Historic@ Nr1

Czasopismo naukowe doktorantw historii
Uniwersytetu Rzeszowskiego
Historic@
Zesp redakcyjny: Bartomiej Szegda (redaktor naczelny),
Anna Sok, Magdalena Tobiasz, Marcin Krzanicki,
Pawe Rg, Andrzej Budziwojski.
Projekt graficzny: Pawe Rg, Andrzej Budziwojski.
Korekta: Anna Sok, Magdalena Tobiasz.
Skad i amanie: Marcin Krzanicki.
Adres: Instytut Historii, Al. Rejtana 16 c, 35-959 Rzeszw

tel. (0-17) 872 13 03, fax. (0-17) 872 12 85
e mail: historia@op.pl
http:// www.studia_doktoranckie.republika.pl/
Spis treci
Sowo wstpne J.M. Rektora UR
A r t y k u y ..............................................................................................................................4
Anachoretyzm jako pierwotna forma monastycyzmu w III-V w.........................................................5
Olga Cyrek
Rola Kocioa katolickiego w podtrzymywaniu i utrwalaniu wiadomoci narodowej mieszkacw
Rzeszowa w drugiej poowie XIX i pierwszej poowie XX wieku *.................................................16
Wacaw Wierzbieniec
Zapomniane galicyjskie niebo 1914 - 1915........................................................................................29
Andrzej Olejko
Stosunki polsko-austriackie w latach 1918-1924 w wietle wczesnej prasy polskiej.....................41
Anna Mokrzyska
Narodziny i cechy autorytaryzmu w Austrii w oparciu o literatur oraz wczesn pras polsk......57
Magdalena Tobiasz
Programy nauczania historii w Jdrzejewiczowskiej szkole redniej oglnoksztaccej...............69
Anna Sok
Pastwa skandynawskie a alianci w drugiej wojnie wiatowej..........................................................81
Teresa Folga
Udzia rzeszowskiego Stronnictwa Demokratycznego w Referendum Ludowym w 1946 roku.......96
Andrzej Budziwojski
Akcja WISA w polskiej historiografii krajowej.........................................................................101
Krzysztof Bortnik
Europejski wymiar polskiej polityki zagranicznej po 1989 roku.....................................................122
Dorota Semkw
Dzieje narolskiego paacu osiw....................................................................................................134
Magorzata Rebizant
M a t e r i a y ......................................................................................................................144
Stany Zjednoczone Ameryki a Republika Ukrainy. Drogi owiaty polonijnej, na przykadzie dwch
dokumentw.....................................................................................................................................145
Andrzej Bonusiak
Historia n i e c o l u n i e j .........................................................................155
Logika i rzeczywisto.....................................................................................................................156
Historic@ 3
S owo wstpne Jego Magnificencji
Rektor a UR pr of. Wodzimierza Bonusiaka
Z satysfakcj witam inicjatyw doktorantw kierunku historii Uniwersytetu Rzeszowskiego

powoania czasopisma naukowego Histori@". Modzi, ambitni historycy prezentuj na jego
amach rezultaty swych pierwszych docieka naukowych. S one w wikszoci oparte o literatur
przedmiotu, ale wiadcz o dobrym ju opanowaniu przez autorw warsztatu naukowego. Mam
nadziej, e ta inicjatywa zostanie pozytywnie przyjta przez grono historykw i zaowocuje seri
wydawnicz, w ktrej swe artykuy i studia bd publikowali take doktoranci historii z innych
polskich uniwersytetw. W obecnym numerze znalazy si artykuy dwu doktorantw
habilitowanych z Uniwersytetu Rzeszowskiego. Sdz, i naley zachowa jednolity charakter
pisma i winno ono umieszcza wyniki bada tylko doktorantw. ycz zespoowi redakcyjnemu
wytrwaoci w przygotowywaniu kolejnych numerw pisma oraz jego wzbogacanie o nowe dziay,
przede wszystkim o recenzje prac ich starszych kolegw. Zapewniam, i wadze Uniwersytetu
Rzeszowskiego bd wspiera t nowatorsk inicjatyw.
Rektor
Uniwersytetu Rzeszowskiego
Prof. dr hab. Wodzimierz Bonusiak
Historic@ 4
Ar tykuy
Historic@ 5
A nachoretyzm jako pierwotna for ma
m o n a s t y c y z m u w I I I - V w.
Olga Cyrek
Historic@ 6
Anachoretyzm jako pierwotna forma monastycyzmu w III-V w.
Mwic o anachoretyzmie trzeba zaznaczy, i pierwsi anachoreci czerpali wzory z ju

istniejcych quasimonastycznych form ycia staroytnego. Pierwsz grup, ktra przypominaa
pniejszych mnichw byli esseczycy sekta ydowska dziaajca w I w. p.n.e. nad Morzem
Martwym w okolicach Qumran1. Ich ycie oparte na wsplnocie dbr i bezwzgldnym poddaniu si
woli przeoonego, zabezpieczone byo dziki pracy wasnych rk. Oczywicie ruch esseczykw
mia inne podoe ni monastycyzm chrzecijaski. Wsplnota tworzca sekt esseczykw bya
oparta na elicie kapanw, natomiast mnisi wyznajcy Chrystusa to przewanie ludzie wieccy2.
Sowo mnich etymologicznie wywodzio si z aciskiego sowa monachus, a to z greckiego
monachos (samotnik). Pojcie to byo zbyt oglne, std pojawiy si inne okrelenia mnichw
jak: anachoreta, wywodzce si od greckiego sowa anachoretes (czowiek usuwajcy si na
ubocze, yjcy w odosobnieniu), eremita od greckiego eremites (od eremos pustynia)3.
Anchoretyzm najpeniej rozwin si w Egipcie w IV-V w. i jest to by moe najwaniejsza
faza w caym ruchu staroytnego Wschodu. Istniay tu rne formy ascezy lecz najsurowsza
panowaa w gminach palestyskich4. Tam bezwzgldnie wyrzekano si maestwa i kariery
zawodowej oraz preferowano izolowanie si od spoecznoci ludzkich. Pocztkowo czyniono to we
wasnym domu, we wzgldnych luksusach, by w kocu cakowicie opuci swoje mieszkanie.
Takie odizolowanie si od ludzi i wyciszenie pozwalao na gbsze przestudiowanie Pisma
witego5. Egipt sta si obiektem zainteresowania dla autorw apoftegmatw, ktrzy chtnie pisali
zwize historie na temat ascetw yjcych w tym kraju. Na pierwszy rzut oka wida, e czya ich
wszystkich rezygnacja z maestwa i ujarzmianie ciaa poprzez wiczenia ascetyczne.
Wstrzemiliwo bya najbardziej popularna, ale trzeba byo uwaa by jej praktykowanie nie
stao si czym przekraczajcym ortodoksyjno6. Opuszczano swe dotychczasowe rodowisko
spoeczne, by w penym tego sowa znaczeniu wyrzec si dbr doczesnych7.
Niektre jednostki nie mogc wytrzyma samotniczego trybu ycia czyy si
w kilkuosobowe grupy. Nie byy to skrajne formy ascezy, bo w grupie zachowywano majtek
a take zajmowano si prac przynoszc zysk.
W Egipcie tworzya si dynamiczna religijno, zmieniajca si w zalenoci od
okolicznoci politycznych. Asceza w tych rodowiskach bya bardzo popularna ze wzgldu na dug
tradycj pogask. Nawizywano do pogldw Platona o niemiertelnej duszy wizionej
w miertelnym ciele, ponadto widoczny by wpyw gnozy i innych dualistycznych systemw
filozoficznych. Aby uwolni czynnik intelligibilny od materialnego wizienia naleao narzuci
ciau nakaz wstrzemiliwoci, zakaz spoywania pokarmw misnych czy picia wina 8. Uciekajc
jak najdalej od siedzib ludzkich mnisi zamieszkiwali w skarpach lub cianach ska, zwanych
wadi, w ktrych znajdowao si po kilka komr grobowych. To zgrupowanie mnichw zwane
monasterionem obejmowao kilkanacie pustelni, oddalonych od siebie o kilkanacie mil.
Domestica tworzono te w kamienioomach, a odpowiednia odlego gwarantowa miaa ascetom
spokj w modlitwie. Mnisi pocztkowo nie udawali si na pustyni, lecz w okolice grzyste. Sowo
oros pierwotnie oznaczao gr, a dopiero potem sowa tego zaczto uywa na oznaczenie
pustyni. Std wanie pochodzio podobiestwo midzy sowami oros a eremos. Eremit by
czowiek yjcy na pustyni, ale z czasem okrelenie oros rozcignito na wszystkie miejsca gdzie
1
M. Kumor, Historia monastycyzmu chrzecijaskiego, t. 1, Krakw 1993, s. 12.
2
Ibidem, s. 15.
3
J. Koczowski, Wsplnoty chrzecijaskie w tworzcej si Europie, Pozna 2003, s. 46.
4
M. Kumor, op. cit., s. 28.
5
Ibidem.
6
Apoftegmaty Ojcw Pustyni, w: Pisma starochrzecijaskich pisarzy, t. 33, z. 1, red. M. Starowiejski, Warszawa
1986, s. 23.
7
E. Wipszycka, Wprowadzenie do: w. Antoni, ywot. Pisma ascetyczne, rMon 35, red. M. Starowiejski, Tyniec-
Krakw 2005, s. 13.
8
E. Wipszycka, Wprowadzenie, op. cit., s.17.
Historic@ 7
yli anachoreci9. Apoftegmaty Ojcw Pustyni czsto cytoway sowa jakie mieli sysze mnisi,
ktrzy zostali wezwani do powice. Abba Arseniusz (354-ok.449), usysza sowa: Arseniszu,
uciekaj od ludzi, a bdziesz zbawiony10. Na pocztku nie istniay adne formy organizacyjne, nie
zrywano z cywilizacj miejsk. Nowy nurt w monastycyzmie zapocztkowa dopiero w. Antoni
(ok.250-356). Cakowicie zerwa ze wiatem i to skonio wielu innych ludzi do porzucenia swych
rodzinnych domw11. Wsplnoty eremickie nie przyjmoway adnych regu i odrzucay
jakiekolwiek kierownictwo12. Przechodzenie z jednej spoecznoci do drugiej byo czym
naturalnym i charakterystycznym dla ludzi o dynamicznym usposobieniu13. Tworzyy si rne
grupy, ktrym nadawano nazwy, np. mionicy trudu (philoponoi), czy te gorliwi
(spudaioi)14.
Anachoretyzm by typowym ruchem mskim, kobiety rzadko podejmoway si takiego
sposobu bytowania, gdy wizao si to z niedogodnociami przerastajcymi moliwoci mniszek15.
Nie byo ich w takich orodkach ycia mniszego jak Sketis czy Nitria. Mniszki byy bardziej
skonne wiza si w grupy ni mnisi i yy w miastach, gdzie miay wszystko, co potrzebne im
byo pod wzgldem materialnym16. Chrzecijastwo szczeglnie utrwalio si w miastach, gdzie
widoczny by wpyw ludnoci ydowskiej i helleskiej. Wielu jednak zapalecw yo na odludziu,
w cakowitej samotnoci. Wkrtce doczali do nich modsi mnisi pragncy ich naladowa. Std
czstym zjawiskiem byo tworzenie si grup uczniw wok starszego ojca 17. Trzeba pamita
jednak, e wielu Ojcw Pustyni trzymao dystans w stosunku do modszego pokolenia. O abba
Ammoe (V w.) mwiono, e kiedy szed do kocioa, nie pozwala swemu uczniowi i obok
siebie, ale za nim i z daleka; a jeli ten si zblia, aby si poradzi do swoich myli, starzec gdy
tylko mu odpowiedzia, zaraz go znowu oddala (...)18. Bracia okazywali si jednak przydatni
w chorobie starca, gdy potrzebowa ich pomocy. Uczniowie czsto zmieniali swych mistrzw
a grupy mnisze szybko si rozpaday19. Abba nie by twrc adnej reguy i nie mg by
przeoonym w stosunku do swych uczniw. Pewien brat pyta abba Pojmena: Mieszkaj ze mn
bracia: czy kaesz mi by ich przeoonym? Starzec mu odrzek: Nie: ale ty pierwszy czy to, co
naley, a oni, jeeli d do ycia wiecznego, niech sami o siebie si troszcz.(...)20.
Niespokojne czasy popychay do tego by ucieka na pustyni i tam realizowa swe
powoanie, daleko od problemw wieckich zwizanych z wojnami toczonymi przez Imperium
Rzymskie. Wielu chronio si tam ze wzgldu na wysokie wiadczenia podatkowe, czy uciekajc
przed wojskiem i przeladowaniami21. w. Antoni uwaa, e (...) czowiek, ktry mieszka na
pustyni i trwa w skupieniu, wolny jest od potrjnej walki: o such, o mow i o spojrzenie. Musi
jedynie walczy o serce22. Pustynia zwizana bya z niedogodnociami i wielu ojcw zdawao
sobie z tego spraw, a Gelazy (V w.) usysza wewntrzny nakaz: Na pustyni nie pi si pod
dachem, ale na powietrzu: i ty wic tak pij23. Ojcowie byli bezlitoni nawet wobec wasnych
9
Ibidem, s. 26.
10
Apoftegmaty Ojcw Pustyni 1(39), op. cit., s. 89.
11
E. Wipszycka, Wstp: Egipt ojczyzna mnichw, w: Apoftegmaty Ojcw Pustyni. Pisma starochrzecijaskich
pisarzy, t. 33, z. 1, red. M. Starowiejski, Warszawa 1986, s. 23.
12
13
Ibidem, s. 29.
14
E. Wipszycka, Wstp: Egipt ojczyzna mnichw, op. cit., s. 24.
15
16
Ibidem, s. 47.
17
Ibidem, s. 29.
18
Apoftegmaty Ojcw Pustyni 1 (130), op. cit., s. 108.
19
20
21
22
23
Ibidem 6 (181), s.125.
Historic@ 8
wspbraci. Gdy do abba Ammoego (V w.) przyszed brat w sprawie rady i poprosi go o sowo,
starzec mu jednak przez siedem dni nie odpowiedzia24. Unikanie ludzi byo zwizane z unikaniem
jakichkolwiek namitnoci i wzburzenia. Abba Biare dawa rad uczniowi: Id i staraj si
powciga swj brzuch oraz ilo pracy rcznej, jak wykonujesz, a siedzc w celi unikaj
wzburzenia; i tak bdziesz zbawiony25. Niech do odpowiedzialnoci za kogokolwiek to czynnik
skaniajcy niektrych do udania si na pustkowie ju w latach modoci. Niedaleko Nikopolis
saw mia pewien starzec, ktry (...) do mierci mieszka w pojedynczej celi, mimo e na staro
mia ju uczniw; a wiczy si zwaszcza w tym, eby nie mie dwch tunik i nie troszczy si
o jutro, ani za siebie, ani za innych a do mierci (...)26.
W 1. po. III w. Koptowie zafascynowani now religi przyjli j, ale rwnoczenie
zachowali sw wasn kultur i jzyk, co pniej utrwali monastycyzm. Gdy ruch anachoretyczny
zacz powstawa w 2. po. III w. to wykorzystywa lokalne tradycje i dziki temu trafi do
wiadomoci tutejszych mieszkacw27. Egipt w IV w. gboko przeniknity zosta przez
chrzecijastwo, a wpyna na to arliwo tutejszych ludzi, temperament mieszkacw wsi,
ktrzy nie byli przywizani do pogastwa28. Od IV w. zaczyna si tryumfalny rozwj nowej wiary,
od wydania w 313 r. edyktu mediolaskiego szybko rosa liczba wiernych, ale ich gorliwo budzia
wtpliwoci. Coraz bardziej ycie religijne ulegao zewiecczeniu, wobec czego zrodzi si oddolny
ruch bdcy w opozycji nawet wobec hierarchii kocielnej. Niektrzy indywidualici wybierali
sobie z nakazw etycznych, to co uwaali za praktyczne lub wygodne29.
Protest wobec tego wiata zrodzi si dlatego, e ludzie przesiknici gbok wiar nie byli
wstanie pogodzi ycia religijnego z obowizkami wieckimi. Tacy asceci rezygnowali z dbr
doczesnych powicajc si modlitwie. W rdach pochodzcych z Egiptu okrela si ascetw
mianem apotaktikoi (ci ktry si wyrzekaj). Sami nie podlegali adnemu kierownictwu, bo
silna bya obawa przed sformalizowaniem ruchu30. Na uwag zasuguje fakt, e ruch zrodzi si nie
wrd hierarchii kocielnej, bo przecie bya ona zaprztnita sprawami tego wiata, ale wrd
ludzi wieckich oddalajcych si od tego wiata i dotychczasowych obowizkw. Wyraao si to
w niechci do publicznych urzdw31. Niektrzy asceci nie mogli pogodzi penienia suby Bogu
ze sub blinim. Abba Makary ze Sketis (ok. 300-390) doradza swemu uczniowi: (...) Jeli wic
chcesz odda si samotnej modlitwie, id w gb pustyni, do Petry, a tam znajdziesz skupienie32.
Modlitwa odbywaa si w rnych porach nocy i dnia, bya niezbdn form ascetyczn i aden
anachoreta nie mg si jej wyrzec33. Gocie odwiedzajcy anachoretw czasami byli niechtnie
przyjmowani. Starzy anachoreci woleli sami przyjmowa drobne dary ni urzdza u siebie jakie
uczty. Abba Jakub (po. V w.) zaleca, e (...) lepiej jest gocinno przyjmowa ni wiadczy34.
Mczyni uwaajcy si za ascetw nazywani byli monazontes i tworzyli odrbne grupy
yjce wasnym yciem. Grupy kobiet za zwano parthenai i byy one popularne w Edessie,
Jerozolimie, Antiochii i Aleksandrii. Zrodzia si ch naladownictwa mczennikw, std
propagowano biae mczestwo, zwizane z wyrzeczeniem si doczesnych spraw. Now
kategori ludzi wierzcych stanowili celibatariusze i to uwaano wanie za mczestwo. Osoby
podejmujce taki tryb ycia traktowane byy jako forma porednia midzy laikatem a hierarchi
24
Ibidem 4 (133), s. 109.
25
Ibidem (173), s. 120.
26
Ibidem 5 (180), s. 124.
27
28
Ibidem, s. 30.
29
Ibidem, s. 32.
30
E. Wipszycka, Wstp, op. cit., t. 33, z. 1, s. 24.
31
32
Apoftegmaty Ojcw Pustyni 22 (475), s. 195.
33
34
Apoftegmaty Ojcw Pustyni 1 (395), s. 172.
Historic@ 9
kocieln35.
W nowych czasach gorliwo chrzecijan nie bya ju taka, jak za czasw przeladowa,
wiara ulega spyceniu36. Mnisi chcc modli si w ukryciu i pozosta anonimowymi, niewiadomie
poprzez swj autorytet przewodzili masom37. Jednak nadal nie otwierali nikomu drzwi do swoich
cel, nawet monym tego wiata i kapanom. Arseniusz tylko przez porednika rozmawia
z arcybiskupem38. Sam nie opuszcza celi i jego sprawy zaatwiali inni39. Abba Teodor z Ferme
(przeom IV i V w.) gdy kto do niego przychodzi potrafi nawet trzy dni nie wpuszcza gocia do
swej celi, pozostawiajc go pod drzwiami40.
Ruch ascetyczny stwarza wielkie moliwoci tym, ktrzy wywodzili si z niszych warstw
spoecznych. Wyrzekali si rzeczy materialnych, ale zyskiwali duchowe, std nazywano ich nawet
nosicielami Ducha witego (pneumatophoroi)41.
Monastycyzm przenika wszystkie warstwy spoeczne, i pod wzgldem geograficznym
zatacza coraz szersze krgi, zwaszcza na Wschodzie. Powstaway niezalene orodki ascetyczne,
a najstarszy orodek znajdowa si w Pispir (350 r.). Waciwy pocztek ruchu zapocztkowa w.
Antoni. Pod wpywem wstrzsu religijnego jaki przey po mierci rodzicw odda wszystkie dobra
materialne (trzysta arur dobrej ziemi) i rozda mieszkacom wioski42. Sam za poza domem
rozpocz ycie ascety, narzucajc sobie dyscyplin. Prbowa rnych sposobw zblienia si do
Boga, czyli modlitwy, rozwaania Pisma witego, surowej ascezy. Aby dobra do siebie
odpowiednie praktyki korzysta z dowiadczenia znanych autorytetw. Okoliczni chopi nadali mu
przydomek Teofil kochajcy Boga43. Antoni postanowi odej dalej od wsi, do grobowcw. I
nakazawszy pewnemu swemu znajomemu, by po wielu dniach przynis mu chleb, sam wszed do
jednego z grobowcw i zamknwszy wejcie, pozosta sam w rodku (...)44. Wkrtce uda si sam
w gb pustyni, by zazna wikszego spokoju, ale trzeba pamita e by w tym pionierem, bo
wrd ascetw nie istnia jeszcze taki zwyczaj45. Nastpnym miejscem pobytu bya opuszczona
forteca, jakich byo wiele na szlakach prowadzcych ku Morzu Czerwonemu. Tam czsto chronili
si onierze lub wdrowcy. Nie widywa si z ludmi, zamkn si od rodka i oddala nawet tych,
co mu wrzucali poywienie przez mur46. Gdy przychodzili jego znajomi, ktrym nie pozwala
wchodzi do rodka, czsto dniami i nocami przebywali na zewntrz47. Okoo dwadziecia lat
przey w taki sposb, wiczy si w ascezie, nie wychodzi na zewntrz, ani nie by widywany
przez innych. Wkrtce zebrao si wielu ludzi i wywayli drzwi si. Zacz wtedy otacza si
wieloma brami, bdc ich ojcem duchowym. Niewiadomie sta si on twrc pierwszego orodka
monastycznego, (...) powstay i w grach pustelnie, i pustynia staa si miastem mnichw (...)48.
Budowano pojedyncze cele lub drono specjalne komory w kamienioomach a kady sam wybiera
sobie miejsce zamieszkania i indywidualny sposb ycia. Wszystkich czy autorytet pustelnika49.
Nie mia on formalnego stanowiska wrd spoecznoci mniszej, niemniej do niego udawano si po
35
M. Kumor , op. cit., s. 34.
36
Ibidem, s. 33.
37
Ibidem, s. 34.
38
39
Ibidem 21 (59), s. 91.
40
Ibidem 3 (270), s. 146.
41
42
E. Wipszycka, Wprowadzenie, w: w. Antoni. ywot. Pisma ascetyczne, rMon 35, red. M. Starowiejski, Krakw
2005, s. 15-16.
43
w. Atanazy, ywot w. Antoniego 4, op. cit., s. 81.
44
Ibidem 8, s. 85.
45
Ibidem 11 s. 88.
46
47
48
Ibidem 15, s. 91.
49
Historic@ 10
rad w trudnych sprawach, traktujc go jako arbitra i wzr do naladowania50. Jego ycie nie byo
cakowit izolacj wiata, bo byy okresy gdy wmiesza si w polityk i podrowa do
Aleksandrii51. Zainteresowali si nim moni tego wiata. (...) Gdy Konstantyn August i jego
synowie Augustowie Konstancjusz i Konstans dowiedzieli si o nim, napisali do niego jak do ojca
i prosili, by im odpisa. Ale on nie ceni tych listw, ani si nimi nie cieszy 52. Pustelnik nie mg
wytrzyma napywu tumw, szczeglnie dranio gdy musia uczestniczy w rozprawach
sdowych. Postanowi opuci swoje dotychczasowe miejsce zamieszkania i uda si w gb
pustyni.(...)53. Uda si bliej Morza Czerwonego i w dolinie Wadi Araba, u podna gry Qolzum
sprawi sobie now siedzib54. Tam doradza cesarzom: Konstantynowi Wielkiemu i jego synom
Konstancjuszowi I i Konstansowi II. Zmar w wieku okoo 105 lat55. Przed mierci postanowi
opuci swe miejsce zamieszkania poniewa ba si, e jego ciao stanie si obiektem kultu56. Po
jego mierci dwaj bracia pochowali w tajemnicy jego ciao, by nikt o tym pochwku si nie
dowiedzia57. Zupenie inny obraz w. Antoniego wyania si z greckiego zbioru opowiada
zwanego Gerontikonem (Ksiga Starcw). Przedstawiono go tam nie jako heroicznego, lecz
jako penego umiaru, dobrotliwego nauczyciela, potraficego poartowa58. Antoni by pierwszym,
ktry pokaza oryginalne formy ascezy. Jego nastpcy rygorystycznie podchodzili do zasady
oddalenia si od wiata, a niektrzy nigdy z ludmi si nie kontaktowali59. Bezporednimi
nastpcami Antoniego byli m.in. Makary Egipski czy Pambon60.
Dolina Nitryjska (Wadi Natrun) znajdujca si na Pustyni Zachodniej staa si miejscem,
gdzie byo najwicej ascetw. Nie byo tu grot czy naturalnego schronienia, wobec czego budowano
sobie cele-chatki, a w kadej z nich yo kilku braci61. Najwiksze znaczenie miay trzy osiedla:
Nitria, Cele (Kellia) i Sketis62. W 305 r. w Pispir powsta pierwszy orodek monastyczny
znajdujcy si okoo 30 mil od Nilu. Abba Ammun pozostajcy pod wpywem witego Antoniego
zaoy orodek w Nitrii na Pustyni Zachodniej gdzie yo pono 3500 mnichw63. Napywajce
tumy byy tak uciliwe, e nie dao si to pogodzi z yciem duchowym, wic Ammun stworzy
koloni mnisz Cele (Kelia) i tam bracia mogli by maksymalnie oddaleni od wiata. Abba
Helladiusz y w Celach dwadziecia lat (420 r.-440 r.)64. Cele stay si punktem docelowym po
przejciu okresu wstpnego w Nitrii65. W Nitrii chatki mnichw podchodziy pod same osiedla
ludzkie, co oznacza, e nie unikano kontaktw ze wiatem. Natomiast Sketis znajdowaa si
w znacznym oddaleniu od miejsc zamieszkanych66. Inny orodek anachoretyczny zaoony ok. 330
r. przez Makarego Wielkiego znajdowa si w Sketis w rodku Doliny Nitryjskiej (dzi Wadi
Natrun)67. Ze wzgldu na do du odlego dzielc Sketis od Cel (ok. 65 km), ycie tam byo
do uciliwe. Jednak wielu ludzi wieckich trafiao do atwo do Sketis gdy leaa ona akurat
50
Ibidem, s. 37-38.
51
52
Ibidem 81, s. 141.
53
Ibidem 84, s. 144-145.
54
55
Ibidem, s. 39.
56
57
Ibidem 91-92, s. 149-150.
58
E. Wipszycka, Wstp do Gerontikonu, w: w. Antoni. ywot. Pisma., op. cit., s. 229.
59
E.Wipszycka, Wstp, w: Apoftegmaty Ojcw Pustyni, op. cit., t. 33, z. 1, s. 23.
60
61
Ibidem, s. 49.
62
Ibidem, s. 42.
63
Ibidem, s. 42.
64
65
E. Wipszycka , Wstp, w: Apoftegmaty Ojcw Pustyni, op. cit., t. 33, z. 1, s. 25.
66
67
E. Wipszycka, Wstp, w: op. cit., s. 26.
Historic@ 11
na trasie wielu szlakw handlowych. Szybko jednak opuszczano te tereny, by zaoy w innym
miejscu trwalsze orodki68. Abba Anub (IV w.) wraz z rodzonymi brami przebywa w Sketis,
jednak po napadzie Mazykw i spustoszeniu Sketis odszed z nimi w inne miejsce zwane
Terenutis. Wida, e nie byli przywizani ani do miejsca, ani do autorytetw69. Dziao si tak
dlatego, e na Pustyni Zachodniej mnisi mieli do duo swobody pod wzgldem wyboru form
ascetycznych. Brak zalegalizowanej zwierzchnoci i regu nie oznacza, e nie byo adnych sankcji
karnych dla tych, ktrzy zachowywali si nagannie. Zdarzay si kary wizienia przeznaczone dla
niepokornych, czy te wykluczenia z grupy.
Byy te wrd mnichw przypadki onatych anachoretw. Maonkowie jednak za wspln
zgod rozstawali si i kade z nich na wasn rk podejmowao ycie ascetyczne.
Spord mnichw wywodzio si wielu znanych duchownych zostajcych biskupami i patriarchami,
a ich dowiadczenia z ycia anachoreckiego byy zapisywane jako swoiste reguy70. Ojcowie
pustyni byli wywicani na kapanw przez swych uczniw. Abba Izaak (IV i V w.) zosta
kapanem za spraw wspbraci, ktrzy go porwali i wywicili, pomimo e on sam by temu
przeciwny71.
Inaczej rozwija si ruch monastyczny w Palestynie, Mezopotamii sassanidzkiej, Armenii
czy Gruzji. Czsto uciekano tu na pustyni z powodu czsto powtarzajcych si przeladowa. Gdy
w Cesarstwie chrzecijanie uzyskali wolno, wielu religi traktowao jako przepustk do wysokich
urzdw, spycia si moralno wiernych, wobec czego wielu ortodoksw wybrao surow drog
celibatu, postw i nieustannych modlitw.
Grupy ascetw i dziewic wystpoway ju w IV w. w wikszych miastach tego regionu.
Z nich najwaniejszymi byy: Antiochia, Aleksandria, Edessa i Jerozolima72. W latach okoo 270-
280 zaczli przybywa pierwsi anachoreci do Palestyny. Gromadzili si na terenie Pustyni
Judzkiej, wybierajc na miejsce zamieszkania groty skalne lub budujc sobie chatki. Wok
znanych autorytetw gromadzili si uczniowie, co przyczynio si do powstania systemu laur. Nie
zmienia to faktu, e najbardziej ceniono ycie samotnicze a wasna pustelnia bya czym
najcenniejszym73. ycie samotnicze prowadziy te kobiety. Palladiusz wspomnia o pewnej
kobiecie w Jerozolimie, ktra nosia wosiennic i ya w zamkniciu74.
Palestyna to drugi region po Egipcie, gdzie pojawio si ycie monastyczne w IV w. Mnisi
gromadzili si przewanie wok miejsc znanych ze Starego Testamentu takich jak: Gra Synaj,
Gra Horeb, tereny wok Jerycha, Jordanu i Gry Nebo75. Osobne grupy tworzyy si te
w Betlejem, Jerozolimie wraz ze sawn Gr Oliwn76. Do wzrostu liczby ascetw przyczyni si
te ruch pielgrzymkowy, bo przecie Ziemia wita przycigaa wielu ludzi, ktrzy nie szczdzili
hojnej jamuny dla anchoretw. Z tymi terenami pocztkowo by zwizany w. Jan Kasjan (ok.
360-435), ktry jako mody czowiek wanie tu zdobywa pierwsze dowiadczenia
anachoretyczne77.
Anachoreci brali wzr z form egipskich, szczeglnie opierali si na autorytecie w.
Antoniego, np. w. Hilarion z Gazy (291-371), przebywajcy jaki czas u jego boku. Nastpnie
rozda on swj majtek i uda si na pustyni niedaleko Gazy. To jemu przypisuje si
68
69
70
M. Kumor, op. cit., s. 76-77.
71
72
M. Kumor, op. cit., s. 102-103.
73
Ibidem, s. 104.
74
Palladiusz, Historia Lausiaca 28, ed. Bartelink, rMon 12, 149, s. 142.
75
H. Dybski, Monastycyzm w Palestynie i Syrii w wietle rde patrystycznych IV i V w., Vox Patrum, 22 (2002),
t. 42-43, s. 112-113.
76
H. Dybski, op. cit., s. 114.
77
Ibidem, s. 116.
Historic@ 12
zapocztkowanie ruchu eremickiego w Palestynie, na pustyni pooonej wzdu wybrzea Morza

rodziemnego, oddalonej ok. 10 km od Maiumy78. Wikszo tutejszych ascetw przeznaczaa swe
majtki na korzy potrzebujcych. Tak postpi w. Chariton (ok. 350), ktry w Ziemi witej
wspomaga ubogich i eremitw mieszkajcych w grotach Calamon nad Morzem Martwym. Mnisi
skupiali si wok gwnej groty Charitona, tam schodzili si co tydzie na specjalne zebrania
liturgiczne79. Najbardziej znan osob w tym rejonie wydawa si by w. Saba (439-532), ktry
w latach modoci osiedli si jako eremita w grotach wwozu Cedron niedaleko Jerozolimy80.
Na terenie Syrii i Mezopotamii ruch ten rozpocz si ju od pocztku IV w. i wiza si
z ekstremizmem o wiele wikszym ni na innych obszarach. ycie monastyczne z tego rejonu jest
nam znane z dziea Teodoreta, biskupa Cyru (386-466) zatytuowanego Historia mnichw
syryjskich. Form eremick rozpowszechni na tym terenie w. Efrem (ok. 306-373). Stanowczo
odrzucano w Syrii maestwo, w przeciwiestwie do Egiptu, gdzie mnisi mogli posiada ony.
Tutaj oddalenie od wiata przybierao bardziej skrajne formy. Specyficzne warunki jakie panoway
w dioecesis Orientis zauway Teodoret z Cyru. Syri nazywa on obszary od Izaurii w Azji
Mniejszej po Palestyn i Arabi81. Niewiadomo kto by pierwszym mnichem w Syrii, by moe
abba Aones, jak twierdzi historyk Sozomen lub w. Hilarion, wedle relacji w. Hieronima82.
Indywidualistw syryjskich cechowao wielkie powicenie, a surowo ycia przejawiaa
si w zaniedbaniu wasnego ciaa, deniem do cakowitego wyizolowania si. Teodoret wspomnia
Symeona Starszego, ktry y samotnie w jaskini,83 ale by tak brudny i zaniedbany, e trudno byo
w nim rozpozna czowieka84. Mnisi wschodni mieli wiksz skonno do wdrwek ni
w Egipcie, gdzie budowano sobie cele na stae. ycie byo pene umartwienia i przejawiao si to
w skromnym posiku i ubiorze85.
W Syrii jeszcze zanim wyksztaci si ruch mniszy, znano inne grupy indywidualistw,
ktrzy praktykowali czysto. Nazywano ich Dziemi Przymierza86. Faza eremityzmu na tych
terenach utrzymywaa si niezwykle dugo, grupy mnichw zachowyway niezaleno od
klasztorw, byle tylko w indywidualny sposb szuka odpowiedniej dla siebie ascezy. Temperament
wschodni powodowa rozlunianie wizw w spoecznociach anachoretw, ktrzy przenosili si
z miejsca na miejsce. ycie ekstremistw byo cigym szukaniem bardziej odpowiedniego dla
siebie towarzystwa87. Powstaway grupy celibatariuszy, ktrych po syryjsku nazwano ihidaya
(pojcie to odnosio si do samotnika). Sowa ihidaya wkrtce zaczo oznacza to samo co
greckie pojcie monachos (mnich)88. Limnajusz chroni si za ogrodzeniem a drzwi oblepi glin,
by skutecznie odstraszy intruzw89. Anachoreci gromadzili si poza orodkami ludzkimi, daleko od
miast i wsi. yo si tam ciko, bez dostpu do ywnoci z powodu braku pl uprawnych.
Schronieniem mogy by tylko skay. Jakub (zm. ok. 338) z Nisibis y na szczycie gry. Gdy
w zimie klimat nie pozwala y pod goym niebem, wwczas ukrywa si w jaskini90. Abba Julian
raz mieszka w chatce, ktr zbudowa w krainie Partw zwanej Osroene91, innym razem
78
79
M. Kumor, op. cit., s. 105-106.
80
Ibidem, s. 107.
81
E. Wipszycka, Wstp, w: Teodoret z Cyru, Dzieje mioci Boej, rMon 7, s. 11.
82
83
Teodoret z Cyru, Dzieje mioci Boej VI, 1, s. 137.
84
Ibidem, s. 138.
85
86
E. Wipszycka, Wstp, op. cit., s. 10.
87
88
89
Teodoret z Cyru, Dzieje mioci Boej XXII, 3, s. 247.
90
Ibidem I, 2, s. 69.
91
Ibidem II, 1, s. 81.
Historic@ 13
w jaskini92. Piotr (Galata) nie rozpi namiotu ani nie wznis domku, lecz cay czas spdzi
w grobowcu. Grobowiec mia grne pitro, do ktrego przystawiano drabin, dla tych co chcieli
odwiedzi ascet93. Abba Jakub natomiast y pod goym niebem i naraa si na obserwacje gapiw
poniewa nie odgrodzi si adnym murem, nie skrywa si w adnej chatce czy namiocie94. Usilnie
starano si unika ciekawskich, jednak nie uniknito tumw, ktre podziwiay skraje formy ascezy,
nawet samobjstwa ekstremistw95.
Tryb ycia by dowolny, kady wybiera sobie wiczenia wedle swych si i moliwoci.
Abba Euzebiusz y na szczycie gry pod goym niebem96. Jakub nie chcia stawia sobie domu czy
namiotu ze skr, jak to robili niektrzy97. Rzadko podejmowano si pracy liczc na pomoc
okolicznych chopw. Zreszt anachoreci syryjscy byli zbyt wyczerpani postami by podejmowa
jaki wysiek fizyczny98. Na Wschodzie mniej ceniono prac fizyczn, co byo istotn rnic
w stosunku do Zachodu, gdzie miaa ona cel wychowawczy. Wschd zwraca uwag na emocje
i gbokie przeycia. Praktyki podejmowane przez Syryjczykw uwaano na Zachodzie za objaw
pychy, a formy ascetyczne byy tak surowe, e prowadziy do destrukcji fizycznej i psychicznej.
Wok wielkich autorytetw tworzyy si nieformalne spoecznoci braci. Jednak abba
chcc zachowa swoj autonomi duchow musia trzyma dystans midzy sob a brami budujc
dla nich osobne domki. Abba Publiusz z Zeugma nie chcia mie adnego towarzysza, wic
zbudowa dla swych uczniw osobne chatki, do ktrych udawa si czasami na wizytacj. Mia przy
sobie wag i sprawdza czy mnisi nie maj czego w nadmiarze99.
Na terenie Syrii czsto mona by spotka niewiasty wybierajce ycie pustelniczek. Do
nich naleaa Domnina oraz dwie pustelniczki: Marana i Cyra, ktre ok. 402 r. uday si na
odludzie. By uwolni si od ludzi zamiast drzwi zrobiy sobie w murze mae okienko100. Natomiast
w Antiochii znana bya Sabiniana ciotka w. Jana Chryzostoma, prowadzca ascetyczny tryb
ycia101.
Anachoreci na Wschodzie, jak nigdzie indziej byli zwolennikami surowoci w ascezie
i prawie cakowitego odosobnienia. Niemniej czste byy przypadki przechodzenia do ycia
klasztornego, a nastpnie znw do eremickiego. Taki idiorytmiczny rytm by jednym
z charakterystycznych rysw tego ruchu na terenach Bliskiego Wschodu.
Monastycyzm w Palestynie i Syrii w wietle rde patrystycznych

IV i V wieku.
Zakonne ycie rozpoczo si w IV w Egipcie. Na pocztku by to elitarny ruch, a wanie

w Egipcie nabra charakteru masowego. Rozszerzy si zwaszcza wrd ubogich chopw i tam
przybra radykaln posta. Wystarczyo p wieku by ten ruch obj ju cay Wschd. Wiele tysicy
ludzi prostych, a zwaszcza neofitw opuszczao swe dotychczasowe domy i podao na pustyni.
Dopiero tam moliwe byo ycie pene umartwie. Do wyboru takiej drogi ycia skania m.in. w.
Ambroy: Skoni wielu do wyboru ycia monastycznego i w ten sposb powstay klasztory (cele)
pustyni zaludniajcej si mnichami, ktrzy porzucili swe dotychczasowe ycie i mienie i zapisali
92
Ibidem II, 2, s. 81.
93
Ibidem IX, 3, s. 161.
94
Ibidem XXI, 32, s. 242-243.
95
96
Teodoret z Cyru, Dzieje mioci Boej XVIII, 1, s. 210.
97
Ibidem XXI, 3, s. 224.
98
99
Teodoret z Cyru, Dzieje mioci Boej V, 3, s. 131.
100
101
Ibidem, s. 435.
Historic@ 14
si do pastwa niebieskiego102.
Ruch przybra ogromne rozmiary na obszarach wschodnich dziki chrzecijanom koptyjskim.
Oprcz Egiptu te w Palestynie rozwijao si ycie zakonne w wielu orodkach, a zwaszcza wok
miejsc, ktre byy znane z Biblii. Znane s ze rde takie miejsca czstych pielgrzymek jak Gra
Synaj, Gra Horeb, tereny wok Jerycha: Tak wic o godzinie czwartej przybylimy na w szczyt
Gry Boej, witego Synaju, gdzie nadane nam zostao Prawo (...)103. Znana bya Gra Nebo, pod
ktr czsto udawano si w podr: Tak wic, aby ukoczy rozpoczte dzieo, ruszylimy
z popiechem na Gr Nebo (...) W miejscu tym jest za may kociek u stp nie Nebo, ale
innej, lecej jednak niedaleko od Gry Nebo. Mieszkaj tam liczni mnisi, prawdziwie wici,
ktrych zw ascetami (ascites)104. Z wielkim szacunkiem odnoszono si do miejsc bezporednio
zwizanych z dziaalnoci Jezusa, a najwaniejszym w oczach wczesnych ludzi bya Jerozolima.
To podkrelano w opisach pielgrzymek: Wyruszywszy zatem z Jerozolimy odbywalimy drog ze
witymi- to jest z kapanem i diakonami jerozolimskimi i kilkoma brami- to jest mnichami105.
Podkrelano te w rdach rol Betlejem, miasto cile kojarzce si z Chrystusem: W Betlejem
wszystkie te uroczystoci obchodzone s (...) przez kapanw, wszystkich duchownych i przez
mnichw (monazontes) zwizanych z tym miejscem wspaniale i z wielk radoci. W tej samej
godzinie, gdy wszyscy wraz z biskupem powracaj noc do Jerozolimy, mnisi ilu ich tam jest
czuwaj od rana w kociele w Betlejem odmawiajc hymny i antyfony, biskup koniecznie jednak
musi przebywa w tych dniach w Jerozolimie (...)106. W tych orodkach religijnego kultu tworz
si coraz wiksze skupiska mnichw. Zakadano w najbliszej okolicy klasztory, ktre syny
z prowadzenia ascetycznego trybu ycia. Mnisi oraz inni mieszkacy tworzcy te specyficzne grupy
mwili rnymi jzykami i reprezentowali odmienne typy kulturowe. Aby si lepiej zrozumie
tumaczono na acin teksty tym, ktrzy przybywali z Zachodu i chcieli zapozna si
z anachoreckim trybem ycia reprezentowanym przez Wschd. WItinerarium wspomniano
o lekcjach wykadanych przez uczonych mnichw: Kiedy czyta si lekcje, ktre trzeba czyta po
grecku, zawsze jest kto, kto tumaczy je na syryjski po ty, by cay lud by zawsze pouczany.
Rwnie ci, ktrzy mwi po acinie, to jest nie znaj ani greckiego ani syryjskiego, nie powinni
si martwi bo i oni te s nauczani, gdy s tu bracia i siostry znajcy grek i acin , ktrzy im
( wszystko) tumacz na acin107. Mnisi gromadz si z rnych prowincji, ale przewanie ze
Wschodu: Ju na wiele dni przedtem zaczynaj si gromadzi tumy nie tylko mnichw (...)
z rnych prowincji, to jest z Mezopotamii, Syrii, Egiptu i Tebaidy gdzie s liczni mnisi
(monazontes), lecz take z wielu i innych miejsc i prowincji (...) do Jerozolimy108. Hieronim
wspomnia jak w czasie wsplnych spotka sycha byo wrd gwaru rne jzyki: Po kolei
rozbrzmieway Psalmy w jzyku greckim, aciskim, syryjskim109. W tych miejscach na zbiegu
rnych kultur fundowano klasztory aciskie. Dwa mskie klasztory zostay ufundowane przez
dwie arystokratki rzymskie Melani Starsz i Paul. Zakon Melani Starszej powsta w 375 r. na
Grze Oliwnej. Z nim zwiza si Rufin z Akwilei (345-410), o czym wspomina w. Hieronim:
A poniewa brat Rufin, ktry zwizany jest ze mn nierozdzielnie mioci bratersk, przyby jak
powiadaj ze wit Melani do Jerozolimy110. Rufin z italskiej Akwilei by szlachetny pisano
o nim, e to czowiek rwnie szlachetny jak i ona i rwnie niezomny, ktry pniej otrzyma
102
Athanasius, Vita S. Antonii 14, 7, Sch 400, 174, tum. Z. Brzostowska: w. Atanazy Aleksandryjski, ywot witego
Antoniego. w. Antoni Pustelnik, Pisma, Warszawa 1987, 65.
103
Egeria, Itinerarium 3, Sch 296, tum. P.Iwaszkiewicz, O 13.
104
Egeria, Itinerarium 10, 8-9, Sch 296, 170, O 13, 157.
105
Egeria, Itinerarium 10, 3, Sch 296, 166, O 13, 155.
106
107
108
Egeria, Itinerarium 49, 1, Sch 296, 316-319, O 13, 228.
109
w. Hieronim, Epistula 198, 29, PL 22, 904-905, Czuj II, Warszawa 1953, 451.
110
Heronymus, Epistula 4, 2, PL 22, 336, Czuj I 15.
Historic@ 15
wicenia kapaskie. Trudno znale czowieka rwnie jak on mdrego i skromnego111. Klasztor
zaoony przez Paul znajdowa si w Betlejem. Od 387 r. przebywa tam w. Hieronim (347-420).
By on duszpasterzem mniszek betlejemskich. Ewagriusz z Ponticus zwraca si do niego w swych
listach: Wiem o Tobie, e jeste pasterzem wielu wic i umiesz pa bogobojne stado Betlejem,
niewielk cz z nich za pomoc kija, natomiast pozostae mnstwo za pomoc piszczaki112.
Z klasztorem Pauli mia kontakt te w. Jan Kasjan (ok. 360-435) , ktry na pustyni tebajdzkiej
rozpoczyna swe ycie monastyczne ok. 382 r. Sam o tym pisa: Bawic jeszcze w klasztorze
w Syrii, gdzie nas nauczono pierwszych zasad wiary, zaraz, skoromy zaczli nieco postpowa
i pragn wikszej doskonaoci, postanowilimy uda si do Egiptu i dotrze a do samej pustyni
tebajskiej, aby odwiedzi jak najwicej witych, o ktrych sawna wie rozesza si ju po caym
wiecie113. Szacunkiem wrd rnych grup spoecznych cieszy si w. Hilarion (291- 371)
pochodzcy z Tabatha lecej w pobliu Gazy.
111
Palladius, Historia Lausiaca 6,5, ed. Bartelink s.224, M 12, 195-196.
112
Evagrius Ponticus, Epistula 9, 1, M 1, 125.
113
Ioannes Cassianus, Collationes Patrum XI 1, SCh 54, 101, tum. L. Wrzo, POK 7, 9.
Historic@ 16
R ola Kocioa katolickiego
w podtrzymywaniu i utrwalaniu
wiadomoci narodowej mieszkacw
Rzeszowa w drugiej poowie XIX
i pierwszej poowie XX wieku *
Wacaw W ierzbieniec
* Fragmenty tego te kstu zostay wygosz one w formie referatu podczas midz ynarodowej konferencji na
Uniwersytecie w Presz owie zatytuowanej Cirkvi a ich vplyv na formovanie nrodnho vedomia nrodov
a nrodnosti v strednej Eurpe (19. storoie prv polovica 20. storoia), ktra odbya si w dniach 2-4 maja
2007 roku.
Historic@ 17
Rola Kocioa katolickiego w podtrzymywaniu i utrwalaniu wiadomoci narodowej mieszkacw Rzeszowa w drugiej
poowie XIX i pierwszej poowie XX wieku *
Uwagi wstpne
W XIX wieku na ziemiach polskich, podobnie jak w innych czciach Europy, nastpi proces
krystalizowania si tosamoci narodowej. Na terenie zaboru austriackiego, w ktrym znalaz si
Rzeszw, obj on nie tylko Polakw, ale take Ukraicw i ydw. W rezultacie,
z heteroetnicznego i wielokulturowego narodu szlacheckiego powsta nowoczesny nard polski.
Rozwojowi tego procesu na ziemiach polskich pozostajcych pod zaborami sprzyjaa uksztatowana
w XIX wieku koncepcja narodu jako wsplnoty kulturowej wsplnoty, odnajdujcej w kulturze
element jednoczcy dla narodu. Warto przy tym zaznaczy, e koncepcja ta zakorzenia si
wwczas rwnie w krajach podzielonych, np. w Niemczech czy we Woszech. Tosamo
kulturowa czca Polakw stanowia najwaniejszy rodzaj ich tosamoci zbiorowej. Inaczej
mwic, bya to krystalizujca si i pogbiajca coraz wyraniej wiadomo narodowa.
To ona w XIX wieku stanowia element integrujcy, gdy ziemie polskie byy podzielone
midzy zaborcw i niejednolicie rozwinite pod wzgldem kulturalnym i gospodarczym. Dziki
niej Polacy zachowywali poczucie przynalenoci narodowej. Widoczny szczeglnie w drugiej
poowie XIX wieku w poszczeglnych zaborach patriotyzm polski by tak silny, e czy
i umacnia Polakw w ich odrbnoci narodowej, a kult przeszoci narodu i wiara w jego
przyszo daway si niezbdna do przetrwania. Pozwalay te dy do odzyskania wasnego
pastwa, ktrego nieodzownym elementem, niejako wpisanym w krajobraz polskoci, by
Koci katolicki. Pomimo wczenia w trzy odmienne systemy zaborcze, Koci w istotny sposb
pomaga Polakom podkrela ich odrbno narodow jako podstaw do odzyskania w przyszoci
niezalenoci politycznej.
Na terenie zaboru austriackiego, podobnie jak w pozostaych zaborach, w drugiej poowie XIX
wieku, a take na pocztku wieku XX wystpowao zjawisko swoistego ycia kocielno-
narodowego. W rezultacie, patriotyczna religijno stawaa si czym w rodzaju pomostu czcego
religijno mas i narodow wiadomo. Jednoczenie obcowanie w yciu codziennym z osobami
innej narodowoci i wyznania na terenie zaboru austriackiego gwnie z Ukraicami obrzdku
greckokatolickiego i ydami wyznajcymi judaizm sprzyjao wytworzeniu si swoistego modelu
polskoci, a mianowicie wzoru Polaka-katolika1. W Rzeszowie identyfikacji poj Polak katolik
sprzyjao przede wszystkim obcowanie w codziennym yciu z ydami, utrzymujcymi mocno
podkrelan odrbno religijn i jzykow. Warto przy tym zaznaczy, e rwnie obecnie model
Polaka-katolika w autodefinicjach mieszkacw Rzeszowa jest bardzo widoczny.
Przykad Rzeszowa pozwala na przeledzenie w mikroskali zjawiska bardzo istotnego wpywu
Kocioa katolickiego na wiadomo narodow Polakw w drugiej poowie XIX i pierwszej
poowie XX wieku.
W okresie autonomii Galicji
W dobie autonomii Galicji Rzeszw nalea do miast redniej wielkoci o niejednorodnej

strukturze narodowociowej i wyznaniowej. Wikszo jego mieszkacw niemal przez cay XIX
wiek stanowia ludno ydowska. Dopiero w 1890 roku Polacy wyznania rzymskokatolickiego
zdobyli w Rzeszowie niewielk przewag liczebn nad ludnoci ydowsk. Polska ludno miasta
wyznajca katolicyzm liczya wwczas 6461 osb, co stanowio 54,1%, natomiast spoeczno
1
Por. A. Bocheski, Par refleksji o Polsce i wiecie. Wybr pism, Warszawa 1984, s. 24-25; J. Koczowski,
Chrzecijastwo polskie i jego tysicletnia historia, [w:] Nard Koci Kultura. Szkice z historii Polski, Lublin
1986, s. 252-254; J. Jestal, Tosamo narodowa Polakw, Rzeszw 2001, s. 190.
Historic@ 18
ydowska skadaa si z 5492 osb, stanowic 45,9% mieszkacw2.

Pozycja Kocioa rzymskokatolickiego w zaborze austriackim bya znacznie lepsza anieli
w zaborze rosyjskim czy zaborze pruskim, co w istotny sposb uatwiao Kocioowi
podtrzymywanie i utrwalanie wiadomoci narodowej Polakw. Wynikao to w duym stopniu
z faktu, e Austro-Wgry byy krajem katolickim oraz z tego, e w okresie autonomii Galicji
w zaborze austriackim istniay znacznie korzystniejsze warunki dla polskiego ycia narodowego ni
w pozostaych zaborach. Polacy dysponowali wasnym Sejmem Krajowym i samorzdem, mieli
swobodny dostp do urzdw i instytucji pastwowych, a w yciu publicznym mogli si
posugiwa jzykiem polskim. W rezultacie, o ile w zaborze rosyjskim i pruskim nasilajca si
antypolska polityka rzdw niosa zagroenie dla bytu narodowego i samego Kocioa, o tyle
w zaborze austriackim w Galicji w wyniku autonomii tej prowincji od lat szedziesitych XIX
wieku zaznaczya si wzgldna swoboda polskiego ycia narodowego. Na terenie Galicji nastpi
wwczas rozwj zgromadze zakonnych i katolickich instytucji dobroczynnych, widoczny take
w Rzeszowie. Rozwijao si czytelnictwo prasy katolickiej. Kocioowi przyznano rwnie kontrol
nad szkolnictwem, a w szczeglnoci umocniono wyznaniowy charakter szk publicznych. Za
porednictwem obowizkowej nauki religii katolickiej w szkoach, ktrej podlegaa modzie
polska wyznania rzymskokatolickiego, ksia mieli bardzo duy wpyw na proces wychowania
uczniw, w tym take wychowania w duchu polskiego patriotyzmu3.
Na terenie Galicji w dobie autonomii Rzeszw obok Krakowa i Lwowa sta si wanym
orodkiem polskich tradycji narodowych, ktre podtrzymywa i utrwala take Koci katolicki.
W miecie, stanowicym siedzib wadz administracyjnych powiatu rzeszowskiego oraz centrum
ycia religijnego rzymskokatolickiego dekanatu rzeszowskiego, czynne wwczas byy trzy
kocioy: koci parafialny, czyli fara, koci oo. Bernardynw oraz koci popijarski, czyli tzw.
studencki. W tym czasie pracowao w Rzeszowie okoo dwudziestu ksiy, zarwno wieckich, jak
i zakonnych, w wikszoci w charakterze katechetw szkolnych4.
Dla Polaka wyznania rzymskokatolickiego, przecitnego mieszkaca Rzeszowa, wiara
katolicka stanowia nieodczny element patriotyzmu. Uwaano, e ten, kto jest gorliwym,
uczciwym katolikiem, wyczulonym na potrzeby spoeczne, jest jednoczenie polskim patriot.
Wyrazem tego moe by chociaby stwierdzenie, zawarte w artykule opublikowanym
w miejscowym czasopimie Gos Rzeszowski 24 kwietnia 1989 roku:
Piknie i dobrze utrzymany koci jest chlub parafian, a zarazem wiadectwem ich gorcego
patriotyzmu, ktry im kae przybytek Boy troskliw otacza opiek (...)5.
Wyrazem udziau Kocioa w podtrzymywaniu i utrwalaniu wiadomoci narodowej Polakw
bya jego rola podczas uroczystoci patriotycznych, stanowicych okazj do manifestowania
przywizania do tradycji i narodowego dorobku. Najliczniejsze rzesze uczestnikw gromadziy
patriotyczne obchody, urzdzane w rocznice uchwalenia Konstytucji 3 Maja oraz powsta
narodowych: kociuszkowskiego, listopadowego i styczniowego. Okazj do narodowych obchodw
stanowiy rwnie rocznice urodzin i zgonu znanych Polakw. Urzdzano je skromniej niemal co
roku, a w latach okrgych rocznic poszczeglnych wydarze imprezy te nabieray rozmachu,
wiadczcego o pogbiajcej si wiadomoci narodowej spoeczestwa.
Jako bardzo wana uroczysto narodowa traktowane byy w miecie coroczne obchody
z okazji uchwalenia w 1791 roku Konstytucji 3 Maja. Zwykle rozpoczynaa je tzw. ranna pobudka,
2
B. Wasiutyski, Ludno ydowska w Polsce w wiekach XIX i XX. Studium statystyczne, Warszawa 1930, s. 117.
3
J. Umiski, Historia Kocioa, t. II, Opole 1960, s. 490; Historia Kocioa 1848 do czasw wspczesnych, t. V,
Warszawa 1985, s. 74; J. Koczowski, L. Mllerowa, J. Skarbek, Zarys dziejw Kocioa katolickiego w Polsce,
Krakw 1986, s. 253.
4
F. Kotula, Tamten Rzeszw czyli wdrwka po zaktkach i historii miasta, Rzeszw 1985, s. 258.
5
Gos Rzeszowski 1898, nr 17, s. 1.
Historic@ 19
czyli hejna z wiey farnej. Nastpnie na godzin 9.30 udawano si do odwitnie przyozdobionego
kocioa farnego na naboestwo. Przed otarzami skadano wwczas przyniesione wiece
z kwiatw6. Natomiast po poudniu modzie szkolna gromadzia si pod pamitkowym krzyem
w podmiejskiej Przybyszwce, gdzie piewano pieni narodowe, odmawiano wspln modlitw
i wysuchiwano pomiennych przemwie. Pieni patriotyczne i religijne towarzyszyy modziey
take podczas powrotu do miasta. piewano wwczas:
Witaj majowa jutrzenko,

wie naszej polskiej krainie,
Uczcimy ciebie piosenk,
Niech twa pami nie zginie.
Vivat Maj, Trzeci Maj...
czy inn pie:

Bartoszu, Bartoszu,
Oj, nie trawa nadziei,
Bg pobogosawi,
Ojczyzn nam zbawi...7
Odprawiane przez cay miesic maj tzw. naboestwa majowe poczone byy z modlitwami za
Polsk8.
Warto doda, e niektre uroczystoci patriotyczne (w okresie autonomii i w okresie
midzywojennym rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja, w okresie midzywojennym take 11
listopada, czyli wito Niepodlegoci) byy obchodzone rwnie przez ludno ydowsk.
Szczeglny, religijno-narodowy charakter miay odbywajce si w Rzeszowie w dniach 11-12
wrzenia 1883 roku podobnie jak i w innych galicyjskich miastach obchody dwusetnej rocznicy
odsieczy wiedeskiej. Rozpoczy si one 11 wrzenia uroczyst Msz wit za polskich rycerzy
polegych pod Wiedniem w bitwie z Turkami. Take nastpnego dnia uroczystoci rozpocza Msza
wita, odprawiona w kociele farnym o godzinie 9.00 dla licznie zgromadzonej na Placu Farnym
ludnoci. Ksidz kanonik Faat, znany kaznodzieja rzeszowski, w swym wystpieniu wskazywa na
znaczenie bitwy wiedeskiej w dziejach narodu polskiego. Nastpnie odczytany zosta list biskupa
. Soleckiego, wyjaniajcy znaczenie religijne i narodowe oraz wspczesny kontekst caego
jubileuszu. Miejscowy chr amatorski odpiewa te Msz acisk. Warto przy tym zauway, e
po zakoczeniu naboestwa przed kocioem farnym, z okazji obchodw dwusetnej rocznicy
odsieczy wiedeskiej odbyo si rwnie naboestwo w rzeszowskiej synagodze, udekorowanej
podobnie jak koci farny chorgwiami i polskimi emblematami narodowymi. W synagodze
piewano wwczas, podobnie jak podczas obchodw rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja,
patriotyczn pie, wzorowan na hymnie Boe, co Polsk...:
Boe, co Jud po wiecie rozprszy,

A potem w Polsce zwrci jej Ojczyzn,
Gdy i potg Polski naszej skruszy
I gniewem Twoim straszn zada blizn,
Izraelowi wieczne daj zjednanie
Z Narodem Polskim, bratem naszym, Panie!
6
7
J. Hoff, ycie towarzyskie i kulturalne Rzeszowa w dobie autonomii Galicji, Rzeszw 1993, s. 214.
8
Por. Tygodnik Rzeszowski 1883, nr 17, s. 2.
Historic@ 20
(...)
Kochajmy Polsk, bracia nieszczliwi,
Jake by brat mia zdradzi swego brata?!
Niech nasza jedno cay wiat zadziwi,
Razem Bg z Polsk zwyciymy kata!9
Patriotyczny, o stosunkowo duym rozgosie charakter miay uroczystoci powicone

Adamowi Mickiewiczowi polskiemu wieszczowi narodowemu. Od 1882 roku urzdzano
w miecie tzw. wieczornice mickiewiczowskie, podczas ktrych m.in. czytano znane utwory tego
poety, gwnie Dziady i Pana Tadeusza. Rzeszw aktywnie wczy si w obchody towarzyszce
sprowadzeniu prochw Adama Mickiewicza do Krakowa na Wawel. Powoano tu lokalny komitet
obchodw z burmistrzem Wiktorem Zbyszewskim na czele.
4 lipca 1890 roku, gdy odbywa si w Krakowie ponowny pogrzeb poety, w udekorowanym
flagami Rzeszowie zamknito sklepy, a w kociele farnym i w synagodze odprawiono uroczyste
naboestwa. Natomiast samo odsonicie pomnika w obecnoci przedstawicieli duchowiestwa
rzeszowskiego odbyo si 6 listopada 1892 roku10.
Do bardziej spektakularnych naleay take obchody kociuszkowskie. W marcu 1894 roku
obchodzono w miecie setn rocznic bitwy pod Racawicami, nadajc tym uroczystociom
charakter patriotyczno-religijny. Natomiast 26 czerwca 1898 roku, na Rynku nieopodal ratusza,
przy licznym udziale duchowiestwa, odsonito pomnik Tadeusza Kociuszki, co poprzedzia
uroczysta Msza wita, odprawiona w kociele farnym przez proboszcza Stanisawa Gryzieckiego.
Patriotyczne kazanie wygosi powszechnie znany kaznodzieja z Krakowa, pijar ks. Tadeusz
Chromecki. W trakcie Missa Solemnis chr odpiewa Msz Karola Kurpiskiego. Nastpnie ruszy
na Rynek pochd, na czele z orkiestr salinarn z Bochni, zoony take z chopw w ludowych
strojach, straakw z ich wasn orkiestr, z modziey szkolnej, duchowiestwa oraz cechw
i rnych organizacji dziaajcych w miecie11.
Kadego roku w lipcu charakter narodowo-religijny miay obchody rocznicy zwycistwa
Polakw nad Krzyakami w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku. Uroczysto z tej okazji, 20
lipca 1902 roku, zostaa poprzedzona hejnaem z wiey kocioa farnego w przeddzie wieczorem,
natomiast w niedziel o godzinie 9.00 na stranicy ogniowej zgromadzili si ze sztandarami
czonkowie towarzystw dziaajcych w Rzeszowie cechw i organizacji, a take chopi
z okolicznych wiosek. Nastpnie ruszono pochodem przez ul. Mickiewicza, Rynek i ul. Kociuszki
do budynku Sokoa, gdzie ustawiono si frontem do kocioa oo. Bernardynw. W szczelnie
wypenionym kociele uroczyste naboestwo odprawi gwardian, ks. miaowski. Nastpnie
odpiewano dzikczynne Te Deum, ktremu nadawano te akcenty patriotyczne:
Ciebie, Boga, wysawiamy,

Tobie, Panu, wieczna chwaa.
Ciebie, Ojca, niebios bramy,
Ciebie wielbi ziemia caa
(...)
Zbaw, o Panie, lud sierocy,
9
Przegld Rzeszowski 1883, nr 19, s. 2; Tygodnik Rzeszowski 1883, nr 37, s. 2; P. Sierga, Obchody 200.
rocznicy odsieczy wiedeskiej w Galicji (1883 r.), Rzeszw 2002, s. 113.
10
Pomnik Adama Mickiewicza w Rzeszowie, Rzeszw 1986, s. 5-6; J. Hoff, op. cit., s. 208.
11
J. wieboda, Z dziejw powstania i odbudowy pomnika, [w:] Pomnik Tadeusza Kociuszki w Rzeszowie, Rzeszw
1998, ss. 6, 10-11.
Historic@ 21
Bogosaw dziedzictwo Twoje.

Rzd je, bro po wszystkie lata,
Prowad w niebios bogie bramy.
My w dzie kady, wadco wiata,
Imi Twoje wysawiamy12.
Gdy w 1910 roku obchodzono pisetn rocznic bitwy pod Grunwaldem, w Rzeszowie
uroczysto patriotyczno-religijna powicona temu wydarzeniu miaa szczeglnie podniosy
charakter. 26 czerwca, w niedziel, rzesze mieszkacw Rzeszowa zgromadziy si na rynku
Nowego Miasta (obecny Plac Wolnoci), skd pochd ruszy na boisko szkolne III Gimnazjum przy
ul. Chopina. Tam o godzinie 9.00 odprawiona zostaa uroczysta Msza wita polowa, w ktrej
uczestniczyo okoo siedmiu tysicy osb, na czele z burmistrzem Rzeszowa, Stanisawem
Jaboskim i Rad Miejsk. Naboestwo odprawi ks. dziekan Stanisaw Gryziecki, natomiast
pomienne kazanie patriotyczne wygosi ks. Micha Tokarski, pniejszy wieloletni proboszcz
i dziekan rzeszowski. W kazaniu ks. Tokarski odwoa si do historycznego kontekstu bitwy pod
Grunwaldem. Nawizujc do dawnych czasw, wzywa zgromadzonych do ksztatowania silnych
charakterw, jako gwnej dwigni przyszoci Polakw. Wystpienie ks. Tokarskiego stao si
wanym elementem sucym podtrzymywaniu i utrwalaniu wiadomoci narodowej rzeszowian,
na co dobitnie wskaza relacjonujcy t uroczysto redaktor Gosu Rzeszowskiego:
Kazanie ks. Tokarskiego wywaro silne wraenie na suchaczach i pozostanie jedn
z najpikniejszych czci caego obchodu13.
Pisetn rocznic bitwy pod Grunwaldem upamitnia te w Rzeszowie pomnik, wzniesiony
na placyku u zbiegu ulic Bernardyskiej i Grunwaldzkiej.
Podtrzymywaniu i utrwalaniu wiadomoci narodowej mieszkacw Rzeszowa suyy
obchodzone kadego roku rocznice obu powsta narodowych listopadowego z 1830 roku
i styczniowego z 1863 roku. Staraniem modziey szkolnej, ktr wspomagao Stowarzyszenie
Gwiazda, organizowano wwczas naboestwa aobne oraz wieczornice patriotyczne. W 1885
roku, podczas jednego z takich naboestw za polegych w powstaniu listopadowym, na rodku
kocioa farnego ustawiono katafalk, przystrojony wiecami i szarfami z wypisanymi miejscami
bitew z lat 1830-1831. W wypenionym przez tumy kociele amatorski chr eski wykona jedn
z Mszy Stanisawa Moniuszki, a nastpnie rozleg si chralny piew Boe, co Polsk...:14
Boe, co Polsk przez tak liczne wieki

Otacza blaskiem potgi i chway,
Co j zasania tarcz swej opieki
Od nieszcz, ktre przygnbi j miay,
Przed Twe otarze zanosim baganie:
Ojczyzn, wolno racz nam wrci, Panie!15
Po wykonaniu tej pieni skadano ofiary pienine na rzecz weteranw z 1831 roku. Nastpnie
rozdano w kociele dwiecie egzemplarzy hymnu Boe, co Polsk..., ktre zostay wydrukowane
nakadem rzeszowskiej drukarni Arvaya16.
12
13
14
J. Hoff, op. cit., s. 212-213.
15
W yciu narodowym pod wzgldem popularnoci pie Boe, co Polsk... dorwnywaa Mazurkowi Dbrowskiego,
ktry sta si hymnem Polski. W. J. Podgrski, Skd nasz rd. Polskie pieni hymniczne, Warszawa 1991, s. 65.
16
J. Hoff, op. cit., s. 213.
Historic@ 22
Szczeglnie uroczycie obchodzono w Rzeszowie w 1913 roku okrg, pidziesit

rocznic powstania styczniowego. Wzili w niej udzia yjcy jeszcze uczestnicy tego powstania,
ktrzy przybyli do kocioa oo. Bernardynw na odprawion z tej okazji uroczyst Msz wit
dzikczynn17.
Warto zaznaczy, e rzeszowscy bernardyni odznaczali si wielkim patriotyzmem. Pragnli
niepodlegej Polski. Byo to szczeglnie widoczne od pocztku XX wieku, gdy koci oo.
Bernardynw i rozcigajce si na pnoc od zabudowa klasztornych ki stay si miejscem
centralnych uroczystoci miejskich o charakterze patriotyczno-religijnym. U Bernardynw
odprawiano patriotyczne naboestwa, z chopskimi, a nastpnie sokolimi banderami,
manifestacjami, przemowami.
W czasie odpustw na licznych straganach, wrd tzw. literatury straganowej, stanowicej
przede wszystkim druczki o charakterze religijnym, widniay take oferowane do sprzeday
broszury powicone wanym polskim wydarzeniom historycznym. Podtrzymywaniu wiadomoci
narodowej mieszkacw Rzeszowa suyy rwnie napisy na cokoach usytuowanych nieopodal
kocioa oo. Bernardynw figur witych. Na cokole figury Matki Boskiej, odsonitej jeszcze
w 1898 roku, widnia napis: Krlowo Polski, zbaw Twj lud, natomiast na cokole figury
przedstawiajcej klczc posta b. Jana z Dukli, ktr ustawiono w 1901 roku, umieszczono
napis: Bogosawiony Janie z Dukli, Patronie Polski, Litwy i Rusi, Mdl si za nami. Figury te
zachowane do dzi stay si nieodcznym elementem kultury materialnej Rzeszowa, a ich
szczeglne znaczenie uwidocznio si podczas II wojny wiatowej, kiedy to, na przekr polityce
okupanta, podtrzymyway ducha polskoci wrd mieszkacw miasta18.
Wyrazem coraz gbszego angaowania si Kocioa katolickiego w dziaalno o charakterze
patriotyczno-religijnym byo zaoenie w 1891 roku Bractwa Najwitszej Marii Panny Krlowej
Korony Polskiej. Bractwo to podejmowao rne dziaania suce wychowaniu patriotycznemu,
a w Rzeszowie zajmowao si rwnie niesieniem pomocy charytatywnej rzemielnikom19.
Przed wybuchem I wojny wiatowej ksia katoliccy licznie angaowali si w dziaalno
organizacji paramilitarnych. W Rzeszowie, w ramach ruchu paramilitarnego, ktry rozwin si
w 1912 roku, dziaay: Zwizek Strzelecki, Stae Druyny Sokole, Druyny Bartoszowe. Po
utworzeniu w 1913 roku III Okrgu rzeszowskiego Zwizku Strzeleckiego, funkcj kapelana tego
Okrgu obj ks. Stanisaw ytkiewicz, zaoyciel Druyny Bartoszowej w Boguchwale, ktra
przesza nastpnie do Zwizku Strzeleckiego20.
Rola Kocioa katolickiego w podtrzymywaniu wiadomoci narodowej mieszkacw
Rzeszowa widoczna bya podczas I wojny wiatowej, gdy coraz wyraniej rysowaa si realna
moliwo stworzenia zrbw polskiej pastwowoci. Wiadomo o zamachu na arcyksicia
Franciszka Ferdynanda w Sarajewie nadesza do Rzeszowa jeszcze tego samego dnia, czyli 28
czerwca 1914 roku. W miecie zarzdzono aob i wywieszono czarne flagi. W kociele farnym
odbyy si aobne naboestwa dla spoeczestwa oraz dla wojsk garnizonu rzeszowskiego21.
Z inicjatywy sympatyzujcego z ruchem niepodlegociowego biskupa krakowskiego, ksicia
Adama Sapiehy, utworzono pod koniec 1914 roku Ksico-Biskupi Komitet Pomocy dla Ofiar
Wojny, ktremu podlegao 70 filii, w tym take filia w Rzeszowie. W Galicji cz duchownych,
jak np. biskup sufragan lwowski Wadysaw Bandurski, cile zwizaa si z tworzonymi przez
Jzefa Pisudskiego Legionami22.
17
J. wieboda, Stosunki wyznaniowe, [w:] Dzieje Rzeszowa, red. F. Kiryk, t. II, Rzeszw 1998, s. 584.
18
F. Kotula, Tamten Rzeszw..., s. 265; Ibidem, Losy rzeszowskich zabytkw i pamitek, Rzeszw 1947, s. 19-20.
19
J. wieboda, Stosunki wyznaniowe..., s. 585.
20
J. Majka, Rzeszw podczas I wojny wiatowej, Rzeszw 1998, s. 6.
21
W. Szymczak, Ku niepodlegej (Rzeszw 1914-1918), Rzeszw [b.r.w.], s. 5.
22
J. Koczowski, L. Mllerowa, J. Skarbek, op. cit., ss. 281, 283.
Historic@ 23
Podczas wojny nastroje patriotyczno-religijnych w Rzeszowie znaczco wzrosy, kiedy cesarze

Niemiec i Austro-Wgier wydali 5 listopada 1916 roku dokument (tzw. akt 5 listopada), goszcy
zapowied stworzenia pastwa polskiego z ziem dawnego zaboru rosyjskiego. Na wie o tym
wydarzeniu miasto udekorowano flagami narodowymi, a wadze miejskie, wraz z proboszczem
Michaem Tokarskim, wezway ludno katolick do udziau w naboestwie dzikczynnym, ktre
zostao odprawione 12 listopada w kociele farnym:
O godzinie wp do 5-tej po poudniu zajania koci farny tumy publicznoci wypeniy
nawy po brzegi i zalegy otoczenie kocioa. Wrd tumw pluton legionistw, sztandary
stowarzysze, przedstawiciele wszelkich dykasterii rzdowych, autonomicznych, zwizkw
prywatnych, stowarzysze kobiet, Schroniska dla legionistw, Ligi Kobiet itd. Rzeszowski kler
stan u stp wielkiego otarza in corpore. Naboestwo odprawi ks. prof. Pilszak. Doskonae
kazanie na temat proklamacji pastw rodkowych o niepodlegym Pastwie Polskim w sowach
treciwych wypowiedzia proboszcz rzeszowski ks. Tokarski. Po kazaniu zaintonowa ks. Pilszak Te
Deum23.
To wanie od pamitnego 1916 roku, gdy nadzieje Polakw na odzyskanie niepodlegoci
zostay wyranie pobudzone aktem cesarzy Franciszka Jzefa I i Wilhelma II z dnia 5 listopada,
zapowiadajcym powoanie pastwa polskiego, w kronice parafii na Staromieciu ks. Kisielewicz
zacz zapisywa in extenso wszystkie mowy posw z Galicji domagajcych si niepodlegej
Polski24.
Nastroje patriotyczno-religijne potgoway pogrzeby polegych legionistw. Pierwszy taki
pogrzeb zmarego w rzeszowskim szpitalu sieranta 4. puku piechoty Legionw, Mieczysawa
Kozerskiego, odby si 11 sierpnia 1915 roku. Prowadzony przez ks. Michaa Tokarskiego kondukt
aobny, w asycie licznych ksiy, przedstawicieli miejscowych wadz, delegacji szkolnych oraz
licznie zgromadzonej ludnoci, wyruszy z kaplicy starego cmentarza na nowy cmentarz na
Pobitnem. Polegym legionistom wydzielono tam osobn alejk. Szczeglnie uroczyst odpraw
mia jeden z kolejnych takich pogrzebw, a mianowicie pogrzeb porucznika Floriana
Wglowskiego, ktry poleg w styczniu 1916 roku pod Rafajow. W ceremonii pogrzebowej, poza
licznie reprezentowanym rzeszowskim duchowiestwem, uczestniczyy m.in. delegacje
macierzystego 2. puku piechoty, Naczelnego Komitetu Narodowego, Komendy Legionw,
stowarzysze, organizacji, a take kompania honorowa oraz orkiestra 89. puku piechoty25.
W latach II Rzeczypospolitej
Trwajce 146 lat rzdy austriackie w Rzeszowie ostatecznie dobiegy koca 2 listopada 1918
roku, kiedy sprawujcy wadz w miecie Roman Krogulski odebra od pierwszej grupy
pracownikw starostwa, sdu oraz innych urzdw przysig na wierno Pastwu Polskiemu. Nim
jednak do tego doszo, ju w lutym 1918 roku Rzeszw, podobnie jak inne galicyjskie miasta,
ogarna fala protestw skierowanych przeciwko pastwom centralnym, ktre odstpoway
Ukrainie Chemszczyzn. Protesty objy wszystkie warstwy spoeczne, w tym take
duchowiestwo. 18 lutego 1918 roku przerway prac wszystkie urzdy, instytucje, szkoy, a nawet
kolej26. We wszystkich wityniach rzeszowskich odprawiano uroczyste naboestwa w intencji
odzyskania Chemszczyzny, a take co znamienne odzyskania niepodlegoci. Na
naboestwach tych, obok pieni Boe, co Polsk..., coraz czciej piewana bya take Rota Marii
Konopnickiej, ktra miaa wydwik antyniemiecki, a tym samym porednio wydwik
23
Gos Rzeszowa 1916, nr 47, s. 17.
24
J. wieboda, Stosunki wyznaniowe..., s. 585.
25
J. Majka, Rzeszw..., s. 31-34.
26
Ibidem, s. 39.
Historic@ 24
antyaustriacki:
Nie rzucim ziemi skd nasz rd,

Nie damy pogrze mowy!
Polski my nard, polski lud,
Krlewski szczep Piastowy.
Nie damy, by nas zniszczy wrg...
Tak nam dopom Bg!
(...)
Nie bdzie Niemiec plu nam w twarz
Ni dzieci nam germani.
Orny stanie hufiec nasz,
Duch bdzie nam hetmani.
Pjdziem, gdy zabrzmi zoty rg,
Tak nam dopom Bg!27
Do faktu odzyskania przez Polsk niepodlegoci odnis si w grudniu 1918 roku proboszcz
rzeszowski, ks. Micha Tokarski, w redagowanym przez siebie czasopimie Wiadomoci
Parafialne Rzeszowskie podkrelajc ogromn donioso tego wydarzenia:
Dzisiaj zajaniao soce wolnoci, dzisiaj oddychamy powietrzem wolnej ojczyzny, (...) Tak
naprawd, to dzieo rki Boej, dzieo Opatrznoci Boej, dzieo tych mynw Boych, ktre historie
wiata miel powoli, ale na pewno! (...) Bogu zawdziczamy wolno naszej Ojczyzny, aczkolwiek
ze czci przyjdzie nam zawsze wspomina zmarych i yjcych Polakw, ktrzy krwi swoj, ofiar
zoon na otarzu Ojczyzny, przyczynili si do zmartwychwstania Polski! (...) potrzeba, aby Polska
przez wdziczno dla Boga pozostaa katolick, potrzeba, aby historia modej Polski nawizaa si
do historii dawnej Polski katolickiej (...) tylko katolicka Polska moe by sprawiedliw i miujc
wszystkie swoje dzieci!28
W okresie midzywojennym osoby wyznania rzymskokatolickiego nadal stanowiy dominujc

grup mieszkacw Rzeszowa, co w istotny sposb oddziaywao na dynamik i zasig ycia
kocielno-narodowego. W 1921 roku miasto liczyo 24 942 mieszkacw, w tym 13 345
rzymokatolikw, co stanowio 53,5%29.
W tym czasie przybyy miastu kolejne kocioy, a mianowicie koci garnizonowy i koci
Chrystusa Krla. Znacznie zwikszya si wwczas rwnie liczba duchowiestwa, dziaalno
prowadzio tu bowiem okoo 30 ksiy wieckich i zakonnych oraz okoo 25 sistr zakonnych.
Koci katolicki w pastwie polskim zyska formaln pozycj instytucji oddziaujcej na
wiadomo narodow Polakw, co byo zgodne z intencj wadz i oczekiwaniami spoecznymi.
W rezultacie obecno Kocioa katolickiego stawaa si widoczna praktycznie we wszystkich
uroczystociach o charakterze narodowym i pastwowym, w wychowaniu patriotycznym modziey
szkolnej, a take w stowarzyszeniach i organizacjach o charakterze narodowym.
W kad niedziel i wito w kocioach po kazaniu odczytywano z ambony modlitw
w intencji ojczyzny:
Dzikujc za wielko miosierdzia Twego okazanego Ojczynie naszej, prosimy Ciebie, bd
pastwu naszemu tarcz i puklerzem. Miej w swej witej opiece tych, co stoj na czele pastwa
i krajem naszym rzdz, owiecaj i prowad, aby zgoda i jedno w caym kraju zapanoway i bez
27
28
Wiadomoci Parafialne Rzeszowskie 1918, nr 12, s. 1.
29
Skorowidz miejscowoci Rzeczypospolitej Polskiej, t. XIII: Wojewdztwo lwowskie, Warszawa 1924, s. 39.
Historic@ 25
ustanku wzrastay30.
Po zawarciu konkordatu ze Stolic Apostolsk w 1925 roku, modlitwa liturgiczna za

Rzeczpospolit i jej prezydenta bya piewana w jzyku aciskim. Podobnie jak w okresie
autonomii Galicji, opraw liturgiczn miay obchodzone kadego roku uroczystoci rocznicowe:
Konstytucji 3 Maja, powsta narodowych, bitwy pod Grunwaldem31. Przykadowo, 3 maja 1920
roku:
(...) tumy modziey, publicznoci i wojska popieszyy na msz polow na Baranwk. Na
wzgrzu urzdzono otarz, przygotowano awki dla nabonych. Modzie szkolna, skauci i wojsko
ustawili si w czworobok, wewntrz przedstawiciele wadz cywilnych i wojskowych (...). Po mszy
wygosi patriotyczne kazanie do wojska kapelan ks. Pieniek. (...) Pochd ruszy ku miastu.
Kilkutysiczny orszak dugoci przeszo 1,5 kilometra, przedefilowa przy dwikach muzyki przed
przedstawicielami wadz i wojska, dc pod pomnik Kociuszki, celem zoenia wiecw32.
Szczeglnie uroczysty, patriotyczno-religijny charakter miay obchody setnej rocznicy

wybuchu powstania listopadowego w 1930 roku. Z tej okazji proboszcz Micha Tokarski odprawi
w kociele farnym Msz wit aobn w intencji powstacw:
Nastrj naboestwa, gdzie oprcz publicznoci zgromadziy si wszystkie reprezentacje,
podniosy tony znanej, tak wysoko artystycznie stojcej orkiestry 17. p.p, ktra odegraa Msz
aobn Moniuszki33.
Gdy 26 lipca 1931 roku obchodzono uroczycie, jak co roku w Rzeszowie, kolejn rocznic
bitwy pod Grunwaldem,
(...) Msz w. odprawi ks. Augustyn, a ks. proboszcz przemwi z ambony, zachcajc
wszystkich do zczenia si w mioci wszystkich Polakw i do wzmocnienia wiary w narodzie34.
W uroczystociach o charakterze patriotyczno-religijnym nawizywano nie tylko do odlegej
ju historii (wspomniane uroczystoci rocznicowe bitwy pod Grunwaldem, Konstytucji 3 Maja,
powsta narodowych), ale w coraz wikszym stopniu do wydarze aktualnych, take tych wanych
dla Polakw, ktre miay istotny wpyw na odbudow pastwa polskiego po I wojnie wiatowej.
W czasie wojny polsko-bolszewickiej, stanowicej ogromne zagroenie dla odrodzonego pastwa
polskiego, w lipcu i sierpniu 1920 roku w rzeszowskich kocioach odprawiano naboestwa
bagalne o pomylno dla wojsk polskich. W marcu 1921 roku, gdy na lsku odbywa si
plebiscyt, ktry mia zadecydowa o przynalenoci tej prowincji do Polski lub do Niemiec,
a jednoczenie Polska podpisaa z Rosj Radzieck traktat, ustalajcy wschodni granic pastwa
polskiego, za Sejm Ustawodawczy uchwali tzw. konstytucj marcow, w Rzeszowie odprawiono
szczeglnie uroczyste naboestwo, poczone z procesj, w intencji pomylnego dla Polski
plebiscytu na lsku, a take jako dzikczynienie za uchwalenie konstytucji marcowej i pokj
z Rosj Radzieck35.
Udzia Kocioa katolickiego widoczny by podczas obchodw dziesitej rocznicy Traktatu
Wersalskiego w 1929 roku. 14 lipca odprawiono z tej okazji w kociele farnym uroczyst sum
z kazaniem proboszcza Michaa Tokarskiego. Natomiast w redagowanych przez ks. Tokarskiego
30
Kronika Diecezji Przemyskiej 1923, z. 3-4, s. 111.
31
W. Wierzbieniec, Stosunki wyznaniowe, [w:] Dzieje Rzeszowa, red. F. Kiryk, t. III, Rzeszw 2001, s. 441.
32
Ziemia Rzeszowska 1920, nr 19, s. 1.
33
Ziemia Rzeszowska 1930, nr 52, s. 2.
34
35
Ziemia Rzeszowska 1921, nr 12, s. 2; A. Motyka, ycie religijne w Rzeszowie w okresie midzywojennym, Lublin
Rzeszw 2000, s. 175.
Historic@ 26
i adresowanych do miejscowych katolikw Wiadomociach Parafialnych Rzeszowskich

wskazywano:
Traktat wersalski uporzdkowa stosunki polityczne pastw i usankcjonowa niepodlego
Polski. Te z tego wypywa obowizek wdzicznoci Bogu i oddanie hodu tym wszystkim Polakom,
ktrzy w jakikolwiek sposb przyczynili si do tej pieczci niepodlegoci polskiej. Boa
sprawiedliwo to pierwszy i najwaniejszy czynnik wskrzeszenia Polski, przelanie krwi inteligencji,
wociastwa i robotnikw to drugi czynnik, praca Komitetu Narodowego to trzeci czynnik
wyzwolenia Polski. Obowizek wic kadego Polaka uzna to wszystko, podzikowa i odda hod36.
Koci katolicki w skali caego kraju wcza si bardzo aktywnie w uroczystoci
upamitniajce odzyskanie przez Polsk niepodlegoci (11 listopada 1918 r.) i zwycistwo wojsk
polskich nad armi bolszewick w bitwie pod Warszaw (15 sierpnia 1920 r.), okrelane
powszechnie mianem Cudu nad Wis. Zjawisko to bardzo wyranie widoczne byo take
w Rzeszowie, gdzie kadego roku uroczystoci zwizane z tymi rocznicami, gromadzce take
modzie wszystkich rzeszowskich szk, miay bardzo podniosy charakter. W sposb szczeglnie
uroczysty obchodzone byo w miecie dziesiciolecie odzyskania niepodlegoci 11 listopada
1928 roku. Podczas odprawianego z tej okazji naboestwa w kociele farnym piewa chr
wychowankw Seminarium Nauczycielskiego Mskiego. Nastpnie na Rynku przed ratuszem
zebrani wysuchali transmitowanego przez radio przemwienia marszaka Jzefa Pisudskiego, po
ktrym odbya si defilada oddziaw wojskowych przed budynkiem starostwa 37. Uroczysta Msza
wita stanowia kadego roku nieodczny, a zarazem kluczowy element obchodw rocznicowych
Cudu nad Wis. Wygaszane wwczas przez ksiy patriotyczne kazania stanowiy bardzo
istotny czynnik wychowania obywatelskiego. Przykadem mog by uroczystoci z okazji rocznicy
bitwy warszawskiej, ktre odbyy si w Rzeszowie 15 sierpnia 1930 roku:
Naboestwo odprawi ks. Ewaryst Dbicki, kazanie wypowiedzia ks. proboszcz [Micha
Tokarski]. Wyszedszy z zaoenia, e Bogu naley za dobrodziejstwa dzikowa, przedstawi groz
chwili przed 10 laty, dalej poczynania Polakw celem odparcia niebezpieczestwa, nastpnie
uwzgldni trzy czynniki zwycistwa: opiek Bo za szczeglniejszym wstawiennictwem
N[ajwitszej] P[anny] Marii, otrzewienie si spoeczestwa i zasugi dowdztwa, oficerw
i onierzy. W kocu zachci do odparcia i dzisiaj zakusw bolszewizmu, zachca do jednoci
i wyrazi nadziej, e gdy w kocu Polacy zrozumiej potrzeb jednoci, cae spoeczestwo wyleczy
si z dziesicioletnich wad narodowych, a historia gosi bdzie zamiowanie jednoci i zgody
Polakw38.
Spord uroczystoci patriotycznych, organizowanych w Rzeszowie w okresie

midzywojennym z udziaem Kocioa katolickiego, swym rozmachem i specyficznym, lokalnym
charakterem wyrnia si uroczysto odsonicia pomnika Leopolda Lisa-Kuli na Placu Farnym
18 wrzenia 1932 roku. Rzeszowianin, oficer Legionw i Wojska Polskiego, po wybuchu I wojny
wiatowej kierowa mobilizacj rzeszowskiej organizacji Zwizku Strzeleckiego o charakterze
niepodlegociowym. W Legionach bra udzia w walkach m.in. pod Krzywopotami,
owczwkiem, Kuklami, Kostiuchnwk. Po utworzeniu Wojska Polskiego wyrni si w walkach
z Ukraicami o wschodni granic pastwa polskiego. Ciko raniony w walkach pod Torczynem,
zmar z upywu krwi 19 marca 1919. Uroczycie pochowany w Rzeszowie na cmentarzu Pobitno,
zosta pomiertnie awansowany na podpukownika, a nastpnie zweryfikowany w stopniu
pukownika. Dla rzeszowian Lis-Kula sta si swoistym symbolem szlachetnej walki o ojczyzn.
Stawiany by rwnie jako wzr do naladowania dla uczniw i patron licznych szk w caym
36
37
W. Wierzbieniec, Stosunki wyznaniowe..., s. 441.
38
Historic@ 27
kraju. W celu odpowiedniego duchowego przygotowania si modziey szkolnej do odsonicia

pomnika Lisa-Kuli, w przeddzie tej uroczystoci odprawione zostao specjalne naboestwo. Sam
uroczysto odsonicia pomnika zaszczyci sw obecnoci prezydent Rzeczypospolitej Ignacy
Mocicki, za marszaka Jzefa Pisudskiego reprezentowaa jego maonka Aleksandra wraz
z crkami39.
Podtrzymywaniu i utrwalaniu wiadomoci narodowej mieszkacw Rzeszowa, szczeglnie
w czasie II wojny wiatowej i podczas okupacji niemieckiej, suyy wmurowane w kocioach
tablice pamitkowe odnoszce si do szczeglnie wanych wydarze z dziejw narodu polskiego,
a take inne elementy wystroju kociow, na przykad ory czy witrae odwoujce si do
patriotycznej symboliki. 10 maja 1936 roku, w nowo wybudowanym, ale nie wykoczonym jeszcze
kociele Chrystusa Krla odprawiona zostaa pierwsza w tej wityni specjalna Msza wita
z okazji powicenia witraa Cudu nad Wis, przedstawiajcego w grnej czci Matk Bosk
Czstochowsk, pod ktr pynie Wisa. Poniej umieszczono polskiego husarza, trzymajcego
tablic z napisem: Mikael Kt jak Bg, a obok niego stojcego Anioa z gazk oliwn,
symbolizujc pokojowe nastawienie Polski wobec innych pastw. Dolna cz obrazu przedstawia
ksidza Skorupk, kroczcego na czele onierzy w bitwie pod Warszaw w 1920 roku40.
W Rzeszowie zachoway si te trzy tablice o treci patriotycznej, wmurowane w ciany kociow
w okresie midzywojennym: jedna, z 1922 roku, w kociele w. Krzya, upamitniajca polegych
uczniw I Gimnazjum, oraz dwie na kociele garnizonowym: z 1925 roku, powicona Nieznanemu
onierzowi polegemu za Ojczyzn w latach 1914-1920, i z 1938 roku, upamitniajca
Legionistw Rzeszowszczyzny polegych na frontach I wojny wiatowej41.
Uwagi kocowe
Ze wzgldu na znaczn niedostpno stosownych rde historycznych, szczeglnie trudny do

szczegowego przedstawienia jest problem wpywu Kocioa na wiadomo narodow Polakw
w okresie II wojny wiatowej i w pierwszych latach powojennych, gdy cz ksiy braa udzia
w dziaalnoci podziemia antykomunistycznego, cho niewtpliwie wpyw ten by ogromny.
Koci katolicki pielgnujc polski patriotyzm i tradycje narodowe, pomimo naciskw pozostawa
bowiem wwczas instytucj niezalen, a zarazem najbardziej powszechn.
W okresie II wojny wiatowej zarwno ustawodawstwo niemieckie, jak i dziaania wadz
okupacyjnych zmierzay do zminimalizowania wpywu Kocioa na spoeczestwo polskie.
Pomimo tego Koci realizowa sw misj duszpastersk, podtrzymujc ducha narodowego wrd
wiernych. Ksia uczestniczyli w tajnym nauczaniu modziey oraz prowadzili dziaalno
duszpastersk wrd onierzy oddziaw zbrojnego podziemia. W powiecie rzeszowskim ks.
Wadysaw Dugosz by czonkiem dziaajcej w ramach podziemnego szkolnictwa redniego
Powiatowej Komisji Egzaminacyjnej. Rol szczegln w konspiracji wojskowej w Rzeszowie
penili ks. Jzef Czy oraz ks. Micha Sternal, nalecy do personelu Inspektoratu rzeszowskiego
Armii Krajowej. Warto rwnie zaznaczy, e po wyzwoleniu Rzeszowa spod okupacji niemieckiej
w sierpniu 1944 roku i objciu rzdw przez komunistw, ks. Czy zosta kapelanem Obwodu AK
Rzeszw. Potem dziaa w innych antykomunistycznych organizacjach niepodlegociowych. Ze
wzgldu na konieczno cisej konspiracji, przy udziale kilkunastu osb, gwnie kadry
dowdczej, organizowano w kociele w Staromieciu uroczyste Msze z okazji wit narodowych,
jak 3 Maja czy wito Niepodlegoci. W pierwszych tygodniach 1943 roku dokonano
39
Gazeta Rzeszowska 1932, nr 39, s. 1; A. Pitek, Leopold Lis-Kula. Legenda Legionw, Rzeszw 1996, s. 20-21;
J.Majka, Lis-Kula Leopold, [w:] Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszw 2004, s. 280.
40
W. Kret, Ks. Jzef Jaowy (1885-1954), Rzeszw 1996, s. 60; W. Wierzbieniec, Stosunki wyznaniowe..., s. 441.
41
M. Jarosiska, Tablice pamitkowe, [w:] Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszw 2004, s. 695-696.
Historic@ 28
konspiracyjnego powicenia sztandaru Inspektoratu AK Rzeszw. Na sztandarze tym z jednej

strony umieszczony zosta wizerunek Matki Boej, a z drugiej godo narodowe42. Chocia w czasie
II wojny wiatowej katoliccy duchowni podczas kaza nie mogli nawizywa do wtkw
patriotycznych, w kociele oo. Bernardynw akcenty patriotyczne zawieray kazania goszone przez
o. Marka Pociech oraz o. Gracjana Ooga, suchane zwykle przez liczne rzesze wiernych43.
Pomimo usilnego denia okupanta do wyniszczenia narodu, dla ktrego Bg, Honor i Ojczyzna
stanowiy jedno nie milky modlitwy w intencji odzyskania przez Polsk niepodlegoci.
O prawdziw niepodlego modlono si rwnie w okresie rzdw komunistycznych, piewajc
w kocioach nie tak, jak w okresie midzywojennym: Ojczyzn, wolno pobogosaw, Panie, ale
tak, jak w czasach zaboru austriackiego: Ojczyzn, wolno racz nam wrci, Panie.
Poddane analizie fakty i procesy, jakie miay miejsce w Rzeszowie, stanowi w duym stopniu
egzemplifikacj istotnej roli Kocioa katolickiego w podtrzymywaniu i utrwalaniu wiadomoci
narodowej Polakw, ktr dostrzec mona byo nie tylko w orodkach miejskich, ale take na
terenie wiejskim.
Szczeglnego podkrelenia wymaga fakt oddziaywania przez Koci katolicki na
wychowanie patriotyczne modziey szkolnej. W rezultacie dominoway wrd modziey postawy
odpowiedzialnoci za kraj i powicenia dla jego dobra, co byo szczeglnie widoczne podczas obu
wojen wiatowych, a take w okresie rzdw komunistycznych.
Na przykadzie Rzeszowa mona bardzo wyranie dostrzec, e cech Kocioa katolickiego
w drugiej poowie XIX wieku i w pierwszej poowie XX wieku byo angaowanie si w ycie
narodowe Polakw. Zjawisko to uwidoczniao si szczeglnie podczas rozmaitych uroczystoci
patriotycznych, ktre zwykle miay opraw liturgiczn. Okazay i podniosy charakter tych
uroczystoci w istotny sposb przyczynia si do pogbiania wiadomoci narodowej Polakw.
Koci katolicki, podtrzymujc i ugruntowujc swj tradycyjny zwizek z narodem, znajdowa
jednoczenie mocne oparcie w szerokich krgach spoecznych. Naley te podkreli, e witynie
szczeglnie w okresach trudnych dla narodu polskiego, podczas II wojny wiatowej czy w czasie
rzdw komunistycznych, staway si symbolami oraz orodkami tosamoci narodowej
i niezalenego ycia polskiego.
42
Z. K. Wjcik, Rzeszw w latach II wojny wiatowej. Okupacja i konspiracja 1939-1944-1945, RzeszwKrakw
1998, s. 210-211; idem, Udzia ksiy diecezji przemyskiej obrzdku aciskiego w dziaalnoci podziemia
antykomunistycznego w latach 1944-1956. Przyczynyfaktyrepresje, lskie Studia Historyczno-Teologiczne
2003, z 1, s. 223-233.
43
W. Wierzbieniec, ycie religijne, [w:] Dzieje Rzeszowa, red. F. Kiryk, t. III, Rzeszw 2001, s. 631.
Historic@ 29
Z apomniane galicyjskie niebo
1914 - 1915
Andrzej Olejko
Historic@ 30
Zapomniane galicyjskie niebo 1914 - 1915
Miaa Kongreswka warszawskie Pole Mokotowskie, miaa Wielkopolska poznask

awic, a c.k. Galicja posiadaa krakowskie Rakowice i lwowsk Lewandwk. Galicja w czasach
c.k. Austro - Wgier bya wprost usiana lotniskami. Badacz ich historii, krakowski historyk dr
Krzysztof Wielgus ustali, e do 1918 r. w wykazach c.k. administracji widniay 22 galicyjskie
lotniska. Krakowskie Rakowice byy najwikszym obiektem lotniczym w Galicji Zachodniej,
lotnicze zaplecze posiadaa twierdza Przemyl, gdzie austriackie samoloty ldoway na polach
Hureczka, Buszkowiczek, urawicy czy bo na Bakoczycach. We Wschodniej Galicji prym
wioda lwowska Lewandwka. To tylko kilka nazw lotnisk c.k. Luftfahrtruppen czyli si
powietrznych Austro Wgier kierowanych od 1912 r. przez Oberstleutnanta Emila Uzelaa.
Lotnisko to nie tylko pole wzlotw, to take teren Flugparku (parku lotniczego) i popularnego Flik -
u czyli kompanii lotniczej (Fliegerkompanie). Dr Krzysztof Wielgus w swych badaniach ustali, i
swoje lotniska posiaday take inne galicyjskie miejscowoci - Radymno, Brzesko, Bochnia, a spore
przypuszczenia mog do tej listy doda - Pobiednik Wielki, Pasternik, Dbic, Rzeszw, Nowy
Scz, Gorlice, Cieszyn , Bielsko i Sanok. Austriackie Flik - i, ktre tu stacjonoway ( nr. 1, 7, 8, 14
i 15) w 1914 r. zasta wybuch I wojny wiatowej1. Sporo z lotniczych historii wydarzyo si po raz
pierwszy na galicyjskim niebie.
1) 8 IX 1914 r. nieopodal kwi pod Lwowem rozegraa si walka powietrzna zakoczona
pierwszym na wiecie powietrznym taranem... Rosyjski pilot sztabskapitan Piotr Niestierow
samolotem typu Morane - Saulnier G staranowa austriacki samolot typu Albatros B. I, ktrego
zaoga rozpoznawaa rosyjskie zaplecze - zginli w tym starciu wszyscy lotnicy - Rosjanin
i dwuosobowa zaoga c.k. lotnictwa, ktr tworzyli: baron Rosenthal i nawigator unteroffizier
Franz Malina2.
2) Inny przykad to starcie z 1 X 1914 r. gdy austriacki pilot odpdzi znad Przemyla rosyjski
aeroplan - lotnicy obu maszyn dysponujc broni rczn wymienili strzay3.
3) W styczniu 1915 r. u bram Tarnowa stany siy rosyjskiej armii. Wwczas to odbya si
pierwsza w dziejach wojen, w peni udana, prba kierowania ogniem baterii artylerii
najciszej z samolotu za pomoc radia. Cztery najcisze modzierze koda o kalibrze 305
mm rozlokowane w rejonie Biadolin Radowskich zmasakroway rosyjskie baterie i pozycje
obronne pod Tarnowem nie widzc nieprzyjaciela. Ich okiem by dwupatowy Albatros B. I o
imieniu MUZZL z Flik. 1, wyposaony w radiotelegraf, ktrego zaog tworzyli:
oberleutnant Max Hesse i oberleutnant Ludwig Dumbacher4.
4) W 1914 i 1915 r. przeprowadzono w oparciu o galicyjskie lotniska pierwsz na wiecie udan
prb uruchomienia lotniczej linii pocztowej. Dnia 1 X 1914 r. oberleutnant Aladar Taussig
z obserwatorem hauptmanem Raablem lotem samolotu typu Albatros B. I o imieniu Steffel
zainicjowali tego rodzaju czno na linii Przemyl - Nowy Scz. Ciko uszkodzony
rosyjskim ogniem Steffel musia, co prawda, przymusowo ldowa w Jale, lecz zosta
zrobiony pierwszy krok. W okresie 7 XI 1914 - 22 III 1915 r. wykonano 33 loty kurierskie do
i z oblonego Przemyla: przewoono dokumenty wojskowe i ... korespondencj cywiln.
Gdy 9 XII 1914 r. dwupatowy samolot typu Lohner C pilotowany przez Feldpilota Hansa
Wannecka startowa z Przemyla do kolejnego lotu, nikt nie przypuszcza, e nie dotrze on do
Krakowa. Fatalny front atmosferyczny, ktry stan na drodze maszyny uniemoliwi dotarcie
do celu - pilotowi udao si przebi przez Karpaty i wyldowa w Koszycach na Sowacji,
na lotnisku tamtejszej Flik. 14. W licie do przyjaciela w Szwajcarii Wanneck tego dnia
napisa: Dzi przywiozem z oblonego Przemyla ok. 5000 listw i kart, lecc nad
1
Z galicyjskich pl wzlotw, pod red. K. Wielgusa i R. Panka, Tarnobrzeg 1999, s. 156-178 (dalej - Z galicyjskich
...).
2
J. Zahalka, Posledni let z Premylu, HPM 2001, nr. 1, s. 24-29 (dalej - J. Zahalka, Posledni ... ).
3
Z galicyjskich ... , s. 96.
4
Ibidem, s. 74.
Historic@ 31
Karpatami na wysokoci 3200 m przez 5 godzin i ldujc atwo na Wgrzech. Rankiem

wracam5.
5) W czasie tych lotw dochodzio do niespodziewanych zdarze. Np. 12 III 1915 r. czeski pilot
Smetana z Flik. 10 zbieg samolotem pocztowym z Brzeska do zajtego przez Rosjan Tarnowa.
By to na tym obszarze pierwszy przypadek lotniczej dezercji6.
6) Dnia 20 III 1918 r. startem samolotu typu Brandenburg nr 27. 28 z lotniska Wiede - Aspern
otwarta zostaje regularna linia poczty lotniczej na 1200 km trasie do Kijowa. W ten sposb
zici si pomys inicjatora otworzenia tej linii, rotmistrza dr Augusta von Raft - Marvilla.
Stacjami lotniczymi na tej linii byy: krakowskie Rakowice, lwowska Lewandwka, Poskirw
i po 1200 km trasie poczta docieraa do Kijowa7.
7) Regularna linia pocztowa ruszya 31 III 1918 r. - czas przelotu w porze letniej na tej trasie
wynosi 11 godz. Przez siedem i p miesica funkcjonowania tej linii na trasie Krakw -
Wiede i z powrotem dostarczono ponad 14 800 przesyek i 33 tys. telegramw8.
Przemyskie Fliegerkompanie id na wojn....
Pierwsz jednostk c.k. lotnictwa operujc z lotniska urawica w Twierdzy Przemyl bya
Flik. 8, ktra wywodzia swj rodowd z Flugpark 8 utworzonego na wiedeskim lotnisku Aspern.
W lutym 1914 r. dysponowa on szecioma samolotami Lohner Typ B Seria H 2 o imionach:
Bora, Butterfly, Bela, Baldur, Bertha, Belisar (pi z nich dotrwao w subie do 8
II 1915 r. za trzy - Bela, Baldur i Belisar - przebudowano na samoloty szkolne, ktre
suyy dugo w c.k. lotnictwie czyli k. u. k. Luftfahrtruppen)9. Jednostka ta formowana bya
z myl o Twierdzy Przemyl, gdzie ju w lutym 1914 r. istniao przygotowane cho nie obsadzone
lotnisko w urawicy. Stan gotowoci mobilizacyjnej Flik. 8 osigna dnia 8 VIII 1914 r. na
fortecznym lotnisku Przemyl - urawica, nastpnego dnia gotujc si do wyjazdu na pierwsze
lotnisko frontowe, ktrym byo pole wzlotw w ufortyfikowanym przedmociu Radymno (lotnicy
Flik.8 stacjonowali na lotnisku w Przemylu w dniach 8-13 VIII 1914 r. za od 11 VIII 1914 r.
pojawili si na lotnisku w Radymnie) skd przemyska kompania operowaa na rzecz 1 Armii10.
W dniu 22 VIII 1914 r. Flik. 8 dysponowaa jednym Lohnerem B. I (wg relacji pilota Flik. 8 Hpt.
Fp. Rudolfa Holeka samolot ten mia nazw wasn Bandyta i pochodzi ze skadu Flugpark 14
z Aspern, skd po mobilizacji trafi do Flik.8 majc numeracj K 8.2.1915, zmienion pniej na na
11.05 a po modyfikacjach z firmie w Fischamend na 73.05 - przyp. A.O.), jednym niemieckim
Aviatikiem P 15 (pniejsze oznaczenie - B.I) oraz dwoma niemieckimi samolotami DFW B.I.;
kompania dysponowaa 104 komi do transportu naziemnego (stan personelu nie jest z tego okresu
znany lecz jednym z lotnikw Flik. 8 by wwczas hrabia Henryk Kostrba-Skalicki, pniejszy as
c.k. lotnictwa myliwskiego)11. Pocztek szlaku bojowego Flik.8 tak opisywa dalej w swych
5
Ibidem, s. 107.
6
J. Magdo, Aeroplany nad Brzeskiem, Wojniczem i Tarnowem (1914 - 1915) - fakty i tradycje, [w:] Brzesko -
Okocim, lotnicza baza najjaniejszego pana, pod red. K. Wielgusa i R. Panka, Dbica 2000, s. 150 (dalej - J.
Magdo, Aeroplany ... , s. 37).
7
Z galicyjskich..., s. 130-138; A. Olejko, Zapomniane epizody z C.K. Przemyla 1914 1915, [w:] Rocznik Przemyski
2004, z. I, s. 41-43 (dalej - A. Olejko, Zapomniane ...).
8
Ibidem.
9
K. Wielgus, Okocimsko..., s. 66; D. Karnas, Lotnictwo w twierdzy Przemyl, [w:] Lotnicze lady wielkiej wojny,
Dbica 200, s. 44-45.
10
K. Wielgus, Okocimsko...,s. 66.
11
Czeski hrabia, as powietrzny Henryk Kostraba-Skalicki (ur. w Pradze w roku 1883), mimo swojego tytuu ten
zawodowy oficer sub odbywa pocztkowo w 73 puku piechoty Albrechta Wirtemberskiego z Egeru. Podczas
I wojny wiatowej puk ten walczy w skadzie dywizji wgierskiej nad polsk Nid. Henryk Kostrba doszedszy do
stopnia porucznika, jeszcze przed wybuchem wojny opuci szeregi swojej jednostki i rozpocz ekscytujce
Historic@ 32
wspomnieniach Hptm. Fp. Rudolf Holek:

...Po kilku dniach sytuacja zmienia si. Zostawilimy to lotnisko (w urawicy koo
Przemyla - przyp. A.O.) dla kolejnych pilotw z Flik 11 a sami przeprowadzilimy si do Radymna,
gdy bylimy przydzieleni do armii gen. Auffemberga, majcej ofensywne zadanie w przyblieniu
w kierunku pnocno wschodnim. Dnia 9 VIII 1914 r. lec do Radymna. Po wyldowaniu
z naszym teraniejszym dowdc czesko sowackiego lotniczego puku 3 podpukownikiem
Studennym (chodzi o uwag z okresu lat 30-tych kiedy to oficer ten, w 1914 r. Hptm. Fp. peni
funkcj dowdcy mieszanego 3 Puku Lotniczego w Piesztanach lot ten na trasie 15 km trwa 12
min. - przyp. A.O.) na pokadzie, samolot (Lohner B Pfeilflieger o nazwie wasnej Bandyta -
przyp. A.O.) si zepsu, ale tym sobie pomogem. Dostaem nowy samolot po, ktry pojechaem 12
VIII 1914 r. do Przemyla. By to dwupatowiec DFW (B.I z serii 01, samoloty te otrzymay Flik.8
i Flik.13 - przyp. A.O.) z silnikiem 100 KM firmy Mercedesa. Wwczas by to sprzt niemiecki. Byo
normalne, e Niemcy nie dali nam najlepszego sprztu poniewa mieli przeciw sobie dojrzaego
przeciwnika na zachodnim froncie z ktrym nie byo artw. Austro Wgry nie byy przygotowane
do walki lotniczej na tak skal. Szukano wykorzystujc czno telegraficzn samolotw gdzie to
byo tylko moliwe a byo to moliwe tylko w Niemczech. Niemcy woleli da nam gorsze nieli
mieli samoloty by wesprze Austriakw. Ponadto Niemcy nastawili si ma masow produkcj
samolotw. Po dwch tygodniach samoloty ju byy u nas. Nasze samoloty w krtkim czasie
zamienilimy na niemieckie samoloty. Austrowgierskie fabryki pomau rozwijay lotnicz
produkcj i dlatego miaem taki DFW, ktry lata pomau, system paliwowy by wzmocniony
niezwyk migow pompk ktra si nie dawaa smarowa dlatego, e benzyna, albo olej mogyby
to zmy i niepewnie dziaaa. W celu utrzymania cinienia w zbiorniku benzynowym zamontowano
pomp rczn, blisko pilota. Silnik by dobry i to byo najwaniejsze. Samolot w czasie lotu stale
skrca na lewo, a na drodze z Przemyla do Radymna byem ju tym zmczony. Nie mogem
utrzyma samolotu w pozycji horyzontalnej. Moim wsptowarzyszem by Oblt. Jindrich Kostrba,
ktrego znaem jako koleg ze szkoy powszechnej na Smetance, a ktry by u nas obserwatorem.
Nie wrciem t maszyn z powrotem do Przemyla z obawy, e mi kto nie zarzuci, e byem
u swojej rodziny oraz, e nie mam ochoty do walki i z obawy, e t maszyn dostaby kto inny, a ja
bym nie dosta nic lepszego. Pomogem sam sobie po ldowaniu w Radymnie inaczej. Ster kierunku
dosta cigno gumowe, aby pomogo to wyrwna skrcanie samolotu w lew stron. Ster
wysokoci dosta gumowe cigno pomagajce mi abym nie musia sterowa sam i kt skrzyde
zmienia tak, eby nie byo obawy, e co pknie. Podstawowe pooenie lotek na kocu nonych
patw byo zrobione tak, e w normalnym pooeniu cigo si na drug stron, to znaczy na
szkolenie obserwatora lotniczego a po rozpoczciu dziaa wojennych skierowano go do Flik 8 w Przemylu.

Pierwsze bojowe wyrnienie zdoby Kostrba za wkad w bitw pod Komarowem, podczas ktrej informowa
o poczynaniach Rosjan sztab gen. Maurycego Auffeneberga. Kostrba przeszed wraz z Flik.8 szlak odwrotu,
operujcm. in. z Radymna i przez Krakw, wyldowa w styczniu 1915 na okocimskim lotnisku. W maju 1915 r.
zapewne w nagrod za zasugi podczas ofensywy gorlickiej zosta promowany do stopnia kapitana, po czym wraz
z jednostk odjecha na front woski. Niebawem Kostrba przesta by obserwatorem, zosta pilotem myliwskim
i jako zastpca dowdcy Flik. 4, ktra stacjonowaa w miejscowoci Haidenschaft, gdzie Kostrba latajc myliwcem
Fokker E III z uzbrojeniem strzeleckim odnis na nim swoje pierwsze myliwskie zwycistwo nad bombowcem
typu Caproni Ca.1 w dniu 18 II 1916r. W listopadzie 1916 r. przeszed w stan faktycznego spoczynku, obejmujc
funkcje dowdcy szkolnej jednostki Flek.2, Kostrba mia wwczas na koncie 8 zestrzelonych maszyn nieprzyjaciela
i by pierwszym czeskim asem lotniczym. Hrabia by jednoczenie czeskim patriot i krytykiem Austro-Wgier co
nie przeszkodzio mu jednak w objciu w 1918 r. funkcji szefa andarmerii praskiej. Po zakoczonej wojnie
Kostrba zasuy sobie na miano ojca czechosowackiej awiacji. Zosta komendantem lotnictwa, ale pozwoliwszy
sobie na krytyk ministra Benesza, szybko przesta peni t funkcj i zosta dowdc dywizjonu. W 1926r. zgin
w katastrofie lotniczej lecc z wizyt do Warszawy. Por. A. Zarba, Asy przestworzy nad Galicj, Brzesko - Okocim,
lotnicza baza najjaniejszego pana, praca zbiorowa pod red. K. Wielgusa i R. Panka, Dbica 2000, s. 24 (dalej - A.
Zarba, Asy...).
Historic@ 33
prawo. Efekt by doskonay. Samolot lecia prawie rwno. Przy najmniejszym ruchu nie leciao
krzywo, a dawa si lepiej utrzyma w powietrzu. Nie mczyo to12.
W wyniku odwrotu armii cesarskich pod Krakw, Flik. 8 znalaza si pod Bochni (?) za
okoo 20 XII 1914 r. pojawia si na lotnisku Krakw - Rakowice, gdzie otrzymaa kilka nowych
samolotw Aviatik B.I (niewykluczone, i jednostka uywaa nadal jednego lub kilku
wyreperowanych Lohnerw B). Dalsz cz jej drogi bojowej stanowio lotnisko w Bochni skd
lotnicy Flik. 8 trafili pod Brzesko. Z pocztkiem stycznia 1915 r. Flik. 8 znalaza si najpierw na
lotnisku w Okocimiu pooonym w uku rzeki Uszwicy, skd po jakim czasie przeniesiona zostaa
na lotnisko do Jasienia Brzeskiego gdzie stacjonowaa do pocztkw maja 1915 r.dowodzona przez
Oblt. Ing. Rudolfa Stangera, po czym 13 V 1915 r. skierowano j nad Adriatyk, do osony bazy
morskiej w Poli. Rol fortecznej Eskadry w Twierdzy Pola lotnicy Flik.8 penili do lipca 1915r .
skd w nastpnym miesicu skierowano ich na front nad Isonzo, gdzie do marca 1916r. uzyskali
jedno zwycistwo powietrzne. Przeniesieni do Poudniowego Tyrolu, walczyli tam do lipca 1916r.,
uzyskujc kolejne zwycistwo. Od sierpnia 1916 r. do 7 XII 1917 r. Flik. 8 znalaza si ponownie na
froncie rosyjskim, jako kompania dywizyjna (Flik. 8 D) gdzie odnoszc kolejne trzy zwycistwa,
dotrwaa a do zawieszenia broni. Od 8 XII 1917 r. do 3 I 1918r. wykonywaa nie operacyjne loty
w warunkach zawieszenia broni, po czym odesano j na front woski, gdzie walczya do
padziernika 1918 r. (Front Grappa). Ostatnim przydziaem bya suba w ramach Grupy Armii
Belluno, jako kompania szturmowo - ochronna (Flik. 8 S). Operowaa wtedy z lotniska Feltre.
Kompani rozformowano w Spittal nad Draw. Oblt. Fp. ing. Rudolf Stanger w okresie I wojny
wiatowej dowodzi jeszcze Flik.18 i myliwsk Flik.14 J a jako Oblt. Landsturm i szef pilotw
suy rwnie w Flik.56 J13.
Drug przemysk jednostk by Flik. 11 pod dowdztwem Rittermeistera Fp. Georga
Edlera von Lehmanna. Flik. 11 (z Flugpark 1 z lotniska Wiede - Aspern) po mobilizacji osigna
lotnisko Przemyl - urawica i rozpocza sub na rzecz Naczelnego Dowdztwa oraz 3 Armii na
lotnisku w Stanisawowie, gdzie stacjonowaa w dniach 18-21 VIII 1914 r. dziaajc na rzecz 2
Armii. W trakcie wycofywania si austro - wgierskich w okresie 22 VIII-31 VIII 1914 r. Flik. 11
operowaa z lotniska Lww by niebawem trafi do Radymna, a w kocu od 20 IX 1914r . operujc
z lotniska Przemyl - urawica sta si forteczn kompani przemysk dowodzon w 1915 r. przez
Fp. Rittermeistera Georga Edlera von Lehmanna (wg innej wersji jej dowdc by Feldpilot Philiip
Blaschke von Zwornikkirchen - przyp. A.O.). W czasie pobytu w Twierdzy Przemyl jednostka
operowaa z lotniska Hureczko za w pierwszych miesicach 1915r. przeniesiono j na lotnisko pod
Buszkowiczkami.
Podczas swego pobytu w Przemylu Flik 11 odniosa jedno potwierdzone powietrzne
zwycistwo, lecz ju w pocztku swojej pracy w Przemylu dnia 26 VIII 1914 r. (wedug
kalendarza juliaskiego - 8 IX 1914 r. wedug gregoriaskiego przyp. A.O.) Flik.11 ponis
cik strat, poniewa prekursor taranu rosyjski sztabowy kapitan (sztabskapitan) Piotr
Nikoajewicz Niestierow zaatakowa klucz trzech austriackich samolotw Albatros B.I
bombardujcych carskie polowe lotnisko blisko wsi Szolkiewka koo Halicza w Galicji i zniszczy
taranem samolot z zaog w skadzie: Oblt. Friedrich Baron von Rosental i Flzf. Feldfebel Franz
Malina14.
12
J.Zahalka, Posledni..., s. 24-29.
13
Ibidem.
14
J.Zahalka, Posledni..., s. 24-29. Wg tego autora z grona samolotw uywanych przez Flik.8 i Flik.11 w Przemylu
mona obecnie potwierdzi wystpowanie nastpujcych samolotw: maszyny Lohner B.I Pfeilflieger z napisem
Bandit na kadubie; samolotu DFW B.I - seria 01; Lohner B.II -Pfeilflieger seria 12; Aviatik B.I-seria 31
z wasn nazw Baba uzbrojony w chodzony wod ckm Schwarzlose; Albatros B.I - seria 21-oznaczenie na
kadubie Alb.XXII (pniejsze oznaczenie numeryczne 21.22), ktry 15 XI 1914r. wystartowa z twierdzy
z pierwszym adunkiem poczty. Podaje on rwnie dane, i Flik.11 zaczynaa swoj sub w Przemylu majc
w skadzie samoloty: 1 Lohner B.I, 1 Aviatik B.I i 2 DFW B.I. W literaturze spotyka si rwnie inne datowanie lotu
Historic@ 34
Piotr Nikoajewicz Niesietrow rocznik 1887 r. ...
W gronie najbardziej znanych carskich lotnikw znajdowa

sztabskapitan pilot Piotr Niestierow, ktry nalea do grona lotnikw
propagujcych lotnictwo zarwno jako sport i rodek walki.
Pierwotnie by pilotem balonowym, za od 1912 r. zdoby
kwalifikacje pilota samolotowego, szkolc si midzy innymi na
warszawskim lotnisku mokotowskim. Jego instruktorem by jeden
z najlepszych pilotw carskiej awiacji por. pil. in. N. A. Jacuk,
ktry swojemu podopiecznemu wpoi pewien nowatorski na owe
czasy sposb niszczenia wroga w powietrzu-przy pomocy
taranowania15. W lipcowym numerze pisma Wiestnik
Wazduchnopawdnija z 1911 r. in. N. A. Jacuk pisa: Moliwe, e
w szczeglnych przypadkach piloci podejm decyzj, aby wasnym
aeroplanem staranowa cudzy. Piotr Niestierow popiera punkt
widzenia swojego mistrza, czemu da wyraz w swej wypowiedzi Zdjcie 1: Sztabskapitan Piotr
z 24 V 1912 r. podczas bankietu dla uczczenia swojego rekordowego Niesterow (Wszystkie
przelotu na trasie Kijw - Piotrogrd. Powiedzia wwczas: ...Nie fotografie w tym artykule
pochodz z: W. Szuniewicz,
opuszcza mnie myl, aby wykorzysta prdko i zwrotno samolotu U powitr - skriz opora,
do niszczenia nieprzyjacielskich maszyn przy pomocy taranowania. Meridian 2006, nr. 28206.)
Na przykad poprzez uderzenie z gry podwoziem swego samolotu
we wrogi patowiec. Tu po wybuchu wojny, w sierpniu 1914 r. sztabskapitan Piotr Niestierow
dowodzc 11 Oddziaem Lotniczym (Awiaatriadem) znalaz si na lotnisku w okolicy Dubna, gdzie
w dniach 5-6 VIII 1914 r. nakaza mechanikom zamontowa w tylnej kabinie swojego samolotu
typu Morane G n do rozcinania powok nieprzyjacielskich sterowcw, za podczas pobytu
w Zoczowie nakaza doczepi do ogona swojego samolotu dug link z ciarkiem do
wpltywania jej w migo wrogiego samolotu po uprzednim przeleceniu przed nosem przeciwnika.
Jako dowdca prbowa u swych przeoonych
wywalczy, by samoloty jego jednostki uzbrojono
w karabiny maszynowe, lecz powiedziano mu, e 11
Oddzia Lotniczy nie jest na licie Awiaatriadw
majcych zosta w nie uzbrojone. Gdy 11 Oddzia
Lotniczy przenis si na lotnisko obok Halicza
podwadni sztabskapitana Piotra Niestierowa
wykonywali gwnie loty rozpoznawcze nad Galicj,
Zdjcie 2: Pocztki. szybowiec pilotowany przez a ze wzgldu na brak broni pokadowej do
Niestierowa cignity przez konie. powietrznych star z samolotami c.k. lotnictwa nie
dochodzio. Rwnie regularnie nad rosyjskim
terytorium, min. nad Haliczem i kwi pojawiay si rozpoznawcze samoloty ze znakami c.k.
lotnictwa i dowdztwo rosyjskiej 3 Armii byo tym faktem zaniepokojone. Powierzyo ono
dowdcy 11 Awiaatriadu zadanie przerwania tych lotw i gdy 8 IX 1914r.trzy austriackie samoloty
typu Aviatik B.I z Flik. 11 dowodzone przez Oberleutnanta Barona Friedricha von Rosenthala
zaatakoway bombami lotnisko pooone obok wsi Szolkiewka (Scholkevka) w pobliu Halicza,
doszo do powietrznego starcia. W efekcie nalotu hangary rosyjskiej bazy stany w ogniu lecz uda
si start samolotu myliwskiego typu Morane Saulnier G nr. 281 pilotowanego przez sztabskapitana
zakoczonego taranem - na 25 VIII 1914 r. Pomiertnie Fw.Fp. Franz Malina zosta odznaczony rozkazem
PVB/Nr.37 z 13 III 1915 r. odznak polow lotnika.
15
B. Gaczkowski, Atakuj Taranem, Rzeszw 1985, s. 10-11 (dalej - B.Gaczkowski, Atakuj...).
Historic@ 35
Piotra Niestierowa, ktry majc du przewag wysokoci zaatakowa z gry jedn z wrogich
maszyn, a nie mogc dokadnie okreli swej szybkoci ... uderzy w obcy samolot nie koami,
a silnikiem. Rosyjski samolot spad na ziemi a pilot wypad z kabiny i okoo 10-12 metrw od
miejsca, gdzie rozbi si jego samolot ginc na miejscu16. Pniejsze badanie wraku jego samolotu
wykazao, e uszkodzenia konstrukcji wskutek uderzenia w austriacki samolot byy tak due, i nie
mgby on i tak na nim wyldowa. Oba samoloty spady na ziemi w pobliu wsi Wola Wysocka -
we wraku roztrzaskanego austriackiego samolotu Aviatik B.I znaleziono ciaa dwu polegych
lotnikw obserwatora Oberleutnanta Barona Friedricha von Rosenthala i jego pilota kaprala
Franza Maliny17.
Piotr Nikoajewicz Niesietrow rocznik 1887 r., w wieku
10 lat wstpi do Korpusu Kadetw, nauk kontynuowa
nastpnie w Michaowskiej Szkole Artylerii, skd modego
podporucznika skierowano do brygady artylerii stacjonujcej
na Dalekim Wschodzie. Tam podczas suby zapozna si
z oficerami twierdzy we Wadywostoku sucymi
w tamtejszym Oddziale Lotniczym i tam te na balonie
obserwacyjnym dokona swych pierwszych startw
powietrznych, po ktrych zrodzi si pomys by zosta pilotem
konstruktorem. W 1911 r. powrciwszy do Ninego Zdjcie 3: Morane Saulnier G
sztabskapitana Niestierowa.
Nowogrodu zapozna si entuzjast lotnictwa Petro
Sokoowem, wsplnie wybudowali szybowiec do ktrego
pokrycie pomoga uszy matka Niestierowa podtrzymujca pasje
syna. Szybowiec startowa przy pomocy cigncego go konia
Sokoow siedzia na wozie i trzyma lin przywizan do szybowca,
a kiedy ko nabiera rozpdu szybowiec odrywa si od ziemi na
wysoko 2-3 m. Taki by pocztek kariery lotniczej Piotra
Niestierowa., ktry szybko wykona projekt drugiej latajcej
maszyny. Omielony pierwszymi sukcesami 24-letni podporucznik
trafi do Szkoy Oficerw Lotnictwa w Petersburgu, pomimo od
dziecistwa sabego zdrowia18. Jego pierwszym lotniczym
Zdjcie 4: Sztabskapitan dowiadczeniem by 13 godzinny przelot balonem na wysokoci
Niestierow przy swym Morane 3400 m, po ktrym postanowi zosta pilotem i po tygodniu
Saulnier G. rozpocz szkolenie na pilota
wojskowego. Nie tylko konstruktorzy
lecz i koledzy ze szkoy uwaali jego pomys min. wykonanie
martwej ptli za fantastyczny i nierealny. Ale Niestierow
postanowi udowodni w praktyce, e jego pomys jest realny.
Niebawem przeniesiono go do Kijowa do 5 Parku Lotniczego -
tam znajdowao si te lotnisko kijowskiej fabryki lotniczej gdzie
niebawem pilot wykona swoj martw ptl. Dnia 27 VIII 1913 r.
samolot typu Nieuport za sterami ktrego siedzia Piotr Niestierow
wystartowa z kijowskiego lotniska i na wysokoci 1000 m pilot
rozpocz pikowanie z wyczonym silnikiem. Na wysokoci 600 m
pilot wczy motor i samolot kierowany wprawn rk zacz
wykonywa elementy martwej ptli po czym po udanym
eksperymencie samolot z wyczonym silnikiem wyldowa. wiat Zdjcie 5: Schemat martwej
ptli autorstwa Piotra
16
Ibidem; J. Zahalka, Posledni...., s. 24-29. Niestierowa.
17
Ibidem.
18
W. Szuniewicz, U powitri skriz opora, Meridian 2006, nr 28206, s. 12-18 (dalej - W. Szuniewicz, U powitri ...).
Historic@ 36
lotniczy oszala, rosyjski pilot zasypany zosta telegramami, pozdrowieniami, otrzyma zoty medal
kijowskiego towarzystwa lotniczego i kategoryczny zakaz ponownego wykorzystywania
martwej ptli wydany przez dowdztwo carskiego lotnictwa. Rekordy nastpoway po sobie:
pierwszy na wiecie atak na samolot przeciwnika podczas wojskowych manewrw czy
zastosowanie owietlenie acetylenowego celem prowadzenia nocnego rozpoznania. Pasmo
sukcesw przerwa wybuch wojny, ale dla Niestierowa by to czas praktycznego zrealizowania
swoich pomysw. C.k. dowdztwo ogosio, e lotnik, ktry zestrzeli samolot Niestierowa
otrzyma specjalne ufundowan nagrod. Gow sztabskapitana Niestierowa zaprztn pomys
zastosowania z powietrznej walce metody ... taranowania. W tym czasie szybko lotu oceniao si
po wicie wiatru i w lukach nacigowych skrzyde, wysoko na oko, a temperatur silnika po
zapachu z niego si wydobywajcego19.
Dnia 26 VIII 1914 r. Piotr

Niestierow wykona pierwszy
w historii taran powietrzny.
Austriacki samolot ww typu
wykonywa w rejonie Lwowa
powietrzne rozpoznanie
pozycji wojsk rosyjskich
latajc na duej wysokoci
i bdc poza zasigiem broni
piechoty. Lekki Morane
Saulnier G pilotowany przez
rosyjskiego sztabskapitana
pojawiwszy si w powietrzu
skoni austriack zaog do
ucieczki, po czym samolot
Zdjcie 6: "Rosyjskie ory" - eskadra sztabskapitana Piotra Niestierowa.
Niestierowa uderzy
przeciwnika. Uszkodzony
samolot Niestierowa oraz wroga maszyna runy na ziemi. Lotnicy obu samolotw zginli. Piotra
Niestierowa pochowano w Kijowie. O jego czynie pisaa wwczas caa wiatowa prasa. Taran
Niestierowa odbi si szerokim echem w lotniczym wiecie. Niektrzy uwaali, e by to wrcz
przejaw fanatyzmu, ktrego nie naley naladowa. W 1951 r. nazw miasta kiew zmieniono na
Niestierow. Nastpc Niestierowa by take Rosjanin. Dnia 1 IV 1915 r. sztabskapitan Aleksander
Kazakow rwnie na samolocie typu Morane zaatakowa skutecznie nad obszarem
Kongreswki niemiecki samolot typu Brandenburg i migem zniszczy jego usterzenie
maszyna runa na ziemi20.
19
Ibidem.
20
Wedug kalendarza juliaskiego miao to miejsce 26 VIII 1914 r. Wedug B. Gaczkowskiego (Atakuj..., s. 10-11)
przebieg caego starcia mia inny przebieg. Okoo godziny 10.30 austriacki samolot rozpoznawczy nadlecia nad
kiew i widzc go sztabskapitan Piotr Niestierow wsiad do jednopatowego Moranea prbujc go przechwyci
lecz bez powodzenia za po wyldowaniu okazao si, e przy starcie oderwaa si specjalnie zamontowana linka
z ciarkiem do wpltywania si w migo wrogiej maszyny. Okoo godziny 12.00 wrogi samolot ponownie
nadlecia nad kiew, Niestierow wsiad do dwumiejscowego samolotu gdy jego maszyna bya uszkodzona
i wystartowa z zamiarem przechwycenia przeciwnika. Do taranu powietrznego doszo o godzinie 12.05 na
pnocny-zachd od wioski Lipino gdzie spady resztki obu samolotw.
Historic@ 37
Z zapomnianego pamitnika
W latach Wielkiej Wojny Austro Wgierskie Fliegerkompanie wyruszajc na front ze swych

staych baz usiay tereny galicyjskie sieci polowych lotnisk. gdzie huczay silniki dwupatowych
Albatrosw i Brandenburgw. W obszarze ziemi sanockiej istniay co najmniej trzy polowe
bazy lotnicze, przez ktre przesza w latach 1914 1915 c.k. 3 Kompania Lotnicza, ktra w 1917 r.
zostaa zmieniona na w caoci myliwsk i walczya na froncie woskim. Spord c.k. jednostek
lotniczych wanie Fliegerkompanie 3 uzna mona za najbardziej spolonizowan. W jej skadzie
w latach Wielkiej Wojny 1914 - 1918 latali m.in. Stefan Stec, Stanisaw Tomicki, Micha Solski
i Franciszek Peter. Kompania ta naleaa do najstarszych c.k. jednostek lotniczych, a swoj bojow
drog rozpocza w pod sanockiej Baanwce. Baanwka obecnie maa spokojna podkarpacka
wioska. Niestety w gronie yjcych wiadkw tamtych dni mao kto dzi moe podzieli si
wspomnieniami z jesieni 1914 r. W swojej lotniczej szufladzie znajduj relacj Stanisawa yki
spisan dziki pomocy Justyny ebrackiej - wiadek wydarze wspomina:
... Polowa baza Austro Wgierskiej 3 Kompanii Lotniczej rozpocza sub w Baanwce
w padzierniku 1914 r. ( w rzeczywistoci 18 X 1914 r.- przyp. A.O.) . Lotnisko znajdowao si na
pastwiskach dworskich tzw. Morgach (przysiek Baanwki od strony wsi Dugie) - przy kapliczce,
za ostatnimi domami przysika Konary . Wwczas bya to wasno barona Kazimierza
Laskowskiego. Liczba samolotw bya rna od 8 do 12, byy to bardzo lekkie dwupatowce
zbudowane z drewna i ptna umalowanego na kolor biay z czerwonymi lub brzowymi
elementami . Samoloty stay najpierw same, potem postawiono dla nich due celty . Zapalanie
ich odbywao si poprzez popularne krcenie na migo, przy pomocy jednego onierza, za
przy starcie z tego nieutwardzonego lotniska po dwch onierzy pchao samolot a do chwili, gdy
si poderwa. Samoloty z Baanwki peniy wycznie funkcj zwiadowcz. Latay tylko w dzie,
a dwuosobowe zaogi ustalay pooenie wojsk rosyjskich, po czym wracay do bazy na noc.
onierze nocowali w namiotach, a potem wraz z oficerami we dworze i na kwaterach .
W wikszoci byli to Czesi , ktrych dowdc by Niemiec. U mieszkacw Baanwki te latajce
koryta, jak je nazywano, wywoyway zarwno ciekawo jak i strach, gdy latay po ich niebie.
Z onierzami kopotw nie mielimy , a zdarzao si , e co adniejsze dziewczyny i dzieciaki lotnicy
przewozili krtko w powietrzu21.
Flik. 3 w 1914 r. po rosyjskiej ofensywie cofnita zostaa pod Krakw, by wiosn 1915 r.
powrci na Podkarpacie. Do dzisiaj u starszych wiekiem mieszkacw Baanwki w obiegu
znajduje si legenda o latajcych korytach Franza Jozefa z czasw c. k. Austro Wgier,
a dawna baza polowa Na Morgach jest obecnie zwykym polem uprawnym. Wiosn 1915 r.
ofensywa gorlicka rozerwaa rosyjski front i na Podkarpacie, jako lotnicze wsparcie, powrcia
w gronie innych austro wgierskich jednostek lotniczych min. Flik. 3. Pierwsze lady bytnoci
austriackich aeroplanw w Lesku pochodz z pocztku Wielkiej Wojny, z jesieni 1914 r. - A.
Krasicki wspomina:
... Do 23 wrzenia ( 1914 r. przyp. A. O.) byy tam wojska austriackie. Gen. Bhrmoli
i arcyksi Jzef byli w Lesku i na Posadzie stay ich aeroplany. Dla umoliwienia im wzlotu
wycito star alej akacjow i cz parku na Posadzie22.
W taki oto sposb do podkarpackiego Leska zawita drog powietrzn habsburski dziedzic
a niewykluczone, e wymienione aeroplany mogy nalee do stacjonujcej... w pobliskiej
Baanwce Flik. 3. Na to same pole wzlotw wiosn 1915r. powrciy samoloty ze znakami K.u. K
21
J. Zahalka, Posledni..., s. 24-26; A. Olejko, Krtka rozprawa o Fliegerkompanie 3 czyli rzecz o ... Latajcych
Korytach, [w:] Lotnicze lady wielkiej wojny, pod red. K. Wielgusa i R. Panka, Dbica 2002, s. 36-37 (dalej - A.
Olejko, Krtka ...).
22
A. Krasicki, Dziennik z kampanii rosyjskiej 1914 1916, Warszawa 1988, s. 94.
Historic@ 38
Luftfahrttruppen z Flik. 3. Obecnie teren dawnego lotniska ze starej fotografii z 21 V 1915 r. jest
czciowo wasnoci Jana Fuksa, waciciela firmy paliwowej FUX, mionika dziejw starego
Leska oraz zajty jest take czciowo przez ogrdki dziakowe. Polowa baza Flik. 3 usytuowana
bya na prawym brzegu Sanu, na obszernej ce tu nad Sanem. wiadkowie tamtych dni jak przez
mg pamitaj obrazy z wiosny 1915 r. Udao mi si ustali, e na lotnisku ustawione byy
namiotowe hangary oraz e w polowej bazie byy w uyciu samochody jako sprzt pomocniczy.
Teren do startu samolotw nie by utwardzony, a brak zadrzewienia wskutek wycicia czci
drzewostanu parku dworskiego idealnie odpowiada startom i ldowaniom. Flik. 3 wiosn 1915 r.
krtko stacjonowaa w Lesku, gdy szybko ofensywy gorlickiej wymagaa staej wsppracy ze
strony lotniczej i nadania za szybko posuwajcymi si na wschd wojskami Niemiec i c.k.
Austro Wgier. Latajce koryta Fliegerkompanie 3 na przeomie wiosny i lata 1915 r. ruszyy
dalej na wschd, m.in. do Brodw na Woyniu23.
Malowniczo pooony w zakolu Sanu sanocki grd ma take w swej historii lotniczy wtek.
Wojciech Sotys, zbierajc materiay do pracy powiconej Sanokowi w okresie I wojny wiatowej
natrafi na szereg pamitnikarskich informacji mwicych o wojennych epizodach lotniczych znad
Sanoka:
... Ponownie wojna daa o sobie zna bezporednio 26 kwietnia , kiedy miasto zostao
bombardowane z powietrza. Samolot austriacki zrzuci bomby zamiast na dworzec kolejowy , na
ssiedni Szklan Grk, a zamiast na most olchowski prosto do Sanu . Na Szklanej Grce bomby
wznieciy poar, ktry szybko rozprzestrzeni si wrd drewnianych zabudowa krytych som , tak,
e spony 24 domy. Obrona przeciwlotnicza polegaa na tym , e na mostku na potoku powieckim
rozlokowany zosta pluton piechoty, ktry strzela salwami do samolotu bezskutecznie.
Bombardowanie nie pocigno za sob ofiar miertelnych , ale wiele osb zostao rannych , siali
oni panik , potgujc si jeszcze przez szybko rozprzestrzeniajcy si ogie, ktry trawi cay
dobytek . Nie mia go kto ratowa, poniewa doroli byli przewanie zajci w polu, przy wiosennych
pracach. Tragiczne skutki pierwszego bombardowania na tym terenie miay miejsce w Lesku, gdzie
zrzucone bomby spady na tabor i zabiy kilkadziesit osb. Samoloty zaczy od tego dnia
pojawia si nad Sanokiem coraz czciej , ale go nie bombardoway . Ich warkot wywoywa
olbrzymi zamt, ludzie wynosili z domw spakowane w toboach rzeczy , gono zawodzili
wynosi, wynosi . Mieli w pamici poar na Szklanej Grze24.
Dr. Karol Zaleski, ktry pozostawi wietny pamitnik z lat 1914 - 1915 tak oto opisywa
lotnicze epizody z nad i z Sanoka z tego okresu Wielkiej Wojny :
26.04.1915. Poniedziaek ... Pierwsze moje wyjcie z domu prowadzio mnie przez Sujec na
Posad Olchowsk do dziecka chorego. W pobliu Sanu bronowano na Boniu zagony Wojciecha
Drwigi ju zorane. Z caego serca yczyem im Szcz Boe! Ogldnem si ku miastu.
Wzgrze Zamkowe w miejscu najbardziej stromem pod oknami rodkowemi pokryte biaemi
plamami w szerokim pasie z dou do gry, mylaby wioniakami usiane, a to tylko wyrzucone
papiery, akta starostwa sanockiego. Rudnicki dotrzyma sowa: dwie brzzki biae przynis mi
Pataa z Krlewskiej Studni dla ozdobienia skay Krasickiego. Kiedy po powrocie z miasta
w poudnie (+22 o C) zabieraem si z chopakiem do posadzenia ich, wskazaa mi rodzina Jana
z zamku latawiec niezmiernie wysoko pod socem pyncy poczem niebawem rozleg si potny
huk w stron dworca kolejowego i kb ciemnego dymu wznis si w si w gr a za nim silny
pomie ... Sdziem, e to z armatki wypalono do latawca, tymczasem to on plun bomb
23
Ibidem; Z galicyjskich ... , s. 76, 196.
24
W. Sotys, Sanockie w okresie I wojny wiatowej w relacjach pamitnikarzy i w prasie, [w:] Rocznik Sanocki 1995,
s. 60-61; A. Olejko, Krtka rozprawa o Fliegrkompanie 3 czyli rzecz o ... latajcych korytach Najjaniejszego Pana,
Tygodnik Sanocki z 13 X 2000 r., s. 6.
Historic@ 39
ogniem na ziemi, na t nasz biedn ziemi... Jeszcze im za mao krwi i zniszczenia! W chwili, gdy
to pisz, ponie ju co siedem budynkw i to malownicze wzgrze Posady Olchowieckiej naprzeciw
dworca wyglda jak czynny wulkan niewyrzucajcy lawy... Wiatr pnocno-wschodni roznieci ten
straszliwy poar na zniszczenie biedakw naszych ... a ponadto w koo rozlegaj si gste strzay
karabinowe do latawca... Na mostku w dole stoi cay oddzia piechoty z oficerem, gotowy do strzau
... Trbka ich zwoaa na zbr. Latawiec znik midzy chmurkami ... Kuba poszed na
pogorzelisko i przynis wiadomo, e pierwszy zapali si dom Mazurka, gdzie zwgli si ko
kozacki, e pokaleczona tam zostaa, jak mi mwiono jaka moda panna Lewandowska i e
spalio si co 25 chat a ludzie niektrzy podczas wybuchu padali na ziemi z przestrachu a teraz
chodzili jak lunatycy... Mwili, e jedna bomba spada do Sanu i nie eksplodowaa zapewne na
most celowana, jeli tak byo istotnie. Kubu mwi, e po wybuchu latawiec kierowa si nad nasz
dom ...
27.04.1915. Wtorek. Cudowny ranek, ale ja zbudziem si po 6, gdy sonko ju byo
pracowao ... Bachowski mwi Kubie, e o godz. 6 ju by jeden latawiec nad Sanokiem ... Jeszcze
nie ogldnem dobrze chorych, a tu wbiega zdyszana kobieta z wieci, e znowu gotowe by
nieszczcie, bo nad nami jest aeroplan ... Gdy po zaordynowaniu co naleao wyszedem na drog,
ludzie patrzyli w niebo i wskazywali kierunek lotu, ale ja z powodu do znacznych chmurek ju nic
nie widziaem i nie syszaem. I wanie te chmurki napeniy mnie troch trwog, gdy
przechodziem w pobliu magazynw kolejowych i taboru koo tamy a potem na Sujcu ... Pno
wieczorem wezwano mnie do wacicielki domu na ktry wczoraj bomba spada ... 3 - letni jej synek
nie uleg wypadkowi, gdy wypatrujc aeroplanu odbieg by nad potoczkiem daleko od domu.
28.04.1915r. roda. Chodny ale liczny i soneczny i bez aeroplanu dzie. Na Posadzie
Olchowieckiej opowiadaa mi matka chorego Piotrusia Mieleckiego, e wczoraj jak sodat jaki
naocznie stwierdzi spada bomba w Lisku na tabor wozw i zabia co 60 ludzi rozrywajc wozy
i konie... Zaprawd ju wczoraj dosy mylaem, jaki to pody sposb prowadzenia wojny jak
w ogle poda jest caa wojna jak mizerna ludzko, ktra do wojny ucieka si musi ... eby
przynajmniej przysza konwencyja przynajmniej co do bomb z latawcw ...
29.04.1915r. Czwartek. Zimna noc rano biaym szronem w jasnem sonku wszystko
byszczy, Ludzie jednak nie dr od zimna ... Spogldaj czy nie pynie nowy aeroplan uosobienie
gobicy - mioci ... Wczoraj miay by nad Sanokiem a dwa wedle zapewnienia jednego
chopczyny, ale poleciay dalej ... W poudnie jedziem moskiewskiemi komi do Zagrza. Sodat
powozi. Crka chorej opuszczonej przed 4 laty przez ma pijaka, panna starsza opowiadaa mi, e
w czasie pobytu sztabu gwnego rosyjskiego w Zagrzu rzucono z latawca bomb w stacj
telegrafu bez drutu, ale ta spada w kup gnoju koo samego gocica niedaleko kocioa i nie
eksplodowaa. Druga rzucona eksplodowaa pod lasem ale nic nie uszkodzia. Pokazywaa mi
odnone miejsca. Szalone tumany kurzu na gocicu, naykaem si te porzdnie pyu i kaszlaem
potem dobrze ...
1.05.1915. Sobota ... Cae masy piechoty, amunicji, armat, utajonych gaziami, konnicy id
na zachd i id, a nad nimi, przed nimi i za nimi tumany kurzu. Ledwie mogem przej przez
Posad z domu samej poczynajc. Pod wieczr przez miasto pochd ten trwa dalej. Rynek
przemieni si w biwak. Jedz, pal, czytaj gazety a jeden wygrywa na harmonii ... Ludzie
spogldaj w gr czy aeroplan nie leci. Wczoraj opowiadano, e jaka Sabatowa przywioza wie
niezawodn, i dworzec we Lwowie zbombardowany!
2.05.1915. Niedziela ... Moskale mieli mwi, e spodziewaj si bomby na dworcu,
obawiaj si o baraki, gdzie miay by due zapasy amunicji, tak e w razie eksplozji poszoby
poow Posady a wic i miasta.
9.05.1915. Niedziela ... Latawcw dziki Bogu nie byo, a armaty odezway si, nie tak
blisko jak wczoraj, dopiero ku wieczorowi i grzmiay do pna ,niebo byo czerwone po zachodzie.
W stronie Sanoczka widziaem duy dym a ludzie mwili, e jeszcze wikszy obszar widzieli
Historic@ 40
w dymie.
10.05.1915. Poniedziaek ... Gdy sonko zajanio i chmury si rozstpiy wysoko nad nami
unosi si latawiec, pomimo do silnego chwilami wiatru. Ledwie przelecia zjawi si ks.
Witoszyski, zi ks. Mykieyty z Sanoka abym jecha do jego na tyfus chorego 10-letniego szwagra,
obiecujc, e mnie sam odwiezie z powrotem i zapewniajc, e gocice s wolne a pozycja jeszcze
dobrze odlega od niego. Na chwil jakby za mucha zabrzczaa w gowie : ae-ro-pla-ny. ... I jazda
odbya si rzeczywicie bez wypadku i bez zjawienia choby jednego latawca25.
W jednej z pamitnikarskich relacji W. Sotys natrafi na zapis mwicy , e wiosn 1915 r.
gdy przez most na Sanie wojska austriackie szy na wschd ... na Boniach ldoway aeroplany.
Byo to w czasie pocigu za pobitymi Rosjanami po gorlickim przeamaniu frontu, za
wzmiankowane aeroplany mogy nalee do Flik. 3, bazujcej w odlegym tylko o 15 km Lesku.
Prawie nie znanym faktem jest funkcjonowanie w Sanoku lotniska z okresu I wojny wiatowej
zaoonego w 1915 r. w czasie pocigu C.K. wojsk za pobitymi Rosjanami w okresie tzw.
przeamania gorlickiego. Wszystkie spekulacje co do miejsca gdzie ono si miecio czyli jak
wwczas mwiono gdzie znajdowaa si stacyja lotnicza w 1915 r. i pniej rozwiewa
precyzyjna i dokadna relacja wiadka wydarze dr. Karola Zaleskiego :
16.05.1915. Niedziela... Rano przelecia tu koo nas ponad drzewami zamkowemi, szybujc
naprawd jak ptak, latawiec i spuci si na stacyj, ktr urzdzono naprzeciw Zamku za Sanem
na polach Nowakowej (Olchowce - dwr). Z drugiej strony na Sujcu jest znowu stacyja
radiograficzna. Co wiat kulturalny najciekawszego ma schodzi si czy zjeda do naszego
Sanoczka... Przykre wraenie sprawia do poowy spalony most (6 przse wodnych z tej strony
zostao).
17.05.1915. Poniedziaek Cudowny ranek, ale wstaem ju po 6. Podczas gimnastyki
powietrznej wzlatywa latawiec i polecia ku Wgrom (?). Pniej znw warczay w powietrzu ...
Rynek jest wspaniaym parkiem automobilowym ... Telegraf bez drutu jest na Posadzie Sanockiej
poza realnoci Artura Bornstedta.26.
A zatem warto szuka, tyle jest jeszcze do uzupenienia ...
25
Pamitnik dr K. Zaleskiego zbiory Muzeum Historycznego w Sanoku kopia fragmentw z zbiorach autora (dalej
- Pamitnik dr K. Zaleskiego ...).
26
Pamitnik dr K. Zaleskiego ...
Historic@ 41
S tosunki polsko-austriackie
w latach 1918-1924 w wietle wczesnej

prasy polskiej
Anna Mokrzyska
Historic@ 42
Stosunki polsko-austriackie w latach 1918-1924 w wietle wczesnej prasy polskiej
Po pierwszej wojnie wiatowej Austria i Polska nie graniczyy ze sob, jednak dugotrway
zwizek tych pastw spowodowany rozbiorami, pozostawi wiele ladw. Przede wszystkim
odzyskanie ziem zaboru austriackiego przez Polsk pocigno za sob szereg wanych problemw.
Od stycznia 1918 roku trway pertraktacje o dopuszczenie Polski do rokowa w Brzeciu
Litewskim pomidzy obu pastwami oraz ostateczne rozstrzygnicie sprawy Chemszczyzny.
W padzierniku 1918 roku zostaa rozbrojona krakowska zaoga austriacka przez oddziay polskie
brygadiera Bolesawa Roji1.
Wedug Polaka Pawa Kraweckiego, ktry by porucznikiem w armii austriackiej
i odbywa tam wwczas sub, odbyo si to okoo poudnia. wczesnym komendantem
wojskowym zaogi krakowskiej by genera Benigni. onierze polscy w subie austriackiej,
jeszcze przed rozbrojeniem mieli ju przyszyte biae orzeki na czapkach2.
W Krakowie, a potem take w Galicji Zachodniej, wadz obja Polska Komisja
Likwidacyjna. Natomiast w pozostaej czci zaboru austriackiego czyli w Galicji Wschodniej
toczya si wojna polsko-ukraiska, ktra trwaa ona do czerwca 1919 roku. Wojna toczya si
z udziaem zbrojnym Austrii. Dlatego te, 19 listopada 1918 roku w Wiedniu Gaecki, ktry by
delegatem Polskiej Komisji Likwidacyjnej, zoy protest przeciwko zaopatrywaniu wojsk
ukraiskich w mundury i amunicj oraz akcji zbrojnej wojsk austriackich w Galicji Wschodniej3.
Tymczasem 20 sierpnia 1920 roku Karl Renner wygosi w komisji parlamentu dla spraw
zagranicznych expos na temat zagranicznej sytuacji pastwa. Midzy innymi powiedzia, e
Austria musiaa zachowa jak najcilejsz neutralno w wojnie polsko-ukraiskiej, poniewa
traktat pokojowy nie dawa Austrii adnej innej moliwoci. Ponadto nie utrzymanie neutralnoci
mogo spowodowa wewntrzne niepokoje i chaos4.
Ostatecznie Austria zrzeka si praw do Galicji wraz z podpisaniem traktatu pokojowego,
jednak przyznanie tych terenw nastpio, w wyniku decyzji Konferencji Ambasadorw w marcu
1923 roku.
Po zakoczeniu I wojny wiatowej i rozpadzie monarchii austro-wgierskiej, Republik
Austrii w Polsce, w interesujcym nas okresie reprezentowali kolejno: od listopada 1918 roku
baron Stefan von Ugron, od stycznia 1919 roku hr. Csekoniks, od okoo lipca 1920 roku by
Knaffe Lenz, oraz od stycznia 1922 do lipca 1930 roku Nikolaus Post5.
Austriacka placwka dyplomatyczna w Warszawie wicej uwagi powicaa zagadnieniom
politycznym ni gospodarczym, mimo e w latach dwudziestych gospodarka austriacka przeywaa
wszystkie choroby powojenne czyli inflacj oraz trudnoci w zrwnowaeniu budetu i bilansu
patniczego6. Rozpad monarchii i powstanie szeregu niepodlegych pastw w Europie rodkowej
byo prawdziwym przewrotem w yciu gospodarczym. Najdotkliwiej odczua to wanie Austria
i Czechosowacja. Zmniejszya si wymiana towarami midzy pastwami sukcesyjnymi. Eksport
tych dwch wymienionych pastw do innych krajw naddunajskich w latach dwudziestych spad
w porwnaniu ze stanem przedwojennym o 60%7.
1
K. Z. Koodziejczyk, Stosunki polsko-austriackie w okresie dwudziestolecia midzywojennego, [w:] Studia
z dziejw ZSRR i Europy rodkowej, Warszawa, 1976, tom XII, s. 61.
2
Najnowsza historia Polski 1918-1939. Wybr tekstw rdowych, oprac. E. Orlof, A. Pasternak, Rzeszw 1991, s.
33.
3
K. Z. Koodziejczyk, op. cit.
4
Stanowisko Austrii, Kurier Warszawski, 21 sierpie 1920, nr 231, s. 6.
5
A. Pilch, Stosunki polsko-austriackie w latach 1918-1938 w wietle korespondencji dyplomatw austriackich
w Polsce, [w:] Studia Historyczne R. XLII, z. 2, Krakw 1999, s. 256.
6
J. Sikorski, Polska Austria. Gospodarka. Stosunki ekonomiczne, Warszawa 1971, s. 19.
7
J. Tomaszewski, Zwizki handlowe pastw sukcesyjnych w okresie midzywojennym, [w:] Studia z dziejw ZSRR
i Europy rodkowej, tom IV, Warszawa 1968, s. 74-75.
Historic@ 43
Tymczasem baron Stefan von Ugron, ktry dotychczas peni funkcj przedstawiciela
austro-wgierskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie, 23 listopada 1918 roku
rozmawia z Tymczasowym Naczelnikiem Pastwa Jzefem Pisudskim. Podczas rozmowy
Naczelnik wyrazi swoj sympati dla Austrii i uzna dyplomatyczny charakter przedstawicielstwa.
Wspomnia te o koleeskich stosunkach z oficerami byej armii cesarsko-krlewskiej. Wyrazi
rwnie nadziej, i uda si uregulowa wiele pozostajcych do rozwizania problemw zwaszcza
zwizanych z likwidacj Austro-Wgier. Ugron korzystajc z okazji przedstawi Pisudskiemu hr.
Csekoniksa, ktry mia by przyszym charge daffaires w Polsce. Jeszcze w tym samym dniu baron
Ugron zoy wizyt ministrowi spraw zagranicznych Leonowi Wasilewskiemu i premierowi
Jdrzejowi Moraczewskiemu8.
Stosunki polsko-austriackie dotyczyy gwnie sukcesji i likwidacji byej monarchii austro-
wgierskiej. Byy one regulowane na konferencjach oraz w specjalnych umowach midzy obu
krajami. W listopadzie 1918 roku miao miejsce nawizanie stosunkw dyplomatycznych. Ernest
Habicht zosta pierwszym delegatem rzdu polskiego w Wiedniu. Wczeniej by szefem Biura
Prezydialnego Naczelnego Komitetu Narodowego oraz sta na czele departamentu
administracyjnego w Ministerstwie Spraw Zagranicznych na przeomie lat 1918 i 19199. Traktat
pokojowy zawarty 10 wrzenia 1919 roku w Saint-Germain midzy Mocarstwami
Sprzymierzonymi i Stowarzyszonymi a Austriack Republik Zwizkow by podstaw stosunkw
Polski z Austri. Rzeczpospolita podpisaa traktat ten 11 wrzenia 1919 roku, ale nie ratyfikowaa
ze wzgldu na spraw Galicji Wschodniej10.
Pocztek stosunkw polsko-austriackich nie by najlepszy. Wobec intencji partnera
austriackiego budzio udzielanie schronienia antypolsko nastawionym emigrantom ukraiskim oraz
sprawowanie przez Austriakw patronatu nad nacjonalistyczn emigracj ukraisk. Rwnoczenie
z niechci do modego pastwa polskiego odnosi si socjaldemokratyczny rzd Austrii, ktry
dy do Anschlussu11.
Polsk polityk zagraniczn okrelay przede wszystkim wzajemne stosunki z dwoma
potnymi ssiadami Rosj Radzieck i Niemcami oraz z mocarstwami zachodnimi.
Z kolei Austria kierowaa swoj polityk zagraniczn na Wochy i Niemcy, gdy one byy
najbardziej zainteresowane problemem austriackim, a take na mocarstwa zachodnie, ktre
gwarantoway okrojonej Austrii niepodlego i zabraniay jej Anschlussu. Dlatego te, stosunki
Polski i Austrii zaleay, od samego pocztku, przede wszystkim od ich ukadw z Niemcami
i wielkimi mocarstwami oraz od ich wzajemnego powizania gospodarczego. Dla Austrii ten ostatni
problem mia szczeglne znaczenie, gdy rozpad dawnych wizi gospodarczych sprawi, e jej
gospodarka bya w bardzo zym stanie12.
Tymczasem prasa polska w pierwszym miesicu 1920 roku nie przedstawiaa Austrii
w dobrym wietle. Prawdopodobnie przyczyn tego byy dwa incydenty. Pierwszy dotyczy
ograniczenia ruchu pocigw w Austrii. Korespondent mwi o robieniu wszystkim celowo
trudnoci, gdy rzd austriacki chcia w ten sposb wymusi rodki ywnoci dla Wiednia13.
Nastpnie informowaa o pomocy finansowej Stanw Zjednoczonych dla Austrii
8
A. Pilch, op. cit., s. 256-257.
9
S. Schimitzek, Drogi i bezdroa minionej epoki. Wspomnienia z lat pracy w MSZ (1920-1939), Warszawa
1976, s. 335.
10
K. Z. Koodziejczyk, op. cit., s. 62.
11
W. Balcerak, Polska Austria w okresie midzywojennym, [w:] Studia z dziejw Rosji i Europy rodkowo -
Wschodniej , Warszawa 1992, tom XXVII, ss. 105-106.
12
K. Z. Koodziejczyk, op. cit.., s. 63.
13
Bierny opr rzdu austriackiego wobec wszystkich, Ilustrowany Kurier Codzienny, 4 stycznia 1920, nr 4, s. 8.
Historic@ 44
w wysokoci 70 milionw dolarw, na zaoenie banku14. Drugi incydent wiza si z przebywajc

w Warszawie grup reprezentantw finansistw wiedeskich, ktra miaa na celu uzyska
skierowanie Polakw powracajcych do kraju z Ameryki przez Triest. Dziki temu reprezentanci
wiedescy mogliby zarobi due sumy na wymianie dolarw wiezionych przez Polakw. Na czele
tej delegacji sta Max Weber, ktry by z pochodzenia Polakiem. Ponis fiasko tej misji, gdy akcja
ta nie spotkaa si z aprobat rzdu polskiego15.
Na pocztku lat dwudziestych w wielu kwestiach byy zawarte tymczasowe umowy, ktre
dotyczyy przede wszystkim ruchu kolejowego, ruchu towarowego, obrotu pocztowego, udziau
Polski w podziale aktyww banku austriackiego, umowy kompensacyjnej. Wanie 19 marca 1920
roku zakoczyy si obrady z delegacj austriack w sprawie umw kompensacyjnych. Polska
w zamian za dostarczenie wgla, ropy, jaj i rodkw sucych do fabrykacji miaa dosta od
Austrii maszyny, narzdzia rolnicze, artykuy chemiczne itp. Umowy podpisali w Warszawie:
wiceminister Strasburger z ramienia Polski, a minister Zertig z ramienia Austrii16. Traktat ten zosta
skrytykowany w maju na amach Ilustrowanego Kuriera Codziennego gdzie zarzucono
ministerstwu handlu, e zawaro umow krzywdzc Polakw, poniewa Austria dostawaa od
Polakw towar za niskie ceny i miaa pozwolenie na wywz w cenach, ktre sobie sama ustalaa.
Zawieszono wano traktatu oraz zapowiedziano reorganizacj w ministerstwie handlu
i przemysu oraz usunicie z ministerstwa Henryka Krupskigo i Rudolfa Galla odpowiedzialnych za
umow kompensacyjn z Austri. Powiadomiono te, e polska benzyna bya sprzedawana
w Wiedniu po 40 do 50 koron, a przez Austriakw kupiona bya w Polsce za 10 koron17.
Tymczasem w kwietniu 1920 roku Austri bardziej zaprztay sprawy woskie i podr
Karla Rennera do Rzymu. Neue Freie Presse donosia, e podr ta miaa tylko na celu
wzmocnienie stosunkw politycznych i gospodarczych midzy obu pastwami.
18
Z Rennerem do Rzymu udali si take fachowcy od spraw gospodarczych . Natomiast Mittags
Post donosi o wznowieniu trjprzymierza midzy Austri, Wochami a Niemcami, poniewa
Renner w Rzymie reprezentowa nie tylko sprawy austriackie, ale take niemieckie. Utworzenie
bloku pomidzy tymi pastwami miao by bliskie, a Wochy rzekomo wraz
z przystpieniem do tego bloku miay na powrt odda Austrii poudniowy Tyrol19. Tak naprawd
Renner usiowa szuka w Rzymie pomocy finansowej, ale bez wikszego rezultatu, co
spowodowao poderwanie jego autorytetu. W rzeczywistoci ju w styczniu 1920 roku gabinet
Rennera mia problemy. Prasa polska donosia o nadchodzcym rozamie partii
socjaldemokratycznej, gdy radykalni domagali si, aby Austria zgosia niewypacalno,
gdy w ten sposb mogaby uzyska rekompensaty ze strony koalicji. Dotychczasowe
przyrzeczenia dane kanclerzowi ze strony entanty pozostaway na papierze. Pojawiy si te
spekulacje na temat nastpcy Rennera. Mia nim by byy premier Wodzimierz Beck albo byy
minister Hussarek20. Jednak wtedy do tego nie doszo, dopiero pod koniec roku 1920 miao miejsce
przesilenie rzdowe i upadek gabinetu Rennera.
Z kolei w Wiedniu trway prace nad now konstytucj Austrii. Ostateczny projekt
konstytucji ogoszono 29 wrzenia 1920 roku. Wedug niej Austria pozostaa republik zwizkow,
o kompetencjach rzdw krajowych ograniczonych do spraw wewntrznych. Posiadaa
14
Pomoc finansowa Ameryki dla Europy, Ilustrowany Kurier Codzienny, 5 stycznia 1920, nr 5, s. 3.
15
Wiedeczycy chc spekulowa na Polakach, Ilustrowany Kurier Codzienny, 28 stycznia 1920, nr 28, s. 5.
16
Ukad polsko-austriacki, Gazeta Warszawska, 19 marca 1920, nr 78, s. 1.
17
Traktat handlowy Polski i Austrii, Ilustrowany Kurier Codzienny, 1 maja 1920, nr 119, s. 3.
18
Wochy i Austria, Gazeta Warszawska, 6 kwietnia1920, nr 95, s. 2.
19
Renner buduje trjprzymierze niemiecko austriacko woskie, Ilustrowany Kurier Codzienny, 18 kwietnia 1920,
nr 106, s. 7.
20
Rozam wrd socjalistw wiedeskich, Ilustrowany Kurier Codzienny, 7 stycznia 1920, nr 7, s. 7.
Historic@ 45
parlamentarny system dwuizbowy (Bundesrat i Nationalrat) oraz urzd prezydenta, jednak jego
funkcj sprowadzono do reprezentacji. 1 padziernika 1920 roku uchwalono konstytucj21.
Wzgldy gospodarcze oraz oglne trudnoci zwizane z prowadzeniem wojny w 1920 roku
sprawiy, e strona polska zastanawiaa si nad polityk bardziej aktywn wobec Austrii.
W zwizku z tym 19 sierpnia 1920 roku do Wiednia przyby z misj specjaln byy polityk
w rzdzie austriackim Leon Biliski22. Misja jego polegaa na zbadaniu czy moliwe jest polityczne
i ekonomiczne zblienie Polski z Austri. Nie powioda si, poniewa rozmowy prowadzi byy
polityk monarchii z socjalistami, ktrzy niedawno zdoali obali monarchi i obj wadz23. Jeden
z pamitnikarzy, opisujcy okres przed I wojn wiatow, bardzo le si wyraa o Leonie
Biliskim. Pisa, e przy bliszym poznaniu by on postaci niesympatyczn. By bardzo miernym
talentem i mia saby charakter oraz ...duo w yciu pracowa, wic wczenie posiwia i robi
waciwie, pomimo przekroczonej pidziesitki, wraenie dobrze trzymajcego si starca.24 Czy
to bya prawda mona si tylko domyla. Faktem natomiast byo, e o ile wszyscy politycy przed
wojn utrzymywali si na szczytach wadzy w Wiedniu przez kilka lat, czy najwyej kilkanacie,
o tyle Biliskiemu udao si to przez pene wierwiecze. Kolejno by on prezydentem austriackich
kolei pastwowych, dwukrotnie by prezesem Koa Polskiego w parlamencie, dwukrotnie
austriackim ministrem finansw, gubernatorem banku austro-wgierskiego oraz austro-wgierskim
ministrem finansw25.
Tymczasem wieci z Wiednia nie byy zachcajce do prowadzenia takich rozmw. Sytuacja
w Austrii bya krytyczna. Przesilenie rzdowe, ktre trwao od 13 czerwca 1920 roku nie
poprawiao sytuacji. Kanclerz Renner poda si do dymisji wraz z caym gabinetem. Powodem
przesilenia by zatarg pomidzy parti chrzecijasko-spoeczn a socjaldemokracj. Socjalici
uzbroili Volkswehr i zmienili j w organizacj partyjn. Natomiast partia chrzecijasko spoeczna
utworzya strae chopskie w krajach alpejskich26.
7 lipca 1920 roku. tymczasowo obowizki szefa rzdu powierzono Michaelowi Mayrowi.
Przesilenie rzdowe skoczyo si 17 padziernika 1920 roku. Wtedy odbyy si wybory,
w ktrych socjalici utracili pierwsz pozycj w pastwie na rzecz chrzecijaskich demokratw.
Misj utworzenia rzdu powierzono ponownie Mayrowi. Wybrano wwczas take prezydenta.
Zosta nim dr Michael Hainisch27.
By on wielkim wacicielem ziemskim, ktry nie bra nigdy udziau w walkach partyjnych,
nie zawsze interesowa si biecymi sprawami gospodarczymi i politycznymi. W odpowiedzi na
powitalne przemwienie kanclerza Mayra zaznaczy, e nie naley do adnej partii, a jego
zadaniem bdzie agodzi przeciwiestwa. Scharakteryzowa te w kilku zdaniach rozpaczliwe
pooenie gospodarcze Austrii. Wspomnia take, e pokj w Saint-Germain odczy od nich wiele
milionw wspplemiecw i pozbawi ich wanych wzw kolejowych oraz o moralnym
obowizku pomocy mocarstw zachodnich, ktre ich pooenie stworzyy28.
Na przeomie roku 1920/1921 zaczy narasta fale strajkowe. Na przykad strajki
wiedeskich pocztowcw, do ktrych przyczyli si pracownicy telefonw i telegrafw29. Zosta on
zakoczony po czterech dniach. Podczas strajku doszo do kilkakrotnych star midzy penicymi
21
J. Kozeski, Austria 1918-1968. Dzieje spoeczne i polityczne, Pozna 1970, s. 58-59.
22
Biliski w Wiedniu, Ilustrowany Kurier Codzienny, 19 sierpnia 1920, nr 227, s. 6.
23
K. Z. Koodziejczyk,op. cit., s. 64.
24
K. Chdowski, Pamitniki, tom II, Wrocaw 1951, s. 271.
25
R. Taborski, Polacy w Wiedniu, Krakw 2001, s. 13.
26
Gabinet Rennera poda si do dymisji, Ilustrowany Kurier Codzienny, 13 czerwca 1920, nr 160, s. 2.
27
J. Kozeski, op. cit., s. 59-60.
28
Nowy prezydent Austrii, Sowo Polskie, 14 grudnia 1920, nr 579, s. 2.
29
Strajk wiedeskich pocztowcw na tle politycznym, Ilustrowany Kurier Codzienny, 14 stycznia 1921, nr 13, s. 1.
Historic@ 46
sub pocztowcami, a strajkujcymi30. W kwietniu 1920 roku rozpocz si strajk pracownikw

przemysowych, w ktrym wzio udzia okoo 70.000 ludzi31. Strajki odzwierciedlay oglnie z
sytuacj w kraju.
Zaczto take szantaowa pastwa zachodnie Anschlussem, w przypadku gdyby Austria nie
dostaa od nich pomocy finansowej. Spowodowao to, e Francja zacza forsowa szybkie
zwoanie konferencji Rady Najwyszej, aby wczeniej przyj jej z pomoc, poniewa Austria
mogaby bdc w rozpaczy poczy si z Niemcami32. Byo to spowodowane tym, e nastpio
pewne odprenie ekonomiczne, ktre przynis Austrii koniec roku 1920. Jednak byo ono
opacone opanowaniem przez wierzycieli monopoli pastwowych dochodw z kolei oraz ce. Rzd
wiedeski by bezsilny wobec pojawiajcych si tendencji anschlussowych33.
Tymczasem 5 stycznia 1921 roku kanclerz Michael Mayr na posiedzeniu komisji dla spraw
zagranicznych wygosi ekspos o pooeniu midzynarodowym Austrii. W przemwieniu swym
podkrela midzy innymi dobre stosunki midzy Austri a pastwami sukcesyjnymi. Wtedy te
kanclerz Michael Mayr jako pierwszy przedstawiciel rzdu wyrazi si przychylnie o Polsce.
Podkrela, e zawarto korzystn umow handlow z Polsk, co powodowao znaczn popraw we
wzajemnym obrocie handlowym34.
Zgodnie z doniesieniami prasy polskiej umowa handlowa zostaa podpisana 8 stycznia 1921
roku. Na jej podstawie Polska miaa zakupi 35 parowozw w Austrii, a Austria zobowizaa si
przeprowadzi reparacj 500 polskich lokomotyw w swoich fabrykach. Ponadto Polska zgadzaa si
na wywz do Austrii nafty, niektrych rodkw ywnoci (przede wszystkim jaj) oraz pewnej iloci
wgla35.
Jednake kwestia korzystnego dla Polski podziau Grnego lska uzewntrznia przepa
pomidzy obu pastwami, gdy prasa austriacka protestowaa przeciwko pokrzywdzeniu pastwa
niemieckiego t decyzj. Natomiast o Polsce pisano jako o pastwie sezonowym z opakanym
stanem gospodarczym i finansowym, ktre nie bdzie potrafio wykorzysta walorw Grnego
lska36. W prasie polskiej ukaza si artyku, ktry mwi o zamachu bolszewikw niemiecko-
polskich na Grny lsk pod przewodnictwem Wiednia. Pisano w nim, e komitet komunistycznej
partii robotniczej polskiej w Dbrowie Grniczej wsppracowa z wiedesk central
komunistyczn na rzecz niemieckiej buruazji. Chcieli oni, aby Grny lsk nie zosta odczony
od Niemiec37.
Wieci jakie napyway z Wiednia pozwalay wtpi w trwao niezawisej pastwowoci
austriackiej. 14 stycznia 1921 roku delegat rzdu polskiego w Wiedniu napisa w swoim raporcie,
e: W obecnych warunkach ekonomicznych i partyjno-politycznych nie ostoi si aden rzd. Nie
ostoi si take adne pastwo. Samodzielno pastwa zachwiana jest u samych podstaw.
Z moliwoci szybkiego rozkadu gospodarczego Austrii liczy si rwnie minister spraw
zagranicznych Konstanty Skirmunt38.
W 1921 roku Austria borykaa si gwnie z problemami finansowymi, cay czas zabiegaa
30
Strajk w Wiedniu zakoczony, Ilustrowany Kurier Codzienny, 18 stycznia 1921, nr 17, s. 1.
31
Strajk w Austrii, Ilustrowany Kurier Codzienny, 25 kwietnia 1920, nr 112, s. 7.
32
Pomoc dla Austrii uchyli denie do poczenia si z Niemcami, Ilustrowany Kurier Codzienny, 13 stycznia 1921,
nr 12, s. 7.
33
J. Kozeski, Sprawa przyczenia Austrii do Niemiec po I wojnie wiatowej (1918-1922), Pozna 1967, s. 22.
34
Telegramy. Z Austrii, Robotnik, 7 stycze 1921, nr 6, s. 3.
35
Podpisanie umowy handlowej midzy Polsk a Austri, Sowo Polskie, 12 stycznia 1921, nr 14, s. 1.
36
37
Zamach bolszewikw niemiecko-polskich pod batut Wiednia na Grny lsk, Ilustrowany Kurier Codzienny, 25
sierpnia 1920, nr 233, s. 2.
38
W. Balcerak, op. cit., s. 106.
Historic@ 47
o poyczki u mocarstw zachodnich. Starano si wic jej pomc. Powstao szereg planw
finansowych dla Austrii, ktre byy zamieszczane na amach polskiej prasy. Na przykad Lloyd
George, ktry bardzo interesowa si spraw austriack, przedoy pastwom sprzymierzonym
plan opracowany przez rzd angielski w sprawie kredytw dla niektrych pastw posiadajcych
nisk walut, a pragncych podniesienia kursu wekslowego i zwalczenia przesilenia gospodarczego.
Natomiast rzd francuski chcia odda Austrii pewne nadwyki zboa, a nastpnie udzieli kredytu
z funduszw milionowych, ktre pochodziy z obrotu w Alzacji i Lotaryngii39.
Na Konferencji paryskiej midzy innymi ustalono pomoc dla Austrii. Przewidywano
utworzenie syndykatu finansowego z kapitaem 200 milionw frankw przy udziale mocarstw.
Sprawozdanie przyjte przez konferencj w tej sprawie, polecao sprzymierzonym rzdom
zrzeczenie si wszystkich da od Austrii, przede wszystkim w sprawie odszkodowa oraz zwrotu
kosztw okupacyjnych40.
Tymczasem na amach Neue Freie Presse zosta zamieszczony wywiad z posem polskim
w Wiedniu dr Szarot, ktry wypowiada si o konsolidacji politycznej
i gospodarczej Polski. Mwi take o podry Jzefa Pisudskiego do Parya jako
o pierwszym oficjalnym wystpie Polski na arenie midzynarodowej i symbolizujcej gwarancje
pokojowe, gdy wizyta zbiega si z ostatni faz pokoju w Rydze. Zapewnia, e nie ma mowy
o jakimkolwiek zagroeniu pokoju41.
We wrzeniu 1921 roku dotychczasowe przedstawicielstwo polskie w Wiedniu zostao
przeksztacone w poselstwo, a hr. Zygmunta Lasockiego mianowano 18 wrzenia b.r. posem
polskim. By on politykiem dobrze znajcym stosunki wiedeskie z czasw, gdy by deputowanym
do austriackiej Rady Pastwa42. Do niego wanie zostaa wysana tajna instrukcja ministra spraw
zagranicznych RP Konstantego Skirmunta. Zawieraa ona oglne zasady, ktrymi mia kierowa si
pose Lasocki w Wiedniu. Przede wszystkim mia kierowa si zasad nienaruszalnoci traktatw,
nawet traktatu w Saint-Germain, ktry nie zosta ratyfikowany (art. 91 sprawa Galicji Wschodniej),
ale nie zosta odrzucony przez sejm polski. W wyniku cigych roszcze terytorialnych Niemiec
wobec Polski zasada ta bya zrozumiaa, podobnie jak i druga z niej wypywajca o negatywnym
stosunku Polski do jakichkolwiek prb poczenia si Austrii z Niemcami. Minister wystpi
w instrukcji take z tzw. programem pozytywnym, ktry mia polega na umoliwieniu Austrii
samoistnego bytu gospodarczego. Dlatego te zaleca denie do przyjaznych, opartych na
zaufaniu, stosunkw z Austri przede wszystkim na polu gospodarczym43. Instrukcja zawieraa
take duo wskazwek odnoszcych si do polityki rodkowoeuropejskiej, a przede wszystkim
mwia o wyjtkowej roli pastwa woskiego w sprawie austriackiej. Ponadto pose
w Wiedniu mia przykazane obserwowa koa bolszewickie i koa rosyjskiej emigracji.
A take tamtejsze rodowisko giedy. Wszelkie akcje finansjery midzynarodowej miay by przez
polsk placwk natychmiast odnotowane44. Instrukcja ministra potwierdzaa to, e zblienie na
linii Warszawa Wiede byo od duszego czasu starannie przygotowywane przez stron polsk.
W dniach 22-23 maja 1922 roku minister spraw zagranicznych Konstanty Skirmunt odby
podr do Wiednia. Powitany zosta na dworcu przez przedstawicieli prezydenta i kanclerza
39
Ratowanie Austrii, Sowo Polskie, 25 stycznia 1921, nr 37, s. 1; Pomoc dla Austrii, Sowo Polskie, 26 stycznia
1921, nr 38, s. 2.
40
Konferencja paryska zamknita, Sowo Polskie, 1 lutego 1921, nr 49, s. 1; Uchway w sprawie ratowania Austrii,
Sowo Polskie, 2 lutego 1921, nr 50, s. 1.
41
Rzd polski we Wiedniu o sprawach aktualnych, Sowo Polskie, 14 lutego 1921, nr 71, s. 2.
42
A. Szklarska-Lohmannowa, Instrukcja ministra Skirmunta dla posa polskiego w Wiedniu (1922 r.), [w:] Studia
z dziejw ZSRR i Europy rodkowej, Warszawa 1968, tom IV, s. 202.
43
Ibidem, s. 204.
44
Ibidem, s. 205-206.
Historic@ 48
pastwa oraz osobicie przez Leopolda Henneta ministra spraw zagranicznych, jak rwnie przez
polskich posw: Lasockiego, Piltza, Okckiego i Szembeka. Po przyjciu w poselstwie polskim
minister Skirmunt uda si wraz z posem Lasockim do prezydenta Michaela Hainischa, a nastpnie
do ministra spraw zagranicznych Henneta i kanclerza Schobera. W szczeglnoci omawiano spraw
rozpoczcia rokowa do traktatu handlowego. W poudnie austriacki minister spraw zagranicznych
podejmowa Skirmunta niadaniem, na ktrym rwnie uczestniczy austriacki kanclerz. Pniej
polski minister przyj szereg osobistoci ze wiata politycznego, m. in. posa czechosowackiego.
Wieczorem odby si obiad w poselstwie polskim, na ktrym obecni byli m. in. Hainisch, Schober,
Hennet oraz byli ministrowie Biliski i Twardowski. Tak min pierwszy dzie wizyty polskiego
ministra. Natomiast konferencja z posami polskimi z zostaa odroczona na nastpny dzie, gdy
pose polski z Bukaresztu, Skrzyski by w drodze do Wiednia45.
Z okazji wizyty Konstantego Skirmunta caa prasa wiedeska zamieszczaa artykuy
powicone dziaalnoci polskiego ministra spraw zagranicznych, a ponadto wyraaa nadziej, e
ta wizyta wpynie na zacienienie wizw gospodarczych midzy Austri a Polsk. Neue Freie
Presse pisaa o ministrze Skirmuncie jako o jednym z najwybitniejszych postaci dyplomacji
europejskiej i czowieku wysokiej kultury ducha. Wszdzie gdzie by za granic nawizywa bardzo
dobre stosunki. By dyplomat starej szkoy i znakomitym mem stanu, ktry nie dawa si porwa
nastrojom chwili. Te zalety ukazay si najlepiej podczas konferencji w Genui, gdzie Polska zdaa
swj pierwszy egzamin midzynarodowy46.
Z kolei program drugiego dnia wizyty przedstawia si nastpujco: po pierwsze konferencja
z posami polskimi, po drugie spotkanie u prezydenta Hainischa, a na popoudnie zaplanowane byo
przyjcie z ministrem polskim w hotelu Imperial dla przedstawicieli prasy. Wieczorem natomiast
przyjcie u hr. Lanckoroskich47.
Jednak nie obyo si bez przykrego incydentu, ktry wydarzy si wanie podczas przyjcia
redaktorw prasy wiedeskiej w hotelu Imperial. Konstanty Skirmunt zosta uderzony jajkiem,
jak si okazao pniej, przez Ukraicw niezadowolonych z wizyty polskiego ministra48.
Minister Skirmunt w wywiadzie dla wiedeskiego korespondenta Tempsa owiadczy, e
jego konferencja z posami polskimi z Budapesztu, Pragi, Bukaresztu i Belgradu miaa tylko na celu
poinformowanie dyplomatw polskich o przebiegu konferencji genueskiej oraz przyjcie od nich
raportw dotyczcych pooenia w pastwach, w ktrych byli akredytowani. Korespondent odnis
wraenie z rozmowy, e Polska w chwili obecnej nie uwaa za korzystne przyjcie na siebie
formalnych zobowiza.... Tymczasem o Austrii minister wyrazi si dobrze a konferencja
zacienia wizy czce Polsk z Austri49.
Natomiast Jzef Rudnicki w swoim artykule pt. Wiedeska przygoda poddawa krytyce
to, e minister Skirmunt pojecha pierwszy do Wiednia, a powinni byli do Warszawy z Austrii,
ktr sarkastycznie nazwa malutk, przyjecha pierwsze kanclerz Schober, czy prezydent
Hainisch. Wedug niego Warszawa nie bya przedwojennym Krakowem, dlatego te nie miaa
potrzeby jecha do Wiednia. Pisa rwnie, e ...transport ziemniakw polskich mona byo
biednym Wiedeczykom posa bez osobistej fatygi p. Skirmunta. Miejscem za na konferencj
naszych dyplomatw, niewtpliwie potrzebn i wan, z pewnoci odpowiedniejszym i taszym
byby paac Rady Ministrw w Warszawie, anieli hotel Imperial...50.
45
Min. Skirmunt w Wiedniu, Robotnik, 23 maja 1922, nr 138, s. 3.
46
Pierwszy midzynarodowy sukces Polski by pomylny, Ilustrowany Kurier Codzienny, 23 maja 1922, nr 138, s. 1.
47
Konferencje min. Skirmunta we Wiedniu, Ilustrowany Kurier Codzienny, 24 maja 1922, nr 139, s. 1.
48
K. Skirmunt, Moje wspomnienia 1866-1945, Rzeszw 1997, s. 137.
49
Cel konferencji ministra Skirmunta we Wiedniu, Sowo Polskie, 27 maja 1922, nr 115, s. 1.
50
Wiedeska przygoda, Sowo Polskie, 26 maja 1922, nr 114, s. 1.
Historic@ 49
Wedug Augusta Zaleskiego, Konstanty Skirmunt by politykiem, ktry za bardzo stara si

uzyska przyjazn opini zagranicy i dlatego czyni zbyt daleko idce ustpstwa. Podobnym
w dziaaniu mia by take pniejszy przyszy premier Aleksander Skrzyski51.
Mimo to, faktem jest, i od momentu wizyty Konstantego Skirmunta w Wiedniu odbyway
si regularne rokowania gospodarcze i 25 wrzenia 1922 roku doprowadziy do zawarcia pierwszej
konwencji handlowej. Podr polskiego ministra spraw zagranicznych do Wiednia, znalaza midzy
innymi odbicie w tajnej klauzuli stanowicej integraln cz umowy handlowej polsko-
austriackiej. Klauzula ta gwarantowaa Polsce tranzyt materiaw wojennych przez Austri. Jednak
trzeba stwierdzi, e ju bezporednio po wojnie regularnie odbywa si tranzyt materiaw
wojskowych przez Austri do Polski. Chodzio tutaj bardziej o wiksze dostawy austriackiego
sprztu wojennego dla Polski52.
Niejednokrotnie sprawa tych dostaw wywoywaa protesty pastw trzecich u rzdu
austriackiego, ale nie odnosiy one skutku. Chocia czsto transporty wagonw z amunicj dla
Polski byy zatrzymywane przez Austri, jak i przez Czechy. Prasa polska donosia
o takich przypadkach i chciaa aby wadze polskie zastosoway represje odwetowe, polegajce na
wstrzymaniu dostaw ywnoci, nafty, benzyny, wosku ziemnego i innych rzeczy masowo
wywoonych do Austrii i Czech53.
Tymczasem sytuacja wewntrzna w Austrii w 1922 roku po wizycie polskiego ministra nie
bya dobra. Przede wszystkim nastpia zmiana na stanowisku kanclerza. Schobera zastpi ks.
Ignaz Seipel. Powsta nowy gabinet, ktry mia zaj si piln spraw kredytw, uposaenia
urzdnikw oraz mia take przedsiwzi rodki oszczdnoci54. Nowy kanclerz alarmowa rzdy
pastw zachodnich o trudnej sytuacji Austrii na konferencji londyskiej. W wystosowanej nocie
proszono o dalsz poyczk, gdy w razie odmowy rzd austriacki nie mgby spenia naoonych
na zada. Lloyd George w odpowiedzi stwierdzi, e nie wie co w takiej sytuacji sprzymierzecy
mogliby zrobi. Podkreli take, e Anglia daa Austrii 12 milionw funtw szterlingw 55. Tak
wic kanclerz z Londynu wyjecha z niczym.
W poowie 1922 roku zaczy si pojawia w prasie polskiej artykuy o tym, e Austria
poczy si znowu z Wgrami i stworzy pastwo naddunajskie, poniewa samodzielnie ju istnie
nie moga56. Ponadto korona austriacka staa si nic nie warta. Za jedn mark polsk, mona ich
byo dosta dziesi, jeden bochenek chleba kosztowa w Wiedniu 5000 koron. Wiedeczycy nie
mieli co je, nie mieli komu sprzedawa swoich towarw, ale te nie mieli ich z czego wyrabia,
bo brak byo wgla i surowcw. Dlatego znowu odkurzona zostaa idea przyczenia do Niemiec,
chocia wiedziano, e koalicja nie zgodziaby si na to. W zwizku z tym gotowi byli przyczy
si do Woch, dawnych swoich nieprzyjaci, albo Czech, dawnych swoich poddanych57. Mwio
si take o moliwoci wprowadzenia dyktatury gospodarczej ententy. Francja zwrcia si z tak
sam propozycj do Czech i Woch, ale nic z tego nie wyszo. W rezultacie zdawao si, e partie
chrzecijaskie obejm dyktatur gospodarcz58. Natomiast sprawa kredytw dla Austrii zostaa
51
P. Wandycz, August Zaleski. Minister spraw zagranicznych RP 1926-1932 w wietle wspomnie i dokumentw,
Pary 1980, s. 18.
52
53
Zakaza wywozu towarw do Czech i Austrii, Ilustrowany Kurier Codzienny, 31 lipca 1920, nr 208, s. 4.
54
Nowy kanclerz Austrii, Sowo Polskie, 1 czerwiec 1922, nr 119, s. 2; Nowy gabinet w Austrii, 9 czerwca 1922, nr
125, s. 2.
55
O kredyt dla Austrii, Sowo Polskie, 18 sierpnia 1922, nr 185, s. 5.
56
Austria, Piast, 23 lipca 1922, nr 30, s. 10.
57
Austria si ratuje jak moe, Piast, 27 sierpnia 1922, nr 35, s. 7.
58
Moliwo dyktatury gospodarczej w Austrii, Ilustrowany Kurier Codzienny, 11 kwietnia 1922, nr 154, s. 8.
Historic@ 50
przekazana, przez komisj finansow Ligi Narodw, komisji reparacyjnej59.

Straszliwa droyzna bya skutkiem kiepskiej sytuacji w Austrii za dolara w Wiedniu
pacono 74.600 koron, a kilo chleba kosztowao 6000 koron. Na dokadk panowao wtedy
bezrobocie. Tumy bezrobotnych na pocztku wrzenia 1922 roku urzdziy wielk demonstracj,
podczas ktrej zburzono gwn bram parlamentu. Stan Austrii by tak powany, e w prasie
europejskiej mwio si o rozebraniu tego pastwa pomidzy ssiadw60.
W padzierniku 1922 roku korona austriacka spada tak, e kosztowaa mniej wicej 10
fenigw polskich. Droyzna szalaa niesychanie. Dlatego te, rzd austriacki zawar umowy
z Angli, Czechami, Francj i Wochami. Pastwa te, zobowizay si pomc finansowo Austrii.
Warunkiem jednak byo, aby Austria nie poczya si z Niemcami. Za to dostaa poyczk
w wysokoci 650 milionw koron w zocie. Kontrol nad zuyciem tej poyczki miay pastwa,
ktre jej udzieliy61.
Sytuacja finansowa Austrii bya rwna bankructwu. Niemcy wiedescy win skadali
gwnie na traktat w Saint-Germain, ktry stworzy ma Austri zoon z Wiednia i krajw
alpejskich, niezdoln do ycia, bo odcit od krajw bogatych w rodki ywnoci. Pogld ten zosta
bardzo szybko skrytykowany. Wedug prasy polskiej pastwo to powinno byo prowadzi
racjonaln polityk i gospodark. Austria miaa mono bytu i rozwoju. Wiede by wwczas
wielkim centrum handlowym i przemysowym a fabryki austriackie pracoway pen par. Jednak
gospodarka socjalistw, ktrzy w pierwszych miesicach po klsce doszli do wadzy, spowodowaa
w Austrii rozstrj i spadek waluty na najnisz w Europie. Dlatego te, koalicja wiadoma bya
tego, e Austria bdzie potrzebowa pomocy finansowej, aby moga przetrwa lata przesilenia
i przebudowy. Jednak najwiksza i najdogodniejsza poyczka nie moga by uwaana za
uzdrowienie gospodarcze. Musiao ono wyj od wewntrz pastwa. Podstaw miay by:
zdwojona produkcja, daleko posunita oszczdno, rozumna polityka podatkowa i celna. Sprawa
poyczki dla Austrii we Francji bya yczliwie traktowana, poniewa bankructwo Austrii
sprawioby Europie wiele kopotu. Wiede liczy na to, e koalicja w interesie utrzymania
rwnowagi i spokoju w Europie, tym razem nie odmwi wydatnej pomocy. Jednak Austria musiaa
si oprze gwnie na wasnych siach62.
Pod koniec kwietnia 1922 roku dzienniki wiedeskie donosiy, e w stolicy Austrii zostanie
utworzony bank austro-polski. Dr Leon Biliski wraz z grup przemysowcw i polskich wacicieli
dbr, poczy si z jednym z bankw wiedeskich, w celu utworzenia banku austro-polskiego.
Zadaniem jego miao by utrzymywanie finansowych i handlowych stosunkw midzy Austri
a Polsk63.
Austria jednak, mimo niesychanie trudnych warunkw, ju po 1922 roku daa dowd
ywotnoci gospodarczej. W 1923 roku rozpoczto elektryfikacj kolei pastwowych, rozbudowa
siowni wodnych wesza w nowy etap oraz opracowano szeroko zakrojony plan budowy drg.
W duej czci aprowizacj ludnoci zapewniaa produkcja szybko rozwijajcego si austriackiego
rolnictwa. Wyniki hodowli byda, uprawy zb oraz mleczarstwa ju w 1927 roku znacznie
przewyszay stan przedwojenny w tych dziedzinach64.
Tymczasem Polska i Austria wkroczyy w kolejne etapy rozmw gospodarczych, ktre
59
Kredyty dla Austrii, Ilustrowany Kurier Codzienny, 12 kwietnia 1922, nr 155, s. 9.
60
Austria na miertelnych marach, Piast, 10 wrzenia 1922, nr 37, s. 11.
61
Austria w tarapatach, Piast, 29 padziernika 1922, nr 44, s. 9.
62
Bankructwo Austrii, Ilustrowany Kurier Codzienny, 14 kwietnia 1922, nr 157, s. 1.
63
Bank austro-polski we Wiedniu, Ilustrowany Kurier Codzienny, 24 kwietnia 1922, nr 167, s. 6.
64
K. Schuschnigg, W zmaganiu z Hitlerem. Przezwycienie idei Anschlussu, prze. M. Osterwina, Krakw 1969, s.
82.
Historic@ 51
miay na celu uzupenienie poprzedniej, pierwszej konwencji handlowej z 25 wrzenia 1922 roku.
Przeszo rok upyn od wizyty polskiego ministra spraw zagranicznych w Austrii i w Warszawie
oczekiwana bya rewizyta austriackiego kanclerza Ignaza Seipla, ktry wraz z ministrem spraw
zagranicznych Alfredem Grnebergerem przebywa w Polsce w dniach 16 19 wrzenia 1923 roku.
W takich wypadkach, jak zwykle, rwnie i t wizyt poprzedziy liczne artykuy i wywiady
obydwu pastw. Dzienniki austriackie stwierdzay we wstpnych artykuach, dotyczcych wizyty
Seipla, e midzy Polsk a Austri nie istniay przeciwiestwa polityczne ani gospodarcze, i e oba
pastwa dyy do nawizania jak najcilejszych stosunkw gospodarczych. Prasa zaznaczaa, e
w dziedzinie politycznej, jak i gospodarczej w Polsce nastpio uspokojenie, a rozwj pastwa
polskiego by w kadym wzgldzie widoczny. Natomiast prasa polska zamiecia artykuy opisujce
yciorysy austriackiego kanclerza i ministra spraw zagranicznych65.
Pisano nie zawsze w samych superlatywach. Na przykad w jednej z gazet pisano, e praat
Seipel by zdecydowanym monarchist, dcym do wskrzeszenia monarchii pod berem
habsburskim. Da temu wyraz, gdy zczy si z parti monarchistw podczas wyborw do
parlamentu. Pisano take o nim, e odda Austri w niewol kapitaowi zagranicznemu. Kapita
midzynarodowy rzdzi Austri nie Seipel. Chocia ten kapita pomg ustali kurs korony na
jednym poziomie, zaprzestano te drukowania banknotw z chwil zaoenia Banku emisyjnego, co
spowodowao zahamowanie inflacji, to jednak odbio si kosztem, wedug autora artykuu, mas
pracujcych, urzdnikw i robotnikw66.
16 wrzenia 1923 roku przyby do Polski kanclerz Seipel i minister spraw zagranicznych
Grneberg, gdzie czekaa na niego delegacja polska z ministrem spraw zagranicznych Seyd na
czele. Z poselstwa austriackiego byli: radca legacyjny Haas, radca legacyjny Mur oraz sekretarz
poselstwa Kelern. Wrd oczekujcych by take reprezentant polsko-austriackiej Izby handlowej
w Warszawie baron Rhon v. Rhonau. Powitano kanclerza hymnem austriackim. Delegacja goci
austriackich zamieszkaa w hotelu Bristol. Towarzyszami podry kanclerza Seipla byli, oprcz
ministra spraw zagranicznych, dyplomaci Junkar, Peter i Schler oraz Zygmunt Lasocki, pose
polski z Wiednia i pose austriacki w Warszawie Post, ktry wyjecha naprzeciw kanclerzowi do
Katowic. W godzin po przyjedzie odbyo si przyjcie u ks. kardynaa Kakowskiego,
a wieczorem pose austriacki Post wyda obiad na cze goci67.
Premier Wincenty Witos w swojej mowie do kanclerza Seipla powiedzia, e nard
i rzd polski mia duo uczucia przyjani w stosunku do Republiki Austriackiej. Stwierdzi, e
konsolidacja stosunkw politycznych i gospodarczych, jak rwnie kontynuowanie wymiany dbr
kulturalnych spotgowaoby to wzajemne zblienie68.
W trzecim dniu wizyty, kanclerz Seipel na konferencji prasowej wyrazi podzikowania dla
rzdu, jak i dla prasy polskiej za serdeczne przyjcie. Wspomnia o swoich podrach do Pragi,
Parya i Genewy, ktre odby si w zwizku z katastrofaln sytuacj gospodarcz Austrii.
Natomiast podr do Polski miaa cakowicie inny charakter, poniewa stosunki obu pastw byy
normalne, nie dzieliy ich adne konflikty oraz zarwno Polska, jak i Austria nie ywiy
imperialistycznych zamiarw. Przypomina take o tym, e Maopolska za czasw swej
przynalenoci do Austrii bya w stosunku do niej dostarczycielk wgla, nafty, misa itd. Z kolei
Austria popieraa j finansowo i gospodarczo. Powiedzia, e z rzdem polskim rozmawia na temat
pokoju. Jedn z gwarancji pokoju by zainicjowany przez Austri i wprowadzony w stosunku do
Czecho-Sowacji i Wgier system sdw rozjemczych, na ktry i Polska patrzya przychylnie.
65
Prasa austriacka o podry kanclerza; Kanclerz Seipel w Polsce, Sowo Polskie, 17 wrzenia 1923, nr 255, s. 3.
66
Praat Seipel, Robotnik, 16 wrzenia 1923, nr 252, s. 1.
67
Kanclerz Austrii ks. Seipel w Warszawie, Ilustrowany Kurier Codzienny, 18 wrzenia 1923, nr 231, s. 1.
68
Mowa premiera Witosa do kanclerza ks. Seipla, Ilustrowany Kurier Codzienny, 19 wrzenia 1923, nr 232, s. 12.
Historic@ 52
Nastpnie minister Grnberger omwi ukad polsko-austriacki. Przede wszystkim chodzio w nim
o sprawy aprowizacyjne, a gwnie o import wgla polskiego do Austrii. Gocie austriaccy byli
zadowoleni z pertraktacji, jednak nie doprowadziy one do cakowitego wykoczenia traktatu.
Mimo wszystko stanowiy wany etap do jego zawarcia69.
Oprcz ukadu arbitraowego podpisano protok dotyczcy zawarcia w najbliszej
przyszoci konwencji konsularnej, podjcia rokowa w sprawie taks paszportowych i wiz oraz
w sprawie zwrotw kosztw leczenia obywateli polskich w szpitalach austriackich70.
Tymczasem jeszcze na kilka dni przed rewizyt kanclerza austriackiego do Polski,
w prasie zostaa odnotowana wizyta posa Wojciecha Korfantego w Wiedniu. Celem jego podry
byo rozszerzenie zbytu wgla grnolskiego i zawarcie staych kontraktw. Przedstawi take
korzystn sytuacj gospodarcz w Polsce, jej rozwoju na polu handlowym, finansowym
i przemysowym71.
Rzeczpospolita potrzebowaa kapitau obcego dla normalnego prowadzenia swojej
gospodarki. W 1920 roku warto polskiego obiegu banknotowego wynosia okoo 150 milionw
dolarw, za w 1923 roku nie wynosia nawet 30 milionw dolarw. Dla porwnania Austria miaa
w swoich pienidzach papierowych cztery razy wicej ni Polska, ktra miaa 28 milionw
mieszkacw, natomiast Austria 6 milionw. Polska gospodarka prywatna musiaa poszuka
inwestorw za granic. Tym inwestorem sta si kapita wiedeski, ktry by ju czciowo znany
na terenie Rzeczpospolitej, chodzi tu oczywicie o tereny Maopolski72.
Warto take nadmieni, e w Wiedniu w lutym 1923 roku zosta zorganizowany zjazd
konsularny. Uczestniczyli w nim kierownicy placwek z terenu Austrii, Czechosowacji
i Wgier, niektrzy ich zastpcy i radca Karol Romer z miejscowego Poselstwa Polskiego.
Stanisaw Schimitzek, ktry znajdowa si wrd uczestnikw zjazdu, tak opisywa to
w swoich wspomnieniach: Wygoszono szereg referatw, ktrych nikt uwanie nie sucha,
przeprowadzono chaotyczn, niewiele wyjaniajc dyskusj, wypito herbat i wypalono papierosy
ofiarowane przez posa Lasockiego. Po powrocie do Warszawy wypowiedziaem si przeciw tego
rodzaju zjazdom, z gry nie przygotowanym i bez sprecyzowanej tematyki. Popar mnie znany ze
spartaskich obyczajw pose Lasocki w raporcie, w ktrym jako argumentem przeciw zjazdowym
posuy si kosztami poniesionymi przez Poselstwo na zakup herbaty i papierosw73.
Prawdopodobnie w nastpnych latach w Wiedniu, przynajmniej kiedy przebywa tam pose
Lasocki, nie odbyy si podobne zjazdy.
Z kolei po wizycie kanclerza Ignaza Seipla rozpoczy si bardziej oywione i regularne
kontakty przedstawicieli politycznych oraz ekspertw gospodarczych Austrii i Polski. Najlepszym
tego dowodem bya wycieczka austriackich przemysowcw pod przewodnictwem ministra
przemysu i handlu Schrfa. Przyby on wraz z liczn delegacj k gospodarczych. Zostali przyjci
przez polskiego ministra przemysu i handlu Szydowskiego. Nastpnie odbya si konferencja
w ministerstwie poczty i telegrafw z udziaem generalnego dyrektora poczt w Austrii Konrada
Hoheisela oraz radcy ministerialnego Waltera Steeckla von Gerburg. Przedmiotem konferencji bya
poprawa ruchu telegraficznego midzy obu pastwami. Pniej odbyo si take spotkanie
w zwizku hut polskich74. Omawiana rwnie bya sprawa bezporedniej lotniczej komunikacji
69
Kanclerz austriacki w Warszawie, Kurier Warszawski, 19 wrzenia 1923, nr 260, s. 1.
70
Ukady polsko-austriackie, Sowo Polskie, 21 wrzenia 1923, nr 259, s. 3.
71
Po co pojecha pose Korfanty do Wiednia ?, Ilustrowany Kurier Codzienny, 8 wrzenia 1923, nr 222, s. 9.
72
Austriacy w Polsce, Ilustrowany Kurier Codzienny, 9 wrzenia 1923, nr 223, s. 2.
73
S. Schimitzek, op. cit., s. 68.
74
Delegaci austriaccy w Warszawie, Kurier Warszawski, 27 wrzenia 1923, nr 268, s. 3.
Historic@ 53
pocztowej midzy Austri a Polsk75.

Te wzgldnie oywione kontakty obydwu pastw wywoay pewne zaniepokojenie
Czechosowacji i Niemiec, poniewa wgiel oraz dostawa nierogacizny z Polski stanowiy dla nich
powan konkurencj na austriackim rynku. Wspomnie naley, e ju od pierwszych powojennych
lat Czechosowacja wystpowaa nie tylko jako powany konkurent, ale z niewielkimi przerwami
rwnie jako konsekwentna przeciwniczka gospodarczego zblienia Polski z Austri. Wizao si to
z przejciem w 1919 roku przez Czechosowacj znacznych obszarw uprzemysowionej
Przedlitawii, co doprowadzio do powanych implikacji gospodarczych, a nawet politycznych,
ktre uzewntrzniay si przy rnych okazjach. Jednym z takich przypadkw by fakt
zablokowania przez Towarzystwo koda w Pilznie powanych kwot Gwnego Urzdu
Zaopatrywania Armii przy byej Misji Gospodarczej i Handlowej RP w Wiedniu76.
Jednak implikacje te nie przeszkodziy w dalszym rozwoju stosunkw polsko- austriackich
w 1924 roku. 19 stycznia w Austriackim Towarzystwie Politycznym odby si odczyt byego
sekretarza stanu dr Mataji o wczesnych stosunkach politycznych w Polsce. Prelegent podnis, e
Polska ze wzgldu na swj obszar, na liczb mieszkacw i swoje znaczenie polityczne jest prawie
wielkim mocarstwem. Przedstawione zostay take trudnoci w konsolidowaniu si Drugiej
Rzeczpospolitej. Do roku 1923 nie miaa Polska ustalonych granic wobec nieyczliwych ssiadw,
musiaa wic utrzymywa pogotowie wojskowe77.
Tymczasem w marcu 1924 roku przybya wycieczka polska do stolicy Austrii na Targi
Wiedeskie z ministrem Kiedroniem na czele. W sali austro-polskiej Izby handlowej odbya si
konferencja pod przewodnictwem Twardowskiego, w ktrej wziy udzia midzy innymi
najpowaniejsze organizacje przemysowo-handlowe. Celem konferencji byo ulepszenie
stosunkw komunikacyjnych i celnych. Minister Kiedro w swoim przemwieniu naszkicowa plan
rozwoju handlowych stosunkw polsko-austriackich78. Nastpnie minister przyj przedstawicieli
prasy wiedeskiej i wielu wybitnych publicystw. Przy powitaniu zaznaczy, e Wiede mia pod
kadym wzgldem dla Polski znaczenie i podzikowa przedstawicielom prasy wiedeskiej za
zrozumienie dla de gospodarczych Polski oraz poprosi, by pomogli w nawizaniu cisych
wzw pomidzy obu krajami79.
Natomiast na pocztku czerwca 1924 roku mia miejsce zamach na ycie kanclerza Seipla,
ktry zosta dokonany na dworcu kolejowym. Zosta on ciko ranny w puca, rana nie bya
miertelna. Kanclerza przewieziono szybko do szpitala. Sprawca zamachu Karol Javorek by
robotnikiem jednej z fabryk w miejscowoci Petersdorf. W czasie przesuchania owiadczy, e
postanowi pozbawi ycia kanclerza, poniewa niejednokrotnie sysza, jakoby kanclerz by
sprawc ndzy szerokich mas pracujcych. Caa prasa wiedeska ostro potpia niedoszy zamach
na kanclerza. Z chwil przewiezienia go do szpitala przybyli go odwiedzi posowie angielski
i francuski, ktrzy chcieli dowiedzie si o jego stanie zdrowia80. Na posiedzeniu austriackiej Rady
narodowej wyraono wspczucie kanclerzowi i yczenia szybkiego powrotu do zdrowia81.
W dniu 1 grudnia 1924 roku rozpocza si rozprawa przeciw Javorkowi, ktry przyzna si
do winy, ale zaprzeczy temu, e chcia zabi kanclerza. Chcia on odebra sobie ycie, a do
kanclerza strzela zupenie bezmylnie. Do samobjstwa pchna go bieda. Przyzna, e
75
Wycieczka austriacka w Warszawie, Robotnik, 26 wrzesnia 1923, nr 262, s. 3.
76
K. Z. Koodziejczyk, op. cit., s. 69-70.
77
W Wiedniu o Polsce, Sowo Polskie, 19 stycznia 1924, nr 18, s. 3.
78
Polacy na Targach Wiedeskich, Sowo Polskie, 15 marca 1924, nr 73, s. 3.
79
Z pobytu delegacji polskiej w Wiedniu, Sowo Polskie, 17 marca 1924, nr 75, s. 3.
80
Zamach na kanclerza Austrii, Sowo Polskie, 4 czerwca 1924, nr 152, s. 1.
81
Po zamachu na kanclerza Seipla, Sowo Polskie, 5 czerwca 1924, nr 153, s. 1.
Historic@ 54
nawoywa na zgromadzeniach do zmiany rzdu, bo myla e oglna sytuacja si poprawi82.

W padzierniku 1924 roku zastrajkowali kolejarze, domagajc si ulg podatkowych
przyznanych urzdnikom administracji. 10 listopada odbya si konferencja, w ktrej wzili udzia
wszyscy czonkowie gabinetu i przywdcy partii austriackich. Na spotkaniu omawiano sytuacj
strajkw. Dzie pniej obradowano nad projektem usunicia nieporozumie pomidzy generalnym
przedstawicielstwem kolei austriackich a strajkujcymi83.
Kanclerz Seipel leczcy si z rany zadanej mu przez zamachowca wyzyska sytuacj i poda
si do dymisji. Prasa polska stwierdzaa, e strajk kolejarzy dostarczy mu sposobnoci do
ustpienia z godnoci, do oddania steru rzdw ...w rce bardziej aknce wadzy ni kanclerz....
Drug hipotez, wysuwan przez pras, byo to, e swoj dymisj Seipel chcia zmusi zarwno
wasn parti, jak i cay obz wikszociowy do uroczystego zamanifestowania przez akt
ponownego wyboru, e solidaryzowali si z jego polityk i, e popiera dalej bd jego program
sanacyjny84.
Strajk kolejowy, ktry wywoa przesilenie rzdowe, zosta zakoczony. Wszelki ruch
kolejowy podjto jeszcze o godzinie 12-stej w nocy85.
Niestety zawiody nadzieje na umorzenie przesilenia rzdowego, ktre miano przeprowadzi
nadziej na poczekaniu. Wprawdzie stronnictwa jednomylnie owiadczyy si za kanclerzem
Seiplem i Rada powierzya mu misj utworzenia nowego rzdu. Jednak chcia on wykorzysta
sytuacj, aby uzyska od stronnictw pewne gwarancje co do umoliwienia sfinalizowania akcji
sanacyjnej w zakrelonym przez ukad genewski terminie86.
Ignaz Seipel przed ponownym objciem urzdu domaga si uregulowania stosunkw rzdu
centralnego z rzdami krajowymi, zwaszcza dokadnego ustalenia zakresu autonomii
poszczeglnych krajw i rozdziau ciarw finansowych w myl planu uoonego
w Genewie. Na tym tle odbyway si konferencje Seipla z naczelnikami krajw. Sytuacja
wewntrzno-polityczna bardzo si skomplikowaa, wic kanclerz Seipel, ktremu przed kilku
dniami powierzono misj utworzenia nowego gabinetu, zoy swj urzd. Prasa opozycyjna
w Wiedniu bya przekonana, e Seipel z rozmysem wywoa nastpn faz przesilenia, gdy
zamierza kandydowa na urzd prezydenta. Dlatego te, zastanawiano si nad ewentualnym
nastpc Seipla. Na kandydata wybrano byego ministra sprawiedliwoci Rudolfa Ramek87.
Dnia 19 listopada 1924 roku utworzenie nowego gabinetu powierzono Rudolfowi
Ramekowi. Lista nowego gabinetu zostaa utworzona w nastpujcym skadzie: wicekanclerzem
zosta dr Waber, ministrem spraw zagranicznych Heinrich Mataja, skarbu - Jakob Ahrer, owiaty
dr Schreiber, handlu - Schrf , rolnictwo Buchuger. Natomiast dotychczasowy minister skarbu
Grnberger pozosta w ministerstwie jako zastpca Mataji88.
Jakob Ahrer, ktry obj sprawy finansowe, by nieudolnym politykiem. Dopuci si wielu
naduy finansowych i powanie osabi presti rzdu. Nalea take do Heimwehry. Ramek na jego
miejsce 14 stycznia 1926 roku powoa Josefa Kollmanna, chocia w 1926 roku po reformie
82
Zamach na ks. Seipla, Czas, 3 grudnia 1924, nr 276, s. 3.
83
Strajk kolejowy w Austrii, Kurier Warszawski, 11 listopad a1924, nr 316, s. 5; Strajk kolejowy w Austrii,
Kurier Warszawski, 12 listopad a1924, nr 317, s. 5.
84
Dymisja kanclerza Seipla, Kurier Warszawski, 12 listopada 1924, nr 317, ss. 3-4.
85
Koniec strajku w Austrii, Kurier Warszawski, 13 listopada 1924, nr 318, s. 5; Zakoczenie strajku w Austrii,
Czas, 15 listopada 1924, nr 261, s. 1.
86
Za kulisami przesilenia austriackiego, Czas, 17 listopada 1924, nr 263, s. 1.
87
Przesilenie w Austrii, Czas, 19 listopada 1924, nr 264, s. 1.
88
Nowy gabinet austriacki, Czas, 22 listopada 1924, nr 267, s. 1.
Historic@ 55
gabinetu znalaz si polityk bardziej od niego podejrzany, Anton Rintelen89. By on w Styrii

najbardziej wpywow osob. Wedug Jana Gawroskiego, posa polskiego w Wiedniu, ktry zna
osobicie Rintelena by on w Styrii panem i wadc i od wielu lat przewodniczy w jej krajowym
rzdzie. Bya to ...wybitna posta, wyrastajca ponad miar przecitnych politykw reimu. Po
wojnie prowadzi w Styrii walk na rzecz Anschlussu i przeciw komunizmowi. Nastpnie sta na
czele Heimwehry styryjskiej i uatwia jej uzbrojenie90.
Tymczasem wybory prezydenckie wyznaczono na grudzie i nie ulegao wtpliwoci, e
zostanie nim ponownie Hainisch. I tak odbiera on ju 17 grudnia na amach prasy polskiej
gratulacje91.
Pod koniec grudnia 1924 roku w Wiedniu doszo do burzliwych demonstracji bezrobotnych
przed gmachem Izby robotniczej i parlamentem. Demonstracje trway kilka godzin. Bezrobotni
domagali si 20% podwyki zapomg, rozszerzenia wpat na wszystkich bezrobotnych oraz
jednorazowej zapomogi witecznej. Gdy demonstracje zaczy przybiera ostre formy, przywdcy
usiowali uspokoi zebrany tum. Jednak ta interwencja nic nie daa i musiano wezwa policj,
ktr demonstranci zaatakowali. Ofiar w ludziach nie byo92.
20 grudnia 1924 roku odjecha z Wiednia hr. Zygmunt Lasocki na nowy posterunek do
Pragi. Prasa wiedeska bardzo serdecznie egnaa si z polskim posem. Wszystkie pisma
podkrelay, e hr. Lasocki pooy wielkie zasugi nad pogbieniem stosunkw midzy Austri
a Polsk93.
Podsumowujc lata 1918-1924 w stosunkach Republiki Austrii z II Rzeczpospolit naley
stwierdzi, e byy one w miar poprawne. Odbyway si wizyty wysoko postawionych politykw,
ale rwnie przedstawicieli sfer gospodarczych obu pastw. Zostay podpisane umowy handlowe,
ktre przyczyniy si do normalizacji i oywienia wzajemnych stosunkw. Jednak byy
te zadranienia w tym okresie, powodowane przede wszystkim atakami ze strony k
opowiadajcych si za Anschlussem.
89
J. Kozeski, Austria...dz. cyt., s. 72.
90
J. Gawroski, Moja misja w Wiedniu 1932-1938, Warszawa 1965, s. 87.
91
Wybory prezydenta Austrii, Czas, 29 listopad 1924, nr 273, s. 1; Gratulacje dla Hainischa, Czas, 17
grudzie 1924, nr 287, s. 3.
92
Demonstracje bezrobotnych w Wiedniu, Czas, 18 grudzie 1924, nr 288, s. 3.
93
Odjazd hr. Lasockiego z Wiednia, Czas, 21 grudzie 1924, nr 291, s. 3.
Historic@ 56
N arodziny i cechy autorytaryzmu
w Austrii w oparciu o literatur oraz

wczesn pras polsk.
Magdalena Tobiasz
Historic@ 57
Narodziny i cechy autorytaryzmu w Austrii w oparciu o literatur oraz wczesn pras polsk.
W dwudziestoleciu midzywojennym w wielu pastwach europejskich zmieniy si

dotychczasowe ustroje polityczne. Niektre pastwa, ktre powstay po pierwszej wojnie wiatowej
lub dopiero wwczas odzyskay utracon wczeniej niepodlego, tworzyy od podstaw swoje
ustroje polityczne. Dugo szukano nowych sposobw sprawowania wadzy, co powodowao czste
zmiany gabinetw rzdzcych, a take liczne konflikty wewntrzpastwowe. Obok powstaych
w tym okresie systemw totalitarnych w Niemczech, Woszech czy w ZSRR, w mniejszych
pastwach wyksztaciy si rzdy autorytarne.
Czym zatem charakteryzuje si autorytaryzm? Wedug definicji zamieszczonej w Nowej
Encyklopedii Powszechnej autorytaryzm to antydemokratyczny system rzdw, w ktrym wadza
jest sprawowana przez armi, aparat biurokratyczny lub parti polityczn, zwykle po dokonanym
zamachu stanu; potocznie autorytaryzm jest nazywany rzdem silnej rki, rzd nie jest oparty
na wikszoci parlamentarnej i nie podlega kontroli spoeczestwa, chocia mog w nim
wystpowa elementy demokracji...1. Z kolei Leksykon Historii Powszechnej podaje, e
autorytaryzm jest to ustrj polityczny, przybierajcy najczciej form personalnej dyktatury2.
Na podstawie obu definicji mona wic przyj, e jest to ustrj polityczny, w ktrym sia
sprawujca wadz, bez wzgldu czy jest to jednostka czy grupa, zmierza do utrzymania wadzy,
porzdku i posuszestwa przy ograniczeniu, przynajmniej w pewnym stopniu, swobody
spoeczestwa.
Wiele czynnikw, majcych wpyw na powstanie autorytaryzmu w danym pastwie,
wywodzi si jeszcze z przemian zapocztkowanych pod koniec pierwszej wojny wiatowej.
Przyczyn powstania autorytaryzmu mona upatrywa w tak zwanym umasowieniu polityki, ktre
polegao na upowszechnieniu praw wyborczych, industrializacji, powstaniu wielkich aglomeracji
miejskich, rozwoju komunikacji i telekomunikacji, pojawieniu si wielonakadowych gazet oraz
przestrzennej ruchliwoci ludzi. Duy wpyw na wyksztacenie rzdw silnej rki mia take
powszechny obowizek suby wojskowej wprowadzony jako instytucjonalny obowizek3.
Podobnie jak w przypadku powstania totalitaryzmu, autorytaryzm zakorzeni si w pastwach gdzie
aktualnie przeywano jaki kryzys. Liczne problemy gospodarcze bd narodowociowe sprawiay,
e elity rzdzce za wszelk cen chciay utrzyma wadz w swoich rkach, przy posuchu
spoeczestwa. Problemy gospodarcze sprawiay, e szukano pomocy za granic, co czsto
prowadzio do uzalenienia pastwa od mocarstwa zachodniego. Z kolei problemy narodowociowe
rozbijay spjno wewntrzn pastwa i byy czsto wykorzystywane do przetargw politycznych.
Rwnie socjalizm traktowano jako wroga, starajc si nie dopuci jego zwolennikw do wadzy,
gdy mogoby to zagrozi wyej usytuowanym klasom spoecznym. Klasy posiadajce czuy
zagroenie ze strony rewolucji bolszewickiej, ponadto straciy dawny aparat wadzy, biurokratyczno
wojskowy. Przeywajc wewntrzne tarcia i spory ideologiczne, musiay stworzy nowe warunki
organizacji pastwowej. W tym celu poszukiway formy ustroju, ktra pogodziaby ich wasne,
a jednoczenie sprzeczne interesy, oraz posiadaaby taki autorytet, ktry czyby skuteczny
i bezporedni przymus z poparciem uaktywnionych mas ludzkich4. Aby utrzyma wadz bd
uchwyci j w swoje rce dokonywano najczciej zamachu stanu. Nie odbywao si to zwykle
drog przewrotu lub zbrojnego powstania. Czasami zmiana ustroju odbywaa si bezkrwawo,
poprzez postpowanie niezgodne z obowizujc aktualnie konstytucj przy wykorzystaniu
sprzyjajcych okolicznoci.
Autorytaryzm wyksztaci swoje charakterystyczne cechy, ktrych mona doszuka si we
wszystkich krajach, gdzie ustrj ten zaistnia. Podstawowe, charakteryzujce go elementy, ktre
mona wyrni to konserwatyzm, niezaktywizowane spoeczestwo, niecharyzmatyczny wdz,
1
Nowa Encyklopedia powszechna PWN, t. I, Warszawa 1996, s. 292.
2
Leksykon historii powszechnej, pod red. S. Sierpowski, Pozna 1996, s. 25.
3
F. Rzyszka, Pastwo stanu wyjtkowego. Rzecz o systemie pastwa i prawa Trzeciej Rzeszy, Wrocaw 1985, s. 55.
4
Ibidem, s. 56.
Historic@ 58
odwoanie do religii, kultury i historii wasnego pastwa i narodu oraz program, ktry podobnie jak
w systemie totalitarnym, jest nastawiony negatywnie w stosunku do demokracji czy innych
instytucji mogcych zagrozi reimowi. Kad z wymienionych cech mona szerzej
scharakteryzowa.
Konserwatyzm autorytaryzmu wynika z przyczyn jego powstania. Wane jest tu gwnie
poczucie zagroenia klas posiadajcych, zwaszcza ze strony powstaego socjalizmu, ktry po
pierwszej wojnie wiatowej upowszechni si w wielu krajach, zdobywajc pocztkowo wadz.
Upatrujc genezy konserwatyzmu jako cechy autorytaryzmu, mona powiedzie, e jest to
pewnego rodzaju aprobowanie i denie do utrzymania starego porzdku. Autorytarny aparat
wadzy opiera si na dawnych klasach panujcych, dopuszczajc tylko do ograniczonych zmian
w obrbie elity sprawujcej rzeczywist wadz5. Stare elity, chcc nadal utrzyma wadz nie
negoway i nie likwidoway dawnych struktur na rzecz nowych, utrzymyway wszelkie
dotychczasowe struktury polityczne, spoeczne i gospodarcze, ograniczajc wolnoci
demokratyczne. Opieray sw wadz o armi, parti lub inne paramilitarne ugrupowania, a take
szukay poparcia wadz kocielnych.
Kolejnym wyrnikiem autorytaryzmu jest osoba wodza, ktry znacznie si rni od wodza
charakterystycznego dla systemu totalitarnego, gdy jego wadza jest o wiele bardziej ograniczona,
przez pozostawione czciowo instytucje demokratyczne. Na czele systemw autorytarnych
najczciej stoj generaowie i politycy gabinetowi, ktrzy nie prbuj nawiza wsppracy ze
spoeczestwem. Takich dyktatorw wspiera wojsko bd policja, nie dopuszczajc do wadzy
innych ruchw. W Europie rodkowo Wschodniej, gwnie w krajach o charakterze wiejskim
i rolniczym, dyktatorzy rzdzili w oparciu o wojsko, policj i Koci. W autorytaryzmie wan
rol odgrywaa religia i Koci, o ktrych poparcie grupy rzdzce zabiegay, gdy instytucja ta
cieszya si duym autorytetem wrd spoeczestwa. Dyktatorzy, przejmujc wadz czsto
wykorzystuj fragmenty programw, a take metody pokonanych przez nich ruchw
faszystowskich czy te ksztatuj pastwo pod kierunkiem mocarstwa faszystowskiego6.
Przykadem mog by pastwa Europy rodkowo Wschodniej, ktre w okresie midzywojennym
znalazy si pod wpywem dwch pastw totalitarnych faszystowskich Woch i nazistowskich
Niemiec. Naley jednak zauway, e reimy powstae w pastwach Europy rodkowo
Wschodniej rniy si od faszyzmu i nazizmu ze wzgldu na konflikty pastwowe, podejcie do
pogldw nacjonalistycznych i walk nacjonalistyczn z wasnymi ruchami faszystowskimi7.
Charakterystyczny jest rwnie stosunek wadz autorytarnych do spoeczestwa, ktre
w tego typu ustroju nie wyrniao si zbyt du aktywnoci, jak w systemach totalitarnych.
Konserwatywne wadze systemu autorytarnego dyy do demobilizacji mas, wyczenia ich
z aktywnego ycia politycznego. W zamian wadze ofiaroway pewne wartoci i modele spoeczne,
ktre w przeszoci okazay si skuteczne. Proponowane wartoci i modele miay skutecznie
powstrzyma negatywne nastpstwa i bdy niedawnych rewolucji8. System ten nie zmierza do
penej kontroli ycia jednostki, jednak kad nacisk na jej bierne posuszestwo. Pozostawiono
spoeczestwu mae swobody obywatelskie czy demokratyczne. Nie likwidowano te cakowicie
organizacji partyjnych czy zwizkowych, pozostawiajc te wolno prasy9. W systemach
autorytarnych nie chodzio o to, aby poruszy masy do dziaania, lecz aby byy one posuszne
reimowi. Pozostawiano spoeczestwu iluzj rzekomych praw i przywilejw tak, aby nie czuo si
5
J. W. Borejsza, Rzym a wsplnota faszystowska, Warszawa 1981, s. 42.
6
Ibidem, s. 42-44.
7
M. Komiski, Nacjonalizm, mniejszoci narodowe a reimy dyktatorskie w Europie rodkowo Wschodniej
w latach 1918 1939, [w:] Dyktatury w Europie rodkowo Wschodniej 1918 1939, pod red. J. arnowski,
Wrocaw 1973, s. 99.
8
R. de Felice, Interpretacje faszyzmu, tum M. de Rosset Borejsza, Warszawa 1976, s. 253- 254.
9
Leksykon historii..., s. 25.
Historic@ 59
ono zbyt ograniczone i odsunite od wpywu na wadz w pastwie. Czasami posugiwano si

rwnie przymusem i terrorem aby utrzyma porzdek w kraju.
Pomimo, e wadze autorytarne nie zabiegay o aktywizacj mas, to jednak staray si
utrzyma nard w jednoci i poparciu dla swych rzdw. Starano si przedstawi spoeczestwu
takie argumenty, aby przekona je o susznoci swego postpowania. Aby zjednoczy nard
posugiwano si przede wszystkim nacjonalizmem, ale w mniej radykalnej postaci ni ukazyway
go ruchy faszystowskie. Konsolidacja narodu miaa stanowi obron niepodlegoci pastwa przed
silniejszymi ssiadami i ewentualn wojn. Argumenty te czsto mobilizoway ludno, ktra nie
wystpowaa przeciw wadzom autorytarnym10. Stanowio to rodzaj poparcia wadzy ze strony
spoeczestwa, ktre czynnej roli w yciu pastwowym nie miao.
Program oparty na ustroju autorytarnym jest podobnie jak faszystowski negatywny. Cechuje
go antykomunizm, antydemokratyzm, antyparlamentaryzm, krytyka wielopartyjnoci i naduy11.
Ideologie autorytarne cechowa take antyindywidualizm, antyliberalizm, a take czsto
przejawiajcy si nacjonalizm. Wadze autorytarne nie likwidoway cakowicie parlamentu,
ograniczajc tylko jego kompetencje. Stawa si on czsto reprezentacj stanow lub korporacyjn.
Nie likwidowano take wszystkich organizacji partyjnych czy zwizkowych. Posugiwano si
hasami naprawy systemu wadzy, jednoci narodu, chwalc przy tym swoje pastwo. Starano si
za utworzy jedn organizacj, ktra miaa skupia wszystkich chccych wspiera panujc
dyktatur. W opozycji do wadz autorytarnych stay z reguy miejscowe ruchy faszystowskie,
ktrych dziaalnoci zakazywano12. Program zredagowany przez wadze autorytarne potwierdza
wic ch utrzymania rzdw przez stare elity z tym, e zapewniaj one sobie ich skuteczno.
Poprzez wzmocnienie swojej wadzy a ograniczenie swobody spoeczestwa i likwidacj opozycji,
staraj si sprawowa rzdy silnej rki tak, aby ich pozycja i stan posiadania nie zostay
naruszone. Aby przekona o swej pozytywnej dziaalnoci odwouj si do potrzeb narodu i kraju,
wskazujc je jako swoje najwaniejsze cele.
Przykadowym pastwem, w ktrym wyksztaci si w okresie midzy dwiema wojnami
wiatowymi ustrj autorytarny jest Austria. Na przykadzie ksztatowania si tamtejszego ustroju
mona doskonale wskaza cechy autorytaryzmu. Austria, bdc osaczona przez dwa pastwa
totalitarne o ustroju faszystowskim i nazistowskim, sama w latach trzydziestych wyksztacia ustrj
autorytarny, czerpic wiele z systemu wprowadzonego w faszystowskich Woszech.
Przyczyn powstania autorytaryzmu w Austrii mona szuka w trudnej sytuacji powstaej po
zakoczeniu pierwszej wojny wiatowej, a take w kryzysie gospodarczym lat 1929 1933,
w problemach narodowociowych i zagroeniu utrat niepodlegoci na rzecz Trzeciej Rzeszy,
a take w coraz wikszych rozbienociach midzy socjaldemokratami a parti chrzecijasko
spoeczn. Po raz pierwszy myl o rzdach autorytarnych pojawia si w austriackiej polityce
w poowie lat dwudziestych.
Ustrj autorytarny w Austrii prbowa wprowadzi ju w 1926 roku Ignaz Seipel,
przywdca partii chrzecijasko spoecznej i wczesny kanclerz. Oparcia szuka w Heimwehrze,
organizacji paramilitarnej 13. Jednak bardziej skuteczne dziaania w tym kierunku podj pniejszy
kanclerz Engelbert Dollfuss, ktry dla osignicia swego celu rwnie wykorzysta Heimwehr,
biorc za wzr ustrj faszystowski wprowadzony we Woszech przez Mussoliniego.
Engelbert Dollfuss stan na czele rzdu w 1932 roku. Za gwny cel postawi sobie
wyprowadzenie kraju z kryzysu i wprowadzenie porzdku wewntrznego. Opar swoj wspprac
10
J. arnowski, Reimy autorytarne w Europie rodkowej i Poudniowo Wschodniej w okresie midzywojennym
analogie i rnice, [w:] Dyktatury w Europie rodkowo Wschodniej 1918 1939 pod red. J. arnowski, Wrocaw
1973, s. 34-35.
11
J. W. Borejsza, Szkoy nienawici. Historia faszyzmw europejskich 1919 1945, Warszawa 2000, s. 127.
12
Leksykon historii ..., s. 25.
13
S. Sierpowski, Dzieje powszechne XX wieku. Midzy wojnami 1919 1939, t. I, Pozna 1998, s. 109.
Historic@ 60
w rzdzie na koalicji partii chrzecijasko - spoecznej z Heimwehr, ktr ju od dawna

poszczeglne gabinety wykorzystyway do utrzymania porzdku w kraju. Ponadto sama
Heimwehra od dawna dya do udziau w rzdzie austriackim. Jak pisze Henryk Batowski, od
1932 roku ustrj Austrii, ktrego ludno w rzeczywistoci nie akceptowaa, nazywany jest
austrofaszyzmem. Ustrj ten ostro zwalczali hitlerowcy. Nie by on, jak hitleryzm, oparty na micie
rasy germaskiej, nie zawiera te elementw antysemityzmu, natomiast wysuwa na czoowe
miejsce udzia Kocioa katolickiego w yciu politycznym. Podkrela rwnie przynaleno do
kultury niemieckiej ale zdecydowanie chcia broni jej odrbnoci14. Okrelenie austrofaszyzm po
raz pierwszy wprowadzi Starhemberg w przemwieniu wygoszonym po zwycistwie Heimwehry
nad socjaldemokratami15. Dollfuss opiera si rwnie w swoich rzdach na autorytecie Kocioa
katolickiego. Gabinet Dollfussa zmierza wic do klerofaszystowskiej dyktatury, od kiedy kanclerz
proklamowa 4 marca 1933 roku ustrj autorytatywny pastwa stanowego16.
Wprowadzanie nowego ustroju odbywao si stopniowo od 1932 roku, kiedy Dollfuss zosta
kanclerzem a do 1934 roku kiedy wprowadzono now konstytucj, majc potwierdzi zasady
funkcjonowania systemu autorytarnego.
Po wstpnym ustabilizowaniu sytuacji gospodarczej nowy kanclerz postanowi wzmocni
pastwo od wewntrz, wprowadzajc kolejne zmiany w systemie sprawowania wadzy. Gwne
tezy o ustroju pastwa autorytarnego i zasady sprawowania wadzy wedug Dollfussa to:
1) autorytet naley do rzdu jako reprezentacji pastwa,
2) celem autorytarnego rzdu jest ujednolicenie wielorakich interesw duchowych
i materialnych zbiorowoci,
3) autorytarne kierownictwo, wykonywane przez rzd, reprezentuje cao pastwa,
4) autorytet to uporzdkowana wadza a nie samowola ani dyktatura,
5) system pastwowy ma by hierarchiczno autorytarny, tote rzd ma skupi w swym rku
silniej ni dotd prawa zwierzchnie,
6) poparcie spoeczestwa dla instytucji powinno wyrasta z szerokiej sfery wolnoci
duchowych, a nie z jednolitego wiatopogldu17.
Realizujc swoje cele polityczne Dollfuss stara si zjednoczy i przekona spoeczestwo
do swoich rzdw. Widzc zagroenie ze strony austriackiej NSDAP, zmierzajcej do przyczenia
Austrii do Niemiec, Dollfuss chcia zjednoczy zwolennikw pod hasem walki o katolicki
wiatopogld i humanistyczn kultur dawnych prawdziwych Niemiec18. Podstawowym jego
celem byo utrzymanie niepodlegoci Austrii i takie wanie haso kierowa do narodu,
przeciwstawiajc si idei Anschlussu. W jego pogldach wspiera go przywdca Heimwehry, Ernst
Rudiger Starhemberg. Uwaa on, e niezaleno Austrii uratuje nard niemiecki przed wpywami
szerzonymi przez Hitlera, a take wzmocni w drodze rozwoju duchowego tradycje narodu
niemieckiego. Twierdzi, e moe to nastpi dopiero wwczas, gdy Austria samodzielnie obroni
sw niepodlego19.
Wobec zaostrzajcej si sytuacji w Austrii i licznych wystpie hitlerowskich, kanclerz
Dollfuss zdecydowa si wzmocni swoje rzdy. 4 marca 1933 roku doszo do rozwizania
parlamentu. W czasie dyskusji na temat konsekwencji strajku kolejarzy wyoni si konflikt. Trzech
kolejnych przewodniczcych parlamentu ustpio ze stanowiska. Najpierw zoy swj urzd
socjalista Karl Renner, pniej Rudolf Ramek nalecy do partii chrzecijasko spoecznej, a na
14
K. Schuschnigg, W zmaganiu z Hitlerem. Przezwycienie idei Anschlussu, prze. M. Osterwina, Krakw 1978, s. 9.
15
J. Kozeski, Austria 1918 1968. Dzieje spoeczne i polityczne, Pozna 1970, s. 113.
16
H. Batowski, Austria i Sudety 1919- 1938. Zabr Austrii i przygotowanie agresji na Czechosowacj, Pozna 1968,
s. 102.
17
R. Ryszka, op. cit., s. 69.
18
J. Gawroski, Moja misja w Wiedniu 1932 1938, Warszawa 1965, s. 80.
19
Ibidem, s. 161.
Historic@ 61
kocu ustpi Sepp Straffner z obozu wielkoniemieckiego. Na tym zakoczya si dziaalno

parlamentu, a posowie si rozeszli. Dollfuss poda si rwnie do dymisji ale prezydent Miklas jej
nie przyj, gdy obawia si zamieszek i atakw narodowych socjalistw. 7 marca rzd ogosi, e
nie mia wpywu kryzys parlamentu, wobec czego jego wadza nie zostaa naruszona 20.
Rozwizujc parlament Dollfuss umocni pozycj wasn i rzdu, tym samym wykluczajc rol
opozycji, ktra gono skrytykowaa denia kanclerza do wprowadzenia dyktatury.
Wobec niezadowolenia opozycji rzd podj kolejne kroki majce zapewni w kraju spokj
i porzdek. Zabroniono urzdzania zgromadze i pochodw politycznych, bez wzgldu na to, czy
bd si odbywa w pomieszczeniu czy na zewntrz. Wadzom przyznano prawo do cenzury tych
dziennikw, ktre po jednorazowej konfiskacie nadal bd podburza spoeczestwo do zamieszek.
Za przestpstwa te przewidziano kar do 2000 szylingw i trzy miesice wizienia. Kar
przewidziano rwnie za obraz rzdu. Zakazano rwnie agitacji politycznej, co zostao
skierowane gwnie przeciw hitlerowcom, by zapobiec szerzcej si z ich strony propagandzie21.
Nastpnie 31 marca 1933 roku Rada Ministrw zdecydowaa si rozwiza w caej Austrii
Schutzbund, organizacj zbrojn socjaldemokratw. Zakazano noszenia odznak i mundurw
Schutzbundu, a take wystpowania jej pod inn nazw lub form. Rzd austriacki ostrzeg przed
oporem, zapowiadajc uycie najostrzejszych rodkw w celu rozbrojenia organizacji22. Partia
socjaldemokratyczna utracia swoj organizacj, ktra stanowia potn si, mogc si
przeciwstawi innym istniejcym w kraju bojwkom. Na arenie politycznej pozostay wic
Heimwehra, popierajca rzd i wrogie mu oddziay austriackich hitlerowcw. Kocem maja rzd
poszed dalej w kierunku likwidacji lewicy. 26 maja wadze austriackie przeprowadziy likwidacj
partii komunistycznej. Zarzdzono zamknicie sekretariatw okrgowych tej partii, konfiskat
materiaw agitacyjnych i majtku partyjnego, a take listy jej czonkw. Nakazano rwnie
zawiesi wychodzce na terenie Austrii pisma komunistyczne23.
Dollfuss dziaa w Austrii zgodnie z lini wytyczon mu przez Mussoliniego. W czasie
wizyty majowej w Rzymie, kanclerz austriacki ustali z Mussolinim program dziaania, ktry
przewidywa wzmocnienie pozycji rzdu austriackiego. 23 maja 1933 roku, na zgromadzeniu partii
katolickiej w Innsbrucku, Dollfuss zaproponowa utworzenie Frontu Ojczynianego dla
wzmocnienia rzdu. Heimwehra i partia chopska Landbund okreliy oficjalnie swoje stanowisko
polityczne, opowiadajc si za rzdem i deniem do utrzymania niepodlegoci kraju. Rwnie
partia socjaldemokratyczna zrezygnowaa z Anschlussu, zrywajc kontakty z towarzystwami, ktre
go propagoway24. Dollfuss ogosi utworzenie Frontu Ojczynianego 31 maja 1933 roku. Miaa to
by organizacja ponadpartyjna, skupiajca wszystkie partie polityczne, a take tych, ktrzy
popieraj polityk rzdu. Na czele organizacji stan Dollfuss przyjmujc tytu Przywdcy
i Wodza (Fhrer und Feldherr). Obowizkowo wcielano do Frontu wszystkich urzdnikw 25. Front
Ojczyniany by to rodzaj, charakterystycznej dla ustroju autorytarnego, organizacji majcej
skupia zwolennikw nowego reimu. Powoanie jej oznaczao jednoczenie likwidacj wszystkich
partii, organizacji i innych zwizkw.
Nastpnie rzd zdecydowa si rwnie zakaza dziaalnoci partii narodowo socjalistycznej
w Austrii. Pocztkiem czerwca 1933 roku zapowiedziano, e w niedugim czasie ukae si
odpowiedni dekret regulujcy t kwesti. Za sprzeciw przewidziano kar 3000 szylingw i dwa
miesice wizienia. Dekret zapowiada zamknicie lokali hitlerowskich i koszar oddziaw
20
J. Kozeski, op. cit., s. 112.
21
Koniec parlamentu w Austrii. Ostre zarzdzenia przeciw hitleryzmowi. Pierwszy krok do dyktatury, Ilustrowany
Kurier Codzienny, 10 marca 1933, nr 69, s. 18.
22
Socjalistyczny Schutzbund w Austrii rozwizany, Ilustrowany Kurier Codzienny, 2 kwietnia 1933, nr 92, s. 19.
23
Partia komunistyczna w Austrii przestaa oficjalnie istnie, Ilustrowany Kurier Codzienny, 29 maja 1933, nr 147,
s. 16.
24
J. Kozeski, op. cit., s. 113-114.
25
H. Wereszycki, Historia Austrii, Wrocaw 1972, s. 327.
Historic@ 62
szturmowych oraz wprowadza zakaz wydawania pism narodowo socjalistycznych26. Rzd

zdecydowa si na delegalizacj partii narodowo socjalistycznej ze wzgldu na nasilajce si ataki
z jej strony.
Dollfuss, tworzc w Austrii ustrj autorytarny opar si na partii chrzecijasko
spoecznej, a co za tym idzie by zdecydowany zjedna sobie koci dla swego programu.
Pocztkiem czerwca 1933 roku kanclerz austriacki uda si w swoj drug podr do Rzymu na
spotkanie z Mussolinim, ale take z papieem Piusem XI w sprawie konkordatu ze Stolic
Apostolsk. Kanclerz Dollfuss zosta 5 czerwca w poudnie przyjty przez papiea na prywatnej
audiencji, a zaraz potem papie przyj take austriackiego ministra sprawiedliwoci Schuschnigg.
Nastpnie w tym dniu, w paacu sekretarza stanu, kardynaa Paccelli, zosta podpisany konkordat
midzy Austri a Watykanem. Kanclerz Dollfuss spotka si rwnie z Mussolinim, ktry przyrzek
mu gbokie poparcie ze strony rzdu woskiego27. Czerwcowa wizyta Dollfussa w Rzymie
umocnia pozycj jego rzdu w Austrii. Regulujc stosunki z Watykanem zyska on poparcie ze
strony austriackiej hierarchii duchownej. Kardyna Theodor Innizter w Austrii yczliwie odnosi si
do formy rzdw Dollfussa i jego chrzecijaskich zasad, jednake obawia si cigego
powoywania rzdu na autorytet Kocioa28. Mimo to, kanclerz mia zapewnione poparcie zarwno
duchownych austriackich jak i Watykanu.
Tworzc nowy ustrj w Austrii Dollfuss otrzymywa wskazwki z Rzymu, jak naley
postpowa. Obydwie wizyty kanclerza austriackiego we Woszech w 1933 roku, zarwno
czerwcowa w Rzymie jak i sierpniowa w Riccione, miay na celu spotkanie z Mussolinim
i wymian pogldw. Gorcym zwolennikiem wprowadzenia ustroju autorytarnego opartego na
wzorach faszystowskich by przywdca Heimwehry, Starhemberg. da on w tym celu bardziej
radykalnych posuni ni dotd czyni kanclerz, dlatego te podj decyzj o osobistym spotkaniu
z woskim przywdc, aby przedyskutowa kolejne etapu zmiany ustroju w Austrii i przedstawi
swj pogld w tej sprawie.
Po ostatecznych ustaleniach Dollfussa z Mussolinim i wpywach Starhemberga, kanclerz
austriacki zdecydowa si na wprowadzenie zmian. 11 wrzenia 1933 roku wygosi mow
programow. Liberalizm i marksizm obarczy win za trudnoci gospodarcze Austrii i niedawny
kryzys parlamentarny. Zapowiedzia zmian dotychczasowej formy parlamentaryzmu. Zaznaczy
rwnie, e w obliczu tak trudnej sytuacji dodatkowo jest zmuszony walczy z narodowym
socjalizmem. Dollfuss zapowiedzia zmian ustroju wewntrznego, do ktrego wadze austriackie
ju od dawna si przymierzay. Wieczorem ulicami przeszed pochd manifestacyjny z udziaem
czonkw frontu patriotycznego, na czele z Dollfussem, Starhembergiem i czonkami rzdu29.
Mowa kanclerza Dollfussa zawieraa dokadne wytyczne wskazane mu przez Mussoliniego i bya
zapowiedzi dalszego kierunku politycznego Austrii. By to sukces faszystowskiej Heimwehry
i Starhemberga, ktry ju od dawna propagowa zmiany idce w kierunku faszyzmu. Przywdca
Heimwehry wygosi w obecnoci Dollfussa przemwienie, propagujc rzdy silnej rki. Podkreli
rwnie zagroenie ze strony marksistw, nawoujc do stworzenia austriackiego pastwa
faszystowskiego30.
22 wrzenia 1933 roku doszo w Austrii do przesilenia gabinetowego, spowodowanego
nieporozumieniem midzy Zwizkiem Chopskim a Heimwehr. Kanclerz Dollfuss zdecydowa si
w zwizku z tym na reorganizacj rzdu. Dollfuss, oprcz stanowiska kanclerza, obj rwnie
ministerstwa spraw wojskowych, zagranicznych i rolnictwa. Nowym wicekanclerzem zosta za
26
Partia Hitlera w Austrii bdzie rozwizana, Gazeta Polska, 3 czerwca 1933, nr 152, s. 4.
27
Kanclerz Dollfuss w Rzymie, Robotnik, 6 czerwca 1933, nr 193, s. 1.
28
J. Gawroski, op. cit., s. 180.
29
Kanclerz Dollfuss zapowiada zmian ustroju w Austrii, Ilustrowany Kurier Codzienny, 13 wrzenia 1933, nr 154,
s. 13.
30
Zapowied rzdw silnej rki w Austrii, Ilustrowany Kurier Codzienny, 15 wrzenia 1933, nr 256, s. 14.
Historic@ 63
major Emil Fey, a zajmujcy je dotychczas przywdca Zwizku Chopskiego, Winkler zosta
usunity. Ministrem finansw zosta dr Karl Buresch. Sekretarzami stanu zostali: do spraw
bezpieczestwa Karl Karwinsky, wojny Alois Schnburg Hartenstein (monarchista), a rolnictwa
Gleisner. Dotychczasowy minister do spraw wojskowych, Carl Vaugoin mia zosta mianowany
prezesem kolei pastwowych31. Przeprowadzone w rzdzie zmiany umocniy pozycj Heimewhry.
Niedugo po zmianach dokonanych w skadzie rzdu zapowiedziano wprowadzenie
dalszych reform. 22 wrzenia zapowiedziano utworzenie tymczasowej Rady Stanu i Krajw jako
organu doradczego. Rzd mia im przedkada do zaopiniowania rozporzdzenia dorane.
Jednoczenie zostay przyspieszone prace nad reform konstytucji, ktrymi zajmowa si minister
Otto Ender. Miaa ona wzmocni prerogatywy prezydenta i rzdu. Nowa Rada Narodowa miaa si
zajmowa tylko sprawami politycznymi, za Rada Stanu ustawodawstwem gospodarczym 32.
Rwnoczenie przystpiono do zaostrzenia walki z wrogami politycznymi. Wicekanclerz Fey
podpisa rozporzdzenie, umoliwiajce internowanie osb podejrzanych o dziaalno
antypastwow. Proponowa on wczeniej takie rozporzdzenie, ale sprzeciwiali si temu
ministrowie ze Zwizku Chopskiego33. Rzd austriacki stopniowo zmierza do umocnienia swej
wadzy w kraju. Wobec wzmagajcej si fali terroru ze strony narodowych socjalistw, Rada
Ministrw na posiedzeniu 11 stycznia 1934 roku mianowaa wicekanclerza Feya ministrem
bezpieczestwa. By on uwaany za zdecydowanego wroga narodowych socjalistw. Rwnie i ta
nominacja wzmocnia dotychczasow pozycj Heimwehry w gabinecie Dollfussa34.
W zwizku z umacnianiem dyktatury i faszyzacj kraju narasta coraz wikszy antagonizm
midzy socjaldemokratami a rzdem. Zwaszcza Heimwehra bya nieprzychylnie nastawiona wobec
socjalistw, bowiem midzy ni a istniejcym jeszcze Schutzbundem czsto dochodzio do star. 7
lutego 1934 roku policja przeprowadzia rewizj w domach partii socjaldemokratw w Wiedniu.
Powodem bya konfiskata broni dokonana kilka dni wczeniej pod Wiedniem u socjaldemokratw.
ledztwo za wykazao, e przywdcy rozwizanego Schutzbundu zakupili t bro ju wczeniej.
Doszo do aresztowa. Jednoczenie wicekanclerz Fey zapowiedzia na najblisze dni likwidacj
socjalistw35. Po rewizji rzd podj kolejne kroki majce ograniczy wadz socjaldemokratw. 10
lutego Fey odebra burmistrzowi Wiednia Karlowi Seitzowi funkcje policyjne, przekazujc je
prezydentowi policji wiedeskiej Seydlowi36. Socjalici sprzeciwili si tym rozporzdzeniom
rzdowym. Ponadto 12 lutego 1934 roku policja zdecydowaa si dokona rewizji w domu
socjalistycznym w Linzu, obawiajc si, e socjaldemokraci mog si zbroi i przygotowywa do
walki. Socjaldemokraci w czasie rewizji w Liznu stawili jednak opr, a policja bya zmuszona
wezwa na pomoc wojsko, ktre po paru godzinach zdobyo budynek. Wie o wypadkach w Linzu
obja ca Austri, a do walki przystpiy wszystkie organizacje socjalistyczne37. Po rozpoczciu
walk rzd zdecydowa si na rozwizanie wszelkich organizacji socjaldemokratycznych. 12 lutego
rzd postanowi rozwiza parti socjaldemokratyczn oraz krajowy sejm wiedeski i wiedesk
rad gminn. Mianowano za komisarza rzdowego w Wiedniu, ktrym zosta Richard Schmitz38.
W ten sposb rzd austriacki zlikwidowa parti socjalistyczn.
Nowy ustrj, wzorowany na faszyzmie woskim, nie akceptowa istnienia socjalistw,
a najgortszym zwolennikiem wprowadzenia tego typu rzdw bya Heimwehra, wystpujca
przeciw socjalistom. Starhemberg dziaania Heimwery w celu likwidacji socjalistw uznawa za
konieczne. W swym owiadczeniu dotyczcym lutowych wypadkw w Austrii stwierdzi, e jest to
31
Reorganizacja Rzdu Austrii, Robotnik, 22 wrzenia 1933, nr 342, s. 1.
32
Zmiany polityczne w Austrii, Gazeta Polska, 23 wrzenia 1933, nr 263, s. 4.
33
Austria broni si, Gazeta Polska, 26 wrzenia 1933, nr 266, s. 2.
34
Wicekanclerz Fey ministrem bezpieczestwa, Ilustrowany Kurier Codzienny, 13 stycznia 1934, nr 13, s. 13-14.
35
Rewizja w socjalistycznym domu w Wiedniu, Ilustrowany Kurier Codzienny, 10 lutego 1934, nr 41, s. 15.
36
Reakcja w Austrii, Robotnik, 11 lutego 1934, nr 55, s. 4.
37
Rewolucja w Austrii, Piast, 17 lutego 1834, nr 13, s. 1.
38
Rozwizanie partii socjalistycznej, Ilustrowany Kurier Codzienny, 14 lutego 1934, nr 45, s. 15.
Historic@ 64
droga do odrodzenia narodowego Austrii. Uwaa, e w tym celu naley usun ustrj
demokratyczny, gdy odda on wadz w Wiedniu socjalistom. Podkrela take ch wsppracy
z obecnym rzdem i gotowo niesienia pomocy kanclerzowi Dollfussowi w realizacji jego planw.
Warunkiem tej pomocy byo wanie dla niego usuniciu wpyww socjalistw w kraju. Ponadto
zaznaczy, e jeli kanclerz nie bdzie zgadza si z programem Heimwehry, to organizacja ta jest
zdecydowana na wasn rk przeprowadzi zmiany w kraju39. W kolejnym wywiadzie wyjani, e
Austria powinna by pastwem autorytatywnym, korporacyjnym i chrzecijaskim. Zaznaczy, e
mimo podobiestwa tego ustroju do faszyzmu jest on specyficznie austriacki i ma si opiera na
Encyklice Quadragesimo Anno papiea Piusa XI. Starhemberg podkreli, e Austria nie zgodzi
si na Anschluss i antysemityzm, a katolicyzm traktowany jest nie tylko jak wiara, ale te jako
system polityczny40. Encyklika Quadragesimo Anno wydana przez papiea Piusa XI zakadaa
rozpowszechnienie w pastwie ducha katolicyzmu, poprzez organiczne rozczonkowanie
spoeczestwa. W mniejszym stopniu skupiaa si na sile pastwa, przeciwstawiajc si jednak jego
wszechmocy41.
Dollfuss zdecydowany by dalej umacnia ustrj pastwa w kierunku faszystowskim. 4
marca 1934 roku w czasie demonstracji Frontu Patriotycznego w Villach w Karyntii, kanclerz
przedstawi zasady przyszego ustroju pastwa. Zostao zapowiedziane uchwalenie nowej
konstytucji, ktra stworzy pastwo stanowe oparte na stanach zawodowych. Biskupi zapowiedzieli
wycofanie duchownych z ycia publicznego, dajc tym do zrozumienia, e Koci nie zamierza
wybija si w sferze polityczno wieckiej42. 15 kwietnia 1934 roku kanclerz i przywdca
Heimwehry Starhemnerg zdecydowali si podporzdkowa wszystkie grupy patriotyczne w ramach
Frontu Ojczynianego, co oznaczao podporzdkowanie tej organizacji rwnie Heimwehry43.
W ten sposb znalaza si ona pod rozkazami Dollfussa, ktry zosta wodzem Frontu. Z kolei 17
kwietnia odbyo si posiedzenie Rady Ministrw w sprawie nowej konstytucji. Wszystkie
waniejsze kwestie byy ju ustalone. Rozmawiano jeszcze w sprawach rozgraniczenia kompetencji
midzy zwizkiem a krajami, wyborw prezydenta zwizkowego i sposobu ogoszenia konstytucji,
ktr prawdopodobnie miaaby ogosi Rada Narodowa. Po ogoszeniu konstytucji przewidziano
reorganizacj ycia publicznego, oraz wyznaczenie dla wszystkich 7 stanw przywdcy w ramach
Frontu Ojczynianego, ktrzy bd mieli pozosta na swych stanowiskach dopki bdzie istniao
ryzyko nieporozumie politycznych. Przewidziano rwnie rekonstrukcj gabinetu Dollfussa, ktr
zamierzano przeprowadzi po powrocie Starhemberga z Woch. Ponadto zostay ju zaegnane
nieporozumienia w onie Heimwehry44. 26 kwietnia do Dollfussa przyszli Stahremberg
i wicekanclerz Fey zakomunikowa, e osignito porozumienie. Ustalono, e w nowym gabinecie
wicekanclerzem bdzie Starhemberg, za Fey zatrzyma resort bezpieczestwa publicznego45.
Przygotowania do przyjcia nowej konstytucji, zmieniajcej ustrj pastwa zostay wic
zakoczone.
Nowa konstytucja zmieniajca ostatecznie ustrj pastwa zostaa zatwierdzona przez
parlament 30 kwietnia 1934 roku. Oficjalne jej ogoszenie wyznaczono na 1 maja. Konstytucja
opieraa si na encyklice Quadragesimo Anno z 1931 roku, ktra nawoywaa do przezwycienia
materializmu, wskazujc na pewne zjawiska spoeczne i sposb ich przezwycienia46. Rzd
Dollfussa od pocztku stara si utrzyma poparcie duchowiestwa austriackiego, w celu zjednania
39
Narodowe odrodzenie Austrii, Gazeta Warszawska, 12 lutego, 1934, nr 45, s. 2.
40
Przyszo Austrii, Gazeta Warszawska, 25 lutego 1934, nr 59, s. 2.
41
K. A. ks. de Rohan, Austrofaszyzm i nowa konstytucja austriacka, [w:] Przegld Wspczesny, t. L, Krakw 1934.
42
Dollfuss o zmianie ustroju w Austrii, Ilustrowany Kurier Codzienny, 6 marca 1934, nr 65, s. 2.
43
Heimwehra przesza pod rozkazy dr Dollfussa, Ilustrowany Kurier Codzienny, 17 kwietnia 1934, nr 105, s. 3.
44
Prace nad zmiana ustroju w Austrii, Gazeta Polska, 18 kwietnia 1934, nr 106, s. 2.
45
Zgoda w onie Heimwehry, Gazeta Polska, 27 kwietnia 1934, nr 115, s. 4.
46
K. K. Koodziejczyk, Pastwa Europy rodkowej a kwestia austriacka w 1934 roku, [w:] Studia z dziejw ZSRR
i Europy rodkowej, t. IV, Warszawa 1968, s. 160.
Historic@ 65
ludnoci katolickiej w kraju. Oparcie si na encyklice papiea Piusa XI przy tworzeniu nowej
konstytucji, miao nadal podtrzymywa ten sojusz midzy austriack hierarchi kocieln a rzdem.
Nowa konstytucja wprowadzaa w Austrii ustrj stanowo korporacyjny. Przewidywaa: rad stanu,
zoon z 40 50 czonkw wybieranych przez prezydenta na 10 lat, rad kultury zoon z 30 40
czonkw wybieranych przez gminy religijne, szkolnictwo oraz przedstawicieli sztuki i nauki, rad
gospodarcz 70 80 osobow wyznaczan przez korporacje gospodarcze oraz rad krajow zoon
z przedstawicieli poszczeglnych krajw zwizkowych i Wiednia. Rzd zachowywa inicjatyw
ustawodawcz, a projekty przedkada tym czterem radom. Plebiscyt przewidziano w dwch
przypadkach: jeli rzd zdecyduje przedstawi ludnoci projekt ustawy odrzuconej przez
zgromadzenie czterech izb lub w okrelonych problemach o charakterze zasadniczym. Kady
z krajw zwizkowych otrzyma oddzielne ciao ustawodawcze i namiestnikw. Prezydent otrzyma
prawo mianowania i odwoywania rzdu, ponadto w pewnych wypadkach mg wydawa dekrety
z moc ustaw47. Prezydenta wybierali wszyscy burmistrzowie. Na stanowisku tym pozosta Wilhelm
Miklas, gdy przeduono mu kadencj i nie doszo do nowych wyborw. Konstytucja zmieniaa
take nazw pastwa z Republiki Austrii na Pastwo Zwizkowe Austria48. Wprowadzenie nowej
konstytucji byo ostatnim krokiem zmierzajcym do austriackiej formy faszyzmu, nad ktr rzd
rozpocz prace ju w 1933 roku.
Po wprowadzeniu konstytucji nastpiy szybko dalsze zmiany zwizane ze zmianami
w rzdzie i delegalizacj partii. 1 maja nowym wicekanclerzem i zastpc wodza we Froncie
Ojczynianym mianowano Starhemberga, za Fey pozosta ministrem bezpieczestwa publicznego.
14 maja zosta rozwizany klub poselski partii chrzecijasko spoecznej, ktra ostatecznie
rozwizaa si 27 wrzenia 1934 roku49. Zmiany te umocniy rzdy Dollfussa. Partie zostay
zdelegalizowane, a wszyscy zwolennicy kanclerza wczeni do Frontu Ojczynianego, ktry
stanowi jedyn legaln organizacj polityczn.
Kanclerz Dollfuss zosta zamordowany 25 lipca 1934 roku, w czasie nieudanego puczu
zorganizowanego przez austriackich narodowych socjalistw. Jego nastpc zosta Kurt
Schuschnigg, ktry kontynuowa program zapocztkowany przez zmarego kanclerza. By on
zwizany z parti chrzecijasko spoeczn. W rzdzie swego poprzednika by ministrem owiaty
i sprawiedliwoci. Schuschnigg podziela pogldy Dollfussa, podobnie jak on sta na stanowisku
utrzymania niepodlegoci przez Austri i rozumia potrzeb wprowadzenia silnych rzdw w kraju.
Podj si wic utrzymania autorytarnego ustroju, wprowadzonego w Austrii przez kanclerza
Dollfussa.
Schuschnigg wystpi ze swoim programem politycznym w Genewie. 12 wrzenia 1934
roku na Zgromadzeniu Ligi Narodw powiedzia, e Austria musi by utrzymana w obecnej formie,
by mc zabezpieczy swoj niepodlego. Zaznaczy, e Austria moe si utrzyma pod
warunkiem, e wrogie siy nie bd utrudnia jej sytuacji i rozwoju. Skrytykowa rwnie partie
polityczne z wczeniejszego okresu, zarzucajc im, e we wzajemnej walce poparcie czerpay
z zewntrz. Zaznaczy, e chocia partie nie istniej, to ludzie w nich dziaajcy, a zwaszcza
robotnicy, mog liczy na rwno praw. Zapowiedzia, e Austria jest gotowa rokowa z kadym
pastwem, gdy zaley jej na rozszerzeniu rynku zbytu50. Tymi sowami Schuschnigg wyjani
potrzeb takich zmian w Austrii, jakie zostay przeprowadzone przez jego poprzednika.
Jednoczenie uznajc ich konieczno, podj si kontynuacji programu Dollfussa. Zaznaczy przy
tym, e Austria jest gotowa prowadzi rozmowy z kadym pastwem, a take z kad grup
w kraju, ktra pragnie niezalenoci Austrii.
47
Nowa konstytucja w Austrii, Gazeta Polska, 1 maja 1934, nr119, s. 4.
48
K. M. Pospieszalski, Naczelne organa pastwowe II Republiki Austriackiej, [w:] Przegld Zachodni, 1974, nr 3, s.
34.
49
J. Kozeski, op. cit., s. 121.
50
Debata generalna na Zgromadzeniu Ligi, Gazeta Polska, 13 wrzenia 1934, nr 254, s. 1.
Historic@ 66
Stara si on nadal utrzyma kontakt z Wochami, odwiedzajc Mussoliniego i zapewniajc,

e dotychczasowa profaszystowska polityka austriacka nie ulegnie zmianie. Mussolini wprawdzie
udzieli Schuschniggowi swojego poparcia, ale w rzeczywistoci stosunki midzy obydwoma
krajami znacznie si rozluniy. Schuschnigg, w przeciwiestwie do Dollfussa, stara si nawiza
blisze kontakty take z innymi pastwami europejskimi.
Nowy kanclerz nie wprowadzi ju tak zasadniczych zmian jak Dollfuss, a jedynie
kontynuowa rzdy autorytarne. Nie opiera si on ju tak mocno na Heimwehrze, ktr w 1936
roku ostatecznie rozwiza. Ponadto w cigu czterech lat jego rzdw, coraz bardziej wzmacnia si
wpyw narodowych socjalistw w Austrii, ktrzy stopniowo zaczli wchodzi do rzdu, czego nie
mogli uczyni za czasw Dollfussa. Autorytarne rzdy Schuschnigga trway do 1938 roku, kiedy to
Austria zostaa wczona do Trzeciej Rzeszy. Ustrj autorytarny nie zdoa uratowa Austrii przed
Anschlussem.
W Austrii lat 1932- 1938 mona odnale cechy charakterystyczne dla ustroju
autorytarnego. Na czele systemu panujcego w tych latach w Austrii stali kanclerze: Dollfuss,
a nastpnie Schuschnigg, ktrych wadza bya jednak czciowo ograniczona przez pozostaoci
systemu demokratycznego. Istnia bowiem rzd, w ktrym zasiadali ministrowie, majcy wpyw na
sytuacj w kraju. Byli to jednak ludzie popierajcy polityk kanclerza wodza. Jak wiadomo, elity
rzdzce nie negoway cakowicie poprzedniego systemu i zasad, lecz jedynie podday go
czciowej modyfikacji. Tak wanie uczyni Dollfuss w 1933 roku, rozwizujc parlament. Od tego
czasu rzd sprawowa wadz wydajc rozporzdzenia zgodnie z zasadami ustanowionymi przez
konstytucj z 1920 roku51. Pozycja dyktatorw ustroju autorytarnego wspierana bya zwykle przez
wojsko, policj lub inne organizacje o charakterze militarnym. W przypadku Austrii wojsko nie
mogo by si wspierajc wadz, gdy liczebno armii, zgodnie z traktatem pokojowym z Saint
Germain, zostaa ograniczona do 30 tysicy onierzy. W tej sytuacji poparcia udzielia
organizacja paramilitarna, Heimwehra. Program wprowadzony w Austrii jest charakterystyczny dla
ustroju autorytarnego. Wzorowano si bowiem na systemie faszystowskim. Ponadto wadza zdoaa
uzyska poparcie Kocioa katolickiego, wykorzystujc przy tworzeniu nowej konstytucji
Encyklik papiesk. Zarwno Schuschnigg jak i Dollfuss nie starali si aktywizowa
spoeczestwa, a jedynie zjedna je dla swego programu politycznego, poprzez wygaszanie
przemwie nawizujcych do tradycji i dawnej wietnoci Austrii, podkrelajcych potrzeb
istnienia niepodlegego pastwa austriackiego. W Austrii nie byo te miejsca na istnienie
rnorodnych partii politycznych. Stworzono jedn organizacj partyjn, Front Ojczyniany, ktra
miaa zrzesza wszystkich zwolennikw nowego ustroju i kanclerza. Ostatnim krokiem do
wprowadzenia nowego ustroju staa si konstytucja z 1934 roku, wprowadzajca zasady
autorytaryzmu i korporacjonizmu. Oznaczao to odrzucenie przedstawicielstwa narodowego
w postaci partii politycznych w sprawowaniu wadzy, a tym samym pozbawieni narodu jakikolwiek
wpywu na rzdy52.
Wprowadzenie w Austrii ustroju Autorytarnego miao uchroni kraj przed Anschlussem.
Okazao si jednak, e ruch narodowo socjalistyczny w Austrii by zbyt silny, a kanclerz
Schuschnigg nie by w stanie dostatecznie si mu przeciwstawi, aby utrzyma niepodlego kraju.
Na okrelenie autorytarnego ustroju wprowadzonego przez Dollfussa w Austrii uywa si okrele
austrofaszym i klerofaszyzm. Pojcie klerofaszym daje do zrozumienia, e dyktatura Dolfussa,
a pniej Schuschnigga zawieraa elementy faszystowskie i opieraa si na autorytecie Kocioa.
Z kolei pojcie austrofaszyzm, wprowadzone przez Starhemberga, rwnie wskazuje na
wykorzystanie elementw faszystowskich, jednak jak podkreli Starhemberg, ustrj ten mimo, e
wzorowany na woskim faszyzmie jest specyficznie austriacki. Ustrj Austrii w latach trzydziestych
51
R. Grabowski, Zwizkowa ustawa konstytucyjna Republiki Austrii. Geneza i ewolucja ustroju politycznego Austrii,
Czstochowa 2002, s. 27.
52
Ibideme, s. 27.
Historic@ 67
jest wic przykadem autorytarnej dyktatury, czsto spotykanej w wielu krajach w tym okresie.
Historic@ 68
P rogramy nauczania historii
w Jdrzejewiczowskiej szkole redniej

oglnoksztaccej
( w op in ii wc ze s n e j p r a s y p ed a g o g icz n e j)
Anna Sok
Historic@ 69
Programy nauczania historii w Jdrzejewiczowskiej szkole redniej oglnoksztaccej
Zagadnienia wstpne
Jdrzejewiczowska reforma szkolnictwa z 11 marca 1932r. zostaa do dokadnie opracowana.

Autorzy wypowiedzi, powiconych programom nauczania historii w szkoach rednich
oglnoksztaccych po 1932r., skupiali si przede wszystkim na problematyce ideowo-
wychowawczej obozu sanacyjnego, gwnych zaoeniach reformy i jej odbiorze spoecznym1.
W mniejszym stopniu zwracali uwag na postrzeganie reformy przez pras pedagogiczn z tego
okresu. Naley zauway, e liczne wypowiedzi, zamieszczane wwczas na jej amach nie
rozpatryway reformy programw jednostronnie - tylko z punktu widzenia wychowania
pastwowego. Problematyce wychowawczej zostaa wprawdzie powicona cz artykuw, ale
byy one tylko jednym z aspektw oceny programw Jdrzejewiczowskich. W wikszym stopniu
skupiono si na problematyce dydaktycznej i krytycznej ocenie reformy. W wczesnej prasie
pojawiay si rwnie nieliczne gosy, uwzgldniajce aspekt psychologiczny.
Ocena dydaktyczna nowych programw
Najwicej miejsca w prasie pedagogicznej zajo rozpatrywanie nowych programw pod ktem
dydaktycznym. Autorzy artykuw starali si znale w nich aspekty pozytywne oraz takie metody
i formy pracy, ktre dayby jak najlepsze rezultaty kocowe. Dziki pooeniu nacisku na
problematyk dydaktyczn udao si unikn jaowych dyskusji
i wikszych sporw.
Oficjalne stanowisko w sprawie nowych programw gimnazjalnego i licealnego zajo Polskie
Towarzystwo Historyczne2. Program nauczania historii w gimnazjum zosta oceniony pozytywnie.
Szczeglnie podkrelono zgodno Uwag do caoci programu z celami gimnazjalnymi. Jako
jeden z najwaniejszych postulatw wysunito problem rozszerzenia materiau z historii
powszechnej i pogbienia historii Polski. W zwizku z takim postawieniem problemu autorzy
projektu PTH postulowali, aby wczy histori powszechn do programu nauczania szk
powszechnych. W programie licealnym pozytywnie ocenili wprowadzenie nauczania wedug
zagadnie. Jednoczenie postulowali ustalenie listy obowizkowych tematw z historii
powszechnej, ktra ich zdaniem odgrywaa szczegln rol w przygotowaniu do studiw wyszych
oraz nauce krytycznego mylenia. Jednym z gwnych zarzutw PTH, dotyczcych programu
nauczania historii w liceum, by brak zrnicowania celw nauczania w poszczeglnych
wydziaach3. Autorzy memoriaw podkrelili konieczno wykorzystania wiedzy gimnazjalnej do
1
Por. Ozga W., Z historii ustroju szkolnictwa polskiego. Reforma 1932 [w:] Wiedza i ycie 1959, nr 5, s. 276-279;
Wychowanie 1959, nr 6/7, s. 65-68, nr 8/9, s. 71-74; B. ugowski, Szkolnictwo w Polsce w opinii publicznej,
Warszawa 1961; A. Radziwi, Ideologia wychowawcza sanacji i jej odbicie w praktyce szkolnej w latach 1926-
1939, Warszawa 1966; W. Grabowska, Jdrzejewiczowska ustawa szkolna z 1932 roku [w:] Rozprawy z dziejw
owiaty, T. 12, 1969, s. 123-141; K. Bartnicka, Wychowanie pastwowe [w:] Ibidem, T. 15, 1972, s. 61-129; F.W.
Araszkiewicz, Ideay wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1978; Bartosiewicz B., Historia
wychowanie-polityka. Reforma nauczania historii w latach 1933-1937 w wietle opinii wspczesnych [w:]
Przegld Humanistyczny 1979, nr 11/12, s. 115-132; Jakubiak K., Idea wychowania obywatelskiego w polskiej
myli pedagogicznej przeomu XIX i XX w. oraz okresu II Rzeczypospolitej [w:] Chowanna 1999, T. 2, s. 62-71;
ach T, Reforma jdrzejewiczowskaa nowe podstawy programowe [w:] Mazowieckie Studia Humanistyczne
1998, nr 2, s. 141-166; Brodacka-Adamowicz E., Podstawy teoretyczne i realizacja wychowania pastwowego w II
Rzeczypospolitej [w:] Podlaskie Zeszyty Pedagogiczne, T. 25, 1998, s. 113-127, nr 3, 2001, s. 103-118.
2
Memoria Polskiego Towarzystwa Historycznego w sprawie nauczania historii wedug nowych programw [w:]
Wiadomoci Historyczno-Dydaktyczne R. I, 1933, s. 129-133; Wiadomoci Historyczno-Dydaktyczne R.V,
1937, s. 57-59.
3
Chodzio zwaszcza o rne sformuowanie celw dla tych wydziaw, gdzie historia stanowia przedmiot podstawy
dydaktycznej (humanistyczny i klasyczny) oraz tych, gdzie bya jednym z nauczanych przedmiotw
(matematyczno-fizyczny i przyrodniczy); por. Ibidem, s. 58. Podobne postulaty nie byy nowoci, gdy jeszcze
Historic@ 70
realizacji programu w liceum.

Poza gosem caego rodowiska historycznego take sami historycy, uczcy w gimnazjach
i liceach, na amach prasy pedagogicznej usiowali wypowiedzie si w kwestii reformy,
a zwaszcza da przykady realizacji nowych programw, ktre zalecay zerwanie z metod
wykadow, a postuloway prac samodzieln ucznia. Miaa ona by kierowana, organizowana
i kontrolowana przez nauczyciela4. E. Maleczyska wskazywaa na konieczno wieloetapowej
pracy ucznia nad konkretnym zagadnieniem pod kierunkiem nauczyciela. Wanym elementem
samodzielnej nauki byo korzystanie z map, indeksw geograficznych, rde historycznych
i ilustracji. W oparciu o zalecan przez program zasad aktualizacji, E. Maleczyska proponowaa
korzystanie ze wspczesnej mapy politycznej jako punktu wyjcia do rozwaa nad aspektami
historycznymi stosunkw terytorialnych5. Autorka nie akceptowaa metod badawczych w nauczaniu
historii, postulujc jedynie ich pokazanie modziey. Za podstawow metod uznawaa gone
lekcje zbiorowe, ktrych liczb zalecaa ogranicza w wyszych klasach. Praca gona miaa
przybra formy wicze, konwersatoriw czy repetytoriw, wykonywanych pod kierunkiem
nauczyciela. Ze wzgldu na cele szkoy redniej, uwzgldniajce przygotowanie do studiw
wyszych, proponowaa stosowanie metody pracy cichej z podrcznikiem, a na wyszym poziomie
z monografi historyczn. Podany przez autork przykad cyklu lekcji przeprowadzonych w oparciu
o t metod by bardzo czasochonny (na realizacj jednego tematu powicia 12 godzin
lekcyjnych)6.
Z kolei A. Kodziski i J. Dutkiewicz zwracali uwag na fakt, e nowe programy kady nacisk
na uczenie si i w zwizku z tym preferoway metody zagadnieniowo-dyskusyjno-referatowe7.
Odrbn kwesti dydaktyczn w wietle nowych programw bya sprawa lektury historycznej
i prac pisemnych. W myl zaoe programu licealnego ucze wydziau humanistycznego lub
klasycznego mia w cigu dwch lat nauki przeczyta 5-6 rozpraw lub monografii8. Program
gimnazjalny nie nakazywa wprawdzie lektury historycznej, ale ze wzgldu na eksponowanie przez
niego metod aktywizujcych mona przyj, e bya ona stosowana do czsto. Zdaniem E.
Maleczyskiej lektura w szkole redniej nie tylko wychodzia naprzeciw indywidualnym
zainteresowaniom ucznia, ale w wyszych klasach pozwalaa na poznanie metody badawczej. Rol
lektury stawiaa na rwni z wykorzystaniem map czy ilustracji. W tym celu opracowaa system
zachcania uczniw do takiej formy pracy, ktry w kocowych klasach gimnazjum przybiera
posta lektury obowizkowej i nadobowizkowej. Metoda stosowana przez E. Maleczysk
wychodzia naprzeciw nie tylko gimnazjalnego programu historii, ale bya poniekd prekursorem
w 1935r. zostay one zgoszone i omwione na VI Powszechnym Zjedzie Historykw Polskich w Wilnie (17-20
wrzenia 1935); por. Pamitnik VI Powszechnego Zjazdu Historykw Polskich w Wilnie (17-20 wrzenia 1935),
Lww 1936; Sekcja nauczania historii na VI Powszechnym Zjedzie Historykw Polskich w Wilnie (17-20 wrzenia
1935 r.) [w:] Wiadomoci Historyczno-Dydaktyczne R. III, 1935, s. 77-81.
4
A. Kodziski, Warunki nowej koncepcji nauczania historii [w:] Wiadomoci Historyczno-Dydaktyczne R. I,
1933, s. 65-71; E. Maleczyska, W sprawie lektury historycznej w wyszych klasach szkoy redniej [w:]
Wiadomoci Historyczno-Dydaktyczne R. I, 1933, s. 72-87; E. Maleczyska, Dookoa realizacji programu
historii w klasie I Gimnazjum [w:] Gimnazjum R. I, 1933/34, s. 95-99, 134-136, 213-216, 252-256, 279-284; E.
Maleczyska, Z dowiadcze nad samodzieln prac ucznia w obrbie nauczania historii w szkole redniej [w:]
Wiadomoci Historyczno-Dydaktyczne R. II, 1934, s. 75-90; E. Maleczyska, Na marginesie projektu programu
historii w liceum oglnoksztaccym [w:] Wiadomoci Historyczno-Dydaktyczne R. V, 1937, s. 90-96; J.
Dutkiewicz, Organizacja pracy na lekcjach historii na stopniu licealnym [w:] Wiadomoci Historyczno-
Dydaktyczne R. VII, 1939, s. 1-4; J. Dutkiewicz, Wdraanie w prac pimienn z historii na stopniu licealnym [w:]
Wiadomoci Historyczno-Dydaktyczne R.VII, 1939, s. 93-104.
5
E. Maleczyska, Dookoa realizacji programu historii..., s. 214-215.
6
E. Maleczyska, Z dowiadcze nad samodzielna prac ucznia..., s. 80,-81, 88.
7
A. Kodziski, Warunki nowej koncepcji nauczania historii, s. 69-70; J. Dutkiewicz, Organizacja pracy na
lekcjach..., s. 1-2.
8
Program Nauki (Tymczasowy) w Pastwowym Liceum Oglnoksztaccym z Polskim Jzykiem Nauczania. Historia,
Lww, 1937, s. 35.
Historic@ 71
wytycznych programu licealnego9.

Z kolei M. Tyrowicz zauway konieczno wprowadzenia na poziomie licealnym pracy
pisemnej jako nowatorskiej i ekonomicznej formy metodycznej, ktra miaa si opiera na
lekturach, zaleconych przez program10. Mimo krytycznego stosunku do konstrukcji programu
licealnego usiowa znale alternatywne metody nauczania po to, by jak najpeniej zrealizowa
materia, ktry wg niego wobec ustalonej siatki godzin nie mg by ani uzupeniony, ani
rozszerzony11. Autor artykuu domaga si w cigu dwch lat nauki co najmniej trzech wypracowa,
za w cigu kadego roku ich maksymalna liczba nie moga jego zdaniem przekroczy dwch
prac. M. Tyrowicz nie rnicowa liczby referatw ze wzgldu na wydzia liceum i postulowa
umieszczenie w nastpnej edycji programu listy lektur take w wydziaach matematyczno-
fizycznym i przyrodniczym.
Jak mona zauway z przedstawionych powyej opinii na temat wartoci dydaktycznych
nowych programw, byy one czstkowe i dotyczyy konkretnych problemw. Ich znaczenie byo
wielkie, gdy praktycznie kady aspekt programw szkoy redniej zosta skomentowany
w mniejszym lub wikszym zakresie. Dokonywano tego w sposb merytoryczny, bez atakw na
autorw czy same programy. Pozwalao to przeprowadzi rzeczow dyskusj, ktra bya uwaana
za potrzebn gwnie przez rodowiska nauczycielskie, dla ktrych same sformuowania w tytuach
programw (przymiotnik tymczasowy) oznaczay moliwo zmian.
Na tle wypowiedzi zagadnieniowych, dotyczcych programw nauczania w liceum wyranie odbija
si wypowied W. Moszczeskiej, ktra stanowi jeden z najpeniejszych komentarzy
dydaktycznych12. Do najwaniejszych problemw realizacyjnych zaliczya ona postulat zachowania
nastpstwa chronologicznego i synchronizacji. Zauwaya, e w samym programie te postulaty nie
zostay uwzgldnione, co wynikao nie tylko z jego konstrukcji (podzia na histori powszechn
i Polski), ale take z braku synchronizacji poszczeglnych grup tematycznych w obrbie jednego
dziau. W zwizku z tym W. Moszczeska zaproponowaa trzy koncepcje realizacji programu
licealnego13. Pierwsza zakadaa przerobienie tematu oglnego, a nastpnie prac nad tematami
szczegowymi, wybranymi przez nauczyciela i korelujcymi z tematem oglnym. Druga
postulowaa wczenie tematw szczegowych do tematu oglnego, co spowodowaoby
wyodrbnienie szeregu zagadnie cile ze sob powizanych. Zgodnie z trzeci koncepcj W.
Moszczeska proponowaa szczeglnie uwzgldnia przy przerabianiu tematu oglnego
problematyk tematw szczegowych, co byo nieco zblione do koncepcji drugiej. Oceniajc
prawidowo koncepcji drugiej i trzeciej autorka stwierdzia, e nie zostanie wprawdzie zachowana
zasada cigoci historycznej, ale dziki zastosowanym metodom modzie zapozna si ze
zjawiskiem rnorodnoci dziejowej. Autorka zauwaya, e w programie licealnym wystpuje
zjawisko tzw. koncentrw, przez ktre rozumiaa ponowne przerabianie materiau, ktry mia by
pogbiony i rozszerzony. Wyjtkowo koncentrw licealnych miaa polega na skupieniu
materiau wedug kryterium rzeczowego, a take na wysuwaniu na plan pierwszy momentw
rozwojowych procesu dziejowego14. W. Moszczeska postulowaa powizanie materiau
gimnazjalnego z licealnym w taki sposb, by wiedza zdobyta na stopniu niszym bya podstaw
wykorzystywan w liceum. Opowiadaa si za selekcj materiau nauczania, lecz nie pod ktem
wartoci wychowawczych, ale prawdy historycznej . Dobr treci nauczania, uwzgldniajcy
kryterium prawdy dziejowej i moliwoci poznawcze uczniw, zosta przez ni okrelony jako
9
E. Maleczyska, W sprawie lektury historycznej..., s. 72, 80-81.
10
M. Tyrowicz, op.cit., s. 93-95.
11
O krytycznym stosunku autora do programu licealnego, por. niej.
12
W. Moszczeska, Na marginesie programu licealnego historii [w:] Wiadomoci Historyczno-Dydaktyczne R. V.,
1937, s. 166-182; Wiadomoci Historyczno-Dydaktyczne R. VI., 1938, s. 57-69.
13
Ibidem, s. 169.
14
Ibidem, s. 68.
Historic@ 72
konkretyzacja nauczania historii15.

Swoiste podsumowanie dydaktycznej wartoci programu licealnego, ktry jak mona
zauway- budzi wicej zainteresowania ni program gimnazjalny, dali A. Baumgarten i Z.
Zborucki16. Bya to ostatnia przedwojenna wypowied w prasie pedagogicznej, bdca krytycznym
spojrzeniem na program poprzez pryzmat bada naukowych. Obiektem bada autorw artykuu
bya realizacja programu nauczania historii w klasie pierwszej liceum. W ankietach rozsyanych do
szk badano wybr i ukad tematw, czas powicony na ich realizacj, stopie wykorzystania
materiau z gimnazjum oraz stopie realizacji celw, zaoonych przez program. W wyniku bada
stwierdzono, e nauczyciele historii wybierali przewanie tematy polityczne i spoeczno-ustrojowe,
nie za gospodarcze czy kulturalne17. Badania day take odpowied na pytanie: w jaki sposb
nauczyciele dokonywali wyboru i jak realizowali tematy. Stwierdzono trzy typy uoenia
materiau:
1) opracowanie kadego tematu z historii powszechnej i polskiej osobno i po kolei,
2) opracowanie tematw z historii Polski na tle dziejw powszechnych, poprzez przeplatanie
tematw oraz
3) tworzenie uj cyklicznych, poprzez czenie pokrewnych tematw z historii powszechnej
i Polski.
Typy preferowane przez badanych nauczycieli odpowiaday koncepcjom, sformuowanym przez W.
Moszczesk. Autorzy bada stwierdzili, e na realizacj kadego tematu nauczyciele powicali 1-
25 godzin lekcyjnych, w zalenoci od tematu18. W konkluzji, dotyczcej czasu, potrzebnego do
realizacji programw, doszli do wniosku, e naley zmniejszy liczb tematw lub zwikszy ilo
godzin historii.
W odniesieniu do pytania, dotyczcego stopnia wykorzystania wiedzy z gimnazjum w kursie
licealnym, stwierdzono, e tylko w jednym z badanych przypadkw udao si oprze realizacj
materiau na podbudowie gimnazjum. We wszystkich pozostaych przypadkach okazywao si to
niemoliwe. Wrd przyczyn takiego stanu rzeczy autorzy wskazywali na saby materia
uczniowski, brak podrcznikw gimnazjalnych wrd uczniw liceum, brak omawianych tematw
w programie gimnazjum oraz przecienie nauk w tym typie szkoy, a w konsekwencji,
zapomnienie przerobionego materiau. W zwizku z tym autorzy artykuu stwierdzili, e historia
w liceum ma niewiele wsplnego z t, nauczan w gimnazjum i naley j traktowa jak zupenie
nowy przedmiot. W odniesieniu do ostatniej badanej kwestii, czyli stopnia realizacji celw,
zaoonych w programie, A. Baumgarten i Z. Zborucki zauwayli znaczny postp w porwnaniu
z dawnymi programami szkoy redniej. Za zjawisko szczeglnie pozytywne uznali fakt nabycia
przez uczniw umiejtnoci samodzielnej pracy, nierzadko w oparciu o zastosowanie metody
krytycznej.
Krytyczne spojrzenie na reform Jdrzejewicza
Jak wida z przedstawionych powyej opinii dydaktycznych, dotyczcych realizacji programu

historii w szkoach rednich, oglny odbir reformy Jdrzejewiczowskiej by rzeczowy
15
W. Moszczeska, Swoisto metodyki historii jako konsekwencja swoistoci metodologicznej nauk historycznych
[w:] Przegld Historyczny S.II, T. XI, 1933, s. 20-29. O problemie konkretyzacji, por. Cz. Nowarski ,
Zagadnienie konkretyzacji w opinii midzywojennych dydaktykw historii [w:] Rocznik Naukowo-Dydaktyczny
Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Krakowie. Prace Historyczne 1977, z. 8, s. 247-256.
16
A. Baumgarten, Z. Zborucki, Dookoa realizacji licealnego programu historii [w:] Wiadomoci Historyczno-
Dydaktyczne R. VII, 1939, s. 5-20.
17
Ibidem, s. 7.
18
Wyjtkowo na temat : redniowiecze i chrystianizacja Europy w jednym przypadku powicono 29 godzin
lekcyjnych, por. Ibidem, s. 12.
Historic@ 73
i pozytywny. Wrd nich mona byo znale take wypowiedzi krytyczne, ktre jednak z reguy
proponoway konkretne rozwizania spornych kwestii.
E. Maleczyska, pozytywnie oceniajc program nauczania historii w gimnazjum, zwrcia
uwag na zbyt szerokie rozbudowanie Uwag, ktre nie korespondoway z materiaem
nauczania19. Uwagi zostay okrelone jako zbyt oglne i niejasne, w zwizku z czym autorka
wyrazia obaw czy nie bd one oznaczay nadmiernych trudnoci dla nauczyciela. Za mao
klarowne uznaa wskazwki, dotyczce traktowania w nauczaniu historii kultury oraz dziejw
mniejszoci narodowych. W zwizku z obrazowym ujciem materiau nauczania w klasie
Iproponowaa jego gbsze powizanie z Polsk i regionem. Z tym postulatem wyranie
korespondowa nastpny, w ktrym autorka domagaa si pogbienia treci wychowawczych
w materiale nauczania. Ostatecznie E. Maleczyska stwierdzia, e realizacja wszystkich
sformuowanych przez ni postulatw jest niemoliwa, wobec czego zalecaa zwrci uwag na
realizacj programu w liceum.
Z kolei W. Olszewski zwrci uwag, e nauczanie historii powinno odbywa si w oparciu
o metod koncentryczn. Polegaa ona na stopniowym wprowadzaniu poszczeglnych zagadnie,
poczwszy od poznania poj do omawiania historii politycznej, a nastpnie tworzenia syntez
historycznych20. W zwizku z now struktur szkolnictwa, ktr autor okreli jako skonstruowan
w oparciu o zasad metodycznego stopniowania, stwierdzi konieczno rewizji programw
z punktu widzenia postulowanej przez siebie metody21. Autor skrytykowa rwnie redukcj
materiau nauczania w stosunku do starych programw, co byo szczeglnie istotne ze wzgldu na
fakt, e dla czci absolwentw gimnazjum byo ostatnim szczeblem w edukacji. Zauway przy
tym, e dokonano redukcji pozornej, gdy podrczniki do nauczania historii byy przeadowane
materiaem22. Z krytyk spotkao si take zalecenie ujmowania historii w obrazy w klasie I. W.
Olszewski opowiada si za wprowadzaniem na tym poziomie uj genetycznych, powoujc si na
przykad byych gimnazjw galicyjskich. Negatywnie oceni take nacisk, jaki nowy program kad
na histori Polski, podkrelajc jej udzia w ksztatowaniu dziejw powszechnych. W podobnym
duchu wypowiedzieli si W. Radziwonowicz, J. Targowski i W. ukaszewicz, krytykujc zwaszcza
rezygnacj z kursu systematycznego na obydwu szczeblach szkoy redniej i zarzucajc
programowi gimnazjalnemu uparcie wciskajcy si werbalizm23.
W odniesieniu do programu licealnego W. Olszewski stwierdzi, e brakuje mu podbudowy
w gimnazjum. Szczeglnie krytycznie oceni materia z historii powszechnej, jako dobrany
przypadkowo24. Zarzuci take programowi akcentowanie celw wychowawczych. Na przykadzie
rosyjskiego modelu nauczania historii, gdzie dominowa model wychowawczy, stwierdzi, e to
dziaanie sprzeczne z prawdziwym celem historii, jakim jest odtwarzanie prawdy dziejowej.
W zwizku z tak postawionymi zarzutami autor postulowa: postawienie za cel poznania
i zrozumienia dziejw ludzkoci i wasnego narodu, uksztatowanie historycznego stosunku do
ycia, wprowadzenie do programu historii spoeczno-kulturalnej, a take szersze ujcie historii
19
E. Maleczyska, Historia [w:] Gimnazjum R.I, 1933/34, s.7-8.
20
W. Olszewski, Szkolne studium historyczne w ujciu nowych programw [w:] Muzeum R. XLVIII, 1933, s. 216-
228.
21
Ibidem, s. 219. Por. na temat koncentrw w programie licealnym historii stanowisko W. Moszczeskiej,
przedstawione powyej.
22
Autor stwierdzi to na podstawie analizy podrcznika W. Moszczeskiej, H. Mrozowskiej dla klasy I gimnazjum,
por. Ibidem, s. 225-226.
23
W. Radziwonowicz, Uwagi o programie historii w klasach I, II i III gimnazjum [w:] Gimnazjum 1936/37, nr 7-8,
s. 256-257; J. Targowski, Modzie szk rednich o nauczaniu historii [w:] Gimnazjum i Liceum 1937/8, nr 1, s.
9-12;W. ukaszewicz, Program historii szkoy redniej oglnoksztaccej [w:] Wiadomoci Historyczno-
Dydaktyczne R.VII, 1939, s. 104-105.
24
Zarzuci brak tematu o wojnie 30-letniej, a take wzmianki o Piotrze I, por. W. Olszewski, Studium historyczne
w przyszem liceum [w:] Muzeum R. L, 1935, s. 77-88.
Historic@ 74
w liceum ni w gimnazjum. Naprzeciw tym postulatom wychodziy kolejne: przeduenia nauki

w liceum oraz wprowadzenia metody transpozycji materiau historycznego25. Na plan pierwszy
w tak skonstruowanym programie miaa by wysunita historia Polski odpowiednio wpleciona
w dzieje powszechne. Eksponowane miay by szczeglnie czasy najblisze uczniowi, poniewa
w nich autor nakazywa poszukiwa rozwiza problemw dotyczcych teraniejszoci.
Nowatorstwo metody transpozycji polegao na samodzielnoci pracy ucznia, ktry w oparciu
o monografie historyczne mia przygotowywa referaty ustne lub pisemne, dotyczce
poszczeglnych zagadnie.
Dopenieniem tych zalece okazaa si kolejna wypowied W. Olszewskiego, w ktrej negatywnie
odnis si do problemu struktury organizacyjnej liceum - wprowadzenia w tym typie szkoy
podziau na wydziay26. Zgodnie z jego koncepcj podstaw wyksztacenia oglnego powinny by
przedmioty humanistyczne, przede wszystkim historia, z uwagi na ich warto etyczn. Twierdzi,
e w zwizku z daleko posunit wydziaow specjalizacj, liceum stanie si kursem
przygotowawczym na wysze uczelnie27.
Szczeglne kontrowersje w prasie pedagogicznej budzi rwnie rozkad materiau
nauczania, zwaszcza w gimnazjum. Uwagi krytyczne na ten temat zgosili W. Radziwonowicz28, J.
Haydukiewicz29 i W. Czapliski30 na posiedzeniu PTH w Krakowie. J. Haydukiewicz zwrci
uwag, e materia by rozoony nierwnomiernie, a klasa II zostaa nim przeadowana.
W zwizku z tym postulowa przesunicie wczesnego redniowiecza z klasy I do klasy II, ktra
obejmowaaby pene redniowiecze i wiek XVI (a nawet do I po. XVIIw.), klasa III miaa
obejmowa czasy nowoytne do pocztku XXw., a klasa IV wiek XX. Poza tym zwrci uwag na
fakt, e w klasie II dodatkowym czynnikiem obciajcym uczniw byo przechodzenie od ujcia
obrazowego do zagadnieniowego. W zwizku z tym wysun propozycj zmiany ujcia historii ju
w klasie I. Podobne uwagi, zwaszcza do iloci materiau w klasie trzeciej, zgosi W.
Radziwonowicz. Natomiast W. Czapliski zgasza zastrzeenia nie tyle do rozkadu materiau, ile
do zawartoci merytorycznej programu gimnazjalnego, postulujc rozszerzenie go o histori ydw
oraz dzieje staroytnych Chin31.
Podobnie negatywnie ocenia zawarto merytoryczn programu licealnego W. Moszczeska32.
Stwierdzia, e materia nauczania w gimnazjum i liceum by rny, a w dodatku zdarzao si, e
niektre zagadnienia pojawiay si w trakcie nauki raz a inne dwa razy33. Zauwaya cztery
podstawowe relacje midzy programem licealnym a gimnazjalnym:
1) materia nauczany w gimnazjum nie wystpowa w liceum,
2) materia nauczany w gimnazjum by przypominany i realizowany w liceum jako to, suce
przedstawieniu innych zagadnie,
3) materia nauczania nie wystpowa w gimnazjum i po raz pierwszy pojawia si w liceum,
4) materia nauczania w gimnazjum by jeszcze raz realizowany w liceum.
Dodatkowym mankamentem programu licealnego bya jego elastyczno, ktra powodowaa, e
w istocie w kadej klasie rwnolegej moga by realizowana inna modyfikacja programu, a w
25
Ibidem, s. 82.
26
W. Olszewski, Studium historyczne w przyszem liceum..., s.26.
27
Por., W. Olszewski, O przyszem liceum sw kilka [w:] Muzeum R. XLIX, 1934, s. 209-221.
28
W. Radziwonowicz, op. cit., s. 257.
29
J. Haydukiewicz, Rozkad materiau historii na poszczeglne klasy w nowym gimnazjum [w:] Wiadomoci
Historyczno-Dydaktyczne R. V, 1937, s. 97-100.
30
W. Czapliski, Uwagi odnonie do programu historii na klas I gimnazjum [w:] Wiadomoci Historyczno-
Dydaktyczne R. V, 1937, s.128-129.
31
W. Czapliski, op.cit., s. 129.
32
W. Moszczeska, Na marginesie programu licealnego..., s. 60-61.
33
Za przykad posuy jej temat, dotyczcy Staroytnego Wschodu, ktry wystpowa w gimnazjum, a w ogle nie
pojawia si w liceum.
Historic@ 75
zwizku z tym, gdzie indziej wystpoway luki.

Jak wynika z powyszych wypowiedzi krytycznych, aden z autorw nie da cakowitej
zmiany programw, a jedynie ich modyfikacji. Tak sformuowana krytyka bya konstruktywna,
a autorzy postulatw z reguy proponowali przykadowe rozwizania. Na tym tle zdecydowanie
odbijaa si wypowied M. Tyrowicza, ktry domaga si reformy programw nauczania historii
w gimnazjum i liceum, lecz nie sformuowa adnej propozycji merytorycznej34. Dotychczasowa
konstrukcja programu licealnego nie pozwalaa jego zdaniem - zrealizowa postawionych celw,
gdy materia nauczania nie dostarcza adekwatnej wiedzy z historii powszechnej i Polski ani nie
uczy dostrzegania cigoci zjawisk historycznych. M. Tyrowicz skrytykowa ponadto zbyt oglne
potraktowanie przez program licealny dziejw powszechnych, zwaszcza staroytnych, wyraajc
nadziej, e praktyka dydaktyczna wymusi na autorach programw ich jak najszybsz rewizj.
Psychologia a nauczanie historii po reformie Jdrzejewicza
Poza gosami krytyki w prasie pedagogicznej okresu midzywojennego ukazay si take oceny
programw, uwzgldniajce aspekty psychologiczne. Byo ich zdecydowanie najmniej, a ich
poziom by rny. Maa ilo artykuw na ten temat moga wynika z innego ukierunkowania
zainteresowa wczesnych nauczycieli, bd te innego spojrzenia na programy. Zwracajc uwag
na aspekty dydaktyczne, krytykujc czy starajc si dostosowa metody do materiau nauczania
pedagodzy mogli pomija kwestie, zwizane z psychologi jako mniej istotne z punktu widzenia
nauczania historii.
Tymczasem w programie gimnazjalnym zalecono dostosowanie treci i metod nauczania do
rozwoju psychicznego ucznia35. Program licealny oficjalnie nie wypowiada si w tej kwestii, ale
podkrela, e jego elastyczna konstrukcja pozwala nauczycielom dopasowa treci nauczania do
indywidualnych zdolnoci modziey36. Z tego powodu w artykuach pojawia si jedynie aspekt
psychologiczny programw gimnazjalnych, natomiast brak gbszych refleksji nad programem
licealnym.
Uwzgldnienie aspektw psychologicznych w konstrukcji programw byo zgodne
z midzynarodowym stanowiskiem, zajtym przez historykw w tej sprawie. Na
I Midzynarodowym Zjedzie Nauczania Historii poruszono m.in. temat dopasowania metod
nauczania historii do faz rozwojowych dziecka37.
Pod tym ktem nowy program historii w gimnazjum skomentowaa E. Maleczyska. Dokonaa
ona pozytywnej oceny ujcia historii staroytnej w obrazach jako najbardziej odpowiedniej dla
fazy rozwojowej uczniw38. Poza tym postulowaa wykorzystanie czynnika emocjonalnego
w nauczaniu, zwaszcza przy omawianiu wtkw biograficznych. W modszych klasach
gimnazjalnych proponowaa nauczycielom historii wspprac z nauczycielami zaj praktycznych,
pod kierunkiem ktrych uczniowie mieli wykonywa modele budowli, strojw czy broni z epoki.
Dobr takich metod, zalecanych i stosowanych bardziej w szkoach powszechnych ni rednich,
motywowaa niedojrzaoci uczniw do tworzenia modeli abstrakcyjnych.
Z kolei J. Lechicka rozpatrywaa wyniki nauczania w klasie I gimnazjum, uwzgldniajc
czynnik psychologiczny. Stwierdzia, e na wyniki najwikszy wpyw wywiera osobowo
34
M. Tyrowicz, op. cit., s. 93.
35
Por. Program Nauki w Gimnazjach Pastwowych z Polskim Jzykiem Nauczania (Tymczasowy), Lww 1934, s.
XXVI.
36
Por., Program Nauki (Tymczasowy) w Pastwowym Liceum Oglnoksztaccym..., s. 14.
37
W. Moszczeska, Zagadnienie nauczania historii w wietle dyskusji na terenie midzynarodowym [w:] Przegld
Historyczny 1932/33, s. 91-98.
38
E. Maleczyska, Dookoa realizacji programu..., s. 97-98.
Historic@ 76
nauczyciela i ucznia oraz programy i metody nauczania39. Nowe programy zostay wedug niej
skonstruowane w oparciu o osignicia psychologii strukturalnej. W zwizku z tym wyodrbnia
sze struktur psychicznych, wystpujcych wrd badanych uczniw: polityczn, ekonomiczn,
spoeczn, teoretyczn, estetyczn i religijno-moraln40. Autorka postulowaa takie ujcie materiau
nauczania, aby ucze o kadej strukturze psychicznej zdobywa interesujc go wiedz.
Zaproponowaa rwnie metody nauczania, adekwatne do wieku. W I klasie zalecaa stosowanie
metod pamiciowych, prac z lekturami, podrcznikiem, ilustracjami, sporzdzanie opisw
i sprawozda z wycieczek historycznych. Wanym uzupenieniem lekcji miay by dramy
(okrelane jako dramatyzacja zjawisk historycznych)41. Umiejtne poczenie kilku wskazanych
przez autork metod miao doprowadzi do wyksztacenia u uczniw umiejtnoci problemowego
ujmowania zjawisk i wycigania wnioskw z poznanych zagadnie. Mona stwierdzi, e zarwno
J. Lechicka, jak i E. Maleczyska dyy, poprzez uwzgldnienie rozwoju psychicznego modziey,
do zainteresowania jej histori i rowojem mylenia genetycznego.
Natomiast zupenie inny postulat, cho take uwzgldniajcy aspekt psychologiczny, zgosia
A. Hasko-Pawlicowa42. W jej opinii znaczne rnice w psychice dziewczt i chopcw
powodoway konieczno rewizji programw nauczania, w kierunku dostosowania metod i treci
nauczania do odrbnoci psychicznej obu pci. W odniesieniu do dziewczt, naleao wprowadzi
przedmioty niezbdne do ich przygotowania spoecznego, co autorka motywowaa subiektywizmem
programw w doborze materiau. Nawet w obrbie materiau, ustalonego przez program, widziaa
moliwo dokonania selekcji i przeznaczenia zagadnie spoeczno-kulturalnych dla dziewczt,
a polityczno-wojskowych dla chopcw. Kolejnym postulatem, zgoszonym przez ni, byo
uwzgldnienie roli kobiet i ich postaw w dziejach oraz pogbienie w programie wartoci
etycznych. W obronie swoich propozycji wysuna nastpujce argumenty: zwikszenie
zainteresowania histori jako przedmiotem szkolnym, podniesienie poziomu nauczania oraz
rozbudzenie wrd uczniw uczu humanitarnych. Powysze postulaty pedagogiczno-dydaktyczne,
korespondujce z wczesnymi tendencjami pedagogicznymi, byy gosami tej czci rodowiska
nauczycielskiego, ktra miaa wiadomo wpywu rozwoju psychofizycznego swych uczniw na
ich moliwoci edukacyjne. Maa ilo wypowiedzi powiconych tej tematyce bya
prawdopodobnie efektem jednostronnego spojrzenia czci nauczycieli, ktrzy proces dydaktyczny
cigle postrzegali bardziej w kategoriach mistrzostwa formy i metody, za mniej przez pryzmat
moliwoci intelektualnych modego czowieka.
Patriotyzm w szkole Jdrzejewiczowskiej
Poza wypowiedziami, oceniajcymi programy nauczania historii z uwzgldnieniem

aspektw dydaktycznych, krytycznych czy psychologicznych, w wczesnej prasie pedagogicznej
nie zabrako take ocen (z reguy apologetycznych) wartociujcych programy z punktu widzenia
wychowania obywatelsko-pastwowego.
Jeszcze przed reform z 1932r. gos w tej sprawie zaja H. Mrozowska, ktra postulowaa
wyeksponowanie w nowych programach nauczania historii momentw pozytywnych, dajcych nie
tylko dobry przykad, lecz take przyczyniajcych si do uksztatowania przyszych bohaterw 43.
39
J. Lechicka, W sprawie wynikw nauczania historii w klasie I gimnazjum [w:] Wiadomoci Historyczno-
Dydaktyczne R. II, 1934, s.13-21.
40
Ibidem, s. 14 -15.
41
Ibidem, s.19.
42
A. Hasko-Pawlicowa, O potrzebie zrnicowania programw szkolnych na mskie i eskie. Historia
[w:] Muzeum R. XLIX, 1934, s. 65-72.
43
H. Mrozowska, Wychowanie obywatelskie a nauczanie historii [w:] Zrb 1930, s. 321-324.
Historic@ 77
W obawie przed oskareniem o tendencyjno, wysuwaa argument subiektywizmu nauki

historycznej oraz proponowaa jak najszersze wykorzystanie materiaw rdowych w nauczaniu.
W wychowaniu obywatelsko-pastwowym wanym problemem bya aktywizacja modziey, ktra
miaa si odbywa na drodze budzenia emocji poprzez odpowiednie ukazanie faktw historycznych
oraz czenie historii z yciem. Pod tym ostatnim pojciem autorka rozumiaa ukazywanie
nastpstw przeszych wydarze w czasie. Za epok najbardziej predestynowan do nauczania
podstawowych poj obywatelskich uznaa staroytno. Swj wybr uzasadniaa dobrym
i zwizym opracowaniem historii staroytnej i du odlegoci czasow tej epoki od
wspczesnoci, co wprowadzao obiektywizm w ujciu poszczeglnych zagadnie i brak emocji
w ich rozpatrywaniu.
Postulaty H. Mrozowskiej zostay uwzgldnione przez autorw reformy szkolnictwa z 1932r.,
ktrzy w gimnazjalnym programie historii umiecili zalecenie podkrelania momentw
pozytywnych w dziejach, zwaszcza tych, ktre opieway potg pastwa polskiego44. W tekcie
programu licealnego takie zalecenie nie wystpowao, jednak wrd celw nauczania znajdowa si
punkt mwicy o przygotowaniu jednostki do odpowiedzialnego i twrczego udziau w yciu
wasnego pastwa45.
Wytyczne ministerialne byy zgodne z ustaleniami Midzynarodowego Kongresu Historykw,
ktry podkreli znaczenie wychowania modziey w duchu narodowym, przy czym zaleci
budzenie szacunku dla innych narodw46. Na kolejnym zjedzie midzynarodowym H. Pohoska
domagaa si rwnego uwzgldniania celw wychowawczych i poznawczych w nauczaniu historii.
Poza tym, postulowaa poszanowanie prawdy historycznej, ktra sama w sobie posiada warto
wychowawcz47.
W zwizku z oficjalnym stanowiskiem strony rzdowej w kwestiach wychowawczych,
nauczyciele historii zaczli wysuwa propozycje takiego ujcia materiau, ktre pozwalaoby na
wyksztacenie u modziey zalecanych postaw.
E. Maleczyska ju od pierwszej klasy gimnazjum opowiadaa si za nauczaniem poj,
zwizanych z ustrojem, organizacj polityczn i prawem. Za najatwiejszy materia przeznaczony
do ich nauki metod przykadw uznaa histori staroytn. Uwaaa, e historia Polski nie
wystpuje w materiale nauczania klasy pierwszej jedynie pozornie, gdy nawet omawiajc czasy
Peryklesa czy Cezara mona odwoa si do bada archeologicznych, dokumentujcych stan
polskiej kultury materialnej w tym okresie. W celu przyblienia uczniom staroytnoci postulowaa
unowoczenia kultur klasyczn, poprzez odwoanie si do wzorcw i modeli wspczesnych48.
Uznawaa, e praktycznie kad lekcj, powicon tej epoce, mona wykorzysta do wiadomej
pracy wychowawczej, ktra miaa ostatecznie doprowadzi do uznania przez modzie za wasn
starorzymskiej sentencji Salus rei publicae suprema lex esto49.
Wychowawcze znaczenie historii staroytnej eksponowa rwnie M. Kreczmar, ktry
poczwszy od dziejw Staroytnego Wschodu zaleca nauczanie podstawowych poj50. Najszerzej
naleao omawia materia dotyczcy staroytnej Grecji i Rzymu, ktry zawiera duo pozytywnych
44
Por. Program Nauki w Gimnazjach Pastwowych z Polskim Jzykiem Nauczania (Tymczasowy). Historia, s. 254.
45
Por. Program Nauki (Tymczasowy) w Pastwowym Liceum Oglnoksztaccym z Polskim Jzykiem Nauczania.
Historia, s. 3.
46
E. Maleczyska, Nauczanie historii na Midzynarodowym Kongresie Historykw [w:] Gimnazjum R. I, 1933/34,
s. 31-33.
47
Serejski M.H., II Zjazd midzynarodowy nauczania historii (Bazylea, 9 11 czerwiec 1934r.) [w:] Wiadomoci
Historyczno-Dydaktyczne R.II, 1934, s. 158-163.
48
Autorka okrelaa to jako unowoczenianie przemoc, por. E. Maleczyska, Dookoa realizacji programu..., s.
281.
49
Niech dobro Rzeczypospolitej bdzie najwyszym prawem.
50
M. Kreczmar, Nauczanie historii staroytnej z punktu widzenia obywatelskiego i pastwowego [w:] Zrb R. II,
1931, s. 69-80.
Historic@ 78
przykadw obywatelskich, uczy poszanowania zbiorowych wysikw, a take na przykadzie

upadku cywilizacji grecko-rzymskiej pozwala wysuwa wnioski, dotyczce przyczyn upadku
Polski. Wida wyranie, e M. Kreczmar bra pod uwag zalecenia autorw programu, dotyczce
aktualizacji materiau.
Podobne stanowisko zaj W. Olszewski, ktry uwaa, e staroytno jest predestynowana do
ksztacenia podstawowych poj socjologicznych, a bohaterowie antyczni lepiej nadaj si na
wzorce osobowe dla modych ludzi ni drapieni potomkowie Piasta51.
Pooenie nacisku na cele wychowawcze w szkole redniej spowodowao pojawienie si gosw
przeciwnych - domagajcych si redukcji historii powszechnej na rzecz historii Polski. A.
Kodziski podkrela, e jest to konieczne ze wzgldu na nastpstwa historii Polski oraz ich
warto oglnoludzk52. Opowiada si zwaszcza za redukcj materiau z historii staroytnej, ktra
z polonocentrycznego punktu widzenia nie wnosia wiele do dziejw narodowych i, w zwizku
z tym, zostaa przez autora okrelona jako balast martwej wiedzy 53. W tym punkcie polemizowa
z wczeniejszymi wypowiedziami H. Mrozowskiej, E. Maleczyskiej, M. Kreczmara i W.
Olszewskiego, dla ktrych historia staroytna miaa due znaczenie wychowawcze54. A. Kodziski
nie cofn si take przed postulatem ujcia dziejw pastw ociennych pod ktem zgodnoci
z preferowanym w Polsce modelem wychowania, co mogo zosta odczytane jako sprzeczne
z ustaleniami Midzynarodowego Kongresu Historykw. Swoje postulaty motywowa odzyskaniem
niepodlegoci i koniecznoci wychowania wiadomych obywateli. Autor artykuu uwzgldnia
takie ujcie dziejw powszechnych, w ktrych byyby one jedynie tem dla historii Polski.
W zwizku ze swymi postulatami nie wyklucza moliwoci wprowadzenia historii powszechnej
jako odrbnego przedmiotu nauczania, ale pod warunkiem dopeniania si z histori Polski
w aspekcie wychowawczym.
W dyskusji, dotyczcej realizacji celw wychowawczych w szkole redniej, zabraa take gos
W. Moszczeska, ktra stwierdzia, e wobec peryferycznoci dziejw Polski naley zachowa
proporcje w nauczaniu historii powszechnej i ojczystej55. Jej zdaniem naleao podkrela zwizek
dziejw powszechnych z polskimi. W zwizku z tym proponowaa, podczas realizacji programu
licealnego, stosowa metod, polegajc na wczaniu dziejw narodowych do powszechnych56. W.
Moszczeska akceptowaa take rozdzia historii powszechnej i Polski na dwa odrbne przedmioty,
co wczeniej postulowa A. Kodziski57.
W prasie pedagogicznej pojawiy si rwnie gosy krytyczne w stosunku do komentarzy,
uwzgldniajcych aspekt wychowawczy w nauczaniu historii. Przede wszystkim zarzucano
pomijanie roli narodu w ksztatowaniu pastwa oraz jednostronno w wyborze materiau
nauczania, zwaszcza w gimnazjum58. Jej przejawem byo zalecenie eksponowania momentw
pozytywnych w historii Polski, ktre zdaniem W. Kowalenki, pozbawiao ucznia moliwoci
refleksji nad bdami narodowymi.
51
W. Olszewski, Szkolne studium historyczne w ujciu nowych programw [w:] Muzeum R. XLVIII, 1933, s. 216-
228.
52
A. Kodziski, Problem cilejszego uwzgldnienia historii powszechnej z histori polsk [w:] Muzeum R. L,
1935, s. 63-73.
53
Ibidem, s. 70.
54
Pogldy H. Mrozowskiej, E. Maleczyskiej, M. Kreczmara i W. Olszewskiego zostay przedstawione wyej.
Podobne do zaprezentowanych powyej stanowisk E. Maleczyskiej, M. Kreczmara i W. Olszewskiego zaj
J. Parandowski, ktry sprzeciwia si czynieniu z historii Polski polonocentrycznego kosmosu, por.
J. Parandowski, Zmierzch historii powszechnej [w:] Wiadomoci Literackie 1934, nr 3, s.1.
55
W. Moszczeska, Na marginesie programu licealnego, s. 176.
56
Na temat koncepcji realizacji materiau, sformuowanych przez W. Moszczesk, por. cz artykuu, powicon
rozpatrywaniu programw pod ktem dydaktycznym.
57
Por. stanowisko A. Kodziskiego, zaprezentowane wyej.
58
W. Kowalenko, Uwagi na tle programu i wynikw nauczania historii w gimnazjum [w:] Muzeum 1937, nr 4, s.
140; F. Persowski, Dowiadczenia z nauczania historii w gimnazjum [w:] Przegld Pedagogiczny 1938, nr 1, s. 6.
Historic@ 79
Wnioski
Nowatorsko reformy Jdrzejewicza z 1932r. polegaa m.in. na wprowadzeniu 2-

stopniowej szkoy redniej gimnazjum i liceum, zwrceniu uwagi na rozwj psychiczny ucznia
i jego samodzieln prac. W zwizku ze zmianami mona byo oczekiwa gosw krytycznych
i polemicznych ze strony rodowisk nauczycielskich. Z przedstawionego powyej przegldu
stanowisk wyania si obraz rzeczowej dyskusji, ktra z reguy miaa charakter konstruktywny.
Gosy w dyskusji skupiy si wok czterech ocen programw: dydaktycznej, krytycznej,
psychologicznej i wychowawczej. Najwicej miejsca w wczesnej prasie pedagogicznej
powicono na dydaktyczn ocen programw, co wiadczy o zrozumieniu potrzeby reformy
szkolnictwa przez rodowiska nauczycielskie. Jak mona zauway komentarze, uwzgldniajce
czynniki wychowawcze w programach, pojawiay si niejako przy okazji innych uwag,
zgaszanych w zwizku z ocen reformy Jdrzejewicza59.
Z reguy odpowiaday one oficjalnej linii politycznej pastwa, nie wnoszc wiele nowego do
merytorycznej oceny programw. Komentarzy cile politycznych byo jednak niewiele,
a w wczesnej prasie pedagogicznej mona zauway czenie kilku aspektw oceny programw
nauczania historii w jednym artykule, a nastpnie eksponowanie jednego z nich.
59
Por. przytoczone powyej wypowiedzi E. Maleczyskiej, A. Kodziskiego, memoriay PTH.
Historic@ 80
P astwa skandynawskie a alianci
w drugiej wojnie wiatowej
Teresa Folga
Historic@ 81
Pastwa skandynawskie a alianci w drugiej wojnie wiatowej
Wstp
Skandynawia - nazwa ta obejmuje kilka krajw o wsplnych cechach kulturowych. S to

Szwecja i Norwegia, lece na Pwyspie Skandynawskim oraz Dania, pooona na Pwyspie
Jutlandzkim i ok. 480 wyspach. Na miano pastw skandynawskich zasuguje rwnie Islandia,
skolonizowana przez Normanw Grenlandia oraz podbita i schrystianizowana przez Szwedw
Finlandia. Wida jasno, e Skandynawia to dua cz europejskiej Pnocy. Dawna Skandynawia
obfitowaa w upiecze wyprawy i podboje - Normanowie kolonizowali Europ, natomiast armie
szwedzkie i duskie narzucay Staremu Kontynentowi swoj wol w czasach nowoytnych. Jednak
wspczenie kraje skandynawskie, to ze wzgldu na pokojow polityk, wzr gospodarnoci
i wsppracy.
W pierwszych latach XX wieku narodzia si koncepcja neutralnoci skandynawskiej. Jako
pierwszy wysun j w 1902 roku norweski pisarz Bjrnstjerne Bjrnson. Oficjalnie zadeklarowaa
j rwnie Szwecja. Neutralno zawieraa podstawowe normy wspczesnego prawa
midzynarodowego. Od 1914 roku Szwecja, Dania i Norwegia zadeklaroway neutralno
w rozpocztym konflikcie wiatowym, gdy obawiay si, by nie zosta wcignite w nurt dziaa
wojennych. Pod koniec Wielkiej Wojny nastpio zblienie pastw skandynawskich do Ententy1.
Polityka neutralnoci pastw skandynawskich w latach 30-tych
Na pocztku lat trzydziestych pastwa skandynawskie zbliyy si do Holandii, Luxemburga

i Belgii, ktre rwnie pragny si trzyma z daleka od polityki mocarstw. Jesieni 1930 roku
odbya si narada ministrw spraw zagranicznych tych pastw w stolicy Norwegii, ktra daa
pocztek ugrupowaniu zwanemu grup Oslo, miao ono na celu wspdziaanie gospodarcze, ale
take kontakty polityczne w celu wspierania wsplnych interesw.
Midzy sob pastwa skandynawskie zawieray tylko ukady arbitraowe i koalicyjne.
Wprawdzie dwukrotnie doszo do zatargw, najpierw pomidzy Szwecj i Finlandi o Wyspy
Alandzkie w 1921 roku, a nastpnie w 1931 roku midzy Dani a Norwegi o wschodni pas
wybrzea Grenlandii, lecz zostay one rozstrzygnite na mocy wyrokw Ligi Narodw
w pierwszym przypadku oraz Trybunau Midzynarodowego w Hadze w drugim sporze. Finlandia
zatrzymaa Wyspy Alandzkie, a Norwegia zrzeka si swych roszcze w Grenlandii.
Spr o Wyspy Alandzkie spowodowa ozibienie we wzajemnych stosunkach fisko
szwedzkich. Lecz po kilku latach powrcono do przyjacielskich stosunkw, zwaszcza w latach
trzydziestych kiedy to umacniaa si jedno skandynawska.
Dania, Norwegia, Szwecja oraz Finlandia byy czonkami Ligi Narodw i lojalnie wypeniay
swoje obowizki. Zasiaday rwnie na miejscach przywdcw w Radzie Ligi. Wszystkie zgodnie
dystansoway si od polityki mocarstw zachodnich, rzdzcych Lig. Uwaay, e najwaniejsze
jest utrzymanie neutralnoci, dlatego popieray akcj na rzecz ograniczenia zbroje. Mimo tego,
w Finlandii rozbudowie si zbrojnych powicano znaczn uwag.
Pooenie strategiczne pastw skandynawskich w kadym przypadku przedstawiao si inaczej.
Norwegia i Szwecja na ldzie nie graniczyy z adnym pastwem, wic nie musiay si obawia
bezporednich atakw militarnych. Natomiast Dania i Finlandia byy w zupenie innym pooeniu.
Ta ostatnia graniczya ze Zwizkiem Radzieckim, wobec ktrego rzd w Helsinkach zachowywa
dystans i nieufno. Dlatego za korzystne uznano rozbudowywanie wasnych si zbrojnych oraz
umocnie2. w Finlandii do tej kwestii rzd podszed bardzo powanie. Krajowi zaleao przede
1
T. Konecki, Skandynawia w drugiej wojnie wiatowej, Warszawa 2003, s. 9-10.
2
H. Batowski, Midzy dwiema wojnami 1919 1939, Krakw 2003, s. 265-267.
Historic@ 82
wszystkim na spokoju wewntrznym i unikniciu zaangaowania w midzynarodowe konflikty. Po

odzyskaniu niepodlegoci w 1917 roku suwerenna Finlandia odziedziczya stary rosyjski sprzt
i okrty wojenne. Wkrtce otrzymaa te pomoc wojskow z Francji. Mimo, e ZSRR uzna jej
niepodlego, nie moga czu si bezpiecznie. Dlatego w latach dwudziestych podjto decyzj
o prbie zbudowania systemu obronnego przeciwko ewentualnej agresji radzieckiej. Prace
prowadzono gwnie na Przesmyku Karelskim i w poudniowej Finlandii. Niewtpliwie
najwaniejsz fortyfikacj bya tak zwana Linia Mannerheima. Liczca okoo 130 kilometrw
dugoci, przecinaa Przesmyk Karelski i zawieraa drug lini obrony oraz pooon dalej lini
tyow albo ryglow. Gwna linia obrony cigna si od Zatoki Fiskiej do Jeziora adoga
w odlegoci 20 25 kilometrw od granicy i biega wzdu trasy Kuolemajrvi Muolaa
Sakkola Taipale. Wedug niektrych specjalistw skadaa si z Odcinka Wschodniego
i Zachodniego. Odcinek Zachodni mia okoo 54 kilometrw dugoci, bieg od Zatoki Fiskiej do
Vuoksy i skada si z dwch linii obrony. Odcinek Wschodni rozciga si na odlego okoo 46
kilometrw od Vuoksy do Jeziora adoga i bieg wzdu rzeki Vuoksy. Rejon wok miasta Summa
by jednym z kluczowych punktw zapewniajcych panowanie nad przesmykiem. Odcinki
umocnione osaniay wszystkie moliwe kierunki natarcia na przesmyku, ale nie tworzyy cigej
linii schronw i okopw3. Aby dopeni systemu bezpieczestwa, Finlandia podpisaa ze
Zwizkiem Radzieckim ukad o nieagresji w 1932 roku, ktry nastpnie przeduono 7 kwietnia
1934 roku do koca 1945. Jednak okolicznoci sprawiy, e ZSRR wypowiedzia ten ukad
w listopadzie 1939 roku4.
Zaostrzajca si sytuacja midzynarodowa w latach trzydziestych XX wieku skonia rzd
Szwecji do zwikszenia wydatkw na cele obronne. Kraj by gotowy zachowa neutralno, lecz
zdawa sobie spraw, e moe nastpi taka sytuacja w ktrej trzeba bdzie broni tej neutralnoci.
Dlatego te w maju 1939 roku Szwedzi odrzucili propozycj Niemiec podpisania paktu o nieagresji.
w stosunkach z ZSRR sytuacja rwnie bya napita, poniewa ZSRR negatywnie odnis si do
fisko szwedzkiego porozumienia w sprawie umocnienia Wysp Alandzkich5.
Sytuacja w Danii i Norwegii bya nieco inna. Dania do samego koca lat trzydziestych
wierzya w swoj neutralno w razie nadejcia midzynarodowego konfliktu. Premier tego kraju
gosi, e Dania nie da si wcign w aden z konfliktw. Jednak nie byo to takie atwe, poniewa
due trudnoci stwarza handel z walczcymi stronami. Naleao si liczy z moliwociami blokad
i utrudnie na Morzu Pnocnym i Atlantyku. w samej Norwegii do samego koca wierzono
w pomoc Anglii w razie wybuchu wojny. Pod koniec lat trzydziestych nad Europ zawiso widmo
powanego konfliktu. Dowodem na to byo zawarcie tajnego ukadu pomidzy Niemcami i ZSRR
w sierpniu 1939 roku, ktry dzieli Europ na dwie strefy wpyww. Rwnie Skandynawia
znalaza si w polu zainteresowa dwch przyszych agresorw.
Alianci
Termin pochodzi od francuskiego sowa alliance, co oznacza sojusz. Nazwa ta pojawia si

podczas I wojny wiatowej, jako okrelenie dla Wielkiej Brytanii, Francji, USA, Rosji i Woch jako
sprzymierzecw wobec pastw centralnych. Natomiast podczas II wojny wiatowej terminem tym
oznaczano wszystkich czonkw koalicji antyhitlerowskiej, jednak najczciej jest on tylko
ograniczany do pastw zachodnich - Wielkiej Brytanii wraz z dominiami, USA oraz stworzonych
w tych krajach si zbrojnych Francji i Polski oraz kilku mniejszych pastw. Jedn z gwnych rl
3
J. E. Kaufmann, R. M. Jurga, Twierdza Europa, Europejskie fortyfikacje drugiej wojny wiatowej, Warszawa 2002, s.
351 361.
4
T. Cielak, Historia Finlandii, Wrocaw, Warszawa, Krakw 1983, s. 255.
5
A. Kersten, Historia Szwecji, Wrocaw, Warszawa, Krakw 1973, s. 381.
Historic@ 83
jako pastwo alianckie odgryway Stany Zjednoczone. Polityka zagraniczna tego kraju w latach
trzydziestych bya dyktowana przez wybranego w 1932 roku prezydenta Franklina D. Roosevelta.
Na pocztku ery tego prezydenta doszo do pewnych wystpie dyplomacji amerykaskiej na arenie
midzynarodowej. Nawizanie stosunkw ze Zwizkiem Radzieckim, jako jeden z wanych
krokw na tym polu wizao si przede wszystkim z moliwoci zwikszenia obrotw handlowych
z tym wielkim i chonnym krajem oraz odcigniciem ZSRR od ewentualnej wsppracy z Japoni.
Jednak w polityce zagranicznej USA panowa wielki izolacjonizm, zwaszcza w sprawie trwaych
kontaktw z Lig Narodw. Izolacjonici wyznawali zasad, e USA nie mog podporzdkowywa
si adnym uchwaom ani postanowieniom Ligi. Jednak i na tym polu czyniono pewne wyjtki.
Przykadem moe by wysunicie inicjatywy paktu Kelloga, obecno na genewskiej Konferencji
Rozbrojeniowej czy te udzia w zwoywanych w Londynie konferencjach, ktre miay na celu
ograniczenie zbroje morskich. Jednak w wikszoci przypadkw Kongres USA zajmowa
negatywne stanowisko wobec ewentualnoci przyjcia przez Stany jakichkolwiek zobowiza
midzynarodowych, a w szczeglnoci tych dotyczcych problemw europejskich.
Najcilejsze stosunki czyy Waszyngton z Londynem, gwnie ze wzgldu na zbieno
interesw morskich, w szczeglnoci wobec Japonii. Departament Stanu, z ca aprobat
Roosevelta podkrela wag wsppracy z dwoma zachodnimi mocarstwami europejskimi, Wielk
Brytani i Francj, a jednoczenie wyranie okazywa niechtne stanowisko wobec Niemiec
hitlerowskich, z ktrymi stosunki dyplomatyczne staway si coraz chodniejsze, m.in. ze wzgldu
na posunicia antyydowskie w III Rzeszy.
Od 1933 roku zaczy si pogarsza stosunki Stanw Zjednoczonych ze Zwizkiem
Radzieckim. Ambasador Bullitt opuci swoje stanowisko w Moskwie w roku 1936. Ze swojego
nowego miejsca pracy w Paryu informowa rzd waszyngtoski o niepokojcych posuniciach
Niemiec hitlerowskich i ZSRR. Roosevelt jednak w tej kwestii zachowywa swoje zdanie6.
Z punktu widzenia Wielkiej Brytanii, wsppraca tego kraju ze Stanami Zjednoczonymi bya
bardzo potrzebna. w razie wybuchu wojny, USA nie mogy pozwoli na to, aby Wielka Brytania
zostaa pokonana przez Niemcw i aby III Rzesza zacza panowa na Atlantyku. Wielka Brytania
wiedziaa, e Ameryka wesprze j w dziaaniach wojennych i wczeniej czy pniej wemie
czynny udzia w konflikcie. Zdaniem Winstona Churchilla poczone siy amerykaskie i brytyjskie
miay wystarczy do odniesienia cakowitego zwycistwa7.
Tak rysowaa si sytuacja dyplomatyczna i midzynarodowa aliantw u progu wybuchu drugiej
wojny. Wszyscy dokadnie zdawali sobie spraw, e w razie konfliktu naleaoby poczy siy
i skutecznie przeciwstawi si hitlerowskim Niemcom, aby nie dopuci do rozprzestrzenienia si
faszystowskiej polityki na ca Europ.
II wojna wiatowa a Skandynawia
Wzrost napicia politycznego w Europie oraz wybuch wojny pastwa skandynawskie przyjy
jako potencjalne zagroenie ich neutralnoci. Pilnie ledzono wydarzenia roku 1939, zwaszcza
w Sztokholmie. Wybuch wojny, spowodowany agresj Niemiec na Polsk zaskoczy i zszokowa
spoeczestwa skandynawskie. Szwecja, Dania i Norwegia natychmiast ogosiy neutralno.
Szwedzki premier ogosi stan pogotowia obronnego, po czym Riksdag uchwali na nadzwyczajnej
sesji znaczne sumy na cele obronne. Szwecja rwnie wstrzymaa dostawy rudy do Niemiec,
wynoszce 10 milionw ton w 1939 roku. Grozio to jednak zawieszeniem przez Niemcy eksportu
do Szwecji koksu, wgla, nawozw sztucznych i innych artykuw. Natomiast kontynuacja handlu
z Niemcami grozia Szwecji represjami ze strony Francji i Wielkiej Brytanii. Rozwojem wydarze
6
H. Batowski, op. cit., s. 283 287.
7
S. Haffner, Winston Churchill, Warszawa 2003, s. 109.
Historic@ 84
na pocztku wrzenia zaniepokojona bya rwnie Dania, ktra kilka miesicy wczeniej, 2 maja
1939 roku, podpisaa z Niemcami pakt o nieagresji. Rzd duski podj jednoczenie rokowania
handlowe w Berlinie i Londynie. Kilka miesicy pniej Szwecja zawara ukad z Wielk Brytani,
ktra wyrazia zgod na szwedzk wymian handlow z Niemcami na poziomie z 1938 roku.
Bardziej przychylnie ni w Szwecji odnoszono si do Niemiec w Finlandii. Podpisanie paktu
Ribbentrop Mootow nie wywoao w Finlandii zaniepokojenia. Uznano, e porozumienie to
ustabilizuje rwnie stosunki fisko radzieckie i skutecznie ochroni Finlandi od wojny. Wwczas
jeszcze nie wiedziano o tajnej klauzuli doczonej do paktu. 1 wrzenia 1939 roku Finlandia
opublikowaa deklaracj neutralnoci, a minister Tanner zapewnia nard, e nie ma powodw do
obaw, poniewa Finlandia jest przygotowana na wypadek wojny. Jednak ju 8 wrzenia
postanowiono potroi wydatki na cele wojskowe. Z zadowoleniem przyjto owiadczenie
Mootowa z 17 wrzenia, dnia napaci ZSRR na Polsk, e Rosjanie bd stosowa wobec Finw
polityk neutralnoci. Jednak sytuacja fisko radziecka bya powana. Od wiosny 1938 roku
toczyy si wzajemne negocjacje, ktre nie daway rezultatu, poniewa nie byy korzystne dla
strony radzieckiej. Wedle paktu Ribbentrop Mootow, Finlandia powinna nalee do ZSRR
i Sowieci postanowili zrobi wszystko, aby speni zaoenia paktu. Prbowano drog mediacji
wymusi na Finlandii odstpienie Zwizkowi Radzieckiemu czci swojego terytorium, zwaszcza
bardzo wanego strategicznie Pwyspu Hanko, ktry Sowieci chcieli wydzierawi na 30 lat, kilku
wysp w Zatoce Fiskiej, ktre ZSRR planowa ufortyfikowa i w ten sposb zabezpieczy wejcie
do Leningradu od strony Batyku, a take co najwaniejsze przesunicia granicy o 35 kilometrw
od Leningradu, zniszczenia na caym Przesmyku Karelskim wszystkich fortyfikacji, oraz
odstpienia fiskiej czci Pwyspu Rybackiego na Morzu Barentsa. w zamian ZSRR ofiarowa
Finom terytorium o powierzchni 5500 km na pnoc od Jeziora adoga. dania radzieckie byy
dla Finw nie do przyjcia, dlatego rozmowy nie daway jasnych rezultatw. Finowie liczyli si
z moliwoci ataku na swj kraj, jednak nie wierzyli, e ZSRR odway si na taki krok u progu
zimy. Zdeterminowani Sowieci zaatakowali Finlandi 30 listopada 1939 roku, liczc, e fiski opr
potrwa nie duej ni dwa tygodnie.
Radziecki atak na Finlandi oraz powoanie 1 grudnia w nadgranicznym miasteczku Terijoki
tak zwanego rzdu Ludowej Republiki Finlandii, a zwaszcza bombardowanie Helsinek i innych
miast przyjto na caym wiecie z oburzeniem. Rzd fiski 2 grudnia oskary na forum Ligi
Narodw ZSRR o agresj, lecz organizacja ta jedynie wykluczya Sowietw ze swych szeregw,
poniewa nie dysponowaa innymi sankcjami.
Rwnie wrd mocarstw zachodnich Finlandia nie moga liczy na realn pomoc przeciwko
Moskwie. Do interwencji da si nakoni jedynie prezydent USA, Franklin D. Roosevelt, poniewa
zwrci si do niego nastpca szwedzkiego tronu - ksi Gustaw Adolf. Jeszcze 11 padziernika
1939 roku Przewodniczcy Rady Najwyszej ZSRR Michai Kalinin otrzyma ordzie od
amerykaskiego prezydenta, w ktrym Roosevelt wyraa nadziej, i Zwizek Radziecki nie
wystpi wobec Finlandii z daniami zagraajcymi jej niepodlegoci. Podobne zdania wobec
Moskwy wyrazili w tym samym czasie przywdcy Danii, Norwegii i Szwecji, lecz Mootow
w ogle nie przyj posw pastw skandynawskich. w odpowiedzi na amerykaskie ordzie
Kalinin zapewni, e Rosjanom chodzi tylko o uwzgldnienie wzajemnych gwarancji
bezpieczestwa pomidzy ZSRR a Finlandi. w rezultacie Amerykanie uzyskali tylko
potwierdzenie znikomoci swych wpyww na Kremlu. Wobec tego uznali, e wszelkie sposoby
wpynicia na tok negocjacji radziecko fiskich zostay wyczerpane8. Tu po brutalnym ataku ze
strony ZSRR na Finlandi, stosunki amerykasko radzieckie osigny stan krytyczny.
Amerykanie bardzo przejli si zaistniaymi wydarzeniami, a prezydent Roosevelt nazwa radziecki
krok gwatem. Skierowa apel do obu walczcych pastw, aby nie bombardoway ludnoci
8
A. Kastory, Zowrogie ssiedztwo. Rosyjska polityka wobec europejskich pastw ociennych w latach 1939 1940,
Krakw 1998, s. 60.
Historic@ 85
cywilnej. Jednak Rosjanie zaprzeczali, e taka sytuacja miaa miejsce. w zwizku z tym
Amerykanie ogosili embargo moralne na handel z ZSRR. 4 grudnia na posiedzeniu rzdu
rozszerzono je na wszystko, co miao zwizek z lotnictwem. Wojna ta wywoaa w Kongresie
zniechcenie do polityki Stalina, dlatego domagano si zerwania wzajemnych stosunkw. Caa
amerykaska opinia publiczna opowiedziaa si po stronie fiskiej. I nie bez znaczenia jest tu fakt,
e Finlandia jako jedyny kraj spacia swe dugi z I wojny. Do narastajcych gosw krytyki wobec
Rosjan doczyy si kocioy: episkopalny, metodystyczny, prezbiteriaski, katolicki oraz
organizacje patriotyczne. Zrodzia si myl zorganizowania pomocy dla Finlandii9.
Natomiast w Szwecji pocztek dziaa wojennych wywoa panik, pomimo owiadczenia ze
strony ZSRR, e ich wzajemne stosunki pozostaj niezmienione. Jednak panika ta doprowadzia do
ogoszenia pogotowia wojennego i mobilizowania dalszych kontyngentw wojska. Poniewa
Szwecja ogosia swoj neutralno w toczcej si na wiecie wojnie, strach przed zaatakowaniem
jej przez wschodnie mocarstwo narasta. Mimo tego wycigna pomocn do w stron Finlandii,
powoujc si na jedno skandynawsk. Wyrazia rwnie zgod na tranzyt przez swoje terytorium
rodkw pomocy z pastw zachodnich. Dyplomacja aliancka nakaniaa Szwecj do
bezporedniego zaangaowania si po stronie Finlandii. Z rnych k wywierano naciski na rzd,
goszc hasa: Sprawa Finlandii jest nasz spraw, Honor, obowizek, wola. Rzd premiera
Hanssona zachowywa jednak pewn rezerw10. Z caego wiata napyway do Finlandii wyrazy
wspczucia i solidarnoci z walczcymi. Podziwiano odwag fiskich onierzy, spryt,
pomysowo oraz chwalono niezomnego ducha walki, wiar w zwycistwo i ochron przed fal
bolszewizmu. Finom jednak nie wystarczay tylko sowa.
Potpienie radzieckiej agresji przez Lig Narodw, skonio pastwa neutralne do udzielenia
pomocy Finlandii. Rezolucja z 14 grudnia 1939 roku wyranie wskazywaa na szybkie wszczcie
dziaa w tej sprawie. Wiele krajw zareagowao szeroko naganiajc ten problem. Rozpoczcie
wojny wywoao fal oburzenia na agresora i zarazem wspczucia dla Finlandii. Kraje sojusznicze
zgodnie zobowizay si udzieli pomocy materialnej i wsparcia duchowego. Finowie zdawali sobie
spraw, e prowadzenie wojny na dusz met wyczerpie moliwoci obronne kraju, dlatego
wadze wojskowe zaapeloway do rzdu, ktry zwrci si o pomoc do krajw zachodnich. Jako
pierwszy swej pomocy udzieli Finom rzd brytyjski. 4 grudnia podjto decyzj o dostarczeniu do
Finlandii 20 samolotw. Na pocztku stycznia 1940 roku, problem fiski wydawa si
Brytyjczykom bardziej zoony, gdy w radzieckiej agresji na Finlandi dostrzegali bezporednie
zagroenia dla interesw pastw sojuszniczych i nie wykluczano, e mgby to by wstp dla
ekspansji na szersz skal11. Jednak zgodzono si na zorganizowanie pomocy przez osoby
prywatne. Postanowiono utworzy niewielki oddzia wojskowy, w ktrym znaleliby si ochotnicy
rnych narodowoci. Powoano rwnie Komitet Robotniczy, ktry peen uznania dla mstwa
Finw organizowa dla nich pomoc. Pocztkowo zgaszao si niewielu ochotnikw. Zwerbowano
tylko 500, ktrzy przed kocem wojny w liczbie 300 dotarli na front fiski. Poniewa Szwecja nie
pozwalaa na przejazd przez terytorium swego pastwa onierzom w mundurach, ochotnicy jechali
w cywilnych ubraniach z opaskami na rkach12.
Sowa sympatii pod adresem Finw, w wystpieniu radiowym 20 stycznia 1940 roku, wyrazi
Winston Churchill, powiedzia wwczas: Samotna Finlandia w niebezpieczestwie mierci,
Finlandia doskonaa, wzniosa pokazuje, co wolni ludzie potrafi zrobi. Suba, ktr Finlandia
odpacia si ludzkoci jest wspaniaa. My nie moemy powiedzie jaki bdzie los Finlandii, ale nic
9
A. Mania, Polityka Stanw Zjednoczonych wobec Zwizku Radzieckiego w latach 1933 1941, Warszawa 1987, s.
186 188.
10
A. Kersten, op. cit, s. 382 383.
11
A. Kastory, Radziecka polityka wobec Finlandii (padziernik 1939 marzec 1940), [w:] Batowie, przeszo
i teraniejszo, pod red. A. Kastorego i A. Essena, Krakw 1993, s. 165 166.
12
H. Macmillan, Pamitniki 1914 1945, Warszawa 1981, s. 79 80.
Historic@ 86
nie moe by smutniejsze dla reszty cywilizowanego wiata, ni prba zniszczenia wspaniaej
pnocnej rasy, ktra w rezultacie staje twarz w twarz z prawdopodobiestwem dostania si do
niewoli gorszej ni mier. Jeli wiato wolnoci, ktre nadal ponie tak jasno na mronej pnocy,
w efekcie zostanie ugaszone, wwczas nastpi powrt do Wiekw Ciemnych, gdzie kady okruch
ludzkiego postpu podczas dwch tysicy lat by niszczony 13. Brytyjczycy zdawali sobie spraw,
e opr Finlandii nie bdzie trwa w nieskoczono, lecz propozycj aby dokona desantu
w Petsamo odrzucili, gdy obawiali si, e to sprowokowaoby wojn ze Zwizkiem Radzieckim.
Operacja petsamska bya czci zaplanowanej serii dziaa w celu przeciwstawienia si
Zwizkowi Radzieckiemu oraz opanowania strategicznych pozycji Pwyspu Skandynawskiego.
Chodzio gwnie o zdobycie poudniowej i centralnej Norwegii oraz poudniowej Szwecji.
Potrzebna bya do tego zgoda rzdw tych pastw oraz oficjalna proba Finw o pomoc
regularnych jednostek wojskowych do pomocy w walce. Oznaczaoby to przeniesienie duego
ciaru walk na pnoc Europy i wiadomym byo, e rzdy pastw skandynawskich, zwaszcza
neutralnej Szwecji, bd miay due zastrzeenia do takiego typu rozwiza. Rwnie Finlandia nie
bya zainteresowana tego typu rozwizaniem, poniewa od 29 stycznia poprzez Sztokholm
wznowia pertraktacje pokojowe z wadzami ZSRR.
Swoj gotowo udzielenia pomocy zgaszaa bardzo chtnie rwnie Francja. w Paryu
zgadzano si, e naley uczyni cokolwiek w tej sprawie. Na posiedzeniu Najwyszej Sojuszniczej
Rady Wojennej 19 grudnia premier Daladier podkreli, i pomoc w postaci wysania jedynie
materiau wojennego nie bdzie dostateczna i w zwizku z tym konieczne jest przerzucenie na front
francuskiej brygady grskiej w charakterze korpusu ekspedycyjnego. Wraz z brytyjsk dywizj
liczya 100 tysicy ludzi, ktrzy w Finlandii mieli znale si do koca kwietnia. Aby
przeprowadzi t operacj konieczne byo albo odebra Rosjanom Petsamo albo utworzy bazy
tranzytowe w Narviku i innych portach norweskich. Opanowanie Narviku natychmiast
rozwizaoby problem transportu rudy elaza i w rezultacie bezinteresowna pomoc Finom
przyniosaby korzy obydwu pastwom w walce z Niemcami. Poza tym, w Finlandii powstaby
nowy aliancki front. Wprowadzenie planu brytyjsko francuskiego mogo by osigalne jedynie za
zgod Szwecji i Norwegii, i dlatego przypomniano tym krajom, e zgodnie z uchwa Ligi
Narodw, obowizane s zezwoli na tranzyt wszelkich wojsk pieszcych na pomoc.
Skandynawowie zgodzili si, cho byli bardzo zaniepokojeni o wasne bezpieczestwo14.
Ostatecznie zdecydowano, e wsparcie dla Finw przyjmie na pocztek form desantu dokonanego
w trzech norweskich portach: Stavanger, Bergen i Trondheim. Operacji nadano kryptonim
Stratford, a dat rozpoczcia wyznaczono na 20 marca 1940 roku. Jednak 4 marca, wobec
zakoczenia wojny, zrezygnowano z tych planw15.
Do czynnej pomocy maej Finlandii wczyli si rwnie spoeczestwo amerykaskie.
Zainicjowano konkretn pomoc pienin. rodki pienine byy zbierane przez The Finnish Relief,
ktrym kierowa Herbert Hoover oraz przez Fighting Founds of Finland pod przewodnictwem
generaa Johna E. O Ryana. w Nowym Jorku burmistrz Fiorello LaGuardia zorganizowa 20
grudnia na Madison Square Garden wielkie spotkanie pod hasem: Pommy Finlandii.
Amerykaski Czerwony Krzy przeznaczy 25 tysicy dolarw na zakup najpotrzebniejszych
artykuw pierwszej pomocy, a 10 tysicy dolarw przekaza do Londynu, aby Brytyjczycy mogli
zakupi lekarstwa i nastpnie przekaza je Fiskiemu Czerwonemu Krzyowi16. Rzd amerykaski
rwnie przekaza Finlandii 2.5 miliona dolarw, ale z zastrzeeniem, e pienidze te maj by
przekazane dla ludnoci cywilnej na rodki spoywcze.
Nadal prowadzono akcj przeciwko ZSRR, polegajc na rozszerzaniu embarga a take
13
J. H. Wuorinen, Finland and World War II 1939 1944, New York 1948, s. 67.
14
H. Macmillan, op. cit., s. 80.
15
M. Gilbert, Druga wojna wiatowa, Pozna 2000, s. 66 72.
16
E. Engle, L. Paananen, Wojna zimowa, Sowiecki atak na Finlandi 1939 1940, Gdask 2001, s. 87.
Historic@ 87
zawrceniu z drogi amerykaskich okrtw handlowych. 2 marca uchwalono ustaw

o powikszeniu funduszy Banku Eksportowo Importowego dla uatwienia udzielania poyczek
Finlandii na zakup materiaw niewojennych. w momencie rozpoczcia rokowa pokojowych
prezydent Roosevelt zapowiedzia, e moe cofn embargo, lecz pod warunkiem, e radzieckie
dania pokojowe bd umiarkowane17. Syn prezydenta - Kermit Roosevelt by jednym
z najarliwszych organizatorw pomocy. Dziki niemu zwikszaa si kadego dnia liczba
ochotnikw amerykaskich chccych wzi udzia w wojnie po stronie Finlandii. Pod koniec wojny
zdoano utworzy dwa bataliony, skadajce si gwnie z potomkw emigrantw fiskich w USA.
Wrd ochotnikw byy rwnie kobiety. Popyny one na pokadzie szwedzkiego liniowca
Gripsholm, aby pielgnowa rannych i wzi udzia w walkach. Jeden z ochotnikw, 56letni
Jalmari Riukula, ktrego wypowiedzi przytoczy New York Times, mwi: Nigdy nie bd za stary,
by walczy za swoj ojczyzn18.
Kraje skandynawskie, powoujc si na wzajemn jedno, mimo strachu przed wcigniciem
ich w konflikt, zaangaoway swe siy w udzielenie pomocy Finom. Szwecja ze swej strony
dostarczya na fiski front bro i materiay wojenne z wasnych zapasw, zgodzia si rwnie na
tranzyt dostaw z zachodu. w Szwecji organizowano take zbirki pienine. Powoano rwnie
ochotniczy korpus, liczcy okoo 8 tysicy onierzy. Od stycznia 1940 roku wprowadzono
w walkach na froncie ochotnicz eskadr lotnicz, skadajc si z 17 samolotw. Jednak rzd
zachowywa rezerw i potwierdzi, e nie zrezygnuje z neutralnoci w tej wojnie. Efektem tego byo
nieudzielenie zgody na zwikszenie liczby ochotnikw szwedzkich do 30 tysicy onierzy,
o ktrych prosi fiski minister Tanner. Ta odmowa spotkaa si z ostr krytyk opinii publicznej
i zagroeniem istnienia rzdu19. Jednak w cigu caej wojny Szwedzi dostarczyli 73 dziaa polowe,
16 haubic, 85 dzia przeciwlotniczych, 18 dzia przeciwpancernych, 100 karabinw maszynowych,
77 tysicy karabinw, 8 samolotw szkoleniowych, 8 bombowcw, 12 samolotw Gladiator20.
Norwegia zaangaowaa si wysyajc swoim ssiadom 50 tysicy par butw, 100 tysicy
plecakw, 16 tysicy kocw, 200 tysicy kilogramw pyt metalowych, a take pasy do mocowania
armat. Przekazano rwnie 12 dzia polowych i ponad 7 tysicy naboi. Zosta sformowany oddzia
ochotnikw w liczbie 800 onierzy, ktry wyruszy, aby wzi udzia w walkach po stronie
Finlandii. Duczycy w gecie solidarnoci rwnie zwerbowali 800 ochotnikw i wysali ich do
Finlandii wraz ze 178 dziaami przeciwlotniczymi, nabojami oraz plecakami i konserwami. Dwaj
duscy piloci ochotnicy, ktrzy postanowili wzi udzia w walkach, nie doczekali finau tej
wojny21.
Pomoc dla walczcych Finw napywaa z kadej strony. Lecz przekazywana bya w maych
ilociach i nie wystarczaa obrocom. Kolejne ekspedycje planowano zorganizowa wiosn, gdy
tymczasem wojsko z dnia na dzie potrzebowao wsparcia. Finlandia byaby w stanie broni si
duej gdyby pomoc docieraa do niej regularnie. onierze fiscy wkadali wiele wysiku, aby
utrzyma swoje granice, zachowujc niepodlego. Pomoc wojskowa i materialna od sojusznikw
z pewnoci pomoga w ostatecznym utrzymaniu suwerennoci maego nordyckiego kraju. Wojna
zimowa zakoczya si 12 marca 1940 roku. Finowie zachowali niepodlego, lecz musieli przyj
niekorzystne warunki radzieckie. ZSRR uzyska wszystkie terytoria fiskie, ktre byy wane
z punktu widzenia radzieckiej stanu.
Od wiosny 1940 roku, do stolicy Danii napyway rwnie doniesienia o przygotowaniach
militarnych Niemiec do nowej operacji na pnocy Europy. Wobec odmiennych informacji z innych
krajw skandynawskich oraz z prasy brytyjskiej, rzd duski podj 8 kwietnia 1940 roku decyzj
17
A. Mania, op. cit., s. 188.
18
E. Engle, L. Paananen, op. cit., s. 87 88.
19
A. Kersten, op. cit., s. 383.
20
E. Engle, L. Paananen, op. cit., s. 219.
21
Ibidem, s. 221.
Historic@ 88
o postawieniu w stan gotowoci bojowej armii ldowej oraz o powoaniu marynarzy z rezerwy.
Armia niemiecka zacza okupacj kraju. Tylko ze wzgldw prewencyjnych Niemcy mieli
zdecydowa si na zajcie kilku baz na wyspie Zelandii. Zapowiadano, i samoloty niemieckie
przelatujce nad Kopenhag nie bd jej bombardowa. Jednak samoloty pojawiy si, a do portw
w Kopenhadze i innych miastach przybiy okrty i statki niemieckie i wysadzono oddziay
onierzy. Doszo do niewielkich star, w czasie ktrych zabito 16 onierzy duskich, a 23
zraniono. O godzinie 6.00 wadze duskie wyday rozkaz zaprzestania oporu, a w odezwie do
narodu wzywano do niestawiania oporu. Obliczono, e Niemcy uyli okoo 40 tysicy onierzy,
przeciwko 16 17 tysicom onierzy duskich. Najwicej Duczykw polego na poudniowej
granicy22.
Agresja hitlerowska na Dani natychmiast stworzya now sytuacj dla jej zamorskich
posiadoci. Wielka Brytania signa po Wyspy Owcze 16 kwietnia i Islandi 10 maja 1940 roku.
Wprawdzie lokalne wadze zgosiy formalne protesty przeciwko tym decyzjom, ale nie opnio to
w niczym stworzenia na tych terenach militarnych baz koalicyjnych23.
Odmiennie od Danii agresj hitlerowsk przeya Norwegia. 5 kwietnia otrzymaa not od
pastw koalicji, ktra stwierdzaa, e pastwa skandynawskie nie maj swobody postpowania, ich
neutralno jest jednostronnie wygodna dla Niemiec i dlatego sojusznicy zapowiadaj podjcie
krokw pozbawiajcych Niemcy moliwoci korzystania z bogactw naturalnych tych pastw. Noty
takie wrczono rwnoczenie posom Norwegii i Szwecji, a zawarta w nich zapowied naruszenia
skandynawskiej neutralnoci spowodowaa koncentracj uwagi na tym odcinku zagroenia.
5 kwietnia 1940 roku okrty wojenne i transportowe Rzeszy opuciy Szczecin i uday si
w kierunku zachodnim. Uwaano jednak, e ich celem jest Wielka Brytania. 7 kwietnia okrty
brytyjskie zaminoway cz wjazdu do portu w Narviku, o czym powiadomiono nastpnego dnia
rzd norweski i szwedzki. 9 kwietnia rzd norweski podj decyzj o przeprowadzeniu
w nastpnym dniu czciowej mobilizacji. Jeszcze tego samego dnia do rzdu Norwegii wpyno
niemieckie memorandum potwierdzajce konieczno zajcia przez wojska niemieckie wielu
punktw strategicznych na terytorium norweskim. Tumaczono to jako prewencj w celu ochrony
kraju, ktry nie jest w stanie sam si obroni. Jednak Niemcy planowali zrealizowa operacj
Weserbung, wysadzajc rwnoczenie w kilku punktach oddziay wojskowe, zrzucajc na tyy
spadochroniarzy i nawizujc czno z norweskimi sprzymierzecami24.
Od pocztku agresji hitlerowskiej wadze norweskie utrzymyway bliski kontakt z wadzami
szwedzkimi. Do Szwecji skieroway wywoone dobra i rozbudoway swoj placwk
w Sztokholmie. Jednak 1 kwietnia 1940 roku na wniosek szwedzki Norwegowie musieli opuci
swoje placwki.
14 kwietnia przybyy pierwsze oddziay koalicyjne do Norwegii. Oddziay sojusznicze,
gwnie brytyjskie, wyldoway w okolicach Narviku oraz w okolicach Trondheim. By to korpus
ekspedycyjny w sile 24 tysicy onierzy. 28 maja udao si odbi Narvik, jednak 8 czerwca korpus
zosta przerzucony do Francji. 10 czerwca 1940 roku Norwegia skapitulowaa. Krl Haakon VII
i rzd ewakuowali si do Wielkiej Brytanii. Faktyczn wadz w Norwegii przejo niemieckie
dowdztwo, a kraj przeksztacono w wielk baz wojenn.
Inwazja Danii i Norwegii spotkaa si z krytyk w Stanach Zjednoczonych. Zwolennicy
izolacjonizmu natychmiast przystpili do kontrofensywy. Senator Charles McNary wyrazi pogld,
ktry brzmia jak ostrzeenie: Stany Zjednoczone powinny zachowa spokj, niezalenie od tego
jak przykre wieci nadchodz z Europy25. Senator Brown, cho skrytykowa agresj III Rzeszy
22
T. Cielak, Zarys historii najnowszej krajw skandynawskich, Warszawa 1978, s. 324 325.
23
Ibidem, s. 326.
24
Ibidem, s. 326 328.
25
L. Pastusiak, Prezydenci, Stany Zjednoczone od Jerzego Waszyngtona do Ronalda Reagana, t. II, Warszawa 1987, s.
542.
Historic@ 89
wobec Danii i Norwegii, nie uzna tej sytuacji za usprawiedliwienie jakiegokolwiek dziaania ze
strony rzdu amerykaskiego. Natomiast prezydent Roosevelt podobno w pierwszej chwili nosi si
z zamiarem ostrego skrytykowania agresji hitlerowskiej. Jednak 10 kwietnia w myl
ustawodawstwa o neutralnoci, proklamowa rejon wybrzea norweskiego stref walk. Zobowiza
sekretarza skarbu do zamroenia aktyww norweskich i duskich w USA. To posunicie miao na
celu uniemoliwienie przejcia tych aktyww przez Niemcy. USA obawiay si rwnie, e wraz
zajciem Danii i Norwegii, Niemcy przejm kontrol nad Grenlandi i Islandi, a takie ewentualne
posunicie uznano ju za zbyt niebezpieczne. Natomiast zajcie Grenlandii przez Wielk Brytani
rwnie uznano za niepodane z punktu widzenia interesw amerykaskich. Departament Stanu
by zdania, e wyspy te znajduj si w sferze dziaania doktryny Monroego26.
Perspektywa okupacji Norwegii przez Niemcw grozia Szwecji daleko idcym
uzalenieniem. Narvik by gwnym portem wywozowym dla pnocnego okrgu grniczego.
Obawiano si zatem, e wojska niemieckie w kadej chwili mog wkroczy do bezbronnej Szwecji.
Sytuacji nie zmienio nawet stanowisko ZSRR, ktry opowiada si za cakowit neutralnoci
Szwecji, lecz nacisk wywierany przez III Rzesz zmusza rzd szwedzki do dalszych ustpstw od
zasady cisej neutralnoci skandynawskiej. Niemcom zaleao na tym, aby przez terytoria
szwedzkie mogli utrzymywa kontakt z wojskami w Norwegii. Uwaajc ustpstwa czynione
Niemcom za konieczno, Szwecja nie staa si pastwem satelickim - wszelkie kontakty
z Niemcami ukrywano przed opini publiczn, jak i przed zagranic. Tranzyt wojsk niemieckich
przez Szwecj wywoa ostre protesty rzdu brytyjskiego i emigracyjnego rzdu norweskiego
w Londynie.
Pod wpywem wzrastajcego nacisku niemieckiego powanie wzrosy obroty handlowe
Szwecji z III Rzesz i krajami okupowanymi. Szacuje si, e w 1941 roku okoo 70 % importu
szwedzkiego pochodzio z obszarw zajtych przez Niemcy. Alianci za nie podejmowali adnych
dziaa represyjnych, gdy byli bardziej zainteresowani utrzymaniem neutralnoci Szwecji, ze
wzgldu na napyw do Wielkiej Brytanii wanych artykuw szwedzkich, np.: oysk kulkowych.
w maju 1940 roku rzdy Szwecji i Wielkiej Brytanii podpisay ukad, na mocy ktrego Anglicy
mieli dysponowa szwedzk flot handlow znajdujc si na Zachodzie. Duym osigniciem byo
pozyskanie zgody obu walczcych stron na tzw. przewozy licencjonowane. Statki szwedzkie mogy
pywa z Gteborga po okrelonych szlakach morskich do portw pastw nie biorcych udziau
w wojnie, przede wszystkim w Ameryce Poudniowej, a pniej rwnie do USA. Statki te
wywoziy ze Szwecji papier i mas papiernicz, przywoc w zamian kaw, ry, zboe, oleje
mineralne, czci do maszyn oraz bawen. Szwecja utrzymywaa rwnie handel z ZSRR, lecz po
agresji niemieckiej na ten kraj, handel zosta zawieszony27.
Wojna radziecko niemiecka postawia kraje skandynawskie, zwaszcza Szwecj w bardzo
trudnym pooeniu i wymusia czciow rezygnacj kraju z trwania przy zasadzie cisej
neutralnoci. Po stronie Niemiec wystpia Finlandia, chcc odpaci Sowietom za wojn zimow.
Taka postawa spotkaa si w Szwecji z rnymi ocenami. Ograniczono si wwczas do pomocy
jedynie dzieciom fiskim. Z duymi oporami spotkao si rwnie danie niemieckie, aby rzd
szwedzki wyrazi zgod na przepuszczenie przez swoje terytorium dywizji niemieckiej, ktra
stacjonowaa w Norwegii. Z takim samym postulatem wystpia Finlandia. w Sztokholmie doszo
do rnicy zda, jednak w ostatecznoci zgodzono si na oba postulaty zaznaczajc, e
w przyszoci takie sytuacje nie bd miay miejsca. Ustpujc Niemcom, Szwedzi nadal starali si
zachowa maksimum neutralnoci. Od koca 1941 roku wyranie wzrosa nieustpliwo szwedzka
w tej kwestii. Przeom nastpi w zimie 1942/1943 roku i od tego czasu o nowych naciskach
niemieckich nie byo ju mowy. Niemcy chcieli jedynie zachowa tranzyt onierzy do Norwegii
i dostawy szwedzkiej rudy.
26
Ibidem, s. 542 543.
27
A. Kersten, op. cit., s. 388.
Historic@ 90
Naciski na Szwecj zaczy si z innej strony. USA po przystpieniu do wojny przyjy bardzo
niechtne stanowisko wobec pastw neutralnych, zwaszcza wobec Szwecji, krytykujc Wielk
Brytani za nadmiar tolerancji wzgldem ochrony neutralnoci. Rzd amerykaski zwrci si do
rzdu brytyjskiego o przerwanie przewozw licencyjnych. Amerykanie twierdzili, e Szwecja
powinna zerwa wspprac z Niemcami, gdy poprzez utrzymanie dotychczasowego stanu
przyczynia si do przeduania wojny.
W stosunkach midzy Szwecj a zachodnimi aliantami wan rol odegraa sprawa dwch
norweskich okrtw internowanych w porcie w Gteborgu. dano, by rzd szwedzki pozwoli im
zbiec. Okazao si pniej, e bya to prba, a odpowied pozytywna, udzielona przez Szwedw,
spotkaa si z niemieckim veto na przewozy licencjonowane, ktre wstrzymano na kilka miesicy,
wznawiajc je dopiero w 1944 roku.
W sierpniu 1943 roku, rzd szwedzki pod naciskiem aliantw wycofa zgod na przewz
onierzy midzy III Rzesz a Norwegi, a protesty niemieckie w tej sprawie pozostay bez echa.
Wkrtce, 23 wrzenia 1943 roku, delegacja szwedzka w Londynie podpisaa ukad handlowy
z Wielk Brytani i Stanami Zjednoczonymi. Przewidywa on zmniejszenie dostaw szwedzkiej rudy
do Niemiec do 7,5 milionw ton, ograniczenie innych dostaw oraz wstrzymanie kredytw dla
pastw osi. Szwedzi jednak pod presj Wielkiej Brytanii i USA nie dotrzymali niektrych
zobowiza wobec niemieckich kontrahentw. w poowie 1944 roku niemiecko szwedzkie
kontakty handlowe zostay w bardzo duym stopniu zahamowane28.
Z dniem 25 czerwca 1941 roku Finlandia znalaza si w stanie wojny ze Zwizkiem
Radzieckim, prowadzc przeciwko niemu wsplne akcje z hitlerowskimi Niemcami. Po dugim
namyle rzd brytyjski i amerykaski zdecydoway si wycign z tego jasne konsekwencje
i zerwa stosunki dyplomatyczne. Odmienno postpowania czonkowie koalicji antyhitlerowskiej
uzasadniali nadziej na skuteczno swoich akcji politycznych, zmierzajcych do szybkiego
wycignicia Finlandii z sojuszu z Niemcami. Okazao si to nieuzasadnion nadziej i ostatecznie
wszyscy czonkowie koalicji zajli jednakow postaw wobec Finlandii. Niepokojce dla
pozostaych czonkw koalicji byy zwaszcza kontakty Finlandii ze Szwecj. Perspektywa
zbliajcej si klski Niemiec, skonia rzd szwedzki do mediacji pomidzy Finlandi a ZSRR.
Pertraktacje prowadzone przez szwedzkie MSZ zostay zakoczone w 1944 roku podpisaniem
fisko radzieckiego zawieszenia broni. Szwedzi namawiali Finw do przyjcia radzieckich
postulatw i obiecywali pomoc w spaceniu reparacji oraz odbudowie kraju. 5 wrzenia 1944 roku
nastpio tymczasowe zawieszenie broni pomidzy Finlandi a ZSRR, a 19 wrzenia tego roku
ostateczne podpisanie pokoju w Moskwie na warunkach z marca 1940 roku. Od tego momentu
Finlandia staa si pastwem walczcym z hitlerowskimi Niemcami. Od jesieni 1944 roku Szwecja
staa si azylem dla uciekinierw, zwaszcza 55 tysicy Finw z pogranicza szwedzko fiskiego
oraz dla 11 tysicy Duczykw pochodzenia ydowskiego. w tym czasie rzd szwedzki podj
starania i z aprobat brytyjsk, postanowi ewakuowa z Niemiec wszystkich obywateli pastw
skandynawskich.
W czasie wojny bardzo du rol odegraa dziaalno rzdu norweskiego w Wielkiej
Brytanii. w trudnych warunkach emigracyjnych wypracowa sobie bardzo siln pozycj. Cay czas
podtrzymywa dyplomatyczne stosunki ze Stanami Zjednoczonymi, Zwizkiem Radzieckim
i oczywicie z Wielk Brytani. Norweskie orodki w Wielkiej Brytanii umieszczono przede
wszystkim w Szkocji. Jeszcze w lecie 1940 roku utworzono may oddzia norweski na terenie
Islandii. Dla Brytyjczykw najwikszym i szczeglnie cennym nabytkiem bya pomoc tankowcw
norweskich, ktre dowoziy blisko poow importowanej ropy naftowej. Kiedy w 1941 roku
zmienia si sytuacja, w Ministerstwie Spraw Zagranicznych norweskiego rzdu emigracyjnego
nowy minister Trygve Lie podpisa 28 maja ukad z Wielk Brytani, regulujcy sprawy
28
Ibidem, s. 390.
Historic@ 91
wsppracy wojskowej i zawierajcy zapewnienie o wsplnej walce z Niemcami, a do cakowitego

wyzwolenia Norwegii.
Rzd norweski mia niewielkie kopoty z brytyjskimi wadzami wojskowymi. Organizoway
one specjalne akcje tzw. SOE, ktre prowadziy sabota oraz inne dziaania konspiracyjne.
Utworzone w lipcu 1940 roku, SOE miay sekcj norwesk. Rzd emigracyjny domaga si
koordynacji jej dziaania z wasnymi pracami. Poniewa akcje SOE wywoyway ostre represje
hitlerowcw w stosunku do miejscowej ludnoci cywilnej, zdaniem rzdu koordynacja moga
zmniejszy ich nasilenie29.
Po agresji hitlerowskiej na Zwizek Radziecki powsta na pnocy bardzo wany front.
w krajach skandynawskich nasilia si walka podziemna, a coraz wiksz rol odgrywali w niej
miejscowi komunici. Na morzach oblewajcych Pwysep Skandynawski powsta rwnie nowy
front.
Stany Zjednoczone nadal interesoway si Grenlandi. w zwizku z tym zawary z rzdem
duskim ukad o przejciu jej obrony. Rzd Grenlandii wyda owiadczenie o odebraniu mu praw
reprezentacji kraju, jednak nie zmienio to postpowania USA. Ambasador duski w tej zamorskiej
posiadoci by uznawany za jedynego prawnego przedstawiciela Danii. w Islandii, wiosn 1941
roku Wielka Brytania zaoya swoj baz morsk i lotnicz, wobec czego Niemcy uznay j za
stref wojny. Z kolei, USA uznay, e okupacja przez Rzesz zarwno Grenlandii jak i Islandii,
byaby bardzo niebezpieczna, dlatego zwikszyy swoje wpywy i ingerencj na tych wyspach.
w dniu 7 lipca 1941 roku zjawia si eskadra floty Stanw Zjednoczonych w Reykjaviku i zgodnie
z wczeniejszymi uzgodnieniami z tamtejszymi wadzami przeja obron Islandii na czas wojny.
W padzierniku 1940 roku brytyjska organizacja SOE utworzya sekcj dusk, ale sia
i zakres jej dziaalnoci byy niewielkie. Rada zbieraa pienidze na zakup samolotw, wydawaa
pisemko, opiekowaa si marynarzami duskimi w Wielkiej Brytanii i zajmowaa si propagand.
Sekcja szkolia rwnie uczestnikw przyszych akcji sabotaowych oraz organizowaa czno
radiow z krajem. Po agresji hitlerowskiej na ZSRR sytuacja wrd Duczykw przebywajcych na
emigracji ulega zmianie. w listopadzie 1941 roku zaoono na terenie Wielkiej Brytanii
stowarzyszenie Wolnych Duczykw, ktrego przedstawicielem roboczym staa si Rada Duska.
Zajmowaa si ona dziaalnoci propagandow, zachcajc usilnie Duczykw do wstpowania do
wojsk brytyjskich, a zwaszcza do oddziaw specjalnych30. Taka sytuacja utrzymywaa si podczas
duskiej emigracji i w czasie wsppracy z aliantami a do koca wojny. 4 maja 1945 roku radio
brytyjskie podao wiadomo, e w Danii wojska hitlerowskie skapituloway bez walki. Nastpnego
dnia wadz w kraju przejy ujawniajce si organizacje ruchu oporu, brygada duska utworzona
w Szwecji oraz oddzia onierzy brytyjskich. Wyspa Bornholm zostaa wyzwolona przez oddziay
radzieckie 11 maja 1945 roku. Oglne straty Duczycy obliczaj na 3630 zabitych.
Lata wojny na Wyspach Owczych przyniosy rwnie due zmiany. Otrzymay one odrbn
monet, flag, a jzyk farerski uznany zosta za urzdowy. Wobec zakupu wszystkich pooww
przez Wielk Brytani w tych latach po stosunkowo wysokich cenach, poprawia si sytuacja
ekonomiczna mieszkacw. Ca wojn przeyli oni pod ochron wojsk koalicyjnych.
Wejcie Zwizku Radzieckiego do koalicji antyhitlerowskiej stworzyo now sytuacj
u pnocnych wybrzey Norwegii, gdzie powstaa wana linia frontu walk morskich. Ju w poowie
lipca 1941 roku ZSRR zaproponowa Wielkiej Brytanii wsplne zajcie do koca wojny
archipelagu Spitsbergen, a w pocztkach sierpnia nawizane zostay normalne stosunki
dyplomatyczne z emigracyjnym rzdem norweskim. w planach koalicji pojawiay si zamiary
ldowania w pnocnej Norwegii, ktre przybray form konkretnego opracowania sztabowego pod
nazw Jupiter, ale nie wyszo ono poza sfer zamierze. Nastpi wwczas okres lepszego
wspdziaania krajowego ruchu oporu Milorg z brytyjskimi instytucjami, zwaszcza sekcj
29
T. Cielak, Zarys..., s. 337-338.
30
Ibidem, s. 347-350.
Historic@ 92
norwesk SOE, ktre uatwia dobra staa czno radiowa. w 1942 roku udzia Norwegw
w koalicji antyhitlerowskiej obliczano na 6 tysicy onierzy w siach koalicji zbrojnej, lecz liczba
ta stale wzrastaa w szkockich i kanadyjskich orodkach szkolenia. Gwnym celem Milorgu
pozostawao przygotowanie pomocy wojskowej na wypadek ldowania aliantw, co przez dugi
czas uwaano za realne. Organizowano akty sabotau, szczeglnie na liniach kolejowych i w
portach31. Rwnoczenie wzrasta autorytet norweskiego rzdu emigracyjnego, ktry by zapraszany
do wspudziau we wszystkich waniejszych dziaaniach koalicji antyhitlerowskiej. w poowie
1942 roku mocarstwa ustanowiy przy nim nominalne poselstwa, a Stany Zjednoczone zawary
wan dla Norwegw umow dotyczc uzupenienia floty handlowej, ponoszcej w subie
koalicji ogromne straty (do 40 % stanu). Dopiero od 1943 roku wydatnie zwikszya si pomoc
w zaopatrzeniu w bro i amunicj organizacji krajowej. Naley podkreli, e udzia norweskich
statkw w tworzeniu drugiego frontu przez koalicj by duy, a zaznaczy si zwaszcza poprzez
ldowania w Pnocnej Francji. Jeszcze w poowie maja 1944 roku mocarstwa koalicyjne podpisay
ukad dotyczcy postpowania przy zbrojnym zajmowaniu Norwegii. Zobowizyway si w nim do
pospiesznego przekazywania Norwegom administracji i respektowania suwerennoci ich pastwa.
Wyzwalanie Norwegii rozpoczo si od pnocy kraju, gdzie ju 22 padziernika 1944 roku wojska
radzieckie dotary do pierwszego osiedla norweskiego. w trzy dni pniej oswobodzone zostao
miast Kirkenes, stolica Finmarku. w pocztkach listopada tego roku zakoczyy si rokowania
szwedzko norweskie, ktre przyniosy Norwegom bezzwrotne wysokie kredyty oraz zgod na
odesanie czci policyjnych oddziaw do Finmarku. Natomiast w styczniu 1945 roku Norwegia
nawizaa dyplomatyczne stosunki z Finlandi.
8 maja 1945 roku skapitulowao dowdztwo wojsk niemieckich w Norwegii. Wadz objy
organizacje ruchu oporu, zabezpieczajc porzdek. Koalicja w szybkim tempie przetransportowaa
oddziay norweskie ze Szkocji. Do kraju powrci take rzd emigracyjny z Londynu.
Lata drugiej wojny wiatowej nie przyniosy przymusowej decyzji wczenia si Szwecji
w dziaania zbrojne, cho przez cay okres bya jej bardzo bliska. Przyczynia si do tego polityka
aktywnej neutralnoci. Ustalona i realizowana przed wojn, nasilia si z chwil rozpoczcia
hitlerowskiej agresji. Poza przygotowaniami wojskowymi i powoywaniem coraz nowych
rocznikw pod bro, obejmowaa rwnie zmiany w dziedzinie gospodarki kraju. Szwecja w czasie
wojny odegraa bardzo wan rol dla pastw ogarnitych hitlerowsk zawieruch. Kraj Trzech
Koron by schronieniem dla blisko 300 tysicy uciekinierw z rnych pastw europejskich.
Dziaania spoeczestwa szwedzkiego byy wan form pomocy, przede wszystkim dla ludnoci
Norwegii. Szwedzi zbierali i wysyali lekarstwa, pienidze, odzie oraz przejmowali opiek nad
dziemi. Du opiek Szwedzi otoczyli rwnie dzieci fiskie, przyjmujc je pod swoje dachy,
w czasie wojny zimowej. Dzieci te w bardzo wielu przypadkach po zakoczeniu dziaa wojennych
pozostaway w Szwecji i byy wychowywane przez tamtejsze rodziny, poniewa utraciy swoich
rodzicw w walkach i niekiedy nie miay do kogo wraca. Szwecja zwikszya i ujawnia swoj
pomoc norweskiemu i duskiemu ruchowi oporu. w styczniu 1945 roku zezwolia na utworzenie
dowdztwa si norweskich na swoim terytorium, zwikszya ich liczb ponad wczeniejsze
ustalenia, zorganizowaa nad granic skady broni i ywnoci, zarzdzane przez Milorg oraz
zgodzia si na przesanie czci norweskich si koalicyjnych do pnocnej Norwegii wyzwolonej
przez wojska radzieckie. Liczba uciekinierw norweskich do Szwecji wyniosa pod koniec wojny
okoo 280 tysicy. Identyczn pomoc Szwecja udzielia Danii pod koniec wojny 18 tysicy
obywateli duskich znalazo schronienie na szwedzkiej ziemi. Uzyskali oni rwnie prawo
szkolenia kadr przyszej policji, a nawet przeszkolili niewielk grup onierzy marynarki wojennej
umieszczon w Karlskronie. Duczycy uzyskali rwnie szwedzkie kredyty rzdowe, z ktrych
wikszo bya bezzwrotna. Nie zabrako rwnie pomocy charytatywnej na rzecz mieszkacw
31
Ibidem, s. 357-358.
Historic@ 93
ZSRR. Zaoono Centralny Komitet Pomocy Dzieciom Leningradu, ktry latem 1944 roku przesa
do Zwizku Radzieckiego pomoc medyczn wartoci 140 tysicy koron. Zakupiono rwnie
wyposaenie chirurgiczne dla kilku radzieckich szpitali i klinik. Szwedzkie instytucje pomogy
rwnie w organizowaniu zaopatrzenia w odzie i ywno dla okoo 60 tysicy radzieckich
obywateli, ktrych wyzwolono z niewoli hitlerowskiej w pnocnej Norwegii.
Politykom koalicji antyhitlerowskiej zaleao na tym, aby Szwecja zachowaa neutralno
i unikna agresji niemieckiej, dlatego czynili wobec niej ustpstwa. Kolejne owiadczenia i decyzje
politykw szwedzkich umacniay przekonanie o stopniowym wizaniu si z koalicj. Szwecja jako
pierwsza rozpocza w 1942 roku rokowania handlowe z Wielk Brytani i USA, godzc si na
rne ograniczenia swojego handlu z innymi pastwami, a wic take z Niemcami. w 1943 roku
podpisaa umow ze Zwizkiem Radzieckim, dotyczc prawnego pooenia obywateli radzieckich,
ktrzy schronili si na jej terytorium. Ju w pierwszej poowie 1945 roku Wielka Brytania i Stany
Zjednoczone stay si najwaniejszymi partnerami handlowymi Szwecji, ktra w dowd sympatii
dla koalicji antyhitlerowskiej nie zawara periodycznej umowy na ten rok z Niemcami.
Podsumowanie
Niewtpliwie dzieje poszczeglnych krajw Europy Pnocnej w latach drugiej wojny

wiatowej rniy si. Dania jako wzorowy satelita, Finlandia walczca po stronie Niemiec,
okupowana Norwegia czy neutralna Szwecja - kady z tych krajw zmaga si z wasnymi
problemami wojennymi. Jednak pod koniec wojny nastpio upodobnienie ich losw, kiedy
wszystkie wczyy si razem do koalicji antyhitlerowskiej i wsplnie z aliantami podjy walk
przeciwko agresorowi. Przez cay okres wojny staray si sobie wzajemnie pomaga, ale wiele
dziaa wynikao rwnie z wzajemnych konfliktw. Dowiadczenia drugiej wojny wiatowej s
bardzo wane dla dalszej historii Pwyspu Skandynawskiego i przylegych krajw. w wyniku
wojny zmienia si mapa polityczna tego obszaru - Islandia odzyskaa niepodlego, a granice
Finlandii zostay przesunite. Powsta zupenie nowy ukad si. Za wyjtkiem Finlandii, ktra nie od
razu przystpia do koalicji, wszystkie pozostae pastwa staray si utrzyma dobre stosunki
i wspprac z aliantami. Mocarstwom zaleao, aby zachowa niepodlego tych krajw i przede
wszystkim aby pozyska sojusznikw do zwalczenia hitlerowskich Niemiec. Wanie dlatego USA,
Wielka Brytania, a pniej Zwizek Radziecki czynnie zaangaoway si w pomoc Skandynawii.
Powsta tam bardzo wany front walki. Koalicjanci starali si zachowa neutralno Szwecji,
wyzwoli Norwegi, Dani tak, aby w przyszoci ograniczy panowanie Niemiec na tych terenach.
Stany Zjednoczone zerway ze swoj polityk izolacjonizmu i czynnie zaangaoway si w wojn,
na rne sposoby starajc si pomc walczcym. Wsplnymi siami starano si zaegna konflikt
wojenny pomidzy Finlandi i ZSRR, poniewa Zwizek Radziecki wystpowa ju po stronie
koalicji i dodatkowe zaangaowanie Finlandii po tej samej stronie pomogoby pozby si Niemcw
z terytoriw fiskich. Zachowana neutralno ze strony Szwecji w czasie caej wojny nie pozwolia
na osabienie i wyniszczenie krajw okupowanych przez Niemcy, zwaszcza Norwegi i Dani.
Wsplna pomoc si koalicji doprowadzia do wyzwolenia tych pastw i przywrcenie w nich
wolnoci i pokoju. Wanym faktem w historii tej wojny byo rwnie podpisanie przez prezydenta
Roosevelta i premiera Churchilla tzw. Karty Atlantyckiej 14 sierpnia 1941 roku, ktra okrelaa cele
polityki brytyjskiej i amerykaskiej w okresie drugiej wojny oraz stosunki midzynarodowe po jej
zakoczeniu. Za najwaniejsze cele uznano prawo wszystkich narodw do posiadania wasnych
rzdw i niepodlegego pastwa, do rozwoju gospodarczego i ycia w pokoju po pokonaniu tyranii
faszystowskiej. 24 padziernika 1941 roku na konferencji midzynarodowej w Londynie Kart
Atlantyck podpisao 13 czonkw koalicji antyhitlerowskiej (m.in. Polska i ZSRR -
z zastrzeeniem uznania przez Sprzymierzonych granic istniejcych w czerwcu 1941 roku, a take
Historic@ 94
Wielka Brytania, Australia, Belgia, Czechosowacja, Grecja, Holandia, Indie, Jugosawia, Kanada,
Norwegia, Unia Poudniowo-Afrykaska). Podpisanie tej deklaracji przez Norwegi wpyno
korzystnie zarwno na ten kraj, jak i na ca Skandynawi.
Obecna Skandynawia to kraje stabilne, o wysokim poziomie egzystencji, yjce ze sob
w cisych kontaktach, nadal pielgnujce pokj i neutralno, jednak otwarte na wiat i wszystkie
jego walory.
Historic@ 95
U dzia rzeszowskiego Stronnictwa
Demokratycznego w Referendum Ludowym

w 1946 roku
Andrzej Budziwojski
Historic@ 96
Udzia rzeszowskiego Stronnictwa Demokratycznego w Referendum Ludowym w 1946 roku
W myl porozumie jataskich, jednym z podstawowych zada nowego rzdu w Polsce

miao by przeprowadzenie wyborw do Sejmu Ustawodawczego. W tej sprawie premier, Rzdu
Jednoci Narodowej Edward Osbka Morawski, wypowiedzia si ju w lipcu 1945 roku. Na
plenarnym posiedzeniu Krajowej Rady Narodowej wyrazi on wol rzdu do jak najszybszego
przeprowadzenia wyborw, nie tylko do sejmu, ale take do organw samorzdu lokalnego.
Uzaleniajc ich termin od powrotu do kraju Polakw z zagranicy i od midzynarodowego uznania
granicy Polski1.
Sprawa referendum wypyna dopiero w marcu 1946 roku. Do tego czasu przywdcy
Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej nastawieni byli na moliwie szybkie
przeprowadzenie wyborw do Sejmu Ustawodawczego. Zakadano utworzenie wsplnego bloku
wszystkich leganie dziaajcych w Polsce stronnictw i partii politycznych. Wybory w tym
kontekcie byyby plebiscytem, potwierdzajcym zwarto i si odbudowujcego si po wojnie
pastwa i wadzy ludowej. Ze wzgldu na to, e Polskie Stronnictwo Ludowe odmwio udziau we
wsplnym bloku wyborczym i wysuno odrbny, samodzielny program dalszego rozwoju Polski,
wybory postanowiono poprzedzi referendum ludowym. Bya to inicjatywa Polskiej Partii
Socjalistycznej, ktra uzyskaa pene poparcie Polskiej Partii Robotniczej, Stronnictwa Ludowego
i Stronnictwa Demokratycznego2.
Problematyka referendum, w oficjalnej dziaalnoci partii politycznych pojawia si wraz
z prawnym uregulowaniem tej kwestii. Dnia 24 kwietnia 1946 roku Krajowa Rada Narodowa
uchwalia ustaw o referendum ludowym. Miao ono da odpowied na trzy pytania:
1) Czy jeste za zniesieniem Senatu?,

2) Czy jeste za utrwaleniem w przyszej konstytucji reform spoeczno gospodarczych?,
3) Czy chcesz utrwalenia granicy zachodniej pastwa polskiego na Batyku, Odrze i Nysie
uyckiej?3.
Na skutek dziaa Stronnictwa Demokratycznego uzupeniono drugie pytanie nadajc mu

ostateczne ksztat Czy chcesz utrwalenia w przyszej konstytucji ustroju gospodarczego
wprowadzonego przez reform roln i unarodowienie podstawowych gazi gospodarki narodowej,
z zachowaniem ustawowych uprawnie inicjatywy prywatnej4? Termin referendum wyznaczono na
30 czerwca 1946 roku.
Stronnictwo Demokratyczne opowiedziao si za swoim udziaem
w Bloku Wyborczym Stronnictw Demokratycznych, ju na Zjedzie Prezesw Okrgowych
i Posw, ktry odby si w dniach 10 11 listopada 1945 roku. Dnia
16 kwietnia 1946 roku zwoano Zjazd Aktywu Stronnictwa Demokratycznego
w sprawach wyborczych. Uchwalono na nim rezolucj potpiajc Polskie Stronnictwo Ludowe
i potwierdzajc wol udziau Stronnictwa Demokratycznego w bloku wyborczym z Polsk Parti
Robotnicz, Polsk Parti Socjalistyczn i Stronnictwem Ludowym. Zadecydowano rwnie
o podjciu przygotowa do referendum. Wanym wydarzeniem w akcji politycznej poprzedzajcej
1
A. Daszkiewicz, Midzypartyjne stosunki polityczne w Polsce poudniowo-wschodniej (Lata 1944-1947), Rzeszw
1987, s. 159; A. Daszkiewicz, Partie i stronnictwa polityczne w Polsce poudniowo-wschodniej
(VII 1944- I 1947), Rzeszw 1982, s. 222.
2
A. Czubiski, Stronnictwo Demokratyczne (1937-1989). Zarys dziejw, Pozna 1998, s. 162.
3
A. Daszkiewicz, Referendum i wybory w wojewdztwie rzeszowskim w latach 1946-1947, Rzeszw 2000, s. 275.
4
Pose Witold Wenclik 27 kwietnia 1946 roku na posiedzeniu Krajowej Rady Narodowej, wystosowa wniosek
w imieniu Klubu Poselskiego SD, by w drugim pytaniu referendum: Czy chcesz utrwalenia w przyszej konstytucji
ustroju gospodarczego wprowadzonego przez reform roln i unarodowienie podstawowych gazi gospodarki
narodowej? doda zdanie z zachowaniem ustawowych uprawnie inicjatywy prywatnej. Wniosek zosta
uchwalony, a pytanie uzupeniono (Stronnictwo Demokratyczne w Polsce Ludowej. Wybr dokumentw
z lat 1944-19 , cz. III, Warszawa 196 ,s. 275).
Historic@ 97
referendum by Oglnopolski Zjazd Delegatw K Nauczycielskich Stronnictwa

Demokratycznego, odbywajcy si w dniach 31 maja 30 czerwca 1946 roku. Przyj on rezolucj,
popierajc stanowisko Bloku Demokratycznego w sprawie referendum. Odgrywajc w ten sposb
niebagateln rol w ksztatowaniu postawy politycznej inteligencji.5 Centralny Komitet Stronnictwa
Demokratycznego ogosi szereg odezw i apeli w sprawie referendum. Na uwag zasuguje odezwa
Wydziau Propagandy Nasza postawa wobec referendum opublikowana 9 czerwca 1946 roku
w Kurierze Codziennym. Gosia ona:
Wobec zbliajcego si gosowania ludowego i majc na uwadze rol jak ma odegra
Stronnictwo demokratyczne w tym doniosym dla narodu i jego przyszoci akcie Prezydium Centralnego
Komitetu Stronnictwa Demokratycznego oczekuje, e wszystkie komrki organizacyjne Stronnictwa
Demokratycznego na terenie caego kraju, wezm jak najliczniejszy i najintensywniejszy udzia
w pracach przygotowawczych do referendum i akcji propagandowej, w celu uwiadomienia szerokich
rzesz naszego spoeczestwa, zwaszcza w rodowiskach miejskich w celach, idei i doniosoci znaczenia
referendum dla naszego pastwa. ()Dlatego na czonkach Stronnictwa Demokratycznego nie tylko
ciy obowizek masowego udziau w glosowaniu, ale rwnie wpywania na orodki spoeczne
w kierunku najpeniejszego ich zaktywizowania do referendum w duchu najwyszego interesu tj. interesu
pastwa. ()A zatem, 3 razy tak to odpowied na pytania referendum, to odpowied kadego
Polaka, patrioty i demokraty.6.
Partie demokratyczne na Rzeszowszczynie rozwiny szeroko zakrojon akcj na rzecz

zorganizowania bloku wyborczego ju w lutym 1946 roku. W tym celu, z inicjatywy Polskiej Partii
Robotniczej, dnia 24 lutego zwoano w Rzeszowie narad szeciu legalnie dziaajcych partii
politycznych. Nie podjto jednak na niej adnych decyzji w tej sprawie.7 Natomiast 28 lutego 1946
roku Wojewdzka Rada Narodowa w Rzeszowie wikszoci gosw podja uchwa wyraajc
poparcie dla koncepcji bloku wyborczego. Wymagaj tego pisano interesy Pastwa, interesy
Narodu, ktry winien by zjednoczony w obliczu pitrzcych si przed nim trudnoci8. Na kilku
kolejnych spotkaniach Komisji Midzypartyjnej dyskutowano na temat wsplnej akcji wyborczej.
Do porozumienia jednake nie doszo: Polska Partia Robotnicza, Polaka Partia Socjalistyczna,
Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne wypowiedziay si za blokiem. Natomiast
Polskie Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Pracy powoujc si na decyzj wadz centralnych
odmwiy udziau w dyskusji9.
Po podjciu decyzji o przesuniciu terminu wyborw, partie polityczne rozpoczy
przygotowania do referendum. Dnia 15 maja 1946 roku na posiedzeniu Wojewdzkiej Rady
Narodowej w Rzeszowie wybrano Okrgow Komisj Gosowania Ludowego. Na wniosek
przedstawiciela Stronnictwa Demokratycznego Juliana Brzuchowskiego przewodniczcym Komisji
zosta Antoni Niemiec (SL), za jego zastpc Zygmunt Grygiel (PPR). Na czonkw Komisji
powoano: Jzefa Germana (PPS), Jana Huczko (PPR), Antoniego Ilgner (SD), a na ich zastpcw
Klementyn Grodzick (PPS), Marcina Misika (SD) i Jana Kubiczke (SL). Okrgowa Komisja
Gosowania Ludowego miaa nadzorowa referendum na terenie caego wojewdztwa. W tym celu
powoa miaa komisje obwodowe. Na tym posiedzeniu upowaniono rwnie Prezydium
Wojewdzkiej Rady Narodowej do wysania dziesiciu radnych na kurs instruktorw i inspektorw
Generalnego Komisarza Gosowania Ludowego10.
Dnia 19 maja 1946 roku odbyo si nadzwyczajne zebranie czonkw Powiatowego
5
A. Czubiski, op. cit., s.162-163; E. Olszewski, Pocztki wadzy ludowej na Rzeszowszczynie 1944-1947, Lublin
1974, s. 225.
6
Nasza postawa wobec referendum, [w:] Stronnictwo Demokratyczne w Polsce Ludowej. Wybr dokumentw
z lat 1944-1949, cz. I, Warszawa 1968, s. 90-91.
7
A. Daszkiewicz, Midzypartyjne, s. 160.
8
APRz, WRN w Rzeszowie, sygn. 10, k. 116.
9
E. Olszewski, op. cit., s.222-223.
10
APRz, WRN w Rzeszowie, sygn. 10, k. 142.
Historic@ 98
Komitetu Stronnictwa Demokratycznego w Rzeszowie. W trakcie spotkania podjto dyskusje na

temat referendum. Wynikiem tej debaty byy decyzje dotyczce koordynacji dziaa zwizanych
z gosowaniem ludowym11.
Kwesti stosunku poszczeglnych partii do pyta referendum podniesiono 22 maja 1946
roku na posiedzeniu Wojewdzkiej Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Demokratycznych.
Stronnictwo Demokratyczne wsplnie z Polsk Parti Robotnicz, Polsk Parti Socjalistyczn
i Stronnictwem Ludowym opowiedziay si za gosowaniem trzy razy tak. Przedstawiciele
Polskiego Stronnictwa Ludowego, powoujc na decyzj wadz centralnych, owiadczyli i bd
gosowa w pierwszym pytaniu na nie, co si tyczy Stronnictwa Pracy, to nie zajo ono w tej
kwestii jednoznacznego stanowiska12.
W maju 1946 roku w dalszym cigu przeprowadzano prace organizacyjne zwizane
z referendum. Podzielono powiaty na obwody i przygotowano obsad komisji obwodowych13.
W Rzeszowie powoano dwanacie Obwodowych Komisji Gosowania Ludowego14. Powiatowy
Komitet Stronnictwa Demokratycznego w Rzeszowie skierowa dwunastu swych czonkw do
pracy w tych komisjach. Statystycznie wic jeden czonek Stronnictwa przypada na jedn
komisj15. Jednak aden z aktywistw rzeszowskiego Stronnictwa Demokratycznego nie piastowa
funkcji przewodniczcego lub zastpcy przewodniczcego w tych komisjach. Pod tym wzgldem
wic aktywno rzeszowskiego Powiatowego Komitetu Stronnictwa Demokratycznego wypada
do sabo zarwno na tle innych partii jak i pozostaych instancji Stronnictwa z terenu
wojewdztwa16.
Kampani propagandow partii bloku w Rzeszowie rozpocz wiec publiczny
i demonstracja zorganizowane 4 kwietnia 1946 roku. Na wiecu przemawiali przedstawiciele
Stronnictwa Demokratycznego, Polskiej Partii Robotniczej, Polskiej Partii Socjalistycznej
i Stronnictwa Ludowego. W rezolucji podjtej w imieniu mas pracujcych wojewdztwa
rzeszowskiego udzielono poparcia dla polityki rzdu oraz potpiono rozbijaczy jednoci narodu
polskiego. W maju partie bloku obniyy sw zewntrzn aktywno. Skoncentroway si natomiast
na pracach wewntrzpartyjnych i akcji uwiadamiajcej w wasnych czonkw17. Czerwiec
wszystkie partie polityczne powiciy na propagandzie zwizanej z pytaniami referendum. Partie
blokowe zajmoway si ponadto zorganizowaniem gosowania. Dlatego te Stronnictwo
Demokratyczne, Polska Partia Robotnicza, Polska Partia Socjalistyczna i Stronnictwo Ludowe
zaangaoway do dziaalnoci zwizanej z referendum wikszo swoich aktywistw. W skali
caego wojewdztwa Stronnictwo Demokratyczne zmobilizowao 15 grup propagandowych i 68
brygad agitacyjnych liczcych cznie 196 osb, Polska Partia Robotnicza 62 grupy agitacyjne i 11
brygad agitacyjnych (300 osb), Polska Partia Socjalistyczna 218 takich grup (285 osb). Co si
11
APRz, PK SD w Rzeszowie, sygn. 1, k. 3.
12
A. Daszkiewicz, Midzypartyjne, s. 162.
13
Idem, Partie , s. 238-239.
14
J. Borowiec, Referendum Ludowe 1946, [w:] Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszw 2004, s.527.
15
J. Winsch, J. Winsch, Stronnictwo Demokratyczne w wojewdztwie rzeszowskim w latach 1944-1975, Warszawa
1981, s. 24.
16
W Obwodowych Komisjach Gosowania Ludowego powiatu rzeszowskiego, poszczeglne partie miay nastpujc
liczb przewodniczcych: PPR - 69, PPS - 7, SD - 0, SL - 36, PSL - 5, SP - 0, bezpartyjni - 8 oraz zastpcw
przewodniczcych: PPR - 40, PPS - 8, SD - 0, SL - 44, PSL - 5, SP - 0, bezpartyjni - 30.
W Komisjach Obwodowych poszczeglnych powiatw Rzeszowszczyzny liczba przewodniczcych z ramienia
Stronnictwa Demokratycznego przedstawia si nastpujco: Brzozw - 0, Dbica - 0, Gorlice - 4, Jaso-1, Krosno -
0, Kolbuszowa - 0, Lesko - 0, Mielec - 0, Nisko - 0, Przemyl - 6, Przeworsk - 1, Rzeszw - 0, Sanok - 2,
Tarnobrzeg - 0, Jarosaw - brak danych, Lubaczw - brak danych, acut- brak danych, natomiast liczba zastpcw
przewodniczcych: Brzozw - 0, Dbica - 0, Gorlice - 1, Jaso-0, Krosno - 0, Kolbuszowa - 0, Lesko - 0, Mielec - 0,
Nisko - 0, Przemyl - 2, Przeworsk - 4, Rzeszw - 0, Sanok - 2, Tarnobrzeg - 0, Jarosaw - brak danych, Lubaczw -
brak danych, acut- brak danych (E. Olszewski, op. cit., s. 229).
17
A. Daszkiewicz, Partie , s. 236-237.
Historic@ 99
tyczy za Stronnictwa Ludowego, to nie tworzyo ono wasnych grup, jego czonkowie prowadzili
akcj propagandow pojedynczo lub w ramach grup midzypartyjnych. Grupy te zorganizoway
700 zebra i 1170 wiecw. Ze wzgldu na brak materiau rdowego nie mona jednak okreli
w jakim procent aktywistw w grupach propagandowych i brygadach agitacyjnych stanowili
czonkowie Powiatowego Komitetu Stronnictwa Demokratycznego w Rzeszowie18.
Dnia 30 czerwca 1946 roku odbyo si w caej Polsce gosowanie ludowe. Frekwencja
uprawnionych do gosowania bya dua. W skali wojewdztwa procent ten wynis 87,8.
Propaganda wszystkich partii politycznych, wadz i czci podziemia na rzecz masowego
gosowania przyniosa wic pozytywne skutki. Oficjalne wyniki gosowania w wojewdztwie
rzeszowskim byy nastpujce: tak na pierwsze pytanie 62,5 %, tak na drugie pytanie 70,9
%, tak na trzecie pytanie 86,0 %. Jednoznaczne mona stwierdzi, e wyniki referendum
zostay sfaszowane. Tez t potwierdza konfrontacja wynikw podanych przez Polskie Stronnictwo
Ludowe z zawartymi w tzw. Archiwum Bieruta. S one bardzo zblione do siebie, dziki czemu
mona uzna je za najbardziej prawdopodobne19.
Tab. Zestawienie wynikw referendum ludowego z czerwca 1946 roku w wojewdztwie

rzeszowskim.
PYTANIE WYNIKI REFERENDUM WEDUG DANYCH WYNIKI REFERENDUM WEDUG DANYCH Z TZW.
PSL ARCHIWUM BIERUTA
I TAK 13,3 % TAK 13,6 %
II TAK 30,7 % TAK 26,6 %
III TAK 64,2 % TAK 63,8 %
rdo: A. Daszkiewicz, Referendum i wybory w wojewdztwie rzeszowskim w latach 1946
1947, Rzeszw 2000, s. 38-40.
W Rzeszowie frekwencja wyniosa 84 %. Rzeczywiste wyniki wyborw z dwunastu

utworzonych w miecie obwodw przedstawiay si nastpujco: na pytanie pierwsze tak
odpowiedziao 21,1 %, nie 78,9 %, na pytanie drugie tak 27,7 %, nie 72,1 %, a na
pytanie trzecie tak 63,6 %, nie 33,4 %20.
Tak wic spoeczestwo Rzeszowa jaki i caego wojewdztwa nie zaakceptowao dwch
pierwszych pyta referendum. Okazao si, e bardzo duy wpyw na mieszkacw
Rzeszowszczyzny miao zarwno Polskie Stronnictwo Ludowe jak i podziemie (co uwidocznio si
w sposobie gosowania na drugie i trzecie pytanie). Partie bloku, w tym Stronnictwo
Demokratyczne odniosy natomiast klsk, ktr zniwelowano faszerstwem21.
Podsumowujc rzeszowska organizacja Stronnictwa Demokratycznego aktywnie
uczestniczya w pracach zwizanych z referendum ludowym, prowadzia intensywn propagand na
rzecz wsplnego programu tzw. partii postpowych. Aktywici Stronnictwa prowadzili akcje
polityczno propagandow na rzecz powszechnego udziau w gosowaniu, organizowali wiece
i zebrania, na ktrych wygaszali referaty podkrelajc zasugi Tymczasowego Rzdu Jednoci
Narodowej oraz przekonujc o susznoci i koniecznoci pozytywnych odpowiedzi na pytania
referendum. Dziaalnoci sw objli z jednej strony wasnych czonkw, z drugiej za rodowiska
bezpartyjne znajdujce si w krgu oddziaywania Stronnictwa. W szczeglnoci wane dla bloku
byy wpywy Stronnictwa Demokratycznego wrd inteligencji. Rzeszowski Powiatowy Komitet
Stronnictwa Demokratycznego wyrni si w akcji zwizanej z referendum, cho kilka innych
instancji Stronnictwa z terenu wojewdztwa byo w niektrych aspektach kampanii bardziej
18
Ibidem, s. 230-231; A. Daszkiewicz, Referendum i wybory , s. 31-32; J. Winsch, J. Winsch, op. cit., s. 24-25.
19
A. Daszkiewicz, Referendum i wybory, s. 38-40.
20
J. Borowiec, Referendum, s. 527.
21
A. Daszkiewicz, Referendum i wybory, s. 40.
Historic@ 100
aktywne22. Niestety faszerstwo jakiego dopuci si blok polityczny, do ktrego naleao

Stronnictwo Demokratyczne, byo hab na jego honorze, niweczc wszystkie jego osignicia.
22
J. Winsch, J. Winsch, op. cit., s. 24-25.
Historic@ 101
A k c j a W I S A w p o l s k i e j
historiografii krajowej
Krzysztof Bor tnik
Historic@ 102
Akcja WISA w polskiej historiografii krajowej
Problematyka akcji Wisa w polskiej historiografii stanowia ju przedmiot publikacji

naukowych1. Celem niniejszych rozwaa bdzie zatem, dokonane na okoliczno 60. rocznicy
operacji, podsumowanie aktualnego stanu wiedzy w powyszej dziedzinie, zaprezentowanie
gwnych punktw spornych w pracach historykw, a take uzupenienie i korekta wczeniejszych
ustale wasnych2. Szczegln uwag postanowiono skupi przy tym na okresie sprzed 1989 r.,
ktry dotychczas w mniejszym stopniu absorbowa zainteresowanie badaczy. Pominito natomiast
historiografi emigracyjn, gdy mimo oddziaywania polskich rodowisk zagranicznych
(zwaszcza Kultury) na badaczy w kraju do przeomu 1989 r. nie wydaa ona znaczcych prac
na temat akcji Wisa, za po tej cezurze rozgraniczenie midzy historiografi krajow
a emigracyjn ulego na tym polu zatarciu. Dlatego te opublikowane na amach paryskich
Zeszytw Historycznych prace Tadeusza Andrzeja Olszaskiego czy Aldony Chojnowskiej
zdecydowano si zaliczy w poczet dokona historiografii krajowej3.
Dobr materiau badawczego przeprowadzono w oparciu o kryterium zaproponowane
w 2003 r. przez Andrzeja Leona Sow, a mianowicie, i do polskiej historiografii stosunkw
polsko-ukraiskich nale wszystkie oryginalne (a nie tumaczone) prace opublikowane w jzyku
polskim, odpowiadajce formalnym kryteriom naukowym4. Pozwala to na wybrnicie z kopotliwej
sytuacji, w jakiej badacza niniejszej problematyki stawia, skdind pozytywne, zjawisko zacierania
si na niektrych odcinkach etnicznych granic historiograficznych.
Akcja Wisa w historiografii peerelowskiej
Badania nad akcj Wisa i jej nastpstwami rozpoczy si w Polsce z blisko

dziesicioletnim opnieniem5. Jeszcze w pocztkach 1947 r. akcja osiedlecza na Ziemiach
Odzyskanych stanowia przedmiot bada i artykuw naukowych6. Stan ten by wwczas nie tylko
tolerowany, ale wrcz spotyka si z przychylnoci ze strony wadz. Realizowane przemieszczenia
ludnociowe wymagay bowiem zaangaowania fachowcw, ktrych zadaniem byo agodzenie
ujemnych skutkw przesiedle oraz prognozowanie ich spoecznych nastpstw. Funkcj tak
1
Zob. m.in.: W. Bonus i a k, Ewakuacja i przesiedlenia Ukraicw w polskiej historiografii, [w:] Polska Niemcy
Ukraina w Europie. Model dla euroregionw rodkowowschodniej Europy, red. i dem , Rzeszw 1999; ..
, , 2002, nr 3; A.L.
Sow a, Akcja Wisa w polskiej historiografii aktualne problemy badawcze, [w:] Akcja Wisa, red. J.
Pi s ul i s ki, Warszawa 2003; K. Bo rt ni k, Akcja Wisa na tle bada ukrainoznawczych w polskiej historiografii
powojennej zarys problematyki, Biuletyn Ukrainoznawczy (dalej: BU) 2005, nr 11.
2
Por.: K. Bo rt ni k, op. cit., s. 127-179.
3
J. ukas z w (T.A. Ol s z as ki), Walki polsko-ukraiskie 1943-1947, Zeszyty Historyczne (dalej: ZH) 1989,
nr 90; A. Choj nows ka , Operacja Wisa (przesiedlenie ludnoci ukraiskiej na ziemie zachodnie i pnocne
w 1947 r.), ZH 1992, nr 102. Wicej na temat ujcia akcji Wisa w polskiej historiografii emigracyjnej, zob.: M.
l i wa, Stosunki polsko-ukraiskie w powojennej publicystyce i historiografii emigracyjnej, [w:] Polska i Ukraina
po II wojnie wiatowej, red. W. Bonus i a k, Rzeszw 1998, s. 270-272.
4
A. L. S owa, op. cit., s. 12-13. Zastrzec wypada, i w przypadku kilku publikacji zdecydowano si odej od
cisego przestrzegania kryterium naukowoci, bowiem ze wzgldu na ich znaczenie dla omawianej problematyki
nie byo moliwe pominicie tyche w niniejszym tekcie. Jako e w zwizku z 60. rocznic akcji Wisa w roku
biecym nastpio oywienie zainteresowania niniejszym zagadnieniem, uwzgldniono take kilka pozycji,
pozostajcych aktualnie w toku procesu wydawniczego. Wskazano przy tym planowane miejsca ich publikacji.
5
A. L. S owa, op. cit., s. 13-14; .. , op. cit., s. 84; E. M i chn a, Stan bada socjologicznych nad
spoecznoci emkowsk w Polsce, [w:] emkowie i emkoznawstwo w Polsce, red. A.A. Zi b a, Krakw 1997, s.
258; T. Fi l i pkows ki, Stan bada nad dziejami spoecznymi i gospodarczymi Warmii i Mazur w 30-leciu PRL,
Komunikaty Mazursko-Warmiskie (dalej: KMW) 1975, nr 4, s. 510-511.
6
Zob. m.in.: M. Ol echnowi cz, Akcja zaludnienia Ziem Zachodnich, Przegld Zachodni (dalej: PZ) 1947, nr 3.
Wiksz iloci publikacji z tego okresu, zob.: A. Kwi l eck i, Socjologia a procesy spoeczne na Ziemiach
Zachodnich 1945-1970, Przegld Zachodniopomorski 1972, z. 2, s. 63; M. Wal ent ynowi c z, A. W dz ki,
Bibliografia zawartoci Przegldu Zachodniego 1945-1955, Pozna 1957, s. 31-32, 56.
Historic@ 103
speniali m.in. naukowcy, zwizani z Rad Naukow dla Zagadnie Ziem Odzyskanych, Biurem
Studiw Osadniczo-Przesiedleczych oraz Instytutem Zachodnim w Poznaniu7. Sytuacja ta od
wiosny 1947 r. ulega jednak zmianie8. Wwczas to bowiem przymusowemu przesiedleniu na
ziemie zachodnie i pnocne poddano blisko stupidziesiciotysiczn grup ludnoci ukraiskiej,
zamieszkujc dotd poudniowo-wschodnie wojewdztwa kraju9.
Jako uzasadnienie dla tego zabiegu podano konieczno zlikwidowania bazy
zaopatrzeniowej dla Ukraiskiej Powstaczej Armii (UPA) i zakamuflowanych struktur Organizacji
Ukraiskich Nacjonalistw (OUN). Operacja odbywaa si przy silnym wsparciu aparatu
propagandowego, demonizujcego w oczach polskiej opinii publicznej poczynania UPA, a tym
samym usprawiedliwiajcego sankcje zastosowane wobec caej spoecznoci ukraiskiej10. Jednak
w latach nastpnych poruszanie problematyki ukraiskiej przestao by dla wadz wygodne.
Nawet wzmiankowana propaganda ulega wyciszeniu, zapewne nie tylko na skutek wyganicia
polsko-ukraiskiego konfliktu zbrojnego, ale take z uwagi na stworzenie dogodnej atmosfery dla
asymilacji rozproszonej ludnoci.
Jednake nie tylko te uwarunkowania wpyny wwczas na wstrzymanie bada naukowych
nad problematyk akcji Wisa. w dobie nasilajcej si stalinizacji od historiografii oczekiwano
legitymizacji adu, jaki po II wojnie wiatowej uksztatowa si w Europie rodkowo-Wschodniej.
Wadza, ktra w wyniku centralizacji instytucji naukowych uzyskaa daleko idc kontrol nad
7
K. Ke rs t en, Ludzie na drogach. O przesiedleniach ludnoci w Polsce 1939-1948, Res Publica 1987, nr 4, s. 60;
eadem, Plany i organizacja migracji ludnoci rolniczej na Ziemie Zachodnie w 1945 r., Kwartalnik Historyczny
(dalej: KH) 1960, nr 3, s. 695; A. Kwi l eck i, Problematyka i znacznie bada socjologicznych nad Ziemiami
Zachodnimi, [w:] Ziemie Zachodnie w polskiej literaturze socjologicznej. Wybr tekstw, red. idem, Pozna 1970, s.
10-12; idem, Socjologia a procesy spoeczne na Ziemiach Zachodnich..., s. 62-63. Zob. te: L. Gl uc k, Rada
Naukowa dla Zagadnie Ziem Odzyskanych (1945-1948), KH 1979, nr 3, s. 643-685; M. Pol l ak, Instytut
Zachodni. Powstanie i rozwj organizacyjny, PZ 1955, nr 3-4, s. 469-486; M. S uchock i, Rola Instytutu
Zachodniego w zagospodarowaniu Ziem Zachodnich, PZ 1960, nr 1, s. 3-14; idem, Rola i miejsce Instytutu
Zachodniego w rozwoju nauki polskiej, PZ 1974, nr 1, s. 208-218.
8
Jak ustali Andrzej Kwi l e cki, prace badawcze nad tym obszarem, przerwane u progu lat 50., wznowiono dopiero
od 1956 r. Wwczas te przystpiono do publikacji czci ustale, bdcych jeszcze owocem bada z poprzedniej
dekady zob. A. Kwi l e cki, Problematyka i znacznie..., s. 12. Znamienne, i jeszcze w publikacjach z 1957 r.
omawiajcych zagadnienia ludnociowe na Ziemiach Odzyskanych nie wspominano ani o osadnictwie
przymusowym, ani nawet o spoecznoci ukraiskiej. Problem ten zosta zasygnalizowany dopiero w latach
nastpnych m.in. w pracach Wadysawa Wach a i Zygmunta Dul cz ews ki e g o por. m.in.: Odbudowa Ziem
Odzyskanych (1946-1955), red. K. Pi wa rs ki, S. Zaj a chows k a, Pozna 1957; W. Wach, Z zagadnie
ludnociowych wojewdztwa olsztyskiego, KMW 1958, nr 2, s. 155, 161; Z. Dul cz ews k i, Problematyka bada
socjograficznych na Ziemiach Zachodnich, PZ 1959, nr 1, s. 18.
9
Celem uproszczenia w artykule niniejszym przesiedlecw z akcji Wisa okrela bdzie si jako ludno
ukraisk. Nie uznano za stosowne jak to czynili niektrzy badacze oddzielnie wzmiankowa rwnie
emkw, gdy objto ich operacj jako Ukraicw. Zaznaczy te trzeba, i pewien odsetek przesiedlonych
stanowiy rwnie osoby narodowoci polskiej. Byy wrd nich tzw. elementy niepewne, ale przede wszystkim
czonkowie polsko-ukraiskich rodzin mieszanych. Wedug danych z lipca 1946 r. rodzin takich pozostao w Polsce
5.638 (zob.: Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraicw z Polski do USRR 1944-1946, t. II, oprac. E.
Mi s i o, Warszawa 1999, s. 358-360). Wrd przesiedlonych w niewielkim promilu znaleli si take Romowie,
Biaorusini i Litwini zob. T. S krz ys ki , Akcja Wisa w wietle akt Ludowego Wojska Polskiego, Czasy
Nowoytne 2001, t. X, s. 170.
10
R. Droz d, Polityka narodowociowa wadz polskich wobec Ukraicw w Polsce Ludowej, [w:] Ukraina-Polska.
Kultura. Wartoci. Zmagania duchowe, Koszalin 1999, s. 137. Szerzej na ten temat, zob. m.in.: M. Km i t a,
Propaganda antyukraiska i ksztatowanie negatywnego stereotypu Ukraica w czasach PRL, [w:] Problemy
Ukraicw w Polsce po wysiedleczej akcji Wisa 1947 r., red. W. M okry, Krakw 1997, s. 59-61; M.
Dut ki ewi cz, Ksztatowanie opinii o Ukraicach w czasach PRL-u, [w:] IV Midzynarodowe Sympozjum Polsko-
Ukraiskie, Gliwice 2001, s. 6-8; M. Za j cz kows k i, Propagandowe uzasadnienie akcji Wisa w wczesnej
prasie polskiej, [w:] Akcja Wisa, red. J. Pi s ul i s k i, Warszawa 2003, s. 177-186; P. S em kw, Rok 1947
w stosunkach polsko-ukraiskich na amach onierza Polskiego, [w:] Ukraicy w najnowszych dziejach Polski
(1918-1989), t. II: Akcja Wisa, red. R. Droz d, Warszawa 2005, s. 73-81.
Historic@ 104
poczynaniami historykw, nie dopuszczaa do zgbiania zagadnie w jakikolwiek sposb ad ten

negujcych (zwaszcza jeli miay one zwizek z histori Zwizku Radzieckiego lub polityk
polskich komunistw)11. A do takich wanie tematw naleay stosunki polsko-ukraiskie w latach
40. XX w. Idea suwerennego pastwa ukraiskiego, o ktre walczya UPA, adn miar nie dawaa
bowiem pogodzi si z istnieniem zalenej od Moskwy Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej (USRR). Dodatkowo jeszcze rozwizanie kwestii ukraiskiej w Polsce miao cisy
zwizek ze stalinowskim aparatem represji.
Na zmian tego stanu wpyn dopiero Polski Padziernik, chocia pierwsze symptomy
zagodzenia polityki wobec ludnoci ukraiskiej w kraju zaobserwowa mona ju we wczesnych
latach 50. Znalazy one swj wyraz w tajnej uchwale Biura Politycznego Komitetu Centralnego
Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej z kwietnia 1952 r.12, w nastpstwie ktrej jeszcze w tym
samym roku w wybranych szkoach wprowadzono nauk jzyka ukraiskiego, za pod koniec 1953
r., na Uniwersytecie Warszawskim rozpocza sw dziaalno Katedra Filologii Ukraiskiej13.
Przyczyn tego zagodzenia naley si dopatrywa zarwno w problemach, jakie wyniky w zwizku
ze sab adaptacj ludnoci ukraiskiej na nowych terenach, fiaskiem polityki asymilacyjnej oraz
ruchem w kierunku powrotw na dawne miejsca zamieszkania14, jak i w czynnikach zewntrznych
przede wszystkim w pewnym zainteresowaniu problemem ze strony ZSRR oraz w dziaalnoci
Podkomisji do Zapobiegania Dyskryminacji i Ochrony Mniejszoci przy Komisji Praw Czowieka
Organizacji Narodw Zjednoczonych15. Zasadnicze zmiany przyniosa jednak dopiero polityczna
odwil. Wyranym ich sygnaem byo utworzenie w czerwcu 1956 r. Ukraiskiego Towarzystwa
Spoeczno-Kulturalnego (UTSK)16, czemu towarzyszyy wystpienia, a nawet publikacje prasowe,
utrzymane w duchu rewizjonistycznym17.
Z wydarzeniami tymi korespondoway rwnie zmiany w polskiej historiografii.
rodowiska naukowe ju od roku 1955 coraz wyraniej demonstroway niech wzgldem
panujcych stosunkw18. Znalaza ona swj wyraz take podczas Walnego Zgromadzenia Polskiego
Towarzystwa Historycznego w 1956 r., a przede wszystkim dwa lata pniej na VIII Powszechnym
Zjedzie Historykw Polskich w Krakowie, gdzie z ostr krytyk spotkay si dotychczasowe
warunki pracy historykw. Wskazano rwnie na niektre praktyki falsyfikatorskie, jakie w latach
50. miay miejsce w nauce polskiej19. Sygnay te przyspieszyy reorientacj dotychczasowej
11
A.F. Grabs k i, Zarys historii historiografii polskiej, Pozna 2000, s. 199-213; P. Wand yc z, Polska, prze. M.
Fi l i powi cz, [w:] Historiografia krajw Europy rodkowo-Wschodniej, red. J. K ocz ows k i, P. Kra s, Lublin
1997, s. 34-38; J. K ocz ows ki, Europa rodkowowschodnia w historiografii krajw regionu, Lublin 1993, s. 29.
12
Tre uchway, zob.: R. Droz d, I. Ha a gi da, Ukraicy w Polsce 1944-1989. Walka o tosamo (dokumenty
i materiay), Warszawa 1999, s. 65-68.
13
I. Ha a gi da, Ukraicy na zachodnich i pnocnych ziemiach Polski 1947-1957, Warszawa 2000, s. 97; L. Ol ej ni k,
Polityka narodowociowa Polski w latach 1944-1960, d 2003, s. 322; A. Korz eni ews k a, Nauczanie jzyka
ukraiskiego w Polsce. Uwarunkowania prawne, BU 2005, nr 11, s. 50; A. Bi a o, P wieku Katedry Filologii
Ukraiskiej Uniwersytetu Warszawskiego, BU 2003, nr 9, s. 179.
14
I. Ha a gi da, op. cit., s. 82-85; L. Ol ej ni k, op. cit., s. 316; I. C epend a, Polityka wadz PRL wobec ukraiskiej
mniejszoci narodowej w latach 1944-1989, Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze (dalej: WZU) 2002, nr 13-
14, s. 142.
15
J. B ycz ko ws ki, Mniejszoci narodowe w Europie 1945-1974 (wybrane zagadnienia), Opole 1976, s. 60-61; G.
J anus z, Prawa mniejszoci narodowych. Standardy europejskie, Warszawa 1995, s. 27-28; G. J anus z, P. Baj d a,
Prawa mniejszoci narodowych. Standardy europejskie, Warszawa 2000, s. 33.
16
A. S er edni cki, Ukraiskie Towarzystwo Spoeczno-Kulturalne, Warszawa 1976, s. 6-11; R. Droz d, Polityka
narodowociowa wadz polskich wobec Ukraicw w Polsce Ludowej, [w:] Ukraina-Polska. Kultura. Wartoci.
Zmagania duchowe, Koszalin 1999, s. 139-140.
17
W. M okr y, Polacy-Ukraicy. Dzi-wczoraj-jutro, Warszawa 1986, s. 24-25. R. Droz d, Polityka wadz wobec
ludnoci ukraiskiej w Polsce w latach 1944-1989, Warszawa 2001, s. 128-130.
18
B. Fi j a kows k a, Polityka i twrcy (1948-1959), Warszawa 1985, s. 344-351.
19
T. epko ws ki, Zjazdy Powszechne Historykw Polskich i ich rola w rozwoju polskiej historiografii, [w:] Polskie
Towarzystwo Historyczne 1886-1986. Zbir studiw i materiaw, red. S.K. Kucz y s k i, Wrocaw-Warszawa-
Historic@ 105
polityki, wadza bowiem jak zauwaa Andrzej F. Grabski nie zamierzaa zrezygnowa
z domagania si od historii legitymowania panujcego systemu, jednak pocza sobie coraz lepiej
zdawa spraw z tego, e moe ona zosta w tym celu wykorzystana pod warunkiem, e stanie si
histori bardziej ni dotychczas wiarygodn dla spoeczestwa. Wymagao to rozlunienia
krpujcego nauk historyczn ideologicznego gorsetu, odrzucenia niedawnego schematycznego
pogldu na polsk przeszo, dopuszczenia do dyskusji nad sprawami, ktre dotychczas
przemilczano lub dezinterpretowano20. Do takich za naleaa rwnie problematyka stosunkw
polsko-ukraiskich w latach 40. XX w., w tym te akcji Wisa.
Wyrni mona tutaj dwa nurty, uksztatowane na tle przemian popadziernikowych, ktre
w oficjalnej historiografii krajowej dominoway a do przeomu 1989 r. Na pierwszy z nich,
zapocztkowany w 1958 r. przez Ignacego Bluma, skaday si przede wszystkim prace historykw
wojskowoci: Mieczysawa Juchniewicza, Jana Czapli, Stanisawa Rzepskiego, Edwarda
Lenika, Henryka Dominiczaka, Wiesawa Szoty, Antoniego Szczeniaka, Adolfa Stachuli
i innych21. Koncentroway si one niemal wycznie na aspektach militarnych akcji Wisa. Drugi
nurt, skupiajcy si na problematyce przesiedle, bd te czciej jeszcze na ich skutkach, wzi
swj pocztek od bada socjologicznych nad procesami osadniczymi i migracyjnymi na Ziemiach
Odzyskanych, ktre na przeomie lat 50. i 60. podjli Zygmunt Dulczewski, Andrzej Kwilecki,
Bohdan Wilamowski i Jzef Mucha, a nastpnie by kontynuowany przez innych badaczy
gwnie historykw i socjologw, m.in. Krystyn Kersten, Mieczysawa Winnickiego, Patrycego
Dziurzyskiego, Janusza Jaworowskiego, Stanisawa yromskiego, Genowef
ukasiewicz, Henryka Jadama, Franciszka Kusiaka i Kazimierza Pudo22.
Krakw 1990, s. 27-28; A.F. Gr abs ki, op. cit., s. 213-214.
20
A.F. Grabs k i, op. cit., s. 214.
21
I. Bl um, Udzia Wojska Polskiego w walce o utrwalenie wadzy ludowej. Walki z bandami UPA, Wojskowy
Przegld Historyczny (dalej: WPH) 1959, nr 1; idem, Z dziejw Wojska Polskiego w latach 1944-1948, Warszawa
1960; J. Ge rha rd, Dalsze szczegy walk z bandami UPA i WiN na poudniowo-wschodnim obszarze Polski,
WPH 1959, nr 4; M. J uchni ewi c z, Udzia 7 uyckiej Dywizji Piechoty w akcji Wisa, WPH 1962, nr 4; J.
Cz apl a, Walka z OUN-UPA w latach 1944-1947 (kure eleniaka) [w:] Z walk przeciwko zbrojnemu podziemiu
1944-1947, red. M. Turl ej s k a, Warszawa 1966; W. Sz ot a, Dziaania jednostek ludowego Wojska Polskiego
przeciwko zbrojnemu podziemiu, [w:] 1944-1947. w walce o utrwalenie wadzy ludowej w Polsce, red. W. Gr a, R.
Hal ab a, Warszawa 1967; S. R z eps ki, Udzia 8 Dywizji Piechoty w walce z bandami UPA w latach 1945-1947,
WPH 1969, nr 2; E. Len i k, Zaoenia polityczno-wojskowe Grupy Operacyjnej Wisa, Zeszyty Naukowe
Wojskowej Akademii Politycznej (dalej: ZN WAP) 1971, nr 69; H. Dom i ni cz a k, Wojska Ochrony Pogranicza
1945-1948, Warszawa 1971; A. S z cz e ni a k, W. S zot a, Droga do nikd. Dziaalno Organizacji Ukraiskich
Nacjonalistw i jej likwidacja w Polsce, Warszawa 1973; A. St achul a, Udzia oddziaw 6 Dywizji Piechoty
w operacji Wisa, ZN WAP 1978, nr 96; idem, Szsta Pomorska. Z dziejw Szstej Pomorskiej Dywizji
Piechoty 1944-1948, Warszawa 1981; A. S z cz e ni a k, Walka przeciw ukraiskiemu nacjonalistycznemu podziemiu
w Polsce, [w:] O utrwalenie wadzy ludowej w Polsce 1944-1948, red. W. Gra, R. Hal ab a, Warszawa 1982; M.
J awors k i, Korpus Bezpieczestwa Wewntrznego w walce z podziemiem zbrojnym w latach 1945-1965, [w:]
ibidem; idem, Korpus Bezpieczestwa Wewntrznego 1945-1965, Warszawa 1984; J. Poks i s k i, Dziaalno
jednostek Pomorskiego Okrgu Wojskowego w grupie operacyjnej Wisa, [w:] Wyzwolenie Pomorza Zachodniego
w ramach zimowej ofensywy Armii Czerwonej i Ludowego Wojska Polskiego, red. T. P aneck i, Bydgoszcz 1985; F.
Si kors ki, Kabewiacy w akcji Wisa, Warszawa 1989.
22
Zob. m.in.: Z. Dul cz ews k i, Problematyka bada socjograficznych na Ziemiach Zachodnich, PZ 1959, nr 1;
idem, Socjologiczne aspekty migracji ludnoci na Pomorzu Zachodnim, [w:] Przeobraenia spoeczne na Pomorzu
Zachodnim w latach 1945-1947, red. idem, Pozna 1964; A. Kwi l e cki, Grupa emkw na Ziemiach Zachodnich
(szkic socjograficzny), [w:] Tworzenie si nowego spoeczestwa na Ziemiach Zachodnich w latach 1945-1948, red.
Z. Dul cz ews k i, Pozna 1961; idem, emkowie. Zagadnienia migracji i asymilacji, Wrocaw 1974; B.
Wi l am ows ki, J. M ucha, Osadnictwo wiejskie w wojewdztwie olsztyskim po roku 1945, KMW 1961, nr 2; K.
Kers t e n, Osadnictwo polskie na Pomorzu Zachodnim w latach 1945-1947, [w:] Przeobraenia spoeczne na
Pomorzu Zachodnim...; M. Wi nni cki, Osadnictwo ludnoci ukraiskiej w wojewdztwie olsztyskim, Olsztyn
1965; P. Dz i urz y s k i, Akcja przesiedlecza wojewdztwa rzeszowskiego na majtki ZO w latach 1946-1948,
Rocznik Wojewdztwa Rzeszowskiego 1966/67, nr 9; idem, Osadnictwo grupowe w majtkach woj. olsztyskiego
w latach 1945-1948, KMW 1968, nr 1; B. Wi l am ows ki, J. J aworows k i, Koncepcje w zakresie osadnictwa
Historic@ 106
Nurt trzeci, ktry uywajc terminologii zaproponowanej niegdy przez Grzegorza

Motyk23 okreli mona jako rewizjonistyczny na szersz skal pojawi si dopiero w latach
80. i w znacznej mierze wiza si z publicystyk historyczn funkcjonujc w drugim obiegu
wydawniczym24. Wymieni naley tu przede wszystkim prace Bohdana Skaradziskiego,
Mariana Leskowskiego i Wodzimierza Mokrego, a take referat Wok akcji Wisa Tadeusza
Andrzeja Olszaskiego, wygoszony w 1987 r. podczas dzkiego sympozjum: Litwini,
Biaorusini, Ukraicy, Polacy przesanki pojednania25. Wartym uwzgldnienia jest rwnie
rodowisko modych historykw skupione wok pisma studentw ukraiskich w Polsce
Zustriczi, z ktrego wywodz si m.in. mocno zwizani z nurtem rewizjonistycznym Bohdan
Huk i Mirosaw Czech.
Pewn specyfik historiografii peerelowskiej bya te znaczna ilo prac nie wydanych,
zachowanych w maszynopisach. Pozostaway one co prawda niedostpne dla szerszego grona
zainteresowanych, tym niemniej z zawartych w nich ustale, tak w czasach PRL, jak i pniejszych
chtnie korzystali inni historycy, zajmujcy si operacj26. Materia ten wymaga szerszego
przebadania w przyszoci.
Zauway naley, e w polskiej historiografii oficjalnej przed 1989 r. akcja Wisa
znacznie czciej ujmowana bya wycznie w aspekcie wojskowym, jako operacja militarna
skierowana przeciwko ukraiskiej partyzantce. Akcja przesiedlecza, jako materia o wikszym
stopniu ryzyka rzadziej podejmowana bya przez badaczy. Czciej zajmowano si nastpstwami
przesiedle, nili nimi samymi. Obowizkowo te naleao przedstawia je jako posunicie
nieodzowne, podyktowane koniecznoci likwidacji podziemia ukraiskiego i trosk
o bezpieczestwo ludnoci. w zwyczaju byo rwnie podkrelanie, i wbrew pocztkowym
trudnociom (o ile o takich w ogle wspominano), akcja Wisa okazaa si dla przesiedlecw
korzystna. Nie pisano o brutalnym postpowaniu wojska i funkcjonariuszy Urzdu Bezpieczestwa
rolniczego w wojewdztwie olsztyskim w latach 1945-1948, KMW 1967, nr 3; S. yr om s k i, Procesy

migracyjne w wojewdztwie olsztyskim w latach 1945-1949, Olsztyn 1971; G. ukas i ewi c z, Wok genezy
i przebiegu akcji Wisa (1947 rok), Dzieje Najnowsze (dalej: DN) 1974, nr 4; H. J ada m, Pionierska
spoeczno w Bieszczadach, Rzeszw 1976; F. Kus i a k, Osadnictwo wiejskie w rodkowych i pnocnych
powiatach Dolnego lska w latach 1945-1949, Wrocaw 1982; K. P ud o, emkowie. Proces wrastania
w rodowisko Dolnego lska 1947-1985, Wrocaw 1987.
23
G. M ot yk a, Problematyka stosunkw polsko-ukraiskich w latach 1939-1948 w polskiej historiografii po roku
1989, [w:] Historycy polscy i ukraiscy wobec problemw XX wieku, red. P. Kos i ews k i, G. M ot yk a, Krakw
2000, s. 168-169.
24
Zastrzec wypada jednak, i nie wszystkich badaczy publikujcych w podziemiu prace, w ktrych poruszano
problematyk akcji Wisa utosamia naley automatycznie z nurtem rewizjonistycznym. Przywoa mona tu
choby dokonania Krystyny Ke rs t en (zob. m.in. K. Kers t e n, Historia polityczna Polski 1944-1956, cz. I,
Warszawa 1984, s. 40; eadem, Narodziny systemu wadzy. Polska 1943-1948, Warszawa 1988, s. 341), w ktrych
poszerzaa ona faktograficznie swoje dotychczasowe ustalenia na temat akcji, nie dokonywaa jednak gruntownej
reinterpretacji dotychczasowego jej ujcia. Sama zreszt nie postrzegaa si w takiej roli. Zamierzaam by przede
wszystkim informatorem podkrelaa nie za interpretatorem historii najnowszej naszego kraju zob.: K.
Kers t e n, Narodziny systemu wadzy..., s. 8.
25
K. Podl as ki (B. S kar adz i s ki), Biaorusini-Litwini-Ukraicy. Nasi wrogowie - czy bracia?, wyd. II poprawione,
Warszawa 1984; M. Le s kows k i, Rozwizanie kwestii mniejszoci ukraiskiej w Polsce 1944-1947, b.m.r.w. (tekst
wydrukowany prawdopodobnie rwnie w marcowo-kwietniowym numerze Walki z 1985 r.); W. M okry,
Polacy-Ukraicy. Dzi-wczoraj-jutro, Warszawa 1986; T.A. Ol s z as k i, Wok akcji Wisa, [w:] Colloquium
Narodw. Materiay z sympozjum Litwini, Biaorusini, Ukraicy, Polacy przesanki pojednania, d 1987
(tekst ten by wielokrotnie wznawiany w latach 90., zob. m.in.: , .
. , 1991; 1992, nr 5 i 6; Dialog 1992, nr 2; M. S i wi cki, Dzieje
konfliktw polsko-ukraiskich, t. 3, Warszawa 1994; Problemy Ukraicw w Polsce po wysiedleczej akcji Wisa
1947 r., red. W. M okry, Krakw 1997). Na temat akcji Wisa w drugim obiegu wydawniczym, zob. te: J.
P e en k yj, Ukraina w polskiej publicystyce opozycyjnej, prze. H. Opar, Zustriczi 1990, nr 3-4, s. 139.
26
Odniesienia do maszynopisw tych prac znale mona m.in. w: G. ukas i e wi cz, op. cit., s. 42; Akcja Wisa.
Dokumenty, oprac. E. M i s i o, Warszawa 1993, s. 498; T. Skrz y s ki , op. cit., s. 152, 154, 157.
Historic@ 107
Publicznego (UBP) wobec ludnoci cywilnej, ani te o innych powanych naduyciach

popenionych w toku akcji. Pojawiay si jednak sugestie na ten temat lub te rzadziej wzmianki
o odosobnionych wypadkach tego rodzaju27. Udzia wojska w akcji przesiedleczej starano si
niekiedy sprowadzi jedynie do funkcji pomocniczej28. Wiksza tolerancja cenzury panowaa
natomiast w odniesieniu do nieprzyjaznego nastawienia polskiego otoczenia wobec przybyszw
oraz nienajlepszych warunkw ekonomicznych w miejscach osiedlenia. O tym, i Ukraicy
otrzymywali zdewastowane gospodarstwa ju w pierwszej poowie lat 60. pisano otwarcie29.
Liczb przesiedlonych, jeli bya przytaczana, podawano z reguy zgodnie z rzeczywistymi
ustaleniami. Przesadnie szacowano natomiast siy ludzkie podziemia ukraiskiego, w czym
upatrywa mona tendencji do wiadomego zacierania proporcji midzy nim a wojskiem. Suyo
to m.in. uwiarygodnieniu obowizujcej tezy, i przesiedlenie ludnoci cywilnej byo nieodzowne
dla likwidacji silnego przeciwnika.
Obowizujcym byo rwnie okrelanie ukraiskiego podziemia niepodlegociowego jako
bandy UPA (wzgldnie bandy ukraiskich nacjonalistw)30, co niejednokrotnie prowadzio
w tekstach historycznych do pewnych sprzecznoci cenzorzy tolerowali bowiem przytaczanie
struktury organizacyjnej owych band oraz w ograniczonym zakresie take ich celw
politycznych. Te za wskazyway na rzeczywisty charakter ukraiskiej partyzantki. Czstotliwo
stosowania wspomnianej terminologii w pewnej mierze zaleaa jednak od autora. Dawao to
czytelnikom przesank wzgldem stosunku danego historyka do poruszanej materii.
Mocna kuratela pastwa nad poczynaniami badawczymi naukowcw rodzi uzasadnione
wtpliwoci wzgldem stopnia rzetelnoci i wiarygodnoci ich rezultatw. Bdnym byoby jednak
przekrela wczesne dokonania, jako z gruntu zafaszowane, a przez to bezwartociowe. To
prawda, i tre prac historycznych korespondowa musiaa z komunistyczn propagand, dostp
do archiwaliw uzyska mogli tylko naukowcy cieszcy si opini lojalnie ustosunkowanych do
ustroju, za publikacja bada podlegaa surowej ocenie cenzorskiej31. Jednake, jak susznie
zauwaa Grzegorz Motyka w pozycjach naukowych nie wolno byo co prawda polemizowa
z oficjalnymi tezami propagandy, ale jednoczenie nie musiano kama. Mona byo sobie pozwoli
na luksus nie dopowiadania sfaszowanych faktw32. Stosowano te rozmaite wybiegi, aby z jednej
strony nie narazi si na ingerencj cenzora, z drugiej za zosta waciwie zrozumianym przez
27
Tendencje te, panujce wwczas nie tylko w literaturze naukowej, celnie obrazuj wspomnienia Feliksa
Si kors ki e g o. Wzmiankowa on na przykad, e jeden z onierzy pozwoli sobie na rczne uwiadomienie
opornego rolnika, co spotkao si z ostr reakcj ze strony przeoonych. Rwnie oglnikowo wspomina autor
o osobach, ktre trafiay w rce funkcjonariuszy UBP, stamtd za do obozu w Jaworznie skutkiem powrotu na
dawne gospodarstwo zob.: F. Si kors ki, Wspomnienia z walk z reakcyjnym podziemiem, WPH 1980, nr 4, s.
107; ibidem, WPH 1983, nr 4, s. 175.
28
Zob. m.in.: H. Dom i ni cz ak, op. cit., s. 275; J. Gol e c, Podziemie zbrojne na Warmii i Mazurach w latach 1945-
1948. Z bada nad genez, struktur i dziaalnoci, KMW 1983, nr 4, s. 448.
29
Zob. m.in.: A. Kwi l eck i, Grupa emkw na Ziemiach Zachodnich..., s. 269-270; B. Wil am ows k i, J. M ucha, op.
cit., s. 196; K. Kers t e n, Osadnictwo polskie na Pomorzu Zachodnim..., s. 58; Z. Dul cz ews k i, Socjologiczne
aspekty migracji ludnoci..., s. 112; P. Dz i urz ys k i, Osadnictwo grupowe..., s. 145.
30
Ostronie naleaoby jednak odnosi si do opinii, jakoby by to jednoznaczny przejaw antyukraiskiej polityki
w PRL. Identyczn terminologi stosowano bowiem rwnie wzgldem wczesnego polskiego podziemia
niepodlegociowego zob. m.in.: I. Bl um, Udzia Wojska Polskiego w walce o utrwalenie wadzy ludowej
w latach 1945-1948. Walka z polskim podziemiem reakcyjnym, WPH 1959, nr 2; J. Ge rha rd, op. cit.; R. Hal ab a,
B. Sz wej gi er t, Jeszcze o walkach ludowego Wojska Polskiego z reakcyjnym podziemiem, WPH 1960, nr 3; N.
Mi cht a, Walka o utrwalenie wadzy ludowej w krakowskiem w latach 1946-1947, WPH 1972, nr 3; E.
Ol sz ews k i, Udzia Wojska Polskiego w walce o utrwalenie wadzy ludowej na Rzeszowszczynie w latach 1944-
1947, WPH 1973, nr 2.
31
A. Fri s z ke, Spr o PRL w III Rzeczypospolitej (1989-2001), Pami i Sprawiedliwo (dalej: PiS) 2002, nr 1,
s. 9.
32
G. M ot yk a, Problematyka stosunkw polsko-ukraiskich..., s. 167.
Historic@ 108
uwanego odbiorc33.
Zabiegi takie mona dostrzec rwnie w niektrych pracach dotyczcych akcji Wisa.
Cz autorw na przykad staraa si do oszczdnie eksploatowa obowizujcy oficjalnie,
kontrowersyjny termin bandy UPA, za Genowefa ukasiewicz w opublikowanym na amach
Dziejw Najnowszych artykule Wok genezy i przebiegu akcji Wisa w tekcie odautorskim
nie uya go wcale. Asekurowaa si natomiast przytaczanymi fragmentami dokumentw, w ktrych
kombinacja taka wystpowaa. Cytatem, jak i polemik, posugiwano si rwnie, aby przemyci
w pracach naukowych treci kontrowersyjne. I tak, Jan Czapla dziki zrelacjonowaniu sw
Myrosawa Onyszkewicza ukaza mg cele polityczne UPA cznie z budow niepodlegego (!)
pastwa na terytorium wchodzcym po wojnie w skad USRR34. w podobny sposb Kazimierz
Pudo posuy si polemik dla przedstawienia nieuzasadnionych rzekomo opinii o politycznym
celu akcji Wisa i krzywdach doznanych przez ludno ukraisk35. Jak wspomniano, starali si
badacze zasygnalizowa rwnie wystpowanie w trakcie operacji naduy36.
Nie wszyscy autorzy skonni byli jednak do podobnego ujcia tematu. Szczeglnie cz
historykw wojskowych, niejednokrotnie osobicie zaangaowanych w walk z ukraiskim
podziemiem, daleka bya od prostowania przekama oficjalnej propagandy. Niektrzy z nich jak
choby Jan Gerhard czy Henryk Dominiczak swe tendencyjne nastawienie demonstrowali ju
poprzez emocjonalny i nacechowany negatywnymi sformuowaniami jzyk, ktrym posugiwali si
w swych rozprawach. Czasem dochodzio te do ewidentnych przekama. Jak wykaza Grzegorz
Motyka, zdarzay si nawet przypadki, i w twrczoci beletrystycznej danego historyka fakty
przedstawiane byy odmiennie nili w jego pracach naukowych37. Ocena publikacji z tamtego
okresu winna by przeto mocno zindywidualizowana. Koniecznie te uwzgldnia musi
specyficzne uwarunkowania czasw, w ktrych powstaway.
Co charakterystyczne, oba wspomniane nurty wojskowy i spoeczny przez cay
okres peerelowski rozwijay si w znacznej mierze niezalenie od siebie. Prawie nie dochodzio do
ich tematycznego przenikania. Historiografia wojskowa zajmowaa si niemal wycznie operacj
przeciwko ukraiskiemu podziemiu, temat wysiedle jeli w ogle poruszajc to marginalnie.
Natomiast badacze, ktrych dociekania ocieray si o zagadnienia spoeczne akcji Wisa,
obowizani byli co prawda do uzasadnienia przesiedle koniecznoci likwidacji podziemia, sdzi
mona jednak, e wtek ten wprowadzali oni tylko z koniecznoci, dlatego te przewanie
traktowali go dygresyjnie.
Wyjtkiem od powyszej reguy bya ksika Droga do nikd Antoniego Szczeniaka
i Wiesawa Szoty, w ktrej szeroko omwiono zarwno kwesti likwidacji ukraiskiego
podziemia, jak i akcj przesiedlecz. Pozycja niniejsza stanowi zreszt jedno z najwaniejszych
w historiografii peerelowskiej opracowa powiconych stosunkom ukraisko-polskim w latach 40.
XX w. Jednake dla czynnikw oficjalnych okazaa si wwczas na tyle kontrowersyjna, i nie
dopuszczono do jej publicznego rozpowszechniania. Sprawa ta do dzi pozostaa niewyjaniona
(jedna z wersji mwia o protestach ze strony ambasady radzieckiej). Nieco wiata na przyczyny
wycofania niniejszej publikacji z obiegu rzuci mog wszake opublikowane niedawno przez
33
J. Holz e r, Upadek komunizmu i historiografia, [w:] Historycy polscy i ukraiscy..., s. 7.
34
J. Cz apl a, op. cit., s. 386.
35
K. P ud o, op. cit., s. 25.
36
G. ukas i e wi cz, op. cit., s. 43.
37
G. M ot yk a, Obraz Ukraica w literaturze Polski Ludowej, [w:] Problemy Ukraicw..., s. 217-218. Na ten temat,
zob. te: G. M ot yk a, uny w Bieszczadach Jana Gerharda a prawda historyczna, [w:] Polacy o Ukraicach,
Ukraicy o Polakach, red. T. S t egner, Gdask 1993, s. 174-182; G. M ot yk a, M. Zaj cz kows ki , Jak w PRL
histori poprawiano, [w:] Suby bezpieczestwa Polski i Czechosowacji wobec Ukraicw (1945-1989), red. G.
M ot yk a, Warszawa 2005, s. 270-296; G. M ot yk a, M. Za j cz kows ki , Manipulacje wok kroniki sotni
Wowky, [w:] : - , . . , 2005, s.
280-287.
Historic@ 109
Grzegorza Motyk i Mariusza Zajczkowskiego uwagi tajnego wsppracownika UB

w Rzeszowie, ktry opiniowa: Dajc do rk czytelnika dzisiaj ksik Droga do nikd damy mu
histori, ktr odkryje sobie inaczej, jak bya mu wtaczana. Przecitny obywatel wiedzia i wie do
dzi, e na poudniowo-wschodnich terenach Polski grasoway bandy UPA, e byy to bandy
ukraiskich faszystw, ktrzy mordowali ludno polsk, grabili i palili wsie. [...] Gdy dalibymy
dzi do rki czytelnikowi ksik Droga do nikd, co si przez to stworzy: niepotrzebnie nastpi
pomieszanie poj, bo bandy UPA to nie byy takie sobie rizuny bez celu, lecz bya to
organizacja, ktrej przywiecaa wspaniaa organizacja wewntrzna, wzniosa ideologia i do
tajemnicza struktura38. Jakkolwiek na tle wczeniejszych artykuw w prasie wojskowej ujcie takie
nie stanowio ewenementu, tak w publikacji przeznaczonej bd co bd dla szerszego grona
czytelnikw mogo obudzi czujno cenzorw. Na bardziej rygorystyczne potraktowanie ksiki
wpyn moga rwnie ta okoliczno, e jej wydanie zblione byo w czasie z 30. rocznic
powstania UPA.
Nie wykluczone te, i fakt wycofania Drogi do nikd z obiegu rozpatrywa naley na
paszczynie szerszej nili w krgu samej tylko historiografii polsko-ukraiskich stosunkw.
Pamita naley, e ten sam los podzieliy wwczas i inne nowowydane publikacje, m.in.: Zapis
pierwszej dekady 1945-1954 Marii Turlejskiej i Wojna polska Leszka Moczulskiego39. Wiza
to mona z jednej strony z faktem, i w dobie pewnej liberalizacji, jaka na pocztku lat 70.
nastaa w zwizku z realizowan przez Edwarda Gierka polityk otwarcia na zachd, autorzy
bardziej miao poczli eksponowa w swych pracach treci kontrowersyjne. Z drugiej za strony,
jesieni 1972 r. wraz z uchwaleniem nowego statutu Gwnego Urzdu Kontroli Prasy, Publikacji
i Widowisk, uwieczono kilkuletni proces nowelizacji przepisw o cenzurze40. Obydwie
okolicznoci niewtpliwie wpyny w tym okresie na wzmoon uwag oraz bardziej
rygorystyczne przestrzeganie przez urzdnikw obowizujcych kryteriw. Moliwe zatem, i
Droga do nikd, ktra ju ze wzgldu na poruszan tematyk wydawaa si kontrowersyjna, pada
ofiar automatycznej reakcji na niniejsze procesy41.
Tak czy inaczej, owa niejasno przyczyn wycofania ksiki z obiegu stymulowaa
naukowcw do poszukiwania w niej radykalnych treci rewizjonistycznych, a to z kolei
prowadzio nierzadko do nieporozumie i nadinterpretacji. Powstao na temat tej pracy wiele
kontrowersyjnych teorii, mwicych o tym, co autorzy rzekomo chcieli przekaza pomidzy
wierszami. Za zbyt daleko idce uzna mona choby domniemania Stefana Kozaka czy Tadeusza
Andrzeja Olszaskiego. Pierwszy z nich uwaa jakoby Szczeniak i Szota doszli do wniosku,
i przesiedlenia dokonane w ramach akcji Wisa nie byy uzasadnione wzgldami wojskowymi42.
w rzeczywistoci w ksice zaprezentowano raczej pogld przeciwny43. Drugi dopatrzy si tam
sugestii, jakoby ranni jecy ukraiscy mieli by na miejscu fizycznie eliminowani44, gdy
tymczasem pod zastosowanym terminem likwidacja jeszcze w dokumentacji wojskowej z okresu
akcji Wisa rozumiano unieszkodliwienie nie tylko przez umiercenie, ale na przykad przez
wzicie do niewoli45. Myli si te Andrzej Leon Sowa w swych przypuszczeniach, i z prac
38
G. M ot yk a, M. Zaj cz kows ki , Jak w PRL histori poprawiano..., s. 295-296.
39
P. Wand yc z, op. cit., s. 41; A. P awl i cki, Kompletna szaro. Cenzura w latach 1965-1972. Instytucja i ludzie,
Warszawa 2001, s. 156.
40
A. P awl i cki, op. cit., s. 39.
41
Podobny mechanizm zadziaa w schykowym okresie PRL, kiedy to w reakcji na liberalizacj polityki
wewntrznej w pastwie i mielsze poczynania autorw, liczba ingerencji cenzorskich wzrosa o 13% - zob.: J.
Zm ro cz ek, Ruch wydawniczy w Polsce po roku 1945, ZH 1992, z. 100, s. 218.
42
S. Koz a k, w stron dobrossiedzkiej przyszoci czyli o Polakach i Ukraicach, Biuletyn Poudniowo-
Wschodniego Instytutu Naukowego w Przemylu 1997, nr 3, s. 106.
43
A. S z cz e ni a k, W. S zot a, op. cit., s. 424, 427, 432.
44
T.A. Ol sz as ki, Historia Ukrainy XX w., Warszawa 1993, s. 239.
45
Zob.: Akcja Wisa. Dokumenty..., s. 349, 374.
Historic@ 110
niniejsz czy naley wprowadzenie do obiegu liczby 140 tys. wysiedlonych w toku akcji
Wisa46. w rzeczywistoci bowiem funkcjonowaa ona w polskich publikacjach ju wczeniej47.
Grzegorz Motyka nie wyklucza z kolei, e zabiegiem obliczonym na uniknicie ingerencji
cenzora mogy by niekonsekwencje autorw w operowaniu liczbami48. Ostatnia
z zaprezentowanych hipotez moe zreszt nie mija si z prawd, tym niemniej take i ona ma
charakter dyskusyjny.
Odmiennie na polu historiografii peerelowskiej przedstawia si nurt trzeci
rewizjonistyczny. Jak wspomniano, wiza si on przede wszystkim (cho nie wycznie)
z drugim obiegiem wydawniczym i uformowa si na skutek przemian, jakie w yciu spoeczno-
politycznym pastwa nastpiy w drugiej poowie lat 70. i na pocztku 80. Z jednej strony
uksztatowaa go kontestacja historiografii oficjalnej, postrzeganej jako z gruntu faszywa, z drugiej
za oddziaywanie polskich i ukraiskich rodowisk emigracyjnych, wrd ktrych najwiksze
znaczenie miao zapewne to, ktre skupiao si wok Jerzego Giedroycia i paryskiej Kultury.
Nie bez wpywu pozosta tu take krtki okres liberalizacji midzy sierpniem 1980 a grudniem
1981 r. podczas ktrego w rodowiskach zwizanych z UTSK gono podnoszono spraw
zobiektywizowania dotychczasowego ujcia stosunkw polsko-ukraiskich (w tym celu 14 maja
1981 r. doszo nawet do spotkania z pracownikami Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk)49, za
Anna Grna i Lubomir Zajc rozpoczli prac nad demaskatorskim filmem dokumentalnym
Operacja Bieszczady50.
Nic przeto dziwnego, i polskie podziemie wydawnicze, uniezalenione od ogranicze
narzuconych przez peerelowsk cenzur, podjo prby zrewidowania panujcego w oficjalnej
historiografii ujcia stosunkw midzy obydwoma narodami (w tym akcji Wisa). Zrealizowane
w jej toku przesiedlenie ludnoci cywilnej postrzega zaczto jako zabieg o charakterze
deukrainizacyjnym, za wersja oficjalna, uzasadniajca je wzgldami militarnymi, coraz czciej
spotykaa si z powtpiewaniem. Zwrcono te uwag na fakt silnego uzalenienia Polski od ZSRR
w czasie, kiedy operacja miaa miejsce. Tym niemniej, postulowano konieczno wzicia
odpowiedzialnoci (lub przynajmniej wspodpowiedzialnoci) za w niechlubny fragment historii
narodowej. Najdobitniej stanowisko takie wyrazi Bohdan Skaradziski, ktry pisa, i odrzuci
trzeba pontn interpretacj: my, Polacy, nie bylimy wwczas panami sytuacji w Polsce [...] wic
nie odpowiadamy jako nard za to, co stao si w toku akcji Wisa i w jej konsekwencjach
bliszych oraz dalszych. Nieprawda! Jestemy odpowiedzialni co najmniej za nienawi, [...] za
wspudzia w zbrodni. Byo ni przecie zrwnanie z ziemi siedzib kilkuset tysicy ludzi,
obrcenie w pustyni ich ziemi, rozpdzenie stukilkudziesiciu tysicy na poniewierk. Nie
wspomn o zabitych, zakatowanych i zgnojonych. Uczestniczylimy w tym, bd obserwowali to,
bez szczeglnych oporw. Wydaje si, i akcja Wisa nie miaaby innego przebiegu nawet
wwczas, gdyby Polska sama zachowaa niepodlego51. Ujcie takie w znacznym stopniu
korespondowao te z tezami ukraiskich historykw emigracyjnych. Aprobowa je m.in. Jarosaw
Peenski, ktry chwali polskie publikacje drugiego obiegu za to, e przewanie potpiano
w nich przymusowe wysiedlenie ludnoci ukraiskiej, szczeglnie z emkowszczyzny, w ramach
46
A.L. S owa, op. cit., s. 16.
47
Zob. m.in.: W. Sz ot a, Dziaania jednostek..., s. 271; H. Dom i ni cz a k, op. cit., s. 275. Przytaczano rwnie wysze
szacunki, np. Maria Turl ej s k a w 1966 r. podawaa, i w ramach akcji Wisa przesiedlono 150-200 tys. osb
zob.: Z walk przeciwko zbrojnemu podziemiu..., s. 63.
48
G. M ot yk a, Ukraiska Powstacza Armia a akcja Wisa, [w:] Akcja Wisa, red. J. P i s ul i s ki, Warszawa
2003, s. 115.
49
R. Droz d, I. Ha a gi da, op. cit., s. 24. Zob. te: S. S t pi e, Spoeczno ukraiska w Polsce, [w:] Tematy polsko-
ukraiskie, red. R. Tr aba, Olsztyn 2001, s. 177.
50
Film udao si ukoczy w 1982 r., nie zosta jednak dopuszczony do emisji.
51
K. P odl as ki, op. cit., s. 82-83.
Historic@ 111
akcji Wisa spustoszenie tej ziemi oraz mordowanie i gnbienie bezbronnych Ukraicw52.
Faktycznie jednak, podjte w drugim obiegu prby rewizji trudno uzna za zadowalajce.
Publikujcy w podziemiu autorzy, nie majc dostpu do archiwaliw, czstokro zmuszeni byli
dziaa intuicyjnie lub opiera si na nie zawsze dokadnych ustaleniach ukraiskich historykw
emigracyjnych. Skutkiem powyszego w pracach tych pojawio si wiele niecisoci czy bdw.
Na przykad Wodzimierz Mokry liczb Ukraicw objtych przesiedleniami w ramach akcji
Wisa szacowa na 300 tys.53, czyli dwukrotnie wyej od faktycznej (funkcjonujcej notabene
w obiegu oficjalnym). Zapewne te z uwagi na niemono dotarcia do materiau rdowego
wikszo z tych tekstw nie posiadaa charakteru stricte naukowego, tym niemniej jak susznie
wskazywa Wodzimierz Bonusiak dla rodowisk badawczych stanowiy one punkt wyjcia do
reinterpretacji omawianej problematyki54.
Istotnym na tym polu okaza si rwnie wspomniany ju referat Tadeusza Andrzeja
Olszaskiego Wok akcji Wisa. Zaprezentowa on na forum oficjalnym to samo spojrzenie,
ktre do tej pory prezentowane byo wycznie w publikacjach podziemnych. Ukazywa krzywdy
jakich Ukraicy doznali w zwizku z przesiedleniami oraz dalekie od poprawnoci warunki,
w ktrych wspomniane si odbyway. Wskazywa te na moliwo, e decyzja o przesiedleniach
zostaa narzucona z zewntrz przez radzieckich doradcw. Jednake podobnie jak
Skaradziski uwaa, i nie zdejmuje to odpowiedzialnoci z narodu polskiego, ktry akcj
Wisa przyj z milczc akceptacj. Co najistotniejsze, przedstawi diametralnie odmienn od
oficjalnej interpretacj tej problematyki. Zgodnie z ni decyzja o przesiedleniu ludnoci nie zostaa
podyktowana wzgldami wojskowymi, lecz politycznymi, miay one bowiem jak stwierdzi nie
tylko pooy kres dziaalnoci partyzantki ukraiskiej, ale take istnieniu ukraiskiej mniejszoci
narodowej w naszym kraju55. Zanegowa te obowizujc w stosunku do ukraiskiego podziemia
terminologi, twierdzc, i stosowany termin bandy UPA nie jest adekwatny do zorganizowanej
formacji militarnej, walczcej o realizacj okrelonych celw politycznych. Zwrci ponadto uwag
na zjawisko polskiego terroru wobec Ukraicw, ktre w krajowej historiografii byo przemilczane,
marginalizowane lub przedstawiane faszywie. Jakkolwiek take referat Olszaskiego nie wolny
by od niecisoci, a nawet ewidentnych pomyek56, znaczenia jego nie sposb przeceni. Wytyczy
on bowiem kierunek dalszych prac badawczych nad omawian problematyk.
Akcja Wisa w polskiej historiografii po 1989 r.
Przemiany spoeczno-polityczne, jakie nastpiy w Polsce po 1989 r. zaowocoway rwnie

znaczcymi przeobraeniami w krajowej historiografii. Rozlunienie, a nastpnie zniesienie (w
kwietniu 1990 r.) cenzury oraz swobodniejszy dostp do archiwaliw tudzie prac autorw
emigracyjnych wpyny na rozwj bada naukowych nad tymi obszarami, ktre dotd
eksplorowano tylko fragmentarycznie lub wcale. Powszechny ruch w kierunku usuwania biaych
plam nie omin take stosunkw polsko-ukraiskich w latach 40. XX w., ktre wreszcie doczeka
si mogy rzetelnego opracowania. Akcja Wisa natomiast w zwizku z uchwa senatu z sierpnia
1990 oraz wysuwanymi przez rodowiska ukraiskie w Polsce postulatami zadouczynienia,
52
J. P e en k yj, op. cit., s. 139.
53
W. M okr y, op. cit., s. 24.
54
W. Bonus i ak, op. cit., s. 180. Szerzej na temat historiografii podziemnej i jej wpywu na oficjaln, zob.: M.
Mi ko aj cz yk, Jak si pisao o historii. Problemy polityczne powojennej Polski w publikacjach drugiego obiegu lat
siedemdziesitych i osiemdziesitych, Krakw 1998.
55
T.A. Ol sz as ki, Wok akcji Wisa , [w:] Problemy Ukraicw..., s. 173.
56
Bdnie utosami na przykad ze sob dwa osobne wydarzenia, za rnice midzy relacjami na ich temat
zinterpretowa jako zabieg falsyfikatorski zob.: T.A. Ol s z as k i, Wok akcji Wisa..., s. 177; por.: H.
Dom i ni cz a k, op. cit., s. 269-270; Z. Turs k i, Mcimy mier gen. broni K. wierczewskiego. Bandyci UPA
w potrzasku (od wasnego korespondenta), Polska Zbrojna 1947, nr 100, s. 2.
Historic@ 112
znalaza si wwczas w polu nie tylko naukowego, ale wrcz powszechnego zainteresowania.
Problematyka ta zatem ju od pocztku lat 90. znalaza w polskiej historiografii szerokie
omwienie. Genez i przebiegiem akcji Wisa w swych pracach zajmowali si m.in. Tadeusz
Andrzej Olszaski, Eugeniusz Misio, Aldona Chojnowska, Roman Drozd, Ryszard
Torzecki, Marek Jasiak, Bogusaw Bobusia, Franciszek Kusiak, Edward Prus, Wiktor
Poliszczuk, Wadysaw Filar, Grzegorz Motyka, Andrzej Leon Sowa, Jacek Wilczur, Leszek
Olejnik, Julian Kwiek, Tomasz Skrzyski, Zbigniew Palski, Zygmunt Makowski, Zdzisaw
Konieczny, Andrzej Tomacki, Krzysztof Majkowski i Jan Pisuliski57. Na temat osiedlania
oraz pierwszych lat bytowania na ziemiach zachodnich i pnocnych przemieszczonej w ramach
akcji Wisa ludnoci najciekawsze prace zaproponowali: Igor Haagida, Roman Drozd, Stefan
57
J. ukas z w (T.A. Ol sz as ki), Walki polsko-ukraiskie 1943-1947, ZH 1989, nr 90; idem, Konflikt polsko-
ukraiski 1943-1947, Wi 1991 (artyku stanowi skrcon wersj Walk polsko-ukraiskich..., z pominitym
w wikszoci aparatem naukowym); idem, Historia Ukrainy XX w., Warszawa 1993; E. Mi s i o, Polska polityka
narodowociowa wobec Ukraicw 1944-1947, [w:] Polska Polacy - Mniejszoci Narodowe, red. W.
Wrz es i s ki, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1992; idem, Przedmowa, [w:] Akcja Wisa. Dokumenty, oprac. idem,
Warszawa 1993; i dem, Kwestia ukraiska w polityce pastwa polskiego w latach 1944-1947. Akcja Wisa na
drodze Polski i Ukrainy ku porozumieniu, [w:] Ukraina a Polska partnerstwo strategiczne na przeomie tysicleci.
Historia. Czas teraniejszy. Perspektywy przyszoci, cz. 1, red. W. S ehi j cz uk, Kijw 2001; A. Choj nows ka,
Operacja Wisa (przesiedlenie ludnoci ukraiskiej na ziemie zachodnie i pnocne w 1947 r.), ZH 1992, nr
102; R. Droz d, Geneza i zaoenia organizacyjne akcji Wisa, Supskie Zeszyty Historyczne (dalej: SZH)
1993, nr 2; idem, Droga na zachd. Osadnictwo ludnoci ukraiskiej na ziemiach zachodnich i pnocnych Polski
w ramach akcji Wisa, Warszawa 1997; i dem, Przesiedlenia ludnoci ukraiskiej w 1947 r. w zaoeniach
i praktyce, [w:] Polska i Ukraina po II wojnie wiatowej, red. W. Bonus i ak, Rzeszw 1998; i dem, Akcja Wisa
a kwestia ukraiska w Polsce, [w:] Pamitny rok 1947, red. M.E. O g, Rzeszw 2001; idem, Geneza i przebieg
akcji Wisa, [w:] Ukraicy w najnowszych dziejach Polski (1918-1989), t. II: Akcja Wisa, red. R. Droz d,
Warszawa 2005; R. Torz ecki, Polacy i Ukraicy. Sprawa Ukraiska w czasie II wojny wiatowej na terenie II RP,
Warszawa 1993; idem, Stosunki polsko-ukraiskie na powojennych rozdroach. Prba bilansu, DN 1995, nr 4;
idem, Polacy - Ukraicy w latach 1939-1948, Annales Universitatis Mariae Curie-Skodowska. Sectio F 1996,
vol. LI; idem, Sprawy polsko-ukraiskie przed i po Jacie (1944-1945), [w:] Jata, Szkice i polemiki. Zbir studiw,
red. M. Droz dows ki, Warszawa 1996; idem, Wisa zacza si w Moskwie, Gazeta Wyborcza 1997, nr 116
(2409); M. J asi a k, Wojsko polskie a problem ukraiski w latach 1945-1948, [w:] Akcja Wisa na tle stosunkw
polsko-ukraiskich w XX w., red. J. Fa r y, J. J eki el, Szczecin 1994; idem, Geneza i przebieg akcji Wisa, [w:]
Polska-Ukraina: trudne pytania, t. 8, red. R. Ni edzi el k o, Warszawa 2001; i dem, Geneza akcji specjalnej
Wisa, Przemyskie Zapiski Historyczne (dalej: PZH) 2000-2002, nr XII-XIII; B. Bobus i a, Przesiedlenie
ludnoci ukraiskiej w ramach akcji Wisa w wietle akt zespou Gwnego Penomocnika Rzdu ds. Ewakuacji
w Rzeszowie i wybranych akt PUR w Rzeszowie, Rocznik Historyczno-Archiwalny (dalej: RHA) 1994, t. 7/8;
i dem, Przesiedlenia ludnoci w ramach akcji Wisa w 1947 roku, PZH 2000-2002, nr XII-XIII; idem, Warunki
przesiedlenia ludnoci w ramach akcji Wisa (tekst powinien ukaza si w materiaach z konferencji: Akcja
Wisa przyczyny, przebieg, konsekwencje); F. Kus i a k, Akcja Wisa. 1947, Wrocaw 1994; E. P rus, Operacja
Wisa. Fakty fikcje - refleksje, Wrocaw 1994; W. Pol i sz cz uk, Akcja Wisa. Prba oceny, Toronto 1997; W.
Fi l ar, Dziaalno OUN-UPA na terenie Polski w latach 1945-1947, [w:] Przed akcj Wisa by Woy, red. W.
Fi l ar, Warszawa 1997; G. M ot yk a, Od Woynia do akcji Wisa, Wi 1998, nr 473; i dem, Kilka
nieprawdziwych pogldw na temat konfliktu polsko-ukraiskiego w latach 1943-1947, [w:]
, . . , 1998; idem, Tak byo w Bieszczadach. Walki polsko-ukraiskie 1943-
1948, Warszawa 1999; i dem, Konflikt polsko-ukraiski w latach 1943-1948: aktualny stan bada, WZU 1999, z.
8-9; i dem, Midzy porozumieniem a zbrodni. II wojna wiatowa oraz jej skutki w stosunkach polsko-ukraiskich,
[w:] Tematy polsko-ukraiskie, red. R. Tr aba, Olsztyn 2001; i dem, Ukraiska Powstacza Armia a akcja Wisa,
[w:] Akcja Wisa, red. J. Pi s ul i s ki, Warszawa 2003; idem, Ukraiska partyzantka 1942-1960. Dziaalno
Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw i Ukraiskiej Powstaczej Armii, Warszawa 2006; idem, Czy akcja Wisa
bya konieczna? Przymusowe wysiedlenia a likwidacja OUN-B i UPA (tekst powinien ukaza si w materiaach
z konferencji: Akcja Wisa na tle wojennych i powojennych deportacji); A.L. Sow a, Stosunki polsko-ukraiskie
1939-1947, Krakw 1998; J. Wil cz ur, Operacja Wisa prawda i fikcje, Na Rubiey 1998, nr 28; L.
Ol ej ni k, Problem ukraiski w polityce narodowociowej pastwa polskiego, [w:] Polska i Ukraina po II wojnie
wiatowej, red. W. Bonus i ak, Rzeszw 1998; idem, Polityka narodowociowa Polski w latach 1944-1960, d
2003; J. Kwi ek, ydzi, emkowie, Sowacy w wojewdztwie krakowskim w latach 1945-1949/50, Krakw 1998; T.
Historic@ 113
Dudra, Maciej Hejger, Jerzy urko, Stefan Zabrowarny i inni58. Wpyw akcji Wisa na ycie
religijne Ukraicw za przedmiot swych docieka przyjli m.in. Magorzata Kmita, Stanisaw
Stpie, Dariusz Iwaneczko, Grzegorz Kuprianowicz, Krzysztof Myszkowski, Stefan Dudra
i Igor Haagida59. Pojawiy si rwnie prace podejmujce problematyk stosunku stalinowskiego
aparatu represji wzgldem Ukraicw z akcji Wisa, w tym Centralnego Obozu Pracy (COP)
Jaworzno. Wrd nich wymieni mona dokonania: Kazimierza Miroszewskiego, ukasza
Kamiskiego, Janusza Borowca, Marii Ewy Og, Wodzimierza Bonusiaka, Zbigniewa
Nawrockiego, Jana Pisuliskiego i Eugeniusza Misiy60. Kwesti zgodnoci akcji Wisa
z prawem pastwowym i midzynarodowym zajmowali si m.in. Krzysztof Skubiszewski,
Katarzyna Tychaska, Marian Fleming i Ryszard Szawowski61. Wadysaw Serczyk
i Stanisaw Stpie przedstawili natomiast propozycje ujcia niniejszej problematyki
Skrz y s ki, Akcja Wisa w wietle akt Ludowego Wojska Polskiego, Czasy Nowoytne 2001, t. X; idem,
Dziaania pododdziaw 3 Pomorskiej Dywizji Piechoty przeciwko ukraiskiemu podziemiu na terenie poudniowej
Lubelszczyzny wiosn 1947 r., Studia Historyczne 2001, z. 1; Z. P al s ki, Polityczne, ekonomiczne
i narodowociowo-demograficzne nastpstwa operacji Wisa, [w:] Polska-Ukraina. Trudne pytania, t. 8,
Warszawa 2001; Z. M akows k i, Stosunki polsko-ukraiskie w poudniowo-wschodniej Lubelszczynie i ich skutki
w latach 1939-1947, PZH 2000-2002; Z. Koni ecz ny, Zmiany demograficzne w Poudniowo-Wschodniej Polsce
w latach 1939-1950, Przemyl 2002; idem, OUN-UPA na terenie Polski w latach 1944-1947, [w:] Stosunki polsko-
ukraiskie w latach 1939-2004, red. B. Grot t, Warszawa 2004; idem, Stosunki polsko-ukraiskie na ziemiach
obecnej Polski w latach 1918-1947, Wrocaw 2006; idem, Przyczyny i skutki akcji Wisa (tekst powinien ukaza
si w materiaach z konferencji: Akcja Wisa przyczyny, przebieg, konsekwencje); A. T om ack i, Akcja Wisa
w powiecie bialskim na tle walki politycznej i zbrojnej w latach 1944-1947, Biaa Podlaska-Warszawa 2003; K.
M aj kows ki, Przesiedlenia ludnoci w powiatach przeworskim i jarosawskim w latach 1944-1948, [w:] Polska
i jej wschodni ssiedzi, t. 4, red. A. Andrus i e wi cz, Rzeszw 2004; J. P i s ul i s k i, Polityka wadz wobec
spoecznoci ukraiskiej w latach 1944-1956, PiS 2004, nr 2(6); idem, Stosunki polsko-ukraiskie w powiecie
przemyskim w latach 1944-1947, [w:] Powiat przemyski w latach 1944-1956, red. K. Ka cz m ars ki, M.
Krz ys z t ofi ns ki, Przemyl-Rzeszw 2006.
58
I. Ha a gi da, Ukraicy na zachodnich i pnocnych ziemiach Polski 1947-1957, Warszawa 2000; i dem, ycie
Ukraicw na Ziemiach Zachodnich w pierwszych latach po wysiedleczej akcji Wisa, [w:] Problemy
Ukraicw w Polsce po wysiedleczej akcji Wisa 1947 r., red. W. M okr y, Krakw 1997; i dem, Midzy negacj
a ograniczon akceptacj. Wadze i spoeczestwo polskie wobec Ukraicw na pnocnych i zachodnich ziemiach
Polski w latach 1947-1957, [w:] Polacy i ssiedzi. Dystanse, przenikanie kultur, cz. 1, red. R. Wapi s k i, Gdask
2000; i dem, Pierwsze lata Ukraicw na zachodnich i pnocnych ziemiach Polski po przesiedleniu w ramach
akcji Wisa (1947-1952), [w:] Akcja Wisa, red. J. Pi s ul i s ki, Warszawa 2003; R. D roz d, Zasady
rozmieszczenia ludnoci ukraiskiej na Ziemiach Odzyskanych w ramach akcji Wisa, SZH 1993, nr 3; i dem,
Ukraicy na Pomorzu Zachodnim w latach 1947-1952, [w:] Problemy Ukraicw w Polsce po wysiedleczej akcji
Wisa 1947 r., red. W. M okr y, Krakw 1997; idem, Droga na zachd. Osadnictwo ludnoci ukraiskiej na
ziemiach zachodnich i pnocnych Polski w ramach akcji Wisa, Warszawa 1997; i dem, Polityka wadz wobec
ludnoci ukraiskiej w Polsce w latach 1944-1989, Warszawa 2001; S. Dudr a, emkowie. Deportacja i osadnictwo
ludnoci emkowskiej na rodkowym Nadodrzu w latach 1947-1960, Gogw 1998; idem, Niektre aspekty polityki
pastwa wobec ludnoci ukraiskiej osiedlonej w ramach akcji Wisa na Ziemi Lubuskiej w latach 1947-1956
(tekst powinien ukaza si w BU 2007, nr 13); M. Hej ge r, Polityka narodowociowa wadz polskich
w wojewdztwie gdaskim w latach 1945-1947, Supsk 1998; idem, Osiedlenie ludnoci ukraiskiej
w wojewdztwie gdaskim w ramach akcji Wisa, [w:] Pamitny rok 1947, red. M. O g, Rzeszw 2001; J.
u rk o, Rozsiedlenie ludnoci w ramach akcji Wisa w dawnym wojewdztwie wrocawskim. Opracowanie
materiaw rdowych, Wrocaw 2000; S. Zab rowa rny, Ukraicy na Pomorzu Zachodnim w latach 1947-1956,
[w:] Ukraicy w Polsce. Poszukiwania i odkrycia, red. J. Le os k i, T. Rz epa, Koszalin-Pozna 1992; idem, Akcja
Wisa na Pomorzu Zachodnim, [w:] Akcja Wisa na tle stosunkw polsko-ukraiskich w XX w., red. J. Fa r y, J.
J eki el, Szczecin 1994; idem, Ludno ukraiska w powiecie supskim po zakoczeniu akcji Wisa, [w:] Ukraicy
w najnowszych dziejach Polski (1918-1989), t. II: Akcja Wisa, red. R. Droz d, Warszawa 2005; J.
Mi e cz kows ki, ydzi Niemcy i Ukraicy na Pomorzu Zachodnim w latach 1945-1956. Liczba, pooenie
i dziaalno polityczna, Szczecin 1994; K. Pud o, Etniczne, spoeczne i kulturowe skutki akcji Wisa, [w:] Akcja
Wisa na tle stosunkw polsko-ukraiskich w XX w., red. J. F ar y, J. J eki el, Szczecin 1994; L. Ol ej ni k, Po
akcji Wisa. Ewolucja polityki pastwa polskiego wobec ludnoci ukraiskiej w latach 1947-1958, Acta
Universitatis Lodziensis. Folia Historica 2001, nr 71.
59
M. Km it a, Cerkiew greckokatolicka w yciu Ukraicw w Polsce po akcji Wisa, Krakowskie Zeszyty
Historic@ 114
w podrcznikach szkolnych62. Opublikowano rwnie bogat dokumentacj dotyczc akcji63.

Interesujce, e i po 1989 r. w pracach historykw w znacznej mierze utrzyma si
dawniejszy rozdzia tematyczny, z t wszake rnic, i gwny nacisk pooono z kolei na akcj
przesiedlecz. Bdem byoby jednak traktowanie owego zjawiska jako prostej kontynuacji nurtw
wyodrbnionych w oficjalnej historiografii przed rokiem 1989. Fakt niedowartociowania w PRL
problematyki przesiedle wywoa bowiem naturalny ruch w kierunku eksploracji tego wanie
obszaru badawczego, natomiast strona wojskowa jako wczeniej zdecydowanie wiodca
cieszya si znacznie mniejszym zainteresowaniem. Podjto jednak rwnie prby zsyntezowania
tych wtkw.
Nowe realia wpyny na uksztatowanie si w polskiej historiografii stosunkw polsko-
Ukrainoznawcze 1997, t. V-VI; S. S t pi e, Koci greckokatolicki w Polsce po II wojnie wiatowej i w czasach

wspczesnych (do roku 1998), [w:] Polska-Ukraina. 1000 lat ssiedztwa, t. 4, red. idem, Przemyl 1998; idem,
Koci greckokatolicki na lsku po II wojnie wiatowej, [w:] Miejsce i rola Kocioa wrocawskiego w dziejach
lska, red. K. M at wi j ows ki, Wrocaw 2001 (zob. te: idem, The Greek Catholic Church in the Lemko Region in
WWII and its Liquidation (1939-1947), [w:] The Lemko Region, 1939-1947. War, Occupation and Deportation, ed.
P. B es t, J. M okl ak, New Haven 2002); D. Iw an ecz ko, Wysiedlenia Ukraicw a Koci greckokatolicki
w Polsce 1944-1947, [w:] Akcja Wisa, red. J. Pi s ul i s k i, Warszawa 2003; G. Kupri anowi cz, Akcja Wisa
a Koci prawosawny, [w:] ibidem; K. M ys z kows k i, Sytuacja Kocioa greckokatolickiego w Polsce po
przesiedleczej akcji Wisa w wietle dokumentw Gwnego Urzdu do Spraw Wyzna 1950-1957, [w:]
Ukraicy w najnowszych dziejach Polski (1918-1989), t. II: Akcja Wisa, red. R. Droz d, Warszawa 2005; S.
Dudra, Ksztatowanie si struktury administracyjnej Polskiego Autokefalicznego Kocioa Prawosawnego na
ziemiach zachodniej Polski po II wojnie wiatowej i w czasach wspczesnych, BU 2006, nr 12; I. Ha a gi d a,
Losy duchowiestwa greckokatolickiego w przededniu, w trakcie i w pierwszym okresie po akcji Wisa (tekst
powinien ukaza si w materiaach z konferencji: Akcja Wisa na tle wojennych i powojennych deportacji). Tego
autora zob. te: -
(1947-1949), 2007.
60
K. Mi ros z ews k i, Centralny Obz Pracy Jaworzno. Podobz ukraiski (1947-1949), Katowice 2001; idem,
Ukraicy i emkowie w Centralnym Obozie Pracy Jaworzno, [w:] Pamitny rok 1947, red. M.E. O g, Rzeszw
2001; . Kam i s ki, Obz Jaworzno: ukraiski etap, [w:] Akcja Wisa, red. J. P i s ul i s ki, Warszawa 2003; J.
Boro wi ec, Ukraicy skazani na mier przez Wojskowy Sd Grupy Operacyjnej Wisa w 1947 r., Studia
Rzeszowskie (dalej: SR) 1995, t. 1; idem, Aparat bezpieczestwa a wojskowy wymiar sprawiedliwoci.
Rzeszowszczyzna 1944-1954, Warszawa 2004; M.E. O g, Ukraicy w wizieniu na zamku w Rzeszowie w latach
1945-1949, SR 1995, t. 1; W. Bonus i ak, Wizienie na zamku w Rzeszowie w latach 1944-1956, SR 1995, t. 1;
Z. Na wrock i, Zamiast wolnoci. UB na Rzeszowszczynie 1944-1949, Rzeszw 1998; J. Pi s ul i s ki, Wojewdzki
Urzd Bezpieczestwa Publicznego w Rzeszowie wobec spoecznoci ukraiskiej 1944-1956, [w:] Suby
bezpieczestwa Polski i Czechosowacji wobec Ukraicw (1945-1989), red. G. M ot yk a, Warszawa 2005; E.
Mi s i o, Sdownictwo Grupy Operacyjnej Wisa (tekst powinien ukaza si w materiaach z konferencji: Akcja
Wisa na tle wojennych i powojennych deportacji). Tego autora zob. te m.in.: , [w:]
, . . , 1991; idem,
1947-1949, 2007.
61
K. S kubi sz ews k i, Akcja Wisa i prawo midzynarodowe, Tygodnik Powszechny 1990, nr 10; K.
Tyc has k a, Bezprawno operacji Wisa z 1947 roku, [w:] Akcja Wisa na tle stosunkw polsko-ukraiskich
w XX w., red. J. F ar y, J. J eki el, Szczecin 1994; M. Fl em i n g, Wydarzenia na poudniowo-wschodnich rubieach
Polski a prawo midzynarodowe, [w:] Przed Akcj Wisa by Woy. Materiay do studiowania konfliktu polsko-
ukraiskiego ze szczeglnym uwzgldnieniem wydarze woyskich i dziaalnoci OUN-UPA na obszarze
poudniowo-wschodniej Polski pojataskiej, red. W. Fi l ar, Warszawa 2000; R. S z aw ows k i, Akcja Wisa
w wietle prawa, [w:] Stosunki polsko-ukraiskie w latach 1939-2004, red. B. Grot t, Warszawa 2004; idem,
Podstawy prawne akcji Wisa (tekst powinien ukaza si w materiaach z konferencji: Akcja Wisa przyczyny,
przebieg, konsekwencje).
62
W. A. S ercz yk, Podrczniki na temat akcji Wisa obraz postulowany, [w:] Akcja Wisa, red. J. Pi s ul i s k i,
Warszawa 2003; S. St pi e , Akcja Wisa. Propozycje do podrcznikw szkolnych i materiaw pomocniczych
dla nauczycieli, [w:] ibidem.
63
Akcja Wisa. Dokumenty, oprac. E. M i s i o, Warszawa 1993; .
: , . . , - 1992-1993 (zawiera
wycznie dokumenty w jzyku polskim); B. Bobus i a, Wybr tekstw rdowych dotyczcych sytuacji na
Historic@ 115
ukraiskich zupenie nowych nurtw. Wychodzc od podziau zaproponowanego przez G.

Motyk64 wyodrbni mona wrd nich dwa zasadnicze: rewizjonistyczny dcy do
gruntownego przewartociowania dotychczasowego ujcia tych stosunkw i tradycjonalistyczny,
ktry rwnie przyj za cel zlikwidowanie przekama i niedopowiedze w warstwie
faktograficznej, uzna wszake, i rezultaty bada nie uprawniaj do zasadniczych zmian
w warstwie interpretacyjnej. w odniesieniu do akcji Wisa granic tego podziau wyznaczao
poniekd stanowisko w sprawie zasadnoci dokonanych przesiedle pod ktem likwidacji
ukraiskiego podziemia, cho nadmieni naley przy tym, e nie zawsze przebiegaa ona w sposb
cisy.
Pierwsza grupa historykw (R. Torzecki, M. Jasiak, B. Bobusia, W. Filar, Z. Palski, Z.
Konieczny) przesiedlenia ludnoci postrzegaa jako element operacji militarnej, zmierzajcej do
likwidacji UPA na terytorium pastwa polskiego. Przewanie uwaali oni, e podziemie ukraiskie
byo przeciwnikiem znaczcym, zwaszcza z uwagi na zakamuflowane wrd ludnoci cywilnej
tajne struktury. Dlatego te, skutkiem niemonoci ich wyselekcjonowania, zdecydowano si na
przesiedlenie caej spoecznoci ukraiskiej z obszarw zagroonych dziaalnoci UPA. Zaznaczy
naley, i nie wszyscy z prezentujcych takie stanowisko historykw uwaali zastosowane
rozwizanie za moralnie uzasadnione. czyo ich wszake przekonanie, e decyzj
o przeprowadzeniu akcji podejmowano przede wszystkim z myl o rozbiciu wrogiej partyzantki
czy te jak uwaa oscylujcy w tym kierunku A.L. Sowa zapobieeniu przyszej reaktywacji
w takiej czy innej formie irredenty ukraiskiej65.
Ich oponenci (T.A. Olszaski, E. Misio, R. Drozd, G. Motyka, I. Haagida)
dopatrywali si w akcji przede wszystkim celw politycznych, zmierzajcych do budowy pastwa
jednonarodowego i postrzegali j czsto jako kontynuacj akcji repatriacyjnych z lat 1944-1946.
Przesiedlenie ludnoci ukraiskiej miao w ich ujciu suy przede wszystkim jej rozproszeniu, a w
rezultacie polonizacji. Walk z UPA wykorzystano za jako pretekst. E. Misio twierdzi nawet,
i akcja Wisa bya co prawda kocowym aktem konfliktu polsko-ukraiskiego w latach II wojny
wiatowej i nie da si jej rozpatrywa poza kontekstem tego konfliktu. Jednak w sensie
przyczynowo-skutkowym, a przede wszystkim prawnym, s to dwa zupenie rne wydarzenia, nie
majce ze sob adnego zwizku66. Historycy ci, przewanie zgodni co do koniecznoci likwidacji
ukraiskiego podziemia, dowodzili jednoczenie, e byo ono przeciwnikiem stosunkowo sabym,
moliwym do usunicia bez wysiedlania ludnoci z terenw dziaa zbrojnych. Wskazywali te na
sposoby alternatywne wzgldem zastosowanego (objcie UPA amnesti, przesiedlenie
tymczasowe). Niektrzy (G. Motyka, S. Dudra) uwaali dodatkowo, i nie wykorzystano
dogodnych warunkw do ostatecznej rozprawy z wrog partyzantk, jakie nastay zim z 1946 na
1947 r.
Rozbienoci te sankcjonuje fakt, i nie odnaleziono do tej pory dokumentw, ktre w spr
historykw w sposb jednoznaczny mogyby rozstrzygn. Rozgrywa si on przeto w krgu
poszlak i hipotez, za przytaczane przez obie grupy argumenty nie wpyway znaczco na
reorientacj oponentw.
terenach objtych akcj Wisa w 1947 r. (przechowywanym w Centralnym Archiwum Wojskowym CAW), RHA
1996; I. Ha a gi da, Wysiedlenia ludnoci ukraiskiej i polskiej z powiatu chemskiego nieznana karta historii, [w:]
Ukraina-Polska. Kultura, wartoci, zmagania duchowe, red. R. Droz d, R. Ske cz ows k i, M. Z ym om ri j a,
Koszalin 1999; idem, Nieznane instrukcje MBP dotyczce akcji Wisa, PiS 2004, nr 2(6); Akcja Wisa 1947,
red. S. Bohuno w i in., Warszawa-Kijw 2006; . , 1947 .
, 2007, nr 17 (zawiera dokumenty w jzyku polskim). B. Hu k by te
autorem ukraiskojzycznego zbioru wspomnie uczestnikw operacji zob.: 1947. , . .
, 1997.
64
G. M ot yk a, Problematyka stosunkw polsko-ukraiskich..., s. 168-171.
65
A.L. S owa, Stosunki polsko-ukraiskie..., s. 296.
66
E. Mi s i o, Kwestia ukraiska w polityce pastwa..., s. 344-345.
Historic@ 116
Stanowisko w powyszej sprawie w znacznej mierze wizao si take z szacunkami

dotyczcymi si ludzkich ukraiskiego podziemia w okresie poprzedzajcym akcj Wisa.
Pierwsi, odwoujc si do ustale historykw peerelowskich, oceniali je z reguy na ok. 6 tys., ich
adwersarze na ok. 2,5 do 3 tys. G. Motyka wskazywa wszake na bdy popenione przy
ustalaniu pierwszego z przytoczonych szacunkw67. R. Torzecki wyraa natomiast wtpliwoci,
czy problem w moliwy jest do jednoznacznego rozstrzygnicia. Nie wyklucza jednak, i
podziemie ukraiskie mogo wwczas dysponowa nawet dziesiciotysicznymi rezerwami, nie
zawsze jednak nadajcymi si do wykorzystania68.
Liczb przesiedlonych ustalono na ok. 150 tys.69, liczb osadzonych podczas akcji w COP
Jaworzno na ok. 3.87070. w niektrych wczeniejszych publikacjach liczby te szacowano
odpowiednio na 30071 i 5-6 tys.72. Jedynie R. Torzecki konsekwentnie obstawa, e przesiedlenia
objy ok. 170 tys. (150 w toku akcji oraz dalsze 20 ju po jej zakoczeniu)73. Inni badacze wszake
podchodzili do tych ustale ostronie74.
Nieporozumieniem jest natomiast wyraane przez niektrych historykw przekonanie, i
przystpujc do realizacji akcji Wisa wadze liczb ludnoci ukraiskiej pozostaej na terenie
kraju oszacoway dziesiciokrotnie niej od faktycznej75. w istocie przytoczona przez I. Haagid
liczba 14 tys. odnosia si do danych z lipca 1946 r., a ju wtedy orientowano si, e s one
niepene76. w kwietniu 1947 r. szacowano natomiast, i wysiedleniu podlega bdzie blisko 74 tys.
osb77. Nie ulega wtpliwoci, e wadze zostay zaskoczone liczebnoci pozostaej w Polsce
ludnoci ukraiskiej, naley jednak sdzi, i rozmiary owej pomyki byy najwyej trzykrotne
(jeli bra pod uwag nie liczb przesiedlonych, a caej spoecznoci ukraiskiej szacowanej przez
badaczy na ponad 200 tys.).
Nie znalaza potwierdzenia w materiale dokumentacyjnym rwnie funkcjonujca
w opracowaniach historycznych informacja, e do obozu w Jaworznie trafia miay w toku akcji
Wisa mae dzieci. Opublikowany przez K. Miroszewskiego wykaz Ukraicw, ktrzy
w zwizku z operacj znaleli si za drutami, wskazuje natomiast na liczn grup winiw
urodzonych w latach 1930-1934, a zatem nastoletnich78. Obecno maych dzieci, w tym
niemowlt, potwierdza miaa jednak zachowana dokumentacja obozowa79. Mona wiza to
67
G. M ot yk a, Ukraiska Powstacza Armia a akcja Wisa..., s. 115; idem, Ukraiska partyzantka 1942-1960..., s.
588.
68
R. Torz ecki, Polacy i Ukraicy..., s. 298.
69
E. Mi s i o, Przedmowa..., s. 33.
70
K. M i ros z ews ki, Centralny Obz Pracy Jaworzno..., s. 37-200.
71
W. M okr y, op. cit., s. 24.
72
R. Torz eck i, Stosunki polsko-ukraiskie..., s. 97; idem, Wisa zacza si w Moskwie..., s. 23; I. Ha a gi d a,
Ukraicy na zachodnich i pnocnych ziemiach Polski..., s. 34.
73
R. Torz eck i, Stosunki polsko-ukraiskie..., s. 97; idem, Polacy Ukraicy..., s. 215. Ku szacunkom tym skaniaa
si take cz historykw ukraiskich zob. m.in.: J. M ak ar, Polityczne, ekonomiczne i narodowociowo-
demograficzne nastpstwa akcji Wisa, [w:] Polska-Ukraina. Trudne pytania..., s. 214; idem, :
, [w:] Pamitny rok 1947..., s. 194; . , , [w:]
www.abcnet.com.pl/ua/ (oryginalnie tekst ukaza si w tomie trzecim pisma z 1985 r.), s. 4.
74
R. Droz d, I. Ha a gi da, op. cit., s. 10; R. Droz d, Polityka narodowociowa wadz polskich..., s. 135; L. Ol ej ni k,
Polityka narodowociowa..., s. 303.
75
E. M i s i o, Kwestia ukraiska w polityce pastwa..., s. 339; Przeszo naley do historykw. O stosunkach polsko-
ukraiskich w PRL z historykiem Igorem Haagid rozmawia Barbara Polak, Biuletyn Instytutu Pamici
Narodowej 2001, nr 8, s. 13.
76
Zob.: Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraicw z Polski do USRR 1944-1946, t. 2, oprac. E. Mi s i o,
Warszawa 1999, s. 358-360.
77
Akcja Wisa. Dokumenty..., s. 98.
78
K. M i ros z ews ki, Centralny Obz Pracy Jaworzno..., s. 37-200.
79
Ibidem, s. 15-16; i dem, Ukraicy i emkowie..., s. 211.
Historic@ 117
z faktem, i w Jaworznie znalazo si kilkadziesit ciarnych kobiet, ktre tam urodziy80.

Zgodno panowaa z reguy co do sabego przygotowania akcji przesiedleczej,
wystpienia w jej trakcie naduy oraz zego stanu przydzielanych osadnikom gospodarstw.
Przewanie stanowisko to podzielali nawet zdeklarowani obrocy przesiedle81. Bodaj jedyny
wyjtek w gronie profesjonalnych historykw stanowi tutaj E. Prus82. Naduyciom przeczyli
natomiast take niektrzy autorzy prac nienaukowych (np. wspomnieniowych). Wymownym tego
przykadem by Zbigniew Modrzewski, ktry negowa jakoby podczas akcji Wisa wojsko
miao dopuszcza si brutalnego traktowania ludnoci cywilnej, uzasadniajc to wasnym udziaem
(sic!) w jednej z grup wysiedlajcych83.
Interesujce s natomiast niedawne ustalenia J. Pisuliskiego, zgodnie z ktrymi proces
przydzielania Ukraicom zrujnowanych gospodarstw by celowy nie tyle jednak odgryway tu
rol wzgldy narodowociowe, co praktyczne. Chodzio bowiem przede wszystkim o ich
zasiedlenie i podwignicie z ruiny84.
Zagadnieniem, dzielcym historykw jest niewtpliwie hipoteza o radzieckim autorstwie
akcji. Niektrzy (E. Misio, R. Drozd) odrzucali j jako nie posiadajc uzasadnienia w materiale
rdowym85, a dodatkowo drugorzdn, gdy jak zauwaa drugi z wymienionych historykw
realizatorami i tak byy wadze polskie86. Wskazywa on rwnie na dokumenty, ktre sugeruj, i
pomys operacji narodzi si w Warszawie87. Inni (G. Motyka, I. Haagida) koncepcj
radzieckiego autorstwa uwaali za prawdopodobn, tym niemniej nie traktowali jej jako
integralnej czci swych rozwaa88. Jedynie nieliczni (R. Torzecki, Z. Makowski, S. Stpie)
stali na stanowisku, i z uwagi na stopie uzalenienia wadz w Warszawie od Moskwy radzieckie
autorstwo akcji Wisa nie ulega wtpliwoci89.
Zauway mona przy tym pewn ewolucj pogldw niektrych historykw na niniejsze
zagadnienie. R. Drozd na przykad w pracach z lat 90. stara si zajmowa na tym polu stanowisko
neutralne90. G. Motyka z kolei coraz mocniej akcentuje ostatnio pogld, i za projektem akcji
Wisa niechybnie sta Kreml91.
Nie ma te zgodnoci co do tego, czy zostaa ona zrealizowana z zamiarem polonizacji
przesiedlanych Ukraicw. Niektrzy badacze dopatrywali si tego w fakcie rozproszenia ludnoci,
uniemoliwienia jej praktykowania religii w obrzdku greckokatolickim, kultywowania kultury
narodowej i owiaty we wasnym jzyku, a take w zachowanej dokumentacji mwicej o szybkiej
80
. Kam i s ki, op. cit., s. 175; K. M i ros z ews ki, Ukraicy i emkowie..., s. 212.
81
J. Wi l cz ur, op. cit., s. 23; Z. Koni ecz ny, Zmiany demograficzne..., s. 135.
82
E. P rus, op. cit., s. 48-49.
83
Z. M odrz ews k i, Przyczyny, przebieg i skutki akcji Wisa (relacja uczestnika), [w:] Przed Akcj Wisa by
Woy..., s. 81.
84
J. Pi s ul i s ki, Polityka wadz wobec spoecznoci ukraiskiej, s. 179.
85
E. M i s i o, Kwestia ukraiska..., s. 341-343; R. Droz d, Ukraicy w Polsce..., s. 77; idem Polityka wadz..., s. 61-
62.
86
R. Droz d, Droga na zachd..., s. 52; idem, Ukraicy na Pomorzu..., s. 50.
87
. , , 2007, s. 91-92.
88
Przeszo naley do historykw..., s. 10; G. Motyka, Od Woynia do akcji Wisa..., s. 130.
89
R. Torz eck i, Polacy i Ukraicy. Sprawa Ukraiska w czasie II wojny wiatowej..., s. 296-304; i dem, Stosunki
polsko-ukraiskie na powojennych rozdroach..., s. 97-99; idem, Polacy Ukraicy..., s. 214-215; i dem, Wisa
zacza si w Moskwie..., s. 22-23; Z. M a kows ki, op. cit., s. 73; S. St pi e , Polacy Ukraicy: tradycje
wsplnej przeszoci czy cieranie si racji narodowych?, [w:] Polska Niemcy Ukraina w Europie.
Uwarunkowania, zaoenia i przesanki wzajemnej wsppracy, red. W. Bonus i ak, Rzeszw 1996, s. 180; idem,
Spoeczno ukraiska w Polsce..., s. 165-167.
90
Zob. m.in.: R. Droz d, Droga na zachd..., s. 52.
91
Zob.: G. M ot yk a, Czy akcja Wisa bya konieczna? Przymusowe wysiedlenia a likwidacja OUN-B i UPA (tekst
powinien ukaza si w materiaach z konferencji: Akcja Wisa na tle wojennych i powojennych deportacji).
Historic@ 118
asymilacji przesiedlecw92. Inni wszake zalecali tutaj wiksz ostrono93. L. Olejnik

argumentowa na przykad, i z przywoywanej dokumentacji nie wynika jednoznacznie czy chodzi
tutaj o wynarodowienie czy moe raczej o adaptacj w nowych warunkach. Zastosowany
sposb osiedlania ludnoci mg mie z kolei na celu rozbicie zakonspirowanych struktur
ukraiskiego podziemia94.
Niemal zgodnie odrzucono natomiast obowizujc przed 1989 r. wersj, jakoby decyzja
o przeprowadzeniu akcji Wisa podjta zostaa pod wraeniem mierci gen. Karola
wierczewskiego, ktry 28 marca 1947 r. zgin z rk partyzantw UPA. Wyjtkiem by tutaj A.L.
Sowa, ktry uwaa, i zgodnie z aktualnym stanem wiedzy zamach ten naleaoby uzna za
bezporedni przyczyn operacji95. Niektrzy historycy podejmowali te rozwaania dotyczce
okolicznoci zabjstwa generaa, sugerujc cichy wspudzia komunistycznych sub
specjalnych96. Zagadnienie to pozostaje wszake w krgu hipotez.
Zakoczenie
Na skutek uwarunkowa politycznych, akcja Wisa w cigu pierwszego dziesiciolecia od

swego zakoczenia nie znalaza omwienia w polskich opracowaniach historycznych.
Problematyk t zgbia zaczto dopiero na fali przemian popadziernikowych, za kolejne punkty
przeomowe wizay si z efemerycznymi okresami liberalizacji polityki wewntrznej
w pastwie. I tak, w pierwszej poowie lat 70. mielej porusza zaczto przebieg akcji
przesiedleczej (wczeniej wiksz uwag powicano jej skutkom), natomiast okres midzy
sierpniem 1980 a grudniem 1981 w znacznej mierze przyczyni si do uformowania nurtu
rewizjonistycznego. Wszake dopiero etap schykowy PRL zaowocowa miaym postulatem
przeorientowania dotychczasowego ujcia akcji Wisa.
W tym okresie znacznym zainteresowaniem historykw cieszya si strona wojskowa
operacji. Szczeglnie draliwym tematem bya natomiast sprawa przesiedle, skutkiem czego wielu
badaczy starao si jej unika. Ci za, ktrzy zdecydowali si j podj, zmuszeni byli porusza si
w do wskim obszarze, wytyczonym przez cenzuralne ograniczenia. Niektrym historykom
dziaajcym w tym okresie zarzuci mona co prawda ewidentne przekamania, nie ma wszake
podstaw, aby uzna to za norm. Czciej decydowano si na rozwizanie kompromisowe,
poruszajc si w sferze pprawd i niedopowiedze. Czasem poszukiwano te sposobw, aby
w formie zakamuflowanej przekaza czstk zastrzeonej wiedzy. Jednake owa gra z cenzur
prowadzia te do zaciemnienia myli autorw. Nierzadko owocowao to niezrozumieniem ich
faktycznych intencji w krgu odbiorcw, a nawet bdnych interpretacji treci zawartych
w artykuach i ksikach. Rwnie podjte poza cenzur prby rewizji, ktre miay miejsce
w latach 80., choby z uwagi na niedostpno archiwaliw, okazay si niezadowalajce.
Sprzyjajc sytuacj dla takich zabiegw stworzy dopiero przeom 1989 r. Historycy,
uwolnieni od politycznych ogranicze oraz uzyskawszy dostp do archiww, przystpili do
gruntownego przebadania problematyki akcji Wisa, dokonujc w efekcie jej znaczcej
reinterpretacji. Zgodzi naley si przy tym z opini Tomasza Stryjka, i w latach 90. dominowa
92
Zob. m.in.: Akcja Wisa. Dokumenty..., s. 53; R. Droz d, I. Ha a gi da, op. cit., s. 54.
93
A.L. S owa, Akcja Wisa..., s. 19.
94
L. Ol ej ni k, Polityka narodowociowa..., s. 310.
95
A.L. S owa, Akcja Wisa..., s. 23.
96
G. M ot yk a, Tak byo w Bieszczadach..., s. 387-388; E. Mi s i o, Przedmowa..., s. 10, 23; idem, 60
, 2007, s. 55. Podobne wtpliwoci formuowali te niektrzy autorzy
ukraiscy por.: . , ,
2005, . IX, s. 380.
Historic@ 119
na tym polu, podobnie jak i w caej krajowej historiografii stosunkw polsko-ukraiskich, nurt
rewizjonistyczny97 (cho jak wspomniano rewizj w warstwie faktograficznej zajli si take
historycy kontynuujcy lini tradycyjn). Stanowio to naturaln (i zarazem konieczn) reakcj na
ponad czterdziestoletni okres zakamywania prawdy o operacji. Trudno wszake nie zauway, e
czasami prby te byy zbyt daleko idce, a tezy formuowane na zasadzie opozycji wobec
historiografii peerelowskiej kontrowersyjne. Jako przykad przywoa mona tutaj choby T.A.
Olszaskiego, ktry twierdzi, e w 1947 r. zdecydowano si na wariant rozsiedlenia ludnoci
ukraiskiej, gdy nie bya moliwa fizyczna likwidacja [sic!] tak licznej grupy obywateli98. Jeszcze
dalej posun si Mikoaj Siwicki, ktry stosunki polsko-ukraiskie podczas akcji Wisa (jak i w
okresach wczeniejszych) ujmowa na podobiestwo najbardziej tendencyjnych tekstw z okresu
PRL tyle tylko, e dotychczasowy kat zamieni si miejscem z ofiar99.
Na podstawie obserwacji dokona polskich naukowcw po 2000 r. mona wszelako
domniemywa, e faza rewizyjna przechodzi obecnie w kolejny etap, ktry winien
charakteryzowa si badaniami w znacznie wikszym ni dotychczas stopniu oderwanymi od
obcie przeszoci. w ostatnich latach zaobserwowa mona chociaby pewien ruch w kierunku
reinterpretacji ustale z poprzedniego dziesiciolecia. Niektre z postawionych w latach 90. tez
zostay bd to zanegowane, bd te poddane w wtpliwo, jako niemoliwe do jednoznacznego
rozstrzygnicia w oparciu o dostpny materia rdowy.
Wydaje si rwnie, i w cigu ubiegych kilkunastu lat temat genezy akcji Wisa zosta
ju przez historykw wyeksploatowany. Dopki przeto nie pojawi si materia rdowy, ktry do
niniejszej problematyki wnosiby nowe aspekty, nie naley oczekiwa znaczcych postpw na tym
polu.
Wobec powyszego, zainteresowania historykw w coraz wikszym stopniu kieruj si
w stron innych obszarw badawczych zwizanych z akcj Wisa. Coraz czciej przedmiotem
docieka jest przebieg operacji w ujciu regionalnym. Wiksz uwag zwrcono rwnie na
towarzyszc jej akcj propagandow oraz sprawy zwizane z yciem religijnym przesiedlecw.
Tematami wartymi szerszego przebadania s te niewtpliwe: stosunek do akcji Wisa pastw
zachodnich i ich opinii publicznej oraz wspudzia wojsk czechosowackich w operacji przeciwko
ukraiskiemu podziemiu. Pierwsz spraw sygnalizowa amerykaski naukowiec Paul Best100,
druga poruszana bya m.in. w ksikach Antoniego Szczeniaka i Wiesawa Szoty oraz
Grzegorza Motyki, a take przeoonych na jzyk polski artykuach Ondreja Koutka i Luboa
Veselego101. Obydwie wymagaj wszake szerszego opracowania w krajowej literaturze
historycznej. Niezwykle istotnym byoby rwnie przebadanie ewentualnego wpywu czynnikw
radzieckich na zainicjowanie i przebieg akcji, na przeszkodzie stoj tu jednak trudnoci z dotarciem
do archiwaliw moskiewskich.
Wiksz ni dotychczas uwag warto te powici ujciu tej problematyki na amach
czasopism oraz w publikacjach ksikowych, w latach 70. i 80. ukazujcych si w drugim obiegu
97
T. St r yj e k, Stosunki polsko-ukraiskie XX wieku we wspczesnej historiografii polskiej, WZU 2000, z. 10, s.
260.
98
T.A. Ol sz as ki, Historia Ukrainy..., s. 237.
99
Zob.: M. Si wi ck i, Dzieje konfliktw polsko-ukraiskich, t. 3, Warszawa 1994. Szerzej na ten temat, zob. K.
Bort ni k, op. cit., s. 151-154.
100
P. B es t, Przesiedlenia ludnoci i zmiany granic w Europie rodkowo-Wschodniej w amerykaskiej opinii publicznej
na przykadzie lektury dziennika New York Times (tekst powinien ukaza si w materiaach z konferencji: Akcja
Wisa na tle wojennych i powojennych deportacji).
101
A. Sz cz e ni ak, W. S zot a, op. cit., s. 450-456; G. M ot yk a, Tak byo w Bieszczadach..., s. 407-409; idem,
Ukraiska partyzantka..., s. 594-604; O. Kout e k, Dziaania Suby Bezpieczestwa wobec Ukraicw
w Czechosowacji w latach 1945-1989, prze. T. Gr abi s k i, [w:] Suby bezpieczestwa..., s. 297-334; L. Ves el ,
Kilka uwag na temat walki z tzw. banderowcami w powojennej Czechosowacji, prze. T. Grabi s k i, [w:] ibidem, s.
335-356.
Historic@ 120
wydawniczym, jak te o czym ju wspomniano w niepublikowanych pracach naukowych

z okresu PRL. Na opracowanie czeka rwnie wyczerpujca monografia akcji Wisa, gdy
podejmowanych dotychczas prb nie mona uzna za w peni zadowalajce. By moe oywienie
zainteresowania t problematyk, jakie nastpio w zwizku z 60. rocznic operacji, zaowocuje
podobn dysertacj?
Nie mona te unikn pytania, na ile po roku 1989, w nowej rzeczywistoci spoeczno-
politycznej prace badawcze zdoay oderwa si od wszelkich oddziaywa pozanaukowych?
Zniesienie cenzury nie usuno bowiem wszystkich czynnikw, jakie mogy na dziaalno
historykw wpywa. Takim czynnikiem byo choby urynkowienie. Publikacje naukowe
w wikszym ni dotychczas stopniu nabray rangi towaru handlowego, za wybr zgbianej
problematyki w pewnej mierze stymulowa zacza rwnie konieczno poszukiwania rodkw na
pokrycie wydatkw zwizanych z procesem badawczym. Kierowa to mogo zainteresowania
naukowcw w stron tych obszarw, ktre rokoway nadziej na uzyskanie dofinansowania bada
lub te zyskown sprzeda ich rezultatw. Jednake w przypadku akcji Wisa czynnik ten nie by
determinujcym z uwagi, i jak wspomniano owa problematyka spotkaa si
z zainteresowaniem wrd odbiorcw.
Realniejszych zagroe dopatrywa si mona gdzie indziej. w 2000 r. wspomniany ju
Tomasz Str yjek odnotowa, i praca historykw odbywa si w atmosferze silnego nacisku potrzeb
wspczesnoci i nabiera charakteru odpowiedzialnego zadania nakadanego na specjalistw przez
rodowiska opiniotwrcze, take te o najwyszym politycznym autorytecie. [...] Dobr tematw,
sposb interpretacji i jzyk publikacji zwizane s coraz wyraniej z potrzebami zblienia polsko-
ukraiskiego. [...] Naturaln rzecz jest to, e historycy nie dziaaj w spoecznej prni. Ocena ich
pracy jest uwarunkowana przez standardy polityczno-ideologicznych realiw danej epoki102. Autor
jak mona sdzi mia na uwadze przede wszystkim podkrelenie pozytyww tego procesu, jak
dowartociowanie bada nad przyjaznymi etapami stosunkw polsko-ukraiskich, czy te
uwzgldnianie racji przeciwnika przy omawianiu sytuacji konfliktowych. Jednake wskazywa
te na cel nadrzdny zblienie midzy dwoma narodami, ktry nie tylko determinowa mia
dobr tematw, ale nawet sposb ich interpretacji. Tymczasem zasadniczym celem historyka winno
by dotarcie (lub przynajmniej zblienie) do prawdy. Obowizuj go przy tym okrelone reguy,
ktrych nie powinien podporzdkowywa adnym celom pozanaukowym, choby
i najsuszniejszym. Historia traktowana selektywnie jak celnie zauwaaa Krystyna Kersten na
krtk met moe nawet wspomaga chwalebne cele, natomiast patrzc w kategoriach dugiego
trwania, hamuje myl ludzk103.
Nie mona niestety stwierdzi, aby badacze cakowicie oparli si temu zagroeniu, skoro
wobec nich wysuwano niekiedy zarzuty politycznej, historycznej lub narodowej
poprawnoci, za niemiecki historyk Frank Grelka doda do nich jeszcze niemono wyjcia
poza faz rewidowania peerelowskiej wizji polsko-ukraiskich stosunkw104. Opinie takie, cho
wskazuj na pewne tendencje faktycznie w polskiej historiografii wystpujce, s jednak przesadne.
Niektrym badaczom (E. Misio, R. Drozd) zarzucano co prawda dyskusyjne kryteria selekcji
dokumentw, publikowanych w przygotowanych przez nich zbiorach rde105, za u liczniejszych
102
T. S t r yj e k, op. cit., s. 254.
103
Cyt. za: A. M agi ers k a, Dylematy historii PRL, Warszawa 1995, s. 19.
104
F. Gr el ka, Antypolska akcja OUN-UPA na Woyniu i w Galicji Wschodniej. Uwagi przy okazji badania
paradygmatu stosunkw polsko-ukraiskich, prze. P. Kos i s k i, PiS 2004, nr 2(6), s. 279-281; H. Le wkowi c z,
Nikt nie chce opuszcza swojego domu (wywiad z A. Zap a ows ki m w zwizku z konferencj Akcja Wisa.
Przyczyny, przebieg, konsekwencje), ycie Podkarpackie 25 luty 2007, nr 9, s. 6; B. Hu k, Historycy trudnego
pocztku. Refleksje nad kondycj najnowszej historiografii konfliktu polsko-ukraiskiego w latach czterdziestych XX
w. (tekst powinien ukaza si w BU, nr 12).
105
F. Kus i ak, Akcja Wisa. Uwagi do ksiek..., PZ 1995, nr 4, s. 183; G. M ot yk a, Spr o UPA w najnowszej
polskiej i ukraiskiej historiografii, WZU 2002, nr 13-14, s. 127.
Historic@ 121
jeszcze mona byo doszuka si sformuowa kontrowersyjnych106, nie ma dostatecznych podstaw,

aby poddawa w wtpliwo, e ich zasadniczym celem byo dotarcie do prawdy. Jedynie
w odosobnionych przypadkach jak choby M. Siwicki czy E. Prus pojawi si mogy
uzasadnione wtpliwoci, co do nadrzdnoci celw naukowych nad politycznymi czy
komercyjnymi.
Tym niemniej, dostrzegalnym jest tutaj rwnie pod koniec lat 90. odnotowane przez A.F.
Grabskiego zjawisko swoistego cienia czci historykw w stron lansowania jedynie
susznego spojrzenia na dzieje najnowsze Polski107. Potwierdzaj to take niektre prace zbiorowe
powicone stosunkom polsko-ukraiskim w XX w., bardzo czsto stanowice pokosie konferencji
naukowych i firmowane nazwiskami znanych badaczy, ktrzy przyjmowali na siebie funkcje
redaktorw. Kiedy bowiem liczne z tego typu wydawnictw staray si poprzez dobr tekstw i ich
autorw zaprezentowa zrnicowane ujcia poruszanych tematw108, inne nie wychodziy niestety
poza jeden tylko punkt widzenia109. Przykadem takiej tendencji moe by choby zorganizowana
niedawno w Przemylu (23-24 lutego 2007 r.) konferencja: Akcja Wisa. Przyczyny, przebieg,
konsekwencje, na ktrej wrd prelegentw zabrako historykw ukraiskich, za referaty gosili
niemal wycznie badacze cile zwizani z tzw. nurtem tradycjonalistycznym110. Przyczyny tej
jednorodnoci, reprezentujcy jednego z organizatorw Andrzej Zapaowski111, tumaczy
w sposb nastpujcy: Przez par lat w Rembertowie odbyway si polsko-ukraiskie konferencje.
Kada powicona bya odrbnemu tematowi. Kiedy doszo do 1945 r. pojawiy si rozbienoci
i Ukraicy nie chcieli tego kontynuowa112.
Argumentacj tak trudno zaakceptowa. Bez wzgldu na to, czy historycy reprezentujcy
rne spojrzenia na akcj Wisa zdolni s obecnie do wypracowania konsensusu, naley stwarza
im zwaszcza kiedy dotyczy to naukowcw polskich i ukraiskich moliwoci wymiany
pogldw i ucilania wzajemnych ustale. Fakt wystpowania rozbienoci potwierdza jedynie
zasadno organizowania tego typu spotka. Tymczasem inicjatywy, ktre zamykaj si na
oponentw (tak zagranicznych, jak i krajowych), sprowadzaj t sporn problematyk do ujcia
monodycznego, a wic w gruncie rzeczy faszywego. Naley mie nadziej, i w przyszoci
tego typu zjawiska bd zanikay. Byby to krok w kierunku zblienia, dzi znacznie jeszcze
106
Zob.: K. Bort ni k, op. cit., s. 151-155, 169-172.
107
A.F. Grabs k i, op. cit., s. 245.
108
Pamitny rok 1947, red. M.E. O g, Rzeszw 2001; Antypolska akcja OUN-UPA 1943-1944. Fakty i interpretacje,
red. G. M ot yk a, D. Li bi onka, Warszawa 2002; Akcja Wisa, red. J. P i s ul i s ki, Warszawa 2003. Wrd
pozytywnych przykadw tego typu prac wymieni naley take wydawan w Rzeszowie pod redakcj
Wodzimierza Bonus i ak a seri: Polska - Niemcy - Ukraina w Europie, oraz dziewiciotomow publikacj,
stanowic pokosie cyklu spotka polskich i ukraiskich historykw: Polska-Ukraina: trudne pytania, red. R.
Ni edzi el k o, t. 1-2, Warszawa 1998; ibidem, t. 3, Warszawa 1998; ibidem, t. 4, Warszawa 1999; ibidem, t. 5,
Warszawa 1999; ibidem, t. 6; Warszawa 2000; ibidem, t. 7; Warszawa 2000; ibidem, t. 8; Warszawa 2001; ibidem, t.
9; Warszawa 2002; a take suplement: Polska-Ukraina: trudna odpowied. Dokumentacja spotka historykw
(1994-2001). Kronika wydarze na Woyniu i w Galicji Wschodniej (1939-1945), red. R. Ni edzi el k o, Warszawa
2003.
109
Przed akcj Wisa by Woy, red. W. Fi l a r, Warszawa 1997; Problemy Ukraicw w Polsce po wysiedleczej
akcji Wisa 1947 r., red. W. M okry, Krakw 1997; , . . ,
1998; Stosunki polsko-ukraiskie w latach 1939-2004, red. B. Grot t, Warszawa 2004.
110
Na konferencji zaprezentowano nastpujce referaty: C. P art a cz, Zaoenia ideologiczne budowy
nacjonalistycznego pastwa ukraiskiego wedug OUN; L. Kul i s ka, Stosunki polsko-ukraiskie w wietle
materiaw RGO; B. Grot t, Problem ukraiski w Kulturze paryskiej; A. Zap a ows k i, Dziaalno OUN-UPA
w latach 1944-1947 na przykadzie powiatu przemyskiego; R. S z aw ows k i, Podstawy prawne akcji Wisa; T.
Be rez a, Aspekty militarne akcji Wisa; Z. Koni e cz ny, Przyczyny i skutki akcji Wisa; B. Bobus i a, Warunki
przesiedlenia ludnoci w ramach akcji Wisa; M. Gl i wa, UPA wobec akcji Wisa; E. S i em as z k o, Operacja
Wisa w wietle Naszego Sowa.
111
A. Zap a ows ki reprezentowa na konferencji Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddzia w Przemylu.
112
H. Le w kowi cz, op. cit., s. 6.
Historic@ 122
odlegych, stanowisk historykw w sprawie akcji Wisa.
Historic@ 123
E uropejski wymiar polskiej polityki
zagranicznej po 1989 roku
Dorota Semkw
Historic@ 124
Europejski wymiar polskiej polityki zagranicznej po 1989 roku
Zmiany polityczne w Polsce i w Europie w 1989 roku, rozwizanie Ukadu Warszawskiego

i rozpad ZSRR w 1991 roku stworzyy Polsce szanse na prowadzenie wasnej polityki zagranicznej.
Dla Polski to czas, w ktrym po upadku systemu jataskiego stana ona przed koniecznoci
okrelenia swojego miejsca zarwno w Europie, jaki na wiecie. Od pocztku istnienia III
Rzeczypospolitej priorytetowym kierunkiem polskiej polityki zagranicznej stao si: uzyskanie
czonkostwa w NATO i Unii Europejskiej, utrzymanie dobrych stosunkw z ssiadami oraz
zrwnowaona polityka wobec Wschodu i Zachodu. Du uwag skupiano take na rozwoju
wsppracy regionalnej, ktra oparta bya na historycznych wizach, wynikajcych midzy innymi
z bliskoci geograficznej.
Poruszajc jednak wyej wspomnian kwesti, tj. polityk zagraniczn Polski po 1989, a w
szczeglnoci jej europejski wymiar, naley zwrci szczegln uwag na dowiadczenia
historyczne naszego pastwa. Patrzc na histori Polski, przede wszystkim po II Wojnie wiatowej,
wida bardzo wyranie ze realia polityczne naszego pastwa byy w istotny sposb powizane
z otoczeniem zewntrznym. Niewiele bowiem razy w historii dokonao si tak znaczce
przeamanie struktur i stosunkw midzynarodowych jak w wyniku II wojny wiatowej. W jej
nastpstwie nastpi podstawowy podzia wczesnego wiata na stref socjalizmu i stref
kapitalizmu, z czego wynikn zasadniczy schemat polityczny wiata, nazywany dwubiegunowym.
Oznaczao to, ze dwa najwiksze mocarstwa wiata Zwizek Radziecki i Stany Zjednoczone,
posiaday istotny wpyw na losy wiata1.
W 1945 roku Polska nie miaa moliwoci swobodnego decydowania o ksztacie polityki
zagranicznej i systemu politycznego. Jak wskaza Norman Davies, ZSRR w wyniku wojennych
podbojw oraz zastosowania polityki przemocy i terroru doprowadzi do powstania w Polsce
i innych pastwach Europy rodkowo Wschodniej systemu politycznego, opartego na modelu
sowieckim2. Zbigniew Brzeziski uwaa z kolei, e kontrola nad Polsk bya przedstawiana
aliantom jako podstawowa gwarancja bezpieczestwa rosyjskiego i jako wewntrzna sprawa Rosji,
ktra nie podlegaa negocjacjom z Zachodem3. Podstawowe kwestie dotyczyy problemu granic
Polski i tego, kto ma w niej rzdzi. ZSRR dy do zagarnicia kresw wschodnich Polski, poprzez
przesunicie jej granic na zachd. Usiowa take doprowadzi do tego, aby polski rzd zosta
podporzdkowany komunistom. W wyniku tych dziaa Polska staa si radzieck stref wpyww
w Europie, a narzucony jej system komunistyczny opiera si na stacjonowaniu wojsk radzieckich
i silach NKWD. Za porednictwem powoanej w 1949 roku Rady Wzajemnej Pomocy
Gospodarczej, nakazany zosta Polsce waciwy kierunek polityki gospodarczej4. Dziaalno
Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej zostaa cakowicie podporzdkowana interesom ZSRR5.
Inn organizacj, w skad ktrej wesza Polska, by ukad o Przyjani, Wsppracy i Pomocy
Wzajemnej podpisany 14 maja 1955 roku w Warszawie, nazywany take Ukadem Warszawskim6.
Jego wszystkie postanowienia i zaoenia tylko z pozoru daway poszanowanie rwnoci
i suwerennoci pastw. W rzeczywistoci, zarwno Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, jak
i Ukad Warszawski byy instrumentami, ktrych celem byo ingerowanie w ksztatowanie polityki
zagranicznej, gospodarczej itp. pastw czonkowskich, w tym take Polski.
Skupiajc si na polityce wschodniej Polski, nie naley zapomina o ssiedztwie zachodnim.
1
M. Dobraczyski, J. Stefanowicz, A. Wasilkowski, Polska we wspczesnym wiecie, Warszawa 1979, s. 7-8.
2
N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z histori, Krakw 1999, s. 1162, cyt. za: S. Sulowski, Midzynarodowe
otoczenie Polski, [w:] K. Wojtaszczyk, W. Jakubowski (red.), Spoeczestwo i polityka, Warszwa 2003, s. 979.
3
Z. Brzeziski, Plan gry. USA-ZSRR, Warszawa 1995, s. 45-47, cyt. za: S. Sulowski, Midzynarodowe, s. 980.
4
L. Mularska-Andziak, Historia najnowsza 1914-2003, Warszawa 2003, s. 135.
5
W. Bonusiak, Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej-przyczyny powstania, struktury wewntrzne, znaczenie dla
rozwoju stosunkw midzynarodowych, [w:] W. Bonusiak, K. Buczkowski, H. Ziba-Zalucka, Zagadnienia
egzaminacyjne z wiadomoci o Polsce i wiecie wspczesnym, Rzeszw 1996, s. 32.
6
W. Bonusiak, Ukad Warszawski, przyczyny powstania, struktury wewntrzne, znaczenie dla stosunkw
midzynarodowych, [w:] W. Bonusiak, s. 28.
Historic@ 125
Polska i Niemcy w zrnicowany sposb ponosiy konsekwencje skutkw II wojny wiatowej.

Obydwa pastwa znalazszy si po dwch stronach elaznej kurtyny czsto zajmoway
nieprzyjazne drugiemu stanowisko7. W obliczu istnienia dwch pastw niemieckich kwesti sporn
pozostawaa sprawa zachodniej granicy Polski. Pomimo uznania w 1950 roku przez Niemieck
Republik Demokratyczn granicy na Odrze i Nysie uyckiej, cigle ywe pozostaway obawy
o trway jej charakter. Oficjalna linia rzdu Republiki Federalnej Niemiec, z kanclerzem Konradem
Adenauerem na czele od 1949 do 1963 roku bya rwnoznaczna z roszczeniami licznych
organizacji przesiedlecw. Obcione takim balastem stosunki Polski z RFN nie mogy by dobre.
Ich zmian przynis rok 1969 i zwycistwo wyborcze nowego kanclerza RFN, ktrym zosta Willy
Brandt. Podjte przez stron polsk i niemieck konsultacje, doprowadziy do podpisania w grudniu
1970 roku w Warszawie Ukadu midzy PRL a RFN o podstawach normalizacji ich wzajemnych
stosunkw. Obie strony owiadczyy take, e nie maj adnych roszcze terytorialnych wobec
siebie, i nie bd takich roszcze wysuwa take w przyszoci8. Najwaniejszy okaza si fakt, e
uznano lini Odry i Nysy uyckiej jako zachodni granic Polski. Jednak natychmiast po zawarciu
nowego ukadu RFN przystpia do osabiania jego znaczenia prawnego, podkrelajc ze chodzi nie
tyle o uznanie granicy, ile o zakaz jej zmiany za pomoc siy. Tak wic, zanim ukad zosta
ratyfikowany i nabra mocy upyno prawie ptora roku od jego podpisania. Wolne tempo
procedury ratyfikacyjnej po stronie RFN miao swoj przyczyn w tym, e Bonn wizao los ukadu
z osigniciem porozumienie, ktre stabilizowaoby aktualnie istniejc pozycj Berlina
Zachodniego. Chrzecijaska Demokracja (CDU/CSU) sprzeciwiaa si ukadowi z PRL z uwagi na
art. I, jako formuujcy zgod RFN na granic w jej aktualnym przebiegu. Opozycja przedstawia
swj punkt widzenia w radzie federalnej. Organ ten, rozpatrywa projekty ustaw dotyczcych
ratyfikacji ukadw m.in. z PRL na posiedzeniu w dniu 9 lutego 1972 roku. Rada federalna przyja
wwczas uchwa, ktra potwierdzaa szereg podstawowych wtpliwoci i uwag krytycznych pod
adresem ukadu z PRL. Ponadto sytuacj pogarsza fakt, e na stron opozycji przechodzia coraz
wiksza liczba czonkw Bundestagu. Byo to powanym zagroeniem dla traktatu z Polsk. Na
krtko przed decydujcym gosowaniem, CDU/CSU dokonaa prby uchwalenia kanclerzowi W.
Brandtowi tzw. konstruktywnego wotum nieufnoci, tj. obalenia kanclerza wraz z jego rzdem.
Prba ta jednak nie powioda si. Podejmujc si tej prby obalenia rzdu, przy okazji debaty
ratyfikacyjnej, opozycja chciaa utorowa sobie drog do powrotu do wadzy. Jednak w momencie,
kiedy Brandy si utrzyma, nie bya ona skonna do wzicia odpowiedzialnoci za niepowodzenie
swojej polityki. Podpisany pomidzy PRL a RFN ukad spotka si z aprobat sojusznikw RFN,
a odrzucajc je, RFN ryzykowaa, e spadaby na ni odpowiedzialno niepowodzenia nowych
inicjatyw na kontynencie europejskim. Posuniciem, ktre opozycja uznaa za wystarczajce, by
zaprzesta walki przeciwko ukadowi z Polsk, byo uchwalenie rezolucji formuujcej szereg
pogldw na polityk zagraniczn RFN i tre ukadu podpisanego z PRL. Rezolucja przyjta
zostaa na wniosek wszystkich frakcji Bundestagu jednoczenie z uchwaleniem ustaw
ratyfikacyjnych. W trakcie glosowania nad rezolucj nie byo adnych gosw sprzeciwu,
a CDU/CSU ostatecznie postanowia si powstrzyma od gosowania9. Tak wic ratyfikacja traktatu
ze strony RFN nastpia 17 maja 1972 roku. Rwnoczenie jednak Bundestag w specjalnej rezolucji
uzna, e ukady (z PRL i ZSRR) nie uprzedzaj problemu regulacji Niemiec zastrzeonej dla
traktatu pokojowego i nie stwarzaj podstawy prawnej dla istniejcych dzi granic. Polska
ratyfikowaa Ukad 28 maja 1972 roku10. Volker Ruhe, pniejszy minister obrony w rzdzie
7
J. Kranz, Polsko-niemieckie cienie przeszoci, [w:] A. Kamiski, J. Kofman, R. Kuniar, J. Reiter, H. Szlajfer (red.),
Sprawy Midzynarodowe 1 (LVII), Warszawa 2005, s. 12.
8
J. Micu, Historia najnowsza po 1945 roku, Warszawa 1998, s. 286.
9
K. Skubiszewski, Zachodnia granica Polski w wietle traktatw, Pozna 1975, s. 238-241.
10
W. Bonusiak, Ukad PRL-RFN z 1970 roku. Gwne postanowienia i nastpstwa polityczne, [w:] W. Bonusiak, K.
Buczkowski, H. Ziba-Zalucka, Zagadnienia egzaminacyjne z wiadomoci,s. 88.
Historic@ 126
kanclerza Kohla narazi si w poowie lat osiemdziesitych, proponujc, aby RFN uznaa zachodni
granic Polski za politycznie wic dla przyszych zjednoczonych Niemiec. Opr wobec tej
propozycji pokaza dobitnie, i cz elit politycznych RFN gotowa bya utrzyma antagonizm
w relacjach z naszym pastwem11.
Rozwaajc kwesti polskiej polityki zagranicznej do 1989 roku, mona stwierdzi, e
pozycja midzynarodowa Polski, bya wysoce specyficzna. Pastwo polskie, ktre oddzielao
zachodni cz Europy od rodowiska euroazjatyckiego, przez dugi czas i w duej mierze
uzalenione byo od polityki Moskwy. Powstanie i funkcjonowanie systemu jatasko-
poczdamskiego, doprowadzio do tego, e po 1945 roku nastpia zasadnicza zmiana sytuacji
geopolitycznej Polski, jak rwnie mia miejsce pewien zwrot w postrzeganiu polskiej racji stanu.
Zmiana ta dotyczya zarwno aspektu politycznego, gospodarczego, jak i kulturowego.
Z najbardziej wysunitego na Wschd pastwa cywilizacji zachodniej, stalimy si najbardziej
wysunitym na Zachd pastwem geopolitycznego wschodu. Wszystko to czyo si z faktem, i
polska polityka zagraniczna uzaleniona bya od natenia zimnej wojny pomidzy dwoma,
zwrconymi przeciwko sobie blokami pastw12.
Po 1989 roku nastpi kolejny, znaczcy zwrot, ktry wpyn zarwno na sytuacj
wewntrzn w Polsce, jak i na prowadzon przez ni polityk zagraniczn. Zakoczy si okres
dwubiegunowoci w stosunkach midzynarodowych. Geopolityczne uoenie Polski, pomidzy
coraz silniej integrujcym si Zachodem, a dezintegrujcym Wschodem, dodatkowo pogbione
zjednoczeniem Niemiec i rozpadem ZSRR oraz ambicjami mocarstwowymi Rosji, przywouje
refleksje z historii o usytuowaniu Polski midzy Niemcami a Rosj. W 1991 roku nastpi rozpad
filarw bloku wschodniego, tj. Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej oraz Ukadu
Warszawskiego. Pastwa Europy rodkowo Wschodniego stay si zatem w peni suwerenne i nie
przynalene instytucjonalnie do adnych struktur militarnych. Efektem powyszych zmian sta si
fakt, e na pocztku lat dziewidziesitych liczba ssiadw polski ulega znaczcej zmianie. Do
Jesieni Ludw graniczylimy z trzema pastwami: Niemieck Republik Demokratyczn,
Czechosowacj i Zwizkiem Radzieckim. Po roku dziewidziesitym liczba naszych ssiadw
wzrosa, pierwszy raz w naszej historii wzrosa do siedmiu Niemcy, Rosja, Litwa, Biaoru,
Ukraina, Sowacja, Czechy.
Wydarzenia roku 1989 miay swoje konsekwencje w polityce zagranicznej. Niepodlego
wewntrzna ksztatowaa si rwnoczenie z budowaniem niezawisoci w relacjach
midzynarodowych. Zerwanie ukadw ideologicznych doprowadzio do okrelenia miejsca
demokratycznej Polski zarwno w jej bezporednim otoczeniu regionalnym, jak rwnie w bardziej
rozlegych ukadach geopolitycznych13.
Prowadzona przez Polsk polityka zagraniczna, miaa za cel zapewnienie rozwoju i prestiu
pastwa, a take bezpieczestwa. Jednak uwarunkowania zewntrzne i wewntrzne zadecydoway
o nowych kierunkach realizacji tych celw. Prawidowe rozpoznanie potrzeb i interesw pastwa
zadecydowao o zdefiniowaniu polskiej racji stanu i wytyczeniu celw strategicznych. Jak ju
wczeniej wspomniano, po 1989 roku stay si nimi: czonkostwo w NATO oraz Unii Europejskiej,
utrzymywanie dobrossiedzkich stosunkw z pastwami regionu, dziaanie na rzecz wsppracy
regionalnej, jak rwnie prowadzenie zrwnowaonej polityki wobec Zachodu i Wschodu.
W kraju tak dowiadczonym jak Polska, pooonym midzy dwiema potgami Wschodu
i Zachodu, problem bezpieczestwa zaj priorytetowe miejsce. W deniu do bezpieczestwa
Polska uwzgldniaa wszystkie istniejce struktury wsppracy midzynarodowej. Jednak nasze
historyczne dowiadczenia nakazyway nam dy do jak najwyszego poziomu bezpieczestwa.
11
J. Kranz, Polsko-niemieckie,s. 13.
12
R. Kupiecki, K. Szczepanik, Polityka zagraniczna Polski 1918-1994, Warszawa 1995, s. 60.
13
W. Bartoszewski, Ustrj pastwa a polityka zagraniczna. Demokracja a polityka zagraniczna, [w:] R. Stemplowski
(red.), Polski Przegld Dyplomatyczny, T. I, Nr 1, Warszawa 2001, s. 16.
Historic@ 127
Mona je byo uzyska tylko poprzez integracj ze sprawdzonymi strukturami midzynarodowymi.

Wzorem dla Polski sta si euroatlantycki model integracji polityczno wojskowej 14. Czonkostwo
w sojuszu takim jak NATO diametralnie zmienioby pozycj Polski na arenie midzynarodowej,
polepszajc tym samym warunki jej bezpieczestwa15. W zwizku z tym, kwesti koniecznoci
integracji z NATO poruszao wielu politykw. Mwi o niej Geremek i Balcerowicz, chlubi si ni
Olszewski. Jako dogmat przejmowali j: Wasa, Moczulski, Kaczyscy, oraz kolejni ministrowie
spraw zagranicznych. Nie oparli jej si take Kwaniewski i Oleksy, a nawet Zych i Struzik16.
Pomimo faktu, e czonkowie Paktu Pnocnoatlantyckiego uchwalili w 1989 roku
deklaracj o woli dialogu z pastwami Europy rodkowej i Wschodniej, proces przystpienia
Polski do NATO wcale nie by taki prosty. Zdajc sobie spraw z faktu, e Rzeczpospolita nie staa
przed perspektyw natychmiastowego czonkostwa w Sojuszu Pnocnoatlantyckim, realizowano
polityk maych krokw. Proces ten zakada: rozbudow stosunkw bilateralnych zarwno
z czonkami Sojuszu, jak i samym NATO, uzyskanie gwarancji bezpieczestwa, przystpienie do
Traktatu Waszyngtoskiego oraz w kocowym etapie wczenie do Paktu jako jego zintegrowanej
struktury17.
Przeomowym wydarzeniem dla poszerzenia NATO okazaa si Nowa Koncepcja Strategiczna
Sojuszu, ogoszona na szczycie NATO w Rzymie 7-8 listopada 1991 roku18. Od tego momentu
wida byo coraz wyraniej, e pastwa poskomunistyczne, w tym Polska, zmierzaj poda drog
budowania wolnoci politycznej.
Proces zbliania NATO do nowych czonkw rozpocz si od powoywania instytucji
pomostowych, ktre suy miay dialogowi politycznemu. W grudniu 1991 roku powstaa
Pnocnoatlantycka Rada Wsppracy (NACC). Susznie jednak zauwaono, i pomimo tego, e
sta si ona moga znaczn pomoc w dialogu, to jednak nie tworzya ona forum zdolnego do
podejmowania kluczowych decyzji. Dlatego te nastpnym, bardziej znaczcym krokiem, bya
zrodzona w Waszyngtonie koncepcja Partnerstwa dla Pokoju, przyjta na szczycie NATO w 1994
roku19. W ramach tego programu przewidziano podjcie szeregu praktycznych dziaa majcych na
celu nawizanie wsppracy midzy NATO a Europ rodkow i Wschodni. Propozycja ta jednak
wywoaa niepokj wrd pastw liczcych na rozszerzenie NATO, poniewa obawiano si, e
Partnerstwo dla Pokoju bdzie czym w rodzaju wiecznej poczekalni dla pastw pragncych
twardszych gwarancji bezpieczestwa20. Polska obawiaa si, e wspomniany wyej program nie
przyniesie jej oczekiwanej gwarancji bezpieczestwa. Zarzutem najpowaniejszym by fakt, e
oddala on w czasie moliwo szybkiego poszerzenia Sojuszu, jakkolwiek formalnie go nie
wyklucza. Dla pastw byego Bloku Wschodniego, ktrym zaleao na jak najszybszym uzyskaniu
statusu penoprawnego czonka NATO, Partnerstwo dla Pokoju byo tylko rozwizaniem
tymczasowym. Pomino wielu obaw Polska jako jedno z pierwszych pastw przystpia do tego
programu. 2 lutego 1994 roku premier Waldemar Pawlak podpisa Dokument Ramowy
Partnerstwa, natomiast ju 5 lipca tego samego roku, nasz kraj jako pierwszy podpisa tzw.
Indywidualny Program Partnerstwa, w ktrym zawarta bya lista uzgodnionych z NATO
przedsiwzi. W kolejnych latach polskie Indywidualne Programy Partnerstwa naleay do
najbogatszych, a jednoczenie najbardziej konkretnych. 17 lipca 1997 roku Javier Solana
Sekretarz Generalny NATO wystosowa oficjalne zaproszenie do rozmw akcesyjnych dla rzdu
RP. Natomiast pocztkiem sierpnia Sejm RP przyj uchwa, upowaniajc rzd do podjcia
14
NATO-vademecum, Biuro Prasy i Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1995, s. 5.
15
B. Balcerowicz, Sojusz a obrona narodowa, Warszawa 1999, s. 139.
16
A. Meissner, Na co nam NATO, [w:] Myl Polska, 2 VI 1996, s. 5.
17
P. Mickiewicz, Polska droga do NATO, implikacje polityczne i wojskowe, Toru 2005, s. 82-83.
18
www.poland-embassy.si, 02.12.2006.
19
J. Stefanowicz (red.), Polska-NATO, wprowadzenie i wybr dokumentw 1990-1997, Warszawa 1997, s. 8-9.
20
J. Simon, NATO Enlargement and Central Europe. A study In Civil-Military Relations, Waszyngton 1996, s. 23-25,
cyt. za: D. Eggert, Transatlantycka wsplnota bezpieczestwa, Warszawa 2005, s. 97.
Historic@ 128
rozmw akcesyjnych, ktre trway od wrzenia do padziernika 1997 roku 21. Rozmowy akcesyjne
przyniosy zasadnicze decyzje polityczne w sprawie przyjcia do NATO nowych czonkw. W tym
czasie ciar aktywnoci, zwizanej z deniem Polski do Sojuszu, przenosi si coraz widoczniej,
ze strefy dziaa dyplomatycznych na obszar funkcjonowania konkretnych resortw w kraju (MSZ
i MON). Coraz wikszego znaczenia nabierao take terminowe podejmowanie i realizowanie
dziaa dostosowawczych przede wszystkim w siach zbrojnych, jaki i pozostaych instytucjach
odpowiedzialnych za obronno pastwa. Wszystko wskazywao na to, e w pierwszej poowie
1999 roku Polska, wraz z Czechami i Wgrami stanie si kolejnym czonkiem NATO. Bdc o krok
od czonkostwa w NATO, Polska kontynuowaa przygotowania do penej integracji z Sojuszem.
Uwieczeniem tych stara by dzie 12 marca 1999 roku, w ktrym to dniu dopeniono formalnoci
przejcia do Sojuszu trzech pastw Europy rodkowej: Polski, Czech i Wgier. Nasze pooenie
geograficzne spowodowao, e Polska znalaza si na gwnym kierunku strategicznym Sojuszu.
Poprzez polityczny wymiar integracji polski z NATO, nasz kraj stan przed szans uzyskania
znacznego wpywu na ksztatowanie polityki wschodniej Sojuszu.
Obok Sojuszu Pnocnoatlantyckiego istniaa jeszcze inna struktura, ktra dawaa Polsce
szanse na wzmocnienie jej midzynarodowej pozycji. Bya ni Unia Europejska.
Po wyborach czerwcowych w 1989 roku, jednym z priorytetw polskiej polityki
zagranicznej o znaczeniu strategicznym stao si wczenie Polski w procesy przemian
integrujcych Europ. Praktycznie wszyscy ministrowie spraw zagranicznych po 1989 roku
twierdzili, e uzyskanie przez Polsk czonkostwa we Wsplnotach Europejskich a od 1992 roku
w Unii Europejskiej zgodne byo z polsk racj stanu. Podkrela to wielokrotnie Minister Spraw
Zagranicznych Krzysztof Skubiszewski, akcentujc istot penoprawnego czonkostwa Polski
w strukturach Unii Europejskiej22.
Nawizanie stosunkw dyplomatycznych midzy Polsk a Wsplnot Europejsk nastpio 16
wrzenia 1988 roku. Wtedy rwnie zapocztkowano negocjacje w sprawie umowy o handlu oraz
wsppracy handlowej i gospodarczej. W lipcu 1989 roku Polska ustanowia stae
przedstawicielstwo dyplomatyczne przy Wsplnotach Europejskich. Dwa miesice pniej, 19
wrzenia zawara umow w sprawie wsppracy handlowej z Europejsk Wsplnot Gospodarcz;
w 1990 roku obja ona rwnie Europejsk Wsplnot Wgla i Stali. Strony umowy deklaroway
w niej nawizanie szerszych kontaktw handlowych. Kolejnym krokiem byo zoenie przez rzd
polski 19 maja 1990 roku wniosku w sprawie zawarcia ze Wsplnotami Umowy o Stowarzyszeniu.
W tym czasie w ramach Urzdu Rady Ministrw utworzono stanowisko Penomocnika rzdu ds.
Integracji Europejskiej i Pomocy Zagranicznej. Zosta nim Jacek Saryusz Wolski. Miesic pniej
21 czerwca rzd polski przedstawi w Brukseli Memorandum w sprawie zasad stowarzyszenia
Polski z Europejska Wsplnot Gospodarcz. Strona polska zadeklarowaa ch jak najszybszego
przystpienia do rozmw o stowarzyszeniu23. Oficjalne rokowania rozpoczto 22 grudnia 1990
roku. Prowadzono je przez jedenaci miesicy i nie byy one atwe. Warunki negocjowano nie tylko
z Komisja Wsplnot Europejskich, ale take z 12 pastwami czonkowskimi24. Efektem
prowadzonych negocjacji byo podpisanie 16 grudnia 1991 roku Ukadu Europejskiego
ustanawiajcego stowarzyszenie midzy Rzeczpospolit Polsk a Wsplnotami Europejskimi i ich
pastwami czonkowskimi. Preambua Ukadu oprcz oglnych deklaracji politycznych zawieraa
stwierdzenie, ekocowym celem Polski jest czonkostwo we Wsplnocie, a stowarzyszenie
zdaniem stron pomoe Polsce osign cel. Jednoczenie podpisana zostaa cz handlowa
Ukadu, ujta w umowie przejciowej, obowizujca od 1 marca 1992 roku, ktra ze wzgldu na
21
R. Smole, Bilans negocjacji Polska-NATO, [w:] Biuletyn, Nr 6, 01.11.1997, s. 26-29, cyt. za: A. Madera,
Polska polityka, s. 67.
22
A. Madera, Polska polityka, s. 184.
23
Ibidem, s. 185-186.
24
www.ukie.gov.pl, 02.12.2006.
Historic@ 129
szybk ciek ratyfikacji w ramach Rady Ministrw pozwolia na wczeniejsze, przed wejciem
w ycie caego Ukadu Europejskiego wdroenie jego postanowie handlowych25. Rozszerzenie
Unii Europejskiej o kraje Europy rodkowo-Wschodniej stao si rwnie tematem posiedzenia
Rady Europejskiej w Kopenhadze w dniach 21-22 czerwca 1993 roku. Pastwa czonkowskie Unii
Europejskiej oficjalnie potwierdziy, e kraje stowarzyszone ze Wsplnotami, zostan czonkami
Unii Europejskiej po spenieniu kryteriw politycznych i ekonomicznych. Konkretyzujc kryteria
czonkostwa zawarte w traktatach zaoycielskich Wsplnot, Rada Europejska sformuowaa
nastpujce warunki przyjcia pastw stowarzyszonych Europy rodkowo-Wschodniej: osignicie
stabilnoci instytucji gwarantujcych demokracj i praworzdno, przestrzeganie praw czowieka
oraz respektowanie i ochron praw mniejszoci narodowych, funkcjonowanie gospodarki rynkowej
oraz istnienie potencjau mogcego sprosta presji konkurencji i siom rynkowym Unii Europejskiej
oraz zdolno przyjcia zobowiza wynikajcych z czonkostwa.
Formalnym potwierdzeniem polskich de do uzyskania czonkostwa w Unii byo zoenie przez
Ministra Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej w kwietniu 1994 roku w Atenach
oficjalnego wniosku w sprawie przystpienia Polski do Unii Europejskiej26. Rwnoczenie
zabiegano o uzyskanie deklaracji od Unii, nie tylko w sprawie terminu rozpoczcia negocjacji, ale
i okrelenie przyblionej daty przyjcia. W tym samym roku Komisja Europejska podja prace nad
przygotowywaniem strategii integracji z Uni Europejsk stowarzyszonych krajw Europy
rodkowo-Wschodniej. Istotne dla procesu integracji byo take przyjcie przez Rad Europejsk
w maju 1995 roku tzw. Biaej Ksigi. Dokument ten mona byo traktowa jako przewodnik dla
pastw stowarzyszonych, ktry mia im pomc w lepszym przygotowywaniu si do integracji
w dziedzinie gospodarczej i do wymogw rynku wewntrznego Unii Europejskiej27. Proces
dostosowywania polskiej gospodarki do Jednolitego Rynku Europejskiego polega na stworzeniu
podstaw prawnych dla tego rynku, czyli na harmonizacji prawa polskiego z prawem Wsplnoty
Europejskiej oraz na przygotowaniu warunkw gospodarczych, ktre umoliwiayby w Polsce
swobod przepywu towarw, usug, osb i kapitau.
W 1997 roku Komisja Europejska zalecia otwarcie negocjacji z Polsk o jej przystpienie
do Unii Europejskiej. Stao si to moliwe dziki pozytywnej opinii Komisji Europejskiej na temat
wniosku o czonkostwo Polski w Unii Europejskiej28. Polska wraz Republik Czeska, Wgrami,
Estoni, Soweni i Cyprem zostaa zarekomendowana do pierwszej grupy pastw, z ktrymi miay
zosta podjte negocjacje akcesyjne. Bya to tzw. Grupa Luksemburska.
Wzmocniona strategia przedakcesyjna miaa pomc Polsce lepiej przygotowa si do spenienia
warunkw czonkostwa oraz podj dziaania na rzecz wyeliminowania niedostatkw wskazanych
w tej opinii. Komisja miaa przedstawi raport na temat postpw osignitych przez Polsk do
koca 1998 roku29. Po ogoszeniu raportu, w marcu 1998 roku powstay zespoy negocjacyjne. Po
stronie polskiej Rada Ministrw powoaa na stanowisko Penomocnika Rzdu do Spraw Negocjacji
o Czonkostwo w Unii Europejskiej sekretarza stanu w Kancelarii Prezesa Rady Ministrw Jana
Kuakowskiego. Natomiast w Komisji Europejskiej zosta stworzony Zesp Zadaniowy ds.
Negocjacji Akcesyjnych, ktrego kierownictwo obj Nicolas ven der Pas (funkcj t przej
pniej Guenter Verheugen), za negocjacje z Polsk odpowiedzialna zostaa Francoise Gaudenzi-
Aubier. Byy to ostatnie kroki podjte przed formalnym rozpoczciem waciwych negocjacji
akcesyjnych. Uroczyste otwarcie negocjacji z pierwsz grup pastw kandydujcych, tzw. Grup
25
W. Nicoll, T. Salomon, Zrozumie Uni Europejsk, Warszawa 2002, s. 653.
26
www.ukie.gov.pl, 02.12. 2006.
27
28
B. Bidziska-Jakubowska, UE-instytucja, porzdek prawny, polityki wsplne, integracja Polski z Uni Europejsk,
Opole, 2000, s. 193-194.
29
Komitet Integracji Europejskiej, Agenda 2000, Opinia Komisji Europejskiej o wniosku Polski o czonkostwo Polski
w Unii Europejskie, [w:] Monitor Integracji Europejskiej, wydanie specjalne s. 102.
Historic@ 130
Luksembursk nastpio 31 marca 1998 roku w Brukseli. Prowadzone one byy w nastpujcych
obszarach: swobodny przepyw towarw, swobodny przepyw osb, swoboda wiadczenia usug,
swobodny przepyw kapitau, prawo spek, polityka konkurencji, rolnictwo, rybowstwo, polityka
transportowa, podatki, unia gospodarcza i walutowa, statystyka, polityka spoeczna i zatrudnienia,
energia, polityka przemysowa, mae i rednie przedsibiorstwa, nauka i badania, edukacja
i ksztacenie modziey, telekomunikacja i technologie informacyjne, kultura i polityka
audiowizualna, polityka regionalna i koordynacja instrumentw strukturalnych, rodowisko,
ochrona konsumentw i zdrowia, wymiar sprawiedliwoci i sprawy wewntrzne, unia cela, stosunki
zewntrzne, wsplna polityka zagraniczna i bezpieczestwo, kontrola finansowa, finanse i budet,
instytucje.
Przez pierwsze trzy miesice prace ograniczyy si do przegldu zgodnoci
ustawodawstwa pastw kandydujcych do Unii Europejskiej z ustawodawstwem unijnym.
Natomiast waciwe rokowania negocjacyjne rozpoczy si w drugiej poowie 1998 roku. Polska
zacza przygotowywa stanowiska negocjacyjne. Pierwsze siedem stanowisk zoya 1 wrzenia
1998 roku, natomiast ostatnie takie stanowisko Polska przekazaa Unii Europejskiej 16 grudnia
1999 roku30. Z raportu opublikowanego przez Komisj Europejsk pod koniec 200 roku wynikao,
e Polska znajduje si w pierwszej trjce kandydatw do Unii Europejskiej. Kolejny raport
dotyczcy postpw krajw kandydujcych do Unii Europejskiej zosta ogoszony w listopadzie
2001 roku. Komisja Europejska zamiecia w nim informacje, e w 2002 roku moliwe bdzie
zamknicie negocjacji z krajami kandydujcymi do Unii Europejskiej, tak, aby pastwa te mogy
wzi udzia w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2004. Polski rzd zareagowa na
powyszy raport przyjciem 15 listopada 2001 roku Europejskiej Strategii Rzdu RP. W ktrej
zawarto potwierdzenie, e najwaniejszym celem Polski jest wejcie do Unii Europejskiej w 2004
roku31.
Realizacja zaoe kolejnych strategii Rzdu RP doprowadzia do zakoczenia negocjacji
akcesyjnych z Uni Europejsk na szczycie w Kopenhadze 13-14 grudnia 2002 roku.
Zadecydowano wtedy, e Polska moe wej do Unii Europejskiej 1maja 2004 roku. Traktat
Akcesyjny, okrelajcy warunki przystpienia naszego kraju do Unii zosta podpisany 16 kwietnia
2003 roku w Atenach. Kolejnym krokiem, ktry zbliy Polsk do Unii byo powszechne
referendum, ktre dobyo si w dniach 7-8 czerwca 2003 roku. Na pytanie Czy wyraa Pan/Pani
zgod na przystpienie Rzeczypospolitej do Unii Europejskiej? 78% uprawnionych do gosowania
wypowiedziao si pozytywnie. Niecay rok pniej, 1 maja 2004 roku Polska staa si
penoprawnym czonkiem Unii Europejskiej.
Podsumowujc kwesti integracji Polski ze strukturami NATO i Unii Europejskiej naley
stwierdzi, e czonkostwo w nich dao Polsce szanse na umocnienie i stabilizacje jej pozycji
zarwno w otoczeniu Europejskim, jak i na arenie caego wiata. Naley jednak pamita, e udzia
w wyej wymienionych strukturach wywar wpyw na ustrj Polski. Przystpienie do NATO
wizao si z koniecznoci daleko idcej reorganizacji i modernizacji polskich si zbrojnych.
Natomiast integracja ze strukturami unijnymi to przede wszystkim reforma i dopasowanie polskich
instytucji ustrojowych do wymogw Wsplnot. Nie naley zapomina take o fakcie, e strategia
kadego sojuszu, czy innej konkretnej struktury oparta jest na metodzie wzajemnych zobowiza.
W zawizku z tym, obecno Polski w NATO, czy te Unii Europejskiej to nie tylko korzyci, ale
wynikajce z nich podporzdkowanie si formalnym normom, ktre stanowi podstaw
wspdziaania.
Oprcz integracji z NATO i Uni Europejsk, jednym z celw polskiej polityki zagranicznej
po 1989 roku stao si uregulowanie dwustronnych stosunkw z ssiadami. Najszybciej
uregulowano stosunki ze ssiadem zachodnim Niemcami, z ktrymi relacje, po raz kolejny
30
E. Kawecka-Wyrzykowska (red.), Stosunki Polski z Uni Europejsk, Warszawa 2002, s. 128-129.
31
Historic@ 131
w historii wysuny si na czoowe miejsce wrd priorytetw naszej racji stanu. Mona zatem
stwierdzi, e w nowym ukadzie europejskim Polska stana w obliczu starych dylematw, do
ktrych zaliczy mona kwesti polskiej granicy zachodniej, lecz tym razem w kontekcie
zjednoczenia Niemiec w roku 1990. Twrcy wczesnej polityki zagranicznej Polski zajli
prawidowe i w konsekwencji korzystne z punktu widzenia interesu narodowego stanowisko,
zgodnie z ktrym postanowili si nie sprzeciwia zjednoczeniu Niemiec. Rzd Tadeusza
Mazowieckiego by pierwszym spord rzdw pastw Ukadu Warszawskiego, ktry opowiedzia
si za prawem narodu niemieckiego do zjednoczenia i stanowienia o wasnym losie32. Niestety
normalizacja wzajemnych stosunkw odbywaa si w trudnych warunkach zewntrznych. Niemcy
wysunli propozycj, zmierzajc do tego, by spraw naszej zachodniej granicy wyczy
z rokowa Ukadu 2+4 i odoy j do rozpatrzenia przez parlament wyoniony ju po zjednoczeniu
Niemiec33. Pomimo tego wydarzenia polska dyplomacja w dalszym cigu zabiegaa o to, by
w procesie zjednoczeniowym usun wszystkie wtpliwoci lub dwuznacznoci dotyczce granicy
na Odrze i Nysie uyckiej34. Ostateczne rozwizanie tego problemu nastpio w trakcie
Konferencji 2+4 zostao zawarte w traktacie podpisanym 12 wrzenia 1990 roku. Zawarte w nim
stwierdzenie, e zjednoczone Niemcy i Rzeczpospolita Polska potwierdzaj istniejc midzy nimi
granic w ukadzie wicym z punktu widzenia prawa midzynarodowego, stao si podstaw do
zawarcia 14 listopada 19990 roku w Warszawie traktatu granicznego, w ktrym obie strony uznay
granic za nienaruszaln i ostatecznie uregulowan35, wykluczajc jednoczenie moliwo
jakichkolwiek roszcze terytorialnych36. Traktat midzy Rzeczpospolit Polsk i Republik
Federaln Niemiec o potwierdzeniu istniejcej midzy nimi granicy zamkn rozdzia najnowszej
historii Polski dotyczcy problemu akceptacji granicy na Odrze i Nysie uyckiej37.
Ratyfikacja traktatu o nienaruszalnoci granicy umoliwia rozpoczcie prac na podpisanym w dniu
17 czerwca 1991 roku Traktatem o przyjaznej wsppracy i dobrym ssiedztwie.
Koczc kwesti normalizacji stosunkw polsko-niemieckich mona stwierdzi, e koniec
lat osiemdziesitych i pocztek dziewidziesitych by dla obydwu tych pastw momentem
przeomowym. Szans na budow zaufania i przyjani pomidzy narodem polski a narodem
niemieckim sta si upadek musu berliskiego oraz odzyskanie przez Polsk suwerennoci. Istotne
dla przyszoci wzajemnych stosunkw jest przede wszystkim zwalczanie stereotypw.
Oprcz polityki zachodniej, jednym, z podstawowych kierunkw polskiej polityki
zagranicznej po 1989 roku bya polityka wschodnia. Polska bya zainteresowana uregulowaniem na
nowych zasadach stosunkw z ZSRR. A po jego rozpadzie ze wszystkimi nowo powstaymi
pastwami postradzieckimi, bezporednio z ni ssiadujcymi. Jednak na tych stosunkach ciyy
elementy przeszoci o bardzo znaczcej randze.
Lata 1989-1991 stanowiy swoisty okres przejciowy, w ktrym dokonao si cakowite
odzyskanie suwerennoci w polityce zagranicznej Polski. Polityk rzdu Tadeusza Mazowieckiego
wobec ZSRR cechowaa pocztkowo daleko idca ostrono. Od pocztku rzd Polski we
wzajemnych stosunkach ze wschodem, postawi na kwesti wyjanienia zaszoci historycznych.
32
M. Stolarczyk, Niektre problemy w stosunkach polsko-niemieckich w pierwszej poowie lat dziewidziesitych,
[w:] P. Dobrowolski (red.), Stosunki polsko-niemieckie w okresie przemian ustrojowych w Polsce, Katowice 1997, s.
9.
33
R. Kupiecki, K. Szczepanik, Polska, s. 65-66.
34
M. Stolarczyk, Niektre problemy, s. 10.
35
C. Mik, Opinia w sprawie znaczenia prawnego listw zaczonych do umw midzynarodowych (na przykadzie
umw dwustronnych RP z RFN), [w:] R. Stemplowski (red.), Polski Przegld Dyplomatyczny, T. I, Nr 3, Warszawa
20001, s. 161.
36
S. Michaowski, Nowa jako w stosunkach z Niemcami, [w:] R. Kuniar, K. Szczepanik, Polityka zagraniczna RP
1989-2002, Warszawa 2002, s. 149-150.
37
Z. Pulecki, Wsppraca Polski ze zjednoczonymi Miemcami, [w:], H. Pracowity (red.), Polska i jej nowi ssiedzie
1989-1993, Toru 1994, s. 59.
Historic@ 132
Przykadem tego moe by wniosek, z jakim wystpi w padzierniku 1989 roku polski prokurator
generalny do swego radzieckiego odpowiednika, o wszczcie ledztwa w sprawie 15 tysicy
polskich oficerw zamordowanych w 1940 roku w Katyniu, Miednoje i pod Charkowem, a take
o rehabilitacj 16 przywdcw Polskiego Pastwa podziemnego porwanych i osdzonych przez
wadze radzieckie w 1945 roku. W kwietniu Minister Spraw Zagranicznych RP Krzysztof
Skubiszewski, uzna wyjanienie historycznych zaszoci za jedno z gwnych zada polskiej
polityki wschodniej. Zbiego si to z uznaniem przez ZSRR odpowiedzialnoci stalinowskich wadz
za zbrodni katysk38.
Nowy etap stosunkw polsko-radzieckich rozpocz si jesieni 1990 roku wraz
z przekazaniem przez Ministra Skubiszewskiego ambasadorowi ZSRR w Polsce, Jurijowi
Kaszlewowi, noty wzywajcej do niezwocznego podjcia rozmw w sprawie wycofania wojsk
radzieckich z obszaru polski. Minister Skubiszewski spotka si zarwno kierownictwem
radzieckim, jak rwnie z wadzami republik: rosyjskiej, ukraiskiej i biaoruskiej. Stanowio to
realny wyraz realizacji przez wadze polskie tzw. polityki dwutorowoci, ktrej zaoeniem byo
ustanowienie i rozwj stosunkw z kierownictwami republik radzieckich, rwnolegle ze
stosunkami z wadzami centralnymi ZSRR. Nieudany zamach stanu w ZSRR w sierpniu 1991 roku
wytworzy now sytuacj polityczn. Ot w wyniku zaamania si puczu moskiewskiego Polska
moga otwarcie poprze denia niepodlegociowe republik radzieckich i podj dziaania na rzecz
zblienia z NATO39. Przy czym naley zaznaczy, e z punktu naszego wschodniego ssiada,
przynaleno Polski do NATO bya dla niego zdecydowanie niekorzystna.
W lutym 1991 roku minister Skubiszewski zadeklarowa, e jednym z celw polskiej
polityki zagranicznej jest rozwizanie struktur Ukadu Warszawskiego. Temu celowi suyo m.in.
powoanie w tym czasie Polsko-Czechosowacko-Wgierskiego ukadu, jakim bya Grupa
Wyszehradzka. Wanie jej dziaalno przyczynia si do tego realizacji tego celu. Struktury
polityczne Ukadu Warszawskiego zostay rozwizane 1 lipca 1991 roku. W sferze gospodarczej do
najistotniejszych problemw naleao rozwizanie struktur Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej
oraz uzgodnienie nowych warunkw handlu z ZSRR, gdy do jesieni 1989 roku Polska zabiegaa
o stopniowe przechodzenie na zasady rynkowe handlu z ZSRR. Zgodnie z wol czonkw Rada
Wzajemnej Pomocy Gospodarczej przestaa istnie 28 czerwca 1991 roku40.
Kolejn znaczc kwesti by nowy traktat, ktry mia stworzy podstawy rwnoprawnych
stosunkw midzy Polsk a ZSRR. Jednak projekt owego traktatu, przedstawiony przez stron
radzieck w marcu 1991 roku, zawiera zapisy niemoliwe do zaakceptowania przez stron polsk,
gdy w znaczcy sposb ogranicza on jej suwerenno w polityce zagranicznej i bezpieczestwa.
Jednake sytuacja spowodowana wyej wspomnianym nieudanym puczem moskiewskim sprawia,
e stanowisko radzieckie ulego zmianie i po wyeliminowaniu kontrowersyjnych zapisw moliwe
stao si parafowanie tekstu traktatu 10 grudnia 1991 roku41. Jego tekst, parafowany jeszcze z ZSRR
by przedmiotem dalszych rozmw polsko-radzieckich. Ostatecznie Traktat o dobrossiedzkiej
wsppracy midzy Polsk a Rosj zosta podpisany w Moskwie 22 maja 1992 roku przez
Prezydenta Polski Lecha Was oraz Prezydenta Rosji Borysa Jelcyna. Otwiera drog do szerokiej
wsppracy Polski z jej najwikszym ssiadem, jednak nie mona powiedzie, e okaza si on
wystarczajc podstaw dla dobrych stosunkw42.
Przed now polityk zagraniczn Polski po roku 1989 stao take zadanie uregulowania
38
M. Menkiszak, M. Piotrowski, Polska polityka wschodnia, [w:] R. Kuniar, K. Szczepanik (red.), Polityka
zagraniczna..., s. 214.
39
Ibidem, s. 215-216.
40
M. Menkiszak, M. Piotrowski, Polska, s. 217.
41
Ibidem, s. 216.
42
S. Sulowski, Midzynarodowe otoczenie Polski, [w:], K. Wojtaszczyk, W. Jakubowski (red.), Spoeczestwo, s.
983.
Historic@ 133
stosunkw z pozostaymi wschodnimi ssiadami. W krtkim czasie Polska zawara kolejno traktaty
z Ukrain, Biaorusi i Litw. Naley przy tym podkreli fakt, e Polska odniosa si bardzo
przychylnie do stara niepodlegociowych Ukrainy i Biaorusi. Jako pierwsza uznaa
proklamowan 1 grudnia 1991 roku niepodlego Ukrainy. Traktat o dobrym ssiedztwie,
przyjaznych stosunkach i wsppracy zosta zawarty 18 maja 1992 roku w Warszawie. Nastpne
lata zaowocoway wieloma umowami, ktre stworzyy korzystn sytuacj dla rozwoju intensywnej
dwustronnej wsppracy. 23 czerwca 1992 roku Polska zawara podobny traktat z Biaorusi.
Podpisanie tego traktatu poprzedzone byo licznymi umowami o dwustronnej wsppracy. Jednak
po objciu wadzy przez Aleksandra ukaszenko stosunki ulegy pogorszeniu. Najpniej, bo 24
kwietnia 1994 roku zosta podpisany Traktat o przyjaznych stosunkach i dobrossiedzkiej
wsppracy z Litw. Opnienie to byo spowodowane kontrowersjami na temat oceny stosunkw
w okresie midzywojennym, oraz uregulowa mniejszoci narodowych w obydwu krajach43.
Na nowych zasadach uporzdkowano te stosunki z poudniowymi ssiadami Czesk
i Sowack Republik Federacyjn (CSRF). Dwustronne stosunki od pocztku nacechowane byy
wzajemn yczliwoci i zrozumieniem dla interesw partnera. Polski parlament ju w 1989 roku
potpi zbrojna napa pastw Ukadu Warszawskiego na Czechosowacj w 1968 roku. Z kolei
CSRF wyraaa pene poparcie dla udziau Polski w konferencji midzynarodowej dotyczcej
zjednoczenia Niemiec, w zakresie spraw odnoszcych si do granicy polsko-niemieckiej. Natomiast
ow granic uznaa za ostateczn. Wsppraca polityczna Polski z jej poudniowym ssiadem sza
w dwch kierunkach. Pierwszy dotyczy okrelenia uzgodnie dotyczcych rnych dziedzin
stosunkw wzajemnych, drugi natomiast kwestii koordynacji poczyna w procesie tworzenia
nowego oblicza Europy rodkowo-Wschodniej. Polityka ta znalaza odzwierciedlenie w zawartym
w Krakowie 6 padziernika 1991 roku Ukadzie o dobrym ssiedztwie, solidarnoci i przyjacielskiej
wsppracy. Ukad ten zawarty zosta na 15 lat z moliwoci przeduenia na kolejne okresy
picioletnie i okrela on cele i zasady dwustronnych stosunkw. Zobowizano si w nim take do
wspierania wysikw zmierzajcych do wsplnego uczestnictwa w strukturach zintegrowanej
Europy. Kwestia poudniowej polityki zagranicznej Polski dotyczya take Wgier, z ktrymi
podobnie jak z wyej opisanymi krajami Polska zawara Ukad o przyjacielskiej i dobrossiedzkiej
wsppracy44.
Cech charakterystyczn polskiej polityki zagranicznej po 1989 roku byo uczestnictwo
w strukturach wsppracy wielostronnej, znanych pod nazw nowego regionalizmu. Bdc
w wikszoci przypadkw lunymi ugrupowaniami regionalnymi, a nie organizacjami
midzynarodowymi, poprawiay one ogln atmosfer w regionie i caej Europie. Sprzyjay
budowie nowych powiza w dziedzinie ycia politycznego, gospodarczego i spoecznego. Do
najwaniejszych z nich mona zaliczy: Grup Wyszehradzk oraz Inicjatyw
rodkowoeuropejsk.
Wsppraca Polski w ramach Grupy Wyszehradzkiej miaa charakter wielostronnych
stosunkw z naszymi poudniowymi ssiadami-Wgrami oraz CSRF. Pocztkowo wsppraca ta
odbywaa si w ramach tych trzech pastw czyli tzw. Trjkta Wyszehradzkiego, a po rozpadzie
CSRF na dwa odrbne pastwa w ramach Czworokta Wyszehradzkiego lub tzw. Grupy
Wyszehradzkiej. Termin powsta po spotkaniu prezydentw wspomnianych trzech pastw na zamku
w wgierskim miecie Wyszehrad. Zostao ono zaplanowane specjalnie w tym gronie, poniewa
pastwa te miay nie tylko podobne gwne cele ich polityki zagranicznej, ale rwnie podobne
moliwoci ich realizacji. Rniy si tym od pozostaych pastw byego bloku komunistycznego,
ktrych wewntrzne przemiany byy z reguy znacznie mniej zaawansowane, a droga do struktur
europejskich i pnocnoatlantyckich znacznie dusza. Chodzio przede wszystkim
o zharmonizowanie dziaa na rzecz integracji ze strukturami europejskimi i transatlantyckimi,
43
Ibidem, s. 983.
44
M. Szczepanik, Stosunki polski z poudniowymi ssiadami, [w:] H. Pracowity (red.), Polska, s. 13.
Historic@ 134
o nawizanie wsppracy w kwestiach dotyczcych bezpieczestwa, zniesienie barier w kontaktach

jednostkowych a take o uzgodnienia dotyczce wspdziaania w dziedzinie humanitarnej
i ekologicznej45. Wspdziaanie w ramach powoanej Grupy Wyszehradzkiej oywio zarwno
wspprac polityczn, jak rwnie gospodarcz. Przykadem wsppracy w ramach dziedziny
gospodarczej staa si rodkowoeuropejska Umowa o Wolnym Handlu (CEFTA), podpisana 21
grudnia 1992 roku.
Kolejn struktur regionaln w Europie staa si Inicjatywa rodkowoeuropejska. Polska
zostaa jej penoprawnym czonkiem 27 lipca 1991 roku. Zgodnie z dokumentami, od Inicjatywy
rodkowoeuropejskiej oczekiwalimy przede wszystkim realizacji konkretnych projektw,
zwaszcza w kontekcie przygotowa akcesyjnych, podjcia dziaa majcych na celu
ustabilizowania sytuacji na Bakanach. Ponadto liczylimy na prowadzenie szerokiego dialogu
politycznego. Polska charakteryzowaa si spor aktywnoci, czego przykadem moe by jej
wkad w opracowywanie instrumentw w sprawie ochrony praw mniejszociowych. Zainicjowaa
rwnie powoanie grupy ds. rolnictwa i obja jej przewodnictwo. Aktywnie popieraa poszerzenie
Inicjatywy o swoich nowych ssiadw Biaoru i Ukrain. Natomiast w 2001 roku z inicjatywy
naszego pastwa powsta Parlament Modziey Inicjatywy rodkowoeuropejskiej. Jednak pomimo
prowadzonych przedsiwzi w ramach Inicjatywy, pozostawaa ona dla naszego kraju
drugoplanow struktur regionaln, chocia nie wyklucza to faktu, e jej dziaalno wpisaa si
w kreowanie stabilnoci w kontaktach z krajami europejskimi46.
Podsumowujc zagadnienie europejskiego wymiaru polskiej polityki zagranicznej po 1989
roku, mona stwierdzi, e zmiany spowodowane upadkiem bloku wschodniego, jak rwnie
tendencjami integracyjnymi w Europie, w znaczny sposb wpyny na pozycj Polski zarwno na
kontynencie jak i w rodowisku midzynarodowym. Wydarzenia polityczne, ktre miay miejsce
kocem lat osiemdziesitych i pocztkiem dziewidziesitych pozwoliy na prowadzenie przez
nasz kraj samodzielnej polityki zagranicznej. Jednak jej warunki wyjciowe okresu transformacji
nie byy atwe. Pomimo tego pozytywnie zaznaczylimy swoj obecno zarwno na scenie
politycznej Europy, jak i wiata. Dokonao si to m.in. dziki ugruntowaniu europejskiej orientacji.
Dowodem na to stao wczenie do struktur integracyjnych i sieci wspzalenoci zachodnio-
europejskich takich jak Unia Europejska czy Rada Europy, oraz udzia w Organizacji
Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie i Pakcie Pnocnoatlantyckim. Dziki tym ostatnim
Polska uczestniczya w tworzeniu oglnoeuropejskiego system bezpieczestwa. Ponadto na nasz
sytuacj na arenie zagranicznej wpyny takie kwestie jak wsppraca w ramach struktur
regionalnych, czy te uregulowanie stosunkw z ssiadami.
Polska polityka zagraniczna po 1989 roku stanowia przykad trudnej drogi poszukiwania
odpowiednich metod, ktre suy miay osigniciu celw wyznaczonych przez racj stanu.
W trakcie ich realizacji Polska nie unikna bdw. Oglnie jednak polsk polityk zagraniczn po
1989 roku mona oceni pozytywnie. Polska bowiem, osigna wyznaczone przez siebie na
pocztku okresu transformacji cele. Staa si ona penoprawnym czonkiem zarwno Paktu
Pnocnoatlantyckiego, jak rwnie Unii Europejskiej, podpisaa szereg ukadw bilateralnych,
przede wszystkim ze swoimi ssiadami. Swoje miejsce odnalaza take Polska w strukturach
regionalnych, czego przykadem moe by jej czonkostwo w ramach Grupy Wyszehradzkiej.
Ponadto jej polityka zagraniczna to rwnie wsppraca w ramach Trjkta Weimarskiego.
45
S. Wojciechowski, Transformacja ustrojowa w pastwach Grupy Wyszehradzkiej-analiza porwnawcza, [w:] T.
Wallas (red.), Europa rodkowo-Wschodnia a globalizacja, Pozna 20002, s. 137.
46
A. Madera, Polska polityka..., s. 148.
Historic@ 135
D zieje narolskiego paacu osiw
Magorzata Rebizant
Historic@ 136
Dzieje narolskiego paacu osiw
Paac w Narolu to jeden z najpikniejszych zabytkw na terenie obecnego wojewdztwa

podkarpackiego. Mimo kilku poarw mury budynkw po II wojnie wiatowej zostay zachowane
w ksztacie, jaki im nada osiemnastowieczny architekt. Zaoenie parkowe w zasadzie nie ulego
zniszczeniu. Nadal istnieje wspaniaa lipowa aleja i prawie peny drzewostan parku i ogrodu.
Mury paacu nigdy nie byy przebudowywane, ani rozbudowywane, co nadawao paacowi
wyjtkow warto. By to jeden z niewielu obiektw, ktry jako cao, jako pene zaoenie
paacowo parkowe zachowa si w niezmienionej mimo zniszcze formie1.
Dzieje budowy paacu maj swj pocztek w drugiej poowie XVIII wieku. Dobra narolskie,
ktre kiedy naleay do aszczw, okoo poowy XV wieku byy w posiadaniu starosty
teraczyskiego, Antoniego Dziewiatowskiego, od ktrego kupi je Ludwik Micha o
z Grodkowa. Od tego czasu, tj. od 1753 roku, a do 1867 roku dobra te pozostaway przez kilka
pokole wasnoci rodziny osiw, herbu Dbrowa. Po zgonie kasztelana, pierwszego z pord
osiw waciciela Narola, zmarego 20 lipca 1758 roku, odziedziczy je syn Feliks Antoni, ktry
by twrc rezydencji2.
Feliks Antoni o urodzi si w roku 1737. Pocztkowo wiedz zdobywa w domu, pniej
podrowa za granice, gdzie zapozna si z wczesn cywilizacj, zabytkami, fanfaronad. Tam to
wanie wyrobi sobie gust do sztuk piknych, ktry w pniejszym czasie zakiekowa w Narolu3.
Kiedy wrci do kraju rozpocz swoj karier polityczn. By elektorem Stanisawa Augusta
Poniatowskiego, a w pierwszych latach jego panowania piastowa godno starosty wyszyskiego4.
W owym czasie by rwnie posem przemyskim. W 1770 roku F. A. o zosta kawalerem orderu
w. Stanisawa, a w 1779 roku Ora Biaego5. Od 1799 roku by wojewod pomorskim. Jednak,
gdy wraz ze swymi dobrami znalaz si pod zaborem austriackim, szybko odnalaz si w nowej
sytuacji. Odesa krlowi S. A. Poniatowskiemu dyplom nominacji na wojewod, a skwapliwie za
to przyj z Wiednia tytu Wielkiego Kuchmistrza Dworu. Po powrocie do kraju przyjty zosta
dwuwierszem:
egnalimy wojewod pomorskiego,

witamy kucharza dworskiego6.
Dnia 17 wrzenia 1765 roku poj w Warszawie za on Mari Urszul Moszczesk, crk
wojewody inowrocawskiego7.
W latach siedemdziesitych XVIII wieku F. A. o przystpi do wznoszenia swojej
rezydencji w pnocnej stronie Narola. Malowniczo pooone opodal miasteczka wzgrze zostao
przeksztacone w park. Zaprojektowa go oraz wykona ogrodnik Norbert Hammerschmidt.
Natomiast w 1776 roku zostay wzniesione mury budowli. W nastpnych latach wykonywane byy
w paacu prace wykoczeniowe, a szczeglnie prace nad wewntrznym wyposaeniem
architektonicznym. Do lata 1781 roku rezydencja narolska byo ukoczona nie tylko w swoim
pierwotnym wygldzie, ale rwnie zostaa urzdzona i zamieszkana. Dowodem bdzie wzmianka
Kuropatnickiego, ktry piszc o Narolu w swej Geografii wymienia:
Paac na grze za Miastem, Pawilonami, Ogrodem i wszelkim

Oficynami przewyborn architektur wymurowany8.
1
W. Nartowski, Po latach oczekiwa nadchodzi czas Narola, Nowiny 1980, nr 131, s. 3.
2
K. Notz, Zabytki powiatu cieszanowskiego, Biblioteka Narodowa w Warszawie, rkp. 6525/IV, s. 52.
3
W. o, Pan wojewoda pomorski, Archiwum Pastwowe (dalej: AP) w Lublinie, osiowiana, npag.
4
A. Boniecki, Herbarz Polski, T. XVI, Warszawa 1913, s. 22.
5
S. oza, Historia orderu Ora Biaego, Warszawa 1922, s. 43.
6
S. Grodziski, W Krlestwie Galicji i Lodomerii, Krakw 1976, s. 53 62.
7
W. o, op. cit., npag.
8
A. Kuropatnicki, Geografia albo dokadne opisanie Krlestw Galicyi i Lodomeryi, Przemyl 1786,
Historic@ 137
Ilustracja 1: Paac F.A. osia w Narolu.

rdo: Muzeum w Lubaczowie.
Paac liczy ponad 50 sal i komnat o bogatym wystroju. Miecia si w nich cenna
biblioteka, istniaa bogata galeria malarstwa oraz tzw. sala familijna, ktrej ciany byy pokryte
portretami wielopokoleniowej rodziny osiw. W salach znajdoway si bezcenne zbiory sztuki
chiskiej i wspaniaa kolekcja starej broni9.
Ilustracja 2: Aleja prowadzca do paacu w Narolu lata powojenne.

rdo: http://fidel.waw.net.pl/travel/Lubelskie/Zamojskie-Narol-palac1.jpg
Znawcy architektury dopatrzyli si pewnych zbienoci miedzy zamkiem w Narolu,

a francuskim Wersalem. Zarwno ukad wewntrzny obiektu, jak i dwuskrzydowa konstrukcja
zewntrzna wzorowane byy na wczesnym budownictwie francuskim. Zwaszcza wygld bramy
wjazdowej i teren przed samym obiektem przywodzi na myl paac krlw francuskich. Park te
by stylizowany wedug francuskich wzorw10.
ycie dworskie za czasw wojewody byo bardzo oywione. Bardzo ciekawa informacja
znajduje si w ksice biograficznej o Ignacym Krasickim, w ktrej to Zbigniew Soliski opisujc
s. 105.
9
B. St., Paac na gruzach, ycie Warszawy 1989, nr 85, s. 7.
10
J. ukasiewicz, Jeszcze jeden zabytek uratowany, Chopska droga 1974, nr 87, s. 12.
Historic@ 138
ycie pisarza, przytoczy jego korespondencj. W jednym z listw, napisanym jesieni 1782 roku po
powrocie z wyprawy z Galicji, wspomina o swoim pobycie w paacu narolskim:
Przejedaem w Galicji przez posiado niejakiego hrabiego osia.
Wybudowa on ruin josk i korynck, budowl ogromn i najbardziej
bezsensown na wiecie; na szczcie caa budowla runa i pomylny
w przypadek uczyni j niezmiernie malownicz. Zrozpaczony tym
trafunkiem pan woci opowiada mi o nim ze zami w oczach; poszedem
obejrze ruin i dopiero si hrabia pocieszy, kiedy mu powinszowaem
tego szczsnego wypadku. W rzeczy samej jest on wacicielem najpikniejszej
w wiecie ruiny. Co do mnie zbyt prawdziwe ruiny ogldaem w Polsce,
co na zawsze odebrao mi gust do tego rodzaju upiksze11.
Wojewoda utrzymywa rwnie w paacu dwie szkoy: dramatyczn i muzyczn, w ktrych

ksztacia si modzie szlachecka12, niekiedy z odlegych terenw. W jego rezydencji czsto te
przebywali ludzie ze wiata kultury, nauki i wojskowoci13. Pobiera tu nauk Jan Lam pniejszy
kronikarz gazet lwowskich oraz autor powieci satyrycznych14. W Pamitnikach urzdnikw
galicyjskich jest wzmianka, ktra daje nam wyobraenie o poziomie ycia kulturalnego w paacu
F.A. osia. Jest tam mowa o niejakim modziecu Jzefie Czapliskim, ktry wczesnym
zwyczajem dosta si na dwr hrabiego osia:
gdzie prcz niego ksztacio si jeszcze jedenastu modziey szlacheckiej

penio sub w rnych gaziach dworu magnackiego i gospodarstwa,
a prcz tego ksztacia si tak w naukach, jak i zachowaniu si przyzwoitym
i obywatelskim, czym sam hrabia, jeden z najwybredniejszych arystokratw,
gorliwie, lecz zarazem z nieograniczonym absolutyzmem kierowa, o czym
wuj wiele anegdot ciekawych, ciekawych po czci z rozmaitych powieci
znanych opowiada15.
Na dziewidziesite lata XVIII wieku, a zarazem ostatni okres ycia wojewody, przypada
gromadzenie zbiorw artystycznych w paacu oraz przyozdabianie parku, gdzie jak informoway
napisy na postumentach, ustawione zostay kolumny, a take posgi bogw greckich i rzymskich16.
Opis Zieliskiego z pierwszej poowy XIX wieku daje pewne wyobraenie o wygldzie wntrz
paacowych:
Paac zawiera pidziesit pokojw, w tych salon do tacw, ozdabia

pikne malowido al Fresco, wyobraajce wie Leonarda na Bosforze
i RybowstwoJest tu kapliczka obrazkami z porcelany wyoona,
a kilkadziesit obrazw olejno malowanych, stanowi resztk dawnego zbioru17.
Jak wynika z powyszego opisu, schemat kompozycyjny polichromii ciennej sali bawialnej,
zawiera motywy dekoracyjne klasycystyczne, zaczerpnite ze sztuki antycznej. Wydobycie w 1948
roku spod kilku warstw tynku i wapna fragmentu pierwotnej polichromii ujawnio rwnie ten sam
styl na motywie wazy. W prawym pawilonie, na cianach dawnej sali teatralnej uytkowanej
w okresie midzywojennym jako kaplica, byy widoczne (przed II wojn wiatow) freski i portrety
11
Z. Goliski, Ignacy Krasicki, Warszawa 1979, s. 344.
12
K. Niedobitowski, Paac narolski, wiatowid 1939, nr 21, s. 2.
13
M. A. Stawecki, Zapomniany paac, Tygodnik Zamojski 1995, nr 24, s. 7.
14
A. yga, Edukacja Jana Lama w Narolu, Widnokrg 1967, nr 47, s. 2 3.
15
I. Homla, Pamitniki urzdnikw galicyjskich, Krakw 1979, s. 180.
16
K. Notz, op. cit., s. 51.
17
L. Zieliski, Narol Lubycza Rawa kiew, Lww 1841, s. 4.
Historic@ 139
autorw dramatycznych XVIII wieku. W tym pawilonie po dzie dzisiejszy znajduj si szcztki
dawnych malowide, wyobraajce popiersia mdrcw staroytnych18.
W 1804 roku zmar Feliks Antoni o, dla ktrego paac i zbiory byy do ostatnich chwil
ycia przedmiotem szczeglnej troski i wielkiego umiowania. Ostatnim yczeniem wojewody
byo:
Chc by szacowne moich dostojestw i prerogatywa znaki i dokumenta,
jako to ordery, dyplomata, pieczenie jak najporzdniej
paacu Narolskim utrzymywane byy, oraz aby w tym dla familii mojej
przeze mnie powiconym siedlisku jedno, zgoda i dla miejsca moje
tam zastpujcych familiantw trwae okazywane uszanowanie z jak
najusilniejszym wszelkim niesnasek oddaleniem panowao.
Obowizuj tego ustanowionego mojego dziedzica (Maurycego osia),
aeby dobra nastpujce, to jest: Klucz Narolski i Klucz Werchradzki ze
swoimi attiinecyami, tudzie paacu w Narolu z bibliotek, obrazami
i wszystkiemi meblami w tym paacu znajdujcemu si ani alienowa,
lecz w caoci nastpujcym po sobie substytuowanym zostawi19.
Po zgonie wojewody sporzdzony zosta tak zwany inwentarz sdowy Narola, obejmujcy
spis dbr, paacu oraz caej biblioteki. Sala biblioteczna znajdowaa si w pnocnej amfiladzie
parteru. Wyrniaa si wrd innych wielkoci i tym, e bya obudowana drewnianymi,
przyciennymi szatami na caej wysokoci. Na tych szafach widniay malowane pasy wstg
z sentencjami aciskimi, np.
PULCHRA CONCORDIA CORDIS ESTO

MULTI MULTA ACIUNT, SE AUTEM NEMO
QUI NESCIT TANCERE, NESCIN LOQUI
RERUM IRREPARABILIUM Feli OBLIVIO20
Spadkobiercy F.A. osia, zwaszcza pniejsi, z jego wol zbytnio si nie liczyli. W czasie
powstania styczniowego paac zosta spalony przez wojska austriackie. wczesny waciciel ksi
Puzyna odbudowa go, usiujc moliwie wiernie odtworzy wygld zewntrzny i wewntrzny.
Podczas I wojny wiatowej paac zosta ponownie spustoszony przez wojska rosyjskie. Ostatni
wacicielk majtku do wrzenia 1939 roku bya hr. Jadwiga Korytowska, ktra po 1920 roku
zdoaa odrestaurowa paac, ale ju tylko po czci. W uporzdkowanym parterze zgromadzia
resztki ocalaych mebli oraz zbiorw. W czasie II wojny wiatowej miecia si tam placwka
stray granicznej. W 1945 roku paac zosta ponownie podpalony miotaczami ognia21.
Ilustracja 3: Zniszczony paac osiw.

rdo: http://fidel.waw.net.pl/travel/Lubelskie/Zamojskie-Narol-palac1.jpg
18
J. Ross, Paac w Narolu, Biuletyn Historii Sztuki i Kultury, R. XV, 1985, s. 52.
19
Testament F.A. osia, AP w Lublinie, osiowiana, npag.
20
F. Radziszewski, Wiadomoci historyczno statystyczne o znakomitych bibliotekach i archiwach publicznych
i prywatnych, Krakw 1875, s. 51.
21
K. Niedobitowski, op. cit., s. 3.
Historic@ 140
Po 1946 roku Centralne Biuro Inwentaryzacji Zabytkw dokonao pomiaru murw, zdj
faktograficznych, a na polecenie wojewdzkiego konserwatora opracowano kosztorys odnowienia
paacu. Niestety nie znaleziono na ten cel rodkw22. Przez kilka lat po wojnie paac dzierawia
Leajska Spdzielnia Tytoniu, ktra miaa tam swoje magazyny. Ale ze wzgldu na to, i
przecieka dach Wytwrnia zrezygnowaa z tego obiektu. Budynek przej nastpnie miejscowy
PGR, ktry wykorzystywa wntrza na magazyny. Trzymano tam skrzynki na jabka i niekiedy
zboe23.
Dopiero w 1950 roku wykonano niezbdne prace zabezpieczajce paac przed dewastacj.
W latach 1956 1959 jarosawskie Przedsibiorstwo Konserwacji Zabytkw pokryo dach,
wstawio okna, rynny. Odremontowano baszty przy bramie i naprawiono mur otaczajcy budowl.
dzka ARA wykonaa cze odkrywek ciennych polichromii24. Odbudowano boczne pawilony
przy okazji oszpecajc jeden z nich tarasem betonowym, pod ktrym ulokowano gara25! Tak
odremontowany czciowo zabytek czeka dugo na swojego waciciela. Wojewdzki konserwator
zabytkw zobowiza si nawet dofinansowa renowacj paacu, ale nie byo chtnego do objcia
nad nim patronatu. Niestety paac niszcza coraz bardziej z roku na rok. Mona byo wtedy rzec
cudze chwalicie, swego nie znacie 26, poniewa czas by nieubagany, a odrestaurowana budowla
mogaby odzyska dawne pikno.
Obiekt zosta cakowicie zapomniany do poowy lat siedemdziesitych, kiedy to zapada
decyzja o jego odbudowie. Ponad pi lat trzeba byo jednak czeka na wykonanie
i zatwierdzenie dokumentacji. Dopiero w czerwcu 1980 roku przygotowane plany zostay
zatwierdzone w Ministerstwie Kultury i Sztuki27. Obiekt znalaz si wwczas wrd zabytkw na
sprzeda, ale mimo to kupiec si nie trafi28.
W latach 1971 1974 odbudowano dwa pawilony boczne. W lewym skrzydle zaoono
przedszkole a w prawym (w byej kaplicy) urzdzono wietlic oraz kawiarni29. Kawiarnia
Zamkowa miao by poczeniem przyjemnego z poytecznym, zarobku na klientach
i ukulturalniania ich. Tu przed kawiarni bya przez jaki czas tablica informacyjna z legend
paacu, opracowana przez K. Sitarza, nauczyciela miejscowej szkoy. Jednak wkrtce pozostaa
z niej jedynie dykta z dziur, bo widocznie nie spodobaa si klientom Zamkowej. Tego, czego
nie zniszczya przyroda, niszczyli ludzie30. W rezultacie decyzj wadz gminnych w 1984 roku
kawiarni zlikwidowano31.
Staw paacowy, zlokalizowany nieopodal lipowej alei z czasem zamieni si w bagno. Dno,
ktre kiedy byo wyoone dbin zreszt dawno skradzion zaroso krzakami
i szuwarem. Do stawu spyway cieki z pegeerowskich stajni, do tego straszny odr skutecznie
odstrasza od zbliania si do paacu. Sama aleja lip, kiedy ozdoba parku, zostaa zaniedbana,
wiekowe lipy, nie konserwowane, powalay si w czasie wikszych burz. Brama wjazdowa te bya
nadal zniszczona i brakowao jej jednej poowy. Gwny budynek paacu rwnie ulega dalszemu
zniszczeniu. Remont, przeprowadzony w latach szedziesitych,
w latach siedemdziesitych by ju niewidoczny. Okna znowu byy bez szyb, a puste otwory
22
A. azar, Kosiewicz w narolskim paacu, Pogranicze 1996, nr 12, s. 10.
23
M. Lewkowicz, Paac w Narolu. Ratujmy zabytki, Widnokrg 1983, nr 38, s. 2.
24
A. azar, op. cit., s. 10; J. ukasiewicz, Jeszcze jeden zabytek uratowany, Chopska Droga 1974,
nr 87, s. 12.
25
B. St., Paac kolekcjonera, ycie Warszawy 1975, nr 225, s. 3.
26
L. Kulpa, Cieszanw i Narol zaktki niedocenione, Nowiny 1983, nr 160, s, 4.
27
W. Nartowski, op. cit., s. 3.
28
A. azar, op. cit., s 10; Paac w Narolu poszukuje mecenasa, ycie Przemyskie 1977, nr 40, s. 4.
29
W. Koodziej, Dzieje Narolszczyzny, Tomaszw Lubelski 1996, s. 75 76.
30
M. Lewkowicz, op. cit., s. 2.
31
W. Koodziej, op. cit., s. 75 76.
Historic@ 141
pozabijane deskami. Aby wej do rodka nie byo problemu, wystarczyo oderwa sztachet.
W latach osiemdziesitych wntrze gmachu byo nawet przytulne, mury cae, ale
panowaa tam oglna pustka. W kadej sali mona byo zauway bytno PGR u, kilkanacie
porozrzucanych skrzynek i dwie popsute lodwki, to wszystko! Nie byo wida adnych
magazynw. Waciciele zaznaczyli swoj obecno w bardziej widoczny sposb. Na pitro
wymurowano schody, tak jak pasowao robotnikom, zrobili je nie dbajc
o wygld architektoniczny. Przed wojn, gdy w paacu mieszkaa hrabina Korytowska, wszystkie
sale miay swoje nazwy od koloru cian. W latach powojennych ju na nich nic nie byo wida,
farba odrapana, gdzieniegdzie pooone tynki, ale mimo to ciany nadal tworzyy histori. Byo
na nich wida dziaalno nie tylko PGR u, ale te chuliganw.
W tym czasie wedug Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw w Przemylu Marka Gosztyy,
paac by w dobrym stanie technicznym. Sprawa zabezpieczenia i uytkowania ustawowo naleaa
do PGR Narol. W 1983 roku naczelnik gminy wystpi do M. Gosztyy
z wnioskiem o przeznaczenie 5 milionw zotych na prace zabezpieczajce. rodki na ten cel byy
zdeponowane w Wojewdzkim Funduszu Rozwoju Kultury, ale Konserwator Zabytkw nie
otrzyma zapewnienia wykonania prac przez Urzd Gminy w Narolu. Umowa przewidywaa
najpierw znalezienie wykonawcy, a nastpnie przelanie pienidzy na konto.
wczesny uytkownik paacu nie wywizywa si z obowizkw stawianych wacicielom
zabytkw kultury. Dlatego Urzd Wojewdzki w Przemylu wystosowa pismo do Zarzdu Portu
w Gdyni, ktry niegdy chcia przej paac, niestety otrzymano od nich negatywn odpowied.
Drugie pismo wysano do Lubelskiego Zagbia Wglowego32, ale kupno skoczyo si wycznie
na ogldzinach. Zakup proponowano te MSW, na orodek szkoleniowo wypoczynkowy,
ministerstwu lenictwa, na stacj dowiadczaln oraz ministerstwu kultury, na dom pracy twrczej
wszystko jednak bez rezultatu33. Z kolei WSK w widniku i dzki Zwizek Wkniarzy swoj
rezygnacj z kupna motywowali tym, i paac ma wyjtkow nieustawno pokoi34. Miano plany
wyremontowa jedno ze skrzyde to, w ktrym miecia si kawiarnia, a nastpnie miaa tam zosta
urzdzona Sala lubw35. Te plany udao si na krtki czas zrealizowa. Dziki wadzom
miejscowym powstaa tam sala, w ktrej dawano luby36. Ale wspaniay, moliwy jeszcze do
odbudowy obiekt, cigle czeka na uytkownika waciciela, ktry podjby si renowacji paacu.
Dnia 1 lipca 1987 roku Pastwowe Gospodarstwo Rolne w Narolu zmienio szyld na
Zakady Rolno Przemysowe Igloopol. Automatycznie narolski paac zmieni waciciela.
Obiecywano rych rewaloryzacj budynku. Ju na pocztku prowizorycznie naprawiono
przeciekajcy dach, aby nie dopuci do dalszej dewastacji zabytku. Mwiono, e za par lat gocie
bd mogli zafundowa sobie przejadk bryczk zaprzon w dorodne rumaki37. Tym bardziej
w to wierzono, poniewa kombinat tez uratowa ju jeden podobny zabytek. By to zesp paacowy
Czartoryskich w Sieniawie38. Tymczasem remonty Igloopolu zakoczyy si na wykonaniu
prowizorycznej konstrukcji dachu i odnowieniu stropw.
Na pocztku lat dziewidziesitych pojawili si w Narolu Ewa i Wadysaw
Kosiewiczowie z Warszawy, zainteresowani nabyciem paacu. Szukali oni czego w stylu dworku
pod Warszaw. Obejrzeli wiele takich zamkw i nie mogli si zdecydowa. W tym czasie profesor
W. Kosiewicz mia koncert klawesynowy w acucie, gdzie zwierzy si paacowemu ogrodnikowi
na temat swoich poszukiwa. Wanie wtedy usysza o paacu
32
M. Lewkowicz, op. cit., s. 2.
33
R. Ogryzo, Paac w Narolu. Szlakiem ruin Pogranicze 1995, nr 23, s. 3; W. Koodziej, op. cit., s. 76.
34
J. ukasiewicz, op. cit., s. 12.
35
Cz. Duko, Historia wzlotami i upadkami pisana, ycie Przemyskie 1985, nr 37, s. 10.
36
T. Jurasz, Paac w Narolu, Profile 1985, nr 8, s. 36.
37
(cd): Gospodarstwo z paacem. Igloopol w Narolu, ycie Przemyskie 1988, nr 5, s. 6.
38
B. St., Paac na gruzach, ycie Warszawy 1989, nr 85, s. 7.
Historic@ 142
w Narolu, w okolicach Tomaszowa Lubelskiego. Narolsk rezydencj poleci mu bywalec festiwalu

Wojciech hrabia Dzieduszycki39. Kiedy przyjecha na miejsce z on Ew, byli peni zachwytu.
Paac by niebywale pikny, niebywale wielki i niebywale zniszczony powiedziaa pani Ewa
Iykowska w jednym z wywiadw40.
Kosiewiczowie mieli wizj stworzenia w paacu szkoy muzycznej; orodka muzyki
powanej na europejsk skal. Planowano tu warsztaty mistrzw, koncerty, spotkania twrcw.
Chcieli oni przywrci rezydencj kulturze. Niestety nie dysponowali odpowiedni sum
pienidzy. Dlatego zaproponowali wadzom narolskiej gminy wsplne przejcie tego obiektu.
W 1994 roku Rada Gminy Narol podja uchwa o nieodpatnym przejciu paacu od Agencji. To
mia by wkad gminy w spk z Kosiewiczami. Natomiast wkadem Kosiewiczw miao by
odremontowanie paacu. Uchway rady nie wykonano, poniewa Kosiewiczowie ostatecznie nie
weszli w spk z gmin41. W tym samym czasie Eustachy Rylski z Warszawy zgosi swe
roszczenia do paacu, twierdzc, e jest spadkobierc ostatniego waciciela. Kierowa pisma do
ministra kultury i wojewody przemyskiego, w ktrych dowodzi, e jest spadkobierc rezydencji
poprzez swoj matk i jej siostry: Elbiet Krasick i Jadwig Plater. W Lubaczowie odnalazy si
ksigi wieczyste, z ktrych wynikao, e paac jest wasnoci skarbu pastwa. W rezultacie od
1992 roku kompleks paacowo parkowy przej Oddzia Agencji Wasnoci Rolnej Skarbu
Pastwa w Dbicy. Paac i 10 ha parku wyceniono na 8,2 mld starych zotych. Zarzdca z siedzib
w Straszcinie, 5 sierpnia42 1995 roku ogosi przetarg na sprzeda tego zabytku. Wygra go prof.
Kosiewicz, pacc za t ruin i park 2 mld 800 mln starych zotych43. Tak, wic od padziernika
1995 roku paac zyska nowych wacicieli. Po nabyciu tego obiektu zaplanowali oni remonty na
najblisze pi lat.
Cao prac renowacyjnych

zamierzamy przeprowadzi w cigu
najbliszych piciu lat. Powstanie tu co
w rodzaju midzynarodowej akademii sztuki
miejsca spotka artystw, literatw, ludzi
kultury. Paac bdzie ttni yciem przez
cay rok i byszcza, jak za czasw Feliksa
Antoniego osia. Ekipa, ktra na wiosn
rozpocznie prace, jest ju gotowa. Jeli
powiod si nasze plany, narolska
rezydencja bdzie z pewnoci
promieniowa na ca kulturaln Europ.
Tak powiedzieli gospodarze Ilustracja 6: Widok na ca posiado paacu. Tomasz Dziubiski

obiektu Ewa i Wadysaw (2004 rok).
Kosiewiczowie w jednym z wywiadw rdo: http://www.pbase.com/smok53/image/38702396
redaktorowi Markowi Tomczykowi
zaraz po zakupieniu paacu44.
Warto tutaj doda kilka sw o wacicielach. Profesor Kosiewicz studia muzyczne odby
w PWSM w Warszawie u Julitty lendziskiej (dyplom w 1979 roku) oraz w Accademia Musicale
Chigiana w Sienie (dyplom honorowy w 1978 roku) u Ruggera Gerlina, ucznia i asystenta Wandy
Landowskiej. By laureatem gwnych nagrd w kategorii interpretacji, realizacji basso continuo
39
A. azar, Kosiewicz, s. 10.
40
K. Sobolewski, Wywiady. Ewa Iykowska, Kurier Polski 1996, nr 8, s. 8.
41
M. A. Stawecki, Zapomniany paac, Tygodnik Zamojski 1995, nr 24, s. 7.
42
Wedug M. A. Staweckiego przetarg odby si 28 kwietnia 1995 roku. Relacja M.A. Staweckiego.
43
A. azar, Kosiewicz, s. 10.
44
Ibidem.
Historic@ 143
i wykonawstwa muzyki wspczesnej na konkursach midzynarodowych w Paryu (1981 rok)

i Dijon (1983 rok). W 1984 roku otrzyma I nagrod na Midzynarodowym Konkursie Muzycznym
w Monachium. Koncertowa w niemal wszystkich krajach europejskich, bra udzia w licznych
festiwalach muzycznych w Europie. Uczestniczy w nagraniach radiowych, telewizyjnych
i pytowych. Wsppracowa z wieloma wybitnymi solistami i zespoami specjalizujcymi si
w wykonawstwie muzyki baroku. Poza dziaalnoci koncertow zajmowa si take dydaktyk. Od
1987 roku by profesorem gocinnym klasy klawesynu i praktyki wykonawczej muzyki baroku
w Austrii. Natomiast w 1989 roku otrzyma od wadz austriackich nominacj na stanowisko
profesora zwyczajnego45. Zosta wykadowc w szkole muzycznej w austriackim Grazu.
Wydawaoby si, e tak wiatli ludzie nie rzucaj sw na wiatr, tymczasem obiekt do dzi
zosta wyremontowany tylko czciowo. Na remont takiego budynku potrzebne byy ogromne
rodki, ktrych waciciele nie byli w stanie zgromadzi, opierajc si tylko na swoich
oszczdnociach. Planowano, by paac w jaki sposb na siebie zarabia. Cze pomieszcze
planowano przeznaczy na pensjonat o wysokim standardzie. Wrd goci mogliby si znale
rwnie myliwi, ktrzy w te rejony chtnie przyjedali. Mogyby si odbywa tam rne
konferencje. By to projekt realny, poniewa podobnego miejsca w najbliszej, a i w nieco dalszej
okolicy nie ma46. Pod koniec lutego 1996 roku wojewdzki konserwator zabytkw w Przemylu
wystosowa pismo do nowych wacicieli z zapytaniem, kiedy rozpoczn si prace zabezpieczajce,
bo dalsze zwlekanie grozio zawaleniem si budynku. Waciciel zaskoczony by tym pismem,
poniewa ju w pierwszych dniach po przejciu zabytku zabezpieczono paac oraz oficyny. Zabito
deskami 40 okien na parterze, zamurowano otwory wybite w cianach, a tam gdzie byo to moliwe
zaoono drzwi i kdki, eby chroni zabytek przed dalsz dewastacj47. Cay czas trway prace
pielgnacyjne
w sadzie i parku. Dobiega koca remont przy dwch pawilonach paacowych, w ktrych miecio
si kiedy przedszkole i kawiarnia. W owym czasie najwaniejsze byo ogrodzenie caego terenu,
zrobienie nowego dachu oraz wzmocnienie murw48.
Ilustracja 4: Czciowo odremontowany narolski paac osiw(2005 rok).
Aby do koca zrealizowa swoje cele waciciele postanowili powoa fundacj, ktra
patronowaaby odbudowie i dziaalnoci paacu. Do 1996 roku trway prace nad ostatecznym
sformuowaniem statutu fundacji. Nastpnie zoono wniosek o jej rejestracj. Odnow paacu
i parku zainteresowane te byy dwa banki austriackie oraz fundacja ksicia duskiego Henryka
45
Recital klawesynowy. Wadysaw Kosiewicz, Filharmonia Narodowa, pod red. M. Bychowskiej, Warszawa 1989,
npag.
46
M. Luboradzki, Akademia Sztuki w Narolu, Sycyna 1996, nr 16, s. 14 15.
47
J. Wo, Co z paacem w Narolu? (artyku znajdujcy si w zbiorach J. Waloczyka).
48
M. Luboradzki, op. cit., s. 14 15.
Historic@ 144
przyjaciela Kosiewiczw49.
W kocu w 1999 roku powstaa Fundacja Pro Academia Narolense, ktrej cel stanowio
odbudowanie paacu i stworzenie szkoy muzycznej dla utalentowanych modych osb z Europy
rodkowej i Wschodniej. Jej wykadowcami mieliby by muzycy, reyserzy teatralni i specjalici
z innych dziedzin sztuki. Paac miaby peni funkcj centrum kultury i sztuki50.
Ilustracja 5: Brama gwna paacu w Narolu (2005 rok).
Dziki wsppracy prof. W. Kosiewicza z Fundacj Pro Academia Narolense na dziedzicu

paacu oraz w kociele w Narolu koncertowali wiatowej sawy muzycy, tacy jak skrzypek prof.
Konstanty Andrzej Kulka, czy pianista prof. Marek Drewnowski z towarzyszeniem kwartetu
smyczkowego Prima Vista. Odbywao si to w ramach cyklu imprez pod nazw Narolskie
spotkania, do ktrych naleay te przedstawienia, wykady i inne uroczystoci. Corocznie na
pocztku lipca organizowany jest Jarmark Galicyjski, na ktrym poza doskona zabaw przy
muzyce folklorystycznej i klasycznej mona uczestniczy w licznych imprezach kulturalnych
i artystycznych. Wystpowali tu m.in. Soyka, zesp VOO VOO oraz Kapela ze Wsi Warszawa51.
Fundacja rwnie organizowaa w ramach projektu Akademia Narolska warsztaty dla modych
artystw. Dziki jej inicjatywom i przychylnoci wadz gminy, Narol wyrs na znaczcy orodek
kulturalny Podkarpacia. Takich koncertw, jakie si tu odbyway nie powstydziyby si znane sale
koncertowe. Nagrane tam Wariacje Goldbergowskie J.S. Bacha otrzymay prestiow nagrod
Akademii Fonograficznej FRYDERYK 2000 w kategorii muzyki dawnej52.
Fundacja Pro Academia Narolense w IV edycji Konkursu Pro Publico Bono za rok 2004
otrzymaa pierwsz nagrod w kategorii inicjatyw obywatelskich na rzecz kultury i dziedzictwa
narodowego. Nagrod ogoszono 11 listopada 2004 roku w Krakowie, natomiast uroczyste jej
wrczenie laureatom odbyo si w samym Narolu 1 maja 2005 roku. Oprcz dyplomu laureaci
otrzymali bardzo cenny upominek: odrestaurowany obraz, ktry kiedy wisia w salonach
narolskiego paacu osiw. Gociem honorowym by Krzysztof Zanussi53.
Jak wynika z przeprowadzonej analizy paac w Narolu sta si wanym obiektem
kulturalnym nie tylko w skali Podkarpacia. Jego kulturotwrcze znaczenie wynikao z faktu
architektonicznego znaczenia tego obiektu, ale rwnie z tego, e jest to miejsce spotka artystw
oraz imprez artystycznych na europejskiej skal.
49
A. azar, Kosiewicz , s. 10.
50
A. Pawowski, Roztocze, Puszcza Solska, Lasy Janowskie i Wyyna Woyska (cze polska), Warszawa 2000, s. 214.
51
Rowerem po gminie Narol przewodnik, pod red. S. Bacarza, Przemyl 2005, s. 6.
52
W. Bek, Narolska majwka, Kurier Obywatelski 2005, nr 2, s. 2.
53
Ibidem.
Historic@ 145
Materiay
Historic@ 146
S tany Zjednoczone Ameryki
a R e p u b l i k a U k r a i n y. D r o g i o w i a t y
polonijnej, na przykadzie dwch
dokumentw
Andrzej Bonusiak
Historic@ 147
Stany Zjednoczone Ameryki a Republika Ukrainy. Drogi owiaty polonijnej, na przykadzie dwch dokumentw
Dziaalno owiatowa, prowadzona poza granicami macierzystego pastwa przez

rodowiska diasporowe, miaa zawsze na celu zachowanie polskoci. Wizaa si z chci
zapewnienia kolejnym pokoleniom Polakw urodzonych za granic, lub przybywajcych z kraju,
zwizku z kultur, tradycj i jzykiem przodkw. Dodatkowo edukacja miaa by czynnikiem
gwarantujcym przetrwanie spoecznoci, ktra stale poddawana bya bardzo silnym tendencjom
asymilacyjnym, zwizanym z polityk wewntrzn nowej ojczyzny, albo z oddolnym pragnienie
stopniowego wtopienia si w nowe rodowisko1.
Problem zachowania tosamoci narodowej powodowa, i grupy osadnicze przybywajce
do rnych pastw, w zblionym okresie czasu, podejmoway zblione do siebie dziaania. Taka
sytuacja wydaje si cakowicie naturalna. Bardziej dziwi natomiast fakt stosowania podobnego
schematu prac przez rodowiska cakowicie inne pod wzgldem mentalnoci oraz w rnych
okresach czasu, przez grupy o odmiennych dowiadczeniach historycznych i moliwociach
dziaania. Takie wanie skojarzenia budzi porwnanie dwch bardzo wanych dokumentw, ktre
wytycza miay zasady funkcjonowania owiaty polonijnej, w cakowicie rnych od siebie
rodowiskach polonijnych, w znacznym odstpie czasowym (ponad 20 lat).
Pierwszy z tych dokumentw, Dlaczego i Jak zakada szkoy jzyka polskiego powsta
w rodowisku chicagowskim w roku 1975. Jego autorami byli pedagodzy skupieni w ramach jednej
z kilku dziaajcych wwczas w Stanach Zjednoczonych polonijnej organizacji owiatowej
Zrzeszenia Nauczycieli Polskich w Ameryce z siedzib w Chicago2. Drugi, powstay w 1998 roku,
1
Prowadzona na emigracji polska dziaalno owiatowa doczekaa si licznych opracowa, najczciej o charakterze
zbiorowym. Do najwaniejszych z nich trzeba zaliczy: Szkolnictwo polonijne po II wojnie wiatowej.
Przeobraenia i potrzeby, pod. red. A. Koprukowniaka, Lublin 1980; Jzyk i kultura polska w szkolnictwie
i owiacie polonijnej, pod red. A. Koprukowniaka, T. Skubalanka, Lublin 1983; Polonijna owiata szkolna
i pozaszkolna. Wybrane zagadnienia, pod red. A. Koprukowniaka, R. Kuchy, Lublin 1985; Szkolnictwo polonijne
w XX wieku. Studia i rozprawy, pod red. A. Koprukowniaka, Lublin 1986; Dziaalno owiatowa w wybranych
spoecznociach polonijnych, pod red. A. Koprukowniaka, Lublin 1994; Szkolnictwo polonijne na wiecie, pod red.
A. Koprukowniaka, Lublin 1995. Opracowaniami poruszajcymi powojenne dzieje owiaty polonijnej w Stanach
Zjednoczonych Ameryki s: A. Bonusiak, Dzieje polskiego szkolnictwa sobotniego w metropolii chicagowskiej 1951
1997, Przemyl 2001; Ibidem, Pocztki owiaty polonijnej w metropolii chicagowskiej (problemy organizacyjne
i pierwsze programy edukacji polonijnej) [w:] Edukacja humanistyczna, aksjologiczna i estetyczna w wietle
programw i potrzeb owiatowych, red. J. Kida, Rzeszw 2003; Tene, Polonijna Owiata Sobotnia w Stanach
Zjednoczonych Ameryki Pnocnej. Szkice Dokumenty Materiay, Tom I, Komisja Owiaty Kongresu Polonii
Amerykaskiej (wybr dokumentw), Przemyl 2001; Ibidem, Polonijna Owiata Sobotnia w Stanach
Zjednoczonych Ameryki Pnocnej. Szkice Dokumenty Materiay, t. II, Monografia Gosu Nauczyciela w latach
1986 2000, Przemyl 2001; J. Miso, Dzieje owiaty polonijnej w Stanach Zjednoczonych, Warszawa 1970; D.
Praszaowicz, Przemiany owiaty polonijnej w USA [w:] Polonia amerykaska; Idem, Amerykaska etniczna
szkoa parafialna. Studium porwnawcze trzech wybranych odmian instytucji, Wrocaw Warszawa Krakw
Gdask d 1986; Idem, Przemiany instytucji owiatowych w Stanach Zjednoczonych [w:] Studia nad
organizacjami polonijnymi w Stanach Zjednoczonych, pod red. G. Babiskiego, Wrocaw 1988; Idem, Przemiany
owiaty polonijnej w Stanach Zjednoczonych Ameryki [w:] Polonia Amerykaska. Przeszo i wspczesno, pod
red. H. Kubiaka, E. Kusielewicza, T. Gromady, Wrocaw 1988, Z. Sibiga, Sprawno jzykowa uczniw szk
polonijnych Stanw Zjednoczonych, Rzeszw 1999; Ibidem, Ksztacenie polonistyczne dzieci i modziey w szkoach
polonijnych Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, Rzeszw 1994. Edukacja polska w niepodlegej Ukrainie
nie doczekaa si dotd swojego badacza. Dostpnych jest jedynie kilka (najczciej popularnych) opracowa
dotyczcych tego zagadnienia, wrd ktrych wymieni mona: A. Chodkiewicz, Traktat polsko ukraiski 5 lat po
podpisaniu. Realizacja praw mniejszoci polskiej na Ukrainie, Biuletyn, wrzesie 1997, dostpny na stronie
http://www.wspolnota-polska.org.pl/index.php?id=b97_11_10; St. Czerkas, Z. Pakosz, Apel o wsparcie polskiego
przedszkola we Lwowie, Biuletyn, grudzie 1997, dostpny na stronie http://www.wspolnota-
polska.org.pl/index.php?id=b97_12_6; Owiata polska na Ukrainie, Biuletyn, stycze 1998, dostpny na stronie:
http://www.wspolnota-polska.org.pl/index.php?id=b98_1_3; Szkolnictwo polskie na Ukrainie, Biuletyn, stycze
1998, dostpny na stronie: http://www.wspolnota-polska.org.pl/index.php?id=b98_1_4; J. Sierakowa, Szkolnictwo
polskie na Ukrainie, referat wygoszony na V Forum Owiaty Polonijnej, dostpny na stronie
http://www.wspolnota-polska.org.pl/index.php?id=o_Vfor02.
2
W poowie lat siedemdziesitych XX wieku na terenie Stanw Zjednoczonych Ameryki dziaay trzy rodowiskowe
Historic@ 148
Praca Kierownika Polskiej Sobotniej Szkoy by rezultatem dziaa prowadzonych przez

nauczycieli rodowiska drohobyckiego nalecych do Zjednoczenia Nauczycieli Polskich na
Ukrainie3.
Cho warunki, w ktrych powstay te dokumenty, na pierwszy rzut oka, wydaj si by
cakowicie nieporwnywalne, to ich zawarto pokazuje ogromn zbieno treci oraz
zakadanych rezultatw. Mona powiedzie, e autorami dokumentu ukraiskiego mogaby by
grupa nauczycieli amerykaskich, a amerykaskiego zesp ukraiski. Oczywicie w odpowiednio
chronologicznie ustawionych okresach. eby zrozumie tak due podobiestwo, naley sign do
okolicznoci ich powstania.
Lata siedemdziesite XX wieku w dziejach owiaty polskiej na terenie USA byy jednym
z najtrudniejszych okresw jej funkcjonowania. Istniejcy wwczas w tym pastwie polonijny
system ksztacenia przeywa kryzys. Wyraa si on ogromnym spadkiem zainteresowania
rodzicw Polonusw w posyaniu dzieci do szk polskojzycznych. Najwaniejszymi powodami
takiego stanu rzeczy byy:
minimalny napyw Polakw do Stanw Zjednoczonych, ktry bardzo powanie ogranicza
potrzeby owiatowe;
silne denie nowoprzybyych do szybkiego stopienia si z nowym miejscem osiedlenia, do
stania si prawdziwymi Amerykaninami;
stopniowe wykruszanie si starej, przybyej gwnie po II wojnie wiatowej kadry
nauczycielskiej i brak dopywu wieej krwi;
pene ju w tym okresie zamerykanizowanie szkolnictwa parafialnego, ktre waciwie
cakowicie zaprzestao nauczania jzyka polskiego, nawet w ramach fakultetw
jzykowych;
odchodzenie starego pokolenia Polakw wychowanych jeszcze w polskich szkoach
parafialnych;
ogromne osabienie, a niejednokrotnie likwidacja, dotychczasowych polskich dzielnic
w miastach amerykaskich, zwizane z awansem spoecznym starej Polonii i jej
przemieszczeniem na lepsze obszary, co powodowao przejcie wpyww
w dotychczasowych polskich dzielnicach, czy parafiach przez nowe grupy emigrantw (np.
Latynosw);
celowe minimalizowanie, a waciwie brak, wsppracy z wczesn Polsk4.
Te czynniki (i inne) doprowadziy do spadku popularnoci polskiego szkolnictwa jednodniowego
i sygnalizowanego wczeniej zamerykanizowania caego istniejcego wczeniej systemu polskich
(parafialnych) szk wszystkich szczebli. Sytuacja bya bardzo cika i zmusia dziaaczy
owiatowych do podjcia prb przeciwdziaania. Pocztkowo chciano odbudowa (istniejce przed
organizacje nauczycielskie. Byy nimi: Centrala Polskich Szk Doksztacajcych w Ameryce z siedzib w Nowym
Jorku (powstaa w 1925), obejmujca swoim obszarem oddziaywania stany nadatlantyckie; Zrzeszenie Nauczycieli
Polskich w Ameryce z siedzib w Chicago (powstae w 1951/1952) dbajce o rozwj owiaty gwnie w stanie
Illionis oraz Koo Nauczycieli (Zwizek Nauczycieli Polskich w Michigan) z siedzib w Detroit (powstay w 1929)
prowadzcy szkoy stanie Michigan; A. Bonusiak, Szkolnictwo polskie w Stanach Zjednoczonych Ameryki 1984
2003. Analiza funkcjonalno instytucjonalna, Rzeszw 2004, s. 76 77.
3
Zjednoczenie Nauczycieli Polskich na Ukrainie obejmuje swoim zasigiem cae pastwo, organizacja zostaa
oficjalnie uznana przez wadze pastwowe w 1998 roku. Zbiory Osobiste Siergieja Tkaczowa (dalej: ZOST),
dokumenty zaoycielskie Zjednoczenia Nauczycieli Polskich na Ukrainie; por. rwnie: A. Bonusiak, Pocztki
owiaty polskiej w niepodlegej Ukrainie. Cele, kierunki i metody dziaania (maszynopis artykuu zatwierdzonego
do druku w Polska i jej wschodni ssiedzi t. X, pod red. A. Andrusiewicza).
4
Szerzej na temat sytuacji istniejcej w rodowisku polskim w USA mona przeczyta m.in. w pracy D. Mostwin,
Emigranci polscy w USA, Lublin 1999. Analiza sytuacji w etnicznym szkolnictwie parafialnym najszerzej
przedstawiona zostaa w D. Praszaowicz, Amerykaska etniczna szkoa parafialna. Studium, a w szkolnictwie
jednodniowym w A. Bonusiak, Dzieje polskiego; Ibidem, Szkolnictwo polskie
Historic@ 149
wojn) oglnoamerykaskie struktury owiatowe, ale bez powodzenia. Problemem okazao si

rwnie rozdrobnienie poszczeglne rodowisk owiatowych, ktre jeszcze przez dekad dziaay
samodzielnie i musiay indywidualnie rozwizyway swoje problemy5.
W poowie lat siedemdziesitych XX wieku w aglomeracji Chicago funkcjonoway ju tylko
polskie szkoy sobotnie, gdy w ani jednej placwce publicznej czy prywatnej nie prowadzono
nauki jzyka polskiego. Starzenie si zaangaowanej w dziaalno edukacyjn emigracji, bardzo
skromny liczebnie stan kadry nauczycielskiej i dzieci ksztaccych si w istniejcych wwczas
w aglomeracji placwkach, doprowadzi do podjcia caego szeregu dziaa zmierzajcych do
poprawy sytuacji. Rozpoczto szerok akcj propagowania szkolnictwa jednodniowego,
jednoczenie starajc si popularyzowa sam idee szkoy. W tym wanie celu opracowany zosta
dokument, ktry podpowiada mia jak organizowa tego typu placwki i odpowiada na pytania,
po co maj one powstawa6.
Kilkadziesit lat pniej, na terenie Ukrainy zaistniaa sytuacja, ktra postawia dziaajce tu
rodowisko nauczycielskie przed podobn koniecznoci. Przyczynio si do tego cay szereg
czynnikw, ktre niekorzystnie wpyny na kondycj szkolnictwa mniejszociowego
realizowanego w tym pastwie. Wynikay one z sytuacji wewntrznej Ukrainy oraz uwarunkowa
dziaalnoci polonijnej. Te pierwsze spowodoway, e wanie w poowie lat dziewidziesitych
XX wieku pastwo ukraiskie zdecydowao si na silne cicia w wydatkach (spowodowane
tragiczn sytuacj finansw publicznych), co doprowadzio midzy innymi do wycofania si
z finansowania prowadzcych do tego momentu przy szkoach ukraiskich, fakultetw jzykowych.
Dotkno to bezporednio rodowisko polonijne, poniewa zdecydowana wikszo dzieci
pobieraa nauk jzyka polskiego wanie w taki sposb. Warto rwnie zaznaczy, e na wielu
obszarach Ukrainy (szczeglnie na terenach wchodzcych przed II wojn wiatow w granice
Polski) silne byy antypolskie resentymenty, ktre czsto wykorzystywano do gry politycznej.
W efekcie tego, prby rozwoju normalnych form szkolnictwa polskiego napotykay na bardzo silny
opr. Z tego pierwszego faktu doskonale zdaway sobie spraw wadze ukraiskie, ktre same
zaproponoway mniejszociom rozwj szkolnictwa jednodniowego, przekazujc organizacjom je
reprezentujcym, wzorzec statutu takiej placwki7.
Nauczyciele polscy na Ukrainie, cho uwaali, e taka forma ksztacenia jest ostatecznoci,
uznali jednak, e jeeli nie ma innych moliwoci, to trzeba sprbowa takiej szansy dziaania.
Wychodzili oni z zaoenia, e moe to doprowadzi do aktywizacji rodowiska i umoliwi
odrodzenie si polskoci. W efekcie zaprezentowanej powyej sytuacji zdecydowano si opracowa
dokument, ktry prezentowaby podstawowe cele, metody i sposoby dziaania takiego szkolnictwa.
Doprowadzio to do powstania wzorcowego statutu takiej placwki oraz omawianych w tym
opracowaniu wytycznych pracy kierownika polskiej szkoy sobotniej8. W istocie rzeczy odpowiada
on na takie same pytania, jakie postawili wczeniej nauczyciele chicagowscy.
Porwnujc zamieszczone w Aneksie dokumenty atwo zauway, e amerykaski
5
Dopiero w 1984 roku dochodzi do udanej prby powstania oglnoamerykaskiej organizacji koordynujcej
funkcjonowania dziaalnoci owiatowej w tym pastwie Komisji Owiaty Kongresu Polonii Amerykaskiej, A.
Bonusiak, Polonijna Owiata Sobotnia w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej..., t. I, s. 7.
6
Archiwum Owiaty Polonijnej w Orchard Lake, Michigan, zbiory Zrzeszenia Nauczycieli Polskich w Ameryce
z siedzib w Chicago (dalej: AOP) /Archiwum Zrzeszenia Nauczycieli Polskich w Ameryce z siedzib w Chicago
(dalej: AZNPA), Dlaczego i Jak zakada polskie szkoy sobotnie.
7
Zbiory Osobiste Sergieja Tkaczowi (dalej: ZOST), mamym cyomo ou no bube noco obu ma
ymypu, 1998, k. 1-5; o , , k. 1
4; A. Bonusiak, Pocztki owiaty polskiej w niepodlegej Ukrainie, sn.
8
Oba dokumenty opracowano w rodowisku drohobyckim, pod kierunkiem czonka Zarzdu ZNPnU Adama
Chopka, ktry od 1995 roku prowadzi w tym miecie szko sobotni, uznawan za najstarsz placwk tego typu
na Ukrainie; ZOST, materiay w sprawie opracowania statutu polskiej szkoy jednodniowej oraz wytycznych pracy
kierownika i nauczycieli takich szk; A. Bonusiak, Pocztki owiaty polskiej w niepodlegej Ukrainie, sn.
Historic@ 150
poprzedzony by sowem wstpnym, w ktrym autorzy odwoywali si do Polonusa poprzez

podkrelanie znaczenia jego kultury, tradycji i postaw dla przyszoci caych Stanw
Zjednoczonych. Podkrelali przy tym znaczenie polskoci w Stanach Zjednoczonych, traktujc j
jako dar, ktrym przybysze, czy te potomkowie polskich osadnikw obdarzyli Ameryk.
Takiego sowa wstpnego nie ma w dokumencie przygotowanym na potrzeby dziaalnoci
owiatowej na Ukrainie. Jest to jednak praktycznie jedyna widoczna rnica w tych dokumentach.
Oba teksty dostosowane byy swoj treci do warunkw panujcych w poszczeglnych
pastwach. Podaway one, cho w rnej kolejnoci, zblione do siebie treci. Znale, wic w nich
mona informacje:
w jaki sposb naley zakada szkoy doksztacajce;
jakie prace naley podj, aby zorganizowa tak placwk i zainteresowa jej
funkcjonowaniem rodowisko polonijne;
jak zdobywa fundusze na dziaalno;
jak naley prawidowo zorganizowa szko;
jaka jest rola kierownictwa szkoy;
jaka jest rola Rady Pedagogicznej i w jaki sposb powinna ona dziaa;
jakie s zadania i cele dziaania Komitetu Rodzicielskiego.
Dokument amerykaski bardziej koncentrowa si na kwestiach finansowania dziaalnoci
placwki ukraiski na stronie organizacyjnej.
Taka sytuacja jest cakowicie zrozumiaa zwaywszy fakt, e w Stanach Zjednoczonych
instytucja szkoy doksztacajcej bya znana i od wielu lat realizowana. Nie potrzebowaa szerszych
wyjanie. Inaczej w przypadku Ukrainy tu trzeba byo dokadnie wyjani jak ma by
zorganizowana placwka, czym ma si zajmowa i jak powinna dziaa. Z tego wanie powodu ta
partia analizowanego dokumentu ukraiskiego jest zdecydowanie bardziej rozbudowana ni
w amerykaskim odpowiedniku. Wyjaniano w niej wrcz podstawowe kwestie (takie jak
przyczyna i sposb organizowania uroczystego rozpoczcia roku szkolnego), ktre uwaane byy
w USA za oczywiste.
Sygnalizowane rnice wcale nie wiadcz jednak o innym rozumieniu potrzeb szkoy, a s
jedynie dowodem na to, e z punktu widzenia procesu historycznego, szkolnictwo doksztacajce na
Ukrainie w latach dziewidziesitych XX wieku, byo zdecydowanie sabiej rozwinite i mniej
zrozumiae dla przecitnego Polonusa, od swojego amerykaskiego odpowiednika 20 lat
wczeniej. Mona to atwo wyjani tradycjami doksztacajcego szkolnictwa polonijnego w USA.
Wszak pierwsza szkoa o tym charakterze w Stanach Zjednoczonych powstaa w 1915 roku, a na
Ukrainie w 19959.
9
Za pierwsz szko o tym charakterze, poniekd wzorcow dla Ukrainy, uznaje si placwk zorganizowan
w Drohobyczu; ZOST, materiay dotyczce pocztkw szkolnictwa doksztacajcego na Ukrainie; A. Bonusiak,
Szkolnictwo polskie., s. 77 78.
Historic@ 151
Dokument 1.
Dlaczego i Jak zakada Szkoy Jzyka Polskiego
Dlaczego?
Dlatego e:
Sia Ameryki nie ley w teorii tygla (Melting Pot), lecz w wielorakoci jej kultury.
Dlatego e:
Polacy Amerykanie nie powinni i nie mog przesta przyczyniania si do siy i wielkoci
Ameryki.
Dlatego e:
Polskie tradycje kulturalne i historyczne wywodz si z 1000 letniej walki i powicenia
dla wolnoci, niepodlegoci i godnoci ludzkiej i pokrywaj si z pniej powstaymi tradycjami
amerykaskimi. Dowodem na to jest walka Kociuszki i Puaskiego w Armii Waszyngtona
o niepodlego Ameryki.
Dlatego e:
Polskie tradycje zabezpieczaj Ameryk przed erozj tych wartoci, na ktrych wzrosa sia
Ameryki. Dzi jestemy wiadkami tej erozji.
Dlatego e:
Znajomo jzyka polskiego jest bram do znajomoci kultury i literatury polskiej, jak
i kuni formacji polskiego charakteru.
Dlatego e:
Rysy polskiego charakteru pracowito i pilno, uczciwo, oszczdno, solidno,
poszanowanie prawa, zdolno do pracy i powice dla sprawiedliwoci i wartoci moralnych
s podstaw zdrowia kadego spoeczestwa i dlatego charakter polski jest najcenniejszym darem,
jakim Polacy Amerykanie obdarzaj Ameryk.
I dlatego wreszcie, e:
Bez jzyka polskiego dobrze zakorzenionego i uywanego w spoeczestwie polonijnym, na
dusz met znikniemy wraz z polskimi naboestwami w kocioach, polsk pras i programami
radiowymi i telewizyjnymi, z wzajemn wizi kulturaln jako Polska Grupa Etniczna
w Ameryce. A bdzie to ze strat i dla Ameryki i dla Polski.
Jak?
Wskazwki Praktyczne
Uwaga wstpna: za najbardziej podane rozwizanie uwaamy postaranie si o wprowadzenie

jzyka polskiego jako przedmiotu do programu nauczania w szkoach parafialnych, lub publicznych
w wymiarze 3-ch do 5-ciu lekcji tygodniowo. Jeli to nie jest moliwe, wtedy tylko pozostaje
potrzeba zaoenia szkoy doksztacajcej jzyka polskiego.
A. Kto moe powoywa do ycia polskie szkoy doksztacajce?
Kady, komu zaley na oywieniu ycia polskiego w Ameryce:
1. przedsibiorcze osoby prywatne, lub zespoy, czy porozumienia takich osb,
2. organizacje i kluby polonijne.
B. Jakie s rodzaje szk doksztacajcych?
1. Szkoy dla dzieci,
2. Szkoy i kursy dla dorosych.
C. Jakie s prace wstpne?
Historic@ 152
1. Naley upewni si, czy da si zdoby dla szkoy:

a) nauczyciela, lub personel nauczycielski (jeli szkoa ma by wiksza)
b) pomieszczenie dla szkoy.
2. Stwierdzi, czy w danym rodowisku istnieje ch nauki i potrzeba szkoy doksztacajcej dla
dzieci, lub dorosych lub
3. Wytworzy taki nastrj i potrzeb poprzez:
a) ogoszenia i komunikaty w lokalnej prasie polonijnej, lub nawet amerykaskiej,
b) ogoszenia i komunikaty, lub nawet panel discussion na lokalnych programach radiowych,
c) ogoszenia z ambon w parafiach polonijnych i to zarwno na Mszach polskich jak i angielskich,
d) rozdawanie ulotek przed polonijnymi kocioami przed i po naboestwach w jzyku polskim
i angielskim.
Bardzo wane: nazwisko, adres i telefon osoby, lub organizacji powoujcych do ycia szko,
winny by podane we wszelkich ogoszeniach i komunikatach.
4. Przystpi do zbierania zapisw dzieci, lub osb dorosych; jeli chodzi o dzieci, to naley
zebra dane nastpujce:
a) imiona i nazwisko rodzicw dziecka,
b) adres zamieszkania i telefon,
c) imi i wiek dziecka, lub dzieci,
d) stopie znajomoci jzyka polskiego (czy mwi po polsku, czy zna polski ze syszenia, czy wcale
po polsku nie mwi).
5. Po zebraniu podpisw przystpi do praktycznego organizowania szkoy i rozpoczcia
nauczania.
D. Co rozumiemy pod nazw Szkoy Doksztacajcej Jzyka Polskiego Dla Dzieci.
1. Szkoy dla dzieci w wieku szkolnym od lat 7-miu (ukoczony 1-szy grammar school grade) do lat
18-tu (ostatnia klasa High School)
2. Program: nauczanie jzyka polskiego w mowie i pimie, oraz wiadomoci z zakresu historii,
literatury, kultury i geografii Polski (t. j. tych przedmiotw, ktrych nie ucz szkoy amerykaskie).
3. Nauczyciele: w miar moliwoci naley szuka i zatrudnia w tych szkoach kwalifikowanych
nauczycieli, znajcych dobrze jzyk polski i chccych naucza niesfaszowanych wiadomoci
o Polsce w ramach programu pod pkt. 2
4. Czas nauczania: dla szk modzieowych najpraktyczniejsze okazay si soboty w godzinach
porannych do wczesnego popoudnia, t. j. mniejwicej od godz. 9-tej rano do godz. 1-szej po
poudniu. Dlatego wikszo obecnie funkcjonujcych szk doksztacajcych potocznie nazywa si
szkoami sobotnimi. Zalenie jednak od lokalnych warunkw, mona rwnie szkoy modzieowe
prowadzi w godzinach wieczornych innych dni powszechnych.
5. Lokale: o pomieszczenia dla szk doksztacajcych naley si stara:
a) w polonijnych szkoach parafialnych,
b) w szkoach publicznych,
c) w publicznych lokalach rozrywkowych (community houses),
d) w jakichkolwiek innych instytucjach, powiatowych, stanowych, federalnych, lub prywatnych
dysponujcych wolnymi salami w godzinach przewidzianych na zajcia szkolne.
Sale na szko mog by udzielane bezpatnie, lub za zwrotem kosztw sprztania, lub na zasadzie
wynajmu.
6. Organizacja szkoy: kada szkoa, zalenie od iloci dzieci, winna mie kierownika szkoy
i nauczycieli o ile to monoci z kwalifikacjami jak wyej w punkcie D-3. Kierownik wraz
z zespoem nauczycieli tworzy rad pedagogiczn. Rada pedagogiczna opracowuje program
nauczania, dzieli uczniw na klasy, dobiera podrczniki, planuje rozkad nauczania w okresach
szkolnych. Bardzo wskazane jest, a czasem wprost konieczne (patrz pkt. 7 niej), by przy szkole
powstao Koo Rodzicielskie, zoone z rodzicw i uczennic danej szkoy.
Historic@ 153
7. Finanse: finanse szkoy opieraj si gwnie na opatach rodzicw, ktre w chwili obecnej (rok
1975) wynosz przecitnie $5,00 miesicznie od dziecka. Rodzice posyajcy do tej samej szkoy
wicej ni jedno dziecko zazwyczaj otrzymuj odpowiednie zniki. Rodzice pokrywaj rwnie
koszta podrcznikw i materiaw pimiennych dla swoich dzieci. Nauczyciele otrzymuj obecnie
przecitne wynagrodzenie w wysokoci $4,00 za godzin. W zalenoci od potrzeb finansowych
szkoy Koo Rodzicielskie moe urzdza imprezy dochodowe na rzecz szkoy, jak zabawy taneczne
i stoliczkowi, wystpy dzieci (naprzykad Jaseka tradycyjnie w okresie Boego Narodzenia mog
by przyjemn, a rwnoczenie i poyteczn finansowo imprez), pokazy przeroczy z Polski i. t. p.
W ten sposb uzyskiwane rodki finansowe tworz Fundusz Szkolny, na ktry mog si skada
dodatkowo donacje organizacji polonijnych, profesjonalistw, firm handlowych i przemysowych i.
t. .p. Funduszem Szkolnym dysponuje zazwyczaj komitet zoony z przedstawicieli Koa
Rodzicielskiego i Rady Pedagogicznej danej szkoy.
8. Podrczniki, materiay naukowe i informacje: w sprawie podrcznikw i innych pomocy
naukowych, oraz dalszych informacji dla organizatorw szk doksztacajcych jzyka polskiego
mona si zwraca do:
Zrzeszenia Nauczycieli Polskich w Ameryce
2653 W. Logan Blvd.,
Chicago, Illinois 60647
Tel.: 486 1974
9. Kursy doksztacajce jzyka polskiego dla dorosych
W podobny sposb mona przystpowa do zakadania kursw doksztacajcych jzyka polskiego
dla dorosych, z tym, e nie potrzeba przy ich zakadaniu wielu elementw istotnych przy
zakadaniu szk dla dzieci.
Zachowano pisowni oryginau.
rdo: Archiwum Zrzeszenia Nauczycieli Polskich w Ameryce z siedzib w Chicago.
*****
Dokument 2.
Praca Kierownika Polskiej Sobotniej Szkoy

Wszystko zorganizujemy z powodzeniem, jeeli wczeniej przemylimy wszystkie szczegy
zwizane z prowadzeniem szkoy ojczystej.
1. Skadamy podanie do miejskiego (rejonowego) wydziau owiaty o rejestracj szkoy,
zaczamy podania przyszych uczniw (pisz rodzice).
2. Skad mej szkoy: uczniowie, spis uczniw wedug wieku i podziau na klasy czy poziomy
nauczania, powie nam ilu potrzebujemy nauczycieli.
3. Stosujemy zasad, e pewne roczniki ucz stale te same nauczyciele. Bywa te, e nauczyciel
chce prowadzi sw klas przez cay okres szkoy. Rozstrzygamy to indywidualnie, by zado
uczyni interesom szkoy i zamiowaniem nauczycieli.
4. Potrzebujemy take nauczycieli specjalnych do nauczania religii, piewu, taca, oraz
opiekuna-nki harcerstwa. Zajmujemy si i t spraw, bo to pomoe nam w zabiegach
wychowawczych szkoy.
5. Powoujemy Rad Szkoln z nauczycieli, rodzicw, uczniw, przedstawicieli parafii
i miejscowego Towarzystwa Krzewienia Kultury Polskiej.
6. Program nauczania: ramowy roczny i szczegowy plan kadego nauczyciela, opracowany
Historic@ 154
dla wasnego zespou na dwa semestry.

7. Ramowy program opracowuje kierownik wsplnie z Rad Pedagogiczn, a szczegowy
plan ukadaj sobie nauczyciele uzgadniajc go z kierownikiem.
8. Organizacja roku szkolnego: rozpoczcie i zakoczenie roku szkolnego powinno mie swj
rytua. Zaczynamy naboestwem. Krtkie powitanie i zapowied waniejszych wydarze
roku szkolnego wprowadzi nastrj programowej celowoci. Pomylmy o jakim hale: np.
w szkole ojczystej mwimy tylko po polsku; nauczmy si w tym roku 2 3 wierszy polskich
na pami, piewa 6 pieni narodowych itp. Kady zaprowadzi sobie album powicony
Polsce itp.
9. Obliczmy sobie ilo sobt szkolnych, ustalmy daty ferii, itp.
10. Organizacja nauczania: zainteresujmy swe grono czasopismami pedagogicznymi,
wykorzystajmy artykuy metodyczne i sprbujemy zorganizowa wzajemne odwiedzanie
lekcji przez nauczycieli.
11. Kierownik powinien odwiedza lekcje, by zorientowa si, z jakimi problemami walcz
nauczyciele.
12. Kierownik szkoy uyje wszelkiej perswazji, by zachci nauczycieli do zapisywania si do
Zjednoczenia nauczycieli Polskich na Ukrainie i barania udziau w konferencjach
nauczycielskich.
13. Konferencje Rady Szkolnej zajm si wszelkimi problemami szkoy, jak:
- programy i plany nauczania,
- dzienniki klasowe,
- podrczniki i pomoce naukowe,
- czasopisma,
- lektury uczniowskie,
- zeszyty i zapiski uczniowskie,
- egzaminy i konkursy szkolne i midzyszkolne,
- wywiadwka z rodzicami,
- uroczystoci szkolne: 11 listopada, w. Mikoaja, Jaseka, Wielkanoc, 3 Maja, koniec
i pocztek roku,
- nagrody,
- gazetka cienna klasowa?, - szkolna?, a moe jednodniwka?
- jubileusze szkolne,
- wycieczki,
- biblioteka szkolna,
- organizowanie posikw szkolnych,
- finansowanie szkoy.
14. Rada Szkolna pomyli take o tym, jak zwiza byych uczniw ze szko ojczyst.
15. Propaganda szkoy: zwyczajnie zajmujemy si tymi, ktrzy do nas przyjd, naley jednak
odszukiwa modzie w wieku szkolnym i nakoni rodzicw oraz dzieci, by znaleli si
w naszym krgu. Zapraszamy na nasze uroczystoci szkolne przedstawicieli wadz miejskich
i owiatowych, parafii, spoeczestwa polskiego oraz tych wszystkich, ktrzy mog nam
w czymkolwiek pomc. Nie zapominamy o byych wychowankach.
16. Kronika szkolna, artykuy w prasie, czy referat o potrzebach szkoy bdzie take w teczce
trosk kierownika szkoy.
17. Tak uzbrojeni w nasze problemy i potrzeby organizujemy Komitet Rodzicielski i referujemy
nasze troski. Rodzice chtnie wczaj si do pomocy i czsto s niewyczerpani
w pomysach. Zdobd budynek szkolny, zorganizuj fundusze na opacenie czasopism,
zwrot kosztw podry nauczycieli, dyury w czasie przerw, ubezpiecz modzie od
wypadku, pomyl o imprezach dochodowych, wycieczkach.
Historic@ 155
18. Rzecz kierownika jest zatrudni zrcznie kadego, kto moe w czymkolwiek pomc zbonej
pracy szkoy ojczystej. Kierownik nie wysuwa swej osoby na czoo, by wszyscy dopasowali
si do niego. Odwrotnie wszyscy: uczniowie i rodzice, powinni wiedzie, e jestemy po to,
by pomc rozwizywa problemy rosncego w trudnych warunkach modego pokolenia.
Czsto trzeba serdecznie pomc zatroskanemu dziecku czy zakopotanej nauczycielce, ktrej
rce opadaj w beznadziejnym jakby si jej zdawao wysiku.
Kadej soboty musimy wnie wiele entuzjazmu do naszej pracy, ktrej wyniki ukazuj si
nam bardzo opornie. Wierzymy w suszno naszej sprawy i nie zraajmy si trudnociami.
Nawet w chwilowym niepowodzeniu postawmy sobie pytanie: a moe zastosuj inn
metod? Na pewno si uda. Sprbujmy! ()
Zachowano pisowni oryginau.
rdo: Zbiory Osobiste Siergieja Tkaczowa,

Pismo w sprawie polskich szk sobotnich, Drohobycz, 20 stycznia 1998.
Historic@ 156
Historia nieco
luniej
Historic@ 157
L ogika i rzeczywisto
Dwiecie lat rozwoju i trzysta lat trwania

Hanzy
Marcin Krzanicki
Historic@ 158
Logika i rzeczywisto
Na pocztku...
Na pocztku byo morze. Ludzie szybko odkryli, e wietnie nadaje si ono do zaspokajania
ich potrzeb yciowych i aspiracji zwizanych z wymian towarw, a take rzeczy mniej lub
zupenie niematerialnych. Genez kadej rzeczy, instytucji, czy ludzkiej myli mona cofa wrcz
w nieskoczono, tyle, e zwykle suy to bardziej autorowi wywodu, do pokazania jego erudycji
i elokwencji, ni wyjanieniu pocztkw zjawiska. Przez blisko piset lat istnia twr, ktry
utrzymywa si zupenie
Prawdopodobnie odkd czowiek podnis z ziemi kamie, zastanawia si nad wbrew logice. Logice
tym jak go uy i co z tego mie. Mona si kci, czy najpierw wykona z niego politycznej, spoecznej,
narzdzie, czy bro, ale zaraz potem zacz go wymienia na inne potrzebne mu
produkty. Od tego momentu rozwj gospodarki i handlu sta si wyznacznikiem
a nawet ekonomicznej.
rozwoju ludzkoci i jednoczenie jego napdem. Poza epizodami zwizanymi Twr nie oparty na
z dziaaniem w afekcie, chyba aden konflikt w dziejach ludzkoci nie by staych i niezmiennych
pozbawiony (o ile nie napdzany) kwestii ekonomicznych. Jest to moe mao zasadach, targany
pocieszajca wizja historii ludzkoci, ale warto czasem zwrci uwag na to, jak wewntrznymi
gospodarka, polityka i ycie spoeczne w cisy sposb zazbiaj si ze sob.
problemami, a mimo to
nie dajcy si zatopi.
Logika podpowiada, e twr taki, jeeli nawet by zdolny do trwania, to w adnym razie, nie mg
w znaczcy sposb oddziaywa na inne skadowe systemu, w jakim si znalaz rzeczywisto
pokazaa co zupenie innego.
Hanza znaczy tyle, co orszak wojenny, a od XII i XIII wieku podatek, ewentualnie grupa
kupcw znajdujcych si poza granicami swojego pastwa1. Jeli rzeczywicie miejskie powietrze
czyni wolnym, to morskie powietrze czyni bogatym. Dlatego na pocztku byo morze, nad ktrym
zjawili si ludzie parajcy si handlem. Dziki nim morze stao si narzdziem w ich pracy. Mona
by si dugo zastanawia kiedy powstaa Hanza, czemu nazwano j tak a nie inaczej, kto wid
prym w jej pierwotnej wersji, ale dla odkrycia jej znaczenia i zrozumienia, co spowodowao, e
rzeczywisto rnia si od wnioskw nasuwanych przez logik trzeba zada sobie pytanie:
dlaczego?
Zysk sowo zmuszajce ludzi do coraz to nowych pomysw i (przynajmniej wedug
piszcego te sowa) motywujce wikszo zmian w historii ludzkoci. Oczywicie mam tu na
myli nie tylko zysk w jego wymiernej postaci, bo zwyczajne zaspokojenie ciekawoci te jest
zyskiem, cho w innym jego wymiarze. A jeli do zaspokojenia ciekawoci doda si czynnik
materialny, to atwo sobie wyobrazi, co od najdawniejszych czasw cigno ludzi w nieznane.
Z zyskiem nierozerwalnie czy si handel. Ludzie interesu s zazwyczaj pragmatyczni i szybko
zdali sobie spraw z tego, e atwiej jest handlowa, gdy albo jest si znanym i potnym, albo
przynaley si do znanej i potnej grupy, a ten drugi przypadek jest atwiejszy do osignicia. Na
to nakadaa si ch ochrony swoich interesw, ktra w redniowiecznej Europie bya nader
wanym czynnikiem. Jeli bowiem w czasach wczeniejszych prowadzenie interesw byo domen
osb wywodzcych si z warstw wyszych, to w redniowieczu punkt cikoci przesun si na
mieszczan. Dla szlachcica paranie si handlem byo czym urgajcym jego pozycji. Z drugiej
strony nic tak nie wzbudza zawici, jak bogactwo, wic mieszczanie musieli si broni przed
zakusami szlachty, a najlepsz broni byy paradoksalnie... pienidze2. Im wiksze pienidze, tym
wiksza moliwo wpywania na feudaw, uzyskiwania lepszych przywilejw, atwiejsze
zapewnienie sobie ochrony i zintensyfikowanie handlu. Z tych pobudek powstay pierwsze
zrzeszenia kupcw, od nich byo ju szalenie blisko do Hanzy na jak skaryli si w XIII wieku
1
Dollinger P. (1997), s 13.
2
Schildhauer J. (1995), s 18.
Historic@ 159
wadcy: To karygodne, eby kupcy rzdzili ludmi wysoko urodzonymi i szlachetnymi3. Hanzy
miast.
Ekspansja
Patrzc na map handlow Europy na pocztku XII wieku, nie da si z niej wywnioskowa
dlaczego akurat niemieccy kupcy mieli si sta potg gospodarcz. Wspomniany czas, to okres
wietnoci Norwegw i Flamandczykw. Co wynioso sabszych wwczas Niemcw na piedesta?
Lotar III, ksi Saksonii nie by ani wadc wybitnym, ani bardzo bitnym, nie mia wielu kochanek
i wydawa by si mogo, e nie zasuy na wzmianki nigdzie poza wykazem feudalnych wadcw,
gdyby nie fakt, e jego polityka doprowadzia do zmiany oblicza Europy: ekspansji niemieckiej na
wschd. Ekspansji demograficznej, politycznej,
Mwic o produktach miejskich myli si zwykle
o wytworach miejskich rzemielnikw.
a przede wszystkim handlowej4. W okresie XII
W rzeczywistoci naleaoby zaliczy do tych XIV wieku Niemcy niczym morskie fale parli
produktw take te, ktre sprzedawane byy za na wschd, osiedlali si tam i zakadali miasta.
porednictwem miasta, a wytwarzane na terenach Miasta, o w miar jednolitym prawie, skupione
wiejskich, zwizanych z danym orodkiem miejskim. wok wiary i centralnego miejsca rynku,
nierozcznie zwizanego z handlem, ktry
stanowi dla nich by albo nie by. Kade miasto miao swoich kupcw, ktrzy zapuszczali si
coraz dalej, by szuka tam tak rynkw zbytu, jak i zaopatrzenia. Niemiecka ekspansja
demograficzna i jej skutki day kupcom nowe bazy wypadowe i zbliyy ich do istniejcych
szlakw wschd-zachd i pnoc-poudnie. W tym momencie wystarczyo skorzysta
z nadarzajcej si okazji i sukcesywnie wczy si w te nurty handlu, aby w kocu je sobie
podporzdkowa. Do tego celu, samym kupcom potrzebne byo mocne oparcie. Nie mona go byo
szuka u feudaw, wic pozostaway rodzime miasta. Klaus Friedland w wywiadzie dla National
Geographic stwierdzi, e gildie kupieckie byy przejmowane przez ich rodzime miasta 5. Mona si
zastanawia, czy to sami kupcy nie zgaszali si z takimi propozycjami do rad miejskich, cho jak
zwykle prawda ley zapewne po rodku. Interes, w objciu kupcw patronatem, miay tak miasta,
jak i sami kupcy. Te pierwsze z racji tego, e zyskiway w miar pewny dopyw potrzebnych
towarw i zbyt swoich produktw, a co najwaniejsze rodki na zabezpieczanie si przed zakusami
feudaw, powracajcych od czasu do czasu do myli o podporzdkowaniu sobie miast
znajdujcych si w ich wociach. Z kolei kupcy przestawali by osobami wycznie prywatnymi,
stawali si przedstawicielami powaanych i coraz lepiej znanych miast niemieckich. W ten sposb
od XI wieku z potrzeby handlu i zabezpieczenia zyskw ksztatowaa si nowa potga Europy.
Oparta na jednoczenie mocnych i sabych podstawach sia polegaa na wsplnej dla kupcw
(a potem miast) chci zyskw, sabo dokadnie na tym samym, bo jeszcze nigdy nie udao si
nikomu z wielu sprzecznych interesw stworzy jednego, wsplnego i co najwaniejsze trwaego
kierunku polityki. Mimo to miasta szybko przejy od kupcw (lub same zrozumiay) zasad siy
drzemicej we wsplnocie. Od tej pory, ktrej ciko nada form jednej daty, moe raczej szeregu
lat i wydarze od poowy XIII wieku, do poowy wieku XIV6, geneza staa si rzeczywistym
3
NG, nr 5 (56), s 8.
4
Dollinger P. (1997), s 25.
5
NG, nr 5 (56), s 6.
6
Chcc okreli przebieg genezy mona si posuy nastpujcymi datami:
1161 - Utworzenie Zwizku Kupcw Odwiedzajcych Gotlandi
ok.1200 - Utworzenie kantoru kupcw z Gotlandii i Lubeki w Nowogrodzie Wielkim
1230 - Pierwsza umowa o przyjani pomidzy Lubek a Hamburgiem
1241 - Ukad o ochronie drogi handlowej pomidzy Lubek a Hamburgiem
1246 - Utworzenie Ligi Miast Wesfalskich
1252 - Utworzenie Ligi Miast Dolno Saksoskich
Historic@ 160
tworem, a wrcz, w myl ukadu przyczynowo-skutkowego, ze skutku dziaa, staa si ich

przyczyn.
Ilustracja 1: Ekspansja handlowa Hanzy (rdo: Dollinger P. (1997), Wkadka.)
Zyski i straty
Sukno, futra, wosk, sl, suszona lub solona ryba, zboe, drewno, piwo co czy te
przedmioty? Hanza. W zalenoci od podejcia i terenu dziaa niemieckich kupcw, mona by t
list zmniejsza, zwiksza, sortowa pod wzgldem wanoci i tak dalej. Wane jest, e stanowiy
one podstaw potgi Hanzy i co najwaniejsze podstaw jej bytu. Bez zapotrzebowania na te
przedmioty Hanza nie mogaby istnie. Handel midzynarodowy stanowi ciekawy system
wspistnienia zapotrzebowania i umiejtnoci zaspokojenia go. Jeli porwna ten system do
organizmu, to Hanza stanowiaby jego krew. Dostarczajc, tego, co potrzebne i odprowadzajc
nadwyki. Nie dziwi wic, e udao si jej osign tak znaczn pozycj kto potrafi zaspokoi
zapotrzebowanie ludzi, moe nimi zawadn.
Zapotrzebowanie wie si z wieloma czynnikami, a w redniowieczu jednym
z najciekawszych bya wiara. By to czas Europa Universalis, myli, dziaania, pragnienia
podporzdkowane byy zbawieniu ludzkiej duszy, a nie doczesnoci. Oczywicie aby to zbawienie
uatwi Koci nakada na wiernych z gry okrelone powinnoci. Jedn z nich by post. Z punktu
1253 - Nadanie przywilejw handlowych dla kupcw z Lubeki, Gotlandii i Kolonii we Flandrii,
powstanie kantoru w Brugii
1256 - Utworzenie Ligi Miast Wendyjskich w Wismarze
1281 - Utworzenie kantoru hanzeatyckiego w Londynie
1299 - Rozwizanie przez zjazd miast wendyjskich Zwizku Kupcw Odwiedzajcych Gotlandi
1308 - Opanowanie Gdaska przez Zakon Krzyacki
1347 - Nadanie statutu kantorowi w Brugii
1356 - Pierwszy oglny zjazd miast hanzeatyckich w Lubece
Na podstawie materiaw Archiwum Pastwowego w Gdasku: http://www.ap.gdansk.pl/wystawyipublikacje/hanza_hist.php
Historic@ 161
widzenia dzisiejszego konsumenta, czy producenta nie jest to nic wanego, ale dla kupcw
redniowiecznej Europy, sprawa ta miaa si zupenie inaczej. Wystarczy spojrze na to od strony
bogobojnego katolika jaki jedyny rodzaj misa, mona spoywa w pitek? Ryby.
Zapotrzebowanie na ten towar byo wrcz kolosalne, a najwiksze zyski z jego zaspokajania mg
czerpa ten, kto mia monopol na handel z producentami.
Lubeka powstaa dla handlu na Batyku. Leaa wystarczajco blisko Cienin Duskich, jak
te szlaku ldowego przez Hamburg. Z drugiej strony aby zapewni sobie dobr pozycj w handlu
kupcy z Lubeki (i innych miast niemieckich) potrzebowali idealnych miejsc, ktre znajdowayby
si jak najbliej rde poszukiwanych na kontynencie towarw. To zaprowadzio ich do Norwegii,
z czasem do Islandii, a jeszcze wczeniej do
Visby na Gotlandii. Im bardziej umacniali si we Kantor a faktoria. Waciwie wikszo hanzeatyckich
wspomnianych miejscach tym mocniej orodkw handlowych powinno si nazywa
uzaleniali Europ od siebie. Kto potrzebowa faktoriami. Byy to zazwyczaj odpowiednio
ryb, ten potrzebowa Hanzy. Moe wydawa si przygotowane skady, domu kupieckie itp., znajdujce
si poza miastami Hanzy. Kantory to gwne orodki
to dziwne, ale pomieszanie religii i wynikajca handlowe Hanzy, tereny waciwie eksterytorialne
ze pozycja Hanzy da si odnie do innych wzgldem miasta i pastwa, w ktrym si znajdoway.
kwestii handlowych. Byo ich cztery: Nowogrd, Londyn, Bergen i Brugia.
Sukno. Im wysza pozycja spoeczna,
tym lepszego sukna uywano na ubrania. Najlepsz wen mieli Anglicy, najlepsi tkacze mieszkali
we Flandrii, jednak ani tkacze ani waciciele stad owiec nie mieli transportu. Mieli go natomiast
kupcy hanzeatyccy, ktrzy zaspokajajc zapotrzebowanie obu stron na transport, powoli, ale
skutecznie zaczli zaspokaja zapotrzebowanie Europy na sukno. I w tym wypadku hanzeatyckie
kantory i faktorie znalazy si moliwie najbliej rda towaru.
Ciekawym przykadem jest piwo. W tym bowiem przypadku miasta hanzeatyckie znalazy
sie w handlowo idealnej sytuacji. Napj szalenie popularny, a jego niemieckie wersje bardzo
cenione. A wytwrcami znanych niemieckich piw, byy rwnie miasta nalece do Hanzy.
Fantastyczny maria producenta i dystrybutora, bez adnych porednikw.
Nawet jeli hanzeaci korzystali z porednictwa, to udao im si unikn bdu Grekw
i Fenicjan z okresu staroytnoci. Inwestowali oni we floty i opanowali transport basenu Morza
rdziemnego. Zapomnieli jednak, e najwiksze zyski nie czerpie si z frachtu, ale
z porednictwa, ktre znalazo si w rku ydw, a nastpnie Ormian. Nie wiadomo na ile
rozmylnie, a na ile bezwiednie Hanza zabezpieczya si przed tym bdem systemem kantorw
i faktorii. W ten sposb porednicy midzy producentem, a kupcem majcym transport, rwnie
byli hanzeatami. Taki ukad si musia w kocu doprowadzi do monopolu. Nie jest wic niczym
dziwnym, e ulegli mu nawet dumni Norwegowie, majcy wietnie rozbudowany transport morski,
cho, jak pokaza czas, moe nie do koca taki wietny.
Nef i koga. Dwa typy jednostek morskich, ktre zetkny si ze sob na Batyku. Nef to
jednostka, ktr mona okreli mianem przydatna do wszystkiego, niski pokad, wyporno
pozwalajca na wpywanie w ujcia rzek. Prawie same plusy, minusem bya relatywnie niewielka
adownia, ktra powodowaa, e do przewiezienia duych iloci towarw potrzeba byo duej liczby
takich okrtw7. Natomiast koga, wywodzca si od nefa, posiadaa wiksz adowni i bya
stabilniejsza na penym morzu8. Co prawda nie moga wpywa na pyciny, ale po to stworzono
gst sie placwek handlowych Hanzy by nie byo to potrzebne. Tym samym mniejszym kosztem
mona byo osign wikszy tona przewoonych adunkw. Koga rzdzia na Batyku do XIV
wieku, kiedy zaczto j zastpowa wikszym halkiem lub hulkiem9. Prawdziw rewolucj byo
7
Przybylski M., Kupcy i onierze czyli Wojna dusko-hanzeatycka 1361 1368,
http://www.histmag.org/archiwalia/mag47/kupcy-i-zolnierzeczyli-wojna-dunsko-hanzeatycka-1361-1368.html
8
Strona internetowa: http://koga.net.pl/content/view/325/268/.
9
Historic@ 162
pojawienie si jednostek typu karawelowego, w tym jednak prym wiedli Holendrzy, nie Hanza.
Ilustracja 3: Koga na wiele lat opanowaa Batyk. Na przekroju wida

Ilustracja 2: Nef w przeciwiestwie do du cz adunkow.
kogi posiada ster burtowy.
(rdo: http://koga.net.pl/content/view/325/268/
(rdo: zbiory wasne autora) i http://koga.net.pl/content/view/326/268/)
Potrzeba posiadania floty prowadzia do wczenia armatorw w grup czonkw Hanzy. Do XIII wieku kapitan by
zazwyczaj jednoczenie wacicielem statku wraz z budow coraz wikszych i cenniejszych statkw osoby dzieliy
si kosztami budowy. W wieku XIV przewanie 2 albo 4 czci, w XV ju 8, 16, 32 i wicej jeden armator mg
mie udziay wicej ni w jednym okrcie. Armatorami byli kapitanowie, kupcy i budowniczowie, a majtek statkw
by wliczany w ich udziay w spce.
Kto dziery w rku nici handlu, ten ma si do wytyczania nurtw polityki. Hanza jest
w tym wypadku, o tyle dziwnym przykadem, e tak naprawd nigdy nie posiadaa ona staej armii
(cho informacje takie mona znale w encyklopediach), nigdy nie bya zwizkiem jednorodnym,
nie miaa wsplnego przedstawicielstwa dyplomatycznego, nie prowadzia jednolitej polityki
zagranicznej, nawet flota nie bya wasnoci zwizku jako takiego. Tak na prawd kade miasto
posiadao wasn piecz, rad, swoje interesy i w pewnym sensie dziaao na wasn rk.
Hansetag by tak naprawd wycznie honorowym sejmem, ktry suy bardziej wymianie
dowiadcze i rozwizywaniu kwestii spornych midzy miastami, ni wytyczaniu wsplnej
polityki. Poza jednym wyjtkiem zagroenia ywotnych interesw miast czonkowskich. Byo
co, co jednoczyo miasta i sprawiao, e potrafiy nagi partykularne interesy dla dobra wikszej
grupy. Przywileje.
Pozycja uprzywilejowana
Podatki, koncesje, opaty nazwy, ktre spdzaj sen z powiek kadego czowieka biznesu,
mwic dzisiejszym jzykiem. Gdyby ich nie byo, wiat byby zapewne o wiele przyjemniejszym
miejscem do prowadzenia interesw. Wyszo Hanzy nad konkurentami przez dugi czas polegaa
na tym, e jej czonkowie posiadali przywileje, jeli nie likwidujce, to przynajmniej zmniejszajce
te opaty.
Polityka Hanzy sprowadzaa si tak naprawd do zasady utrzymania interesw za wszelk
cen. A przywileje byy jedn z podstaw interesw Hanzy. Skaday si na nie gwarancje polityczne
i sdowe dotyczce bezpieczestwa ludzi i towarw, a take ulgi skarbowe. Pocztkowo wadcy
chtni byli do udzielania przywilejw, cigay one kupcw, oywiay handel, czyniy dane miasto
bardziej atrakcyjnym z handlowego punktu widzenia. Przypominao to dzisiejszy system cennikw
Historic@ 163
ze zintegrowanymi rabatami dla klienta. Nie przewidzieli tego, e z czasem kupcy, a nastpnie
miasta, jakie oni reprezentowali pocz si w zwizek, ktry bdzie na tyle silny, e nie tylko
trudno bdzie mu odebra dotychczasowe przywileje, ale te bdzie da nowych. Na czoo
wysuway si dania w sprawie samorzdu i eksterytorialnoci (ktr udao si uzyska kantorom
hanzeatyckim ich teren by wyczony z terenw miast, w ktrych si znajdoway), a take
powtarzane przez cay czas trwania Hanzy danie w kwestii wyczenia statkw, nalecych do
armatorw skupionych w Hanzie, spod prawa brzegowego. Oznaczaoby to, e towary
z zatopionego, lub osiadego na mielinie statku nadal s wasnoci waciciela statku lub kupca,
ktry przewozi towary, a nie zwyczajowo tego, kto je znalaz. Ewentualnie wadca na terenie
ktrego adunek zagin, mia wypaci odszkodowanie. Innym odstpstwem od stosowanych
powszechnie regu byo zwalnianie kupcw hanzeatyckich z ca, na towary wywoone, ktrych nie
udao si sprzeda. Przywilej ten, w sumie by najczciej wymuszony kupcy po prostu wypywali
z portu, bez uiszczenia stosownych opat, a jeli ktry postanowi by praworzdny, musia si
liczy z wykluczeniem ze zwizku. Interesujc kwesti by zakaz stosowania wobec hanzeatw
odpowiedzialnoci zbiorowej. Miasto nie mogo by sdzone, czy pocigane do odpowiedzialnoci
za swojego kupca, a dodatkowo on sam mg by sdzony wycznie przez sdem tego miasta.
Jeli doda do tego prawo do posiadania wasnej wagi i produkcji odwanikw wedug zasad
ustalanych przez miasta hanzeatyckie, to tworzy si ogromny system uwarunkowa dajcy
hanzeatom uprzywilejowan pozycj, we wspczesnym im wiecie. Oczywicie wobec kupcw
i miast niehanzeatyckich, sama Hanza takich zasad nie stosowaa, a co wicej, niezmiernie rzadko
kupiec hanzeatycki mg liczy na przywileje w miecie hanzeatyckim, ktre nie byo jego
rodzinnym10.
Zagroenie przywilejw, prba podporzdkowania sobie Hanzy przez czynnik obcy, lub
groba opanowania rynku przez konkurencj, to sytuacje ostateczne, ktre zmuszay Hanz do
podjcia dziaa, z wojn wcznie, cho t stosowano w ostatecznoci. Ulubionym przez Hanz
sposobem wymuszania i wpywania na polityk bya blokada handlowa (pierwsza wobec Flandrii
1280-1282). W XIV wieku znw Flandria (1358-60, 1388-92), a take Nowogrd (1388-1392)
warto zwrci uwag na zbieno dat blokady Flandrii i Nowogrodu. Blokada handlowa bya
broni obosieczn, gdy Hanza nie moga (przynajmniej teoretycznie) sprzedawa towarw na
danym rynku. Kiedy wic zablokowaa Flandri, ktra w duym stopniu bya odbiorc towarw
z Nowogrodu, to jednoczenie moga pozwoli sobie na ukrcenie samowoli Nowogrodu, przy jak
najmniejszych stratach wasnych. Flandria bya blokowana przez Hanz jeszcze w XV wieku
(1451-57). Fantastycznie wykorzystano blokad handlow w kontaktach z Norwegi. Uzalenienie
tego terytorium od dostaw zboa spowodowao, e wstrzymanie dostaw tego towaru wywoao
gd, a w jego nastpstwie uznanie penego monopolu Hanzy w Norwegii (1284-1299). Blokada
handlowa sza czsto w parze z dziaaniami wojennymi. Chyba najbardziej spektakularna bya
wojna z Dani w latach 1362-1370 (z krtk przerw). Zajcie Skanii, ktra dostarczaa wietnego
dorsza i faktyczne zablokowanie przez Dani szlakw eglugowych przez Cieniny Duskie,
zmusiy Hanz do zwarcia szeregw i co byo precedensem w jej historii ustalenia wsplnej opaty
na wyposaenie floty wojennej. W dodatku w 1367 roku powstaa konfederacja koloska, ktra
miaa na celu stworzenie z Hanzy bardziej spjnego organizmu mogcego przeciwstawi si
zagroeniom zewntrznym. Wojna z Dani jest o tyle wana, e by to pierwszy przypadek, kiedy
Hanza postanowia stan do walki zbrojnej i pocztek, koca znaczenia Hanzy. Stwierdzenie to
wydaje si dziwne, jeli wemie si pod uwag to, e koniec Hanzy datuje si oficjalnie na 1669
rok, czyli ponad 300 lat pniej. Ale analizujc dalsz histori Hanzy wyranie wida, e upada jej
sia jako przyczyny polityki pastw pnocnej Europy. Hanza nie ma ju tak wielkiego autorytetu,
by wystarczya blokada, albo pogrki do osignicia celu. Za kadym razem, aby co osign,
10
O systemie przywilejw: Dollinger P. (1997), s 25.
Historic@ 164
musi si wdawa w konflikt zbrojny. O saboci samego zwizku niech wiadczy wynajcie piratw
do blokowania dostaw dla oblonego Sztokholmu (1389). Tych samych Braci Witalijskich, jak ich
zwano, Hanza bdzie musiaa kilka lat pniej usuwa z Batyku. O potdze danego pastwa, czy
innej siy politycznej nie wiadczy ilo wygranych wojen, ale umiejtno osigania swoich celw
bez uciekania si do walki. Wojna rodzi wojn i jednoczenie ywi si wojn. Zniszczenia
i osabienie handlu, a za tym idce straty, jakie ponosia Hanza w wyniku toczonych wojen
prowadziy w nastpstwie do chci zwikszenia swoich przywilejw, a to musiao si spotka
z oporem strony przeciwnej. To z kolei prowadzio do kolejnego sporu i starcia, a to starcie... i tak
dalej. W ten sposb tworzyo si bdne koo i mona zaryzykowa stwierdzenie, e Hanza od
momentu pokoju w Strzaowie, coraz mocniej stawaa si czynnikiem destabilizujcym gospodark
i polityk pnocnej Europy.
Rynek aby si rozwija
Zazwyczaj wymiany handlowej dokonywano w miastach portowych, potrzebuje zdrowej
w ktrych obowizyway obostrzenia dotyczce obcych kupcw (w tym konkurencji. Hanza, aby trwa
i hanzeatw spoza danego miasta). Anglicy i Holendrzy szybko zastosowali nie moga na co takiego
wobec tego metod polegajc na wpywaniu do zatok, na pycizny, do
maych rybackich portw itp. Gdzie mieli bezporedni kontakt pozwoli. W jej historii
z producentami i mogli taniej zakupi towar, jaki by im potrzebny. najbardziej kuriozalne jest
chyba to, e najbardziej baa
si konkurencji kupcw, ktrzy tak naprawd nie byli zainteresowani w przejmowaniu
pnocnoeuropejskich rynkw zbytu Wochw, ktrym zabroniono wszelkiej dziaalnoci
w miastach hanzeatyckich. Nawet Holendrzy i angielscy kupcy-ryzykanci nigdy nie wzbudzali
takiej zawici hanzeatw. Przeciwko konkurencji Hanza posiadaa cay arsena rodkw, ktre
oglnie mona nazwa reglamentacj handlow. Od blokady produktw, poprzez dodatkowe ca,
wysokie opaty, nakazy skadu i sprzeday wycznie hanzeatom, zakazy uywania nieoficjalnych
portw, po wykluczenie obcych z przywilejw i tak zwane Prawo o Gociach utrudniajce
dziaanie obcokrajowcw w Niemczech.
Trzymajc si porwnania do krwiobiegu mona stwierdzi, e
pod wzgldem handlu i chci utrzymania wasnej pozycji Hanzeaci stali
si z czasem czym na ksztat biaaczki, ktra zwraca komrki
przeciwko ich wasnemu ciau. Poza towarami w handlu uczestnicz te
ludzie. Przedmioty s bowiem martwe, oywaj dopiero w ludzkich
rkach, ktre stworzyy inne oblicze Hanzy.
Myl i jej wytwory
Podre s czym wspaniaym. Pozwalaj pozna nowe miejsca

i ludzi, ale jednoczenie wzmagaj tsknot za domem. Z tej tsknoty
rodzi si potrzeba zaszczepienia w miejscu obcym, w ktrym si
przebywa, czego, co pozwoli poczu si, jak u siebie. W ten sposb
razem z towarami podruje ludzka myl i jej wytwory.
Hanzeaci z podry przywozili nie tylko towary, ale te swoje
spostrzeenia, co do tego jak yj inni ludzie i to co uwaali za suszne
starali si zaszczepi na wasnym gruncie. W ten sposb obok systemu
wymiany towarowej tworzy si istniejcy jednoczenie, system
wymiany myli, idei, sztuki, architektury i nauki. Ilustracja 4: Fragment otarz
Jak ryby stay si symbolem przemieszania ycia duchowego gownego w katedrze w Arhus
i przyziemnego handlu, tak kocioy miast hanzeatyckich pokazuj, jak (rdo: Schildhauer J.
wiara mieszaa si ze zmianami wiatopogldu. Jeli ratusz i rynek byy (1995), Dzieje i kultura
Hanzy, s 48.)
Historic@ 165
centrami administracji i handlu, to koci by centrum ycia duchowego i spoecznego.

W pocztkach rozwoju miast i Hanzy najczciej spotykao si kocioy halowe, ktre oddaway
ducha rodzcej sie wsplnoty i peniy jednoczenie rol kocioa parafialnego, reprezentacyjnego
i hali targowej. Brak podziau na chr, prezbiterium i nawy wskazywa na rwno znajdujcych si
w nim osb. Wraz z rozwojem patrycjatu miejskiego i napywem nowych idei kocioy halowe
zamieniane s w katedry. Patrycjat chcia w ten sposb zaznaczy swoj odrbno od reszty
mieszczan, a jednoczenie wskaza swoje aspiracje ukierunkowane na zajcie miejsca rwnego
arystokracji11. Za porednictwem szlakw handlowych zmiany te rozchodziy si po caej Europie.
Jeli Lubeka bya matk Hanzy, to Koci Mariacki znajdujcy si w tym miecie sta si
matk gotyku ceglanego. Brak kamiennego budulca na pnocy Europy wymusi na
budowniczych katedr uycie materiau zastpczego, ktrym zostaa cega. Po dzi dzie mona
oglda ich dokonania a caym terenie bezporednio zwizanym z Hanz. Nie inaczej jest
w zakresie typowej architektury uytkowej. Podrnik przemieszczajcy si midzy Lubek,
Gdaskiem, Hamburgiem, Elblgiem, czy innym miastem hanzeatyckim, w kadym z nich
odnajdzie cechy wsplne. Ratusz, plac targowy, ulice z rzdami kupieckich kamienic, skady
towarowe wszystko umiejscowione wedug w miar staego schematu, ktry mia pomc kupcowi
w szybkim odnalezieniu si w miejscu do ktrego przyby. Pamita naley, e rozwj miast
nastpowa wraz z niemieck ekspansj, ktra powodowaa, e midzy mieszkacami nawet
odlegych od siebie orodkw istniay czsto wizy rodzinne, co oznaczao podobn mentalno
i upodobania.
Hanzeaci ukochali drewno, podstawowy budulec swoich statkw, nie jest wic rzecz
dziwn, e to samo drewno znalazo swoje miejsce w ich kocioach. Tak jak Hanza naladowaa
innych, tak te ci inni naladowali Hanz. Fantastyczne otarze i figury, misterne detale
wykoczeniowe, bdce dzieem utalentowanych rzebiarzy i snycerzy stay si darem Hanzy dla
kociow Europy. Poza dzieami rk, kupcy wnieli do kultury Europy swoj mentalno, nowy
sposb pojmowania ycia (poleganie na wasnych siach, rozwj wasnych zdolnoci, ktre
stanowi podstaw do osignicia czego w yciu), gotowo do ryzyka poczon z rozwag,
denie do zdobycia autorytetu. Postawa wobec ycia opieraa si na aktywnoci, a to pozwolio na
rozwj handlu. Za tym szy podre i poznawanie wiata, a take rozwj wiatopogldu
politycznego. Patrycjat miejski krzewi now kultur miejsk stanowic wzr dla poza
hanzeatyckich orodkw miejskich. Czym zupenie nowym byo docenianie pracy ludzkiej
i wykorzystywanie pomiaru czasu do okrelania jej wydajnoci. Dla wspczesnych sobie kupcy
wydawali si osobami nieskomplikowanego charakteru materialici, surowi i niewyksztaceni, co
zreszt sami umacniali piszc o sobie:
Jem i pij z luboci dobre jado i napoje... lub Chodz do kocioa i chtnie wysuchuj kazania, ale nie
modl si zbyt skrupulatnie i dugo. Nie bardzo interesuje mnie Pismo wite, raczej ziemskie
sprawy...12
Rzeczywisto bya o wiele bardziej skomplikowana. Hanzeaci wietnie znali jzyki, z zasady,
w kontaktach z partnerami handlowymi posugiwali si miejscowym jzykiem i przykadali duo
uwagi do wyksztacenia swoich nastpcw w handlu. W 1253 roku, w Lubece powstaa aciska
szkoa miejska. Bya to szkoa mieszczaska, nad ktr piecz sprawowaa rada miejska. Gwnymi
przedmiotem bya gramatyka aciska acina bya wwczas nie tylko jzykiem kocioa ale
i midzynarodowego handlu. Gdy od poowy XIV wieku zacz j wypiera jzyk niemiecki
i redniodolnoniemiecki, wyksztaci si nowy typ szkoy, niemiecka szkoa pisania. Byy to szkoy
wieckie, prywatne i samodzielne nie wczane do szk aciskich, powszechne (uczszcza
mg kady kto mia pienidze na opaty) i uprzywilejowane (koncesjonowane i ochraniane przez
rad miasta). Najwaniejszymi przedmiotami byy: jzyk redniodolnoniemiecki, redagowanie
11
12
NG, nr 5 (56), s 7.
Historic@ 166
listw handlowych i umw, podstawy rachunkw, znajomo rodzajw pienidzy, miar i wag, czyli
umiejtnoci niezbdne do efektywnej pracy kupca13. Rozwj handlu wymaga szeregu gruntownie
wyksztaconych osb, ktrych dopyw mogy zapewni uniwersytety. Aby uniezaleni si od
woskich i francuskich uniwersytetw utworzono uczelnie w Roztocku i Greifswaldzie.
Handel opiera si na powszechnie
uznawanych zasadach. Na terenie objtym
wpywami Hanzy zasady te skaday si
zwyczajowe prawo handlowe i zwizane
z nim prawo miejskie. Oba razem tworzyy
system prawny lubecko-hanzeatycki, ktry
posiada wiele lokalnych modyfikacji. Dla
przykadu prawo handlowe posugiwao si
kilkoma rnymi typami towarzystw
handlowych, jakie mona byo zawiera14.
Oczywicie zastrzegano przy tym, e do
spek nie mona wciga kupcw spoza
Hanzy, co nagminnie amano.
Za porednictwem Hanzy
rozpowszechni si te wynalazek, ktry dzi
Ilustracja 5: Symbole znakw eglugowych. Warto zwrci uwaa si za przeomowy druk. Pozwoli on
uwag na stylizowane obrazy miasta i warowni. na kolporta hitw literackich
(rdo: Schildhauer J. (1995), Dzieje i kultura Hanzy, s 81.) spoeczestwa hanzeatyckiego: Historii
o lisie Reinicke i Dyl Sowizdrza
wnikliwych i trafnych satyr na panujce stosunki spoeczne, w ktrych zaczytywali si podrujcy
kupcy.
Hanzeatyckie towarzystwa handlowe:
- vera societas - inaczej towarzystwo lub kompania firmowane kapitaem jednego z czonkw drugi
prowadzi przedsibiorstwo, zyski i straty dzielone midzy partnerw
- wedderleggine towarzystwo handlowe z oboplnym wkadem kapitau - kady z partnerw wnosi swj
udzia i razem prowadzili przedsibiorstwo dzielc zyski i straty
- volle mascopei pene towarzystwo obejmuje cay majtek partnerw; na terenie Hanzy wystpowao
rzadko - co najwyej w przypadku braci przy wkadzie kapitaowym ojca
Paradoksalnie hanzeaci tak mocno zwizani z morzem, nie mogli si poszczyci

osigniciami z zakresu eglugi. Przywizanie do basenu Morza Batyckiego i Pnocnego,
eglowanie po znanych terenach nie wymuszay na nich rozwoju techniki. Ciekawo, ktra
pchna ich kiedy na morze, zastpiona zostaa rutyn handlu. Pywano na pami, wedug
ustalonych znakw orientacyjnych na wybrzeach, ktre z czasem spisano, ewentualnie stworzono
sztucznie nowe. Wprawni piloci uywali sondy do pomiaru gboki i na tej podstawie,
w uzupenieniu o znajomo gwiazdozbiorw, ustalali pozycj okrtu i kierunek eglugi. Dopiero
czasy nowoytne przyniosy uycie busoli, a mapy pojawiy si jeszcze pniej. Wbrew trendom
rozwojowym z innych mrz hanzeaci woleli si trzyma od setek lat ustalonych szlakw. Nie ma
si czemu dziwi, w kocu byli czonkami zwizku istniejcego wbrew wszystkiemu.
Wbrew logice
Interesy cz i dziel ludzi. Logika, jak kieruj si ludzie interesu gosi, e nie da si
13
14
Schildhauer J. (1995), s 71-72.
Historic@ 167
stworzy trwaego porozumienia osb, czy instytucji o sprzecznych interesach, chyba, e zostanie
wypracowany kompromis, ktry i tak nie jest w stanie zagwarantowa trwaoci porozumienia.
Przykadajc te zasady do historii Hanzy natrafia si na niesamowit rozbieno midzy logik,
a rzeczywistoci.
Kupcy i miasta specjalizowali si w rnych typach handlu, rnymi produktami. To, e
aktualna koniunktura na rynku sprzyjaa jednym, nie znaczyo, e sprzyja komu innemu.
Dokadnie identycznie byo z polityka prowadzon przez Hanz. Dziaania przeciwko jednej
stronie, albo wymuszanie przywilejw na handel okrelonym towarem niekoniecznie byy
opacalne dla wszystkich czonkw Hanzy.
Czy mona mwi o polityce Hanzy? Polityka jest pojciem dosy pojemnym w swych
znaczeniach, ale jeli uzna, e jest to zesp dziaa majcych na celu uzyskanie wadzy i jej
utrzymanie, albo po prostu osignicie z gry okrelonego celu, to wydaje si, e tak. Celem Hanzy
byo utrzymanie interesu za wszelk cen. Ale czy istnia jeden, wsplny interes? Kade z miast
miao swoje partykularne interesy, na tle ktrych dochodzio do sporw i spi w onie zwizku.
Nawet w okresie, kiedy Hanza bya na tyle potna, e nie musiaa ucieka si wojny, jako
narzdzia nacisku wyranie wida byo niespjnoci w jej rodku. Jak choby w okresie XIV-
wiecznych blokad Flandrii, kiedy miasta pruskie zgodziy si w nich uczestniczy w zamian za
zwolnienie z blokady ich okrtw pyncych z adunkiem wyrobw bursztynowych i powracajce
z suknem na habity dla Teutoskich Braci Zakonnych. Jest to zupene zaprzeczenie idei blokady
handlowej, a takich sprzecznoci logicznych byo wicej. Nawet jeli uzna, e hanzeaci byli
gotowi dziaa wsplnie dla utrzymanie przywilejw, to od razu wida, e nie wszyscy. Wystarczy
wspomnie spraw wykluczenia Kolonii z Hanzy za uzyskanie przez ni w czasie konfliktu
z Angli osobnych przywilejw (1469). Ten sam zatarg pokaza jak bardzo czonkowie Hanzy byli
niejednomylni o may wos a nie doszoby do podpisania pokoju w Utrechcie (1474), gdy
Gdask nie zgadza si na uznanie dziaania angielskich kupcw w Prusach. I tu pojawia si kolejny
brak logicznoci miasta Hanzy nie znajdoway si przecie w prni, ale na terenie szeregu
pastw europejskich. Pastw, ktre nierzadko walczyy ze sob. W tym wypadku Pastwo Zakonne
i Polska. Co prawda Hanza jako taka staraa si nie miesza do polityki pastw wzgldem siebie
(chyba, e chodzio o ywotne interesy miast hanzeatyckich), ale nie mona uwierzy, e polityka
wadcw bya zupenie bez wpywu na kwesti handlu i samych miast hanzeatyckich. To cieranie
si wida na pocztku XIV wieku, kiedy feudaowie starali si jak najmocniej podporzdkowa
sobie miasta, a motyw ten przewija si od tej pory, a do koca istnienia Hanzy. Z drugiej strony
Hanza nie bya w stanie wpywa na losy rozdrobnionych ksistewek feudalnych, a jednoczenie
w pewnym stopniu bya uzaleniona od tego, kto gdzie rzdzi i w sposb bardzo czuy reagowa na
to spadkami i wzrostami koniunktury, co nie jest dziwne jeli bdzie si j rozumie jako krwiobieg
pnocnej Europy. Brak logicznej polityki wida tez w sprawie Braci Witalijskich. Korsarze,
ktrych zwalczano przez dziesiciolecia nagle stali si sprzymierzecami, a nawet zyskali prawo do
uytkowania portw w Wyszomierzu i Rostocku jako swoich baz. Tych samych Braci z Batyku
usuwa bdzie element skadowy Hanzy, ktry jeszcze bardziej podwaa logiczno Hanzy.
W tym momencie podwa wszystko, co do tej pory napisaem, stwierdzajc, e Hanza bya
zwizkiem kupcw, a potem miast. Wielki Mistrz Zakonu Krzyackiego, majcy w swej jurysdykcji
miasta Prus nie by, ani kupcem, ani tym bardziej mieszczaninem by feudaem, jedynym
feudaem, ktry nalea do Hanzy. Dlaczego? Tereny jego wadztwa leay w bezporedniej
bliskoci wschodnich faktorii hanzeatyckich i nowogrodzkiego kantoru. Przez szereg lat
kontrolowa spaw zboa ze wschodu, a co najwaniejsze cieszy si wielkim autorytetem
w Europie. aden inny ksi, krl, czy jakikolwiek wadca nie mia takiego powaania, a dziki
temu, e by czonkiem Hanzy, to cz tego prestiu spywaa na ni. Na co dzie jednak,
w kontaktach handlowych traktowano miasta pruskie jak orodki miejskie, nie cz Zakonu. Jako,
e nic nie ma samych dobrych stron, uczestnictwo Pastwa Zakonnego w Hanzie kryo aspekt
Historic@ 168
powodujcy, e Hanza bya nie tylko wzmacniana, ale i osabiana przez Zakon. Wielki Mistrz
zdawa sobie spraw z tego, e potga Hanzy i jej kontakty s idealnym narzdziem do realizacji
jego celw, co skwapliwie wykorzystywa, wcigajc w ten sposb Hanz na orbit swoich
interesw. I tak dla przykadu mona wskaza, e Hanza odpacajc si Wielkiemu Mistrzowi za
wsparcie pogarszaa swoje stosunki z Anglikami, ktrzy chtnie widzieliby j jako sojusznika
w handlu i w polityce przeciwko Francji, a nie miertelnego wroga. Tym samym kantor londyski
znajdowa si pod cigymi naciskami, a kupcy-ryzykanci zamiast sta si sprzymierzecami
hanzeatw i przekazywa im swoje dowiadczenie, podkradali im dostawcw i rynki zbytu. Dlatego
te Hanza przez ca sw histori miotaa si midzy Angli a Francj, nie mogc si zdecydowa ,
z kim tak naprawd chce wsppracowa.
Gdzie jest wic ukryta jakakolwiek logika, ktra pozwolia Hanzie istnie tak dugo?
W dwch aspektach. Jednym jest konserwatyzm kupcw, ktry w pocztkach istnienia Hanzy
pozwoli na jej byskawiczny rozwj, ale z czasem obok swojej roli skupiajcej kupcw wok
zasad wsppracy i wspycia stawa si coraz mocniejszym balastem. Konserwatyzm zastpi
niestety ciekawo i ch rozwoju, rzeczy tak wane w prowadzeniu interesw. wiat szed do
przodu, a Hanza staa w miejscu. Reformacja oddzielia koci od polityki i handlu, co mona byo
wykorzysta w intensyfikacji handlu i zwikszaniu zyskw. Hanzeaci uznali jednak, e wsparcie
Kocioa jest im niezmiernie potrzebne, co oczywicie skwapliwie wykorzystali Holendrzy.
Konserwatyzm kaza wierzy Hanzeatom, e Unia Kalmarska nie jest dla nich adnym
zagroeniem, mieli w kocu niezachwian pozycj w Norwegii, a Dania uznawaa przywileje
Hanzy. Tyle, e uznawane za hanzeatyckie miasta Szwecji, nigdy tak naprawd nie uzalenione do
koca od Hanzy, trzymay si swoich interesw, zapominajc czsto o wsplnych, hanzeatyckich.
Majc rynek zbytu w postaci Norwegii u boku i klucznika Batyku w postaci Danii, Szwecja po
prostu nie moga nie sta si potg. Kiedy Hanza to zrozumiaa, byo juz za pno. Konserwatyzm
hanzeatycki wida nawet w kwestii towarw jakimi handlowano. Nie wiadomo dlaczego
zapomniano o zasadzie mwicej, e dobry pienidz jest zawsze wypierany przez gorszy, a tasze
towary mog by rwnie, a nawet bardziej popularne, co drosze, nawet o wyrobionej marce
przykadem wtusze z Islandii ktre wypieray, drosze, ale usilnie sprzedawane przez hanzeatw
wtusze z Norwegii i Skanii. Niech do kredytw, zmian w systemie walutowym podstaw
nowoczesnego handlu, brak jakichkolwiek trwalszych zmian w sposobie dziaania, to wszystko
osabiao Hanz. Dodatkowo konserwatyzm utwierdza hanzeatw w poczucie tego, e system
w ktrym kontroluj oni krwiobieg handlowy jest idealnym, zapominajc o tym, e w razie
niewydolnoci organizm wyksztaca nowe arterie i sposoby dostarczania potrzebnych skadnikw.
Rozwj Holendrw, ktrzy zrozumieli, e poczenie kupca i wytwrcy, czyli stworzenie kupca-
przedsibiorcy jest przyszoci handlu, Anglicy, docierajcy bezporednio do producentw to
odpowied Europy na konserwatyzm Hanzy.
Wszystkie czynniki osabiajce Hanz tak od
Powaanie jakim Hanza cieszya si u Anglikw wewntrz, jak i z zewntrz wzmacniay jednak drugi
przeoyo si na ich przywizanie do niej. Mimo, aspekt jej trwaoci. W swych pocztkach Hanza
e kantor londyski zlikwidowano opara si na zasadzie powicania czego w zamian
w okolicznociach nader burzliwych w 1598
za co innego (zwykle dugotrwae przywileje).
roku, to jego teren sprzedano dopiero w 1862
roku. Przypomina to wrcz dziecinn zabaw co za co.
System taki raz wprawiony w ruch dziaa prawie jak
perpetuum mobile co wkadam do systemu i co chc z niego wycign. Pierwsze dwiecie lat
historii Hanzy nadao temu ukadowi tak duy zamach, e potrafi on cign Hanz jeszcze przez
kolejnych trzysta lat. Im mocniej Hanza bya osabiona, tym mocniej chciaa si wzmocni, aby
utrzyma pd i wkadaa do systemu coraz wicej wojny majce utrzyma i wzmocni przywileje,
czasowe powicenia, aby co uzyska i odda z nawizkom tym, ktrzy powicali si dla
zwizku. Dziaanie takie powodowao, e jeszcze w XVII wieku miasta chciay nalee do Hanzy,
Historic@ 169
liczc, e wicej z niej wynios, ni bd musiay woy.

Jednoczenie wojna trzydziestoletnia, w czasie
Nigdy nie powsta oficjalny spis czonkw Hanzy, ktrej Lubeka, Hamburg i Brema (faktycznie od
co od koca XV wieku pozwolio wadcom 1629 to te trzy miasta reprezentoway Hanz), chciay
odbiera przywileje hanzeatyckim kupcom, na raz jeszcze nada pd systemowi Hanzy, okazaa si
podstawie tego, e tak naprawd kady mg
ostatnim zamachem koa. Hanza nie bya ju w stanie
powiedzie, e naley do Hanzy i nie paci ce,
albo liczy na ulgi. A byli tacy, jak Holendrzy, czy wytrzyma prb dziaania na arenie politycznej
Anglicy, a nawet poudniowi Niemcy, ktrzy bez i jednoczenie na arenie handlowej. Obrazowo mona
szemrania i handlowali i pacili. powiedzie, e pd wiata XVII wieku roznis j na
strzpy. Niestety hanzeaci nie zauwayli, e
z przyczyny rzeczy, stali si znowu wycznie skutkiem, w nowym, dugim acuchu przyczynowo-
skutkowym.
Krwiobieg Europy, lub jak chc inni Pierwsza Unia Europejska, czy Krlowa Mrz (co
wydaje si nieco krzywdzce dla zwizku, ktry krlowa przez dugi czas nie tylko morzami, ale
i handlem pnocy Europy) w swoim geopolitycznym znaczeniu poza
handlem, polityk z nim zwizan, mia jeszcze jedn niedocenian rol.
Wbrew swojemu konserwatyzmowi, a moe wrcz dziki niemu, zmusi
Europ do rozwoju. Do szukania drg obejcia swojego monopolu,
szukania nowych sposobw handlu i transportu. Jeszcze dzi dziedzictwo
Hanzy we wszystkich jego zakresach, jest nie tylko mio wspominane, ale
i prbuje si je reaktywowa. Dawne miasta hanzeatyckie od 1980
Ilustracja 6: Koga - organizuj Dni Hanzy, w czasie ktrych staraj si wskrzesi ducha tego, co
symbol miast skupionych w Hanzie byo najlepszego i na nowo skupi si wok handlu
wok "Nowej Hanzy".
(rdo: i najwikszego dokonania Hanzy umiejtnoci czenia partykularnych
http://turystyka.goleniow. interesw, w si mogc zmienia ukady i zwyczaje. Si, ktra pozwolia
pl/hanza/hanza.php) na dwiecie lat rozwoju i trzysta lat trwania Hanzy.
Historic@ 170

Historic@ Nr1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Historic@ Nr1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Historic@ Nr1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Czasopismo naukowe doktorantw historii

Adres: Instytut Historii, Al. Rejtana 16 c, 35-959 Rzeszw

Sowo wstpne J.M. Rektora UR

Rektor a UR pr of. Wodzimierza Bonusiaka

Z satysfakcj witam inicjatyw doktorantw kierunku historii Uniwersytetu Rzeszowskiego

Mwic o anachoretyzmie trzeba zaznaczy, i pierwsi anachoreci czerpali wzory z ju

zapocztkowanie ruchu eremickiego w Palestynie, na pustyni pooonej wzdu wybrzea Morza

Monastycyzm w Palestynie i Syrii w wietle rde patrystycznych

Zakonne ycie rozpoczo si w IV w Egipcie. Na pocztku by to elitarny ruch, a wanie

W okresie autonomii Galicji

W dobie autonomii Galicji Rzeszw nalea do miast redniej wielkoci o niejednorodnej

ydowska skadaa si z 5492 osb, stanowic 45,9% mieszkacw2.

Witaj majowa jutrzenko,

czy inn pie:

Boe, co Jud po wiecie rozprszy,

Patriotyczny, o stosunkowo duym rozgosie charakter miay uroczystoci powicone

Ciebie, Boga, wysawiamy,

Bogosaw dziedzictwo Twoje.

Boe, co Polsk przez tak liczne wieki

Szczeglnie uroczycie obchodzono w Rzeszowie w 1913 roku okrg, pidziesit

Podczas wojny nastroje patriotyczno-religijnych w Rzeszowie znaczco wzrosy, kiedy cesarze

Nie rzucim ziemi skd nasz rd,

W okresie midzywojennym osoby wyznania rzymskokatolickiego nadal stanowiy dominujc

Po zawarciu konkordatu ze Stolic Apostolsk w 1925 roku, modlitwa liturgiczna za

Szczeglnie uroczysty, patriotyczno-religijny charakter miay obchody setnej rocznicy

i adresowanych do miejscowych katolikw Wiadomociach Parafialnych Rzeszowskich

Spord uroczystoci patriotycznych, organizowanych w Rzeszowie w okresie

kraju. W celu odpowiedniego duchowego przygotowania si modziey szkolnej do odsonicia

Ze wzgldu na znaczn niedostpno stosownych rde historycznych, szczeglnie trudny do

konspiracyjnego powicenia sztandaru Inspektoratu AK Rzeszw. Na sztandarze tym z jednej

Miaa Kongreswka warszawskie Pole Mokotowskie, miaa Wielkopolska poznask

Karpatami na wysokoci 3200 m przez 5 godzin i ldujc atwo na Wgrzech. Rankiem

Przemyskie Fliegerkompanie id na wojn....

wspomnieniach Hptm. Fp. Rudolf Holek:

szkolenie obserwatora lotniczego a po rozpoczciu dziaa wojennych skierowano go do Flik 8 w Przemylu.

Piotr Nikoajewicz Niesietrow rocznik 1887 r. ...

W gronie najbardziej znanych carskich lotnikw znajdowa

Dnia 26 VIII 1914 r. Piotr

W latach Wielkiej Wojny Austro Wgierskie Fliegerkompanie wyruszajc na front ze swych

w latach 1918-1924 w wietle wczesnej

w wysokoci 70 milionw dolarw, na zaoenie banku14. Drugi incydent wiza si z przebywajc

sub pocztowcami, a strajkujcymi30. W kwietniu 1920 roku rozpocz si strajk pracownikw

Wedug Augusta Zaleskiego, Konstanty Skirmunt by politykiem, ktry za bardzo stara si

przekazana, przez komisj finansow Ligi Narodw, komisji reparacyjnej59.

pocztowej midzy Austri a Polsk75.

nawoywa na zgromadzeniach do zmiany rzdu, bo myla e oglna sytuacja si poprawi82.

gabinetu znalaz si polityk bardziej od niego podejrzany, Anton Rintelen89. By on w Styrii

w Austrii w oparciu o literatur oraz

W dwudziestoleciu midzywojennym w wielu pastwach europejskich zmieniy si

ono zbyt ograniczone i odsunite od wpywu na wadz w pastwie. Czasami posugiwano si

w rzdzie na koalicji partii chrzecijasko - spoecznej z Heimwehr, ktr ju od dawna

kocu ustpi Sepp Straffner z obozu wielkoniemieckiego. Na tym zakoczya si dziaalno

szturmowych oraz wprowadza zakaz wydawania pism narodowo socjalistycznych26. Rzd

Stara si on nadal utrzyma kontakt z Wochami, odwiedzajc Mussoliniego i zapewniajc,

w Jdrzejewiczowskiej szkole redniej

Jdrzejewiczowska reforma szkolnictwa z 11 marca 1932r. zostaa do dokadnie opracowana.

Ocena dydaktyczna nowych programw

realizacji programu w liceum.

wytycznych programu licealnego9.