukuk vok, guguk var yaknmalar temelsiz
deildir. Nasreddin H ocadan gnm ze deien nedir kir Paray veren dd alar
Sosyal ve ekonomik eitsizliklerin derinlemesine kout olarak, temel kuramlarda yaanan
vozlama, bireyin devlete kar duyduu gvenin zedelenmesine yol amaktadr.
Yerel ynetimler

Devletin ar merkeziyeti yaps ve ynetim anlay, yerel ynetimlerin gdk kalmasna

ol amtr. Halkn kendi iinden seerek kendi kendini ynettii yurtta demokrasisi
asndan nemli bir konumda bulunan yerel ynetimler, merkezi ynetimin ar vesaye
tinden kurtulamadklan gibi, yerel lekte de yeterince ilevsellik kazanamamlardr. Yurt
ta, oturduu, alt yrede bile kendini dorudan veya dolayl olarak ilgilendiren ka
rarlarn alnma srecinden uzak tutulmaktadr. Belediye bakanlarnn vali gibi iileri ba
kanl tarafndan atand Tek Parti Dnem inin geride kalmasna karn, semenler ken
di oylaryla belirledikleri belediye bakan ve meclislerini seim sand dnda denetleye
bilecek ve kendileri adna alman kararlar etkiliyebilecekleri bir yerel rgtlenm e modelin
den yoksundurlar. Byk kent ve ile belediyeleri arasnda grnrdeki iblm de yurt
ta asndan elle tutulur bir sonu dourmamtr. Demokrasinin bata tabanda yeerdii
ve glendii ortadayken, beledive meclislerinin genelde bakann icraatlarna onay m e
kanizmas olarak altklar grlmektedir. G nm zde, eskiye oranla ok daha fzla sa
da insann yerel ynetimlere katld dora olsa bile, bu katlm biimsel ve etkisiz kal
maktadr. nk, demokrasi asndan bilinli bir onama va da muhalefet, tartma ve uz-
.amaya imkn veren bir rgtlenm e modeline sahip klnmamlardr. Bu yzden de, yurt
taln som ut uygulama okulu olmas gereken belediyeler, ou zaman bir dkala
dnerek, akrabalara, yaknlara, cemaatlere, partililere veya gl kar gruplarna, tarihi
va da doal evrenin korunmasn hie sayarak, arazi, konut, iyeri ve ticari rant salama
arac olarak almaktadr. Halkn som ut denetim inden yoksun belediyeler nepotist (yakn
larn kayran), partizan ve neo-poplist politikalarn bir arac ve bir oy deposu olarak kal
dka, katlmc ve etik yurtta olabilmenin gl ortadadr.

Yurttaln bugn ve gelecei

Trkiyede yurttal zorlatran balca yapsal ve kltrel engellere deindikten sonra,
bugne ve gelecee ynelik bir deerlendirme yapldnda, hem ktmser hem de iyim
ler olmak mmkndr: Demokratik siyasal yaamdaki mevcut tkanmalar kimi evrelerin
otoriter ynetim araylarn beslerken, yeterince katlmc olmayan kitlelerin, bire bir kar
lar sz konusu olmad srece, siyasete kar genel kaytszln da pekitirmektedir. Ne
var ki, gnm zn dinamik toplum unda gze arpmaya balayan sivil toplum kprtlar ve
devletin kilit kumrularnda reform araylar, iktidar denetleme gc yksek, katlmc ve
talepi, siyasal etie nem veren, kamu karlarn gzeten yurttalk potansiyelinin hi de
dk olmadn kantlar niteliktedir. Trkiye gerekten bir yol ayrmndadr.
Trkiyede demokrasi sk sk kilitlenmektedir. Ayrca, halkn siyasete ve siyasal katlma
kar ilgisizlii artmaktadr. Olumsuzluklarn balcalarna ksaca deinelim.
Siyasal tkanma
H em sistemden hem de siyasi liderlerin kiiliklerinden kaynaklanan nedenlerle ynetem e
yen demokrasi konum una den Trkiye demokrasisinde, Meclis dndaki glerin ge
leneksel arl doal olarak daha da artmaktadr. Sonuta, baz kesimler gemite oldu
u gibi, kurtarc arayna girerken, bizzat st dzey ordu mensuplar tarafndan d e
mokrasideki istikrarszlk ve tkanma sorununa zm n, silahl deil, silahsz kuvvetler
tarafndan bulunmas gereinin hatrlatlmas anlamldr. nk zm n anahtar ne
gemiteki Ordu-D evlet ne de gnmzdeki D evlet-O rdudadr; anahtar, istikrarl eko
nomi, istikrarl ynetim ve gerek demokrasidedir. Burjuvazinin ekonomik gcn ve s
nfsal ayrcalklarn korumak amacyla, siyasal gcn askerlere gemesine davetiye kar
mas; en azndan, kolayca kabullenmesi olarak zetlenebilecek Bonapartizm tartmala
rnn Trkiyede ska gndem e gelmesi, demokrasi asndan salkszlk belirtileridir. Y
neticilerle ynetilenler arasnda genelde geerli olan vesaveti anlay, asker ve siyaseti ili
kilerini de kapsad oranda, zaten ok geni olmayan kamusal/siyasal alan daha da dara
lacak, yurtta katlm iyice etkisizleecektir.
Siyasete ilgisizlik
Trkiye insannda genelde bir ktmserlik egemendir: Bu dzeni deitirmeye bizim g
cm z yetmez ya da Bize mi kald bu memleketin halini dzeltm ek veya Bykleri
miz bilir ve nihayet, Bir eyler yapmaya abalasan ne deiir ki? diye dnenler o
unluktadr. Kimi kendine gvensizlikten, kimi szde gerekiliinden, kimi de iine y
le geldiinden, byle konuur. Kimi ise siyasete ilgi duymann, yurtta gibi davranmann
sonucunda zarar grecei kaygsn tar; iini, ayrcalklarn kaybetmekten, tutuklanmak-
tan, cezaevine girmekten, grev yerinin deitirilmesinden korkar. nk nnde em
sal uygulamalar vardr. Ksacas, yurttaln da bir maliyet analizi yaplr, siyasete ilgi
duymann olas kr veya zararlar llr. Ancak, Devlet ilerinden uzak durm ann da
tesinde, halkn genelde siyasete ilgisiz kalmasnn, sekinci ynetici kesimlerin de karla
rna uygun decei aktr. Bir yerde egemen kesimlerin arzulad ve bu ynde eitli en
geller koyarak gerekletirdii depolitizasyon srecinin, toplum da da zmni bir onay
grmesinin, demokrasi ve hukuk kurallarna uyarak hakkn savunan ve arayan katlmc
yurttalk anlay zerinde olumsuz sonular dourmamas mmkn deildir.
Siyasete ilgi duyulmamasnn olas nedenleri konusunda, D ahln birey psikolojisini n pla
na karan temel varsaymlar da Trkiyedeki katlmc yurttaln neden gl olamad
n bir lde aklayabilir: D ahla gre, eer bir kiinin siyasetle uramasnn salvaca-
dller , teki alanlardaki uralarnn ona verebileceklerine oranla daha dk deer
de kalyorsa, siyasete ilgi duymas dk bir olaslktr. Eer bir kii, siyasetle uramasnn
durum unu deitirebilme ve kazan dengesini kendi lehine evirme ansnn dk olaca
n dnrse, siyasete ilgi duyma olasl gene azalacaktr. Ve nihayet, eer bir kii, si-
vasetle uramasa bile, bunun kendisi iin kabul edilebilir sonular douraca kansnday
sa, siyasete ilgi duyma olasl dk olacaktr.53
Gerekten de, Trkiyede ekonomik, kltrel, siyasal ve sosyal eitsizlikler nedeniyle, ana
toplumla yeterince btnleemeyen bireylerin bir blm nn siyasal sisteme gvenlerini
yitirdikleri grlmektedir. Birok Bat lkesinde olduu gibi byk kentlerin acmasz re
kabeti ortam nda, artan iizlik ve yoksulluk sonucu toplum dan dlanan ve yabanclaan
kiilerin siyasete ilgileri azalmaktadr. Dlanma karsnda, yeni kazanmlar elde etmek
amacyla, areyi cemaat korumas altna girmekte ya da savlan birincilere oranla ok daha
dk kalsa da, mevcut siyasal sisteme iddet yoluyla ba kaldrmakta arayanlar vardr. O r
ta snflar arasnda da, temel kurumlarn yozlamas nedeniyle kamusal yaama giderek il-
gisizleen kiiler olduu gibi, etik yurtta anlayn bir kenara brakp, siyasetle salt kiisel
veya grupsal karlar iin uraanlar oalmaktadr. Bunda, siyasal partiler sisteminin
"uar, blnm ve ideolojik adan kutuplam54 olmasnn, baka bir anlatmla, parti
lerin aldklar oylarda bir seimden tekine ani deiiklikler gstermesinin, parlamentoda
temsil edilen siyasal parti saysnn giderek artmasnn ve lml merkez partilerin zayflama
snn payn unutm am ak gerek.
Trkiye 1950lerden beri byk ekonomik, siyasal ve toplumsal dnmlere sahne ol
mutur. Bugn yksek enflasyon ve bunun sonucu gelir dalmnda artan eitsizliklere
karn, zellikle ekonomiye egemen olan dinamizm, toplum da demokrasinin glenmesi
ne uygun bir ortam yaratmaktadr. Kreselleme sonucu uluslararas platformda gle
nen liberal ekonomi ve insan haklar akm da, Trkiyenin ekonomik ve demokratik p o
tansiyelinin aa vurulmasn hzlandrmaktadr. Baka bir,deyile, ekonomideki gelime
ler, toplum un gerisinde kald sulamasna hedef olan siyasal kurumlan zorlamaya, e
itli reformlara gncellik kazandrmaya balamtr.
evre gleniyor
Trkiyede yurttaln zor bir zanaat olmaktan kp Bat lkelerindeki standard yakala
yacana ilikin toplumsal ve siyasal filizlenmelere tank olunmaktadr. Gl merkeze
kar evrcnin sesi gemie oranla daha gr kmaktadr. Ama, merkezci-vesayeti ve b
tncl siyasal kltrn etkilerinin ksa vadede ortadan kalkmas beklenmemelidir. Pareto- 53. Dahl, R.A., M odern
P olitical Analysis,
cu anlamda, toplumsal/siyasal kalntlarn etkisi daha bir sre devam edecek, Trkiye
Englew ood C liffs Press,
"vaaklar lkesi zelliklerini kolay kaybetmeyecektir. New Jersey, 1963, s. 60-
63.
Gene de, sivil toplum giderek glenmektedir.55 Trkiye resmi ideolojiden bamsz ola
54. zbudun, E., agm.,
rak modernite ve demokrasiyi tartmay renmekte, Osmanllkta var olan ancak modern 1997, s. 87-88.
Trkiyenin kurucularnn o gnn koullar iinde zorunlu olarak sindirmeye altklar 55. A lanku-Kural, S.,
"Yeni Hayali Kim likler
okkltrll ve gerek oulculuu kefetmektedir. ster solda, ister sada olsunlar,
ve Yurttalar
geleneksel olarak sekinci ve vesayeti ynetim anlayndan kurtulamayan Trk aydnlar Dem okrasisi", Birikim, 5.
nn zellikle insan haklar balamnda, artk sivil toplum a dahil olmak istemeleri de, de 71-72, 1995, s. 96;
Bayart, J.-F., "La
mokrasi asndan nemli bir gstergedir. Nitekim, Bat lkelerinde olduu gibi kamu Com blnatoire des forces
sal alan ile zel alan arasndaki ayrmn, yava da olsa, netlemeye balad izlenmek nationalistes en
Turquie: 'D m ocratie
tedir. Dahas, bu tartmalar sadece aydn evrelerle snrl kalmamakta geni kitlelere mal Islam ique' ou
olmaya balamaktadr. Szgelimi resmi kimlik konusu, okkltrllk balamnda ele al crim inalisation du
com m unautarism e?",
nrken, din ve etnisite siyasal partiler araclyla (Fazilet Partisi ve H ADEP) sivasalla-
CEM OTI, 1997, S. 24, s.
maktadr te yandan, insan haklar konusu eskiye oranla ok daha srarl bir biimde 278.
 gndem de tutulurken, hkm et dzeyinde, bir devlet bakanl da bu konuyla grevlen
dirilmitir. Cumhurbakan Demirelin anayasal yurttalk kavramn tartmaya amas
da nemli bir yeniliktir. Laik ve demokratik Trkiye Cumhuriyeti yurttalarn, ulus-dev-
letten aldklar baat kimlik erevesinde, siyasal hak ve zgrlklerinin gvenceye alnma
snn yan sra, yasalara uyduklar ve lke btnlne sadk kaldklar, onlarn etnik-kl-
trel altkimliklerinin de tannmas ve korunmasn ngren byle bir anlay, Trkiyede
baz siyasal tabu ve yasaklarn kalkabileceine ilikin olumlu belirtilerden biridir. Ancak,
demokratik rejimin sorunlar balamnda ele alndnda, resmi kimlik yani yurttalk b u
nalmnn, etnik ve kltrel/dinsel altkimliklerin tannma ve eitlik talepleri kadar, belki de
daha ok, blgeleraras dengesiz kalknma, toplumla yeterince btnleememe ve adalet
siz gelir dalmndan kaynakland da gzden karlmamaldr.
Yurtta giriimleri
te yandan, dernek, platform ya da dzenli bir yapya kavuturulan yurtta giriimleri
gibi, devletten byk lde bamsz nitelikteki sivil toplum kurulularnn says giderek
artmaktadr. Bunda, yurttalk bilincinin artmas kadar, ekonomik etmenlerin de pay b
yktr. I. T urann yerinde gzlemiyle, lkemizin yaad ekonomik gelime, duraksa
malarla da olsa piyasa ekonomisinin yerlemesi, uluslararas sistemle ok boyutlu olarak gi
derek daha fazla btnlememiz, sonunda Trkiyede de devletin her ii yapamayaca,
hatta birok iin yaplmasna engel tekil ettii gibi bir dncenin yaygnlamasna sebep
oldu. Buna karlk ekonomik gelime de, toplum da gnll kurulularn devlete muhta
olmadan ayakta durmas iin bir kaynak yaratt.56 Ksacas, varlk nedenini devlet ve ikti
dar kuramlarna borlu olmayan, hereyi Devlet Babadan beklemeyen, bamsz ve g
l rgtler toplum da arttka, yurttalk yeni bir anlam kazanmaktadr.
Trkiyede erozyondan lleme tehlikesine kar TEM A Vakfindan, devlet kurulularna
szmay baarm etelerin bertaraf edilmesini talep eden Aydnlk iin bir dakika karan
lk giriiminden, Bergamal ifti ailelerinin yrelerinde siyanr yntemi ile altn madeni
iletilmesine kar oluturduklar toplu harekete, halkn kendi beldelerinin gelecei zerin
de sz sahibi olmasn tevik iin, rnein zmir Aliaa ve U rlada kurulan gayri resmi
Yurtta Meclislerine toplum da bir kprdanma izlenmektedir. Gzaltna alndktan son
ra ya da esrarengiz bir biimde kaybolan yaknlarnn bulunmasn, eer ortadan kald
rlmlarsa, sulularn saptanp adalete teslimini istiyen Cumartesi anneleri , tankerlerin
Boazlardan gemesinin yaratt tehlikelere dikkat eken, gzel doa kelerinin linyit
ve nkleer enerji santrallerine kurban edilmemesini isteyen, av srelerinin ve avlanma mik
tarnn geniletilmesine kar kan evreci kurulular, yasalarn erkee tand ayrcalk
larn kaldrlmas talebiyle ortaya kan kadn haklan rgtleri gibi yzlerce sivil toplum
hareketine tank olunmaktadr. Susan Trkiyeden Konuan Trkiyeye yneli, sade
ce kendi dar karlaryla ilgilenmeyip, toplum un genel karlarnn korunmas amacyla ha
rekete geen katlmc ve etik demokratik yurttalk anlaynn lkemizde kk salmaya ba
ladnn bir kantdr. Basn gibi ve zel radyo ve televizyon kanallarnn oalmas da si
56. Turan, i., Sivil
vil toplum un glendiini yanstr; gerek bir enformasyon zgrlnn var olmas ko
Toplum Kurulular, uluyla. En azndan, medyann yolsuzluklar, kara para , kirli eller ve eteleree kar
S em p ozyum iinde,
Tarih V akf Yaynlar,
yrtt kampanyalann yurttalarn bilgilendirilmesi ve harekete geirilmeleri asndan
stanbul, 1998, s. 13. nemi ortadadr.
Gndemdeki reformlar
Toplumdan gelen basklarn yan sra, devlet de eitli amalan arasnda yurttaln da
r.nii aacak, bir dizi reformun bir an nce gerekletirilmesi gerektiinin bilincine var-
str Bilincine varmak bir konudur, gerekletirmek ise bir baka konudur, denilebilir.
Nitekim, Anayasann baz antidemokratik hkmlerinin ayklanarak, genlerin ve kamu
o revlerinin de siyasal partiler bnyesinde yer almalanna, sendikalarn siyasal partilerle
..k kurmalarna, ksacas, siyaset yapmalarna izin verilmesine ramen, uygulama yasa
nnn hl karlmam olmas, buna som ut bir rnektir.
c:ene de, devlet arknn iyi ilemedii konusunda hem seilenler, hem de atananlar
dzeyinde gr birlii olumutur. 1950lerin ortasndan beri konuulmasna ramen, raf
z bekleyen dare Reformu yeniden gndemdedir. darenin desantralizasyonu yani ye-
-.nden ynetimin salanmas kadar, belediyelerin de yetkilerini artran ve yurtta denetim
e katlmna daha ak projeler Meclise sunulmutur. Adalet Reformu da artk ak bir bi
imde gerekli grlmektedir. Toplumun tm kesimleri karsnda yansz, pahal olmayan,
_.:zl ancak adil bir adalet mekanizmasnn yurttalk bilincini pekitirmesi doaldr.
'Ynetim de effaflk ilkesinin sadece yurttalarn nezdinde deil hkm et dzeyinde de
;.e alnmaya balamas, bir baka olumlu gelimedir. Yurttalarn bilgilendirilmesi artk bir
asa taslann konusudur (dari Usul ve Bilgi Edinme Hakk). Yurttan sadece kendisi
-.akknda deil, toplum un karlarn ilgilendiren alanlar da ieren bir bilgilendirilme m e
kanizmasna kavuturulmasnn, demokrasi ve yurttaln zsuyu olaca aktr. Bu n e
cinle, bilgi edinme hakknn devlet srr, devletin ekonomik karlar, kiinin zel yaa
m. aile yaamnn gizlilii , vb ilkelere gre snrlandrlmas doal olsa da, bu t r kstla
malarn yurttalarn bilgi edinme hakknn zn inememesi gerekmektedir. Ayn e
kilde, M emurin M uhakemat Hakknda Kanun-u Muvakkatn nihayet yrrlkten kald
rlaca vaadi de, eer gerekleirse, kamu grevlilerinin yurtta karsndaki ayrcalkl ko
rum u ortadan kalkacaktr. te yandan, yurttalarn haklarn ineyen kamu grevlileri
rakknda skandinav lkelerinde olduu gibi, sratle yasal ilem yaplmasn salayacak
-Ombudsman projesinin de, gerekletii takdirde, idare-yurtta diyalounu salamlat-
-aca aktr.
Anavasann yan sra, siyasal partiler ve seim yasalarnda da antidemokratik uygulamalara
lanak veren hkmlerin ayklanmas, M edisin karar alma srecini hzlandracak T
zk deiiklikliine gidilmesi gibi siyasal reformlar da Trkiyenin gndem indeki teki
canl konulardr. Yllardr srncemede braklan vergi reform unun kimi eksikliklerine kar
sn sonunda karlabilmi olmasnn da, yurttalarn siyasal yaama daha geni ve etkili bir
cicimde katlmasn salayacak reformlarn gerekleme ansn artrd grndeyiz.
Trkiyede demokrasi ve yurttaln gelecei konusunda iyimserlie iten balca gelime-
.er bunlar. nk, eskiden olduu gibi tepeden inmeci bir siyasal/ toplumsal mhendis-
ik projesinden ok, iteki ekonomik ve sosyal gelimeler ve sivil toplum unun glenme
si kadar, globalleen dnya ile uyum salama ve Avrupa ile btnleme abalarnn yol a
t gerek bir ivme sz konusudur.

Sonu
Tebaalktan yurtta konum una gei uzun soluklu bir sretir. Bat lkelerinde anayasac-
lk akmlar 300 yl akn bir sre iinde geliirken, Trkiyede ok daha ksa bir zaman
 dilimi iinde tebaalktan yurttala geiin gereklemesi hi de kolay deildir. sel ve
dsal eitli etmenlerin bireysellemeyi ve bunun sonucu yurttalk bilincinin gelimesini
geciktirdii ortadadr. Ataerkil aile yaps gibi, pretorven devletin sekinci ve otoriter ge
lenekleriyle de rten vesayeti ve himayeci anlay ve karlnda beklenen itaat ve sada
kat, Osmanl m paratorluundan Cum huriyet ynetimine miras kalmtr. Laik Cum hu-
riyetin kurucular, geleneki m m etten modern bir ulusa dntrm ek istedikleri Trki
yede halkn tebaalktan yurttala geiinin ilk admlarn gerekletirmilerdir. Tek par
tili Cum huriyet dnem ini, ordunun Trk siyasal yaam zerindeki kimi zaman belirleyi
ci roln, Kemalist ulus-devlet ideolojisini bugn eletirmek elbette mm kndr. Ama
asl nemli olan, sz konusu dnem lere, o dnem in koullar iinde bakabilmektir: M o
narinin dayand, slami aidiyete uygun den toplumsal adan geri bir formasyonun
zerinde daha ileri bir toplumsal formasyonun, yani burjuva snfnn rn yeni bir siya
sal rejimin, laik C um hurivetin kurulmasyla ortaya kan tarihsel paradoksun yenilmesi
hi de kolay deildi. nk ne elle tutulur bir ulusal burjuvazi ne de sivil toplum vard.
Tepeden inmeci reform anlay, otoriter, btncl yntemleri yadsnamazsa da, Kema
lizmin gerek bir toplumsal devrime zemin hazrlad aktr. Ayrca, Cum huriyetin eko
nomik devletilik ve korumaclk uygulamalarnn da ulusal burjuvazinin nn at yad
snamaz. Eksiklikleri, yanlglar ne olursa olsun, Cum huriyet iktidarlarnn yurttalk ala
nndaki bilanosu, tebaadan ok kulluk anlaynn ar bast Osmanl dzeninkivle k-
yaslanamaz.
G nm z slam dnyasnda modern laik devlet ve demokrasi ynetimini gerekletirebi
len tek lkenin Trkiye olmas da, C um huriyetin baarsnn som ut bir kantdr. Komu
slam lkelerine oranla, Batllama, sekiilarizasyon ve ulus-devlet srecine ok daha erken
girilen Trkiyede, demokratik gelimeler yetersiz kalsa bile, Osmanl nparatorluunun
son dnem i ve zellikle C um huriyetten bu yana kaydedilen nemli aamalar sonucu,
yurttalk ynnden de halkn daha zgr bir konuma geldii tartlamaz. Arap dnya
snda yurtta olmak balkl yazsnda El Alaouinin D ou Avrupadan Latin Amerikaya,
Asya ve Afrikaya demokratiklemenin hz kazanmasna karlk, Arap lkelerinde hl bir
tek bile demokratik rejim ve hukuk devletinin kurulamam olmasndan yaknmas57 ar
tc deildir. Trkiye slam dnyasnda tektir ve bu zelliini de laik Cum huriyet ideolo
jisine borludur.
Ne var ki, Trkiyede yurttalar demokrasisi58 gerekten ilerlik kazanamamtr. Bat
lkelerinde yeni yurttalk kavramlar tartlrken, Trkiyede klasik siyasal yurtta an
laynn bile tmyle verleemedii ortadadr. Bunda, devletin ve lke btnlnn ko
runmas konusunda ok duyarl olan resmi ideoloji, kstl siyasal zgrlkler, devletin ve
siyasal iktidarlarn gcn dengeleyen insan haklarna gerekli nemin verilmemesinin ya
n sra, zellikle son yllarda, hzlanan ekonomik gelimeye karn, rekabeti toplum da ya
anan sosyal, kltrel ve etik bunalmn ve devletin temel kurumlarna kar artan bir g
57. El Alaoui, age.,
1995. vensizliin byk rol vardr. Siyasette ve idarede yozlama, adalet mekanizmasndaki ak
58. Alanku-Kural, samalar, gvenlik gleri ve brokrasiye szan kirli eller ve eteler , ekonomik ve siya
agm., 1995.
sal pastann snrl kesimlerce paylalmas, gelir dalmnda derinleen uurum , M urat
59. Belge, M. "Bireysel
Belgenin deyimi ile bireyselliin yerine bireyciliin gelimesi59 yurttal zor bir zana
Sorum luluk", Radikal,
11 A ustos 1998. at yapmaktadr. Dahas, devletin temel kurumlarnn ileyiindeki bozukluk ve zlme,
iem okratik anlamda gl devlet kavramnn iini boaltmaktadr. Devlet eklen gl
grnse de, znde gszlemekte ve gszlctirilmektedir. Atanan brokratlara
ranla yurttaa kar ok daha duyarl olsalar bile, seilenlerin de kamusal karlardan
:ok kiisel ve grupsal karlarna ncelik vermeleri, yurttan ok partili rejime ve parla
mentoya duyduu gveni zedelemektedir. Siyasetilerin enflasyon ve iizlii yenmesini,
>:ddet ve terr ortadan kaldrmasn, toplum da huzur salamasn bekleyen halk, bunlar
gereklemedii iin, elinde sihirli denek olduunu varsayd siyasetilere ve dolaysyla
parlamentoya kar yaygn bir gvensizlik iindedir. Demokrasisi ve temel kurumlan iyi i
emeyen bir toplum da, genelde her eyi devletten bekleme alkanln srdren halkn
..eviti denetleyebilmesi, yeni haklar talep edebilmesi, toplum a canllk kazandrmas ko-
,a\ olmasa gerektir. Siyaset, idare ve adaletin kilitlendii bir balamda, resmi ideolojinin
tekisi ordunun lke btnl, Kemalist devlet ve laik cumhuriyeti korumak gibi gerek
melerle de olsa, ister istemez siyasete mdahale etmesine uygun bir zemin olutuu da or-
radadr.
\ncak tm kusuru sisteme yklemek ve sistemin aktrleri olan yneticilerin ve ynetilen-
eri roln, yani insan faktrn unutm ak da bizi eksik deerlendirmelere iter. Szge-
.:mi, siyasal rejimin antidemokratik mevzuattan arndrlmas, 1960lardan bu yana kesin
eler ve geriye dnler olsa da, yava ancak kararl bir biimde srdrlmektedir. Buna
arn, ben-merkezci liderlerin egemenliindeki siyasal partilerin iinde demokrasi bir tiir-
. geliememektedir. Bu ilgin bir elikidir. Ayn ekilde, Yetim hakkn yedirtmem di-
. en paternalist hkm et bakanlar, devletin kt kaynaklarn oy kaygsyla poplist po-
.tikalara peke ekmekten ekinmemektedir. Devletin klmesini isteyen liberal giri-
Mincilerin ou, devletin kaynaklarndan yararlanma frsatn karmad gibi, yolsuzluk-
.ardan yaknan yurttalarn kiisel karlar iin rvete bavurmaktan geri kalmadklar iz-
.erimektedir. Ekonomik erdemsizlik, siyasal erdemin de altn ovmaktadr.
Yurttalk bilincinin glendirilmesi sadece devletin ev devi deildir; bireye den etik
vikmllkler de vardr: Hazine veya zel ahslara ait tapulu araziler zerinde kaak in-
>aat yapt belirlenip inaat ykldnda, sel yata ya da plk alanna apartman dikip
doal felakete uradnda, devleti kendisine vardm etmekle ykml tutan yurttan
davrann onaylamak mmkn mdr? Ayn ekilde, yksek ve vergisiz faiz vaat eden te
feciye parasn kaptran yurttan, Nerde devlet? diye szlanmas ne lde hakl olabilir?
Devlet dairesinde iini hzlandrmak, ya da tersine, dosyasn kaybettirmek isteyenler veya
arabasyla ar hz yaparken yakalandnda grevlilere rvet teklif edenler gibi, kiisel
karlar uruna kamu karlarn tehlikeye atan yurttalarn says hi de az deildir.
Toplumsal kltr ve siyasal kltrn rttiiii bu balamda; ynetilenlerden, yneten
lerden, temel kuramlarn ileyiinden ve farkl dnya grlerinden kaynaklanan eitli e t
menlerin yurttal zorlatrd ortadadr. znde insan haklarna sayg, yurttalar z
grletirmek ve glendirmek, haklarn aramalarna ve grlerini engellenmeden ortaya
koymalarna olanak salamak yerine, toplum dan ok devletin karlarnn korunmasna
ncelik tanyan bir anayasa anlay egemendir. Yurttalk faliyetlerinin eylem menzili,
Eiisun stelin deindii gibi, bir yandan ulus-devlet modelinin dayatt zorunluluklar,
dier yandan ise devletin dayand felsefi gelenek birey insan tanmyla yakndan ilgili60 Q
olduundan, Trkiyede yurttaln hareket alan yeterince geni deildir. Gsz yurtta- s. 129.
n, gl devlet ve gl ynetim geleneinin ocuu olduu aktr. nemli olan, bu
diyalektik ilikinin demokratik kltrn yaygnlamasyla dengelenmesidir, taraflarn birbi
rinin yerini almalar deil. nk gl yurtta, gsz bir devletle var olamaz.
te yandan, etnik, dinsel/kltrel aidiyet (Krtlk, Trklk, Alevilik, Snnilik) duygula
rnn canl tuttuu cemaatilik , kaba milliyetilik, siyasal dincilik ve bize gre bunlarn
kaynakland, gerikalm yrelerde yer yer etkisi sren airet yaps ve yar feodal ilikiler,
yetersiz eitim dzeyi, sosyoekonomik gszlk, gelir dalmnda derinleen uurum,
sosyal ve kltrel uyumsuzluk, yasalar nnde eitsizlik ve adaletsizlik gibi etmenler de,
ulus-devlet yurttann nn tkamaktadr.
Yurttaln zor zanaat olmaktan kp kolaylamas toplumsal/sivasal mhendislik gibi
sanki sihirli bir denee deil, belli bir sosyoekonomik, kltrel ve siyasal formasyonun
oluma srecine baldr. stikrarl bir demokrasiye henz kavuamayan, 1923dcn 1998e
kadar geen 75 yln yardan fazlasn skynetim, askeri darbe kesintileri ya da son d
nemde olduu gibi ksmi bir olaanst hal uygulamas ile kucak kucaa geiren T rki
yede, nce devlet ideolojisinden nce birey ve yurtta ideolojisine gei sancl ol
maktadr. Dahas, sivil yneticilerin vahim beceriksizliklerinin, rnein 12 Eyll 1980 dar
besi ve son olarak da Milli Gvenlik Kurulunun 28 ubat 1997 kararlarna yol aarak as
kerlerin rejim zerindeki vesayetini daha da pekitirdii aktr.
Ancak, gemie ve gnm ze ynelik olumsuz saptamalardan ileriye dnk karamsar bir
tablo karlmas yanl olur. Trkiyenin son 75 ylda modernleme, ekonomik ve sosyal
kalknma alanlarnda gerekletirdii byk dnm ortadadr. Laik Cum huriyet rejimi
nin ve 50 yl geen ok partili dzenin salad birikim ve perspektiflerle, insanmz ya
kn bir gelecekte onu gerek yurtta haklar ve sorumluluklarna sahip klacak olanaklara
kavuabilir. Gei toplum u bunalm yaayan Trkiye kabuk deitirmektedir. Gerek i di
namiklerin gelitirdii sivil toplum un, gerekse dnyay saran globalleme ve Avrupa ile b
tnleme abalarnn rzgar, gerekten demokratik ve oulcu bir Trkiye ynnde es
mektedir. Tekil kltrl niter bir devletten okkltrl niter bir devlete gei kolay d e
il, ancak imknsz da deildir. Cum huriyet demokrasiyle glenir ve korunur.

Artun nsal Prof. Dr.

Galatasaray niversitesi retim yesi
 "TEBA- OSMANl"DEN "T.C. YURTTAI"NA
GEN NERESNDEYZ?
Rona Aybay

Bir topluluun devlet olarak kabul edilebilmesi, baz temel elerin o toplulukta bulunma
sna baldr. Bu eler; egemenlik , lke ve o lke zerinde yaayan belli bir insan
topluluudur.
Egemenlik, bir otoritenin, belli bir lke ve insan topluluu zerinde kendini saydrp kabul
ettirmesi anlamna gelir. Bu sebeple de manevi bir nitelik tar. Buna karlk, dier iki e,
yani lke ve insan topluluu maddi niteliktedir.
Konumuz, bu maddi nitelikteki kurucu elerden insan topluluuyla ilgilidir.
Devletin insan esi, tek tek insanlardan oluan bir btndr. Konumuzun temel kavram
yurttalk (vatandalk), bu btn oluturan kiiler ile devlet arasnda kurulan hukuki
badr. Bu hukuki ba, devletle birey arasnda karlkl hak, dev ve ykmllklerin be
lirlenmesi bakmndan nem tar. Bir devlete uyrukluk bayla bal olan kiilerin hukuksal
stats, o devletle aralarnda byle bir ba bulunmayanlarn statsnden farkldr. Devlet,
yabanclara kar ne denli liberal bir politika izlerse izlesin; alma ve oturma (ikamet)
hakk, tanmaz mal edinme ve zellikle siyasal zgrlkler gibi alanlarda yabanclara snr
lamalar konulmas doal karlanr.
Devletle bireyler arasnda kurulan hukuksal ban nitelii ve giderek bu baa verilen ad, dev
let egemenliinin niteliiyle dorudan ilgilidir. Egemenlilin ulustan kanakland dem ok
ratik cumhuriyet rejimlerinde bu ban ad yurttalk (vatandalk)tr. Egemenliin oluma
snda her yurttan (vatandan) pay vardr; her yurtta, her oluuma eit biimde katlabilir.
Buna karlk, egemenliin bir tek kiide olduu monarik rejimlerde kii, yurtta (vatanda)
deil uyruktur (tebaadr).

Osmanl devletinde durum

Osmanl devletinde, devlet egemenlii altndaki kiiler, padiahn kulu ve tebaasdr. Halk
(reaya), sr olarak grlr; padiah da bu srnn sahibi veya hamisi saylr. te yandan
benzeri baka devletlerde grld gibi, Osmanlda uyruklar (tebaa) arasnda hukuksal
stat bakmndan eitsizikler olmas doal karlanr.
Osmanlnn ilk yazl anayasas olan 1876 tarihli Kanunu Esasi uyarnca Osmanl m parator
luumda yaplan ilk mebus (milletvekili) seiminde uygulanan Talimat- Muvakkateye g
re, mebus seilebilmek iin az-ok emlak sahibi olmak gerekiyordu.
Osmanl lkesinde padiahn tebaas olarak yaayan insanlar arasnda geleneksel olarak uygu
lanan nemli stat farklar vard. Bu farkllklarn balcas da; Mslman olup olmamaya da
yanan farkt. Devlet hizmetine alnma, vergi ve kiisel stat gibi konularda kendini gsteren
bu farklar, uyrukluk konusundaki dzenlemelere de yansyordu. Gayrimslim tebaa bir tr
ikinci snf uyruk savlyordu.
Osmanl devletinin k dnemlerinde ise bunun tam tersi bir durum un ortaya ktn
 gryoruz. Gayrimslim tebaa,
yabanc devlet uyrukluuna gee
rek, elde ettikleri bu uyrukluu
Osmanl devletine kar ileri sr
meye balamlard. Bu kiiler, Os-
nanl devletinin zayflamasn fr
sat bilip, Osmanl ynetimine kar
bir tr dokulunulmazlk kazan
yor ve kapitlasyonlardan yarar
lanma olana buluyorlard.
Bu yola bavuranlarn saysnn
ok artmas zerine, uyrukluk ko
nusunun ciddi bir dzene balan
mas ihtiyac duyulmu ve 1869
ylnda Tabiivct-i Osmaniye Ka
nunnamesi yaynlanmtr.
Osmanlnn uvrukluk konusundaki bu ilk vazh dzenlemesinin ad ilui: Osmanl vruk-
II. M erutiyet **
kutlam alar srasnda luu (Tabiiyet-i Osmaniye). Dikkat edilirse, bu deyimde bir lsa, halka ait olula ilgili bir
stanbul sokaklar, y n y 0 k Belirleyici e, Osmanl padiahna ballk.
Cengiz Kahraman arivi.
Bn saptadktan sonra olumlu zellii de belirtmeliyiz: Tabiivet-i Osmaniye Kanunna
mesi, slam aleminde din ilkelerinden bamsz, ilk uyrukluk dzenlemesi olmutur. Tabi
ivet-i Osmaniye Kannnamesinden vedi vl kadar sonra yaynlanan 1876 Kanunu Esasisin-
deki tabiyetle ilgili madde de ayt niteliktedir.
Devlet-i Osmaniye tabiiyetinde bulunan efradn cmlesine her hangi bir din veya mezhep
ten olursa olsun bil istisna Osmanl tabir olunur (madde 8).
Ancak grld gibi bu maddede vatanda kavram yok; Osmanl tebaas var.
23 Nisan 1920dc TBMM aldnda Osmanl dneminden devralman uyruklua ilikin
dzenlemelerin zeti bdr.

TBMM Dnemi
B konuda TBMM dnemindeki ilk aamalar 1924 Anayasasnm vatandalkla ilgili htikn
ve bunun ardndan 1925 ylnda kabul edilen Tekke ve Zaviyelerin Kapatlmas Kanunu ve
1928 ylnda kabul edilen 1312 sayl Trk Vatandal Kanunu ile 1934 ylnda kabul edi
len Efendi, Bey, Paa Gibi Lakap ve Unvanlarn Kaldrlmasna likin Kann'dur.
Konuyla ilgili, tarihi bakmdan ok nemli bir kararnameye de deinmek istiyorum.
TBMM cra Vekilleri Heyeti, Hariciye Vckletiin tezkeresi zerine 8 Mavs 1338 (1922)
tarihinde bir kararname yaynlamtr Bu kararnameye gre; Av rupaya seyahat edecek olan
lara verilen pasaportlarndaki Nam- nami-i Hazret-i Padiahi ibaresi verine TBMM H
kmeti Namna ibaresi konulacaktr.
Bu kararname, TBMM Hkm ctinin uluslararas saygnlnn kablii bakmndan nemli
bir aamadr. nk pasaport, egemenliin bir simgesidir. Egemenliin kayna olarak pa
diah deil, ulusu kabul edilen TBMM tarafndan karlm pasaportun verildii kii de ar
tk tebaa deil vatanda saylmaldr.
1924 Anayasas
Vatandalk deyimi, 1924 AnayasasFnn konumuzla ilgili hkm ile Anayasa hukukuna gir
mitir: Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn vatandalk itibariyle Trk tlak olunur
(madde 88/1).
Bu, Cumhuriyete yarar, laik ve ada bir yurttalk anlaydr. Maddenin teki fkralarn
da, Trk yurttalnn kazanlmas ve yitirilmesine ilikin ilkeler belirtilmitir.
imdi 1924 Anayasasnn vatandalkla ilgili bir baka hkmne deinmek istiyorum. Bu,
gerekten ilgin ve tarihi bakmdan nemli bir hkmdr: Anayasann, milletvekili seileme
yecek olanlar belirten 12. maddesine gre; hrszlk, dolandnclk, sahtekrlk gibi sular
dan biriyle mahkm olanlarn ya sra tabiiyet-i ecnebiye iddiasnda bulunanlar yani bir
yabanc devletin uyruu olduunu ileri srm olanlar da milletvekili seilemeyecekti.
Bu seilme yasa, o dnemin ilgin bir zelliini yanstyordu. nk Milli Mcadele sra
snda baz Trklerin talya, Yunanistan gibi devletlerden himaye pasaportu denilen pasa
portlar aldklar anlalmt. Bu pasaportlar o kiilere Trk yetkili makamlar karsnda bir tr
gvence salam ve bu kiiler, o pasaportlara dayanarak, Trk makamlarnn kendi zerlerin
de yetki kullanamayacaklarn ileri srmlerdi. te 1924 Anavasasnn yabanc uyrukluk id
diasnda bulunanlarn, milletvekili seilemeyecekleri hkm, bu kiileri hedef alyordu.
Bu yasak, 1924 Anavasasnn yaplndan yllar sonra, 1946 seimleri vesilesiyle tartma ko
nusu olmutur. O zamanki sule gre seim sonularnn kesin deerlendirilmesi ve seilen
lerin milletvekili olarak kabul TBMM tarafndan yaplyordu (Yksek Seim Kurulu gibi bir
organ yoktu). Bu ileme, seilmi milletvekillerinin mazbatalarnn kabul deniyordu.
1946 seimlerinden sonra, aralarnda eski bir maliye bakan da bulunan ok sayda nemli
kiinin Milli Mcadele dneminde bu himaye pasaportlarndan alm olduklar ileri srl
m ve mazbatalarnn kabul edilmemesi istenmitir. Bu iddialar, Mecliste sert tartmalara
yol amtr.

Tekke ve zaviyelerle trbelerin kapatlmasna ilikin kanun

Cumhuriyet dneminin ilk anayasas olan 1924 Anayasasnn ilanndan bir yl kadar sonra
TBM M nde kabul edilen 30 Kasm 1925 tarihli kanun da konumuz bakmndan ilgin zel
likler tayor. Bu kanun, insanlar dinsel inanlarn smrerek, bilisizliklerinden ve zayflk
larndan yararlanarak bask altnda tutan kar evrelerinin varlna son vermek amacyla
karlmtr. Kanunun biraz uzun olan ad, ierii ve amac konusunda olduka aydnlatcdr:
Tekke ve Zaviyelerle Trbelerin eddine ve Trbedarlklar ile Bir Takm Unvanlarn Men
ve lgasna Dair Kanun
Bu Devrim Yasas , saf ve umarsz insanlar etki altna almav baaran yobazlk ve miskinlik
yuvalarnn etkisiz klnmasn amalyor. Kanunun u hkm, insanlarn Cumhuriyete ya
rar zgr yurttalar olarak kendilerini gelitirmelerine engel olanlar yle sralyor: Alelu-
mum tarikatlerle, eyhlik, dervilik, mritlik, dedelik, seyvidlik, elebilik, babalk, emirlik,
nakiplik, halifelik, falclk, byclk, frklk ve gaipten haber vermek ve murada ka
vuturmak maksadyla nshaclk gibi unvan ve sfatlara ait hizmet ifa ve kisve iktisas mem
nudur.
Grld gibi, bu kanunla insanlarn; zgr dnen, Cumhuriyetin meruluunun te
meli olan ulusal egemenliin olumasna bilinli biimde katlan varlklar olmasnn nnde
ki engellerin kaldrlmas amalanmtr.
1961 Anayasas, Devrim Kanunlarnn Korunmas kenar balkl 153. maddesiyle, C um
huriyetin ilk yllarnda karlm Tevhid-i Tedrisat kanunu gibi temel sekiz kanunun
Anayasaya aykr olduu eklinde anlalmasn ve yorumlanmasn yasaklamt. Tekke ve
Zaviyelerin Kapatlmasna ilikin kanun da Trk toplum unun ada uygarlk seviyesine
erimesi ve Trkiye Cumhuriyetinin laiklik niteliini koruma amac gden bu Devrim Ka
nunlar arasndayd. 1982 metni, 1961 Anayasasnn ilgili maddesini kimi szck deiik
likleriyle yinelemitir. Bu deiikliklerin en dikkat ekicisi, devrim yerine inklap szc
nn kullanlmasdr.

1928 Vatandalk Kanunu

TBMM tarafndan kabul edilen ilk Vatandalk Kanunu 1928 ylnda yaymlanan 1312 say
l kanundur, bu kanun, Cumhuriyetin ilk yllarndaki nfus azlnn psikolojik etkisiyle,
olabildiince ok kiiye Trk yurttal verme isteini yanstmaktadr. Cumhuriyetin 10.
yl kutlamalar iin bestelenmi, nl 10. Yl Marnda nfusun 15 milyona ulamas ile
vnen dizeler bu bakmdan anlamldr; On ylda 15 milyon gen yarattk, her yatan!
Bu kanuna gre bir Trk babann ve anann Trkiyede veya yabanc memlekette doan o
cuklar Trktr. ocuun evlilik ii veya evlilik d oluu durumu deitirmez.
Bu kanunun ilgin bir zellii de udur: Trkle evlenen yabanc kadn, kendiliinden Trk
vatanda olur. Buna karlk yabancyla evlenen Trk kadn, Trk yurttaln muhafaza
eder.
Bu kanun 1964 ylnda kabul edilen 403 sayl Trk Vatandal Kanunu ile yrrlkten
kaldrlmtr.

Efendi, Bey, Paa gibi lakap ve unvanlarn kaldrlmas kanunu

1934 ylnda kabul edilen bu kanun da, Cumhuriyetin yurttalar arasnda eitliin salanma
s amac bakmndan nemlidir. Kanuna gre, Aa, Hac, Hafz, Hoca, Molla, Efendi, Bey,
Beyefendi, Paa, Hanm, Hanmefendi ve Hazretleri gibi lakap ve unvanlar kaldrlmtr.
Grld gibi, kanun Cumhuriyetin vrttalan arasnda eitlii hi deilse biimsel d
zeyde salamay amalamtr. Nitekim, kanuna gre Erkek ve kadn vatandalar, kanunun
karsnda ve resmi belgelerde yalnz adlaryla anlrlar. Bu kanun da, 1961 Anayasasnn
deyimiyle Devrim Kanunlarfndan, 1982 metnine gre ise nklap Kanunlarndandr, ya
ni anayasaya aykrl ileri srlemez.

Gnmzde durum
1961 Anayasas Trk Devletine vatandalk bayla bal olan herkesin Trk olduunu
belirtmitir. Bu, 1924 Anayasasndaki hkmn deiik bir anlatmla yinelenmesidir. 1961
Anayasas Vatandalktan karma ile ilgili karar ve ilemlere kar yarg yolu kapatlamaz
hkm ile bu konunun hkmet tasarrufu saylamayacan belirtmitir. Zaten Dantay i
tihatlar da bu ynde idi.
1961 Anayasas bu konuda yargya yol gstermek zere u gvenceyi de belirtmiti: Hibir
Trk vatana ballkla badamayan bir eylemde bulunmadka vatandalktan karlamaz.
12 Eyll dneminde, Danma Mecli-
sindeki grmeler srasnda, vatan
dalktan karma ilemleri karsnda,
ilgiliye, yarg yoluna bavurma olana
veren hkmn Anayasa metninden
karlmas ve bylece bu konuda hk
metin serbest braklmas ynnde
ok imzal bir nerge serilmitir. H u
kuk devleti anlayna kesinlikle ters
den bu nergenin, btn y eleri as
keri ynetim (Milli Gvenlik Konscvi)
tarafndan atanm Danma Mecli-
sinde bile kabul grmemi olmas,
Trk yurttalk hukukunun tarihsel
geliimi bakmndan olumlu bir nok
tadr.
12 Eyll rejiminin egemen olduu dnem de, 403 savl Trk Vatandal Kanununda 27 Mays 1960,
(TVK) eitli deiiklikler yaplmtr. Bu arada TVKnn 25. maddesine yeni bentler eklen gazeteciler Milli Birlik
Kom itesi yelerine
mitir. zellikle g bendi, Trk yurttalarnn siyasi iktidar tarafndan kolaylkla yurttalk ulam aya alyorlar.
tan yoksun braklmasn salamak amacyla konulmutur. Bu hkm uygulanarak 20() a
kn kii, T.C. yurttalndan voksun braklmtr.
TBMM 27 Mays 1992 tarihinde kabul ettii 3808 sayl kanunla, 2 5 /g bendinin yrrl
ne son vermi ve bu uygulamann sonularn da ortadan kaldrmtr. 12 Eylln anti
demokratik mirasn temizleme asndan bu olumlu yasay izleyerek, bata Anayasa olmak
zere 12 Eyll dneminden kalan antidemokratik yasalarn hepsinin yeniden dzenlenmesi
gereklidir.
Konunun ifte vatandalk diye belirtilen ynne de ksaca deinmemiz yerinde olacaktr.
G nmzde yurtdnda alp geimini salayan Tiirkerin says 3 milyonun zerindedir.
Bu, ortalama bir hesapla her 20 Tiirkten birinin yurtdnda az-ok srekli yaad anlam
na gelir. ifte vatandalk konusu, zellikle Federal Almanyada yaayan 2 milyonu akn
Trk bakmndan nemlidir. Bu yurttalarn byk ounluu, Trkiye ile ilgilerini ve ba
larn kesintisiz srdrmek isteindedir. Ancak TC yurttalnn yan sra Alman uyrukluu
nu da edinerek, fiilen yaayp ekonomisine katkda bulunduklar bu lkede hak ettikleri ola
naklar da elde etmek istemektedirler. Oysa Alman yasalar, Alman uyrukluunun kazanl
mas iin (en azndan 1998 Ekiminde SPD ile Yeillerin koalisyon protokollerinde ifte va
tandaln ilke olarak kabul edilmesine kadar) nceki uyruklukla ilikinin kesilmesini zorun
lu klmaktayd.
Bu insanlarmzn ifte vatandalk sorununa zm bulmak amacyla, hazrlanan bir yasa
n-tasars 1991 vl banda o zamanki iktidar ve muhalefet gruplarna mensup eitli mil-
lctvekillcrince aynen benimsenmi ve bir kanun teklifi olarak Meelise sunulmutur. Bu tek
lif Milli Savunma ve ileri komisyonlarnda kimi deiikliklerle kabul edilmi ve sonu ola 1. Bu yasa tasars
rak TBM M de benimsenerek yasalamtr.1 Prof. Dr. Rona A yb ay
ta rafn d a n
Resmi Gazetcnin 12 Haziran 1995 tarihli saysnda yaymlanan bu kanun, zetle, Bakan hazrlanm tr,
lar Kurulundan kma izni almak suretiyle yabanc bir devlet vatandaln kazanan kiiler
ve bunlarn kanuni miraslarna Trkiyede ikamet, seyahat, alma, miras, tanr ve ta
nmaz mal iktisab ile fera gibi konularda Trk vatandalarna tannan haklardan aynen ya
rarlanmaya devam etme olana verilmektedir.

Sonu
Osmanl uyrukluundan, her yurttan birbiriyle eit hak ve ykmllkleri bulunan zgr
birer varlk olduu Cumhuriyet dzenine geiin salanmasnda, yasa metinleri onsuz ol
maz koullardr. Ancak, yurttalarn hak ve zgrlkler bakmndan eit olduklarnn yasa
metinleriyle ilan edilmesinin tek bana yeterli olmad, bu soyut vasa kurallarnn somut
nlemlerle ve katklarla desteklenmesinin gerektii de bilinen bir gerektir. Cumhuriyetin
bir devrimci atlm olduu unutulmamal, unutturulmamaldr.
Yasalarla salanan eitliin, toplum yaamnda somut olarak gerekleememesi, her zaman
deil ama, kimi zaman yurttalarn alkanlklarndan ve devlet karsndaki psikolojik d u
rumlarndan kaynaklanr. nsanlar geleneksel olarak devletten rkyor, devlet adna yaplm
beyanlara, verilmi szlere gvenemiyorsa; devletle aralarndaki iliki, karlkl gven ve i
birlii duygusuna dayandrlamyorsa, yurttan kendini teki tm yurttalarla eit olarak
alglamas gleir.
Bu konuda, grnte basit ve nemsiz, ama tad anlam bakmndan kmsenmeyecek
bir rnek udur: Yurtta, devlet dairesine dileke ile bavurduunda, dileini sayglarmla
diye bitirir. Byle yapmazsa, en azndan dileinin dikkate alnmamas sz konusudur. Buna
karlk, devletin dilekeye verdii yantta yurttaa sayg belirtilmez. 12 Eyll 1980 askeri
mdahalesini izleyen dnem de, devletin yurttaa kar sayg belirtmemesi bir Babakanlk
genelgesiyle devlet memurlar iin zorunlu hale getirilmitir.
Soyut yasa kurallanyla ngrlm olan eitliin fiilen gereklemesi, herkesin Cum huri
yete yarar zgr yurttalar olarak, insan onuruna uygun bir yaam dzeyine ulamas el
bette ok ynl bir sorundur. Bu sorunun ekonomik boyutunda; kalknmay ve gelimeyi
salayacak, eitsizlii nleyecek, gelir dalmnda adaletsizlii giderecek etkinlikler gibi a
lmalar vardr.
Sorunun, eitime ve yurttalarn psikolojisine ilikin boyutu da gz ard edilmemelidir. Bas
kc yntemlerin tersine, demokratik cumhuriyet ynetimlerine yraraan, yurttalar bilgi ve
kltr bakmndan daha ileri dzeylere ulatrmak; gzel sanatlar ve bilim rnlerinden ya
rarlanmalarn salamaktr. Yurttalar, siyasal ve ekonomik karlar iin kullanlan din bask
sndan, batl inan ve hurafelerin etkisinden kurtaracak nlemlerin alnmas da nemlidir.
Bylece yurttalarn, demokratik Cumhuriyete yarar, fikri hr, vicdan hr insanlar ol
mas salanm olur.

Rona Aybay, Prof. Dr.

stanbul Bilgi niversitesi retim yesi
 TRKYE'DE UNUTULAN HALK VE BREY

Metin H ep er

Osmanlnn devlet ve toplum yaps, feodal deildir ancak patrimonval izler tamtr. zel
likle ortaada Avrupann devlet ve toplum yapsn oluturmu bulunan feodalizmin lke
mizde genellikle gz ard edilen nemli bir zellii, kral ile feodal beyler arasnda bir g
dengesinin bulunmasdr. Yuvarlak Masa valyeleri, tarih sahnesinde bir taraftan kraln da
nmanlar, dier taraftan da Kilise ile birlikte, onun gcn dengeleyen bir zmre olarak
belirmilerdir. Kendi tercihlerini birbirlerine dikte ettiremeyen kral ile feodal beyler, kar ta
rafn hak ve yetkilerini kabul etmek ve giderek kendilerini kar tarafn, hak ve yetkilere sa
hip olmas durumuna meruiyet atfetmek zorunda olduklar kanatine varmlardr. Daha
sonra, zellikle zgr kentlerde serpilen burjuvazi, feodal beylerin yerini alm; daha yakn
tarih dnemlerinde ise burjuvazi dahil eitli snf ve zmrelerden oluan sivil toplum, mer
kezi otoriteyi denetlemi, merkezi otorite de lkeyi belli bir oranda sivil toplum bireylerinin
zlem ve istemlerine duyarl bir biimde ynetmitir. Bu nedenle Batda feodalizmden bur
juva egemenliine, oradan da sivil toplum olgusuna uzanan gelime, hem demokrasi hem
de siyasal liberalizmin olmazsa olmaz ilk gelime aamalarn oluturmutur. Merkezi otori
tenin eitli toplum kesimlerini ynetime katma zorunluluunda kalmas, temsili demokra
sinin ortaya kmasna, merkezi otorite ile toplum kesimlerinin birbirlerinin hak ve hukuku
nu teslim etme zorunda kalmalarna, siyasal liberalizmin sz konusu demokrasinin nemli
bir boyutunu oluturmasna yol amtr.1
Patrimonval bir yapya sahip olan Osmanlda benzer gelimelere rastlanmamtr. Osman-
lda, nce padiahn daha sonra da deiik zamanlarda farkl kuramlardan oluan merkezin
gcn dengeleyebilen ve denetleyebilen toplum katmanlar ortaya kmamtr. Resmi s
lam kurumu, merkeze bal bir brokrasi olmaktan teye geememi, yan ise merkeze kar
ancak ksa sren dnemlerde direnebilmi ve yann sahip olduu gce merkez tarafn
dan hibir zaman meruiyet atfedilmemitir.
Bu durum un sonucu olarak Osmanlda merkez, kendisini oluturan zmrelerin dndaki
leri bir fitne kayna olarak grmekten kolay kolay kurtulamamtr.2 Merkezi otoritenin e
itli toplum kesimlerine kar oluturduu bu nyarg, Cumhuriyet dneminde de devam et
mitir. Bu konuda gncel bir rnek, trbanl renciler dahil slami kesime mensup herke
sin kktendinci olduu ve bu nedenle Trkiyede slami esaslara dayal bir devlet kurmay 1. Genel olarak bkz.
Bendix, R., K ing s o r
hedefledii varsaymdr. (Yalnzca bu konuda da olsa, egemen merkezsel zmre ile laikpe-
People: P ow e r a n d the
rest sekinler gr birlii iindedir.) M andate to Rule,
University o f California
Osmanlda rastlanan ve Cumhuriyet dneminde deiik bir biimde de olsa devam eden Press, Berkeley, 1978.
merkezi otorite-toplum kopukluu, merkezi otoriteyi oluturan zmre katlarnda dier ba 2. M ardin, ., "Center-
z olumsuz tutum ve yaklamlarn da ortaya kmasna neden olmutur. Gerek Osmanlda Periphery Relations: A
Key to Turkish Politics?"
gerekse Cumhuriyet dneminde merkezsel zmreler, mutlak dorularn bulunduunu ve
Daedalus, S. 102, 1973,
bu dorular yalnzca kendilerinin bildiini dnmlerdir. Rnesans ncesi mutlak dora s. 293.

Yl 1908, "anl hrriyet
rozetleri... 10 paraya..."
"H rriyet kahram anlar..,
Al duvara as!.."
3. Genel olarak bkz.
Heper, M. (der.), Stron g
State a n d E conom ic
In terest G roups: The
Post-1980 Turkish
Experience, W alte r de
G ruyter, Berlin ve New
Yo rk, 1991
4. Berkes, N., The
D e v e lo p m e n t o f
Secularism in Turkey,
M ontreal: M cGill
U niversity Press, 1964.
5. K a rpat, Kem al H.,
Turkey's Politics: The
Transition to a M ulti-
P arty System, Princeton
U niversity Press, 1959,
s. 59 ve devam .
Kavramndan vola kan b: zumrcer. doru kabi
ettikleri hususlarn gzlem \e denev ile dorulan
mas gerektiini dnmemilerdir Hu vii/den.
toplum onlar iin bvk lde bir "kara kt" ola
rak kald halde, sz konusu entelektel-brokr.
tik" T rk' ].kobenler kapsaml toplum mhendis
line soyunmakta tereddt etmemilerdir ok
partili dnemde dahi en kritik ekonomik kararlarn
ilgili sivil toplum rgtlerinin grne bavurul
madan alnmas4 sz konusu gelenein sonularn
dan biridir Sivil toplum rgtlerini bir bilgi kavna-
olarak dahi grmek istemesen merkezsel /iimre-
ler, ek olarak sivil toplum rgtlerine ve kesimleri
ne kar daima kmseyici bir tutum iinde olmu
lardr Nitekim, Tiirkivc Sanayiciler ve adamlar
Dernei T SA D 'uin bu duruma isyan eden ba
kan, ilgili rgtlerinin Kanarya Sevenler Dernei
olmadndan sz etmek zorunda kalmtr
194S sonras ok partili dnemde bir taraftan daha
demokratik ve liberal olmas gereken bir siyasal reji
me gei yapldktan ve giderek merkezde, devlet
sekinlerinin verini bir lde siyasal sekinlerin al
masndan sonra bile, nemli sivil toplum rgtleri
dahil, eitli toplum kesimlerinin seimler hari et
kili sivasal katlm olanana sahip olamamasnn ne
deni, lkeye ok partili havat getiren merkezdeki
devlet sekinlerinin demokrasi anlaylar ve ba
tepki olarak merkezdeki sivasal sekinlerin benimsedii demokrasi kavramlatrmasdr.
Osmanlda beri lkenin modernletirilmesi iin aba harcayanlar, siyasal rejimi daha tem
sili yapmaktan ok onu daha ussal alan bir kurum haline getirme abas iinde olmu
lardr Hun nedeni, sz konusu modernletirme abalarnn toplum katmanlarndan deil
ve fakat devlet sekinlerinden gelmesidir 19 viizvldan itibaren devlet sekinleri, Osman -
lnn gerilemesinin ve kmesinin nedeni olarak yozlaan din kurmunun reformlara kar
kmasn grmlerdir Hu viizvldan itibaren dier Mslman lkelerde slam dinini m o
dernleme olgusuyla badatrma gayretleri ortaya km iken, Tanzimat ve daha sonra
Kemalist sekinler, slam dininin vol at diiiinee kalplarna sahip kiilerin, modernletir
me abalarna hibir /aman scak bakmayaca varsavmvla hareket etmiler,4 devletin ve l
kenin esenliinin laik, dolaysyla ussal, dnce kalplaryla dnen yeni nesillerin yetiti
rilmesinden getiini dnmlerdir ' Hu yaklam, devlet sekinlerinin demokrasi anlay
n da ekillendirmitir.
Szn ettiimiz sekinler, demokrasiyi rasyonel demokrasi olarak alglamlardr. Bu tr
demokrasilerde, sivasal sekinlerin bilgili ve eitimsiz alelade politikaclar deil, bilgili ve
eitimli kiiler olmalar istenir ve bu kiilerin tm mesailerini lkenin ztn siireli menfaatle
rini korumak iin harcamalar ve gelecek seimler verine gelecek nesilleri dnmeleri bek-
 28 Nisan 1960 stanbul
niversitesi, Cengiz
Kahraman arivi.

lcnir. Rasyonel demokrasi, ussal dnen kiilerin lke iyin en iyi siyasalar yapmak ii/ere g-
r alveriinde bulunmalardr.6
Trkiyede rasyonel demokrasi zlemlerinin kkeni 19. yzyla kadar gider. Tanzimatla bir
likte ve zellikle Yeni Osmanllar dneminde brokratik sekinler padiahn yetki alann k
stlamaya ve pek ok konuda daha ivi yetimi olduklarn dndkleri iin kendi yetkilerini
artrmaya almlardr. Brokrasi bu emeline, bir lde ttihat ve Terakki dneminde, da
ha biiviik lde ise devlct-parti birlikteliine gidildikten sonraki tek parti dneminde nail ol
mutur. Bu zlem, ok partili hayata geildikten sonra da devam etmitir. 1950lerde jakohen
entelektiiel-biirokratik dncenin egemen olduu Ankara niversitesinin Siyasal Bilgiler
Fakiiltesinde Bahri Savc, en geni anlam ile politika ve aktif dinamik politika ayrmn
vapyor, en geni anlamda politikann, bilgili ve vatansever kiiler tarafndan lkenin uzun s
reli menfaatleri gzetilerek siyasa yaplmas olduu; aktif dinamik politikann ise seimlerde
ounluu temin ederek iktidara gelmek ve en geni anlamda politika sonucunda yaplm si
yasalar uygulamak olduu grn ortaya atyordu.7 Bu yaklamn sonucu olarak, entelck-
tel-brokratik sekinlerin laiklik anlayn aynen benimsemeyen ve sz konusu sekinleri sin
dirmeye alan Demokrat Parti, 1960 askeri mdahalesivle iktidardan uzaklatrlvor ve 1961
Anayasas ile Trkiye Byk Millet Meclisi, Anavasa Mahkemesi-Milli Gvenlik Kurlu-
6. "Rasyonel
zerk TRT brokratik lsnn denetimi altna sokulmava allvordu. dem okrasi" kavram iin
bkz. Sartori, G The
Demokrat Parti (DP) ve onun devam olan Adalet Partisi (AP), Doru Yol Partisi (DYP) ve Th eo ry o f D em ocracy
bu partilerle benzer izgideki dier sivasal partilere mensup siyasetiler, rasvoel demokrasi Revisited, Chatham
House Publishers, New
zlemlerine Milli rade tezivle kar kmlardr. Bu siyasetilere gre, devlet sekinleri
Jersey, 1987, s. 51-55,
milleti deil devleti temsil ediyorlard; sloganlar, Yeter, sz milletin idi. Ancak, szn 269.

ne kadar millette olduu kukuluydu. Bu partiler, kendilerine misyon olarak, halk devle 7. Heper, M., The State
T radition in Turkey,
tin (brokrasinin) zulmnden kurtarmav semilerdi. zellikle mahalli dzevdeki partili
Eothen Press,
ler, halk adna brokratlara kar sava amlard. Avrca bu partiler, patronaj politikasn be W alkin gto n , 1985, s. 78.
 nimseyerek eitli hizmetleri sunarken kendi yandalarn dierlerine nazaran kayryorlard
(Bu politika daha sonraki dnemlerde hemen hemen tm partiler tarafndan benimsenecek
ti). te yandan, 1950lerde bir babakan ve parti bakan, Ben odunu dahi aday gstersem
setiririm diye vnyordu. Bu beyanat, ilgili parti bakannn sadece milletvekillerine de
il ayn zamanda halka olan saygsnn dzeyini de ak seik gsteriyordu.
nce DP, AP ve DYP, daha sonra da dier siyasal partiler tarafndan benimsenen patronaj
politikas, halka sayg gsterilmesi bir yana, siyasal yandalar hari tutulursa, halkn istem ve
zlemlerine duyarl bir politika izlenmesini dahi imknsz klyordu. nk siyaset, siyasa
zerine deil patronaj datm zerine bina edilmiti; zlemi ekilen Bat demokrasilerinde
olduu gibi, siyasal partiler eitli konularda izleyecekleri politikalar ak seik belirleyerek
ve bu politikalarn dier siyasal partilerin politikalarndan daha isabetli olduunu savunarak
oy isteyecekleri yerde, patronaj politikalan uygulamlar, laikliin ateli savunucusu grne
rek, orduya hcum ederek veya kk ocuklara yahut yallara efkat gsteriyormu gibi
davranarak ve benzeri dier taktikler ile belli kesimlerin duygularna hitap etmiler ve dier
benzeri taktiklerle oy toplamaya almlardr.
Siyasetilerin halkn istem ve zlemleri paralelinde politika retmemelerinin baka nedenle
ri de olmutur. Trk siyasal sisteminin gndemini, srasyla; devlet sekinleri-siyasal sekin
ler, solcu sekinler-sac sekinler ve laik sekinler-Islamc sekinler kartlklar ve bu kart
lklarn yol at sert atmalar oluturmutur. Bu durum un sonucu olarak halk, temelde
sadece eitli ideolojiler yahut ideolojik tutum lar arasnda bir seim yapmak zorunda kalm
tr. Belirtmeye gerek yok ki; sz konusu atmalarn ierikleri geni halk kesimlerinin istem
ve zlemlerini yanstmaktan hayli uzak kalmtr.
Siyasetilerin halkn istem ve zlemleri dorultusunda politika retmemelerinin bir baka
nedeni de, bu kiilerin ar sekinci davranlardr. Milletvekili seilen pek ok sradan va
tanda dahi hemen kk dalar ben yarattm havasna girmekte, her eyi bildiini ve en
iyi kendisinin dndn farz etmektedir. H er milletvekili bakanlk yapabileceini zan
netmekte ve bakan seilenler, bakanlklarna ilk defa gitmek zere arabaya binecekleri srada
rastladklar gazetecilere hemen bakanlklaryla ilgili byk projelerini anlatmaktadrlar. B
yk Millet Meclisi Ktiiphanesini hemen hi kullanmayan siyasiler, davet edildikleri bilim
sel toplantlar a konumas yapp terk etmektedirler. Byle bir psikolojiye sahip siyasile
rin bir Sakp Sabancmn veya Rahmi Koun devlet veya hkmet ileriyle ilgili bir konuda
gr aklamasna tepkileri de, adam kendi iine baksn eklinde olmaktadr.
Yakn tarihimizde kendine gven bakmndan dier siyasileri geride brakan siyasi lider T ur
gut zal olmutur. H er ne kadar zal ekonomik konularda geleneksel brokrasinin yerine
genellikle yurtdndan getirttii uzmanlarla takviyeli menajer brokrasisini ikame etmeye
8. Heper, M., "The State
and alm ve yakn evresine yine kendi alanlarnda uzman siyaset adamlarn toplamsa da,
D ebureaucratization:
tm nemli kararlar kimseye danmadan bizzat kendisi almtr. zal, sz konusu uzman
The Turkish Case,
Interna tiona l Social kadrolar, temelde bilgi katma ve siyasa uygulaycs olarak kullanmtr.8
Science Journal, 126,
Ancak u hususu da teslim etmek gerekir ki, zal an gereklerini kavram bir devlet ada
1990, s. 605-615.
9. Rustow, D ankw art A.
myd. Atatrkn kltrel ve nnnn demokratik devrimlerinin arkasndan Trkiyede
"Turkey's Liberal ekonomik bir devrim gerekletirmitir.9 zaldan sonra Trkiyenin kaderinde rol oynayan
Revolution," M iddle
East Review, 12, 1985,
pek ok politikac zal gibi kapsaml bir vizyona sahip olamam, siyasete genellikle hemen
s. 5-15. hemen sadece patronaj politikalar damgasn vurmutur. Bu son dnemde, bir kesim halkn
gnlk sorunlaryla hemen yalnzca Refah Partisi ilgilenmi ve bu nedenle de, 24 Aralk
1995 Genel Seimlerinde en fazla oyu almtr. Ancak Refah Partisinin baz yeleri, din-
devlet ilikilerinde, partiye oy veren vatandalarn nemli bir ksm tarafndan desteklendii
ok kukulu olan davranlar iine girmiler ve bu yzden parti, Anayasa Mahkemesi tarafn
dan kapatlmtr.
ok partili hayat boyunca devlet ynetimi, baz dnemler ve konular hari, giderek devlet
sekinlerinin etki alanndan karak siyasal sekinlerin eline gemitir. Ancak devlet gcn
elinde tutanlarn, halka kar tutum unda pek bir deiiklik olmamtr. H atta denilebilir ki,
pek ok siyaset adamyla karlatrlrsa, siyaset smfin atlayarak dorudan halka hitap
eden, onlarn desteini arayan ve rejimi onlarn emin ellerine brakmak isteyen bir Kenan
Evren, halkn saduyusuna daha ok gvenmi, halka daha ok sayg duymutur.
Trkiyede halkn saduyusunu ve rtn eitli defalar ispat ettii ileri srlebilir. 1960
askeri mdahalesinden sonra, Adnan Menderes hakknda fikri sorulan bir ihtiyar kyl, o
engin sezgisiyle, Menderesin hatas devlet ilerine burnunu sokmasyd; Menderes o ileri
nnye brakmalyd! demiti. 1960larda ve 1970lerde, siyasal ortamn giderek kutup
lamasna karn geni halk kesimleri, lml sol ve lml sa partilere oy veriyor, orduya kar
da mesafeli bir sevgi ve sayg gsteriyordu. Halk, 1980lerin banda Anayasay onaylaya
rak Evreni Cumhurbakanlna getirmi (rejimin selameti iin anayasal oy kullanm),
hemen akabinde ise kendisine en iyi hizmet edecek partiyi ibana getirmek iin siyasal oy
kullanarak Evrenin kar olduu zaln partisine destek vermiti. ANAPl yllarda
zaldan ekonominin ABCsini renen bir baka ihtiyar vatanda, Tekirdada bir konu
ma yaparken herkese her eyi vaat eden bir parti bakanna, Btn bunlar iin paray nere
den bulacaksnz? diye sorunca, parti bakan konumasn yarda keserek toplant meyda
nndan apar topar ayrlmak zorunda kalmt. 1980lerden itibaren giderek liberalleen eko
nomik ortamda kendi sermayelerine sahip Anadolu Kaplanlar ortaya km ve Trki
yenin ekonomik platformda baka lkelerle yarmasna katkda bulunmulardr.
Demokrasilerde seimle ibana gelenlerin halka kar baz grevleri vardr. Trkiyedeki si
yasi kadrolar ise genellikle halktan ziyade kendi kiisel karlarn dnmekte ve ayrca, da
ha nce belirtildii gibi, halka hi sayg duymamaktadrlar. rnein inaat almas nede
niyle bir yolun trafie kapatlacan halka nceden haber vermeye tenezzl etmemekte, hat
ta kendi geileri yznden yollarn saatlerce kesilmesini nlemeyi akllarna getirmemekte
dirler. Kanun ve ynetmelikler byk bir hzla deimekte, hatta bazen hukukun temel
normlarna aykr olarak geriye yryen hkmler mevzuatta yer almakta ve bu uygulama
lardan halkn ne kadar zarar grd dikkate dahi alnmamaktadr. Bu koullar altnda bi
rey, kendi kk dnyasn istedii gibi dzenleyememekte, daha da kts birey her an
devlet tarafndan taciz edilebilmektedir.
Osmanldan gnmze devlet, bireyi ciddiye almamtr. Askerlik ve vergi sz konusu ol
duunda onu hatrlam, fakat istem ve zlemlerine kaytsz kalm, onu yalnz brakmtr.
Trkiyede milletin deil devletin kurtarlmasnn nemli olduu dnlmtr. Bu d u
rumun sonucu olarak, yazl basnda Ahmet Vardar, televizyonda U ur Dndar gibi Trk
Robin H oodlar ortaya km ve bu kiiler sokaktaki vatanda hem devletten hem de ku
rallara uygun hareket etmeyen dier vatandalardan koruma grevini stlenmilerdir. Daha
ayrcalkl vatandalardan bazlar ise, giderek ek-senet mafyasnn ve dier trden mafya
nn yardmn arar olmulardr. Devletle ilikileri kopuk bireylerin patronaj ilikilerinden ya
rarlanamayan biiyk ounluu ise, ben/er destei daha \ aygn olarak birincil ilikilerin g<.
erli olduu aile muhitinde, mahallede ve dini cemaatte aramlardr
zellikle bu sonuncu kesim iin siyasi liderler, Baba" vc\a Bacri'dr Aile fenlen dnda
ki tandklar ise, Abi Enite" veya Yengcdir Bu kiiler valnz balarna hareket ede
mezler; daima bir gruba veya dier bir kiive snma ihtiyac iindedirler Trafik kurallarna
avkr hareket eden dolmu veya otobs ofrn uvarmak akllarna gelmez, bin bunu v.
parsa olriin tarafn tutarlar. Sivil toplum inliine terfi edememi olan bu kiiler parti ive
si olduklar zaman da parti liderinin mutlak otoritesini vadrgamazlar yesi olduklar parti
nin egemen urasnn patronaj olmasn doal karlarlar, aksini dnemezler bile Avn
ekilde, brokratik atamalarda liyakat ilkesine uyulmas yerine kayrma beklerler.
Sivil toplum ivesi olamam kiiler, dier kiilerle ikincil ilikilere girerek onlarla belli bir
uyum iinde alma kurallarn gelitirememilerdir. Bu nedenle, toplum dayanmas or
ganik deil, mekanik olarak ortava kmtr: Sz. konusu dayanma, toplum yelerinin
karlkl etkileimleri sonucu birlikte yaamay renmeleri yoluyla ortaya kmam, daya
nma, yukardan empoze edilmeye allan normlar yoluyla salanmaya allmtr Bu iki
temel alternatif Atatrklk ve slam olarak belirmitir. Atatrklk, kiiye gndelik yaa
m iin yeterli bir davran kurallar btn temin etmedii iin slam nemini her zaman
korumutur. slamn nemini korumas cemaat yaamn n plana karm, bu olgu ise bi
reyselliin gelimesine bir engel tekil etmitir.
Bu koullar altnda bireysellik deiik olma olarak anlalmtr; sradlk, vnlen bir
kiilik zellii olarak dnlmtr. Sistem iinde hareket alan kstlanan birey, kendini sis
temin dna tayarak kiiliini ispat etmeye almtr. Daima muhalif odaclk yapmak,
araba kullanrken bir yerden bir yere gitmes i deil ndeki arabay gemes i amalamak, T r
kiyede kiilik ispat gayretlerinin iyi bilinen rnekleridir. Sistemi ama abalarnn nemli
ura olduu lkemizde, ocuun, alkan olmasa da zeki olduu vnlerek sylenir.
ok alanlara argo bir lakap uygun grlmtr. Sistemin etrafndan dolamak kvrak ze
k, sistem iinde iyi i grmek ise zeknn yannda alkanl gerektirir. Belirttiim gibi,
Trkiyede bireysellik vaygm bir olgu deildir; yakn bir tarihte bir gazetenin Ne zaman
adam oluruz? kesinde bu soruya, Kendimize yaplmasn istemediimiz bir evi baka
larna yapmadmz zaman yant verilivordu. Trkiyede yavgn olgu bireyciliktir; her
eyi kendimize yontmak gayreti iinde olmamz ve bakalarnn hak ve hukukunu inemek
te hibir beis grmememizdir.
Son yllarda Trkiyedeki siyasetin dzeyi sk sk tartlr olmutur. Trkiyenin niiniin ak
olduu, tek ayak bann siyasal kadrolarn politika yapma biimi olduu sylenmitir. Bu
gzlem doru fakat eksiktir. Trkiyede geleneksel olarak devletin ok gl olmas ve son
elli yldaki siyasetin dzeyi, kiinin bireycilikten bireysellie ve halkn tebaalktan vatan
dala dnmesinin nndeki nemli engelleri oluturmu ve Trkiyede pek ok kii, si
vil toplum u, yalnca ordunun devlet ve siyaset hayatnda nemli bir oynamad bir toplum
olarak alglamaya devam etmitir.

Metin Heper, Prof. Dr.

Ko niversitesi retim yesi
 "DAR ZAMANLAR" CUMHURYET'NDE
"LMEYE YATMAK"
Ercan Eybolu

Adalet Aaolunn Cnhuriyetin 50. ylnda yaymlanan ilk romann, 25 yl sonra,

Cmhriyetin 75. ylnda -yurttalk asndan- yeniden okumak.
'H alk plajlara iiylc hcum etti ki vatanda denize giremiyor.
Cum huriyet, bu ikilii vatanda potasnda eriterek zme azim ve iradesi idi; 75. yl
da halk da m gerekleti voksar
Adalet Aaolunun C um huriyctin 50. ylnda yaymlanan lmeye Tatm ak roman, top
lumsal bellee kazl deerlerin ve izgilerin yukardan buyurulan yazl yasalarla deitiril
mesi, dntrlmesi srecinden bir kesittir. Bir Diiiin Gecesi ve Hayr... ile oluan
lemenin bakiisi Ayselin kadn avdn ya da avdn kadn sorunsalyla n plana kma
s, lmeye T a tm a k1m C um hurivetin ilk yurttalk sorunsal roman olduu gereinin gz
ard edilmesine yol at. Bunu yazara ve romanna bir hakszlk saymak gerek.
Bu ksa incelemede, Adalet Aaolunun lmeye Tatm ak roman eyrek yzyl sonra ye
niden okunacak. Toptancl, manikeizmi, krl de nankrl de dlayan, nereler
den yola kldn, hangi direnlerle bouulduun bilen; Cum huriveti, bizzat kuru
cusunun hedef gsterdii ada uygarln, oulcu demokrasinin normlar, ltleri, d e
erleri nda sorgulayan Ayselin, Aaolunun yaklam ile ve gemiin sorgulanmas
bugnn vurgulanmas- gelecein kurgulanmas diyalektii iinde.

lkel demokrasi birikimi

Batda burjuvazinin, kapitalizmin yetitirdii yurtta Cum hriyeti yaratyor.
Trkiyede ise yurtta Cum huriycti deil, Cumhuriyet yurtta yaratt. Bilinen tarihsel-
toplumsal-siyasal gelimelerin bir sonucu olarak kurulan Cumhuriyet, nasl bir yurtta ya
ratacakt ve bu yurtta nasl yaratacakt?
nndeki Bat modeli onun fikri, zihinsel donanmlarn salamt; ne var ki C um huri
yet, ilkel sermaye birikimi yannda, ilkel demokrasi birikimini de yaratmalyd.
Bugn (etre), yani Olmak fiilin in ekimini rendik diye yazar Aydn, 19 Birincite-
rinde gnlne (s. 35).
ekimi yaplan fiilin seimi masum deil elbet: Olmak, var olmak demek. ekimin no-
tsda (Biz) bitirilmesi de manidar: Toplum olarak biz, Cum huriyetin o ilk kuann iz
gisinden gidenler, 75. ylda hl, o nl olmak fiilinin ekimine devam edip durmuyor
muyuz? Cum huriyet bize olmak fiilini ekmevi retti; O nt, sahip olmak isteyenle
re kar ilelebet muhafaza ve mdafaa etm ek bir vurttalk devi.
Ayselin 1938-1968 arasnda geen o otuz vl, nemli birikintilerin birikime dnt
onyllar oldu. Halk, yurtta, bugn Cum huriycti ve onun o ilk atlmla att admlar sor-
 gulayacak bilin dzeyine gelmise, bu, geliim bir boyutu ile lmeye Y atm akta izledii
miz o zihinsel zgrletirme sreci iinde/sonunda gereklemedi mi?

Dar zamanlar
Katlm dk, kurumlama derecesi yksek bu siyasal rejim 1 ilk i olarak Cumhuriyet
iin rakip ya da tehdit oluturabilecek kurumlan tasfiye eder. kinci adm, Cum huriyetin
deerlerini savunacak, ona sahip kacak yeni bir kuak; Cumhuriyeti yurttalar kua ye
titirmek zere kkl bir eitim atlmdr. Yeni rejim, nc adm olarak, Cum huriyeti
btn ynetim birimleri ve sadk bir brokrasi ile yurdun drt bucana yayar. Son olarak
da, askeri ve sivil brokratik konumlar elinde tutan Batl bir sekinler topluluu ile, halk
la temas salayan, ekonomik ve toplumsal yaam elinde tutan erafi bir araya getiren bir
Tek Parti ynetimi kurulur.2
Bu srecin yazld bir roman olan ( nsz) lmeye Yatm ak, Saat 0 7 .2 2 ile 0 8.49
arasnda geer; toplam 87 dakika. 87 dakika boyunca 1938 ile 1968 arasnn otuz yl ya
anr. Gerekte, Toynbeenin deerlendirmesiyle:
Mustafa Kemal, 1920 ile 1930 arasnda, bu kadar ksa bir zaman aral iinde bir lke
de, bvlesine bilinli ve sistemli bir biimde hibir zaman uygulanmam olan belki de en
devrimci bir program uygulamaya koymutur. Bir an iin, bizim Bat dnyamzda, Yeni-
den-D ouun, Reformun XVII. yzyl sonundaki bilimsel ve zihinsel devrimin, Fransz
Devriminin ve sanayi devriminin bir tek insann yaam iine sdrldn ve yasa ile zo
runlu klndn dnn. Trkiyede kadnn zgrlne kavumas, din ile devletin
birbirinden ayrlmas, Arap alfabesinin yerine Latin alfabesinin konulmas, 1922 ile 1928
arasnda kararlatrlmtr.3
Saat 08.12de Aysel, Enginle tartarak geirdii o youn gecenin sabahnda, hep dar
gelen zam annn on saatini birdenyeniden yaar, bu on saate sdrdklarn, sdracak
1. Arkan, B larn sayar (s. 159-160). Ayselin on saati, Cum huriyetin on y l: A z zam anda ok
Cum huriyet, 19 Nisan ve byk iler yaptk.
1965.
2. Berkes, N., Unutulan
Bu byk ilerin banda gelen ve Bir topyann Bir Gereki Tarafndan Gerekle
Yllar, iletiim Yaynlar, tirilmesi olan Cum huriyet,4 varln ve kalcln, siyasal yaplan, hukuksal kurumla
1997, s. 99.
mas ve yargsal gvenceleri ile garanti altna almalyd. 1926da kabul edilen Trk M ede
3. Caporal, B.,
K em alizm d e ve ni Kanunu, anayasa st bir nem tar ve Trk yurttann doum ilmhaberidir:
Kem alizm -Sonrasnda
Trk Kadn, T. i
Medeni Kanunun Trkiyede eitli din ve mezhepteki insanlar bir millet halinde eit
Bankas yaynlar, haklarla kaynatrmakta nemli bir rol vardr. Trk vatandal, merkezi niter bir dev
Ankara, 1982, s. 1.
let hayatnn temel olgusu bu sayede gereklemitir. Sosyal hayat, kiilerin zel yaam
4. Gm, S., Bakaldr
ve Roman, Hayr... iin tarzn yakndan kontrol eden bir kanun olarak Medeni Kanun, kukusuz, belli bir toplum
Bir zm lem e tipini, batl toplum tipini meydana getirmek iin ancak bir balangtr. Devlet hayatn ve
Denem esi, O lak
Yaynlar, stanbul,
kurumlarn kanunlarla dzenlemek o kadar g deildir. Fakat, bir halkn inan, gelenek
1996. ve yaam tarzn kanunlarla bir anda deitirmek nasl mmkndr? Bu uzun bir kltr
5. nalck, H., "Byk leme sreci isteyen, belli sosyal koullara bal ve belli bir eitim sistemini gerektiren bir
Devrim: Hilafetin
Kaldrlm as ve deiimdir. Bugn Atatrklerin ve gelenekilerin en sert biimde, bu alanda kar kar
Laiklem e", D o u Bat ya gelmeleri sebepsiz deildir.5
D nce Dergisi, S. 3,
1998, s. 73. 1946-1950 aras, youn bir demokratikleme mcadelesine tank olur. Ynetimi eletiri
lerden koruyan ve ona bireyleri, yaynlar, dernekleri, sendikalar susturma olana sala
yan yasal dzenlemelere kar mcadele verilir. Sa muhalefeti serbest brakan C H P , sol
siyasal muhalefetin rgtlenmesine izin vermedii gibi, niversitede, basnda, dernek ze
mininde, sendikal harekette solu ar bir bask altna alr. Bununla birlikte, tek parti yne
timinin kskac bir lde gever, 46-50 aras yaanan alm ynetim /yurtta ilikilerine
de yansr:
Eskiden avr vagonlarda seyahat eden, zel bir takm vesileler dnda halk iinde grl
meyen, halktan tamamyla tecrit edilmi olan hkm et adamlar ve yksek devlet m em ur
lar dom dan doruya vatandalarla konumaya, ilk nceleri herkesin iinde sorulan soru
lara kzmakla beraber onlar cevaplandrmaya baladlar.6
Gvenlik kuvvetlerinin kasaba ve ehirlerdeki yetkileri daraltld. Jandarmalar ileri Ba-
kanlna, yani askeri makamlarn otoritesinden karlp sivil makamlara baland. (...) bu
tedbir kylerde byk ferahlk uyandrd (...) toplum un her yann sarm olan bask ve
korku atmosferi ortadan kalkt, kontrolden kurtulan fertler de daha dinamik olmaya ba
ladlar. Pasif itaat zihniyeti de yava yava kayboldu...
Ynetimden ekinen, korkan halkn yerini, halktan, daha dorusu onun sesini yanstt
varsaylan partilerden korkan bir ynetim almt. lmeye Y atm ak'm ast astk kestii
kestik kaymakamnn makam odasnn kaps imdi artk iktidar partisinin ile bakan ta
rafndan dem okratik bir tekmeyle alabiliyordu.
H er ne olursa olsun, ki yz yllk bocalamalarn ve atlmlarn sonunda, lmeye Yat-
mak'm yaynndan alt yl nce yaplan u deerlendirme, gerein hi deilse bir blm
n, doru olarak yanstmaktadr:
ahslar putlatrp onlara tapma alkanl ldrc bir darbe yemitir. Diktatrlk, ge
rek iktidar, gerek muhalefet partilerinin reddettii, itibarn kaybeden bir messese haline
gelmitir. Grlerini cesaretle belirten m uhalif bir basn vardr. Btn bunlarn altnda da
Trk demokrasisini teminat altna alan ok daha salam bir temel vardr. Yzyllar boyun
ca padiahlara ve onlarn aalk kullarna kar yrtlen mcadele iinde olgunlam
byk bir vatanda ktlesi vardr. Bunlar zor kazanlm hrriyetlerini muhafaza edebil
mek iin canl bir ekilde politika hayatna katlmaktadrlar.7

Aysel iin lmeye, yurtta iin domaya yatmak zaman

C um huriyetin ilk kua oktandr ibanda. oktandr bu kuan nemli yerlerde
temsilcileri var. H er katta ve her sorumluluk, her eilim, her dnce alannda. Ve herkes
durmadan Atatrklkten, Atatrk ilkelerinden sz ediyor. Neredeyse O pon, her derde
deva denli ucuzlatld bu i.
Atatrk, iinde bulunduu koullar altnda, Trkiyenin ileri dnya lkeleri arasnda yeri
ni alabilmesini amalayan yollan bildiince gsterdi ve 1938de de ld. Sonra ne oldu?
Nasl yetiti o ld yl ilkokullarn bitirenler? Okuma-yazma seferberliimizin ilk ya da
ikinci neferleri? O nlar yetiirken dnyann ve Trkiyenin durum u neydi? Onlar bu d u
rumlardan, deiip gelen yepyeni bir adan ne denli haberliydiler? Ka? 6. Karpat, K Trk
D em okrasi Tarihi,
Ne ocuk ne de bir trl byk olamayan bu kuan, ynetimin iinde ya da dnda ar stanbul, 1967, s. 290.
lk kazanmaya balad, ilk renci hareketlerinin gelitii bir dnem de bir durakta duru 7. Karpat, age, s. 4.
lup saa sola vicc baklmas gcrekivordu. Bence 1968 \ l ok vanlla ok dorun ar
pt, kiiler gibi toplumu da bir solukluk molaya zorlavan tipik bir vld. Bir romanda ki
i va da kiilerin tipiklii nemli a labilir Bense bu romanda /.amann tpikliindcn vola
kmak istedim, l'ipik bir zaman paras'ndan gemie u/amak ve vaamn ram ortasndan
gelecee vol almak. Bunun iin anlara vaslanmav, belleime snmav vetcrli bulmadm.
Gemiin panoramasn pek ok eski gazete, kitap, fotoraf kartrarak, anlar dinlcvcrck ve
bunlar iinden gerekli malzemeyi toplayp eleyerek gn gn, ay ay, yl yl vermeye altm.
Bu nedenle lmeye Yatm ak benim deil, ama bir dnemin yazd romandr
ok kiinin vakndan bildii, iinde vaad, kim bilir daha nelerine tank olduu gemi
bir dneme roman yoluyla yaklamann ne denli tehlikeli, tereciye tere satmann ne denli
g bir i olduunu bilivorun. Yine de bir tankl yarna belgeleme tutkusu bu yakla
ma kar duvduum rkeklikten basknm demek! Dakikalarla belirlenen i roman'daki
kiivi belgelerle oaltp bakalar da vapabildimsc lmeye Yatm ak'tan kalkp yeni bir
dnem e, 1961 lerde ilkokulu, ortaokulu bitiren yepyeni bir kuakla yaklaabilmek iin bu
denememe ok eyler borlu olacam.
Romann 1973te vaplan ilk basksna yazarn yazd nsz bu. Benim kullandn YKY
1996 basksnda yer almyor. Okurla yapt arasndan ekilen Aaolunun C um huriyete
ve ilkgz ars romanna bakn sergiledii iin buraya aldm.

"nsan bir kii yapmak"

lmeye Y atm aktan sekiz. Bir Dii GYn\nden iki yl sonra. Hayr...'dan alt yl nce,
Adalet Aaolu, ilk romann ve onun bakahraman Ayseli yeniden ve roman d bir
gzle deerlendirir:
Bu romann bakiisi Aysel, imdinin, o imdinin birka ay ncesiyle birlikte toplununum
kuan belirleyen 1938-1968 aras otuz vllk dnemi iinde de bir yolculua kar. Ya
ni bir durakta birka saat durur, sana soluna, gerisine ilerisine bakar. Bakarken her eyi
gemitekinden ok daha baka bir ekilde alglar. Bu deiik alglay iinde kendisi de d e
iir. G bir ameliyattr. nsann uyuturucuya bavurmadan kendini kendi elleriyle kesip
bimesi gibi bir ey... Aysel bu yolculukta otuz yllk dnemle, ardnda daha vllar ve vl-
lar olan bir dnemle hesaplarken, dnemin adalamay salt stvapsal bir deiimde
bulan -Rota Batnn biimsel yandr-, ynlendirilmi bilinler yani izciler isteyen reti
sine ok ak seik bir eletiri getirir. Romann bir yerinde ise yle denir: Toplumculu
u n en ileri aamas insan bir kii yapm aktr... (s. 161). Burada, romann yazar olarak
benim de, okseslilik iinde insandan bireye, bireyden bir kii olmaya uzanlmasn istedi
im ortada. Nerede birey ve kii szc gese, toplum culuk adna irkilenler olduunu
biliyorum. Ama roman olacaksa ee birey, sonra kii ve kiilik olmas gerektii iin ola
caktr... Bvlccc benim burada kiilerin, giderek toplumlarn kendilerini kendi elleriyle
yapmalarn, tarihlerini kendi elleriyle yazmalarn istediim de ortada. Bu bende do ru
dan doruya kendi nesnel gereimden ve bulunduum yerin gereksiniminden dom u
tur. (Cumhuriyet, 16 Haziran 1981, U ur Mumcu ile sylei).
lmeye Yatm ak'm balca kahramanlarn lemenin ikinci kitab Bir D n Gecesi (1979)
ve nc kitab H ayr...da (1987) izleme olana buluruz. Bu balamda, Aaolunun
romanc olarak esrimi ile, Kemalist Cum huriyetin yurttalarna yaklam artc bir pa
ralellik gsterir. Gerekten, Bir D n Gecesi'vim kahramanlar birey olma, bamsz ve
zerk kiiler olma zelliklerini, lmeye Y atm aki borlu deiller midir? Hele, nc ki
tap H ayr..n hayr diyebilen, direnen yurtta Aysel ve evresindeki teki tipler,
C um hurivetin, eitim bata olmak zere, o zgrletirici atlmlar olmakszn yaratlabi
lir miydi? Kukusuz Aysel, daha lmeye Y a tm a k'u bile artk sradan, dz, ortalama bir
yurtta deildir; stelik erkekle eitlii, kurtuluu, zgiirlemevi hak ederek kazanma sava
m veren bir kadndr. D ndar O retm cnin ilkokuldaki miisameresi ile balayan zihin
sel zgrlemesini rencisi Enginle yatarak talandran Aysel bir kadn avdn ya da
avdn kadn tiplemesinin sorunlarn vaar (s. 158, 226): C um huriyetin onu getirip b
rakt o D rt Yol Aznda durmaz, ona sunduunu sand ufuklar sonuna kadar ta
nmak ister. Bu ufuklar yle pek de snrsz ve sonsuz deildir; sarlm ve kuatlmtr, di
renii intiharda arayacaktr.8
Ayselin lmeye Yatm ak't rencisi Engin ile yatarak gerekletirdii bakaldr; zgr
leme, insann, bireyin kiiliini, yurtta kimliini kazanmas eylemidir ve Bir Dn Ge-
cranden geerek Hayr...'da. tamamlanan bir sre olarak karmza kar: Yeni , o gi
zemli ve byleyici veni insan, lmeye Y atm ak'td Cum huriyet projesinin zdr.
N esnel/znel, i/d, tarihsel/toplum sal, siyasal/ekonom ik bir dizi nedenden tr ge
rekli donanmlara sahip olmad, ihtiras ve nefesi yetmedii iin gerekletirememi olsa
da, Cum huriyetin sylemde ve eylemde birincil hedefi bu yeni insan yaratmakt. C um
huriyetin ilk kua byle yetitirilmek istendi: lmeye Yatm ak bu adan gereince ze
rinde durulmam, hakk verilmemi bir roman. Reat N urinin Yeil Gece'st nasl laiklik so
runsalnn ilk romanysa,9 lmeye Yatm ak da Trkiye Cumhuriyeti yurttann douunun
ilk romandr. Aysele bu serveninde kulland donanm ve savunduu deerleri C um
huriyetin okulu, C um huriyetin hukuku kazandrmtr: 18 yama gelmeyi iple ekmesi
bouna deildir (s. 263).

1968: Aysel "drtyol az"nda

Avsel nereve gittiini bilmeden bir minibse binmitir. Ankarann belli bal semtlerinin
tesinde, adn bilmedii caddelerden, sokaklardan, duraklardan gemektedir. nmek is
ter, ama inecei duran adn bilmez, b yzden de dnenir durur:
Hemen bir yerde inivermek istedim. A m a ofre bir durak ad sylemem gerekiyordu. Ge
tiim iz yerlerdeki durak adlarn bilmiyordum. Bu caddeleri, bu caddelerin adlarn, ier
lere giren yollar, o yollarn ucunda asl duran amarlarn kimlere a it olduunu, o boya
l g a z ve Vita re Motolin ve lfet tenekelerine kimlerin iek diktiini, o t tepelere kan yo 8. zbudun, E.,
kularn kycklarna iistste kimlerin talar ydn; duvarlara, tavanlara pasl otomo "Developm ent of
D em ocratic
bil karoserlerini kimlerin aktn, plastik an eme balarnda kimlerin yaattn bil
Governm ent in Turkey:
miyordum' {s. 59). Crises, Interruptions,
and Reequilibrations",
Ayselin serveni C um huriyetin servenidir sanki. Ulusta boaldk hepimiz. Bakentin y i Perspectives on
ne hi bilmediim bir yerinde boalacamz sanrken bildik bir yerde, birgeni drtyol a D em ocracy in Turkey,
Sevin M atbaas,
znda durdum ... Ulus'un drtyol aznda (ise) am aszdm . Ankara, 1988, s. 12.

Amasz Aysel kendine yapacak yeni bir ey bulur, drt bir yana kouan gazete satcs o 9. Savran, G Sivil
Toplum ve tesi, A lan
cuklar dikkatini eker: ocuklardan birinin peine takldm . yle hzl gidiyordu ki, ko
Yaynlar, stanbul,
mak zorunda kalyordum. Koarken Siimerbank yazsn okudum. Yapnn arka yiiznde- 1987.
 ki vitrinlerde sonsuz karklkta renkler rdm. Sabahn pusunu delip gecen parlaklkta
renkler. iekler, noktalar, izgiler, kareler... Yine de, gazeteci ocuk nereye giderse oraya g i
deceim. A m a ite Maliye Bakanln m kesinde ocuu gzden kaybettim (s. 60).
C um hurivetin 68 kua ile yaanan yalpalamalar deil mi Ayselin yaad? Drtyol a
z... ocuklarn, bir ocuun peine taklma... Kemalist C um hurivetin simgesi Smer-
bank. (Vitrindeki) renklerin zenginlii, (siyasal) izgilerin eitliliini vermiyor mu? Ya
Maliye Bakanlnn o kesinde ocuun gzden kaybolmas? Cum huriyetin izdii s
nrlarn dna kmaya kalkan Ayselin, Avsellerin pusulay armasn ve ynetimin
annda her eye egemen olmasn m?
Yolun sonunu deilse de, ban ve ortasn bilen Aysel, yine de yepyeni bir mahalle ad,
bilinen yerlerden geilerek bilinmeyen bir yere, bilinmeyen bir lkeye varlaca duygusuna
kaplyor: inip dalanlarn binip gidenlerden ok olduu bir yer ve zam an paras iinde
kendime yeni am alar uydurmam birden olanakszlayor. H alka halka alan bir dalgann
herhangi bir halkasnda olmak. Oysa ben en son halkann dna doru kayyorum. D u rm a
dan kayyorum. Yryerek, evremle g izli ilikiler kurarak, yeni semt a d la n uydurarak, ye
ni yzler grerek ve her ilikiden biraz daha az alglanm karak gittike geciken, gittike
yorucu olan, gittike hi dna klamayacakmgibi olan, gittike hi geri de dnlemeye
cekmi g ib i olan ar bir kay.
Yoksa Aysel Cum huriyeti bir batan bir baa kesen akmlar, darbeleri, izgileri, umutlar,
ihanetleri mi yayor? Yeni semt adlar, yeni yzler, yeni adlar, yeni projeler ve yeni eilim
ler, sandk m namlu m u/krlardan m kentlerden mi ikilemi, yorgunluklar ve kavgann ha
ricine dmeler, hep o Ulus Meydanndaki drtvol azndan balamad m gerekten de?
M inibsn gidecei yere gitm eyi bekleyemeyecek kadar byk bir yorgunluk duydum. A yn
zam anda yerimden kalkp minibsten inemeyecek kadar da bykt bu yorgunluk (s. 61).
Evet, Aysel ve Ayseller C um huriyetin mantnda reym halinde vardr. Tek parti y
netimi, Cum huriyet iin bir yurttala yatmak dnemidir: Aysel nasl lmeyeyatarken
lmle savamakgerekeceini dnm em ile (s. 5), Cum huriyet de, sanki, yurttala ya
tarken yarataca yurttalarla boumas gerekebileceini dnmemitir. Bouacaklarn
dan biri de Ayseldir zaten.
Bu paradoksal paralellik, C um huriyet/dem okrasi ilikisinin tarihselliinden, yani ulusal
devletin... demokrasi kart bir anlayta olum u olmasndan douyor.10 Cum huriyet ile
demokrasi arasnda, Fransz Devriminden bu yana tartlagclen bir ztlk vardr. D em ok
rasi daha ok, hak ve zgrlkler sahibi bireyi ne karrken, cum huriyet, hak ve zgr
lkler yannda, dev ve sorumluluk bilinciyle donatlm yurtta kavramna ncelik tanr.
Cum huriyetin D ndar retm eni rencilerine ite bu sorumlu yurtta bilincini ala
10. enol, Laika F.,
"Cum huriyetin ilk mak iin rpnr: H ak yok vazife vardr, Gzlerimi kaparm vazifem i yaparm
Yllarn da Elence
Ziya Gkalpin nl zdeyiini, N iingzlerim i kapaym? Gzlerimi aarm ve vazifemi
M eknlar", Toplum ve
Bilim, Bahar 1998, s. 86- daha iyi yaparm ! diyerek eletiren Muzaffer erif tutuklanacak ve ancak n n nn ki
104. isel mdahalesi sonunda salverilecektir.11
11. Tim ur, T., Osm anl-
Trk Rom annda Tarih, Cum huriyetin nceliini, kurucusu yle aklar:
Toplum ve Kim lik, A FA
Yaynlar, stanbul,
Tabiaten insan, iinde yaad hayatn en mesut, en kolay, en tatl taraflannn kendisine
1991, s. 69-76. dmesini ister ve en kuvvetli olan kendisinden zayf olanlar hie sayar, bunun neticesi
huzur, skn, emniyet ve nizam iinde yaamak imknszdr. te insanlar arasnda kavga
yerine birbirine yardm, karlkl hrm et, intizam koyan, herkesin haklarn ve vazifelerini
tantan hukuk kaideleri ve bunlarn istikrarl bir surette tatbikidir. Bu i ancak devlet te
kilatnn ve hkm etin bulunmas sayesinde kabildir. Devlet herkesin hakkn ve vazifesi
ni tayin eder. Hi kimse tayin edilen hudut haricinde bir hak iddia edemez. Bunun gibi
kendisi de fazla hi bir vazife ile mkellef tutulam az.
Siyasal zgrl imdiden kaytsz koulsuz verdiniz, sonra ne olacak? Halk sokaklarda
yine serbeste barp aracak. Sosyal zgrlk! nce sosyal zgrlk, efendiler! Ulusa
nce bunu vereceiz. Bvlece o kendi siyasal zgrln alaca ve iyi kullanabilecei
aamaya gelir.

Yurtta Aysel, "Baretmen" Rousseau

Bu yaklam belli lde J. J. Rousseauva davandrlabilir: Yurtta, bir kesirin, deeri
paydasna bal olan payndan baka bir ey deildir; yurttan deeri btne, vani toplu
lua baldr.
Ayselle birlikte Cum huriyetin yurttalarn bir paralanma iinde grrz: Rousseauva
gre nsanln aclarnn kkeninde (...) doa ile toplumsal kurumlar, insan ile yurtta
arasndaki eliki yatar; insan bir btn haline getirebilirseniz onu olanakl olan en byk
mutlulua eritirirsiniz. Ya onu olduu gibi devlete teslim edin ya da tmyle kendisine
brakn; ama ruhunu ikiye blerseniz insan paralarsnz.
Toplum Szlemesi1nin yazar iin dirlik ve dzenlik ile m utluluk ve zgrlk pekla ba-
datrlabilir: nsanlar kendi kendileriyle tutarl hale getirin ki, grnm ek istedikleri gibi
olsunlar ve gerekten de olduklar gibi grnsnler. Toplum yasasn yreklerinin en d e
rinliklerine yerletirmi olursunuz bvlece; doalar gerei sivil toplum insan, ynelimle
ri gerei yurtta olurlar ve bylelikle kendi kendileriyle rtr, iyi ve mutlu olurlar. 12
Okulda bir g n Russonun tiraflarm okuyordum... Yakalandm okurken... Corafyac
yakalad. Seni sevmesem muallim ler meclisine verirdim dedi... Kendisi okumam. A d n
duymu. Terbiyesiz bir kitaptr diye duymu... (s. 261). Sanki A ta t rk Jan fa k Russoyu
okutmayn m dedi? diye de dert yanar Aysel (s. 262).
lmeye YatmaWx.cs ynetim-yurtta kilisinin bakiisi kukusuz, yeni insann temeline ilk
harc koyan, rfan ordusuna neferler yetitiren D ndar retm en. Kendini C um huri
yetin ideallerine adam, yapt ie inanan, onu ciddiye alan, zverili, iten, kk m ane
vi doyumlarla mutlu olan tipik idealist retm en. Yukardakilerden nasl korkuyor ve e
kiniyorsa, diini geirebildii aadakilere, rencilerine yeri geldiinde bir tokat ake-
debilivor, adam etmek iin kulak ekebiliyor.

Kadnn eitlik ve zgrleme sorunsal

D ndar retmenin ilk m ezunlar A ydn, Sevil, Ali, Aysel, Namk, Semiha, Hasip ve Er-
t r k \ in (s. 30) o hummal M ezuniyet Msameresi, hazrlan, icras ve deerlendirilii ile,
dnem in bir tara ilesini, kltrel dzeyi ve sosyoekonomik gler ilikisi iinde verir.
Kahramanlarmzn hepsi de Cum huriyetin rahle-i tedrisinden geer. Romann bakii
12. Touraine, A.,
si Aysel, lmeye yatarken, doenttir. M samerede rol alanlar, salonda veli ve seyirci olarak
D em okrasi N e d ir? Y K Y ,
bulunanlar da bilinli olarak gittikleri ya da savrulduklar yerlerde yaarlar C um huriveti: st., 1997, s. 103.
Bu Yzden. Btn roan hovuiK. to r e te 1' ronetlcn ki'g te" an Kendin Bosctun
124 kez Atatrk ad geer, 'e Bata O \ar'd r; oaakanlan. rukanian im. *as makanv
jandarmas, bcledive bakan, retmeni ile tekmil Ynetim, baaktn oiarak na/rr
Yurttaln ilk belirgin zellii, eitlik Romanda odam / A\sel
O z g i i r b i r T r k k a d n " oluunu n n bes ' s n d a b v d e l i k a n l t/r" kantlar un \rsU
4 0 1, " k e n d i s i n i n de b i r K I S o l d n u " n u a k l l a r a s o k m a m k a r a r r k n r . H e m de " H n

ckm am asya... 's. 187' Ve sorgulav "Viv/r b a n a E n g i n T ek b a s n a k u r t u l m a k

k u r ta rm a k n m kiin m ' " ' s. 312 <. Tek bana deil de kiminle? Kendisine " i n a l l a h k a
s n a b e n i m k i g i b i h e l a l s t e m m i b i n c i h a r d a , sen de b i r v u r a sa hib i o l u r s u n di\ en Beli:
re ile mi s. 231 " Y e r y e r i n d e n oynasa., m n n d a k i n n sadeee b i r k a d n o l d u u n u u n u t a
m a y a c a k 1, lontn '' i n s a n l a r i i n d e b i r i n s a n o l d u u n u d n e m e y e c e k olan Ar dn ile m
s. 299. Nerdc o Sorbonne'da tant Alai. \ eba'v eline tututuran, onunla ( anns
Sartre kar gasn tartan, onu elinden tutup Sartrc'm konferansn dinlemcvc gtren "he
n z yirm i y a d a \\ Parisli delikanl; " S a n r m bu, b a v a t ta k e n d i s i " derince de kendi
sini kucaklavvcrcn "o t a t l re e k i n g e n o l a n " 296
Ama Aysel bu noktalara Dndar rctm cn'in mezuniyet msumcrcsndcn vola karak
gelmitir. Bana kalrsa A ta'nz kage olmasn.. Eitlik olsun istedi... Kz erkek elele
(s. 262). Ezberinden alntlar Atatrk': Bir milletin yars zincirle topraklara bal kal
dka, dier yars gklere ykselebilir m i' Bizim milletim izin baarszl kadnlara kars
gsterdiimiz kusurdan ileri gelmektedir" t s. 87
Bu arada kadn-erkck eitliini salamada, kadnn (zgrlemesini gerekletirmede ger
ek bir devrim olan Medeni Kanun kar, kadna 1930'da verel. 19 3 4 'te de genel seim
lerde seme ve seilme hakk tannr.
Ama Aysel, Varlkta M ahm ut Makaldan A nadolu'nun kadn gereinin ar nen devam e t
tiini renir:
...koca, azn ak grd karsn iyice dayaktan geirir Bundan baka, sesi de nam ah
remdir kadnn. Rasgele herkesle konuamaz kadn. Hele gen bir kz veya gelin, kendinden
byk erkee (...) el ve ba hareketi ile dahi meram anlatam az. Yzne bakamaz.
slam hukukunun ve geleneklerin kskacndaki kasabada AvscTin annesi san ondle Yap
trr ama Babam daha bartsn karttrmyor " s. 89). Zaten kaymakamn basks ol
masayd Salim Efendi kzn ta Ankaralara okumaya gnderir mirdir s. 3 3 1. "Demek ki, ne
yapsak bizim sz hakkm z yok. A m a ben bu durum lara boyun emek istemiyorum" dive is
yan eden Aysel (s. 88), evlenmemeye karar verir (s. 170); "Ertiirk abisi" Remzi ile ba-
gz edilmesi sz konusu olunca ise bayra eker: O tccar herifle de evlenmeyeceim is
te" [s. 264).
Bu zgrleme srecinde Devrim K anunlarfm n, zellikle ve ncelikle de Trk yurttalar
yasasnn etkisi yadsnamaz. Yasalar, yasalar arkasna alan ynetim r e onun erkini kullanan
D ndar retm en Ayseli, Aysclleri zgrleme, adalama yoluna sokacaklardr. Ay-
dnn gncesinden reniyoruz ki esnaftan Salim Efendi, en en in dedikodusundan e
kindii iin Ayseli msamereye bile karmak istemez, ama Cum hriyetin kaymakam
araya girer: A ta t rk inklaplarna byle kar gelirse belediye reisine dkknn kapattra
can syledi de msamereye yle kabildi. Zavall Aysel! O hi Ulu nder'im izin istedii
gibi bir Trk kz olamayacak bana kalrsa. Muaeret dersimizde retmen anlatt: A v r u
pa 'da kzlar erkeklerle rahat rahat arkadalk ederlermi... ilerde, daha byynce, bizim
de kz arkadalarmz olacakm... (s. 33).

Ynetim/yurtta ilikisi
Batda yurtta layk olduu yetimi yaratmt, Cum huriyet ise layk olduu yurtta
yaratmak zorundadr. lmeye Y a tm a k'u bu yneten/ynetilen ilikisi, siyasal iktidar,
merkezi ve yerel dzeyde olmak zere kamu ynetimi ve varg boyutu ile belirir.
Kaymakamn olu Aydn Alpdemir, daha msamere hazrlklar srasndaki cesareti, atakl
, hatta pervaszl ile kendini gsterir (s. 8). A dalet m lkn temelidir, Sz m illetin
d ir szlerini azndan drmeyen ve kurum lu kurum lu g ezin en bit avukat roliindedir
(s. 17). Polka ve rondo danslarnda kz ve erkek rencilerini iekler ve bcekler rolle
rinde birlikte sahneye sren D ndar retm ene serzenite bulunur Baretmen: K ay
m akam dan ekinmeselerdi, bunca yllk hemerilerimle nerdeyse toptan aram alacakt ca
n m {s. 9). Alinin anasnn gznde de hkm etin bir adam dr retmen. H km et
adam larndan korkmak, ekinmek gerekir (s. 45-46).
K urtulm ak iin iki ey gereklidir. Biri vc en nemlisi kylnn m uhtarn ne demek oldu
u n u ve niin seildiini bilmesidir. Bu siyasi terbiye ile olur. kincisi hkm etin kylye ve
muhtara ve m uhtar araclyla kylye yapmakta olduunu grdm z, bildiim iz i
lemlere son vermesidir. Bugnk hkm etim iz buna son vermitir.
Adapazar ilesinin gen ve alkan, bir tala ok ku vurmay seven (s. 200), atlgan ve
yaratc kaymakam Frenk Z iya (s. 243), yurttalar karsnda konum unu belirler:
Kaymakam olmak kolay m? yle niversite bitirmek fa la n da yetmiyor. Tatl dil, gler
yiiz istiyor. Byklerin gzne girm ek, kkleri sevmek vc sevdirmek kendini... A yn z a
m anda da sert olmak. Herkeslerin senden ekinmesini salamak. Hem iyi yrekli olmak,
hem kat yrekli. Hem dindar, hem serke; hem tutucu hem uygar grnmek. Raky da ada
bna gre imeyi bilmek, arab d a {s. 204). le meydanna dikilecek heykeller ve dene
cek parkeler iin kaynak bulmak zere Ankaraya, bakanla grmeye gitm eden nce ka
fasnda bir imek akar: Neden A dap a za rnda da kostml bir balo yaplmasn? Yerliler
biraz homurdanacaklardr. Onlarn da gnln etmenin bir yolunu bulur. Belediye baka-
nna syler; bir sre balkabaklannn, kuru soanlarn, az fn d k ve az t t n n stnden
kontrolgevetiverir. Hem canm, ne yapabilirler ki sonunda? Cumhuriyetin bir idare me
m uruna kar duram az onlar. H km etin ile temsilcisine... Bir iki homurdanrlar. D edi
kodusu olur balonun. Hepsi bu... Eh, buna da gs germezsen nasl uygarlatracaksn l
keyi birader? (...)
Bakent'in gbeinde, akam karanlna snm bir merkeplinin tkr m kr getiini
grd. Hemen nn kesti: Ayp deil mi, niye merkeple geiyorsun buradan? Merkebin s
tndeki adam korkuya kapld. Bir ey anlatm aya alyordu, ama kaymakam dinlemedi:
Hadi, hadi, bir daha grmeyeyim, iyi g nm e raslad yoksa!.. (s. 206).
Kapsnn olur olmaz saatlerde vurulmas allmam bir ey deil. A m a bir kyl. Hem
de kadn! Ne ileden, ne de evre kylerden hi bir kadn, tek basma gelip de bir ezan saatin
de kaymakamn kapsn alamaz. Ona bir derdini syleyemez. Onlar dertlerini m em ur ka-
rlarylc iletirler en ok. (s. 207).
Devletimizle muhtekirler arasnda da gsgse bir arpma balad iin (s. 75)
ileri Bakanl, vali, kaym akam bata olmak zere btn ynetim seferberdir; dk
knlar m hrlenir, savclar harekete geer. akir Aa, Ayselin babas Salim Efendi ile u
rar, ynetimi salar stne (s. 123-124). Oysa byk sava zenginlerinin yannda bun
larn yapt ne ki? Devede kulak. D ndar retm enin beyl aradan sonra yeniden
okula kaydettirdii ve akir Aann Hergele Mevdanndaki oteline yamak olarak yerle
tirdii Alinin Karsna dargn gzlerle M ustafa Kem al A ta t rk dikiliyordu. Bu vatan
meer kimlere emanet etmiim ben! Diye hayflanyordu sanki. (s. 121). Aysel de babas
na reva grlen bunca hakszlk karsnda, Neden bilmem, durm adan hakszla uruyo-
ruz... M illi efim ize duyduum saygnn tellerinden biri iimde koptu sanki. (s. 153) d i
ye infial eder.
Ynetimin yurttalara yaklam seimler ncesinde deiir. Halka tohum luk buday, tuz,
eker vb datm hz kazanr (s. 114). Bir sonraki kararname ile halka hububat, un, irmik,
makarna, ehriye, niasta, bulgur datlmas emredilir (s. 125).
Tarihi Yeniden Yapan El Seni De Yapyor. Ne M utlu Sana diye bir dviz iliir gzne
Alinin: Ne m utlu N a m ka, ne m utlu Aysele ve Ilhan abisine diyegeirdi iinden{s. 83).
Cum huriyet tarihinin en ok tartlan konularndan biri, hi kukusuz, D Pnin 1950de
halktn zgr iradesi ile iktidara gelmesidir. Aysel u Ek Bilgi Yi verir:
okgemedi. D P kahir ekseriyetle iktidar ald. B unun halk iktidar olduu sylendi. H a
ni o gne dek byklerimize kran ve m innetlerini sunup durm u olan halkmz; kyl
mz, efendim iz iktidar...
Tarihi yapan el seni de yapyor.
Tarihi yeniden yapan el D ndar retmen in irfan ordusunu da yapmt: Stm a ile m
cadele kazanlm t (s. 308).
Herkesin makulletii bu dnem in sonunda (27 Mays) Devrim sabah Aysel, A ta t rk
B ulvarna frlayp subaylara glckler ve kilo pasta datt. Sabah kahvaltlarn et
sinler diye... (s. 309).

Kt kalem kitap defter, bizi bunlar adam eder

Ynetim asndan eitimin, okulun ilevi, Birinci vazifen... bilincine sahip yurttalar
yetitirmek. Yurttan gznde okulun, eitimin misyonu ise ykselme, adam olma: M e
zuniyet treninden nice zaman sonra, kyne dnen Aliyi kir pas iinde ve annesiyle bir
likte eek srerken gren D ndar retm enin ii biraz cz eder: Bu lkede o, A li ve A li
gibileri yce A ta t rk n istedii yola yneltemeyecekse, neye yarard retmenlii? (s. 45).
Btn gcyle rpnr, Aliyi bir ortaokula, bir sanat okuluna yazdrmann yolunu arar. So
nunda muradna erer: akir Aa, A liy i Bakente, Hergele M eydamndaki oteline yamak
olarak almay kabul etti Beni mahcup etme. A dam olmadan buralara dnme! (s. 48).
D ndar retm en, kendi yazd Meslekler adl oyunda yine retmen olacakt. lkc
bir retmen... Hele bir sz vard!.. B irg n retmen de lr. A m a ardndan binlerce ve
binlerce kiide yaar o. Bir alev, snmez bir ate g ib i ilim mealesini nesilden nesile devreder
(Bunlar yobaz bir hocadan bana ta yiyip lrken syleyecek)! s. 16-17).
Aysel Saat 0 7.28 de yeniden dner Domaya Yatm a'sim : Yeni bir kuak douyor! B i
zim ocukluumuz iin byle denirdi. Byle doumun ayr bir sorumluluu vardr. Ey Trk
Genlii! Birinci vazifen... ilk grev. N edir bu ilk grev? Size verilen, sizin de g cnz
lmeden yklendiiniz bir sorumluluk. (s. 21).
Ulu nder\m m n szleriyle, O kulgen beyinlere insanla saygy, ulus ve lke sevgisini,
bamszlk onurunu retir... Okul sayesinde, onun verecei bilim ve fe n sayesinde Trk
ulusu, Trk sanat, ekonomisi, Trk iir ve edebiyat tm gzellikleriyle geliir.
lkokuldan sonra bagz ediliveren Semiha m ektubunda yreindeki acy dile getirir: A b
Aysel, ne m utlu bir Trk kz olarak sana!... (s. 50). Bakentten kasabadaki arkadana
cevap yazan Aysel, Ulu O nderimizin vnecei, C um huriyetin retm eninden feyz a l
m bir gen kzdr artk, ancak elikileri bitmez:
Ben oraya gelince, en arma giden de annem in, babamn bana bam rttrmeleri oldu.
Sana anlattm gibi, burda benim yamdaki kzlar hi balarmz rtmyoruz. Sadece
okula giderken kasketlerimizi giyiyoruz. Zaten, lmez A ta mz, bizlerin uyank ve medeni
olmamz istemitir. ayet burda bir retmenim, yazn, bam rtl olarak dolatm
grseydi kim bilir neler derdi ? A m a gel de bunu anneme ve bilhassa babama anlat. Buraya
gerigndermeyiverirler korkusuyla ben de sesimi karm adm . (s. 62).
Aysel Ankarann yaamna kartka bilinlenir, dnmeye, kukulanmaya ve de korkma
ya balar. Dahas, C um huriyetin bu yeni yurtta iyice akndr. Enitesi ve kz clal ile
birlikte gittikleri bahede bir elence demek olan Gne Sporlularn gardenpartisinde.
yaadklar, onu iyice allak bullak eder:
...sana nasl anlatsam bilmem. Ulu A ta m zm bize at yolda medeni bir lem. B tn
herkes kz demeden, erkek demeden orta yere kp ikier ikier birbirlerine sarldlar, dnd
ler. B izim orda msamerede oynadmz oyunlardan ok daha samimi. Sen ne dnrsn
bilmem, ama bence, ben uygar buldum. D ndar retmenin o kadar abalayp da bize zor
la yaptrd bir iin byle artk tabii bir ey oluu ok houma g itti... Fakat enitem, y a n m
za gelip de beni birlikte dans etmeye aran krm z sal bir olan azarlaynca, ok u ta n
dm. Ne olsa enitem de benim yanlarnda emanet olduumu dnyor. Eve dnnce tey
zeme, Babasnn bana pezevenk demesini istemem tabii, dediini duydum, ki o da hakldr
bir bakma. Ancak, sen de bilirsin ki, biz kendim izi bildikten sonra ne olacak deil mi? Biz
Trk erkeklerine hep kardeimiz gzyle bakarz ve bakmalyz. O nun dnda bizim kt
dncelerimiz olamaz ve olmamaldr. Biz byle yetitik ve gerek D ndar retmenimiz-
den, gerekse buradaki retmenlerimizden byle feyz aldk. O nun iin kardeim, benden ya
na sakn phen olmasn. Ben zaten o krm z sal ocuun beni dansa kaldrmasn tabii
karlasam da, niyetini bilmediim iin, enitem kalk dese de, kalkm azdm . (s. 63-64).
Yetitirdii rencilere serptii tohumlarn nasl yava yava filizlenip yeermeye balad
n da grebilmeyi dileyen D ndar retm enin ii rahattr (s. 115). Ancak, ite ka
ka Ky Enstitsne soktuu ve im di ordan m ezun olan erkek kardei Hasanolana eit
men ktndan buyana byklerim izi beenmez olmutur. A zn n payn verir bir g
zel: Biz ne saz, ne soluz olum. Biz ileriyiz! leri!
Alevler ortasnda bir g l bahesindeyiz biz. Deerini bil! deyince de kardei iyice dikelir:
Yarn bir hayal, bir d deildir nce. Y arn msbet bir eydir. stelik ben bugn hi de se-
ingiln huzurlu deilim. Gl bahesinin dikenleri yiirncnc emgel oluyor ve ok dikenli bir
bahe bu.
B nankrl" bu deerbilmezlii knavan D ndar retm en kardeine yurttalk
dersi verir- Byklerimiz ne yaparsa iridir Grevini bil. Onu yap. Baka ey sana dmez.
Bu diinm da herkesin bir ii r a r (s. 116).

Dilleri var bizim dile benzemez

Son deil, ilk" Trk devleti olan Tiirkive Cumhuriyeti, m m etten ulusa geiin gere
i olarak dilde Trklk ilkesini benimser. m m et dinin dilini, kltrn kullanyordu,
ulusalln ilk koulu da ulusal dilin kullanlmas, ulusal kltrn yaratlnasyd. Ulusal d e
mokratik bir hareket olan Kemalist Devrim'i dili de demokratikletirmesi doald. Va
tanda 'Trke Konu!" Yerli Mal Yurdun Mal, Herkes O nu Kullanmal kampanyas
nn vazgeilme/ btnleyicisidir.
Cum hurivetin dili N utuk"un dili deildir Gnlk yaamda onu halka retecek olan,
herkesten ee Dndar rctm cn'dir: Tnaydn Salim Efendi. Umarm kazanl bir
giiu geirmisinizdir" Salim Hlcdi hem fkelenir ona, hem ekinir, ezilir karsnda: ok
kr retmen bcv. Bin berekdt!" (s. 43). Aysel'in babas, retmen D ndar'dan oldum
olas holan m a mistir. Her sz kitaptan ezberlenmi g ib i dzgn bu olann. Sahiciye ben-
_
zemez.
i)

Osmanl ve slam geleneklerinden kopup eski Trk uygarlklarna, Karamanolu M ehmet

Bev ncesine vncli, ocuklara verilen adlarda kendini gsterir. Kaymakamn olunun ad
A ydn" hez. Savc laamam M ddcium um i'n in kz ScviTdir. smet Paanm jan
darmaln t apm olan Salim Hfcndi ocuklarna lhan, Aysel, T e/el adlarn koyar. .-
yclili R/.ann kars, kucanda bebeiyle kaymakamn kapsna dayanr sabahn krnde:
Kaymakamn kars katl ekerler getirdi, ikisini ocuun eline verdi. A d ne?' Ha bu
nun mi? Bunun ati E ngin'dur hanum um . Dcuevisun b tasil attr. Doduunda pire g i
biydi bu. ansnz dodi saniyduk. Crlamad. Tntci oyle ansnz. Tcdu R iza . halm ocuk E n
g in ..." 'yi. Gzel. Engin. Modern bir a d .' dedi kaym akam ." (a. 209).
Trkeleme bir vanda da ve belki asl, resmi dilde yaanr Mektepler oktan okul, m u
allimler oktan retm en, talebe oktan renci olmutur. lhan Dil Devrimi"nc yne
lik itirazlar zetler- Sanki o okuduunuz M antk kitabn anlayabiliyor m usunuz siz?
Kim yazm? Milli Eitim Bakanmz... Szde z Trke" (s. 175). Adalet Bakanl bir ara
Tze Bakanl olr 1945tc ise Tekilat- Ksasivc Kanunu metni, Aavasa olarak Tiirk-
eletirilir Baz ay isimlerinin deitirilmesi iin de Mcclis'e bir nerge sunulm utu" (s.
187).

Hem laik, hem Mslman? Lai-k-lhe llallah!

Mustafa Kemalin gznde Cum huriyet, tarikatlara kar barikat olacaktr:
Yaptmz ve vapmakta olduumuz dcvrimlcrin amac Tiirkive Cmhrivcti halkn tam
ada ve tm anlam ve grnmyle uygar bir toplum haline getirmektir. nklaplarm
zn asil umdesi budr. Bu hakikati kabul etmeyen zihniyetleri tariimar etmek lazmdr.!...)
Bugn bilimin, fennin, en geni kapsanuvla vgarln alet leri karsnda filan va da talan
eyhin gsterecei volda maddi ve manevi mutluluu arayacak ilkel insanlarn uygar Tr-
ki ye toplumnda bulunabileceini asla kabul ctmivorun. (...) Tiirkive Cumluriveti evli
ler, den iler, mritler ve bunlara ballar lkesi olamaz. En doru, en gerek tarikat uvgar-
lk tarikatdr Uygarln istediini ve buyurduunu vapmak insan olmak iin veterlidir.
Bunun iin de, balkmza siyasal eitim vermek iin bir okul olan C H P in 1931 Prog
ram kesin ve buyurgandr: Trkiye Cumhuriyeti devleti, dinlerden ve dinlerin koyduu
ilkelerden deil, hayatn kendinden, onun mspet ihtiyalarndan ve gereklerinden kay
naklanarak ileyen bir dev let mekanizmasdr. Devlet ve dnya ilerinde dinin hibir etki
si yoktur. te bu temel dnceye laiklik derler
C um huriyetin genleri ite bu havada yetitirilir, vetikinler de bu havava soklmava a
llr. lmeye Yatmal bize anlaml ipular verir: Hafzlktan okula kavdrlan Hasip, va-
kc eilmesi gereken bir aatr. Msamerede D ndar retm en uyarr onu: Rondo
oynuyorsun. Kafan ayet okur g ibi sallama. Camide deilsin. Uygarlk kayna bir okulun
sahnesindesin" (s. 7). Ve kocaman, kapkara bir bokbcei "rolndedir (s. 13). alr a
lr, bir trl renemezdi. Cumburiyet'in ne zam an ilan edildiini bile zor rendi. Ba
bas boca olduu iin, ona Ktr'an czbcrlctirn, K ur'a' Arapa ezberlediini bizden sal
lard. Ben retmenime syledim. Neredeyse okuldan kovuluyordu. Baretmen acd da,
kovmadlar..." (s. 32).
Hafz Bilal'n olu, iki cami arasnda deil, cami ile okulun ve okul arkadalarnn arasn
da kalmtr (s. 42).
Fakat Hasip, ismi ile miisemma, iyi bir hesap edicidi\ Harp Okulu Talebe Nam zedi Er-
tiirk TarakTmn Aliye mektubundan reniyoruz ki Hasip kendisini kurtarm, cam i
m izin saygdeer bir im a m " olmutur (s. 233). Yeni Trke yazmay unutm u olmasna
bir A ta t rk ocuu olarak ok zlen Ertrkiin zoruyla Eskiehirde lahiyat okur (s.
292). DP l Bakan Remzive tapmaktadr: Din elden gidiyor Ilhan abi! Bu iin de dip
lomasn alm aktan gayr kar yol yokmu. Madem tekiler hep diplomal, biz de ona gre
tedbirim izi almalyz tabii... D ndar retmcnin beni hi adam yerine koymamas nasl
olurmu bakalm!.. DP hele bir baa gesin... Mcrkcz-i H iikmet'dc diyanet ilerini de ku
racak. Beni de oraya gnderecekler. (s. 293). Makuller Ordusu nn banda gelen Hasip
(s. 301), DP dnem inde mikrofonlu hoca oldu. Vatan Cephesi'ne bol iiyc b u ld u "(s. 308).
Yetikin yurtta Salim Efendi ise, zaman zaman kendisi ile ve Cmhuriyet'le hesaplar:
Cumhuriyetin bir ktln grdm , diyemem. uras ktdr desem, diyemem. n
n nn jandarm asydm ben, t nereden nereye adrrken onu. A m a bu Cumhuriyetin ii
me gelmeyen bir yan da var. udur, diyemem. K z okutmak, ilede yakna-uzaa, kzn
ehirlere salvermi, dedirtmek... Sade bu mu iimi durm adan bou bouvercu?(s. 43-44).
Salim Efendi huzursuz ve eziktir, eziklii fkeve dnp orada kalyorsa gszliin-
dendir. Binbir eziklik, kskanlk vanda asl bu yeni dzenle boumasdr onu bou bo
uverdi": M em urinin gittike dna dtn, letiini grerek boulmakta. Boul
duka nemrutlamakta. Nemrutlatka, yenilik, uygarlk adna ne grrse ortalkta, topu
na birden soukluk duymakta, hatt kin toplamakta... (s. 44).
Salim Efendi bir yandan Cmhuriyetle didiir ama, te vandan da ilede sarslan manevi
otoritesini, bundan doan komplekslerini Ctuhurivetlc yeni ilikiler kurarak amaya a
balar:
Cumhuriyetin onuncu ylnda karsn A n ka ra ya, trene gtrm t. Olup biten her eye
akn bakakaldlar. Olp biten her eyi ikisi de pek sevdiler, beendiler. A m a bir yandan da
bakentteki o g n Salim Efendiyi kltm, ...un ufak edivermiti. (s. 44).
Ayselin annesi Fitnat Hanm ise Ankarada grdklerini anlata anlata bitiremez. Trenlerin
atafatndan bylenen Salim Efendi, bir yandan da esamisinin okunmamasndan eziklik du
yar: Abdestalp dkknn daha karanlk ksesinde nam aza durdu. Salim Efendiy i unu tm a
yan bir gkyz sanki. Onu da, btn herseye inat Salim Efendi u n u ttu . (s. 44-45).
On paralk dmeyi yirm i paraya satt iddiasyle hakknda alan soruturmay ucuz a t
la tr (s. 168) ama susuz yere tam on g n hapiste kalmasnn acsn ok ekerler aile
cek (s. 153). Bu hakszlk, bu infial, Salim Efendiyi dine, olu Ilhan rk bir kine, Ay
seli de Engine yneltecektir.
O zaman da, bu zaman da C um huriyetin kstrdkleri, kucaklayamadklar, kendilerine
bir karanlk ke, bir gkyz aradlar ve buldular.

topya iinde topya: "Yassah hemerim!"

Bizatihi kendisi bir topyann gereklemesi olan Cum huriyet, kendi iinde baka topya
lara izin vermez. yleyse Cum huriyet sola, hem de smsk kapaldr. Hem tarihsel olarak
solun nesnel gelime zemini zayftr, hem de d dinamikler solu souk savan bunaltc
basks altna almlardr. Snrl bir avdn hareketi olan Kadroya bile tahamml edilem e
mitir. 1961 Anayasasnn salad hak ve zgrlkler ortam nda Ayselin de iinde yer
ald, zaman zaman da eletirdii T P topyas ise 1971de yok edilir.
Ali, Nazm H ikm etin iirlerini bir defterden bir deftere geirirken bu boulmay yaar:
unun g ib i drt drtlk eserler nasl okunm az ulan P A m a yasak ite. Okumas da yasak,
elden ele dolamas da. Baslmas tm den yasak... (s. 248).
Aysel de Nazm hayrandr: Gideceiz Bursaya. Tamam. A m a ben Bursa Cezaevine de
gideceim. Gidip Behireye in a t N azm H ikm eti bir greceim. Konuacam onunla hem.
Niye hapsediyorlar? Ne yapm ki? A n la tr her halde, deil mi? A n la tm a z m? (s. 264).
Aysel, peinden koan Remziye bir mektup iletmek ister:
Ben postay dndm am a aklma bin trl ey geldi. Bakarsn olmayacak birinin eline
geer. Bizim orada posta m em uru herkesin mektuplarn ap okuyordur belki... Ali yat
trmak ister, pek de inanmakszn: Yok canm artk. O lur mu yle? Haberleme hrriyeti
m iz ne olur o zam an? (s. 265).
Ne olaca, bir hukuk devletinde olmamas gerekenlerin olmasndan bellidir:
Gnen (sparta) Ky Enstits Resim retmeni komnist bir ruh tadgerekesiyle 8
ay 10gne mahkm ediliyor. A ma zaten 9 aydr tutuklu bulunduundan tahliye ediliyor.
(s. 301).
Pekere gre engin bir zgrlk vardr ama, Aysel arkada Ali ile havuzun banda rahat
a oturm a cesaretini kaybeder: Oturamayaeam galiba. Cesaretim bir eye yetiyor hep.
Her eye birden yetmiyor. Neden acaba? (s. 266).
dam hkm ile arlatrlm 141 ve 142. maddeler yurttaa topya kurma ans tanmaz
ama ynetimin en kk dnce kprtsn kzl renkte hayal etmesine elverir:
Sermayenin bln tarz hususundaki tezini mdafaa eden niversite profesr kom
nisttir. Devlet tekilatnda herhangi bir yolsuzluu meydana karmak iin yaz yazan m u
harrire vurulacak damga, komnistlik damgasdr. Alktan, sefaletten bahseden, bu sefa
letin panoramasn izen romanc, ta kovuklarnda oturan ailenin fotorafn nereden ga
zete, cami nnde dilenen dilenciyi tasvir eden ressam, milyonere bu milyonlar nasl ka
zandn soran yazar, sosyal adaleti savunan fkra yazar, hatt paavralar iindeki bir o
cua lokanta vitrinini seyrettiren karikatrist birer kom nisttirler. 13

zlem ve zentiler
zlenen o ada Uygarlk Dzeyinin pek ok boyutu, pek ok vehesi var. lmeye Y a t
mak bu hedefe ulamada, eitim srecinden kesitler, derinlikler sunuyor bize. Okul, Par
ti, Halkevleri bu srecin avr boyutunu gerekletiren ayr kurum. Sonuta, gelenek-
sel-krsal-tarmsal-monolitik bir slam toplum unu, bu toplum un bireylerini deitirmek,
dntrm ek gibi iddial bir hedef sz konusu. Kurumlan ve kiileriyle btn bir dnemi
youruyoruz. Yaam bir msameredir:
Sahnedeki kahramanlarmz, aralarnda Taret ktibihin (s. 10) de bulunduu seyirciler
ve zellikle de yardmlar ile msamerenin gereklemesini salayanlar, gen Cum huri
yetin krsaldaki bileenler tablosunu olutururlar: D ndar retm en, Bize bu gecenin
hazrlanmasnda g veren, azim veren Sayn Kaym akam m za, bizi her an tevik eden sa
yn Jandarm a K um andanm za, bize Yce A ta t rk m zn deerli portrelerini daire
lerinin duvarndan indirerek dn veren (...) M ddeium um im iz Beyefendiye, bize dispan
serden ine leti ve beyaz gmlek veren lkc, gen doktorumuza, sahnemizin perdesinin
kumasn balayan tccardan akir Beye, bize terazi veren Talt Efendiye, bize uval ve
ren yine akir beye, bize krapon kdn taksitle veren Em in Efendiye ve ocuklarna bu
msamereye km ak iin izin veren bilum um sayn velilere kranlarn sunar (s. 14).
Btn yurt yzeyi dev bir msamere sahnesidir. lkokulda, herkes bir aradadr, ancak ka
dnlar (iyi ki) erkeklerden ayr oturtulurlar. Bakent Ankarann en grkemli msameresi
olan O nuncu Yl Balosunda yeni Cum huriyetin bileeni bir arada deil, avr me-
knda elenir: Saylavlar ve yksek brokratlar Ankara Palasta, subaylar ve eleri Ordu-
evinde, kk memurlar, esnaf ve halk, ad stnde, Halkevind e.14
13. Turan, i., "Stages of
Osmanl saray geleneinden mdevver bu elence, ilk 29 Ekim 1925te dzenlenir. Ye Political Developm ent
ni Trkiyenin kadn yurtta, Batl hemcinsleri gibi giyinmeli, onlar gibi konumal, o n In the Turkish
Republic", Perspectives
lar gibi dans etmeli ve iki imeliydi. Yani, tpk Batl kadnlar gibi erkeklerle ayn mek
on D em ocracy in
n paylamasn renmeli, eitlii bizzat yaamnda gerekletirmeliydi.15 Turkey, Sevin
M atbaas, Ankara, 1988,
llerde de valiler yerel balolar dzenliyordu. lin st brokrasisinin ve eraftan ileri gelen s. 62-63.
lerin arl olduu bu balolara askerler de eleri ile katlmak ve dans edip iki ierek e 14. nsal, A., "Atatrk's
lenmek zorundayd. Reforms: Realisation of
an Utopia by a Realist",
Balolar, erkekler iin de bir adalama eitimidir. Yeni Cum huriyetin yurtta, peete Turkish Yea rboo k o f
Interna tiona l R e la tio n s,
lerin nasl kullanlacan, atal-ban nasl tutulacan, hangi ikinin hangi bardakta,
1979, XVIII.
hangi yemekle iileceini, dans nerisinin nasl yaplacan, ya da nasl kibarca reddedile 15. Yetkin,
ceini bilmeliydi. zetle balolar bir medeniyet mektebi ilevi gryordu. Halk arasn Trkiye'de Tek Parti
Ynetim i, A ltn Kitaplar
da kravata medeniyet yular adnn taklmas, bu balolarda alvarst redingot tr ace
Yaynlar, stanbul,
milikleriyle ska alay konusu olan halkn bir eit almas deil midir? 1983, s. 163.
Cum huriyetin yurtta, sadece hukuksal konumuyla, yani haklar ve devleriyle deil, Ba
tl, Avrupai grnm ve terbiyesi ile de lkenin yaad devrimin gstergesi ve tan
olmaldr. Sadece raknn tadn bilen, klasik mzikten anlamayan Cum huriyet yurtta d
nlemez. Kim hangi filmde oynam, hangi arap ne tr yemekle iilir, bunlarn bilin
mesi gerek.
Anlyorsun deil m i k zm ? Her vilayetimize, hatt her kymze bir orkestra! ite o z a
man biz Yce A ta m zm ... (Cum huriyetin en ok kahrn ekmi, en ok gadrine ura
m yurttalarndan biri olan etin Altann kulaklar nlasn!).
Biz Beethoven senfonilerini dinledik... ilericiliimiz, A ta t rk devrimciliimiz Becthovena,
oradan da bar ve kardelik dncesine kadar uzanm t ite, ite, en sonunda, C um huri
yetin bir erkek ve bir kz olarak el ele, yan yana pembe ufuklara ulam oluyorduk... A ta
trk bamzn stnden bize bakyor. Gs kabaryor (s. 278).
ve medya dnyasnn devletin zirvesi ile halvet olaca debdebeli raan sofralarnn
henz ok uzandadr Trkiye.

Do. Aysel'den ders notlar

lmeye Yatm ak bir roman. Bir roman ancak edebi, estetik, sanatsal ltlerle deerlendi
rilir. Bilim adam, aratrmac, romanlarda ok deerli veriler, ok salkl gzlemler bula
bilir. Romanda ok ve anlaml ey, malzeme var stelik. H er eyi bir romandan bekleme
meli ama romandaki her eyi de bu snrl incelemeden beklememeli. Atatrkn ld
yl ilkokulu bitiren sekiz renciden Semiha dndaki yedisi hakknda Ek Bilgi var ki
tapta (s. 308-309). Aysel iin u not dlm: Aysel sosyalizme inanyordu, ama
D P T deki iinden atld. Bir yaz tatili kampnda garsonun, mstearn karsndan nce A y
sele ay vermesi, stelik de Ayselin garsonlarla, kamp bekileriyle durm adan yeni kurulan
partiden konumas hi doru bulunmamt. Mstearn kars Ayselin aile terbiyesinden
m ahrum ve dolaysyle kom nist olduuna karar vermiti. Bu karar resmi makamlarca
onayland.
Gerekten de Aysel sradan bir yurtta deil. O , Cum huriyeti ve onun kazanmlarn deh
etli ciddiye alyor, onlar amak, onlarn tesine gemek istiyor. Verilenle vetinmivor, bi
rikintileri birikime dntrm ek istiyor. ok partili yaama geiin sanclarn sorgulama
s bundan:
Biz aslnda artk ok partili olmalyz. Madem ki medeni lkenin demokrasisinde ok par
ti var, elbet bizim de yle olmal... A ta t rk m z sa olsayd btn bu ekimelere lzum
kalm azd sanyorum (s. 240-241). O nun yazd Yurttalk Bilgileri1nde Cumhuriyet,
demokrasinin en yetkin uygulama biimi olarak tanmlanmyor muydu: Cum huriyeti
kurduk. O on yan doldururken demokrasinin btn icaplarn sras geldike tatbike
koymaldr.
Aysel seimden seime oy kullanmakla yetinen trden bir vurtta deil: D em okrasign
lk politikaya gre durm adan deien bir temelsiz ilkeler yn m yoksa kanlmaz olan
btn deiimleri insann zgrlne ve ycelmesine doru yneltecek bir temel gr, bir
fik ir mi? insan zgrletirmek iin can-kan olmayan ilkeleri koltuk denei etmek yeterli
m i? (s. 304).
Bu yzden Aysel bakaldrn M akul olmak gerek Aysel iin deildir. Geri .Ali de herke
se rest ekip Bakente okumaya gider, bundan dolay da D ndar retmeTden aferin alr
(s. 116) ama isyan etmesine sorumluluklar engeldir: Cum huriyete, Atasna, damarlarn
daki kana, D ndar retm ene, milletine ve devrimlere... (s. 81):
Aydn, Aysel re A li ile onlarn tzak-yakn benzerleri, m akul olanlarla hi olamayanlar or
dusunun orta yerinde kalm lardr (s. 302).
Peki nasl bir yurtta profili kyor ortaya lmeye Y a tm a kta: A h benim D ndar ret
menim! A h benim gazetelerim, liselerim, kaymakamlarm, babalarm, ahilerim. Kh A l
man, kh Am erikan klkl askerlerim, ocuk yzl kalkerlerim, Bir Trk dnyaya bcdeTlc-
rirn, marlarm, heykellerim, A lm an yengelerim ve Tout va trs bien M adame la Marquise
arklar! H avada uuan her eyden biraz. Ve sava bitmitir ey en arkada! Byk zafe
rin g n n terennm edelim... Bu muymu yurdunu sevmek? Y urdunu budununu zn
den ok sevmek? Sevmek...
Sevmek bilmektir. En iyi rendiim eyse vecize sylemek (s. 226).
Aysel, H enz kuramad bir denklemi zmeye almann bo bir aba olduunu kendi
de biliyordu(s. 188). nk ona, Aydna, Aliye, soru sormamasn retmilerdi. n
k onlarda vatan iin bir ey yapmak duygusu, doymak zleminden daha gl gelim itir
(s. 255).

Ve snav sorular
75. kurulu yldnm nde Cum huriyeti serinkanllkla sorgulayabiliyor muyuz? Bilgi bir-
kimimiz var, zihinsel donanmmz tamam; ama zgree dnebiliyor, zgrce yargla
yabiliyor ve dncelerimizi korkusuzca yazabiliyor muyuz?
Tanr korkusu mu, yasa korkusu mu, toplumsal knanma korkusu mu belirleyecek Trki
ye Cumhuriyeti yurttann dnce ve davrann?
Sorularn en zorunu Cum hurivctin kurucusu sorar: Hani tezin, hani tezin? Soruya ya
nt , Rousseanun paralanm vurttan ele verir: Doentlikten profesrle geme
snavnda Aysel jri bakan Atatrkn karsndadr. Tezini bir trl bulamaz... Bulduu
ise bir plaktr: Edith Piafn N on, rien de rien pla. zerinde bir jandarma resmi vardr.
alndnda Hafz Burhanettinin sesi duyulur, ardndan Tanr Uludur!.. Tanr U lu
d u r ! . (s. 273)
Bahar gelir, leylaklar aar, ama Avsel hl tezini dnr: Demokrasi... Cumhuriyet... Eit
lik... zgrlk... Eitlik... Cumhuriyet... Demokrasi... (...) Beyni yoruluyor: zgrlk,
eitlik; eitlik, demokrasi, Cumhuriyet; Cumhuriyet, Trkiye; Trkiye, A ta t rk ... (s. 305).
Beyazlara uzand. Leylk aalarnn sk dallar, t yere yakn dallar hrdad. Kapkara
gzlkleriyle bir adam. stnde bir montgomeri. Adam, Aysele erkeklik organn gsterdi.
Z a r f m azrufu ne kadar da deitirmiti!.
Ne kadar deitirdii, aadaki sorulara bugn vereceimiz yantlarda sakl:
Soru 1: Trkiye Cumhuriyeti demokratik bir devlet midir?
Dnce, ifade ve rgtlenm e zgrl tam deilse, oulculuk okseslilii de getirm i
yorsa ve katlm eksik ve yetersizse, ada uygarlk dizeyinin oulcu demokrasisinin
var olduu sylenebilir mi?
Soru 2- Trkiye ada anlamda laik bir devlet midir?
Dinin yasalara uygun olup olmad deil, yasalarn dine uygun olup olmadnn sorgu
lanmas eer devlet ynetiminin zirvelerinde gndem e geliyorsa, Cum huriyetin kendini
sorgulamas gerekir. Eitim kuramlarnda ve baka alanlarda yaanan gelimeler, din ders
lerinin anayasayla zorunlu klnmas, yurttalk belgesi olan niifis hviyet czdanlarna sor
gusuz onaysz slam yazlmas bir yana, H er ay 60.000 imama maa deyen ve onlarn
cuma hutbelerini son kelimesine kadar dikte ettiren bir devlet laik olabilir mi?
Soru 3- Trkiye, bir hukuk devleti midir?
Varlk Vergisi, Dil Tarih Corafya Fakltesi olay, Tan olay, 6-7 Eyll olaylar, resen
emekliye sevk, grlen lzum zerine bakanlk emrine alma, Vatan Cephesi, Tahkikat Ko
misyonu gibi sabkaMar, 1961 Anayasasnn hukukumuza kazandrd darenin hi bir
eylem ve ileminin varg denetimi dnda braklamayaca ilkesine karn, onca faili
mehul cinayet ve sonunda Susurluk krdm ile simgeleen gelimeler hukuk devle
ti kavram ile badar m?

Son bir soru, sorgulama:

Yurtta Bay Binali Bevin, 22 Tem m uz 1996 Pazartesi gn Saryer Bykderede yaya
lara ayrlm bir blgede sabah gezintisini yapan lmeye Yatm ak yazar romanc Adalet
Aaoluna arabas ile gelip arpmasna ve ar yaralamasna, acaba devletin yeterince
cumhuriyeti olamayp yurttalarn gereince yetitirmemi, yetitirememi olmas m,
yoksa onlara, demokrasinin gerei olan temel hak ve zgrlkleri tam olarak vermemi,
verememi olmas m yol amtr? Yoksa her ikisi birden mi?

Ercan Eybolu, Do. Dr.

Galatasaray niversitesi retim yesi
 TRKYE'DE TOPLUMSAL CNSYET VE
VATANDALIK*
Yeim A rat

Trkiye'de vatandaln tarihsel ierii

Bu yazda ama vatandaln Trkiyede deimekte olan toplumsal cinsiyet boyutunun
incelenmesidir. Yazda nce devletin vatandal tanmlad hukuki ereveyi ortaya ko
yacam. Daha onra kadnlarn vatandalk deneyimleri ile hukuki ereve arasndaki be
lirgin farkllklar tartacam. Son olarak deiik kadn gruplarnn teoride ve pratikte bu
kavram nasl yeniden tanmladklarn inceleyeceim. Kadnlarn kendi vatandalk dene
yimlerine olan tepkilerini inceleyerek Trkiyede vatandalk kavramnn gz ard edilen
toplumsal cinsiyet boyutuna k tutmaya alacam.
Liberal bir erevede vatandalk, devlet ile birey arasndaki hak ve sorumluluklar tanm
layan bir szleme olarak dnlebilir. Michacl M ann, vatandal tarihsel bir bak a
sndan tahlil ederken, bu kavram, siyasaya (polity) toplumsal entegrasyonu artrmak iin,
haklarn tepeden verildii bir egemen snf stratejisi olarak grm ektedir.1 Yapt, kay
naklarn paylam iin yaplan toplumsal mcadelelerin rn olarak ortaya kan taban
dan vatandalk2 olasln gz ard ettii iin eletirilmitir ama, M annn gzlemi T r
kiyede vatandalk haklarnn tarihsel temeline k tutmaktadr.
*Suad Joseph'in
Trkiyede vatandalk, ynlarn haklarn vermeyenlerden bu haklar talep etmeleriyle, derledii Ortadou'da
tabandan ykselen bir devrimci toplumsal mcadele sonucunda deil; aydn ynetici se Vatandalk adl kitap
iin hazrlanan bir
kinlerin, toplumsal entegrasyonu artrmak ve devleti glendirmek iin ynlara bu hak m etinden Zlal Kl
lar verme dorultusunda yaptklar tercihler sonucunda ortaya kmtr. Cumhuriyet n tarafn dan evrilmi,
yazar tarafndan
cesinde geerli olan durum da buydu. Osmanl toplum u yneticiler (askeri ) ve yneti g zd e n geirilm itir.
lenler (reaya ) diye iki grup halinde organize edilmiti. Ynetilenler vergi verir, ama y 1. Mann, M., "Ruling
Class Strategies and
neticilik sorumluluklarna katlamazlard. Vatandal reddeden politik yap, devletin g
Citizenship," Sociology,
cn artran ekonomik yapyla pekitirilmiti. Teorik olarak devlete ait olan topra, sul 21, 1987, s. 339-354.

tan belirli srelerle tmar sahiplerine veriyor; onlar da bu topra ileyip vergileri topluvor- 2. Turner, B., "O utline
o f a Theory of
lard.
Citizenship,"

Klasik Osmanl sisteminde vatandalk kavram yoktu, bunun yerine mutlak hkm dar ve D im ensions o f Radical
Democracy, C. M ouffe
kul kavram vard. Kulun haklar kavram ancak 1839da, gc azalan Osmanl Devleti, (der.), Verso Publishers,
devleti glendirme ihtiyac hissederek bir dizi reforma giritiinde ortaya kt. 1839 Londra, 1992.

3. nalck, Halil., "The

Tanzimat Fermannda btn tebaann hayat, eref ve mlknn gvence altna alnaca,
Nature o f Traditional
iltizam sisteminin kaldrlaca ve her vatandan imknlaryla orantl vergi verecei ilan Society: Turkey,"
P olitical M odernization
ediliyordu.3 M annn gzlemine uygun olarak, Osmanlda, eitli basklar altndaki dev
in Japa n a n d T u rk e y , R.
let, potansiyel rakip gruplara kar kendini glendirmek iin, bu haklar tebaasna tek yan W ard ve D. Rustow
(der.), Princeton
l olarak veriyordu; bu haklar kulu zaman iinde vatandaa dntrmeye imkn salaya
University Press, 1964,
bilirdi. s. 56.
 Osmanl dnemi siyasasnn dayand ilkeler, 1923tc Trkiye Cum huriyetinin kurulma
syla yerini yenilerine brakt. Yeni C um huriyetin kurucularnn kalasnda, teorik olarak,
vatandalarn ve devletin hak ve sorumluluklarnn sz konusu olduu bir dzen vard.
1921 Anayasas ulusal egemenlik ilkesini ilan etmi ve gl bir ulusal meclis yaratmt.
Cumhuriyet halk hakimiyeti anlamna geliyordu ama uygulamada halkn iradesinin iktida
ra gelmesi biraz zaman alacakt. Zaman iinde, siyasann dine dayal yasal yaps tmyle
terk edildi ve laik bir yasal ereve oluturuldu. 1926 ylnda Cum huriyetin kurucular
Kurana dayal zel huku kaldrp, kadnlara nemli haklar tanyan svire M edeni Ka-
nununu benimsediler. 1934 ylnda ayn erkekler, kadnlara da oy kullanma hakk verdi
ler ve kadnlarn erkeklerle ayn koullarda milletvekili aday olabilmesini biimsel olarak
saladlar.
Devletin vatandalara kar sorumluluklar 1961 ylnda, vatandalarn sivil zgrlklerini
ve sosyal haklarn ayrntl biimde tanmlayan yeni bir anayasayla geniletildi. H er ne ka
dar bu haklarn bazlar 1982 Anavasasvla geri alndysa da, 1961 Anayasas sivil zgr
lklerin korunmasn gvence altna alm ve bu baklam zn kstlayabilecek yasala
rn karlmasn vasaklamt.4 Bu anayasayla sosyal devlet kav ram getirildi. Buna gre va
tandalk haklar iilerin grev hakkn, sosyal gvenlik, salk ve konut gereksinimlerinin
karlanmasn, ailenin, annenin ve ocuun korunmasn da kapsayacak biimde genile
tildi. Tpk siyasann ilk yllarnda, Cum huriyetin temel yasal erevesinin devletin kuru
cular tarafndan biimlendirilmesi gibi, yeni anayasa da askeri bir darbeden sonra, ideolo
jik bakmdan askeri liderlere yakn olan bir grup brokrat ve aydn tarafndan biimlendi
rildi. Trkiyede vatandalk haklarnn geniletilmesi, bir kez daha, halkn bu haklar iin
verdii tarihsel bir mcadelenin deil, aydn sekinlerin kararlarnn sonucu gerekleti.
M annn ifadesiyle, vatandalk bir kez daha egemen sekinler tarafndan bir strateji arac
4. Soysal, M., 100
olarak kullanlmt.
S oruda Anayasann
A nlam , Gerek
Yaynevi, stanbul, 1986, Kadnlar ve biimsel vatandalk
s. 100-101.
Hem kadnlarn, hem de erkeklerin vatandalk haklar tepeden biimlcndirildii halde, bu
5. Trkiye Cu m hu riyeti
Anayasas, 1982, Yasa haklar biim ve ierik asndan baz farkllklar gsteriyordu. Anayasaya gre kadn ve er
Yaynlar, stanbul, kek, yasa nnde cinsiyet ayrm yaplmakszn, eittir.5 Ancak cinsiyet ayrm anayasaya ay
1984, m adde 10.
kr olsa da, yasalarda hl kadn-erkek ayrm yapan baz maddeler vardr.
6. Arn, C., The Legal
Status o f W om en in Trk vatandal, kiinin Trk devletinin laik politik topluluuna yeliinden kaynakla
Turkey, W om en for
W om en's H um an Rights
nr. Trk vatandalk vasas hem erkeklere, hem de kadnlara, elerinin tabiiyetine bakmak
Reports/C. 1, Eyll 1997, szn, kendi vatandalklarn ocuklarna geirme hakk verir.6 Kadnlar da erkekler de,
s. 22.
Trk vatanda olmavan hirisivie evlendiklerinde kendi vatandalklarn koruyabilirler. An
7. Nomer,
E., Vatandalk H ukuku cak vasa bir Trk erkeinin evlendii yabanc kadnn tabiiyetine gemesini kabul etmez.
Dersleri, Faklteler Kadnlar iin durum farkldr. Bir Trk kadn, bu talebini yasalarla belirlenmi prosedre
Matbaas, stanbul,
1982, s. 56.
vgun olarak belirtmek kouluyla, evlendii yabanc erkein tabiiyetine geebilir." Ayn
8. The Status o f W om en biimde, bir Trk erkekle evlenen yabanc kadna otomatikm an Trk vatandal verilir.
in Turkey, The Turkish Avn hak bir Trk kadnla evlenen yabanc erkee tannmamtr.8 Baka bir devile, erkek
N ational R ep o rt to the
Fou rth W orld ler kendi vatandalklarn yabanc elerine geirebilirler, ama kadnlar geiremezler.
Co nference on Women,
Buna benzer tarall tutum lar 1926da kabul edilen Medeni Kanunda da vardr. Trki
Mays 1994, Bizim Bro
Basmevi, Ankara, s. 17. yede sadece vetkili m em ur tarafndan yaplan evlilikler yasal saylr Dini nikh seenei,
ancak resmi nikh gerekletikten sonra kullanlabilir. Medeni Kanuna gre nikh kyl
1. TBMM, "Hakim iyet
dktan sonra, erkek ailenin reisi ilan edilir ve kars ile ocuklarnn geimini salamaktan milletindir."

sorumlu tutulur (152. madde). Buradan hareketle de evlilik birliini temsil eden (154.
madde) ve ailenin ikametghn belirleyen de (21. madde) erkektir.

Eitlik ve kadnn vatandal

Tepeden getirilen laik yasal ereve, ilke olarak kadn-erkek eitliini savunuyordu; halk
tan da buna ciddi bir itiraz olmamtr. Son on vlda kadnlar eitlie aykr yasa kalntla
rm, zellikle de Medeni K anundakileri deitirmek iin harekete getiler. Kadnn ev d
nda almak iin kocasnn iznini almas gerektiini belirten 159. madde iptal edildi. Ka
dnn kocasnn soyadn almasn gerektiren 153. madde deitirildi; artk evli kadnlar is
terlerse kocalarnn soyadlarndan nce kendi soyadlarn da kullanabiliyorlar. Tiirk Ceza
Kanununda, rza geme olaylarnda kurbann fahie olmasn hafifletici neden sayan 438.
madde kaldrld. Cene Ceza K anununda kadn ve erkek iin farkl zina tanmlar getiren
maddeler, bu konu zerinde alan komisvon taralndan deitirildi (440 ve 441. m ad
deler). Deiiklikten nce evli bir kadn, kocas olmayan bir erkekle bir kez bile cinsel ili
kide bulunsa zina suu ilemi savlvor, erkein avn sutan varglanabilmesi iin ise kar
s dnda bir kadnla srekli ilikisi olduunun kantlanmas gerekiyordu. Yaplan deiik
lie gre hem kadn, hem erkek, eleri dnda ilikide bulunduklar kantland takdirde
zinayla sulaabilecektir. (Bu deiikliin zinann ceza hukuku kapsam dna karlarak,
sadece bir boanma nedeni saylmasn isteyen birok kadn grubunu hayal krklna u
 rattn, belirtmek gerekir.)9 Deiiklik henz Trkiye Byk M illet Meclisinin
(TBM M ) onayn beklemektedir.
u srada, M edeni Kanun da yeniden gzden geirilmektedir. 1980lerin sonlarndan iti
baren yasann deimesi iin kampanyalar dzenleyen kadnlar, dilekeler imzalam (M ec
lis Bakamna yz bin imzal bir dileke verilmitir) ve istenen deiikliklerin nitelii ko
nusunda kendi aralarnda farkl grler olsa da, deiikliin Meclisten gemesi iin lobi
almalar yrtmlerdir. Anlamazlk konularndan biri, mal rejimi sorunudur. Medeni
Kanun, grnte eitlik ilkesine uygun davranarak, evlilikte eler arasnda mal ayrln
ngrmektedir. Ne var ki, evli kadnlarn ou gelir getirici bir ite almayan ev kadn
lardr, dolaysyla evlilik srasnda edinilen mallar kocann kazand parayla alnmakta ve
onun stne kaydedilmektedir. Evde yaptklar ilerle kocalarnn ev dnda almasna
destek oluturan kadnlar ise bu faaliyetin karln alamamaktadr. Bu koullar da gz
nnde tutan kadn gruplar, M edeni Kanunda yaplacak bir deiiklikle kadnlara evlilik
sresince edinilmi mallar paylama seenei tannmasn nermilerdir.
Bu neriye, eitlik ilkesini ihlal edecei ve cinsiyete dayal iblmn tevik edecei ge
rekesiyle kar kanlar oldu. Bir kadn ke yazar, mal ayrl rejimine kar kan bir ka
dn grubuna sava at ve ev kadnlarn korumann ev kadnln ekici klacan ileri sr
d .10 Yeni tasannn kadnlar ev dnda gelir getirici bir ite almaktan ve kendi ayaklar
stnde durmalarn salayacak bir meslee ynelmekten caydracan ne sren yazar,
bir dizi sert sluplu makaleyle, Trkiye koullarnda kadnlarn farklln savunan femi
nist tavr knayarak, geleneksel eitliki tutum a destek verdi. Feministler ise ona verdikleri
yantlarda, nerilen deiiklii savundular.11

Vatandalkta biimsel ve tzel eitlik

9. Y e n i Yzyl, 17 Aralk
1997.
10. Y en i Yzyl, 11, 15,
18 Kasm 1997.
C um huriyetin kuruluundan bu yana, gerek devletin kurucular gerekse Trk kadnlar
iin, kadn ve erkeklerin vatandalk balamndaki eitlii ncelikli bir konu olmutur. An
cak, biimsel yasal eitlik tzel eitlikten farkldr. Batda ve O rtadounun dier lkele
rinde olduu gibi Trkiyede de, kadnlar vatandalk durum unu biimsel yasal erevenin
ngrdnden ok farkl biimde yaamaktadrlar. Trkiye liberal, laik bir demokrasi o l
ma amacn dile getirdii lde, kadn ve erkek vatandalarnn devletle imzaladklar bir
toplumsal szleme ile toplumsal cinsiyet rollerine baklmakszn eit hak ve sorumluluk
sahibi haline gelmi olduu varsaylr.
Feminist almalarn, bize erkekten yana, dlayc liberal vatandalk kavram konusunda
rettikleri, Trkiye iin de geerlidir. Szde tarafsz ve grnte evrensel liberal vatan

11. Pazartesi, Ocak

dalk kavram her yer ve zamanda erkek normlarn ve deneyimlerini referans almakta
1998, s. 1-5. d r.12 Vatandalk hak ve sorumluluklarnn kiinin hayatnn, zgrlnn, malnn
12. Patem an, C., T he korunmasn salamas; semesini ve seilmesini, vergi demesini, ihtiya dounca lkenin
Sexua l Contract,
Stanford, Stanford askeri savunmasna katlmasn gerektirmesi, kiiden erkeklerle balantl toplumsal cinsi
University Press, 1988; yet rollerini benimsemesinin beklendii anlamna gelir. Kadnlardan daha ok para kaza
Jones, K., "Citizenship
in a W om an-Friendly
nan, vergi deyecek paras ya da mal olan, gerektiinde askerlik hizmeti yapanlar hep er
Polity," Signs: Jo u rn a l keklerdir. Ayn ekilde, kadnlar erkeklere gre ok daha az mlke sahip olduklarna gre,
o f W om en in Culture
korunan da erkeklerin mlkdr; te yandan kadnlar, kendilerinin fiziksel iddete kar
a n d Society, C. 15, 1990,
s. 711-812. korunmasn salamakta glk ekmektedirler. Genelde kadnlarn erkeklerden daha az
eitimli olduu gz nnde tutulursa, ifde ve dnce zgrl de, teoride olmasa bi
1939 seim lerinde bir
le pratikte, erkek ayrcalklar olagelmitir. Bu listec i daha da ayrmtlandrmak ve uzatmak, sandk, Cengiz Kahraman
arivi.
Trkiyeden de rnekler vermek mmkndr.
Trkiyede, kadnlara 1934te sivasal haklar verilmesine, seme ve seilmeleri erkeklerden 13. The Status o f
farkl zel koullara balanmamasna ramen, TBM M deki kadn oran hibir zaman yz W om en in Turkey,
1 9 94 ,5 .6 1 .
de 4 amamtr. 1995 seimlerinde bile parlam entonun 550 yesinden yalnzca 13ii,
14. The Status o f
vani yzde 2,5i kadnd. 1997 vlnda oluturulan son hkm ette sadeee 2 kadn bakan W om en in Turkey,
vard. 1990l vllara ait istatistiklere gre, kentsel alanlarda tapulu mlkn yalnzca yzde 1994, s. 62.
15. The Status o f
4 ,6 6 s kadnlara, viizde 77,96s ise erkeklere aittir.13 Kadnlarn yzde 31 i, erkeklerin ise
W om en in Turkey,
yzde lO okuma yazma bilmemektedir 14 Kadnlarn yalnzca yzde 1,85i, erkeklerin 1994, s. 68.
ise viizde 4,2 2 si niversite m ezunudur. Kentsel alanlarda kadnlarn igcne katlm ora 16. C E D A W R e p o rt:
Se co n d a n d Third
n viizde 16,1, erkeklerinki viizde 69,2dir cretsiz aile iisi olarak alanlarn yzde
Periodic Reports o f
6 5 i kadn, yzde 14ii erkektir.15 Bu istatistiklerin tesinde, kadnlarn maruz kaldklar State Parties: Turkey,
iddet rktc oranlara ulamaktadr; 1995 vlnda Giinevdou Anadolu kvlerinde y 1996, s.3 1 .

17. International
rtlen bir alma kadnlarn yzde 76snm zaman zam an dvldn ortaya koy
W om en's Rights Action
m utur.16 W atch (IW RAW ), 1997
IW R A W to C E D A W
statistiklerden alman bu sonularn altnda yatan, halkn iine derin bir biimde nfuz et Co untry Reports on
mi ataerkil gelenektir. Trkiyede, erkeklerle cinsel iliki kurmu olabileceinden kuku Saint Vincent a n d the
Grenadines, Slovenia,
lanlan kzlar, hibir yasal dayanaklar olmad halde, bekret muayenesine gnderen li M orocco, Turkey,
se mdrleri ve yurt yneticileri vardr. 1992 ylnda okul yetkilileri tarafndan bekret Philippines, H. Hum prey
Institute o f Public
kontrolne sevk edilen iki lise rencisi kz intihar etm itir.17 Konuvla ilgili bilgi toplam a
Affairs, University of
nn zorluuna karn, gzaltna alman kadnlara ve kadn politik ttuklulara zorla bekret M innesota, 1996, s. 34.
 kontrol yaptrld bilinmektedir. Ksa sre nce Kadn ve Aileden Sorumlu Devlet Ba
kan Ilay Saygnla yaplan bir rportaj, ataerkil nyarglarn kadnlarn kendilerince, hat
ta kadnlar bu geleneklere kar korumak zere konumlandrlm kadnlarca nasl iselle
tirildiini gsterm itir.18 Zorunlu bekret kontrollerinin kzlar iin aalayc olup olm a
d sorulduunda, kadn bakan, bunun o kzlarn sorunu olduu yantn yermi, gelenek,
grenek ye normlarn unutulmamas gerektiini vurgulamtr. Rportaj yapan gazeteci,
Bakana, bekret kontrolne gnderildikleri iin intihar eden kzlar hatrlattnda, yoru
mu etmilerse etmilerdir olmu, daha sonra da kzlarn adaba uygun davranmasn sa
lamak iin, 18 yana kadar, utan verici bir durum a dme tehlikesini hep karlarnda tu
tacak caydrc kurallarn uygulanmas gerektiini anlatmtr. O na gre ocuklara iyiyi ve
doruyu retm ek, onlar eitmek annenin, babann ve devletin grevidir. Devletin bura
da nasl bir yeri olduu sorulduunda, Saygnn yant, devlet babadr olmutur. Bu ko
ullar altnda devlet, aka, kadn vatandalarnn bedenini kontrol altnda tutm a ve erkek
vatandalarna ayrcalklar tanma hakkn savunmaktadr.
Bakann grlerini protesto eden ve istifa etmesini isteyen kadn rgtleri bu roprtaja
hemen tepki gsterm i,19 Bakann, zorunlu bekret kontrolne tmyle kar olan femi
nist danmanyla yaplan bir rportaj basnda yaymlanmtr;20 ancak Bakan, yaygn bir
gr, hem de yetkili bir konumdan temsil etmektedir. Bu gre gre, devlet, (her ne
kadar bireyin btnlne ncelik veren liberal vatandalk kavramyla badatrmak zor
olsa da) normlar tanmlamak ve bu normlar adna kadnlarn bedenlerini kontrol altnda
18. Yen i Yzyl, 29
A ralk 1997.
tutm ak hakkna sahiptir.
19. Yen i Yzyl, 30, 31 Devletin sahip ktn iddia ettii liberal vatandalk kavramyla badamas olanaksz ata
A ralk 1997, 1 Ocak
1998.
erkil normlarn bir dier lmcl gstergesi namus cinayetlerinin varldr. taatsizlik
20. Yen i Yzyl, 5 Ocak le veya erkeklerle arkadalk ilikileri kurarak ailenin adn lekelemekle sulanan kadnlar,
1998. Danm an daha aile namusunu temizlemek iin, ldrlmektedir. Namus cinayetleri ok yaygn olmaya
sonra grevinden
uzaklatrlm tr, bkz.
bilir, feodal aile ilikilerinin hl egemen olduu D ou vc G nevdofda mevdana gelen
Yeni Yzyl, 29 Ocak birka olay basnda ok geni yer alm olabilir,21 ama devlet bunlar nlemek ya da cav-
1998.
drc olabilecek cezalar vermek iin etkin bir giriimde bulunmamtr.
21. Pazartesi, Nisan
1996.
Tzel eitlik peinde
22. Tekeli, ., "Tek Parti
D nem inde Kadn Trkiyede kadnlar 1980lcrin ortalarndan bu vana vatandalk statlerini sorgulamakta,
Hareketi de Bastrld",
Sol, K em aiizm e Bakyor,
yukarda da belirtildii gibi, yasal ereveyi daha eitliki bir hale getirmek iin almalar y
L. Clnem re ve R. akr rtmektedirler. Bu sre iinde, egemen vatandalk anlayn biimlendiren eitlik ilkesini,
(der.), Metis Yaynlar,
uygulamada tzel eitlii salayacak biimde yeniden formle etmeye alm, eitlik kriter
1991; Sirm an, N.,
"Fem inism In Turkey: A lerini tanmlarken, aynlk ilkesini deil, farkll ne karm, buradan hareketle de kadn
Short History," N ew
lar tzel olarak erkeklerle daha eit klmak iin olumlu ayrmcl savunmulardr.
P erspectives on Turkey,
C. 3, S. 1, 1989; Arat, Y Kadn vatandalyla ilikili hak ve sorumluklarn yeniden tanmlanmas iin lobi alma
"The Project of
M odernity and W om en s yrten daha geni bir kadn grubu iinde feministler, yalnzca vatandalk haklarnn
in Turkey," R ethinking ieriini deil, bunlarn verili biimini de tartmaya atlar. Devletin kurucularnn kad
M od ernity a n d N ational
Iden tity in Turkey, S.
nn vatandaln Batllamay destekleyici bir egemen snf stratejisi olarak kulland
B o zd oan ve R. Kasaba cumhuriyeti ereveyi eletirerek, artk kendi haklarn kendi adlarna, kendi birevsel
(der.), Seattle,
karlar iin, gerekli grdkleri biimde tanmlamalarnn zamannn geldiini ne srd
University of
W ashington Press, 1997. ler.22 Feministler, devlet ile kadnlar arasndaki vatandalk szlemesinin yeniden tanm
lanmas ve yaama daha iyi geirilmesi amacyla haklar iin mcadeleye hazr olduklarn
ilan ettiler. Topluluun ortak nceliklerinin geleneksel olarak bireysel ncelikleri bastrd
Trkiye koullarnda, feministler, devletin biimsel olarak bal olduu laik liberal sz
lemeye ilkesel dzeyde kar kmak yerine, bunu savunup tam anlamyla yaama geiril
mesi iin altlar.
Kadnn vatandal konusuyla ilgili nemli bir feminist giriim, aile ii iddete kar veri
len mcadele oldu. eitli kadn gruplar ve feministler kritik bir konu olarak ncelik ver
dikleri aile ii iddet sorunu evresinde kamuoyunu harekete geirdiler. Feminist grupla
rn kamuoyundaki en nemli klar bu sorunla oldu. 1987 Mavsnda feministler aile ii
iddete kar ilk kitlesel gsterilerini rgtlediklerinde, ortak tecrbe ve gzlemlerinden
aile iinde kadnn dvlmesinin yaygn bir olay olduunu biliyorlard. Bunu aile ii id
detin snf izgilerini aan rktc yaygnln kantlayan aratrmalar izledi. Feministler
nce stanbulda (1990), daha sonra Ankarada (1991) kadn snaklar amak ye aile ii
iddete maruz kalan kadnlara yardm etmek iin vakflar kurdular. Onlarn giriimlerinin
etkisiyle devlet ve eitli belediyeler de kent ve kasabalarda snaklar amaya baladlar.23
Bu sorunu zmek iin yasada deiiklik yapma abalar ve politika nerileri, kadnn va
tandalk haklarnn genilediinin habercisiydi.
Mevcut yasalar kadn aile ii iddete kar korumakta yetersizdir. Aile ii iddet, ancak kur
ban resmi bir ikyette bulunduu takdirde su kabul edilmektedir. Buna gre kadnn ta
nk gstermesi gereklidir. Oysa aile ii iddet olaylarnda bu ok gtr, nk hem id
det zel alanda meydana gelmektedir, hem de kltrel adan aile kutsal sayld iin ola
s tanklar iddeti yetkililere bildirerek bu kutsall tehdit etmek istemezler. ikyette b u
lunmaya alan kadnn karsna kan polis, eer onu aalamyorsa, ikyet etmek yeri
ne kocasna geri dnmeye tevik etmektedir. Dayak yiyen kadnlar hakknda gerek polis,
gerekse doktorlar tarafndan hazrlanan raporlarn her zaman gerei yanstmad ne s
rlm tr.24
Sorunlar, mahkeme aamasna ulaabilen aile ii iddet olaylarnda da srmektedir. H a
kimler, rnein kadnlarn dvlmesini hogren yerel gelenek ve adetleri hafifletici ne
den olarak kabul etmekte, kadnlara kar ataerkil iddeti merulatrmaktadrlar. Dier bir
sorun da, caydrc olmaktan ok uzak olan cezai hkmlerdir. Yasann aile ii iddet olay
larnda otuz aya kadar hapis cezas ngrmesine karn, ou kez verilen ceza yedi gnlk
hapisle snrl kalmaktadr.
Bu nedenle kadnlar Ceza Kanununun gzden geirilmesi iin lobi almalar yrtm
lerdir. Adalet Bakanlnn oluturduu bir komisyon, veni bir ailevi koruma yasas tas 23. C E D A W R e p o rt,
la hazrlamtr. H enz Meclise sunulmak zere ilgili meclis komisyonu tarafndan 1997, s. 33-35.

onaylanmam olan taslak mevcut durum u dzeltmeyi amalamaktadr. Radikal kadn 24. The Status o f
W om en in Turkey,
gruplar halen yasa taslann kabul edilmesi ynnde bask oluturmak iin bir dileke 1994, s. 39.
kampanyas yrtm ektedir.25 Taslaa gre, savc iddete bavuran e aleyhine dava aabi 25. Pazartesi, Kasm
1997, s. 11. Kadn
lecek, bu ein alt aya kadar varan bir sre eve gelmesini engelleyebilecek, kurban iyerin
g ruplar yasann "Aile
de rahatsz etmesini nleyebilecektir. Yasa nerisi aile iinde iddet uygulayan e her kim ii iddetin nlenmesi
Yasas" olarak
se onu cezalandrmay aualasa da, uygulamada ou kez dayan kurban olan kadnlar
benim senm esini
koruyacaktr. istem ektedirler.
 Feministler, bu yasa taslann tesinde, aile ii iddete maruz kalanlarn korunmasn g
vence altna almak iin baka yntemler de nermektedirler. iddet kurbanlarnn temasa
getii polis, doktor, salk ve hukuk kurumlarndaki idareciler gibi devlet memurlarna
iddet kurbanlarna nasl yaklalaca konusunda zel eitim verilmesi bu nerilerden bi
ridir. Feministler aile ii iddetle ilgili davalarn zel eitimli yarglarn grev yapt zel
aile mahkemelerinde grlmesini, dayak yiyen kadnlara cretsiz hukuki danmanlk
verilmesini, iddet kurbanlarnn derhal koruma altna alnabilecekleri kriz merkezleri ku
rulmasn, mevcut kadn snaklarnn saysnn her semtte bir snak bulunacak biimde
artrlmasn talep etm ekte,26 aile ii iddet kavramnn, aile ii rza gemeyi de kapsayacak
biimde geniletilmesi iin uramaktadrlar.27
Trkiyedeki feministlerin nerdii gndem , Batdaki gndem lere ok benzer grnebi
lir. Trk feministleri Bat feminizminin etkisini hibir zaman inkr etmediler. Ancak T r
kiyedeki feministler Batl feministlerle ayn hedefleri pavlasalar bile, iinde altklar o r
tam onlarnkinden farkldr. Trk feministlerinin aile ii iddete ilikin yeni yasa tasars
nerisini, aralarnda aile ii iddeti merulatran ve namus cinayetlerini hogren ataerkil
bir kltrde yetimi, radikal slamc milletvekillerinin de bulunduu tutucu, geleneksel
bir meclis komisyonunda onaylatmak zorunda olmalar, Trkiyedeki tartmann para
metrelerini deitiren ok nemli bir farktr. Trkiyede kadnn vatandalk haklar konu
sunu baltalayan liberal bireysellik deil, etkinliini srdren topluluk deerleridir. Devle
tin, vatandan hak ve sorumluklarn tanmlad ve ataerkil kltrn kadnlara ynelik
iddeti (ampirik aratrmalarn bize gsterdii gibi) kadnlarn kendilerinin bile bunu
onaylayacaklar dzeyde merulatrd bir siyasada, insan olarak kadnn bireysel haklar
na ncelik veren liberal sylem, Batda olduundan daha radikaldir.

slamc kadnlar ve tzel eitlik

G nm zde Trkiyede yalnz laik feministler deil, slamc kadnlar da vatandalk hak
larn sorgulamaktadrlar. 1980li yllarn ortalarndan bu yana, kendilerine slam feminis
ti diyen baz slamc kadnlar, kadn vatandaln tanmlayan parametreleri iddetle ele
tirmekte ve dini inanlarna daha iyi cevap verecek yeni bir ereve talep etmektedirler.
slamc kadnlarn eletirileri, balca, C um huriyetin modernleme projesini ve bunun ka
dnlar asndan tad anlam hedef almtr. Buna gre, Batllama sreci T rk kadn
26. Arn, C., "Kadna
Y n e lik iddet larnn Batl hemcinslerini taklit etmesine, onlarn sorunlarn ve feminizmlerini benimse
A sndan Trk
mesine yol amtr. nde gelen slamc kadn yazarlardan Cihan Akta, Kimi kadnlara
H ukuku'nu n Kadna
Yaklam ," Evdeki hak olarak tannan baz ayrcalklarn, dierlerine kar hakszlk yaplmas anlamna gele
Terr, M or at ceini28 savunmaktadr. Akta, alayc bir dille, Batllama srecinin baz kadnlara m oda
Yaynlar, stanbul,
1996, s. 138.
y yakndan izlemek iin Avrupaya gitmek, kn krklerine sarnmak, yazn bikini giymek
27. Yksel, ., hakkn verdiini sylemektedir. Baz kadnlar iin ise bu, toplum sal bir grevi yerine
"zyuvadaki Te cavz", getirmek zere bedenlerini kontrolszce sergilemek, fahie ve dansz olmak hakkyd. Ba
Evd e k i Terr, Mor at
zlar da bu sayede sekreterlik, temizlikilik, hemirelik gibi ilerde ok dk cretlerle a
Yaynlar, stanbul,
1996. ltktan sonra, eve gece ge saatte gelip ev ii yaparak ift vardiya almak ve ocuklarn
28. Akta. C., K adnn eitme hakkndan vazgeme hakkn kazanmlard.29 Bu kayglar dile getiren feministle
Serveni, Giriim
rin kendilerinin de sorunlar vard. zgrlk ve farkllklarnn kabul kadnlar mutlu ya
Yaynclk, stanbul,
1986, s. 211. pamaz, karnlarn dovuramazd. Feministler arasnda, psikolojik balamdan rahatsz olan
29. Akta, age, s. 212. lar, hayal peinde koan maceraclar, hayatlarna renk katmaya alan sersem sosyete ka
dnlar ve son olarak da feminist olmay avdn, sekin, ilerici ve Batc olmakla e gren
ler30 vard. Dolaysyla feminist hareket snrl bir dar evreden teye gidemez, byk kit
lelere ulaamaz ve takliti kltrne duyulan tepki nedeniyle kendine taban bulamazd.
Cum huriyet devletinin Bat taklitilii iinde ok dar biimde tanmlad haklar, slam,
yeniden tanmlayabilirdi.
Oysa nce slamn snrlarn izen parametrelerin geniletilmesi gerekliydi. slam, ken
dilerini tanmlayan bir politik ideoloji olarak kullanan slamc kadnlar, yalnzca zel alan
da deil, kamusal alanda da var olma haklarn kabul ettirmek iin mcadele vermek zo
rundaydlar. En gze arpc ve politik adan nemli sava, kadnlarn slamn buyruu
olduuna inandklar balarn rtm e hakknn savunusu iin verildi.
Laik vatandalk haklarn tanmlayan Cum huriyet Devleti yalnzca din ile devletin ayrl
masn amalamam, devletin eitli kurumlan araclyla din stnde etkin bir kontrol
kurmutu. Bu ereve iinde hedef, dini zel alanla snrlamak ve kamusal alandaki dini
otoriteyi devlet tekeline almakt. Resmi dairelerde ve eitim kurumlarnda ba rtmek ya
sakt, nk bu Cum huriyetin laik temellerine dman olduu dnlen bir dini ideolo
jiyi simgeliyor ve yaygnlatryordu. Dini haklarn bu tanm 1980lerin ortasna kadar sor
gulanmad. 1980li yllarn ortasnda kadnlarn niversitelere bartsyle gitmeye bala
mas hemen bir protesto eylemi olarak yorumland ve laik devlet ile slamc kadnlar ara
snda, vatandalk haklarnn farkl tanmlar erevesinde bir ekime balad. slamc er
kekler tarafndan da desteklenen bu kadnlarn gsteri ve boykotlarla balatt mcadele,
bugn de srmektedir.
1996 ylnda bir koalisyon hkmetinin byk orta olarak iktidara gelen Refah Partisi,
kadnlara kamu kurumlarnda, zellikle de niversitelerde barts vaadini seim kam
panyasnn nemli temel talarndan biri yapt. Buna karlk ok sayda kadn da Refah
Partisini destekledi, baka kadnlar harekete geirmek amacyla partide militan olarak a
lt. M art 1994 yerel seimlerinden nce, stanbulda Refah Partisinin seim kampanya
snda 18 bin kadn alyordu.31 1995 seimlerinden sonra, partinin Ankara Hanmlar Ko
misyonu yalnzca 1996nn ubat aynda partiye 65 bin yeni kadn ye kaydetti.32 H k
m ette bulunduu sre iinde Refah Partisi bu konuyu, barts yasan kaldrmaya is
teksiz olan koalisyon ortana kar sk sk pazarlk kozu olarak kulland. Refah Partisi
1998de Anayasa Mahkemesince kapatld, devlet daireleri ve niversitelerdeki barts
yasa ise halen devam etmektedir.
slamclarn laik cumhuriyeti kadnn vatandal kavramna eletirileri ve dini haklar ka
musal alana yaygnlatrma giriimleri sorunsuz deildir. slamc kadnlar, resmi dairelerde
trban takma talepleriyle ve Refah destekleyerek dini bir dnya grn ycelttikleri l
de, devletle aralarnda var olan szlemelerini deitirmeye alrken, Tanr ile szle 30. Akta, age, s. 221.
melerini n plana kartmaktadrlar. Devletle yaplm vatandalk szlemesinin biimsel 31. Pazartesi, Eyll
ve som ut snrlamalar olabilir, oysa Tanr ile szleme kadnlar kendi kaderlerini belirle 1995, s. 2.

32. Y e n i Yzyl, 6 Mart

m ekten aciz klabilir. Laik szleme kadnlara bunun koullarn tartma imkn vermek
1996.
tedir; kutsal szlemede ise kurallar belirleyen T an n dr. Dini haklarn gelitirmek iin la 33. Arat, Y., "On
ik vatandalk haklarna snan kadnlar, bunu yaparken, paradoksal olarak, kendi yaam G ender and Citizenship
in Tu rkey," M iddle East
larn biimlendirme imknnn hi sz konusu olmayaca bir dnya grn savunmak
Report, Ocak-M art
tadrlar.33 1996, s. 30.
Sonu
Trkiyede vatandalk, ynetici sekinler tarafndan siyasay Batllatrmay ve modernle
tirmeyi amalayan bir egemen snf stratejisi olarak tanmlanmtr. H em biimsel yasal
ereve, hem de kadnlarn vatandalk tecrbeleri bu kavramn toplumsal cinsiyet boyu
tunu oluturm utur. Kadn ve erkee, liberal bir szlemeye daval szde eit vatandalk
hak ve sorumluluklar sz veren laik Cum huriyet, uygulamada bunu salayamamtr. l
kenin ataerkil toplumsal erevesi yasal erevede varln hl srdren yanl tutum ve
farkllklar daha da glendirmitir.
1980lerin ortasndan bu yana kadnlar kendileriyle erkekler arasnda var olan belirgin
farkllklar, vatandalk hak ve sorumluluklarnn kadnlar adna ynetici sekinler taraln
dan tanmlanm olmasn sorguladlar. Byk kitleler bu ka aktif olarak katlmam o l
sa da, sylem dzeyinde vatandal, ynetici sekinlerle mcadele ve pazarlk sonucu ta
bandan tanmlama talebi ykseltildi. Vatandaln, haklarn, ynetici sekinler tarafndan
belirlenen amalar dorultusunda, yukardan verildii, bir egemen snf stratejisi olma
durum unun deitirilmesi tartmasna, hem laik feministler, hem de slamc kadnlar ka
tldlar.
Gerek yaamda kadnlarn protestosu vatandaln snrlarn geniletti. Hem yasalarn
daha eitliki klnmas iin bir araya gelen laik feministler, hem de kadn aile ii iddetten
koruyacak zel yasalar kartlmasn zorlayan dierleri, kadn haklarnn geniletilmesini ve
devletin kadnlara kar sorumluluklarnn daha kapsaml bir hale getirilmesini talep ettiler.
Radikal feministler, kadn fiziksel iddetten korumak iin pozitif ayrmclk kavramn o r
taya attlar. Vatandalkta kadn ve erkek arasnda som ut eitliin salanabilmesi iin, ka
dnlara farkl, zel ve eitsiz davranlmasn talep ettiler. slamc feministler, kendilerini
kamusal alandan dlayan cumhuriyeti laikliin adilliini sorguladlar, slam kamusal
alanda uygulama ve gelitirme haklarn geniletmek iin mcadele ettiler. Liberal bir va
tandalk szlemesinin slamla ne derece uyumlu olabilecei tartma konusuysa da, s
lamc kadnlar laik yasal erevenin olanaklarndan kendi haklarn gelitirmek iin yarar
landlar. Oysa slam, Tanr ile inanan kii arasnda, kutsal koullarn szlemeyi yapan bi
rey deil, Tanr tarafndan belirlendii bir szleme ngrmektedir. Kadnlarn devlet ile
yaptklar szlemeyi yeniden tanmlama abalar, Trkiyede vatandalk kavramnn to p
lumsal cinsiyet boyutunu ve bu toplumsal cinsiyet boyutunun hangi ynde yeniden d
zenlenebileceini sergilemitir.

Yeim Arat, Prof. Dr.

Boazii niversitesi retim yesi
 KULDAN YURTTAA: KADINLAR NERESNDE?

pek lkkaracan - P n ar lkkaracan

C um huriyetin resmi sylemine gre erkeklerle eit vurttalk haklan, Trk kadnlarna
Cum huriyetin ileri grl ve ada niteliklere sahip kurucular tarafndan adeta al 1. Pur N., "Trkiye'de
Kadnn Konum u",
tn bir tepsi ierisinde hediye edilmitir. 1 Oysa, Trkiyede kuldan yurttaa giden sre, rg tsel alma ve
resmi tarihin iddia ettii gibi, erkekler iin olduu kadar kadnlar iin de Cum huriyetin Kadnlar, M lkiyeliler
Vakf, stanbul, 1995.
kurulmasyla deil, onun ok daha ncesinde balad. Osmanl m paratorluunda Tanzi
2. Yaram an-Babuu,
m atla balayan yeniliki hareketler ve 18. yzyldan itibaren Batda gelien feminist ha A., E linin H am uruyla
zgrlk, Resm i
reketin etkisiyle, kadnlar 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren basn yoluyla kendilerini ve
Tarihten K adn Tarihine,
taleplerini ifade etmeye, talepleri dorultusunda rgtlenmeye ve eitli haklar elde etm e M illiyet Yaynlar,
stanbul, 1992; S. akr,
ye balamlard.2 Osm anl K adn Hareketi,
Metis Yaynlar,
Gerek Tanzimattan Cumhuriyete kadar, gerekse Cumhuriyet sonrasnda kadnn verdii stanbul, 1994.
yurttalk savann erkeklerin ayn alandaki abalarndan nemli bir fark var. Erkekler, yurt 3. Bu aratrma, W om en
ta olma mcadelesini yalnzca kamusal alanda srdrrken, kadnlar yurtta olma mcade Living Under Muslim
Laws (W LUM L)
lesini kamu alannda olduu kadar ailede, yani zel alanda da srdrmek zorundalar. uluslaras vakf
tarafn dan 26 lkede
Bu vaz, 1996-1997 yllarnda mraniye ve D ou A nadoluda temsili rneklcmle yaplan yrtlm ekte olan
uluslararas "Kadn ve
bir alan aratrmasna3 dayanarak, Trkiyede kadnlarn, tm eitlilikleriyle, yurttalk
H ukuk" adl
projesinin hangi aamasnda olduklarn irdelemek amacn tayor. Aratrmann rnekle karlatrm al bir
aratrm ann bir
me yntemi; ok aamal, tabakal, kme rneklemesidir. Dou rncklemi; D ou blge
parasdr ve NOVB'in
sini temsil edecek nitelikte ve Dou Anadolu ve Gneydou A nadoluda, kr ve kent tah (Netherlands
O rgan izatio n for
mini verecek ekilde tasarlanmtr. Nfusu 20.000 ve daha fazla olan yerleim yerleri kent, International
nfusu 2 0.000den az olan yerleim yerleri kr olarak tanmlanmtr. Trkiyenin en b D evelopm ent
Cooperation) maddl
yk m etropol olan stanbulda, ald youn i gle birlikte nfusu hzla bymekte desteiyle
olan mraniyede yaplan alan almasnda ise, merkez ve merkeze bal kyler m rani yrtlm tr.
"Kad n n Ailedeki
ye M etropol alan olarak tanmlanmtr. Alan uygulamas erevesinde Dou blgesinde Konum u", "Yurtta
ki 19 yerleim biriminde 15-64 yalar arasnda 599 kadnla, mraniyede 12-64 ya g ru Olarak Kadn" ve
"Kadnn Bedensel
bundaki 530 kadnla yz yze grlmtr. H aklar" olm ak zere
ana bal ieren
Aada sunduum uz sonular, Medeni Kanunun baz maddelerinden vola karak kadn aratrm a esas olarak
larn, eitli yasal dzenlemelerle garanti altna alnd iddia edilen yurttalk haklarndan T rkiyenin yedi
blgesinde yaplm as
gerek zel, gerekse kamu alannda ne denli faydalanabildiklerini ve aile iindeki erkek ege plan lan d halde
menliinin bunda oynad rol irdelemektedir. kaynak yetersizlii ve
m addl kstlam alar
yznden im diye kadar
Medeni Kanun: Nereye kadar? yalnzca b lgede
tam am lanabildi:
Cum huriyetin bir hukuk devleti oluturma projesinin kadnlar asndan nemli bir aa M arm ara (mraniye),
D ou A nad olu ve
mas, Osmanl im paratorluunda var olan paralel hukuk sistemlerine son vermesi ve m o
G neydou Anadolu
dern bir hukuk sistemi iin gerekli olan tek ve standardize bir hukuk sistemi getirmesiy Blgeleri.
 di.4 Osmanl toplum unda standardize bir hukuk sistemi yoktu. Kiinin zelliklerine, cin
siyetine, i konum una, dinine ve mezhebine gre farkl kurallar uygulanyordu. H ukuk, ait
olunan cemaat iinde, din ve geleneklerden kaynaklanan yasalarla biimlenmiti.5 H er ne
kadar Mslman kadnlarn konum unu belirleyen aile hukukunun kayna Kuran idiyse
de, kadnlarn ait olduklar snfa, mezhebe ya da yaadklar yere gre bu konuda da e
4. M arib lkeleri
ierisinde en m odern itli yorumlar ve uygulamalar vard.
hu ku k sistem ine sahip
olan Tunus'ta da, aile Birka yasal sistemin bir arada yrd, rnein dinsel ya da etnik aznlklar iin paralel
hukuku 1957'de hukuki sistemler, ya da blgelere gre farkllk gsteren geleneklere dayal yasalarn bulun
M slm an olm ayanlar
da iine alacak ekilde
duu hukuk sistemlerinin varolduu toplumlarda, genellikle bunlardan kadnlar iin en
standardize edildi. olumsuz olan uygulanmaktadr. rnein Pakistanda erkein kere bo ol (taluq) di
A ncak, Tunus'ta aile
yerek kadn boamas resmi yasalara gre yasak olmasna ramen, kimi blgelerde geer
hukuku, Trkiye'den
farkl olarak sistem atik li olan geleneklere daval hukuk sistemlerinde yer aldndan, erkek kadn bu ekilde bo-
bir ekilde avabilmektedir. Ayn erkek eiyle tekrar evlenmek istediinde ise, resmi yasalara gre hi
Batklatrlm olm asna
ram en tam am iyle laik boanmam olduunu iddia ederek karsn, o istemese de ona dnmeye zorlayabilmek
deildir. Bu konuda tedir.6 Paralel hukuk sistemlerinin varolduu lkelerde, kktendinci ar sa gruplar, ken
daha fazla bilgi iin
bkz. A nn Elizabeth
di inanlarna uygun olduunu iddia ettikleri yeni hukuk sistemleri gelitirerek cemaatle
Mayer, "Reform o f the ri iin bunlarn uygulanmasn daha kolaylkla talep edebiliyorlar ve bu hemen her zaman
Personal Status Laws in
North Africa, A Problem
kadnlar daha da ayrmcla uratan yasalar ieriyor.7
of Islamic or C um huriyetle birlikte tek ve standardize bir hukuk sisteminin getirilmesi ve 1926da ka
M editerranean Laws?",
M id dle Bast Journal, S. bul edilen M edeni Kanunla bu standardizasyonun aile hukukuna da yansmas, Trki
49 (3), 1995, s. 432-446. yede yaayan kadnlarn yukarda sz edilen elikilerden ve tehlikelerden kurtulma an
5. Osm anli toplum unda sn yaratt. Fakat bu deiikliklerin kadnlarn gndelik yaam zerindeki etkisi kstl o l
kadna ilikin yasal
d zenlem eler hakknda du. Cum huriyetin 75. ylna vardmzda halen birok kadnn yaamnda M edeni Ka-
daha fa zla bilgi iin nundan ziyade, blgeden blgeye, hatta komu kyler arasnda bile farkllk gsteren d i
bkz. Serpil akr, age.
ni ve geleneksel yasalar geerli. Bunun Trkiyede en bilinen rnei, Medeni Kanunun
6. Bu konuda daha
fazla bilgi iin bkz. uygulanmasnda stnde nemle durulan konulardan biri olmasna ramen, halen birok
Farida Shaheed, "On kadnn resmi deil, dini nikhla evlenmesidir.
Laws, Custom s and
Stereotyping", Dossier, Aratrma sonularna gre, yalnzca dini nikh olan kadnlarn oran mraniyede yzde
N. 11/12/13, 1993, 4-5;
1,5 iken, D ou ve G neydou A nadoluda, kentte yzde 14,7ye, krda yzde 2 2,7ye
Farida Shaheed,
M slm an Toplum larda kyor (Tablo 1).
Fem inist Dayanmaya
B ir rnek: M slm an
Toplum larda Yaayan
T ablo 1: N ikh t r (%)
K a d n la r A-W LUM L., m raniye D ou
Kadnn insan Haklar N ikh t r M etropol K ent Kr
Projesi, stanbul, 1998.
Toplam 100,0 100,0 100,0
7. Bkz. Shaheen Sardar
Ali ve Kam ran Arif, Yalnzca resmi nikh 4,8 7,5 5,3
B lin d Justice fo r A ll?
Resmi ve dini nikh 93,7 77,8 71,6
Parallel Ju d icia l Systems
in Pakistan: Im plications Yalnzca dini nikh 1,5 14,7 22,7
a n d Consequences for
Nikhsz 0,4
H um an Rights. Grabels
ve Lahore: W LU M L ve
Shirkat Gah, 1994 ve
Kadnn eitimi ve ait olduu mezhep, kadnn resmi nikh olup olmamasnda en belirle
W om en's Research
A ction Group, W om en, yici faktrler olarak beliriyor. D ouda lise ve st renimli kadnlarda, yalnzca dini ni
Law and Custom ary
khla evli olanlar yok denecek kadar az, mraniyede ise hi yok. H er iki blgede de yal
Practices, M um bai:
W RA G, 1997. nzca resmi nikhla evli olanlarn oran, Alevilerde dier mezheplere gre daha fazladr.
D ouda yalnzca resmi nikh olan kadnlarn oran Alevilerde yzde 43,8 iken, Alevilik
dndaki mezheplerde (Hanefi, afi ve Caferiler) bu oran yzde 0 ,3e dmektedir. Ben
zer ekilde mraniyede yalnzca resmi nikh olan kadnlarn oran Alevilerde yzde 13,4
iken, Alevilik dndaki mezheplerde bu oran yzde 1,5e dmektedir.
te yandan, resmi nikh olan kadnlar iin dahi birok konuda dini ya da geleneksel ku
rallar geerlidir. rnein, Dou ve G neydou A nadoluda resmi nikh olan kadnlarn
yalnzca yzde 54,1 i olas bir boanmann Medeni K anuna gre olacan belirtirken,
yzde 23,1i trelere, yzde 13,9u ise ait olduklar toplum da geerli olan dini yasalara
gre gerekleeceini belirtiyor. Kadnn boanmas iin geerli olabilecek nedenlerde de
dini yasalar arlkl. Resmi nikh olan kadnlar iin yzde 4 9 ,9 la en geerli boanma ne
deni olan ein baka bir kadnla yaamak istemesinden sonra, yzde 4 3 ,2 lik bir oranla
ikinci srada yer alan boanma nedeni, M edeni Kanunda yeri olmayan kocann kadn an
nesine ya da kz kardeine benzetmesi Blgedeki yaygn deyile ein anam bacmsn
demesi olarak bilinen bu yasann kkeni, zihar olarak adlandrlan ve kocann eini anne
sine ya da kz kardeine benzetmesi durum unda kadna otom atik olarak boanma hakk ta
nyan slami bir yoruma dayanmaktadr.8
Geleneksel yasalarn Medeni K anuna baskn kmasnn arpc bir rnei, kadnn miras
tan ald ya da alabilecei paydr. Tablo 2 de D ou ve G neydou Anadoluda kadnla
rn, kz ve erkek ocuklarnn alaca mirasn hangi yasalara gre belirlenecei sorusuna
verdikleri cevaplar grlyor.

T ablo 2: D ouda kz ve erkek ocuklarn alaca m iras belirleyen yasalar (%)

M iras belirleyen/belirleyecek yasalar Kz ocuklar iin E rkek ocuklar iin

Toplam 100,0 100,0

Medeni Kanna gre 26,1 38,9

Trelere gre 61,3 45,5

Dii kurallara gre 7,5 8,2

Babann vasiyetine gre _ 4,5

Dier 5,1 2,7

Yant yok - 0,2

Kadnlarn yalnzca drtte biri, kendileri ve kz kardelerinin miras haklarnn Medeni Ka

n u n a gre belirlendiini belirtirken, yzde 4 0 a yakn bir oran erkek kardelerinin miras
haklarnn M edeni Kanuna gre belirlendiini belirtiyor. Oysa M edeni Kanuna gre kz
ve erkek ocuklarn almas gereken miras eit. Bu karlatrma, arpc bir ekilde, M ede
ni Kanunun, bu kanunun zne aykr olarak kadnlardan ok erkeklere uygulanabildii
ni gsteriyor. M edeni Kanunun kzlara erkeklerle eit olarak tand miras hakkn ver
memek iin ailelerin gelitirdii birok strateji var. Bunlardan biri, babann henz yaar
ken tm malvarln bir ya da birden ok oluna vakfederek kzlarn mirastan pay almas
S. Cassandra Balchin
n engellemesi. Bir dieri ise kzlara geleneksel ya da dinsel bir yasa olarak mirastan fera (der.), A H a n d b o o k on
Fam ily L a w in Pakistan,
gat etmelerinin dayatlmas. Nitekim, anne-babas vefat etmi olanlarn yzde 30,7si hak
Shirkat Gah., Lahor,
larna den mirastan feragat etmek zorunda kalm olduklarn belirtiyorlar. 1994.
 Kadnlarn yiizdc 61,3 gibi bir ounluu ken
dilerinin ve kz kardelerinin alaca miras t
relerin belirlediini ya da belirleyeceini sv-
lvor. Kz ve erkek ocuklara decek miras ko
nusunda trelerin ne olduunu sorduumuzda
ise, kadnlarn yzde 78 ,7 si trelere gre kz
larn mirastan hibir pay alamayacan ifade
ediyor. Geleneksel yasalarn kzlarn mirastan
alaca paya yaklam bu dcli basit. Trenin
paylarna den mirastan feragat etm ek oldu
unu belirtenlerin oran yzde 4,4. Kadnlarn
yalnzca yzde 1,9u treye gre erkek karde
leri kadar miras alacaklarn ve yzde 2 ,5 i erkek
kardelerinden az da olsa kzlarn mirastan pay
alabileceklerini belirtiyor.
Kzlarn alaca mirasn dini yasalara gre be
lirleneceini syleyenlerin oran ok dk o l
masna ramen, onlarn, kzlarn alaca miras
konusunda ok daha iyimser olduklarn gr
yoruz. Mirasn dini yasalara gre belirlenecei
ni syleyenlerin yalnzca yzde 12,6s kzlarn
mirastan hibir pay alamayacan ve viizde
5,1 i dini kurallara gre paylarna den miras
tan feragat etmek zorunda olduklarn belirti
yor. Yardan ou ise (yzde 53,9) erkek kar
delerine oranla daha az da olsa dini yasalarn
kendilerine miras hakk tandn dnyor
Medeni Kanunun kabulnden beri devletin hi eilmedii konulardan biri de aad:..
Foto: Erzade Ertem s o o
Trke olmayan ve Trke bilmeyen Krt, Zaza, Arap ya da dier kkenlerden gelen ka
dnlarn durum u. Dou aratrmas kapsamnda, kadnlarn yzde 5 5,5inin anadilinin
K rte/K rm anci, yzde 32,9unun Trke, viizde 5,7sinin Zazaca, vzde 3,6sm.
Arapa, yzde 2,0nn Azeri Tiirkesi, ve yzde 0 ,2 sinin dier diller olduu grliivor

T ablo 3: T rke biliyor mu? (%)

m raniye D ou
M etropol Kent Kr
Toplan 100,0 100,0 100,0
Anadili Trke 86,1 43,3 28,3
kinci dili Tiirke 13,2 46,1 52,8
Trke bilmiyor 0,7 10,0 18,3
Yant yok 0,3 0,4

Tablo 3te grld gibi mraniyede kadnlarn yzde 0 ,7si, D ouda kentteki kadn
larn yzde 10u, krdaki kadnlarn yzde 18,3, Trke bilmemektedir. D ouda ikinci
dili Trke olan kadnlarn yiizde 8 i, Trkeyi az bildiklerini ilde etmilerdir. Anadili
Trke olan kadnlarn ounun bile Medeni Kanunun onlara kazandrd haklar konu
sunda bilgi edinme ans azken, Trke bilmeyen kadnlar iin yasal haklar konusunda bil
gi edinmek, haklarn yasal yollarla aramak ve yaama geirmek neredeyse imknsz. Bu ka
dnlarn ounun yaamlarnda, dini ya da geleneksel yasalar ok daha geerli olmakla kal
myor, ayn zamanda uradklar ayrmcl sorgulama ve buna kar stratejiler retme an
s da en aza iniyor.
Kadnlarn yasalar konusunda bilgi edinme ve haklarna sahip kma ansn kstlayan e t
kenlerden biri de eitim olanaklar. Be yllk temel eitim zorunluluuna ramen, halen
evli kadnlardan mraniyede yzde 28 ,6 snn, D ouda kent ve kr genelinde yiizde
6 0 ,3 iinn hi okula gitmediklerini, ayn oranlarn eleri iin mraniyede yzde 8,9, D o
u da yzde 26,4 olduunu grmekteyiz (Tablo 4).

T ablo 4: Kadn ve kocann eitim duru m u n a gre kadn oran (%) (H alen evli kadnlar)

m raniye (M etropol) D ou (Toplam )

Kadn Koca Kadn Koca

Toplan 1 0 0 ,0 1 0 0,0 1 0 0 ,0 1 0 0,0

H i o ku la gitm edi 2 8 ,6 8 ,9 6 0 ,3 2 6 ,4

lk o k u l 5 7 ,6 6 1 ,2 2 9 ,3 4 1 ,9

O rta o k u l ve iistii 13,8 2 9 ,9 1 0,4 3 1 ,7

mraniyedeki kadnlarn yzde 37si eitimleri konusunda sz hakkna sahip olmadkla

rn ve kararn kendileri dnda anne, baba, e gibi aile bireylerine ait olduunu belirtir
ken, D oudaki kadnlarn yzde 71,7si eitimlerinin bir aile bireyi tarafndan engellen
diini sylemektedirler.

zelden kamuya: Kadnlar iin engelli bir kou

Cumhuriyet devrimlerinin resmi sylemi erevesinde kadn konusundaki temel amalar
dan biri, o zamana kadar hareket zgrlkleri zel alanla kstl kalm olan kadnlarn ar
tk kamusal alanlara kmalarn salayarak ekonomik, sosyal ve siyasal alanlarda erkeklerle
yan yana, om uz omuza gen Trkiye Cum huriyetinin kurulma ve kalknma srecinde ak
tif olarak yer almalaryd. Kadnn kamusal kimliklere hak kazanmas, zel alanda erkekler
le eit haklara sahip olmasna paralel bir ekilde kuldan yurttaa olan dnm srecini ta
mamlayacakt.
Bu kamusal alanlarn arasnda en nemlilerinden biri alma yaamyd. Kadnn alma
yaamna katlmas, halen resmi sylemde olduu kadar, halkn bilincinde de moderTli-
in bir gstergesi olarak alglanmakta. O te yandan kadnlarn ekonomik bamszl hem
ev ii, hem de kamusal alanda etkin olmalarn salava temel faktrlerden birisi. Ancak,
Cum huriyetle gelen yasal dzenlemeler erevesinde kadnlara bu konuda kstl ve artl
bir destek salandn grmekteyiz. Medeni Kanunun 1990a kadar geerli olan 159.
maddesi, evli kadnn gelir karl almasn, bir meslek veya sanat icra etmesini einin
iznine balyordu. Bu madde, kocay aile birliinin reisi olarak kabul eden, kar ve ocuk
larnn geimlerini kocann grevi olarak tanmlayan TM Knn 151. maddesi; eve bakma-
G rafik 1. K adnn E konom ik Yaama K atlm ndaki K arar G c (%)
Kim K arar Verir?

Ev Dnda almaya Kendi ini Kurmaya Gelirini Nasl Kullanacana

mraniye Dou (Kent) Dou (Kr) mraniye Dou (Kent) Dou (Kr) mraniye Dou (Kent) Dou (Kr)

yi kadnn grevi olarak tanmlayan TM Knn 153. maddesi; evli kadnn vergiye tabi ge
lirlerinin ailenin reisi olan elerinin vergi beyannamesine dahil edilmesi gerektiini belir
ten Trk Vergi K anununun 93. maddesi gibi yasalarla bir btnlk tamaktayd. G r
lyor ki kadnn ekonomik yaama katlm hakk yasal olarak ancak kstl bir erevede ta
nnmaktadr. Evlilik birliine girdii andan itibaren kadnn temel grevi zel alanda c
rete tabi olamayan ev ileri olarak tanmlanmakta, ev dnda almas ise ancak einin iz
nine bal olarak gerekleebilmektedir.
Kadnn alma hakkn kstlayan TM K nn 159. maddesi, 1990da Anayasa Mahkemesi
tarafndan Anayasann, kadn-erkek her vurttaa alma hakkn tanyan 48. ve 49. m ad
delerine aykr olduu gerekesi ile iptal edilmitir. Aratrma sonular, bu maddenin ip
taline ramen, halen evli kadnlarn ok kk bir aznlnn ev dnda almaya kendi
lerinin karar verebildiklerini gsteriyor. Bu oran, mraniye gibi youn ekonomik g alan
bir Bat metropolnde yzde 21 ,6 vken, D ouda kentteki kadnlar iin yzde 16,2ye,
krdaki kadnlar iin yzde 8,4e dmekte. Ev dnda alp almamalarna einin karar
verdiini syleyenlerin oran her iki blge genelinde yzde 50nin stnde, hatta D ouda
krsalda yzde 80in stndedir (Grafik 1).
Benzer sonular kendi iini kurma konusunda da geerli. Kendilerine ait bir i kurma
konusunda kendilerinin karar vereceini syleyen kadnlar, mraniyede yzde 14,2, D o
uda kentlerde yaayanlarda yzde 13,5, krsal alanlarda ise yzde 8,8 gibi kk bir
aznlk. mraniyedeki kadnlarn yzde 2 0 ,4 i kurmalarnn einin kararna bal o ldu
unu, yzde 40 ,3 ii eleriyle birlikte karar vereceklerini belirtirken, D ouda hem kentler
de hem de krsal alanlarda yaayan kadnlar iin daha da olumsuz olan bu oranlar srasyla
yzde 72 ve yzde 13 civarndadr (Grafik 1).
Kendi gelirlerini kullanma konusunda ise kadnlarn karar gcnn ev dnda alma
ya da kendi iini kurmava kyasla ok daha fazla olduunu grmekteyiz. Gelir sahibi
olan evli kadnlardan mraniyede yzde 82,3, D ouda kentsel alanlarda yzde
6 4,4ii, krsal alanlarda yzde 63,3 gelirlerini kendilerinin ynettiini belirtiyorlar. m
raniyedeki kadnlarn sadece yzde 4 ,9 u kendi gelirlerini elerinin ynettiini, yzde
10,5i eleriyle birlikte karar verdiklerini sylerlerken, D oudaki kentli kadnlar arasnda
bu oranlar srasyla yzde 7,4 ve yzde 14,8e, krsaldaki kadnlarda ise yzde 19,5 ve yz
de 10,0a ykseliyor (Grafik 1).
Ekonomik konularda kadnlarn sadece kk bir aznlnn tek balarna sz sahibi olm a
lar dorultusunda igcne katlmlarnn da dk olduunu gryoruz. Halen evli ka
dnlardan, mraniyede yalnzca yzde 15,7si cret karl altn belirtirken, D o
uda kent ve kr genelinde bu oran yzde 6,6va dmektedir. Evli kadnlarn igcne
katlmlar eleriyle karlatrldnda, ekonomik alanda kadn-erkek eitsizliinin boyut
lar daha arpc bir ekilde ortaya kmaktadr. mraniyede halen evli kadnlarn cret
karl alma oran elerine kyasla bete bir, D ouda ise daha da arpc bir tezatla o n
da birdir. te taraftan mraniyede cret karl alma oranlar, kadnlar iin olduu
kadar erkekler iin de, D oudakinden daha yksek; isizlik oranlar ise ok daha dk
tr (Tablo 5).

T ablo 5: Kadn ve kocann igcne katlm (%) (H alen evli kadnlar)

m raniye (M etropol) D ou (Toplam )

Kadn Koca Kadn Koca

Toplan 100,0 100,0 100,0 100,0

alyor 15,7 77,4 37,1 83,5

cretli 15,7 77,4 6,6 65,1

cretsiz 0 0 30,5 18,4

aryor 0,3 5,1 1,8 7,7

Dier 84,0 17,5 61,1 8,8

gcne katlm oran 16,0 82,5 38,9 91,2

sizlik oran 1,8 6,2 4,4 20,2

H er iki blgede kadn isizliinin erkek isizliinin altnda olduunu gryoruz. Bunun
nedeni erkeklere oranla ok daha az sayda kadnn i piyasasna i aramak zeri kmalar
ve i olmadnda kolayca ev kadn konum unu benimsemeleridir. Medeni Kanun tara
fndan belirlenen ailedeki grev dalm ile uyum ierisinde, mraniyedeki ve D ou
kentlerindeki kadnlarn yzde 7 0 e yaklaan byk ounluu, kendisini ev kadn ola
rak tanmlamaktadr; D ou krsalndaki kadnlarn yzde 45,6 gibi daha dk bir oran
nn kendilerini ev kadn olarak tanmlamalarnn nedeni tarmsal retim biimi ierisin
de cretsiz aile iisi olarak alma oranlarnn ok yksek olmasndan kaynaklanyor (yz
de 30,5).
mraniyede ev dnda almayan kadnlar, bunun en nemli iki nedeninin sras ile ei
nin izin vermemesi ve ev ileri ve ocuk bakmndan kaynaklanan sorumluluklar oldu
unu belirtiyorlar. Kadnlarn yalnzca onda biri almamay kendilerinin tercih ettiini
 G rafik 2. K adnn E konom ik Yaama K atlm ndaki K arar G c (%)
Kim Karar Verir?

90
Hangi Partiye Oy Vereceine Siyasi Partiye ye Olmaya Dernek vb. K u ru lu ^
ve Olmaya

mraniye D ou (Kent) Dou (Kr) mraniye Dou (Kent) Dou (Kr) mraniye Dou (Kent) Dou (Kr)

sylemektelcr. cret karl almasnn ei tarafndan engellendiini syleyen kadnla

ra, einin bu davrannn nedenleri hakkndaki alglamalarn sorduum uzda ise yzde 70
gibi ezici bir ounluk einin davrannn kadnn almasn uygun grm em esinden
kaynaklandn belirtiyor. Geriye kalanlar, ev ileri ve ocuk bakm ile uraacak baka
kimse olmamas ya da ailenin gelirinin zaten yeterli olmas gibi nedenlerle elerinin izin
vermediini ifade etmekteler.9

Siyasi yaama katlm: Kimin gdmnde?

Sit il toplum a ve siyasete katlm konusunda sorulan tutum sorularna gelen yantlar, eko
nomik alanda olduu gibi siyasi alanda da ou kadnn zgr iradelerinden ziyade eleri
nin gdm altnda olduklarn ortaya kovuvor. mraniyede evli kadnlardan onda yedi
si, D ouda kentte yaayan kadnlardan yarsna yakn, krsal alanlarda yaayan kadnlar
dan ise sadece drtte biri hangi partiye oy vereceklerine kendilerinin karar verdiklerini be
lirtiyorlar. Siyasi partilere ya da dernek gibi sivil kurululara ye olma konusunda kadnla
rn tek balarna karar verme oran daha da dyor. Evli kadnlarn mraniyede yzde
4 4 ,2 si, D ouda kentte yzde 19,7si, krsal alanlarda ise sadece yzde 9 ,5 i siyasi parti
ye ye olup olmama konusunda kendilerinin karar verebileceklerini belirtiyorlar. Sivil ku
rululara ye olma konusunda ayn oranlar sras ile mraniye iin yzde 45,5, D ou kent
ve kr iin ise yzde 16,7 ve yzde 7,6 (Grafik 2).

Hareket zgrl
9. ipek ilkkaracan, "G,
Kadnn Ekonom ik Ev dndaki hareket zgrl konusundaki bir seri soruya verilen yantlar ise, kadn
K onum u, Hareket
zg rl ve A ile i
larn zel yaamdan kamu yaamna gei srecinde ok temel bir noktada takldklarna
G D inam ikleri", iaret etmekte. stedikleri yerlere seyahat etme konusunda, mraniyedeki evli kadnlarn
iktisat,
yalnzca yiizde 7,9u, Dou kentlerindeki es li kadnlarn yzde 7 ,8 i, krsaldaki evli kadn
S. 377, M art 1998,
s. 62-67. larn yzde 5,5i kendilerinin karar vereceklerini belirtiyorlar. Kadnlarn kendi yaadklar
yerleim merkezleri ierisindeki hareket zgr
lklerinin de arpc ekilde kstlandn gr
yoruz. mraniyedeki evli kadnlarn viizde
41 ,9 t, Dou kentlerindeki evli kadnlarn yz
de 4 1 ,4 ii, krsaldaki evli kadnlarn yzde
40 ,2 si gndzleri kimseden izin almadan ken
di balarna bir yere gitmelerinin mmkn ol
madn belirtiyorlar. Geceleri kimseden izin
almadan kendi balarna bir yere gitmelerinin
mmkn olmadn belirten evli kadnlarn
mraniye, Dou kent ve krdaki oranlar ise s
rasyla yzde 96,2, yzde 92,8 ve viizde 86,9.
Hv dna kmak konusunda bile karar verme
gcne sahip olmayan ok sayda kadn iin ei
tim, alma yaam, siyaset ya da sivil topluma
kendi zgr iradeleri ile katlmaktan bahset
mek, hareket zgrlklerine getirilen kstlama
lar nedeniyle olanaksz griiniivor.

Dou-bat ve kent-kr arasndaki

farkllklar ve benzerlikler
Yukarda sunulan aratrma sonularnn kadn
lar asndan genel olarak ortaya koyduu
olumsuz tablonun ierisinde gerek Dou ve
Bat, gerekse kent ve kr arasndaki farkllklar
gze arpyor. yle ki kadnlarn alma, ei
tim ye siyaset gibi kamu alanlarna katlm ve
karar glerinin Trkiyenin en byk m etro
polnde bir yerleim merkezi olan mraniyeden sras ile D odaki kentlere ve krsal
G neydou'dan kadn
alanlara doru giderek kstlandn gryoruz. Kadnlarn zgrlk alanlarndaki bu g portresi, Erzade Ertem.
receli daralma va da genilemenin corafi dalmn nasl aklayabiliriz?
Resmi sylemin kadn konusundaki tezlerinden biri de, Trkiyeli kadnlarn ounluu
nun C um hurivetin kurulmas ile yurttalk haklarna kavumalarna ramen, zellikle kr
sal kkenli bir aznln eitimsizlik ve maddi olanaklardan yoksunluk nedeniyle, buna bir
istisna oluturduu; kalknma ve kentleme sreci ierisinde yaygnlaan eitim hizmetle
rine ve iyileen ekonomik koullara paralel olarak bu kesimin kadnlarnn da, yasalarla ga
ranti altna alnan eit haklarn kendi yaamlarnda uygulamaya geirebilecekleri eklinde
dir. lk bakta, Do-Bat ve kent-kr arasnda kadnn konumundaki farkllklar resmi
sylemin kendi mant ierisinde aklamak mmkn. Yukarda sunulan aratrma sonu
lar, eitim ve i olanaklarnn Batda gerek kadnlar gerek erkekler iin D ouya oranla
daha yaygn olduu gibi bilinen bir gerei dorulamakta. D oda hi okula gitmemi
olan kadn ve erkeklerin oran (yzde 60,3 ve 26,4), mraniyedeki hemcinslerinin (vtiz-
de 28,6 ve 8,9) iki katndan fazla. mraniyedeki evli kadnlarn ve erkeklerin cret kar
l alma oranlar (yzde 1.3,7 ve 77,4), D oudakilerin (yzde 6,6 ve 65,1) stnde;
 isizlik oranlar ise Doulu kadnlarda (viizde 6,2) mraniyedeki kadnlarn isizlik ora
nnn (yzde 1,8) katn geerken, Doulu erkeklerde (yzde 20,2) mraniyedekile-
rin (yzde 4,4) be katna yaklamaktadr.
D E istatistikleriyle10 de uyum ierisinde olan bu temel sosyo-ekonomik gstergelere pa
ralel olarak, Doulu kadnlarn, zellikle de D ouda krsal alanlarda yaayan kadnlarn,
konumlarnn Batya gre ok daha kt olduunu gryoruz. Evli kadnlar arasnda yal
nzca dini nikh olanlarn oran D ouda kentlerde yaayan kadnlarda mraniycdekinin
10 katna, krda ise 15 katna kmaktadr. Ayn ekilde ekonomik ve siyasi yaama katlm
asndan kadnlarn karar gc mraniyeden, D ouda kentlere ve krsal alanlara doru
giderek azalmaktadr.
Kadnn konum unun blgeye gre deiiklik gstermedii bir alann ev dndaki hareket
zgrl olduunu gryoruz. H er yerleim biriminde gndzleri ev dnda istedik
leri yere gitme zgrlklerinin olmadn belirtenler yzde 40, geceleri bu zgrle sa
hip olamayanlar ise yzde 90 civarndadr. H atta bu konuda D ouda krsal alanlarda ya
ayan kadnlardan, sras ile D oudaki kentli kadnlara ve mraniyede yaayan kadnlara
doru az da olsa daralan bir hareket alan grmekteyiz. Yani metropoldeki kadnlar nispe
ten daha eitimli olmalarna ve daha yksek oranlarda ev dnda almalarna ramen, ev
dndaki hareket zgrlkleri asndan, D ouda kentlerde ve krsal alanlarda yaayan ka
dnlarla benzer kstlamalara tabiler. Az nfuslu ve herkesin birbirini tand kk yerle
im merkezleri olan kylere tezatla, youn nfuslu ve byk ehirlerde, ev dndaki o r
tamlarn korunmaya muhta kadnlar asndan tehdit unsuru olarak alglanan yabanc
10. istatistiklerle Kadn, larla dolu olduu ve de ulam aralarnn kullanlmas zorunluluu gibi etkenler m etro
1927-1992. Devlet
poldeki kadnn hareket zgrlnn kk kentlere ya da krsal alanlara nispeten daha
istatistik Enstits,
Ankara, 1995. kstl olmasn aklayabilir.

G rafik 3. E itim Dzeyine G re zel Yaamdaki K arar Gc (%)

Kendi K arar V erenler
A ile n in N asl K im lerle H an gi Dini ib a d e t- A ile siy le N e eit sted i i
^00 o tu ra c a g iy in e c e in e a rk a d a lk e le n c e le r e le rin e g r m e sin e doum y e rle r e
 G rafik 4. E itim Dzeyine G re K adnn zel Yaamdaki K arar G c (%)
Eiyle Birlikte K arar Verenler
A ile n in N a sl K im le rle H angi D ini ib a d e t - A ile s i y le N e e it s t e d i i
80 o tu ra c a g i y in e c e in e a r k a d a lk e le n c e le r e le r in e g r m e s in e doum y e r le r e
y ere e d e c e in e k a tla c a n a k o n t r o l seyah at
k u lla n la c a n a etm ey e

mr. D ou mr. Dou Omr. Dou mr. Dou mr. Dou mr. Dou mr. D ou mr. Dou

Eitim ve ekonomik bamszlk: zgrlk iin yeterli mi?

Resmi sylemin eitim ve ekonomik koullarla kadnn konumu arasnda bire bir iliki
olduu hakkndaki tezini irdelemek amac ile aratrmaya katlan kadnlarn zel yaamla
r ve kamu alanna katlmlar konusundaki karar glerinin, eitim dzeylerine ya da ev
dnda alp almama durum una gre bir farkllk gsterip gstermediine baktk.
D ou ve mraniyede okula gitm edi, ilkokul ve ortaokul ve st olmak zere be
lirlediimiz eitim kategorisi erevesinde, evli kadnlarn zel ve kamu yaamlarna ili
kin eitli konulardaki karar glerinin genelde eitim dzeylerine gre arttn, buna pa
ralel olarak da elerinin sz haklarnn azaldn gryoruz (Grafik 3-5). Genelde aile
nin oturaca yer , kadnn nasl giyinecei , kimlerle arkadalk edecei, katld e
lenceler , dini ibadetleri gibi zel yaamla ilgili konularda eitim dzeyinin ykselmesi
kadnlarn kendi balarna karar glerindeki arta ayn oranda yansmamaktadr (Grafik
3). Buna karlk ele birlikte karar verme oranlarnn artt grlmektedir (Grafik 4).
Kendi iini kurm a, oy verme , partiye ye olm a gibi kamu yaamna ilikin konular
da ise eitim dzeyi ykseldike kadnlarn kendi balarna karar verme oranlan zel yaa
ma ilikin konulara kyasla daha belirgin bir ekilde artyor (Grafik 5).
Ancak sonular eitimin tek bana kadnlarn kendi yaamlar zerinde karar gcne sa
hip olmalan iin yeterli olmadna iaret etmekte. Ortaokul ve st eitim dzeyindeki
kadnlar arasnda kendi bana karar verebilme oranlarnn yzde 80lerin stne kt
birka konu haricinde (dini ibadetler, aile ile grme, oy verme), eitimli kadnlarn da
hi hangi elencelere katlacaklar, seyahat etmeleri, ev dnda almalar, kendi ilerini
kurmalar, siyasi partiye ya da dernek gibi sivil kurululara ye olmalar gibi pek ok konu
daki karar glerinin kstl kaldn, elerinin gdm altnda olduklarn grmekteyiz.
Benzer bulgular, cret karl alan ve almayan kadnlar arasnda yaplan bir karla
trma iin de geerli. Grafik 6 da gsterilen sonular, D ouda cret karl alan ka
dnlarn says ok dk olduu iin yalnzca mraniyedeki kadnlar iermektedir. c
G rafik 5. E itim Dzeyine G re Kadnn Kam u Yaamndaki Karar G c (%>
Kendi K arar V erenler
on
D e rn e k , v b .
k u r u lu a y e
o lm a y a

mr. Dou mr. Dou mr. Dou mr. Dou mr

I
Dou mr. Dou

ret karl alan kadnlarn istisnasz her konuda karar gc almayanlara oranla daha
fazladr. Dini ibadetler ve gelir ynetimi konularnda, alan kadnlarn yzde 9 0 aan
byk ounluu tek bana karar gcne sahiptir. Aile ve arkadalarla grme, giyim,
oy verme, siyasi parti ya da dernee ye olma gibi konularda ise alan kadnlarn tek ba
na karar gcne sahip olma oran yzde 70i gemektedir. Ancak cret karl alan
ve ekonomik adan nispeten bamsz olduklarn varsaydmz kadnlarn bile yalnzca
varndan az istedikleri elencelere katlma, seyahat etm e, ev dnda alma, kendi ile
rini kurma gibi konularda tek balarna karar verdiklerini belirtiyorlar. Buradaki en arp
c sonulardan biri ise, cret karl alan kadnlarn dahi yalnzca yzde 4 8 ,3 nn a
lma yaamna katlma kararn tek balarna aldklarn, yzde 30 ,9 unun ise elerinin bu
na karar verdiini sylemeleri.

Kuldan yurttaa 75 yl: Kadnlar iin yolun ba...

Eit yurttalk haklar iin mcadelenin 75 yln da ncesine giden uzun gemiine ve
Cum hriyetin getirdii yasal dzenlemelere ramen, ortaya kan resim gsteriyor ki,
Trkiyeli kadnlar olarak gerek zel gerek kamu alannda kuldan yurttaa giden volun he
nz balardayz. C um huriyetle birlikte tek ve standardize bir hukuk sisteminin getiril
mesi ve cinsiyet eitliinin yasal bir temele oturtulmas Trkiyeli kadnlar asndan ok
nemli bir ans yaratmasna ramen, kt zerindeki haklarn gnlk vaamda uygulama
ya geebilmesi iin gerekli hukuki, sosyal ve eitim hizmetlerinin salanmas konusunda
devletin abaszl, bu ans pek ok kadn iin geersiz klmaktadr.
Yasal haklar konusunda bilgi sahibi olmak, Trkiye Cum hurivetinin tek resmi dili olarak
kabul edilen Trkeyi ya ok az bilen va da hi bilmeyen ve de zorunlu eitim uygulama
sna ramen okur-vazar olmayan (zellikle de DoTda vadsnamavacak bir aznl tekil
eden) kadnlar asndan neredeyse olanakszdr; saylar yiizbinleri bulan bu kadnlara v-
nclik hizmetlerin, dil ve eitim dzeyi unsurlarnn gz nnde tutularak gelitirilmesi ge
rekmektedir. Yasalar hakknda bilgiye ulama konusunda gerekli altyapya sahip olan ka
dnlarn nnde ise ataerkil sistemin tm direnei ile dayatmaya devam ettii cinsiyeti ge-
lcnck-grenekler ve gnlk uygulamalar bir engel tekil etmekte, kt zerindeki hakla
r uygulamaya geirmek iin sosval hizmetler ve toplumsal destek salanmamaktadr. So
nuta kadnlarn gnlk yaamlarndaki yurttalk haklar srekli ihlal edilmektedir.
Bu hak ihlallerinin, gerek zel gerekse kamu yaamna ilikin saysz rneklerinden valnzea
bir ksmn yanstan aratrma sonular, arpc bir tablo ortaya koymaktadr. Resmi nikhn
yasal zorunluluuna ramen, zellikle D ouda nemli sayda kadn yalnzca dini nikhla
birlikteliklerini srdrerek evlilie ilikin resmi haklarndan yoksun kalmaktadr. Evlilik, bo
anma, miras gibi savsz konuda kadnlarn yaamlarnda Medeni Kanundan ziyade ayrm
c treler ya da dini yasalar geerlidir. Temel eitim zorunluluuna ramen kadnlarn ei
tim hakknn ailelerindeki erkekler tarafndan ihlali sz konusudur. Anayasamzn alma
y her yurttan temel hakk olarak kabul etmesine ve ev dnda alma konusunda ein iz
nini gerektiren kanun maddesinin iptaline ramen, kadnlarn kk bir aznl alma ya
antna katlma konusunda karar gcne sahiptir. Resmi yasalar baznda hibir dayana ol
mamasna ramen gerek zel, gerekse kamu yaamna ilikin pek ok konuda, hi de yads-
namayacak bir oranda kadnn kendi bana karar gc yoktur. Btn bu rnekler, yasalar
ile gnlk uygulamalar arasndaki uurumlara ve elikilere iaret etmektedir. Resmi syle
me gre Cumhurivctin kadnlara kazandrd iddia edilen haklarn kadn konusundaki te
mel davanan oluturan eitliki vasalar, kadnlarn ounluu iin kt zerinde kaldn
dan, gerek vaa deneyimleri asndan belirleyici bir rol oynamaktan uzaktr.
 Aratrma sonularnn belirledii bu genel resme daha yakndan baktmzda, kadnlarn
hom ojen bir grup oluturmadklarn grmekteyiz. Yaadklar blgede egemen olan sos
yoekonomik koullar, treler ve dini yasalar paralelinde D oudaki ve Batdaki, kentteki
ve krdaki kadnlarn yurttalk srecindeki konumlar ok eitli olabilmektedir. Ayn za
manda eitimli-eitimsiz ya da ev dnda alan-almayan gibi eksenlerin uzantsnda da
kadnlarn haklarna sahip kabilme durumlar farkllklar gstermektedir.
Ancak sosyoekonomik koullar, eitim dzeyi, cret karl almak gibi faktrler, ka
dnlarn eit yurttalar olabilmeleri iin gerekli koullar olmakla birlikte, tek balarna ye
terli deiller. Toplum un ve ailenin ataerkil yaps, kadnn ncelikle zel alandaki ikincil
konum unu belirleyerek, kendi yaam zerindeki karar gcn kstlyor. Kadnlarn ev d
ndaki hareket zgrlkleri konusunda karlatklar engellerin Dou-Bat ya da kent-kr
arasnda bir farkllk gstermemesi bu adan arpc bir rnek tekil ediyor. zel alanda
kendi balarna karar gleri olmayan, ev dnda hareket zgrlkleri kstlanan kadnlar
doal olarak kamu alannda da varlk gsterememekte; eitim, alma yaam, siyaset, si
vil toplum gibi kamu alanlarndaki eitliki kanunlarn 75 yllk varlna ramen kadnla
rn katlmlar bal olduklar erkeklerin gdm nde, son derece kstl kalmaktadr.
Bu resim gz nnde bulundurulduunda, kadnlarn haklarna sahip kma bilincinin ge
limesinin, bu bilincin olumasna imkan salayan aktif, sivil bir kadn hareketinin, sesli bir
kadn mcadelesinin, bu mcadeleyi destekleyen sosyal hizmetlerin yaygnlatrlmasnn
ve cinsiyet ayrmna kar toplum un her kesiminin duyarllnn artrlmasnn nemli ol
duu phesiz. Sosyoekonomik kalknma sreci ierisinde artan eitim ve i olanaklar ka
dnlarn haklarna sahip kmalar iin gerekli altyapy salarken, cinsiyet ayrmclna kar
toplumsal bilincin ykselmesi, ailenin ve toplum un atarekil yapsnn daha demokratik,
katlmc ve eitliki nitelikleri ieren bir ekilde gelimesini salayacaktr.

* Kadnn nsan Haklar

Projesi, 1994 ylndan
beri alnmalarn yurtii
ve yurtd alanda
srdrm ekte olan bir
sivil toplum rgt ve
kadn dayanm a pek lkkaracan, Ekonomist-aratrmact
adr.Bu m akalede Kadnn nsan Haklan Projesi* Koordinatr
bahsi geen aratrm a
K adnn insan Haklar
Pnar lkkaracan, Psikoterapist-aratrmac
Projesi aratrm a ekibi Kadnn insan Haklan Projesi* Koordinatr
tarafn dan yaplm tr.
 CUMHURYET DNEMNDE NSAN HAKLARI

F azl Salam

Cum huriyet D neminde nsan Haklar , uyrukluktan yurttala gei sreciyle yakn
dan ilgili bir konudur. Yurtta olma, kendi kaderinin belirlenmesinde dorudan ya da d o
layl sz sahibi olma srecidir. Kurtulu Savann ulusal dzeyde rgtlenmesinde ilk
admlar oluturan Amasya Genelgesi ile Erzurum ve Sivas kongrelerinde; Milletin ba
mszln gene milletin azim ve karar kurtaracaktr (...) Kuvay Milliyeyi amil ve irade
yi milliyevi hakim klmak esastr ilkelerinin seilmesi bir rastlant deildir. Bu ilkeler, 23
Nisan 1920 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisinin Selahivcti fevkaladeyi haiz bir
meclis olarak toplanmasyla rgtsel bir temele tand ve 24 Nisanda kabul edilen bir
nergede Mecliste younlaan milli irade vatann kaderine fiilen el koymutur ve mecli
Yeni Trkiye
sin stnde bir g yoktur eklinde ifde edildi. Ayn ilkeler, aradan bir vl gemeden
C um huriyeti'n in kurulu
1921 Anayasasnn 1. maddesinde Hakimiyet bilakavdu art milletindir. dare usul hal yllar. In giltere'n in yen i
d e vle ti tan m as ere fin e
kn mukadderatn bizzat ve bilfiil idare etmesi esasna m stenittir kural ile anayasal bir
B ey o lu 'n d a y a p la n bir
temele kavutu. Ulusal Kurtulu Mcadelesi iinde kurulmakta olan yeni devletin temel y ry .
harc ite bu ilkelerle atlmtr. imdilerde yeni cumhuriyetler arayanlar ya da Osmanl z
lemine kaplanlar ne derlerse desinler, bu har tutm utur. Trkiyede demokrasi, insan
haklar ve hukuk devleti bu temel zerinde ykselecektir. Ulusal iradenin hkim klnma
s ve egemenliin tanrsal bir kaynaktan alnp ulusa mal edilmesi, laik dzene yneliin de
kesin bir dnemecidir. Bunun Trkiye tarihi iindeki nemini ve deerini kavrayamayan
larn demokrasiye ve insan haklarna kazandrabilecei bir ey yoktur.
1921 Anayasas ile atlan temelde henz insan haklarnn anayasal gvencesi gndem de
deildir. O dnem in gndem i ulusun kurtuluudur. eride ve darda bamszlna ka
vumu bir ulusun, egemenliin kaytsz ve koulsuz sahibi olarak kendisini oluturan bi
reylerin haklarn temsilcileri aracl ile korumas, yeterli bir gvence olarak grlm,
hak ve zgrlk sorunu ulusal kurtulutan sonraya ertelenmitir. Bu dncede Jean-Jac-
ques Rousseaunun genel irade kuramnn izlerini grmemek mm kn deildir. 18. yz
yln bir dnr olan Rousseau, birbirinden farkl yer ve zamanlarda iki ayr toplum da
kurulmakta olan yeni devletin oluum unu ve yaplarn benzer bir ynde etkilemitir. Ro
usseaunun Fransz htilalindeki izlerini zellikle Convention dnem inde (Meclis H
kmeti dnem inde) grmek mmkn. Benzer izleri Kurtulu Sava srasndaki devlet r
gtlenmesinde (Meclis Hkm eti biimindeki rgtlenm ede) ve onu izleyen srelerde
grebiliyoruz. Ancak burada, bizi konunun insan haklaryla olan balants ilgilendiriyor.
Fransz Devriminin zgrlk anlay nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesinde dile getiril
mitir. Bu bildirgenin 4. maddesine gre, zgrlk, bakasna zarar vermeyen her eyi
yapabilmektir. Bvlece her insann doal haklarn kullanmas, toplum un dier yelerinin
de ayn haklardan yararlanmasn gvence altna alan snrlardan baka snr tanmaz. Bu s
nrlar ancak yasa ile belirlenebilir. Ayn bildirgenin 5. maddesinde, Yasa ancak topluma
zararl olan eylemleri yasaklayabilir. Yasann yasaklamad hibir ey engellenemez; hi
kimse yasann buyurmad bir eyi yapmaya zorlanamaz kuralna ver verildikten sonra,
6. maddesinde de Yasa genel iradenin ifadesidir. Tm yurttalarn, genel iradenin oluu
muna ahsen ya da temsilcileri aracl ile katlma haklar vardr denilmektedir.
Bu kurallarn z Trkiyede 1924 Anayasasnda da yer almtr. Bu Anayasann 64.
maddesi, ayn anlay yanstmaktadr:
H er Trk hr doar, hr yaar. H rriyet, bakasna muzr (zararl) olmayacak her trl
tasarrufta bulunmaktr. Hukuku tabiiyeden (doal haklardan) olan hrriyetin herkes iin
hududu, bakalarnn hududu hrriyetidir. Bu hudut ancak kanun marifetiyle tespit ve ta
yin edilir.
G rlyor ki her iki m etinde de zgrlk doal bir hak olarak nitelenmekte, bakalarna
zarar vermemek koulu ile zgrln ieriini belirleme kullanan kiiye braklmakta, z
grln doal snr olarak yalnzca bakalarnn hakk gsterilmekte ve bu snr ancak
yasann izebilecei belirtilmektedir. Bir baka yazmda bu anlay yasa erevesinde s
nrsz zgrlk olarak nitelemi ve 1961 Anayasas ile yasalar erevesinde zgrlk
anlayndan yasalar da balayan, dokunulmaz bir ze sahip hak ve zgrlk anlayna
geildiini belirtmitim. imdi geriye dnp baktmda, bu deerlendirmemde gerek n
san ve Yurtta Haklar Bildirgesine ve gerekse 1924 Anavasasna biraz hakszlk ettiimi
dnyorum. zgrln tanm ile ilgili her iki metnin temelinde yatan derin felsefi an
lam ihmal ettiimi ve uygulamada ortaya kan grntnn etkisinde kaldm imdi da
ha iyi anlyorum.1
Oysa yakndan bakldnda her iki metnin son derece liberal bir anlay yanstt gr
lyor. Bir kere her iki metinde hak ve zgrlklerin snrlanmasnda yasallk ilkesi benim
senmi, yani ulusal iradenin temsilcisi olan meclisin karaca yasalar dnda hak ve z
grlklerin snrlanamayaca vurgulanm. Yasallk ilkesinin bugn de nemli bir gven
ce olmaya devam ettiini biliyoruz. Ama o dnem iin ulusal iradenin ya da genel irade
nin ifadesi olan yasa, zgrln en salam gvencesi olarak grlm; nk o zamana
kadar zgrle ynelik tehditler, hep mutlak yetkili hkmdarlardan gelmi.2
Burada alt izilmesi gereken asl nemli nokta, gerek nsan ve Yurtta Haklar Bildirge -
sinde ve gerekse 1924 Anavasasnda yasa koyucu iin bakalarnn zgrln koruma
dnda bir snrlama nedeninin ngrlmemi olmasdr. 1982 Anavasasnda yer alan sa
ysz genel ve zel snrlama hkmleriyle karlatrldnda, bu liberal z daha da belir
gin bir grnm kazanyor. Bu adan bakldnda 1961 Anayasasnn birazdan aklaya
camz farkllam ve kademeli snrlama sisteminin dahi 1924 Anayasasndan daha libe
ral bir zgrlk anlayn sergilediini sylemek mmkn gzkmyor.
1924 Anayasasnda klasik hak ve zgrlklerin hemen hepsine yer verildii, ancak evren
sel insan haklar anlayndan farkl olarak bunlarn byk bir blm nn Trklerin tabii
haklar olarak vatandalara tannd belirtilmelidir. Burada, ou kez dikkatlerden kaan
ilgin bir noktaya deinmeden geemiyeceim. Bu nokta; 1924 Anayasasnn, skyne
tim durum unda hangi hak ve zgrlklerin kaytlanabileceim ya da askya alnabilecei
ni snrl bir biimde belirtmi olmasdr. Bunlar kii ve konut dokunulmazl, basn, ha
berleme ve dernek ve irket kurma zgrlkleridir. Skynetim asndan byle bir snr
lama 1961 Anavasasnda bile yer alm deildir.3
Ne var ki bu liberal anlay, lkemizdeki uygulamada kiinin zgrlne nemli bir kat
k getirememitir. nk zgrln en byk gvencesi olarak grlen yasalar, uzunca
bir sre ounluku bir demokrasi anlaynn egemen olduu meclisler tarafndan
karlmtr. ounluku demokrasi anlaynda mecliste ounluu elinde bulunduranlar
kendilerini ulusal irade ile zde sayarlar. M uhalefet edenler onlar iin ulusal iradenin d
nda, hatta ona dman unsurlardr. Oysa zgrlk, demokratik ve siyasal anlamda asl
bu muhalif unsurlar iin gereklidir. ounluku anlay iinde zgrln uygulamada
yeterli bir koruma gremeyecei aktr. ounluku anlayn 1924 Anayasasnn zorun
lu bir sonucu olduu sylenemezse de, bu anayasada yer alan baz hkmlerin ona uygun
1. Bu yeni
bir zemin oluturduunu da kabul etmek gerekir. Bu anayasann zellikle egemenliin
deerlendirm ede B.
kullanl ile ilgili maddesi, ounluku demokrasi anlayn besleyen hkmlerin ban Tanr'n Osm anl-Trk
Anayasa G elim eleri adl
da gelmektedir. Bu maddeye gre Trkiye Byk Millet Meclisi, milletin yegne ve ha
eserinin (V K Y, stanbul
kiki mmessili olup, millet namna hakk hakimiyeti istimal eder. Bylece ulusun tek ve 1998, s. 307 vd) etkili

gerek temsilcisi olarak benimsenen ve ulus adna egemenlik hakkn kullanacak tek organ o ldu unu belirtm em
gerekir.
olarak belirlenen bir meclis iindeki ounluun kendisini ulusal irade ile zde saymas,
2. Soysal, M., 100
gelimemi bir demokrasi kltr iinde fazla yadrganacak bir sonu deildir. Bu anlay Soruda A nayasa'nm
Anlam , Gerek
n tek partili dnem in i mantna uygun dmesi de doaldr. Ancak lkemizde ok
Yaynlar, 6. bask,
partili yaama geildikten sonra da ounluku anlay deimemitir. Bugn bile onun iz stanbul, 1986, s. 48 vd.
lerinin kaybolmadn sylemek yanl olmayacaktr. 3. Tanr, age., s. 312.
imdi tekrar 1924 Anavasasnn zgrlkle ilgili 68. maddesine dnelim. Doal haklardan
olan zgrln snr, herkes iin bakalarnn zgrlklerinin snrdr. Bu snr ancak ya
sa izer eklindeki bir kuralda, yasa koyucuya bakalarnn zgrlklerine dokunulmasn
nleme dnda bir snrlama yetkisinin verilmediini yineleyelim ve bunun kuramsal deeri
nin altn izelim. Ancak yasa koyucuya verilen bu yetkinin yukarda aklanan ounluku
demokrasi anlay iinde yasalar erevesinde zgrle dnt de bir gerek. nk
zgrln snrn izecek olan yasa koyucuyu denetleyecek bir organ anayasada ngrl
memi. Tzklerin yasalara uygunluunu denetleme ve yasalar yorumlama yetkisini bile
Trkiye Byk Millet Meclisine veren bir sistemde yasalarn anayasaya uygunluunu denet
leme yetkisine sahip bir Anayasa Mahkemesinin dnlmesi bile mmkn deildir; nk
ulusun tek ve gerek temsilcisi olan ve ulus adna egemenlik hakkn kullanan meclisin ira
desini denetlemek, ulusal egemenliin ve ulus iradesinin snrlanmas olarak anlalmaktadr.
Bugn bile birok siyaset adamnda ayn anlayn izlerini gryoruz.
Bu balamda kuramla uygulama arasnda yukarda aklanan elikinin Rousseaunun jako-
ben yorum unda ou kez kendini gsteren bir olgu olarak karmza ktn belirtmekle
yetinelim. Ancak, jakoben yorumu lkemizde Kemalist izgiyle zde saymaya alan ba
z moda akmlarn -bilinli bir arptma deilse- byk bir yanlg iinde olduklarn da be
lirtmemek, en azndan Kemalist izginin tarihsel dorultusuna yaplm bir hakszlk olur.
nk Kemalist izgi ok partili hayata gei aamasyla birlikte ounluku demokrasi
anlayn ama baarsn gstermi, 1961 Anayasasnn oluumundaki katklaryla da o
ulcu demokrasi anlaynn yerlemesinde, yaylmasnda ve savunulmasnda belirleyici bir
rol oynamtr. ok partili yaama geildikten sonraki dnem iinde ounluku dem ok
rasi anlaynn yaayan izlerini Kemalist izgide deil, onun dndaki siyasal akm ve u n
surlarda aramak gerekir.
Ksacas lkemiz, meclis ounluu ile ulus iradesinin zde olmadn anlayabilmek, o
unluku demokrasiden oulcu demokrasiye, yasalar erevesinde zgrlk anlayndan
yasalar da balayan hak ve zgrlkler anlayna geebilmek iin, olduka etin deneyim
ler ve mcadelelerden gemek zorunda kalmtr. Bu sre bugn de tamamlanm deildir.
1961 Anayasas, bu adan oulcu demokrasiye geite nemli bir dnm noktasdr. 1961
Anayasas ile gelen ilk belirleyici deiiklik, egemenliin kullanl ile ilgilidir.
Geri bu anayasann 4. maddesine gre de Egemenlik kaytsz artsz Trk milletinindir
Ancak, ayn maddenin ikinci fikras Millet, egemenliini anayasann koyduu esaslara g
re yetkili organlar eliyle kullanr kuraln getirmektedir. Ayn kural 1982 Anayasasfnda
da yer almtr. Ulusal egemenliin kullanl bakmndan 1961 Anayasas ile gelen dei
ikliin iki nemli boyutu vardr.
Birincisi: Trkiye Byk Millet Meclisi artk egemenlii kullanan tek organ deil; belki yi
ne egemenlii kullanan organlar iinde en nemlisi; ama artk ulusun yegne mmessi
li niteliine sahip deil.
kincisi ve temel hak ve zgrlkler asndan asl nemlisi, ulus egemenliini kullanacak
olan yetkili organlarn, bunu ancak Anayasann ngrd esaslara gre kullanabilme
si, yani anayasa kurallar ile bal olmas.
Egemenliin ancak anayasa kurallar ile snrl olarak kullanlabilmesi, yalnzca egemenlik
anlayndaki bir deiikliin ifadesi olmayp, demokrasi ve temel hak ve zgrlkler anla
yndaki deiikliin de habercisidir. Nitekim 1961 Anayasas bu deiiklie kout olarak
temel hak ve zgrlkleri yalnzca saymakla yetinmemi, her birini yasama, yrtm e ve
yarg organlaryla, idare makamlarn ve dier kurulu ve kiileri balayc etkiye sahip bi
rer anayasa kural olarak dzenlemi ve ek gvencelerle donatmtr. 1924 Anayasasnda
snrsz, ieriksiz ve soyut bir kavram olarak dnlen zgrlk 1961 Anayasasnda so
m ut bir ierik kazanmtr. H er ne kadar bu anayasann 10. maddesinin Herkes kiilii
ne bal, dokunulm az, devredilmez, vazgeilmez temel hak ve zgrlklere sahiptir di
yen 1. fkras, doal hukuk kuramlarna uygun ve ancak olumsuz yoldan tanmlanabilecek
bir stat niteliini gsteriyorsa da, ayn maddenin 2. fkrasnda zgrletirme kavramna
yer verilerek zgrln olum lu, yapc, gelitirici bir tanmna geilmektedir. Bu anlay
a gre, zgrlk soyut olarak savunulmas gereken bir durum deil, srekli olarak kaza
nlmas, gerekletirilmesi gereken bir olutur. Bu anlay benimseyen 1961 Anayasas,
zgrln kaynan artk doal hukuka uzanan genel bir zgrlk kavramna dayandr
may yeterli grmemekte, daha gereki bir yaklamla toplumsal ilikiler iinde belli ya
am alanlarn para para gvence altna almaktadr. Bunlar tarihsel sre iinde siyasal ik
tidarlarn ya da toplumsal glerin basklarn en fazla ynelttii yaam alanlardr ve bu
nedenle yrtlen siyasal mcadelelerin rn olarak anayasal korumaya konu olmular
dr. te 1961 Anayasasnn 1 0 /2 . maddesine egemen olan dnce, her biri birer temel
hak gvencesine kavumu olan bu tr yaam alanlarnn devlete korunmas, devletin
bunlar snrlayan engelleri kaldrarak, insann maddi ve manevi varlnn gelimesi iin
gerekli koullar hazrlamasdr Bu yaklam artk zgrlk-yasa kartln toplum iinde
zgrln tek seenei olmaktan karm, zgrle, belli ierie sahip, olumlu, yap
c, gelitirici bir tanm getirmitir. Bu anlayn temel hak ve zgrlk sistemine yansyan
baz zelliklerine deinmek gerekir.
1961 Anayasasnda da yasallk ilkesi temel hak ve zgrlklerin ilk gvencesi olarak be
lirlenmitir. Temel hak ve zgrlkler Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak ancak
yasa ile snrlanabilir. Ancak artk yasann da bal olduu belli snrlama ilkeleri vardr. Ya
sa bir temel hakk herhangi bir nedenle deil, Anayasada yer alan belli nedenlerle snrla
yabilir. Temel hak ve zgrlklerden her biri belli yaam alanlarn gvence altna ald
na gre, snrlama nedenleri de bu farkl nesnel yaam ilikilerinin niteliine ve yapsna uy
gun nedenler olmaldr. 1961 Anayasas bu nedenle kademeli ve farkllam bir snrlama
sistemi getirerek, hangi temel hakkn hangi nedenle snrlanabileceini, o hakkn kendi
maddesi iinde belirlemitir.
Bu sistem bata nsan Haklar Avrupa Szlemesi ve Bonn Anayasas olmak zere bir ok
ada anayasada benimsenmi bir sistemdir. Ancak 1961 Anayasas dnem inde sistemin
tam olarak kavranamadn, zaman zaman Anayasann 11. maddesinde anlan snrlama
nedenlerinin tm temel haklar iin geerli olaca eklinde bir genel snrlama anlayna
kayldn ve daha sonra bu anlayin 1982 Anayasasnda pozitif bir kurala dntn
belirtmek gerekir.
1961 Anayasasnn temel hak anlayn en arpc bir biimde yanstan kural, 1 1 /2 . m ad
dede yer alan ze dokunm a yasadr. Bu kurala gre Kanun, temel hak ve hrriyetle
rin zne dokunam az. Bu yasak, yasa koyucuya tannan snrlama yetkisinin kesin bir s
 nrn oluturmaktadr. H er temel hakkn gvence altna ald belli yaam alannn, o hak
la salanan anayasal gvencenin varlk nedeni ile hakl klnm dokunulmaz bir z, bir
ekirdei vardr. te anlan madde, bu ze mutlak bir koruma getirmekte, kiiye doku
nulmaz bir alan salamaktadr. Bvlece temel hak ve zgrlkler, kamu karlar karsn
da belli bir ncelie sahip klnm olmaktadr.
1961 Anavasasnda temel haklarn genilemesi, yalnzca temel haklara ncelik tanyan ve
yasal snrlamay belli ilke ve kaytlara balayan yaklamda grlmyor. 1961 Anayasas,
ann temel hak ve zgrlklerinin hemen hepsini kapsayan geni bir temel haklar kata-
lou getirmitir. Yukarda da belirtildii gibi bu haklar yalnzca saylmakla yetinilmemi,
ayrntl hkmler ve ek gvencelerle takviye edilmitir. Bata sendika, grev ve toplu sz
leme haklar olmak zere sosyal haklarn program hkm niteliini aan bir etkide p o
zitif anavasa hukukuna girmesi, siyasal partilere temel hak gvencesi yannda siyasal yaa
mn vazgeilmez unsurlar olarak anayasal bir ilev ve kurumsal gvence tannmas bu ana
yasa ile salanmtr.
1961 Anayasasndan ok daha sonraki bir dnem de nc kuak haklar olarak ulus
lararas (evrensel) gndem e giren gelime ve evre haklar nn ilk belirtilerinin -kimi ay
dnlarn haksz yere kmsedii- kylarn, ormanlarn ve topran korunmas ile ilgili h
kmlerin 1961 Anayasasda yer almas, bu anayasann ann ilerisinde bir anlay yan
sttn gstermesi bakmndan ilgintir.4
Yukarda zetlenen temel hak ve zgrlk anlayna kout olarak, yasa koyucunun Ana
yasa hkmlerine ve zellikle temel hak ve zgrlklerin snrlanmas ile ilgili kurallara uy
masn salamak zere Anayasa Mahkemesi kurulmu, dier alanlara da eksiksiz ve etkili
bir yarg denetimi getirilmitir; bunun n koulu ise yarg organnn bamszl, geni l
de uygulanan kooptasvon (organn kendi unsurlarn kendi iinden semesi) yntemi
ile salanmtr.
Ksacas insan haklarna dayal, demokratik ve sosyal hukuk devleti ilkelerinin Trkiye
Cum hurivetinin birer nitelii olarak Anayasada belirlenmesi ve ayrntl hkmlerle so
mutlatrlmas 1961 Anayasasnn getirdii kazanmlardr.
Daha sonraki gelimelerde bu kazanmlarm bir ksm kayba urad, bir ksm ise ii boal
tlm ve yozlatrlm bir biimde eklen korundu. Bu geri dn nasl oldu? Bugn han
gi noktadayz? Ve bizi nasl bir gelecek bekliyor? Bu sorularn sosyoekonomik ve kltrel
boyutlar var. Bunlar cevaplamak bize dmez ve bu yaznn kapsamn da aar. Biz bura
da yalnzca hukuksal ve siyasal boyutta baz nemli noktalara iaret etmekle yetineceiz.
Temel hak ve zgrlkler alanndaki geri dnn ilk belirtileri 12 M art Muhtras ile ken
dini gstermitir. Ancak kesin dn izgisini 12 Eyll Harekt ile balatmak daha do
ru olur. 12 Eyll Harekt hukuki adan byk bir tehis hatas ile maluldr. Fazla z
grln anari ve terr yaratt gr hukuki adan abes bir iddiadr. nk anari ya
da terr 1961 Anayasasnn ngrd hibir hak ve zgrln nesnel koruma alan
4. Bu ze lliin 27 Mays
iinde yer almaz. Hukuki adan tartmasz olan bu gerek, siyasal dzeyde hak ve zgr
1998 gn birlikte
katld m z bir panelde lkleri kstlamann bahanesi yaplmtr. Kald ki 1961 Anayasas, kinci Dnya Sava son
. K abao lu tarafndan
ras faist rejimlerin ykl ile birlikte ortaya kan ve militan demokrasi ya da m cade
vurguland n
belirtm em gerekir. leci demokrasi olarak adlandrlan bir demokrasi anlayn benimsemi bir anayasadr.
1961 Anavasasmn siyasal partilerle ilgili hkmleri bu anlay som ut bir biimde yanst
t gibi, 1971 deiiklii ile 11. maddeye eklenen temel hak ve zgrlklerin ktye kul
lanlmasna ilikin hkm , ayn anlay daha da netletirmitir. Byle bir anlay iinde
1961 Anayasasnn getirdii zgrlk dzeninin anari ve terr yaratt iddias bir aldat
macadr.
12 Eyll Harekt, demokrasinin vazgeilmez unsurlar olan siyasal partileri kapatmak
la ie balamtr. zellikle tarihsel bir izginin uzants olan iki byk partinin tm ku
rumsal vap ve tarihsel deneyimleriyle birlikte kertilmesi, bugn byk yaknmalara ko
nu olan parti dzenindeki yozlamann en byk etkeni olmutur.
12 Eyll Harektnn Cum huriyetin dier kurumlarna, laik dzenine ve entelektel ya
amna getirdii tahribatn aklanmas bu yaznn kapsamn aar. Ancak burada 12 Ey-
lln getirdii hukuk dzeninden sz etmek gerekir. nk 12 Eyll dnem inde 1982
Anayasasnn yrrle giriinden nce karlan saysz yasa ve yasa gcnde kararname
ile otoriter bir anayasal dzenin temelleri atlm ve hazrlanmakta olan anayasa, benim bir
baka yazmda kullandm mevzuata uygun anayasa deyimini hakl karrcasna, bu ya
salara uydurulmaya allmtr. Ayrca bu uygunluu tam olarak garantiye almak amacy
la sz konusu yasalar, 1982 Anavasasnn geici 1 5 /3 . maddesiyle zel korumaya alnm
tr. Bugn bile bu yasalara kar anayasaya aykrlk iddias ileri srlemez... Ne gariptir ki
Anayasadan 12 Eylln izlerini silme gibi bir iddia ile 1995 deiikliklerini yapan sivil si
yasal kadrolar, 12 Eyll hukuk dzenini ayakta tutan szde geici 15. maddeyi deitir
mekten kanmtr. Burada gerekli ounluun bulunamad bahanesinin arkasna da
saklanlamaz, nk bu maddeyle ilgili deiiklik teklifinin altnda yzn stnde mil
letvekilinin imzas vardr. Bu da gsteriyor ki 15 / 3 n kaldrlmasndan bilinli olarak vaz
geilmitir. Oysa bu deiiklik salansayd, bugn parlam entonun beceremedii nemli
bir hukuk reformu Anayasa Mahkemesi kararlaryla gereklemi olacakt.
Biimsel olarak bakldnda 1982 Anavasasnda yer alan temel hak ve zgrlkler listesi
1961 Anavasasndan eksik deildir. H atta 4. kuak haklar iinde yer alan baz haklar lis
teye eklenmitir. Salkl ve dengeli bir evrede yaama hakk, kylarn, tarih, kltr ve d o
a varlklarnn korunmasna ilikin haklar bu niteliktedir. Ancak kii zgrl ve gven
lii, basn, dernek ve toplant zgrlkleri ile sendika ve grev haklarna ve siyasal partilere
ilikin maddelerde bu haklarn kullanm alanlar vasalar andran ok ayrntl hkmlerle
daraltlm durumdadr.
1982 Anayasas, bu genel yaklama kout olarak temel hak ve zgrlklerin korunmas ve
gvencesi bakmndan ada bir anayasa ile badamayacak llerde geri admlar atm
tr. Bunlarn en nemlilerine deinmekle yetineceiz:
1961 Anayasasnn yukarda aklanan farkllam ve kademeli snrlama sistemi, yerini
genel snrlama sistemine brakmtr. Anayasann 1 3 /3 . maddesine gre, Bu maddede
yer alan genel snrlama sebepleri temel hak ve hrriyetlerin tm iin geerlidir. Ayrca
1982 Anayasas, snrlama nedenlerini 1961 Anavasasna gre daha da geniletmitir. Bu
rada yasallk ilkesinin de delindiini belirtmek gerekir. Geri temel hak ve zgrlklerin
1961 Anayasasnda olduu gibi Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak yasa ile s
nrlanmas, ilke olarak korunm utur. Ancak 1961 Anavasasndan farkl olarak olaanst
ynetim usullerinin uyguland hallerde cumhurbakannn bakanlnda toplanan ba
kanlar kurulu, bir yetki yasasna dayanma zorunluu olmakszn karaca kanun hk
m nde kararnamelerle temel hak ve zgrlklerin kullanlmasn ksmen veya tamamen
durdurabilecek veya bunlar iin anayasada ngrlen gvencelere aykr tedbirler alabile
cektir (15, 1 2 1 /3 ve 1 2 2 /2 . maddeler). stelik bunlarn anayasaya aykrl da ileri s-
rlemivecektir. (M adde 1 4 8 /1 , cmle 3). Bu balamda 1982 Anayasasnn 15. m adde
sinin, olaanst ynetim usullerinde temel hak zgrlkler rejimini adeta anayasal rejim
dna kardn vurgulamak gerekir.
1961 Anayasasnn temel hak ve zgrlklerin gvencesi bakmndan en dikkati eken
hkmlerinden biri olan temel hak ve zgrlklerin zne dokunma yasa na 1982
Anayasasnda yer verilmemitir. Bunun yerine lllk ve snrlamann demokratik
toplum dzeninin gereklerine aykn olamamas gibi nsan Haklar Avrupa Szlemesinde
yer alan yeni ltler getirilmitir. Bu ltler, temel hak ve zgrlklerin korunmas ba
kmndan ze dokunma yasan destekleyici nemli bir ileve sahiptir. Ancak onun ye
rine geecek nitelikte deildir. Nitekim Avrupa nsan Haklan Komisyonu ve Divannn ka
rarlarnda bu ltler yannda, yerine gre hakkn z kavramna da bavurulmaktadr.
Anayasa Mahkemesinin ksa bir tereddt geirdikten sonra ze dokunma yasan uygu
lamaya devam etmesi olumlu bir gelimedir. Dorusu da budur, nk ze dokunma ya
sa , anayasada ayrca yer almasa da, temel hak ve zgrlklerin yasama, yrtme ve yar
g organlarn, idare makamlarn ve dier kurulu ve kiileri balayc birer anayasa normu
olarak gvence altna alnmas onlara zaten bir z gvencesi salamaktadr.
lllk ilkesinin teknik ayrntlarna bu yaz erevesinde girmek istemiyoruz. Ancak
Anayasa Mahkemesinin, yeni yeni snmaya alt bu kavram henz Avrupa lkelerin
deki yaygnlkta kullanamadn belirtmek yanl bir gzlem olmayacaktr.
Snrlamann demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olamamas lt asn
dan uygulamada ilgin bir sorun ortaya kmtr. Anayasa Mahkemesi bir kararnda Ana-
yasann balang blm nde yer alan bir hkmle paralellik kurarak demokratik to p
lum dzeni ile hi kukusuz -bu vurgulama Anayasa Mahkemesine aittir- bu anaya
sada gsterilen hrriyeti demokrasi ve onun icaplaryla belirlenen hukuk dzeninin kas
tedildiini belirtmitir. Demokratik toplum dzeni, bu ekilde kendi iinde kapal bir d e
mokrasi modeli olarak anlald takdirde, bu ltle temel hak ve zgrlkleri korumak
mmkn olamaz. nk anlatmaya altmz gibi, bu anayasada ngrlen hrriyeti
demokrasi temel hak ve zgrlkler iin son derece dar bir ereve oluturmaktadr. An
cak henz kesin bir yargya varmak iin erken olmakla birlikte, Anayasa Mahkemesinin
sonraki kararlarnda bu anlay ama ve genellikle kabul gren, evrensel dzeyde bir d e
mokrasi anlayn benimseme eilimine girdiini belirtmek gerekir.
Temel hak ve zgrlkleri snrlama olanandan bamsz olarak 1982 Anayasasnda
ayrca genel ve zel nitelikte birok kullanma yasana da yer
verilmitir. (Genel kullanma yasaklar: 1 4 /1 . madde. zel kullanma yasaklar: 3 3 /4 ; 52;
5 4 /2 ve 6; 6 9 /2 ; 1 3 5 /3 . maddeler vd). Ancak 1995 ylnda yaplan anayasa deiiklikle
ri srasnda oulcu demokrasinin kanallarn tkayan bu t r zel yasaklarn byk oun
luunun kaldrldn belirtmek gerekir. Ne var ki bu deiikliin gerektirdii uyum yasa
larnn bir blm -zellikle siyasal partilere ilikin olanlar- henz karlmadndan, bu Kayp yaknlarn arayan
vaaklar, 12 Eyll yasalarnda varlklarn srdrmeye devam ediyorlar. Bunlarn Anaya- Cum artesi Anneleri,
Hacer Yldrm.
sava aykrlklarnn ileri srlemediini yukarda belirtmitik.
Adeta snrlamay asl ve zgrl istisna sayan bu kat yaklam aabilecek olan yarg
sal denetim imknlar da nemli lde daraltlm, yarg bamszl ve yarg gvencesi
zayflatlmtr.
Avrntsna giremcvip belli ballarn rneklemekle yetindiimiz bu dzenlemeler karsn
da 1982 Anavasasnda insan haklarna dayal devlet yerine insan haklarna saygl dev
let teriminin kullanlm olmasn, devletle insan hakklar kavram arasnda 1982 Anava-
sasnda gze arpan yabanclamann dolayl bir ifadesi olarak deerlendirmek doru olur.
nsan haklar alannda iinde bulunduum uz absrd (abes) bir konuma iaret ederek bu
yazy sonuca balamak, Cum huriyetin 75. yldnm ile ilgili olarak izmeye alt
mz panoramay tamamlayan bir gzlem olacaktr.
Bugn Trkiyede insan haklaryla t akndan ilgili nemli bir alan, yargsal denetimin d
nda tutulm utur. Bunlardan ikisine yukarda deinmitik. Yinelemek gerekirse; 12 Eyll
yasalar ve olaanst hale ilikin kanun hkmnde kararnameler anayasa yargsnn dene
timi dndadr.
Bunun yan sra idari yargnn denetimi dnda tutulan alanlar Anayasada Cumhurba-
kannn tek bana yapaca ilemler (1 2 5 /2 ve 1 0 5 /2 . maddeler), Yksek Askeri ura
kararlar (1 2 5 /2 . madde) ve Elkimler ve Savclar Yksek Kurulu kararlar (1 5 9 /4 . mad
de) olarak belirlenmitir. Ancak bugn Anayasava aykr olarak yasalarda yer alan baz h
kmlerle idari yargnn denetimi dnda tutulan baka alanlarn da mevcut olduunu b e
lirtmek gerekir. rnein skynetim komutannn ilemleri bu niteliktedir. Bunun gibi
olaanst hal valisinin baz ilemleri de yarg denetimi dnda tutulm utur. Ancak bu ya
salar Anayasann geici 1 5 /3 . maddesi kapsamnda olduu iin, bunlarn anayasaya ayk
rl ileri sriilememektedir. Bunlar, iinde bulunduum uz ksr dngnn tipik rnekle
ridir.
te yandan Trkiye, temel hak ve zgrlkleri ihlal edilen yurttalarna Anayasa Mahke-
mesine kiisel bavuru hakkn (anayasa ikyeti yolunu) tanmamtr. Avrupada, zellik
le skandinav lkelerinde benzer bir ilev yerine getiren ombudsm an kurumu da hukuk
sistemimiz iinde yer almamtr.
Ne var ki avn Trkiye kendi yarg organlar nnde kendi yurttalarna tanmad kiisel
bavuru hakkn, yine kendi yurttalarna kapad tm yargsal denetim alanlarn da kap
sar ekilde nsan Haklar Avrupa Komisyonu ve Divan iin tanm bulunmaktadr. Bu
nun Trkesi udur: Burada hakknz arayamazsnz, ama gidin Avrupada arayn
Avrupa nsan Haklar Komisyonu ve Divamnn zincirleme kararlar ile kar karya kalp,
bundan yakman siyaseti ve brokratlarn bu absrd durum karsnda yaknmakla yetin
meyip, gerekeni yapma ynnde niin hareketsiz kaldn anlamak gtr.
Yaplmas gereken nedir? Burada sihirli bir forml sunma iddiasnda deiliz. Ama akl, bir
yn gsteriyor. nce kendi iimizdeki olumsuzluklar kaldralm; zellikle hak arama ala
nnda kendi yurttamza kapadmz tm kaplar aalm, bunu etkili klmak zere yarg
organmz bamszlatralm ve glendirelim; temel hak ve zgrlkleri herhangi bir ka
mu organ tarafndan ihlal edilen yurttalarmza, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinden
nce kendi Anayasa Mahkemesine kiisel bavuru (anayasa ikyeti) yolunu aalm, bu ye
ni grevin stesinden gelebilmesi iin Anayasa Mahkemesinin yapsn geniletelim, zen
ginletirelim ve glendirelim. Ve btn bunlar Avrupa istiyor diye deil, kendimiz iin
yapalm. Bunlar yapld takdirde, insan haklaryla ilgili sorunlarn byk bir blm l
ke iinde zlecek ve Trkiye demokrasisi zerinde uluslararas varg organlar ynnden
ortaya kacak sorunlarn ar yk nemli lde hafifletilmi olacaktr. Trkiye, bunu
baarmaya yetecek bilgi ve deneyim birikimine sahiptir.

Fazl Salam, Prof. Dr.

Yldz Teknik niversitesi retim yesi
 DEVLET - TOPLUM LKLER EREVESNDE
CUMHURYET DNEM ANAYASALARI
Sheyl Batum

Cum hurivetin 75. ylndan geriye doru baktmzda, anayasal sistemimiz ve bu sistemin
temelini oluturan iki kilit kavram; devlet ve toplum (birey-yurttalardan oluan) kav
ramlar ve bunlarn birbirlerivle ilikileri hakknda, ncelikle u genel deerlendirmeyi yap
mak m mkndr: Tiirkive, yllardan beri, ne toplum -devlet arasndaki, ne yurtta-devlet
arasndaki, hatta ne de bunlarn kendi ilerindeki ilikileri tutarl bir temele ve ileyie ba-
layamam bir lke niteliindedir ve bunun skntlarn gerek toplumsal, gerek hukuksal
boyutta yaamaktadr.
ok partili dzen ncesinde var olan, ok partili dzene getikten sonra da devam eden,
temel kavramlar zerinde uzlama zorluum uz, anayasa, hukuk dzeni, siyasal sistem,
parlamentolar ve temsil anlay zerindeki bitmek tkenmek bilmez tartmalarmz, bu
skntnn bir gstergesi durum undadr.
Trkiyede anayasal sistem ve onun temel kurum ve ilkeleri zerindeki tartmalar Osman-
l m paratorluunun son dnemlerindeki Kanunu Esasi, meruti dzen, hrriyet aray
lar ve tartmalar ile balam, tm Cum huriyet dnemi sresince de devam etmitir.
Bununla birlikte, Cumhuriyet dnemi hukuk sisteminin ve Cum huriyet anayasalarnn,
Osmanl dnem inin hukuk sistemine ve anayasal dzenlemelerine oranla ok farkl nitelik
ve zellikler tad tartmaszdr.
Nitekim, Osmanl dnem inin ilk yazl anayasas olan 1876 tarihli Kanunu Esaside, me
ruti bir monariye geii salamak amacyla yasama yetkisini kullanan bir Meclis; Meclisi
U m um i adyla ilk kez kurulmutur. Bu suretle padiahn yan sra, halkn seimiyle iba
na gelen bir meclis anlay ve gelenei ortaya km ve bu kurum, 1909 Kanunu Esasi
deiikliinde de, vetkileri artrlarak verini korumutur. Buna karn, Cum huriyet d ne
mi anayasalar ve meclisleri, bu adan Osmanl dnemi meclislerinden tamamen farkl ni
telik ve zellikler tamaktadr.
Bunun yan sra, 1909 Kanunu Esasi deiikliini gerekletiren kanunun balangcnda, ilk
kez yeni bir kavramdan; hkimiveti millive kavramndan sz edilmi olmakla birlikte,
Cumhuriyet dnemi anayasalar, bu kat ranm gerek anlam ve boyutunu kazanmasn sa
layan kkl bir deiikliin hem gerekleme arac, hem de hukuksal erevesi olmutur.
H er eyden nce, Cum huriyet dnemi anayasalarna, bu farkllk ve zellii salayan u n
sur, egemenliin kayna ve kullanl asndan getirdii deiiklik yani milli egemenlik
ilkesinin kabul ve uvgulandr.
Osmanl im paratorluu dnem inde yaplan ve Osmanl-Tiirk anayasal hareketlerinin, ger
ek anlamda ilk vazh anayasas olan 1876 Kanunu Esasisi ve daha sonraki 1909 deiikli
inde, ilk kez padiahn (mukaddes ve gayri mesul madde 5) yan sra, bir Meclisi Umu-

V n l l r l I'/ ilS S t/
/< o v a n [>- - n : u l \ u tr M t . i u n ! ,, h a , n s ' t > , ; ,/ m , o v a n u n u.
n l/ u 'n r </ la /><, u ,;
/ . j . n \<' a i'l- ,- t u , i n o r . t ' t V,
r v u a ifn
mi (Heyeti Ayan ve Heyeti Mebusan
namlaryla baka baka iki heyeti
muhtevi madde 42) kurulmu ise
de, egemenliin sahibi ve kullanlmas
na ait vetkiler hi deimeden kalm
tr. Saltanat Seniye-i Osmaniye Hila-
fet-i Kiibray- Islaniyeyi haiz olarak
Siilale-i Ali Osmandan usul kadimesi
vehile ekber evlada ait (madde 3) ol
maya devam etmi, dier bir syleyile
kiisel egemenlik anlay deime
mitir.
Ovsa, Cumhuriyet dnemi anayasalar
nn en temel farkll bu alandadr; Mil
li Mcadele dneminden beri, nce uy
gulamada, daha sonra yasalarda ve niha
yet anavasal planda ortaya kan yeni
dzenin temel unsuru, milli egemenlik
ilkesidir. Bylece, monariye, saltanata
dayal kiisel egemenlik anlaynn yeri
ne, demokratik nitelikli ulusal egemen
lik anlav gemitir.
Nitekim, Amasya Tamimi, Erzurum ve
Sivas kongrelerinde en yaln biimde
ifdesini bulan ve Kurtulu Sava sra
snda Kuvay Milliye rgtleri ve yerel
va da ulusal lekli kongreler gibi sivil
rgtlenm e m odelleri1 ile uygulamaya
geen milli egcmenlik-milli irade kav
l 'i n s r u t, ramlar, bu veni dnemin itici gc o l
mutur.

19 Tem m uz 1908,
Selanik. Enver Paa yeni
A nayasa'nn kabuln
ilan ediyor.
1. Tanr, B., Trkiye'de
Yerel K o n g re ktidarlar,
A FA yaynlar, stanbul,
1992, s. 43; Uur
M um cu'dan nakl.
Cokun, A., Kuvay
M illiyenin Kuruluu,
ada Yaynlar, 2.
Bask, stanbul, s. 60.
Bu adan, C um hurivetin ilanndan nce gereklemi olsa da, bu yeni dnem in temelle
rine ve ilkelerine davanan 1921 Aavasas gibi 1924 Anayasas da, ayn ilkevi tekrarlamak
tadr: Hkimiyet bilakayd art milletindir. dare sulii halkn mukadderatn bizzat ve
bilfiil idare etmesi esasna m stenittir (madde 1).
Cum huriyet dneminin siyasal alanda gerekletirdii en biiyk ve nemli dnmlerden
biri olan egemenliin bir tek kiiye deil, tm bir millete ait olmas olgusu , teorik an
lamda, siyasal dzen ve ileyi asndan, toplumdaki en stn kural kovma, kararlar al
ma ve toplum u diledii gibi biimlendirme, dzenleme gcnn, yetkisinin bundan
bvlc, padiahlara deil, milletin tm ne ait olduunu gsterir.
Sivasal uygulamada ise, demokratik egemenlik anlaynn yerlemesi ile, devlet-toplum
ikiliinde, stnln toplum a ve toplum u oluturan bireylere gemesi sz konusudur ve
bu durum , demokratik cumhuriyetlerin en temel zelliidir
Bu durum da, cevabnn mutlaka aratrlmas ve bulunmas gereken u soru sorulabilir:
Millet egemenlii anlaynn (demokratik egemenlik anlaynn) yerlemesi ile toplum ,
devlete stnlk salyorsa ve siyasal sistem iinde, kural koyma ve siyasal toplum u yn
lendirme gc ve yetkisi bireylere geiyorsa, Trkiyede, temel kurumlar ve siyasal sistem
zerindeki uzlamazlmzn ve tartmalarmzn, Cum huriyet sonrasnda da devam et
mi olmasnn nedeni ne olabilir?
Trkiyede cumhuriyetin tanmlanabilmesi, zelliklerinin ortaya karlmas, teoride ve uy
gulamada cumhuriyet rejimlerinin deerlendirilmesi ve ortak ltlerinin belirlenmesi ba
kmndan nemlidir.
Cum huriyet dendii zaman, genelde anlatlmak istenen, dar anlamda cum huriyet ya
ni, yneticilerin, zellikle de devlet bakannn seimle ibana geldii hkm et bii-
midir.
Bu anlamda, cum huriyet ile bir siyasal rejimi ifade eden demokrasi birbirinden farkl
kavramlardr. Demokrasi olmayan bir cumhuriyet olabilecei gibi, cumhuriyet olmayan
demokrasiler de m evcuttur. Ancak, Trkiyede cum huriyet dediim izde anlalan
1920lerde kurulan Cum huriyet, bir siyasal rejim olarak demokrasiyi hedefleyen, dem ok
rasiye ynelen cumhuriyettir.
Bu tercihin nemli bir gstergesi de, 1924 Anayasasndan itibaren tm anayasalarmzda,
cumhuriyetin bir devlet ekli olarak kabul edilmi ve niteliklerinin d e ayrntl olarak
saylm olmasdr.
Bu nedenle, cumhuriyetin ltlerini belirlerken, demokrasiyi ieren cum huriyetin, di
er bir syleyile demokratik cum huriyetin ltleri zerinde durmak zorunludur.
Demokratik egemenlik anlaynn geerli olduu cumhuriyet rejiminde;
Devlet-toplum ilikisini ereveleyen bir hukuk dzeni ve hukuk devleti anlaynn ge
erli olmas; bireylerin, anayasal ve yasal planda tannan temel hak ve zgrlklerinin, yi
ne bu hukuk dzeni tarafndan gvence altna alnmas,
Bireylerin, devletin temel kurumlarnn oluturulmasnda, yasama, yrtme organlarnn
belirlenmesinde tek yetkili olmalar,
Siyasal rejimi ereveleyen, dzenleyen, bata anayasa olmak zere, tm hukuk kuralla
rnn yaplmasnda, tm kural koyma yetkisinin kullanlmasnda, halkn belirleyici olmas
esastr.
te, bu temel zellikler erevesinde, Cumhuriyetin 75 yln deerlendirirken, yaplmas
gereken, Cumhuriyet dneminin ve anayasalarnn, hem teorik planda, hem de uygulama
da, yukardaki genel ereveye uyup uymadklarnn gzden geirilmesi ve saptanmasdr.

Hazrlanma yntemi asndan Cumhuriyet dnemi anayasalar

H ukuk dzeninin temelini oluturan anayasalarn yaplmas asndan, liberal demokratik
anayasaclk anlaynn temelinde, bu belgelerin bir t r toplumsal szleme niteliinde
olmas, bundan dolay da va hazrlan srecinde ya da onaylanmalar srasnda, toplum un
deiik kesimlerinin, ksaca toplum un, etkili olmas yatmaktadr. Bu nedenle, demokratik
anayasalarn yaplmalar ya da deitirilmeleri srecinde, kurucu meclis , halkoylamas
gibi usul ve yntemler gelitirilmi ve uygulanmaktadr.
 Ovsa, Osmanl-Trk anayasal hareketlerine bakldnda, temelde grlen farkllklarna
karn, tm nde gzlemlenen bir olgu vardr; ne Osmanl, ne de Cum huriyet dnemi
anayasalarnn hazrlannda, toplum un etki ve gcn tam anlam ile grmek mmkn
deildir. Demokratik cumhuriyet anlaynn temel zellii tm hukuk kurallarnda o ldu
u gibi, temel kurallar btn olan anayasalarn yaplmasnda da, halkn itici, belirleyici
g ve aktr olmas iken, Trkiyede, anayasalarn yaplmas ve deitirilmesi, srekli ola
rak halkn dnda g ve aktrler tarafndan gerekletirilmi ve tm bu yapm ve dei
tirme sreci, devlet arlkl olmaktan kurtulamamtr.
1876 Anayasas, padiahn atad bir komisyon tarafndan hazrlanm ve padiahn tek
yanl iradesiyle ortaya km bir Ferman Anayasasdr. 1909 deiiklikleri misak karak
teri gsteriyordu, ama oluum unda yine Fleyeti Ayann pay ve padiahn onay gibi anti
demokratik unsurlar vard.2 Zaten, bu iki anayasa da, demokratik olmayan bir dnem in ve
yine demokratik olmayan bir egemenlik anlaynn sonucudur. Temellerinde kii iktidar
ve kiisel egemenlik anlay yatan bir dnem in anayasalardr.
Ancak, Cum huriyet dnem i anayasalarna gelindiinde de, bu anayasalarn hazrlanmasn
da, bireylerin roln, demokratik cumhuriyet anlayna uygun olarak, toplum stnl
n simgeleyen etkilerini grmek, gzlemlemek mmkn deildir.
1921 Anayasas da, 1924 Anayasas da, dorudan doruya Meclis tarafndan hazrlanan,
dier bir syleyile, saf temsili rejim anlay erevesinde yaplm anayasalardr. En son
1961 ve 1982 anayasalar ise, askeri darbe ve rejimlerin rndr. Aralarnda hazrlan
koullar ve ierikleri bakmndan nemli farklar bulunsa da, demokratik kurucu organlar
eliyle ve demokratik usuller yoluyla dom u anayasalar deillerdir.3
1921 Anayasas, hazrlan ve kabul zellikleri bakmndan en demokratik, belki de tek d e
mokratik rnektir.
Trkiye Byk Millet Meclisinin kurulmas ile hukuksal grnm kazanan yeni iktidar
ve yeni siyasal sistemi kucaklayacak, ayrca, o dnem iinde TBM M tarafndan karlan ve
yrrle giren birtakm karar ve kanunlar ereveleyecek bir anayasal dzenleme ihtiya
c ortaya kmt. Bunun sonucunda, cra Vekilleri Hcyctinin hazrlad ve Tekilat
Esasiye Kanunu Layihas baln koyduu bir metin, yeni anayasaya giden ilk somut
adm olmu ve bu metin Trkiye Byk Millet Mcclisinde grlmek ve olaan kanun
lar iin ngrlen usullere ve ounlua uyulmak suretiyle kabul edilerek, Cumhuriyet
dnem inin ilk anayasas oluturulm utur.
1921 Anavasasnn hazrlanmas ya da kabulnde halkn dorudan bir rol olmamakla
birlikte, en demokratik rnek olmasnn nedeni, bu anayasay yapan meclisin nitelii ve
zellikleridir. Birinci Meclis olarak adlandrlan bu mecliste yer alanlar, kendilerini tek se
ici olarak bir anlamda atayan liderlerin adaylar deil, Kurtulu Savan balatan ve sr
dren, kendi yre ve blgelerinin gerek temsilcileri konum unda olan, milletin temsilcile
ridir. Bu nedenle, Birinci Meclis, hukuken olduu kadar sosyolojik adan da, temsil yete
2. Tanr, B., "Osm anl-
Trk Anayasal neinin viiksek olmas gibi bir avantaja sahiptir.4 Bunun yan sra Kurtulu Savan ger
Gelim eleri", Cogito,
ekletiren kurum olmann getirdii meruiyete de sahiptir.
Y K Y , 1998, s. 250.

3. A gm ., s. 250 Cum huriyet dnem inin ikinci anayasas olan 20 Nisan 1924 (491 sayl) tarihli anayasa da,
4. Agm ., s. 232.. tamamen saf temsili rejim anlay erevesinde, TBMM tarafndan hazrlanm olup,
demokratik anayasalarn hazrlan srecinin vazgeilmez kurumlan haline gelen tm ei 23 Nisan 1960'ta
limlerin ve kesimlerin temsiline olanak tanyan Kurucu Meclis ya da halk onay gibi for kapatlan stanbul
niversitesi 13
mllere itibar edilmemiti. Haziran'da byk bir
trenle ald. Cengiz
1961 Anavasas, hazrlan srecinde, demokratik katlm yntemleri olan Kumcu Meclis
Kahraman arivi.
ve halkoylamas (referandum) kurumlarna bir arada yer veren ilk anayasa olma niteliini
tamaktadr.
Ancak, 1961 Anavasas da, her ne kadar Cumhuriyet sonras anayasaclk hareketinin en
demokratik nitelikli anayasas olarak kabul edilse de, sonu itibariyle demokratik olmayan
bir dnemin rn olup, bu nitelii ve evreleyen koullar, hazrlanma ve onaylanma sre
cini, dolavsvla Kurucu Meclis ve halkoylamas oluumlarn ve srelerini etkilemitir.
Nitekim, 1961 Anavasasm oluturan, asli kurucu iktidar olarak Kurucu Meclis iki kanat
l olup, bir vanda 27 Mavs 1960 hareketini vapan Trk Silahl Kuvvctlerinin mensupla
rndan oluan Milli Birlik Komitesi, dier yanda da, snrl temsil esasna gre oluturul 5. Batum, S., Siyasal
Katlm a A rac olarak
mu Temsilciler Meclisi vardr. Bu iki kanat, birlikte Kurucu Meclisi oluturmaktadrlar.3 Referandum ,
Dolaysyla, Kurucu Meclisin en nemli kanad, ayn dnem de karlan 12 Haziran 1960 yaym lanm am doktora
tezi, 1986, stanbul,
tarih ve 1 sayl Geici Anayasal Dzene likin Kanun ile 13 Aralk 1960 tarih ve 157 sa s. 439 ve d.; zbudun,
yl Kurucu Meclis Tekili Hakkdaki Kanun uyarnca, demokratik temsil anlayndan E., T rk Anayasa
H ukuku, Yetkin
farkl olarak, tamamen askerlerden olumaktadr. Yaynlar, 3. bask,
Ankara, 1993,
Kurucu Meclisin ikinci kanad olan Temsilciler Meclisi, 1982 Anayasasnn hazrlk sre
s. 30 ve d.; Tanr, B.,
cindeki meclise oranla ok daha temsili bir nitelik tamasna ve cn azndan sivasal yaam age., s. 364 ve d.
 da var olan siyasal eilimlerden ve glerden nemli bir blm nn etkisine ak olmas
na karn,6 27 Mays hareketi ile nce fiilen daha sonra da hukuken son bulan Demokrat
Partinin, onun yerine kurulan Adalet Partisinin ve bir lde onun oylarn toplama a
bas iinde olan Yeni Trkiye Partisinin, Kurucu Meclis erevesinde hibir ekilde etki,
faaliyet ve rollerinin bulunmamas, genel oya dayal eitliki ve demokratik bir temsilin var
olmadnn gstergesidir.7
Bylece, 1961 Anavasasnn hazrlk srecinde, liberal demokratik anayasa hareketlerinin
gerektirdii katlm ve temsil anlaynn var olmad, bu erevede devlet-toplum iliki
lerinin demokratik esaslar dahilinde gereklemedii muhakkaktr.
Hazrlk sreci dnda, 1961 Anayasasnn kabul aamasndaki halkoylamas da, iinde
bulunulan olaanst dnem in etkilerini fazlas ile tamtr. Daha nce de sylendii gi
bi, bu anayasa, ierii itibariyle, en demokratik nitelikli anayasa olmakla birlikte, toplu
m un, toplumdaki tm eilim ve grlerin etkisini tad, onlarn rn olduu ileri s
rlemez. Deiik siyasal gler ve partiler ne hazrlanmasna katlm, ne de oylarn ve g
rlerini rahatlkla belirleme ve aklama imknna sahip olmulardr.8
Oysa, toplum un ve bireyin stnln temel alan, demokratik anayasalarn kabul aa
masnda uygulama alan bulan halkoylamas kurum unun demokratik niteliini korumas
ve kaybetmemesi iin, baz ltlere uygun olmas zorunludur. Ancak bu ekilde, dem ok
ratik olabilir ve halkn gerek iradesini yanstabilir. Bu erevede, halkoylamasnn tem e
linde halkn yer almas, dier bir syleyile, halk arlkl olmas; tm grlerin aklkla
ifade imkn ve alan bulmas; hem eveti, hem de hayr savunan grlerin rahatlkla
ifade edilebilmeleri ve halkn da bu grleri dinledikten sonra, rahatlkla iki grten bi
ri hakknda tercihte bulunmas, karar vermesi ve kendisine sunulan metni (anayasa ya da
kanun metni) kabul ya da reddetmesi zorunludur.
1982 Anayasasnn hazrlk ve kabul srecinde, 1961 Anavasasnn yapl ve kabul s
recindeki halkoylamasn zedeleyen, demokratik olmayan uygulama ve dzenlemeler daha
ak ve belirgindir. Bu nitelik, sz konusu halkoylamasn, bir plebisit haline dn t r
menin yan sra, anayasann, toplum un tm kesimlerinin ve eilimlerinin belgesi olma,
toplumsal szlemesi olma zelliini ortadan kaldrmtr.
Nitekim, Milli Gvenlik Konseyinin, Kurucu Meclisin (29 Haziran 1981 tarih ve 2485
sayl Kurucu Meclis Hakknda Kanun) birinci kanadn dorudan doruya oluturmas;
6. Tanr, B age, s. 369- Kurucu Meclisin ikinci kanad olan Danma Meclisinin, tamamen Milli Gvenlik Kon
375; zbudun, E., age.,
seyi tarafndan (dorudan doruya ya da teklif edilen adaylar arasndan) seilmi olmas;
s. 31.
7. Age., s. 373; Batum,
oluumu itibariyle Danma Meclisindc siyasal partilerin ve sivil toplum rgtlerinin hi
S., age., s. 443. bir temsilcisinin ve siyasal etkisinin bulunmamas; anayasann hazrlanmasnda son szn
8. Age, s. 376- 444. Milli Gvenlik Konseyine braklm olmas; siyasal partilerin hukuken yasaklanm oldu
9. Bu dnem de karlan
u bir ortam da, deiik siyasal aktrlerin ve eilimlerin grlerini aklkla ifade etmek
ve sz konusu
eksiklikleri yaratan tm imknlarnn hukuken bulunmamas; anayasann kabul aamasnda, bu metnin tantlma
kararlar (52, 65, 70, 71 s konusunun, yasal dzenleme ile devlet bakan tarafndan stlenilmi olmas ve buna
sayl) ve yasal
dzenlem eler (2324, kar yine yasal planda eletiri yasa getirilmi olmas; halkoylamas sonucunda olumsuz
2533, 2707) iin bkz. oy kmas durum unda, siyasal sonularn ne olacann belirsiz grnmesi; hem cum hur
Batum, 5., age., s. 445
ve d.; zbudun, E., age,
bakanl seiminin, hem de anayasa oylamasnn ayn anda, tek bir oylama ile yaplm o l
s. 30 ve d. mas; bu vargnn gerekeleri ve som ut gstergeleridir.9
Anayasalarmzn hazrlanmas srecindeki, halksz dier bir syleyile halkn eilimleri
ne bavurmadan anayasa yapma ya da plebisiter nitelikli halkoylamalarna bavurma g e
leneimiz, sadece anayasalarn veni batan yaplmas aamalarnda deil, bu anayasalarda
yaplan deiiklikler (tali kurucu iktidar) srasnda da ortaya kmaktadr.
Nitekim, 1961 Anayasas dnem inde anayasada yaplan yedi deiikliin tm , tamamen
saf temsili rejim anlay erevesinde gerekletirilmi ve halkn gr ya da kararnn
sorulmas ya da alnmas yoluna gidilmemitir.
Bu deiiklikler arasnda zellikle 22 Eyll 1971 tarih ve 1488 sayl kanun ve 15 Mart
1973 tarih ve 1699 sayl kanun ile gerekletirilen iki nemli deiiklik, anayasann 157
maddesinden 37sini deitirmek ve 11 yeni geici madde eklemek suretiyle, neredeyse
te birini deitirmitir. Oysa, bu iki nemli ve kapsaml deiikliin yapld dnem , 12
M art 1971 M uhtrasn izleyen 1971-73 ara rejimi10 dnem idir. Bu dnem de yaplan d e
iiklikler hakknda sylenebilecek en temel ey, ne parlam entonun, ne de halkn serbest
irade ve kararna dayanmad, en azndan dayatma olarak getirilmi olduu ve halkn g
rlerinin hibir biimde alnmad ve sorulmaddr. Dolaysyla bu nemli deiiklik
sreci de, yaplan deiikliklerin nitelii zerinde hi durulm adan, tartlmadan bile, e
kil itibar ile demokratik anayasaclk anlayna uygun dmemektedir.
Ayn biimde, 1982 Anayasas dnem inde yaplan, Anayasann 175. maddesinin deiti
rilmesi ve yasaklarn kaldrlmasna ilikin 6 Eyll 1987 tarih ile 25 Eyll 1988 tarihli iki
nemli referandum, gerek yapl sreleri ve zellikleri, gerekse de nitelikleri nedeniyle,
demokratik birer halkoylamasndan ok, plebisit niteliinde oylamalardr.11
Sonu itibariyle, en son anayasamz olan 1982 Anayasas ve onda gerekletirilen deiik
likler de dahil, Trk anayasaclk hareketi iinde yer alan tm anayasalar, demokratik ana
yasa geleneinden ve hukuk kurallarnn, dorudan doruya ya da temsilcileri aracl ile,
halk tarafndan yaplmas geleneinden farkl ve uzak olarak, demokratik olmayan yntem,
usul ve koullarda yaplan anayasalardr. Bu zellik, anayasalarn niteliini etkiledii kadar,
toplum da etkili olmalarn, kabul grmelerini, toplum un deiik kesimlerinin ve eilimle
rinin rejimin temelleri zerinde uzlaabilmelerini, devlet-toplum ikileminde, toplum un ve
bireylerin stnlnn simgesi ve sonucu olmalarn engellemektedir ve lkemizde g
rld gibi, engelledii de ortadadr.

Siyasal katlma unsurlar ve Cumhuriyet dnemi anayasalar

Liberal demokratik sistemlerin temel anlaynn, devlet-toplum ikilii erevesinde, ar
l toplum a ve onun ekirdeinde yer alan bireye vermek olduu ve bu dorultuda bi
reyin iradesinin , devletin ve dier siyasal kurumlarn hem oluum unda, hem de ileyiin
de temel unsur nitelii tad tartmaszdr. 10. zbudun, E., age, s.
23; Tanr, B;, age, s.
Dolaysyla, bir anayasal sistemin demokratik olup olmad, her eyden nce, devlet ku- 412 ve d.
rumlarnn ve siyasetinin oluturulmasnda ve ileyiinde, bireyin iradesinin belirleyici ya 11. Bu yargnn
da etkili olup olmadna baldr. nedenleri in bkz.
Batum, S., age., s. 444
Bu balamda, siyasal katlma olgusu, ksaca, bireylerin, devlet ve siyasal kurumlar karsn ve 451-455; Batum, S.,
"Referandum un
daki konumlarn gsteren ve bireyin, devletin olumasna ve ileyiine katlmasn sala
Sakncalar", M illiyet
yan ara, yntem ve yollar belirleyen kavram ifade etmektedir. Bu kavram, bu zellii n e gazetesi, 15 M ays 1987.
108

deniyle, demokratik sistemlerin en temel, en tartlmaz ve onsuz olmaz unsurlarndan bi

ridir.
Cum huriyet dnemi anayasalarnn tamamnda da, bireyin bu konum unu belirleyen m ad
de ve dzenlemeler yer almaktadr. Nitekim, 1921 Anayasasnn 1. maddesi hkimiyet
bilakaydu art milletindir. dare usul halkn mukadderatn bizzat ve bilfiil idare etmesi
esasna m stenittir ; 1924 Anayasasnn 2. maddesi egemenlik kaytsz artsz milletin
dir; 1961 ve 1982 anayasalar Trkiye Cum huriyeti, demokratik bir hukuk devle
tidir , egemenlik kaytsz artsz Trk milletinindir derken, hep ayn ilke ve anlay ifa
de etmektedir. Birey, devletin ve siyasal kurumlarn dzenlenmesinde ve ileyiinde te
mel itici ve belirleyici g konum unda olmaldr.
Ancak Trkiyede, bu dzenlemelere karn, devlet-toplum ilikisinin srdrlmesinde de,
bu erevede siyasal katlmann gerekletirilmesinde de sorunlar olduu, hem anayasal ve
yasal dzeyde, hem de uygulama alannda, bu sorunlarn btn arl ile, Cumhuriyet
sonrasnda da devam ettii gzlenmektedir.
Siyasal katlmann salanmas ve halkn iradesinin olumasndaki skntlar ve sorunlar, ne
den Cum huriyet dnem inde de devam ediyor?
Demokratik sistemlerde, bireyin, devletin olumasna ve ileyiine katlmasn salayan kla
sik katlma aralar, ilk aamada seim ve siyasal partiler olarak belirmitir. G nm z
de ise, siyasal katlma kavramnn anlam, ierii ve biimleri farkllaarak, ok daha geni
bir etkileim ve katlma dzeyine ulamtr. Siyasal katlma yntemleri ve aralar gelimi,
siyasal katlma younlamtr. Bu geni katlma kavram, farkl bir devlet-toplum ilikisi
nin olumasna yol am ve Tocqueville ile nem kazanan, siyasal sistemin ileyiinde
gruplarn rol ve etkisi anlay, ada siyasal sistem emalarnn en nemli temalarndan
biri durum una gelmitir.
Sivil toplum rgtleri, m odern demokrasilerde toplum un taleplerinin siyasal sisteme akta
rlmasnda, politikalarn retilmesinde ve yrtlmesinde siyasal partilere hem rakip hem
de yardmc kurulular durum una gelmilerdir. Nitekim, halkn ve sivil toplum rgtleri
nin (gruplarn) rollerinin artmas, demokrasi kavramna, gnm zde farkl bir nitelik ve
ierik yklemitir.
Bunun yan sra, halkn, sivil toplum rgtlerinin, ellerindeki yasal ya da anayasal aralar
ve bunlar kullanmalar sayesinde de, demokrasi kavram, 19. yzyldaki anlay ve g r n
tsnden tamamen uzaklamtr. 19. yzyl klasik demokrasi anlaynda (saf temsili re
jim) tek meru irade, milletin seim yolu ile oluan temsilcileri aracl ile belirledii ira
desi iken, gnm zde iki ayr irade sz konusudur: Temsilcilerin iradesi ve milletin d o
rudan doruya, deiik biimlerde ve aralarla aklad iradesi.
Demokratik cumhuriyetlerde, milletin iradesini dorudan doruya aklamasn salayan
aralar, demokratik Avrupa lkelerinin birounda kullanlan ve halkn siyasal sistemin te
mel itici gc olmasn salayan, katlm gerekletiren referandum, halkn kanun teklifi,
halkn vetosu, yrrlkten kaldrma referandumu tr halkoylamas mekanizmalardr.
Bu dorultuda, Fransa, talya, svire gibi lkelerde, hatta demokratik sisteme yeni geen bir
ok lkede, anayasal tekniklerle, halkn iradesini dorudan aklama yollar gelitirilmitir.
Bu aralar aracl ile halk, anayasalarn hazrlanmas aamasna olduu kadar, parlamen
tonun en nemli yetkisi olan yasalarn yaplmas, deitirilmesi ve yrrlkten kaldrlma
s aamalarna da (ksaca yasama faaliyetine) dorudan doruya katlmakta, hatta bazen,
tek bana yasama faaliyetini gerekletirmektedir.
G nm zde, halk, rgtl gruplar, en azndan nemli yol ayrmlarnda, yasama sreci
nin iine dahil etmeyi (dorudan katlma ya da en azndan etkileme yolu ile) ngrmeyen
ve uygulamaya geirmeyen demokrasi rnekleri, ada demokrasi anlayna uzak sayl
maktadr.
Ayrca, temsil anlaynn salt saf temsili rejim anlay erevesinde uygulanmas, seim ku-
rum unu da amacndan uzaklatrabilmektedir. Tek katlma boyutu o olduu takdirde, se
imin amacndan uzaklaabileceim ifade etmek iin, S. Riais, seim-ihanet (lection-tra
hison) kavramn12 kullanmakta ve bu geree dikkat ekmektedir.
Bu nedenle, yeni demokratikleme dalgasnn hedef ald, eski sosyalist blok lkelerinin
yeni anayasalarnda da, halkn, sivil toplum rgtlerinin, siyasal kararlarn alnmasn etki-
leyebilmelcrini ya da bu kararlarn alnmasna dorudan katlmalarn salayacak trde d
zenlemeler yer almaktadr.
Oysa, Trkiyede, C um huriyetle birlikte, egemenliin millete verilmi ve anayasalarmz
da, milletin mukadderatn bizzat ve bilfiil idare edecei ilan edilmi olmasna karn, si
yasal sistemin olumasna ve iletiine gerekten katlmasn salayacak kurum ve yntem
ler son derece snrl tutulm utur. Bu tutum un anayasa hukuku erevesindeki uygulama
s, saf temsili rejim anlay ve uygulamas olmutur.
Trkiyedeki anayasal ya da yasal dzenlemelere ve uygulamalara baktmzda, Cum huri
yet sonrasnda bile, siyasal sistemin biricik aracnn siyasal partiler, tek katlma ynteminin
de seim olduunu grmek m mkndr.
Bu erevede, halkn, rgtl gruplarn ve sivil toplum rgtlerinin, siyasal sistemin olu
masna ve zellikle ileyiine katlmalarn salamaya ynelik aralar olarak referandum r
nekleri, ne anayasal, ne de yasal planda yer almam, uygulamalar hi grlmemitir. Ana-
vasa iin ngrlen referandum kurumu da, daha nce grld gibi, hi de dem okra
tik olmayan bir ekilde, plebisiter bir anlay iinde kullanlmtr.
Bunun van sra, sivil toplum rgtlerinin, uygulamada siyasal sistem zerinde etkili ola
bilmeleri, etkili olabilecek gce ulamalar bir yana, tersine, zaman zaman bu yndeki fa
aliyetleri hukuki planda da, engellenmeye gidilmitir. Nitekim, 1921 ve 1924 anayasala
rnda hi yer almam olmasnn yan sra, 1982 Anavasasnda, 1995 deiikliine kadar
(23.7.1995 tarih ve 4121 sayl kanunla gerekletirilen), rgtl gruplarn, sivil toplum
rgtlerinin siyasal sistem ile ilgilenmeleri, etkilemeleri, katlmalar yasaklanmtr. Siyasal
sistem, sadece siyasal partilerin tekeline terk edilmi,13 bu tek boyutlu, tek aktrl siyasal
sistemin tek katlma arac da seim olarak dzenlenmitir.
Oysa, siyasal sistemin tek aktrl, tek boyutlu olmamas, demokratik cumhuriyetlerin vaz 12.Grewe, Constance -
geilmez zelliklerinden biri olduu kadar, yine temel unsurlardan biri olan oulculuk Fabri, H. Ruiz, aktaran
D roits Constitution nels
ilkesinin de yaama geirilme koullarndan biridir. Europens, Puf, 1995, s.
192.
Farkllklarn bir btn iinde var olabilmesi; deiik grlerin, dncelerin ifade edile
13. zbudun, E. age.,
bilmesi; farkl gruplarn, farkl sivil toplum rgtlerinin siyasal arenada hareket imknlar
s. 42-44. bkz. Anayasa,
nn bulunmas; merkezi iktidar karsnda yerel ynetim birimlerinin (evre-merkez) yetki m adde 33-52-68-135.
 alanlarnn tannmas, oulculuk ilkesinin boyutlarm oluturmaktadr ve demokratik
cumhuriyetlerin ayrt edici zelliklerindendir.
Cum huriyet dnem imizin, bu anlayla badamayan tek bovutlu-tek aktrl zellii ise,
devlet-toplum ikiliinin, demokratik lkelerdekinden farkl bir grnm kazanmasna ne
den olmakta ve siyasal sistemin ileyiinde, toplum un ve bireylerin iradelerinin etkileyici
hatta belirleyici olmasn engellemektedir.
Bu dnemde, anayasalarda, her ne kadar milletin egemen olduu anlay yer almaktaysa da,
anayasalarn yaplmasnda ve deitirilmesinde grld gibi, siyasal sistemin ileyiine ka
tlmada da, bireylerin ve halkn etkili olmasna ynelik mekanizmalar kapal tutulmu, siya
sal sistemin unsurlarnn, aktrlerinin, sadece siyasal partiler olmasna zen gsterilmitir.
Trk siyasal sistemindeki siyasi aktr olarak siyasi parti tekeli, devlet-toplum ikiliinin de
mokratik anlaytan uzak biimlenmesine yol aarken, ayn zamanda, iktidar mcadelesi
nin dar ve snrl aktrler arasnda getii tm dzenlerde olduu gibi (zellikle monarik
ya da demokratik olmayan dzenlerde), siyasal partiler etrafndaki ve arasndaki ekime
ve tartmalar da krklemi, bunlarn elde etmek durum unda olduklar g ve ikti
dar olanaklar nedeniyle zorlu ve kyasya bir atma ve mcadele ortam oluturmu, uz
lama ilkeleri yerine uzlamazlk ve eliki alanlarnn genilemesine yol amtr.
Cum huriyet dnem inin anayasal sisteminin zelliklerinden biri udur: Saf temsili rejim ve
katlma tekeli karsnda kyasya iktidar mcadelesi ve bu mcadeleyi neredeyse tek bala
rna yrten siyasal partiler ve onlarn liderleri. Bu balamda, M. Duvergernin, farkl bir
eyi ifade etmek iin kulland seimle gelen krallar 14 deyimi, neredeyse tam anlam ile
Trkiyedeki siyasal konum u tanmlamaktadr.

Hukuk devleti anlaynn geerlilii asndan Cumhuriyet anayasalar

Siyasal sistemlerin incelenmesine ilikin klasik anayasa hukuku ve idare hukuku retisin
de, sistemin kendisine ve ileyiine ilikin incelemenin devlet kavram ya da devlet kav
ramnn temelinde yer alan siyasal iktidar ilikisi ve bu ilikinin kkeninde bulunan yne-
tenler-ynetilenler ayrm ile balamas doal kabul edilmekteydi. G nm zde ise, ada
anlamda devlet kuruntunu, siyasal iktidarn statsn, toplum u oluturan bireylerin bu
14. Trkiye'deki kurum karsndaki konumlarn, temel hak ve zgrlkler rejimini inceleyen anayasa ve
uygulam a ve siyasi
partilerin leyii ve bu idare hukuku retilerinin eski, klasik izgilerinden uzaklat gzlenmektedir. Artk, d e
konuda, mokratik siyasal sistemin incelenmesi, hukuk kavram ile, hukukun stnl ilkesi ve an
Cum hurlyet'ten beri
sren tartm alar g z lay ile balamaktadr. Bunun nedeni, ada devletin, gnm z devletinin, sadece eski,
nne alndnda, klasik unsurlar ile tanmlanamamas, bunlarn dnda, belirli bir nitelii, belirli bir zelli
Trkiye'de parti
liderlerinin gerek i olmasdr. G nmzdeki devlet, hukukla evrili, hukukla snrl bir devlettir, ksaca hu
anlam da, birer "seilmi kuk devletidir.15
kral" o ldu u
tartm aszdr. H ukuk devleti de, gerek teoriye, gerekse Anayasa Mahkemesi itihad ve uluslararas yar
15. Batum, S., g organlarnn kararlar dorultusunda,16 tm faaliyet, ilem ve eylemleri hukuk kuralla
"Trkiye'de Hukuk
Devleti Anlay ve
rna ve anayasaya uyan, bu kurallara kendisi de bal olan ve bu dorultuda, tm ilem ve
Sorunlar", Gr eylemleri yarg denetim ine tabi olan devlet anlamna gelmektedir.
dergisi, Kasm -Aralk
1997, S. 33, s. 63. H ukuk devleti anlay ve ilkeleri asndan Trkiyeye baktmzda, 1920li yllarda, T r
16. Agm ., s. 64. kiye Byk Millet Meclisinin faaliyete gemesi ve millet adna karar verme yetkisini kul-
lanmava balamas ile, milletin iradesine ve laik temele dayal yeni hukuk dzenine ve bu
dzene dayal hukuk devleti anlayna geilmi olduu grlr. Nitekim, bu yeni devlet
anlay ve bu anlayn gerektirdii temel dzenlemeler, Cum huriyet anayasalarnda da ye
rini almtr.
Bu dnem in son anayasalar olan 1961 ve 1982 anayasalar, bu ilkeyi daha balangta,
devletin eklini belirlemeye ynelen, Cumhuriyetin nitelikleri maddesinde dile getir
mektedir; Trkiye Cumhuriyeti, laik bir hukuk devletidir Ve hukuk devletinin ge
rektirdii biimsel kurum ve dzenlemeler, anayasalarmzn eitli maddelerine serpitiril
mi durumdadr: 1924 Anayasas, madde 8, 26, 51, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60; 1961
Anayasas, madde 7, 31, 32, 33, 34, 114, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 143, 144,
(145, 152); 1982 Anayasas, madde 9, 36, 37, 38, 39, 125, 129, 138, 139, 140, 141,
142, 143, 144, 145, (146,153), (154, 160).
Bu dzenlemelerin varl, biimsel anlamda hukuk devletinin snrlarn oluturmaktadr.
Dier bir ifade ile, bu dzenlemeler sayesinde (ve aracl ile), devletin, devleti oluturan
siyasal kuramlarn kendi aralarndaki ilikiler, dier yandan bireylerin kendi aralarndaki
ilikiler ve en nihayet devlet-toplum arasndaki ilikiler yuma dengeli ve tutarl bir hukuk
temeline ve tabanna oturacaktr.
Ancak, anayasalarmzda yer alan, sz konusu hukuksal dzenlemelerin dnda, geri kalan
baz dzenlemelere ve uygulamalara bakldnda, Cum huriyet dnem inde, hukuk devle
tinin biimsel koullarnn hazrlanm olmasna, hukuk devletinin gerekli kld temel ko
ullarn gereklemi (a- H ukuku, hukuk kurallarn toplum un kendisinin ya dorudan
doruya ya da setii temsilcileri aracl ile yaratmas; b- Devletin kendisinin de bu h u
kukla bal olmas, c- H em bireylerin, hem de devletin hukuk kurallarna uygun davran
malarnn yarg organlar tarafndan denetlenmesi) olmasna karn, yine de hukuk devle
tinin ilerliinin tmyle salandn sylemek mmkn grlmemektedir.
Bu yargnn doru olup olmadnn denetlenmesinde ve salamasnn yaplmasnda, her
eyden nce, hukuk sistemimizin bugnk en temel, en stn kural olan 1982 Anayasa-
snn dier baz maddelerinin gzden geirilmesi, deerlendirilmesi zorunludur. Bunlar
ye sralanabilir:
Cum hurbakannn tek bana yapaca ilemlerin denetimsizliini ngren 105. madde;
Yksek Askeri ura kararlarnn denetim d olduunu ngren 1 2 5 /2 . madde; olaans
t hal kanun hkmnde kararnamelerinin (KHK) temel hak ve zgrlkleri dzenleyebil
melerine karn denetim d kalmalarn dzenleyen 1 4 8 /1 . madde; Avrupa nsan Hakla
r Mahkemesinin, askeri sicil, atama ve sorumluluk sistemine bal askeri hakimlerin yer
almalar nedeniyle bamsz ve tarafsz yarg kavramna aykr bulduu17 Devlet G ven
lik M ahkemelerini dzenleyen 143. madde; Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunu d
zenleyen 159. madde; Eyll 1980-Kasm 1983 villan arasnda karlan ve hukuk sistemi
mizin nemli bir blm n kapsayan kanun, KHK ve kararlarn Anayasa Mahkemesi ta
rafndan denetlenemeyeceklerini ngren geici 15. madde.
Ancak, bunun da dnda, Cum huriyet dnemi asndan, Trkiyede, hukuk devleti anla
17. ncal/Trkiye karar,
ynn yerlemi olup olmadnn deerlendirilmesinde, sadece anayasal dzenlemelerle
(41/1997/825/1031)
yetinmek suretiyle bir vargya varmak mmkn olmayp, uygulamann gz nne alnma- 9 H aziran 1998
 s ve deerlendirmeye dahil edilmesi de,
Trkiyede hukuk devletinin geree
uygun fotorafnn ekilmesi asndan
gereklidir.
Trkiyedeki uygulamava bakldnda,
kurum ve ileyi olarak yargnn, devlet-
toplum arasndaki ilikileri ve bireylerin
temel hak ve zgrlklerini gvence al
tna alan bir biimde rgtlenmi olm a
d va da ilemedii grlmektedir.
Nitekim, hukuk devletinin varl, her
eyden nce, ulusal planda hukuk volla-
rnn istisnasz olarak var olmas ve uy
gulamada gerekli biimde ilemesi ile
mmkndr. Dier bir syleyile, bi
reylerin, lke iinde, gerek devlete, ge
m
rek dier bireylere kar, kendi haklarn
savunmak iin, adli ve cezai alanda ge

mays 1958de rekli tm yargsal yollara sahip olmalar

ve uygulamada, bu yargsal yollarn tan

H6R SECM
olarak, hukuka uygun biimde, etkin ve
etkili olarak ilemesi zorunludur.18
Oysa, Trkiyede, biimsel anlamda h u
kuk devletinin koullar verine gelmi
ken bile, uygulamada, bu anlayn ie

[>0 riinin doldurulmas ve birevlcrin, h u

kuk yollarna bavurmak suretiyle, hak
larn elde etmeleri ve temel hak ve z
grlklerini gvence altna aldrmalar.
CHP'nin 1958 seimleri her zaman iin mmkn olmamaktadr.
iin hazrlad
afilerden biri. zellikle, insan haklarnn korunmas alannda Avrupa ortak hukukunu19 varatmava yne
len Avrupa nsan Haklan Komisyonu ve Mahkemesinin Trkiyeye ilikin kararlarnda.
18. Batum, S.,
Cum huriyet dnemi hukuk devleti rgtlenmesinin ve ileyiinin eksik ynlerini grmek
"Trkiye'de Hukuk
Devleti anlay...", agm, m mkn olmaktadr.20
s. 64. Bu konuda
A vrupa nsan Haklar Bu kararlarn byk bir blm nde ayn saptama ve deerlendirme yer almaktadr; bir
M ahkem esi'nin kararlar hakkn ihlal edildii iddiasnn ortaya kt durumlarda, etkin ve tarafsz bir inceleme, so
iin bkz. Batum, S.,
A vru pa nsan Haklar ruturma yaplmamakta, gerek adli, gerek idari makamlar gerekli aba ve incelemede b u
M ahkem esi ve Trkiye, lunmamaktadrlar, soruturma etkin ve tarafsz olarak yaplmamaktadr.21
Kavram Yaynlar 1996,
s. 38. Adaleti datma ve hukuk devletini gerekletirme ilevinin tam anlam ile verine g e tir il
19. M. De Salvia, ile
medii hususu, sadeee ulusal ya da uluslararas yarg organlarnn kararlarnda deil, y
yaplan rportaj, D etay
dergisi, S. 4, Tem m uz rtme organ bnyesinde de kabul grmektedir. Nitekim, deiik raporlar ve planlar22 s
1998, s. 3-6. rekli olarak, hak ihlali iddialarnn savclarca etkili ve sratli bir biimde soruturulmasn;
salamaya ynelik nlemlerin alnmas, adaletin etkin ve sratli bir biimde ilemesini sa
layacak deiikliklerin yaplmas ynnde yeni rgtlenm e ve ileyi modelleri ve bu er
evede yasal deiiklikler nermektedir.

H ukuk devletinin varl, sadece baz yarg yollarnn var olmas ile deil, uygulamada,
gerek anlamda etkinliklerini gsterebilmeleri ile bir anlam kazandna ve devlet-toplum
ilikisinin uyumu ve bireyin haklarnn korunabilmesi iin, hukuk devleti ilkesinin sadece
teoride deil, uygulamada da yrrlkte olmas zorunlu olduuna gre, Cumhuriyet d
nemi anayasalarnda ve pratiklerinde, bu anlayn tam anlam ile geerli olduunu syle
mek mmkn deildir. H atta, bunun tam aksi gzlenmektedir.
Bu olgunun dorudan sonucu, bireylerde, vatandalarda hukuka, hukuk devletine kar
inancn gelimemesi, hatta byle bir inancn var olmamasdr. Yarg organlarnn, dem ok
ratik hukuk devletlerinde adaleti datan kurum ve mercilerin yerinin, baka tr kurumlar
ve aktrlerle doldurulmasdr.
Bu olgunun dolayl sonucu ise, hukukun tam ve gerek anlam ile almad yerde, o
boluun, en geni anlamda siyaset ile doldurulmasdr. H ukuk gvencesinin olmad
yerde, vatandalarn hakl ya da haksz tm isteklerini ve taleplerini, hukuk yolu ile elde
edemeyecekleri inanc iinde, siyaset aracl ile elde etme yoluna gitmeleri ve siyasetin,
bu tr talepler, ve her eye (hatta bazen hukuka ramen) zm getirme gc karsnda,
kirlenme srecine girmesidir.
Bu sonularn hepsinin Trkiyede yaanyor olmas, Trkiyede hukuk devletinin konu
munun gstergeleridir.
Bu durum , Cum huriyet dnem i anayasal srecinin, devlet-toplum ilikisini ereveleyen
ve temel hak ve zgrlkleri gvence altna alan bir hukuk devleti anlay asndan, iste
nilen sonucu, tam anlam ile salayamam olduunun ifadesidir.

Sonu yerine
C um huriyetin 75. ylnda, siyasal sistemimizi, devlet-toplum ve devlet-birey alarndan
incelediimizde, demokratik devlet anlay ve hukuk devleti anlaynn ne lde yerle
20. A vrupa insan
tii ve kk saldn saptamak ynnden, yukarda grld biimde, birtakm genel d e H aklar M ahkem esi'nin
erlendirmeler yapmak mmkndr. Trkiye'ye ilikin
kararlarnn tam
Bu deerlendirmeyi salkl yapabilmek asndan, ncelikle 75 yln ok uzun bir sre o l m etinleri internet
"dhcour.coe.fr"
madn kabul etm ek gerekir. Bat liberal siyasal sistemleri ile karlatrldnda, onlarn
adresinden
200-250 yllk mcadele sreleri, demokratik hukuk devletine uzanan yolun ne denli zor bulunabilm ektedir. Baz
kararlar iin, Batum , S.,
ve uzun soluklu olduunun gstergesidir. Ancak, 75 yln siyasal gelimelerini ve bu ge
agm., s. 68-69; Batum,
limeler erevesinde devlet-toplum ilikilerini incelerken, iki t r kolayclktan kanmak S.,"A vrupa nsan Haklar
gerekir. Bunlardan biri, bizim cumhuriyetimiz ok yeni, demokratik Bat lkeleri ile far Szlem esi'nin 3.
maddesi, A vrupa insan
kmz normaldir kolaycl; dieri ise, ne yapalm biz Tiirkz, bizim koullarmz, d o Haklar M ahkem esi ve
laysyla demokrasi anlaymz farkldr kolaycldr. Trkiye", Y en i Trkiye
dergisi, Te m m uz 1998,
Bu kolayclklarn ikisi de, salam temellere daval demokratik, laik bir hukuk devletinin S. 22, s. 1352 ve d.

nnde duran, geilmez engellere dnebilir. 21. Agm ., 1352 ve d.

22. 24 Tem m uz 1997
Demokratik cumhuriyet kavram, evrensel nitelik tayan bir kavramdr. Kavramlar, ilk ba
tarihli insan H aklar
kta soyut gibi grnseler de, sosyolojik ve tarihsel koullar, siyasal kltr, siyasal gelime Eylem Plan.
 T a r i h i m u h a k e m e y e s a h n e o la n Y a s s a d a n n s o n r e s in i

Birinci demokrasi devri kapand. Alan ikinci

demokrasi devri memlekete hayrl ve haarl olsun
1961'de yaym lanm 'zg 's' ve tab'i ^ hcr lkenin kendi koullar gibi faktrlerle ierik ve anlam kazanrlar. Bu
Hayat dergisinden erevede, her lkeye gre belirli deiiklikler tamakla birlikte, demokratik cumhuriyet
bir sayfa. kavramnn da deimez unsurlar, deimez nitelikleri vardr. Demokratik cum huriyetle
ri nitelendiren, onlarn ka yllk olduklar deil, bu deimez katran ve ltlere ne d en
li uygun olduklardr.
Bu balamda, Trkiyenin 75 yllk Cum huriyet geliimini deerlendirirken dikkat etm e
miz gereken husus, daha yeni kurduk, 75 yl oldu ya da evrensel llere uymasa da
bu sistem Trkiyeye uygun bir siyasal sistemdir kolaycl deil, evrensel llere uygun
bir demokratik cumhuriyete hangi noktalarda ne kadar yaklatmz ya da uzaklatmz
sorunudur.
Bu ynden baktmzda, Trkiye, 75 yl nce temel hedefinin, millet egemenliine dava
l bir cumhuriyet, demokratik bir siyasal sistem olduunu kabul ederek yola kmtr. Bu
yolda siyasal sistemi ereveleyen tm anayasalarda, Trkiye Cum huriyetinin, milletin
kendi kendini ynetmesi esasna daval... demokratik, laik bir hukuk devleti olduu vur
gulanmaktadr.
Oysa, siyasal sistemimizin, zellikle ok partili dzene getikten sonra devam eden baz
uygulamalarna gz attmzda; siyasal katlma yntemini sadece seimle, siyasal katlma
aktrlerini de sadece siyasal partilerle snrl kabul eden ve uygulayan; oulculuk anlay
n, siyasal ve kurumsal anlamda, siyasal iktidar etrafnda siyasal mcadelede bulunan dei
ik gruplar, bireyler, dnceler ve kumrularn okluu olarak deil de, tm siyasal yaa
nt tekeline alan liderler ve onlarn siyasal rgtleri arasndaki kar kavgalar zanneden;
devlet ile toplum arasndaki tm ilikileri hukukla ereveleyen bir hukuk devleti anlay
yerine, bireylerin haklarn yeterince koruyamayan ve bu yndeki eksiklii uluslararas yar
g organlar tarafndan da dile getirilen bir hukuk sistemini yerletiren bir siyasal sistemin
grnts belirmektedir.
Tm bu deerlendirmeler nda, Trkiyenin, demokratik cumhuriyet anlay vnn-
den, derhal zmesi gereken bir ikilemle kar karya olduunu gzlemek mmkndr:
Demokratik hukuk devletinin temel ltlerinin ve ilkelerinin uygulama alan bulduu,
devlet-toplum , devlet-birey ilikilerinin birey arlkl bir temel zerinde yeniden ina edil
dii ve adil bir hukuk dzeninin ereveledii bir sistem ve bu nitelikleri tayan cum hu
riyet iin, bir 75 yl daha beklemek, ya da beklemek zorunda kalmadan bu ilkeler ve anla
y zerine kurulu bir siyasal sistemi derhal kurmak.
Bu, Trkiyenin siyasal kadrolarnn olduu kadar, Trk toplum unun da hem en karar ver
mesi gereken bir ikilemdir.
Bundan 75 yl nce hukukun stnlne dayal, demokratik bir cumhuriyeti kurmak iin
yola kan ve dier lkelerin yzlerce yllk, Aydnlanma a ve Reform hareketleri ile de
yorulan bir sre ierisinde gerekletirebildii bu rejimi, 5-10 yllk bir zaman dilimi ie
risinde gerekletirebilen bir toplum un siyasal kadrolarna ve bireylerine layk olan, ikinci
yolu semek olacaktr.
Bu tercihin sonucu da, belki bir 75 yl sonraki yeni bir incelemenin konusu olacaktr.

Sheyl Batum, P ro f Dr.

Galatasaray niversitesi retim yesi
 CUMHURYET VE KMLK:
KONU, SORUN, KAPSAM VE BALAM
B ozku rt Gven

Konumuz cumhuriyet ama herhangi bir cumhuriyet deil, Trkiye Cumhuriyeti; Cm-
hurivetin 75. Kurulu Yldnmnde Kimlik sorunu! Bir ynetim hiimi veya rejim ola
rak cumhuriyetlerin zellikleri, nitelikleri, tarihi, tzel kiilii, hatta bir imgesi olur da,
kimlii olamaz. Hangi cumhuriyet va da vnetim biimi kim olduunu syleyebilir?
Cumhuriyetin yurtta olan insanlar ancak sz edebilir, onun varlndan, neliinden,
kimliinden. Cumhuriyeti sorgulayp deerlendirirken kendi kimliimizden, Cumhuriyet
iindeki yerimizden, onunla ilikilerimizden sz etmi oluruz.
En ievuruk ve yaygn anlamyla kimlik, Kimsin, nesin, necisin, nereden gelmi nereye gi
dersin? sorusuna, kiinin veya bir topluluun verdii, verebilecei yantlardr. Onlar bir
rnek, eitli, hatta eliik olabilir. Kimlik (ya da kimsin? ) sorusuna verilecek bireysel,
kiisel ve toplumsal, zel ve resmi yantlar birden ok olabiliyorsa, kimliklerin ncclik-son-
ralk, va da nem sras bile sorun olabilir. Bu anlamda, her bireyin, toplum un, o veya bu
lde kimlik sorunlar vardr Yazar Kundera, sorunun insandan kaynaklandm syler.
Zira toplum ve topluluklar hatta daha kk gruplar, yelerinden bir rnek kimlik zde-
imleri beklerken, sosyal hareketlilik, gler, kltrel deimeler, ekonomik gelimeler, sa
valar, devrimler, kimlik seimlerinin deiip eitlenmesine yol aabilir. Bu anlamdaki
kimlik, alnp verilen, cepte taman bir kart deil, kii ya da gruplardaki gnll bir aidi -
vet duvgusu, zgr bir varlk bilincidir.
ok dinli, dilli ve milletli Osmanl mparatorlnun tarihi miras ve ykntlar zerine,
uzun savalar ve kkl devrimlerle kurulan Trkiye Cum huriyetinde de kimlik sorunlar
yaanm ve yaanmaktadr. Bu balamda kimlik, bugnlere nereden, nasl geldiimizi
aratran kltr tarihinin konusu ve sorunu olmaktadr.
Trk Kim lii almamla, Trklerin kimliini, kltr tarihi kaynaklarn aratrm, bulgu
larm yaymlamtm.1 Cum huriyet Dnem i, o aratrmann son blmyd. Bu dene
me ise aratrmann bir devam, tekrar veva tamamlaycs deildir. Trk Kim lii'nm so
runu, ad stnde, Tiirklcr; Tiirkiveli Trklerin kimlii idi. Trk olmayanlarn veya T rk
l kabul etmeyenlerin varlna ksaca deinmi, fakat kimlik sorunlar zerinde durm a
mtm. Trklerin kimlii zaten yeterince etin ve etrefil bir konuydu. Trkiye C u m h u
riyeti snrlar iinde yaad svlenen 30-40 kadar etnik topluluun2 kimliklerini, tek bir
ciltte incelemek mmkn deildi. Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn Mslman ve 1. Gven, B., Trk
Kim lii, Rem zi Kitabevi,
Krt kimliklerine yer vermeyiim, onlarn yok sayld eklinde yorumlanm ve baz ev stanbul, 1998 (1993).
relerde eletiriye uramt. Trk vatandalarnn ounluu Mslman olduuna gre, 2. Andrew s, P. A.,
Trkiye'de Etnik
kendini Trk saymayan Mslman kimliine gerek olup olmad sorusu da tartmaya
Gruplar, A n t Yaynlar,
aktr. Trkiye Cumhuriyeti vatandalar arasnda, Mslman kimliini Trklkten nce stanbul, 1992.

3. Akura, Y., " T a r z
Siyaset", Trk, S. 24, 26, Osmanl Merutiyetinden Cum huriyete miras air-i azam Abdlhak H am it, ayn ti
Kahire, 1904.
4. A lp T., "Le sTu rcs la
Recherche d'u ne Am e
nationale," M ercure de
France, 1912.
5. A a o lu , A., Milliyetin diyanet olduunu;
M edeniyet, Kltr
M stearl Yaynlar,
A nkara, 1972.
tutan, Mslman kimliinin devlete (resmen) kabul ve tescilini isteyen cemaatlerin ya
nnda; Biz Trk deil Mslmamz ya da K rdz diyen vatandalarmz, Trk kimlii
gibi Krt kimliinin de tannmasn talep ediyorlar. Trk K im lii yaynnda yeterince
yer verilmeyen ve son yllarda glenip sesini duyuran bu akmlar, Bilano 9 8 de yer ala
cak boyutlara ulam bulunuyor.
Trk Kim lii, Trk kltr tarihi, Cum huriyet dnemiyle snrl deildi. Oysa konu
Cum huriyet ve kimlik olunca Trk olmayanlara veya kendini yle grmeyenlere de yer
vermek zorunlu oluyor. Bu denemede, Trk, M slman ve Krt kimliklerine, anayasal
vatandalk kavram kapsam veya erevesinde yer verilmektedir.
Bylece, denemenin anahtar szckleri, zgn bir kltr devrimiyle kurulan Trkiye
Cum huriyetinin Anayasasndaki vatandalk; Trklk, Mslmanlk ve Krtlk konula
ryla ilgilidir, dorudan ya da dolayl.
Konunun ve sorunlarn yazarla ilikisi, Trk Kimliinde eksik grlen baz temel konula
rn Cum huriyet Devrimi ve Anayasa balamnda tartlp akla kavuturulmas gereksi
nimi ve beklentisidir. Yazar, bu hakl beklentiyi bir grev sayarak yazmtr denemesini.
Denemede, Trkiye, Cumhuriyet ve kltr devrimleri, adalk ve uluslama sreci ile kim
lik sorunlar erevesinde ve drt alt blmde zetlendikten sonra; son blmde, anayasal
haklar ve vatandalk asndan bir sonuca -zm nerisine- varlmaya allmaktadr.
Trkiye, Cumhuriyet ve Trklk
Trkiye, Cum huriyet ve Trklk, 1920lerin Trk Devrimiyle dom u, gelimi kavram
ve olgulardr. Geri dnya, Osmanly Turkiya (Turchia) olarak da tanrd ama Osman-
l Devlet i Aliyesi, bir imparatorluk camias olarak Turkiyaya asla raz olmad. Haklyd.
Milli kimlik, okmilletli imparatorluklara yakan bir simge deildi.
Yeni(liki) Osmanllar, o topluluktan suni bir Osmanl milleti karamadlar. C um huri
yet ncesi Osmanl dncesinde ve dilinde, ne Turkiya vard ne de cumhuriyet! ikinci
Merutiyet (1908) ncesinde, Yusuf Akura3 gibi erken Trkler grld ama, Trk
Ziya Gkalpin drst saptamasyla Trklk kavram, aidiyet duygusu, kimlii yoktu.
Trk Tekin Alpin4 tansyla, Milli bir ruh aray balam, fakat bulunamamt. Os-
manl dnyasnda ve dncesindeki T rkn yeri, sras, saygnl, Mslmanlk ve O s
manllksan sonra gelirdi. Osmanl aydn Sleyman Nazif, ilk Trklerden Ahmet Aga-
yef5 ile tihat dergisinde giritii bir tartmada (1 9 1 0 lu yllar), yle diyordu:
nce M slman, sonra Osmanl en sonra T rkm. Kz kardeimi M slman olmayan
Trke vermem de, Trk olmayan Mslmana veririm.
hat dergisinde yaymlanan iirinde, Osmanl dncesindeki millet kavramn doru an
lamamza yardmc oluyordu:
H em en anlar halkmz
Siyaset olduunu eriatta
Hilafetteki slam Birliini.
 5. serie de la "Turquie Libre.,,
Ecoliers A rm niens le 19. Juillet (v. s.) 190S.

Bugnk dilde; milliyet, dindarlk veya din kurallarna ballk; Tanr Buyruu (Kuran) II. M eru tiyeti kutlayan
siyaset; Halife ise, slam Birliinin simgesidir... Osmanlnn dnya grnde ne Trk Erm eni okulu
ren cileri. Cengiz
vardr, ne Trklk, ne de cumhuriyet. Osmanl padiah, halife olarak slam birliini, d n Kahraman arivi.
ya Mslmanln temsil eder. Ankarada alan Trkiye Byk Millet Meclisinin duva
rna aslan masum tren pankart, Trkiye Cum huriyetinin ve Trk Devriminin haberci
siydi: Hakimiyet Milletindir!
Trkiye Byk Millet Meclisinde ne diyanet, ne eriat, ne slam, ne de halife egemenlii
vard. Sonraki yllarda Hakimiyct-i milliye ekline dnen bu kavramn anlam Res-pnb-
lica (Halk egemenlii) ya da C um huriyettir. Cum huriyet, dmanlar kovacak, stan
buldaki Padiah Halife ile tutsak hkmetini kurtaracak; Trkiyenin geleceini gvence
altna alarak, Avrupann -Boazlarn- Hasta Adamn salna kavuturup ada uy
garlk dzeyine karacakt. Milliyeti hareketin, Kurtulu Savann amac, inanc, syle
mi, szcn doru anlamyla devrimdi. yle aklyordu Gazi Mustaf Kemal:
Yapmakta olduum uz inklaplarn amac Trkiye Cumhuriyeti halkn tamam en modern,
btn anlam ve biimleriyle uygar bir toplum yapsna eritirmektir.
Hareketin hedefi bunlar olunca, adnn inklap, ihtilal veya devrim olmas nemli ya da an
laml deildir artk. Olacaklar ngren Osmanl eyhl slam, devrimci liderin lm fet
vasn 1920de vermiti! Olayn Osmanl Tanzim atna hi benzemediini farkeden Byk
Britanyann Bykelisi Lindsay Londraya unlar yazmt:
adalama gen Trkiye Cum huriyetinin yrei ve ruhudur; milliyetilikle laiklik de
 ara ve gereleri. lkleri (hedefleri) gereki olmayabilir ama inanlar salam ve derin
dir. Gzleri Japonya rneindedir. Yalnz buhar, petrol, elektrii almak deil, tepeden
trnaa tm yasalar, ynetimi ve sosyal kurumlan (yapy) yenilemek azmindeler.6
Geri, adalamann ad deil, program (amac, kaplam ve kapsam) nemli olan, ama
yakna tarihileri bu tr olaylara Fransz nklabndan bu yana revolution (devrim)
adn veriyor ve nerede devrim, byk deiim, dnm varsa orada direnme ve kar
devrim olur diyorlard.
Trkiye Cumhuriyeti devriminde de kural bozulmad. Sadece, devrimci liderler, ite ve
dta zaferler kazanm gler, Baty yakndan tanyan askerler ve gen kadrolar, kardev-
rimci odaklar sindirdiler, kartlarn rgtlenip C um huriyete kar eyleme gemesini,
kinci Sava sonuna kadar ertelediler.
nlenmeyen fakat geciktirilen kardevrim, Trk demokrasi hareketiyle birlikte dodu;
onunla glenerek geldi bugnlere.

Cumhuriyet'in temeli: Hangi kltr?

Giritikleri hareketin bilincinde grnen devrimciler, Tanzim atn ikilemlerini yaam,
kinci Merutiyet ve H rriyet deneyimini kazanm, bir dnya devletinin kne tank
olmu, kardevrimi bilen ve bekleyen aydnlanm bir kadroydu. Koruyucu ve yattrc
nlem olarak Trkiye Cum hurivctinin [ya da devrimin] temeli kltr olacaktr! dedi
ler ya bu kltrn, Osmanl miras milletlerin geleneksel, cemaat veya m m et kltrleri
nin bir mozavii deil de C um huriyetin gelecekte yarataca, laik, ada, Trk kltr
olaca ksa zamanda anlald. Toplum un ve kltrn insan yaratt grnn kabul
grd ada bir dnyada; kk bir devrimci kadronun, yeni insan yetitirecek ada
bir toplum veya kltr yaratmaya kalkmas, benzeri pek bilinmeyen nadir bir atlmd.
Trk Devrimi, kolay deil sanki en zor yolu seti. Devrim, Trk sosvolog Ziva G-
kalpin kendi tansyla7 Trk harsndan, slam dininden ve Bat M edeniyctinden oluan
boyutlu ( bal) kimliinin, Trkiye Cumhuriyeti vatandalna -indirgemeve alt
demek hakszlk olur- indirgendiini bir olup bittiylc akland. Milli Kimlik, Ruh ve Mef
kure sorununa zm ararken bunalmlar geiren Gkalpn bu devrimle rahatlad sy
lenebilir. Ancak ounluk Gkalp kadar hazr deildi cumhuriyete. Yzyllardr, kendi ge
lenekleri, dini inanlar ve her eyleri doru klan treleriyle yaam Osmanl tebaasnn
durum u hi kolay deildi. Osmanlnn okdilli, dinli ve milletli (oulcu grnen) devlet
dzeninin devam olan Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn, gemii unutup, Ne m ut
lu, T rkm demeyi ilerine sindirmesi zaman ald. Geri, Mslman olmavan Osmanl
6. imir, B., n g iliz milletlerinin eitim, anadil ve ibadet haklar, Lozan Antlamasyla korunm utu ama, hal
B elgeleriyle Trkiye'de
kn byk ounluunu oluturan slam Milletinin iindeki etnik ve dini eitlilik (azn
K rt Sorunu, 1924-38,
Dileri Bakanl lklar) sorunu zmlenmemiti. O gnlere dein kendini: Abaza, Adal, Arap, Arnavut,
Yaynlar, Ankara, 1975.
Bonak, Bulgar, een, cpni, erke, Dastanl, Giritli, Grc, Yrk, Trkm en, T ah
7. Gkalp, Z.,
tac, Snni, Alevi, Azeri, Bektai, Karamanl, Kazak, Kbrsl, Krt, I.az, Melami, Mevlevi,
Trklemek,
slamlamak, Msrl, Naki, Nursi, Nusayri, Pomak, Rodoslu, Tatar, Sryani, Yezidi, Zaza vb. olarak bi
M uasrlamak, stanbul,
len veya byle bilinen ve bir solukta 30u kolayca saylabilen vatandalar nolacakt? C um
1918; Trkln
Esaslar, stanbul, 1924. huriyet, lke snrlar iinde yaayan halkna anayasal bir vatandalk kimlii (hviyeti)
sunarken, Kelimc-i ehadet getirir gibi,
Ne mutlu Tiirkiim demeyi yeterli
sayyor, byk blm zaten Tiirkevi
anlayan V atandalara) Trke ko-
n malarn hatrlatyordu. Trkiye
Cumhuriyeti vatandalarnn uyruu
Tiirk, dili ise Trke olacakt.
Bylcce, OsmanlIdaki dine da\ al mil
let (milla) kltrleri yerine eitli din
ve mezheplere mensup olsa da, Trke
konuan, anlaan, yaayan tek bir milli
kltr ve bu kltre dayal ada bir
millet (ulus) yaratlmak amalanyor
du. Arapa millet (milla) szeii, din
birlii anlamna geldii iin, C um huri
yet devrimi, dinle arm yapmavan
ulus szcn buldu ve kulland.
Cumhuriyet ulusuluunda, Osmanl
aydnn ve Jn T rkleri etkileven ve
byleyen bir Turan (anavatan, soy
kk) zlemine yer verilmedi. Ne var
ki, eitli etnik gruplar, Trke konu
an ve anlaan bir Trk kimlii (Trk
lk) ats altnda toplamak zaman al
d. Trkiye Cum hurivetinin resmi dili
Trke idi ve Cum huriyet vatandala
rndan Trke konumalar isteivor,
bekleniyordu. Trke bilenler zaten
konuuyordu da, bilmeyenler rene
cekti. Ya da bilmeyenlere retilecekti.
Vatanda Trke Konu! sloganlar,
kinci Dnya Sava yllarnda zorlayc
bir Trkletirme ya da Turanclk poli
27 M ays 1960
tikasna dnme eilimi gsterdi, bunun iaretlerini verdi. Trk olduunu bilmeyen ya
sonrasnda orduya halk
da kabul etmeyenlere Sen Krt deil Tiirksiin retisi de bu dnem de dayatld. S destei.

kt ikrardan gelmiyor, sadece uygun zaman bekliyordu. Oyle ki, Ulusu tarih yazm,
geleneksel topluluklara ulusal bir kimlik bilinci kazandrmaya alrken, kltrel kimliini
gayri resmi tarihlerde arayan etnik tepkilere yol amtr.s
Cum huriyet kltrnn temeli Din-i slam deil, Trke olacakt; ama Fransz PostcTin
8. Gven, B., "Tarihi
(1575) arabesqueyle (arabesk) kafiyeli turqucsque (ttirkesk) deil. retim in Birletiril
Perspektifte Kim lik
mesi (Tevhid-i Tedrisat) Kaununun bir amac da M aarifi Umumiye (Genel Hitim) Ka Sorunu", Tarihte teki,
Tarih Vakf Yurt
nunu (1869) ile Tanzimat okullarna giren Trke retimi yaygnlatrmak; toplum da ve
Yaynlar, stanbul,
kltrde dil-kiiltr birliini salamakt. Kltr eitlilii iinde lk birliini salamann 1998, s. 26.
 ortak dili Trke olabilirdi. ada milletlerin milli dilleri vard; okullarnda milli dille ei-
tim -retim yaplyordu. Trkiye Cumhuriyeti de bu yolu izledi. Gen C um huriyetin
Trke eitim ve resmi dil politikasnn, birliin ve dirliin salanmasnda oynad baa
rl rol, uluslama sreciyle uraan yabanc aratrmaclarn dikkatinden kamad.9 Ortak
milli dili, halkn gnlk konuma dilinde arayan Cum huriyet, giritii harf devrimiyle,10
Osmanl ve slam kaynaklarndan kopmay; stanbul ile tara arasndaki, mektepli-medre-
seli srtmesine,11 merutiyet-eriat (istemezk ) atmasna son vermeyi ve milli kl
tr sentezinin ban yolunu amay amalyordu.
kinci Savata tarafsz kalmay baaran Trkiye Cum huriyetinde, savan sonu, yapsal d e
imelerin balangc oldu. Devlet statistik Enstits tarafindan yaymlanan 1945 nfus
saym sonularna gre, lkenin demografik profili, ideal ada ulus grnts veri
yordu:
1945 ylnda Trkiyede anadili Trke olanlarn oran yzde 88; dini slam olanlarn ora
n yzde 98; krsal kesimde yaayanlarn oran yzde 75; kentli oran yzde 2 5 ti. Ulusal
birlik iin bu tablodan iyisi ancak dirlik olabilirdi. Yzde 88 dolaynda Trke konuan,
yzde 98 dzeyinde Mslman olan bir toplum! Kim isteyebilirdi daha fazlasn? Ne var
9. Fishman, Y., ki, profilin son satrnda grlen, yzde 75 kyl ve yzde 25 kentli yaps, ortaya kacak
Language a n d
ciddi sorunlarn habercisiydi.
Nationalism , Rowley,
New bury, 1973; Heyd, Cum huriyet Devrimi sava ncesinde ve sava yllar boyunca, laik okullara paralel olarak,
U., Lang uag e Refo rm in
M odern Turkey, Kuds, Halkevleri ve Halk Odalar aracl ile kentlerde yaayan yzde 2 5 lere ulaabilmiti an
1954 ve Founda tions o f cak. Geri, kylnn kalknmas, C um hurivetle btnlemesi iin, kyn adalamas
Turkish Nationalism ,
Hyperion, 1979. n amalayan cesur bir Ky Enstits deneyimine giriilmiti12 ama 3-5 yllk bu hare
10. zerdim , 5. N., Yazt ket daha yolun bandayd. Anadolu yarmadasnn alt farkl kltr blgesine yaylm krk
D evrim inin yks, bin kyn on bin yllk tresini eitimle deitirmek isteyen enstit hareketi, kylnn
Cum huriyet Kitaplar,
stanbul, 1998. oyuna talip olan demokrasi hareketinin kardevrimci glerle destekli sylemine yenik
11. Stone, F. A., R ub o f dt. Merkezi devlet glerine kar kendini baaryla savunan kyl uyand, iecek akar
Cu ltures in Turkey,
suya, ekilecek yeterli topraa ve yola kavutu ve kentlere gmeye balad.
University of Indiana,
Bloom ington, 1973. Bat lkelerinde son iki- yzylda gerekleen nfus dnm nn, Anadoluda 50 yl
12. Kirby, F., Trkiye'de
da tamamlanmak zere olduu grnyor. m r beklentisi ikiye katland. Binde otuz
K y Enstitleri, imece
Yaynlar, Ankara, 1962. belerdeki yksek d o u m / l m dengesi binde onlar dzeyinde yeniden kuruluyor.
13. Shorter, F., "Crisis of 1950deki kyl kentli oran (7 0 /3 0 ), 2 0 0 0 li yllarn banda yzde 70 kentli ve yzde
Population K no w ledge
30 kyl olacak.
in Turkey", N ew
Perspectives on Turkey, Bu hz ve ivme, eine az rastlanr bir deime sreciydi. Trkiye Cum huriyetinin kyl
S. 12, ilkbahar 1995,
1-31. vatandalar kente yerleip kondulat, ama ayn hzla kentlileemedi.13 Geleneklerini yiti
14. Eliade, M., La ren toplum ve topluluklarda grld gibi kklerini (kayp kimliini) aramaya koyul
N ostalgie des Origins,
d u .14 Melankolik arabesk,15 derin derdine belki tercman oldu ama deva bulamad. K
aktaran Tim ur, Osm anli
Kim lii, Hilal Yaynlar, ynden kopan fakat bugnden varna kentli de olamayan gmen, kltrel kimliini arar
stanbul, 1986.
ken etnik kimliine takld. Endstrileme sreci, kentlilemenin gerisinde kald srece,
15. Stokes, M., "Music,
aray ve dal srecekti. 50 vl nce falanca yrenin kyls olduunu, buday ya da ar
Fate and State, Turkey's
Arabesque D ebate", pa (yaptn ) yetitirdiini syleyen kyl, imdilerde, kyn kuranlarn ne zaman,
M id dle East Report,
nereden geldiini, soyunu, kimliini aryordu. Kkler o kadar eitli grnyordu ki, ade
Eyll-Ekim 1989,
s. 27-30. ta Tiirklerden baka herkes yayordu Trkiyede. Peki ya Trkler? Hani T urandan kopup
gelen, Romay fetheden, imparatorluklar ykan, kuran, yedi dvele korku salan Tiirkler? Trban eylem leri 1998

Latinlerin Victi izYz'jm/deviminden esinlenmi grnen Hvbolu H oca: Fetheden de

fethedilen de biziz 16 diyordu va, etnik merkezci-milliveti Trklk ruhu, duygusu fet-
hedendi; fethedilenin kaderini dnmek, kimliini paylamak istemiyordu.

Milli etnik kimliklerden ulusal kimlie doru...

Kardevrimei sylemler eliinde kyl semenin gv enini ve desteini kazanan D em ok
rat Parti iktidar (1950-60) toplum da yle depremler yaratt ki, devrimci Cum hurivetin
30 ylda kurmaya alt Trk kimlii sanki dalvor gibi grnd. Trkiyede vle ev
ler oluyordu ki toplum ve kiiler bunlar anlamyor va da anlaamyordu. Demokratlar
Kalknyoruz diye vnrken; Halklar Trkiye batyor diyordu. (Bu ikilem yazarn
hayatnda da dnm noktas oldu: Ne oluyoruzu sorgularken, kltr varlmzn, kim
lik, lk ve zlemlerimizin deitiini farketti.) Yresel ve etnik kimlikler btnleir gibi
grnrken, sosyal deimenin yol at ayrma balyordu. Trkiye ne kalknyor ne de
batyor; buyurgan (patrimonial) bir devlet ynetiminden, demokratik bir okseslie gei
yor, Osmanl milletleri ilk kez ulus oluvordu.
oulculuun ve eitliliin giderek ve hzlanarak merulamas, Trk Silahl Kuvvetle-
rinin, Milli birliki, Atatrk ve laik Cum hriyeti konvcu mdahalelerine vol at. 16. Eybolu, s.. M avi

Devrimci ve kardevrimei kurum ve hareketleri uzlatrmava, vpranan ulusal kimlii ona- veKaraada
* & Yaynlar, stanbul,
rp, korumaya alt. H edef belki hep aynyd ama Cum huriyetc bol geldii sylenen de- 1967
 22 Mart 1921, Dersim
mokratik 1961 Anavasasna tepki olarak hazrlanan milliyeti 1982 Anayasas dar geliyor
M ebusu Diyap A a du. Anayasalar, Atatrk milliyetiliine bal grnseler de, ana sorun, Cum huriyet dev-
(Dersim airet
reislerinden) M ustafa
rimiin temeli ye kardevrimin bedeli olan laiklik ilkesinde dmleniyordu. Cumhuri-
Kemal ile Ankara'da. yetin laik T rk kimliine, dem okrat slamclar Mslman T rk sylemiyle kar
kyorlard. 12 M art 1971 mdahalesi, Trklkle slamiyeti uzlatrmak ister grnts ye
ren Tiirk-slam sentezciliinin baarsz bir ilk proyas oldu. Silahl Kuvvetler senteze
hazr deildi. Giriim ortada kald. 12 Hyll 1980 mdahalesi ise, 1961 Anayasasfmn la
ik cumhuriyet tanmna sahip karken, Avdnlar Oca'mn Trk slam Sentezi progra
mn Trkiye Cum huriyetinin Milli Kltr Plan olarak uygulamaya koym utu.17 D e
mokratik bir uzlama gibi grnen veya gsterilen sentez plan, aslnda lkenin birliini
ve dirliini slamda aravan bir yanlsama idi. Plann temeli szde kltre dayanyordu
ama, tasarlayan, savunan ve uygulayanlara gre, kltrlerin zamanla deimeyen evren
sel z din (slamiyet) idi. Plan boyunca devlet srr gibi saklanan gerek, Raporun son
savlalarnda aklanyordu. Trk slam Sentezi dosyasn be yl gecikmeyle, yaymlatma
17. DPT, M illi K lt r
y baardk.18 Ancak at alan skdar gemi, slamiyete doru yol almaya balamt.
Raporu, Ankara, 1983.
18. Gven, B., Trk- Trkiye Cumhuriyeti, laik Tiirk kimlii ile Mslman kimlii arasnda kararsz kalm, b u
slam S e n te zi Dosyas, nalmt. Kardevrim geliyor ve nihai hedehne yaklayordu.
Sarm al Yaynlar,
stanbul, 1992. Yeil Kuak Amerikadan, Atatrk Cum hrivetinin sonu (mu?) sorusu, Trkiyedeki
yandalarndan kinci Cum huriyet sesleri ykselmeye balad. kinci Cumhuriyeti itti
fakn, Milliyeti Krtlcre ve dier blc glere, slam Cumhuriyeti iinde kltrel
kimlik (zerklik) sz verdii duyuldu. Ayrlk terr hareketlerinin Tiirk-slam Sente
zi uygulamasyla ayn vl (1984) ortaya kmas rastlant myd? Trk Silahl Kuvvetleri,
terrle mcadeleye balarken, Trk-slamc partiler seim mevdanlarndaki ve sandklarda
ki glerini artrd. Trk m, Mslman m, derken, Krt kimlii de siyasi arenaya kt ve
tannmak istedi.
Sovyetler Birliinin dalmasyla, Yeil Kuak destei kktenci slamdan lml slama y
nelince, Cum huriyetin zinde ve demokratik gleri uyanmaya, yeniden laik cumhuriyet
lks altnda toplanmaya balad. Trk Silahl Kuvvetleri, 1961 ve 1982 anayasalarnda
yer alan demokratik, laik ve sosyal hukuk devletini koruma grevini yeniden stlendi.
Trk slam Sentezi senaryosu iflas edince, Cum huriyet, Atatrk milliyetiliine dnmeye
karar vermiti. PKKy besleyen Gneydou sorununun zm biraz daha bekleyecekti.

Demokratik, laik, sosyal bir hukuk devleti ve kimlikler

Trkiye Cum huriyctinin anayasalar, devletin ada niteliklerine daima sahip kmtr.
Cum huriyetin, 1962-80 ve 1980-1998 dnemleri arasndaki balca farklar, yrrlkteki
anayasalarn emri deil, oulcu demokrasinin ve koalisyonlarn cilveleriydi. Cum huriyet
leri, anayasalar veya anayasalar yapanlar deil, demokrasilerin vazgeilmez esi olan siya
sal partiler ve siyasetiler ynetiyordu ve ynetmeye devam edeceklerdi. yleyse kimlik so
rununun hukuk devletiylc ilikisini kurabilmek iin anayasaya bavurmak zorunlu oluyor.
Trkiye snrlar iinde yaayanlar, Trk olmak, demokrasiye katlmak ve katkda bulun
mak, hatta gereinde anayasav deitirecek oyu kullanmak hakkna sahip vatandalardr.
Anayasalarn deimez maddeleri, deitirilinceve kadar geerli olan, yapan koruyan h
kmlerdir. Demokratik bir cum huriyette, lkeyi yneten temsili ounluk, demokratik
(seilmi) aznlklarn haklarn koruyup savunmakla da ykmldr. nsan trnn, kii
ve topluluk olarak kimliini zgrce semesi demokratik bir hak ise, bu hakkn savunul
mas da demokrasinin art ve vazgeilmez grevidir.
Trk Kimlii aratrmasnda savunulduu gibi, laik cumhuriyette kltrel kimlik, kltr
tayan, yanstan dille belirlenir tezi (dil=kimlik) geerliyse,19 anadili Trke olmayan et
nik gruplarn da kltrel kimlik hakk vardr. Laik Tiirkler olarak, kktenci slamclara kar
, ulusal veya resmi kimliimizin Din-i slama deil Tiirkeye dayandn savunuyor
sak; Krte konuan ve Krdm diyen, kimliini yle alglayan ve dile getiren vatandala
rmz bu haktan yoksun brakamayz. Bu, Bat karsnda hep yakndmz ifte stan
dart olur. Ancak, bu hakkn olumas ve savunulmas iin, kimlik tercihini Elhamdlil
lah M slmanm diye yapan veya kendinde Ben Trk deil Kiirdiim deme hakkn bu
lan Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn kurduklar partilerin ve katldklar hareketlerin,
Cum huriyet Anayasasnn temel ilkelerine uymalar, saygl davranmalar arttr. C um hu
riyetin temel ilkelerini kanl veya kansz olupbittilerle, kuvvetle deitirmeye kalkanlar,
Cum huriyetin anayasal savunmasyla kar karya kalrlar.
19. Braudel, F., On
Trkiye Cum huriyetinde resmi dilin Trke olmas, lkede baka dil konuulmaz an
History, U.C.P., Chicago,
lamna gelmez. Zaten konuulmaktadr, konuulacaktr. 1980.
 Laik Trkiye Cum huriyetinde, Mslman vatandalarmzn din ve vicdan zgrlkleri
anayasal gvence altndadr ama Anayasa, laiklik dinsizliktir knamasna izin veremez.
Laiklik dinsizlik deildir savunmas da Anavasava uygun deildir. Zira, Laiklik dinsiz
liktir yargs, Trk-slam Sentezi plan uyarnca 1980lerde Milli Eitim Bakanlnca ya
ymlanan ve bir dizi basm yaplan Byk Trk Szlnde verilmiti. Cum huriyetin ana
yasal bir nitelii, nasl olur da dinsizliktir ya da dinsizlik deildir diye yarglanabilir?
Anayasal ya da etnik sorun udur: C um huriyetin temel niteliklerini tanmayanlar ve d e
itireceini syleyenler, anayasa gvencesi altndaki demokratik haklardan ne kadar ve
nasl yararlanabilir? Anayasa Mahkemesi, Refah davasnda, demokratik haklarn anayasa
hukuku ile snrl olduuna karar verdi. Benzer sorun Krt kimliinde de yaanmaktadr.
Trk milliyetilii, Krt varln zm sem ede, Krt yok Trk var politikasnda baar
l olamad.20 Kimlik seimi, yasayla, kuvvetle, savala belirlenecek bir sorun deildir. Bar
ve zgrlk iinde oluan bir kltr sreci, demokratik mcadeleye, anayasal tartmaya
ak olmal ama anayasalarn silahl atmaya ya da terre ak olmad ilkesi unutulm a
maldr. Bamszlk verilmez, zorla alnr ilkesinden yola, dalara kp, silahl atma
y balatp, sonra insan haklarna snp atekes ilan etm ek talihsizlik olmutur.
Silahl atmay kazanan Trkiye Cumhuriyeti, Lozanda olduu gibi, zm yolunda ba
r seenekler aramaya balamaldr.21 O n be vl sren atmann izleri silinmeyeceine,
aclar unutulmayacana gre, bar srecinde ge kalnmamaldr. Laik anayasa, slama ve
M slman kimliine kar kmad gibi, Krt varlna ve kimliine de kar deildir. D e
mokratik zm , eitlilik iinde birlik, birlik iinde eitlilikte aranmaldr.
Bol ya da dar gelen anayasalar arasnda bocalayan Cum huriyet sanki demokratik bir ana
yasa bekliyor bizden; fikri hr, vicdan hr nesiller ve koruyucular yannda. Byle bir ana
yasay vapmava hazr olduum uzda, laik ve demokratik Cum huriyetle kimlik (varlk) ve
20. Zrcher, E.,
M odernleen (uzlama) sorunlar olan toplum ve topluluklara daha geni sz haklar tanmak, bu tr
Trkiye'nin Tarihi,
haklar iimize sindirmek gerekecektir. Kimlik sorununun kalc zm iin, kimlikleri te
iletiim Yaynlar,
stanbul, 1993. ke indirgemek deil, insanlarn ve topluluklarn eitliliine katlanmak gerekmektedir. s
21. nn, i., Lozan ter dini ister etnik kkenli olsun, kimlik sorunlarnn zm , Trk toplum unun dem ok
Antlam alar I ve II,
ratik gelimesine de bal grnmektedir. zgr vatandalarn koruduu ve kendini g
Cum huriyet Kitaplar,
stanbul, 1998. vende gren Cum huriyet, kimlik konusunda daha demokratik bir tutum iinde olabilir.

Bozkurt Gven, Prof. Dr.

 TRKYE'DE KMLK, POLTKA VE GEREKLK
TARH BR PANORAMA
Taner Timur

Cum huriyetin 75. yldnm n kutlarken hangi duygular iindeyiz; acaba hi dndk
m? Kolektif benliimize iyimser um utlar m, yoksa hznl bir ktmserlik mi hkim?
ok iyimser olduum uzu syleyemeyiz: ikyetlerimiz saymakla bitmiyor.
Demokrasimiz iyi ilemiyor. nsan haklar karnemiz zayf. Vatandalarmz bu lkede iste
dikleri gibi, zgrce nefes alamyorlar. Kalknma abalarmz dengesiz ve istikrarsz...
Evet, btn bunlar herkes biliyor ve sk sk dile getiriyor. Fakat?.. Fakat gerisi gelmiyor
ve hibir ey deimiyor. nandrclktan uzak, kimsenin ciddiye almad beyanatlar; al
datc vaatler; dnyaya meydan okuyan, bo ve temelsiz bbrlenm eler... te siyasal ara
beskimizin hepimizin aina olduu baz ezgileri. stelik ayn siyasal rejim iktisadi hayat
da anariden ve adaletsizlikten kurtaramyor. Sonu ortada: Siyasetilerimizin ve siyasal
partilerimizin itibarlar hzla eriyor; rejim temellerinden sarslyor. Oysa, ara rejimlerin
de tadn bildiimiz iin, arzulanacak baka bir alternatifimiz yok! Kriz buradan douyor,
buradan besleniyor. Bu yzden devaml gerginlik ve bunalm iinde yayoruz.
Siyasal hayatmzn baarszl, ilk bakta, siyasetilerimizin yeteneksizliinden kaynakla
nyormu izlenimini uyandryor. Muhalefette baka, iktidarda baka konuan; ayn konu
da sk sk elikili beyanlarda bulunan; hibir memleket meselesi hakknda doyurucu bir
aklama yapamayan politikaclarmza sinirleniyoruz. Haklarnda sylenmedik sz brak
myoruz. H atta -en azndan gemiimizle kyaslanrsa- hayli mtevaz olan iktidar lks ve
nimetlerini bile onlara ok gryoruz. Aldklar maalar, oturduklar konutlar, bindikleri
arabalar vb. tartma gndem imizden dmyor. Acaba hakl myz?
ok hakl olduum uzu dnm yorum ve bu dncemi desteklemek iin de birleik
kaplar banalitesini ileri srecek deilim. Trk toplum u, ortaadan da, 21. yzyldan da
eler tayan byk bir antropolojik zenginlik sergiliyor. Fakat bu yelpazede siyasetile
rimiz, neden 21. yzyla deil de, korporatist tutum ve zihniyetleriyle ortaaa daha ya
kn grnyorlar? Genel sulamalardan ok, bu durum un tarihi nedenlerini tahlile al
mamz gerekmiyor mu? Bu konuda, belki yine sradan saylabilecek, fakat pek zerinde
durulmam bir yorum yaplabilir sanyorum: Yakn tarihi tecrbemizle temellendirilmi ve
ulusal kimlik sorunumuzla balantlanm bir yorum...

Kibir ve kompleks: Dnden bugne...

M odern ulusal kimlikler feodal retim biimlerinden kapitalist retim biimlerine geer
ken ekillendiler. Bu geiin tarihi sras ve devrim veya evrim eklinde ortaya k ulusal
birimlerin temel niteliklerinin olumasnda nemli bir rol oynad. Batda sava aristok
ratlarn yerini, fetihi burjuvalar 1 deiik yntemlerle aldlar. Bu fetihi burjuvalar Ba- 1. Charles M oraz, Les
bo urgeo is Conqurants;
tnn ortak deerlerini, aristokratik kltr miras zerine oturturken, deiik yol ve yn
A rm and Colin, Paris,
temleri de ulusal karakterlerin olumasna renk katt. Ingilizlerin pragmatizmi ve iktisat- 1957.
 fl; Franszlarn despotik iktidarlara kar kavgayla beslenen dcvrimcilikleri; Alman
2. Fransz toplum larn gecikmi kapitalizmleri ve kuramclklar vb. hep bu balamda deerlendirildi. Os-
bilimcisi A. Besanon,
Rus ulusal kim liini
manl Devletinin fark ve zgll ite burada ortaya kyor.
zm lerken bu
Osmanl Devletinde modern ulus-devlete temel tekil edecek, etnik ve kltrel adan
k im liin "em peryal"
karakterine de in ir ve trde bir halk taban vokt. Mstakbel Trk ulusunu oluturacak eler Anadoluda bi
"ngiltere ve Fransa
le bir btnlk salayamamlard. ada Trk ulusunu, Anadolu, Balkanlar ve Kafkas
im paratorluk olm adan
da ulus olarak yann Trke konuan Mslmanlar uzun ve zahmetli bir lm kalm sava sonunda
m evcuttular,
A nadoluda buluarak gerekletirdiler.
im paratorluk gitti, ulus
kald... Rusya Bu halk bir araya getiren ve kenetleyen, birbiriyle yakndan ilikili iki unsur vard. Bunlar
im paratorluk tasarm
ile d o du ve yaad" dan birincisi E. Renann altn izdii ortak anlar ve emperyal gelenek,2 kincisi ise,
der. Le M onde, 8 Ekim, toplum dzeninde igal ettikleri yerden doan hkim millet bilinci ve kendilerini tm im
1993. T rk ulusu da
im paratorluk paratorluktan sorumlu klan stnlk duygusu idi. lgintir ki, Osmanllar 19. yzylda s
balam nda d o du ve tnlklerini kaybettikleri ve Hasta Adam konum una dtkleri anda bile bu stnlk
halen de,
politikaclarm zn sk sk duygusundan ve gururdan kendilerini kurtaramadlar. Ne var ki bu temelsiz gurur artk
okam ay yararl tutucu bir ileve brnm , tartmasz bir deer olan ulusal onura da ters dm ve si
bulduklar, em peryal
hayaller besliyor. yaseti tekelci bir konuma kard lde, yeni aa damgasn vuran iktisadi gelimelere
3. Rivarol, Penses fren olmaya balamt.
Diverses, Desjonquire,
Paris, 1998. Bir Fransz dnr gururu yaralamadan ldrmeli demitir; nk yaralanan gurur
4.U rquhart in bkz. lm ez. 3 19. Yzylda Osmanl gururu yaraland; fakat lmedi. mparatorluu yakndan
Tim ur, T., Osmanl
tanyan Batl gzlemciler, geen yzylda bu gururun tutucu niteliini sk sk dile getir
almalar, im ge
Kltabevl, A nkara, 1986, milerdir. Trk yanls tutum u dolaysyla ad trkomanvaka kan David U rquhart bile
s. 183-190. Bu durum
Osmanllarn gururu krlmal demiyor muydu?4
daha 18. Y zyld a Batl
diplom atlar tarafndan Osmanl-Trk halknn ulusal karakterinin hkim unsuru, bu balamda, siyasetle belli bir
anlalm ve likilerde
hesaba katlm aya iliki eklinde kendini gsterdi. Toplumsal kkenleri ve snflar ne olursa olsun, onlar iin
balanm t. rnein her ey siyasiydi ve tm Hikmet-i Devletden sorumluydular. Byle bir yaklam snf bilin
Fransa Dileri
Bakanl'nn cini engelliyor, kendisini Devlet sayan bir orta snf esprisini herkese egemen klyor ve
stanbul'daki elilerine belli bir Osmanl megalomanisini de srdryordu. En yoksul Trk bile, fantazm dnyasn
g n d e rd ii talim atlar
sunan yazarn da, ynetici zmre ile zdeleiyor ve kendini onun bir paras olarak gryordu. Elbette ki
kalem inden "Trk byle bir durum , zaten Devlet konumundaki ynetici zmre iin bulunmaz bir nimetti.
zihniyeti" ile lgili
olarak, u satrlar Bu yzden halktan gelebilecek hibir tepkiden ekinmeden her trl i ve d kar grupla
o kuyoruz: "Trk ryla (yabanc eliliklerle, bankerler ve sarraflarla vb.) ittifaka girebiliyorlard. Bunun tek is
zihniyeti uluslararas
likilere, Batllara kar tisnasn oluturabilecek ve belki de sinesinden Mslman bir burjuvazi karabilecek gler
gurur ve stnlk ise reformcu sultan II. M ahmudun hmna urayarak hunharca ezilmilerdi.5
duygusu eklinde
beliren bir dam ga Osmanl Devletinin mmeti kimliinden ulusal kimlie gei srecinde potansiyel Trk,
vurdu. Hkim izgisi
budur... Sultann
st perdeden konuan bir siyaseti giysilerine brnd. En alt, en ezilen snflara mensup
lsz gururu, 14. olsa bile, daima yaasn Devlet! dedi. Bvlecc Devlet Baba saplants ve devletilik,
Louls'nlnklni bile
g lg e d e brakr" P.
her zaman samimiyetle olmasa da, T rkn hayat felsefesi, ikinci doas haline geldi.
Duparc, R ecue il des
Yakn tarihimizde bu genel tablonun en fzla somutlat dnem , kinci Merutiyet d
Instructions aux
A m bassadeurs et nemidir. O rta snf kkenli bir asker-sivil aydnlar kadrosunun iktidara damgasn vurduu
M inistres de France:
bu dnem , ideolojik olarak da Trkln egemen konum a getii yllard.6 ttihatl
Turquie, CNRS, Paris,
1969, s. 32. Gnm zde n bir din mertebesine kard Trk ideoloji, modern Trk vatandana homo politi-
de, bazen, yabanc
cus stats dnda bir ruhaniyet, bir tefekkr sahas brakmyordu. O dnem in dinci
devlet adam lar bunu
ok daha ll bir akmlar bile, her eyden nce siyasi bir akm olarak ortaya kmlard. Gazali geleneine
kar, dinle felsefeyi bartrmak isteyen ve bu balamda Yeni Kelmdan sz eden d
nrler ise, fazla bir iz brakmadan kaybolup gittiler.
biim de ifade ediyorlar.
Merutiyet avdm, tepeden trnaa siyasi oluunun dnda, Osmanl gururunun da Bunun son rneini,
Cu m huriyet g azetesinde
mirassyd. Bu gurur, pratikte, 19. yzyln knts iinde, m uhtemelen Sasanilerden (14 H aziran 1998)
kaynaklanm olan Acem palavraclyla zdelemiti. Fakat, yine de, balangta Tanzi Y u n an Dileri Bakan
ile yaplan syleide
mat insan Devlet hametini politikacdan ayrmasn bildi. O dnem de Osmanl guru o kuduk. Pangalos
runu Sultan temsil ediyor ve D arl H arbe kar ban dik tutmaya alyordu. Abd- unlar sylyordu:
"Trklerde Trkiye ok
laziz, ilk kez bir Osmanl sultan olarak Avrupa seyahatine kt vakit, grlmemi kar byk lke m antalitesi
lama merasimleri yaplm, Osmanl padiah 14. Louisnin mzeden karlan yaldzl ara var. Evet T rkiye byk
bir lke. H ibirim iz
basna bindirilmiti. Buna karlk Tanzimat paalar, Dvel-i M uazzamann elileri kar
bunu km sem iyoruz.
snda bile dk profil takndlar. A m a dnya
standartlarna g re pek
Oysa, imparatorluun var-smrge statsne dm olmasna ramen, Merutiyet ayd de yle deil." Buna
n gereki olamyor, yeni imparatorluk hayalleri kuruyordu. Devletin vzyllk knt karlk T rk Dileri
Bakan smail Cem de,
s, benliinin derinliklerinde, Kutsal Devlet inancn sarsm ve onu yeni klflar ara ayn konuda, unlar
maya sevk etmiti: Asker Ulus ve T uran, Bat Uygarl , lim ve Fen , Devr-i Sa sylemitir: "Trkiye
ok byk bir lkedir.
adet Yeni zlemleri, yeni ayetleri bunlard. m er Seyfettinin Efruz Beyi gibi, art Trkiye artk kendi
c bir kolaylk ve abartyla birinden tekine geiyor, ayn rahatlkla her telden alyordu. bykl n
abartm adan, eksiklerini
Deruni bir nihilizmden ok, sradan bir oportnizm iinde yzdnn herhalde farkn g z ard etm eden kendi
dayd. Fakat bunu kendi kendine bile itiraf edemiyordu. Hseyin Rahmi G rpnarn ro b ykl n n bilincine
varm aktadr." "Lale
manlarnda ustaca sergilenen bu becerisiyle halkla da kaynamt ve koyu bir halkyd. Ne Saribrahim olu ile
var ki zendii dnyann, Batda, ok farkl bir retim dokusu iinde hayat bulmu oldu Sylei", Cum huriyet, 21
H aziran 1998.
unu grememiti. Batda fetihi burjuvazi, borlandrma, kontrol ve yama yntem le
5. Bu konuda ayrntya
riyle modern devleti yaratmt; bizde, tersine bir sre iinde, geleneksel devlet, yama Osm anl alm alar
yntemleriyle, fetihi burjuvaziyi yaratmaa kalkt. Ve sonu felaket oldu. Yakn tarihimiz balkl kitabm da
girdim , im ge Kitabevi,
de gereki dnemleri, byk krizler ve bazen de felaket anlar mmkn kld. 1996, s. 119-163.

Bu gereki dnemleri nasl sralyabiliriz? 6. Bu em peryal

gelen ein
g n m zde ki tezah r
Birinci gereki dnem: Kurtulu Sava yllar konusunda bir rnek:
H rriyet gazetesi
Kurtulu Sava yllar, hayal dnyamz kuatan sis perdesinin dald acl yllar oldu. Fa
bayazar Erturul
kat, dramatik koullarda da olsa, gereklerle karlamamz son derece ifal sonular d o zk k, "zam an
zam an... her
urdu. Tarihte ilk kez, halkmz, nderinin azyla, mazlum ulus kimliinin bilincine
erkeim izin iinde bir
varyor ve bu sfatla zulm yenme kavgasna giriiyordu. Bu lm kalm kavgasnn baka 'ittihat Enver'in
yattn " dndn
bir nkoulu da erbab say, yani emeki olmamzd. Ancak bu koullarda kendimiz hak
yazyor ve unlar
knda gereki olabilir, ne olduum uzu bilebilirdik. Byk lider, zaferden sonra, yeni ekliyor: "Ben kendi
Trkiyeye ekil vermek iin toplad Trkiye iktisat Kogresinde, uzun uzun, tarihte paym a ok kzsam da
iim deki o ttihat ruh
sabann kl nasl yendiini anlatt. Kendisi bir muzaffer komutan olduu halde, Z i zam an zam an frlar.
ya Gkalpin Lon C ahunden apartt asker ulus teranesini bir tarafa itmiti.7 Milli zellikle de
Kafkaslar'da ve
Kurtulu Sava ve Trk Devrimi, yakn tarihimizde ilk ve temel gerekilik dnemidir. Balkanlar'da
dolarken... yle
A tatrkn zihninde, Trk Devrimi, gemile balarn koparm yepyeni bir devlet yarat anlarda ruhum daki
mt. Bu durum , elbette ki, yeni bir Trk kimlii arayn da gndem e getiriyordu. a ate, Misak M illi'nin
iine sam az."
da T rk n nde gelen nitelii ne olacakt?
Hrriyet, 21 H aziran
Atatrk modern Trkiye Cum huriyetini antlatrrken Trk! n. al. Gven de 1998.
7. Tim ur, T., Osm anl
di. nm ek ve gvenmek kompleksli ve lsz Tanzimat psikolojisine bir tepkiydi.
Kim lii, Hil Yaynlar,
Bunlar ancak almak tabannda gereki ve inandrc olabilirlerdi. Emek yeni Tr- 1986, s. 134-138.
 , . . ..
Cengiz Kahraman arivi.
kivevc ontolojik

taban oluturacakt.

Vc bvlccc

Kurtuluy Savann
?
erbab sav
.
na,
emeki halkna kpr kuruluyordu. Fakat baar zlenen dii/.eyde olmad.
Olmad; nk, somut bir davann srkleyici heyecanndan ve kazanlan zaferden sonra
harabezar lkenin hazin gereklerine dnlm t. Muasr M edenivete hangi gler
le, nasl ulaacaktk? Feodal devlet vaps eklen tasfiye edilmi, ada kurumsal vap ha
yata geirilmiti. Fakat nankr doay yenmek, etten kemikten dman yenmekten daha
zor olmayacak myd? 1912den beri savata olan on milyonluk yoksul kitle nereden tasar
ru f edecek, nereye yatracakt? Araya dnya buhran da girdi ve geriye sayn bu maddi ko
ullar iinde balad.
Gerekleri deitirmenin pek o kadar kolav olmad anlalnca, vakn tarihimizin olutur
duu kolektif bilinaltmz sinsice harekete geti ve resmi sylemimiz, deiti. Bu srecin
tarihi derinliklerini smet nn isabetli bir ekilde zmlemiti. Trk Tarih K urum una
yollad bir mektupta unlar yazmt nn: Bir milletin en byk kayb kendine itima
dn kaybetmesidir Cumhuriyete kadar iki yz seneye yakndr ki, bu memleketin okumu
geinenleri, kendi medeniyet kuvvetlerine inanmadan konumulard. Trklerin milli ha
yatn hararetten mahrum etmek isteyen bir yabanc edebiyatn zehirli telkini, en dikkatli
olduunu zanneden ilim muhitlerimizde bile yerlemiti. Trk Tarih Kurumu, Atatrkn
hususi alakas ve tesiri sayesinde, tetkiklerinde bal bana dnr ve hkm verir bir zih
niyetle tebarz etm itir.8
Fakat ne yazk ki Trk Tarih Kurumu kendisine yklenen tarihi misvonu t erine getireme
di. Batl antropolojiden, zellikle Eugnie Pittarddan ald bir takm tezleri arptarak,
tm uygarlklar Trklerin yarattn, tm dillerin Ttirkeden doduunu ileri sren garip
8. Belleten, s. o, 1939. teoriler gelitirdi. Ve kaybolan kendine itimat bu teorilerle yeniden oluturmaya alt.
Kimse iin inandrc olamayan bu marur tezler saman alet i gibi snnce, bu kez de
28 Nisan 1954,
Tanzimatla balad ve tarihe zel bir ilgi duyan Atatrkn hibir yorumunda yer alma Cum hurbakan Celal

m bir Tanzimat akaklna giriti. ki yz yllk Batllama ykmz bu ortamda Bayar, DPnin Taksim
M itingi, Cengiz Kahraman
resmi tarih statsne kavutu. Bu resmi sylem eitim kurulularmzda hl egemendir. arivi.

kinci gereki dnem: 46 ruhu

Yakn tarihimizde ikinci gerekilik dnem i, kinci Dnya Savandan sonra ok partili
hayata gei yllarnda yaand. Aslna baklrsa 46 Rhunun damgasn tayan bu d
nem, DP kurucularnn rn olmaktan ok, kurumsallama yolundaki tek parti dzeni
ne kar bir tepkiydi. Be yl boyunca tm insanlk Nazi trajedisini ibretle izlemi, zgr
l yeniden kefetmi, gerekli dersleri karmt. Ve tm lkelerde zgrlk a, iler
lemeci gler harekete getiler.
Ne var ki D Pnin demokratl uzun srmedi, iktidara geldikten sonra yapt ilk ilerden
biri TCK nm 141 ve 142inci maddelerini arlatrmak (ve idam cezas getirmek) olan bu 9. Sorun, bir
dem okraside kom nist
parti,9 1954 seimlerini de kazandktan sonra egemen ideolojiye bambaka bir grnm partisinin olup
kazandrd. DP yneticileri, ksa srede, kamu hayatmza ttihatlarn gereklerden uzak, olm am asn ok aan bir
nem tam aktayd.
Efrz Bey zihniyetini yeniden egemen kldlar. u farkla ki dnem artk Turan dnemi, T rk Ceza Kanunu'nun
Trklk dnemi deildi. D nem kalknma dnemiydi. Onlar da, plan deil pilav esp sz konusu m addeleri,
Trkiye'de, "Rus
risiyle giritikleri dnyada benzeri grlmemi kalknmann ve ufuktaki Kk Ameri- salatas"nn adnn
kann bktrc ve usandrc propagandasna koyuldular. "Am erikan salatas"
olarak de itirildii bir
Kalknma zlem ve edebiyat, daha dorusu demagojisi, DP dneminde sylem plannda kal souk sava ortam nda,
toplum sal ierikli tm
mad. Menderes ynetimi antidemokratik kanunlaryla, Vatan Cephesi giriimleriyle ve m u
dnce akm larn yok
halefeti kontrol altna almaya ynelik Tahkikat Komisyonlar ile siyasal ve otoriter bir kadro etmitir.
 lama yaratmaya da alt. 27 Mays Dcvrimini hazrlayan koullar bu ortamda mayaland.
Bylece yakn tarihimizde iincii gerekilik dneminin tohumlar da atlm oluyordu.

nc gereki dnem: 27 Mays htilali

27 Mays Devrimi gereklerle ilikisini tamamen kaybetmi, srrealist bir grnm kazanm
bir siyasete radikal ve nesnel bir tepkiydi. Hemen hepsi orta snf kkenli, eitli rtbelerden
otuz sekiz subaydan ve bir sr eliik fikirden oluan htilal Komitesi, birka slogan ere
vesinde bir sarlar diyaloguna dnm olan iktidar ekimesine son vermi, nesnel ve k
k burjuva konumuyla da, Trk halkna dnme ve konuma yolunu amt. Ve Trk
halk da dnmeye ve konumaya balad: Trkiyenin nereden nereye geldii, temel sorun
larnn ve dnyadaki yerinin ne olduu hususlarnda. stelik gereki bir ekilde...
Tartma gereki bir zemine oturunca, Souk Sava ideolojisinin yerel dnce gelenek
lerimizle beslenen perdesi arabuk araland ve Trkiyenin sorunlarnn, 1950-1960 ara
snda koro halinde tekrarland gibi, birka kanun deiikliiyle zlemeyecei kolayca
anlald. Trk Devrimi ve Trkiye Cumhuriyeti bu ortam da yeniden sorgulanmaya ba
land ve devrim zlemi, bir ksm 27 Mavsnn algladklarndan ok farkl bir perspek
10. A ltan, ., M illiyet,
29 Ekim 1961. (etin tifte, yine bu ortam da yeniden gndem e geldi. Trk Devrimini tamamlanm sayabilir
Altan, A ta t rk' n Sosyal miydik? Yoksa bir kardevrim mi olmutu? Acaba hangi cum huriyette yayorduk?
Grleri, Dnem
Yaynlar, 1965. s. 76.) G nm zde hrsl tartmalara ve tepkilere yol aan kinci Cum huriyet kavram ilk kez
11. O dnem de "kinci 27 Mays Anayasasm hazrlayan bilim evrelerinde -tamamen farkl bir ekilde- dnl
Cum huriyet" bu
d ve zellikle 1961 Anavasasnn kabul ve seimlerin tanzimi ile birlikte hayli yaygn bir
anlam da
gn m zde kinde n kullanm alan buldu. 15 Ekim 1961 seimlerinden sonra, TBM M nin aln izleyen
tam am en farkl olarak gnlerde bir yazarmz tarih dyor, Birinci Cumhuriyetin kuruluunun 38. yln, kin
k u llan lm bunun iin
de g n m zdeki ci Cumhuriyetin kuruluunun da drdnc gnn kutluyoruz 10 diye yazyordu.
tepkileri dourm am ;tr.
kinci Cum huriyet , uzaklam olduum uz Kemalist C um huriyeti ihya etme zlemi
Fakat, lgintir k, kalc
da olm am tr. Buradan nin11 dnda, toplumsal dzenin temelleriyle ilgili bir tartma ortam da yaratt. O sra
anlalyor ki, bugn,
larda yayn hayatna giren Yn dergisini gz nnde bulunduran baka bir yazarmz da
bizce hakl olarak fke
uyandran husus, u saptamay yapmt: Milli Birlik daresi devrinde kapal kaplar arkasnda, salonlarda
Cum hurlyet'i konuulan, bir salon sosyalizmi halinde eksantriklikten holanan fikra yazarlarnn stun
num aralam aktan ok
Kem alist Cum huriyet'in larna intikal eden fikirler, kinci Cum huriyetle birlikte iyi niyetli, bilgili, kltrl ve ger
kurulu ekline yaplan ekten iyi yetimi dnrlerini bulm utur. 12
hcum lardr.
12. Toker, M., Akis,
1960l yllar, dnyada ve Trkiyede sosyalizmin ykseli villan oldu. Bu ykseli, zirve
22 Ocak 1962. Yn sine, 19. yzyl devrimci atlmalarnda olduu gibi, Fransada ulat. yle ki bir ksm Fran
dergisi de 16 O cak 1963
sz dnr de Mays-1968i, 1848 Devriminin 20. yzyl versiyonu olarak yorumla
tarihli saysnda, O rient
dergisinden Dr. maktan kendilerini alamadlar. lkemizde ise Kemalist devletiliin veni bir vorumuvla
Friedrich-W ilhelm
balayan bilinlenme, Marksist analizlerle kapsamn geniletti ve derinleti. Dnyada Vi
Fernau'dan "ikinci
Cum huriyette Sosyal etnam Savann, Kba Devriminin ve Latin Amerika gerillalarnn Amerikan emperyaliz
A km lar" balkl yaznn
minin gerek rengini ortaya koyduu yllar yayorduk. Muhafazakr nn bile bu b u h
evirisini veriyor. Y a zd a
"ikinci Cum huriyet ran ortam nda, neye dayand pek anlalamadan, Yeni bir dnya dzeni kurulur ve biz
sosyal sorunlarn de orada yerimizi alrz demiti. Ovsa, tecrbeli siyaseti, Yeni dnya dzeninde verini
g lgesinde dom utur.
1960 M ays'ndan beri, almak yle dursun, Trkiyedeki yerini bile kavbetti.
o zam ana kadar
H er devrimin bir Term idorT (ya da Brmeri) vardr. 1960larn devrimci atlmalar
karanlk ve yer altnda
kalm yeni eilim ler, tm dnyada kardevrimlerle noktaland.
yeni fikirler g n na
12 M art 1971 in balvozlu genel provas ve 12 Eyll 1980 totaliter kurumsallama giri
km aya balam tr"
deniyor. imi, Trkiyedeki kardevrimin iki aamasn oluturdular. Fakat tasarlanan kurumsal ya
 HIFZI OUZ BEKATA

BRNC
CUMHURYET
BTERDEN

p o kadar ad, lkenin gelime dzeyinden o kadar geriydi ki melo-dramatik senaryo "Ikinci Cum huriyet"
ters tepti ve 6 Kasm 1983 seimleri kadiri mutlak cuntann suratnda bir tokat gibi pat kavram 1960 ve 1961de
yaygn biimde
lad. Ve sivasal hayatmzda zal D nem i bu koullarda balad.
kullanlyordu, TETTV
arivi.
Drdnc gereki dnem: 1983 seimleri
Gerekten de tm sivasal kariyerini generallere borlu olan Turgut zal, nesnel konumunun
varatt elikiler iinde, lkede giderek nefes alnabilir bir ortamn domasna katkda bu
lundu. Dahas gerekilik veniden gndeme geldi ve 12 EylPn basks hafifleyince o zama
na kadar tabu olan bir sr kurum sk bir eletiri konusu olmaya balad. Devlet Bakanl
makam, MGK, MT ve kontrgerilla bundan nasibini aldlar. Askeri rejimle tam anlamyla b
tnlemi olan zaln en byk ans, niformaszlara tahamml edemeyen Kenan Evrenin
1983 seimleri ncesinde kendisine kar kmas olmutu. ANAP kurucusunun znel deer
leri ve ideolojisi ile nesnel konumu arasnda bir ayrm yapamayanlar, daha sonra bir zal ka
rizmas varattlar ve zaln nhavvel vizyonTnu gklere kardlar.
zaln Byk Trkiye vizvonu, lkeyle ilgili olarak gelitirdii tarih felsefesinde ifade
sini buldu. ANAP kurucusuna gre, GEIP, DP ve tm siyasal geleneimiz ttihat ve T e 13. Barlas, M., Turgut
zal'n Anlar, Sabah
rakki partisinden kaynaklanyordu. Kendisi ise, smet nn, bir nevi son Osmanl paa Kitaplar, 1994, s. 118.
sdr. Atatrk ise, statkoyu deitirmeye alan bir reform cudur 13 dncesiyle yepyeni Bu konuda ayrnt iin
bkz. T. Tim ur,
bir izgi gelitirmeye alyordu. Bu izgi neydir Kresellem e ve
D em okrasi Krizi, im ge
zaln yepyeni bir izgi dedii, aslnda, Thatchcr ve Reagan damgas tayan 1980li
Kitabevi, 1996.
yllarn neoliberal dalgasna ve kreselleme siireeine snmakt. Ne var ki Trkiye, ku s. 372-377.
 marhane ckonomisine gnll olarak kenetlenirken, ABD emperyalizmi, himayeci bir
28 Nisan 1960
olaylarnda lenler iin politikayla dragonlam baz Asva devletlerine neoliberal politikay zorla kabul ettirm e
dzenlenen byk
ye alyordu. Bu dnm baard ve bumn sonularn bu lkelerin bugn iinde b u
cenaze treni, Cengiz
Kahraman arivi. lunduklar kntde gzlyoruz: Hibir ders karmadan!
Bugn neoliberal dalgann krizini yayoruz. 12 Eyll cuntasna kar ANAP bnyesinde
vapav olarak havat bulan koalisyon dald ve istikrarl hkmetler kurulamaz hale geldi.
Avrupa Birlii ile ilgili havailerimiz gt ve yerimizin bu erevede sadeee aday aday
olduu bizlere -ne vazk ki malumu ilan kabilinden- krc bir ekilde anlatld. Buna kar
ne vaptk? Once kendi basiretsizliimizin bilanosunu karmamz gerekirken fkelendik
ve her zamanki gibi viiksekten konutuk: Avrupa'y suladk ve tehdit ettik. Son elli ylda
Bat jandarmalna alternatif oluturabilecek politik akmlar sistematik bir ekilde ezen
glerin Avrupa'ya kafa tutuunu, kimimiz takdirle oum uz da aknlkla izledik. Avru
pa ile ilikilerimizi en gereki bir biimde yanstan verileri ve rakamlar elimizin tersiyle
iterek, sanki iki eit g sz konusu imi gibi, Avrupaya ambargo koymaktan sz ettik.
Avrupa Birliine tam yeliin, mmkn olsa bile, bize ne getireceini ve bizden ne g
treceini hibir zaman gereki bir ekilde incelememi olduum uz halde, tam bir ks
knlk psikolojisine girdik. Bugn, veni Tanzimatln ve mandacln zirvesinde ula
m olduum uz nokta bdur. Ve bu nokta, insanlarmzn korku ve umutsuzluk iinde es
ki tabularn koruvucu karanlna dnd bir dnem in balangcdr.

Orta snf ve "ortalama Trk"

Yakn tarihimizle ilgili olarak izdiimiz bu panoramik tablo bize nevi gsteriyor? Btn
bu gelimelerin ve gereklerden kan son iki viizvl iinde oluan ulusal kimliimizin ku
rucu elerini tekil ettiklerini svicvebilir miviz? Bugn ne yapmalyz? Ve... ne vapma-
malyz? Fakat nce unu saptayalm: zetlemeve altmz bu tarihi geliimin snfsal
temelleri nelerdir?
Bir Fransz dnr, tarih bizi nceden bilmediimiz bir yerde ve zamanda, mehulu
olduum uz koullar iinde yakalar demiti. Sanyorum ki bu sz halklar ve uluslar iin de
geerlidir.
Tarih, Trk halkn gebe airetler olarak, yerleik uygarlklarn snrlarnda yakalad.
Bunlar, inden Balkanlara kadar uzanan bir corafyada, bn H aldunun zmledii
gl asabiyaMar sayesinde, ynetici zmreler oluturdular. Yer yer de zmlendiler.
zmlenmeyenler ise, birbiri ardna step imparatorluklarn14 kurdular.
Osmanl Devleti, rastlantlara dayanan tarihi iblmnn kendilerine ynetiei zmre i
levini verdii Trk soylarnn en baarl ve uzun mrl rn oldu. Fransz tarihisi Fer-
nand Braudclin Trk bykl olarak niteledii15 15. ve 16. yzyllar, ynetici zm
rede, Trke konuan M slman halkn da paylat bir hamet ve an duygusu dour
mutu. D nem , siyasetle fetihiliin birletii, hamet ve ann askeri deerlere dayand
bir dnem di. Bu duygu, Osmanllar durgunluk, hatta gerileme dnem ine girdikten sonra
da devam etti. Osmanl vakayinamelerinde anlatld gibi, 17 yzylda, Osmanl hzine
14. Grousset, R.,
si tamtakr bir haldeyken, rana bir eli gndermek gerekince, mal der Hindistan; akl L'Em pire des Steppes,
Payot, Paris, 1976.
der Frengistan; an der Al O sm an sloganyla en deerli hediyeler bir araya getirilmiti.
15. Braudel, F La
Ksaca Osmanllar, uluslararas ilikilerde burjuva rasyonalizminin egemen konuma geldi M diterrane et Le
i bir dnem de de, feodal diplomasinin deer ve kavramlarna kenetlenip kaldlar. M onde M diterranen
l'E p o q u e de Louis
Kk Kaynarca Antlamasndan sonra, Osmanl Devleti Hasta Adam, Batyla ilikile Philippe II, Paris, 1966,
s. 11.
rimiz de ark sorunu haline dnme srecine girince, Osmanllk bilincinde ciddi bir
16. ranlI dnr
krizin belirtileri kendini gstermeye balad. Ynetici zmre hamet ve byklk tu tk u Daryush Shayegan'n
sundan bir trl vazgemiyor, fakat buna temel oluturacak maddi ve manevi gc kay "kltrel izofreni"
olarak z m led ii bu
bettiini de hznle fark ediyordu. Bu durum Osmanl bilincinde kltrel mirasmzn en "ikilik", benzer
salksz ynn tekil eden bir ikilik yaratt.16 lkelerin hemen
hepsinde rastlanan bir
19. yzyl, Osmanl m paratorluunun en zdrapl ve bu yzden de en uzun yzyl ol niteliktir. Bu balam da
bize en ok benziyen
du. Artk Osmanl ynetici zmresi maddi alanda bymek yle dursun, kendi varln
lke, sm rgelem em i,
korumak iin bile d glere snmak zorunda kalmt. Oysa bu koullarda bile hamet yar m odernlem i ve
hamet duygusuyla
ve biivklk duygularndan vazgeilmedi. Fakat artk bu duygular vn ve ilev deitirmi,
ykl tarihiyle, ran'dr.
daha ok i politikada tketim malzemesi haline gelmilerdi. Batl devletlerin reform D. Shayegan, ran'daki
son iki iktidarn
ad altnda her vesileyle i ilerimize kartklar bir dnem de, Osmanllar da slahat bir
byklk tutkusunu
zorunluluk olarak gryorlar; fakat, Ahmed Cevdet Paann dedii gibi reform vesikalar yle anlatyor: "G ze
batc farkllklarna
mphem surette yazlarak, Avrupallara bir vehile, Ehli slama dier bir vehile tefsir ram en, bu iki adam
ediliyorlard. 17 (ah ve H um eyni) ayn
kanlm az hatay
Bu devirde Osmanl hametine toplumsal bir taban aramak ynnde de ciddi bir aba sarf ilediler ve ran'a zg
edildi. lk akla gelen olaslk, bugtinki ulus fikrine benzer anlamda bir Osmanllk bilin iki ze llii, kendi
tarzlarnda
ci yaratmakt. Bu fikrin teorisyenlerinden Namk Kemal, Osmanllarz, can veririz; an canlandrdlar: Kltrel
alrz biz demiyor muydu? Olmad! eriatla ynetilen bir lkede, Tanzim ata ve Islahat izofreni ve byklk
hlyas." te s Illusions de
Fermanna ramen, potansiyel burjuvazi durum undaki Hristiyan aznlk kendisini tam l Identit, Paris, 1992. s.
hisseli vatanda statsnde hissedemezdi. Ayn aznlk, ksmen bu yzden, ksmen de 318.
17. Ahm ed Cevdet Paa,
maddi karlarna ters dt iin, bunun temel koulu olan askerlik hizmeti konusunda
Tezakir, 1-12, Ankara,
en ufak bir istek gstermedi. Sultan Abdlhamid ise, ilk slam reformcularndan saylan 1953.
 Cemaleddin Afganivi de destek alarak, m odern siyasal slamn ilk rneini verdi ve pa-
nislamist politikay balatt. Bu da bitti ve sra ttihatlarn pantrkizmine geldi. Artk O s
manllk unutulmalyd ve unutuldu. Ulusal burjuvazi yokluunda, Trkl halk snf
lar yaratmaya koyuldular. Ben bir Trkm , dinim cinsim uludur! diye haykran M.
Emin Yurdakul bir balknn oluydu. Bu srete ululuk kavram anlam deitiriyor,
kutsallk tlsm dinden ulusa geiyordu. ttihat Trklk bu konuda kendisine bir ri-
tel bile gelitirdi. Daha sonra, Peyami Safa, Milli Kurtulu Savandaki eilimleri inceler
ken O zamann dini duygular bile nasyonalistti 18 diyecektir. Artk Trkiyede ululuk
ve ham et fikri ulusla rtecek ve Trk-slam sentezi ulus lehine gerekleecektir.
Ne zaman ki lkede dinci duygular yeniden kprdana geecek ve eriat zlemi gzle g
rnr boyutlar kazanacak, o zaman Trk-slam sentezi yeniden gndem e gelecektir:
Acaba denge deiiyor ve sentezin dinci esi arlk m kazanyor? endiesiyle!
Grlyor ki Trkiyede siyaset gelenei, devaml olarak ululuk, ycelik ve hamet
temelinde olutu. Kutsal devlet postlasna dayand. Bunu iki faktr mmkn kld. Bun
lardan birincisi Osmanl Devletinin tam bir smrge haline gelmemesi, smrge valileri ta
rafndan ynetilmemesiydi. Bu durum , bir yandan, lkede artk hibir maddi temeli kalma
m ve demagojik bir forml halini alm olan hamet sylemini yerli tketimde bir l
de inanlr kld; te yandan da lkenin tm skntlarn ve dertlerini d glere atfeden
komplo teorilerine zemin hazrlad. kinci faktr ise, birinciyi de tayin edici biimde, siya
setin snfsal temeli tekil etti. Osmanl Devletinde ulusal bir burjuvazinin gelimemi o l
mas lkede ulusalln ve ulusuluun orta snf tarafindan gelitirilmesine yol at. Batda
gerekilii ve bu temelde bilim ve teknolojiyi halk ve fetihi burjuvaziler gelitirdiler. O s
manlIlarda ise siyasal g saray aristokrasisi - gayrimslim bankerler ve Levantenlerden olu
an halka kar bir oligarinin elindeydi.19 Bu oligari ulusal olamazd. Bu oligariye kar
ulusu ve halk eilimler ise Yeni Osmanllardan Jn Tiirklere, oradan da Kemalist halk
la kadar hep orta snf kkenli aydnlar tarafindan oluturuldu. Daha nce de belirtti
im gibi, Kurtulu Savann gerekilik temelindeki destanndan sonra, byklk tutkusu
yeniden hortlam ve her dnem e, her iktidara damgasn vurmutu. Refah Partisinin s
lamcl bile, slam alemine Trk liderliini sunmay, programnn bakesine yazmt.
Bu konuda Libya adrlarnda alnan ders, ayaklarn yere demesine herhalde yetmedi.
Trk siyasetinin snf bilincine dayanmamasnn lkeye tekdze bir orta snf ovenizminin
egemen olmasna yol at grlyor. Son dnem de gelien byk burjuvazi de, Yeni
Demokrasi Hareketinin karlat ilgisizliin gsterdii gibi, ayn sylem erevesinde
18. Safa, P., Trk
nklabna Baklar, kald ve yer yer bu sylemden, ileri kapitalist lkelerde rastlanmayacak bir ekilde yararlan
K anaat Kitabevi, 1959, d. Trkiyenin gereklerini kavramam politikaclarmz, iadamlarmz G nevdouya
s. 83.
yatrma tevik ederken, onlar, medyamzn alklar arasnda snrlarmz da ap, Byk
19. M arx ve Engels 19.
yzyl Osm anl Trkiveyi kurmak zere krlarn en yksek olduu lkelere ynelmiyorlar m?
reform larn bu
erevede Orta snf tabanl trde politika Trkiyede siyasetin baz zelliklerini de belirledi. Gerek
zm lem ilerdir. ten bu adan Trkiyeyi Batl lkelerle kyaslaynca yle garip bir durumla karlayoruz:
Yazm alarn n ortaya
koyduu gib i, bu Trkiyede ulus-devlet olgusunun orta snf kkenli asker-sivil aydnlar nclnde bir
konuda en do ru an aliz
olarak u eseri
devrimle gereklemesi, devrimin antiteokratik radikalliine ramen, gemile iki alanda
g ryorlard: Charles A. devamllk salad. Bunlardan birincisi, Osmanl emperyal geleneinin gerekilikten uzak
Brophy ve S. G. B. Salnt-
byklk zlemi, lider devlet tutkusu idi. Aslnda 19. yzyldan itibaren bu zlem inan
Clalr, A Resldence n
Bulgaria, Londra, 1969. drc olmaktan km, salkl bir ekilde bastrlmam bir kompleksin semptomu haline
gelmiti. Fakat bu saplant, aslnda i politika malzemesi olmasna ramen, asl etkilerini d
politikada hissettirdi ve komu lkelerde bazen endie, ou zaman da antipati yaratt. Bu
yapaylk ancak halk bir iktidar ya da devrimci bir burjuvazi tarafndan yok edilebilirdi. l
gintir ki yakn tarihimizde en gereki ve en baarl siyaset, Milli Kurtulu Sava srasn
da, Trk halknn lm kalm kavgas iinde uyguland. Ve szn ettiimiz yapayl,
olumsuz sonularyla birlikte, en iyi M. Kemal Atatrk ifade etti. Efendiler... Biz panisla-
mizrn yapmadk; belki yapyoruz, yapacaz dedik. Dmanlar da yaptrmamak iin, bir an
evvel ldrelim dediler. Panturanizm yapmadk; yapanz, yapyoruz dedik, yapacaz dedik
ve yine ldrelim dediler. Btn dava bundan ibarettir. (1 Aralk 1921) Byk konuup
kk davrananlarn brakt ac miras bundan daha iyi ifade edilebilir miydi?
Trkiyede siyasetin gemiten gelen ikinci zellii Trk vatandann siyasete ilgi biimidir.
ada Trk insan tam bir hom o politicusdur ve siyasetle Batl lkelerde olduundan
ok daha kapsaml ve ok daha youn bir biimde ilgilenir. Bu aslnda olumlu bir ey gibi
grnebilir. Ne var ki bizde siyaset rasyonel bir temele oturmad iin bunun sonucu, pa
radoksal olarak, siyasetin devaml olarak ok genel bir dzeyde dnlmesi, snflarst bir
olgu olarak alglanmas, hibir zaman uzmanlk alan gibi grlmemesi ve seviyesizlemesi-
dir. Bu durum un gnlk hayatmzdaki grnts, toplumsal stats ne olursa olsun her
kesin siyasetten, adeta bir politikac ve devlet adam sorumluluu iinde konumasdr. So
nu ortadadr: Trkiyede, deil uluslararas apta, ulusal planda dahi kendini kabul ettire
bilmi liderler yoktur. lkemizde siyasetilik, hl geleneksel Osmanl intisap sistemine
gre ekillenir; ilkeler ve moral deerler ikinci plana atlr. Devlet adaml bizzat devlet ay
gtnda, devlet adam olarak, deneme ve yanlma yntemiyle renilir.
Oysa Batda durum ok farkldr. Burjuva demokrasilerinin zaaflarn unutm adan, bu ko
nuda da bir genel tablo izebiliriz.
Siyaset, Batl insann kltrel hayatnn kk bir paras olup, daha ziyade snfsal kar
larn ilevidir. kdsaden gl snflarn egemen olduklar parlamanter demokrasilerde si-
\ asal hayat basite indirgenmitir ve srprizlere fazla yer yoktur. Bu rejimlerde, rnein,
muhafazakr bir partinin baka muhafazakr bir partiye kar, solcu bir partiyle koalisyona
girmesi tasavvur edilemez. Tm burjuva rgtleri gibi serbest meslek odalar da sada yer
mrlar; iiler ve tm yoksul tabakalar ise sosyalist ve sosyal dem okrat politikalar destek
lerler. Burjuva demokrasilerinde oyunun kurallar bellidir ve semen meyyidesi riyazi bir
kesinlikle gelir. Devlet adamlar ve siyasetiler, lkelerin ulusal zgllklerine gre dei 20. Baz lkelerde bu
en bir kurumsal yap20 iinde yetimi uzmanlar ve danmanlarla kuatlmlardr ve iste kurum sal yapy prestijli
yksek renim
dikleri yerde istedikleri gibi konuamazlar. Meydan mitingleri yoktur ve sokaklar sadece kurum lan oluturur.
gsteri yrylerine, kolektif protestolara sahne olur. Kk gruplar karsnda yaplan Fransa'da baz yksek
okullarnn (ENA;
aklamalar, dikkatli bir medya tarafndan ustaca szgeten geirildikten sonra kamuoyu Politeknlk vb.),
na sunulur. Bylece demagoji ve gereksiz tekrar pay asgariye indirilmi olur. Yrtlen, ngilterede (O xford,
C am bridge) ve A BD 'de
snf politikasdr; fakat rasyonel temellere dayanr. Ne var ki kreselleme sreci m ed (Ivy League) baz nl
yann roln, bir sr irkinlikleri de beraberinde srkleyerek, daha da artrm; kimi si- niversitelerin o ynad
rol gibi. Ayrca Batl
\ aset kuramclar Kamuoyu demokrasisinden sz etmeye balamlardr. Fakat yine de lkelerde yerel idareler,
siyaset, iktisadi ve sosyal hayatn nesnel verilerine gre, orta ve uzun vadeli olarak d bakanlk kabineleri veya
(federal lkelerde)
nlr ve uygulanr. Siyasette acma yoktur ve baarszl oy aritmetii ile saptanan lider federal hkm etler
ler, siyaset sahnesini, balar eik, terk ederler. devlet adam larnn
yetim esinde etkili bir
Btn bu zellikler Trk siyasal hayatnda var mdr? ortam olutururlar.
 Fransz devlet adamlarndan E. H erriot, Fransz kimliinin belirgin niteliklerini toparlay
c bir biimde ortalama Fransz kavramn icat etmiti. M elting Pot\a n kan Amerika
ly artran bu kavram, hi kimse ortalama olmaktan holanmad iin, Franszlar
sevmezler. Fakat ulusal kimlikler anda, bu kavram her lke iin bir lde aydnlatc
dr. Bu anlamda ortalama T rkten de sz edebiliriz.
Toplumsal ve kltrel hayatmza damgasn vuran ortalama T rkTin nitelikleri nelerdir?
Sanld ve sk sk iddia edildii gibi, Trkiyede, ileri bir sanayi toplumuna zg jakoben
bir merkeziyetilik olmad iin, lkemizde beeri peyzaj Batdakinden ok daha zengin
dir. Bu alanda, airet ilikilerinin henz zlmemi olduu ky cemaatlerinden, en ileri tek
noloji kullanan sanayi dallarna kadar geni bir yelpaze mevcuttur. Bununla beraber belli bir
siyasi kltrle yorulmu Trk insanna zg baz ortak zellikleri belirlemeyi deneyebiliriz.
Trk insan cemaati hayattan kopmu, fakat zgr birey olamadan Kutsal Devlete ke
netlenmitir. Bu nitelii ile tipik bir homo politicusdur. Fakat siyaset anlay, hogrl
ve oulcu bir felsefeden ziyade, inat bir devletiliktir.21 Halk bir snfsal temele o tu r
mam olan bu devletilik, milliyetilikle rtm iitr ve pratikte ayn anlama gelir. E m
peryal gelenekten miras ald bir stnlk duygusu kendisini ou kez gereklerden
uzaklatracak boyutlardadr. Fakat bunu rasyonel bir ekilde temellendiremedii iin ra
hatsz ve alngandr. Bu yzden iine kapanr ve sk sk kendi kendisiyle alay eder. Abart
l bir biimde ve ciddi bir incelemeye dayanmadan, iki yzyllk bir vabanc zehirli edebi
y a tn kendisini barbar ilan ettii inancndadr. Fakat, ayn eyi tekrarlaya tekrarlaya, bi
lincinin derinliklerinde buna biraz kendisi de inanmtr ve bu saplanty kovmak iin d e
vaml bir i kavga verir. Baty Bat yapan deerleri zmledii iin deil, onu byk ve
mreffeh grd iin Avrupal olmak ister; fakat gururu ben Avrupalym demeye en
gel olduu iin, bunu Avrupaldan duymak ister. Bunu duymad lde de yabancya
kar kuku ve antipati besler. Hikmet-i Devlet tutkusunun dnda alkan, zverili ve
yardmseverdir. Siyasal saplantlarn yok ettii, temelsiz gurur ve alnganln yendii,
millet karna ters den milliyetiliini rasyonel bir yurtseverlie dntrd an, yara
tamayaca mucize yoktur.
Birok Trk, bu tabloda herhalde kendisini bulamayacaktr. Fakat kabul edelim ki, resmi
Trkiyeye damgasn vuran ortalama Trk budur. Bu yzdendir ki Trkiyenin deime
si, her eyden nce, bir ulusal kimlik sorunudur ve ortalama T rkn deimesiyle ve ken
disini sadece bakalarna kar deil, birtakm deerlere gre de tanmlayan yeni bir Trk
21. Burada kast edilen, yaratlmasyla birlikte gerekleecektir. Trk Devrimini tamamlayacak atlmlarn yn
ktisadi sistem buradadr. Ne var ki ulusal kimlik sorunu da, toplum bilimlerinin bize rettii en tem el
anlam nda bir
devletilik deil, li gerek olan snfsallk balamnda, halk snflarna dayanlarak, halk hikmetinden ve ger
sosyalizm le hibir ilgisi ekiliinden yararlanlarak zlr. Fakat, her trl halkln poplizm yaftas altn
olm ayan ve her eyi
devletten bekleyen bir da aaland, tm deerlerin verimlilik ve kr ltlerine baland kresel bir reka
tevekkl felsefesidir. bet ortam nda bunun kolay bir ey olduunu kim syleyebilir?

Taner Timur, Prof. Dr.

Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi
 CUMHURYET FKR VE YURTTA KML

N uri Bilgin

Gemii veya tarihi yeniden okuma abas, zorunlu olarak belirli bir yerden bak ierir.
Bu durum , sosyal bilimlerde objektiflik sorunsalna kafa yormu hemen herkesin hemfikir
olduu bir olgudur. Sosyal gereklik ayrlamaz bir ekilde sosyal anlamlarla birlikte bulu
nur; sosyal gruplarn bu gereklii kavramak bakmndan sahip olduklar entelektel ara
larn dnda var olamaz. Gerek saydam deildir; kendi kendini yoruma vermez. Tm ger
ekliklerin deifre edilmesi, okuma zgaralarna veya emalarna gre yaplr ve bu okuma
emalar, gereklii oluturur. Sosyal psikolojide yaygn inac perspektiften bakarak deni
lebilir ki, sosyal dnyamz hakknda sahip olduum uz emalar, modeller, inanlar, teori
ler ve benzeri bilisel eler, doann veya eylerin yansmas deil; doa veya eylere ili
kin bir inann rndr. Sosyal gereklik, sosyal gruplardan kaynaklanan okuma emala
r vastasyla hem alglanr (deifre edilir), hem de ina edilir. Bu emalar sosyal gruplarn
varolu koullaryla, ritlerle, pratiklerle ve onlarn insani, ekolojik, ekonomik evreleriyle
karlkl iliki iindedir.
Sosyal bilimlerin kucaklad olgularn incelenmesinde az ok geerli bir ereve gibi ka
bul edilen bu hususlar, cumhuriyetimize ilikin tm yeniden okuma abalarnda da dikka
te alnmaldr. Cumhuriyetimizin esas ald modeli yeniden okumak, onu gnm zn z
garalar arasndan bakarak belirli bir tarihsellik iine oturtm ak demektir. Bu nedenledir ki
geni bir zaman dilimine yaylm ardk okuyular birbirinden farkllamaktadr.
Trkiye Cum huriyetinin balang anayasalar ve Atatrkn sylemleri bir btn olarak
deerlendirildiinde, C um hurivetin, temel ilkeleri itibariyle Kanttan Fransz Devrimine
uzanan anlay devam ettirdii sylenebilir. Bu anlay ulus-devletlerin oluum unda ve n
san Haklar Evrensel Beyannamesinde vcut bulan ilkelere dayanmaktadr. Burada zel
likle noktann belirleyici olduunu dnyorum: Birbirini tamamlayan bu nokta
dan birincisi cumhuriyet fikri, kincisi ulus anlay, tincs ise modernlemeci perspek
tiftir. Bu sacayann her esi de, Trkiye Cum huriyetini anlamak bakmndan ok
nemli olmakla birlikte, burada zellikle ilk nokta zerinde durulacaktr.
Cum huriyet fikrini bir ka boyutta kavramak gerekir. Bunlarn en nemlisi, kamusal ala
nn hukuk kurallaryla yaplandrlmasdr. Cum huriyet, zgrlklerin birlikte varoluunu
salayarak bireysel zgrl garanti eden bir kamusal alann oluturulmasn gerektirir.
Bu, her bireyin kendinin evrensel bilincine ulat, kendi zel karn herkesin karndan
ayrmamay rendii bir yurttalk alandr. Bu kamusal alan, hem birlikte yaamay (or
tak yaamsallk), hem de bireysel zgrlkleri mmkn klar. Bu nokta demokrasi ile cum
huriyetin birbirine eklemlenme eksenini oluturur. Nasl ki demokrasi, egemenliin ayrm
sz olarak tm yurttalara ait olduu bir egemenlik tarz olarak otokrasi (prensin veya kra
ln hkmranl) ve aristokrasiden (asillerin hkmranl) farkl bir egemenlik biiminin
 ifadesiyse, cumhuriyet de despotizme kar bir ynetim tarznn ifadesidir. Bu adan des-
potik demokrasi olabilecei gibi, aristokratik veya otokratik cumhuriyetler de olabilir. An
cak genel olarak bir despotun kendi kendine saptad yasalar uygulad, genel iradenin,
hkmran olann zel iradesi gibi icra edildii despotik ynetim biiminden farkl olarak
cumhuriyet, yasama ve yrtme glerinin ayrld, yasamann n planda olduu bir y
netim tarzdr. M odern anlamda cumhurivct byk lde hukuk devleti anlamna gel
mektedir (Nitekim Rousseau, cumhuriyeti, yasalarla ynetilen devlet olarak nitelendir
mektedir; zaten etimolojisi itibariyle de cumhuriyet toplum un genel ve meru organizas
yonuna gnderme vapmaktadr).
Cumhuriyet fikrinin ikinei nemli boyutu, politikaya zel bir nem vermesidir. C um hu
riyet 17 vzvl kkenli rasvonel diiiince dorultusunda politikann zerkliini ngrr.
Politika bir baka alana (moral, ekonomi, bilim, din) indirgenemez. Cumhuriyeti anlay
a gre kendi imknlaryla ve olabildiince akl ve iradeyle kendi tarihlerini yapmak ve o r
tak varolularnn tarzlarn bulmak, sadece insanlarn iidir; insanlara der; politik o to ri
te vcva sitenin organizasyonu, bir baka temele dayanmaz; yasay yapan ey, ne doa, ne
doast, ne tredir. Yasa insanlar tarafndan, insanlar iin yaplmaldr; yani yasay yasa
ya itaat edecek olanlar yapmaldr. Bu noktadan itibaren, madem ki herkes yasaya itaat
edecektir, rk, servet ve hatta yetenek ayrm olmakszn herkesin yapmas gerekir yasay .1
Bu boyut, cumhuriyet ile laiklik arasndaki sk ilikinin teorik zeminine iaret eder. C um
huriyet, toplum u dzenlemeyi ve kamu otoritesini ele geirmeyi hedefleyen din ya da
mezheplerle badamaz. Nitekim cumhuriyetin okulu, ilkesel olarak otoriteyi, akl ve de
neyime dayandrr, zgr incelemeyi ve gelimeyi hedefler. Bylecc ocuklar, aidiyetleri
nin basksndan ve cemaati taleplerden korumaya alr.
Cum huriyet fikrinin nc boyutu, insan anlaydr. Cum huriyet, akln idealinden, ser
best aratrmadan, zerk vargdan, bilme ve anlama abasndan vazgemeyen yurttalarla
1. Moscovici, P A la
Recherche de la Gauche
yrr, insanlardan belirli bir vaam sadelii ierisinde bak alarn ykseltmelerini, ken
Perdue, Calm an-Levy, di kalplarnn stne kabilmelerini, yurtta olmalarn ister. Yurttala dayanmayan
Paris, 1994.
cumhuriyet yoktur. Kukusuz, apriori olarak belirlenmi, sabit anlaml ve sadece kullan
2. Balibar, "Citoyen
sujet", Confrontations,
m, uygulanma alan ve atf deiecek bir yurttalk kavram yoktur. M odern haliyle orta
S. 20, 1987, s. 23-47. ya kna kadar yurttalk, anlal kadar genilemesi bakmndan da deimektedir.
3. Y a kn dzen ve uzak Cumhuriyetin yurttal sadece haklaryla tanmlanan bir insan deil, ykmllkleri de
d zen kavram lar, bir
varln veya bir enin bulunan bir insan tasarmna dayanr. Yurttalk kavram, hem bir kamu alanm ve bunun
dier varlk veya dn, hem de bu alann ierisinde, izgisi srekli deien i snrlar ayrt etmekle dzen
elerle, bunlarn
kendisiyle olan
lenir.2 Yurttalk, insanlarn, karar, deerlendirme, danma ve icra mekanizmalarna daha
m esafesine g re ilikili fazla katlm iradesi gstermelerini, kar iktidarlar oluturmalarm gerektirir. Bunlar, insa
olm asn ve b alan tlar
nn aznlk konum undan kmasnn koullardr.
kurm asn ifade eder.
Ya kn dzen, bir enin Bu husus, cumhuriyeti, sivil toplumdaki dinamiklerin, tarihte ve bugn de rnekleri g
sadece kendisine yakn
olan elerle rld zere insani deerlerin dna doru gitmesini, sivil hareketlerin bir doa d u ru
etkileim ini ve bir muna dnmesini engelleyici bir ereve olarak dnmeye gtrr. Durkheim n insa
btn oluturm asn
belirtir; bu anlam da
nn z ideali tasarlamak ve geree eklemektir sz, cumhuriyeti yaklamn znii ifa
yakn dzen, bir de etmektedir. Burada insan, yakn dzene teslim olmakszn uzak dzene de geebilen,
cem aat, airet, ky,
yakn dzende hapsolup kalmakszn uzak dzene de alabilen bir varlk gibi tasarlanmak
kabile ilikisidir. Uzak
d zen ise tersi. tadr.3 Bu, ayn zamanda insan haklarnn da insandr. nk TaguiefPin iaret ettii gi
bi insan haklarnda, bir yandan insann kendisine neyi hak grebileceinin ifadesi, te yan
"C u m h uriyet bilm e ve
dan kendi kendini belirleme melekesi anlamnda kiinin zgrl fikri vardr. Ama bu a n lam a abasn d an
v a z g e m e y e n
ikisinden de derinde, insan haklarnn talep edilmesinde, m odem anlamda insann m-
y u rtta larla y r r,"
kemmelletirilebilirlik imtiyazna sahip olduu fikri vardr. Bu yaklam insan koulunun M illet M ektepleri
alyor, Erzade Ertem
iyiletirilmesi talebini ve inancn iermektedir. TaguiefTe gre insan haklarnn derin an
arivi.
lam udur: nsanlar bir takm davranlar sonsuza dek tekrarlamayacaklardr. nsanlarn
kaderi ne onlar belirleyen igdsel programlarnda, ne de onlar ayran kltrel kodlar
dadr. Bunlar alabilir ve almaldr. nsanln hayvanla hkim olmas esastr. nsanlk
kendi ampirik figrleriyle asla akmaz.
Cum huriyet fikrini temel boyutta betimledikten sonra, nce Trkiye Cum huriyetinin
temel ald ulus tasarmn ve ardndan bununla balantl olarak politik topluluun cum
huriyeti inasn ele alalm.

Cumhuriyet'in ulus tasarm

Ulus kavram Trkiye Cumhuriyeti asndan ikinci nemli husustur. Bilindii zere ulus
larn dou dnem inde ulusu neyin oluturduu ya da ulusun temelinde neyin bulundu
u konusunda iki farkl anlay belirmitir. Bunlar kontrata dayal ulus anlay ve kolektif
ruha dayal ulus anlaylardr. Bu anlaylardan birincisi; ulusu, kkenleri ne olursa olsun
ayn ilkeler etrafnda iradi olarak birlemi bir yurttalar topluluu olarak tanmlayan ve da
ha ziyade Fransz Devrimine balanan anlaytr. Kontrata daval ulus anlaynda, bir mil
liyete giri zgr bir seime, iradi bir katlm edimine balanmtr. nemli olan kan veya
 rk gibi doutan gelen zelliklerden ziyade toprak ve iradi katlm gibi sonradan kazan
labilecek trden zelliklerdir. Buna karlk ulusu kolektif bir ruhun ifadesi olarak gren
anlay, tarihin, geleneklerin ve kkenin belirleyiciliini ne srmektedir. Daha ziyade Al
man romantiklerine dayanan bu anlayta, milliyet dardan katlma ilke olarak kapaldr;
rnein Alman olmak, iradi bir edimin sonucu olarak deil, totolojik olarak tanmlanm
tr; Alman, zaten Alman olandr; Alman, bireyin komnoteyle zdeletirilmesidir.
Trkiye Cumhuriyeti, balangcndan itibaren, ulusa aidiyeti yurttalk ilikisi olarak kav
ramsallatran bir anlay tar. Bu anlay 1924 ylnda tesis edilen Tekilat Esasiye Kanu-
nunda aka grlmektedir. Sz konusu anayasann 88. maddesi Trk ahalisine din ve
rk fark olmakszn vatandalk itibariyle T rk dendiini, farkl bir etnik kkenden gelen
lerin Trkl iradi olarak semesi ve vatandalk kanunu mucibince Trkle kabul
edilmesi halinde Trk olacaklarn belirtmektedir. te yandan 1930larn banda hazr
lanan Medeni Bilgiler kitabnda Atatrkn millet, dil, kltr ve ideal birlii ile birbirine
bal vatandalarn tekil ettii bir siyasi ve itimai heyettir eklindeki tanm da bu anla
y yanstmaktadr. Milliyete girii, ilke olarak iradeye balayan ve yurttal soydala s
tn tutan bu anlay, kontrata dayal ulus tanmnn doal bir sonucudur; bir ulusa dahil
olmay, sonradan edinilebilir zelliklere dayandrmaktadr. Burada grubu nitelendiren ey
ler, o grubun soy ktnden kaynaldanmayp o topraklarda belirli bir sre yaamakla,
inan ve deerlerle, yaam tarzlaryla, dil ve kltrle ilgili olmaktadr. Bu t r zellikler
sonradan kazanlabilirler.4

Politik topluluun inas

Tm ulus-devletler, politik, kltrel, ekonomik bir birlik oluturmay hedefler. Bnyesin
de toplad farkl gruplar btnletirmeye ynelir. Dinsel cemaatleri ve etnik toplulukla
r grm ezden gelerek , yurttal esas alr; yani farkllklar dile getirmeksizin, ilke ola
rak insanlar yurtta yapan eyin dnda adlandrmamak ister. Herkesin herkese kar yasa
lar tarafindan korunduu, insan ilikilerinin, hak ve grevlerin yasal bir zemine otu rtu ld u
u bir hukuk dzeni tesis eder. Bu, cumhuriyeti demokrasi anlaydr.
Cumhuriyeti demokrasilerde devletin dayand topluluk ya da halk, salt tarihsel ve poli
tik bir btn olarak kavramsallatrlr ve bu yaklam, son derece nemlidir.
Bunu Kintzlerin bir analizi erevesinde5 u ekilde aabiliriz. Tm topluluklar (genel bir
4. Cum huriyet'in ilk
yllarnn ardndan
deyile halk ), onu oluturacak, bir arada tutacak zihinsel bir ilke, bir kavram (notion)
1930'larda bu a n la y a etrafnda tasarlanr. Bu kavram nasl oluturulabilir? nce bir analoji alalm: Tan dm e
e lilen birtakm
si. Galileve kadar ar ve hafif cisimlerin farkl hzla decei gr vardr; yani dme,
uygulam alar olm utur.
Ergenekon Destan cisimlerin arlna baldr. Buradaki ar ve hafif cisim kategorileri, betimsel kategori
etrafnda bir soykt
lerdir; karlatrma yntemiyle oluturulmulardr; Gafile yerekimi kavramnn bu tarz bir
yaratarak yeni bir tarih
yazm a giriim leri, kategorik koleksiyonla (toplamayla) deil, bir soyutlamayla elde edilebileceini gstermi
cum huriyetim izin ulus
tir. Galilenin modeli, mevcut reel koullarda grlen bir ey deildir, ama tm dmele
anlayndan sapm alar
olarak ri kavramamz salayan bir modeldir.
deerlendirilm elidir.
Bu rnee gre genel fikirler iki farkl yoldan elde edilir:
5. Klntzler, C., La
R e publiq ue en Toplama (koleksiyon) ve snflandrma yntemi.
Question, M inerve,
Paris, 1996. Kavram yoluyla ina veya soyutlama yntemi.
Kintzlere gre halk kavram da iki tarzda oluturulabilir; ya benzerleri birletirerek tasnif
yntemiyle ya da kavramsal ina ve soyutlama yntemiyle. Birinci halde, etnik, rksal veya
kltrel bir anlayla, birtakm gzlenebilir zelliklerden (davranlar, ritler, alkanlklar,
treler, inanlar) hareketle baz insanlar birletirilir: Et yiyenler veya ot yiyenler, camiye gi
denler veya camiye gitmeyenler, ayran ienler veya Coca Cola ienler, okeliler veya te-
keliler, sar sallar veya siyah sallar, vb. Bu tarz birletirmeler en azndan bir dlama var
sayarlar. Bu tr bir kavram oluturma, uzun bir dnem boyunca, rk kategorilendirme-
lerin temeli olmutur. Bu bak asn aabilmek iin kavram dzeyine ykselmek, g r
nenlerin tesine giderek soyutlama yapmak gerekmitir.
Snflandrarak toplama yntemi salam deildir. Polemik konusu olmayacak basit bir r
nei alalm: Et viyenler-ot yiyenler ayrm. Diyelim ki, siz et yiyenlerden biri olarak, et ye
meyi yceltiyor ve ot yiyenleri aalyorsunuz (ot yiyenler de ayn eyi yapyor); en u d u
rumda ise neredeyse insan saymyorsunuz. Bu bir kurgu; belki siz de bunun sadece bir
inan olduunu biliyorsunuz. Ama bu tutum unuzu srdrmek iin, bakalaryla aranzda
ki farklar abartmaya, kontrast pekitirmeye ynelirsiniz; dier et yiyenlerle birlikte bir ta
rih, bir hikye retm eniz gerekir. Et yemenin hikmetini ve faziletini anlatan efsanelere ih
tiyacnz vardr.
kincisi, politik birletirme tarzdr. Burada halk kavram ve benzeri birletirmeler, olgusal
cevaplara gre veya inanlara dayandrlarak dorulanm az. nsanlarn bir halk olarak to p
lanmas, doal bir veri gibi dnlm ez. Buradaki toplanma, bir retim veya ina edimi
dir; takdimden temsile gemek sz konusudur. Bu, kklerden kopmay gerektirmez, an
cak kklerin de bir veri gibi alnmamasn ierir.
Politik toplanmada, halk, kendini, temellendirilmesi gerekli bir ina olarak temsil eder. Bu
temeller konusunda, bir gelenee veya kken kltrne deil, kendine hesap vermek d u
rumundadr. Politik, inac yaklamda, hi kimse, bir aidiyet zorunluluuna tabi deildir
ve hi bir cemaat, kendi dnya gr adna hkm sremez.
zetle halk kavram basit deildir. ki anlaytan birincisi, kendi kendini sunan bir eye
gnderdiinden her tr entegrasyon fikrini dlar; ot yiyen birisi, et yiyenlerden olamaz;
onlara katlmak istediinde ya ot yemekten vazgeecektir veya dlanacaktr; hem o t yiyen
birisi olarak kalmas, hem de onlara katlmas mmkn deildir. Farkl olann tercihi, asi
milasyon ile dlanma arasndadr; ya dlanr, ya benzer klnarak yutulur. Irk, kan, dinsel
veya etnik aidiyete dayal bir topluluun hedefi, darda genileme, ierde tek biimlile-
medir.6
lkemizin bir kltrler mozavii olduu hep sylenmitir. lkemizde olduu gibi, bir 6. Bilgin, N., K o le k tif
Kim lik, Sistem Yaynlar,
toplum farkl kltrleri veya gelenekleri barndrd zaman, bunlar birlikte dnmenin stanbul, 1996; Bilgin,
tarz vardr;7 farkl kltrler ya bir yerlere yerletirilir ve aralarnda iliki olmaz (inserti- N., Siyaset ve insan,
Balam Yaynlar,
on), ya ilerinden birisinde zm senir ve silinirler (asimilation) veya birbirleriyle bir b stanbul, 1997.
tn iinde btnleirler (integm tion). Bu dem ektir ki, farkl kltrler hem kendilerini ko 7. Costa-Lascoux,
rumak, hem de bir arada yaamak istediklerinde, entegrasyondan baka bir yol yoktur. "L'im m igratio n au gr
des politiques",
Entegrasyon kavram, ancak politik toplanma tarznda anlamldr. nk bu tarz, ancak Intgra tion et Exclusion,
Presses Universitaires de
entegrasyonla meydana gelebilir. Burada insann kendini kendi varlndan koparp yurt
Lille, Lille, 1994,
ta olarak dnmesi gerekir. Bu anlamda hi kimse, politik bir topluluun doal yesi d e s. 59-77.
 ildir; ama herkes ye haline gelebilir. rneimizdeki terimlerle ifade edersek, ne et, ne
de ot yiyenler doal yedir; ama ikisi de bu toplulua mensup olabilir. Bu anlay, am
zn ve lkemizin en nemli sorunlarndan biri olan okkltrllin hayata geirilmesine
en uygun model olarak grnmektedir. nk bu tarz, hem kkenlerin inkrn gerektir
memekte, hem de kkene bal olmayan politik bir ereve izmektedir. Bu erevede ka
lnarak, hem tekil bir ey, hem de yurtta olmak mm kndr; daha somuta belirtirsek,
hem K rt , Bonak veya erkez olmak, hem de yurtta olmak (ve dolaysyla yurt
talk baznda Trk olmak) kendisi olmaktan vazgemeksizin bir stkimlikte birleebilmek
mmkndr. Baz evreler yurttalk ile som ut insan (ampirik olarak karmzda bulunan
u veya bu kii) arasnda hatal bir kartlk kurmaktadr. Kanaatimce, Balibarn analizi, bu
kartln znde hatal olduunu gsteren iyi bir rnektir. Biliyoruz ki tarihsel perspek
tiften baktmzda, ortaa teolojisinden modern siyaset felsefesine geite, insann kav
ramsallatrlmasnda kuldan tebaaya, tebaadan zneye doru bir evrim grlmektedir.
Balibarn belirttii zere bu evrimde ncelikle Tanrnn kulu olan bir insan anlayndan,
prensin tebaasna (subjectus), yani bir prensin otoritesine boyun emi birey (ortaa p o
litik teolojisindeki karlyla subditus) anlayna geilmektedir. Burada insan, zerk bir
zne (subjectum) deil, tabi olandr (subjectus). Tm insanlarn tebaa olarak doduklar
anlay vardr. Tarihsel ve mantksal olarak balangta var olan bu t r insandan sonra
yurtta gelmektedir. H ak ve devleriyle tanmlanm olan yurtta, tebaadan sonra gelmek
te ve tebaann boyun eme durum una son vermektedir. Bu anlayta tebaa, balang in
san deildir ve burada insanlar tebaa olarak deil, zgr ve haklar bakmndan eit doar
lar. Bu anlay deiiklii, tebaa olarak insann ilkselliini ortadan kaldrr; nk, balan
gta, kkende var olan tebaa deil, insandr.
Karlatrmann yaplaca veya kartln kurulaca terimler avm nitelikte olmak zorun
dadr. Dolaysyla karlatrmann yurtta ile som ut insan arasnda deil, yurtta ile dier
insan kurgular (kul, tebaa, vb.) ya da kavramsallatrmalar arasnda yaplmas gerekir.

Kimlik yaplar ve yurttalk

Politik topluluun cumhuriyeti inas okkimliklilikle ne ilkesel, ne de pratik bir kartlk
iermez. Gnlk yaama ilikin gzlemler, insann kimliinin, biroklu birlik (unitcs m u l
tiplex) olarak dnlebileceini ve kimliin, bir yatay bir de dikey yapsnn olduunu
gsterm ektedir.8 rnek olarak kendimi verecek olursam, u anda karnzda yazar kimli
imle bulunuyorum; okulda rencilerimin nnde hoca veya profesr kimliime, evim
de baba veya e kimliime brnyorum ; bunlarn dnda baka kimliklerim de var; b u n
lar bulunduum ortamlara gre deien kimliklerim. Bunlar benim kimliimin yatay ya
psn olutururlar ve eer bir benzetme yapacak olursam, bir sarmsak yapsn andrrlar.
Sarmsan dileri (paralar) gibi, birbirleriyle elimeden yan yana bir arada bulunur
lar; zamana ve mekna gre biri veya dieri ne kar, ancak tm bu durumlarda ben hep
avm kii olduum lde bir birlik (unite) sz konusudur. Kimliin dikey yaps ise bir so
an yapsna benzetilebilir. Burada hiyerarik bir yaplanma sz konusudur ve kimliklerim
B. G raum ann, C. G., "On
m ultiple identities", den biri dierinden daha baattr; sttedir.
Interna tiona l Social
Cumhuriyeti demokrasi anlaynda yurttalk, tabiri caizse, soann en geni tabakasn,
Science Journal, S. 2,
1983, s. 309-322. d kabuunu oluturur. Kimliin yatay yapsna karmayan bu anlay, dikey vap sz ko
nusu olunca, belirli bir renk tayan cemaat ve
ya topluluk kimliklerini alta, nispeten renksiz
olan yurttal ise ste koyar. Bu, farkl toplu
C.H.P.
luk kimliklerini, kltrleri ve gelenekleri bir
arada yaatmann, mevcut dnya koullarndaki
en uygun yoludur.
VATANDA,
Kimliklerin dikey yaplanmasnda kapsayc kim BU SEMN GAYES
liklerin altkimliklerle ve dolaysyla gnlk ya YIKILAN DEMOKRASY
antmzla ilikisi, ou kez hiyerarik bir g
ilikisi iersinde dnlmektedir. En kapsayc
YENDEN KURMAKTIR:
kimlie buyurucu bir g atfedilmektedir. An ..
cak bunun zorunlu olduunu sanmyorum. HUR BASIN,
Sosyal psikolojik aratrmalar,9 sosyal temsille MUHTAR NVERSTE,
rin gerekliin kavranmasnda ve gnlk davra
nlar ynlendirmesinde etkili olabilmeleri iin, TEMNATLI HAKM,
baz zellikler tamalar gerektiini gsterm ek SERBEST TOPLANTI,
tedir. rnein kolektif kimliklere (etnik, dinsel
veya ulusal kimlikler) ilikin temsillerin gnlk
TARAFSIZ RADYO,
sylemlerde yer almas nemlidir. Bu durum , HR VE NSB SEM LE
yelerin gruba aidiyetlerini bildikleri ve bakala
rnn da bu gruba aidiyetini ayrt etmeyi sala 6 AY SONRA YEN
yan kriterlere sahip olduklar gruplarda (reflek
si!' gruplar) gerckleebilmektcdir. Bu gruplar
SEMLERE GDECEZ!..
da bir takm metaforlar, imajlar ve deerlendir
melerle ykl gnlk ve medyatik iletiimler, C.H.P.
bir grup dncesi oluturmaktadr. Grup aidi
yeti ile grup dncesi arasndaki bu yakn iliki, kolektif kimliklerin etkili olmasnn kou
Bitmeyen hrriyet ve
ludur. Kolektif kimlik, sadece ait olunan gruplar hakkndaki bilgileri deil, ayn zamanda dem okrasi aray, TETTV
bu gruplarn kendi haklarnda ve nemli baz konular hakknda gelitirdikleri bilgileri ie arivi

rir. Grup yelerinin ortak sylemlere ve ayn bir merulatrmalar sistemine sahip olmala 9. Elejabarrieta, "Le
concept de
rn gerektirir, vb. Ancak pratik gzlemlerimiz byk boyutlu etnik, dinsel ve ulusal ko representation sociale",
lektif kimliklerin bu dzeye ulaamadn gstermektedir. Bunun en nemli nedeni, sz D es A ttitu d e s A u x
A ttributions, (der.)
konusu gruplarn bykldr. nsanlar, byk topluluklarla gnlk yaamlar bakmn Descham ps et Beauvois,
dan ilevsel ilikiler kuramamakta, onlarda kendilerine rehber olacak bir referans sistemi PUG, 1996, s. 139-150;
W agner, W ., "Social
veya zdeleme modeli bulamamaktadrlar. Cemaatimsi gruplarn kar durulmas zor
representations, group
olan cazibesinin10 temelinde, modern toplumlardaki belirsizlikten ve farkszlamaktan affiliation and
kurtulma, koruyucu ve gven verici bir ereve (yuva fikri) bulma, kendimize moral plan projection", European
Jo u rn a l o f Social
da rehberlik edecek bir referans sistemine kavuma gibi gdlerin nemli bir rol oynad Psychology, 5. 25, 1995,
dnlrse, nitelikleri ne olursa olsun, byk topluluklarn bu ihtiyalara cevap olama s. 125-139.

dklar anlalr. Bu nedenle insanlar daha yaklalabilir, ulalabilir, dokunulabilir gerekli 10. W alzer, M., "La
critique
i olan gruplar ya da kk cemaatleri tercih etmektedirler. rnein, bir byk kente g com m unautarienne du
edenlerin hemerilerinin yerletii semtlerde kk salmaya almas, bu ihtiyacn som ut bir libralism e", Le
Banquet, Revue du
gstergesi saylabilir. Cum huriyet, baz gruplarn kendilerine zg geleneklerinin korun CERAP, S .7, 1995, s.
masn, genel toplum a veya d gruba kyasla i grupla (ait olunan grup) daha fazla daya- 191-214.
 nmava girilmesini, grupla zdelemenin gstergelerinin sivil toplum alannda serbeste
kullanlmasn talep eden, ancak kalan konularda genel toplum a entegrasvon ve grubun
zgllnn ortak yasalarla badatrlmasn benimseyen cemaati duyarllklara kar
dmanlk iermez.
te yandan, cemaat tr topluluklarn bykl kadar, bireyin onlarla ilikisinin niteli
i de nemlidir. Tenzerd en 11 kalkarak denilebilir ki, modern demokrasiler, birevin ba
mllk ilikisi iinde olduu holist cemaatlerle btnyle uyumazlk gsterirler. Szc
n dolu anlamnda zne olmann mmkn olmad, bireyselleme elerinin engellen
dii, cemaatin deerleri konusunda zgr yargnn yasakland 12 etnik veya dinsel cema
atler, bireylie olduu kadar, yurttala da aykr bir yapdadrlar. nsanlar bu tr iliki
11. Tenzer, N., "Le
com m unautarism e alar iine sokmak isteyen hareketler, cemaatlerin ekim gcn oluturan deerleri sa
contre la katlar ve bu anlamda cemaatilik, cemaatlere kar bir nitelik tar. Cemaatlere yakla
com m unaut", Le
Banquet, S. 7, 1995, s.
mmzda T enzerin ifadesiyle, va hep ya hi alannda deiliz; dolaysyla gnm zde, bir
155-173. yanda bir grubun tad tm aidiyet, gelenek veya kltr yknden mutlak arnma, te
12. Tenzer, agm., s. 167. yanda ise bu grubun ilke ve deerlerine mutlak boyun eme arasnda bir seim yapma zo
13. lkem izde geleneki
runda deiliz. Etnik veya dinsel cemaatlere aidiyeti her ey sayan anlayla, hi sayan anla
akm lar, o u kez bir
"asr saadet" y arasnda bir tercihe mecbur deiliz. nsan, avm anda bir gelenein ve cumhuriyetin
kurgusuyla slam'n yesi olabilir. Bu, modern demokratik zneyi ifade eden, avm anda hem kendisi, hem de
ykseli; dnem lerini ve
g en el olarak da bir bakas olma durum udur.
Cum huriyet ncesi
dnem i yceltm ektedir;
Demek ki politik topluluun inas, cemaatleri yok etmeyi gerektirmez (kald ki bu, m m
bunlara kar kn de deildir); sadece yurtta kavramna engel olan eylerden vazgemelerini ister.
Ta nzim at'tan beri
Cumhuriyeti demokrasi, cemaatlere zel haklar talep eden ve ayn toplum da okhukuk-
toplum um uzun yaad
adalam a dnem inin luluu amalayan cemaati demokrasi anlayna kardr. Bu anlamda cumhuriyet, cema
de, artk bizim iin bir
atlere deil, cemaatilie; geleneklere13 deil, gelenekilie kardr. Baz Avdnlanmacla-
"gelenek"
saylabileceini nn geleneklerle akl arasnda kartlk kurmas ve buna benzer bir ekilde, eitli toplum-
belirtm ek gerekir. (Bu,
larda rneklerini grdm z zere, devrim anlarnda gemiin mirasndan syrlma aba
M clntyre'n liberalizm
konusundaki tavrdr.) lar, konjonktrel politikalardr. Bu trden abartl u tavrlar, dcvrimlerin pragmatii d
14. Kom noteryenler nda bir anlam tamaz. Dolaysyla cumhuriyeti anlay, herkesin kendisini, entegrasyon
karlnda, gerek
erevesinde dnmesini ne karr. nsanlarn ortak yasalara raz oluuna dayal bir b
"cem aat" terim inin
T rke'deki kalplam tnde rgtlenmesini ieren entegrasyon, hem paralanmaya, hem de tek bir biimde eri
arm lar, gerekse bu
meye aykrdr. Evrensellik ufkuna ynelik bu toplanma tarznda ortak varolu ilkesine ra
hareketin nde gelen
isim lerinin dinsel ve z olmak sz konusudur ve bu, dierinin hakkn kabul etmek demektir. Bu husus, siyaset
etnik cem aatlere felsefesinde yakn zamanlarda liberalizm ve kom noteryenizm 14 (geni anlamda cemaati
m esafeli durm alar
nedeniyle, lik) ekseninde ortaya atlan tartmalarla ilikilendirilebilir. Liberalizm belirli bir insan d o
"cem aatiler" terim ini as olmadn, herhangi bir yaam eklinin veya amacnn iyi olarak nitelenemeyecei
kullanm ak yanl
anlam alara yol aabilir. ni ve dorunun (juste) iyiye kyasla nceliinin olduunu ne srerken, komnoteryenler
Belki de "geni (aralarnda byk farkllklar olmakla birlikte, en lmllarm alrsak) insan aidiyetleriyle
anlam da cem aatiler"
dem ek daha uygun
birlikte ele almak gerektiini, yksz zne (unencumbered self) olamayacan, ait o lu
olacaktr. nan topluluun ama ve deerlerinin nemli olduunu, vs. vurgulamaktadrlar. C um hu
Kom noteryenlerin
eitli tipleri konusunda
riyetilii bu iki u arasnda nc bir yol gibi dnen baz yazarlar (Pettit, Spitz ve ks
bkz. N. Bilgin, men Walzer) ise yurttan zgrl zerinde dururlar. Burada yurttan zgrl, yurt
Cum huriyetilik,
tan engellerle karlamamas olarak deil, onun eylemlerinin meruluunu tanyan ve
Cum huriyet Kitap,
S. 424, s. 6-17. kendilerini bu eylemlere mdahele etmemekle grevli sayan yurttalar arasndaki zgr
lk 15 olarak anlalmaktadr; dolaysyla cumhuriyetilik, negatif bir zgrlk ve zerklik
ideali tamaktadr. Komnoteryenizm, belirli bir cemaatin hayat tarzna skca bal ka
lacak... bir devlet araynda 16 iken, cumhuriyetilik herhangi bir tikel iyi kavrayna
bal olmayan bir gereke araynda liberalizme yaklamakta, yani zsel bir iyi yaam an
layn savunmamaktadr. Ancak bireyin zgrlnn, dier bireylcrinkine bal olduu
nu savunmakla (geni anlamda) cemaati anlaya kaymaktadr, nk tarafszln oul
cu bir toplumda herkese istenen bir iyi olduu, bir davrann veya hak talebinin deer
lendirilmesinde, bunun herkesin zgrlyle uyuup uyumamasnn temel lt oldu
u fikrini iermektedir. Pettitin deyiiyle iyi, hem sosyal bir iyi (gereklemesi, ok say
da insann varln varsayan iyi), hem de ortak bir iyi (ayn zamanda, grubun dier yele
ri iin artrlamadka grubun bir tek yesi iin de artrlamayan iyi) olduu takdirde ce
maati bir ideal 17 saylabilir. P ettite gre bu tr bir deer ya da iyi, tahakkmszlk
olarak zgrlktr; bu, esas itibariyle toplum undan soyutlanmam yurttan zgrl
15. Spitz, J. F., "Le
dr. Spitzin ifadesiyle, insann kimliinde, iinde yaanlan topluluun amalarna katl Rpublicanism e; une
mak esastr; cumhuriyeti ideal, bu anlamda kominoterdir. Cumhuriyetilik insann d o troisim e voie entre
libralism e et
asnn sosyal olduunu varsayar. Bireyler arasndaki ilikileri dzenleyen hakkaniyetli bir
com m unautarism e?" Le
kuraln bulunmasnn, iyi dzenlenmi bir toplum oluturmaya yeterli olmayaca ve her Banquet, Revue du
CERAP, S. 7, 1995, s.
toplum da insanlarn belirli bir iyi yaam anlayn (politik katlma dayal yaam) izledikle
215-238.
ri grndedir. 16. Pettit, P.,
Cum huriyetilik, Ayrnt
Cumhuriyeti anlayta ortak varolu ilkesi, dierinin hakk ilkesine, o da zgrlklerin
Yaynlar, Istanbul,
birlikte varolu ilkesine gtrr.18 Burada dieri , genel bir insan kurgusudur, u veya 1998.

bu kii deildir; var olmayan ya da sadece bir halk sayesinde var olan biridir. Yurttalk, ka 17. Pettit, ge., s. 165.

baca bir devlete aidiyeti belirtir; bireye birtakm hak ve devler ieren hukuki bir stat ve 18. Kintzler, ge.
19. Canivez, P., (der.)
rir. Bu stat her devletin kendi yasalarna baldr. Ancak u n .d k sorunu, sadece yasal
E d u q u e r le Citoyen?,
veya anayasal bir sorun deildir; bireyin topluluk iinde yer alma tarz ve politik iktidarla Haitier, Paris, 1995.
iliki tarzn da ierir. Canivezin iaret ettii zere19 devlet ile toplum arasnda kartlk 20. Bu olgu, "insanlarn
bir durum u reel olarak
gren, yani devleti toplum a dsal ve ona dayatlan bir g gibi gren anlay bir yana b
tanm lam alar halinde,
raklrsa, yurttalk belirli bir yaama, dnme ve inanma biimine katlmay ierir. Ulusal bu tr durum larn,
sonularnn da reel
kimlii, politik topluluun birliini, ulusun devamlln ve gelenei vurgulayan bu anla
olacaklarn" ngren
yta devlet, bir ulusal idenin somutlamasdr. Devlete deerini ve kimliini veren ey, Thom as teorem i (1923)

gemiin byk olaylarna referans ve temel geleneklerin mirasdr. Bu adan, insan, i ve daha yakn
zam anlarda da, sosyal
i/em ek i/t k etici/k k en niteliiyle yurtta deildir; belirli bir kltre (yaam ve dn tem siller ve sosyal bili
me biimine) katlmyla yurttatr; bu nedenledir ki, bu bak as, birey-toplum ilikile konusundaki
aratrm alar tarafn dan
rini salt hukuki bir zemine indirgememektedir. Kald ki, yurttaln tesisi, bir kimlik ina desteklenm ektedir.
s ve szcn dolu anlamnda bir sembolik kurgu olarak sosyal ban temelini olutura Bunlara g re bir
yandan bu erevede
bilir.20 Lacan taralndan anlatlan bir ykye gre, lm nn yaklatn hisseden bir ya cereyan eden olaylar
l Arap, vasiyetnamesinde mirasn olu arasnda paylatrr; byk ocuk mirasn yar etkilerler. inde
yaadm z durum larn
sn, ikinci ocuk 1 / 4 n ve en kk olan da 1 / 6 sn alacaktr. Babalarnn lm nden o bjektif yaplarn
sonra ocuklar miras paylam iin bir araya geldiklerinde, mirasn 11 deve olduunu g unutm akszn, im ajlar,
izlenim ler ve
rrler ve bir trl paylaamazlar. Nihayet mahallin kadsna bavururlar. Kad bir sre d tem sillerin, sosyal
ndkten sonra yle der: adrmdaki deveyi aln, eer Allah isterse, onu, naslsa bana gerekliin tesis edici
eleri o ldu unu kabul
hemen geri verirsiniz Gerekten de hesap kolaylamtr; byk ocuk 6, kincisi 3 ve
etm ek m akul bir
ncs 2 deveyi alr. 11 deve paylalmtr ve on ikinci deve yine kadya kalr. Burada grtr.
 21. Dupuy, J. P., on ikinci deve, yani sembolik deve, hem fazlalktr, hem de zorunludur; nk sosyal ba
Introd uctio n aux r onun sayesinde kurulur. Bilindii zere, yapsalc bakta, semboller, uzlama yoluyla
Sciences Sociales,
Ellipses, Paris, 1992, s. (konvansiyon sonucu) oluturulduklar gibi, uzlamalar da olutururlar. Somutlatrrsak,
236. bir sosyal kontrat, irade vcva sembol olarak yurttalk bir kolektif iradenin, bir sosyal kont
22. Totaliterim st bir
ratn belirtisi veya sonucu olarak grlebilecei gibi, bu uzlamann kayna olarak da g
noktadan, kendi
gereklem esini rlebilir. Semboller sosyal badan sonra gelmezlerse, ondan nce gelir ve onu retirler;
ynlendirm eden
yani sosyal sembol deil, sembol sosyali retir... Sosyal ba, ya insanlarn bilinli iradele
gerekletii, hareket
iinde m eydana geldii rinin rndr, ya da bir yapdr, yani tarihin dnda tesis edilmi, yani oluum undan, ger
bir totalizasyon sreci"
eklemesinden nce var olan bir btnselliktir.21 Bu iki yan birlikte dnlebilir ve li
tasarlayan teoriler.
Buna ilikin tartm alar beral dnrler tarafndan ortaya atlm eitli oto-organizasvon teorileri22 bunun m m
iin bkz. M auss'un
kn olduunu gstermektedir.
"toplum un sem bolik
kken i"ne ilikin Bununla birlikte yurttalk basit bir hukuk ilikisinin tesinde bir anlam tad lde,
analizi, Girard'n
m im etik ve adaksal
birletirici ve btnletiricidir.23 Cumhurivetin yurttalk anlay, toplulua entegrasyo
biim leri analizi, nun belirli bir tarzn ne karr. Yurttalar, toplulua, onun geleneksel deerlerini ve ta
D upuy'un oto-
organizasyon
rihini benimseyerek entegre olur. Ancak Canivezin belirttii gibi, hibir politik topluluk,
rneklerinin analizi, vb. her toplulukta hkim gelenekler olsa da bir tek gelenee dayanmaz. yleyse topluluun
23. Cum huriyetin kltrne entegrasyon, bu geleneklerin birlikte var olmas veya bazlarnn ok biimli bir
yurttalk anlaynn
basit bir szlem e gibi kltr olarak birbirine kaynamas imknn salayan ilke ve deerlere katlm varsayar. Ve
anlalm as, A lm an bu, entegrasyonun snrlarn da tanmlar. rnein kat bir dinsel entegrizm ile laik devle
rom antiklerinin
eletirilerine dayanr. tin ilkeleri arasnda antagonizm vardr. Entegrizm, geleneini srdrebilmek iin, her t r
Politik topluluk, den meru politik gten vazgemek zorundadr. Oysa devlet tm dinleri ayn dzleme
kukusuz kamusal eye
katlan bireylerin koyar ve bunlara, bireyin kiisel tercihine bal olma stats verir; yani onlara, aralarnda
yem ininden olum az. diyaloga girmeyi ya da en azndan pasif bir birlikte varoluu dayatr.24
Salt szlem eci ve
iradeci anlay,
gelen ekten veya Cumhuriyeti moral ve deerler
tarihten geleni, zaten
var olan kavram aya
Etimolojik kkeninden de (Rcs-publica) anlalaca zere cumhuriyet, ortak iyi ve genel
acizdir. Toplum lar kar ne karr. Bu ister istemez yurttalar arasnda rtk bir ahlak kontratnn varln,
sadece bir kontrat eseri
deildir; ayn zam anda
bir baka deyile drstl ve sosyal morale uymay ieren erdem fikrini gerektirir. Bir
bir tarihten takm deerlerin kabulne dayal bu t r bir erdem anlay, farkl bak alarnn birlikte
kaynaklanrlar. Nitekim
bu tepkilere bir cevap
bulunmasn ve dierine saygy, gnlk yaama tar. Kamusal sayg ve politik srece ka
olarak m illiyetler ilkesi tlm nem kazanr.
ne srlm tr. Bu
ilkeyle, halkn Katlm, bireylerde esas olarak sosyal nedensellie inanc; yani cylcmlerivle eylemlerinin so
tanm lanm asnda, bir
nular arasnda ba kuran, kendini bir aktr olarak konumlayan, kontrol duygusu veya il
co rafya ve bir tarihten
oluan m addi ve lzyonu tayan bireyler gerektirmektedir. Kreselleme srecinde, sorunlarn apnn ge
entelektel mirasa da
nilemesi ve insann sosyal nedensellii kurduu alann daralmas sonucunda politika ye-
yer verilm itir. Tpk
o cuklu un yetikinlie rellie mahkm olmaktadr. Bu yaplamadnda ise kamusal yaamdan geri ekilme ve ka
nceli o ldu u gibi, mu ilerine katlmama davranlar yaygnlamaktadr. M odern demokrasiler iin de nem
bunlarn da yurttala
ncel olduklar li bir sorun oluturan bu durum cumhuriyetiliin zerinde nemle durduu bir husus
vurgulanm tr. A ncak tur. Bireysel hak ve zgrlklerin korunmas, insanlarn kendi iidir, bakalarna havale
bu meru itiraz,
patolojik ve sapkn bir edilemez, insanlar erdemli olmaz, politikaya ilgi duymaz ve kamu ilerine katlmazsa, oli
hal aldnd a m illiyetler garilere zemin hazrlanr. Politika herkesin ve her bir kiinin iidir. Bireysel kanaatlara ke
ilkesinden m illiyetilie
gtrm ektedir. sinlikle sayg gsterilmesi, kamuoyunun yaratlmasnn bir gereidir, bu ise demokrasiye
24. Canivez, age. geiin. Bu sayede politikann sadece dikey yan (devlet dzeyinde politika, kurumsal p o
litika) deil, yatay yan da (insan ile site ilikisi veya kiileraras iliki dzeyindeki politika)
"Aydnlk in Yurtta
geliir. G iriim in in
nclnde balayan
Cumhuriyetin zgrlk, eitlik ve dayanma gibi deerlerle skdan skya bal olmas ve srekli aydnlk iin bir
bir moral gerektirmesi, polemiklerde, cumhuriyetin miferli veya izmcli bir dzen o l dakika karanlk eylemi,
1997.
duu sulamalarna dntrlmektedir; yine ayn polemiklerde, cumhuriyetin akla ve
eitime verdii nem saptrlmakta ve onun, hakikate sahip bir elit kesimin zirveden b u
yurucu ve dayatc politikas olduu iddialar beslenmektedir. Sonuta demokrasiyle cum
huriyet arasnda gizil bir kartlk kurulmaya allmaktadr.
Cumhuriyetin moralle ilikisi, onun moral politika yanls olduu anlamna gelmez. Poli
tikann zerkliini temel alan cumhuriyeti anlay, politika ile morali birbirinden ayrr;
ancak iktidarn bir pratii olan va da tersinden, politikada gerekleen bir morale sahiptir.
Bazlar, cumhuriyete uvgn ve zorunlu moralin, laiklik olduu grn savunmulardr.
Ayrca, cumhuriyeti yaklamda, hakikate sahip olma iddias yoktur. Politika genel olarak
hakikatin deil, kanaatlerin alandr; burada ulalamaz, mutlak hakikat deil, insani d o
ru gibiler nem tar. nsanlar tarafndan kabul edilebilir veya onlara doru grnen
nemli olunca, bunun yolu da bellidir; bunlara, Beavoismn deyiiyle, kamu nnde ar-
gmantasyonla ulalr. Hakikate deil, doru gibiye ulama sanat olan argmantasyon, 25. Beauvois, J. L., "A
propos de la production
yurttan birinci kompetansdr; herkes onu baarabilmelidir; zira hakikat kendini dayatr de l'individu et de
(silahla, vs.), kabul edilebilir olan ise argmente edilir.25 l'ideal dm ocratique
am ricain", Connexions,
Fransada yurttalk alav, 18. viizvl sonundan itibaren nce iradeci, ardndan kapasite- 5 .6 4 , 1994, s. 109-120.
 ci olmu, som ut olarak oy hakk, balangta belirli bir servete sahip olanlara, vergi veren
lere, daha sonra ise erkek, yetikin, vs olanlara verilmitir, yani yurttalk belirli kompetans-
lara sahip olmaya dayandrlmtr. Bu balamda yurttalk retim inden gememi bir in
san barbar saylmtr. Eitimin yaygnlamasnda byk bir rol oynayan bu anlayla in
sanlar yurttaa dntrm e projesi gdlm, ancak eitilmemi halk kesimleri, zihin
sel fakirler insanlk dnda tutulm utur KriegePe gre, nsanlk sadece bilime, st bir
yaam stiline dayanmaz; sadece kompetans sahiplerine ait deildir, her eyden nce bilin
ce dayanr diyen Rousseau, bunu eletirerek dzeltmeye almtr. D ekartn aklselimin
herkeste var olduu anlayna, dolaysyla herkesin kendisi iin en iyi olan bildii anlay
na kyasla bir geri adm olan kapasiteci anlay, bylece dzeltilmektedir. nsan haysiyeti
ve yarg, bilgiye veya kompetansa deil, bilince dayanr.
Cumhuriyeti fikir, daha fazla argmantasyon yanlsdr, politik tartmalarn ve ideoloji
lerin canl tutulmasn ve yeniden canlandrlmasn gerektirir. Bu anlamdadr ki cum huri
yet, eitli sz almalarn ve farkllklarn varln srdrmelerini salayan bir aygt, bir er
eve gibi dnlebilir. Herkesin, kendini dierleri nnde, herkesin kar iin makul var
lk olarak ifade etmesi, bu sayede mmkn olabilir.
Cum huriyet genel olarak, yn bulmamza yardmc bir ufik, bir fikir, bir ideal veya bir
proje gibi anlalmaldr. Tolerans ve dierine almay gelitirmek; insanlarn z saygla
rn ykseltecek bir ortam oluturm ak,26 gvenlik ve gven duygularn besleyecek koul
lar hazrlamak gibi hedefler ieren bu proje, insanlar arasnda dayanmay ve entegrasyon
ilkesini ne karmaktadr. Entegrasyon ilkesini, reaksiyoner veya kr bir cumhuriyetilie
26. Lane, R.,
yol aacak ekilde deerlendirmemek, aksine dlaycla kar olan cumhuriyetin farkllk
"Governm ent and Self lar birlikte yaatmasnn temeli olarak anlamak gerekir. nsan kouluna daha uygun olan
Esteem ", Political
demokratik ve sosyal cumhuriyet, cemaati (!) gerilemeler ve ar bireyci sapmalar ara
Today, S. I, 1982,
s. 5-31. snda skan gnm z insanlarna alternatif bir k yolu gstermektedir.

Nuri Bilgin, P ro f Dr.

Dokuz Eyll niversitesi Edebiyat Fakltesi retim yesi
 MLL MCADELE VE CUMHURYETN RESM
BELGELERNDE YURTTALIK VE KMLK SORUNU*
Ergun zbudun

Trkiye Cum huriyetinde yurttalk ve kimlik sorununun ksa bir tebli erevesi iinde
tketici biimde incelenemeyecek bir konu olduuna kuku yoktur. Burada, sadece d ne
min temel resmi belgelerinde konuya nasl baklm olduu aratrlacak ve bu ipularnn
yardmyla birtakm sonulara varlmaya allacaktr.
Osmanl Devletinin son on villan youn bir kimlik tartmas iinde gemi, Osmanl kim
liini tanmlamada balca tez (Osmanlclk, slamclk ve Trklk) ya da Yusuf Ak-
urann devimiyle ii tarz- siyaset arpmtr. M ondros Miitarckesinin imzalanmasy
la Arap vilayetlerinin mtareke snrlan dnda kalm olmas ve sava yllar iindeki E r
meni tehciri bu sorunu bir lde basitletirmi olmakla birlikte, son on yllarda Osmanl
sekinlerinin zihinlerini bu kadar youn ekilde igal etmi bulunan kimlik sorununun,
Milli Mcadele, hatta Cum huriyet yllarnda birdenbire ortadan kalkmas elbette beklene
mezdi.
Milli Mcadele yllarnn siyasal syleminde Trklk ve Trk milliyetilii deyimlerinin te
laffuz edilmedii grlmektedir. Geri Atatrkn 22 Mays 1919 tarihli ve Samsundan
Sadarcte yazlan raporunda, millet yckvcut olup hkimiyet esasn, Trk duygusunu he
def ittihaz etmitir 1 denilmise de, dnem in temel resmi belgelerinde kullanlan dil, da
ha geleneksel niteliktedir. Mesela Erzurum Kongresi beyannamesinin birinci maddesinde
D ou illerinden sz edilirken, bunlarn hibir sebep ve bahane ile vekdierinden ve ca-
mia-i Osmaniyeden ayrlmak imkn tasavvur edilemeyen bir kl olduklar ifade edilerek
yle devam edilmitir: Saadet ve felakette itiraki tam kabul ve mukadderat hakknda ay
n maksad hedef ittihaz eyler. Bu sahada yaayan bilcmle anasr-i slamiye yekdierine
kar mtekabil bir hiss-i fedakri ile meinin ve vaziyet-i rkiye ve itimaiyelerine riayetkr
z kardetirler. Ayn beyannamenin 6 nc maddesinde de, arki Anadolu vilayetlerinde
ekseriyet-i kahireyi slamlar tekil eden ve harsi, iktisadi tefevvuku Miislmanlara ait bulu * Nuri Bilgin tarafndan
yaym a hazrlanan
nan ve vekdierinden gayri kabili infkk, z karde olan din ve rkdalarmza meskn me- Cum huriyet, D em okrasi
malikimizden sz edilmektedir.2 ve K im lik (Balam
Yaynlar, 1977) adl
Sivas Kongresi beyannamesinde de hemen hemen ayn ifadelerle, M ondros Mtarekesi kitaptan alnmtr.
tarihindeki hududum uz dahilinde kalan ve her noktas slam ekseriyet-i kahiresiyle mez- 1. A ta t rk' n Tamim,
T elgra f ve
kn olan memalik-i Osmaniye akam vekdierinden ve camia-i Osmaniyeden gayr- ka-
Beyannam eleri, Atatrk
bil-i tecezzi ve hibir sebeple iftirak etmez bir kl tekil eder. Memalik-i mezkrede yaa Aratrm a M erkezi,
Ankara, 1991, s. 25.
yan bilcmle anasr- slamiye yekdierine kar hrmet-i mtekabile ve fedakrlk hissiya-
2. Kansu, M azhar M.,
tivle mehun ve hukuk-u rkiye ve itimaiycleriyle erait-i muhitiyelerine tamamiyle riayet Erzu rum 'dan lm ne
kr z kardetirlerdenilmitir (madde 1) Beyannamenin dier maddelerinde de Camia- K adar A ta t rk'le
Beraber, Trk Tarih
i Osmaniye (madde 2) Memalik-i Osmaniye (madde 3), Ekseriyet-i slamiye (m ad
Kurum u, A nkara, 1986,
de 6) gibi ifadeler kullanlmtr. Beyannamenin 9. maddesinde milli tekilata Anadolu ve C. 1, s. 114-115.
 Rumeli Miidafaa-i H ukuk Cemiyeti ad verilirken, bilcmle M slman vatandalarmz
bu cemiyetin aza-v tabiiyesindendirler denilmitir.3
3. idem ir, U., Sivas
K o n g re si Tutanaklar, Misak- Milli de benzer ekilde u hkm tamaktadr, ...hatt- mtareke dahil ve hari
T rk Tarih Kurum u cinde dinen, irken ve emelen m ttehit ve yekdierine kar hrmet-i mtekabile ve feda
Ankara, 1986, s. 113-
115.
krlk hissiyatiyle mehn ve hukuk-u rkiye ve itimaiyeleriyle erait-i muhitiyelerine ta-
4. Kansu, age., C. 2, s. mamiyle riavetkr Osmanl slam ekseriyetiyle meskn bulunan akamn hevet-i m ecmu
541. as hakikaten veya hkmen hibir sebeple tefrik kabul etm ez bir kldr.4
5. Parla, T., "eraiti-
m uhitiye" deyim ine
Bu temel bilgilerde ilk dikkati eken husus, Trklk, Trk milleti, Trk milliyetilii gibi
daha farkl bir anlam deyimlerin bir kere bile olsun kullanlmam, milli topluluun Osmanllk ve M slman
verm ektedir. Ona gre
lk gibi geleneksel kriterlerle tanmlanm olmasdr. Daha da nemlisi, bu topluluk, mo-
bu deyim , "civar
lkelerdeki dinen ve nolitik (vekpare) bir ktle olarak alglanmamakta onun eitli unsurlardan (bilcmle ana-
harsen M slm an ve
sr- slamiye) olutuu kabul edilmektedir. Bu eitli unsurlar birbirine balayan balar,
Trk nfusuna
y aplacak m uam ele"ye z kardelik , karlkl sayg ve fedakrlk duygusu , saadet ve felakette tam ortaklk
bal olarak, yani, ve ayn mukadderat paylama arzusudur. Belki daha da ilginci, her belgede de he
"karlkllk" ilkesi
erevesinde men hemen ayn ifadelerle, bu unsurlarn hukuk-u rkiye ve itimaiyclerine ve erait-i
Trkiye'deki aznlk muhitiyelerine (evre artlar veya zellikleri) tamamiyle riavetkr olunacandan sz
haklarnn kapsam nn
belirleneceini
edilmi olmasdr. Gene ilgin bir nokta, Erzurum ve Sivas kongreleri tartmalarnda bu
anlatm aktadr: Taha kavramlar akla kavuturacak hibir aklamann yaplmam bulunmasdr. Irksal ve
Parla, Trkiye'de Siyasal
K lt r n Resm i
toplumsal haklar nelerdir, evre artlar ile ne kastedilmektedir, bunlara tamamiyle ri-
Kaynaklar, C. 3; ayetkrolunmas nasl salanacaktr? Bu belirsizlie ramen, sz geen belgelerle veril
Kem alist Tek-Parti
mek istenilen mesajn, kltrel kimlikler bakmndan oulculuu benimseyen, hatta bu
deolojisi ve CHP'nin
Alt Oku, iletiim kimlikleri hukuk plannda koruyan ve gvence altna alan bir eitlilik iinde birlik m e
Yaynlar, stanbul 1992, saj olduu kukusuzdur. Unsurlarn erait-i muhitiyelerine riayet ise, geni kapsaml bir
s. 190, 203-204. Oysa
A ta t rk'n sz konusu yerinden ynetim eklinde yorumlanabilir. 1921 tarihli Tekilat Esasiye K anununun,
konum asnn daha Trkiyenin ne o ana kadar, ne de daha sonra grd genilikte bir yerel ynetim ngr
yakndan incelenmesi,
karlkllk im asnn, m olmas da bu balamda aklanabilir.5
Trkiye'deki Hristiyan
Milli Mcadele yllarnda bu tr bir sylemin benimsenmi olmasnn nedenleri nelerdir?
azn lklara ilikin
o ldu unu aka Blent T anre gre ulusu ve yeni bir terminolojinin kullanlmasnn nedenleri eitli
gsterm ektedir. A tatrk
dir. M uhtem elen, Trk ulusuluunun henz billurlam olmamas, tilaf blokunun e t
1 M art 1992 tarihindeki
bu konum asnda Milli nik blnme yaratma planlarn boa karma niyeti vb. ilk bata akla gelen nedenlerdir.6
M cadele Gene Tanr, yeni oluan devlete Trk devleti deil Trkiye devleti adnn verilmi ol
b elgelerindeki dili
aynen tekrarlayarak, masn da anlaml bulmaktadr: Ulusal Kurtulu Sava esas olarak Trk milliyetiliinin
Trkiye halk damgasn tamakla birlikte, Trk olan ve olmayan unsurlarn antiemperyalist birliini
cam iasnda "hukuk-u
rkiyeye, hukuk-u
temsil ediyordu... Bu bakmdan Trkiye Devleti ibaresi, etnik kkeni, dili ve kltr ne
itim aiyeye ve erait-i olura olsun, belli bir siyasal corafya (Misak Milli snrlar) iinde yaayan insanlarn siya
m uhitiyeye riayet,
sal birlemesinin en st noktas olan yeni devleti btn kucaklayclvla ifade ediyordu.7
siyaset-i dhiliyem izin
esas noktalarndandr. Milli Mcadele yllarnda milliyeti bir svlcmden zenle kanlm olmasn, dnem in si
Dahili tekilat-
idarem izde bu esas yasal gerekleriyle aklamak uygundur. Bu gerekler, Milli Miicadeleyi yrten milliyeti
noktann, halk kadrolar, zafere ulatktan ve rejimi konsolide ettikten sonra devam ettirmeyecekleri baz
idaresinin btn m ana
y am iliyle layk o ldu u
ittifaklara zorlamtr. Bu ittifaklardan biri slamc muhafazakr kesimlerle, dieri de Trk-
derece-i inkiafa isal ler dndaki Mslman etnik gruplarla yaplm olan ittifaklardr. Baskn Oran bu d u ru
edilm esi siyasetim izin
mu yle aklamaktadr: Kurtulu Savann sekinleri bu etnik gruplar byk bir cid
icabatndandr"
demitir. diyetle dikkate almak, bunlarla gene karlkl anlamaya dayanan koalisyonlara girmek zo
runluluunu duymulardr... (S)ekinlcrin Kurtulu Savanda demokratik yoldan zmek
zorunda olduklar sorunlarn banda, Trkler dndaki M slman etnik gruplarla anla
mak gelmektedir. nk hem aznlklarla hem igal kuvvetleriyle, hem Sultann ordula
ryla ve hem de i ayaklanmalarla uraan milliyetiler, bir de Mslman milliyetler soru
nuyla uraamayacaklardr. Bu durum da, zaten byk sorun karmakta olan erkeslerin
yannda, Dou ve Gneydou A nadoluda yaayan geni bir etnik grup olan, stelik ya
am koullar ve gelenekleri sonucu sert ve ntsellh insanlar olarak bilinen Kiirtler b 6. Tanr, B., K urtulu
yk nem kazanmtr... nder, Krtlerle anlamaya ve onlarn ayrlk yaratmadan T rk zerine 10 Konferans:
Trkiye 1918-1923, Der
lerle birlikte savan vermesine olaanst nem vererek bu yolda aba gstermektedir... Yaynlar, stanbul,
M. Kemal Paa Krtlerle Trkleri birbirine balayan iki ortak noktay dile getirerek ba 1995, s. 69.
7. Tanr, B Osmanl-
lama nerisinde bulunmaktadr. slam dini ve Ermeni tehlikesi.8 A tatrkn 1 Mays
Trk A nayasal
1920 gn TB M M de yapt konuma da, kendisinin bu konudaki duyarlln ok iyi Gelim eleri, 1789-1980,
Der Yaynlar, stanbul,
ifade etmektedir: Burada maksut olan ve Meclis i linizi tekil eden zevat yalnz Trk de
1995, s. 211. Ta n rn
ildir, yalnz erke deildir, yalnz Krt deildir, yalnz Laz deildir. Fakat hepsinden gzlem ve yorum una
mrekkep anasr- slamivedir, samimi bir mecmuadr. Binaenaleyh bu hevet-i liyenin katlm akla beraber
"Trkiye Devleti"
temsil ettii... emeller, yalnz bir unsur-u slama mnhasr deildir. Anasr slamiyeden ibaresinin kullanlm
mrekkep bir ktleye aittir. Bu mecmuay tekil eden her bir unsur-u slam, bizim karde olm asnn tek basna
fa zla anlam
imiz ve menafi tamamiyle mterek olan vatandamzdr.9 tadndan
kukuluyum .
Milli Mcadele yllarnn okkimliklilii ve eitlilik iinde birlii vurgulayan bu oulcu
Anayasalarn ve
syleminden C um huriyetin Trk milliyetilii sylemine nasl ve ne zaman geildi? Bu devletlerin m illete
deil, lkeye zafeten
konuda kesin bir snr izgisi izmek imknsz grnmektedir. Ancak rejim, konsolide ol
adlandrlm as daha
duka, oulcu sylemin unutulduu ve giderek Trk milliyetiliinin vurguland bir o laandr. Mesela

gerektir. Bu da Atatrk ve Milli Mcadelenin ynetici kadrolarnn, daha batan beri Federal Alm anya
Cum huriyeti,
Trk milliyetiliine dayanan veni bir devlet kurma kararllnda olduklar, ancak Milli Macaristan
Mcadelenin yukarda deinilen gerekleri nedeniyle o yllarda bunu telaffuz etmemeye Cum huriyeti, Polonya
Cum huriyeti, Romanya
zen gsterdikleri grne hakllk kazandracak niteliktedir. Baka bir deyile, burada Cum huriyeti,
da, Atatrkn tatbikat birtakm safhalara ayrmak ve... kademe kademe yryerek he Bulgaristan Cum huriyeti
gibi. Nitekim 1921
defe vasl olmaya almak eklinde zetledii10 liderlik stratejisinin bir rneine tank A nayasas'ndan sonraki
olunmaktadr. anayasalarm z da, Trk
milli kim lii zerindeki
Kemalist rejimin henz tam konsolide olmad yllarda yaplan 1924 Anayasasnn gr tm vurgulam aya
ram en, "Trkiye
lmesi srasnda kimlik, daha dorusu Trk olmayan Mslman etnik gruplarn stats
Devleti" deyim ini
konusunun hi gndem e gelmemi olmas ilgintir. Vatandalkla ilgili 88. maddenin g m uhafaza etm ilerdir.
rlmesi srasnda sadece M slman olmayan aznlklarn durum u sz konusu edilmitir. 8. Oran, B., A ta t rk
M illiyetilii: Resm i
Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn (Trk) tlak olunur yolundaki komisyon ta
deo loji D Bir
sarsn eletiren H amdullah Suphi Bey, Mslman olmayan aznlklar kastederek unlar incelem e. Dost Kltabevl,

sylemitir: Trk harsn kabul ediniz. O ndan sonra size Trk deriz. Fakat siz lisan ayr A nkara, 1988, s. 98-99.
9. A ta t rk' n Sylev ve
l, mezhep ayrl, devlet ayrl gdnz. O ndan sonra geliniz ve bana deyiniz ki, bi
D em eleri, T rk inklap
zi Trk telakki et. Eer byle m uhalif iseniz, elimden gelmez. nk ruhum un inanma Tarihi Enstits
Yaynlar, Ankara, 1961,
sna imkn yoktur. Buna ve benzer eletirilere kar komisyon mazbata muharriri Cell
s. 73-74.
Nuri Bey, komisyon metnini hukuki gerekeler ve zellikle Lozan Antlamasnn getirdi 10. Kem al A tatrk,
i ykmllkler balamnda syle savunmutur: Eskiden bir Osmanl sfat vard, bu s N utuk, C. 1, Trk
Devrim Tarihi Enstits
fat cmleye amildi. Bu sfat ortadan kaldryoruz. Yerine bir Trk Cumhuriyeti kaim o l
Yaynlar, stanbul,
mutur. Bu Trk Cum huriyetinin de bilcmle efrad Trk ve Mslman deildir. Bunla 1960, s. 14-15.
 r ne yapaoazr O rtada bir Rtm var, bir Ermeni var, bir Yahudi var, trl trl anasr var.
A tatrk 10. Yl Nutkunu
okurken, 1933. Leliilhamd bir ekalivettir. Bunlara eer Trklk sfat vermevccck olursak ne diyeceiz...
Trkiyeli hibir mnay miifit deildir. Sonuta Hamdullah Suphi Bevin teklifiyle 88.
11. Gzbyk, A. .,- madde, Tiirkive ahalisine din ve rk fark olmakszn vatandalk itibariyle Trk tlak o lu
Zeki Sezgin, 1924
A nayasas H akknda ki nur eklini alm tr11 Bunun anlam, Mslman olmayan aznlklarn eit vatandalk
M eclis Grm eleri, haklarna sahip olduklar, fakat sosvolojik anlamda Trk olarak alglanmadklardr.12 E t
ASBF Yaynlar,
Ankara, 1957, s. 436-41. nik bakmdan Trk olmayan Mslman aznlklardan hi sz edilmi olmamas, bunlarn
12. Toker'e gre "1924 da Trklk kavram ierisinde dnld, dolaysyla Trkln tanmlanmasnda h
Anayasas'n yapan kim unsurun hl din ba olmaya devam ettii eklinde yorumlanabilir. Tiirkive ile Yu
meclis m illiyetilik
ynnden, Trklk nanistan arasnda yaplan ahali mbadelesinde dilin deil din bann esas alnmas ve ana
zerinde son derecede dilleri Trke olan O rtodoks Karaman Rumlarnn mbadeleye dahil edilmesi de bunun
hassastr... A znlklar,
ancak vatandalk gibi
bir kantdr.
bir ekil meselesi
Miliyetilik ve milli kimlik sorunlarnn C H P tzk ve program larna13 yansmasna gelin
bakm ndan Trk
addedilm ektedirler. ce, 1927 tarihli C H P Nizamnamesi, C H P yi Cumhuriyeti, halk, milliyeti, siyasi bir
M illiyet ynnden ise, cemiyet olarak tanmlamakta (madde 1) ve vatandalar arasnda en kavi rabtann dil bir
bu sfata sahip
olabilm ek, Trk lii, fikir birlii olduuna kani olarak Trk dilini ve Trk kltrn bihakkn tamim ve in
soyundan gelen ve Trk kiaf ettirmevi temel ilke olarak kabul etmektedir (madde 5). 1931 C H P Program mil
kltrn
benim seyenlerin
leti, dil, kltr ve mefkure birlii ile birbirine bal vatandalarn tekil ettii bir siyasi ve
hakkdr. Lozan gibi itimai heyet olarak tanmlamtr (madde 2). Bu tanm, 1935 tarihli programda da, z-
bir hukuki engel
tiirkeletirilmi olarak aynen tekrarlanmtr (madde 2). Gene 1931 ve 1935 program la
karsnda anayasam za,
m illiyetiliin bundan rnda milliyetilik ilkesi aklanrken, Frka, terakki ve inkiaf yolunda ve beynelmilel te
mas ve mnasebetlerde btn muasr milletlere muvazi ve onlarla bir ahenkte Yrmekle 23 Nisan 1920,
beraber Trk itimai heyetinin hususi seciyelerini ve bal bana mstakil hviyetini m ah 1. TBMM alrken.

fuz tutmav esas savar denilmitir (kinci Ksm, B). 1943 programnda insanlk cemiveti
bamsz ve eit milletlerden oluan bir byk aile Trk milleti de bu ailenin esasl bir
paras olarak tanmlanm, ayrca Trk milliyetiliinin hibir millet iin zarar dnm e
dii ve her milletin insanla deerli hasletlerini takdir ve tevik ettii belirtilmitir.
Bu metinlerde ortaya konan millet ve millivetilik anlat , baka milletlerle olan ilikiler
bakmndan ovenizm, vavlmaclk ve saldrganlktan uzak, bar ve insancl bir anlay;
i hukuk bakmndan da etnik va da rksal unsurlar ngrmeven, kltr, lk ve kimlik
ortaklna dayanan sbjektif millet anlat dr.14
A tatrkn millet anlaynn en ak ve ayrntl ekilde ifde bulduu kaynak, m uhtem e
len Medeni Bilgiler kitabdr. Atatrkn ok nem vererek kendi el t azsvla kaleme ald daha ak ifade ile
yansmas o g n iin
ve uzun yllar orta dereceli okullarda Yurttalk Bilgisi ders kitab olarak okutulmu b u im knszd"; Yaln
lunan bu eserde Atatrk, bir harstan (kltrden) olan insanlardan mrekkep cemivete Toker, M illiyetiliin
Yasal Kaynaklar, Toker
millet denir dersek, milletin en ksa tarifini yapm oluruz demek suretiyle, kkleri Ernest Yaynlar, stanbul,
Kenandan kaynaklanan sbjektifte kltrel millet anlatn benimsemi olduunu ak 1979, s. 364.
13. CHP t z k ve
a ifde etmektedir. Milletin, ada delere uygun bilimsel bir tanmn vapa gereine
program larnn ilgili
iaret eden Atatrk, ikinci derecede unsurlar gz nne almavarak mmkn olduu ka blm leri iin, bkz.,
Parla, age., s. 19-51.
dar her millete uyabilecek olan u daha geni tanm da vermektedir:
14. Parla, age.,
a) Zengin bir hatra mirasna sahip bulunan; s. 32, 40-41.
b) Beraber yaamak hususunda mterek arzu ve muvafakatte samimi olan;
c) Ve sahip olunan mirasn muhafazasna beraber devam hususunda iradeleri mterek
olan insanlarn birlemesinden meydana gelen cemiyete millet nam verilir. Bu tarif tetkik
olunursa, bir milleti tekil eden insanlarn rabtalarndaki kymet, kuvvet ve vicdan hrri
yetleriyle insani hisse gsterilen riayet, kendiliinden anlalr. Gerekten, maziden m te
rek zafer ve yeis miras; istikbalde gerekletirilecek ayn program; beraber sevinmi olmak;
beraber ayn mitleri beslemi olmak; bunlar elbette bugnn medeni zihniyetinde, dier
her trl artlarn stnde mana ve mul alr.
G rlyor ki, bu tanm, tmyle sbjektif unsurlar iermektedir. Atatrk, her millete
uyabilecek olan bu genel tanmn yan sra Trk milletinin oluum unda etkili olduu
grlen tabii ve tarihi olgular da yle sralamtr: a) Siyasi varlkta birlik; b) Dil birli
i; c) Yurt birlii; d) Irk ve mene birlii; e) Tarihi karabet (akrabalk); 0 Ahlaki karabet.
Ancak Atatrk, Trk miletinin oluum unda mevcut olan u artlarn hepsinin birden di
er milletlerde bulunmayabileceini de hemen ilave etmektedir. Atatrkn ilk srada sav
d siyasi varlkta birlikten kastettii, bamsz bir devletin ynetimi altnda birlikte ya
ama olgusudur. Dil birlii de, Trk milletinin ortaya knda ve varln srdrm esin
de ok nemli rol oynamtr. Atatrke gre Trk dili, Trk milleti iin mukaddes bir
hazinedir. nk Trk milleti geirdii nihayetsiz badireler iinde, ahlaknn, gelenekle
rinin, hatralarnn, menfaatlerinin, yani bugn kendi milliyetini yapan her eyin dili saye
sinde muhafaza olunduunu gryor. Trk dili, Trk milletinin kalbidir, zihnidir.
Atatrk Trk milletini oluturan unsurlar arasnda rk ve mene (kken) birliine de d e
inmi olmakla beraber, bundan saf rk teorisini ve rk millet anlavn kastetmedii, u
aklamalarndan kolayca anlalmaktadr: Trk milletinin her kiisi, birtakm farklarla ve
fakat umumi surette birbirine benzer. Baz yapl farklarn ise tabii bulmak lazmdr.
nk, M ezopotamya, Msr vadilerinden balayan malum tarihten evvel O rta Asva, Rus
ya, Kafkasya, Anadolu, dnk ve bugnk Yunanistan, Girit, Romallardan evvel Orta
talya, velhasl Akdeniz sahillerine kadar yaylm ve yerlemi ve bu baka iklimlerin tesiri
altnda, baka baka cinslerle binlerce sene yaam, kaynam, bu kadar eski ve bu kadar
byk bir insan cemiyetinin bugnk ocuklarnn tamam tamamna birbirine benzem e
leri mmkn mdr?.. Trk kai mini yalnz bir noktada, iklimi ayn dar bir mntkada be
lirmi zannetmek doru deildir.
Nihayet, Atatrke gre ahlakn, millet tekilinde yeri ok byktr, m him dir. Ahla
kn kayna, toplum dur, millettir. Gerekten ahlakiyet, hususi fertlerden ayr ve bunlarn
stnde ancak itimai, milli olabilir. Milletin itimai nizam ve sknu, gnm zde ve ge
lecekte refah, saadeti, selameti ve gvenlii, medeniyette ilerlemesi ve ykselmesi iin in
sanlardan, her hususta ilgi, gayret, nefsin feragatini, gerektii zaman seve seve nefsinin fe
dasn isteyen, milli ahlaktr.
Atatrk, Trk milletinin oluum unda etkili grd unsurlar arasnda din birliini savma-
mtr. O na gre din birliinin de bir millet tekilinde messir olduunu svlevenlcr var
dr. Fakat biz, bizim gzm z nndeki Trk milleti tablosunda bunun aksini grm ekte
yiz. Tiirkler slam dinini kabul etm eden evvel de byk bir millet idi. Bu dini kabul ettik
ten sonra, bu din, ne Araplarn, ne ayn dinde bulunan Acemlerin ve ne de sairenin T rk
lerle birleip bir millet tekil etmelerine tesir etm edi.
Grld gibi Atatrk, Trk milletini rk esasna dayanarak tanmlamam, Alman nas
yonal sosyalizminde nemli yer tutan saf rk safsatalarnn anlamszln aka ortaya
koymutur. Atatrkn Trk milletiyle ilgili u tahlilleri de, onun rklktan ne kadar uzak
olduunu kantlamaktadr. Atatrk divor ki:
a) Siyasi varlmzn haricinde, baka ellerde, baka siyasi zmrelere, isteyerek veya iste
meyerek m ukadderat ortakl etmi, bizimle dil, rk mene birliine malik ve hatta yakn
uzak tarih ve ahlak yaknl grlen Trk cemaatleri vardr. Tarihin bir hadisesinin neti
cesi olan bu hal, Trk milleti iin elem verici bir hatradr, fakat Trk milletinin tarihen ve
ilmen teekklndeki asaleti, tesandi asla haleldar edemez.
b) Bugnk Trk milleti siyasi ve itimai camias iinde kendilerine Krtlk fikri, erkes-
lik frki ve hatta Lazlk fikri veya Bonaklk fikri propaganda edilmek istenmi vatanda ve
milletdalarmz vardr. Fakat mazinin istibdat devirleri mahsul olan bu yanl adlandr
malar, birka dman aleti, gerici beyinsizden baka hibir millet ferdi zerinde, kederlen
mekten baka bir tesir dourmamtr. nk bu millet fertleri de, tm Trk toplum u gi
bi ayn ortak gemie, tarihe ve ahlaka, hukuka sahip bulunuyorlar.
c) Bugn iimizde bulunan Hristiyan, Musevi vatandalar, mukadderat ve talihlerini Trk
milliyetine vicdani arzularyla balandktan sonra kendilerine yan gzle yabanc nazaryla
baklmak, medeni Trk milletinin asil ahlakndan beklenebilir mir 15
Btn bunlarla birlikte, tek parti dnemindeki Trk milliyetiliinin oven, hatta rk u n
surlardan tmyle arnm olmad yolunda gerek sa milliyeti grl yazarlar, gerek
sol dnceye yatkn dnrler tarafndan ciddiyetle incelenmeye deer iddialar ortaya
atlmtr. Baskn O ran, dil ve tarih giriimlerinde milliyetiliin ovenlik ve hatta rklk
la olan snr olduka oynak ve ince olm utur vargsna; Vatanda Trke konu kam
panyalarn, askeri okullara girmenin z Trk rkndan olmak artna balanmasn,
Trk rknn antropolojik zellikleri konusundaki aratrmalarn tevik edilmesini ve zama
nn C H P Umum Ktibi llecep Pekerin nklap Dersleri'ndeki insanlk tarihi virminci
yzyla alrken... tek bir ey, T rk kan btn bu grltler iinde temiz kalmt... D n
yaya batrlk rnei gsteren Osmanl ordusunun ykseklii... bu ordular yaratan bay
T rk ulusunun kanndaki ycelikten ileri geliyordu yollu szlerini dayanak gsterm ekte
d ir.16 Ancak O ran, sonu olarak, Atatrk milliyetiliinde kesinlikle Trkiye toprayla
snrl bir milliyetilik sz konusudur ve bunun tek odak noktas yalnzca 'ortak kltr l
tleriyle tanmlanabilen Trk Ulusu kavramdr... Atatrk... din ltn ve... rk l
tn kullanmak istememi... Anadolu gibi her bakmdan karmak bir toplum da t t n
15. nan, A., M edeni
m salamak iin yalnzca ve yalnzca ortak kltr ltne dayanan bir ulus kavramnn
B ilg ile r ve M. K em al
geerli olabileceini grmtr... Avrupann rk rejimlerden ok etkilendii bir dnem A ta t rk' n E l Yazlar,
T rk Tarih Kurum u
de Atatrk milliyetilii kesinlikle rk olmamtr. Dnemin en sivri yasas olan 1934 s
Yaynlar, Ankara, 1969,
kn Kanunu bile Trk kltrne ballk teriminde odaklamaktadr yargsna varmak 5. 18-25, 351-383.
tadr.17 16. Oran, age.,
s. 157-59.
Benzer ekilde Taha Parla da, Kemalist milliyetiliin, hukuki, kltrel ve hmanist cep
17. Oran, age.,
hesinin yannda, hi de munis olmayan ikinci bir yz daha olduunu ileri srmektedir. s. 231-237. Askeri
okullara girile ilgili
Parlava gre Kemalist Trk milliyetiliinin... ikinci ve hi de munis olmayan etnik ege
uygulam a iin, bkz.,
menlikli i siyaset yz... etnik olarak... birlik, teklik anlamndadr... Kemalizmin Milli- Toker, age., s. 383.
 vctilik ilkesi, aznlklar konusunda... bir etnik egemenlik, tekelcilik, dlayclk boyutu da
tar... Kemalist Trk milliyetiliinin, i politikada hukuki ve kltrel milliveti olan bi
rinci yznn yannda, ezilmi uluslarn defansif milliyetiliini aan, rki-etnik oven mil
18. Parla, age., 207-211.
Belirtm ek gerekir ki,
liyeti bir ikinci yz daha olduunu teslim etmek gerekiyor. 18
Parla'nn bu yorum una Bir siyasal sylemin kendi bnyesinde baz i elikiler tamas, zamana, mekna ve art
dayanak yapt
dem eler (Buharal lara gre bu sylemi oluturan unsurlardan bazlarnn n plana kmas, dierlerinin za
tem silcilere "karnda" man zaman daha geri plana dmesi, ok yadrganacak bir olay deildir. Kemalist sylem
olarak hitap edilmesi,
T rklerle Bulgarlarn
de de, sadece milliyetilik konusunda deil, mesela demokrasi, birey hrriyetleri, laiklik ve
ayn soydan devletin ekonomideki rol gibi dier temel sorunlarda da birbiriyie eliik ifdeler bulu
geldiklerinin
nabilir. Trk siyasal hayatna otuz vla yakn egemen olmu, bu sre iinde ok deiik
belirtilm esi, sporcularla
sohbet srasnda rkn artlara uyarlanmak ve ok deiik sorunlarla mcadele etmek zorunda kalm bir siyasal
gelitirilm esinden sz
akm ierisinde zaman zaman deiik uygulamalarn n plana kmasn doal grmek ge
edilm esi, Kerim an
Halis'in dnya gzeli rekir. stelik, 1930lu yllar gibi Avrupann ok byk blmne otoriter, rk milliyet
seilmesi dolaysyla ilik anlaynn egemen olduu bir dnem de, bunun -bizce tali- baz ynlerinin Trki
T rk rknn asil
g zelli in in yede grlmesi deil, bu etkinin bu kadar snrl kalm olmas hayret edilecek bir husus
vurgulanm as, tur. Bir siyasal sylemin salkl olarak deerlendirilmesi, o sylemin bir btn olarak ve
Erm enllerin bu lkede
hibir hakknn -bu,
dnem inin artlar iinde incelenmesini, ana dorultularyla geici ve tali sapmalarn birbi
ancak toprak talebi rinden ayrlmasn gerektirir. Kemalizmin milliyetilik sylemi bir kl halinde ele alnd
hakk olarak
nda, onun hukuki ve kltrel cephesinin ok daha ar bastna kuku yoktur.
yorum lanabilir-
o lm adnn ifade Ne var ki bu saptama, Trk milletinin ana tanmlayc unsuru olarak kabul edilen kltr
edilm esi) deindikleri
konular itibariyle hayli birliinin hayli yekpare (monolitik) bir biimde algland gereini deitirmemektedir.
m arjinal niteliktedir. Bu Devlete sadakat ve siyasal vatandalk kavramlarn aan bu anlay, lke iindeki eitli alt-
yorum a hak
verdirebllecek yndeki
kimliklerin tannmasna ve hukuka himaye grmesine imkn vermemitir. Bugn tartl
tek beyann, A tatrk'e mas gereken temel sorun, bu yekpare kltr birlii anlaynn aynen mi devam ettirilece
deil, M ahm ut Esat
i, yoksa emsiye bir Trk kimlii altnda altkimliklerin serbeste ifadesine ve gelitirilme
B o zkurta alt olm as da
dikkat ekm ektedir. sine imkn verecek tarzda deiime mi urayacadr.

Ergun zbudun. Prof. Dr.

Bilkent niversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm retim yesi
 TRKYE'DE KMLK
POLTKALARININ DOUU*
A ye Ay ata

Trkiyede her zaman okkltrlii gruplar olmu, ama kimlik politikalar ancak son d
nemlerde Trk politik sistemi iin merkezi bir nem kazanmtr. Birok aratrmada b u
nun, devletin baskc nlemleriyle ertelenmi ge bir gelime olduu ne srlmtr. Bu
argmanlar reddetmeyecek, ama farkl bir yaklam getireceim. Trkiyede 1980li yl
larda kimlik politikalarnn ortaya kmasn hzlandran ya da balatan baz sosyoekono
mik gelimelere dikkat ekmeye alacam. Bunlarn sz konusu gelimelerin tek nedeni
olduklarn savunmayacana. Tersine, dier birok uluslararas, kltrel ve politik faktr
de bu srete rol oynam olabilir.
1980li yllarn ba iki elikili eilimle tanmlanabilir. Askeri darbe ciddi siyasi istikrar ve
bask nlemleri benimsemi, ayn zamanda da eski liberal ynelimli anayasann yerine, ka
t ve kontrol ynelimli bir anayasa getirmitir. Bu nedenle, seimle gelen ilk hkm et eko
nomide liberalizmi savunuyor, dnya ekonomisiyle tam entegrasyonu hedefliyordu. T r
kiye 1980lerde, tm de daha ak, rekabeti bir pazar ekonomisi gelitirmeye ynelik
kkl deiimler yaamtr. O n yl boyunca srdrlen bilinli globalleme politikas b
yk ekonomik dnmlere vol am, ama yararlar btn nfus tarafndan eit biimde
pavlalmamtr. 1980lerde kr-kent nfus orannda yzde 2 0 lik bir deiim olm utur.1
1970lerden farkl olarak kyller, sanayide istihdam olana bulunan kentlere gmemi-
lerdir. Bunun sonucu olarak isizlik oran artmtr. Gelir diferansiyelleri de genilemitir.
Yaam, zellikle toplum un yoksul kesimleri iin ok giilemitir. G SM H da alt snflarn
pay ciddi lde azalmtr.2 Sosyal yardm hizmetleri kstlanm ya da ihtiya duyanlarn
* Daha nce N ew
yalnzca bir blmne ulaabilmitir. Perspectives on Turkey,
dergisinde (S. 17, g z
Liberal ekonominin ortaya kmas, Trkiyenin ekonomik ve toplumsal yapsn deitir
1997) yaynlanan bu
di, ama politik liberalizmle tamamlanmad. Sistemin yeni politik talepleri karlayamama yaz Zlal Kl
s, giderek sistemin bizzat kendisi konusunda tartmalar ve rahatszlk yaratt. Toplumsal tarafndan evrilmitir.

1. DE, Statistical
snflar arasndaki dengesizliklerin bymesi nedeniyle yoksul kesimlerin honutsuzluu
Yearbook, DE
nun artmas, fke ve huzursuzluklara yol at. 1990l yllar Trkiyede bu huzursuzluk ve Yaynlar, Ankara, 1985.
fkenin dile getirilmesine ve bunlara yant verme abalarna sahne olm utur ve olmaya d e 2. enses, F., Trkiye'de
G e lir Dalm , Gelirin
vam etmektedir.
Yeniden D atm ve
Globalizm sonucu enternasyonalizmin artmasna ve devletler arasndaki snrlarn erimesi igc Piyasalar,
A nkara, 1990;
ne karn, kimlik politikalarnn daha da nem kazand ne srlmtr. Bu durum , kl zm ucur, S., Yen i M illi
trn homojenlemesine kar bir savunma olarak alglanabilir. Trkiyede 1990l yllar G e lir Serisi ve Gelirin
Fon ksiyo nel Dalm
da kimlik politikas, bir yandan artan eitsizliklere, te yandan da toplumsal, politik ve kl Geici Tahm inleri 1968-
trel egemenlie kar protestoyu ifade etmenin bir arac haline gelmitir. O te yandan 1994, B oazii
niversitesi
uluslararas konjonktr, bu protestonun ekonomik bir mcadele yerine kimlik sylentine
A ratrm alar, stanbul,
kanalize edilmesine katkda bulunmutur. 1985.
 Trkiyede kimlik politikalar yeni toplumsal hareketler biimini almamtr. lkede bir
ka evre grubu, birka bar hareketi rgtlevicisi, daha da az sayda insan haklar aktivis-
ti vardr. Buradaki tek istisna, byyen kadn hareketidir. Trkiyede ne yeni deerler, ne
de yeni politik katlm biimleri fazla destek bulmamtr. Ancak, lke apnda bir rg t
lenme olarak tad byk potansiyel asndan kadn hareketine ksaca deinecek ve bu
nun dier gruplarla bir karlatrmasn yapmaya alacam.
Cum huriyet dnemi reformlarndan en ok yararlanan kadnlar olmutur. Yeni kimlik p o
litikalarnn baz sonular eitsizlikleri artrm, Trkiyede kadnlarn konumuna kar bir
tehdit oluturm utur. 1990larda kadn gruplar bir yandan Batdaki feminist hareketlerin
etkisivle veni talepler ne srmekte, bir vandan da Cum huriyet reformlarnn, ulus-devle-
tin ve laikliin savunmasnda aktif roller stlenmektedirler. Kadnlar farkl biimlerde r-
gtlenmekte, hem politik bask gruplar oluturmakta, hem de yardmsever amalarla bir
araya gelmektedirler. Baarl rgtlenm eler gerekletiren slamc kadnlar olmasna kar
n, orta snf kadnlarn ounluu laikliin korunmas konusunda duvarldr ve laiklik
yanls aktivistlcrin nemli bir kesimini oluturmaktadr. imdi periferilerde rgtlenerek
etkilerini lkenin en cra kelerine kadar yaymaktadrlar. Kadn gruplarnn baars
nemli lde cumhurivcti ideolojinin savunusuyla ilikilendirilmi ve artan globalleme
abalarndan olumlu etkilenmitir. farkllklarna karn, hareketin ounluu C um hu
riyet rejimini engelleyici deil, gelitirici bir faktr olarak grmektedir.
Trkiyedeki kimlik politikalar uluslararas alanda Krt ayaklanmas ve slam fndamen-
talizmi araclvla duyulmutur. Gerekten de bunlar iki ana bileeni oluturmaktadrlar.
Ama ayn derecede nemli bir nc boyut, yani Alevilerin tepkileri, ayn derecede dik
kat ekmemitir. Bunlarn her birini tek tek tartarak, son dnemdeki gelime izgilerini
incelemeye alacam.

Krtler
Trkiyedeki etnik gruplar 29 dil grubundan ve ok sayda mezhep ve tarikat ieren
dinden oluur.3 Trk toplununum yksek dzeyde okkltrl olmasna karn, Trki
yede etnik szc her zaman Krtlerle balantlandrlmtr. K rt , O rtadouda
drt devlet arasnda politik olarak blnm, aralarnda din ve dil farkllklar olan bir gru
bu ifade eden genel bir kavramdr. Trkiyede Krtler iki slam mezhebine bal olup,
yzde 30u Alevi, yzde 7 0 i Snnidir. Snniler de kendi ilerinde af ve Hanefi tarikat
larna ayrlrlar. Dil asndan Kurmani konuanlar en byk grubu oluturmaktadr, ama
neredeyse tmyle farkl bir dil olan Dimili konuanlarn says da az deildir. Ayrca, Kur-
maniye daha yakn bir dil olan Sorani de konuulmaktadr.4
Kiirtlerin Cumhuriyet dnem inin balangcndaki durum u sosyal ve politik olarak incelen
diinde, modern laik bir devletin temsil ettii eylerin antitezini oluturduklar grlr.
3. Andrew s, P., E thn ic
Groups in the R epublic Krt toplum unun en belirgin zellii, airet reisleri ve Nakibendi eyhleri gibi ara kurulu
o f Turkey, Dr. Lud w ig
lard. ok sayda farkl dil konuan tabi bir rktlar. ounlukla gebe olduklarndan,
Reichert Verlag,
W iesbaden, 1989. devlet snrlar bile anlamsz kalyordu. Devlet aygtlar olmad gibi, aydnlar, geni bir
4. Izady, M. R., The eitilmi insan zmreleri de yoktu. Krtler homojenlemeye ve giderek artan entegrasyo
Kurds: A Concise
na kar kmaya altlar. 1920li ve 1930lu yllardaki ayaklanmalarn tm n ordu, d
H andbook, Taylor and
Francis, Londra, 1992. man airetleri birbirine kar kullanarak bastrd. Bu ayaklanmalara ada anlamda ciddi
bir halk katlm olmad, nk airet ve din ballklarn yanstan bu ayaklanmalarn me
ruiyeti de bu temellerden kaynaklanyor, milliyetilie dayanmyordu.
1930lardan 1980lere kadar geen yaklak elli ylda blgede nemli politik karklklar
yaanmad. Trkiyenin dousunda Krtlerin yaad iller Osmanl dnem inde lkenin
bat kesimlerinden ekonomik olarak tecrit edilmiti. 1920lerde Trkiye, Irak ve Suriye
arasnda yeni ulusal snrlar izilerek, Krtlerin ounluunun yaad blge blnd ve
alanlar ekonomik olarak da birbirlerinden koptular. Trkiye Cum huriyetinin ilk on ylla
rnda Krtler yalnzca lkenin batsndan deil, bir zamanlar ekonomik btnsellik tava
bir blgeden de kopmu oldular.
u anda Trkiye ve Krtler, her eyden nce, zor ve bazen acl bir ekonomik entegrasyon
sreci yaamaktadr. Birinci olarak, 1960lardan itibaren bat Trkiyeye g eden milyon
larca Krt sayesinde artk Krtlerin lke apnda kiisel ilikileri ve alar olumutur. kin
cisi, artk meta ticareti balca lkenin bat kesimleriyle yaplmaktadr. Devletin Gndcvdo-
u Anadolu Projesi (GAP) gibi projelere ekonomik yatrmlar genilemi ve derinlemitir.
GAP araclyla arazi sulamas sonucunda tarm retiminde 14 kat art beklenmekte ve y
renin dnyann nde gelen budav reten blgelerinden biri haline gelecei anlalmakta
dr. Uiincs ve daha da nemlisi, G nevdoudaki baz illerde kk salmakta olan sanayi
leme muhtemelen blgenin geleneksel yapsnda deiikliklere yol aacaktr.
Blge, tarihinde ilk kez, btn bu byk altst olular iinde, hzla Anadolu ve Avrupa ile
btnlemektedir. Bunun kalc ve kkl sonular olacaktr. 1980lerde ve zellikle
1990larda sosyal ve ekonomik olarak byk farkllamalar gsteren Krtlerin nemli bir
kesimi geleneksel yurtlarnn dnda yaamakta, Gaziantepten Antalyaya uzanan Akde
niz sahiline, byk kentlere ve Avrupaya yerlemektedir.
Trkiyedeki Krt gnn drt boyutu vardr. Bunlardan birincisi gebelerin dzlk
lerdeki kylere yerlemeleri, kincisi blge iinde kyden kente g, nciis ise bat T r
kiyeye ve byk kentlere gtr. Krtlerin Trkiyenin dier kesimlerine dalmasndan
nce bile, dou Trkiye kentlerinde nfusun ounluunu Krt olmayanlar meydana ge
tirmekteydi. Bu nedenle, Krtlerin son otuz yldaki nfus hareketleri, saysal olarak ege
men olduklar yrelerin kentlerinde bile kentsel etnisite sorunlar yaratmtr. D rdnc
g eilimi mlteci ve gmen ii olarak Avrupaya ynelmi, burada etnik bilince sahip
bir diaspora yaratmtr.
Trkiyenin halen kar karya olduu kentsel etnisite sorunu, farkl gruplarn rekabet
iinde bir arada yaamasna yol amaktadr. Bu iki ynl bir sretir. Bir yandan, artan e t
kileim farkllklarn bilincine varlmasna neden olarak, gl bir onlar ve biz duygu
su yaratmaktadr. Kentsel ortamlarda Krtler yalnzca dier dil gruplaryla farkllklarnn
bilincine varmakla kalmamakta, lkenin deiik blgelerindeki Krtlerin varlndan da
haberdar olmaktadrlar. Dil ve vaam koullarndaki bu yaknlk onlarn kendilerini kolek
tifler olarak grmelerine yol amakta, bazlarnda bir aznlk bilinci gelimektedir. Azn
lk bilinci sayesinde alar gelitirmekte, bu alar da onlarn politik glerini ifade etm ele
ri ve kaynak tahsisinde yeni talepler ne srmeleri ilevini stlenmektedirler. Bu sre ara
clyla, dierleri karsnda grup kimliklerini tanmlamaya balamaktadrlar.
te yandan, kent toplum unda uyum ve entegrasyon sreleri son derece gldr. Krt-
lerin ana ynelimleri bu entegrasyon eilimi dorultusundadr. Kentlerdeki kk ayr
m topluluklarn gayri resmi etnik alar, kltrel rgtlenmeler ve ekonomik ve politik
kar hareketleri gibi uygulamalarnn tm , ayrlmaktan ok Trk siyasasyla daha fazla
entegrasyona yneliktir. lkenin bat kesimlerinde bir Krt kimlii oluturabilirler, ama
kendilerini belirgin bir kimlie gre snflandrdklarnda bile bu hl egemen toplum un
bir paras olarak yaplm bir kategorizasyondur. Krt kimlii bir ayrlma ya da ie kapan
ma arac olmaktan ok, farkllklarn aklama, iletiim alarn kurma, kaynaklarn sefer
ber etme ve iktidar aracdr.
Ne var ki, kentlerdeki etnik ilikiler her zaman sorunsuz deildir. Tersine, gerginlikler ve
gl bir iddet potansiyeli vardr. Trk toplum u, iinde byk eitsizlikler olan bir to p
lum haline gelmi, Batllama ve laiklik blgesel ve kentsel sekinlerle kitleler arasndaki
farklar artrmtr. zellikle de son yirmi ylda byyen gelir farkllklar nedeniyle, to p
lumsal snflarn ekonomik konumlar ve yaam biimleri arasndaki uurum derinlemi
tir. Bu balamda, Kiirtlerin zgl bir konumu vardr. Birincisi, zellikle de ekonomik p o
tansiyel asndan Kiirtler dikey farkllama gsteren bir gruptur. Byk sen et sahibi Krt-
ler vardr. Son yllarda ok zengin ve tannm baz Krt iadamlar ortaya kmtr. kin
cisi, Krtler arasndaki dikey balantlar airet kltr ve feodal kltr nedeniyle gliidr
ve kentsel ortam da etnik alar araclyla pekimektedir. nciisii, Krtler eitli neden
lerle i yaamn ve kk giriimcilii tercih etmektedirler ve kentsel alanlarda kimi tica
ret alanlarnda tekel hkimiyeti kurmu durumdadrlar. te yandan, ok sayda Krt ya i
sizdir ya da inaat sektr gibi gvencesi olmayan ilerde almaktadr.
1980den bu yana yiizbinlerce Krt ekonomik nedenlerle kylerini terk ederek kentlere gel
mitir. lkedeki genel skntyla akan bu g, bazlarn i pazarnda ok gvencesiz ko
numda brakm, gecekondu blgelerindeki akrabalarna baml klmtr. Byyen eitsiz
lik Trkiyedeki btn etnik gruplar etkilese de, her grup bunu lkenin ortak bir sorunu
olarak deil de, kendi sorunu gibi grme eilimindedir. Eitim seviyelerinin daha dk
olmas ve dil sorunlar, Krtlerin bu sorunu daha keskin bir biimde hissetmesine neden o l
maktadr. Ayrca, PKKnn iddet eylemleri, dklen kana oranla artc derecede dk ol
makla birlikte, belli bir Krt dmanl yaratmtr. te yandan, gl, dayanmac, dikey
rgtler ve bunlarn zora bavurmas zaman zaman kentlerdeki dier komu gruplar onlar
dan uzaklatrabilmektedir. Btn bu faktrler atma tohumlarn ekmektedir.
Ksacas, i farkllamalarna ramen Krtler kent yoksullarnn nemli bir orann olutu
rur. Ulus-devlctin var olan normlarna gre davrandklarnda herhangi bir olumsuz ayrm
clkla karlamamakta, dolaysyla milletvekili, cumhurbakan ve her ey olabilmekte, an
cak kolektif bir z kimlie sahip olma haklar tannmamaktadr. rnein, ok yakn za
manlara kadar kamusal alanlarda Krte konumak vaakt ve cezalandrlrd. Bu da bir
ok Krtte, zellikle de eitimli kesimlerde, fke yaratmtr. Bu yasak son on vlda kald
rlmtr. Krte yaym ve yayn yapmak artk m mkndr. Cum huriyetin etnik gruplara
ynelik politikas homojenlik stne kurulu eitlik olmutur. oulculuk taleplerinin,
farkl zellikleri vurgulayarak ayrmcla yol aacandan, bunun da eitsizlikleri artraca
ndan korkulmutur.
Bu politikalara gsterilen kabul ve tepki son seim sonularna yansmtr. lk kez bir par
ti, Halkn Demokrasi Partisi (H A D EP), seime etnik bir gndemle ve Krtler iin, ayr
lk olmasa da, kimi federalist istemlerle katlmtr. lke genelindeki oylarn yalnzca yz
de 4 ,1 ini alan partinin oylarnn dalm ok anlamldr. N fusunun ounluu Krt k
kenli olan illerde HADEP oylarn ortalama drtte birini alm, iki seim blgesinde bu
oran neredeyse yarya karmtr. Ancak, bu illerde en ok oy alan parti genellikle slam
c Refah Partisi olmutur. Bu sonu etnik ve politik bilince sahip olunduuna ve Trk ege
menliine kar tepki duyulduuna iaret etmektedir. Ama asl artc olan kentlerdeki so
nutur. G etmi byk bir Krt nfusa sahip kentlerde bile, bu etnik partinin oylar ok
dk seviyelerde kald. rnein, Kiirtlerin nfusun yarsn olmasa bile, te birini olu
turduu sylenen Adana ve elde HADEP oylar yzde 7 ile snrl kald. Daha byk
m etropoliten alanlarda yzde 4 iin altnda kalan bu oran, baz sosyalist oylar da ieriyor
du. Kentli ve gm en Krtler federalist etnik ayrlklara ve Krt milliyetilerine oy ver
mediler. Tersine, etnik olmayan partilere ov vererek, daha fazla entegrasyondan yana ter
cih kullandlar. M uhtem elen, kentsel etnisiteyi yaadktan sonra, etnik kimliklerini daha
fzla vurgulamann kentlerdeki statleri zerinde olumsuz etkisi olabileceinden, daha
fzla ayrmcla ve eitsizlie yol aacandan korkmulard. Bu seim sonular C um hu
riyet politikalarnn baars ve baarszlnn iyi birer gstergesidir: Bu politikalar kent
lerde baarl, Krt blgelerinde ise baskc olmulardr.
Avrupaya g Krt etnisitesine yeni bir boyut eklemitir. Krt milliyetiliinin beii Kiir-
distan diye adlandrlan blge deil, Avrupadr. Krtler birok nedenle Avrupaya g
mlerdir. Nedenlerin ou ekonomik nitelikli olmakla birlikte, Krtler etnik gerekeler
le birok lkeden siyasi iltica hakk alabileceklerini kefettiler. Bu haktan yararlanmak iin
politik bir kimlik gstermeleri gerekliydi. Batda, gmen topluluklar arasnda okkiltr-
llk, ok eitli nedenlerle ve zellikle de ev sahibi lkelerin politik sistemine uyum sa
lanabilmesi iin tevik edilmektedir.5
Trkiyede Krtler son altm yldr ilk kez iki ynl bir bask altndadrlar. Kentli Krtler
devlet ve toplumla daha fzla btnlemektedirler ve btnlemenin bu lkede kaynakla
ra ulaabilmenin en nemli yolu olduunun farkndadrlar. Krt milliyetileri ise ayrlk
bask yapmaktadr; baz Krtler bvlece yeni bir kimlik edinmekte, bu kimlik araclyla
da farkl kaynaklara ulaabilmektedirler. Krtler sivil toplum un, devletin ve uluslararas
glerin etnik kimlik boyutunun yan sra, ekonomik, toplumsal ve politik boyutlara da sa
hip basksn hissetmektedir.

Aleviler
Sesleri daha az duyulsa da, Alevi toplum u da Krt nfus kadar kkl ve dramatik deiik
likler yaamtr. Trkiyenin her yresinde Alevi kyleri olmakla birlikte, Aleviler gemi
te hemen tmyle krsal bir nfus oluturuyorlard. zellikle de O rta Anadolunun d o u
sunda younlamlard. Son 40 ylda ok sayda Alevi kyden kente g etmitir. Bugn
5. Soysal, Y., Lim its o f
ise Alevilerin ok byk ounluu kentlidir ve Ankara nfusunun yaklak yzde 2 5 ini, Citizenship, Chicago
stanbul nfusunun ise yzde 15-20sini Aleviler oluturmaktadr. University Press,
Chicago, 1994.
Alevilerin Osmanl dnem inin balarndan bu yana bir kar kltrleri olmutur. Osmanl 6. Vergin, N., "D in ve
politikalarna direnmi, bvlece kendilerini Snnileme basklarndan korumulardr. Os- M uhalif Olm ak: Bir
H alkn Dini Olarak
manlnn okdilli, kentli, elitist kltr karsnda Aleviler gebe, pastoral, verleik dini
A levilik", Trkiye
kurallara kar olan Trk unsurlar temsil etmilerdir.6 Ancak bu kltrel muhalefet, doa Gnl, S. 17, 1991.
 s itibariyle laik olan C um hurivetin ilk dnem lerinde ok nemli olmutur. Merkez sa
hkmetlerin iktidara geldii 1950lere kadar, Aleviler C um huriyetin ateli savunucular
olmulardr. Ama o tarihten sonra devlet, kamu yaamnda Snni uygulamalarn giderek
artan egemenliine paralel olarak dini etkinliklerini geniletmitir. Devlet (Osmanl d n e
minin tersine) Alevileri potansiyel bir tehdit olarak grmemektedir. imdi eilim tersine
dnm tr; devletin artan Snnilemesini kendileri iin bir tehlike olarak gren Aleviler-
dir.7 Bu gl tehdidin, kendi zgn kimliklerini korumalarn ok gletireceinden
korkmaktadrlar. te yandan, Batllama ve kentleme onlara dier bir adan bask yapan
homojenletirici faktrlerdir. Geleneksel olarak kk ve kapal topluluklarn dini olan,
Aleviliin kimliini kentsel alanlarda korumas son derece zorlamtr.
Dier birok etnik gruptan farkl olarak, Snni ve Alevi topluluklar arasnda hep keskin ay
rmlar olmutur. Karma evlilikler hemen hi yoktur ve tarih boyunca, byk ounlukla
krsal kesimde ve kendi ayr kylerinde yaayan Alevilerle Snniler arasndaki ilikiler asga
ri dzeyde olmutur. 1960lardan bu yana kyden kente g sonucu, iki toplum arasn
daki etkileim artm, bu nedenle de imdiye kadar gizli kalm farkllk ve elikiler su y
zne karak, ak eliki ve atmalara yol amtr.

7. Ayata, S., "Patronage Balca sorunlu alanlardan biri, slamn farkl uygulanma biimlerinden kaynaklanan kl
Party and State, the trel alandr. Aleviler genelde dzenli namaz klmak gibi kimi slami uygulamalara daha
Politizaton of slam n
Turkey", The M iddle
az uymakta, bu da onlarn dini arpttklar sylentisine neden olmaktadr. te yandan, gi
East Journal, S. 50(1), derek kentlemeleri Alevilerin, bata toplumsal cinsiyet rolleri olmak zere, daha modern
1995, s. 40-57.
ve laik yaam biimlerini benimsemelerine yol amtr.8 Alevi kadnlar kamusal yaamn
8. Gke,B.,
G ecekondularda
tm alanlarna daha ok katlmaktadrlar. stihdam oranlar, eitim dzeyleri belirgin bi
A ileleraras Geleneksel imde daha yksek, kapanma biimleri ise Snni kadnlara gre daha az baskcdr.9 Bu da
D ayanm ann ada
Organizasyonlara
gruplar arasnda namus ve cinsiyet rolleri konusunda yeni sorular yaratmakta, Snni aile
Dnm , TC ler bylesi gnahkr kiilerle ilikiye girmek istemediklerinden aralarndaki uurumu d e
Babakanlk Kadn ve
rinletirmektedir.10
Sosyal H izm etler
M avirlii Yaynlar, kinci sorunlu alan snftr. Son otuz ylda Aleviler iki tr toplumsal hareketlilik yaamlar
Ankara, 1993.
dr. lk aamada, kyden kente ve Avrupaya g, onlara yukar doru hareketlilik iin
9. Acar, F
"Bireyleraras ilikiler ve nemli olanaklar sunmutur. Gerek yurtdnda, gerekse rgtl sanayi sektrnde istih
Cinsiyet Rolleri" dam olanaklarndan yararlanan iilerin nemli bir blmn Aleviler oluturmulardr.
G ecekondularda
A ileleraras G eleneksel H er iki durumda da, grece iyi bir gelir kazanmlar, tketim mallar satn alm ve kk
Dayanm ann ada yatrmlar yapmlardr. Birdenbire kentsel alanlardaki gerek ii snfnn byk kesimleri
O rganizasyonlara
D nm , B. Gke ve ni oluturmu, ocuklarnn eitimle elde edilebilecek orta snf mesleklere sahip olmasn
ark. (der), hedeflemilerdir. 1980lere kadar, politikadaki ykselen sosyal demokrasi dalgasna lkede
TC Babakanlk Kadn
ve Sosyal H izm etler
ki ekonomik byme elik etti ve Aleviler sola ve sendikalamaya yatknlklar dolaysyla
M stearl Yaynlar, politik adan nemli bir grup haline geldiler. 1970ler boyunca gerek merkezi hkm et
Ankara, 1993.
te, gerekse belediyelerde kimi kez nfus oranlarn da aan bir g kazanmaya balayan Ale
10. Gne-Ayata, A.,
"Kentsel Trkiye'de
viler, 1980lerden bu yana, politik ve ekonomik olarak aa doru bir hareketlilik yaamak
Toplum sal Cinsiyet ve tadrlar. cretlerdeki de paralel olarak rgtl ii snfnn nemi azalm, bu neden
Etnik Kim lik,
Cu m h u riy e t D em okrasi
le toplumsal bir grup olarak ekonomik durumlar ktlemitir. imdi bu aa doru ha
ve Kim lik, N. Bilgin reketlilik eilimine yeni bir boyut katlmtr: nemli blm sosyal demokrat belediyeler
(der.), Balam Yaynlar,
de istihdam edilen Alevilerin ilerini, grevi devralan yeni sac ynetimler tehdit etmekte
stanbul, 1997,
s. 197-205. ya da ellerinden almaktadrlar. Ayrca, aralarndaki dikey dayanma balar zayftr. Gl
bir burjuva kesimleri yoktur.11 Topluluk olarak dikey farkllama yaamam, i dnyasna
fazla ilgi gstermeyerek, eitim araclyla hareketlilik kazanmay tercih etmilerdir. Ei
timli orta snln toplumsal stats ve gelir dzeyi son on yldr dmektedir. Bu nedenle,
ocuklar iin koyduklar hedefler asndan bile beklentileri umutlu deildir.
Politikada, Aleviler sosyal dem okrat partilerde etkinliklerini artrmlardr, ama sol bir b
tn olarak prestij ve g kaybna uramtr. Soldaki Alevi egemenlii bu ideolojinin daha
da marjinallemesine yol amtr. Solculukla Alevilik, saclkla Snnilik arasnda bir ba
kurulmas, iki toplum arasndaki eliki potansiyelini glendirmitir. Aradaki farkllklara
ideolojik bir boyutun da katlmasyla meydana gelen baz ak atmalar, stanbulda bir
ayaklanma ve Sivasta bir otelin yaklmasyla sonulanmtr. Alevi toplum u dayanmac
dr ve bir muhalefet geleneine sahiptir. Kardelik tr rgtlenm enin geleneksel avantaj
lar, krsal alanlardaki izole topluluklar, toplumsal snf ve yaam biimi asndan hom o
jenlikleri ve karlkl yardm alar bu dayanmay pekitirmitir. slamclardan ve militan
milliyetilerden duyduklar korku sonucu, toplumlarn politik bir vap halinde seferber e t
mi, hatta bazen silahl savunma rgtleri oluturmulardr. Bu silahl rgtlenmelere
bir rnek stanbuldaki Gazi Mahallesi olaylarnda grlmektedir. Bir Alevi kahvesine
mehul bir kii tarafndan ate aldnda, silahl Alevi genleri ok ksa (bir saatten az)
bir sre iinde harekete gemilerdir. Savlan artan Alevi dernekler; onlarn kimliklerini
politikletirmekte, Aleviliin yalnzca bir dini uygulama deil, solculuu, toplum culuu,
paylamay ieren bir kltrel kimlik olduu iddia edilmektedir.
Alevi toplum una ynelik bir dier tehdit, devletin giderek daha fazla Snnilemesidir.
Cum huriyetin klasik laik ideolojisi, lkeyi 1950den beri neredeyse srekli yneten sa
kanat hkmetlerce ihlal edilmitir. Devlet Snni uygulamalar, doru slarni uygulamalar
olarak kabul etmi ve hizmetleri buna gre dzenlem itir.12 Alevi uygulamalar dikkate
alnmamtr; Alevilerin kendi cenaze trenlerini yapmalarna bile izin verilmemektedir.
Kaynaklardan aldklar pay yalnzca dini faaliyetlerde deil, dier kamusal alanlarda da
azalmaktadr. rnein, poliste (enformel olarak) ayrmcla maruz olduklar kansndadr-
lar. Bu doru olmasa bile, Aleviler slam fundamentalizmi nin ykselii ve bunun Diya
net leri Bakanlndaki egemenlii karsnda ayrmcla uradklar duygusundadrlar.
Aleviler, Snni gruplardan gelen tehditlere kar korumasz olduklarna inanmaktadrlar.
Kz karma ya da komu kavgalar gibi gnlk elikilerde, polisin kar taraf tutaca ve
onlar korumak istemeyecei kansmdadrlar. Bu tr atmalar sk sk, devletin ve to p lu
mun slamc, milliyeti ve Snni kesimlerinin temsilcisi olarak grlen polisi de iine ala
cak biimde genilemektedirler. lgin olan orduya giivenilmesidir. Byk olaslkla bunun
nedeni ordunun daha laik olduuna inanlmas ve zorunlu askerlik hizmeti nedeniyle as
kerler arasnda Alevi orannn yksek olmasdr. Bazlar, eski topluluun zlmesinin 11. ener, C., A le vilik
Olay, Cem Yaynevi,
Alevi cemaatinde gvensizlik duygusu yarattn ve bu zlmenin, sreklilii cemaate
Ankara, 1991.
bal olan dini kimliin ihlaline yol atn ne srmektedir. Aleviler cemaatlerini yeni bir 12. Ayata, ., agm.
temelde oluturmaya almakta, cemaatin solcu dayanma erevesinde yeniden dzen 13. Yldrm , E.,
lenip formel derneklerle gvenceye alnmas ise kimliin politiklemesine yol amakta, bu Trkiye'de Siyaset
Sreci ve Profesyon el
da cemaatin grntsn deitirmektedir. Siyasette B enliin
Kurulm as: SH P rnei,
Alevi cemaati sol ve laik politikalarn ateli destekleyicisi olm u,13 ancak, son yllarda so
A rk Yaynevi, Ankara,
lun koalisyon orta olduu bir dnem de bile slamcln yeniden ykselmesi sonucu bii- 1995.
 vk bir hayal krkl yaamtr. Bu hayal krkl onlar oylarn sol kanat partiler arasn
da blmeye ve kendi partilerini kurmaya yneltmitir. Trkiyede bugn solun tek salam
destekisi Alevi aznlktr. Ve bu solculuk onlar iin kimliklerini gstermenin yollarndan
biri olmutur.

slamc hareket ve kktendincilik

1970lerden bu yana oylarn ortalama yzde 10u hep slamc kktendincilere gitmi, bu
durum ok tartlm, ama endieye yol amamtr. Ancak, 1994 ylnda Refah Partisi
(RP) nemli belediyeleri kazanp, 1995 genel seimlerinden birinci parti olarak ktn
da, kktendinciler laiklie kar bir tehdit olarak grlmeye balanmlardr.
1980ler dini inanlarda yeni bir canlanmann siyaset iinde ve dnda yaygnlat bir d
nemdir. Kurumsallam dine paralel olarak halk arasnda da dindarlk artmtr. slami kural
lara daha fazla uyulmaya balanm, Milli Eitim Bakanl ortaretim kurumlarna tannan
haklar dini okullara da tanmtr. Camilerin ve din grevlilerinin says katlanarak artarken,
Diyanet leri Bakanl vaklak 90 bin kiivi istihdam eden dev bir yap haline gelmitir.
Bunlarla ezamanl olarak, tarikat cemaatlerine ballk da artmtr. eitli Suf tarikatlar
kendi alarn oluturarak gerek politik, gerekse ekonomik adan nem kazanmlardr.
Tarikatlar ve dier slamc rgtlenmeler, pazar ekonomisi ve kent toplum unun vabanc-
latrc ve paralayc etkilerine kar bir dayanma a kurma abalarnda baarl olm u
lardr. Bunlar, kk kylerden uluslararas rgtlere kadar uzanabilen, bvlece slam
dnyasnn hemen her kesimiyle iliki salayan alar oluturmulardr. Tarikatlar topluluk
taki yoksullara da gvence salamaktadr. Dini propagandann yan sra, topluluklarndaki
yoksullara vardm etm ekten, niversite renci yurtlar amaya kadar ok eitli yardm fa
aliyetleri dzenlemektedirler.
Politik partiler ile dini cemaatler arasndaki ilikiler her zaman tartmal olmutur. Ama
gemite cemaatler farkl farkl partileri destekledii iin, slamc RPve verilen geni des
tek zellikle byk tartma konusu oldu. Btn eksikliklerine karn, en gl slamc r
gtn RP olduu tartma gtrm ez. Son seimlerde yzde 21,34 ile en yksek oy ora
nna ulaan RP oldu. Son on sekiz ay iinde oy oranndaki art yalnzca yzde 2,2 olm a
sna ramen, hem kayg uyandran hem de rahatlatc faktrler mevcuttur. ncelikle, b e
14. Acar, F The True lediyeleri ellerinde tuttuklar byk kentlerde RPnin oyu artmamtr. En nemli kaleleri
Path Party, 1983, 1989",
Political Parties a n d hl Kiirtlerin ounlukta olduu illerdir, ama H A D E Pe oy kaptrmlardr. RP, oy p o
D em ocracy in Turkey, tansiyelinin artmaya devam ettii O rta Anadolu yresinde ciddi ilerlemeler kaydetmi,
M etin Heper ve J. M.
Landau (der.), I. 6.
Konya ve Sivas gibi baz yerlerde oy oran viizde 4 0 a ulamtr.
Tauris, Londra, 1991;
Laik gruplar RPnin kaydettii ilerlemeleri hep aknlkla izlemektedirler. RPnin yanda
Levy, A., "The Justice
Party, 1961-1980", larn artrabilmesinin baz nedenlerini aklamaya alacam.
Political Parties a n d
D em ocracy in Turkey,
Sa, 1950den 1980c kadar, kitlelerin barndan doduu ve halka vakn olduu iddi-
M. H eper ve J. M. asndavd. San iddiasna gre, cazibesinin temelini halkn iradesine gre ynetim olarak
Landau (der.), I. B.
tanmlanan demokrasi oluturmaktayd.14 Bu, bir yandan poplist eilimleri artrrken, ay
Tauris, Londra, 1991.
15. M ardin, "Trk
n zamanda da sekinlerle kitleler arasndaki sosyal, kltrel ve politik farkllklar asgarive
Toplum unu incelem e indiren eitliki bir etos yaratt.15 1950ler ve 1960larda hzl bir gelime, ciddi bir by
Arac Olarak Sivil
To plum ", Defter, S. 2
me yaand, poplist politikalara ve krlarn yaygn biimde paylaldna tank olundu.
A ralk-O cak, 1987. Ancak 1980den bu yana, kalknmann yararlar halk tarafndan eit olarak paylalmamak-
tadr. Anavatan Partisinin (ANAP) temsil ettii sa, Trk tarihinde ilk kez eitliki etosu- Sekiz yllk eitim , imam
nu ve yoksul kesimlere ynelik poplist politikasn ihll etti. Ayrca, bu dnem de ANAP hatip okullar
tartm alar srasnda
etkisindeki medvada Tiirkivenin hzla Batl gelimi lkelere benzemekte olduunu vur Beyazt'ta gsteri, 1998.
gulatan, son derece antipoplist bir politik sylem egemenlik kazand. Medya stan
buldaki yuppilcrle New York gibi metropoliten alanlardaki yuppilerin yaam biimleri
arasndaki benzerlikten zellikle etkilenmi gzkyordu. Kitlelerin ulat yoksulluk,
eitsizlik ve hakszlklardan sz etmek dem ode oldu.
Merkez san tutum ve sylemindeki bu byk kayma, semenlerde byk hayal krkl
na ve oy verme rntlerindc deiikliklere yol at. Yabanclam semenler, 1970lerde-
ki gibi sola da snamvorlard. zal'n lm nn ardndan Demirelin cumhurbakan
olmasyla yeni bir hayal krkl yaand. Aralarndaki farklara ramen bu liderlerin ikisi de
gndelik dini yaam kltrn biliyor ve buna hitap etmek iin zel aba harcyorlard.
Buna karn, Doru Yol Partisinin (DYP) liderliine gelen iller, yalnzca kyllere ve
kent yoksullarna deil, Batllam orta snrlarn baz kesimlerine bile yabanc bir imaj i
ziyordu. Bu ani ve byk deiim RPyi, Demokrat Parti gelenei mirasnn ana alterna
tiflerinden biri haline getirdi.
slamc llP ye verilmi ot lar kukusuz bunlardan ibaret deildi. Tersine, partinin, kozmo-
politan stanbulun egemenliine tepki duvan tara burjuvazisini kendine ekmi olduu
nu gsteren birok aratrma yaplmtr. Ayrca, byk kentlerde Batllamaya tepki d u
yan muhafazakr kltrel gruplar vardr; buna benzer birok rnek verilebilir. te yan
 dan, kktendinci oylardaki art, 1980lerin politik deiiklikleri ve ekonomik sorunlar
balamnda da ele alnmaldr.
Bu nedenle, oylar olduka farkllam olan slamclarn balca destei kent yoksullarn
dan gelmektedir. H er ne kadar dindarln artmas ve Alevi kart duygular seimlerde ka
zandklar son zaferde bir rol ovnadysa da, en nemli faktrler taban rgtlenmeleri ve
kent yoksullarna cazip gelmi olmalaryd. Yerel aktivistler blgelerine um udu yalnzca
basit bir ideoloji biiminde getirmekle kalmadlar, yoksullara maddi kar, salk hizm et
leri ve tbbi yardm da saladlar. RPnin baarsnda en az bunun kadar, belki daha da
nemli yer tutan bir faktr de, yoksullarn gndelik yaam mcadelesine gsterilen sem
pati ve anlaytr.
RPnin propaganda malzemeleri ve ideolojisi zerine yaplm iki ayr aratrmada, parti
nin sylemi incelenmei ve olanaklar kt kesimlere ekici gelecek konularn vurguland
grlmtr. Sk sk ele alnan konular sosval adalet, blgesel, dini ve etnik eitlii de ie
ren eitlik, emee sayg, yoksulluk, isizlik, alk ve sosyal gvenlik sorunlarna zm ge
tirilmesi, kardelik, efkat, merhamet, kalknma ve adil idaredir.16 RPnin adil dzen slo
gan, Konyadaki semenleri tarafndan sosyal adalet, sosyal gvenlik sistemi, kamu m l
kiyetinin korunmas, rvete son verilmesi, Trkiye stndeki yabanc basklarn kaldrl
mas ve devletin milletiyle btnlemesi olarak yorum lanyordu.17
Refah Partisi bu sylemiyle yalnzca kent yoksullar arasnda deil, O rta Anadolu periferi-
sindc de desteini artrd.

Sonu
1980lerdeki sosyoekonomik gelimelerin, Trkiyedeki eitli gruplarn kimlik politikalar
stnde nemli bir etki yaptn savundum. 1980lerin sosyoekonomik gelimelerinin ol
duu gibi, bu politik hareketlerin de olumlu ve olumsuz yanlar olmutur. Bir yandan, T r
kiye politikasna yeni boyutlar katmlardr. rnein, grup kimliklerinin varl ve bunlarn
16. A kgz, N
"Kelim elerin Bys ve taleplerine yant verilmesi gerektii artk yaygn kabul gren bir olgudur. te vandan ok
24 A ralk Seim leri"
lu, zgl ve bazen eliik kimlik taleplerinin ortak paydalar ok benzer olabilir. Kimlik po
Trkiye G nl, S. 38,
Ocak-ubat. 1996. litikalarnn tesine giden sosyoekonomik talepler zaafa uratlmtr. Ekonomik olarak (ama
17. Yavuz, H., "Refah mutlaka homojenleme yoluyla deil) daha eitliki bir toplumla btnlemek isteyen dk
Partisi M odernlem enin
gelirli gruplarn sesi duyulmam, baz durumlarda ise gerici tepkilerle karlanmtr.
inde, Batllam ann
Dnda, Sistemin iinde, Trkiye deneyimi, kimlik politikalarna olumlu ve btnletirici yantlarn politik ve kl
Hkm etin Dnda",
Trkiye G nl, S. 38,
trel zmlerle snrl kalmamas, blgesel ve snf temelli eitsizliklerin almas iin eko
1996. nomik nlemleri de iermesi gerektiine iaret etmektedir.

Aye Ayata, Prof. Dr.

Orta Dou Teknik niversitesi Kamu Ynetimi Blm retim yesi
 TRK MODERNLEMES VE ULUSAL KMLK
SORUNU: ANAYASAL VATANDALIK VE
DEMOKRATK AILIM OLASILII
E. Fuat K eym an - Ahm et duygu

David H eld, Modern Devlet ve Siyasal K uram adl almasnda, devlet-toplum ilikilerinin
ge-modern zamanlarda geirdii deiim ve dnmleri zmlerken, siyaseti irdele
mek, olaslklarn tarihini ve tarihin olaslklarn eletirel bir tarzda irdelemektir ner
mesini kendisine yntemsel balang noktas olarak alr.1 Bu nemli nerme temelinde
modern Trkiyenin 1923den beri sregelen kurulu tarihine bakarsak, Cum huriyetin
75. kurulu yldnm olgusuna, bugn siyasal dzeyi ereveleyen tali kartlklarn ve
kutuplamalarn gerisinde bir alanda, eletirel dnce nda ve olumlu bir sylem iin
de yaklaabiliriz. Trkiye Cum hurivetinin 75 yllk m odernite tarihine, ya da erif M ar
dinin terminolojisini kullanrsak, Trk modernleme tarihine,2 ipso facto olumluluk
yklenmesi gereken bir adalama metafizii olarak yaklald zaman, siyaseti irde
lemek ve tarihi anlamak eylemi, kutuplamalar iinde snrlanmaktadr. Bylece eletirel
dnce toplumsal ilikileri aklama ve anlama srecinden dlanmaktadr. Bu da, yn
temsel dzeyde, tematik olan bir olguyu dogm atik bir yaklam iinde eyletirmeyi
gndem e getirmektedir. Buna karn, H eldin nermesi temelinde C um huriyetin 75.
kurulu yldnm olgusuna yaklamak, dolaysyla Trk modernleme tarihini eletirel
bir yntemle irdelemek, bizim bu tarihin hem bir olasln tarihi , hem de tarihin ola
slklar iinde yeniden tanmlanabilecek ve yeniden kurulabilecek tematik bir olgu o l
duunu grmemizi olanakl klacaktr.
Srekli birbirini besleyen, siyaseti dnm e eylemi zerine ontolojik snrlar empoze
1. Held, D., M od em
eden, demokratik toplum vizyonu ve oulculuk ethosuna kart, toplumsal ilikileri bir
State a n d Political
disiplin toplum u mant iinde rgtleyen ve bu anlamda da toplumsal gereklerden Theory, Stanford
University Press,
kopuk ve toplumsal taleplere yant veremeyen tali kartlklarn ve kutuplamalarn gerisin
Stanford, 1984.
de bir alanda Trk modernleme tarihini irdelemek, bugn kanlmaz bir gerekliliktir: 2. M ardin, .,
nk, C um huriyetin 75. yldnm n kutladmz bugn, avn zamanda, alar Key- Trkiye'de Toplum ve
Siyaset, iletiim,
derin vurgulad gibi, modernite projesinin krizini yaadmz bir zamandr.3 Anti- stanbul, 1994.
modern sylemlerin siyasal alanda glendii; moderniteden vazgemek taleplerinin yk 3. Keyder, ., "W hither
the Project of
seltildii ve taraftar bulduu; devlet-toplum /birey ilikilerinde ciddi bir ahlaki ve etik so
M odernity", R eth in k in g
runun yaand; dinsel, etnik, cinsel ve kltrel farkllk taleplerinin siyasallat bir za M od ernity a n d
N ational Iden tity in
manda, dier bir deyile modernite projesinin ciddi bir ynetebilirlik, meruluk ve
Turkey, S. Bo zd oan ve
temsiliyet kriziyle kar karya kald bir zaman biriminde, C um huriyetin 75. yln R. Kasaba (der.)
University of
kutluyoruz. Bu balamda, eer modernite projesine eletirel/sorgulavc/norm atif bir
W ashington Press,
ballk iindeysek, bu kutlamay bir olaslk olarak grp, bir olasln tarihi olan Seattle, 1997.
 Trk modernlemesini ge modern tarihin olaslklar iinde yeniden dnme ve yeni
den tanmlama srecine sokmalyz.
Bu almada, H eldin nerisi temelinde, Trk modernleme tarihi iinde ulusal kimlik
sorununu hem tematik hem de ampirik dzeylerde ele almay amalyoruz. Amacmz,
modernleme tarihinin kurulu dnem inde Kemalist adalama istemi olarak tanm
ladmz modernit projesinin temel epistemik ve norm atif ilkeleri zerine kurulan va
tandalk anlaynn eletirel bir irdelemesini yaparak, 1990l yllarda gndem e gelen ve
giderek toplumsal meruluk ve siyasal/sylemsel g kazanan kimlik/farkllk taleplerinin,
m odernit projesinden vazgemeden, demokratik bir platformda zmlenebileceini ve
bu balamda da bir rnek olarak anayasal vatandalk kavramnn nemli bir kuramsal
potansiyel tadn nermektir. Bu neriyi gelitirmek iin ilk olarak modernit projesi
zerine ksaca eileceiz ve bu projenin ulusal kimlik sorununu zmek iin gelitirdii
vatandalk anlayn ereveleyen ilkeler zerinde duracaz. Bu kuramsal balangc,
Trkiyede vatandaln inas zerine yaptmz tarihsel-ampirik tartmay sunarak ta
mamlayacaz. almann son ksmnda ise, anayasal vatandalk kavramn amlayarak,
bu kavramn m odernit projesinin demokratik bir tarzda yeniden tanmlanmas sreci iin
nemini vurgulayacaz.

Kemalizm, modern Trkiye ve ulus-devlet

Modern Trkiyenin Kurulm as adl almasnda, Feroz Ahmad Trkiye, bir anka kuu
gibi Osmanl m paratorluunun kllerinin iinden ykselmemitir; aksine, eski rejime ve
yabanc igalcilere kar ulusal mcadeleyi kazanm Kemalist sekinlerin zihinlerinde ku
rulm utur Bu kurulma sreci hl devam etm ektedir saptamasn yapar.4 Bu srece an
lam veren olgu, adalama istemi olarak adlandrabileceimiz Batllamaya bilisel
ve norm atif ballktr. Dier bir deyile, kurulu dnem inin tematik ve problematik b o
yutlarnn Bat modernitesine isel niteliidir. ada (Bat) uygarlk seviyesine yeti
mek iin gerekli nkoullarn Kemalist sekinler tarafndan yaama geirilmesi, dier bir
deyile, ulus-devlet, sanayileme ve modern-laik ulusal kimlik geni zerine ykselecek
modern bir ulus kurma giriimi kurulma srecinin tanmlayc esidir.
Bu balamda, erif M ardinin Trk modernlemesi zerine yapt saptamaya dayanarak,
Kemalizmin anlamnn Trkiye Cum huriyetinin tam bir ulus-devlet olarak kavramsal
latrlmasnda ortaya ktn ve kendi ifadesini de, olmayan bir ey iin sanki varm
gibi almasnda bulduunu syleyebiliriz.5 Bu saptama, kendi iinde, Kemalist ada
lama isteminin drt kurucu niteliini beraberce tamaktadr: (i) Kiilerin otoritesi st
ne kurulu bir onur anlayndan kurallar ve yasalar stne kurulu bir onur anlayna ge
i; (ii) Evren dzenini anlamada dinden pozitif bilim anlayna gei; (iii) Avam-havas
4. A hm ad, F., The ayrlklar stne kurulmu bir topluluktan halk bir toplulua gei; ve (iv) Bir m m et
M aking o f M odern
Turkey, Routledge,
topluluundan bir ulus-devlete gei.6 Tm bu kurucu eleri Trkiye Cum huriye
Londra, 1993. tinin tam bir ulus-devlet olarak kavramsallatrlmas balamnda dndm z za
5. M ardin, ., age. man, Kemalizmin bir modernit projesi olduunu grebiliriz. Dier bir deyile, Kema
6. M ardin, ., Trkiye'de
lizm en genel anlam iinde, bu kurucu eler yoluyla akl ve sermaye eklemlenmesine
D in ve Siyaset, iletiim,
stanbul, 1994. dayal bir m odern ulus yaratmay amalayan bir modernit projesidir . Ayn zamanda, Ke
malist sekinler ulus-devlet inasn laiklik ve rasyonellik edinimiyle zde tutm ular ve bu
edinimin akl yoluyla ilerleme iin nkoul olduunu dnmlerdir. Ulus-devlet,
bu balamda, modernit projesinin taycs ve egemen znesi roln stlenmitir.
Bu erevede, alt izilmesi geren nokta, Tanl Borann vurgulad gibi, Kemalist ada
lama isteminin kurulu dnem inde gsterdii tekisizlik niteliidir.7 Boraya gre,
Trk milli kimliinin teki imgesi, Trkiyenin tarihsel-toplumsal gerekliine iseldir.
teki imgesinin, tikel teki kimlikleriyle ilgili tasavvurlara da biim veren som ut kalb ise
Eski Trkiyedir. Yani Osmanldr; dini dnya grnn ereveledii eski medeniyet
tir. Milli kimliin teki imgesi olarak kendi gemiini, eski kimlii koymas, ayn zaman
da eski kimlie dair yeni bir tasavvur oluturmas demektir. Bu yeni eski kimlik tasavvu
runda Osmanl, T rkn cevherini bask altnda tutarak rtn engelleyen heyula ola
rak alglanr. Borann eski medeniyet olarak tarihin, dolaysyla Osmanlnn, teki im
gesi olarak m odernit projesi iinde ilev grd nerisi, farkl bir balamda, Kemalist
sekinlerin devlet dncesini yorumlayan M etin H eper tarafndan da dile getirilmek
tedir. H epere gre, Kemalist sekinler devlet dncesini, Osmanl m paratorluunun
kne neden olarak grdkleri iki temel soruna dayanarak kurmulardr: Osmanl dev
letinin kii otoritesi zerine kurulmas, kendisinin sonuta Avrupa ulus-devlet sistemiyle
rekabet edememesine vol amas ve Osmanl devletinin slami niteliinin toplumsal geli
meyi engelledii dncesi.8 Bu noktada, bu devlet dncesinin halk egemenlii yerine
ulusal egemenlik sylemi zerine kurulduunu ve bylece devletin modernitenin rasyo
nel egemen znesi olarak tanmlandn vurgulamalyz. Bu devlet ne toplumsal kar a
tmalarna hakemlik edecek liberal devlettir, ne de znde bir snf devletidir: Aksine,
toplumsal ilikilere belli bir biim veren, bu biimi yeniden retm ek iin gereki kurumsal
ve sylemsel pratikleri toplum zerine empoze eden aktif bir znedir. Kemalist devlet
dncesinin, bu anlamda, siyasal dzeyin ve toplum un modernlemesini devlet ile ba
lantl gren bir siyasal m odernit istemine isel olduunu syleyebiliriz: Ki bu istem,
kendisinin meruluunu devlete vermi olduu gle kazanmaya alr.9
Kemalist adalama istemine isel devlet dncesi, sadece kurumsal dzeyde kurul
mamtr. Kemalist sekinler akl ile sermayenin ulus-devlet yoluyla eklemlenmesine te
mel olacak bir dizi kltrel pratii, siyasal modernit projesi iin btnletirici/tam am
layc e olarak kullanmlar ve yaama geirmilerdir. Cumhuriyetilik, devletilik, laik
lik, ulusuluk, halklk ve (kltrel) devrimcilik olarak adlandrlan ilkeler modernit p ro
jesine siyasal, kurumsal ve kltrel bir btnsellik nitelii vermilerdir. st-yapsal ve
yukardan aaya doru toplum a nfuz ettirilmeye allan bu ilkeler, toplum un ada 7. Bora, T., Trk Sann
lama istemine endeksli eitilmesi ve bu temelde bir ulusal kimlik yaratlmas amac Hali, Birikim,
stanbul, 1998.
n gdyordu. Bu nedenle, Trkiye Cum huriyetini tam bir ulus-devlet olarak kavram
8. Heper, M., A ta t rk'te
sallatrmak , halk egemenlii ile ulusal egemenliin zdelemesini salamak ve ifadesini D e vle t Dncesi, Dr.
Platoncu ehir devleti anlaynda bulan, iblm, servis ve hizmetlere dayal bir organik Necat F. Eczacba
V akf Yaynlar,
toplum yaratmak amalanmt. Kemalist sekinler, karlarndaki toplumsal oluum u, tam stanbul, 1983.
anlamyla Platoncu bir yoldan ve siyasal m odernit projesi iinde, hizmetlerin karlkll 9. Gellner, E.,
Encou nters w ith
ve servislerin iblm ilkeleri temelinde kurulmu organik bir toplum olarak tanm
Nationalism , Oxford,
ladlar. Blackwell, 1994.
 Kemalizm, ulusal kimlik ve vatandalk
Bu balamda, m odernite projesinin arzulad, Sleyman Seyfi n n vurgulad gibi,
zgr, yani kkler zerinde srarl olmayan, tarih saplantlar olmayan yurttalardan o lu
an kamusal-politik bir toplum ina etmekti. Burada T rk kimliinin politik niteliini a
makta fayda olabilir. Mustafa Kemal, her ne kadar Osmanly tasfiyeyi ncelikli bir hedef
olarak koymusa da, Osmanlnn kltrel eitlilii politik aralarla kontrol etmek, baka
bir ifadeyle politik kreyi herhangi bir kltrle ilikilendirmemek geleneine sk skya
bal kalmtr... Yani Trk kimliini meta-historik ve meta-kltrel bir dzeyde tutmaya
zen gsterm itir. 10 n n bu nemli saptamas, benzer bir ekilde Ergun zbudun
tarafndan da dile getirilmitir. zbudun, kimlik sorunu balamnda inceledii Milli
Mcadele dnem i ve C um huriyetin resmi belgeleri iinde, Kemalist sylemin tek bir kim
lii ayrcalkl konuma sokan bir etno-milliyetilii desteklemediini, aksine hukuki ve
kltrel cephenin bu sylem iinde arlkl olduunu belirtir: Bir siyasal sylemin sa
lkl olarak deerlendirilmesi, o sylemin bir btn olarak ve dnem in artlar iinde ince
lenmesini, ana dorultularla geici ve tali sapmalarn birbirinden ayrlmasn gerektirir. Ke-
malizmin milliyetilik sylemi bir kl halinde ele alndnda, onun hukuki ve kltrel
cephesinin ok daha ar bastnda kuku yoktur. 11
Fakat, hem en belirtilmesi gerekir ki, meta-historik ve meta-kltrel dzeyde alglanan
ulusal kimlik anlay, hukuki anlamda, bir siyasal kimlik olarak tanmlanan vatanda
lk (yurttalk) zerine kurulmakla birlikte, Kemalist adalama isteminin tanmlayc
unsuru olan, politik-organik toplum sylemine isel dnlmelidir. zb u d u n un fark
l bir dil iinde vurgulad gibi, toplum u politik-organik bir toplum olarak tanmlamak
ve bu tanma devlete sadakat ve siyasal vatandalk ilkelerini aan bir epistemik ve n o r
m atif ayrcalk ve ncllk vermek, lke iinde eitli altkimliklerin tannmasna ve h u
kuka himaye edilmesine imkn vermemi ve bu imkn verebilecek, kamusal alan-zel
alan aynmna dayal liberal bir vatandalk anlayn retm em itir.12 M eta-historik ve m e
ta-kltrel dzeylerde kurulan vatandalk anlay, n n iaret ettii gibi, kurulmaya
10. n, S.S., "Trk allan res puhUca?nn birletirici kimlii olarak hareket etmesi gereken politik Trk
Politik Kltrnn
ekillenm esinde Tarihin
kimliidir.13 Politik-organik toplum un norm atif nclln kabul ederek, ahlaki-ben-
K on um u", Defter, (33) lik konum unu adalama istemiyle zdeletirmi ve bu istemi temsil etmek iin ken
1998.
di bireyselliini yaamay uzunca bir sre ertelemeyi temel grev olarak kabul eden bir va
11. zbu dun , E., "M illi
M cadele ve tandalk anlay, politik Trk kimliini kodlamaktadr. Kemalist adalama isteminin
Cum huriyetin Resmi vatanda; cumhuriyeti, toplum iin alan, modernite projesinin simgesi olan ulus-dev-
B e lgelerinde Yurttalk
ve Kim lik Sorunu", lete kar grevlerini yerine getirmeyi kendi siyasal ahlak olarak gren, Platoncu erdem
Cum huriyet, D em okrasi li vatandatr.
ve Kim lik, N. Bilgin
(der.), Balam Yaynlar, Bu noktada Kemalizmin zglln grebiliriz: H ak felsefesi yoluyla bireyi vatanda-
stanbul, 1997.
zne konumuna dntrerek hareket eden Bat modernitesinden farkl olarak, Kemalist
12. A yn alm a iinde,
s. 70.
modernite projesi, ulus-devleti toplum u rgtleyici ve tanmlayc egemen zne konum u
13. Bkz. dipn ot 10. na getirerek hareket eder. Bu anlamda, ulusal kimliin kurulma srecinde, devlet toplum
14. Keym an, E.F., sal ilikilerin dzenleyicisi deil, tanmlaycs konumundadr. Kemalist adalama istemi
"Kem alizm , M odernite,
nin iki nemli nitelii bu noktada ortaya kar: Birincisi, devletin ayrcalkl konumuna da
G elenek", Toplum ve
Bilim, S. 72, 1997. yal organik ve homojen bir toplum anlay; kincisi, birey nosyonu olmadan gelitirilen
ve daha ok devlete kar ykm
llklere dayal bir vatandalk
(yurttalk) anlay.
Devlet-organik toplum -ykm l-
lklere dayal vatandalk anlay
ekseninde hareket eden modernit
projesinin, bu noktada, vatanda
lk balamnda ierdii temel
kurucu aksiyomatik nermeyi o r
taya kartabiliriz. nceki bir al
m ada bu nerm eler aadaki
maddeler halinde amlanmtr:14
1) Platoncu felsefenin doruyu
temsil eden bilgi ile toplumsal
talepleri temsil eden retorik ara
sna ektii kesin izgi, bilgi yoluy
la toplumsal yararn saptanmas
n ngrr. Kemalist modernit
projesi Platoncudur: Ayn mantk
iinde, toplumsal yarar nosyo
nuyla toplumsal talepler arasna
kesin bir izgi izerek, karar alma
srecinin adalama olarak ta
nmlad toplumsal yarara en
deksli rgdenm esini ve devlet-
toplum ilikilerinin bu tem elde
tanmlanmasn amalar. Siya
sa, eidi halk gruplarndan gelen
istemlerin badatrlmas yoluyla
deil, en dorunun ortaya karl
mas ile saptanacaktr. Dier bir
deyile, devlet siyasas herkesin houna gidecek szler deil, fakat milled ykseltecek ha- 1930lardan, vatanda
kikader olacaktr. 15 Bu anlamda, devledn grevi halkn uygarlk yolunda ilerlemesini yerli mal kullanm aya
aran bir afi.
salamaktr Bu anlay bize, Kemalist modernit projesinin en nemli niteliini vermek
tedir: Siyaset, farkl toplumsal taleplerin karar alma srelerine eklemlenme ve bylece si
yasal alanda temsil edilmelerini olas klan bir etkinlik deil; aksine, devlet sekinleri tara 15. Bu balam da,
A ta t rk' n Sylev ve
fndan belirlenmi ve toplumsal taleplere ontolojik nsellie ve ncelie sahip bir to p
D em eleri ve N utuk
lumsal yararn (adalama isteminin) toplum a em poze edilme ve toplum u ynlen kitaplarndan alntlarla
"A tat rk te Devlet
dirm e yoludur. Siyaset, toplum iin ve toplum adna, toplumsal taleplere kar epis-
Dncesi'ni anlatan
temik ve ahlaki bir ayrcal olan toplumsal yarar temelinde toplumsal ilikilerin tanm M etin H eper'in
alm as yararl bir
lanmas ve yeniden retilmesi etkinliidir. Bu siyaset anlaynn aktif, egemen znesi dev
kaynaktr.
let; nesnesi, ama ayn zamanda taycs bir kltrel kimlik gibi tanmlanan ve milli kim Bkz. dipn ot 8.
 likle kaytlanan 16 vatandalk konum u ve sylemsel alan ise benlik-teki ilikisini yaa
ma geiren egemenlik sylemidir.
2) Kemalist modernit projesi, siyaseti, modernit projesinin aktif, egemen znesi olarak
hareket eden, toplum u adalama istemine ynlendiren, Platoncu bir tarzda toplumsal
yarar toplumsal taleplere ayrcalkl konuma getiren ve bu anlamda bir siyasal topluluk
ilevi gren devletle endeksleyen bir siyaset gelenei kurar. Devlet, milletin kolektif ki
ilii olarak tanmland iin, m illetin/vatandalarn kendisi saylr. 17 Levent Kkerin
ulus ve devletin birlii olarak adlandrd bu zdeletirme, bize Kemalist modernit
projesinin modernleme anlaynn, znde geleneksel topluluktan (Gemeinschaft) m o
dern toplum a (Gesellschaft) geii deil; aksine, iinde devletin siyasal bir topluluk kurdu
u modern bir organik toplum un inasn amaladn gsterm ektedir.18 Bu anlamda,
ulus ve devletin birlii iki ayr meknn birliini deil, sylemsel dzeyde kurulmu bir
aynlatrmay/zdeletirmeyi simgelemektedir. Bu da, siyasi olann, Kemalist m oder
nit projesi iinde, devlet alanyla snrlandrlmasn yaratmtr.
3) Bu noktada, u saptamay yapabiliriz: Kemalist modernit projesi iinde, ulus ve devle
tin zdeletirilmesinin hem nesnesi hem de tayc znesi; birey olmayan ve vazifelere
borlu yurtta tipi olarak kurulan vatandalk konum udur. M odernit projesi, modern
kimlii bir taraftan Kant bir yoldan vatanda olarak tanmlarken, dier taraftan vatan
dal hak felsefesi temelinde deil, aksine devlete kar ykmllklerle donanm ve
adalama istemi temelinde kurulan toplumsal yarara, bireyselliini tercih eden ada
lamann tayc znesi olarak nitelemitir. Bu anlamda, Kemalist modernit projesi to p
lum un ada bir toplum a dntrlmesi iin, halkn ada bir toplum un temsilcilerine
dntrlmesini amalar.
Bu aksiyomatik nerme temelinde Kemalist vatandalk anlayna yaklarsak u sonu
ca varabiliriz: M odernit projesi iinde meta-historik ve meta-kltrel dzeyde kurgulan
m vatanda kimlii, ne hak ve ykmllkler temelinde hareket eden bir Kant libera
lizmi, ne de ynetime katlan Aristocu bir erdemli vatanda kavramn iermektedir. Va
tandalk, idrak edilmesi ve milli rte ermesi gereken bir deerdir.19 Bir politik kimlik
olarak vatandalk konum u m oderndir, fakat sivil haklar deil, adalama istemini
kendisine vazife edinmi ve bu anlamda, toplumsal yarara hizmet eden militan yurtta
temsil eder. Sonu olarak, Michel Foucaultun terminolojisini kullanarak syleyebiliriz
ki; vatandalk, Kemalist m odernit projesinin iinde, bir disiplin teknii ilevini gr
mektedir.20 Vatandalk konum u hem Kemalist modernit projesinin adalatraca
16. Bora, T., "ina nesnedir, hem de bu projenin tayc znesidir. Bu balamda, vatandalk, znde, dev
Dnem inde T rk Milli letin aktif, egemen zne konum unu merulatran, ulus ve devlet birliini pekitiren ve
K im lii", Toplum ve
Bilim, S. 71, 1997. bylece organik toplum vizyonunun yeniden retimini gvence altna alan bir ilevi, Ke
17. Bora, agm., 1997. malist modernit projesi iinde stlenmektedir.
18. Kker, L., "Kim lik
almann buraya kadar olan ksmnda, modernit projesi iinde kurgulanan vatandalk
K rizind en M eruluk
K rizine", Toplum ve konum unun tematik bir zmlemesini yapmaya altk. Soyut dzeyde kalan bu zm
Bilim, S. 71, 1997. leme iinde, hem modernit projesini hem de bu projenin vatandalk anlayn kuran te
19. Bkz. dipnot 16.
mel epistemik ve norm atif ilkeleri amlamay amaladk. Bu yolla, bundan sonraki ksm
20. Foucault, M., Ethics,
da tarihsel ve ampirik dzeylerde inceleyeceimiz devlet-vatanda ilikilerine anlam verme
University of Chicago
Press, lkago, 1996. de katklar olaeak felsefi bir arka plan oluturduum uzu dnyoruz.
Vatandalk kimliinin inas ve dnm
Daha nce vurguladmz gibi, Trkiye Cum huriyetinin ilk yllarnda devletin, ulusun ve
ulus-devletin inasnda en nemli unsurlardan birisi hi phesiz vatandalk kurum u o l
mutur. Mustafa Kemalin dolaysz ve ok etkin bir ekilde katlmyla belirlenen ve 1924
ylnda okullarda zorunlu ders olarak okutulmaya balanlan Malumat- Vataniye dersi bu
nem in en belirgin ve en yaln gstergesidir.21 Bu dersin verilmesine daha sonra da Yurt
Bilgisi ve Vatandalk Bilgileri adlaryla devam edilmitir. Bylece, Trkiyede Cumhuri-
yetin ulus ve vatandalk temelinde kendini yeniden retmesine Milli Eitim balamnda
bu dersle katkda bulunulm utur.22 Bugne dek gelen bu sre iinde, bir ulus yaratma
amacyla i ie girmi modernit projesi erevesinde vatandaln kendisi de ina edilmi
tir. Dier bir deyile vatandalk inas C um huriyetin kendini toplumsal ve siyasal anlam
da yeniden retmesiyle birlikte dnlm tr. Bir yandan vatandaln C um huriyetin
kuruluu ve sreklilii iindeki nem ini, dier yandan ise C um huriyetin ilk yzylnn son
eyreine girerken lkedeki eitli toplumsal ve siyasal tartmalarn arka plann iyi anla
mak iin, Trkiyede vatandalk kuruntunun nasl ina edildiine tarihsel bir bak asy
la bakmak aklayc olacaktr. Bu erevede, Cum huriyet dnem ini ayr zaman dilimi
ne ayrmak m mkndr: 1923 ve 1950 yllar aras, 1950-1980 dnemi ve 1980lerden
gnm ze uzanan yllar.23
Biimsel olarak Tanzimat dnem i ile Osmanlda balayan modernleme projesinin bir ya
n Batl anlamda vatandalk kurum unun Trkiyede de ina edilmesi dncesidir. T an
zim atla birlikte, bu erevede Osmanl tarihinde ilk kez btn bireylerin dinlerinden ba 21.Bu konuyla ilgili
olarak bkz. inan, A.
msz olarak yaamlarnn, onurlarnn ve mallarnn yasal gvencede olduu biimsel ola
M edeni B ilg ile r ve M.
rak kabul edilmitir. En basit anlatmyla, Osmanlda birey ilk kez farkl dinsel ya da etnik K e m al'in Elyazlar, Trk
Tarih Kurum u Yaynlar,
cemaatlerin yelerinden daha ok siyasal toplum u oluturan bireyler olarak alglanmaya
A nkara, 1988.
balanmtr. Osmanlda modern anlamda vatandalk zerine ilk yasal dzenleme olan 23 22. Bkz. stel, F
Ocak 1869 tarihli Tabiiyet-i Osmaniyeye Dair Nizamname bu srecin bir parasdr24 Bu Cum huriyetten Bu
Y a n a Y u rtta ; Profili",
yasal dzenleme vatandal soy zerinden alglamaktadr, dier bir syleyile Osmanl Y e n i Yzyl, 24 Nisan
anne ve babadan doan kiileri Osmanl vatanda olarak deerlendirmitir; Osmanl to p 1995.

raklarnda doan ancak anne ve babas Osmanl olmayan yabanclara ise ok snrl uygu 23. Bkz. jduygu, A.,
olak, Y. ve Soyark, N.,
lamalarla ve kendileri olgunluk yana ulanca uygulanmak zere bir vatandala alnma "W hat is the M atter
kural dnlm tr. Bu noktada, belirli Trk kimliini temel edinmeye alan bir va w ith Citizenship? A
Turkish D ebate",
tandalk kavram araynn ancak 1908 ve 1918 arasnda ttihat ve Terakki dnem inde yaym lanm am m akale,
balad ileri srlebilir. rnein, Gen Trklerin (Jn Trkler), imparatorluu bir Ankara, 1998.

24. Bkz. Nomer, E.,

devlet-bir millet anlay ile trde bir ulus-devlete dntrm e grleri iinde de belli
Vatandalk Hukuku,
bir Trk kimliine bal bir vatandalk kurguladklar sylenebilir. mparatorluun son Filiz Yaynevi, stanbul,
1993.
yllar, dolayl ya da dolaysz olarak, vatandalk kurum una gnderm e yapan tartmalar
25. Bkz. Somel,
iermitir.25
A .,"O sm anl'dan
Trkiye Cumhuriyeti temelinde ilk vatandalk tanm 1924 Tekilat- Esasiye Kanu- Cum huriyette Trk
K im lii", Cum huriyet,
n u nun 88. maddesinde Trkiyede yaayan kiilerin din ve etnik kkenine baklmakszn D em okrasi ve Kim lik,
Trk olduklar erevesinde yaplmtr.26 Daha sonra 1928 ylnda karlan 1312 sayl N. Bilgin (der.) Balam
Yaynlar, stanbul,
Trk Vatandal Kanunu, vatandalk dzenlemelerinin ayrntlarn iermitir. Bu kanun 1997.
vatandal Osmanlda olduu gibi yine kan ba kural ile deerlendirmi, toprak ba 26. Agm .

27. Agm .
28. Bkz. duygu, A.,
"Citizenship at the
Crossroads: Im m igration
and Nation-State",
Glob alization : Theory
a n d P ractice G. Yo u n gs
ve E. Kofm an, (der.),
Pinter Publication,
Londra, 1996
29. Bkz. stel, F., agm.
30. Bkz. Kadolu, A.,
"The Paradox of Turkish
nationalism and the
Construction o f O fficial
Identity", M iddle
Eastern Studies, 32/2,
1996, s. 177.
31. Bkz. Heper, M. "The
State, R eligion and
Pluralism: The Turkish
Case in Com parative
Perspective", British
Jo u rn a l o f M iddle East
Studies, S. 13, 1993, s.
47.
32. Bkz. M ardin, .,
"Ideo lo gy and Religion
in the Turkish
Transform ation",
Interna tiona l Jo u rn a l o f
M id dle Eastern Studies,
S. 2, 1971, s. 209.
33. Bu srecin arka
plan iin bkz. nan, A.,
M e d e n i B ilg ile r ve M.
Kem al'in Elyazlar, Trk
Tarih Kurum u Yaynlar,
Ankara, 1988.
kural ancak ok snrl bir uygulama olarak kaydedilmitir. Bugn geerli olan 1964 tarih
li ve 403 nolu Vatandalk Kanunu da ayn temel ilkeleri iermektedir.27 Trkiyede vatan
dal dzenleyen bu temel yasal belgedeki son nemli deiiklik, 1981 ylnda ifte va
tandalk! mmkn klan deiikliktir (13 ubat 1981 tarihli ve 2383 nolu yasa). G lobal
lemenin iinde hzla younlaan uluslararas gn sonucunda baka lkelerde yaamaya
balayan Trk vatandalarna, bulunduklar lkelerin vatandalk hakkn veren bu dzen
leme, baka bir almada da aktarld gibi,28 vatandaln, bir ulusa yelikten daha ok
bir siyasal kurum olarak devlete yelik olduu anlamndaki bir felsefeyi iermektedir. Bu
erevede de, en azndan kuramsal dzeyde, vatandalk kurum unun Trkiyede geirdi
i dnm n son radikal noktasn temsil etmektedir.
Cum huriyetin kurulu dnem inde kurgulanan ve yeniden ina edilen Trk vatanda kim
lii iinde adalk ve vatanseverlik iki temel unsur olarak ortaya konulm utur.29 Bu
iki unsur ak olarak etken ve militan bir vatanda tipini artrr. Cum huriyetin kuru
cular kimin ve nasl Trk olaca temelindeki, ou kez dolayl olarak sorulan, bir so
ru ile vatandalk kurum unu ina etmeye almlardr.30 Dikkat edilirse bu soru kim
T rktr sorusundan farkldr. Dier bir syleyile, vatandalk kavram iinde milliyet ve
milliyeti kimlik arasndaki ba ve millet-inas konular nce kmtr. Ancak daha nce
vurguland gibi, burada Trk kimlii meta-historik ve meta-kltrel bir dzeyden ina
edilmeye allmtr. Bu noktada uras aktr ki, C um huriyetin yeni bir ulus yaratma,
yeni bir kltr yaratma ve yeni bir vatanda yaratma amalar i ie girmitir. Temel ola
rak paylalan ortak milli bir kltr ve kimlik ina etmek salam bir vatandalk kurumu
oluturmann da nkoulu olarak alglanmtr. Bir ulus ina dnem ini ieren bu yllar iin
de, Osmanl ve slam ile olan tarihsel ve toplumsal balar mmkn olduunca kesilmeye
allm, yeni Cum huriyet yalnzca milli ve sekler bir devletin yaplanmasna deil, di
er yandan da bu zelliklere uyum gsteren bir kltrel ve toplumsal yapnn olumasna
byk nem vermitir.31 Kemalist modernleme projesi iinde, bu sekler devlet yapsnn
ve sekler toplumsal ve kltrel yaplarn oluumu neredeyse bir kltr devrimi, erif M ar
dinin deyimiyle deerlerin devrimi olarak belirmitir.32 Temel alnan sekler deerler
birey dzeyindeki vatanda iin de en belirgin ve belirleyici isel zellik olarak dnl
mtr.
Yeni bir vatandalk kavramsallatrlmas yaplrken, bu kavramsallatrmann temelinde
ulusal kimlik, benzersiz, deimez ve tarihle ilikisi olan bir kimlik olarak tasarlanm, son
kertede de bu kimlik Trklk olarak tanmlanan tekil bir kltr zerine ve dier olas alt-
kimlikleri gz nne almadan kurgulanmtr. Bu erevede, kurgulanan kimlikle uyuma
yan, modernlik karsnda gelenekseli, evrensellik karsnda blgeseli, Trk kimlii kar
snda baka etnik ve milli kimlikleri temsil eden unsurlarn, kamusal alann dna itilmesi
sreci yaanmtr. Bu sre, yeni ulusun ve onun vatandalarnn kolektif kiiliklerinin ye
niden yaplandrlmas anlamna gelen ve kamusal alann yan sra birok adan zel alan
larn da yeniden kurgulanmasn, geleneklerin ve greneklerin bile gzden geirilip, g n
lk zel yaam biimlerinin de modernletirilmesini gndem e getirmitir.33 Bu srece
paralel olarak, Trk kimliinin yeniden yaplandrlmas iinde Trklk kavram bir verili
biyolojik ya da kan ba rn olarak alglanmaktan daha ok, ina edilen , yeniden
retilen bir kimlik olarak belirmitir. Bu bak asndan, Balkanlardan Trk kkenli ol
3 Mays 1950, CHP'nin
masa bile Trk kltr ile yaknlklar ve Mslman olmalar nedeniyle birok gmenin seim m itingi,
Zonguldak, Cengiz
iilkeve gelmesine ve vatanda olmalarna izin verilmitir; ovsa, rnein, Trk olmalarna Kahraman arivi.
ramen Hristiyan Gagavuzlarn Trkiyeye gelmelerine olanak salanmamtr.34 Benzer
bir bak asndan, Rumlar, Museviler ve Ermeniler gibi Mslman olmayan aznlk k
melerine yalnzca vatandalk baznda Trk kimlii telaffuz edilmi, ancak onlar hibir za
man ina edilen Trk milletinin doal yeleri olarak grlmemitir. Vatandalk kurmu-
nun inasnda egemen toplumsal ve siyasal zihin paralelinde Trk olmak Mslman o l
makla zletirilmi, gayrimslimler ulus tanmnn dnda olarak alglanmlardr.3'1 zle
nilen modernleme projesi iinde slam kimliinin ne karlmas istenmese dc, Trk
kimlii iinde slam unsurunun en az etnik Trk kkeni kadar nemli algland grl
mektedir. Bu noktada yeni Cm huriyetin veni bir ulus ve vatandalk kimlii inasnda
34. Bkz. Somel, A., agm.
karlat paradoks belirir: Bir vanda, Osmanldan miras kalan millet sisteminin yansma s. 81

s iinde, Mslman olmavan unsurlarn veni kurgulanan kimlik iinde ne ekilde yer ala 35. Bkz. Yum ul, A.,
"Evrenselcilik ile
caklar, te yandan Mslmanlk kimliinin bu yeni kimlie eklemlenme biiminin ne Yerelcilik Arasnda
Irkln Dili'', Foreign
olaca. Yeni kimlik, her iki soruva da daha ok dlayc bir bakla yaklamtr. Sonu ola
Poiicy, S. 1/1, 1998,
rak, 1950lere kadar yukarda betimlenen erevede, vatandalk kavram Kemalist sektiler s. 145.
 bir Trk kimlii kavram temelinde, trde ve sekler bir ulusal kltr emsiyesi altnda si
yasal ve kltrel olarak tanmlanmtr. Bu yukardan tanmlama, ayn zamanda yukardan
tanmlanan vatandalk haklar anlamna da gelmitir.36 Sonu olarak, vatanda ve devlet
ilikisi iinde edilgen, ancak milletin bir yesi olarak milli idealleri tayan, aktaran ve ya
yan bir birey olarak etken bir vatanda tipi ortaya konulmutur.
ok partili dnem e gei, 1950li yllarla birlikte Trk kimliinin resmi tanmlan zeri
ne dolayl ve dolaysz tartmalara yol amtr. Bu tartmalar, erken Cum huriyet dnem i
nin yaklamlarna baz belirgin deiiklikler ve dnmleri de getirmitir. Bu dnem de,
Demokrat Partinin politikalar ile orantl olarak slam unsurunun, gelenekselin ve yere
lin siyasi olarak yeniden kurgulanan ulus ve vatanda kimlikleri iine eklemlendiine tank
olunur. Bir anlamda, bu yllar yeni Cum huriyetin ideolojik kurgularla gerilere, zel kii
sel alanlara itmeye alt geleneksel kimliklerin yeniden kamusal kimlikler olarak ifade
bulmaya altklar yllar ierir. Bu, vatandalkla ilgili merkez-evre elikisinin, evre ad
na yeni bir alma gitmesi anlamna da gelmitir.37 Geleneksel, yerel ve dinsel kimliklerin
ulusal kimlik iindeki etkisinin artmas bu dnem de balasa da, bu etki, 1980ler sonrasn
daki hzl ykselii ncesinde, 1960 ve 1970lerde daha snrl kalmtr. 1960 askeri m
dahalesi sonrasndaki yeni anayasa, sekler olduu kadar toplumsal, sivil ve katlmc zel
likleri de ne kan bir vatandalk kavramn gndem e getirir. Bylece 1960 sonras d
nem, devlet nnde edilgen olmaktan daha ok, toplumsal ve siyasal olarak etken bir va
tanda tipini daha da ne karmtr. Ancak deeri vurgulanan bu etkenlik ve katlmclk
unsurlarnn, ounlukla, vatandan oy veren, askerlik yapan, vergi veren birey konu
mu ile snrl olarak algland da aka grlr.38
1980 askeri mdahalesini izleyen dnem , yeni 1982 Anayasas temelinde, Kemalist vatan
dalk syleminin, tarihsel ve moral deerlere daval Trk kimliine sekler bir slam
36. "Yukardan
tanm lanan vatandalk unsurunu da ekleyerek yeniden canlanmasn getirdi. Bir anlamda bu dnem Kemalist m o
haklar" zerine
dernleme projesinin yeniden gzden geirilip, yeniden gndem e getirildii dnem oldu.
kuram sal bir tartm a
iin, bkz. Turner, B., Bu modernleme projesi iinde vatandalk, Cum huriyetin ilk yllarndan bu yana alglan
O u tline o f a Theory of
d gibi, bireylerin toplumsal farkllklarn bir yana iterek trde bir kamu oluturmalar
Citizenship",
D im ensions o f Radical temelindeki bir kimlik olarak algland.39 Ancak bu egemen anlay karsnda, bir yandan
Dem ocracy, C. M ouffe
etnik Trk kimliine bir yandan da slama yaplan vurgulamalar, globalleme ve post-
(der.). Verso, Londra,
1992, s. 46. m odernite erevesinde lkede ortaya dklen yeni kimliksel oluumlarn ve bunlarn o r
37. Bkz. M ardin, ., taya kard atma alanlarnn etrafinda yeni paradokslar ortaya kard. Bir yanda, va
"Center-Perlphery
Relations: A Key to
tandal bir ulusal topluluktan daha ok, bir siyasi oluuma (devlete) yelik olarak kav
Turkish Politics?", rayan globalleme ve posm odernite ortam nda daha katlmc, sorgulayc, stten be
Daedalus, S. 102, 1973,
s. 169.
lirlenen deil, alttan belirleyici bir vatanda sylemi oluuverdi. Bunun lkenin toplum-
38. Bkz. stel, F., agm. sal-siyasal dzlemde en belirgin yansmas Krt kimlii ve slam kimlii erevesinde
39. Said, E., Reiterating vatandalk kurum unun yeniden sorgulanmasyd. te Anayasal vatandalk tartmas
European Superiority
da bu temelde lkenin gndem ine geldi.40
O ver Oriental
Backwardness, V in tage
Books, New York, 1978. Demokratik alm olasl: Anayasal vatandalk
40. Bkz. iduygu, A.,
Trkiye 1980lerde balayan, 1990l yllarda giderek belirginleen, toplumsal ilikilerin
olak, Y. - Soyark, N.,
agm. her alannda yaanan, toplumsal yaamn iinde belirgin bir ekilde hissedilen radikal de-
iim vc dnmlere sahne ol
maktadr. Bu deiim ve dn
mler, modernite projesinin kri
zi olarak tezahr etmekte, ulusal
k alk n m adn politika olarak
terk edilmesini gndem e getir
mekte ve modernleme tarihinin
eletirisinin anti-m odernist ide
olojilerin tekeline gemesini o r
taya karmaktadr. Kemalist a
dalama istemi, Ali Kazancgilin
vurgulad gibi, m odernitenin
tek ve ayrcalk kayna olma ko
numlarn kaybetmitir ve m o
dernite, kltrel kimlik, dem ok
rasi ve insanclk gibi sorularla il
gili, dnyaya ve Islami ahlaki d
zene ak, daha geni bir tart
mann yapld bir dnem ya
anmaya balanm tr.41 D ier
almalarmzda globalleme BU T E M E L H E D E F L E R E E N K ISA ZA M A ND A VARM A Y i
ve postm odernite durum u ola
rak nitelediimiz tarihsel deiim
ve dnmlerin etkiledii bu
gelimeler, bir taraftan Kemalist
modernite projesinin hegemonya
krizini gndem e getirirken, ayn
zamanda da, bu almann ba
nda belirttiimiz gibi, siyasal
dzeyde bir belirsizlik durum u
yaratmtr.42 Bu belirsizlik d u ru
mu, modernite projesinin kk
tenci evrenselliine kar gelitiri
len farkllk syleminin tarihsel
balamn oluturmaktadr. Dinsel, etnik, cinsel ve kltrel kimlik kodlarnn, hem sivil
hem de siyasal balamlarda canlanmas ve ykselmesi, bu anlamda, modernite projesinin
kar karya kald hegemonya krizine iseldir. 1990h yllar, bir taraftan kimlik/farkllk
taleplerinin siyasallat ve kamusal alana tand bir dnem i ortaya kartm, dier ta
raftan da bu taleplere demokratik yollardan yant veremeyen devleti anlayn yaad
vnetebilirlik ve meruluk krizine sahne olmutur. Cum huriyetin 75. yldnm , bu
nitelikleri kendi tanmlayc esi olarak gren bir toplumsal oluumda kutlanmaktadr.
Bu kutlamann anlaml olmas, bu balamda, moderniteden vazgemememize, fakat b u
nu yaparken de, e zamanl olarak modernite projesini demokratik bir yoldan yeniden ta-
C.H.P. Temel Hedefler Beyannamesi
C U M H U R Y ET 12ALK PA R T S PROGRAM I-
X A U G YU N O L A R A K X IV . N C K U R U L TA Y IN B E N M
S E D LK H E D E F L E R B E Y A N N A M E S N D E G ST E R
L E N A M A LA RA , 27 M A Y IS D E V R M N D E N SO N R A M L
L E T E E R L M T R .
C U M H U R Y ET H A LK P A R T S , B U Y O LD A H E R T R
L E N G E L E K A R I YILM A D A N M C A D E L E E D E R E K
K E N D N E D E N DEV PA Y IN I B A A R I L E Y E R N E
G E T R M O LM A N IN M UTLULU U N D E D R .
K E N D N T R M L L E T N N E S E N L N E V B H E R
A L A N D A Y K S E L M E SN E A D A M I S Y A SI K U RU L U
O L A R A K . C. H . P. N N . L K H E D E F L E R E E R L D K
T E N . Y E N A N A Y A SA L E SA LA M B R D EM O KRAS D
Z E N K U R U L D U K T A N SO N R A K T E M E L H E D E F L E R
T R K Y E 'D E :
IIDID Valandaylara Hazar te Gvenlik Ve
rerek. Geunisln Krgnlklarn ve Ksr e
kimelerini Sona Erdirecek bir Siyasi Oriam
Varalaak:
lkdlsadi. Sosyal ve Kltrel Gelimeyi G
rnr Gelecekle leri lkelerle Aramzdaki
Mealeyi Kapalacak ekilde Hzlandrmak;
Helak Arlsndan, kylsyle, kendisiyle K
ln Vrldnylann id il bir dzen ve Gvenlik
inde yararlanmasn salamak;
H e r i (eil Kama Hlzmellerlndea Faydalan
mada Kylllll Gerekletirmek;
Zengin. Fakir Her (ocuu. Her Genci. Her
Yelikinl, Kablllyellerl lsnde. En Genl.y
Anlamda Eilimin Nimetlerine Kavulurraak-
lr.
C. H. P., T U R R M L L E T N N E S E N L V E
Y CE L M E S, A T A T R K D E V R M L E R N N V E T R K D E
M O K R A SSN N K K L E R V E R M L O L A B lL M E S l N .
A R T SA Y M A K T A D IR. Y A PA M A Y A C A IN I H B R ZA
MAN VAAD E T M E M : FA K A T . H E R V A AD E T T N Y E
R N E G E T R M B R PA R T O L A R A K . C. H. P. T R K M L
L E T N E SZ V E R R K . S E R B E S T S E M L E R L E K T D A
R A G E L D N D E . BU H E D E F L E R E MMKN O LAN EN
K IS A ZA M ANDA V A R ILA B L M E S A M A C IY L A ;
* Y E N A N A Y A SA Y L A T A N IN A N H A K V E H R R Y E T
L K R M L L E T H A Y A T IN IN H E R A L A N IN D A D ZEN-
I.F.Y C K A N U N L A R I D E R H A L IK A RA CA K V E T E
M E L M E S S E S E L E R ! K U R A C A K TIR ;
ir H A L K H Z M E T N D E S T K R A R L I, T A R A F S IZ , G-
L E R Y Z L B R D A R E N N B T N CA D LA R I Y E
R N E G E T R L E C E K T R ;
* M E M L E K E T N Y E T E R L D E K U LL A N IL M A Y A N
GC, Y D E E K L E N D R L M E Y E N K A Y N A K L A
R IY L A B R L K T E , H A R E K E T E G E R L E C E K T R ;
ir K T SA D K A LK IN M A G A Y R E T L E R , D EM O KR ATK
U SU L L E R N D E . SO SY A L A D A L E T T E D B R L E R Y
L E B R A R A D A Y R T L E C E K T R ;
it K A LK IN M A DA SO N M E R H A L E O L A R A K , H E R V A TA N
D A IN FA Y D A LA N A C A I E T M , 8 A G U K V E SO S
Y A L G V E N L K K U R U M L A R IY L A R E F A H D E V L E
T l L K S G E R E K L E T R L E C E K T R ;
ir D E V L E T N V E Z E L T E E B B S N Y A T IR IM L A R I BR
G E N E L K A LK IN M A P L A N I N D E S R A T L E A R
T IR IL A C A K V E TO PLU M N E N V E R M L A L A N L A
R A Y N E L T L E C E K T R ;
(O. B. P. XV. tael KorotayrM , 7 ABaltn M fttaB MCUaUa ki
it K T SA D H A Y A T D U RG U N L U K T A N , V A TA N D A
SZ L K T E N , Z E L T E E B B S G V E N SZ L K T E N K U R
T A R IL A C A K ; D I Y A RD IM V E D I Y A T IR IM L A R t N ,
M L L M E N F A A T L E R M Z L E BA D A IR E N E L V E
R L A R TL A R H A ZIR L A N A C A K TIR ;
ir V E R G L E R , D A HA A D L , D A H A DO RU V E KO LA Y
H E S A P L A N IR , D A HA KO LA Y D EN R H A L E G E T R
L E C E K ; V E RG SSTE M M Z , YA TIRIM V E ST H S A L
T E V K E D E C E K E K L D E ISL A H E D L E C E K T K ;
r TA KIM V E H A Y V A N CIL IK T A V E R M A R T T IR IC I T E D
B R L E R A L IN A C A K ; M U H TA F I 1 1 E T E R T O P
R A A S A H P K IL IN A C A K T IR :
ir K U R A K T O PR A K SUYA K A V U A C A K T IR ; BU N U N
N , K K V E B Y K SULAM A T E S S L E R Y A P I
LA CA K , Y E R A L T I V E Y E R ST SU L A R I, D E E R '
LEN D R IL E C K K T1K ;
ir O RM AN D A V A SI, O RM A N BLG ESLN D E Y A A Y A N LA -
IUN G EM M E S E L E S Y L E K R L K T E E L E A L IN A
C A K ; H E M O R M A N L A R IN YOK O LM A SI, H E M D E G E
M ORM A N A B A L I O L A N L A R IN S E F A L E T N D E
Y A AM ASI N L E N E C E K T R ;
it K Y L E R D E D O R UD A N D O R UY A V EYA KV G R U P
L A R I A R A SIN D A K U R U L A C A K M E R K E Z L E R Y O LU Y
LA , M E D E N H Z M E T L E R K YL V A TA N D A A U L A
T IR IL A C A K ; T R K KY R E F A H A E R T K L K C K K -
T lR ;
* S IN A L F M E H IZ L A N D IR IL A C A K , Y E T E R L A IR SA
N A Y K U R U L A C A K T IR ;
ir M E M L E K E T, E N E R J, U LATIR M A V E BA Y IN D IR L IK
T E S S L E R Y L E D O N A N A A K TIR ;
it D E N Z T O PR A K A L T 1 SE R V E T L E R M Z TA M MA-
N A SIY L A D E E R L E N D R L E C E K T R ;
it U CU Z V E SIH T lt M E S K E N Y A PIM I, E N M U H TA D U
R U M D A O L A N V A T A N D A L A R I E N BA TA G ZE
T E N A D L B R PR O G R A M A BA L A N A CA K T IR;
k T R K S , E M E N N V E R M N E , G A Y R E T N N
K L F E T N E D E N K C R E T A L A C A K T IR ;
* E S N A F V E K K SA N A T K A R , R E F A H V E H U ZU RA
K A V U TU R U L A CA K T IR ;
ir KA M U H Z M E T L E R N D E A L IA N F E D A K A R M E
M U RLA RIM IZIN V E Z E L L K L E , M E D E N Y E T M E A
L E S N Y U R D U N E N UZAK K E L E R N E K A D A R G
T R E N D EV R M C R E T M E N N MADD V E M A N E
V H T Y A L A R I K A R IL A N A C A K T IR ;
ir T R K Y E 'N N H R D N Y A L E B E R A B E R L VK
T T F A K I A Y N I L K E L E R E V E L K L E R E B A L IL I
IN G E R E O L A R A K G E L T R L E C E K T R ;
Y E N A N A Y A SA M IZ L A G R D M Z H A Y A T D Z E
N N D E C. II. P. N N H E D E F L E R B E L L , Y O L U B E L L D R .
L K H E D E F L E R '! G E R E K L E T R M E YO
LU N D A , C. H. P 27 M A Y IS D E V R ilN E K A D A R , ZULME.
H A K S IZ L I A V E K T L E K A R I Y IL M A D A N MCA-
D E L E E T M T ; T E M E L H E D E F L E R N G E R E K L E
T R M E Y O LU N D A S E . C E H A L E T E . S A F A L E T E V E T A
B A T IN E N G E L L E R N E K A R I D A Y IL M A D A N M CA D E
L E E D E C E K T R . B U E T N M C A D E L EN N G E R E K T R -
D1G1 G A Y R E T V E F E D A K A L IK T A , Y N E T C L E R Y N E
T L E N L E R E R N E K O LAC A KTIR.
BU M C A D E L EN N M L L E T E Y R T L E B L M E S
N G E R E K L H U Z U R V E B E R A B E R L SA L A Y A B L
M EK U RU N D A . C. H . P . H IN C A H O G R R L K L E . D
M A N L I A D O STLU K LA , Y A LA N A H A K K A T L E K A RI
K O YACAKTIR.
BU M C A D E L ED E C. H . P . N N Z A F E R , S E V G N N ,
D R ST L N V E F A Z L E T N Z A F E R O L A C A K T IR;
A U N T E R IN N . M L L E T E D A Y A N IM A N IN , K L F E T T E
V B N M E T T E B E R A B E R L N Z A F E R O L A C A K T IR ;
C U M H U R Y ET H A L K P A R T S N N BU Z A F E R T R K
M L L E T N N Z A F E R O L A C A K T IR ;
r.)
41. Robbins, K.
"Interrupting
Identities", Q uestions i
Cu ltural Identity, S. Ha
ve P. Du Gay (der.)
Sage, Londra, 1996.
42. Keym an, E. F.,
Globalization, State,
Identity/Difference,
Hum anities Press, New
Jersey, 1997. iduygu,
A., agm.
 nmlama abasna girmemize baldr. Dier bir deyile, m oderniteden vazgememek,
hem bireysel hak ve zgrlkleri, hem de farkllk taleplerini anayasal gvence altna ala
cak, ayn zamanda bu taleplerin demokratik bir platformda tartlmasn salayacak ve
bylece oulculuk ethosunu yaama geirecek bir toplum vizyonu temelinde hareket
edecek demokratikleme srecine norm atif ballmz dile getirdiimiz srece olasdr.
Bu olaslk kendi ifadesini, anayasal vatandalk kavramnda bulmaktadr. Ancak anaya
sal vatandalk yoluyla, dolaysyla H aberm asn nerdii gibi, hukukun stnl ilkesi
ne ballk olarak tanmlayacamz sivil erdem ilkesini devlet-toplum /vatanda ilikile
rinin kurucu esi yaptmz zaman, ve toplumsal talepler zerine norm atif snrlar izen
ulusal/kam usal kar sylemi srekli yeniden reten milliyeti m o tto ya kar, farkllk
larn beraber yaamasn olas klacak demokratik ynetim anlayn desteklediimiz za
man, m oderniteden vazgememek, sahiplenmemiz ve zerinde almamz gereken bir is
teme dnr. Anayasal vatandalk, bu anlamda, devlete ve toplum a kar ykmllkler
le donanm bir vatanda kimlii temelinde yaam, fakat haklar dilini srekli ertelemi
ve denetlenmesi gereken bir nesne olarak grm bir modernleme tarihini, oulculuk
ethosu ve hukukun stnl ilkesi temelinde yeniden tanmlamaktr. Anayasal vatanda
lk, dier bir deyile, Kemalist adalama isteminin meta-historik ve meta-kltrel d
43. Anayasal
vatandalk kavram nn zeylerde bir politik kimlik olarak kurduu vatandalk anlayn, haklar dili temelinde
kapsam l bir alm n yeniden kurmaktr.43
d i e r bir alm am zda
yaptk. Bkz. iduygu, A. Bu balamda, David H eldin bu almann banda alntladmz nerisine dnersek,
ve Keym an, E. F.
Cum huriyetin 75. ylnda, m oderniteden vazgememenin; bir adalama istemi olarak
"Anayasallk, Anayasal
V atandalk ve hareket eden Kemalist m odernit projesini modern tarihin bir olasl olarak grm ek
D em okratik Alm :
le, ayn zamanda da, bu projeye ge-modern tarihin olaslklarm aratrmak yoluyla ve
T rkiye rne i", D o u
Bat, S. 5, 1998. eletirel dnce temelinde yaklald zaman olaslk kazanacan dnyoruz.

E.Fuat Keyman, Do. Dr. - Ahmet duygu, Do. Dr.

Bilkent niversitesi Siyaset Bilimi Blm retim yeleri
 KAYIP KMLNN PENDE TRKYE*

Artun nsal

Artk kaygan bir zeminde yaadmzn iareti mi? zellikle kolektif kimlik sorunu zeri
ne yaplan almalarn says her yerde hzla artyor. Kimlik sorunsal Braudelin nl for
mlnde; gemi ile bugn arasnda uyum salamak biiminde zetlenirken, Trkiye
de, niversitelerde olduu kadar baka evrelerde de yrtlmekte olan bu tartmalara
yabanc deildir. Zira, Braudun altn izdii gibi, toplumsal ve/veya siyasal kimlik -ulu
sal kimlik veya bir partiye ballk- bireylerin uyum, sreklilik ve istikrar arayna cevap
verm ektedir.1
Gelimi lkelerin ounda giderek artan bu ilgi, ksmen, postm odern toplum sylemi ta
rafndan krklenmi gibi grnyor. Kukusuz, farkn kutsand ve anayasal dem ok
rasilerde toplumsal ve kltrel kimliklerin (din, etniklik, rk, cinsellik, vb.) tannmasna ili
kin politikalarn gereklilii kadar Taylorun ortaya att bireysel zgnl ycelten
okkltrllk kavramnn da2 tartld bir ada yayoruz. Ancak bu konu, genel
olarak bakldnda, halk dzeyinde olduu kadar, ynetici sekinler dzeyinde de kim * A rtun nsal, "La
Turquie en qute de
lik ler) bunalmnn sz konusu olduu toplum lan da ilgilendirmektedir. Bir yandan, bir
l'identit perdue", La
siyasi rgtlenm e modeli olarak ulus-devletin meruiyetinin her yerde anma srecinde Turquie E ntre Trois
olduunu; te yandan ise, paradoksal bir ekilde, etnik ve/veva dinsel nedenlerden kay M ondes, M. Bazin, S.
Kanal, R. Perez, J.
naklanan yeni bir milliyeti dalgann patlak verdiini gzlemlemekteyiz. Tarihsel ve kl Th ob le (der.),
trel nedenlerle, ok hzl isel dnm ler yoluyla ya da kresel ve blgesel dzeyde d L'Harm attan, Paris,
1998, s. 353-380.
siyasi, ekonomik ve kltrel etkiler sonucu kimliklerin atmas ya da istikrarszlamas... eviren smail K. Esiner.
Ksacas, sz konusu krizin belirtileri, nedenleri ve dzeyleri birden oktur. (D eiiklik ve
gncelletirm eler
Bat toplumsal alann kendine dnsel merkez olarak alan Maffesoli, daha seksenli ylla yazara aittir).
rn sonunda, yaanmakta olan kitle toplumlarnda bireyciliin gerilemesi gibi dnm 1. Braud, P., "Identit
Politique", Hermet,
lerin baz sonularn dile getiriyordu. Le Temps des Tribusnn yazar, bugn ile gemi
D ictionna ire de la
i karlatryordu: O turm u yaplar, kimliin mant ile ona bal olan ahlaki yarg ta Science Politique, G.,
Badle, B Birnbaum , P.,
rafndan, kesin bir ekilde tanmlanmt; belirlenmemi oluumlar, art arda gelen zde
ve Braud, P., (der.)
lemeler ile onlar iyi bir ekilde ifade edecek estetik duygusunun (ortak heyecanlar) o rta A rm and Colin, Paris,
ya karlmasn gerektirir. 3 1994, s. 122.
2. Taylor, C. ve
G nm z Trkiyesindeki durum , tamamen deilse bile, genel hatlaryla bu tabloya uy dierleri,
maktadr. Bununla birlikte bu alma Trkiyede bu alanda yaplan ve toplumsal, klt M ulticulturalism -
Exam ining the Politics
rel, dinsel, siyasal veya etnik kimlik sorunsaln merkez alan farkl almalarn bir bilano o f Recognition, (der.)
sunu karmak yerine, kabaca da olsa, Trk aydnlar arasnda dorua ulaan bu ilginin sos- A m y Gutm an, Princeton
University Press,
yopolitik bir erevesini sunmay hedefliyor.
Princeton, N. J., 1994.
Bu arada, Trkiyede yaanan mevcut kimlik sorununun baka lkelerdekine oranla olduk 3. M affesoli, M., Le
Tem ps des Tribus,
a zgn nitelikler tadn belirtmeliyiz. Kemal Karpat, Trkiyenin modernlemesi bir
M ridiens, Kllnsieck,
bakma Baty model alarak yrtld iin, kimlik meseleleri de Bat modelinin kavram Paris, 1988.
 sal ve metodolojik snrlar iinde ele alnmaktadr. Halbuki Trkiyenin kimlik meseleleri
nin, hem daha geni bir tarihsel erevede, hem de Trk-Osmanl toplum unun yap ve kim
lik deiimleri gz nnde tutularak incelenmeleri gerektiini belirtmekte hakldr.4
Yine, gerek Osmanllarn gerekse Trklerin, rnein Asyada ya da Kafkaslarda, Rus veya
in idaresi altnda kalm dier Trk kkenli halklarn tersine, hibir zaman baka halkla
rn egemenlii altna girmemi ya da idare edilmemi olduklar unutulmamaldr. Ayrca,
mevcut kltrel, siyasal ve ulusal kimliin igalci ya da smrgeci gler tarafndan para
lanmas ya da kuvvetlendirilmesi, hatta balangta direnii ve ardndan da ynetici olan
yerli aydnlar tarafndan da yceltilmesi gereklilii duyulan O rtadou, Balkanlar, D ou
Avrupa, Afrika ve Amerikadaki ou halkn tersine, kimlik meselesi Trkler tarafndan
farkl bir ekilde alglanmtr.
ncelikle, Trk ulusuluunun uyan olduka ge olmutur. Balangta, bu kapitalizm-
ncesi bir ulusuluktu. Hasta Adam paralamak iin acele eden tekiler tarafndan
kuatlm, can ekien bir Osmanl mparatorluu iin, zorunlu bir seimdi. Bu okdinli,
oketnili imparatorluun Trk unsuru gebe kkenli idi.5 Hkim olan da, din ya da dil
den ok, gebe kltryd. slam ve Trk dili bu kitle kltrnn tayclaryd. Ama
yzyllardan beri, M erkezden gelen her trl yerleik dzene gei abasna kar diren
mi olan gebeler iin, blge veya vatan kavramlarndan nasl sz edilebilir?6
G nm zde Trk kimliinin elerinden biri olan Trkiyedeki slam meselesine gelin
ce, 19. yzylda Bat kkenli pozitivist yaklamn Hristiyanlk hakknda gelitirmi o ldu
4. Karpat, K., "Kim lik
Sorununun Trkiye'de u emay slama ve Mslman dnyaya uygulamak da, tarihi Ahmet Yaar Ocakn ia
Tarihi, Sosyal ve ret ettii gibi, ayn biimde yanltc olur. Ocak, gnm z Trkiyesinin yaad ve arala
ideolojik Gelimesi"
inde Trk A yd n ve
rnda slamn da bulunduu toplumsal ve kltrel sorunlarn kkenini, Osmanl m para
K im lik Sorunu, Balam torluum un son dnem ine yerletirmenin bir yanlsama olduunu belirtir ve O rtaadan
Yaynlar, stanbul,
1995, s. 23.
balayacak bir zmleme nerir.7
5. Ceyhun, D., A h u B iz m er Lainer ise, Bat dnyasnda bireyler ve toplum larn, salt vatav kltrel kimlikler
Karabykl Trkler, Sis
dzeyi ile dikey ulusal kimlik dzeyinde tanmlanmadklarn, ayn zamanda kendilerini,
an, stanbul, 1995.
6. Ceyhun, age., s. 177- mensup olduklar Bat uygarl ve dnya kltr kimlii ile de donanm hissettiklerini...
180. vurgular. Oysa, O rtadou tarihini incelediimizde, zellikle Batllama hareketlerinin e t
7. Ocak, A. Y "Trk
kisinin yaand 20. yzylda, tam bir kimlik kargaas gzlenir. Lainere gre, Bat r
M slm anl: zm
Bekleyen Tarihsel ve neine benzer bir kimlik yaratmaya hevesli olan ve bu amala, nce ulus-dcvletler kurm a
A ktel bir Kim lik y, sonra da bu devletin mant, gc ve olanaklar ile yurttalarn oluturmay dileyen,
Problem i", Trkiye
Gnl, stanbul, No. bu tepeden inmeci hareketler, btn dzeylerde yaanan derin bir kimlik krizi ile son
33, Mart-NIsan, 1995, s. bulm utur.8
39-40.
8. Lainer, ., "Yen i bir G nm z sorunlar ile ilgili olarak ise, Bozkurt Gven u deerlendirmeyi yapmaktadr:
a n Eiinde Kltrel Gelimi lkelerde yaanan kimlik sorunu, sanayi-sonras teknolojik gelimelerin yol a
K aynak ve Kim lik
zerine bir ereve",
t biliim devriminin bir rn iken, bizde (Trkiyede) yaanan kimlik sorunu tarihimi
B ilg i ve Hikm et, S. 4, zin yokluuna balanabilir.9 Gven, phesiz, toplumsallamann bir esi, kimlik olu
Gz, 1993, stanbul, s.
71-81.
turm ann bir arac olarak, ortaretim den itibaren retilebilecek olan Trklerin kltrel
9. Gven, B., Trk tarihi zerine yaplm almalarn eksikliini aka eletirmekte, resm tarihi yeterince
Kim lii, Kltr nesnel bulmadn da zmnen belirtmektedir.
B akanl Yaynlar,
A nkara, 1993, s. 12. Bylelikle Trk kimlii sorununa ilikin baz zgn zellikleri saym olduk. Bat ile kar
latrldnda ortaya kan dil, din ve insan davran farkllklarn untmakszn, Asya ile
Avrupa arasnda, iki corafya, iki kltr ve iki dnyaya ait olmann sonularn da bunlara
eklersek, sonuta, Trk olmann, olduka g bir i olduu ortaya kar.
Bu almada sadece u soruya vant arayacaz: Trkiyede kimlik sorunlar ile kim, ni
in ve nasl ilgileniyor?

Konuyla kim ilgileniyor?

Genel olarak, Trkiyede nfusun belirli kesimlerinin kimlik meselesine kar zellikle has
sas olduklar sylenebilir. Bu kesimler, aalanma, yceltme ya da yeni bir kimlik talebi
ne yol aan bir bunalmn ocuklardr. Bu, stkimliklerin ok sayda altkimlie doru
zld bir sretir.10
Bu kesimler hangileridir? nce kaybedenlerin, honutsuzlarn, yollarn kaybetmi olanla
rn bir kimlik bunalm yaadklar ortaya kar; J. Larraine gre bu bunalm, taraflar bir-
birleriyle, herbirinin glerini ve gszlklerini ortaya koyan eit olmayan koullarda
attklarnda kendini gsterir.11 Sonuta, yeni kolektif kimlikler, honutsuzlarn, m uha
liflerin tepkilerini yanstan kimliklerdir. 12
ou zaman, kimlik sorunuyla en ok ilgilenenlerin, sosyoekonomik, siyasal ve kltrel
statkoyu sorgulayan ynetici veya muhalif aznlklar, ya da toplumsal tabakalar ve/veya
etnik, dinsel, cinsel ve dier aznlklar olduu dorudur. Burada, korkuya kaplm ya da
yolunu kaybetmi, hatta mevcut egemen kimlii veni bir kimlik ile deitirmeye kararl,
farkl aznlklar sz konusudur.
Trkiye ile ilgili olarak, son on ylda kimlik meselesini dorudan ya da dolayl olarak ele
alm zengin bibliyografyaya zellikle de S. F. lgenerin, ilk basks 1951 de yaplm
olan homo ottomanicus, Osmanl insan hakkndaki byk klasii, ktisadi zlmenin A h
lak ve Zihniyet Dnyas'na13 -gnderme yapmakla ie balayalm. Yabanc yazarlar bir ke
nara brakrsak, anlan kitaplarn ve sreli yaynlarda ya da kolektif almalarda yer alan
makalelerin yazarlarnn kimliklerinden yola karak, onlarn entelektel niteliklerini
gzlemleyebilir, ama zellikle Trk siyaset yelpazesi kadar deiken olan ideolojik aidiyet
lerini ayrt edebiliriz. Kemalist laikiler ve devletiler, liberaller, sosyalistler, slamc Sn- 10. Szen, E., "Kim lik
niler, Aleviler, milliyetiler, Batclar; gelenekiler, modernistler, hatta az ya da ok yzey Kavram nn Yeniden
Tanm lanm as", Trkiye
sel liberallerin m oda ifadesiyle, kreselciler Bu yazarlar Trk, Krt, Yahudi, Ermeni ya G nl, S. 33, Mart-
da Rum etnik gruplarna ait olduklar gibi erkez, Grc, Laz, Sryani vb. aznlklara ait Nisan 1995, stanbul, s.
111-116.
tirler, ama hepsi Trk vatandadr. Bylelikle, ok sayda kimliin birbirine kartn ko
11. Larraln, J., Ideo log y
layca grebiliyoruz.
a n d Cu ltural Identity,
Polity Press, Cam bridge,
Siyasal, kltrel, etnik sekinler ya da aznlklar 1994, s. 142-143.

Kimlik kkenlerinin eitliliine ramen, bu yazarlarn hepsi kendi kimliklerini sorgula 12. A lan ku -K ural, S.,
"Yen i Hayali Kim likler
mlar ya da, 1923te Trkiyede Cum huriyetin kurulmasndan bu yana lkenin siyaset ve Yu rttalar
sahnesine egemen olanlar [siviller, ama ayn zamanda darbeden (1960, 1971, 1980) D em okrasisi", Birikim , S.
71-72, M art-NIsan, 1995,
sorumlu ve iki anayasa (1961, 1982) yazdrm olan askerler] tarafndan zorla kabul etti stanbul, s. 86-101.
rilmi kimlii reddetmilerdir. Hibiri iyimser olmad gibi, ou da ktmserdir. Kema 13. lgener, 5. F.,
list, laik ve cumhuriyeti olan kimileri, slamn ykseliine kar alarma gemiken, slam ktisadi zlm e n in
A h la k ve Z ih n iye t
clar ve Krtler resmi kimlii hararetle sorgulam ve kendi siyasal ve kltrel kimliklerine
Dnyas, Der Yaynlar,
sahip olma ve kullanma hakkn talep etmilerdir. stanbul, 1991.
 Ancak, kimlik krizi kavram, 80li yllardan itibaren, Trkiyenin sorunlarn daha iyi zm-
leyebilme abalaryla birlikte yeniden gncellik kazandysa da, bu niteleme, S. Alanku-Ku-
raln olduka isabetli bir ekilde iaret ettii gibi mevcut btn sorunlarmz ne ounluk
la sanld gibi sadece bir kimlik sorunu meselesine indirgiyor, ne de onlar basite ekono
mik sorunlarn zmlenmesi ile bitiverecek eyler olarak gryor. Daha ok iinde bulun
duumuz topyekn honutsuzluk halinin kltrel boyutuyla ilgili bir tespite dayanyor. 14
Kimlik krizi bir olgudur; bununla birlikte herkes bu olgunun avn derecede bilincinde d e
ildir Sz konusu T rk aydn gruplar ne kadar farkllam ve karm gzkrlerse g
zksnler, lke iinde bir aznlk oluturduklarn sylemek yanl olmaz. Sessiz ounluk
ise bu kimlik meselelerine ancak snrl bir nem atfetmektedir. Bir bukalemun anlay ve
fizyonomisi ile, alternatif kimliklere dkn bu ounluk, varoluumuzun szde kre
sellemesi tarafndan yaylan yeni deerlere daha kolay uyum salayabilmektedir. Esmer
ve bykl Trkler, televizyonda, sarn ocuk ve yetikinlerin, u veya bu k , yeni
veya ithal rn kullanmann getirdii kazanlar vdklerini izliyor. eriat, Kemalist
otoritecilik, geleneksel deerlerin yerinden oynamas, emperyalizm kartl, Bat kartl
, Krt sorunu, demokratik reformlar etrafnda dnen tartmalarla zellikle ilgilendikle
rini sylemek gtr. Bir araba, bir cep telefonuna sahip olmak, iyi bir iin olanaklarndan
yararlanmak, popler filmler izlemek ve arklar dinlemek, ve neden olmasn, 15ler Avru-
pasyla btnleme ryasnn hayal krkln gevek bir ekilde izlemek, onlara yetmek
tedir. Bir baka deyile, aydnlar kedi T orn , ounluk ise fare Jerrylerdir; yani, kk
ama daha kurnaz olann byk ama daha saf olana stn geldii bir izgi filmin birbirinin
zdd olan kahramanlar... Bu yzden, aktr Kemal Sunaln -akgzl yerel Jerry - film
lerinin TV de her zaman izlenme rekorlar krdn gzlemlemek artc deildir.
Geleneksel airet veya snf balarndan kurtulmu (ya da byle balar hi tanmam), di
namik ama az eitilmi, doru davran modellerinden yoksun ve stelik krsal kkenlerin
den miras kalm nemli bir toplumsal hareketlilii yaayan ounluk, kendini sallanan d e
er ve normlar olan bir evrende hareket etmekte zgr hisseder. Trk toplum unun ivme
kazanm kitlesellemesinin yol at sz konusu sosyokltrel ve siyasal kaos ortamnda,
kendisine her eyi yapma hakknn tanndna inanr. Gszlerin ve fakirlerin vay haline!
Bu yzden zlemler ya da seilen referans gruplar hem kolektif hem de bireysel dzeyde
yanl kimliklerin oluumu kadar kltrel ve toplumsal yabanclamay da tevik eder. Maf-
fesolinin sanayi sonras toplumlar hakkndaki gzlemleri, moderniteyi tam olarak yaama
d halde ilgin bir biimde postm odern toplum un diliyle konuan Trk toplum u iin de
geerli olabilir: Toplumsal olan, belirli bir kimlie ve zerk bir varla sahip bireylerin akl
c birliine dayanr, toplumsallk ise sembolik yaplanmann karmakln temel alr. 15
Bu durum da, ilk gzlemimiz Trkiyede kimlik sorunsal ile bilinli olarak ilgilenenlerin
sadece bir aznlk oluturduklardr. Genel bir deyile, belli bir toplum da kendilerini azn
lk olarak hissedenlerin, gerek birey gerekse cemaat olarak, daha ok kendi kimliklerine
eilmeleri ve bu kimlii, demokratik ve kltrel yollarla ya da iddet kullanarak korum a
ya ve savunmaya almalar doaldr.

14. A lan ku -K ural, agm., Osmanl gemiinin kkleri

s. 86.
15. M affesoli, age.,
Devletin ideolojik aygtlar nedeniyle, nceleri yukardan verilmi, sonralar ise toplum sal
s. 147. lama yoluyla edinilmi olan kimlikler sorununun, Trkiyede her zaman aznlklarn ii o l
duunu grmek gerekir. Btn Trk tarihi boyunca, aznlklarn, kendi kimlik anlaylar
n kitlelere kabul ettirmeyi her zaman baardklar sylenebilir.
Osmanl kimlii rneini ele alalm. Bu kimlik, alt yzyl boyunca saray ve evresi tarafn
dan, fetih siyaseti ile olduu kadar din yoluyla da dayatlacakt. Oysa, Osmanl mparator-
luunun kurucular, yani sava airetlerin efleri, beyler, din adamlar (suller ve baba
lar), O uz soyundan gelen Trk kkenlilerdi. Osmanl kimlii, balangta, etnik (Trk)
bir aidiyetten deil, Islami inantan tremiti. 16. yzylda Halife olan Sultan, kendisini
nceleven Bat ve Dou Roma imparatorluklar gibi, oketnili ve okdinli bir im parator
luun bandayd. Sultann tebaas, etnik veya dini aidiyeti ne olursa olsun, Osmanlyd;
yle ki, Trkler Mslman sfatyla, yani mmetin bir yesi olarak neredeyse aznlktay
ken, gayrimslim halklar, Hristivanlar ve Yahudiler, pax O ttom ana altnda millet stat
snden yararlanyorlard. Dolaysyla Osmanllarda, ne imparatorluu nitelendirmede ne
de topraklar zerinde yaayan halkn kimliklerini belirlemede, din (Msliimanlar ve dier
gayrimslim milletler) ve saltanat ailesi dnda (ailenin bann ayn zamanda M slman
larn halifesi olduunu da hatrlatalm), hukuki olarak tannm herhangi bir rk, ulus ya da
etni kavram yer almyordu. A nadoluda ve baka yerlerde Trklerin tarihi, karlatklar
yeni halklar ve inanlarla kaynamalarna dayanan uzun bir sretir.
Yine ilgin bir biimde, Trkler imparatorluun vey evlatlarydlar. slam Trk kimliini
bastrmt: H or grlen halk, idraksiz Trkler (Etrak- bi idrak), rnein, ok sk kulla
nlan bir deyimdi. Trk unsurlar, Alevi mezhebi ve Bektai tarikat mensuplarnn oun
luu gibi imparatorluun kuruluu ve yaylmasnda rol oynam olduklar halde, Trk sfa
t her zaman gebe ve kaba olan tanmlamtr. Tarihiler, Bablinin Fransadaki ilk b
ykelisi olan Halet Efendinin, Krala Trk bykelinin gelii duyurulduunda geirdii
aknl anlatrlar... te yandan, 1277den beri Anadoludaki beylerin resmi dili Trke
olduu halde, 1453te stanbulun fethiyle, Arapa ile Farsann bir karm olan Osman-
lca kendini dayatmtr. Panosmanlclk siyaseti, ancak 19. yzyln ikinci yarsna d o
ru daha byk bir enerji ile yeniden ileri srld. Tanzimat paalar tarafndan tasarlanan
ve Sultan taralndan onaylanan bu siyaset, btn din, dil ve mezhep farkllklarnn stn
de olmay arzuluyor ve imparatorluun btn yurttalarn, yeni bir siyasi kimlik altnda bir-
letirmevi hedeflivordu. Nafile: Hristivanlar, bu politikay daha ziyade bir eritme abas
olarak grrken Mslmanlar ise, zellikle Arap olmayanlar, Osmanlcl Mslman siya
si kimliinin bir arac olarak deerlendirmeyi tercih ediyorlard. Dayatlan Osmanl kimlii
yapay bir kimlikti ve gerek sivasal-sosyal bir deneyimin rn deildi. Bunun nedeni de,
devletin bir ailenin, Osmanl hanedannn mlk (Devleti liye) olmasyd.
nce Hallar ve ardndan Avrupa monarileri bile Trk divan, Trk m paratorluu ya da
Byk T rk, vb.den bahsederken, Osmanl m paratorluunda 19. yzyln sonuna kadar
Trklerin tarihi ya da Trk dili hakknda yazmann neredeyse tmyle yasaklanm oldu
unu gzlemlemek ilgintir. slam bile Religio turcica, Trk dini olarak tanmlanyordu.
Oysa, bir Trk iin, kendisini teki milletlerden ayran onun Mslman milletine m en 16. G eorgeon, F., "A la
sup oluu idi: Dolaysyla, H ristiyan/M slm an kartl, Trk kimliinin temel bir u n recherche d'une
identit: le nationalism e
suruydu. 16
turc", La Turquie en
Bu balamda, T rk halkndan bahsetme cesaretini ilk gsterenin, 1860da, Ali Suavi o l Transition, (der.)
Gkalp, A., M alson-
duunu belirtmemiz gerekir. O sralarda, Ali Suavi de dier Yeni Osmanllar gibi Fran
Neuve Larose, Paris,
sada srgnde bulunuyor ve burada Ulm adl bir gazete yaymlyordu. 1863te, nl 1986, s. 127.

17. n , S. S., "Uucu
K im liklerim iz", Trkiye
G nl, S. 33, M art- na giren son halkt. nceleri imparatorluun selametinin bir arac olan, sonralar ise igal
Nlsan 1995, stanbul,
s. 53.
18. Ya vu z, H.,
"Nationalism and slam:
Y u su f A kura and
T a rz Siyaset", Jo u rn a l
o f Islam ic Studies, IV, 2,
1993, s. 207.
19. G eorgeon, agm.,
s. 129.
Ahmet Vefik Paa, Abdl Gazi Bahadr H an n Trklerin soyaac hakkndaki bir alma
sn (Evsal-i secere-i trk) bastrmtr. Sleyman H sn Paa ise 1876da ilk Trk dilbil
gisi kitabn (lm -i sarf-i Trki) kaleme almtr. m paratorluun, parlamenter monariyi
balatan 1876 tarihli ilk anayasasnda bile, resmi dilin Trke olduu ancak 18. maddede
ilan edilebilmi ve Trke bilgisi, kamu hizmetine kabul edilmenin koulu olarak konm u
tur. Son olarak, emsettin Saminin Trke Szl ise ancak 1899da kmtr.
18. yzyln sonundan itibaren, imparatorluun Hristiyan halklar arasnda, Fransz Dev-
riminin izinde ulusu hareketler ortaya kmaya balad. 19. yzyl boyunca, Yunanllar
dan balamak zere birok Hristiyan halk, byk Avrupal glerin de destei ile bam
szlklarn kazanp kendi devletlerini kurdular. U zun sredir devam eden panosmanlclk
ve ardndan benimsenen panislamclk siyaseti de Bablinin um duu sonular getirm e
di. Ancak vatan ve ulus kavramlar (millet szc artk dini bir cemaat deil, ulus
anlamnda kullanlyordu), zellikle air Namk Kemal sayesinde, yava yava kullanlmaya
balanmt. Vatan tehlikedeydi. Namk Kemalin de aralarnda yer ald Yeni Osmanl-
lara gre, slami kimlik lkeyi bir arada tutabilmek iin kltrel bir tutkal vazifesi grm e
liydi. Zira, bu kimlik Osmanl-Trk halk iin, bir bavuru kayna, meruiyetin imento-
suydu.17 Hilmi Yavuzun da verinde bir yaklamla belirttii gibi, Trk ulusuluunun d o
uunda belirleyici faktr, slami bilinlenme olm utur.18 Ben de buna, T rk ulusuluu
nun, Bat emasnn tersine, kapitalist bir ilerlemeyle eanlaml modernleme ve toplumsal
geliimin basit mantksal sonucu olarak ele alnamayacan eklerdim. Kesin bir ifadeyle,
bu faktrler ya da nkoullar Osmanl gereklii iinde zaten bulunmamaktadr.
Trkln ncleri, bir grup asker ve sivil taralndan idare edilen ttihat ve Terakki ha
reketinin liderleri ile zellikle, Ruslar tarafndan ezilmi ve imparatorlua iltica etmi Trk
halklardan olan Azeri vcva Tatar kkenli bir grup aydn, yani yine bir aznlk olmutur.
1904de yaymlanan c Tarz-t Siyaset in yazar Yusuf Akurava gre, Devleti ne O s
manlclk ne de slamclk, sadece Trklk kurtarabilirdi. 20. yzyln balarnda, ar
tk imparatorluun k kanlmaz hale geldiinde, Arnavutlar ve M slman Araplar
da, tpk Krtler gibi, kendilerini ayrlklk anlarnn sesine kaptrmlard. Araplar ve Ar
navutlar iin bu ayrlk, Birinci Dnya Savann sonunda Osmanl m paratorluunun ye
nilgisinin hemen ardndan gerekleti.
Sonu olarak, gebe kkenli Trkler, Asyadan yola kmlar ve 11. yzyldan itibaren
birbirini izleyen fetihler yoluyla A nadoluya yerlemilerdir. Ulusal yurtlar haline gelen
A nadoluda bile, imparatorluun Hristiyan nfusuna oranla yerleik dzene daha az ge
milerdi. Bu da Trk ulusuluunun kmaznn tarihsel kklerde mi yoksa corafi yer
lemede mi olduu sorusunu douru r.19 Trkler, imparatorlukta ulusuluun etkisi alt
ci kuvvetlere tepki olarak emperyalizm kart bir hareket kimliine brnen Trk ulusu
luu, ancak 19. yzyldan 20. yzyla geilirken gecikmi olarak belirginlie kavumutur.
Bylelikle, Trk ulusuluunun dou ve geliiminde, d faktrlerin nemli bir rol oyna
dn gryoruz. Taner Tim ur, bu adan Osmanllar Garpa yaklatran kutsal tarih ve
dinsel kimlikle, arka yaklatran rksal ve etnik kimliin yol at Osmanl kimliinin
paradoksuna dikkat eker. 19. yzyln sonundaki Osmanl resmi tarihine gre, O sm an
lIlarn kkenleri Avrupay kuran Yahudi-Hristivan efsanelerine ve kutsal tarihine, yani
N uh ve Yafese balanyordu. Ama Osmanllar, ayn zamanda, etnik ve dilsel olarak, Mo-
ollara, Tatarlara ve Asyadaki dier halklara da balyd.20 Oysa, slamclktan ulusulu
a gei srasnda, T rk kelimesi etnik terimler ile tanmlanmaya balam ve Yafes miti ye
rini Ergenekona brakmt.21 S. S. nden de bir alnt yapalm: Osmanl hi kuku
suz kimliksiz deildir. Ancak, onun kimlik dnyas, modernliin kimlik standartlar ile
uyuumsuzdu. Bir kere, yerel ve aktel balarla temellenmekteydi. Oysa, yerel ve aktel
(sahici) kimlikler gemezdi. kinci olarak, yine Osmanlnn kimlikleri heterojenlik niteli
i tamaktayd. Oysa modernlik kimliklerin oulcu tabiatnn reddini ve standardizasyo
nunu emretmekteydi. nc olarak ise, Osmanlnn kimlikler dnyasn tasnif ederken
bavurduu kadim usul, yani dinsel farkllklara gre kimlikleri datmak, modern dnya
da geerlilik tamyordu. Dinsel farkllklar artk ulusal farkllklar karlayabildikleri l
de ilevsel olabilirdi.22

ada Trk kimliinin douu

Osmanl hanedann son yllarnda iktidarda olan ttihat ve Terakki Komitesinin (1913de
siyasi partiye dnm tr) efleri, ncelii szcln Ziya Gkalpin yapt T rk
le vermilerdi.
Salt biimsel adan da olsa teokratik bir grnm arzeden Osmanl m paratorluunun
klleri zerinde ykselen ve ulusal kuvvetlerin eseri olan laik Cum huriyet, Mustafa Ke
malin birliklerinin igalci kuvvetlere kar bamszlk savanda kazanm olduu zafere
ramen, saltanat taraftar ve gelenekselci duygular hl canl kitlelere kar, bir grup azn
ln elde ettii bir baar olarak da deerlendirilebilir. Trkiyede ulusun devleti deil, ak
sine, devletin ulusu yaratm olmas bunun kantdr. Baka bir deyile, sz konusu aznlk
sekinlerinin kurduu devlet, ulusu hareketin m otoru olmutur. Yeni rejimin leitmotifle-
rinden biri olan Ne mutlu Trkm diyene sz pek anlamldr. Kukusuz, burada an
bir ulusuluk sz konusu deildi, ama bylelikle cumhuriyeti, laik ve ulusu yeni Trk
kimlii bir kez daha, hem de ilkretimden itibaren kabul ettirilmi oluyordu. Kemalist
sfat verilen tm reformlar (saltanat ve hilafetin kaldrlmas, cumhuriyetin kurulmas
bylece m m etten ulusa geiliyordu -, eitimin laikletirilmesi, alfabenin deitirilmesi
O rta Asyadaki eski alfabe, daha sonralar soydicn alfabesi ve sonra Arap alfabesi, vb.-), so
nuta Trk halkn slami kimlik karsnda yeni bir kimlik ile donatmay hedefliyordu.
T oplum un, (kapitalist ulusal burjuvazinin yokluunda) askeri ve sivillerden oluan brok
ratik sekinler taralndan yukardan Trkletirilmesi bylece balam oldu. Ulus-devle-
tin ideolojisi, btn yurttalar tek bir ulusal kimliin ats altnda birletirmeyi amalyor
du. 1924 Anayasasnda slam, gen Cum huriyetin resmi dini olarak belirtilmise de, bu
hkm 1928de yaplan deiiklikten sonra anayasadan karlmtr. Bundan sonra, m
dahaleci ve gl bir laiklik anlay sz konusu olacaktr. Bu, Mustafa Kemal ve arkada
larnn btn alanlarda balatt, gerek bir kltrel devrimdir.
Trkletirme dnda, rejimin dier iki hedefi de, Trkiyenin ada uygarlk seviyesini ya
kalayabilmesi iin, lkenin Batklatrlmas ve laikletirilmesi idi. Osmanl olan her eye 20. Tim ur, T., O sm anl
K im lii, Hil Yaynlar,
iddetle kar olan Atatrkn yeni cumhuriyeti, gemii reddetmi ve T rk ulusuna yeni stanbul, 1986, s. 79.
tarihsel kkenler aramaya koyulmutu. Gzler Anadolu ve M ezopotam yann eski sakinle 21. Tim ur, age., s. 167.
rine, zellikle H ititler ve Smerlere, ynelmiti (Etibank ve Smerbank da 1930larda ku- 22. n, agm., s. 53.
 rulm iki devlet bankasnn isimleridir). Ancak bu, ayn zamanda Altay kkenlerine, O r
"Baretm en" Atatrk,
m anevi kz lk ile. ta Asya Trklerinin tarihine ve byk g hareketlerinin sonularna da dntr Tm
bunlar resmi tarih tezlerinde yer almaktadr.
Daha sonra, slama daha duvarl kalm olan evreler, kukusuz Osmanl dnem ine say
gnln yeniden kazandrmak amacyla, Trk-tslam sentezi fikrine yneldiler: Bu abalar,
elbette gemi ile uyum halinde bir kimlik araynn ilk denemeleri arasnda saylmaldr
Kimlik atmalar da iddetlenerek devam etmitir. Yurtta ulusuluu kavramna kar
, 1925te ve 19 3 7 de, radikal Snni, Krt ve Trk evreler tarafndan kkrtlm et-
nik-dinsel kkenli avaklamalara tank oluruz.23
Bununla birlikte, kyl kitlelerin kendilerini, tpk Osmanl dnem inde olduu gibi, dav
ranlaryla olduu kadar deerleriyle de slam ile zdeletirmeye devam ettiklerini belir
23. Kalaycolu, E., telim. S. F lgener de, hakl olarak, yeni kurumlar ve teknolojiler gibi d kavnakl d
''Nationalism in Turkey:
Civic versus Ethnic
zenlemelerin , anlat ve davranlarvla vaava ve aktif insan unsuru olmadan, belirgin
nationalism in Post- bir nem tamayacan dile getirmitir.24
Im perial Politics", 20-21
Ekim 1995 tarihlerinde Fer artk teorik olarak mmetin deil ama ulusun paras olmu, vani sultann tebaas
Londra niversitesi olarak kalmak verine aka veni cmhuriverin vurtta olmu Trkler iin bir kimlik akta
tarafndan dzenlenm i
"Turkey: Torn betw een
rmndan sz etmek gerekirse, bu aktarmhn, tam anlamvla bir kimlik dzevinden ok
tw o civilizations" adl kiilik dzeyinde gerekletiini saptamamz gerekir Olsa olsa, geici bir sentezden sz
konferansa sunulmu,
edebilirdik. Romanc Yakup Kadri Karaosmanolunun, bugn bir klasik olmu kitabna
yaym lanm am bildiri,
s. 3-4. balk olarak Taban adn vermi olmas artc deildir Yazar romanda, savata varalan-
24. lgener, age., s. 91. m gen bir Osmanl subay olan kahramannn, yerletii kyn sakinleri ile karlat
andan itibaren yaad oku ac bir dille anlatr. Roman, deerleri ve davran biimleri ile
birbirini karlkl olarak yok sayan iki farkl dnyay anlatmaktadr: Biz Trk deiliz,
efendim, biz, elhamdlillah, msliimanz
G nm zde de, Trk halkna yeni bir kimlik benimsetmeye ynelik abalara tank oluyo
ruz. Bu abalara rnek olarak, i evrelerine yakn Avrupa taraftar sekinlerin oluturdu
u aznl gsterebiliriz. M erhum Cumhurbakan T urgut zal ve eski Babakan Tansu
iller, lkedeki Avrupa-kresellemeci yeni dalgann byk mimarlarydlar. Bu akmn
iki alm vardr: lki Avrupa ile ekonomik btnleme ve gm rk birlii, kincisi ise (ile
rici aydnlarn taleplerine de uygun olarak) demokratikleme ve insan haklarna sayg ek
senine oturmaktadr.
Adriyatikten in eddine Trk dnyas forml yalnzca panturanc emelleri, yani a
r ulusularn geleneksel sylemlerinden biri olan, aralarnda Trk kkenli eski Sovyet
cumhuriyetlerinin de bulunduu Trke konuan tm halklarn birlii fikrini yanstmakla
kalmyor, ayn zamanda Avrupa ile btnleme taraftarlarnn yaadklar hayal krklna
da son veriyor. Trk kimlii sorunu, bu yeni ve geni biimiyle yeniden siyasilemitir. An
cak bu kez jeopolitik, kltrel ve ekonomik snrlarnn da bilincine varlmtr: Trk halk
lar arasndaki bu yeniden bulumann kendi zararlarna olacan gren Rusya ve rann
muhalefetleri; daha da nemlisi, Trk dnyasnda yer alan halklar arasnda nemli klt
rel farklarn bulunmasnn yan sra, bunalm ierisindeki Trk finans sistemi de, Anka
rann u anda ne Kafkaslar ne de tesinde varln kalc olarak hissettirmesine msaade
etmektedir.
Buna paralel olarak, slamc bir aznlk, Trk toplum unu, slam dnyas ile balar kuvvet
lendirmeyi vaat eden Refah Partisinin kanatlar altnda slamclatrmaya almaktadr.
Sac partiler, slamc tehlikeyi, ncelikle ierideki seim hedeflerine dnk olarak, zel
likle laik ve modernist orta snflarn nezdinde abartmaktan, ama ayn zamanda inat Av
rupalIlar zerinde de bir bask arac olarak kullanmaktan ekinmemilerdir. (Bizi kendi
aranza kabul edin, yoksa Tiirkive slami bir devlet kurmak isteyenlere kolay bir av olur...).
Ne var ki, bu durum , Aralk 1995 genel seimlerinde, byk lde slamc eilimlere sa
hip olan adaylarn, sa, muhafazakr ya da liberal partilerin seim listelerinde yer almasn
engellememitir.
erif Mardin tarafndan lkenin nc byk kenti olan zm irdeki bir tekstil fabrikas i
ileri arasnda yaplan aratrmaya gre, Mslmanlk, 6 0 l yllarda bile kimlik olarak ol
duka nemliydi.25 Burada, Kendinize baktnz zaman, kendinizi nasl grrsnz?
25. M ardin, ., D in ve
sorusuna yle cevaplar verilmiti: Yzde 3,6s zmirli, yzde 1,8i memleketli, yzde ideoloji, Siyasal Bilgiler
37,5i Mslman, yzde 6 s ii, yzde 50,3 Trk, yzde 0 ,6s bilmiyor. Fakltesi Yaynlar,
Ankara, 1969,
F. Kentel tarafndan yrtlen yakn tarihli bir sosyolojik anket almas da, Trk halk s. 132-134.
nn yaad ve alglad birok kimliin yan yana bulunduunu ispatlam gzkm ekte 26. Kentel, F., "L'lslam ,
carrefour des identits
dir. Sz konusu almada Kendinizi nasl tanmlarsnz? sorusuna verilen cevaplarn da
sociales et culturelles en
lm aadaki gibidir: Turquie: Le cas du Parti
de La Prosprit",
Trk yzde 34; Trkiye Cumhuriyeti vatanda yzde 26; Trk M slm an/M slm an Lacitfs) en France et
Trk yzde 20; Mslman yzde 13; Krt yzde 4; dier yzde 4 .26 en Turquie, CEM OTI,
No. 19, Paris, 1995,
imdi, sz konusu kimlik bunalmnn nedenlerine eilmek gerekmektedir. s. 222.
Konuyla niin ilgileniliyor?
Ben kimim? Tpk bir filozof gibi, birok Trk kendisine bu soruyu soruyor: Asyal, O rta
doulu, Akdenizli ya da Avrupal, ya da hepsi birden mi? Mslman m laik mi, ya da her
ikisi birden mi; dem okrat ya da otoriter, Trk ya da Krt...? Uzlamaz ikilemlerin listesi
uzayp gider.
Ama niin kimlik meselesi ile ilgilenilir? in iinde, sonuta, isel ve dsal olarak saylar
n ikiye indirgeyebileceimiz, birok faktr rol oynamaktadr. Kimlikler aras atmalarn
kayna olarak, can ekimekte olan Osmanl m paratorluundan, Birinci Dnya Sava-
ndan, Anadoludaki ulusal direni ile Trk ulus-devletinin kurulu yllarndan, oynadk
lar roller itibariyle tarihsel koullardan daha nce sz edildii iin, burada sadece yakn
gemiteki gelimeleri hatrlatmakla yetineceiz.

sel faktrler
Yalnzca dayatma yolu ile deil, zellikle ussallk ve teknolojik ihtiyalar nedeniyle sekla-
rizmin gelimesi, doal olarak Trklerin dnya grn dntrm ekten geri kalmad.
Uluslararas standartlarn kabul edilmesi, iletiim aralar ile ulam alarndaki gelime, ye
ni ziraat yntemlerinin kullanma girmesi, rnein kimyasal gbre kullanmnn yaygnla
mas, krsal ge bal olarak yaanan ve geleneksel dayanmann zayflamasn beraberin
de getiren ok hzl sosyoekonomik dnm ler, birey, aile ve i iin yeni toplumsal ko
ullar ve bunlara ilaveten kltrel farkllklarn belirginlemesi Trk toplum unda gelenek
sel deerlerin yerinden oynamasn salayamyordu. Tm bu faktrler, yaam tarznda de
iikliklere yol amakta ve doal olarak, uyum salama ve istikrar araynda, bir benlik ve
kimlik bunalmna neden olmaktadrlar.
Toplumsal ve ekonomik bunalm
Bu kimlik bunalm, bireyler ve toplumsal gruplar endie verici boyutlardaki enflasyon,
hzla artan isizlik oran ve inanlmaz oranlardaki gelir eitsizlii ile tantka, daha da va
him bir hal almaktadr. Bu arada yeterli eitim alamam olanlar ile konut sknts eken
lerin saylarnn arttn da unutm am ak gerekir. Kronik bir hale gelmi toplumsal, ekono
mik ve siyasal bunalm, kimlik istikrarnn zerinde Demoklesin klc gibi sallanmaktadr.
Zira bu bunalm var olan korkular derinletirmekte ve giderek artan gvensizlik hissiyle
birlikte yeni endielere yol amaktadr.
D urkheim n terimleriyle toplumsal anom i olarak tanmlanabilecek, zenginlerin daha
zengin, fakirlerin daha fakir olduu, orta snflarnsa belirsizlie dt bu ortam , eko
nomik ve toplumsal olarak kt durumdaki katmanlarda yer alanlarn bir st ortak kimli
e geiini daha da gletirmitir. Bu son gruptakiler, hem kendilerini gvence altna ala
bilmek, hem de kendilerine maddi karlar salama umuduyla (David Eastona gre siya
set, ayn zamanda, kt kaynaklarn otoriter bir ekilde paylatrlmas deil midir?) yurtta
lk kimlikleri karsnda, snma kimlikleri olarak gittike siyasileen din veya etnik k
kene dnyor gzkm ektedirler (Fakirim, nk Trk, laik veya modern deilim -gnah
keisi kimlikler-, Krt, Alevi ya da slamcym -bakaldran kimlikler-). Bu, baz alardan
Merkez taralndan dayatlan kimliklere kar, kendilerini sistemden dlanm hisseden ev
resel kimliklerin bakaldrsdr. E. Szen bu ruh halini yle zetlemekte: Yaplar kendi
lerini siyasal alanda kabul ettirememekte ve bylece tekini merkezin dnda yeniden-
retmek yerine, tekini1, tam tersine, ayn merkezde veniden-retmeyi tercih etm ektedir
Turgu t zal ve vizyonu:
ler (...) Bylccc, kendi merkezinde yeniden-retilmi olan tekilere oranla kendini ta "Kresellem eci yeni
dalga"
nmlama abas, karklk ve istikrarszla vol amaktadr ( ) .27 Bir baka devile cehen
nem, Jean-Pal Sartren varoluu balamda ifade ettiinin tam tersine, teki deil, bi-
ziz. Tpk etnisitede olduu gibi, kltrel, dini va da ekonomik sorunlar da M erkeze g
re deerlendirilmekte ve kolayca siyasilemektedirler Bu, sistem iinde olmalarna ramen
sistem kart olanlarn verdikleri bir kimliksel mcadeledir
Kemalizm ve ulus-devletin krizi
ikinci olarak, ulus-devlet kavramnda olduu gibi, Kemalist ideolojide yaanan erozyon da
egemen laik kimliin altn ovmaktadr. Bir baka deyile, Kemalizm hakknda artk tam
bir birlik sz konusu deildir ve hi phe yok, belirli bir kltrel ve siyasal rahatszlk
Trk ulusuluunun ieriinde boy gstermektedir. Doal olarak Trk olma tekelini elin
de tutan resmi kimliin yannda, bugne dek bastrlm va da dizginlenmi olan etnik
(Krt) ya da dinsel (slam) kimlikler artk zgrleiyorlar ve hatta, ikili ya da l bir kim
lik talep cdivorlar.
stanbullu kimliini incelemek bile ok ilgin olabilir: 1990'da t aplan son nfus savm-
na gre 11 milyon sakini ile Trkivenin gerek bir mikrokozmosu olan bu bvk Trk
m etropolnde yaayan nfusun yaklak yzde 6 3 ii baka verlerde dom utur. Sonular
bir sre nce basnda yaymlanan bir ankete gre, kendilerini stanbullu olarak tanmla
yanlarn yiizdesi 46,7'i gememektedir; kendilerini doum yerlerine gre tanmlayanlarn
oran yzde 45,6, sonu olarak ailelerinin doum yerlerine gre tanmlayanlarn oran ise 27. Szen, agm., s. 114.

28. Keyder, .,"K im lik
Bunalm , A ydn lar ve hareketlere, etnik ulusulua, Bat kartlna, bir baka deyile, gemiilik, cemaatilik
D evlet", Trk A yd n ve
K im lik Soru nu iinde,
stanbul, 1995, Balam d k arasndaki atmaya ekmekte hakldr.31
Yaynlar, s. 151.
29. Keyder, agm ., s. 154.
30. Keyder, agm ., s.
155-156.
31. Bilgin, N K o lle k tif kimliklerini talep etmenin yan sra, ayrlk eilimler iin elverili bir hale getirmitir.
Kim lik, Sistem
Yaynclk, zmir, 1995,
s. 175.
yzde 7,6dr (Bkz. Hrriyet, 11 Austos 1991). Yeni kentliler mir Pek savlmaz, zira y
resel aidiyet duygusu, stanbulun kltrel kimliine her zaman meydan okum utur; bu
da, her ne kadar artk stanbulun hcmerileri olsalar da, hemeriler aras dayanma der
neklerinin saylarndaki art aklamaktadr. Bu durum , stanbulun her zaman Trk top-
lum unun erime potas olmadn, zira ne toplumsal ne ekonomik ne de kltrel olarak
gerek bir btnleme iin gereken koullar salayamadn ispatlar gzkmektedir. Bu
yzden stanbulun tm seim blgelerinde birbirleriyle rekabet eden siyasal partiler, y
resel balarna gre hemeri adaylar karmaya ncelik vermektedirler.
Yine ayn ekilde, gncel konjonktr iinde, alar Keydere gre, Trkiyedeki kimlik
bunalmnn kkenlerinde ncelikle devlet ve onun meruiyet sorununun bulunduunu
belirtelim.28 Kcyderin, iki boyutu olduunu belirttii bu gncel bunalm, bir yandan dev
letin, dnya ekonomisindeki deiiklikler nedeniyle daha nceleri dk maliyet ile fayda
lanabildii kaynaklarn ortadan kalkmas, ekonomiye mdahalesinin imknszlamas ve
bylelikle modernleme sreci ierisinde vermi olduu poplist vaatlerini yerine getire
memesinden; te yandan, burjuvazinin artk devletin vesayetinden kopmay arzulamas ve
devletten, kyller ve iileri modernletirmeye dnk yapt yatrmlar yerine, yeni bir
tr sermaye hareketliliine msaade etmesini beklemesinden kaynaklanmaktadr. Keyder
u sonuca varr: (D)evletin modernletirici rol, modernlemenin dinamik tek kayna
olma konum u (artk) inandrc deil.29 Bir baka ifadeyle, devlet kendisine meruiyet
salayan srecin kontroln kaybetmek zeredir. Dahas, nceleri yukardan m odern
lemenin misyonerleri olan, ama bireylerin kendi dncelerini ifade etmelerine ve birey
sel haklarn kazanmalarna kar karak onlar zerkliklerinden mahrum brakan ve by
lece modernlemenin zgrletirici ynn budam olan aydnlar, artk kamp deitir
milerdir. Devleti ycelten avdn konumlarn terk ederek, sivil toplum un merkezine yer
lemi olan aydnlar, yeni konumlarn salamlatrmaya elverili olan temel hak ve zgr
lkler iin almaktadrlar. Bylece kimlik sorunu temel olarak kendi bireyliklerinde si
yasal liberalizmi kefedenlerin meselesi olmutur. Kendilerini yeniden konumlayamayan
dierleri ise, modernleme projesine kar karak, ulus-devletin yaad krize bir tepki
olarak, alternatif cemaat biimlerine bavurmaktadrlar. Keyder ayn zamanda, eski dev
letiler (laiklikiler) ve yeni ccmaatilerin (slamclar) ayn kampta bulutuklarn g z
lemlemekte: Devletin krizi, altmz kesinliklerin havaya umas anlamna geliyor, bu
da bireylerin tutunacak sabit bir nokta aramalarna yol ayor. Kimlik bunalm kavram da
bir tutunacak yer aray olarak dnlm elidir.30
Modernlemenin yenilgisi ya da k, kukusuz birtakm toplumsal gruplar nezdinde
kolektif kimliin ykseliinin kkeninde bulunabilir. Nuri Bilgin, dikkatleri laiklik kart
ve postm odernizm in rnek tekil ettikleri tepkileri tevik eden, evrcnselcilik ile farkllama
Bylelikle, Trk ulus-devletini kuran Kemalist jakobenizmin takip ettii kltrel ve siya
sal eitletirme hedefinin baarszl, modernlemenin grece yenilgisi ile engellenmitir.
Artk koruyucu olmaktan kan devletin iinde bulunduu bunalm; ortam, zgn
PKK tarafindan 1984te balatlan ve binlerce insann lmne neden olan Krt ayrlk
hareketi, askeri mcadeleyle dk younlua ekilmi olsa da hl devam etmektedir.
Bu arada, Krt halk vc kltrel haklarnn tannmas talebine kar, ekonomik, siyasal ve
demokratik bir zm tartmalar srmektedir. Bu durum , ounlukta olan lml Krt
aydnlarn, bir yandan Krt kimliklerini muhafaza ederken dier yandan da kendilerini
tam anlamyla Trkiyenin yurtta olarak grp gremeyeceklerini dnmeye ve sorgu
lamaya itiyor. Ksacas, dolayl olarak Trk ulusuluunun sivil zn sorgulayan bu ara
y da bir kimlik bunalmna yol amaktadr.32 Ancak bu arayta, . C. Sakallolu33 ve A.
T. Alkann da34 belirttikleri gibi, Krtlerin Trklerle ayn at altnda nasl yaayabilecek
lerini gsteren alternatif bir proje, bir Krt platform u henz mevcut deildir.
Kimlik patlamas
Bvlece, kimliklerin bastrld dnem den sonra, sra kimliklerin patlamasna gelmitir:
Krtlerin kimlik talepleri vc zellikle Sovyet m paratorluunun sona ermesi, Trkiyed e
ki teki etnik kkenli cemaatleri de harekete geirmitir. Lazlar, erkezler, Grcler, e-
enler ya da Abhazlar artk soy kimliklerine, kendi z kltrlerine -ama daha fazlasna d e
il- daha ok ilgi duymaktadrlar. Aralarnda sadece snrl bir aznlk, komnist rejimin y
klm olmas ve ulusu hislerin arsnn verdii cesaretle, atalarnn topraklarna dnm e
yi dnmektedir. Bu etnik canlanma, kendileri de kendi etnik gruplar iinde ounluu
tekil etmeyen Krt ayrlklarn haricinde, snrl kalmtr. Krt ulusuluu, gemie
oranla daha katlaan Trk ulusuluunu uyandrmakta ge kalmamtr. Ancak, bu kez de
slamc evreler halklar birletirici ve ulusuluun dman olan slam kartn oynama
ya balamlardr.
Programnda din arlkl derslere yer veren mam Hatip Liselerinin saylarnn gereinden
fazla artmas nedeniyle, ortarenimdeki laik sistem birliinin kmesi de bastrlm kimlik
lerin geri dnn kolaylatrmtr. Balarda din adam yetitirmeyi hedefleyen bu liseler,
artk kz rencileri de kabul etmekteler. Bylelikle, sa partilerin seim amalar iin tevik
ettikleri ve saylar dini grevli ihtiyacnn ok stnde olan mezunlarnn da artk normal
niversite eitimi alabildii, mam-Hatip Liselerinin giderek oaldna ahit olmaktayz.
niversitelerde saylar gittike artan trbanl renciler meselesinde olduu gibi, bu sade
ce Islami kimliin uyannn bir tezahr olarak deil, ama zellikle, yrrlkteki laik siste
me kar bir meydan okuma gibi gzkmektedir. Nitekim, buna tepki olarak, zellikle ir
tica tehlikesine kar duyarlln koruyan ordunun da siyasilere basks sonucu, kesintisiz
sekiz yllk laik eitim projesi 1997/1998 ders ylnda uygulamaya konmutur.
Ksaca sralanan tm bu isel faktrler, Trkiyedeki farkllamaclarn uyann aklar g
zkmektedir. Ancak kesin olan bir ey varsa, o da ulus-devletin evrenselci kyafetinin, kim
32. Kalaycolu, agb.,
lik bunalmna cevap veremeyecek kadar dar geldii ve buna ek olarak birok dsal fakt s. 11.
rn de Trk toplum unda olumsuz etkiler yaratabileceidir. 33. Sakallolu, . C ,
"Trkiye'de Ye n i Sa,
Dsal faktrler Siyasallama, M eruiyet
ve Sivil Toplum ilikisi:
Yerleik deerlerin, kurallarn ve ideolojilerin sarsld bir ada yayoruz. Kitlelerin siya Hayaller ve Gerekler",
Toplum ve Bilim, 1995,
setten uzaklatrlmasna kout olarak sosyoekonomik snflarn klasik tablosunun kararma
s. 80.
s, ideolojilerin szde lm , fakir lke ve toplumsal tabakalarn aleyhine okuluslu firma 34. A lkan, A. T., "Bizim
lara fazlasyla yakn duran liberal san hegemonyas -artk ne Sovyet im paratorluu ne de Krtler Hl Orada
m snz?", Trkiye
Berlin Duvar kalmtr- ve zellikle orta snflarn giderek zayflamas, siyasal bir boluk
Gnl, S. 33, Mart-
yaratma benziyor. Bat dnyasna doru almayla ykselen bireyci canlanma bir taraftan Nisan 1995, s. 27.
 kresel toplumsal dayanmay paralarken, te taraftan, beklenmeyen bir ekilde, kimlie
dayal yeni dayanma biimlerinin ortaya kmasna neden olmaktadr.
Ulusuluun uyan
D faktrler arasnda, ncelikle bir uluslar Avrupas , ama zellikle ulusuluklar Avru-
pasna yol aan ve en hznl sahneleri Kalkaslar ve Eski Yugoslavya'da geen, Sovyet
m paratorluunun knn yanklanmalar saylabilir. Nfusun Trke konutuu
Azerbaycan, Trkmenistan, Kazakistan, zbekistan gibi eski Sovyet cumhuriyetlerindeki
demir perdenin kalkmas da, Trk Dnvas nda ortak kimlik hislerinin uyanmasna yol
am, yeni bir faktr olarak grlebilir.
Trk ulusuluu, Kbrs meselesi ile Ege kta sahanl ve hava sahasnn paylamndaki
Trk-Yunan anlamazl ve ayn zamanda Bulgaristandaki Trk etnik aznlnn adlar
nn Bulgarlatrlmas kampanyas gibi olaylar sonucunda hassaslamtr. te yandan,
tpk Trkler rneinde olduu gibi, Halepedeki Kltlerin Saddamn bombalaryla kat
ledilmesi trajedisinin kt sonular, yine benzer bir ekilde, Krfez Sava sonucunda vz-
binlerce Krdn iltica etmek zorunda kalmas da, nemli sayda Krdn vaad komu
lkelerdeki Krt ulusuluunu krklemi olsa gerektir.
Dier faktrlerle birlikte, iletiim devrimi ile uydu, kablolu ya da yazl dnya grsel-iit
sel iletiim alarnca desteklenen kreselleme hareketi, internet konusundaki patlamay da
eklersek, kanlmaz bir ekilde i ekonomik, kltrel veya siyasi oyunun kurallar zerin
de etkili olmaktadr. Kreselleme, gerek anlamda bir kltrel emperyalizmi deilse de,
inanlmaz boyutlarda yabanc etkiyi temsil etmekte; ama avn zamanda hi phesiz, ye-
relliklerin evrensellemesi ve evrenselliklerin yerellemesini de kolaylatrmaktadr. Kre
selleme, dier eylerle birlikte, insan haklar meselesinin ulus-devletlerin mutlak egem en
lik alannn dna kmasna da katkda bulunmaktadr. Eer Trkiyede Krt kimlii ve
kltrnn tannmas sorunu ya da, daha genel bir deyile, demokratik olmak isteyen bir
lkede insan haklarna sayg gerei artk daha zgrce ifade ediliyorsa, bu da, ksmen, d
dnya ile olan ilikilerin kresellemesinden kaynaklanmaktadr.
Kresellemi kapitalizm
Daha evvel, kimlik bunalmnn faktrleri arasnda, Trkiyede ulus-devlet kavramnn ge
irdii erozyondan bahsetmitik. Ayn ekilde kresel bir ekonomik srece dikkat ekme
miz gerekiyor: Kapitalizm dnya leinde ulus-devletsiz de var olabilmeye balamtr.
Ulus-devletin varolu gerekesi olan meruiyet unsurlarnn zayflam olduunun altn i
zen D. Held, yerinde bir gzlemle, krn yeni tanmnn artk, Tanr ulus-devlet ve
onun izmi olduu snrlara ihtiya duymadn belirtmektedir.35 . Kevderin devletin
meruiyet bunalm kavramn, ulus-devletin modernletirici misyonunun baarszl ze
rinde gelitirdiini hatrlayalm. H eld ise, kendi payna, rnein Trkiyede de faaliyet
gsteren, Coca Cola, Levis, M cDonalds, IBM, Sony, Exxon, General M otors gibi impa
35. Held, D The
D ecline o f the Nation- ratorluklar veya dier okuluslu devlerin, ulusal snrlar dahilindeki paral kimlikler ze
State", N e w Times: The rinde oynadklar ykc role dikkatimizi eker. Bahsettiimiz kresel ky de zaten Bat
Ch a n g in g Face o f the
Politics in 1990s, (der.) kapitalizminin rzgrlaryla ykanmam mdr? Trkiyenin byk bir istekle iinde yer al
Hall, S. ve Jacques, M mak istedii Avrupa Birlii de, ulus-devletin btn direniine ramen, onun lm n
Law rence ve W ishart,
Londra, 1990,
beklemiyor mu? H er durum da, Ankarada kreselci ve Avrupac siyasetlerin baarszl ya
s. 191-204. da daha kesin bir ifadeyle, bunlarn som ut getirilerinin yetersizlii, Trkler arasnda, gele
neksel kimliklere olas bir dn istei uyandrabilecek baz soru iaretlerine yol ama ris
kini tamaktadr.
Sonuta, Trkiyede insan haklar ve kadn haklar savunucular, evreciler, barlar ve
hatta ecinsellerin sivil rgtleri olarak sahneye kan yeni dernek biimleri, bunu, belli l
lerde, uluslararas platformda boy gsteren Sivil Toplum Kurulularnn (STK) varl
na borludur. Bu sonuncular, snrlar aarak ulus-devletin politikalarna meydan oku
makta ya da yerel kimlikleri korumak konusunda, ulus-devletin bo brakt alanlar dol
durmaya almaktadrlar.

Sorunla nasl ilgileniliyor?

Zorla kabul ettirilmi, muhafaza edilmi, kaybolmu, tannm kimlikler ya da bilinli hat
ta elikili kimlikler... Sonuta Trkiyede kimlik atmalarndan geilmemektedir. Belki
de kimliklerden sadece geometrik deiken olarak bahsetmek gerekirdi. H er ey, dikey ve
soyut Trk kimliinin, ksmen yatay ve som ut, hatta m uhalif kimliklere doru zld
n gstermektedir: slamc, Alevi, Krt, Trk, ilerici veya gerici, (Trkiyeyi iine almaya
hl hazr olmayan Batnn tavr yznden hayal krklna uram olsa da) Bat tarafta
r ya da ar ulusu, yabanc dman ve oven, mahup kadn ya da kadn haklar savunu
cusu ve yine unutm adan, kararsz istekleriyle erkek ve kadn Trk ecinsellerinin hareketi
bu kimliklerin iinde yer alr. Bu yzden Trkiyede belirli bir eit toplumsal yaftala-
m adan bahsetmek abartl olmayacaktr. Kimliklerin d gstergeleri oktur: Atatrk ro
zeti takmak; ou kez kart Hkimiyet Allahndr sloganna kar bir tepki niteliinde
arabalarn arka camlarna Kemalizme sadakatlerini gsteren bir slogan yaptrmak; araba
larn plakalarna yaptrlarak lkenin birlii ve btnl mesajn veren kk Trk bay
ra; trban veya sakal, slami kara araf ya da alvar; ar milliyetilik gstergesi hilal
li kolyeler ya da kurt bal yzkler, bunlar tayanlarn kendilerini tantmalarn salar. Sa
dece Amerikan beyzbol apkas veya blue jean modern kimliin, yapay da olsa, ortak pay
dalarn oluturur.
Kimlikler kendilerini nasl ifade ederler? Kanmzca, geometrik deiken biimindeki kim
liklerin dsallatrlmasn kabaca ikiye ayrmak mm kndr: Savunmac kimlikler ve
saldrgan kimlikler. Ayn ekilde, esnek ve kat kimlikler arasnda da bir baka ay
rm yaplmas dnlebilir. Ancak, bu kimliklerden hibirinin saf bir tipi temsil edemeye
cei ve yukarda sz edilen kimliklerin ounlukla, zamanda ve meknda ve koullara g
re birbirlerinin yerini aldklar, dladklar veya birbirlerine eklendikleri gzden uzak tu
tulmamaldr.
Teki, savunmac, saldrgan kimlikler
nerdiimiz kimlik tipolojilerini biraz daha somutlatrmak iin, slami kimliin geirmi
olduu deiikliklere bakalm: Osmanl mparatorluu dnem inde, Osmanl kimliinin
mtem m im cz saylan ve Mslman halklar arasnda ok fazla itirazla karlamayan
bu kimlik, Arap, Krt, Tatar ya da Trk olsun, etnik zellikleri ak bir ekilde bastrm
t. slam bylelikle Osmanl toplum u iinde istikrar salayc bir rol oynuyordu. D k
firlere kar sert ve saldrgan bir tavr taknmak zorunda olan slami kimlik, sultann gayri
mslim tebasna kar hogrl idi.
te yandan, Bonaklar gibi, fethedilen topraklardaki kimi halklarn Mslmanlatrlmas-
 nn, zaten var olan farkllk duygularn kuvvetlendirmesi gerekiyordu. Bogomil ad da ve
rilen Bonaklar, zaten resmi Hristiyanln aznlk heterodoks bir akmna mensuptular.
Slav kkenli dier halklar karsnda bu yeni Mslman Osmanl kimlii, Bonaklar iin en
az gemiteki kadar savunmacyd.
Krt kolektif kimliinin tannmas iin verilen mcadeleye gelince, asimilasyona kar di
renen bu hareket birok ekle brnm tr: Hareketin Krtler arasnda ounluu olu
turan, savunmac ve esnek olan kanad, Trk toplum u iinde sahip olduu etnik ve klt
rel zellikleri vurgularken; aznlktaki kat, dlayc, saldrgan ve hatta silahl olan kanad
ise, zerklik istemekte ve hatta bir Krt devleti kurmay m it etmektedir.
19. yzyl boyunca, Batllama olarak da adlandrlan Tanzimat hareketinin peinden
giden lkedeki laikleme ve modernleme taraftarlar, dinci ve muhafazakr evrelerin id
detli direnciyle karlaacaklard. Kitleler ise bu harekete kar kaytszdlar. Ardndan, par
alanmakta olan Hasta Adam Osmanl m paratorlunun yneticileri ve aydnlarnn
nerdikleri geici formllerin tartld bir dnem balad: Panosmanlclk ve panislam-
clk. Ykselen ulusuluklar karsnda bu iki akm etkisiz kalm, sonu olarak, kurtulu us
sal olmayan bir ulusuluun meyvesi olan pantrkizmde aranmtr. Bu arada modernle
menin geleneki evrelerce istikrar bozan bir faktr olarak alglandn da belirtelim.
mparatorluk iin felaketle sonulanan Birinci Dnya Sava, bununla birlikte, kitlelerin i
36. Sonuta H aziran galci kunetlere kar topluca direnme hissiyatn krklemiti. Mustafa Kemal ve arkada
1996'da Profesr N. lar tarafindan rgtlenip ynetilen ulusu kuvvetler, zaferle sonulanan bamszlk hare
Erbakan liderliindeki
(slamc) Refah Partisi,
ketlerine savunmac ve olumlu bir anlam kazandrmay bilmilerdi. nce meruti m onar
Profesr T. iller i, daha sonra da Hilafet yeni iktidar tarafndan sona erdirilirken, Trk ulusu, doan g
bakan lnd aki (Sac)
n cumhuriyeti ve laik bir yeni devlet ynetimi altnda karlyordu. Mustafa Kemale g
D oru Y o l Partisi ile bir
koalisyon oluturarak, re aklc dncenin dmanlan olan tekke ve zaviyeleri yasaklayan ve artk lkenin slami
hkm etin bana
kurumlann yakndan kontrol eden Trk devleti, adalamac Trk kimliini, geleneksel
gem eyi baard. A ncak
Erbakan nderliindeki Islami kimliin yerine kararl bir ekilde dayatyordu: Hedefimiz muasr medeniyetler se
51. hkm etin mr viyesine ulamaktr. M slman kimlii ise, kitleler nezdinde daima gl ve ncelikli ye
ancak bir yl srm tr.
Y in e bu sre ierisinde rini koruyacak, ama savunmada ve bastrlm olarak kalacakt. Ayrca slami ayaklanmalar,
meclisteki en fazla Kemalizmin bekisi O rdu tarafindan sratle bastrlacaklard. Dolaysyla slama geri d
sandalyeye sahip olan
RP hakknda alan
n, bu balamda istikrar bozan bir faktr olarak alglanmtr.
kapatm a davas, Dier lkeler karsnda esnek, savunmac ve dolaysyla bar olan Trk ulusuluu, ie
Anayasa M ahkemesi
tarafndan Ocak ride, daha ziyade sertti: Birimiz hepimiz, hepimiz birimiz iin Birletirici ve dayanma
1998'de bu partinin c olan Kemalizmin ne etnik ulusuluklara, ne de dinsel irtica odaklarna kar en ufak ho
aleyhinde sonuland ve
bata lideri Necmettin grs voktu. Bununla birlikte slama kar sayglyd. Ancak, Mustaf Kemalin ulusu
Erbakan olm ak zere S luu gerekidir; ncln Yusuf Akura, Ahmet Aaolu gibi Rusyadaki Trke ko
st dzey parti
nuan halklardan gelen aydnlarn savunduklar irredantizmin tuzana dmemeyi baar
yneticisi ve
m illetvekiline siyaset mtr. Mustaf Kemale gre, Trk kimlii toparlaycdr (Misak Milli). Oysa ar ulusu
yasa getirildi. Yeni
anlaya gre Trk kimlii dlayc, kat ve saldrgandr; farkllklara tahamml gstermez.
kurulan slamc eilim li
Fazilet Partisi, kapatlan Arlarn mevcut olduu dier lkelerde olduu gibi, teki olumsuz olarak alglan
Refah Partisi'nden maktadr.
katlan m illetvekilleri
ile, b u gn TBM M ats Eer Trkiye, Kemalistler sayesinde, gnm z slam dnyasndaki ilk laik ve demokratik
altnda en fazla
devlet olmay baarabilmise, bunda slami kimliin tek parti dnem inde uvkuva yatrl
sandalyeye sahip parti
konum undadr. masnn da pay olduunu ifade etmeliyiz. slamc evreler, ancak ok partili sisteme gei
ten ve zellikle 70li yllardan itibaren, kendilerini
gemie oranla daha zgr ifade edebilmiler hat
ta siyasal partiler krmt, meelise milletvekilleri
gnderm i ve hkm etlere katl a bi 1m ii e rd ir.
2000 ylnn alanda, slami kimlik yeniden, an-
eak bu kez saldrgan bir ekilde gndem e gelmi
tir. Mart 1994 yerel seimlerinde stanbul ve An
kara gibi byk ehirlerin belediyelerini kazanm
olan Refah Partisi, Kasm 1995 milletvekili genel
seimlerinden de ovlarn viizde 2 1 ,4nii alarak
birinci parti olarak km ve av zamanda tarihin
deki en yksek ov oranna ulamtr. 6
phesiz, Refah Partisini baarsn, tamamen
sistem kart parti konumu ile, slamc, laiklik kar
t, antikiircsclci, antikapitalist, antisosvalist talep
leri ve slami bir ekonomik adil dzen arsnn
cazibesine balavamavz. Buna ramen ok ateli
bir slamc aznlk ve onlarn sekinleri salt M sl
man bir kimlik hakk ve, neden olmasn, eriata
uvg bir devletin kurulmasn talep etm ektedir
ler. Bylece slamn ar lde siyasallatn
gzlemlemekteyiz.
Ama hangi slam- Trk slami hem tarihsel hem
corafi hem de sosyolojik adan, Suudi Arabistan,
Endonezya, Malczva ya da ran slamndan yatay
olarak olduka farkldr. Ayrca dikey olarak da s
lam tek bir ekilde alglanamaz: Bir taraftan byk
ehirler ve kasabalarn slami, te taraftan kylerin ve tekkelerin baka bir slami vardr. 1964 Kbrs krizi
Keza bir vandan Snnilcrin ortodoks slami, te vandan Alevilerin daha esnek bir slami sonrasnda "Kendi
silahn kendin yap,"
vardr.
kam panyas, Cengiz
Bununla birlikte, daha ok ran va da Suudi Arabistan izgisindeki, aznlkta ama saldr Kahraman arivi.

gan olan slamclar karsnda, saf ve kat laiklik taraftarlar da sertleiyorlar. Bylece, tp
k Kemalist C um hurivetin ilk senelerinde olduu gibi, bir eit yeni din mertebesine
ykselen laiklik ilkesinin kutsallamasna ahit olmaktayz. Totaliter deilse bile ekilci
ve dogmatik zihniyet, gereki, zgr ve demokratik zihniyete stn gelmitir. Bilin d
olarak kart olan kimliklerin atmas da bvleee srp gitmektedir.
oulcu, saldrgan, savunmac kimlikler
Avn ekilde, Kemalist kimliin daha esnek ve daha az ulusu savunucular olduunu da
vurgulamak gerekir. Atatrkn slogan Ne mutlu Trkm diyene , bugn algland
kadar sert bir anlama gelmiyordu: Trk snrlar dahilinde yaayan herkes T rktr ve en
ufak bir dlama va da ayrmcla maruz kalmakszn eit haklardan faydalanrlar. Bu kim
lik tanm Trk ulus-devietinde dier etnik ya da dinsel kimliklerin bir arada var olabilme
lerine olanak tanmaktadr. Ancak Kemalist kimlii referans olarak gsterenlerin bir bl
m de yapmack ve frsat olarak deerlendirilebilir.
 Ulusulara gelirsek, bu grubun ounluu Trk yurttalnda rka daval bir kimlik aray
iinde deildir. Ulusuluklar esnek ve daha ok savunmac olup Bat karsnda belli bir
aalk kompleksi tamaktadr. Bir Trk futbol kulbnn, Avrupa kupalarnda elde ede
cei en ufak bir baar bile Avrupa Fatihi olarak anlmas iin veterlidir. Ayn ekilde, Av
rupa Uluslar Kupas finallerine katlmak iin oynanan eleme gruplarnda elde edilen baa
r bile oyuncu-kahramanlarn ynetiminde Trk ulusunun topvekn bir zaferi olarak alg
lanmtr: Avrupa Birliine kabul edilmeyi beklerken, ite biz futbolda Avrupal olduk
bile! Bu phesiz kolektif kimliin bir davurumuydu ancak Trkler her zaman benlik
lerinde, bir zamanlarn gl Osmanl mparatorluu nostaljisini tamaktadrlar.
37. Gven, B., "Kim lik Genel bir deyile, Trkiye halk, dlayc kimliklerin peinden komay brakmann gerek
Sorunum uz", Trk
A yd n ve K im lik lilii ve yararnn farkna varmaya balamtr: Hem Trk uyruklu hem de T rk ya da Krt
Sorunu, Balam kkenli, M slman, Snni ya da Alevi, gelenekselci va da m odern, Avrupa taraftar ya da
Yaynlar, stanbul,
1995, s. 17.
kart olunabilir. Daha istikrarl yeni yaplar araynda olan sosyoekonomik, kltrel ve si
38. Gven, age., 1993, yasi dnmlerin ocuu kimlik bunalmnn, her hal krda, kutsallktan ve siyasallktan
s. 337-357. arnm olan yeni bir kimlik sentezi ortaya karmas gerekmektedir.
39. K o zan o lu , C., Pop
a Atei, letiim
Bozkurt Gvenin Trk kltr tarihi alanndaki nemli almasnn son blm nde de
Yaynlar, stanbul, belirttii zere yeni bir Trk kimlii phesiz, ortaya kacaktr.37 Yazarn baka bir ese
1995, s. 127.
rinde de belirttii gibi gelecekte, bilim, kltr ve sanat alanlarnda kazanlacak ulusal ba
40. Etnik ya da slamc
oydan bahsediliyor.
arlar , farkl bizleri , ortak kimlik iinde bulumaya tevik edecektir.38
Oysa daha ok Geometrik deikenli kimlikler sz konusu olduunda, aktrlerin, tketim modelleri kar
dlanm larn oyundan
bahsetm ek gerekir. Bu sndaki durum unu da hesaba katmak gerekir. Paras olanlar, ok doal olarak, yabanc
da bize Refah Partisi'nin yaam biimleri ve rnleriyle daha kolayca ilgilenebilirler. Blue jeanden sosisli sandvi ya
byk ehir m erkezleri
ve geri kalm krsal
da M cD onaldsa, filmlerden, yabanc televizyon kanallarnn izlenmesini salayan uydu
kesim deki m ahrum antenlerine uzanan Bat dnyasyla yaknlama, gelenekler ve dinsel deerlerin paralan
braklm kesim lerden
masn hzlandrmtr. C. Kozanolunun da belirttii gibi, yeni tketim tarzlar bireyle
alm o ld u u oyla elde
etm i o ldu u baarsn re bir kltrel kimlikler bfesi sunmaktadr.39
aklar. Sistem kart bir
parti sylem i insanlar Peki ama bu yeni yaam tarzlarn elde etme olana olmayanlar? M utlu aznlk ve m ah
ekm ektedir. Trk rum olanlar , mutlu tketicilere dahil olanlar ve kendilerini bu sreten dlanm hisse
sosyal dem okrasisinin
yaad krizden
denler iin, kimliin davurumu avn olmayacaktr. Tketiyorum yleyse varm Ya da
faydalan m aktan ziyade, tam tersi.40
Refah Partisi, sosyal
dem okrat partilerin, M cD onaldslarn, Pizza H u tlarn, Carrefour ya da G oetzen maazalarnn, Cartier va da
sosyal kim lik araynda Versacenin ubelerinin saylarnn artt bir gerektir. Eer orijinal rnler satn alnam-
olan halk kitleleri
nazarnda ulusal ve
yorsa, nl uluslararas markalarn Trkiyede retilen benzerlerini bulmak mmkndr.
uluslararas stanbulun m a llm va da plaza\zn n d a ad Trke olan bir maaza ya da kafe bulmak
kon jo nkt rd e yeniden
neredeyse bir mucizedir; Pinnocchio, Magestc, Flamingo, Tivoli ya da Rom a gibi isimler
ideolojik bir ekim
m erkezi olm a ounluktadr. yleyse Trke pek i yapmyor mu? Rasgele basnda km bir reklam
kapasitesini elinden
okuyalm: Caterpillar Boots sunar. Final Stmmer Party 95. A n original night. Yazn son
almtr. Krt taraftar
siyasi rgtlerin byk partisi. 30 Eyll Cum artesi Braudel bouna Kimlik, dildir dememiti, tpk
sem enleri arasnda bir K ozanolunun belirttii gibi Yeni Trk sentezi belirli bir tketim standardnn maddi
blm kesinlikle Krt
kkenli olm ayan nem li
iktidarna gre gerekletirilmektedir.41
m iktarda dlanm lar
Buna kout olarak, adalamac slam geleneki slamdan farkllamaya balamtr:
yer alm aktadr.
Amerikan va da Alman yapm, pahal yabanc arabalar, cep telefonlar, faks cihazlar, bil
41. K o zan o lu , age.,
s. 132. gisayarlar, balan rtl gzel mankenlerin, yeni tketim toplum unda ver almakta ge kal
mak istemeyen kadnlara -biraz uzun ve kapal olmakla beraber- kreasyonlar tanttklar s
lami moda defileleri (tesettr defileleri). Trk slami alanndaki incelemeleriyle tannan
Ruen akr, aadaki yorumu yapmaktadr: Trkiyede yurttalar tketim tarzlarna g
re kimlik edinmeye ve bu kimlii de, bu lte gre dierlerine sunmaya balamlar
dr.42 slamc ve ar ulusu yuppieler de, tpk adalamaclar gibi, gzde barlara g it
mekte ve dk gelirli, Anadoludan yakn zamanda g etmi gecekondu halknn m zi
i olan arabesk mzii dinlemektedirler. Ar ulusular artk kendilerini sadece stadyum
larn tribnlerinde ellerinde hilalli bayraklarla gstermekle kalmamakta, burdan ktk
tan sonra bir diskoya gitmekte, ertesi gn de yine kendisinin en gzde spor dal olan full-
contact yapt kulbe uramaktadr... Bu tam bir kimlik karmaasdr. Bir taraftan ulus-
devlet dalp, siyasi merkez boalrken, bir kimlik arac olarak kltrel merkez bu bolu
u doldurm aktadr.43 Yine de sz konusu kltrel merkezlerin, daha ok, aznlkta oldu
unun da altn izmeliyiz.
Ayn ekilde, Fazilet (Refah) Partisi, bnyesinde birbirlerine rakip olan iki akm barndr
maktadr: Geleneki akm ve adalamac akm. Gelenekiler daha ok bir kadrocu par
ti anlayn savunurken, adalamaclar ise, ideolojik nvesini feda etm eden, partinin bir
kitle partisine dnmesini salayacak gerek bir rgtsel deiimi nermektedirler. Bir
bakma, 1970lerin Milli Nizam Partisi ve Milli Selamet Partisi slamn siyasallamasn
merulatrmay baarmtr. Bu iki oluum un mirass olan RP, sadece bu meruiyeti yer
letirmekle kalmam, avn zamanda kendini semen kitleleri nazarnda daha da popler
klmtr. Yeni ad olan Refah ise bunun kantyd: teki dnyadaki Selametten nce
bu dnyadaki Refah RPnin, kendisinden ncekilerin ptiritanizminden pragmatizme
gei yapt sylenebilir. Modernleme ile varanlan ve post-modernleme srecinde en
yksek noktasna ulaan tketim kltr , RPli evrelere de szm gzkm ektedir.44 Z i
42. akr R., N e eriat
ra baz Trk slamc aydnlar da postm odernizm den bahsetmekte ve Batl yazarlarn eser
ne D em okrasi - Refah
lerine dayanp, tamamen laik batl szlemelerde tanmland ekliyle insan haklarna ba Partisi'ni Anlam ak,
Metis Yaynlar,
vurarak, farkl olma haklarnn tannmasn, bir baka deyile, zgrlk talep etm ektedir
stanbul, 1994, s. 74.
ler. RPnin yerini alan Fazilet Partisinin de benzer taleplere ev sahiplii ettii aktr. 43. K ozano lu , age., s.
143.
Yeni bir kimlik sentezine doru 44. Sarbay, A. Y.,
Postm odernite, Sivil
Bu arada slamn uyanna dair bu tr yaklamn zaman zaman eletirildiini de belirt Toplum, slam, letiim
memiz gerekir. Suriyeli profesr Bassam Tibivc gre bu uyan, ne postm odern aa ge Yaynlar, stanbul,
1995, s. 210.
iin bir admn oluturabilir ne de postm odernist bir duyarllk dourabilir.45 Mouflfe
45. Karan O.,
postm odernist oulculua kar kmakta ok daha ileriye gider. Siyasal bir rejimin, so "Fundam entallst
nu olarak, ancak her tr kar, fikir ve de farkllklar meru kabul eden bir oulculuk M eydan O kum a: slam
ve Dnya Politikas",
kavram zerine kurulabileceini iddia eder: okkltrlle elverili bir oulculuk, an Toplum ve Bilim, No.
cak bir siyasal projenin, kolektif kimlikler zerinde deil, onlarn da zerinde kurulmasn 68, K, 1995, s. 203-207.
(Tlbi'nln tezleri iin,
salayabilmesi halinde, gvence altnda olabilecektir. Bylece yurttalk kimlii, artk ne bkz., Die
birok kimlikten biri ne de dierlerini tahakkm altna alan bir kimlik olarak tasarlanacak Fundem entalistische
H erausorderung: D er
tr; ama daha ziyade bir iistkimliin ad olacaktr.46
slam u n d D ie
Taner Akam ise siyasal rgtlenm e modelleri (yani devlet) ile etnik, kltrel ya da dinsel W eltpolitik, M nih:
Beck)
kolektif kimlikler (Trk, Krt, Alevi, Mslman, vb.) arasndaki balarn ortadan kaldrl
46. Alanku-Kural,
masn dilemektedir. Demokratik toplum ancak, sz konusu balarn siyasi anlamlarnn agm., s. 95-96.
 ortadan kalkmas ve cemiyet dzeni ve kltrel vaamn meseleleri olarak alglanmalar ha
linde gerekleebilir.47
H er halii krda, her trl sisteme kar stn olduu tezinden ( t a g a llu p ) vazgemi olan,
siyasallam slamc doktrin sorunsal olduu gibi yerinde durmaktadr, zira takive an
layn, yani demokratik ve laik sistem karsnda ikiyzl davranma taktiini uygulamak
ta olduundan phe edilmektedir. Bu da slamn, her ne kadar nemli bir toplumsal g
de olsa, Trk devletine bir alternatif oluturmad anlamna gelmektedir.
Yine ayn ekilde, birbirleriyle az ok rekabet halinde olan birok dernekten oluan Alevi
platformunun kuruluundan bahsetmemiz gerekir. Alevi aznlklarn liderleri, bir taraftan
Alevi kimliklerinin resmen tannmas ve devlete bal Diyanet leri Bakanlndaki Sn
ni hkimiyetinin kaldrlmasn talep ederlerken, avm zamanda A nadolunun Tiirkletiril-
mesinde ve Arap slamndan olduka farkl olan Trk slmnin oluum unda kendileri
nin oynadklar tarihsel roln altn izmeye aba gstermektedirler. Geleneksel olarak so
la yakn olan Alevi kimlik hareketi, bir taraftan da ulusu evreler ile liberal sa partilere
de gz krpmaktadr. nceki blmde bahsettiimiz Krt platformuna oranla, bu platfor
m un, Snniler ile Aleviler arasndaki ilikilerin yeniden yaplanmas zerine vermi olduu
neriler gz nnde tutulduunda, daha iyi iledii ve daha retken olduu sylenebilir.
Tm bu yeniliklerin ortak noktas, phesiz, Roland Barthesn kelimeleri ile ifde eder
sek, atmalarn ar ama devaml bir ekilde and; isel kimlik ve bireysel kendini ifa
de ile dsal kimlik ve kolektif kendini ifade arasnda bir yaknlama olduunu yanstmas
dr. Bu da zaten kanlmazdr. Birey kendini ezen ve bastran kolektif ykten ne kadar
kurtulursa, bireysel kimlii de o kadar ne kacaktr; pozitif farkllk da er veya ge pozi
tif bize katlacaktr. Temelde asli kimlik olarak yurttala dayanan geometrik deikenli
kimlikten anladmz da budur.
Sosyoekonomik dnmlerdeki istikrarllk, ekonomik gelimilik ve eitim dzeyindeki
ykselme, toplumsal hareketliliin ivme kazanmas, asli kimliini terk etm eden Bat d n
yasyla artan bir btnleme, ekonomik zenginlikler ile siyasal sorumluluklarn en iyi ekil
de paylatrlmas ve etnik ve dinsel aznlklarn kltrel ve siyasi haklarnn tannmas...
tm bu faktrler yeni Trk kimliinin lehinde alacaklardr: H erhangi bir aydn aznl
ya da egemen snf tarafndan zorla kabul ettirilmemi; ne bir kimlik terkini ne de kimlik-
sizletirme srecini ieren; esnek ve pozitif olan, dlayc ve saldrgan olmayan, dolaysy
47. A kam T., "K o llektif la insana tam anlamyla saygl; tek bir kelime ile dem okrat, hogrl, kutsallatrlmalar
Kim lik zerine Baz ve siyasallamadan arnm, ve belki de ulusuluktan arndrlm bir kimlik. Bu belki he
Genel Tespitler",
Birikim, S. 71-72, Mart-
men gereklemeyecektir. H atta nm zde daha kat edilmesi gereken ok uzun bir vol
Nisan 1995, s. 31-33. var, ama yarn sanldndan ok da uzakta deil.

Artun Unsal Prof. Dr.

Galatasaray niversitesi retim yesi
 MLLETN ARAYAN DEVLET:
TRK MLLYETLNN AMAZLARI*
A ye K adolu

Bu metinde ama, zellikle Cum huriyetin kurulu yllarnda modernleme projeleriyle

birlikte gelien Tiirk milliyetiliini amlamak ve bu milliyetilik ile resmi kimlik arasnda
iliki kurmaktr. Aslnda Trk resmi kimlii ile ilgili almalar, ister istemez bu lkedeki
gl devlet geleneine gndermeler yapmaktadr. Trkiyede milli kimlie istinaden so
rulan sorular tarih boyunca Trkler kimdir?eklinde deil de Trkler kim olmaldr?
eklinde dile getirilmitir. Yani, Trk kimlii devlet sekinlerince ina edilmi, kotarlm
bir kimliktir. Bu ina edici zihniyet, Osmanl m paratorluunun Batllama srecine
girmesiyle birlikte, devlet sekinlerinin kendilerine atfettikleri toplum mhendislii misyo
nunun bir uzantsdr. U zun vadede bu zihniyet devletin toplumsal kklerden kopuk kal
masna neden olmu ve M etin H eperin belirttii gibi, devlet Trk siyasal felsefesine ve
praksisine yabanc kalmtr. 1
Benim burada zerinde durmak istediim konu, Tanzim attan itibaren modernleme ve
Batllama hareketleriyle birlikte gelien Trk milliyetiliinin iinde barndrd para
doksun (elikinin) bu gl devlet geleneine nasl katkda bulunduunu amlamak. As
lnda benzer paradokslar dier baz -eskiden nc Dnya denilen- lkelerin milliyet
iliklerinde de gzlemlemek mmkn. Bu nedenle ayn paradoks baka balamlarda da
gl devlet geleneini pekitirmitir. Fakat Trkiyede devlet geleneinin bu denli g
l olmasnn, bilinen tarihsel nedenlerden teye giden aklamalar da vardr. ncelikle,
sz konusu milliyetilik anlaynn ve elikisinin bu gelenee yapsal bir katksndan ikin
ci olarak da, Trkiye zelinde birtakm nedenlerden sz edilebilir.
Milliyetilik, siyasal dnceler tarihinde en sorunlu ideolojilerden biridir. Trk milliyetili
inin kendine zg sorunlar ise temelde bu milliyetiliin bir millet varatma, ina etme zo
runluluundan kaynaklanr. Dnyada, Trk rkndan pek ok insan olmasna ramen bunla
rn organik anlamda ortak bir tarihi voktur. Yani Osmanl tarihinden gelmi bir Trkiye * Bu yaz daha nce
Trkiye G nl
Cumhuriyeti vatanda ile bir zbek arasnda gerek anlamda tarihsel bir iliki yoktur. Eer dergisinde (Say 33,
bir iliki varsa, bu, olan deil, aydnlarn olmasn diledikleri bir iliki, Murat Belgenin ifade 1995, s. 91-101)
yaym lanm tr.
siyle, yaanm bir gemie deil, belki yaanabilir bir gelecee endekslenmi bir ilikidir.2
1. Heper, M., "The
Trk milliyetiliinin elikili yaps ve bunun resmi kimlie dair uzantlar bu metnin te Strong State as a
mel konusunu oluturuyor. Bunu yaparken de aadaki alt konu bal zerinden iz s Problem for the
Consolidation of
receim. ncelikle, T rk milliyetiliinin elikili yapsn irdelemeye ynelik olarak, bu Dem ocracy: Turkey and
milliyetilik tipini genel milliyetilik literatr ierisinde bir yere oturtacam, ikinci ola G erm any Com pared",
Com parative Political
rak C um huriyetin kurulu yllarnda Trk milliyetiliinin ald biim zerine tartma Studies, S. 25/2,
lar gndem e getireceim. nc olarak Trk milliyetiliinin bu elikili yapsnn res Tem m uz 1992, s. 188.

mi kimlie dair uzantlarna ve T rk siyasal kltr zerindeki etkilerine deineceim. 2. Belge, M., Trkiye
D nyann Neresinde?,
Son olarak da Trkiyede devlet ve millet olgularnn ortaya knda grlen sralama ve
Birikim Yaynlar, 1993,
bunun uzantlarndan sz edeceim. s. 177.
 Trk milliyetiliinin sorunsal: Hars (kltr) ile medeniyetin sentezi
Milliyetilik ile genel olarak ilgilenen almalar, temelde iki tip milliyetilikten sz ederler:
Kt ve ehvenier milliyetilikler. Bu balamda, Alman milliyetiliinden genelde nor
mal olmayan, sapkn, kt gibi ifadelerle sz edilir. Alman milliyetilii daha nor
mal ve -iyi diyemeyeceim de- ehvenier Bat milliyetiliklerinin kar tezi gibidir. Bat mil
liyetiliklerinin -ki bunlarn en klasik rnei Fransz milliyetiliidir- en temel zellikleri
kozmopolitlik, evrensellik ve Aydnlanma felsefesinin temellerine oturmu bir medeniyeti
liktir. 1789da Fransz ulus devleti Fransz milliyetilii ile e zamanl olarak gndeme gel
mitir. te tarafta, Alman milliyetilii ise, Alman ulus devletinin olumasndan aa yuka
r varm viizvl nce ortava km ve bu da Alman milliyetiliinin iinde etnik ve kltrel
elerin daha ncelikli olmas sonucunu dourmutur. Alman milliyetilii, itici gcn Ay
dnlanma felsefesinden deil, bu felsefenin bir eletirisi olma zellii tayan Romantizmden
alr. Sonuta, bu milliyetilik tipi Bat ve Aydnlanma kart zellikleriyle Alman siyasal kl
trnn ald biim konusunda olduka belirleyici olmu ve Nazizme alan kapy arala
mtr. Bu Batl ve Bat kart diye tanmlanan milliyetilik tiplerinin, Trk milliyetiliinin
amlanmasnda temelde iki nedenle nemi s ardr: Birincisi, Trk milliyetiliinin, benim bu
iki ideal tip, iki kutup olarak dondurduum milliyetiliklerin her ikisinin de temel zellikle
rini iinde barndrmas, dolaysyla elikili yaps; kincisi, yukarda szn ettiim devlet ve
millet olgularnn ortaya klarnda izlenen tarihsel sra ya da ardllk.
Fransz milliyetilii ne kadar medeniyeti ise Alman milliyetilii de o denli kltrc bir
gelime gstermitir. Alman Romantikleri medeniyet olgusunu Alman kimliine yabanc
ve yapay olarak deerlendirmilerdir. Onlara gre esas nemli olan kltre ncelik veren
bir tinsel devrim olmutur. Alman milliyetileri yaadklar toplum dan yabanclamaya son
vermenin bir yolu olarak kltrn kabul edilmesi ve medeniyetin reddi prensibini benim
semilerdir. M edeniyet ve kltr ikileminden yola karak deerlendirildiinde, Trk mil
liyetiliinin en temel zellii/elikisi yukarda Fransz ve Alman milliyetilikleri rnek
lerinde amlanan zelliklerin her ikisini de iinde barndrmasdr. Trk milliyetilii hem
Aydnlanma felsefesinin hem de Romantizmin temel prensiplerini benimser. Yani hem
medeniyeti hem de kltiircdr. Medeniyet ve kltr kavramlar en net bir ekilde Ziya
Gkalpin yazlarnda bir araya gelmitir. Ziya Gkalp, Trk millyetiliinin temeline hars
(kltr) ve medeniyeti birlikte yerletirir:
Medeniyet, beynelmilel yazlacak bir kitab:
Ffer fasln bir milletin hars tekil edecek. 3

Gelenein icad?
Kltr ve medeniyet sentezlenirken, Batnn iyi (maddi) ve kt (manevi) yanlar birbi
rinden ayrlm ve iyi yanlarnn taklit, kt yanlarnn da tenkit edilmesi uygun grlm
tr. Yani Batnn bilim ve teknolojisi taklit edilirken zgn kltrel deerlere de sahip
klacak ve bunlardan taviz verilmeyecektir. Medeniyet arzusu zgn kltrc bir yaklam
la sentezlcnecektir. Bu sentez ve uzantlar, kanmca Trk milliyetiliinin en temel mese
3. Parla, T., Trkiye'de lesidir. Bu setezleme misyonunun belleklerde yaratt ikilem (izofreni) olduka aikr
Siyasal K lt r n Resm i dr. Fakat burada daha nemli olan bu misyonun devlet sekinlerine ykledii rol ve d o
Kaynaklar, c. 3, iletiim
Yaynlar, 1992, s. 185
laysyla bu lkedeki gl devlet geleneine yapt katkdr. Sonuta Tiirkler asndan
iinde zikredilm itir. gelenein icadndan ziyade tepeden retilmesi gibi bir durum olumutur. cat edilmi
gelenek, Eric Hobsbawm taralndan birtakm kurallar, riteller ve semboller ile evrelen
mi ve tekrar yolu ile baz deer ve davran biimlerini yerletirmeyi amalayan ve otoma-
tikman gemi ile bir sreklilie iaret eden pratikleri ifade etmek iin kullanlmtr.4 Bu
pratikler doalar gerei kendi dinamiklerine uygun bir gemi ile sreklilik ihtiva ederler.
Aslnda dnyann her yerinde, gelenekler bir noktada icat edilmiler, yani bilinli bir ekil
de n plana karlmlardr. Dolaysyla da hemen her kltrde bir dereceye kadar, ehir
li kltr ile halk kltr arasnda baz kopukluklar gzlemlenir. Bu kopukluu, Ziya G-
kalp Trk toplum u asndan yle deerlendirir:
Eler milletin iki medeniyeti var: resmi medeniyet, halk medeniyeti... Baka kavimlerde
resmi medeniyetle halk medeniyeti o kadar ak bir surette ayrt edilemez. Trklerde ise
bu ayrlk ilk bakta gze arpar. Trklerde resmi lisandan, resmi edebiyattan, resmi ah
laktan, resmi hukuktan, resmi iktisadiyattan, resmi tekilattan bsbtn baka bir halk li
san, halk edebiyat, halk ahlak, halk hukuku, halk iktisadiyat, halk tekilat vardr. Bu ha
disenin sebebi Trklerin kendi messeselerini ykseltmek suretiyle bir medeniyet ibda et
mek yoluna gitmeyip yabanc milletletlerin messeselerini itinam ve onlardan yapma bir
medeniyet terkib etmeleridir.5
Trkiyede gelenein icad deil de tepeden retilmesinden sz etmemin nedeni, C um
4. Hobsbaw m , E.,
huriyetin kurulu yllarnda Trk kimlii ina edilirken gemi ile srekliliin krlmasdr.
Terence R anger (der.),
Bu krlmann nedeni, bu dnem devlet sekinlerinin tercihleri ile ilintili olmasnn yan s The Invention o f
ra, kltr ile medeniyeti sentezleme misyonunun ve organik bir Trk tarihinin olmamas Tradition, C am bridge
University Press, 1983,
nn bir uzantsdr. G nm ze gelindiinde, Trkiye Cum huriyetinin tarihsizlik zihniye s. 1.
tinden ya da belleini yitirme hastalndan (amnesia) kaynaklanan serzenileri drt bir 5. M ardin, ., Trk
yanda yanklanmaktadr. Bugn, Trkiye Cum huriyetinin psikoterapiye ve gemi ile M odernlem esi,
M akaleler 4, iletiim
balarn glendirerek kendi kltr tarihini yeniden yazmaya gereksinimi vardr.6 Yaynlar, stanbul, s. 25
iinde zikredilm itir.
Kltr ve medeniyet arasndaki sentez, aslnda Cum huriyet ncesinde, Tanzim at d ne
minde ivme kazanan modernleme ve Batllama hareketleri ile birlikte gndem e gelmi 6. Bu noktada kltr
tarihinin yeniden
tir. Bu dnem de Batllama ve modernleme ile ilgili tartmalar genellikle bu srelere ne yazlm as b u gn artk
gibi snrlamalar getirilecei sorunsalna odaklanmtr. Bat medeniyetinin blnm ez bir anakroniklem i olan
resmi ideolojinin
btn olup olmad ya da sadece belli bal zelliklerinin taklit edilip baz ynlerinin de tam am en reddedilm esi
tenkit edilmesinin mmkn olup olmad tartlmtr. olarak anlalm am aldr.
nk byle bir tavr,
menei Cum huriyet'in
Modernlemenin sorunsal: Batllamann snr kurulu yllarnda
Tanzimat yazarlar iinde Batnn iyi (maddi) ve kt (manevi) yanlarn ayran ve Batnn bulunan ve belleksizlik
hastalna yol aan
bilim ve teknolojisinin Trk ve slam kltr ile -deil atmak- aktn iddia edenlerin zihniyetin yeniden
says olduka kabarktr. Dnemin yenilikileri, geleneksellik ile modernizm arasndaki yo retilm esine neden
olur. Burada, sz
lun bir ip cambaz becerisiyle yrnebilmesi gerektiini, Batnn medeniyeti ile slam kl konusu olan, Nur
trnn badatrlabileceini savunmulardr. Dnemin en nemli edebiyat akm olan V e rg in nin ifadesiyle
"tasfiye" deil, gem i
Gen Osmanllarn temsilcileri, eserlerini temelde bu sorunsal erevesinde retmilerdir.
ile balar
Modernlemenin snrlar ve bunun slama uygun olup olmad Namk Kemal gibi yazar glendirm eye ynelik
larn k noktasn tekil etmitir. Bu dnem yazarlarndan Ahmed Midhat, Samipaazade bir "tashih"tir. Bu ok
nem li bulduum
Sezai, Nabizade Nazm, Hseyin Rahmi, Halit Ziya, Fatma Aliye ve Yaktp Kadri, romanla kavram sal ayrm iin
rnda bu sorunsal erevesinde rnein kadnlarn sosyal durumlarn ilemiler ve kadnla baknz, Nur V ergin,
"Tasfiye mi Tashih mi?",
rn zgrlemesine ilikin birtakm modeller gelitirmilerdir. Bu modeller de Batllamann
Trkiye G nl, S. 20,
snrlar zerinde odaklanm ve kadnlarn durumu alaturkalk ile iffetsizlik arasnda bir G z 1992, s. 8-10.
 yerlerde tanmlanmtr.7 Ayn dnemde erkeklerin ar Batllamas da yerilmi ve zgn
kltrel deerlere sahip kmann gereklilii savunulmutur. Ksacas, dnemin temel tart
malar geleneksellik ile Batllama arasndaki dengelere odaklanmtr. Bu tartmalar gz
ler nne sermesi asndan, Tanzimat roman bir altn madeni gibidir. rnein 19. yzy
ln sonlarnda Ahmed Midhat tarafindan kaleme alnan Felatn Bey ile Rakm Efendi (1876)
yazann Batllamann snrlarna ilikin olarak kendi kendisiyle girdii polemik asndan ol
duka dndrcdr. Okur, bir yanda Felatun Bevin ar takliti, kendi z kimliinden
uzaklam, zppe ve yapay tavrlar, te yanda Rakm Efendinin mtevaz, alkan, kont
roll Batllamas arasnda gidip gelirken, ister istemez tercihini Rakm Efendi tiplemesi
dorultusunda yapmaya itilir. Felatun Bey tiplemesinin bir benzeri de Recaizade Ekremin
vine ayn dnemde kaleme ald Araba Sevdas1nda (1896) gelitirdii Bihruz Bevdir. Re
caizade Ekrem, tembel, beceriksiz ve ar Batllama dkn Bihruz Bey tipiyle neredey
se alay ederek, tasvip etmedii bir Batllama modelini eletirir.
phesiz, bu rnekler oaltlabilir, ancak burada nemli olan nokta 19. yzyln sonun
da Osmanl toplum unda aydnlar arasnda Batllamann snrlarna odaklanm bir pole
miin yaygnldr. Bu polemik, aydnlar ile toplumsal tabann giderek birbirlerinden
kopma eiliminin habercisidir. Bu kopukluk Cum huriyet dnem inde netlemi ve C um
huriyet dnem i aydnlar yerel bir Oryantalist tavr ile kendi benliklerinden kopmaya, ken
dilerini sevmemeye ve zellikle de Mslman kltrden pek hazzetmeyen bir tavr takn
maya balamlardr. Yani yukarda Ziya Gkalpin szn ettii kopu C um huriyetin ila
n ile birlikte ivme kazanmtr. Bu dnem de Trk kimlii nasl olmal? sorunsal g n
demin en stne yerletirilmi ve bu dorultuda birtakm tercihler yaplmtr.

Trk milliyetiliinin elikisi

Cum huriyet dnem inin hemen ncesinde Trk milliyetilii konusundaki tartmalar iv
me kazanm ve aydnlar dnem in en nemli dnce eilimi olan Batclk, slamclk
ve Trklk arasnda gidip gelmilerdir. Ziya Gkalpin Trk milliyetiliine ilikin g
rleri de bu dnce eilimleri arasnda skm ve ortaya bu eilimlerin hepsinin izleri
ni tayan bir sentez kmtr. Bir yanda toplumsal yaplanmay eriat temelli bir proje ola
rak ortaya koyanlar, bir yanda iyi ve kt zellikleriyle snrsz bir Batllamadan yana
olanlar, bir yanda da slam ncesi bir Trk birliine rom antik bir zlem duyanlar arasn
daki gerilimi Niyazi Berkcsin ifadesiyle kendi iinde yaayan Ziya Gkalp, Namk Ke
mal geleneinde M slman ve Trk kltrleri ile snrlandrlm bir Batllamay savun
m utur.8 Fakat Namk Kemalden ve aklc Tanzimat dncesinden, millet olgusu ile ta
nmlad toplumsal gerekliin bireyin usu karsnda stnln kabul ettii noktada
ayrlmtr. Ziya Gkalp, Trkleri bekleyen en nemli grevin ada medeniyetlerin ko
7. K adolu, A.,
"A laturkalk ile ullarna kendilerini uyarlamak amacyla bir millet olarak uyanmak olduunu sylemitir.
ffetsizlik A rasnda Birey
Olarak K adn", Gr, 9 Grlyor ki. Ziya Gkalpin dncesinin temelinde hem Aydnlanmac hem de Rom an
Mays 1993, s. 58-68. tik bir yaklam birarada bulunmaktadr. Ziya Gkalp hem medeniyetidir hem de kltr-
8. Berkes,N. (der.), cdr. Kltrsz bir medeniyetin kuru bir taklit olaca varsaymndan hareket etmi ve
Turkish N ationalism a n d
W estern Civilization: medeniyet ile kltr arasndaki kprnn millet olgusunun uyandrlmasyla ina edilece
S e le cte d Essays o f Ziya ini savunmutur. Sonuta, Ziya Gkalpin szn ettii milliyetilik, iinde bireyci, z
GOkalp, Greenw ood
Press, W estport,
grlk, kozm opolit ve evrensel deerler barndrm, ancak ayn zamanda birtakm z
Connecticut, 1959, s. 20. gn ve yerel deerlerin de muhafazasnn gerekliliini savunmutur.
Bylesi bir milliyetilik anlay genelde btiin nc Dnya lkelerinde gzlemlenebi
lir. Chatterjee bu medeniyetilik ile kltrclk arasndaki gerilimin tm Dou milliyet
iliklerinin bir zellii olduunu syler.9 Bu zellik, sz konusu balamlarda milliyetilik
sorusunun zmsz bir problem olarak ortaya kmasna neden olur. Bu teorik zm
szlk u nedenlerden kaynaklanr:
Medeniyetilik ve kltrclk ikilemini iinde barndran milliyetilik dncesinin iine
dt zmszl anlamak iin, milliyetiliin mevzusu (tematik) ve sorunsal
(problematik) arasndaki farka dikkatleri ekmek gerekiyor. Milliyetiliin mevzusu -O r
yantalizmin konusunda olduu gibi- dil ile ilgili birtakm dzenlemelerde kodlanmtr.
Milliyetilik dncesi -Oryantalizm gibi- D o u /B at, ark/G arp, B enlik/ teki gibi iki
li dzenlemelerle ifade edilir. Fakat Oryantalizmin sorunsal Batnn Dou zerindeki ik
tidarna odaklanm iken, milliyetiliin sorunsalnda bu tersine dner. Yani milliyetilik
dncesi, mevzu dzeyinde Oryantalizmin D o u /B at, ark/G arp, B enlik/ teki ay
rmlarn yeniden retirken, sorunsal dzeyinde Oryantalist sylemi tersine evirmitir.
Milliyetiliin sorunsalnda nesne, edilgen ve pasif olarak tanmlanan D ouva, znelik,
etkenlik ve aktif bir misyon yklenmitir. Benlie referans ile tanmlanan teki znel
lik kazanmtr. Bylece, D ou milliyetiliklerinin mevzusu ile sorunsal arasnda bir eli
ki belirmitir. Bu da milliyetilik sorusunun zm szln getirmitir. Sonuta, Dou
milliyetiliklerinin sylemi Baty taklit ve tenkit elerini birlikte barndrr. Chatterjeeye
gre, bu ikilem ierisinde kalan aydnlar srekli Batllama eilimler ile narodnik, z kl
trc kar eilimler arasndaki gerilimi yaarlar. Bir yanda modernleme ve Batllama ze
mini kaydrrken, te yanda henz kirlenmemi, saf ve z kltre sahip kma gds ba
gsterir. Chatterjeenin ifadesiyle 20. yzyla gelindiinde bu eliki artk pek kimseyi ra
hatsz etmez, nk azgelimi lkeleri ina etmek misyonunu yklenmi filozof aydnlar,
zm Batl gibi davranp, narodnik gibi konumakta bulurlar.10
Chatterjeeye gre Batnn bilim ve teknolojisi zgn kltr ile ancak dardan bir mdaha
le ile sentezlenebilir. Bu dardan mdahale, dnemin sekinlerine ister istemez bir misyon
yklemitir. Trkiyede bu misyon Cumhuriyetin kurulu dneminde bir toplumsal mhen
dislik projesi olarak Trk milletinin ina edilmesine ynelik dzenlemeleri getirmitir.
Yukarda izilen teorik erevenin Trk milliyetiliinin anlalmas asndan son derece
yararl olduunu dnyorum. Bat medeniyeti ve zgn kltrel deerler arasndaki ge
rilim, Trkiyede Tanzimat ile balayan Batllama hareketleriyle birlikte gndem e gelmi
tir. Bu gerilim, 19. yzyl Osmanl toplununum eitli dinamiklerine damgasn vurmu
tur. Bir yanda modernlemenin, Batllamann nlenemez ykseliine ayak uydurmak zo
runluluu, te yanda zgn kltrel deerlerin bekretini muhafaza etme gds bir ara
da yaanmtr. Cum huriyetin kurulu dnemi sekinleri sz konusu sentezlemeyi yapar
ken, zaman zaman slami bir retorie bavursalar da aslnda slamdan pek hazzetmeyen
bir tutum taknmlardr. 1920lerde ve 1930larn ilk yarsnda yaplan dzenlemeler te 9. Chatterjee, P.,
melde bu tutum un ve esasl bir medeniyet arzusunun gstergeleridir. N ationalist Thought
a n d the Co lo n ia l W orld:
A Derivatie Discourse,
Cumhuriyet'in kurulu yllarnda devletin rolnde srama University of M innesota
Press, M inneapolis,
Cumhuriyetin ilanndan hemen sonraki yllar, siyasal sistemin laikletirilmesini amalayan
1993.
eitli dzenlemeler ierir. 1920ler ve 1930larn ilk dnemi bu anlamda son derece kk
10. Chatterjee, P., age.,
tencidir. Bu dnemde dini mahkemeler kapatlm, erkeklerin fes giymesi yasaklanm, tari s. 4.
 katlar kapatlm, Hicri takvimden Miladi takvime geilmi, svireden Medeni Kanun uyar
lanm, slamn devlet dini konumuna son verilmi, Arap harflerinin yerine Latin alfabesi ka
bul edilmi, ezann Trkeletirilmesine karar verilmitir. Bu dzenlemeler mevcut kltrel
pratikleri kknden sarsmtr. Yukarda Trkiye Cumhuriyetinin belleksizlii olarak tespit
ettiim durum un menei bu dzenlemelerde yatmaktadr. Feroz Ahmad Trkiye Cum huri
yetinin ina edilmesi tezini n plana kard kitabnda, zellikle Latin alfabesinin kabu
ln, en kktenci, yerlemi gelenekleri en esasl paralayc dzenleme olarak deerlendirir.
Ahmadn ifadesiyle: Bir darbe ile, okuryazar olanlar bile gemilerinden koparlmtr. Bir
denbire, fiilen btn bir millet okuma yazma bilmez bir hale getirilmitir. 11
Bu dnem in resmi milliyetiliinin nitelii zerine eitli varsaymlar vardr. Kimileri bu
dnem in resmi milliyetiliinin Ziya Gkalp geleneinde Batclk, slamclk ve T rk
lk arasnda bir sentez olduunu ve farkl unsurlarn bir arada yaayabilmesine olanak ta
ndn savunurken kimileri de dinsel bir kavram olan mmetin yerine ikame edilen mil
let olgusunun etnik birtakm zellikler tadn ileri srmlerdir. rnein Niyazi Ber
kes, Atatrk reformlarnn arkasnda Ziya Gkalpe dayanan bir zihniyet olduunu sy
ler.12 Aktr ki Cum huriyetin kurulu yllarndaki kktenci laik dzenlemeler Ziya G-
kalpin fikirleri ile ters dmektedir. Ziya Gkalp 1924 senesinde lmtr. Niyazi Berkes
-eer daha fazla yaasa idi- Ziya Gkalpin bu dzenlemeler ile kendi fikirlerini uzlatra-
bileceini iddia eder. nk Berkese gre Ziya Gkalpin halifelik konusundaki fikirleri
zaten Batc milliyetilik anlay ile ters dmekteydi.13 Burada ama eitli yorumlaryla
bir Ziya Gkalp okumas yapmak deildir. Asl ama, Cum huriyetin kurulu yllar resmi
milliyetiliine istinaden yaplan farkl yorumlara dikkat ekmektir. nk bir yandan bu
dnem de farkl unsurlarn bir arada yaamasn mmkn klan bir millet anlayndan sz
edilirken, te yandan da etnik bir milliyetiliin mevcudiyeti sz konusu olabilmektedir.
rnein, C um huriyetin kurulu dnem inde getirilen kktenci laik dzenlemelere dikkat
ekerek, bu dnem milliyetiliini slam unsurunda direnen Ziya Gkalp zihniyetinden
ayrmak mm kndr. Bu adan bakldnda, bu dnem milliyetilii ile din ve milleti s
rarla birbirinden ayrmaya alan Yusuf Akurann fikirleri arasnda benzerlikler de tespit
11. Ahm ad, F., The edilebilir. rnein, Ziya Gkalp ile Yusuf Akurann dncelerini karlatran Suavi Ay
M akin g o f M odern dn, bu noktadan hareketle Yusuf Akura milliyetiliinin Cum huriyet ideolojisine daha
Turkey, Routledge,
Londra, New York, yakn olduunu ifade eder.14 Irk zerine mstenit bir Trk siyasi milliyetinden sz eden
1993, s. 80. (Buradaki Yusuf Akura Tarz- Siyaseti u satrlarla noktalar: Mslmanlk, Trklk siyasetle
alnt yazar tarafn dan
Trkeletirilm ijtir.)
rinden hangisi Osmanl devleti iin daha yararl ve kabil-i tatbiktir? 15
12. Berkes, N. age Aslnda Yusuf Akura iin bu sorunun cevab aktr. Birletirici unsur Trklk olmaldr.
13. Berkes, N., age Mslmanlk olsa olsa birlik ruhunu pekitirecek ikincil bir ara konum undadr.16 Bu
14. A ydn, S., konuyu Yusuf Akura u ekilde dile getirir: Zamanmz tarihinde grlen umumi cere
M ord em lem e ve
M illiyetilik, G nd oan
yan rklardadr. Dinler, din olmak bakmndan gittike siyasi ehemmiyetlerini, kuvvetleri
Yaynlar, 1993, s. 210. ni kaybediyorlar. timai olmaktan ziyade ahsileiyorlar. Cemiyetlerde vicdan serbestlii,
15. Akura, Y., " din birliinin yerini alyor. Dinler, cemiyetlerin ek ileri olmaktan vazgeerek, kalblerin ha
Ta rz' Siyaset", Trkiye
Gnl, S. 31, Kasm-
di ve mritliini deruhte ediyor, ancak halik ile mahluk arasndaki vicdani rabta haline
A ralk 1994, s. 11 ve 18. geiyor. Dolaysiyle dinler ancak rklarla birleerek, rklara yardmc ve hatta hizmet edici
16. A ydn, S., age., olarak, siyasi ve itimai ehemmiyetlerini muhafaza edebiliyorlar. 17
s. 215.
C um huriyetin kurulu dnemi resmi milliyetiliine dair farkl tezler bugn Trkiyede
17. A kura Y., agm.,
s. 17. etnik milliyetilik olup olmad tartmalarnn odak noktasndadr. Aslnda btn bu tar
tmalar bu dnem e ilikin baz tarihsel gerek
liklerin nemini gzler nne seriyor. Bu ger
ekliklerin belki de en nemli olanlar Cumhuri-
vetin kurulu dnem inde devlet sekinlerinin
resmi ideolojiye dair yaptklar tercihlerdir. Bu
tercihlerin yaplmasnda, Mustafa Kemal ve arka
dalarnn lkenin geri kalmlndan dini so
rumlu tutm a eilimlerinin byk pay vardr.
Bylelikle dnem in en etkili akm olan T rk
lk, Batclk ve slamclk ile snrlanm bir
yapda Cum hurivetin kurulu dnemi sekinleri
tercihlerini slamcl dlayarak yapmlar ve
bylelikle Ziya Gkalpin szn ettii kentli ve
kyl kltr arasnda zaten var olan uurumu
derinletirmilerdir. Dini otoritenin gitgide geri-
letilmesi ve Cum huriyet devletinin Trklerin
devleti olarak tanmlanmaya balamas ile, farkl
unsurlar bir arada tutan tutkal zlmeye bala
mtr.

Merkez-tara kltrlerinin kopmas

Kent ve ky kltrlerinin birbirlerinden kopma
ya balamas, aslnda Osmanl m paratorlu-
unun merkezi brokrasisinin tekili srasnda
ortaya kmtr. Bu merkezi brokrasi kent kl
t r n tepeden evreye yaymaya alrken
kv/tara kltr de merkezi brokrasiye kart
olarak bekasn devam ettirmeye abalad nis
pette varln korumu ve bir sre sonra ezilen
kesimlerin zerinde etkili olmaya balamtr. Bu
gelime Trkiyedeki adalet anlaynn eitliki
bir syleme endeksli olmasnn nedenleri konusunda da reticidir. Trkiyede merkez- C u m h u riy e tin 15 . yl
evre, kentli-kyl kltr ikilemi adil olan ile olmayan sylemlerin birbirlerinden arla kutlanrken . Cengiz
Kahraman arivi.
rak biimlenmesine de iaret eder.ls Merkez ya da kent kltr tepeden yaylan, zorla
retilen, belletilen bir kltr olmas itibariyle adil olmayan bir sylem olarak biimlenir
ken, taciz edilen ve safln korumaya alan tara ya da kyl kltr de adalet sylemi
nin kaynan oluturmutur.
Merkez ile tara arasndaki kopu, Cum huriyetin kurulu dnem i sekinlerinin, slamdan
hazzetmeyen tutumlar ve Batclk ile Trkl scntezleme dorultusundaki tercihleri
18. Bu konuda baknz;
ile pekimitir. Cum huriyet dnemi ncesi iki kltrel dnya arasndaki farkllk slam ile M ardin, ., "The Just
rtlrken, bu dnem sekinlerinin slama ilikin referanslar semantik dzeyde kalm and the Unjust",
Daedalus, Journal of
tr. ki kltr arasndaki sz konusu kopu ve merkezin belletici tavr slam kltrnn bir the A m erican Academ y
kar tez olarak tara kltr iinde pekimesine yol amtr. of Arts and Sciences,
S. 120/3, Y a z 1991,
Trkiye Cum hurivetinde merkez taray kendi misyonu dorultusunda yontmaya alr s. 113-129,
 ken, tara da zaman zaman isyanlara sahne olsa bile temelde tarih boyunca merkezi o to ri
tenin boyunduruunda ezilerek gelimitir. Bu noktada Japonya balamnda bir benzet
me yapmak istiyorum. Barrington M oore, Japonyada merkezde yeni yetmekte olan t c
car kesim ile tarann asker aristokratlar (snm um i) arasndaki ilikiyi sembivotik husumet
(antagonizm a) eklinde nitelendirir.19 Yani bu iki grup, aralarndaki tm kar atmala
rna ramen varlklarn birbirlerinden tretirler. Trkiyede de merkez ve tara arasndaki
iliki sembiyotik bir husum et iermektedir. Merkez kltr ve tara kltr varlklarn
birbirlerinden tretirler. Bunu yaparken de birbirleriyle atmaya girerler. Yalnz burada
Japon rnei ile kyaslandnda nemli bir fark gze arpmaktadr. Trkiyede askeri g
ce haiz olan kesim merkezdir. Dolays ile merkez-tara sorunsal merkezin tara zerinde
ki tartmasz nfuzu olarak belirir.
Cum huriyetin kurulu yllarnda merkez-evre dinamiini ortaya karan iki nemli ayak
lanma vardr. Bunlardan birincisi, 1925 eyh Said isyan; kincisi de 1930 M enemen ola
ydr. H er iki ayaklanma ve bunlarn bastrl biimleri giderek artan merkezi devlet gc
nn gstergeleridir. eyh Said isyannn hemen arkasndan Takriri Skn Kanunu karl
m ve bundan sonra merkezi rejime kar yaplan muhalefet ya bastrlm ya da m uhale
fetin kendisi de merkezi rejim tarafndan yaratlmtr. 1930da Serbest Frka bu amala
kurulmutur. 1930 M enemen olay sonrasnda ise sekinlerin Kemalist prensiplerin tara
da yeterince nfiz edememesini fark edince duyduklar hayal krkl, bu olaydan sonra
merkezi, cumhuriyeti bir ideoloji yaratmaya ynelik abalara ivme kazandrmtr. Bu
balamda 1930 sonras gelien Kadro hareketi merkezin -tara karsnda- ideolojisini pe
kitirme abalarna bir rnek tekil eder.
phesiz, Cum huriyetin kurulu dnemi resmi milliyetiliini amlarken netleen bir o l
gu, dnem in sekinlerinin yaptklar tercihler ile ilintilidir. Bu tercihler Osmanldan gelen
gl devlet geleneinin bir uzants olarak zaten var olan merkez-tara kopukluunu pe
kitirmitir. Yukarda Trk milliyetiliinin dier Dou milliyetiliklerine benzeyen eli
kisi nedeniyle zaten devlet sekinlerine den bir misyondan sz etmitim. Bu misyon
Cum huriyetin kurulu yllarnda gerekletirilmeye balanmtr. Bu yaplrken de birta
km tercihler yaplm ve devlet, slam faktrn byk lde dlamak suretiyle bir mil
let yaratma abasna girmitir. Ksacas, Cum huriyetin ilanndan sonra devlet milletini ara
maya koyulmutur. Bu tarihsel gelime biiminin gelenein icadndan fark aikrdr. Bu
konuda Ernst Gcllnerin, Aralk 19 9 3 te O rta Dou Teknik niversitesinde yapt bir
konumada kulland bir ifadeyi hatrlamadan geemeyeceim. Gellner kendisine ynel
tilen bir soruyu deerlendirirken, Milliyetilik ortak bir bellee deil, ortak bir unutm a
ya (oblivion) dayanr demiti; Bu ifadenin Cum huriyet dnemi Trk milliyetiliinin
amlanmasnda olduka anlaml olduunu dnyorum.
phesiz, devlet sekinleri Cumhuriyetin kurulu dneminde yaptklar tercihler ile merkez-
tara arasndaki ayrm glendirmilerdir. Bu dnemde devlet sekinleri tam da yukarda
Dou milliyetiliklerinin elikisini irdelerken belirttiim gibi Batl gibi davranp, narod
nik gibi konumulardr. Bir taraftan kktenci dzenlemeler ile Batl davran biimleri, gi-
19. Barrington, M yim-kuam tevik edilirken, dier taraftan da tara, srekli birlii tehdit edici, yontulmas ge
Social O rigins o f reken bir unsur olarak alglanmasna ramen kyl efendimizdir eklinde iarlara bavu
D ictatorship a n d
Democracy, Bacon Press,
rulmutur. Kanmca merkez-tara dinamii Trkiyenin en nemli meselelerinden biridir.
Boston, 1996, s. 237. Merkezin tara zerindeki otoriter ve yontucu tavrnn nedenlerini yukarda ayrtrmaya a-
 Cum huriyet'in 10. yl
kutlam alarna katlmak
zere sslenm i bir
kan arabas. Cengiz
Kahraman arivi.

ltm. zetle; birincisi, merkezin tara zerindeki bu tavr Osmanl geleneinin bir uzant
s olarak vardr; kincisi, Trk milliyetiliinin -dier Dou milliyetilikleri gibi- iinde ba
rndrd eliki devletin bu merkezi tavrn pekitirmitir; iines, Trkiye zelinde,
Cumhuriyet dnemi devlet sekinleri zerinde anlalan ortak bir Trk kimlii olmad iin,
belli tercihler erevesinde bir millet ina etme misyonunu yklenmiler ve bu da devletin
merkezi rolnde bir sramaya neden olmutur. Mcrkcz-tara arasndaki bu dinamik nede
niyle Cumhuriyet dnemi boyunca tara hep sulu durumuna konmutur.
Buraya kadar yaptm irdelemelerin iki nemli gelimeye iaret ettiini dnyorum. Bi
rincisi, devletin merkezi rolnn sivasal kltr zerindeki etkisidir. kincisi ise devlet ve
millet olgularnn ortaya klarnda izlenen ardllk ve bunun bir uzants olarak merkez-
tara atmasnn beka meselesinde kilitlenmi olmasdr. H er iki gelime bir araya geldi
inde, Trkiye gndemini en ok megul eden kktendincilik-laikilik meseleleri ile Krt
meselesine ilikin tartmalarn hangi noktalarda dmlendikleri belirginleeccktir. Aa
da bu konulara deineceim.

Mutlak siyasal kltr

Trkiyede merkezi devletin tara zerindeki bu etkisi siyasal kltrn biimlenmesinde ol
duka etkili olmutur. Merkezi devletin bu denli egemen olduu bir kltrde resmi kimlik
de mutlak bir gzergh izlemitir. Trk milliyetilii denince, Trk milletinin milli irade
sini kendiliinden kefetmesinden ziyade bir toplumsal mhendislik projesi akla gelmekte
dir. Devlet sekinleri Trk milletini uyandrrken merkeziyeti bir tutum taknmlar ve ge
mile olan balar koparmaya abalamlardr. Bu projeyi kotarabilmek iin de merkeziyeti,
mutlak ve teki bir resmi kimlik oluturmak zorunda kalmlardr. Bu gelimeye kout ola
rak, Trk siyasal kltr de mutlak bir ekilde tekml etmitir. Laik Cumhuriyet, dini ide
olojinin yerine belletilen bir milliyetilik ikame etmi ve din d laik bir etik oluturamam
tr. Cumhurivetin dine kar ald tavr toplumsal dokuda baz boluklara neden olmutur
Osmanl toplumunda gnlk vaantva ilikin birok dzenleme Mslmanla bav urarak
 yaplm ve bu pratik, kimlikleri netletirip, psikolojik gerilimleri yumuatmtr. M slman
lk bir halk dini olarak iletiim ve araclk usullerini, cemaat ii liderlik gibi konular dzen
lemitir. Cumhuriyet dneminde bu fonksiyonlar -Atatrkn kiisel olarak uyandrd hr
met dnda- yeni retiler ve dnya grleri ile ikame edilememitir.20
Trkiyede, siyasal kltrn en olumsuz esi olan mutlaklk nedeniyle, doru 1ar ve
yanllar ok kaln izgilerle birbirinden ayrlr. Bizim dorularmza katlmayanlar
acmaszca dlanr. Bu mutlak tavr son derece nemli noktalarndan yakalayan M urat
Belgenin, siyasal kltrm ze ilikin ok nemli olduuna inandm bir almasndan
baz alntlar yapmann yararl olacan dnyorum . Belgeye gre Trkiyede yalnz
siyasi deil, her trl tartmada, kar tarah fiziksel deil ama manevi anlamda imha et
meye ynelik bir iddet ve saldrganlk geleneksel olarak vardr.21
Belge, siyasal kltrn bu ekilde gelimesinde milli eitim sisteminin rolne de dikkat e
ker: ...Trk milli eitim sisteminden geen her birey, ar bir aba gstermez ya da ola
and bir talih sonucu kendini o sistemin etkilerinden bak tutamazsa, zihninde ciddi
bir dogm atizm tortusu oluur. Resmi ideolojik yapyla hesaplamaya girmeyen bir kimse
iin bu o ideolojinin dogmatik biimde benimsenmesi olur. Ama hesaplamaya girenler
de, inanacaklar herhangi bir eye eletirel deil, banazca inanmalarn salayacak olan
zihni altyapy edinmilerdir.22
Bylelikle, lmllk Trkiyede kayda deer bir g olamamakta ve toplum cephelemeye
son derece yatkn bir hale gelmektedir. Bundan dolay Trkiyede Fransz nc Cum-
huriyetine damgasn vuran Drevfis Meselesini artran polemikler sk sk gndem e
gelmektedir.23 Belge, sonuta, hepimizin findamentalist olduunu, kimimizin M sl
man olarak, kimimizin Atatrk, kimimizin de sosyalist olarak bu eilim ile kendimizi s
nrlandrdmz syler.24
Btn bu saptamalarn siyasal kltrmzn zmlenmesi bakmndan nemi aikrdr.
Sonuta, Trk kimlii iselletirilmi bir edim olarak zgrlk olgusuna yabancdr. Olsa ol
20. Bu konuda baknz;
sa dardan konulmu denetimlerin gevemesiyle ortaya kan serbestlik olgusuna ainadr.
M ardin ., "European
Culture and the Zaman zaman serbestleen d denetimlerden firsat bulduunda, hoyrata evresine saldrr.
D evelopm ent of Belgenin ifadesiyle te bu anlamda Trk kimlii zgr deildir, ama zaman zaman ser
M odern Turkey",
Turkey a n d the
bestleme frsat bulabilmektedir. Bu da yatl okulda ocuklarn, retmenin uzakta oldu
E urop ean Com m unity, unu anladklar zaman azp rnein yastk kavgas yapmas gibi bir eydir. Baskc bir genel
A hm et Evin ve G eoffrey
kltrn izini tayan bu yap, zaman zaman, Telekten bir gn almak veya bugn ok gl
Denton (der.), Leske,
Budrich, Opladen, 1990, dk, yarn alayacaz gibi klielemi deyimlerde kendini ele verir.25
s. 21.
Trkiyede devletin sivil toplum zerindeki basks nedeniyle liberalizm ve bireycilik gibi
21. Belge, M., age.,
s. 93. kavramlar geliememitir. Bunun yerine daha cemaati ve kolektif bir bilin gelimi ve si
22. Belge, M., age., s. yasal kltr de bu dorultuda biimlenmitir. Siyasal kltrn bu izgide gelimesinin ne
90. denlerinin merkez-tara ilikisinde ve merkezi devletin zellikle C um huriyetin kurulu
23. K adolu, A., yllarnda bir millet ina etme abalar esnasnda yapt tercihlerde sakl olduunu d
"Trkiye'de Yaanan
H iziplem e ve Dreyfus nyorum. Bu milletini arayan devlet sendrom unun avn zamanda Trkiyede merkez-
M eselesi", Birikim, tara sorunsaln da kilitlediini dnyorum.
S. 59, 1994, s. 98-101.
24. Belge, M., age., Milletini arayan devlet sendromu ve beka meselesi
s. 98.
25. Belge, M., age.,
Geen yl Toplum ve Bilim dergisinde yaymlanan bir yazmda Alman milliyetiliinin temel
s. 115. zelliklerini irdelemeye almtm. Bu makalenin bal Devletini Arayan Millet: Almanya
rnei idi.26 nk Almanyada Alman milliyetilii Alman ulus-devletinin tarih sayfalarn
da belirmesinden aa yukar yarm yzyl nce gndeme gelmi, Alman Romantik edebiya
tnn eitli cihetlerinde ifade bulmutur. Alman milliyetiliinin, bir ulus-devlete duyulan ar
zunun, 1810larda Romantik yaznda belirmesinin ve Alman ulus-devletinin 1870de kurul
masnn izledii sra ve bu iki olgunun arasnda beliren yarm yzyllk zamansal mesafe, bu
milliyetilik tipinin siyasal birlikten deil de etnik ve kltrel birlikten tremesine sebep ol
mutur. Yani Almanyada -ki bunun bugn hl Alman siyasasnda etkisi vardr- birlik ruhu
nun kurucu, tekil edici faktr siyasal deil de etnik ve kltrel birliktir. Sonuta Alman mil
liyetilii bu ardllk ve zamansal mesafe dolaysyla rk bir gzergh izlemitir.
Trkiyede ise Almanyadakinin tam aksi bir gelime ve bunun uzantlarndan sz etmek
mmkndr. Milliyetilik ve ulus-devlet arasndaki sralama Almanyadakinin tersine teza
hr etmi ve Trkiye Cumhuriyeti milletini arayan bir devlet olma zelliiyle ne km
tr. Devletin millet ina etme misyonunun merkez-tara kopukluunu glendirmesinden
ve siyasal kltrde at belleksizlik, mutlaklk gibi yaralardan yukarda sz ettim. Bura
da altn nemle izmek istediim nokta, Trkiyede devlet ve millet olgularnn ortaya
knda izlenen sralamann, siyasal birliin kurucu, tekil edici faktr olarak ne kmas
na neden olmasdr. Devletin snrlar ile blnmez btnl -Almanyadakinin aksine-
Trkiye Cum huriyetinin varlnn temel ta olarak belirmitir. Bylece, Trkiyede mer
kez-tara atmasnn snrlar beka meselesiyle izilmitir. Bylelikle, merkezi devletin
ina ettii resmi Trk kimlii dnda kendini alglayan unsurlar devletin mevcudiyetine bir
tehdit olarak alglanmtr. Bu nedenle zgvenli bir varolu yerine, lkenin srekli bir
paralanma tehlikesi ile kar karya olduu varsaylmtr.
Almanya ile sz konusu sralama asndan yaplan mukayese bir baka noktaya da iaret et
mektedir. Trkiyede milletin kurucu, tekil edici faktrnn birincil nemde etnik ve kl
trel olmaktan ziyade siyasal olmas, Alman tipi etnisist, rk bir milliyetiliin gelimesine
uygun yapsal koullarn olmad eklinde yorumlanabilir. Gerekten de resmi Trk milli
yetiliinin etnisist, rk olduunu iddia edebilmek iin bir zemin yoktur. Burada dikkatle
ri resmi Trk milliyetiliinin etnisist ve rk olup olmad sorunsalndan devleti olmas
gereine ekmek istiyorum. Merkezin yaymaya alt bu milliyetilik ve taradan kaynak
lanan tepki zamanla farkl milliyetilik sylemlerine de zemin hazrlamtr. Bylelikle mer
kezdeki sekinler ile tara halk arasndaki uurum ideolojik boyutta da pekitirilmitir.
Kanmca, Trk milliyetiliinin elikisinin ve bunun pekitirdii devlet geleneinin siya
sal kltr zerindeki etkileri ile milletin kurucu faktrnn siyasal birlik olmas nedeniyle
Trkiyede beka meselesinin nemi ve dolaysyla merkez-tara kopukluunun sylem
26. Kadolu, A.,
sel dzeyde dile getirilmesinin pekitirdii paralanma korkusu st ste konulduunda "Devletini Arayan
Trkiyenin bugn kendini iinde bulduu siyasal tkankln nedenleri bir lde anla Millet: Alm anya
rne i", Toplum ve
labilir. Bu durum ile hallemenin yolunun Osmanl geleneinden gelen kltrel zenginlik Bilim, S. 62, K 1994,
ve kozmopolitlik ile tanmaktan getiini dnyorum. s. 95-112.

Aye Kadolu, Prof. Dr.

Sabanc niversitesi Sanat ve Sosyal Bilimler Fakltesi retim yesi
 BATI'DA VE TRKYE'DE SVL TOPLUM:
KAVRAM VE OLGUNUN GELM SERVEN
Aydn Uur

1998 Trkivesinin gazete okurlar ve radyo dinleyicileri, artk, iki yeni terimin -sivil to p
lum ve sivil toplum kurulular - bsbtn yabancs deiller. 19 9 8 in bandan beri
Milliyet gazetesinde her cuma bir Sivil T oplum savlas yer alyor; Ak Radyoda iki yl
dr, haftada bir, sivil toplum kurulularn tantan bir program yaynlanyor.
Sivil toplum kavram ve bu kavramn toplum yaamnda iaret ettii oluumlar ve ilikiler,
yirmi yl ncesine kadar yalnzca sivasal dnceler tarihi uzmanlarnn ilgilendikleri ey
lerdi. 8 0 li yllarla birlikte bu durum deiti. Sivil toplum gncel tartmalarda sk sk an
lr oldu. Trkiye analizlerinde sivil toplum kategorisine yer verenler arasna, sol dem okrat
lardan sonra liberal demokratlar, derken slami kesimin kimi aydnlaryla Byk Birlik Par
tisi izgisindeki milliyeti aydnlar katld. G elgeldim , sivil toplum kavramnn tedavl
corafyas vin de aydnlar alemiyle snrlyd. Geni kitlelerin sivil toplum terimiyle ilk cid
di tanmas 22 Kasm 1996da oldu. Hrriyet gazetesi o gn birinci sayfasndan alt s
tuna manetten Sivil Toplum Ayakta diyordu. Ksa srede bu kavram, gndelik siyaset
terimleri szliikesinde kendine bir yer edindi. 20. yzyl kapanrken Trkiye tophmu-
nun, en azndan, olup bitenle yakndan ilgili kesimleri terime ainalk kazand. Ne var ki,
onlar iin bile sivil toplum lafnn anlam ve ierii belirsizliini koruyor. Bu belirsizlik ne
densiz deil. Kk yabanc dillerde 15. yzyla uzanan bu kavram epeydir, deyim yerin
deyse, k uvkusundayd.

Sivil toplum kavramnn Bat'daki serveni

Devlet (ve onun askeri, polisiye, hukuki, idari, retici ve kltrel organlar) ile devlete ait
olmavan (piyasa tarafndan dzenlenen, zel denetim altnda bulundurulan veya gnll
biimde rgtlenmi) sivil toplum alan arasndaki ayrma k tutan tartmalarn canlan
masnda balca etken, hi kukusuz, Merkezi ve Dou Avrupadaki totaliter rejimlerin
zlleri oldu.1 Kat devlet egemenlii altndaki bu rejimlerin ada toplumsal ihtiyala
ra neden karlk veremedikleri sorusuna yant aranrken, sivil toplum ile devlet ilikileri
1. 80'lerde Trkiye'de
anahtar konu olarak ortaya kt. bu tartm alar balatan
M urat Belge oldu. Bu
Sivil toplum un Bat fikir tarihi sreci iinde yeri arandnda, 15. yzyldan 17 yzyla tartm alar yanstan
kadar sren bir zaman kesiti iinde eitli anlamlar kazand grlr.2 20. yzyln son m akaleleri iin bkz.
Sosyalizm, Trkiye ve
eyreinde yrtlen tartmalardaki kullanmndan ok farkl ierik tayan bu ilk tanm Gelecek, iletiim
lama giriimlerinin en nemlilerinden biri, hi kukusuz H obbcsinkidir. Yaynlar, stanbul,
1989.
H obbes, insan doasnn gerisindeki hareket yasalarn temel alarak oluturduunu sav 2. M ardin, "Trk
lad siyasal dzen teorisini gelitirirken, ilk admda ortaya bir nerme koyar: Toplumsal Toplum unu incelem e
Arac O larak Sivil
yaam kargaadan dzene ular. H obbesin kargaaya verdii ad doa halidir. Doa ha Toplum ", Defter, S. 2,
linde insan ayn Galileonun devinim iinde olan evren eleri gibi, doal tutkularn gii- Ocak 1987, s. 7
 dmyle, ancak lmle son bulan bir hareket halindedir (...) Arzu ve isteklerin hibir d e
netime bal olmad doa halinde insan insann kurdudur (homo homini lupus). Yine
H obbesin deyiiyle doa halinde yaam gerekten zalim ve gaddardr.3 insanlar ancak
bir sosyal szleme araclyla bu doa halinden kurtulup dierlerine zarar vermeyecek
biimde davranma ykmlln kabul ederler; bu ise bir devletin yesi olmak ve onun
yasalarna uymay kabul etmek anlamna gelir. nsanlar, bylece, doa halinden sivil hale
geerler. Bu aklama erevesinde sivil toplum kategorisinin esin kayna eski Yunann
koinonid politike%\ ve onun eski Romadaki izdm societas cm lsc, devletli to p
lumla eanlamldr; uygar olmann ilk basamadr. Sivil toplum bu ierikle H um eun, Ro-
usseaunun dncelerinde yerini almaktadr.
Sivil toplum kategorisini bambaka bir ierikle dolduracak ve gnmzdeki anlam yk
n edinmesini salayacak ilk katklar ngiliz toplum felsefecilerinden gelecektir. John Loc-
keun, Tom Painenin, Adam Sm ithin yazlarnda, toplum da devletten ayr bir alann var
olduu, bu ayr alann kendine zg biimlerinin ve ileyi ilkelerinin bulunduu yolun
daki bakn anahatlar izilecektir. O yllarda, zellikle ngilterede ekonomi politik ad al
tnda gelien disiplin, devlet ile sivil toplum u ayr ayr olgular olarak alglama yneliminin
ivmesini hzlandrmtr. Bu yeni kavramsallatrmann nclerinden biri, d ev let/ek o n o
mik alan ayrm erevesinde oluturduu sivil toplum tanmyla, Adam Sm ithdir.
Smithin klasik liberal tanmndan yola klrsa liberalizmi belirleyen ayrm Kamusal
Alanla zel Alan, Siyasi O torite Alanyla zel likiler Alan ayrmdr. Bir yanda Dev-
letin, te yanda Sivil T oplum un durduu varsaylr; ve Devlet-Sivil Toplum ikileminin
byle sunulmasyla, Kamu H u k u k u / zel H ukuk ayrm da, Batnn siyasi-hukuki kav
ramlar btn iinde boy gstermitir. Siyasi otorite karsnda zel ilikilerin baka bir
alanda tutulmas sayesinde, bireylerin zgrl, her eyden nce de mlkiyet zgrl
3. Sunar, i.. Dn ve
gvence4 altna alnm olarak kabul edilir.
Toplum , Birey ve
Toplum Yaynlar, Sivil toplum kategorisinin gnmzdeki anlamna doru evrilmesinde en byk katky
Ankara, 1986, s. 63.
yapan dnr G.W. F. Hegel olmutur. Hegel, ngiliz ekonomi politikilerinin at
4. A kal, Cem al Bali, Sivil
Toplum un Tanrs, A FA yoldan giderek G rundlinien der Philosophie des Rechts (H ukuk Felsefesinin A nahatlar) ad
Yaynlar, stanbul, l 182l de yaymlanan yaptnda5 sivil toplum u aile ile devlet arasndaki ahlaki yaam ala
1990, s. 29
n (Sittlicbkeit) olarak tanmlamaktadr.6 H egele gre sivil toplum , retimin ve iblm
5. Trke evirisi: H ukuk
Felsefesi, Sosyal nn hkm srd alandr.
Yaynlar, stanbul,
Birey, baml olduu ataerkil ailenin dna kp, sivil toplum alannda kendi ihtiyalar
1991. H egeTin sivil
top lum konusunda na yant verebilmesi sayesinde kendi eylemlerinin amac haline gelip zgrleir. Ancak,
btn yazdklarn bir
H egel, sivil toplum kavramn kendince tanmlarken adn da deitirmekte ve ona Bur
arada grm ek isteyenler
G.W .F. Hegel, La socit juva T oplum u (Burgerliche Gesellsehaft) adn vermektedir. Burjuva terimini ise, belli bir
civile bourgeoise, tarihsel andaki belli bir toplumsal snf yesini anlatmak iin deil, bireyin aile yelii ile
M aspro, Paris, 1975'e
bakabilirler.
devlet yurttal arasndaki yrede yer aldndaki konum unu tarif etmek iin kullanmak
6. H egel'in Sivil tadr. Yurtta konumundayken birey genel kara ncelik verirken, burjuva konum unda
To p lu m a baknn kendi zel karn ne karacaktr. Burjuva, kendi zel karlarn gerekletirmeye nce
ayrntl zg n bir
deerlendirm esi iin
lik verendir. H egelin dilinde sivil burjuva toplum u piyasa ekonomisini, toplumsal snf
bkz. John Keane, Sivil lar, korporasyonlar ve refahn ynetimi ile ilgili kurumlan ve medeni hukuku iermekte
Toplum ve Devlet,
dir. Sivil toplum , aralarndaki ilikiler medeni hukuk tarafndan dzenlenmi bulunan ve
Ayrnt Yaynlar,
stanbul, 1991, s. 67-74. bu halleriyle de dorudan doruya siyasal devlete baml olmayan zel bireyle dinin, s
7. Keane, age., s. 67. nflarn ve kurumlarn oluturduu bir mozaiktir.7
Hegel, sivil toplum un mayasnn farkllklardan, oulluktan olutuunu, bu alann bir ti-
kellikler ( particularisme\c r) alan olduunu grmektedir. Ne var ki, farkllklarn, dola
ysyla da herkesin kendine yonttuu kar ilikilerinin ayn zamanda bir byk gerginlik
ortam yarattn dnmektedir. Sivil toplum da zel karlar zel karlara kardr ve
modern sivil toplum kendi oulluunu yok etme eilimini de bnyesinde tamaktadr.
Sivil toplum un ierdii bir kesim glenip dierlerini tahakkm altna alma giriiminde
bulunabilir, kolaylkla. Bu nedenle, H egele gre, sivil toplum siyasal olarak dzenlenm e
dii takdirde, yani devletin daha yksek gzetim ine tabi kalnmad srece sivil kala
maz.8 H cgelin gznde devlet, sivil toplum un birbiriyle elien, atan unsurlarn iine
alp bunlardan daha yksek dzeydeki bir ahlaki varln sentezini oluturan bir kertedir.
Devlet, toplum un birliini temsil etmektedir. Sivil toplum korunmu ve almtr (auf
gehoben). Yani sivil toplum hem muhafaza edilmi ve ayn zamanda da siyasal biimde r
gtlenmi daha geni ve daha karmak ve daha yksek bir cemaatin gerekli, fakat alt bir
boyutu olarak almtr.9 H egelin dnce geometrisinde devlet ile sivil toplum arasn
daki iliki esasnda bir snrlandrmalar ilikisidir; sivil toplum un rekabeti oulculuuna
ve bamszlna kamusal iyinin gereklerini yerine getirme iddiasndaki devletin ncelik
lerine bakarak koyaca snrlamalar biimindedir.
Sivil toplum kategorisine eilenler arasnda Karl Marxi da unutm am ak gerekir. Zira, onun
bu kavrama ilikin deerlendirmesi kavramn sonraki yllardaki servenini derinden etkile
yecektir. Marx, sivil toplum kavramnn Hegel tarafndan konulu biimine baktktan son
ra, bunun esasen kendisinin retim ilikileri terimiyle karladklarndan baka bir eyi
anlatmad sonucuna varm; sivil toplum un devletin siyasal yapsnn zerinde temellen
dii altyapfdan ibaret olduunu; HegePin sand gibi devletin sivil toplum un temeli ol
mayp, tersine, devletin sivil toplum zerine oturduunu ve ondaki egemen ilikileri yan
sttn vurgulamtr. Burjuva teriminin ise, her ne kadar Hegel (aile yesi ve yurttan
yan sra) bir soyutlama niyetiyle kullansa bile, HegePin anlatmndaki zellikleriyle tam da
tarihsel bir andaki, kapitalizm dnemindeki egemen toplumsal snf grntlediini be
lirtm itir.10 Hal byle olunca, Marx iin, sivil toplum kategorisine bavurmak, kestirme
den ekonom i demek varken laf uzatmakla eanlaml olmutur. Kendisi de ge dnem
yazlarnda sivil toplum a itibar etmemi; kartl ifade etmek istediinde toplum /devlet
kilisinden sz amay yelemitir.
M arxin sivil toplum kategorisini modern dnyann anlalmasnda herhangi bir ek yarar
salamad gerekesiyle bir kenara brakmas, daha sonraki izleyicilerinin bu kavrama ili
kin tavrn belirlemi; sosyalistlerce, sivil toplum zerinde durmaya dem ez bir dnsel
ara olarak kabul edilmitir. Marksizm vakasndaki bu genel kannn sona ermesi iin, An
tonio Gramsciyi beklemek gerekmitir.
Gramsci, HegePin sivil toplum una geri dnm ; onu Marksist bir bakla yeniden yorum
lamtr. Gramsciye baklrsa, sivil toplum u ekonomik ilikilerin durduu yerde deil de
devletin civarnda aramak doru olacaktr. Gramscinin sivil toplum diye adlandrd y 8. bid., s. 70.
re HegePin iaret ettii yndedir; ama HegePin sylediinden farkl niteliktedir. Buras, 9. bid., s. 71.

devletin dorudan bask aralar dnda kalan, ama kitlelerin gnll boyun eiinin ze 10. M arx ve Engels,
A lm an deolojisi, Taban
minini salayan kumrulardan, kurululardan oluan alandr. Bunlar meslek rgtleridir,
Yaynlar, stanbul,
sendikalardr, okullardr, dinsel kurumlardr (kilise). Egemen snflar hegemonyalarn, 1976, ze llikle s. 49-50.
 yani zihinleri biimlendirme glerini bu ku
rumlar eliyle tesis eder ve srdrrler.11 Eer
mevcut sistemi alaa etmek iin dorudan bir
siyasal devrimin koullar yoksa, mcadele sivil
toplum da verilmeli; egemenlerin hegemonyalar
sivil toplum dzleminde krlmaya allmaldr.
Gramsciden 1980lere uzanan yaklak 50 yllk
zaman dilimine baktmzda ise sivil toplum
kavramnn siyaset bilimi literatrnde arada bir
yerde durduunu gryoruz: Toplumsal analiz
lerde yle bir gzkp kayboluyor, ama hepten
de terk edilmi deil. Alet kutusunun bir kena
rnda duran, arada bir ele alnp tekrar kutuya b
raklan, belki bir gn bir ie yarar kaygsyla b
tnyle gzden kanlmayan bir nesne sanki.
Yakn zamana dek, ada toplumlar inceleyenle
rin bu kavrama kar duyduklar tedirginliin te
melinde, kukusuz, yukarda ana hatlanyla verdi
imiz oynak gemi yatyor. Bir dnrden
tekine sivil toplum kategorisinin ierii dei
mi. Hangisine itibar etmeli? En kl krk yaranlar
daha ok Marksist gelenek iinde yer aldklarn
dan, onlarn Marxn etkisinde kalarak sivil top
lum kavramna snamadklarn kabul etsek bile,
bu, sivil toplum kavramnn geirdii uzun k
izaha yetmiyor. Marksist gelenek iinde yer alma
yan ou Batl incelemeci sivil toplumu analitik
parazit yaratan, gereksiz bir kavram olarak gr
Habitat 1996 afii.
meye devam ediyor. Bunu nasl aklamal?
Bunun aklamas, Batl siyaset bilimcilerinin kendi yaam deneyimlerinden kaynaklan
yor. Batl siyaset bilimci, iinde yaad gereklii zaten tek bir szckle - toplum ile
ifade ettiini dnyor; niin bir de sivil sfatn buna ekleyip gereksiz uzatma yap
sn? Kald ki sivil toplum denildiinde zet biimiyle ne kastediliyor? u: yle bir ilikiler
ve kurumlar btn ki, orada farkl toplumsal kesimler, snflar, farkl mesleki gruplar, k
sacas farkl kar ve inan tayclar kendilerini zgrce ifade ediyorlar ve yaanan haya
tn bu karlar dorultusunda biimlenmesi iin ortak kurallara saygl olmak kaydyla,
11. Gramsci, A., M odern arlklarn koymak zere bir araya gelip rgtleniyorlar. yi de, Batl iin bunda bir ori
Prens, Birey ve Toplum
jinallik yok. O nun iinde yaad modern demokratik toplum zaten byle iliyor; tanm
Yaynlar, Ankara, 1984,
s. 158-160. itibariyle de zaten sivil Durm adan tekrara ne gerek var?
12. Gellner, E.,
te, tam bu noktada, demokratik gelenee sahip lkelerden kan aratrmaclar ile otori
C o nditions o f Liberty,
C ivil S ociety a n d its ter devlet geleneine sahip lkelerden kan aratrmaclarn baklar ayrlyor. Bunun el
Rivals, Allen
bette istisnalar var. rnein, Ernest Gellner. G ellner,12 Bat Avrupa ve Amerikada reti
Lane/Penguin Press,
Londra, 1994, s. 13-14. len toplumsal kuramn neredeyse komik bir biimde Batdaki toplum u insanln d o
al durum u olarak kabul ettiini; zellikle 1945den bu yana geirdii evrim sonucu Ba
tl toplum un kazand sivil toplum zelliini her toplum un ikin boyutu sanmak nok
tasna geldiini belirtiyor. Sivil toplum ve onun rn olan birey trnn dier btn
toplum bireylerinden farkl ve ansl olduunu Bat kaynakl toplumsal kuramn artk g
remediini vurguluyor.
Oysa, O rta, D ou ya da G neydou Avrupayla ilgilenildiinde, fark, gerekten de, gze
batar hale geliyor. Elbette, bu corafyalarda da bir toplum mevcut. Gelgelelim, kadi
ri mutlak olma iddiasndaki devlet bu alann btn yzeyini kaplam; mevcut olan to p
lum, sivil toplum zelliklerini tamyor.
Kanmca, sivil toplum kavram, zellikle Bat Avrupann hemen yan banda yer alan bu
yrelerin doru anlalmasnda ok ie yaracak bir kavram. Ancak, ok dikkatli kullanlma
s gerekiyor. nk, ayn anda, iki farkl anlam ykn srtlam olarak karmza kabili
yor. Bazen zlenen durum a gnderm e yapyor, bazen bir deiimi, ya da en azndan bir
deiim balangcn ifade iin kullanlyor.
Trkiyeyi anlamak zere seferber edildiinde ne lde sonu alacamz grmek zere
13. Barbier, M.,
yle ksa bir deneme yapalm: nce Maurice Barbiernin13 saptamasn koyalm: Bir lke "Esquisse d'u ne thorie
iin siyasal bakmdan modernlemesini tamamlad diyorsak, o lkenin ikili bir ayrmay de la lacit". Dbat, S.
77, Kasm -Aralk 1993, s.
devlet ile dinin ve ondan da nemlisi devlet ile sivil toplum un birbirinden ayrmasn- ger
75
ekletirmi olmas gerekir. imdi bu genel saptamann koyduu matrise Trkiyeyi yer 14. D ikkat: Bir kavram n
letirelim. kendi geliim iyle, o
kavram n serpilip
yle diyebiliriz: Trkiye, devlet ile din arasndaki ayrmay yzyln ilk yarsnda byk glen dikten sonra ie
koulm asn, bir dier
lde gerekletirdi; yzyln son eyreinde yaadklar ise ikinci ayrmann doum san
deyile, o kavram n
clandr. Dediimiz, sanrm, anlald: Sivil toplum kavram grevini yapt. Bize Trkiyeyi nda tarihin yeniden
okunm asn
kavramakta bir k tuttu. imdi, bu kavramn Trkiyedeki servenine ksaca bakalm.
kartrm am ak gerek.
Sivil toplum ve sivil
Sivil toplum kavramnn Trkiye'deki serveni top lum kurulular
kavram nn eliinde 19.
Sivil toplum kavramnn Trkiye serveninde evre gzlemek mm kndr. Bunlarn yzyla bakan M ehmet
ilkini 1965-1975 arasna oturtabiliriz.14 Bu evrenin sivil toplum tartmalar asndan en . A lkan 'n ciddi
alm asna, bu yeniden
dikkate deer yapt, tartmasz, dris Kkmerin D zenin Yabanclamas: Batlla
okum a giriim lerinin bir
ma adl 1969da yaymlanan almasdr. Solun hemen hemen her kesiminin toplumsal rn ei olarak
baklabilir. M ehm et .
analizlerde devlet merceini kulland bu dnem de ok yalnz kalan Kkmer, al
A lkan, "1856-1945
malarnda esasen nce Osmanl, sonra Trkiyenin Batdan ne kadar farkl tarihsel geli stanbul'da Sivil Toplum
Kurum lan " A. N.
me izgileri izlediini ortaya koyuyor; bizde ta en bata gl merkeziyetiliin tayin edi
Y cekk, . Turan, M. .
ci nemini vurguluyor. D zenin Yabanclamas'ndz yazlyla sivil toplum kategori A lkan (der.)
si bir yoklukun altn izmek zere devreye sokuluyor. Tanzim attan G nm ze
stanbul'da Sivil Toplum
1975 ile 1990 arasna oturtabilecek ikinci dnem de sivil toplum bir arz u / zle m in ifa Kurulular, Tarih Vakf
Yaynlar, stanbul,
desi olarak kullanld. Kullananlarn says ise snrl kald. Kkmerin yanna merkezi 1998, s. 79-145.
yeti devlet geleneinin cazibesinden kurtulmu olan zgrlk sol eilimli az sayda ya 15. Bunlarn arasnda en
zar katld.13 Birikim dergisi bu ynde en gze arpan platformu oluturdu. kapsam l alm a Krat
Bum in'den geldi. Bkz.
9 0l yllardaki kullanmyla sivil toplum kategorisi artk bir yokluka deil de, bir var olma K. Bumin, Sivil Toplum
ve D e v le t Y a zk o
balangcna ve bir siyasal stratejiye, gnderme yapar oldu. 1998in ortasnda bu satrlar ya
Yaynlar, stanbul,
zlrken, sivil toplum kavramn zgrlk solda yer alanlar kadar liberaller de kullanyorlar. 1982.
 in en ilgin yan, slamn ar bast bir milliyetiliin savunmasn yapan ve kitlelerin
geleneklerini seferber ederek siyasal yaama daha ok damgalarn vurmalarndan yana olan
Byk Birlik Partisinin syleminde de sivil toplum artk rabet gryor. Dikkate deer
bir dier gelime ise ANAP ile DYPnin ortak olarak kurduklar 53. H km etin progra
mnda da sivil toplum kavramnn yer almasyd. Daha ok bir rvet-i kelam izlenimini
verse de, sivil toplum merkez san diline de bulama benziyor.
16. Y a kn gem ite
devlet, din ve sivil Trkiye'de merkeziyeti modernleme ve olgu olarak sivil toplum
toplum ilikilerinin daha
ayrntl bir analizi iin Bir siyasal kavramn maceras, elbette, o kavramn iaret ettii toplumsal gerekliin m a
bkz. A. Uur, "Etat, cerasyla yakndan ilintilidir. O halde dnp son 75 yln oluumlarn ksaca hatrlamakta
religio n et socit civile
en Turquie: la lacit yarar olacaktr.16
face un projet
Bilindii gibi, otoriter ve merkeziyeti modernleme iradesi Trk siyasal kltrnn ana
com m unautariste
islam iste", Cahiers direini oluturur. G nm zde de ynetici snfn zm araylar bu yaklamn dam ga
d 'tud es su r la
sn tamaya devam etmektedir. Ynetici snf, ezici ounluuyla, Batda gelitirilmi
M diterrane orientale
e t le m onde turco- olan m odernit projesinin takipisidir. Ne var ki, ynetici snfmz bu projenin olduka
iranien, S. 19, 1995, s. yzeysel bir versiyonunu kendine yakn hissedegelmitir. Bu versiyona gre, her bir gele
97-124.
nek lerlemenin nne konulmu bir engel olarak grlr; kk tarihe uzanan her bir
17. T rke'de Franszca
co m m unau t" ya da kom note ,17 er ya da ge, C um huriyeti yok etmeyi arzulayacak potansiyel bir tehdit
ngilizce com m unity"
olarak deerlendirilir. Trk modernlemesi bireylerini gelenekten soyutlanm biimde
kavram lar nceleri
"cem aat" sonra da muhatap alr, ylece hissetmelerini ve davranmalarn talep eder.18 Bu bak yznden,
"to plulu k" szckleriyle
Trk modernlemesi 50li yllarda ok partili siyasal yaama gese bile, merkezka btn
karland. Topluluk
ayn zam and a "gru p "a oluumlar ister ademi merkeziyeti, ister slami, ister etnik tnl olsunlar - hasm olarak
da denk d t ve alglar. Bu zelliklerinden tr, Trk modernlemesi, yurttalarn bazen merkezin dikte
cem aat szc ne
kyasla co m m unau t" ettii dorultulara itibar etmeksizin, kendi karlar ve tercihleri ynnde alar kuracakla
kavram nn ierdii i r, rgtlenebilecekleri zemin olan sivil toplum un mayalanmasna bandan beri engeller
dayanm a ze lliin i
daha a z yanstt iin,
koymutur. Demokrasi, halen ok sayda anayasal ve yasal kstlamann cenderesinde sr
benim am dan yetersiz drlm ektedir.19 Devlet, yurttalarna iyi ve doru yaam konusunda resmi normlar
kalm aktadr. Buna
karlk "cem aat", daha
dayatagelmitir. Oysa, ada liberal demokrasi, yurttalarn inan ve kltrel tercihleri
ok dinsel bir arm a dorultusunda serbeste rgtlenmelerini, sivil toplum katnda zgrce faaliyet gsterm e
yol am aktadr. Oysa
lerini doal savmaktadr. Yurttalarn tarihten, doadan ve kltrden kaynaklanan farkl
etnik, kltrel, dinsel,
vb. bir dizi cem aatten lklarna bal renk ve kokTarndan bir anlamda soyutlandklar ve bu yzden de
sz edilebilir. Bu
eitlenerek dahil olduklar bir alan varsa, bu, siyasal alandr. Buna karlk sivil toplum
nedenle ben, bu
m etinde "kom note" renk ve kokunun, ksacas, eitliliin ifadesini bulduu alandr.20 Trkiyede ise ya
dem eyi seiyorum.
salara ve uygulamaya hkim olan anlay siyasal alann van sra sivil toplum dzeyinde de
18. Bu konuda ayrntl
bir incelem e iin, Fsun
eitliliin davurumuna ket vurmaya almtr.
steTin "Ulus, D evlet ve
Ancak, bu noktada, gerein bir baka boyutunu da unutmamak yerinde olacaktr: D n
Y u rttal Yeniden
Tanm larken" konulu, yada sivil toplum un boy gstermesi ve serpilmesi belirli bir tarihsel deneyimle ilintilidir.
29-30 Nisan 1996
Bu deneyimin esasn, temel baz sosyoekonomik kumrularda kopu olmakszn sreklili
tarihlerinde M armara
niversitesi'nce i salayabilmek tekil ediyor. Bunu baarabilmi lkeler ise esasen Kuzey Atlantik lkele
gerekletirilen
ri. Yaklak iki yzyldr bu lkeler yurttana hesap verme alkanl olan ve hukuk devle
sem pozyum a sunduu
"Trkiye'de Resmi ti ilkelerine sadakatle uyan bir ynetim erki ile toplumsal tartmann zgrce gerekleti
Yu rtta Porfilinin
i bir kamusal alann yan sra zel mlkiyet rejimine daval bir pazar ekonomisini srd
Evrim i" balkl teblie
baklabilir. ryorlar. Ksacas, sivil toplum kurulularnn yeermesine elveren topran zellikleri ara
snda kapitalist gelime ve bu gelimeye bal olarak sosyal snflarn belirginlemesi de var.
19. Bu kstlamalarn
Nitekim, bizde de kapitalist gelimenin younluk kazanp, sosyal snflarn iyice belirgin konum uzla ilgili ynleri
lemeye balamas ile birlikte, sivil toplum rgtlerimizin niteliklerinde ve artlarnda da iin bkz. Ahm et N.
Ycekk, "Trk
farkllklar olumaya balad.21 Bu belirginlemenin dile gelmesini kolaylatran unsurla H ukukunda Tzel Kiilik",
rn banda da kukusuz 1961 Anayasas gelmektedir. 61 Anayasas bu tarihe kadar sre Tanzimattan Gnm ze
stanbul'da STK'lar, A. N.
gelen kat merkeziyeti yapy sarsm, zerk kurulular, sendikalar, meslek birliklerini, Ycekk, . Turan ve M..
dernekleri anayasal kurumlar olarak ortaya karm, demokratik g merkezlerinin olu Alkan (der.), Tarih Vakti
Yaynlar, stanbul, 1998,
masna ortam hazrlamtr (...) lk defa bir sol parti parlamentoya girmi, etkili bir m uha s. 147-160; Glistan
Grbey, "Trkiye'de Bir
lefet balatmtr. Kendini devlet kurum u olarak gren Trk- atlam, ondan kopan be
Sivil Toplum Oluumunun
sendika DSKi kurmutur. Hzl bir rgtlenmeyle irili ufakl 4 0 0 akn memur sendi nndeki Siyasi ve
Hukuki Engeller",
kas kurulmu ve grevli-toplu szlemeli sendika yasas iin bask yapmaya balamlardr.
Ortadou'da Sivil
Bu ortam da, evredeki gelimeler rgtleri, rgt ii gelimeler evreyi etkilemeye bala Toplumun Sorunlar, F.
brahim ve H. VVedel
m ve bu karlkl etkileim toplumsal hareketlilii artrmtr. Bu canl, hareketli ortam (der.), iletiim Yaynlar,
iinde rgtler belki de hak ettiklerinden daha fazla g oda olarak ne kmlardr.22 stanbul, 1997, s. 117-135;
O zan Erzden, "STK'lar ve
Bylece ilk kez sivil toplum kaynakl kurulular lkedeki kam uoyunun oluum unda etkili H ukuki erevede Yenilik
olmulardr. imdi, bu saptamamz, erif M ardinin altn izdii bir dier saptamayla yan Talepleri zerine Notlar",
Merhaba Sivil Toplum,
yana koyalm. Mardin bir yerde modern anlamda bir sivil toplum un varlndan sz ede Taciser Ula (der.),
bilmek iin orada kamuoyu oluturma artlarnn bulunmas gerektiini vurgulamakta Helsinki Yurttalar
Dernei Yaynlar,
dr.23 Bu iki saptamann nda Trkiyede 1960larla birlikte sivil toplum un ilk filizleri stanbul, 1998, s. 13-22;
nin gzlendiini sylemek yanl olmayacaktr. Blent Tanr, Trkiye'de
Demokratikleme
Ancak, hemen bu noktada, sz konusu dnem e ilikin bir baka zellikten de sz etmek Perspektifleri, stanbul
TSAD Yaynlar, 1997.
gereklidir. O da, ilk kez grece zgr bir rgtlenm e ve ifade iklimini yakalayan sivil to p
20. Erder, S., Aydn Uur
lum kurulularnn giderek hzlanan siyasi kutuplamann etkisiyle, bir anlamda, zellikle ve Fsun stel, "Paralar
Bir Arada Tutmak:
rini yitirmesidir. Bu kutuplama ortam nda her siyasi parti, farkl nitelikli semen grupla
Toplumsal Kaynama ve
rna ulamak iin, kamu hayatnn her kesiminde kendi siyasal eilimleri dorultusundaki nndeki Engeller" 3.
Blm, Trkiye 1997
derneklerin geliimini desteklemekteydi. Bylece, karlatklar sorunlar ve ilgi alanlar si insani Gelime Raporu,
yasi olarak nitelendirilemeyecek pek ok dernek, lkeyi sa ve sol kamplara ayran siyasi TESEV ve UNDP ortak
yayn, stanbul, 1998, s.
kutuplamann paras haline getirilmiti. Sonuta, tm rgtler yava yava kutuplam 41.
siyasetin iine ekilmiti.24 Gerek 1971 Muhtras, gerekse 12 Eyll 1980 askeri m da 21. Ycekk, A hm et N.,
"Trkiye'de Sivil Toplum
halesi bu kutuplamann iddete varan tezahrlerini temel alarak derneklerin faaliyetlerini
rgtleri Geliiminin
dzenleyen yasalar ve usulleri, memurlarn sendikalama haklarn ve yurtta temel hak ve Toplumsal Aamalar ve
Sreci", age, A. N.
zgrlklerini daraltma yoluna gitti. zellikle 1980 sonrasnda, askeri ynetimin olu
Ycekk, i. Turan, M. .
turduu Danma Meclisinin araclyla, derneklerin, sendikalarn ve siyasi partilerin fa Alkan, (der.), 1998, s. 43.

aliyet gsterebilecekleri alanlar kstlayan, bunlarn zaten daralm bulunan ereve iin 22. Karababa, i.,
"TMMOB: 80 ncesi
deki faaliyetini dzenleyen, derneklere ye olmay ve faaliyette bulunmay zorlatran ana Dem okratik Kitle

yasal ve yasal deiiklikler getirilmitir. Yeni anayasadaki artlar byk deiikliklere ura rgtleri ve Demokrasi
Kurultay 1997", Ula, T.,
m olan kanunlarla birlikte ele alndnda, baz ana izgilerin ortaya kt grlebilir. age, s. 158.

lk olarak, [1980 ncesinden gelen tm siyasi partiler feshedildikten sonra kurulmalarna 23. Mardin, a.g.e., s.
13.
izin verilen yeni A.U] siyasal partiler hari, dier trden derneklerin siyasi faaliyette b u
24. Turan, ., "1972-1996
lunmas kesinlikle vasaklanmtr(...) Partilerin benimseyebilecekleri ideolojilerin ve gde Dnem inde stanbul'da
Derneksel Hayat", A. N.
bilecekleri amalarn snrlar daraltlmtr. Dernekler de benzeri kstlamalara tabi tu tu l
Ycekk, i. Turan, M. .
mulardr. Devlet memurlarna, akademisyenlere ve rencilere zel ilgi gsterilmitir. Bu Alkan, (der.), age, s. 199.
 gruplardan ilk ikisinin gnll derneklere katlm idari stlerinin onayna tabi tutulm u
tu r .25 te yandan, rencilerin siyasi partilere katlmalar yasaklanmtr.
19 8 3 te yeni siyasi partilerin kurulmasna izin verilmesiyle birlikte bir nebze de olsa zgr
bir iklim olumutur. Ancak gerek Anavasadaki hkmler, gerekse Siyasi Partiler Kanu-
nunun 81. maddesi ile Dernekler K anununun 5. maddesinde26 rnei grlen bir dizi
yasak, baskc karakteri ar basan bir demokratiklemeden sz etmemizi mmkn klmak
25. Turan, i., age., s. tadr. Ne var ki, eitlenen karlar, farkllaan ahlaki ve kltrel tutum lar karsnda bu da
201 . yatmalar eskisi kadar etkili olamamaktadr. Refah Partisini 1996da iktidara tayan sre
26. Bu ki kanun
bunun kantlarndan biridir. Gerekten de merkezka glerin vardklar noktann en ar
m addesi de ayn
am aldr. Biri siyasi pc rneini slamc harekette grmek mm kndr. Son yirmi vl iinde slamc hareket
partileri dieri binlerce dernek, yzlerce vakf vb.den oluan ala varln glendirmitir.
dernekleri hedef
alm akta ve "Trkiye Gelgelelim, unutm am ak gerekir ki, modern anlamda bir sivil toplum dan sz edilecekse,
Cum huriyeti lkesi
bunun, yalnzca, ok eitli, farkl, ksacas oul unsurlardan olumas yetmez. Btn
zerinde rk, din,
m ezhep, kltr veya dil bu unsurlarn oulculuk anlayn zmsemi olmalar beklenir. Yoksa, yksek nfus
farklln a dayanan
lu toplum lar, her durum da, zaten bnyelerinde farkllklar u ya da bu biimde barnd
aznlklar bu lu ndu un u
ileri srm ek veya Trk rrlar. M odern anlamda bir sivil toplum da farkl tercihlerin dile gelmesi, etkilerini hisset
dilinden veya
tirmeleri, toplum yaamna arlklarn koymalar yolundaki abalara hkim olmas gere
kltrnden ayr
kltrden ayr dil ve ken anlay, mutlaka, tekinin de zgrce dndn syleyebilmesini, zgrce bir
kltrleri gelitirm ek araya gelip rgtlenebilmesini, yasa nnde eit hakka sahip, belki rakip ama ille de eit
veya yaym ak suretiyle
azn lk yaratm ak muhatap olarak doal karlayan anlaytr. Esasen, btn bu ilkeler zaten demokrasi ile
am acyla..." faaliyette yakndan ilikilidir. slamc hareket bnyesinde oulculua kapal unsurlarn, kurulula
bulunm aktan men
etm ektedir. rn saysnn hi de azmsanacak miktarda olmad dnldnde, akla bu kurulula
27. Norton, A ugustus R., rn yaratt toplumsal dokuyu sivil toplum a mal etmek ne lde dorudur , sorusu gel
(der.). Civil S ociety in
mektedir. Ben, bunu Augustus Richard N o rto n n yapt ayrm kullanarak yantlamann
the M iddle Fast, Cilt 1.
E. J. Brill Publishers, doru olaca grndeyim. N orton lml ve radikal slamclar arasnda ayrm yap
Leiden, 1994. Benzer bir maktadr. Ilml slamclar kanadna toplum u kendi grlerine gre biimlendirmek yo
yolu benim seyen baka
bir alm a iin bkz. lunda devrimci taktikleri, iddeti reddeden, seimler vb. gibi mevcut siyasal kurumlan ve
Saad Eddin brahim, sreleri kullanmay seenleri koymakta; devlete zor kullanarak el koymann peinde olan
"From Taliban to
Erbakan: The Case of lar radikal slamclar olarak snflandrmaktadr.27 Bu ikili snflamay temel alan N orton,
Islam, Civil Society and eer bir kurulu, slamc olsun olmasn, demokratik srelere katlyorsa ve farkl grle
D em ocracy", Civil
Society, D em ocracy an d
ri tayanlarla zora bavurmadan bir arada bulunuyorsa, bu onu sivil toplum un yesi kl
the M uslim World, maya yeter bir kouldur, dem ektedir.28 Bu yaklam elbette her trl slamc kurulu ma
Elisabeth zd alg a ve
Sune Person (der.),
dem ki tabandan gelip devlet d bir yrede oluuyor, o halde sivil toplum yesidir gibi
Swedish Research sinden safdil bir karsamaya itibar etmemektir. Meru siyasal srelere katlm temel l:
Institute Pub., stanbul,
iit olarak almaktadr. Demokratik srelerin -balangta demokrasi kart niyetlerle istis
1997, s. 33-44.
28. Kazem i, F., ve A. R. mar iin kllamlsalar da- sonuta katlmclar dntrm e ve kendine uydurma gcne sa
Norton, "Civil Society hip olduunu ne srmektedir. Trkiyedeki geliim henz ilk safhalarndadr. D em okra
and the Prospects for
Political Reform in the
siyi bir ara deil de, ama olarak kabul edenlerin bu ngrnn doru kmas iin aba
M iddle East"den gstermekten baka kar yollar yoktur. te yandan sivil toplum katnda slamc varl
aktaran Jillian
Schw edler (der.),
nn artmas karsnda laik gr yanllar son yllarda, bir davran deiiklii iine girmi
Tow ard Civil Society in lerdir. slamc kesimin tabandan slamiletirme arayna tepki olarak o zamana dek g
the M iddle Cast?, Lynne
venlik gleri ile adli mercileri greve armakla yetinen laik kesim sivil toplum dzle
Rienner Publishers,
Londra, 1995, s. 13. mindeki grece pasifliini terk etmi ve tabandan gelen bir kar- sivil talep olarak ne d en
li gl bir seferberlik potansiveli yaadn hissetirmitir. H er iki oluumun bir ortak pay
Habitat alm alarndan
das bulunmaktadr. H er iki oluum da, din olgusunun toplumsal yaamdaki yeri mesele bir grnm .

sini k noktas olarak almaktadr. Ovsa, Trkiyede sivil toplum diye adlandrlan zem i
ni oluturanlarn hepsi ille de bu noktadan yola kmamakta; kendi tariflerini bu kstasa ba
karak ina etmemektedir. Sivil toplum un yaygnlamasna ve derinlemesine katkda bir d i
er yre, son yllarda ksaca STKlar (Sivil Toplum Kurulular) olarak adlandrlan rg t
lenmeler eliyle ekillenmektedir

STK'lar dnemi
Gazete dilinde ksaca STKlar olarak anlan yaplanma yeni bir anlaya iaret etmektedir.
Bu anlayn gze arpar hale gelmesi olduka yenidir; 1990larn ilk yarsna denk d
mektedir. H enz, bu yaplanmalar zerine yaymlanm ayrntl kalitatif aratrmalar b u
lunmadndan, bu blmde, tamamiylc kiisel gzlemlerime dayanacam. Bu gzlem le
29. Bu
rin yasland giriimlerin ilki, 1994te balam olan bir sempozyumlar dizisi. STK Sem
sem pozyum lardaki
pozyumlar di ve adlandrlan bu geni kapsaml toplantlarn birincisi Aralk 1994te ger bildiri, sunu m etinleri
ve tartm a zetlerini
ekleti. kincisi M art 1995te, nes Aralk 1995te, drdncs ise Nisan 1996da
bir arada grebilm ek
yapld. 100 ila 150 kuruluu buluturan STK Sempozyumlar soroptnisttcn evreci ku iin bkz. Aydn Uur
(yay. haz.)
rululara, anti-niiklecr gruplardan krleri himaye derneklerine, Gkkua adl islami d u Sem pozyum . Sivil
yarlkta olan kadn gruplarn ieren bir platforma kadar giden bir \elpaz.eyi kapsad.29 Toplum Kurulular,
Tarih Vakf Yaynlar,
Gzlemlerimin dayand bir dier geliim Birlemi Milletler O rg t nn Habitat II stanbul, 1998.
 Konferansna ynelik hazrlk almalaryd. Ev Sahibi K omitenin abalaryla Trki
yedeki 1500 dolaylarnda STK iletiim iine girdi.
zleme firsat bulduum bir dier atlm ise Helsinki Yurttalar D erneinin verel ynetim
lerde yurtta katlmm yaygnlatrmay hedefleyen projesiydi. Bu vesileyle, taradaki ye
ni duyarllklarn farkna varma imknn buldum. Bu blm de, ite, bu gzlemleri siste-
matize etmeyi deneyeceim.
Bu topraklarda yaayan toplum un eitli kesimlerinin rgtlenm e dorultusundaki adm
larna, hzla gz attmzda, tarihte nce vakf denilen yapyla karlayoruz. Osmanlnn
bandan bu yana varln srdren bir yap bu. H alen Trkiyede 180i vergiden m uaf
3650 dolaylarnda vakf bulunuyor. Vakfn ardndan, tarih srasyla, nce odalar geliyor.
lk rnekleri 1870lere uzanyor. Bunlar, daha sonra, yzyl banda cemiyetler izliyor.
O ndan sonra sendikalar devreye giriyor. N e grev haklan, ne toplu szleme olanaklar var.
Bu haklar olduka ge, 1960larn ilk yarsnda ediniyorlar. Sonra, daha ok sol kesimin
bnyesindeki anlay ifade eden ve demokratik kitle rgtleri diye anlan giriimler ge
liyor. 9 0 larn ilk yarsnda ise STKlardan sz edilmeye balandn gryoruz.30
STK teriminin yaygnlk kazanmas 1994te balayan STK Sempozyumlar dizisiyle oldu.
imdilerde bu terim oturm u gibi gzkyor. Sivil toplum kuruluu (STK) terimi n
gilizcedeki voluntary associatons (gnll dernekler), rass-root orjjanizations (taban
rgtleri) ile non-yyovernmental orjjanizations (devlet-d rgtler) terimiyle karlanan
kurum anlaylarnn n de bnyesinde bir araya getiriyor. Bilindii gibi ngilizcesiyle
non-governmm tal orjjm izations (N G O ) ile dierleri arasnda bir ayrm izgisi var.
N G O lar kendilerini resmi devlet rgtleriyle ayn zeminde konumlandran kurulular. Bu
nedenle, ilk klar Birlemi Milletlerin faaliyet yresinde olmutu. Amnesty Internati-
onaF (Uluslararas Af rgt) bunlarn atas saylabilir. Gnll dernek ya da taban r
gtleri denilince daha yerel bir ihtisas anlalyor. Gnll dernekler ilgilendikleri yaam
alanna bir hizmet gtrm ek hedefiyle kendilerini tarif ediyorlar. N G O larsa ilgilendikleri
yaam alanndaki uygulamalarda, ncelikle, bir dntrm e amac tayorlar. Sivil T o p
lum Kuruluu terimi ise her iki hedefi de bir araya getiren bir anlaya gnderm e yapyor:
H izm et gtrm ek, hizmet gtrrken dntrmek.
Zaten, her bir STK bir yetersizlik duygusundan filizleniyor. H erhangi bir yaam alan, o
alana ilgi duyanlar, o alanda yer alanlar bakmndan yeterince tatmin edici biimde iliyor
sa, orada bir STKnn olumasna gerek kalmyor. STKlar genelde, bir saptamayla bal
yorlar: Yaplan yetersiz saptamasyla, yurttalar bir araya geliyorlar. Bu, znde, ayn za
manda eletirel bir tutum . Bu saptamay izleyen admlar yle geliiyor: Yetersizliin gi
derilmesiyle grevli kurumlar ilevlerini yerine getir(e)miyorlar. Belki beceriksizlikten, bel
ki donanmszlktan, belki mali ya da yasal olanakszlktan, belki de isteksizlikten tr ye
30. Trkiye'nin 1990'lar
itibariyle nde gelen tersizlii gideremiyorlar. O halde, biz yurttalar olarak, bir eyler yapp nce yetersizliin
vakf, dernek, sendika, giderilmesine katkda bulunmalyz; sonra da yetersizlii reten koullar gidermeliyiz
kooperatif ve meslek
rgtlerine ilikin tem el Bir STKnn stratejisini ve sylemini, ksacas, etkinlik tarzn ise yetersizliin gerisindeki
verileri bir araya getiren
neden belirliyor, genelde. Grevli kurumlar olanakszlktan tr yetersiz kalyorsa
deerli bir kaynak iin
bkz. S ivil Toplum STKnn etkinlik tarz yumuak bal oluyor. Yok eer, yetersizlik istek yokluundan kay
K urulular Rehberi, naklanyorsa, STKnn slubunun hrnla kayd grlyor.
Tarih V akf Yaynlar,
stanbul, 1996. 20. Yzyl kapanrken Trkiyede sivil toplum alannda drtl bir gruplandrma vapabili-
 4 4 -w * y

K l e n
D N Y A M I Z D A
B Y Y E N S V L
T o p l u m
Habitat II Zirvesine D oru
Trkiyede Sivil Toplum Kurulular ve Yurtd likiler

riz. Birinci grup, klasik anlamdaki mesleki kurululardan oda, sendika ve birliklerden olu- Klen dnyam zda
uyor. kinci gruba, slamc kanatta yer alan ve kendi dna kapal yaplanmalar koyabili byyen sivil toplum
panelinden bir grnt,
riz. iine grubuysa, nc Sektr Vakf adl kuruluun oluturduunu syleyebiliriz.
1995.
nc Sektr Vakf, daha ok byk holdingler veya paras olan ve adnn iyi anlmasn
arzu eden giriimcilerin kurduu bir st kurulu. Bnyesinde lOOii akn kurulu var.
D rdnc ve son grup ise, STK Sempozvumlar araclyla bir araya gelenlerin olutur
duu vaplanma. Ben, bundan sonra, daha ok bu grup zerinde duracam ve STK de
diimde, bundan sonra zellikle, ona gnderme yapacam.
STK grubunun vaplanmasnda belirginleen zelliklerin dier grubun zerinde de gi
derek etki yapacan dnmek yanl olmayacaktr. Bu beklentilerin iki nedeni var: STK
Sempozvumlarnn salad sreklilik ve Habitat Konferansnn bu sempozyumlara h
kim olan anlayn dnyann her yresinde ok geni destek bulduunu ortaya koymas;
Birlemi Milletlerle ayn frekans bovunda olduunun grlmesi. Gerekten de, STK
Sempozyumlarnn ekseninde duran fikrin -yurttan iinde yaad toplum un sorunlar
nn zm ne etkin katlmn, neri gelitirmesini tevik fikrinin- H abitatn da ana fikri
olmas bu grubun tad paradigmann uzun soluklu olacan dndrmektedir.
1997-1998de Refah Partisinin iktidara trmanmasyla meydana gelen saflamalarn dip
ten gelen dalgann ierdii deiim potansiyelini geiei bir sre perdeleyecei, orta vade
de yeni paradigmann stn gelecei yolundaki ngrm zn dayanaklar neler; onlara
bakalm.
Son grupta yer alan STKlarn iki eski alkanl ama yolunda olmalar bu kurulularn ye
ni bir paradigma inas iinde bulunduklarn sylememize izin veriyor. Birinci alkanlk,
resmi otorite karsnda haddini bilme alkanl. Dilini ve etkinliini, resmi otoritenin
tayin ettii snrlar iinde tutm a alkanl. kinci alkanlk ise, daha ok demokratik kit
le rgtleri yakasnda grlen ve yerel olana, mevzii olana deil de, sisteme ilikin olana
gzn dikip, esas olarak ekonomik sistem deimedike hibir ey deimez; onun iin,
arlmz o yndeki mcadelede younlatralm diyen baka itibar eden alkanlk.
zetle bir yanda haddini bilen alkanlk; beri yanda da bo verin siz evinizin nn s
prmeyi; sistem byle kaldka evin nnn temizlenmesinin hibir eye katks olm az
diyen alkanlk. Yeni STKlar bu iki noktadan da farkl bir yerde.
Ben, STKlarn giderek yeni bir paradigma rettiklerini gsteren alt zellik gzlemleye
biliyorum. yle ki: Btn gz nnde tu t, ama eylemini yerel olana ynelt anlay
na yani ngilizcesiyle think jylobally, act locally anlayna olduka yaklatlar. Bu birinci
zellikleri. kinci zellikleri; demokratik kitle rgtleriyle karlatrldklarnda ortaya
kan bir zellik. Demokratik kitle rgtleri kitlesellii rgtlerinin iinde ararlard. Sivil
Toplum Kurulular kitlesellii kurduklar dayanma alar iinde aramaya girdiler. Hem
sempozyumlar, hem de H abitat bu sreci hzlandrd. imdi bir alama, ebekeleme
eilimi var. Bu eilimin yeermesi, elbette, bir dizi baka etkenle balantl. Bu etkenlerin
ilki, telekomnikasyon altyapsnn glenmesi. kincisi, STK yelerinin faks, bilgisayar gi
bi iletiim aralarna eriecek maddi olanaklara ve bu aralardan yararlanmann gerektirdi
i eitime sahip olmalar.
A kurma sreci henz iin banda. 1996da STK letiim Birimi ad altnda bir a gi
riimi oldu. Faks temelinde iletilmeye alld. Sonu gelmedi. Bir dieri, H abitat Ev Sa
hibi Komitesinin uzants olan Sivil letiim A Giriimi H em faks, hem de elektro
nik posta yolunu kullanan bu a sayesinde 1000 kadar STK birbirinden haberdar olabili
yor. Burada da bir kitleselleme aray var; ama bnyeye katma stratejisini deil de daya
nma amacn ne kartan bir kitleselleme aray bu. Demokratik kitle rgtlerinde
olduu gibi, sorunlarn zerine, kendi bnyelerindeki gl kitlesel katlmla gitmeyi d
nmyorlar. Bunlar daha ok dayanma ve balant yoluyla bir kitle tesiri yaratma p e
indeler. Srekli Aydnlk in Bir Dakika Karanlk kampanyasn baarya ulatran da bu
yeni srtatejiydi, demek ok yanl olmayacak. nc zellik ise u: Eskiden STKlar esa
sen protesto rgtleriydi; itiraz ve kzgnlk belirtme, uyar kurulularyd. Giderek, alter
natif porje nerisi getiren kurulularn saysnda art gzleniyor. Sadece protestoyla yetin
miyorlar; proje de retiyorlar. Bu yepyeni bir boyut.
D rdnc zellikleri de, kendilerini savunma evresini geride brakarak, H abitatta kulla
nlan terimle pro-aktif evreye gemi olmalar. Bir baka deyile, talepleri iin bastrma
izgisine gelmeleri. rnekse, Nisan 1996daki sempozyum. Bu sempozyumun ana konu
su yasal ereve idi. Sempozyuma katlan STKlar yakn zamana kadar benimsedikleri tu
tum un tesine getiler. Ortaya kan genel fikir uydu: Devlet imdiye kadar, bu yurtta
rgtlenmelerine kukuyla yaklat ve kstek olmay tercih etti. Bundan byle tevik edici
olmal. Yasal erevenin uras deisin, buras deisin eklinde, daha ok defansif bir ta
vrla yetinilmemeli. imdi bunun bir adm tesine geilmeli. Yasal erevenin deitirilme
si yetmez. Yasal ereve deitirilirken, resmi otorite ile bu yurtta rgtlenmelerinin so
runlar konusunda "ortak" olabilmesi iin gerekli ereveler retilmeli. Ksacas, STKlar
bizi itip kakmayn noktasndan kamusal alann dzenlenmesinde bizim de rol almam
z salayacak yeni bir ereveyi, yeni bir mevzuat nasl tasarlayabiliriz noktasna ulatlar.
STKlarn beinci zellii ise ileyi tarzlarna ilikin: Giderek bu kurululara avr bir al
ma mantnn egemen olmaya balad gzleniyor. lerindeki ve aralarndaki almalar
da bir yurtta ahlak, bir civic ethic\n su yzne ktna tank olunuyor. Bnyenin ii
ne girenler hissediyorlar ki nemli olan formel hukuk deil, gvene dayal bir eit ahlak.
rnekse, iletiim a kurma giriimleri esnasndaki tartmalar. Bu noktada dile gelen te
mel soru u oluyor: imdi hepimiz bu aa dahil olacaz da bu nasl alacak? Buna bir
protokol lazm. yle bir protokol olmal ki, bizim mesajmz sansr edildiinde ne yapa
cana da yant versin. Tartmalar sonucunda katlmclarn bulutuu fikir ise u oluyor:
Biz birbirimize gvenmiyorsak, istediimiz maddeyi yazalm, bu yine ilemez. Byle bir
yaplanmada, karlkl gven ve ahlakllk esastr. Hukukilikten ok ahlakilik zerine d a
yal bu tr bak en ok tayan faktrler, sivil inisiyatif denen oluumlar. O nlar bir anlam
da, dierleri zerinde pedagojik etki yapyorlar. nk bu sivil inisiyatiflerde amir yok,
m dr yok, ok fazla hukuk yok. Onlarn yerine yurttalarn dayanma srasnda rettik
leri, yryen ahlak var. Dernekiler ve vakflar bunun ilediini gryorlar; bakyorlar ki
kendilerinden ok daha etkili platformlar bu yolla oluturabiliyor. Byle de oluyormu
saptamas, sanyorum, iin iin bir etki gsteriyor. Yurtta inisiyatifleri bir sivil etii usul
usul dokuyorlar.
STKlar yakasnda vurgulanmas gereken altnc zellik ise, gnl boyutunun ykseklii.
Bir arada bulunmaktan doan yeni ve iyimser bir coku ortaya kyor. Bu yolla, kendi ara
larnda bir civitas duygusunu, yani yurtta olma heyecann gelitiriyorlar. Siyasetin kz
gnlk yaratarak harekete geirdii bu duyguyu STKlar i etkileimle besliyorlar.
Burada bir dzeltm e yapmak gerekli. Elbette, yukarda altn izdiimiz gelimeler lkenin
btn yzeyinde ayn kuvvette filiz vermiyor. Trkiyeyi sivil toplum kurulularnn yay
gnlk ve etkinliklerine bakarak kabaca blgeye ayrmak mmkn. Birinci blge Trak
ya, Bat Anadolu, Ege, Akdeniz kysna denk dyor. kinci blge Karadeniz ve Ana
doluyu ieriyor. nc blge ise Dou ve Gneydou A nadoluyu kapsyor.
Edirneyi, anakkaleyi, Bursay, zm iti, Bergamay, Foay, Bodrum u, Mersini ieren
birinci blgeyi alalm. Buradaki aktif yurttalar rnein bir Hollandal sivil toplum uzm a
n geldiinde onu hayrete drecek lde sivil giriim mekanizmalarn biliyorlar, uygu
luyorlar. Bat Avrupal benzerlerinden uzak kalr yanlar yok.
kinci blge, rkek. Ama kimi kk oluumlar gzleniyor. nc blge sakinleriyse, bi
rinci blgedekilerin gerekletirdiklerini hayal bile edemez drmdalar. Bir kere, gelenek
lerinden gelen otoriter, ataerkil deerlerden tr, znde uzlamaya dayanan sivil to p
lum etiini kolay kolay ilerine sindiremiyorlar. T utun ki sindirdiler. Bu blgede hkm
sren bask iklimi bylesi giriimlere cevaz verecek karakterde deil.
Ksacas, lkedeki gelirin, eitimin ykseklii ve deerlerin da dnkl ile birebir ilin
tili bir sivil toplum etkinlikleri haritas var, karmzda.
STKlar yakasndaki yetersizlikler sadece corafyaya yaylmda grlmemektedir. A. ar-
kolunun da belirttii gibi ou STKnn zerinde patronaj ilikilerinin arl hissedil
 mektedir. STKlar patronaj alarn krp halkn istek ve tepkilerini rgtleyerek kamusal
31. arko lu, A.,
"Trkiye'de Devlet ve alan projelerine katk salar durum una gelememektedir.31 Patronaj tuzandan kendini
Sivil Toplum Kurulular
kurtaran STKlarn bazlarn ise bir baka tehlike beklemektedir. Demokratiklemenin ta
likileri", M erhaba Sivil
Toplum , Taciser Ula ycs olmaktan ziyade yeni bir sekinler rgtlenmesini andrmaktadrlar.32
(der.), Helsinki
Yu rttalar D ernei
Sivil toplum kurulular, btn bu eksikliklerine, yetersizliklerine karn, daha imdiden, de
Yaynlar, stanbul, mokratik yaamn vazgeilmez unsurlarndan olduklarn kantladlar. yle gzkyor ki,
1997, s. 85. STK'larn
21. yzyl demokrasilerinde, bu arada bizde de, giderek daha da nemli rol oynayacaklar.
olum suzluklar ve
yetersizliklerine ilikin
ksa g zlem ler iin bkz.
A ydn Uur, "STK'lara
Eletiri M erceiyle
Baklnca", S ivil Forum,
S. 1, 1996.

32. W edel, H., "Trkiye

Cum huriyeti'nde Sivil
Toplum un Nveleri",
O rtadou'da Sivil
To plum un Sorunlar,
Ferhad brahim ve Heidi
W edel (der.), iletiim
Yaynlar, stanbul,
1997, s. 137-162.

Aydn Uur, Do. Dr.

stanbul Bilgi niversitesi
letiim Fakltesi retim yesi
 TRKYE'DE DEMOKRAS VE SORUNLARI

lkay Sunar

Demokratik ynetimin bir lkede yerlemesi ve ilerlik kazanmas birok etkene baldr.
Bunlar arasnda; lkenin demokrasi ncesindeki dnem den devrald koullar ve dem ok
rasiye gei biiminin, o lkede demokratik rejimin yerlemesi ve ilerlik kazanmas asn
dan belirleyici rol oynadklar siyasal bilim literatrnde yaygn bir kabul grm ektedir.1
Biz de bu ksa incelemede gnm z Trkiyesinde demokratiklemeye ilikin sorunlar,
Trkiyenin demokrasi ncesi, tek partili rejimden devrald tarihsel koullar ve tek par
tili rejimden ok partili demokratik rejime gei biimi erevesinde ele alp irdeleyeceiz.
Trkiyede demokrasinin derinlemesi ve istikrar kazanmasna ilikin olarak temel sorun,
tek partili otoriter rejimden sonra, ok partili demokratik bir uzlamann salanamamas-
dr. Demokratik rejimler mcadele ve rekabete dayandklar kadar uzlamaya da dayanr
lar.2 oulcu demokratik dzenleri bekleyen iki tuzak vardr: Siyasal rekabet ve mcade
le, eer herhangi bir siyasal veya toplumsal gcn egemenlii ile sonulanr, ynetim by
le bir gcn eline geerse, orada demokratik rejim biter, otoriter bir rejim balar. Dier
taraftan, eer siyasal mcadele belirli bir dzeyde tutulamazsa, siyasal veya toplumsal bir
kavgaya dnrse, demokrasi orada da sona ermi, kargaa balam demektir. D em okra
tik dzenin varl, tekelcilik ve kargaadan uzak dengeler zerine kurulur. Tekelcilie
dmeden salanacak dzen, kargaaya dmeden yrtlecek mcadele ve rekabet ise,
uzlamay gerektirir. Demokrasinin ne kadar dzenli olduunu ve dzenin ne kadar d e
mokratik olduunu en son aamada kart glerin mcadele ile uzlama arasnda kurduk
lar denge belirler. Uzlama iinde mcadele ve mcadele iinde uzlama oulcu dem ok
ratik dzenlerin dayand temel yntemdir.
Trkiyede demokratik dzene geiten sonra, demokratik rekabet bir var yerine kavga
ya dnm, demokratik uzlamann yerini ise zaman zaman askeri mdahaleler ile em 1 . Bu konuda rnek

poze edilen dzenler alabilmitir. G nm z Trkiyesinde demokratik uzlamaya ilikin olarak baknz: Linz, J.,
ve Stepan, A., Problem s
sorunlarn banda, din ve etnik nitelikli gelimeler gelmektedir. Dier taraftan, siyasal par o f D em ocratic
tiler sisteminin blnml de demokratik istikrar ve uzlamay gletirmekte, yine bu Transition a n d
Consolidation, Johns
blnmlk sosyoekonomik istikrarn salanmasna da olumsuz etkiler yapmaktadr. Bu Hopkins University
rada Trkiyede demokrasinin yerlemesi ve derinlemesi konusunu, Trkiyenin dem ok Press, Baltim ore ve
Londra, 1966.
rasi ncesi koullar ve demokrasiye gei balam iinde, bu temel sorun zerinde
2. Bu konuya ilikin
odaklaarak inceleyeceiz. olarak daha etrafl bilgi
iin, bkz: Sunar, i.,
Demokrasiye gei koullan ve biimi "Dnyada ve Trkiye'de
Dem okrasiye Gei
Trkiye Cum hurivetinin kuruluunun iki aamadan olutuunu dnrsek; birinci aa Sorunlar", B o azii
niversitesi E ko n o m i ve
mada ada bir ulus-devletin temelleri atlm, ikinci aamada ise demokratik ynetime
dari B ilim ler Dergisi,
geilmitir. ada toplumlarda demokratik ynetimler ulus-devlet kapsamnda ilerlik ka- Cilt 1, Say 1 (K 1987).
 zanrlar. Ancak, ada bir ulus-dcvletin varl

KIZIL demokratik ynetimler iin gerekli, fakat yeterli

deildir.
Ulus-devlet demokratik rejim iin gereklidir,
nk ada toplmlarda vatandalk haklar
devlet tarafndan gvence altna alnr. Bu haklar
devleti de balayan bir hukuk sistemi ile temel-
lendirildii zaman gereklik kazanrlar. H ukuk
sal normlara bal olarak dzenlenen ve ileyen
bir devlet, demokratik rejimlerin adeta altyaps
n oluturur; fakat bu yapnn demokratik bir ie
rik kazanabilmesi katlma baldr. Toplumsal
katlm olmadan ulus-devlet var olabilir, ama ka
tlm olmadan demokratik ynetim olamaz.
ada Trkiye Cum huriyctinin kurulmasnn
n birinci aamasnda demokratik rejimlerin nko-

lu olan tarafsz hukuk kurallarna dayal uls-

devlet, demokratik ka
nderler kadrosunun ynetim ve denetimi altn
da ina edilmi, katlm ancak ikinci aamay

c EZER oluturan 1950 seimleriyle birlikte gerekle

mitir.
Demokrasilerin var olabilmesi iin vatandalk
haklarn gvence altna alan bir hukuk devleti
nin varl vannda, demokratik toplumlarda bu
haklarn ayrlmaz bir paras olan katlm, ancak
"Trkiye'de demokratik siyasal ve sivil toplum un gelimesiyle yaam alan
dzene geiten sonra,
kazanr. Kendi deer ve karlarn zgrce ifade edebilen ve rgiitlenebilen toplumsal
dem okratik rekabet bir
yar yerine kavgaya gruplar sivil toplum u oluturur. Demokrasilerde sivil ve siyasal toplum hukuk devletinin
dnm , demokratik
gvencesi altndadr.
uzlam ann yerini ise
zam an zam an askeri Trkiye Cum huriyctinin kuruluunun ilk aamasnda gerekleen ada hukuk sistemi
m dahaleler ile empoze
ne dayal laik ulus-devlet, tek partili bir sistem iinde toplum un katlm ve denetim inden
edilen dzenler
alabilm itir", TETTV bamsz olarak ilemitir. 1950de sonra, demokrasiye gei, katlm denetim inden ba
arivi.
msz bir ynetimden katlm denetimine baml bir ynetime gei anlamn tar.
Demokrasiye geile birlikte, katlmn zeminini oluturan siyasal ve sivil toplum un kurul
mas ve gelimesi de gndem e gelmitir.
Demokrasiye geite karlalan temel sorun u olmutur: ada ulus-devleti oluturan
Cumhuriyet reformlar vatandalk haklarn gvence altna almken, acaba dem okratik
lemeyle birlikte vatandalk haklarnn ayrlmaz paras olan katlm, ada uls-devletin
temelini oluturan Cum huriyet reformlarn gvence altna alabilecek midir? Bir baka d e
yile, yeni kurulan ada ulus-devlet ile demokratik katlm uyum iinde olabilecekler mi
dir; bu uyumun salanmas iin katlmn nitelii ve kapsam ne olmaldr?
Demokrasiye geiteki bu sorun ve endieler, ulus-devlet ile demokratikleme arasndaki
uyum sorununa ilikin olarak, baz temel ilkele
rin, demokrasiye geiin nkoulu olarak, adeta
bir demokratik szlemenin kapsamna alnmas
na yol amtr. C um hurivetin kurulmasna n
derlik eden kadrolar, demokratik katlmn daya
BEY ALANI...
naklar olan ve siyasal ve sivil toplum kurulula
rnn katlm snf, din, dil, rk ve etnik zellikler
zerine rgtledikleri takdirde, ada Trkiye
MAZBATA
Cum hurivetinin ve ulus-devletinin birlik ve b
tnlnn tehlikeye girecei grnde birle
miler, sivil ve siyasal toplum un bu zelliklerin
SAHTEKARLII
dnda oluturulmas konusunda anlamlardr.
Bu ilkeler nda demokrasiye gei salanm
tr. Snflarn siyasal ve sivil temsili komnizm
YAPANI...
tehlikesi kapsamnda; dinsel inanlarn siyasal ve
sivil ifade ve rgtlenmesi teokrasi tehlikesi kap
samnda; rklk faizm kapsamnda; ve etnik DAYAK ATANL
zelliklere daval ifade ve rgtlenm eler ise iini-
tcr ulus-devletin paralanmas kapsamnda de

UNUTMA
erlendirilmitir.

Demokratik uzlama ve sorunlar

Snf, din, dil, rk ve etnik zelliklerden bamsz
siyaset ve sivil toplum anlay, 1950den sonra
demokratik bir konsenss ve uzlamann zemini
ni oluturamam ve Trk demokrasisi defl
askeri mdahaleler yoluyla kesintiye uramtr. OYUNU D.P.YE VER
Trkiyede siyasal toplum ve siyaset, tek partili
rejimden ok partili rejime getikten sonra, nder kadrolar tarafndan empoze edilen ilke
leri ne kabullenebilmi ne de snf, din, dil ve etnik kltr konularnda yeni bir dem okra
tik uzlama salayabilmitir. Bu uzlamazln arkasnda siyasal ve sivil toplum un nitelii
ile ilgili farkl gr ve deerlendirmeler yatt gibi, merkez siyasal partilerin blnm
l, ekonomik istikrarszlk ve sosval adalet sorunlar da satmaktadr. U defa askeri m
dahaleler yoluyla kesintiye uravan demokratik siyasetin gndem inde bu temel sorunlar
halen gncelliini korunmaktadr.
1980lerin sonunda Marksist-Leninist sistemlerin knden sonra, snfsal siyaset ve ko
mnizm, bir demokrasi ve denokrasi-ulus-dcvlet uyumsuzluu sorunu olmaktan km,
fakat din ve etnisite demokratik gndem in nemli sorunlar olmaya devam etmitir. G
nm zde bu iki sorun, kimileri tarafndan bir ulus-devlet sorunu, kimileri tarafndan ise
bir demokrasi ve insan haklar sorunu olarak getirilmektedir Sorunu ulus-devlet sorunu
olarak grenler etnisitenin nasyonalist ve iddet tarafls vnnii vurgulamakta ve Gnev-
dodaki terrist iddetin ulus-devleti blmeye ynelik bir tehlike olduuna iaret e t
mektedirler. Sorunu demokrasi ve insan haklar sorunu olarak grenler ise, etnisitenin
farkl insanlarn farkl etnik kimliklerine sahip kabilmeleri, dillerim serbeste konuabil-
 meleri, haklarn sivil toplum ve siyasal toplum
dzeyinde, laik demokratik devlet yaps iinde
koruvabilmeleri sorunu olarak deerlendirilmek
tedir.
Din konusu da, benzer bir ekilde konuyu ulus-
devlet sorunu olarak grenler taralndan laik d

SON
zene kar bir eriat tehlikesi olarak dile getiril

KEYF DAREYE mekte; demokrasi ve insan haklar sorunu olarak

grenler tarafndan ise, farkl insanlarn farkl
dinsel yaam biimlerine sahip kabilmeleri, sivil

RAHALILIA SON ve sivasal toplum dzeyinde ve laik-demokratik

devlet vaps iinde kimliklerini temsil edebilme
haklarn kullanabilmeleri eklinde deerlendiril

HAKSIZLIA
mektedir.
nsan haklarn gvence altna alan hukuk devle
tinin varlnn demokratik ynetim biimlerinin
VE bir nkoulu olduu konusuna daha nce dein

SON
mitik. Bu adan bakldnda, etnik kkenli te

D.P. KTDARINA rrist iddet ve teokratik devlet kurmaya ynelik

akmlarn hem ulus-devlet hem de demokrasi

R e yin i asndan sakncalar tad aktr. Ancak din ve

etnik sorunlarn dier yzn unutmamak gere

CUMHURYET MLLET FARTSNE kir. Bu adan, sorun, laik hukuk devleti ereve
si iinde, etnik ve dinsel kimliklerin hangi dzey

VER. de tannaca ve temsil alan bulaca sorununa

ilikindir. Bu soruna ilikin farkl lkelerin farkl
pratiklere ve dzenlemelere bavurduklarn bili
TETTV arivi.
yoruz. okkltrlii ulus-devietlerin demokratik katlm asndan etnik ve dinsel gruplara
tandklar zgrlkleri temellendiren dzenlemeler arasnda, Trkiye koullarna uygun
olarak laik bir ulus-devlet ats altnda gerekletirilebilecek reformlar gnmzdeki d e
mokratik siyasal gndem in nemli konularndan birini oluturmaktadr. Dinsel ve etnik
kltr alanlarnn hangi dzeyde, nitelikte ve hangi dzenlemeler yoluyla laik ulus-devlet
ats altnda yeni bir demokratik uzlamann zeminini oluturabilecei konusu, Trki
yede siyasetin en kritik sorunlarnn banda gelmektedir.
3. 1995 ylnda ahin
Alpay, Y lm az Esmer ve Burada yalnzca u kadarna deinmekle yetinelim. Eer laiklik sorununa kitleler asndan
lkay Sunar tarafndan
yaplan, TUSES V akf'n n bakarsak, stanbulda yaplan bir aratrmann sonularna gre, dinsel inanlar ve ynetim
siyasi kltr biimleri asndan, Trk halk hem dindarl hem de laiklii benimsemektedir.3 Trk
aratrm asnn bir
paras olarak
halk zel alanda dindarla nem vermekte fakat dinin genelde kamu dzeninin dnda
gerekleen bu saha tutulmas gerektiine inanmaktadr. Bir baka deyile, eer stanbul aratrmasndan vola
aratrm asnn ksa bir
zetini aada
karak bir genelleme yaparsak, Trk halknn din anlay ile laik-demokratik ynetim bi
bulabilirsiniz: Sunar, ., imi arasnda uyumsuzluktan ok uyum bulunmaktadr. Yine bu aratrmaya gre, stan
"Siyasetilere Gven
bullular zellikle eitim konusunda laiklikten taviz vermeye yatkn grnmektedirler. Yal
Y a yg n ", MiHiyet, 29
Eyll 1995. nz bu taviz ve dier baz grler, dinsel inanlarn devlet dzenini temellendirme nite-
ligi tamamakta, daha ok sivil
toplum dzeyinde dinsel inan
lara daha geni bir yaam alan
tannmas eklinde ortaya k
maktadr.

Blnm siyasal partiler

sistemi
Demokratik siyasetin Trkiyede
dier bir nemli sorunu da par
tiler sisteminin, zellikle merkez
partilerin, blnm ldr.
Partiler sistemindeki blnm
ln hem sosyoekonomik istik
rarn salanmasna hem de din
ve etnik kltr sorunlarnn
zme kavuturulmasna olum
suz etki yapt sylenebilir. Si
yasal partiler sisteminin bln
m lnden kaynaklanan so
runlar siyasal istikrarszl besle
mekte, siyasal istikrarszlk ise
ekonomik istikrarszl yeniden
retmektedir. Ekonomik istik
rarszlk ve dengesiz bir gelir da
lm ise antidemokratik akm
larn gelimesine olanak sala
maktadr. Ayrca, merkez-sa ve
merkez-sol partilerin blnm
l, laik ve demokratik nitelik
lerinden kuku duyulan R e
fah /F az ile t Partisini anahtar
parti konum una getirmektedir.
Yine bu soruna da kitleler asn
dan bakarsak, kitlelerin dem ok
rasiyi benimsemesi, sahiplenmesi ve desteklemesinin temel dayanaklarndan bir tanesinin 19 7 3 seim leri, Hayat
kitlelerin sosval ve ekonomik sorunlarna seilmi hkm etler tartndan zm bulunm a d ergisi.

s olduunu gryoruz. Yine yukarda deindiimiz stanbul aratrmasna gre, byk

bir ounluk demokratik rejimin zgrlk ve estetie daval halk ynetimi anlamna gel
diini belirtirken, yine byk bir ounluk (yzde 87) demokratik ynetim ile lkenin
kalknmas, toplumsal ve ekonomik sorunlarn zm arasnda iliki kuruyor. Baka bir
deyile, kitleler demokrasiyi toplumsal sorunlara bir are olarak gryorlar. Enflasyon ve
terrn denetim altna alnmas, hzur ve dzenin salanmas ve pahallkla m cade
le vatandalarn demokratik ynetimlerden beklentilerinin en balarnda yer alyor. An
cak, yine bu aratrmaya gre vatanda bu beklentileri asndan d krkl iindedir; h
kmet, parti ve politikaclara gven duymamaktadr; hkm et ve politikaclara kar ken
dini gsz hissetmektedir.
Bu aratrmadan da grld gibi, siyasal parti sisteminin blnml toplum a siya
setin sosyal ve ekonomik sorunlara etkin zmler retemedii eklinde yansmakta ve
toplum da siyaset ve siyasetilere kar gvensizlik yaratmaktadr. Kitlelerin bu inanta ol
malar ve kendilerini gsz grmeleri, Trkiyede demokratik dzenin gelimesi ve yer
lemesi asndan olumsuz etkenlerdir. Ne var ki, yine bu aratrmaya gre vatanda; h
kmet, parti ve politikaclara kar duyduu gvensizlii, demokratik rejimi sorgulamaya
ve alternatif bir ynetim biimi tercih etmeye kadar vardrmyor. Bu da kitlelerin dem ok
ratik rejimi bir ynetim biimi olarak hkm et politikalarndan ayr tuttu u n u , siyaset ve
siyasetilere kar duyduu gvensizlie ramen demokrasiden vazgemediini gster
mektedir. Ancak, Trkiyede demokratik kltrn derin ve gl olmad gz nnde
bulundurulursa, toplumsal sorunlarn srncemede kalmas halinde, demokrasi iinde
areler tkenm ez grnn de tkenebileceini gz ard etmem ek gerekir.

Sonu
Trkiyede okpartili rejime geiten sonra uzlama iinde mcadele geleneinin kurula
mamas ve kurumsallaamamas, byle bir uzlama zerine istikrarl bir demokratik m er
kez siyaset oluturulamamas, Trkiyede demokratik rejime riske ak demokrasi nite
lii kazandrmtr. Riske ak demokrasiler opsiyon ile kar karvadrlar: 1) D em okra
tik siyasetin kmaza girmesi, otoriter alternatiflerin gndem e gelmesi ve gereklemesi; 2)
Riske ak demokrasinin kendini kmeden fakat zayf ve sinirli bir demokrasi olarak d e
vam ettirmesi; 3) Demokratik rejimin gelitirilmesi, derinletirilmesi ve istikrarl, kaliteli
bir demokratik dzen nitelii kazanmas.
Trkiyede demokratik rejimin gelecei bu opsiyona da ak grnmektedir. Siyasal
blnm ln sona ermesi, istikrarl bir merkez siyaset anlaynn gelimesiyle birlikte
sosyal, ekonomik ve kltrel sorunlara ilikin olarak uzlama ve istikrarl politikalarn iz
lenmesi Trkiyede demokratik rejimin hem kalitesine hem de srekliliine ok byk kat
kda bulunur. Aksi takdirde, demokratik rejim ya riske ak, zayf ve sinirli bir demokrasi
olmaya devam eder, ya da otoriter alternatifler aray iine girer.

lkay Sunar, Prof. Dr.

Boazii niversitesi retim yesi
 TRKYE'DE SYASAL KATILMA VE DEM

Ersin K alaycolu

Bireyin hkm etin oluturulmasn ve ald siyasal kararlar ve bu siyasal kararlar uygula
mak iin giritii faaliyetleri etkilemeye ynelik eylemlerinden oluan siyasal katlma; kl-
trel-siyasal yap ve rejim ile bireyin karlar tarafndan belirlenir. Siyasal katlma yurtta
lk olgusu ve kltr ile yakndan ilikili olup, bireyin kul stats ve kltrnn an
mas ile birlikte geliir.1 Bu nedenle, siyasal katlmann yaygnlamas ve siyasal hayatn kit
lesellemesi Endstri Devrimi ve Aydnlanmadan sonra ortaya kan bir siyasal olgudur.
Kitlesel siyasal katlmann siyasal parti ve kar gruplan sistemi ile siyasal rejim trlerinin
eitlenmesi zerindeki etkileri 19. yzylda belirginlemi ve 20. yzyl boyunca artarak
ve kresel boyutlara ulaarak srmtr.
Trkiyede siyasal katlma olgusu 1840lardan sonra, Tanzim atn etkisindeki kltr orta
mnda olumaya balamtr. Kulluk kltrnn yava yava anmaya balad 1850li yl
larda, bireyin gnll giriimiyle, yalnzca kendisine zg sorunlar iin siyasal istekte b u
1. Alm ond, Gabriel A -
lunmaya baladn gryoruz.2 Nitekim, T anzim atla birlikte Osmanl cemiyetinde git G. Bingham Powell Jr.,
tike ferdilemee ve efsunilemee temayl eden bir dini cihan gr de belirmitir.3 Com parative Politics:
System, Process a n d
Ahmet H amdi Tanpnar da 19. yzyl edebiyat aratrmalar sonucunda T anzim atn et Policy, Little, Brown
kisiyle birlikte kamu hayatnda bireyin bizatihi bir deer olarak ortaya ktna iaret et and Co., kinci Bask,
Boston, Toronto, 1978,
mektedir.4 Bu gelime hem tekil bireylerin, hem de kamuoyunun Trkiyedeki siyasal ge s. 34-37.
limelere ska etkide bulunmaya balad an veya kitlesel siyasetin milad olarak kabul 2. K alaycolu. E , - AM
edilebilir. Yaar Saribay,
"Tanzim at:
1850lerden itibaren bireyin gnll ve kiisel taleplerinin siyasal sisteme yneldiini arz- M odernlem e Aray ve
Siyasal D eim e", Trk
hal defterlerinin ieriinden anlyoruz.5 Bu dnem yalnzca siyasal katlmann doduu
Siyasal Hayatnn
deil younluk da kazand bir dnem dir. Tekil dilekeden protestolara kadar eitli yn Geliimi, Ersin
K alaycolu ve A. Yaar
temlerle taleplerin siyasal sisteme yld bu dnem de ilk askeri darbe olmu, ilk anaya
Sarbay (der.), Beta
sa oluturulm u ve ilk kez stn bir liderin etrafna bina edilmi bir ynetim biimi, yer Yaynevi, stanbul, 1986,
leik kamu brokrasisi kurumlann dlayan bir biimde siyasal karar alma merkezi olarak s. 21.

3. Fndkolu, Ziyaeddin
ileyerek; dini temalar kullanp, kitlesel talepleri snrlayarak kitlelerin siyasal otoriteye ita
F "Tan zim at'ta itimai
atinin teminini, ada gibi grnen bir siyasal rejim yapsna yerletirmitir. Ksaca, Ha- Hayat," Tanzim at i,
midiyenizm diye adlandracamz bu uygulama kitleselleen siyasal yapda artan ve eit M aarif Matbaas,
stanbul, 1940.
lenen siyasal katlmaya siyasal sistemin bulduu ilk yanttr.6
4. Tanpnar, A hm et H.,
O toriter yntemlerle snrlanarak yeni bir kalba dklmeye allan siyasal katlma olgu 19. A sr Trk Edebiyat
Tarihi, 5. Bask,
su, dinsel rgtlerin tevik edildii bir toplumsal ortam da retilen patronaj ilikileri iine alayan Yaynlar,
alnarak, kulluk kltrn glendiren bir boyun ei idealine doru yneltilmeye gayret stanbul, 1982, s. 78-79.

edilmitir. Bireysel siyasal giriimleri grd yerde ezme gdsyle oluturulan hafiye 5. Kalaycolu-Sarbay,
age., 1986, s. 21-24.
rgtlenmesi ve yaknlarn ihbar edenleri ihsan ve ikbal ile dllendirmeye ynelik uygu
6. Kalaycolu-Sarbay,
lamalar, bireysel hak arama ve giriimin siyasal sistemi etkilemesini 1S8-1908 arasndaki age., 1986, s. 25.
 dnem de engellemitir. Telgraf ve demiryollar gibi yeni teknolojilerin Yldzn (sarayn)
"Kam u brokrasisi ile
Meclis arasndaki tek elinin altnda bulunmas da merkezi otoriter devleti etkin hale getirmitir. Bu rejime kar
parti dnemindeki
oluan muhalefet de, yeraltnda ve olaand katlmaya eilimli olm utur.7
byk dnya gr
benzerlii, 1950'lerde Muhalefetin en etkin rgt olan ttihat ve Terakkinin ynetim yaps ve slubu da Ha-
ciddi lde azald ve
1960 darbesiyle
midivenizmden pek farkl olmamtr. Nitekim, ttihatlar da, ounluk itibariyle son d e
sonuland." Yassada rece gl bir merkezi ynetim yanls olmulardr.8 1908-1909da kurulan oulcu par
durum alar, 1961.
ti sistemi ve demokrasi uygulamas da ok ksa bir sre devam ederek, 1912-1913tcn iti
7. Tunaya, Tark Z.,
baren otoriter bir tek parti (ttihat ve Terakki) ynetimine dnmekte gecikmemitir.9
Trkiye'de Siyasai Bu siyasal yapnn odanda bulunan merkezin, tara (kenar) hakkndaki grleri O sm an
Partiler: ttihat ve
Terakki: Bir an, Bir
lInn son bulmasna kadar deimemitir. Siyasal katlma, ok partili seim de ieren fark
Kuan, Bir Partinin l uygulamalardan etkilenerek eitlenmise de, demokrasi iinde oluan bir katlma, ancak
Tarihi, Hrriyet Vakf
kinci Dnva Sava sonrasnn uluslararas ortam nda oluabilmitir. II. Merutiyet ve
Yaynlar, stanbul,
1989, s. 199-299; Cum huriyetin kurulu villan ok derin bunalmlarn yaand dnem ler olarak merkezi
A hm ad, F., The Young
yetilikle birlikte olaan sivasal katlmann dileke vermek, siyasal otoritelere yakarmak,
Turks, Oxford,
Clarendon, 1969, s. 1- ender yaplan ulusal ve verel seimlerde sunulan dar tercih yelpazesinde oy kullanmaktan
13; Berkes, N., ibaret olumutur. Protesto davran biimindeki siyasal katlma da suikast teebbsleri ve
Trkiye'de
adalama, Bilgi suikastler, ayaklanmalar ve gizli rgtlere katlma biiminde srmtr. Siyasal katlmann
Yaynevi, stanbul, 1973, ya M crkez i destekleten ve onun gdm ndeki uyarlm siyasal evlcmler, va da pro-
s. 324-340; Lewis, B.,
The Em ergence o f testo=bakaldr olarak formle edilebilecek bir yapda olutuu sylenebilir.
M odern Turkey, O xford
Cum huriyet dneminin banda toplumsal kkenleri, dnya grleri, inanlar ve yne
University Press, Londra,
1961, s. 171-233. limleri trde bir Merkez=Devlet sekinleri kadrosu olumutur. Bu sekinlerin laiklik
anlay, halk ve ulusu deerlere gsterdikleri yaknlk, monari kartlklar, onlar Os-
manlnn merkezini oluturan sekinlerden ayrsa bile, siyasal ynetim sluplar, Devlet
hakkndaki fikirleri ve ona kar duyduklar sayg ve ballk ile Kenar=Tara hakkndaki
gr, zihniyet ve deerleri Osmanlnn Cum huriyet dnem inde de ynetim slubu ola
rak srmesi anlamn tamtr. Nitekim, Osmanlnn Merkez-Kenar atmasn, tek par
ti dnem ini aklamak iin baaryla kullanmak sz konusudur.10
H km et yaps ve ynetim biimi de merkez denetim inin youn olduu bir niteliktedir.
1930larda yerel ynetim sistemini oluturmak iin karlan 1580 sayl yasann da gerek
esinde grld zere, tarann etkisini snrlamak 1920-1940 dnem inin temel endi
elerinden birisidir.11 Tara, merkezin kltr devrimi gibi atlmlanna merkez sekinleri ta
rafndan ciddi bir tehdit olarak alglandndan devletin tara rgtlenmesi sk bir merke
zi denetim ve gzetim altnda olmutur.
Ancak, kinci Dnya Savandan sonra ortaya kan gelimeler siyasal katlma olanaklar
n byk lde oaltrken, ulusal ve yerel seimleri daha nce sz konusu olmayan bir
nem ve gle Trk siyasal sisteminin odana yerletirmitir. Bu noktadan sonra ulusal
seimlere ve seim kampanyasna katlma, adaylarn saptanmasna etkide bulunma, aday
veya siyasal partilerin seimi iin alma gibi bir dizi eylem, olaan siyasal katlmann, m er
kez denetim inde olmayan temel unsurlar olarak belirmitir. Bunlara ek olarak, dernek ve
gnll kurulularn, zelikle 1961 Anayasasnn etkisiyle de artmas sonucunda, siyasal
8. Tunaya, age., 1989, s.
katlmann merkezden uyarlan bir nitelikte srmesi keyfiyeti byk lde anmtr. 371-432.

Kamu brokrasisi ile Meclis arasndaki tek parti dnem indeki byk dnya gr ben 9. Tunaya, age., 1989, s.
371-432.
zerlii, 1950lerde ciddi lde azalmaya balam, ancak zellikle ordu ile iktidar ilikile
10. M ardin, ., "Center-
rindeki bu deiiklik 1960 darbesiyle sonulanmtr. 1950 sonrasndaki dnem i trde bir Pcriphery Relations: A
kltrel birikimi paylaan merkez sekinlerinin ynetiminin sonu olarak kabul etmek ge Key to Turkish
Politics?", Political
rekir.12 zellikle 1960lardan itibaren merkez, farkllklarn giderek artt bir kltrel he- Participation in Turkey:
terojenlie doru srklenmitir. Ayn deerleri paylamayan, ayn dili konumayan, ay H istorical B a ckgrou nd
a n d Present Problem s,
n dnya grn benimsemeyen sekinler kamu brokrasinin her kademesinde yer al
E ngin A karli ve Gabriel
maya balamlardr. Bu durum 1980lerde zellikle younluk kazanmtr. Tara, 1950 Ben-Dor (der.), Boazii
lerden itibaren merkeze etkili bir biimde szmay baarm, onu kendi imgesinde yeniden niversitesi Yaynlar,
stanbul, 1975, s. 7-32.
oluturmaya balamtr.
11. Tekeli i., "Yerel
Ancak, tara da deimeden nasibini almtr. Eitim dzeyinin artmas, kentleme ve sa Y netim lerde
Dem okrasi ve
nayileme ile birlikte oluan yeni deerlerin yaygnlamas, zellikle TV yaynlarnn ve Av Trkiye'de Belediyelerin
rupada gm en ii olarak alanlarn da etkileriyle kenarn krsal-geleneksel kltrnde Geliim i", A m m e idaresi
Dergisi, C. 16, S. 2,
deime balamtr. Merkez ve kenar artk ok farkl dilleri konuan, kesin snrlarla ayr
Haziran 1983, s. 3-22.
lan hayat biimlerini srdren, birbirlerini nefret ve aalama ile szen farkl ahlak telak 12. M ardin, agm., s. 30-
kilerinin egemenliindeki topluluklar olmaktan kmaya balamlardr.13 Farkllklar sr 31.

mekle birlikte bunlar artk bir derece fark niteliindedir, yoksa tam anlamyla bir kartlk 13. Kalaycolu, E.,
"1960 Sonras Trk
deil. Bu gelime sonucunda merkez daha dar bir kadroya dnmektedir. Bugn Mer- Siyasal H ayatna Bir
kez=Devlet iindeki ileri, Dileri, Savunma, Maliye bakanlklar ve Babakanla ba Bak: Dem okrasi, Neo-
Patrim onyalizm ve
l birimlerle Meclis ve siyasal partiler gibi ilerinde sivil toplum kurumlarnn nemli bir istikrar," Tarih ve
temsil konum unu elde ettikleri birimler arasndaki trdesizlik gz alcdr. Bu dar kapsa Dem okrasi: Tark Zafer
Tunaya'ya A rm aan,
mn bile kltrel olarak ok trde olamamas, merkez-tara etkileiminin artk neminin
Cem Yaynevi, stanbul,
azalmakta olduuna bir iaret olarak kabul edilmelidir. 1992, S. 87-126.
 Yine de merkezi denetim ve vesayet eili
mi tm arlyla srmektedir. Trki
yenin toplumsal yapsndaki ve siyasal re
jimindeki tm deiikliklere karn bu

SOZ HRRYET
merkeziyeti yapy srdrmesi sz konu
sudur. Bu durum , Trkiyede siyasal ka
tlmay tek dzeyde younlatrmakta ve
tek bir hedefe, yani M erkeze doru y
neltmektedir. Yerel siyasal hayat nemsiz

PARA KIYMET bir glge ynetim kademesi olarak tutan,

ve yerel siyasal hayatta siyasal katlmann
fevkalade clz kalmasna yol aan14 bu ya
psal ve kltrel merkeziyetilik/devleti

MALEMNYET
lik olgusu, demokrasinin geliimini de ya
valatan bir nitelik tamtr. Ancak, T r
kiyede siyasal katlmann tek belirleyicisi
siyasal rejim deildir. Siyasal katlmay be
lirleyen temel etkenlere baktmzda si
yasal kaynaklar,15 siyasal gdler, siyasal
ICI N bilginin ve siyasal rgtlenm enin etkili
rol oynad bir toplumsal ve kltr o rta
m grmekteyiz.

Siyasal katlmann oluumu ve

Trkiye
Siyasal katlma olgusunun farkl kap
samda, olaan, olaand (protesto) ve
baskc (repressive) eylemler olarak ortaya
kt grlm ektedir.16 Trkiyede de bu

TETTV arivi.
tr siyasal katlmann gerekletiini grmekteyiz. Siyasal konularda fikir beyan etmek,
seimlerde oy kullanmak, kiisel talepleri vanstmak iin tekil dileke vermek, siyasal bir so
runu zmek iin bakalaryla bir araya gelerek gr alveriinde bulunmak, seim kam
panyalarnda partiler iinde almak, seim toplantlarna katlmak, resmi parti ve dernek
toplantlaryla miting ve gsteri yrylerinde yer almak suretiyle hkm etten taleplerde
bulunmak gibi faaliyetlerin Trkiyede boyut etrafnda topland saptanm tr.17 Kar
latrmal olarak incelendiinde de olaan katlmann skl ve dzenlilii asndan T r
kiyedeki siyasal katlma olgusunun yerleik demokrasilerle benzerlik ierdii gze arp
maktadr.

14. Falay, N.,- Ersin

Olaan siyasal katlma, ayn zamanda yasal ve meru bir ieriktedir. Bu nedenle bireyin bu
Kalaycolu, Umut eylem trne zendirilmesinde rol ovnavan ok sayda sosyopolitik etken vardr. Olaan si
zkrm l, Belediyelerin
M ali Ynetim i: ktisadi
yasal katlma grece kolay ve saygn bir faaliyet grnts arz etmektedir. Bu nedenle,
ve Siyasal b ir zellikle etkin olarak rgtlenmi olan siyasal gler olaan siyasal katlma faaliyetlerini
zm lem e, TESEV
kendi karlar iin kullanmay temel bir hedef olarak grrler. Bu eylemler arasnda ov kul
Yaynlar, stanbul,
1996, s. 45-46. lanma en kolav ve en etkili hedefi oluturur. Ov kullananlar belirli bir partivi destekleme
ye ikna edebilen siyasal gler, bir parlamento sresince o siyasal partiden nemli karlar
salayabileceklerdir. Bu amala, gerek siyasal dernek ve kurulular, gerek siyasal partilerin
kendileri eitli yntemlere bavurarak geni semen kitlelerini kendilerini desteklemek
zere sanda gitmeye yneltmeye alrlar. Bu konumdaki semenin bir siyasal parti ter
cihi olup olmamas, hatta siyasete ilgi duyup duymamas, siyasal hayat hakknda tutum ,
inan ve dnceleri nemli deildir. H atta, semenlerin yaptklar faaliyetin siyasal bir ie
rii olup olmadn bilmeleri de nemli deildir. nemli olan belirli bir siyasal partiye oy
kullanmalardr. Bunun karlnda kendilerine para veya mal yardm; i, a, veya baka
karlar temin edilebilir. Bu yolla yaplan bir siyasal faaliyette semenin gd ve tutumlarnn
bir nemi veya rol yoktur. Bu durumda gnll olarak yaplan, bilinli bir siyasal ter
cihten bahsetmek de mmkn deildir. Bu durum da gnll bir eylem deil, bir uyarl
m bir eylem sz konusudur. Ancak, zorluk semenin davranlarndan uyarlm olarak
m, yoksa, bilinli ve gnll olarak m siyasal hayata katldna karar vermekte yatmakta
dr. Uyarlm siyasal eylem ile siyasal katlmay ayrt etmek iin semenin siyasal tutum ve
gdlerinin aratrlmas ve oy verme kararnn onunla grlmesi gerekir ki, bu da hi ol 15. Siyasal kaynak
terim i ile "bir birey
mazsa bir alan aratrmasn gerektirir. tarafn dan bir dier
birey (veya bireylerin)
Olaan siyasal katlmann aratrlmasnda semenin eitim dzeyi, bamsz ve geinme
tutum veya eylem lerini
sine yetecek gelir kayna sahibi olma keyfiyeti ve cinsiyetinin bir ipucu oluturabildiini kendi istedii siyasal
saptam bulunuyoruz.18 lkokul eitimi olmayan, bamsz gelir kayna bulunmayan ka yne veya am aca
yneltebilm ek zere
dn semenlerin hemen hemen tamamnn, koca, baba, aabey gibi bir erkek efendi kullanlabilecek nesnel
(patron) tarafndan belirli bir siyasal partiye oy vermeye zorlandklarn tahmin edebilmek her ey" anlalm aldr.

16. Barnes, Sam uel H.,

teyiz. lkokul eitimi olmayan ve yaamn idame ettirmek iin yeterince gelir getirici bir
Max Kaase (der.)
ii bulunmayan erkek nfusun da bir gl kii veya rgt tarafndan siyasal uyarlmaya P olitical A ctio n : Mass
ok elverili konum da olduunu sylemek mm kndr. Bu durumdaki erkek nfusun i Participation in Five
W estern Dem ocracies,
veya gelir temin etmek iin bir efendiye (patrona) kulluk veya yanamalk yapmas sk Sage Publications,
rastlanan bir olgudur. Kyde aalk, eyhlik, kentte mafya, patronluk gibi grntler arz Beverly Hills, 1979, s. 42.

17. Kalaycolu, E-
eden bu olgu, geni kitlelerin, ya kendilerinin hi bir zgn ve gnll siyasal tercihi ol
Turan, ., "M easuring
makszn, ya da bu tr bir tercihten bamsz olarak olaan siyasal katlma davrannda Political Participation: A
bulunduunu dndrtm ektedir. Bu durum da kadn nfusun en az yzde 4 0 nn, er Cross-Cultural
A pplication"
kek nfusun da en az vzde 20'sinin uyarlm siyasal katlma ieriinde bir olaan siyasal Com parative Political
katlma olgusunu oluturduklarn tahmin etmekteyiz. Nitekim, Refah Partisi ve Milliyet Studies, C. 14, S.1, 1981,
s. 127-133; Kalaycolu,
i Hareket Partisinin 1990lardaki baarlar, byk lde, uyarlm siyasal katlmay E., Karlatrm al Siyasal
ynlendirmede patronaj ilikilerini kullanma yeteneklerinde aranmaldr. Katlma, stanbul
niversitesi SBF yayn,
Profesyonel orta snf mesleklerine sahip olan, zellikle kadn nfusun sayca ve oran ola stanbul, 1983, s. 85-

rak bugnkne gre ok daha yksek dzeylere trmanmad bir Trkiyede uyarlm si 112.
18. Kalaycolu, age.,
yasal katlma olgusunun olaan siyasal katlma grnts altnda yaygnln kaybedece
1983, s. 114,131;
ini beklemek gerekir. Kalaycolu, E., "Siyasal
Katlm ann Koullarna
Olaand katlma eylemleri protesto ierikli olduu iin ve katlmclarn eylemlerinin be Genel bir Bak: Trkiye
deli de ok yksek olabileceinden, uyarlm katlmaya ok kolay frsat yaratmayaca d rnei," Trkiye'de
Siyaset: Sreklilik ve
nlmelidir. Protesto eylemlerinde de uyarlm katlmann olanaksz olmadn kabul Deiim , Ersin
etmekle birlikte, boykot, bina igali, trafii kesme gibi eylemlere katlanlarn yksek bir Kalaycolu ve A. Yaar
Sarbay (der.), Der
gd dzeyi ile ve siyasal otoritelere ynelik belirgin bir bilgi ve tutum gelitirerek dav
Yaynlar, stanbul,
randklarn varsaymak ok daha kolay olacaktr. 1995, 548-551.
Trkiyede olaand siyasal katlmann, karlatrlmal olarak incelendiinde, ne ok
yksek, ne de ok dk bir dzeyde olduu grlmektedir (baknz Tablo 1). Yerleik
demokrasilerle karlatrldnda,

T ablo 1: T rkiyede ve Yerleik D em okrasilerde P rotesto Eylemleri Meyli (Aadaki eylem

kategorilerine katldn ifade edenlerin yzdeleri)
P rotesto Eylemlerine Katlm ve K atlm a Meyli

T oplu Yasal Yasal Olm ayan Bina

Dileke Verme Boykot G steri Grev gali
lkeler % % % % %
ABD 70,1 17,4 15,1 4,4 1,8

Avusturya 45,5 4,8 9,8 1,0 0,7

Almanya (Bat) 55,1 9,2 19,5 2,1 1,0

Belika 44,5 8,3 21,2 5,7 3,6

Danimarka 50,3 10,2 27,0 16,7 2,0
Fransa 51,4 11,3 31,2 9,4 7,2
Hindistan 22,4 15,2 15,3 5,4 0,7
Hollanda ' 50,1 8,4 25,0 2,5 3,1
ngiltere 74,5 13,2 13,6 9,6 2,4
sve 69,9 15,8 21,8 2,9 0,2
spanya 17,5 4,7 21,2 5,7 2,4
talya 44,2 10,0 34,1 5,6 7,0
zlanda 46,6 21,1 23,4 0,1 1,3
Portekiz 24,8 3,5 19,2 3,1 1,4
Trkiye (1990) 12,8 5,2 5,3 1,4 1,2
Trkiye (1997) 13,5 6,3 6,1 2,0 0,5
Tablodaki kotu renkli deerler en yksek oranlar, italikle belirtilen deerler en dk oranlan ifade etmekte
dir. Kaynak: Dnya Deerleri Aratrmas (1989-91) ve Trkiyede Deerler Aratrmas (1 996/7).

Trkiyedeki protesto eiliminin ok dk olmad, ancak onlarn ortalamalarnn altn

da seyrettii sylenebilir. Bir siyasal kltr deiimi geirmi olan yerleik demokrasiler,
endstri tesi toplumlara sahip olmaya balamalarnn bir sonucu olarak protesto eilimin
de de artan bir ivmeye sahiptir. Bu toplumlarda olaand siyasal katlma hem yaygnla
makta, hem de gerek semen gerek siyasal otoritelerce daha fazla hogr ile karlanmak
tadr. Trkiyedeki toplumsal yapnn henz yeni yeni endstri toplum u zellikleri gster
meye balad dnlecek olursa, Trkiyede olaand siyasal katlma eylemlerinin de
yerleik demokrasiler kadar youn olmamasn gzlemlemek doaldr. Ancak, burada dik
kat edilmesi gereken, Trkiyede de protesto eiliminin siyasal gd ve olaan siyasal ka
tlma eylemleriyle dorusal ve pozitif bir iliki iinde olmasdr (baknz Tablo 2). Bu d u
rumda, Trkiyede oluan olaand siyasal katlmann yerleik demokrasilerden farkl bir
kkenden kaynaklanmad dnlmelidir. Ancak, sz konusu ilikilerin ok gl olm a
mas nedeniyle bir ksm protesto eylemlerinin de siyasal gd ve tutum lardan bamsz
olarak ortaya ktndan phe etmek gerekir. D o
laysyla, Trkiyede oluan olaand siyasal katl
ma eylemlerinin ksmen uyarlm olmalar olasl
yksektir.
Baskc siyasal katlma eylemleri olarak kabul ede
bileceimiz grev krcl, protesto toplantlarn
datma, yasal gsteri yrylerine katlanlara sal
drma gibi eylemler 1990lardan ok nceleri o rta
ya km ve eitli hkm etler tarafndan
1930larda Bulgar Mezarl, 1940larda Tan M at
baas, 1950lerde 6-7 Eyll Olaylarnda, 1970ler-
de 1 Mays trenlerinde kullanlmtr. Bu eylemler
yalnzca iktidarlar tarafndan uygulanm am ,
1970ler Kayseri, 2 Tem m uz 1993 Sivas olaylarn
da olduu gibi iyi rgtlenmi iktidar ve rejim kar
tlarnca da uygulanmtr. Bu konuda yaplm
olan sistematik gzlemlere dayal bir aratrma
mevcut deildir. Ancak, gazete haberlerinin ince
lenmesiyle bu eylemlerin uyarlm bir ierie sahip
olmaya eilimli olduu, bir gl rgt himayesin
de vapld, evleme katlanlarn korunma ve ceza
grmemenin yan sra i, siyasi mevki gibi dller
le taltif edilme vaadi ile harekete geirildiklerini
dnmek m mkndr. Bu tr gd kullanm
patronaj ilikilerinin temel zelliklerinden oldu
undan, patronaj ilikilerini etkin olarak kullanan siyasal rgt ve glerin etkisi olmaks 1 9 7 3 - 1 9 74 'te kitlelerin
zn baskc siyasal katlma eylemlerinin olumas ok zordur. Bu konudaki sistematik g z um udu Ecevit'ti, Cengiz
Kahraman arivi.
lemle toplanm veriler ortaya ktka daha kapsaml ve kesin bulgu ve sonulara ulamak
da mmkn olacaktr.

T ablo 2: T rkiyede O laand Katlmay Belirleyen baz E tkenler (1990)

Resmi Bina,
Bamsz Toplu Yasal Olmayan yeri
D eikenler Dileke Yry Boykot Grev gali
Siyasetin Vatandan Yaantsndaki nemi 0,23 0,39 0,35 0,34 0,24
Siyaset Hakknda Konuma 0,37 0,49 0,54 0,40 0,31

Bakalarn kna abas 0,20 0,10 0,13 0,08 0,23

Siyasete lgi 0,27 0,42 0,46 0,38 0,19

Not: Tablodaki tm istatistikler gamma korelasyon katsaylardr. (Veri taban: Trkiye Deerler Aratrmas,
1990)

Sonu
1990lardaki uluslararas ortam n da etkileri altnda kalarak artan lde oven ve vabanc

19-20. Bu kavram lar
Ronald Ingelhart,
C u ltu re S h ift in
A d va n ce d Industrial
Society, Princeton
University Press, New
Jersey, 1990, s. 336-
370'deki anlatm dan
tretilm itir. riyle, bir kitlesel uyarlma eylemleri btn olduu sonucuna ulamaktayz.
dman haline gelen toplum , Trkiyede baskc siyasal katlma eylemlerini rgtleyecek
gleri de heveslendirmektedir. Bunun sonucunda baskc siyasal katlma eylemlerinde b u
lunmann giderek kolaylat bir ortam olumaktadr. Ayn nedenlerle, protesto ierikli
olaand siyasal katlma yksek bedel denerek yaplabilen faaalivetlerden olumaya de
vam etmektedir. Ancak, her tr siyasal katlma eylemi de, deien oranlarda uyarlm
eylemler olmaya devam etmitir. Siyasal katlma yerel ve yresel deerler (hemerilik), ak
rabalk, kirvelik gibi ilksel geleneksel (primordial) toplumsal balarn etkisi altnda olu
maya devam etmektedir. Sivil toplum un gelimemiliinin oluturduu bir ortam da o rta
ya kan bu toplumsal yap, modern rntler iinde geleneksel kan ba arlkl ilikile
re dayal bir siyasal hayat biimine yol amaktadr.
Gl siyasal rgtlerle balantl yerel veya akrabalk birlikleri aracl ile yrtlen pat
ronaj ilikileri olaan siyasal katlmadan, olaand ve hatta baskc siyasal katlmaya kadar
uzanan geni bir alanda, patronaj ebekelerinin rd bir kar alar sisteminin hareke
te gemesiyle almaktadr. Bu ilikiler ann dnda kalarak, bireysel drtlerle hareket
edip, zgr iradeleriyle karar vererek siyasal hayata katlanlar, 1990lar Trkiyesinde hl
aznlktadr. Bu durum da, siyasal partilerin gl kar rgtlenmelerinin desteini arama
lar ve onlarn da egdmyle siyasal hayata katlmaya araclk ve hatta nderlik etmeleri
sz konusudur. Tarikatlar, blgesel dayanma dernekleri, ii sendikalar, odalar ve bor
salar, esnaf ve tarm kurulular bu aamada ortaya kan kitleleri seferber edici etkin kuru
lular olarak gze arpmaktadr. zellikle seimlerde oy verme, parti kongrelerinde dele
gelik gibi etkisi byk ve yerine getirilmesi kolay olaan katlma trlerinde byk rol oy
nayan bu kurulular siyasal etki ve nemlerini korumaktadrlar. Trkiyedeki siyasal katl
mann patronaj ilikileri etkisi altnda olan, siyasal sekinlerce ynlendirilen (elite direc
ted)19, fakat siyasal sekinleri zorlamaktan (elite contesting)20 uzak, genel grnm itiba
Ersin Kalaycolu, Prof. Dr.
Boazii niversitesi retim yesi
 HMAYECLK, PART VE DEVLET:
TRKYE'DE SLAM'IN SYASALLAMASI*
Sencer Ay ata

27 M art 1994te yaplan yerel seimlerde, dinci Refah Partisi Trkiyenin 75 ilinden
2 8 inde belediye bakanlklarn kazand. 20 Ekim 1991 tarihinde yaplan genel seimde
yzde 9,9 olan oy orann yzde 19a kard ve 1990larn ok paral siyasal tablosunda
kimi blgelerde birinci parti oldu. Birok T rk, Trkiyenin Batllam sekinlerini ve
yabanc gzlemcileri artan nokta, partinin en byk iki metropolitan alandaki baarsy
d. stanbul ve Ankara son yirmi yldr laikliin ve demokratik solun kalesi olarak biliniyor
du. RPnin lideri Necmettin Erbakan, partisinin zaferini, Kemal Atatrkn halifelii kal
drd 1924 ylna kadar halifenin ikamet ettii eski bakentin yeniden fethi olarak yorum
lad. Erbakana gre bu sonu, ayn zamanda, btn Mslman dnyasndaki pek ok re
formcu iin modernlemenin simgesi olan bakent Ankarann da ele geirilmesi demekti.
Bu makalede Trkiyede siyasal slamn ykselii son dnemdeki gelimeler ve esas olarak
siyasal deikenler erevesinde incelenecektir. Bu adan drt ana sre arasndaki etkileim
temel nemde grlmektedir. Bu sreler unlardr: Merkez sadaki partilerin dine ynelik
politikalar, devlet destekli dini etkinlikler, Suf slamn etkisi ve slamc parti politikalar.
Merkez sadaki siyasal partilerin yrtt politikalar ve eitli devlet kurumlarnn dinci fa
aliyetleri, dini bilinci glendirme, dini kurallarn uygulanma dzeylerini artrma ve kitleler
arasnda dini kimlii pekitirme eiliminde olmutur. te yandan Sufi slam ve slamc par
ti etkinlikleri, kesinlikle militan ierikte olmamakla birlikte, gl radikal ve kktenci (fun
damentalist) eilimler gstermektedir. Din ve devletin ayrlmasna kar kmakta, toplumun
ve ynetim biiminin eriat ilkeleri uyarnca Islamlatrlmasnda srar etmektedir.

Trkiye'de laiklik
1920lerin banda, ada Trk Cum huriyetinin kurucu ve nderleri olan Mustafa Ke
mal ve yakn arkadalar slamda hem olumlu, hem de olumsuz ynler gryorlard. s
lamn Trk toplum unun ciddi bir paras olduunun, dini inancn milli birlik ve seferber
lik iin nemli olduunun, dinin toplumsal ve manevi huzura katkda bulunabileceinin
bilincindeydiler. te yandan, onlar iin slam ayn zamanda geleneksel bir g, Trki
yenin geri kalmlnn nedeni, ulusal ideallerin gerekletirilmesinde engel olarak g r
dkleri tutucu etkilerin, hurafelerin, yanl inanlarn ve dogmalarn kaynayd. slam cum M akale 1996'da, Refah
Partisi kapatlp yerine
huriyeti reformlarla uyum gsterdii srece Cum huriyetin nderleri slam destekliyor,
Fazilet Partisi (FP)
modernlemenin ana hedeflerine ters dt zaman ise son derece sert tepki gsteriyor kurulm adan nce
kalem e alnmtr.
lard.1 Amalar bir laikleme programn uygulamaya sokmak ve slam modern ulus-dev-
(Editrn notu)
letle uyumlu hale getirmekti. 1. A llen, H., The Turkish
Transform ation,
Cum huriyetin ilanndan sonraki yllarda devlet, laikleme program erevesinde bir dizi
G reenw ood Press, New
temel yasal ve kurumsal deiiklik gerekletirdi. Yeni rejim 1924 clnda kkl nlemler York, 1955, s. 172, 173.
 ' r V ' alarak, halifelii, dini mektepleri, eriat Mahke-
' * 7 melerii ve eriat ve Evkaf bakanlklarn feshet
ti. 1925 ylnda tarikatlar ve mezhepler yasaklan
d, tekkeler kapatld. Gene bu iki vl iinde, laik
bir Milli Eitim Bakanl kurularak, eitim birli
i saland (Tevhidi Tedrisat Kanunu), daha nce
sz edilen bakanlklarn yerine (Babakanla
bal) bir Diyanet leri Bakanl (DB) kurul
du. 1926 vlmda svire Medeni Kanunu, aktar
larak vriirle kondu. 1928 ylnda, Anavasadan
Trk Devletinin dininin slam olduunu belirten
madde karld. Yeni yasal sisteme, kadnlara se
me ve seilme hakk 1934, Arap alfabesinin Latin
alfabesiyle deitirilmesi (1928), geleneksel ve di
ni kyafetlerin yasaklanmas, metrik l sistemi
ile Gregorven takvimin benimsenmesi gibi iddial
reformlar elik etti. Bu deiikliklerin amac M s
lman kltrnn etkisini azaltmak ve gelenein
gc n ii zav Ha t m akt.2
Laikleme program devletle dinin tmyle birbi
rinden ayrlmasn amalyordu. Devlet kamusal
ve toplumsal yaantn laiklemesini etkileyecek
din, eitim ve kltr ilerini kontrol altna almak
isteindeydi. Yasama, eitim ve adalet sistemi laik
denetim altna alnarak din, devlet mekanizmasn
dan dland. Sultanlk, halifelik, ulema ve Suf ta
rikatlar gibi gl yaplar datlarak kurumsal s
lam tmiivle kertildi.
Kayseri, 1928, Harf
Devrimi, Cengiz Dini kontrol altna alma amac camilerin ynetiminden, yeni dini liderlerin eitiminden ve
Kahraman arivi.
camilerdeki vaazlarn ieriinin denetlenmesinden yasal olarak sorumlu bir bronun,
D Bin kurulmasyla ve zci kurumlarca yrtlen slamc faaliyetlerin bastrlmasyla ak
a ortava kyordu. Gerekte bu dnem de cami etkinlikleri duraanlat, devlet okullarn
dan din eitimi neredevse kalkt. D Bin balca ilevi ise slam inancm hurafe ve dog-
ma lardan temizlemek olarak tanmland.
Devlet yalnzca slamn toplum iindeki roln snrlamaya almakla kalmad, slamda
kendi grne uygun reformlar yapmak zere adm larda att. Bu arlatrlm slamn
milliyeti, bilimsel diinccve sahip, gelenee kar bireylerden oluan bir toplum un yara
2. W ebster, D., The
Turkey o f Atatrk, AMS tlmasna destek olmas bekleniyordu. slam retisinin, devletin zeki, ibirliinden yana,
Press, New York, 1973,
yurtsever ve ahlakl yurttalar yetitirmesine yardmc olabilmesi iin, Batl deer ve ku
s. 126-33.
rulularla uyumlu klnmas gerekliydi. Devletin ideali, bireysel vicdan alanyla snrlanm
3. Karpat, K., Turkey's
Politics, Princeton bir slamd. Bu adan bakldnda, bizzat kendisi devletle dinin kesin ayrln vazede
University Press,
cek bir slamn gelitirilmesi iin devletin din ilerine mdahalesi mantksal ve zorunlu bir
Princeton, NJ, 1959,
s. 271. admd.
C um huriyet H alk Partisinin TCTTV arivi.
(C H P) iktidarda olduu tek par
ti dnem inde esas olarak brok
rasi ve ordudan yararlanlarak ya
ratlan merkezi devletin gelimesi
ve ada eitim ann yaygn
lamas, nfusun geni bir kesi
mine yeni ve bazen g gelen ta
lepler dayatt. Devlet kamusal ve
zel yaamn eitli ynleri s
tndeki denetimini artrd, belirli
toplumsal gruplar ve siyasal ak
trler stnde bask uygulad.
Merkezilemenin ana muhalifleri
geleneksel eraf, -devletin bir
yandan gelitirmek, te yandan
da faaliyetlerini sk bir disipline
almak istedii- burjuvazi ve ken
dilerine vatandalar ile devlet ara
snda da yer edinen baz ara grup
ve cemaatlerdi.4 Batllama re
formlar dini grevlilerin, liderle
rin ve cemaatlerin gcn hedef
alyor, bunlarn hukuk ve eitim
gibi kamusal ilevlerini yeni dev
let kurumlarna devrediyordu. zellikle de ek vergilerin konulduu ve temel tketim 4. M ardin, ., "Center-
Periphery Relations: A
maddelerinin vesikaya baland kinci Dnya Sava dnem inde, kyl nfus da devle
Key to Turkish Politics,"
tin dayatt zorunluluklardan olumsuz etkilendi. Ayn derecede nemli bir gelime ise Political Participation in
devlet sekinlerinin benimsedii yeni deer, davran ve yaam biimlerinin, kitleler ile ye Turkey, E ngin A karli
(der.), Boazii
ni Batllam kentsel snflar arasndaki kltr uurum unu geniletme eilimiydi. niversitesi Yayn,
stanbul, 1975.
Merkez sa partiler ve din 5. zbu dun , E., "slam
and Politics in M odern
Bugn Trkiyede ok partili rekabeti seim sistemi artk neredeyse yarm yzyllk bir ta Turkey: The Case o f the
rihe sahip. D rt yllk dorudan askersel ynetim ve merkez soldaki C H P nin iktidarda ol N ational Salvation
Party," The Islam ic
duu ksa sreler dnda, hkm et hep merkez sa partilerin elinde oldu. Bu hkm et
Impulse, Barbara F.
ler, neredeyse krk yllk bir sre boyunca din, politika ve toplum arasndaki ilikilerde, Stowasser (der.), The
C enter for
tek parti dnem ine gre ciddi deiiklikler yaptlar.5
Contem porary Arab
Balca merkez sa partiler; Demokrat Parti (DP) 1946-60; Adalet Partisi (AP) 1961-81 Studies, Georgetow n
University, W ashington
ve 1980lerin banda, askeri darbenin ardndan kurulan ve hl aktif olan iki parti; yani DC 1987, s. 143; ilter
D oru Yol Partisi (DYP) ile Anavatan Partisidir (ANAP). Btn merkez sa partilerin d e Turan, "Religion and
Political Culture in
vam olduklarn iddia ettikleri ve gerek esin, gerekse meruiyet kaynaklar olarak grdk Turkey," Islam in
leri D P, hkmetin kapsaml bir toprak reformu yasas nerisine kar kan C H P nin n M odern Turkey, Richard
Tapper (der.), I. B.
de gelen baz milletvekilleri tarafndan kurulmutu. Gen burjuvazi ve toplum da yeni ye
Tauris, Londra, 1991,
ni olumaktaki liberal unsurlar tarafndan desteklenen bu yeni siyasal hareket, 1950 genel s. 43-45.
 seimlerinde tek parti ynetimini sona erdirecek
ti.6 DP kuruluundan itibaren kendini, balca kr
sal alanla, tarmsal karlarla ve kr nfusuyla z
deletirdi.
Merkez sa uzun bir sre C H P rejimini baskc
bir devlet aygt oluturmak ve halkn gereksinim
lerine, adetlerine, geleneklerine duvarsz kalmakla
sulad. Siyasal sylemi, yerel kltre savg, eko
nomik ve dinsel faaliyetlere zgrlk gibi konu
larda younlat.7 Gene de DP, bir nceki rejim
tarafndan belirlenen temel laiklik ilkelerine sadk
kald.
D Pnin dine yaklam, slamn yaayan kltrel
bir gelenek olarak Trkiyedeki ana yasal srece da
hil edilmesini ieriyordu. Bu bak asna gre din,
toplumun btnsellii iin gerekli bir toplumsal
yaptrcyd. Bu ayn zamanda, Batllam sekin
lerin laikliine kar kan siyasal syleme de uy
gundu. Dine ballk ile toplumsal gelimenin bir
birine ters hedefler olmad ve dinin, bu ilikiyi bir
kartlk olarak sunma eilimindeki tek parti se
kinlerinin bir kesiminin pozitivizmini dlamad
vurgulanyordu.8 te yandan DP, bir toplumsal ve
siyasal kontrol arac ve ortann solundaki herhangi
bir konumu tanmlamak iin kullanlan bir yafta
olan komniznTi engellemenin bir yntemi ola
rak gitgide daha ok dine bavuruyordu.9

Dem okratik Parti'nin

Merkez sa hkmetler, 1950lerin bandan itibaren giderek devletin dini faaliyetler ze
1973 genel seimleri rindeki denetimini yumuattlar ve yeni bir siyasal iletiim ve propaganda slubunun para
afii, TETTV arivi.
s olarak dini simgelerden, deyimlerden ve uygulamalardan yararlanlmasna izin verdiler.
Merkez sa gelenein birbirine sk skya bal ve kalc iki mirasnn biri ideolojik, dieri
6. A hm ad, F The
kurumsald. Bu miras, laikliin yeniden yorumlanmasn ve geni bir slami rgtlenmeler
Turkish Experim ent in avla vakn balar da kapsvordu. Merkez sa partilerdeki liberaller din zgrlnn bi
D emocracy, 1950-1975,
rey haklarnn bir paras olduunu ne sryor ve devletin dine kar politikalarnda libe
C. Hurst and Co.,
Londra, 1977, s. 132-3. rallemeyi savunuyorlard. znde din ile devletin ayrlmas ilkesine sadk kalmakla birlik
7. Akyol, T., "San te, C H P nin dini gruplara kar benimsedii baskc nlemleri eletiriyorlard. Liberaller, la
Taban Tavan ikliin Trk toplum unda, laik ynetici sekinlerin gericilik ve yobazlktan duyduklar ar
Yenilem eye Zorluyor",
Vatan M illet ve korkuyu haksz klacak kadar yerlemi olduunu savunuyorlard. Merkez sa partilerdeki
Pragm atizm , Hdr muhafazakrlar iin ise laiklik, aile ve toplum balarna zarar seren, genlikte ahlaki yozla
Gkta ve Ruen akr
maya, manevi deerlerin zayflamasna ve topluma yabanclam aydnlar arasnda kom
(der.), Metis Gncel,
stanbul, 1991; Nazl nizmin yaylmasna yol aan bir ideolojiydi. Bunlarn tm yalnzca dinin onarabilecei
Ilcak, "Sada Vitrinlerle
toplumsal bozukluklard.10 Liberallerden farkl olarak muhafazakrlar, aka, gerek to p
Birlikte Fikirler de
D eiiyor," Gkta ve lumda, gerekse devlette dinin rolnn artrlmasn savunuvorlard. Merkez san dine kar
akr, age., s. 77-79. yaklam, 1950lerde bu yana bu iki bak asnn; bir yandan siyasal zgrlklerde ge-
nel bir genilemeyi, bir yandan da kamusal yaam
da slamn rolnn artmasn ieren garip bir bi
leimi olarak domu ve gelimitir.
Merkez san rgtl dini gruplarla ilikileri i ie
gemi ilikiler, geici ittifaklar ve uzun vadeli bir
liktelikler gibi biimleri kapsamtr. DP iktidar
srasnda (1950-1960) slamc gruplarla ittifaklara
girilmesine, en azndan ulusal ynetim dzeyinde
ve bir parti politikas olarak, ok ender rastlanr.
Genel uygulama, yerel dini liderler stnde etkisi
olan tara erafn harekete geirmekti. Buna kar
n D P nin ardl olan AP (1961-1981) eitli s
lamc grup, cemaat ve liderlerle dorudan ve kal
c ilikiler oluturdu. Burada, kamu kaynaklarn
dan yararlanmak ve devletten ve laik glerden
gelen tehditlere kar korunma salamak zere bir
SRAFA
FAZ STSMARINA
oy ve politik destek dei tokuu sreci sz konu
suydu. Dier szcklerle, muhafazakar etkileme
AP durum unda daha belirgindi.
slamc unsurlarn herhangi bir partinin ana ka FAKRDEN VERGYE
natlarndan biri olmas yalnzca ANAPta grl
d. T urgut Ozal 1983 genel seimlerinden nce
bilinli olarak ve neredeyse yalnz bana ANAP
parlamento adaylarn tek tek seerken, farkl ide
H A Y IR
olojik grlere sahip politikaclar ayn atda bir
letirecek bir platform oluturmay hedefliyordu.
Mill Selmet Partisi
Ayn zamanda rgtl dini gruplarla ittifaklar da
kurmas, ANAPn dinci oylar stnde neredeyse bir tekel olmasn salad. TETTV arivi.

ANAP 1983 ylnda iktidara geldiinde, Nakibendiler politikada tek bana en nemli lo
bi grubu oldular. zaln kendisinin de Nakibendilerle yaknl vard. Bu tarikatn ye
lerine ANAPta yksek mevkiler verildi. Bunlardan bazlar zaln eitli zel ve kamusal
projelerde ibirlii yapt eski dostlaryd. Nakibendi ilikileri partiye Trkiye snrlar d 8. Zrcher, Erik J.,
nda da yararl oldu. hracat arlkl bir byme stratejisinin benimsenmesi yabanc m Turkey: A M odern
History, I. B. Tauris,
teri bulmak iin youn bir aba harcanmasn gerektiriyor, 1980li yllarda ise bu mteri Londra, 1993,
lerin ou O rtadoudan kyordu. Krfez devletleriyle balar olan Nakibendilerin bl s. 243-244.

geye Trk ihracatnn artrlmasnda ve dzenli petrol girdisi salanmasnda nemli bir rol 9. A hm ad, F., "Islam ic
Reassertion in Turkey,"
oynamalar bekleniyordu. zal hkmetlerinin hepsinde Nakibendi tarikatndan en az Third W orld Q uarterly
ya da drt bakan bulunuyordu. Parlamento gruplarnda eitli dini rgtlerle ilikili mil 10. S. 2, 1988,
s. 750-769.
letvekili says daha da yksekti ve parti rgtnde tek bana en gl kanad slamclar
10. Karpat, age.,
oluturuyorlard.11 H km et ve brokraside kilit konumlar ellerinde tutmalar, iyi rg t s. 274-278.
lenmi slamc balantlar ama, devlet memurluklarna kendi yelerini verletirme, kamu 11. Bulut, F., Tarikat
Serm ayesinin Ykselii,
kaynaklarn slamc etkinliklere ve ticarete ynlendirme, slamc eitimi ve vei ye ve
teki Yaynevi, Ankara,
kadro eitimini hzlandrma olana salad. 1980lerde bata Na.obenducr olmak zere 1995, s. 376-390.
 bir dizi slamc grup ve balant a gerek devlette, gerekse sivil toplum da salam konum
lar elde ettiler ve bir alanda artan g ve etkileri dier alanlara girmelerini kolaylatrd. On
yln sonuna gelindiinde, slamc gruplarn devlet kuramlarna szmas, toplum un tavan
dan ve tabandan slamlamas, buna paralel olarak partideki slamc muhafazakr kanat
olan Kutsal ttifakn giderek etkinliini artrmas, yalnzca muhalefet ve solcu laik aydn
lar deil; varlkl i gruplar, ordu, hatta bizzat iktidar partisinin iindeki liberaller gibi l
kede gc elinde tutan sekinler arasnda bile kayg yaratmaya balad.12
1980lerin sonu Trkiyenin i ve d beklentileri asndan on yln bana gre byk fark
llklar gsteriyordu. Petrol fiyatlarndaki d, ihracatn artmas ve artan turizm gelirleri,
demeler dengesinde fazlalklar yaratm; Avrupa Birlii (AB) ve Ekonomik birlii ve Kal
knma rgt (OECD) lkelerine oranla Ortadou ile ticaretin nemini azaltmt. Trki
yenin ABve tam yelik iin bavurusu slamc enin geriye ekilmesini ve tek laik slam
lkesi imajnn ne karlmasn gerektiriyordu. Souk Sava dneminin sona ermesi, T r
kiyeyi, yeni dostluklar ve ittifaklar iin yzn eski Sovyet cumhuriyetlerine evirmeye y
neltti. Pazar ekonomisiyle laik siyasal sistemi birletirmi olan Mslman Trkiyeyi Orta As
yadaki yeni slam cumhuriyetleri iin bir model olarak gren Bat, bu giriimleri gl bi
imde destekledi. Dinin komnizmin panzehiri olmas fikri, Souk Sava dnemi sonrasn
da nemini yitirmiti. lke iinde, 1980lerin liberal ekonomisi Trkiyenin Bat dnyasy
la artan ilikilerini yanstan yeni siyasal ve ekonomik deerler yaratt. Btn bu faktrler,
Trkiyede iktidar ve i dnyas sekinleri asndan slamn nemini azaltt.13
zal 1989 ylnda cumhurbakan oldutnda ANAP iinde liberallerle Kutsal ttifak ara
sndaki eliki keskinleti. Toplumsal ve kamusal yaamn pek ok alannda slamc etkinin
artmas, zal liberallerin saflarna itti. Cumhurbakan olarak, brakalm bir parti iindeki
12. Ergder,
hizipleri, btn siyasal partilere kar tarafsz olmas gerektii halde, zal, Kutsal ttifak
"Anavatan Partisi, 1983- yenmek iin tarafl bir konum benimsedi. rnein, stanbulda ANAP l Bakanlna
1989", Political Parties
a n d D em ocracy in
adayln koyan karsn aktif biimde destekledi. 1991 ylnda, Kutsal ttifak gerek s
Turkey, M etin Heper ve tanbulda, gerekse ANAP genel kurulunda yenilgiye urad ve liberal grubun lideri Mesut
Jacob M. Landau (der.),
i.B. Tauris, Londra ve
Ylmaz parti bakanlna seildi. Ylmaz daha sonra babakan olduunda, hkmet ve b
New York, 1991, s. 160. rokrasi iindeki slamc balantlarn temizlenmesi iin ciddi bir abaya giriti.
13. Yeiiada, B.,
M etropoliten alanlarn Batllam sekinleri ve yksek brokratlar D P li ve APli politika
"Turkish Foreign Policy
To w ard the M iddle clara, taral olduklar ve modern yaam biimlerine pek ilgi duymadklar iin hep stten
East," The Political an d
bakmlard. Bu merkez sa politikaclar devlet kurum unun bir paras olabilmek iin da
So cioeconom ic
Transform ation o f ha liberal ve Batl tutum lar gelitirmeye yneldiler. Devlet brokratlar, teknokratlar ve i
Turkey, A tlla Eralp, et
dnyasnn modern sekinleri de, giderek ilikilerini iktidardaki merkez partilere kaydrd
al. (der.), s. 169-192.
14. T rkdo an, 0 .,
lar. Bu sre yeni bir iadam, teknokrat, gazeteci, akademisyen ve profesyoneller katma
"Aydn M uhalefeti: nnn nce ANAP, sonra da Sleyman Demirel ve Tansu illerin DYPsine yaknlama
Ye n i Sol ve Yeni San
O luum u," Trkiye
syla hzland.14 Nitekim bu gruplar medyann da araclyla, 1993teki parti kongresinde
G nl, S. 16, G z illerin DYP liderliine seilmesini desteklediler, hatta buna aktif katkda bulundular.
1991, s. 29.
Bylece ada, Amerikada eitim grm ve kadn bir ekonomi profesrnn iktidarda
15. Acar, F "The True
Path Party, 1983-1989," ki partinin bana getirilmesiyle, bu partinin eski krsal, taral, muhafazakr imajn15 ter-
P olitical Parties, Heper kederek kentli, liberal, Batl bir grnm e kavuacan umuyorlard.
ve Landau (der.),
s. 188-201. iller daha sonra babakan oldu. Neredeyse bir yl sonra, 1994 Mart ayndaki yerel seim
lerde DYPnin oylar 1991 deki yzde 27 oranndan yzde 2 1 e dt. Yitirilen oylarn
ou dinci RPye ve milliyeti muhafazakr Milliyeti Hareket Partisine (M H P) g itti.16
Bunun olas aklamalarndan biri, muhafazakr semenlerin, DYP liderliinin liberal po
litikalar nedeniyle sadaki dinci ve milliyeti partilere kavmasyd. illerin bu durum a ilk
tepkisi, merkez san rgtl dini gruplarla ittifak kurma dorultusundaki geleneksel tu
tum una geri dnm ek oldu. Ayn zamanda, Trkiyenin en etkili slam cemaati olan Fet-
hullahlarn manevi lideri Fethullah Glen ile kiisel bir grme yaparak, bunun kamu
oyuna duyurulmasn salad.
Bugnk durumda, kentli ve kozmopolit deer ve balantlar olan yeni liberal i, kltr ve
politika sekinleri, eski slupta, taral-muhafazakr, ortann sa politikaclarnn gcne
meydan okumaktadrlar. Destekleyicilerin bu partilerdeki liberalden muhafazakra uzanan
ideolojik yelpazenin kart kutuplarnda kmelemesi, giderek merkez sa politikalarn ana
ekirdeini eritip gtrmektedir. ANAPta 1990larn balarnda gzlenen alkant ve hu
zursuzluklar, liberallerle muhafazakrlar arasndaki kartlklar ve aralarndaki tartmann
iddeti dikkate alndnda, bu ikisini bir araya getirerek, merkez sa bir partide slamda
kanatlar politikas yaratma abalarnn baarszla mahkm olacana iaret etmektedir.

Devlet ve din
Trkiyede dinin devlet iindeki rol, 1950lerden balayarak giderek artt, 1980lerin so
nu ve 1990larda ise bir srama gsterdi. Byk lde merkez sa hkmetlerin politi
kalarnn bir sonucu olarak, T rk Devletinde slam iki alanda gze arpar: Dini eitim ve
Diyanet leri Bakanlnn faaliyetleri.17
Devlet denetimindeki slamc dini eitim temel kategoriye ayrlr: T m nn saylar
1950den sonra katlanarak artan ilahiyat faklteleri, Kuran kurslar ve imam hatip okulla
r (H O ). O n bei yeni alan tara niversiteleri olmak zere, toplam on sekiz niversite
de ilahiyat blm kurulm utur.18 Buralardan mezun olanlar hem H O larnda, hem de
laik ortaokul ve liselerde din dersi vermekte, ancak ounluu zel sektrde ve devlette
almaktadr.
1994 verilerine gre lke apndaki 4.925 Kuran kursunda 5.295 retm en, 176.892 d
zenli renci ve 52.028 akam kursu rencisi bulunmaktadr. Yaz kurslarna devam eden
ocuklarn says 1.326.443e ulamaktadr.19 Kuran kurslarna devlet retm en vermek
te, dier masraflar ise kendilerinin karlamas beklenmektedir. Bu kurslarla ilgili iki
16 . Devlet istatistik
nemli nokta vardr: Birincisi paralarnn kayna ve bunun vurtdndan gelip gelmedii
Enstits (DE), M ahalli
dir. ikinci nokta ise Milli Eitim Bakanlndaki eitli lobi gruplarnn savunduu, Ku id areler Seim i
ran kurslarndan mezun olanlara ilkokul diplomas verilmesi iin yeni bir idari sistem ku Sonular, Ankara, 1994.
1 7 . Dini o kullar ve din
rulmasdr. Bu, laik ilkokullara paralel olarak, hatta onlarn verini almak zere, temel dini
grevlilerine ilikin veri
eitimi yaygnlatrmay amalayan daha geni bir plann ilk adm olacaktr. ve statik bilgiler, DB
yetkilileri ile kiisel
Tmyle devlet tarafndan finanse ve kontrol edilen 466 H O vardr. Ortaokul ve akam grm eler araclyla
okullar dahil edildiinde buralardaki renci says 446.429, retm en says ise ve DB arivinden
d o ru d an alnmtr.
14.995tir.20 O rta dzeyde ders programlar znde laiktir, temel Kuran eitimi haftada
A nkara, 1994.
be saati amamaktadr. Kuran, teoloji, slam hukuku, hadis, tefsir, vaaz ve dnya dinleri 18 . SYM , 1994.
tarihi ancak lise dzeyinde ortaya kmakta, bunlara tarih, corafya, Trk edebiyat, m ate 19 . DB, 1994.

matik, fizik ve kimya gibi dier dersler elik etmektedir. Bylece ders programnn amac 20. Age.
 hem slam, hem de dier bilimlerde eitilmi aydn din grevlileri yetitirmektir. Bu
okullar, slamc hareket iin kadro salamak asndan nemli olmulardr: H er ne kadar
kktenci bir eitim ders programnn paras deilse de, snf ii etkileim, akranlar arasn
da fikir alverii ve bu okullara atfedilen kolektif dini kimlik, H O rencilerini her tr s
lamc harekete ok duyarl klmaktadr. Mezunlarn yalnzca yzde 10u DB tarafndan
istihdam edilmekte, geri kalan ya niversite eitimine devam etmekte ya da dier alanlar
da i bulmaktadr.
1950 ylna kadar D B in ok kk bir kadrosu vard. levleri Kurann ve slamiyetin
temel birka kaynann yaymlanmasyla snrlyd.21 Son 40 ylda D Bnn ap, faaliyet
leri ve sorumluluklarnda ok byk bir art olmutur: Personel says 1950lerdeki bir-iki
binden 88.533e ykselmi, brokratik yaps on ikiden fazla blm ve ok sayda daire ile
son derece karmaklam, devlet btesinden ald pay ise 1990 ylnda yzde 1,23 gi
bi bir orana ulamtr.22 D B ndan Ankarada merkezi bir rgt, btn il ve ilelerde ye
rel rgtleri, kontrol ettii 68.675 camide ise 63.053 imam ve hatibi bulunm aktadr.23
Ancak daha da nemlisi, din grevlilerinin D B in sorumluluklarn yeniden tanmlayarak,
etki alann inan ve ibadetten, etik konularda ve dinin ieriinin tanmlanmasnda sz
sahibi olacak biimde geniletme abalar olmutur.
DB kamuoyuna slamn resmi versiyonunu iletmekte ve ulus-devietin deerlerini s-
lamnkilerle uzlatrmaya almakta, siyasal konularda ise sessiz kalmaktadr. Ancak
D Bden imdiye kadar belirli bir beyanda bulunmas ya da parlam entonun, hkmetin
veya brokrasinin bir kararn yorumlamas ya da buna meruiyet salamas resmen isten
memitir. DB personeli zellikle yerel cemaat dzeyinde, kendi politik grlerini ak
lamaktadr. Gerek kentsel, gerekse krsal alanlarda sradan insanlar arasnda, tabann ihti
yalarna yant verdikleri iin grdkleri ciddi sayg ve prestij dikkate alnrsa, imamlar
Mslman nfusu etkilemekte ve onlarn slamc bir dnya gryle daha derinden z
delemelerine destek olmaktadrlar. H O lar ve lise rencilerine burs ve yurt salayan
slamc rgtler de mezunlarnn mm kn olduunca ounu niversiteye sokmaya al
maktadrlar. Bu durum mhendislik, hukuk, tp, iletme ve sosyal bilimler okuyan slam
c rencilerin saysnda art yaratmtr. Daha sonra, slamc iliki alarnn yardmyla, bu
niversite mezunlarnn ou devlet brokrasisine hakim, kaymakam, komiser, iktisat ve
mhendis olarak atanmaktadr. Gerekten de, brokrasiye szmak, farkl slamc rgtle
rin devleti giderek slmlatrma stratejilerinin bir parasdr.

Tarikat, mezhep ve cemaatler

21. Kara, i., Tek parti dnem inde ulemann zayflamas, okullarda formel dini eitimin kaldrlmas ve
"Cum huriyet
alternatif rgtl dini faaliyetlerin yokluu, Sufi slamn, zellikle de Nakibendi tarika
Trkiye'sinde Dini
Ya yn cln Geliimi tnn Trkiyede dinci canlan ve kktenciliin ykselmesinde belirgin rol oynamasna yol
zerine Birka Not,"
at. 1970lerden itibaren Nakibendi tarikatnn ok sayda dal ve dergh i dnyasnda,
Toplum ve Bilim, S. 29-
30, 1985, s. 77-79. siyasette, medyada, sosyal hizmetlerde gl ve aktif alar gelitirmeyi baardlar. Naki
22. Tarhanl, i., bendiliin ana gvdesindeki derghlardan doan N urcu, Sleymanc, Ik ve Fethullah-
M slm an Toplum Laik
gibi dini tarikat ve cemaatler, gerek taraftar says, gerekse faaliyetlerinin kapsam asn
Devlet, A FA Yaynlar,
stanbul, 1993, s. 138. dan ana gvdeyi atlar. rnein, N ur mezhebinin kurucusu Saidi N ursinin m ritlerin
23. DB, 1994. den Fethullah Glen tarafndan kurulmu bir cemaat olan Fethullahlarn imdi Trki
yenin hemen her yresinde kollar vardr. On binlerce yoksul renci iin yurtlar aan
Fethullahlarn, byk bir televizyon kanal, yksek tirajl bir gazetesi ve yaynevleri b u
lunmaktadr. Balkanlarda, Kafkas ve O rta Asya lkelerinde, yerel dile ek olarak Trke ve
ngilizce eitim veren, iki yze yakn prestijli okul amlardr. Bu t r yeni slam rgtle
rinin hemen hepsi Nakibendi kkenli olduklarndan, tarikat tartmas zellikle bu grup
stnde odaklamaktadr.
Suf retisinin zn, Batmn ve bencillik, zevke dknlk, tketicilik, para ve iktidar
hrs olarak tanmlanan Bat materyalist kltrnn manevi ve politik stnln amak
iin slam inancnn pekitirilmesi oluturur. Kiinin kendini bylece artmasn, ar m ad
di isteklere kar direncin artrlmasn ve Mslmanlarn manevi i dnyalarnn glendi
rilmesini hedefler. Bireyin egosundaki bedensel, hayvansal, yrtc elere kar verilecek
byk mcadele, cihad ekber, yalnz bana yrtlemez. nsann kendisini deitirip iyi
letirmesi iin bir lidere ve imanl bir Mslman cemaatine ihtiyac vardr. slam derinle
mesine bilen ve yeni balam ve koullarda slam kurallarn yorumlamakta etik klavuz ola
bilecek yanlmaz bir retm en temel nem dedir.24 Son yllarda tarikat liderinin mutlak
otoritesi kavram zayflamtr, ama kendini dntrm e (self reform) dncesi merkez
deki yerini korum utur. Sufler slamn d dmanlaryla ancak iman kuvvetli olanlarn
mcadele edebileceklerini varsayarlar.
Nakibendiler, kendini deitirme srecinin desteklenmesinde, erdemli bir cemaatin rol
n vurgularlar. Bireyle cemaat slam eriatndan treyen son derece ayrntl davran ku
rallar; ortopraksi araclyla birbirine balanr. Byle gl bir sosyal kontrol mekaniz
mas, bamsz zel etkinliklere fazla yer brakmaz. Sradan tarikat yeleri dini ibadet ve
etik konusunda ayrntl talimatlar veren brorleri okur, bantlar dinlerler. Toplum un s-
lamlatrlmas, bu ikili ve birbirini byk lde glendiren sre, yani kendini dn
trm e ve ortopraksi araclyla salanmaktadr. slami inan ve yaam biiminin yeniden
canlandrlmas, ayn zamanda Batnn deer, kltr ve kuramlarnn iddetle reddini ie
ren bir kimlik oluumu srecidir.
Tarikatlar ve dier slamc rgtlenm eler hzla byyen bir pazar ekonomisi ve yeni bir
kentsel ortam iinde bireyin yabanclamasn ve geleneksel topluluklarn paralanmasn 24. Ayata, S.,
"Traditional Sufi Orders
nlemeye almlardr. Tarikat liderleri, mritleriyle grmeleri ne kadar ksa ve geici
on the Periphery: Kadiri
olursa olsun, bire bir ilikilere ncelik vermek iin urarlar. Ayn zamanda geni, eitli and Nakibendi Islam in
ve verimli alar vardr. Tarikatlarn ve slamc gruplarn oluturduklar alarn snrlar, Konya and Trabzon,"
Islam in M odern Turkey,
onlarn yerel, hatta ulusal cemaatlerini ok amaktadr. O rtadou, yeni O rta Asya lkeleri Tapper (der.),
ve Bat Avrupadaki Trk gm en ii topluluklaryla uluslararas ilikileri vardr. M ason s. 236-239.

25. M ardin, "The

lar gibi bu rgtler de, yelerine deiik olanaklar sunan paralel yaplar yaratarak onlarn
Nakibendi O rder in
ekonomik ve sosyal hareketliliini kolaylatrmaktadrlar.25 Turkish History," Islam
in M odern Turkey,
1970li ve 1980li yllarda tarikatlarn kamu alanndaki faaliyetleri ncelikle rgtsel ta Tapper (der.), s. 121-45.
banlarn geniletme abalarnda younlamt. Bu faaliyetler arasnda, daha geleneksel 26. Saktanber, A.,
olan kiilerle tek tek iliki kurma yaklamnn yan sra, ses ve video bantlar gibi modern "Becom ing the 'O ther'
as a Muslim in Turkey:
medya tekniklerini kullanarak fikirlerini yaymak, ye ve kadro saylarn artrmak da bulu Turkish W om en vs.
nuyordu. Tartma gruplar ve panellerden kap kap dolamaya, video gsterilerine, cami Islamist W om en", N ew
Perspectives on Turkey,
lerde vaazlara ve yazl iletiimin neredeyse tm biimlerine kadar her trl iletiim kana
S. 11, Gz, 1994,
lndan yararlanyorlard.26 s. 99-134.
 Suf balantlar ve rgtler, ou kez almalarnn amacn Mslmanlarn eitimi ola
rak tanmlarlar. Eitim, temel Kuran eitiminden findamentalist politik grlerin yay
gnlatrlmasna kadar her eyi kapsayabilen olduka esnek bir terimdir. Eitici faaliyet
ler dini, siyasi, bilimsel ve sosyal konular ele alan onlarca derginin yaymlanmasnn yan
sra, hemen her ana konuda binlerce kitap basmn, dk eitimlilere ynelik grsel ve
iitsel medya programlar retilmesini, okul gibi formel kurumlarn oluturulmasn, cami
lerde, evlerde ve zel toplant yerlerinde verilen vaazlar da kapsamaktadr. Bu faaliyetle
rin sonucu olarak yeni bir slamc gazeteci, yazar, aydn sekinler grubu ortaya kmtr.27
Sufi cemaatler yoksul rencilere yardm konusunda ok aktiftirler. Devletin de katkda b u
lunduu Kuran kurslarnn finansmannda nemli bir rol oynarlar. Dini rgtlenmeler, ev
den uzak yaayp da zel ev kiralayacak paras olmayan, ya da renci yurtlarnda yer bula
mayan lise ve niversite rencilerinin bu gereksinimlerini karlamak iin seferber olm u
lardr. renciler iin cretsiz yurtlar iletmekte, yiyecek ve dier harcamalarna katkda
bulunmaktadrlar. Bu konuda zellikle aktif iki rgt olan Sleymanc ve Fethullahlarn
her birinin, yz binin stnde renciyi barndrdklar sylenmektedir. Bunlardan birinci
grubun yurtlarn toplum dan tecrit ettii, buralarda slamc kural ve normlara tam uyumu
dayatt bildirilmektedir.28 Devlet liselerindeki renciler, ou kez rgtlerde, i dnya
snda ve devlet brokrasisinde kilit mevkilere szmak isteyen dini cemaatlerin nceliklerine
gre, niversitelerde belli alanlara ynlendirilmektedirler. Ayrca, slamc eilimli niversi
te mezunlarna i salanmakta, bazlar lisansst eitim iin yurtdna gnderilmektedir.
Dier slam lkelerindeki benzer hareketlerden rnek alan Sufi rgtleri, son birka yldr
abalarn, aralarndan biri de eitim olan eitli yardm faaliyetlerine younlatrma eili
mindedirler. 1980lerdeki ekonomi politikalar, sosyal hizmetlere ve genel olarak refah
devletine ayrlan bte harcamalarn kstlamtr. stelik bu kesintiler, sz konusu hiz
metlerin daha emekleme aamasnda olduu bir lkede, kyden kente hzl gn kent
lerde yoksulluu yaygnlatrd bir dnem de yaplmtr. Dinci rgtler hemen bu bo
lua atlam, yoksullara yardm, salk merkezleri, gerek tedavi gerekse ocuk bakm prog
ramlar sunan hastaneler rgtlemeye balamlardr.
Dini faaliyetlerin baars artk mali kaynaklarn artrlmasna bal olduundan, Sufi grup
lar ok eitli yerlerden elde edilen kaynaklar bir havuzda birletirmek iin gitgide karma
k ekonomik dzenlemelere girimilerdir. Bu kaynaklar bireylerin mtevaz balarndan,
27. Saylan, G., slam iyet
yerel ve uluslararas Mslman irketlerin, kurumlarn ve devletlerin, bu arada Avrupada
ye Siyaset, V Yaynlar,
A nkara, 1987, s. 85-104. ki gmen Trk iilerinin katklarna ve kukusuz kamu kaynaklarndan ustaca szdrlan
28. akr, R A y e t ve paralara kadar uzanmaktadr. Birok Sufi grubun eitli devlet dairelerinde bir yer edinme
Slogan, Metis Yaynlar,
ye bu kadar hevesli olmasnn balca nedenlerinden biri, suyun ban tutanlardan ne kadar
stanbul, 1990,
s. 125-40. fazlas onlara sadk olursa, bu rgtlere o kadar fazla ekonomik kar salanmasdr.
29. Yeilada, 8., "Islam ic 1980lerden itibaren, ekonomideki slamc sektr genilemi, byk apl holdingler, m a
Fundam entalism n
Turkey and the Saudi aza zincirleri, yatrm irketleri, bankalar ve sigorta irketleri edinmitir. slamc rgtle
Connection," rin, merkezleri Krfez lkelerinde olan okuluslu irketlerle ortak ticaret ve yatrmlar
Africa/M iddle East, USFI
Fie ld S ta ff Reports, S.
zellikle dikkat ekicidir.29 Bu giriimci faaliyetler, slamc iveren rgtlerini, ii ve re
18, 1988; U u r Mumcu, tici kooperatiflerini, danmanlk kurum lann ve sendikalar kapsayan ok byk ve karma
Rabta, Tekin Yaynevi,
k bir kurumsal altyapyla desteklenmektedir. Sufi slam bylece hem pazar ekonomisiy
stanbul, 1987,
s. 173-192. le, hem de devletle gl balar oluturmu, yelerinin nemli bir kesimi byk srama
gerekletirerek eitli dzey ve derecede iadamlar konum una gelmi ve bylece Sufi
gruplarn snfsal bileimini deitirmilerdir.
Trkiyede gelien siyasal ortam Sufi gruplar yeni ikilemler ve zt taleplerle kar karya
brakmaktadr. Tabanlarn geniletmek iin slamlamay srdrmeleri gerekmekte; ancak
bunu baarmalar, byk lde, ortann sandaki muhafazakr politikaclarla, devlet yet
kilileri ve i evreleriyle ilikilerine bal bulunmaktadr. RPnin ykselii Sufi gruplara ya
RP ile ibirlii yapmak ya da ona katlmak tercihini dayatacaktr, ki her iki durum da cid
di fedakrlklar gerektirecektir. Halen merkez san kendi iindeki blnme ve i ekime
-poplist ekonomik politikalardan liberalizme kayma ve slamc kktencilik tehlikesinden
derin kayg duyan liberal laik bir elitin ortaya kmas- Sufi slamn nne sorunlar kar
maktadr. nc olarak ise, Sufi gruplarn ye saysnn art ve yelerle liderler arasn
daki ilikinin deimesi balar gevetmi, hiyerarinin tabanndakilerinin sadakatini zayf
latmtr. Bu nedenle, Sufi gruplarn taban destei ve bu taban harekete geirme yetene
i, byk olaslkla yakn gelecekte problemli olacaktr.

Refah Partisi
RP politik parti olarak faaliyet gsteren popler slamc hareketler kategorisine ok uygun
dmektedir.30 rgtlenmesini her biri siyasallam unsurlar zerine kurmakta; destek
salamak iin ideolojik siyasal arlara bavurmaktadr. Temel hedefi, slamc bir toplum
ve devlet kurmaktr.
RP, 1972 ylnda N ecm ettin Erbakann kurduu Milli Selamet Partisinin (MSP) devam
dr. MSP 1973-80 aras parlamentoda temsil edilmi, bir kez 1974 ylnda C H P lideri B
lent Ecevitin, 1975 ve 1977 yllarnda ise iki kez APden Sleyman Demirelin babakan
lnda olmak zere farkl koalisyon hkm etinde yer almtr. MSP 1981 ylnda aske
ri ynetim tarafndan kapatlm, 1983te RP olarak yeniden ortaya kmtr.
RPnin yalnzca ye says deil, parti rgtnn yaplanmas ve etkinlii asndan da dier
siyasal partilerden stn olduu konusunda medyada byk lde gr birlii vardr.
Gerekten de parti, gcn, iyi rgtlenmi ve hzl tepki veren ye tabanndan almaktadr.
Yksek motivasyonlu, disiplinli ve partiye iten bal aktivistler, siyasal davalarnn Allah ad
na bir grev olduuna inanmaktadrlar. Yerel topluluklar dzeyinde almakta, kentlerdeki
her mahalleyi, soka, ev kmesini ziyaret etmekte, her semen ve ailesi hakknda tek tek bil
gi edinmekte, bu verileri deerlendirmekte ve sorunlarna zm bulmaktadrlar. Evleri g
nn her saatinde ziyaret edebilen bir kadn ordusu da iinde olmak zere, gen aktivisder,
kk topluluklara szmakta partinin balca gcn oluturmulardr. Gazeteciler, parti r
gtnn sanki her an bir seim olacakmasna srekli istim stnde olduunu, etkinlikle
rini zenle planladklarn, her aktivistin ve her aktivist grubunun grevlerinin inceden ince
ye belirlendiini ve bunlarn almalarnn egdmlendirildiini yazyorlar.31
RPnin taban rgt kitleye temel ey sunmaktadr: Bunlardan birincisi; bireylerde, 30. Zubaida, S., slam,
the P eople a n d the
toplum da ve lkede neyin yanl olduunu ve bunlar dzeltm ek iin ne yaplmas gerek
State, M. Tauris,
tiini anlatan ak, basit, ama ok kapsaml bir ideolojidir. kinci olarak aktivistler, yoksul Londra, 1993, s. 50.

lara salk bakm ve tbbi yardm, ocuklarn ev devlerine vardm, i bulmada destek, yi 31. akr, R., N e eriat
n e Dem okrasi, Metis
yecek, vakit ve eitli ihtiya maddeleri gibi baz maddi karlar salamaktadrlar. Sunulan
Yaynlar, stanbul,
larn sonuncusu ve en nemlisi de; sradan insanlarn gnlk yaamdaki zorluklarna kar 1994, s. 51-59.
 anlay, ilerine ve mcadelelerine kar sayg ve sem paddir. Bylece kiisel bir yaknlk,
sevgi, dostluk ve arkadalk atmosferi yaratlmaktadr. ekici bir ideoloji, maddi kar ve
sempatiden oluan bu bileim, ie yaramaktadr. Dier siyasi partiler ise ayn derecede
inandrc deillerdir. Faaliyetleri daha ok kendi karlarna dnktr, tabandaki halkn
maddi ve manevi sorunlarna dikkat ve ilgileri dktr.
lke apnda RP oylarnn dalm hom ojen deildir. Blgesel, snfsal ve etnik farkllk
lara bal olarak ciddi oranszlklar, krsal ve kentsel oy verme rntlerinde byk farklar
grlmektedir. MSPnin ilk kez katld 1973 genel seimlerinin analizi, partinin perfor
mansnn Dou ve O rta Anadoluda ulusal ortalamann stnde, Ege, Trakya, Akdeniz,
Bat Karadeniz kysnda zellikle zayf, stanbul ve evresi ile D ou Karadeniz illerinde
ulusal ortalamaya hemen hemen eit olduuna iaret etm ektedir.32 21 vl sonra, 1994te,
RPnin oylarn toplam oylarn yzde 11,8inden yzde 19una ykseltmesine karn, bl
gesel dalm rntsnde bir deiiklik olmamtr.
Partinin desteinin blgesel yaps, dini ve etnik farkllklar erevesinde deerlendirilme
lidir. Balca M slman mezhepleri asndan durum ok aktr; Kltrlerini laik olarak
tanmlayan Alevi aznlk RPve oy vermemekte, bu da RPyi hemen tmyle Snni yap
maktadr. Etnik adan RPnin, Krt younluunun yksek olduu Gneydou ve kimi
Dou illerinde, ayrca dini muhafazakrln ve Trk milliyetiliinin kalesi olan O rta ve
dier D ou Anadolu illerinde gl bir destei vardr. Bu son iki yrede ekonomi yoksul,
kstl ve kapaldr; buralarda yaayanlar turizm ve 1980lerin ihracat arlkl byme stra
tejilerinin ky kentlerinde yaratt refaha ierlemektedir. Gene de, giderek basn-yayn
aralarnda daha grnr olmalar da dikkate alndnda, RP liderleri iin, birini gcen
dirmeden bu farkl topluluklara seslenmenin zamanla gleecei dnlebilir.
Baz gzlemciler, Trkiye balamnda genelde slamc hareketlerin tarallk, cehalet, yok
32. Landau, Jacob M., sulluk ve gerilikle ilikilendirilmesini reddederek, bunlar znde m odern, kentli ve ei
"National Salvation timli bir orta snf olgusu olarak yanstmay tercih etmilerdir.33 RPnin Trkiyenin en b
Party in Turkey," Asian
a n d A frican Studies, S. yk iki m etropoliten merkezi olan stanbul ve Ankarada belediye bakanlklarn kazand
8, 1976, s. 64-72; Trker Mart 1994 yerel seimlerinden beri, bu gr destekleyenlerin artt gzlenmektedir.
A lkan, "The National
Salvation Party in
Ancak bu konuda ciddi kukularm var. Birincisi, seim sonular nce MSP, sonra da
Turkey," Islam an d RPnin, 1973ten bu yana yaplan yedi seimde en yksek oy oranlarna sahip olduklar on
Politics in the M odern
ilin, lkenin sosyoekonomik adan en az gelimi illeri olduunu gstermektedir. kinci
M id dle East, Metin
Heper ve Raphael Isreli si, airetlerin, yar feodal toprak aalnn ve geleneksel tarikat alarnn hl ok gl
(der)., Croom Helm, olduu D ou ve G neydou A nadoluda, RPnin krsal alanlardaki oy oranlar kentlerde
Londra, 1984,
s. 102-110.
ki kadar yksektir. te yandan, RPnin kentlerde orta snf apartman sakinleri arasndaki
33. Esposito, John L., performans, gecekondulardaki performansndan ok daha dktr.34 Birok gzlemciyi
The Islam ic Threat: yanltan nokta, anlald kadaryla, artk varolardaki apartmanlarn mutlaka Batllam,
M yth o r Reality?,
O xford University Press,
orta snf bir konut tipi olmad gereidir. Son dnem lerde kk giriimciler, alt dzey
New York, 1992. memurlar, ii snfndan aileler ve muhafazakr kkenli, hali vakti yerinde gmenler va
34. DE, M ahalli id areler rolardaki yksek apartman bloklarna tanmaktadrlar.35 Eitimli RP aktivistlerinin, s
Seim i Sonular.
lamc i ve meslek adamlarnn birou da bu mahallelerde oturmaktadrlar. Son olarak,
35. Keyder, - Aye
nc, Istanbul a n d the sosyal snf farkllklarna bakmakszn, byk kentlerdeki gmen Krtler arlkla RPye
Co ncept o f W orld oy vermektedirler. Bu nedenle m etropoliten alanlarda RP destei, ok byk ounlukla,
Cities, Friederlch Ebert
V akf, stanbul, 1993,
kentli, alt-orta ve dk gelir gruplarn ve Krtleri harekete geirmekte ok etkin olan, si
s. 30. yasal adan aktif ikincil bir elite dayanmas anlamnda, periferal ve taraldr.
RP ideolojisinin hareket noktas, slam kktencilerinin slam toplununum zayfl ve ge Refah Partisi'nin ve
riliinin slamdan deil, Mslmanlarn Batnn egemenlii altnda olmasndan kaynak daha sonra Fazilet
Partisi'nin ar toplar:
land sasdr RP, slamn suniden canlanmasnn; maneviyata dn, Batl glere T. Erdoan, R. Kutan ve
kar mcadeleyi, lkenin bilim, sanavi se askeri gelimesine destek serilmesini gerektirdi M. Gkek M SAD
toplantsnda.
i dorultusundaki Nakibendi retiyle gr birlii iindedir RP politik syleminde
gii e ve hak ka daval sosyal sistemler arasna bir izgi ekmekte, gerek slamc dze
ni kincisiyle zdeletirmektedir Onlara gre gce daval bir sistem, belirsiz saldrganla
rn tehditlerine maruz se her an iddetli mcadele gerektiren bir cangPa benzer.

RP karlkl gvene dayanan, dzenli bir toplum saat etmektedir. Bu da hayatn her y
nn ayrntl, adil se mkemmel biimde yneten ilahi adalete (hakka) usgn saasarak
salanabilir. Ellis Goldberg ilahi adaletle ynetilen bir topluluk stndeki bu s rgunun,
36. G oldberg, E.,
gerek Protestan gerekse slam kktencilii iin tipik olduunu se kesfi se mutlak otorite
"Sm ashing Idols and
nin reddi paradigmasn ierdiini savunmaktadr 36 Nitekim, RP propagandas yoksul the State: The
Protestant Ethic and
Mslmau smren se aalayan, kokumu, adaletsiz toplumdaki baskc ynetimi ele Egyp tian Sunni
tirir. zm olarak slam sasnr ve birese bir davanak, bir g kas na, as n zamanda Radicalism ,
Com paring M uslim
da sorgusuz boyun eilmesi gereken mutlak bir otorite sunar. Societies: K now ledg e
a n d the State in a
1980lerin se 1990larn liberal ekonomik politikalarnn kanlmaz bir sonucu ekonomik
W orld Civilization, Juan
se sosyal eitsizliklerin artmas olmutur. Trkiye bugn diinsamn en arpk gelir dalm R. I. Cole (der.), Ann
Arbor, U niversity of
larndan birine sahiptir. Birok gzlemci, isizlik, sossal gsenliin olmamas, sosval hizmet
M ichigan Press, 1992,
lerin ktl se gerek kentsel, gerekse krsal alanlardaki sas gu soksullk gibi sorunlara ia s. 226.
ret etmektedir. RP politikaclarnn deyimiyle bu klelik sistemi, Bat emperyalizminin ve
Siyonist smrnn bir rndr. Bunun yerine alternatif bir ekonomik sistem, insan hak-
lanna saygy ve adil bir siyasal sistemi ieren adil dzen getirilmelidir. RP eitlik, sosyal
gvenlik, refah ve toplumsal adalet konulann tartmaya, sylemlerinde poplizmden ka
nma eilimindeki sol partiler de dahil olmak zere, btn dier siyasal partilerden daha
ok zaman ve enerji harcamaktadr. RPnin slamcl, Sufi slamn ve her zaman merkez
saa yakm kalan MSPnin siyasal geleneinden bir kaymaya iaret etmektedir. Devlete kar
yoksullarn tarafin tutmak Trkiyede bir slamc parti iin yeni bir olgudur.
zet olarak RP, 1980lerde gl bir taban olan devasa bir rgt oluturm utur. Dier
dini gruplar karsnda otonomisini glendirmi, kimi kez onlarn karlarn kendi kar
larna tabi klm, semen tabann geniletmi ve zengin bir propaganda mekanizmas ara
clyla yaygnlatrlan ideolojisini radikalletirmitir. Parti, dini hizmetler ve yardm hiz
metleri salayarak, lke ii ve dnda ticari balar oluturarak, hatta spor turnuvalar ve
dn trenleri dzenleyerek kurumsallama asndan yaratc ve koullara uyum sala
mada baarl olmutur.

Sonu
Bileenlerinde nemli rtmeler olsa da, Trkiyede siyasal slam ok eitli ve ok m er
kezlidir. O tonom bir erk taban olan hareketlerle, kamu kaynaklarndan yararlanmak iin
merkez sa partilere ve laik devlet kurumlarna bal olanlar arasnda bir aynm yaplabi
lir. RP ve ok paral radikal slamc iliki alar bunlardan birincisine, kurumsal slam ve
Sufi gruplar ise ikinci kategoriye girmektedir. kinci gruptakiler siyasal slam ile laik g
lerin kart taleplerini, kendi rgtsel hedefleriyle uyumlatrmakta ou kez glk ek
mektedirler. rnein, ynlarn ykselen dindarlk eilimi devletin dini grevlilerinin g
ve prestijini artrm, ama Sufi gruplarn DB ve H O larna szmas otonomilerini nem
li lde azaltmtr. Ayrca, RPnin iktidara ykselii, devlet taralndan yasal adan tek di
ni kurum olarak tannan D B nn dini yaam stndeki fiili tekelini tehdit etmeye bala
mtr. Laik devlet ile ykselen kktenci hareketler arasndaki ciddi bir atmada, tm y
le devletin himayesinde olan kurumsal slam laik rejimin yannda saf tutmaya ve siyasal s
lam bir sapma olarak reddetmeye zorlanabilir.
Ayn ekilde, RPnin gl bir siyasal hareket olarak ykselii, Cum huriyet dnem inde Su
fi slamn tartmasz liderlik roln zayflatmtr. RP ve eitimli slamclar arasnda b
yk etkisi olan entelektel gruplar, bilinli olarak tarikat balarn zayflatmay hedeflemi
lerdir. Merkez sa partilerden byle bir tehdit gelmemesi, ayrca kamu ynetimleriyle ili
kilerinden saladklar ok ynl karlar, baz Sufi gruplar laik partileri desteklemeye y
neltmektedir. Ancak bu ibirlii byk olaslkla giderek radikalleen siyasal slam hareke
ti iinde onlarn konumlarn daha da marjinalletirecektir.
Gerek devlet, gerekse Sufi slamn RP ve merkez sa partilere kar tutum lar kararsz o l
makla birlikte, kincisinin slamc hareketle karmak ilikileri bulunmaktadr. Merkez sa
partiler iktidara geldikleri zamanlarda periferal kltr, popler dini ve deiik dini gr
leri Trk siyasetinin ana gvdesiyle btnletirmeye ynelik politikalar benimsemilerdir.
te yandan, onlarn dini faaliyetlere saladklar destek, siyasal slamn ykseliine yardm
etmi ve imdi merkez sa partilerin toplumsal g tabann tehdit eden kktenci hareket
leri glendirmitir.
Merkez sa blok iinde liberaller ile muhafazakarlarn birbiriyle badatrlmas zor, farkl
grleri vardr. Liberaller bireycilii, giriimcilii, yenilii ve Trk ekonomisinin kresel
rekabet kapasitesini vurguluyorlar. Ayrca, devlet teviklerini kaldrmak, devlet harcamala
rn ksmak ve zelletirme gibi ksa vadede yoksullarn karyla elien antipopiilist p o
litikalar savunuyorlar. Bu olgu ve liberallerin kyl kltiirn hor grmeleri liberalle
rin kitleler tarafndan pek sevilmemesine yol amaktadr. Buna karlk muhafazakr grup
ve partiler, Trk tara kltrnn eitliki zelliklerine daha duvarldrlar. slam kktenci
liiyle mcadele iin kurumsal slamn glendirilmesi, Suf gruplarla yeni ittifaklar kurul
mas, popler ve milliyeti duygulara hitap edilmesi gibi grece geleneksel politikalarda s
rar etmektedirler. Muhafazakrlar yoksullara sempati ile, sradan insanlarn gnlk m
cadelelerine anlay ve sevgiyle yaklamakta, sorunlarna ilgi gsterm ektedirler.37 Liberal
yaklam ise medya dnyas, profesyonel ve teknokrat orta snf ve sekin iadamlarnn o
unluu iin daha ekici olmaktadr.
1996 sonuna varldnda, RP mevcut sisteme gerek bir alternatif imaj yaratmakta ciddi
ilerleme kaydetmitir. te yandan, bir dizi konjonktrel ve yapsal faktrn RPnin se
men tabannn daha fzla genilemesini engelleyici olaca dnlebilir. nce, parti he
nz slamc faaliyetler stnde mutlak bir etkinlie sahip deildir. kinci olarak da, lke
de artan etnik gerilim ve atlaklardan ciddi lde zarar grebilir. Nfusun bete birini 37. M azlish, B "The
Breakdow n of
oluturan Alevilerin gznde RP, ilerici, demokratik, sol eilimli Alevi kltrn tehdit Connections and
eden reaksiyoner bir gtr. Parti, D ou Anadolu ve m etropoliten merkezlerde kendisi M odern Developm ent,"
W orld D e velo pm en t 19,
ne oy veren Krt gruplarn ikyetlerini giderek daha ok seslendirmek durum unda kal
S .l, 1991, s. 32.
makta, ancak RPyi ayrlk Krtlerle ibirlii yapmakla sulayan milliyeti propaganda da 3B. Casanova, J P ublic
younlamakta ve partinin milliyeti tabann zayflatmaktadr. Ayrca, siyasal partiler ara R elig io ns in the M odern
World, University of
snda laikliin anlam konusunda byk farkllklar olmakla birlikte, RP dnda btn par
C hicago Press, ikago,
tiler bir slam devleti fikrine iddetle kar kmaktadrlar. Eer gerekirse bu partiler 1994, s. 211.

RPnin yenilgisi iin seim ve parlamento ittifaklar, onu iktidardan uzak tutm ak iin de 39. Atalay, B.,
Sanayilem e ve Sosyal
koalisyon hkmetleri oluturabilirler.
Deim e, D evlet
Laikliin en az temel anlam vardr: Kamu alan ile dini alann birbirinden ayrlmas, di Planlama Tekilat,
A nkara, 1983, s. 150;
ni inan ve uygulamalarn zayflamas ve dinin zel alana havale edilmesi.38 Trkiye ba Sibel zbu dun , "slam
lamnda, kurumsal slamdaki ok byk genilemeye ramen, fiili ynetim srecinde bu and Politics," s. 144;
Jam es Brow n, "Islam ic
ayrma sreci hemen hemen tamamlanmtr. Ayrca, kent orta snfnn ounluu iin Fundam entalism and
din gerekten de zel bir mesele olmutur. Bugn, gl dini duygularna karn Snni- Turkey," Jo u rn a l o f
P olitical a n d M ilitary
lerin ounluu, hatta RPve oy verenler iin bile, ayn zamanda hem dine hem de m o
Sociology, S. 16, Gz,
dern Trk Cum huriyetine ballk uzlaabilir hedeflerdir.39 1988, s. 239.

Sencer Ay ata, Prof. Dr.

Orta Dou Teknik niversitesi
Sosyoloji Blm retim yesi
 z
* I aman /aman dramatik kopularn yaand, Bat'daki birka yzyllk toplumsal
gelimenin lkemi/de onyllara sdrlmaya alld son yz yln toplumsal-siyasal
tarihini;Trkiye insannn kulluktan tebaala, oradan da yurtttala doru bir yry
olarak zetlemek mmkn.
Bu yryn neresindeyiz? Sonuna yaklatk m, yoksa kuyruunu kovalayan kedi gibi,
durduumuz yerde mi dnyoruz?
Bu kitaptaki yazlar "zor zanaat" olan yurttala doru 75 ylda katedilen yolu, bu yolda
nmze kan tarihsel, toplumsal, ideolojik engelleri; ayrca birey olarak yurttalk yolunda
"ev devimizi" yapp yapmadmz ve kimlik araymz sorguluyor.
75 ylda Tebaa'dan Yurtta'a Doru kitabnda on dokuz bilim insannn konuyu deiik
baklardan, eitli boyutlaryla inceleyen yirmi bir yazs yer alyor. Bu niteliiyle kitap,
sadece yrnen yolun deil, eitli renkleriyle fikirlerin ve gncel tartmalarn da bir bilanosu.

9789757306399

T RK YE BAN K ASI

STANBUL
MENKUL KIYMETLER
BORSASI