FITRAT DELLLER

CANER TASLAMAN
 stanbul Yaynevi

1. Bask: Temmuz 2017

Eser Ad: Ftrat Delilleri

www.canertaslaman.com
instagram.com/canertaslaman
facebook.com/canertaslaman
twitter.com/ctaslaman
Caner Taslaman

Sayfa Dzeni: Adem enel

Kapak Tasarm: Yunus Karaaslan

ISBN: 978-605-66212-4-6

Bask ve Cilt: Pasifik Ofset Ltd.ti. Cihangir Mah. Gvercin Cad. No:3/1
Baha Merkezi A Blok Kat:2 34310 Haramidere/stanbul
Tel:0212 412 17 77 Sertifika No: 12027

GENEL DAITIM
stanbul Yaynevi
Caalolu Yokuu Evren Han No:17 Kat:1 Daire:33
SRKEC STANBUL
Tel: (0212) 519 62 72 (0212) 522 22 26
www.istanbulyayinevi.net
bilgi@istanbulyayinevi.net
FITRAT DELLLER
CANER TASLAMAN
Annem Meliha TASLAMANa
ve
Kzm Meliha TASLAMANa
 NDEKLER
NSZ................................................................................................................11

1. BLM
DOAL ARZULAR DELL...................................................................... 15
BLM TANITIMI.................................................................................17
GR .......................................................................................................... 19
ALLAHA KARI DORUDAN DUYULAN
BR ARZU OLARAK ARZU DELL ............................................. 22
DOAL ARZULAR DELLNN SUNULMASI............................. 24
DOAL VE TEMEL ARZULAR......................................................... 28
BRNC ARZU: YAAM....................................................................... 30
KNC ARZU: KORKULARIN GDERLMES ............................ 32
NC ARZU: MUTLULUK ......................................................... 34
DRDNC ARZU: GAYE ................................................................ 36
BENC ARZU: ADALET ................................................................... 38
ALTINCI ARZU: PHEDEN UZAK BLG EDNME ............... 40
YEDNC ARZU: BAKALARI TARAFINDAN
Y DAVRANILMA ................................................................................ 43
MATERYALST-ATEZM M TEZM M
DAHA Y AIKLAR?............................................................................ 47
PLANLANMI MI YOKSA
PLANLANMAMI BR SRE M?...................................................51
ARZULARIN KARILANMASI VE ALLAHIN SIFATLARI .... 56
ARZULAR, AHRET VE DN ............................................................. 58
SONU ...................................................................................................... 62

2. BLM
DOUTAN AHLAK DELL................................................................... 67
BLM TANITIMI................................................................................ 69
GR .......................................................................................................... 71
DOUTAN AHLAK DELLNN SUNULMASI.........................74
DOUTAN AHLAK KAPASTEMZ DILAYAN
BO LEVHA GRLER..................................................................76

7
 ftrat delilleri

AHLAKIN TEMELLERNN DOUTANLII

VE DENEYSEL VERLER...................................................................... 80
DOUTAN AHLAKLA LGL ZELLKLER
TAIMAMIZ PLANLANMAMI VE TESADF
DOAL SRELERLE AIKLANABLR M? ............................. 92
1- AHLAK FARKINDALIK ................................................................ 96
2- DOUTAN AHLAKLA LGL ZELLKLERE
RASYONEL TEMEL BULMAK ........................................................ 100
2-A- Birinci problem: Olandan iyi
karma problemi.......................................................................104
2-B- kinci problem: yiden eylem
karma problemi....................................................................... 111
EUTHYPHRO KLEM VE ALLAHIN YL..........................115
AHLAKLA LGL DOUTAN GELEN
ZELLKLER VE DN.......................................................................... 120
BENMSENECEK DNDE OLMASI
GEREKL ZELLKLER ..................................................................... 123
SONU .................................................................................................... 125

3. BLM
AKIL DELL................................................................................................. 129
BLM TANITIMI...............................................................................131
GR......................................................................................................... 133
AKIL DELLNN SUNULMASI....................................................... 137
ARGMANIN NCELENMES......................................................... 138
DORU VE YANLI KAVRAMLARINI KULLANMAK.......... 142
MANTIK YRTMEK........................................................................ 147
DESTEKLEYC BR ARGMAN..................................................... 153
AKIL VE DN.......................................................................................... 160
SONU .................................................................................................... 164

4. BLM
RADE DELL............................................................................................. 169
BLM TANITIMI.............................................................................. 171
GR......................................................................................................... 173
RADE VE ZGRLK...................................................................... 177

8
 iindekiler

DETERMNZM, NDETERMNZM VE RADE....................... 178

LIBET DENEYLER ............................................................................. 190
RADENN VARLII NEDEN REDDEDLEMEZ?
RADENN VARLII HAKKINDAK
DELLN SUNUMU.............................................................................. 194
BEKLENTLERDEN HAREKETLE BR RADE
DELLNN SUNULMASI...................................................................200
RADE DELLNN SUNULMASI ...................................................204
RADE DELLNN LK K
MADDESNN NCELENMES.........................................................205
RADENN GAYESEL YNELM...................................................209
RADENN NEDENSEL ETKS........................................................ 213
RADE VE DN......................................................................................220
SONU ....................................................................................................224

5. BLM
BLN VE BENLK DELL................................................................... 229
BLM TANITIMI.............................................................................. 231
GR ........................................................................................................ 233
BLN VE BENLK DELLNN SUNULMASI........................... 235
BLN VE BENLK DELLNN BRNC
MADDESNN NCELENMES......................................................... 237
BLN VE BENLK DELLNN KNC
MADDESNN NCELENMES.........................................................240
HAKKINDALIK, YNELMLK ZELL................................242
ZNELLK VE QUALA ZELL................................................248
BRLK ZELL................................................................................. 255
BLN VE BENLK LE DN ........................................................... 261
SONU ....................................................................................................266

SON SZLER................................................................................................. 271

KAYNAKA...................................................................................................277

9
 NSZ

A llahn varln nasl biliyoruz sorusu dnce ta-

rihi boyunca tartlmtr. Bu soruya verilen cevap-
larda genelde iki kaynaa dikkat ekilir. Bunlardan birincisi
Allahn vahyi olduu ifade edilen kitap(lar), ikincisi ise ev-
rendir. rnein evreni hareket noktas yapan delillerde koz-
molojik delillerin ve tasarm delillerinin eitli versiyonlar
gndeme getirilir; bunlar bundan nce yazdm kitapla-
rmda ele alp deerlendirdim. Vahyi ieren kitap(lar) ve
evreni hareket noktas yapan yaklamlar ise baka al-
malarn konusudur. Burada, vahiy olduu dnlp ba-
vurulan kitaplardan ve de doduktan sonra karlalp in-
celenen evrenden farkl olarak, doutan sahip olduumuz
zellikleri hareket noktas yapan deliller nc bir kaynak
olarak ele alnacaktr. Bu delilleri Kurandan (30-Rum Su-
resi 30. ayetten) ilham alarak ftrat delilleri olarak isim-
lendiriyorum.
Ftrat delilleri bu almada incelenecek be tane de-
lili ifade eden emsiye terimdir. Bu be delilin her birini bi-
rer blmde ele alacam. Bu be delilin birincisi, her in-
sanda var olan doal arzularn incelenmesinden yola karak
bunlarn Allah tarafndan oluturulduu aklamasnn en
iyi aklama olduunu dile getiren doal arzular delilidir.
11
 ftrat delilleri

kincisi, modern psikoloji ve bilisel bilimler gibi alanlarda

yaplan almalarn gsterdii ahlakiliin doutan bir zel-
liimiz olmasn balang noktas yapan, buradan bu zel-
liimizin Allah tarafndan bize yerletirilmi olmasnn en
iyi aklama olduunu syleyen doutan ahlak delilidir.
ncs, salkl tm insanlardaki ortak akl yrtme
zelliinin en iyi aklamasn teizmin yaptn ifade eden
akl delilidir. Drdncs insann en nemli zelliklerin-
den irade sahibi olmasnn en iyi aklamasnn Allah ta-
rafndan verilmesi olduunu dile getiren irade delilidir.
Beincisi insann bilin ve kiilik sahibi olmasnn en iyi
aklamasnn Allah tarafndan bunlarn verildii olduunu
syleyen bilin ve kiilik delilidir. Doutan sahip oldu-
umuz bu zelliklerimizin nasl var olduunu aklayan al-
ternatif aklamalarn iinden en iyisinin belirlenmesi, farkl
aklamalarn, zellikle teizme kar dnce tarihinde or-
taya konulan tek alternatif diyebileceimiz materyalist-ate-
izm ile teizmin kyaslanmas kitap boyunca tanklk edece-
iniz yntem olacaktr.
laveten, Allahn varl yannda Dinin neden olmas
gerektii ve Allahn gnderecei dinin hangi zelliklere
sahip olmas gerektii sorular da ftrat delilleriyle cevap-
lanmaya allacaktr. Gerek Allahn varl gerek din me-
selesiyle ilgili bu sorularn cevaplanmas, insanlarn merak
duygusunu tatmin etmekten ok daha nemli konularla ili-
kilidir. Nereden geldim, Bu hayatn anlam ne, Haya-
tm nasl yaamalym ve ldkten sonra ne olacak gibi
varolusal lk eklinde ykselen sorularmzn hepsinin
cevab, bu temel sorulara verilecek cevaplarla alakaldr. Bu
12
 nsz

yzden ftrat delilleri en derinden gelen ve hayatmza

yn veren varolusal meselelerimizle ilgilidir.
Ftrat delilleri olarak isimlendirdiim bu delillere zel
bir nem atfediyorum. slam dncesinde slamn ftrat
dini olduu, ftratmzn doru-yanl ayrt etmede nemli
olduu, inancn ftri olduu gibi ifadeler ok kullanlm-
tr. Buna karn ftratmzn slamla ilgili temel hakikatleri
nasl delillendirdiini veya desteklediini, detaylca ve ar-
gmanlar formatnda gsteren bir almaya, bu konudaki
aratrmama ramen rastlayamadm. Bu kitapla, bu konu-
daki a kapatabilmeyi ve din felsefesi ile slam felsefesi
alanlarna katkda bulunmay hedefledim.
Burada sunulan be delilin ortaya kmas deiik za-
manlardaki almalarmn birlemesiyle oldu. Harvard
niversitesi CMESte ve Cambridge niversitesi Faraday
Enstitsnde misafir akademisyen olduum dnemlerde
ve Yldz Teknik niversitesi Felsefe Blmnde retim
yesi olarak grevime devam ederken yaptm almala-
rm birletirerek bu kitab tamamladm. Tm bu kurum-
lara ve ayrca kitabn blmlerinin bir ksmn veya hep-
sini okuyup grlerini paylaanlara, zellikle de deerli
dostum Enis Dokoya katklarndan dolay teekkrlerimi
sunuyorum. Bu kitab okuyan siz deerli okurlarma da il-
ginizden dolay teekkr ediyor; yorumlarnz, eletirile-
rinizi, katklarnz ve nerilerinizi www.canertaslaman.
com adresi araclyla iletmenizi rica ediyorum. Ayrca bu
internet adresinden dier almalarma ulaabileceinizi de
hatrlatmak istiyorum.

13
 1. BLM
DOAL ARZULAR DELL
 BLM TANITIMI
Biz insanlarn en temel zelliklerinin banda doal ar-
zularmz gelmektedir. Bu blmde, insanlarn yedi tane
doal ve temel arzusunu ele alacam. Bunlar; 1. Yaam
arzusu, 2. Korkularn giderilmesi arzusu, 3. Mutluluk ar-
zusu, 4. Gaye arzusu, 5. Adalet arzusu, 6. pheden uzak
bilgi edinme arzusu ve 7. Bakalar tarafndan iyi davra-
nlma arzusudur. Btn bu doal ve temel arzularmzn
karlanmas Allah merkezli bir varlk anlayn -ontolo-
jiyi- gerektirir. Birbirlerinden bamsz bu doal ve temel
arzularmzn hepsinin Allahn varln gerektirmesinin en
iyi aklamasnn, bu arzularyla beraber insann Allah ta-
rafndan yaratlm olmas olduunu doal arzular delili
ile ortaya koymaya alacam.
Burada sunulan doal arzular delilinin drt tane so-
nuca ulalmasnda katk yapaca kanaatindeyim: Birin-
cisi, teizmin yani Allah inancnn ateizmden daha rasyo-
nel olduu anlalacaktr. kincisi, Allahn nemli sfatlar
bu delille temellendirilmeye allacaktr. ncs, ahiret
yaamnn ve Allahn gnderdii din(ler)in var olmas ge-
rektii gr desteklenecektir. Drdncs, bu argmanla
insanlarn ilerindeki arzularndan dolay Allahn varln,
ahiret yaamn ve dinleri uydurduklarn iddia eden ateist
felsefecilerin ve psikologlarn yaklamlarndaki hatalar gz
nne serilecektir. Ksacas bu argman, birok ateist filo-
zof ve psikoloun boulduu yerde aslnda yaam suyu ol-
duunu gstermektedir.1
1 Bu blm okuyup grlerini benimle paylaan Oxford niversitesinden
Richard Swinburne ve Keith Warda, Cambridge niversitesinden Rodney
Holdera, ayrca katklarndan dolay zellikle deerli dostum Enis Dokoya te-
ekkr ederim.

17
 GR
Yahudi-Hristiyan gelenei ve slamn varlk anlay
Allah merkezlidir. Buna gre Allah dndaki tm varlklar
var olularn btn ayrntlaryla Allaha borludurlar. Ga-
laksilerden dnyaya, bitkilerden hayvanlara ve insana, insa-
nn bilincinden tm doal arzularna kadar her ey Allahn
yaratmnn rnleridir. Dier yandan, materyalist-ateist
varlk anlayna inananlar, btn bu saydklarmz tesa-
df ve zorunluluk ile aklarlar. Buna gre evren ve ev-
renin yasalar zorunlu olarak vardr, galaksilerden dnya-
mza, bitkilerden hayvanlara ve insana, insann bilincinden
doal arzularna kadar her ey zorunlu evren yasalar er-
evesinde gerekleen tesadflerin rnleridir.2Bu gr-
lerden hangisinin daha rasyonel olduu felsefede kelamn
kozmolojik delili ve hassas ayar delili gibi balklar altnda
tartlmtr ve tartlmaktadr.Evrenden hareketle Allahn
varl hakknda ileri srlen bu tr argmanlar baka a-
lmalarn konusudur.3 Bu kitapta, doutan (ftratta) sahip
olduumuz zelliklerimizden hareket eden, Allahn varl
2 Teizm ve materyalist-ateist yaklam iin yaplan bu genel tarifin dnda kalan-
lar olabilir. Fakat bu tariflerin genel teist ve materyalist-ateist yaklam ksaca
zetledii rahatlkla sylenebilir. Materyalist-ateist yaklam savunanlarn var-
l tesadf ve zorunluluk zerinden tarifi iin Monodun u kitabna baka-
bilirsiniz: Jacques Monod,Chance and Necessity, ev: Austryn Wainhouse,
Vintage Books, New York, 1972.
3 Kozmolojik delili ve tasarm delilini u kitaplarmdan okuyabilirsiniz: Caner
Taslaman,Big Bang ve Tanr, stanbul Yaynevi, stanbul, 2012; Caner Tasla-
man,Allahn Varlnn 12 Delili, Destek Yaynlar, stanbul, 2016.

19
 ftrat delilleri

hakknda argmanlar ele alnacaktr. Bunlarn ilki bu bl-

mn konusu olan doal arzular delili olacaktr.
Arzu delili balyla daha nce savunulan bir arg-
man vard; bu argman savunan felsefeci ve ilahiyat-
lar, insanlarn iinde Allaha kar dorudan bir arzu ol-
duu grn temel aldlar. nce bu yaklam tantp,
bu grn ahsi tecrbe ierdiine ve ateist yaklamlara
kar savunulmas zor bir pozisyon olduuna dikkat eke-
ceim ve bu yaklam kendi argmanma dahil etmeye-
ceim. Burada savunulacak argman olan doal arzular
delili bu argmandan aslnda ciddi ekilde farkl ve oriji-
nal bir delildir. Bu argmandaki hareket noktam arzu de-
lili balyla nceden savunulanlardan farkl olduu iin
bu argman Allahn varl iin yeni bir argmandr.4 Bu
delili sunarak, insanlarn doal arzular gibi nemli bir
zelliini hareket noktas yapan bir delille ilgili eksikliin
giderilmesine katkda bulunmaya altm. Ayrca baz ate-
istlerin hareket noktas yaptklar doal arzularmzn, on-
larn zannettiklerinin tam tersi bir sonuca ulatrdklarn
gstermeyi hedefledim.
Bu delille, ateistlerin birounun da insanlarda var ol-
duunu, hatta insanlar Allah inancna ynelttiklerini kabul
ettikleri yedi tane doal ve temel arzuyu ele alp, birbirle-
rinden farkl ve ok nemli bu arzularn hepsinin Allahn
varln gerektirdiine dikkat ekeceim. Daha sonra bu
4 Bu delilin, nceden ileri srlm olan arzu delilinden fark, bu almann
Malezyadaki Al-Shajarah dergisinde baslan ilk hali olan ngilizce ismin-
den de anlalmaktadr: Argument from the Ontology Required by Natural
Desires: Finding The Water of Life Where Others Drown (Doal Arzularn
Gerektirdii Ontoloji Delili: Bakalarnn Boulduu Yerde Yaam Suyunu
Bulmak). tiraza ak bir arzunun kendisi yerine farkl doal arzularn gerek-
tirdii ontolojiyi delilin temeli yapmak, bu almay orijinal klan husustur.

20
 DOAL ARZULAR DELL

durumun en iyi aklamasnn Allah tarafndan bu zel-

liklerin verilmesi olduunu ortaya koymaya alacam.
Burada ve kitabn dier blmlerinde sunacam arg-
manlar en iyi aklama formundadr. En iyi aklamay
bulmaya dayal yntemin, pratik hayattan doa bilimlerine
ve felsefeye kadar birok alanda ileri srlen pheci yak-
lamlara kar alternatiflerinden daha tutarl ve gvenli bir
yaklam olduuna inanyorum.5 Alternatif grleri ince-
lemek, ileri srlen grlerdeki tutarllklar ve elikileri
tespit etmek ve mevcudun iindeki en iyi aklamay be-
lirlemek bu kitaptaki delillerin temel yntemi olacaktr. Bu
delilin, Allahn varln nasl temellendirdiini gstermek
bu blmn en temel hedefidir. Bunun yannda Allahn s-
fatlar, ahiret yaamnn varl ve din(ler)in gereklilii hu-
susunda da sonulara ulatrmas nemlidir.

5 En iyi aklama olarak karm (inference to the best explanation ) veya en

iyi hipoteze indergeme (abduction) veya olabilirlik prensibi (likelihood
principle) hem felsefe hem bilim hem de gncel hayatta en temel akl yrtme
ekillerimizdendir. Bu kitapta ileri srlen argmanlarn bu yntemlere yakn
olduunu syleyebilirim.

21
 ALLAHA KARI DORUDAN DUYULAN BR
ARZU OLARAK ARZU DELL
Baz teist dnrler, insanlarn iinde Allaha kar
dorudan bir arzu olduunu ifade etmilerdir. Bunlardan
ok az bunu Allahn varl iin bir delil olarak deerlen-
dirmi, ounluu bunu bir delilin paras olarak sunma-
mlardr. Fakat yine de insanlarn iinde byle bir arzu-
nun varlna kimi teist dnrlerce dikkat ekilmitir ve
kutsal metinlere atflarla da bu gr desteklenmeye al-
lmtr. Augustinusun nl tiraflar (Confessions)kita-
bnda, Allaha kar arzunun tm insanlarda var olduuyla
ilgili iddiaya tank olmaktayz:
Bu arzu, sadece benle veya benle beraber birka ki-
iyle snrl deildir; hepimiz mutlak olarak mutlu olmay
isteriz... Onlar, Sana bir dl beklemeksizin ibadet etmek-
tedirler, nk Sen onlarn sevincisin. Mutlu yaam sadece
budur; Senden keyif almak, Seninle ilgili olarak ve Sen-
den tr. Yaamn mutluluu budur ve bu Senden baka
hibir yerde bulunamaz. Mutlu yaam gerekten dolay se-
vinli olmaktr; bu ise Sende, yani gerek olanda sevinli
olmak demektir... Herkes bu mutlu yaam ister, bu yaam
ki mutlu olarak nitelenmeyi bir tek o hak eder...6
Benzer bir yaklama nl matematiki Pascalda ta-
nk olmaktayz. Pascal, prensler gibi dnyevi olarak hemen
her isteini elde edebilecek konumda olanlarn bile arzu-
larn tam olarak tatmin edemediklerini ifade eder. Sahip
6 Saint Augustine,The Confessions, ev: Maria Boulding, Vintage Books, New
York, s. 218-219.

22
 DOAL ARZULAR DELL

olduumuz birok arzunun bu dnyaya ynelik olmadn,

bu arzular ancak arzularn yneldii Allahn tatmin ede-
bileceini syler:
Btn insanlar mutluluu arar. Bunun hibir istisnas
yoktur... Btn insanlar ikayet etmektedir; prensler, hizmet-
iler, asiller, halk, yal, gen, gl, zayf, eitimli, cahil,
salkl, hasta, her lkede, her zamanda, her dnemde, her
artta... Bo yere etrafndaki her eyle boluu kapamaya
alr, o eylerden hibiri ona yardmc olamaz, nk bu
sonsuz boluk ancak sonsuz ve deimez bir objeyle yani
Allah ile kapatlabilir.7
Yahudi-Hristiyan geleneinde olanlar, insanlarn iinde
Allaha kar bir arzu olduu fikrine, kutsal kitabn en ok
okunan blmlerinden biri olan Mezmurlardaki (Zeburdan)
u blmleri rnek verebilirler:
1- Geyiin akarsular zledii gibi, canm da seni
yle zler ey Allah.
2-Canm Allaha, hay Allaha susamtr. Ne vakit
geleceim ve hay Allahn nnde grneceim?8
slam inancna bal olanlar ise Allaha ynelmeye kar
doutan verilmi bir eilime sahip olduumuza ilikin ola-
rak Kurandaki u ayeti rnek gsterebilirler:
Bunlar, iman edenler ve gnlleri Allah anmakla
tatmin olan kimselerdir. Haberiniz olsun; gnller yal-
nzca Allah anarak tatmin olur.9
7 Blaise Pascal,Pensees, ev: A.J. Krailsheimer,Penguin Classics, London, 1966,
s. 74-75.
8 Kitab Mukaddes,Eski Ahit, Mezmurlar:42, 1-2, Kitab Mukaddes irketi, s-
tanbul, 1993, s. 563.
9 13-Rad Suresi 28.

23
 ftrat delilleri

Gerek Eski Ahitteki gerek Yeni Ahitteki ifadelerin ge-

rekse de Kurandaki ayetlerin Allaha kar doal bir arzuya
sahip olduumuz anlamna gelip gelmedikleri tartlabi-
lir. nsanlarn doutan byle bir arzusu varsa bile Allaha
ynelen inanllar Allaha yneldim, iimdeki arzular tat-
min oldu, meer iimdeki tatmin olmayan arzularn objesi
Allahm diyebilirler fakat inananlarn bu ahsi tecrbe-
lerini inanszlara kar sunulacak objektif bir argmana
dntrmek mmkn gzkmemektedir. Nitekim birok
ateist ve agnostik, kendisinde byle bir arzunun olduunu
inkar etmektedir. rnein John Beversluis da bahsedilen
yaklam eletirirken, bylesi bir arzunun var olduunun
iddia edilemeyeceini ifade etmitir.10

DOAL ARZULAR DELLNN SUNULMASI

nsann arzularndan hareketle Allahn varl iin, ob-
jektif ve ikna gc olan bir argman oluturmak iin n-
celikle herkesin zerinde rahatlkla uzlaabilecei doal
ve temel olan arzularn hareket noktas yaplmas gerek-
tiini dnyorum. Bu amala burada ateist ve agnostik-
lerin birounun da insanda var olduunu rahatlkla kabul
edeceklerini dndm yedi arzuyu hareket noktas ya-
pacam. Bunlar:
1-Yaam arzusu.
2-Korkularn giderilmesi arzusu.
3-Mutluluk arzusu.
4-Gaye arzusu.
10 John Beversluis,C. S. Lewis and the Search for Rational Religion, Promethe-
us Books, New York, 2007, s. 56-57.

24
 DOAL ARZULAR DELL

5- Adalet arzusu.
6-pheden uzak bilgi edinme arzusu.
7-Bakalar tarafndan iyi davranlma arzusu.
Baz felsefeci, antropolog, biyolog ve psikologlar, insan-
larn hepsinde var olan evrensel zelliklerle ilgili uzun lis-
telere sahipler. rnein antropolog Donald Brown, kltrel
izafiyetle ilgili yaklamlara kar karken; etnograflar ta-
rafndan tespit edilmi mzik, dans, dedikodu, sa stilleri,
akalar, hediye vermek gibi unsurlarn da iinde olduu iki
yze yakn kltrler aras ortak unsur saymaktadr.11Melez
bir disiplin olan sosyobiyolojinin babas olarak kabul edilen
Edward Wilson, sosyal davranlarn temelinde biyolojik ya-
pmzn olduunu ifade etmitir. Bu yaklama gre btn
kltrel elerden habersiz bir erkekle bir diinin, tm di-
er insanlardan izole bir yere braklsalar; kumardan ml-
kiyete, dans etmekten ensest ilikiye kadar birok kltrel
unsuru tekrar icat edecekleri sylenmitir.12nsanlarn ev-
rensel olarak sahip olduklaryla ilgili listeyi bu kadar ge-
ni tutanlara ve kltrel elerin nemli ksmn doutan
sahip olunan genlerin kanlmaz sonucu olarak grenlere
kar bilimsel evrelerden ciddi eletiriler de getirilmitir.
rnein Stephen Jay Gould, sosyobiyolojiyle ilgili yakla-
mlar destekten yoksun, speklatif masal anlatcl (un-
supported speculative storytelling) olarak nitelemi, yn-
teminin zayfln eletirmitir. Dier yandan Gould da
doutan gelen genetik bir potansiyel olduunu ve kltrel
11 Donald Brown,Human Universals, McGraw-Hill, New York, 1991.
12 Bu konuda Wilsonun u kitaplarna bakabilirsiniz: Edward O. Wilson, On
Human Nature, Harvard University Press, Massachusetts, 1978; Edward O.
Wilson, Sociobiology: The New Synthesis, Harvard University Press, Massac-
husetts, 2000.

25
 ftrat delilleri

birok unsurun bununla ilikisini kabul eder fakat insan-

lardaki mevcut tm kltrel bilgiler yok edilerek bir insan
topluluu oluturulsa, bugnk gibi mziin, dansn, ku-
marn, mlkiyet yasalarnn olduu bir insan topluluunun
belli bir zaman sonucunda oluacann hibir ekilde id-
dia edilemeyeceini dnr.13
nsanlarn evrensel zellikleriyle ilgili geni listeleri ka-
bul etmeyen, bu listelerde sunulanlar izafi ve kltre ba-
ml olarak gren bilim insanlar bile ackma, susama, cin-
sel arzu gibi btn insanlarn ortak olarak paylat bir z
olduunu ve bunlarn kltrlerin olumasnda snr vazifesi
yaptklarn kabul edeceklerdir. Bunlar vurgulamamn se-
bebi, burada hareket noktas yaptm arzularn, insanla-
rn evrensel zellikleriyle ilgili geni listeleri reddedenlerin
bile reddedemeyecekleri cinsten olduunu belirtmek iindir.
Dans, mzik, kumar gibi olgularn insanlarn doal zel-
likleri olduunu ve biyolojimizin kanlmaz sonucu oldu-
unu birok bilim insan inkar edecektir ama bunlar inkar
eden bu bilim insanlar bile burada hareket noktas yapa-
cam yaam arzusunun, korkularn giderilmesi arzusunun
veya bilme arzusunun insanlarn doal-evrensel zellikleri
olduunu rahata kabul edeceklerdir.
Ackma veya susama hissi olmayan, cinsel arzu duy-
mayan insanlar, elbette vardrlar ancak btn insanlar ie-
risinde istisnadrlar. Bu tr istisnalar, insanlarda yemeye, i-
meye veya cinsellie kar arzu duyulduu gibi genellemeleri
yanllayamayacak anomali durumlardr. Ayn ekilde bu-
rada ifade edilecek yedi tane arzudan kimini hissetmeyenler
13 Stephen Jay Gould, Sociobiology and the Theory of Natural Selection, Socio-
biology: Beyond Nature/Nurture?, Ed: G.W. Barlow ve J. Silverberg, Westview
Press, Colorado, 1980, s. 257-269.

26
 DOAL ARZULAR DELL

de olabilir ama bu sadece evvelkiler gibi bir anomali du-

rumunu gsterir; bu arzularn doal ve temel olduu
gereini deitirmez.
Burada sunulan argman gl yapan unsurlardan biri
udur: nsanlarda doal ve temel olduu kesin olan arzu-
larn hareket noktas yaplmas. Nitekim ilerleyen satrlarda
grlecei gibi, nl ateistlerin birou bu arzularn bir ks-
mnn varlndan hareketle ateist grlerini temellendir-
meye almlardr. Sonuta, insanlardaki doal ve temel
arzulardan yola karak argman u ekilde kuruyorum:
1.unlar doal ve temel arzularmzdr:
1.1.Yaam.
1.2.Korkularn giderilmesi.
1.3.Mutluluk.
1.4.Gaye.
1.5. Adalet
1.6.pheden uzak bilgi edinme.
1.7.Bakalar tarafndan iyi davranlma.
2.Birbirleriyle ilikili de olsa birbirine indirgenemeye-
cek olan bu doal ve temel arzularn her birinin karlan-
mas ancak Allahn varlyla mmkndr.
3. Bu durumu aklayacak iki tane alternatif akla-
maya sahibiz:
3.1. Bu arzular materyalist-ateistlerin ngrd ekilde
tesadf ve zorunluluk ile olumutur.
3.2. Bu arzular insanda Allah oluturmutur.
4.Bahsedilen farkl doal ve temel arzularn hepsinin (1.
maddedeki) ayn ontolojiyi gerektirmesi (2. madde); Allahn
27
 ftrat delilleri

varlnn ve bu arzular oluturmasnn (3.2nin), bu inan-

cn tek ciddi alternatifi konumundaki materyalist-ateizm-
den (3.1den) daha rasyonel olduunu gsterir.
5.Sonuta teizm alternatif aklamalara tercih edilmelidir.
Aada, srayla, her maddede ifade etmeye altkla-
rm aarak ve muhtemel itirazlara cevap vererek sundu-
um delili savunacam.

DOAL VE TEMEL ARZULAR

ncelikle blmn balarnda dikkat ekilen arzu
deliline kar getirilmi bir eletiriyi cevaplamakta fayda
gryorum. Burada sunulan doal arzular delili, arzu
delilinden hareket noktas asndan farkl olsa da, bu ele-
tirinin burada sunulan delil iin de geerli olduunu d-
nenler olabilir. Bu eletiriyi yapanlar, kendilerinin Ferra-
rilerinin olmasn arzu ettiklerini ama bunun olmadn,
masallardaki Oz dnyasna gitmeyi arzu ettiklerini ama gi-
demediklerini sylerler.14Bunu syleyerek, insanlarn arzu-
larnn varlndan bu arzularn objesinin var olduuna ge-
i yaplamayacan ifade etmektedirler.
Peter Kreeft bu eletiriye arzular doal ve suni ola-
rak ikiye ayrp cevap verir. Doal arzularn iten geldi-
ini, buna karlk suni arzularn ise dtan, toplumdan,
reklamlardan veya kurgudan geldiini syler ve Oz dn-
yasna gidememeyle hi uyumama arasndaki farka dikkat
eker. Doal arzularn hepimizde ortak olmas, suni arzula-
rn ise kiiden kiiye deimesi temel farktr.15Argmann
14 John Beversluis,C. S. Lewis and the Search for Rational Religion, s. 47.
15 Peter J. Kreeft and Ronald K. Tacelli,Pocket Handbook of Christian Apologe-
tics,InterVarsity Press, Downers Grove, 2003, s. 26-27.

28
 DOAL ARZULAR DELL

birinci maddesinde, sz konusu arzular doal ve temel

sfatlaryla vurgulamamn sebeplerinden bir tanesi, bu ay-
rma dikkat ekmek iindir.
Dier yandan birok doal arzumuzun karlanmad-
n, rnein alktan lenlerin olduunu syleyerek arzu
deliline kar kanlar da hataldr. Bylesi itirazlara kar
C. S. Lewis yle cevap vermektedir:
Bir insann fiziki al, ona ekmek verileceini ispat
etmez. Atlantikin zerinde bir salda alktan lmesi mm-
kndr. Fakat elbette insann al, yemek yeme suretiyle
bedenini yenileyen bir canl tr olduunu ve yenilebile-
cek eylerin olduu bir dnyada yaadn ispat eder.16
Bu dnyadaki yemek, su, cinsellik gibi doal ve te-
mel arzularmzn objelerinin -karlnn- olduunun
grlmesi, burada sunulan argmann sonucunu glen-
dirmektedir. nk birok doal ve temel arzumuzun
karlnn salandnn grlmesi, baka doal ve te-
mel arzularmzn karlanmasnn Allahn varln ge-
rektirdii gsterilirse, bunlarn da tatmin edileceiyle ilgili
beklenti, Allahn varlna inanc desteklemektedir. Bu yz-
den yukardaki hususlara aklk getirilmesinde fayda gr-
dm. Fakat buradaki argman asndan bunu gstermek za-
ruri deildir. nk arzu delili gibi buradaki argmanda,
nce doal ve temel arzularmzn tatmin edildii gs-
terilip sonra Allaha kar bir arzunun varlna dikkat
ekilip, bu arzunun da tatmin edilmesinin gerektii sonu-
cuna ulalmamaktadr. Fakat dikkat ekilen doal ve te-
mel arzularn hepsinin karlanmasnn, Allahn varln
16 C. S. Lewis,The Weight of Glory and Other Addresses, Macmillan Publishing
Company, New York, 1980, s. 8-9.

29
 ftrat delilleri

gerektirmesiyle ilgili durumun, nasl olutuu sorusunun

en iyi aklamas bulunmaya allmaktadr. Bu sorgula-
mann neticesinde Allahn bu durumu oluturduu ak-
lamasnn en iyi aklama olduu kanaatine varlmaktadr.
imdi argmanmn birinci ve ikinci maddesini, yedi
doal ve temel arzunun her birini teker teker ele alarak de-
erlendireceim. Bu arzularn bir ksmnn karlanmasnn
ancak Allah merkezli bir varlk anlay -ontoloji- ile mm-
kn olduunu grmek daha kolayken, dier bir ksm iin
daha fazla zihinsel aba gerekmektedir. Korkularn gide-
rilmesi ile ilgili arzu birinci, pheden uzak bilgi edinme
ile ilgili arzu ise ikinci duruma rnektir.

BRNC ARZU: YAAM

Yaam arzusu normal, salkl her insann iinde olan
en temel doal arzulardan birisidir. O kadar temeldir ki,
onun iin dier birok doal arzunuzdan ok rahat vazge-
ebilirsiniz. rnein bir kumsalda susayp su ien, ackp
yemek yiyen, cinsel arzu duyup eine ynelen kiileri d-
nelim. Bu kiiler, bir tsunaminin, yakn bir zamanda bu-
lunduklar blgeyi basaca haberini alsalar veya tsunami-
nin sularnn geldiini grseler, herhalde hemen hepsi bu
doal arzularnn giderilmesini bir kenara brakp kaarlar.
En zeki olandan ortalamann altnda zekaya sahip olana ka-
dar insanlarn hemen hepsi yaam arzusu ile harekete ge-
erek tsunamiden kaar. Bu temel arzunun gcn ksa bir
iebak introspection- ile kavrayabiliriz.
Yaam arzusuna zel vurgu yapan filozoflardan biri
nl ateist dnr Schopenhauerdir. Ona gre bu arzu-
irade, her eyden daha temeldir. Schopenhauer, intiharn
30
 DOAL ARZULAR DELL

bile yaam arzusunun-iradesinin bir reddi olmadn,

reddedilenin sadece ac ekmek ve yaamn artlar oldu-
unu syler.17
Albert Sweitzer de yaam arzusunu felsefi, etik ve
dini yaklamlarnn temeline koymutur:
Yalnzca bu -yaam iradesi- her eyde, bende olduu
gibi mevcuttur. Bunu bana bildirmesi iin bilime de ihti-
yacm yok, zaten bilim bundan daha temel bir eyi haber
veremez.18
nsan, zihniyle dnerek, dier canl trlerinin hep-
sinden farkl bir ekilde, ok uzun bir gemi ve ok uzun
bir gelecekle iliki kurabilir. Gelecekle iindeki yaam ar-
zusu ile iliki kuran insann, bir ahiret yaamna kar arzu
duymas kanlmazdr. indeki yaam arzusunun sesini
dinleyen hi kimseyi bu dnya hayatnn tatmin edebilece-
ini sanmyorum.
Modern bilimsel veriler, tm evrenin byk k (big
crunch) veya byk donma (big chill) alternatiflerinden
biriyle -baka bir son senaryosu gereklemezse- son bul-
masnn kanlmazln gstermektedir.19 Ksacas insan
gibi dnya ve evrenin de sonu kanlmazdr. O zaman, bu
temel arzumuzun objesi olan ahiretin varlnn gerekle-
mesi; bu evrene akn olann ama ayn zamanda insanla-
rn arzularndan haberdar olacak kadar ikin olann, stelik
bunu gerekletirecek kadar bilgili ve kudretli olann, yani
Allahn varln gerektirmektedir. Modern bilimsel verileri
17 Arthur Schopenhauer,The Worldas Will and Representation, Vol: 2, ev: E.
F. J. Payne, Harper and Row, New York, 1966, s. 8.
18 Albert Schweitzer, The Ethics of Reverence for Life, Christendom, Vol: 1,
1936, s. 225-239.
19 Paul Davies,The Last Three Minutes, Basic Books, New York, 1994, s. 67-81.

31
 ftrat delilleri

bir kenara braksak da, dalm bedenimizden varlm-

zn yeniden iadesinin, ancak kudreti ve bilgisi ok yksek,
arzularmzdan haberdar Allahn varlyla mmkn oldu-
unu grmek zor deildir.
Ksacas insanlar, doutan a priori- (ftrattan) gelecekle
iliki kurma zelliine ve doutan yaam arzusuna sa-
hiptir ve bu dnyadaki insanlk hali lml olmaktr. So-
nuta insanlmza ikin bu durumlar, a priori olarak (ftri
olarak), arzularmzn karlanmas iin Allahn varlna
ihtiya duyduumuzu gsterir. Bunun farknda olup olma-
mamz da bu durumu deitirmez. Bu, (a+b)nin (komutatif
cebirlerde) hibir deney ve gzlemle desteklenmeye ihtiya
duymakszn (a+2ab+b)ye eit olmasndan habersiz olma-
mzn, bu eitlii deitirmemesine benzer. Allaha kar do-
rudan bir arzunun varlna -Augustinus gibi- inanan kiiye,
byle bir arzuyu duymadklarn syleyerek kar kanlar
olabilir. Fakat burada hareket noktas, bylesi itirazlarn ge-
tirilemeyecei yaam arzusudur. Bu arzunun ancak Allah
varsa karlanabileceini grmek ise zor deildir.

KNC ARZU: KORKULARIN GDERLMES

Hepimizin kendimizde tank olduumuz duygularmz-
dan birisi korkudur. Korkunun ne kadar gl bir duygu
olduuna ve insan eylemlerine yn vermede ne kadar et-
kili ve temel olduuna herhalde tanklk etmeyenimiz yok-
tur. Korkularn giderilmesi arzusunun tatmin edilmesinin
Allahn varln gerektirmesi, aa yukar yaam arzu-
sunun Allahn varln gerektirmesiyle benzer ekildedir.
Fakat yaam arzusu ve korkularn giderilmesi arzusu
birbirlerine indirgenemeyecek iki ayr arzu olduklar iin
32
 DOAL ARZULAR DELL

bunlar farkl balklarda inceliyorum. Gelecekle iliki ku-

ran insan zihninin en temel korku konusu olan lm kor-
kusundan kurtulma arzusunu tatmin edecek tek obje ahi-
ret hayatnn varldr. Ahiret hayatnn varl ise ancak
Allah varsa mmkndr.
Korkularn giderilmesi arzusunun Allahn varln
gerektirmesi, ncelikle lm korkusu zerinden grlebi-
lecek olsa da bununla snrl deildir. nsan, evrenin b-
ykl ile azameti karsnda acizliini kavrar ve bu da
korkuya sebep olur. Bu tip korkular da ancak tm evrene
hkmeden bir Allaha snlmakla giderilebilir. Nitekim
birok ateist dnr de Allahn, korkularn giderilmesi
ve dier arzularn tatmin edilmesi iin insanlar tarafndan
uydurulduunu sylemilerdir.Bu konuda en n plana -
kan isimlerden biri olan nl ateist psikolog Freud, dilek-
lerin-tatmini (wish-fulfillment) olarak grd dinler iin
yle demektedir:
...Dini grler, medeniyetlerin dier rnleriyle ayn
ihtiya temelinde ortaya kmtr; doann ezici gcne
kar kendini savunma zaruretinden.20
...Sonraki dnemlerin insan da gnmzn insan gibi
ayn davran kalplarna sahiptir. ocuksudur ve korun-
maya ihtiya duyar, hatta gelitiinde bile tanrsnn yar-
dm olmadan bir ey yapamayacan dnr.21
Freudun kendini savunma zarureti ve korunmaya
ihtiya ifadeleriyle dikkat ektii hususu, dinin korkularn
20 Sigmund Freud, The Standard Edition of the Complete Psychological Works
of Sigmund Freud, Vol: XXI (1927-1931): The Future of an Illusion, Civi-
lization and its Discontents and Other Works, The Hogarth Press and the
Institute of Psycho-analysis, Londra, 1961, s. 21.
21 Sigmund Freud, The Origins of Religion, Penguin, Londra, 1991, s. 376.

33
 ftrat delilleri

giderilmesi arzusunu tatmin etmesi olarak da okuyabilirsi-

niz. nl sosyal psikolog Erich Fromm da insanlarn g-
venlik ihtiyac ile dine yneldiklerini vurgulayarak, dinle-
rin korkularn giderilmesi arzusunu karlamasna dikkat
ekmitir.22David Hume da korku duygusuyla dinlerin var-
l arasnda iliki kurmutur.23
Sonuta en derin korkulardan kurtulmann Allahn varl-
n gerektirmesi, teistlerin ve ateistlerin zerinde rahatlkla
uzlaabilecei bir olgudur. Asl mesele, bu olgunun ateizmi
mi yoksa teizmi mi desteklediini belirlemektir ve bu al-
mada bu gerekletirilmeye allmaktadr. Hepimizin do-
utan sahip olduu korkma duygusu ve korkularn gide-
rilmesi arzusu, doutan sahip olduumuz gelecek, evren
ve kendi acizliimiz hakknda dnme yeteneimizle bir-
leir. Bylece doutan, yani ftraten, bizi Allaha muhta
eden bu arzuya sahip olduumuz olgusu karmza kar.

NC ARZU: MUTLULUK
Btn normal insanlar mutluluu arzular ve mutlulukla-
rnn srekli olmasn ister. Birok kii, kendisinde Allaha
kar dorudan bir arzu duymadn syleyerek, bu arzu-
nun varlndan objesinin varlna gei yaplacak bir arg-
mana itiraz edebilir. Fakat bylesi bir eitlemeden kanarak
mutluluk arzusunu hareket noktas yaparsak iimizdeki
bu arzuyu tatmin etmeye, bu dnyada sunulanlarn niteli-
inin de bu dnyadaki zaman sresinin de yetmediini an-
layabiliriz. Bu ise iimizdeki bu arzunun tatmininin ahiret
22 Erich Fromm, Psychoanalysis and Religion, Yale University Press, New Ha-
ven, 1950, s. 4.
23 David Hume,Dialogues and Natural History of Religion, Ed: J.A.C. Gaskin,
Oxford University Press, Oxford, 1993, s. 176.

34
 DOAL ARZULAR DELL

yaamnn varln gerektirmesi demektir. Ahiretin varl

ise daha nce belirttiim gibi Allahn varln gerektirir.
Bu dnyann, mutluluk arzusunu tatmin edemediini g-
ren herkes, bu arzunun Allah olmadan tatmin olamayacan
anlar. C. S. Lewis, bu konuyla ilgili olarak yle demitir:
Eer kalplerine gerek anlamda bakmay renirlerse,
insanlarn ounluu, iddetli bir ekilde istedikleri eyin
bu dnyada olmadn anlayacaklardr... yle bir hasret-
tir ki hibir evlilik, hibir seyahat, hibir eitim, gerek an-
lamda onu tatmin edemez. Bunu sylerken baarsz evlilik-
leri, tatilleri, eitimleri kastetmiyorum. Olmas mmkn en
baarllarn kastediyorum. Eer kendimde, bu dnyadaki
hibir deneyimin tatmin edemedii bir arzu tespit edersem,
bunun en muhtemel aklamas, baka bir dnya iin yara-
tlm olduumdur. Eer dnyevi hazlarn hibiri onu tatmin
edemezse bu, dnyann bir hile olduunu gstermez. Muh-
temelen dnyadaki hazlar onu tatmin iin deil, bilakis onu
aa karmak iindir. Bylece gerek hayatn farkna va-
ralm. Eer byleyse, bir yandan bu dnyevi nimetleri hi-
bir zaman kk grmemeli ve krszlk etmemeliyim,
dier yandan bunlar bir kopyas, yanks, serab olduklar
eyle kartrma yanlgsna dmemeliyim. Kendimde ger-
ek vatanm iin arzuyu muhafaza etmeliyim, o vatan ki l-
meden ona kavuamam...24
Teoloji, antropolojidir diyen Feuerbach gibi birok ate-
ist, insanlarn arzularnn ahireti, ahiretin ise Allahn varl-
n gerektirdiini tespit etmiler fakat bu tespitlerini insan-
larn, Allahn ve ahiretin varln uydurmalarnn sebebi
24 C.S. Lewis, Mere Christianity, Harper Collins Publishers, London, 2002, s.
135-137.

35
 ftrat delilleri

olarak grmlerdir. Feuerbach, Allah batan yok sayd

iin insanlardaki arzular hayali arzular olarak deerlen-
dirir. Feuerbach bu arzularn arasnda mutluluu da sayar:
Dedim ki Allah mutluluk, mkemmellik ve lmsz-
lk arzularmzn karlaycsdr. Bundan, insanlar Allah-
sz brakmann, kalbi gsten karmak gibi olduu so-
nucu karlabilir. Fakat ben, dinin ve teolojinin Allahn ve
lmszln -ki ikisi ayn eydir- var olduunu ileri sr-
meleriyle ilgili tezlerine itiraz ediyorum.25
Ksacas mutluluk arzusunun ahireti ve Allahn var-
ln gerektirdii ateist ve teist birok dnr tarafndan
ifade edilmitir.

DRDNC ARZU: GAYE

Yakn dnemde yaplan psikoloji alanndaki aratr-
malarda, okul ncesi ocuklarn, doadaki olgular gaye-
sel anlama ve tarif etme ynnde eilimleri olduu gste-
rilerek, insanlarn doutan a priori- bylesi bir yetenee
sahip olduu anlald.26 Nitekim ocuklardaki gayesel (te-
leolojik) aklama getirmeyle ilgili bu eilimin kefedilme-
sinden sonra Richard Dawkins, bunu, birok kimsenin Al-
lah inancna sahip olmasnn sebebi olarak gstererek, ateist
grleri ynnde kullanmaya almtr:
Her eye bir gaye atfedilmesine teleoloji denir. o-
cuklar doal teleolojistlerdir ve birok insan bu ocukluk
25 Ludwig Feuerbach, Lectures on the Essence of Religion, (http://www.mar-
xists.org/reference/archive/feuerbach/works/lectures/lec30.htm), 1851.
26 Deborah Kelemen, Are Children Intuitive Theists? Reasoning about Purpose
and Design in Nature,Phsychological Science, No: 15/5, 2004; Deborah Kele-
men, The Scope of Teleological Thinking in Preschool Children,Cognition,
No: 70, 1999, s. 241-272.

36
 DOAL ARZULAR DELL

durumundan hibir zaman kamaz... Aka grlmekte-

dir ki ocuksu teleoloji dinlerin oluumuna sebep olmak-
tadr. Eer her eyin bir gayesi varsa, bu, kimin gayesidir?
Allahn elbette.27
Dier yandan Oxfordlu psikolog Justin Barrett gibi baz
bilim insanlarysa, bu zelliin Allah tarafndan insanlara
yerletirildiinin de dnlebileceini sylediler.28 XII-
XIII. yzyllarda yaam olan nl Mslman din bilgini
bn Teymiyye, insanlarn yaratllarnda var olan zellikler
(ftrat) sebebiyle, yaratla baktklarnda Allahn varln
dorudan bilebileceklerini sylerken; insanlarn, doutan,
gayesel karmlar yapabilecek zelliklerle donanml ekilde
var olduunu syleyen psikolojik grlere yaklamtr.29
Etrafndaki varl gayesel olarak yorumlayan insan, b-
tn olarak evrene ve daha da nemlisi kendi varlna y-
neldiinde, evrenin ve kendisinin gayesini de renmeyi
arzu eder. Fakat yaamn ve evrenin gayesini-anlamn
bulmaya ynelik bu arzu, ancak evrene akn olarak ev-
reni ve insan yaratan bir Allah varsa tatmin olabilir. Ma-
teryalist-ateist yaklama gre evren kendiliinden vardr
ve insan, zorunluluk ve ansn bileimiyle tesadfen olu-
mutur. Allahn olmad bu tabloda, evrenin ve insann
bir gayesi olamaz; insann iindeki gaye arzusunun kar-
lanmas mmkn deildir. Bunun mantki sonucu ka-
nlamaz mitsizliktir; Bertrand Russelln u ifadelerinde
bu gzlenmektedir:
27 Richard Dawkins,The God Delusion, Black Swan, Londra, 2007, s. 210.
28 Justin L. Barrett, Is The Spell Really Broken? Bio-psychological Explanations
of Religion and Theistic Belief ,Theology and Science, No: 5/1, s. 57-72.
29 Wael B. Hallaq, bn Teymiyyeye Gre Allahn Varl Sosyal Bilimler Dergi-
si, ev: Bilal Kupnar, No: 3, April 1993, s. 144.

37
 ftrat delilleri

Bilimin bize sunduu dnya, daha da gayesiz, daha da

anlamszdr... Buna gre insan, ne oluturacandan haber-
siz nedenlerin bir rndr. nsann kkeni, geliimi, mit-
leri ve korkular, aklar ve inanlar, atomlarn bir araya
gelmesinden baka bir ey deildir... Ruh, bundan byle,
sadece bu gereklerin, bu kanlamaz mitsizliin temel-
leri zerinde gvenle ikamet edebilir.30
Ksacas insann gaye arzusu Allah varsa karln
bulabiliyorken, materyalist-ateizmin sunduu evren tablo-
sunda, iinden klmas mmkn olmayan bir mitsizlik
vardr.

BENC ARZU: ADALET

Chomsky, dil konumay renen ocuklarn, kompleks
gramatik kurallar kullanma becerisini, ancak doutan bu-
nunla ilgili bir kapasiteye sahip olmalaryla ve bunun gra-
meri kullanma yeteneini kazanmalarn mmkn klmasyla
elde edebileceklerini sylemitir. Adalet zerine fikirleriyle
nlenen felsefeci John Rawls, adaletli ve adaletsiz gibi
olaanst derecede kompleks ve potansiyel olarak snr-
sz eitlilikte yargda kullanabileceimiz temel kavramla-
rn ve bunlara dayal ahlaki yarglarmzn, Chomskynin
dil teorisine benzer bir yaklamla anlalabileceini ifade
etmitir.31 Buna gre, doutan dil konumaya zihnimiz ha-
zr dnyaya geldiimiz gibi adaletli ve adaletsiz kav-
ramlarn kullanmaya da hazr bir yaratlla dnyaya gel-
dik. Gerek eitimli gerek eitimsiz, hemen herkesin, farkl
30 Bertrand Russell,Mysticism and Logic and Other Essays:A Free Mans Wors-
hip, Longmans, Londra, 1918, s. 40.
31 John Rawls, A Theory of Justice, The Belknap Press of Harvard University
Press, Massachusetts, 1999, s. 41.

38
 DOAL ARZULAR DELL

birok kltrde bu zor kavram bu kadar rahat kullanmalar

ve adaletin gereklemesinin hemen her kltrde insanla-
rn ortak arzular olmas da adalet arzusunun doutan-
evrensel bir insani arzu olduunu gstermektedir. Nitekim
20. yzyln ikinci yarsnda, psikoloji alannda, konuma
ncesi dnemdeki bebeklerle yaplan deneysel almalar da
bu hususu desteklemektedir.32 (Doutan ahlak delili bl-
mnde bu konuyla ilgili rnek verilecektir.)
nsan doutan adalet arzusuna sahiptir fakat dnyada
birok zalimin zulmnn karln almadan ldn, bir-
ok mazlumun ise yaptklar iyiliklerin karln almadan
vefat ettiklerini gzlemlemekteyiz. imizdeki adalet arzu-
sunun gerei, mazlumlara birok zulm yapan bu kiilerin
cezalandrlmas ve iyilerin yaptklar iyiliklere kar dl-
lendirilmeleridir. Bu dnyada bunlar gereklemediine gre
ancak ahiret hayatnn varl ve ahiret hayatnda dllen-
dirme ve cezalandrmann olmasyla iimizdeki adalet ar-
zusu tatmin olabilir. Ahiretin varlysa ancak bu dnyay
ve bizi yaratan ve bu yaratmay tekrar etmesi mmkn olan
stn bir kudretin, yani Allahn var olmasyla mmkndr.
Ksacas insann doutan sahip olduu adalet arzusu,
insann gzn ahirete, ahiretin var olabilmesi ise insann
gzn Allahn varlna evirmektedir. Bize ikin olan
bu arzunun tatmin olmasnn tek yolu dllendirme ve ce-
zalandrmasyla beraber ahiretin ve onu yaratacak Allahn
var olmasdr.

32 rnek olarak alt aylk ocuklarla yaplan u almaya bakabilirsiniz: Yasuhi-

ro Kanakogi ve dierleri, Preverbal Infants Affirm Third-Party Interventions
That Protect Victims From Aggressors, Nature Human Behaviour, Ocak
2017.

39
 ftrat delilleri

ALTINCI ARZU:
PHEDEN UZAK BLG EDNME
Btn insanlar, doalarnn gerei olarak bilmek ister-
ler Aristotelesin nl bir szdr.33 Bundan nceki btn
arzular gibi pheden uzak bilgi edinme arzusunun b-
tn insanlardaki doal ve temel arzulardan biri olduuna
herhalde ok az itiraz eden olacaktr. pheden uzak bilgi
edinme, temel ve evrensel bir insani arzu olduu iin, farkl
doal ve temel arzularn ayn sonuca gtrmesine dayana-
rak oluturduum bu blmdeki argmanda, bu arzuya da
yer vermekteyim.
Ele aldm nceki arzularn gerek anlamda tatmini-
nin Allahn varln gerektirdiini birok ateist ve agnos-
tik dnr de kabul etmi; hatta bunu, insanlarn Allaha
inanmasnn sebebi olarak deerlendirmilerdir. Dier yan-
dan pheden uzak bilgi edinme arzusunun Allahn varl-
na inanc gerektirdii, ayn ekilde ateistlerce ve agnotik-
lerce kabul edilmemektedir. Bu arzunun Allahn varln
gerektirdiini anlamak iin ncekilerden daha fazla zihinsel
abaya ve ayrca felsefi altyapya ihtiya olduunu ve bu id-
diann daha fazla tartmaya sebep olacan syleyebilirim.
ki felsefecinin; Rene Descartes ve Alvin Plantingann
almalarna ksaca deinerek bu arzunun Allahn varl-
n gerektirdiini gstermeye alacam. Bu felsefeciler,
insann bilebilme imkannn snrlarn kabul etmekle bera-
ber, en temel bilgilerimizin doruluundan ancak Allahn
varlna inanrsak emin olabileceimizi sylemilerdir. Bu
kitabn nc blm olan akl delili, bu maddede ele
33 Aristotle, Metaphysics, ev: W. D. Ross, Ed: Roger Bishop Jones, NuVision
Publications, 2012, s. 1.

40
 DOAL ARZULAR DELL

alnan hususla yakndan alakaldr. Akl delili blmnde,

materyalist-ateist ontolojide aklmza gvenin temellerinin
sarslaca fakat teizmde bu sorunun olmad gsterilecek-
tir. Bu ise pheden uzak bilgi edinme arzumuzun kar-
lanmasnn ancak teist paradigma ierisinde mmkn ol-
duunu ifade eden buradaki argman desteklemektedir.
D dnyann varl en temel birok bilgimizin varl
iin n arttr. Sevdiimiz insanlarn varlndan kendi be-
denimizin varlna kadar birok temel bilgimiz d dnya-
nn gerek olarak var olmas kouluna baldr. Aristotelesin
de iaret ettii gibi mutluluk iin nemli artlardan biri, haz
veren olgularn ieriinin gerek olmasdr. nl filozof ve
matematiki Descartes, d dnyann varlna dair bildii
bilgilerin hepsinin pheli olduunu kabul ederek bilgisini
sfrlam, daha sonra pheden uzak bir ekilde felsefi sis-
temini kurmaya almtr. Bunu yaparken ancak Allahn
varl kabul edilirse, d dnya gibi ok ak ekilde gerek
olarak algladklarmzdan phe etmeyebileceimizi syle-
mitir.34 Descartesn bu yaklamn, modas gemi bir
yaklam olarak niteleyenler vardr fakat bugne kadar bu
yaklama kar tatmin edici bir cevabn verilebildiini de
dnmyorum. Descartes yle demektedir:
En zeki insanlar da istedikleri kadar bu sorun ze-
rinde dnebilirler. Allahn varln kabul etmedikleri
takdirde bu pheyi giderecek hibir neden gsterebile-
ceklerini sanmyorum. ncelikle, yukarda sunduum, ka-
bul ettiim ilke olan; ok ak ve seik ekilde anladmz
34 Konumuzun dna kmamak iin Descartesn bu yaklamnn detaylarna
girmiyorum. Descartesn bu iddiasnn detaylarn renmek isteyenler ura-
ya bakabilirler: Rene Descartes,Discourse on Method and The Meditations,
ev: F.E. Sutcliffe, Penguin Classics, Londra, 1968.

41
 ftrat delilleri

eylerin doruluu, ancak Allah varsa gvenilirdir, Allahn

Mkemmel Varlk olmas sayesinde gvenilirdir, bizde olan
her ey Ondan olduu iin gvenilirdir... Fakat bizde olan
her eyin, mkemmel ve sonsuz Varlktan geldiini bilme-
seydik; grlerimiz ne kadar ak ve ne kadar seik olursa
olsun, doru olma mkemmelliine sahip olduklarn d-
nmemizi garantileyecek bir sebep olmazd.35
Descartes, bu yaklam, Allahn varl iin bir arg-
man olarak deil de d dnyann varl iin bir argman
olarak sunar. Fakat varlan sonu doru kabul edildiinde,
burada savunulan argmann pheden uzak bilgi edinme
arzusu ile ilgili iddiasn desteklemektedir.
Plantingann dile getirdii natralizme kar evrim-
sel argman (evolutionary argument against naturalism)
yaklam da ayn sonuca ulatrmaktadr.36Plantinga, Daw-
kins gibi nl ateistlerin iddialarnn tersine, evrim gr-
yle teizmin deil, asl materyalist-ateizmin uzlaamaya-
can ifade etmitir. Plantinga, materyalist-ateist evrim
anlayna gre gvenilir zihinsel yeteneklere sahip ol-
mamzn beklenmesi iin hibir neden olmadn syler.
nk materyalist-ateist evrimcilerin yaklamlarna gre
evrimin mekanizmalarnn, sadece bu dnyaya uyum sa-
layan, yaayabileni ve reyebileni semesi beklenmektedir.
Fakat bu anlatmn iinde, doru bilgiyi elde edecek gve-
nilir zihinsel yeteneklerin ortaya kmasn beklenir kla-
cak hibir unsur yoktur. Dier yandan bir teist, Allahn in-
sanlar, Kendisini bilebilecek ve sanatn takdir edebilecek
35 Rene Descartes,Discourse on Method and The Meditations, s. 58-59.
36 Alvin Plantinga, Natralizme Kar Evrimsel Argman, Allah, Felsefe ve Bi-
lim, Ed: Caner Taslaman ve Enis Doko, stanbul Yaynevi, stanbul, 2014, s.
175-225.

42
 DOAL ARZULAR DELL

ekilde -evrim araclyla veya evrimsiz- yarattn d-

nd iin, doru bilgiye ulaacak ekilde zihinsel ye-
teneklere sahip olmamz bekleyecei bir paradigmaya sa-
hiptir. Materyalist-ateist bir evrim anlayn savunanlar ise
akl yrtme srelerimize gvenilebileceini syleyeme-
yecekleri iin, ateizmin veya evrimin doruluu dahil her-
hangi bir doruluk iddiasnda bulunamazlar. (Akl delili
blmnde Plantingann bu yaklam daha geni bir e-
kilde ele alnacaktr.)
Plantinga bu yaklamyla, materyalist-ateist bir yak-
lamla beraber evrim teorisinin savunulmasnn -birok
kiinin hi beklemedii ekilde- kendini rten (self
defeating) bir yaklam olduunu gstermeye alm-
tr.37Plantinga bunu yaparken, vard sonucu burada sun-
duum doal arzular delili asndan deerlendirmemi-
tir. Fakat onun bu yaklam, pheden uzak bilgi edinme
arzusunun materyalist-ateist paradigma ierisinde tatmin
edilemeyeceini gsterdiinden, burada sunulan argmana
katkda bulunmaktadr.

YEDNC ARZU:
BAKALARI TARAFINDAN Y DAVRANILMA
nsann zihinsel yetenekleri ve arzular, dier insanlarla
iletiim kuraca bir yapya sahiptir. rnein insann en
nemli zelliklerinden biri olan dil konuabilme yetenei
doutandr.38Bu ise insann doutan -ftraten- sosyolojik
bir varlk olmas, yani birok insanla etkileimde bulunaca
37 Alvin Plantinga, An Evolutionary Argument Against Naturalism,Logos12,
1991; Alvin Plantinga, Warranted Christian Belief, Oxford University Press,
Oxford, 2000.
38 Noam Chomsky,Syntactic Structures, Mouton de Gruyter, Berlin, 2002.

43
 ftrat delilleri

bir ortama doutan hazr olmas demektir.39Baka insan-

larla karlaan kii iin, dier insanlar tarafndan fiziksel ve
psikolojik olarak incitilmemek nemlidir. Ksacas insanda,
sosyal bir varlk olarak yaratlmasndan kaynaklanan, yani
doasnn gerei olarak bakalar tarafndan iyi davra-
nlma arzusu da vardr. Bakalar tarafndan iyi davranl-
mann koullarn ise en iyi ekilde ahlakn varl salar.
Pratik hayatta rasyonel temellendirmeye ihtiya duyma-
dan ahlaki ilkelere gre davranan birok insan vardr. Fakat
ahlaki deerlerin rasyonel temellendirmesi ancak Allahn
varlyla mmkndr; burada rasyonel temellendirmesi
vurgusuna dikkat edilmelidir. (Bu hususu, bu kitabn ikinci
blm olan doutan ahlak delili blmnde detaylca
savunacam iin burada ksaca deineceim.) Bu blmde
buna dikkat ekmemle ikinci blmde dikkat ekmem ara-
sndaki farka da dikkat edilmelidir. kinci blmde, insann
doutan ahlaki yapsnn var oluunu, en iyi Allah tarafn-
dan bu zelliin insana yerletirilmi olmasnn aklad
iddiam desteklemek iin bu konu gndeme getirilecektir.
Burada ise bakalar tarafndan iyi davranlma arzusunun
en iyi ekilde ahlaki yapnn olduu ortamlarda karlana-
ca, ahlaki yapnn ise ancak Allahn varlyla rasyonel
temel bulduu, bylece doutan bir arzuyla Allahn var-
l arasnda bir kez daha iliki ortaya ktna dikkat ek-
mek iin bu konu gndeme getirilmektedir. Ksacas hare-
ket noktas ayn olsa da, buradaki vurgulanan hususla bir
sonraki blmdeki kullanm arasnda nemli fark vardr.
39 Muhammed Abduh,Tevhid Risalesi, ev: Sabri Hizmetli, Fecr Yaynlar, An-
kara, 1986, s. 143.

44
 DOAL ARZULAR DELL

Elbette Allaha inanmayan ama insanlara zarar verme-

yen ahlaki adan iyi insanlar olduu gibi, Allaha inanp
da insanlara zarar veren ahlaki adan kt insanlar da var-
dr. Fakat burada savunulan, insanlarn sz konusu arzula-
rnn ahlaki bir sistemi, bunun rasyonel temellendirmesi-
nin ise Allahn varln gerektirdiidir. Ahlaki yasalarn
en nemli zellii balaycldr. Fakat materyalist-ateist
varlk anlaynda evreni akn hibir varlk yoktur ve bi-
linsiz madde paracklarndan oluan evrenin, balayc
ahlak yasalar empoze etmesi dnlemez. O zaman, bu
durumda, herhangi bir toplumu akn ahlaki yasadan da
bahsedilemez. rnein bir toplumun, kendi kabulleriyle
-Hindistandaki eski bir uygulamada olduu gibi- kocala-
rnn vefatndan sonra elerini yakmalarnn yanl olduu
gibi herkesin kabul edecei bir ahlaki yargya bile rasyo-
nel temel bulunamaz. Veya bir kabile kk ocuklara i-
kence ediyorsa, o toplum ve ondaki bireyler ne dnr-
lerse dnsnler, ocuklara ikence edilemez ahlaki
ilkesinin balayc olduunu, kk ocuklara zarar verile-
meyeceini dnrz. Ksacas iinde olduumuz toplum
ve ahsen kendimiz ne dnrsek dnelim, toplumu ve
bizi aan ahlak yasalarnn balayc olduunu dnrz.
Toplumu aan ve toplumun retmemesine ramen toplumu
balayan ahlaki ilkeler yoksa, kocalarnn vefatndan sonra
karlarnn ldrlmesine veya ocuklara ikence yaplma-
sna hangi temelde kar kabilirsiniz? Nitekim nl ateist
filozof Jean Paul Sartre da Allahn varlna inanlmaynca
ahlaki ilkelere temel bulunamayacana dikkat ekmitir:
Tersine, varoluu, Allahn var olmamasn olaa-
nst seviyede can skc bulur, Onunla beraber deerlerin
45
 ftrat delilleri

rasyonel temelini bulacamz bir temel de tamamen kay-

bolur. Sonsuz ve mkemmel bir Bilin onu dnmedii
iin artk a priori olarak bir iyi kalmaz. Artk hibir yerde
iyinin varl veya birisinin drst olmas ile yalan syle-
memesi yazl deildir, nk artk sadece insann var ol-
duu bir dzlemdeyizdir. Dostoyevskinin bir zamanlar de-
dii Allah yoksa her ey mbahtr ifadesi varoluu iin
balang noktasdr. Gerekten de Allah yoksa her ey m-
bahtr ve insan sonu olarak sahipsizdir.40
Ahlaki yasalarn, ister Allahn doas ile ilikili ezeli
gereklikler olduunu ister sadece Allahn emirlerinden
kaynaklandklarn dnelim, her iki gr de ahlaki ya-
salara rasyonel temel salamaktadr. (Bir sonraki blmde
Euthyphro ikilemi tartlrken bu konu deerlendirilecek-
tir.) Ahlak delili denilince felsefede akla ilk gelen isimler-
den biri olan Kant, en yksek iyinin (summum bonum)
gereklemesi iin hem ahlaki erdemin hem de eksiksiz bir
mutluluun birlemesi gerektiini, bu olmadan ahlaki ya-
sann objektiflik talebinin karlanamayacan; bunlar iin
ise Allahn ve ahiretin varlnn gerekli olduunu syle-
mitir. Bir sonraki blmde savunacam doutan ahlak
delili asndan Kantn pratik akl adna savunduu ah-
lak delili ile, ahlaktan hareketle Allahn varl iin objek-
tif argman oluturanlar arasnda -bylesi objektif bir ar-
gman bir sonraki blmde ben de savunacam- nemli
farklar vardr. Fakat aralarnda nemli farklar olsa da tm
bu yaklamlar buradaki argmana adapte edilebilir; bura-
daki yaklam asndan bunlardan hangisi benimsenirse
40 Jean Paul Sartre,Basic Writings, Ed: Stephen Priest, Routledge, Londra, 2001,
s. 32.

46
 DOAL ARZULAR DELL

benimsensin sonu deimez. Bu blmde savunulan ar-

gman asndan bahsedilen arzunun ahlaka, ahlaki bir
sistemin ise Allahn varlna ihtiya duyduunun gste-
rilmesi yeterlidir.
Sonuta doas gerei sosyal bir varlk olan insann, bu
doasnn sonucu olarak bakalar tarafndan iyi davra-
nlma arzusuna sahip olduunu, bunun ise ahlaki yasalar
gerektirdiini grmekteyiz. Bakalarna kar ahlaki yasa-
lara uygun davranmaya ynelik doutan zelliklere sahip
olduumuzu inkar edenler olabilir41 ama bakalar tarafn-
dan iyi davranlma arzusunun doal ve temel bir arzu ol-
duuna itiraz edilemeyecei kanaatindeyim. Toplumu ve bi-
reyi aan objektif ahlaki yasalarn ancak Allahn varl ile
rasyonel temel bulduuna dair buradaki iddia; Sartre gibi
ateistlerden, tek tanrl dinlerin gelenei iinde ahlaki ya-
salar Allahn doas ile ilikilendirenlerden, ahlaki yasa-
lar Allahn emirlerine indirgeyenlere kadar geni bir ke-
simin kabul ettii bir iddiadr.

MATERYALST-ATEZM M TEZM M DAHA

Y AIKLAR?
Buraya kadar argmann ilk iki maddesi deerlendi-
rildi. leri srlen argmann nc maddesi ise herhalde
en az itiraz edilecek maddedir. Birok ateist de teist de bu
maddeyi rahatlkla kabul edecektir. Gerek felsefe tarihine
gerek gnmz felsefesine bakldnda materyalist-ateist
yaklamla teist yaklamn -bunlarn kendi iinde birok
41 Ahlakla ilgili doutan zelliklerin varln gsteren, yakn dnemde yaplan,
bilisel bilimler ve psikoloji alanlarndaki almalar bir sonraki blmde akta-
racam.

47
 ftrat delilleri

farllk olmasyla beraber- birbirlerine kar konumlandk-

lar, bu grlerden birinin yanllanmasnn dierinin do-
rulanmas olarak kabul edildii rahatlkla sylenebilir. Ag-
nostik tavrlar ise bu klarn dnda nc bir k olmak
yerine, daha ok bu klardan hangisinin doru olduunu
bilemeyeceimizin ileri srlmesidir.
Ateist ve agnostiklerin ileri srdm argmanda en
ok itiraz edecekleri madde ise kabul edilmesi halinde so-
nucun otomatikman kabul edilecei drdnc maddedir.
Daha nce grld gibi incelediim yedi arzunun ki-
milerinin insanda olduunu tespit eden Freud gibi ateist-
ler, bu arzularn Allahn varln gerektirdiini grmler,
Allaha ve dine inanmay arzularn tatmini olarak deer-
lendirmilerdir.
Oysa bu yaklam ancak materyalist-ateizmi batan a
priori- doru bir felsefe olarak kabul edersek geerli ola-
bilir. Bu batan kabul bir kenara brakldnda arzularn
tatmini yaklamnda bulunan ateistlerin, en ok ilenen
mantksal hatalardan biri olan kkensel hatay (genetic fal-
lacy) iledikleri anlalacaktr. Kkensel hata ileyen kii,
bir eyin kkenini gstermekle o eyin doru veya yanl
olduunu ispat ettiini sanr. Kkensel hata ileyen ki-
inin kard sonu doru veya yanl olabilir ama akl
yrtme ekli yine de mantksal olarak hataldr. rnein
Ali dnyann yuvarlakln ailesinden rendi, demek ki
bu konudaki bilgisi yanltr diyen kiiler kkensel hata
ilemektedirler. Ayn ekilde Freud gibi arzularn tatmini
iddiasnda bulunanlarn syledii gibi insanlarn bazsnn
veya birounun Allaha ve dine inanmasnn kkeninde ar-
zular olabilir. Fakat Allaha veya dine inanmann kkenini
48
 DOAL ARZULAR DELL

gstermek suretiyle, Allahn ve dinlerin insani uydurmalar

olduu iddia edildiinde kkensel hata ilenmi olur. Ne
yazk ki tarihin nl ateistleri, bu kadar ak bir mantksal
hata ilemelerine karlk bahsedilen yaklamlarn kabul
eden birok kii olmutur. Oysa Allahn, insanlarn iine
bu arzular yerletirmek yoluyla, onlar Kendisine inan-
maya ynelttii sylenebilir. Doal arzular delili ile bu
aklamann daha iyi bir aklama olduunu savunuyorum.
Burada sunulan delilde de kkensel hata yaplp yaplma-
d eklinde bir soru sorulabilir. Buradaki delilde, dou-
tan var olan arzularmzn Allaha ynelttii ve bu yzden
Allahn varlna inanmamz gerektii sylenseydi, Freud
ve dierleri gibi kkensel hatann baka bir tr yaplm
olurdu. Kkeni gstermek, ileri srlen iddiann yanll
iin temel olamayaca gibi doruluu iin de temel olamaz.
Oysa burada, nce farkl birok arzunun hepsinin Allahn
varln gerektirdii ortaya konulmakta, sonra bu arzula-
rn Allahn varln gerektirecek ekilde nasl var olduk-
lar sorgulanmaktadr. Bu sorgulamann neticesinde arzula-
rn nasl var olduunun aklamasn en iyi ekilde teizmin
salad iddia edilmektedir: Allah, arzularmz Kendisine
yneltecek ekilde oluturduu iin bu kadar farkl arzunun
hepsi Allaha yneltmektedir. Burada sunulan argman, ar-
zular takip ettirip (kkensel hataya sevk edip) sonuca va-
ran deil, arzularn nasl var olduunun en iyi aklamas-
nn sorgulanmasndan sonuca varan bir argmandr. 42
Bu argmanda kullandm yntem, argmann dr-
dnc maddesinde anlalmaktadr. Burada sunduum
42 Steven Jon James Lovell,Philosophical Themes from C. S. Lewis, Department
of Philosophy University of Sheffield, PhD Thesis, August 2003, s. 95, 154.

49
 ftrat delilleri

argmanda en iyi aklamay tespit etme yntemini kul-

lanyorum. Arzularla ilgili teizmin sunduu aklamann,
teizmin tarihsel sreteki ciddi tek alternatifi olan mater-
yalist-ateizmden daha rasyonel ve tutarl olduunu iddia et-
mekteyim. Buradaki yaklamn bilim felsefesinde kullan-
lan en iyi aklama olarak karm (inference to the best
explanation) ve olabilirlik prensibi (likelihood principle)
yaklamlarna benzer olduunu syleyebilirim.
Hangi grn doru olmas halinde gzlediimiz du-
rum daha beklenirse, mevcut alternatifler ierisinden doru
olmas en muhtemel grn o olduunu syleyebiliriz. Bu,
gncel hayatta oka kullandmz bir akl yrtme eklidir.
rnein Meliha ile Emrenin kendileri iin ok nemli bir
yara girdiini dnn, siz yar bittikten biraz sonra ya-
r alanna gelmi olun; eer Melihay ok sevinli Emreyi
zgn grrseniz Melihann yar kazandna, yar ki-
min kazandn grmeden ve duymadan, hkmedebilirsi-
niz. nk Meliha yar kazandysa sevinli olmasn ve
Emre kaybettiyse zgn olmasnn beklendiini ve bunun
aksi durumda Melihann zntl ve Emrenin sevinli ol-
masnn beklendiini bilirsiniz. Bu bilginizle Melihann se-
vinli ve Emrenin zgn olduunu (veya bunlarn sadece
birini) grdnzde yar Melihann kazand kanaa-
tine ularsnz. 43
Burada kullanlan akl yrtme ekli de tam olarak by-
lesine ska kullandmz bir akl yrtme eklidir. Allah
eer arzularmz yaratmsa, arzularmzn bizi Allaha y-
neltmesi beklenirdir. Allahn yaratt bir evrende, evrendeki
43 Caner Taslaman, Allahn Varlnn 12 Delili, Destek Yaynlar, stanbul,
2016, s. 69-70.

50
 DOAL ARZULAR DELL

veya insann yaratlndaki kimi unsurlarn Allaha ynel-

tecek zelliklerle bilinli ekilde dzenlenmi olmas gayet
muhtemeldir. Fakat materyalist-ateistlerin ngrd evren
modelinde, evrendeki mekanik ileyiin varl mevcut ol-
mayan Allaha yneltecek birok arzu oluturmasn bekle-
nir klacak hibir unsur mevcut deildir. O zaman yaratl-
mza (ftratmza) ikin arzularmzla ilgili mevcut gzlenen
durum, teizmin ngrleriyle uyumluyken, mevcut tek al-
ternatif olduunu syleyebileceimiz materyalist-ateistlerin
ngrlerinde bu durumu beklenir klacak bir unsur mev-
cut deildir. Bu durumda, birok arzumuzun Allaha y-
neltecek ekilde olmas, argmann sonucunda belirtildii
gibi teizmi alternatif aklamalara tercih etmemiz iin de-
lil hkmndedir.

PLANLANMI MI
YOKSA PLANLANMAMI BR SRE M?
ncelikle unu tespit etmemiz gerekir ki burada ele al-
dm arzular en temel arzularmzdr. Bu listeye alterna-
tif, burada varlan sonuca muhalif sonulara ulatracak bir
doal ve temel arzular listesi gsterilemez. Bu bahsedilen
arzularn yannda yemek, imek, cinsellik ve uyku gibi do-
al arzularmz da vardr. Dnyadaki varlmz devam et-
tirmemize yarayan bu arzular, burada varlan sonucun ter-
sine bir durum oluturmadklar gibi, bu doal arzularmzn
objelerinin mevcut olmas (yemek arzusuna kar yemein
veya su arzusuna kar suyun), argmann sonucunu des-
tekleyen bir unsur olarak bile kabul edilebilir ama bunu ar-
gmann bir paras olarak dile getirmedim.
51
 ftrat delilleri

Bahsedilen arzularn, Allahn bilinli bir plan netice-

sinde deil de materyalist-ateist yaklamn ngrd e-
kilde olutuunu syleyenler; bu arzularn, sadece tesadfi
doal seleksiyonun neticesinde olutuunu veya evrimin
yan rnleri olduunu iddia edeceklerdir. Burada evrim
teorisi ile ilgili tartmalara girmeyeceim fakat bahsedi-
len arzularn evrimsel bir srele olumu olmasnn bura-
daki sonuca aykr olmadn belirtmek istiyorum.44Eer
evrim srecinde bu arzularn olutuu kabul edilirse; ev-
rimi, Allahn yaratma yolu ve doal seleksiyonu Allahn
yaratma aralarndan biri olarak kabul eden anlaylar des-
teklenmi olmaz m? Bizde doutan var olan bu doal ve
temel arzular, eer bu evrene akn bir Allahn varln ge-
rektiriyorsa; bu durum, evrim ve doal seleksiyonun Allaha
gzlerimizi evirttii anlamna gelir. Bylece Pierre Teil-
hard de Chardinden Dobzhanskye, Muhammed kbalden
Francis Collinse kadar -aralarnda nemli farklar olsa da-
evrimi Allahn yaratma yntemi olarak grenlerin yakla-
mlar destek bulmu olur.
Birbirlerinden bamsz tm bu arzularn ayn ontolo-
jiyi gerektirmesi, bu dnyada yaayabilecek ve reyebilecek
olan semekle snrl olan tesadfi doal seleksiyon meka-
nizmasyla aklanamaz. Arzularmz incelediimizde, bu
dnyada yaamak ve remekten ok daha fazlasyla ilgili
olduklarn grmekteyiz. Bunu, ele alnan her arzu iin k-
saca gstermeye alacam:

44 Evrim teorisini ayrntl bir ekilde u kitaplarmda irdeledim: Caner Taslaman,

Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanr, stanbul Yaynevi, stanbul, 2016; Caner Tasla-
man, Bir Mslman Evrimci Olabir Mi?, Destek Yaynlar, stanbul, 2017.

52
 DOAL ARZULAR DELL

Birinci Arzu - Yaam: Bu dnyada yaamamz ve

rememizi en ok destekleyen arzunun bu olduu, adndan
bellidir. Fakat argman asndan temel unsur olan; insan
zihninin, dier trlerden farkl olarak ok uzun bir gemi
ve ok uzun bir gelecekle iliki kurmas ve biyolojik orga-
nizmamzn imkan vereceinden daha uzun bir srete de
yaamay srdrmeyi arzu etmesinin, bu dnyadaki yaa-
mamz ve rememizle bir alakas yoktur.
kinci Arzu - Korkularn Giderilmesi: Yrtc hayvan-
lardan veya yksek bir yerden dmekten korkma, elbette
bu dnyada yaamamza ve rememize bir katkda bulu-
nur. Fakat insan zihninin evrenin usuz bucakln ve kendi
aczini kavramas sonucunda bu durumdan korku duyunca;
tm evrendeki oluumlara gcyle etki edebilen bir Var-
la, korkularn giderilmesi arzusunun kendisini ynelt-
mesinin, bu dnyada yaama ve remeyle bir ilgisi yoktur.
Nitekim birok tr de kendilerini ldrebilecek canllardan
korkuya benzer bir his duyuyor gibidirler fakat kendi aciz-
likleri zerine dnmeleri neticesinde ortaya kan korku-
lardan kurtulma arzularnn, onlar bu evrene akn olana
ynelttiini gzlemlemiyoruz.
nc Arzu - Mutluluk: Mutluluun hazza indirgen-
mesiyle; canllarn yeme, ime, cinsel iliki gibi faaliyetle-
rinden aldklar hazzn yaamaya ve remeye katkda bu-
lunduu sylenebilir. Fakat uzun bir gemi ve gelecekle
ilikide bulunan insan zihni, mutluluunu ahiret yaamnda
da devam ettirmek ister. nsann doutan mutluluk isteyen
doas, sahip olduu zihinsel yetenekleriyle birleince bu
durum gerekleir ve bylesi bir mutluluk isteinin de bu
dnyada yaam srdrmek ve remekle bir alakas yoktur.
53
 ftrat delilleri

Drdnc Arzu - Gaye: nsanlarn gayesel (teleolojik)

dnmesi, dier canllar anlamalar gibi avantajlar sala-
yarak bu dnyada yaamaya ve remeye katkda bulunabi-
lir. Fakat insanlarn gaye ve anlam arzusunun, kendilerinin
ve evrenin bir gayesini aramaya yneltecek ekilde insanda
mevcut olmasnn, bu dnyada yaama ve remeyle bir il-
gisi bulunmamaktadr.
Beinci Arzu - Adalet: nsanlarn adalet arzusunun bu
dnyadaki toplumsal dzenlere katks olabilir ve toplum-
sal dzen dolayl olarak bize de katk salar. Fakat adale-
tin gereklemesiyle ilgili arzumuz yle geni alanlara uza-
nr ki bunun dnyada yaamamz ve rememiz ile bir ilgisi
yoktur. Bizden ok uzakta olsa da Bosnadaki mazlumlara
zulmeden, orada toplu katliamlar yapanlarn, bu yaptkla-
rnn yanlarna kalmamasn isteriz. Bizden uzak bir mem-
lekette olan ve bir belgeselde seyrettiimiz birok iyilik ya-
pan birinin ise iyiliklerinin karln bulmasn isteriz.
Tm bunlarn, bizim yaammz srdrmemiz ve reme-
mizle bir alakas bulunmamasna ramen iimizdeki ada-
let arzusu bize bunlar hissettirir.
Altnc Arzu - pheden Uzak Bilgi Edinme: nsan-
larn, evrenin kkeninden uzak galaksilerden atomun yap-
sna kadar birok eyi bilme arzusu, bu evrende yaamak
ve remek iin gerekenden ok daha fazladr. Yaamas iin
gerekenden ok daha fazla bilmek isteyen insan, bilme s-
reci zerine derinlemesine dnnce en temel bilgilerinin
ne kadar pheli olabileceini kavrar ve pheden uzak bilgi
edinme arzusu duyar. Bilgilerimizin geerlilii (epistemo-
loji) zerine dnecek bir zihinsel kabiliyette olmak da bu
dnyada yaamak ve remek iin gerekmemektedir. Ayrca
54
 DOAL ARZULAR DELL

en temel bilgilerimizin ancak Allahn varln kabul eder-

sek rasyonel temel bulaca ancak derin tefekkrle anlaa-
bilecek bir husustur. Sonuta pheden uzak bilgi edinme
arzusunun, rasyonel bir temelle karlanmasnn da Allahn
varln gerektirmesi, bu dnyada yaama ve reme iin
bir avantaj salamaz. Bu yzden, srf bu dnyada yaaya-
cak ve reyecek olan seme vazifesiyle snrlandrlm bir
doal seleksiyon mekanizmasyla aklanamaz.
Yedinci Arzu Bakalar Tarafndan yi Davra-
nlma: Bakalar tarafndan iyi davranlma, insann psi-
kolojik ve fiziksel bir ihtiyac olarak yaama ve reme iin
nemlidir. nsani retimler olan birok kltr de bu amaca
hizmet ederek bu arzunun talebini ahlaki kurallarla kar-
lar. Fakat daha nceki incelememizde grdmz ve daha
geni bir ekilde bundan sonraki blmde greceimiz gibi
ahlaki bir yapnn rasyonel bir ekilde temellenmesi Allahn
varln gerektirir. Oysa birok kltr, bu arzuyu Allahn
varlna atf yapmadan ve rasyonel temellendirmesi olma-
dan da karlayabilmektedir. Buna gre bu arzunun rasyo-
nel temellendirmesinin Allahn varln gerektirmesinin,
bu dnyadaki yaamamz ve rememizle hibir ilgisi yoktur.
Grld gibi vazifesi bu dnyada yaayacak ve re-
yecek olan semekle snrlandrlm bir doal seleksiyon
mekanizmasyla fonksiyonu bununla snrlandrlamayacak
arzularmzn Allahn varlna yneltmesi aklanamaz.
Evrimle bahsedilen arzularn aklanmas, evrimin gzle-
rimizi Allaha ynelttii anlamn tar ve bylesi bir evrim
anlayn en iyi Allahn plan erevesinde bu srecin ge-
limi olmas aklar.
55
 ftrat delilleri

Ayrca bir an iin bahsedilen arzularn, sadece dn-

yada yaayacak ve reyecek olan seen bir doal seleksi-
yon mekanizmasyla aklandn dnelim. Bu durumda
da Nasl oluyor da doal sreler (doal seleksiyon veya
herhangi baka bir sre) Allahn varlna yneltecek bir
potansiyeli iinde tayor?45 ve Neden farkl arzularmz
bizi Allahn varlna inanmaya yneltecek ekildedir?
gibi sorular yine cevaplanmay beklemektedir. Tm bu so-
rularn en makul cevab ise doal sreleri ileten bilinli,
kudretli bir g olan Allahn, insan Kendisine yneltecek
arzularn ortaya kartacak ekilde doal sreleri ilet-
mi olmasdr.

ARZULARIN KARILANMASI
VE ALLAHIN SIFATLARI
Doal ve temel arzularmzn Allahn varln gerektir-
diini grdk. Bu arzularmz birok sfat olan bir Allah
gerektirmektedir. Ancak her eyden haberdar olduu gibi
arzularmzdan da haberdar olan bir Allah en temel arzu-
larmza cevap verebilir. Ancak lmmzden sonra yeni
bir yaratl yaratacak kudreti olan bir Allah yaam arzu-
muzun ihtiyalarna cevap verebilir. Ancak btn evrene
hkmeden bir Allah korkularn giderilmesi arzumuza ce-
vap verebilir. Ancak btn evrenin ve insann varoluunu
bir gaye ile gerekletirmi olan bir Allah gaye arzumuza
cevap verebilir. Ksacas arzularmz; ok kudretli, her ey-
den haberdar ve snrlanamayan bir Allahn olmasn gerek-
tirmektedir. Bu ise arzulardan hareketle Allah merkezli bir
45 Evrendeki potansiyelin aklamasn en iyi Allahn varlnn saladn u ki-
tabmda detaylca savundum: Caner Taslaman, Allahn Varlnn 12 Delili, 4.
Delil.

56
 DOAL ARZULAR DELL

ontoloji kurulabiliyorsa yine arzulardan hareketle Allahn

birok sfatnn da temellendirilebileceini gstermektedir.
Arzularmz gerek bir varlk olarak, belli sfatlar olan bir
Allaha ihtiya duyar; yoksa ii bo bir Allah kavramna
deil. Arzularmz, sadece Allahn varln deil, ayn za-
manda Onun sfatlarn da gsterecek ekilde dzenlenmi
ve ynelmemiz gereken Varln sfatlarn gsteren bir reh-
ber olarak doutan ftratmza yerletirilmitir.
Kant, kendi sunduu ahlak delilinde, ahlaki bir sis-
temin en st seviyede mkemmel bir Allah gerektirdi-
ini sylemitir. (Ahlak konusunun burada sunulan yedinci
arzu ile ilikisini hatrlayn.) Arzularn yneltmesinden Al-
lah tarafndan dzenlenmeye gei yaptm buradaki ar-
gman iin bu gerekliliin gsterilmesi nemlidir. Bu gs-
terildikten sonra buradaki argmanla ulalan sonu, Kant
gibi Allah sadece postulat olarak kabul etmekten daha faz-
lasn ortaya koymaktadr. Kant yle demektedir:
Ahlaki ilke, ancak en st seviyede mkemmel olan bu
dnyann bir Sahibi kavramn mmkn kabul eder. O, her
eyi bilen olmaldr ki benim yaptklarmla ilgili zihinsel du-
rumlarm en derin kkenlerine kadar, tm olas durumlar
ve tm gelecekteki durumlar iin bilebilsin. Her eye gc
yeten olmaldr ki her eyi yerli yerince ayarlasn. Ayn e-
kilde her yerde mevcut, ezeli, vb. de olmaldr...46
Sonuta doutan -ftraten- sahip olduumuz arzular-
mz, sadece Allahn varln gerektirmekle kalmaz; Allahn
her eyi bilen, her eyi gren, kudreti yksek, ezeli olmas
gibi sfatlarn da, yani Mkemmel Varlk olmasn da ge-
rektirir. Ksacas burada sunulan argman, sadece Allahn
46 Immanuel Kant,The Critique of Practical Reason, s. 352.

57
 ftrat delilleri

varl iin deil, ayn zamanda Allahn sfatlarnn temel-

lendirilmesi iin de delil hkmndedir.

ARZULAR, AHRET VE DN
Arzular hareket noktas yaplarak Allahn varlnn
yannda ahiret yaamnn varl iin de argman olutu-
rulabilir. Bu delili tek tanrl dinler iin nemli klan hu-
suslardan birisi budur: Tek tanrl dinlerin varlk anlay-
nn merkezindeki Allahn varl iin olduu gibi bu dinler
asndan nemli olan ahiretteki yaamn varl iin de bir
argman olmas.
Burada ele alnan arzularn birounun ahiretteki ya-
amn varln gerektirdiini, ahiretin yaratlmasnn ise
Allahn varln gerektirdiini grdk. Buradaki arg-
mann Allahn varlyla ilgili ksmnn doru kabul edil-
mesi, otomatikman ahiretin varl iin de geerli bir ar-
gman olmas demektir. Fakat bazlar, burada sunulan
argman, sadece ahiretin varl iin geerli bir delil ola-
rak da benimseyebilirler. Bylesi bir argman kuranlarn,
nce Allahn varlna inanyor olmalar gerekir. Bu inan-
cn fideist bir yaklamla -delilsiz imanla- olmas mmkn
olduu gibi, tasarm delili veya kozmolojik delil gibi baka
deliller neticesinde veya herhangi baka bir ekilde olmas
da mmkndr.
Allahn varlna inananlar, var olan her eyi yarata-
nn Allah olduuna inanrlar. Bunun sonucunda, insann
iinde (ftratnda) ahiret yaamna kar arzunun tespit edil-
mesi, bu arzunun Allah tarafndan insann iine yerletiril-
diinin tespiti anlamna gelmektedir. Daha nce ele ald-
mz yaam arzusu ve mutluluk arzusu gibi arzularda,
58
 DOAL ARZULAR DELL

arzularmzn nasl ahirete ynelttiini incelemitik. Ver-

mek istemeseydi, istemek vermezdi 47 szyle ifade edil-
dii gibi, insann iindeki bu arzuyu Allahn yaratmas,
bunun objesini yaratacann ikna edici bir delili olarak kul-
lanlabilir. Benzer bir yaklama Hristiyan teolog Norman
Geislerin u argmannda da rastlamaktayz:
1- Her doal arzunun, kendisini tatmin edecek objesi
mevcuttur.
2- Ahiret yaam, insanlarn doal, doutan var olan
bir arzusudur.
3- yleyse lmden sonra ahiret yaam vardr.48
Bu argman, Geisler, tmdengelim formunda sunmutur.
Fakat isteyen, ahiretin varlnn doal bir arzu olmasndan
hareketle, bu arzuyu yaratan Allahn ahireti yaratmasnn
yaratmamasndan daha beklenir olduunu syleyerek, bu
argman en iyi aklamay bulma formuna evirebilir.
nsanlarn Allahn varlna inanmalarnn temel se-
bepleri arasnda ahiret yaamn arzu etmelerinin yatt
kanaatinde olan Freud, Feuerbach ve Sartre gibi nl ate-
istlerin, bylesi bir argman duymalar durumunda, yle
diyeceklerini tahmin etmek zor deildir: Allah olsayd ar-
gmannz olduka tutarl olurdu. Fakat Allah yoktur. (Bu
blmn banda bu yaklamn cevab verildi.) Allahn var-
lna inandn syleyip ahiret yaamnn varln inkar
eden veya bu yaamdan phe eden bir kitle de vardr. Ar-
zulardan ahiret yaamnn varln temellendiren bu delil-
lendirme, bu kitleye kar da kullanlabilir.
47 Fars atasz.
48 Norman Geisler,Baker Encyclopeida of Christian Apologetics, Baker Book
House, Grand Rapids, 1999, s. 282.

59
 ftrat delilleri

laveten, arzulardan hareketle Allahn yollad din(ler)

in var olmas gerektii iin de argman oluturulabilir. r-
nein burada ele alnan drdnc arzu olan gaye arzusunu
ele alalm. Bu arzunun karlanmas Allahn varln ge-
rektirdii gibi, ayn zamanda Allahn gayemizin ne oldu-
unu bildirecei mesajlarnn da mevcudiyetini gerektirir.
Gayemizle ilgili sorulmas kanlmaz olan Niye burada-
ym, varlmn gayesi nedir? sorularnn karln insan,
ancak Allahn bunlarn cevabn insana ulatrmasyla bu-
labilir. Bu hayati sorularn cevaplarn bulmak iin ise mev-
cut tek alternatif din(ler)dir.
Ayrca, ahiret yaamn arzularmzn talep etmesi-
nin yannda, ahiret yaamn yaratma gc elinde bulunan
Allahn, ahiret hayatnn yaratlacan haber vermesini de
arzularmz talep eder. nsann, korkularnn giderilmesiyle
ilgili arzusu da, Allahn, insanlarla iletiime gemesini ge-
rektirir. nsanlarn bilgi edinme ile ilgili arzular kanlmaz
olarak Nereden geliyorum? ve Nereye gidiyorum? soru-
larn sordurur ki, bunlar da ancak Allahn insanlara bun-
larn cevaplarn bildirmesiyle karlanabilir. Bakalar ta-
rafndan incitilmeme arzusu olarak ifade ettiimiz ahlakla
ilgili arzunun rasyonel bir temel bularak karlanmas ise
ancak Allahn ahlak ile ilgili buyruklarnn bildirilmesiyle
mmkndr. nsanlarla Yaratcsnn iletiime gemesi iin
ve tm bu bildirimler iin tek alternatif Yaratcnn gnde-
recei din(ler)in olmasdr.
Ksacas burada sunulan argmanla, Allahn varlna
inanmann yannda ahiret yaamna ve Allahtan olan bir
dine inanmak iin de gerekeler sunulmaktadr. Burada su-
nulan argman, ahiret yaamnn varl konusunda olduu
60
 DOAL ARZULAR DELL

gibi, Allahn varln temellendirmede kullanmayanlar da,

arzulardan hareketle Allahn yollad mesajlarn -din(ler)
in- olmas gerektii hususunda kullanabilirler. Elbette bu-
nun iin de nceden Allahn varlna inanyor olmalar
gerekir. Sonra ise Allahn insanlarn yaratlna (ftratna)
yerletirdii arzularn, Allahn yollad mesajlarn -dinle-
rin- varln gerektirdiini tespit etmeleri gerekir. Bu du-
rumun ise en iyi aklamas Allahn din(ler) yollayaca
iin insanlar din(ler)e muhta etmi olduudur.
Dini, dileklerin tatmini olarak gren birok ateistin,
felsefeleri ve psikolojileri gerei bu yaklama yle yant
vereceklerini tahmin etmek zor deildir: nsanlarn ar-
zular, gerekten de Allah ile beraber dinlerin de varln
gerektirir. Allah var olsayd bunlara inan elbette rasyonel
olurdu. Fakat Allah yoktur. Dier yandan Allaha inanan
ama bir dine inanmayan bir kitle de vardr. Bu blmn
banda ifade edilenler ateistlere kar, bylesi bir argman
ise Allahn gnderecei din(ler)in olmas gerektiini inkar
eden o kitleye kar kullanlabilir.
imizdeki doal arzular, bu arzularn objesi olduuna
inanmamz iin gerekeler sunsa da, bu objelere mutlaka
ulaacamz garanti etmez. Suya kar arzumuz suyun
varln gsterir ama susuzluktan lmeme garantisi ver-
mez. Ayn ekilde Allahn yollad din(ler)in olmas, bu
din(ler)e herkesin inanacann garantisini vermez. Ayrca
doal arzularmzdan olan susamay tatmin eden sularn,
ar metallerle insanlar tarafndan kirletilme olasl olduu
gibi zgr irade sahibi insanlarn, Allahn yollad din(ler)
i kirletme ve tahrif etme olasl da mevcuttur. Hangi dinin
veya hangi mezhebin, insani kirletmelere ne oranda maruz
61
 ftrat delilleri

kaldn belirlemek bu almann konusu deildir. Fakat bu-

rada anlatlanlardan hareketle, Allahn yollad bir dinden
beklenmesi gerekli nemli zellikleri yle saptayabiliriz:
1- Bu dinin varlk anlaynn merkezinde Allah olmaldr.
2- Bu din Allah her eyden haberdar, kudreti yk-
sek, ezeli olmas gibi sfatlaryla tantmaldr. Ancak byle
bir Allah arzularmz karlayabilir, arzularmz byle bir
Allah talep eder.
3- Bu din, ahiret yaamnn varln haber vermelidir.
4- Bu din, insanlarn korkularnn giderilmesi arzusunu
karlamal, Allahn insanlarn dualarndan ve durumlarn-
dan haberdar olduunu bildirmelidir.
5- Bu din, hayatn amac ile ilgili gaye arzusunu tat-
min etmelidir.
6- Bu din, Nereden geliyorum? ve Nereye gidiyo-
rum? gibi ok temel hususlarla ilgili bilgi arzusunu kar-
lamaldr.
7- Bu din, insanlarn bakalarndan zarar grmeme ar-
zusunun karlanmas iin Allahn ahlaki buyruklarn
iermelidir.
Sonuta doal arzular delili, Allahn varln anlama-
mza katk salad gibi hangi dinle Allahla iletiime ge-
ebileceimizi tespit etmemize de ciddi katk sunmaktadr.

SONU
En cahil insandan en bilgili olana kadar her millet-
ten her yata herkeste, ayn ekilde yaam, mutluluk, kor-
kulardan kurtulma gibi arzulara tanklk edilmesi; bu e-
kilde arzularn olmasnn ne kadar enteresan olduunun
62
 DOAL ARZULAR DELL

deerlendirilmesini ou zaman engellemektedir. Oysa her

insanda bu muhteem fenomenlere tanklk edilmesi, bun-
larn deerini azaltmaz, tersine arttrr. Olaanstl ya-
kalayabilmemiz iin gl bir iebakla beraber felsefi bir
deerlendirmeyi birletirmemiz gerekmektedir. Aata, top-
rakta, suda olmayan bylesi arzular niin bizde olumakta-
dr? Halbuki bu unsurlar ve bizleri meydana getiren ayn
atomlardr. yleyse bu farklla yol aan nedir? Daha da
nemlisi, nasl oluyor da bu arzularn varl Allahn var-
ln gerektirmektedir? Bu tablodan hangi sonular kar-
malyz? Bu almayla, bu hususlara dikkatinizi ekmeye
ve bu olaanst fenomenleri irdelemeye altm.
Arzularmz, bizi biz yapan, yaammzn u anda de-
neyimlediimiz gibi olmasnda nemli rol olan unsurlar-
dr. Bilisel bilimlerde arzulara ve duygulara gerekli nemin
verilmesi gerektii hususunda, bu konuda ciddi bir eksik-
lik olduunu ifade edenlerle ayn ekilde dnyorum.49
Ayrca iebak tevik eden bu argmann, teist varoluu
(egzistansiyalist) yaklamlara katkda bulunaca kanaatin-
deyim. Arzularmz zerine younlamann, birok kiinin
beklentisinden daha fazla alma sebep olacan syleye-
bilirim. lahiyatlarn ve filozoflarn arzularn teolojisine
ve arzularn felsefesine ynelmelerinin nemli ufuklar
aacana inanyorum.
Zihnimizde doutan -ftraten- var olan arzularmzn
tatmini, Allahn varln gerektirmektedir. Bu arzular, ken-
dimiz i dnyamzda deneyimleriz ve bu yzden bizim iin
d dnyann varlndan bile daha kesindirler. Husserl gibi
49 Joseph LeDoux,The Emotional Brain, Simon and Schuster, New York, 1996.

63
 ftrat delilleri

d dnyann varln paranteze alsaydk bile, yine de bu

arzularn varl reddedemeyeceimiz kadar kesin olurdu.50
Doutan (a priori) var olan arzularmzn incelenmesi,
insann ftraten Allahn varlna ihtiya duyan bir varlk
olduu sonucuna bizi ulatrr. Yaam ve korkularn gide-
rilmesi gibi arzularmzn tatmin edilmesinin Allahn var-
ln gerektirdiini grmek daha kolayken; pheden uzak
bilgi edinme gibi arzularmzn tatmininin Allahn varl-
n gerektirdiini grmek dierlerinden daha fazla zihin-
sel aba gerektirmektedir.
Birbirlerine indirgenemeyecek, farkl ve ok temel ar-
zularmzn hepsinin ayn ekilde Allahn varln gerek-
tirmesinin en iyi aklamas Allah tarafndan bunlarn in-
sanlara yerletirilmi olduudur. Srf bu dnyada yaama
ve reme temelinde seim yapan, materyalist-ateistlerin n-
grd ekilde ileyen bir doal seleksiyon mekanizma-
syla, bu dnyay akn bir Allahn varln gerektirecek
ekilde birok arzunun olumas aklanamaz. Bahsedilen
farkl arzularn hepsinin ayn varlk anlayn -ontolojiyi-
gerektirmesini tesadfle aklayan ateist gre kyasla,
bunlarn Allah tarafndan byle oluturulduunu syleyen
teist aklama daha baarldr. Bu aklama Neden farkl
arzularmz bizi Allahn varlna inanmaya yneltecek e-
kildedir? tarzndaki olaanst nemdeki sorunun yegane
rasyonel cevabdr.
nceki sayfalarda gsterildii gibi tarihin en nl ate-
istleri, insanlarn arzularnn tatmininin Allahn varln
gerektirmesini, insanlarn Allahn varln uydurma sebebi
50 Edmund Husserl,Cartesian Meditations, ev: Dorion Cairns, Kluwer, Bos-
ton, 1977.

64
 DOAL ARZULAR DELL

olarak gstermeye almlardr. Oysa bu blmde, arzu-

lardan hareketle Allahn varl iin bir argman sunarak,
ateist filozoflarn boulduu yerde yaam suyunun olduunu
gstermeye altm. Bu husus, burada sunduum argmana
almalarmda zel bir yer vermemin sebeplerinden biridir.
Bu argman nemli klan unsurlardan biri, Allahn
sfatlarnn temellendirilmesine de katk sunmasdr. Ar-
zularmzn karlanmas; her eyi bilen, her eyi gren,
kudreti yksek, hibir ekilde snrlanamayan gibi sfatlar
olan bir Allah gerektirmektedir. Arzularn Allah tarafn-
dan Allaha yneltecek ekilde oluturulduu bir kez tes-
pit edilince; bu arzularn belli sfatlar olan bir Allah ge-
rektirmesinin manas, Allahn kendi varln olduu gibi
sfatlarn da arzularmz (ftratmzn bir paras) aracl-
yla haber verdiidir. Bu da bir kez daha Rum Suresi 30.
ayette, insanlarn ou ondan habersiz olsa da ftrattaki
dinin neden hep geerli olan din olarak tantldn bir
kez daha gstermektedir.51
Arzularmzdan hareketle ahiret yaamnn varlnn
ve Allahn yollad din(ler)in olmasnn rasyonel bir bek-
lenti olduunun gsterilmesi ve bu hususlarda da argman
sunulmas, kayda deer bir husustur. Arzularmzdan ha-
reketle dinlerle ilgili her sorunun zleceini elbette iddia
etmiyorum. Fakat burada sunulan argmandan kan sonu-
lar; inanlmas gereken din(ler)in sahip olmas gerekli temel
zelliklerinden nemli bir ksmn anlamamza da katkda
bulunmaktadr. Bu zelliklerin incelenmesiyle mevcut bir-
ok din veya mezhep elenebilir. rnein Allahn varlna
51 30-Rum Suresi 30.ayet yledir: O halde Allah birleyen olarak dine, Allahn o
ftratna ynel ki insanlar o ftratla oluturmutur. Allahn yaratnda deiik-
lik yoktur. te hep geerli olan din budur fakat insanlarn ou bilmezler.

65
 ftrat delilleri

ontolojisinde yer vermeyen Budizm elenebilir. Tm bunlar,

arzularmz zerine incelemenin bizi varolusal en temel
konularda ok nemli sonulara ilettiini gstermektedir.
Bu kitabn dndaki almalarmda ele aldm tasa-
rm delili, yasalarn varl delili gibi delillerle ve bu kitabn
dier blmlerinde ele alnacak olan dier ftrat delilleriyle
burada sunulan delilin birletirilmesi neticesinde teizm le-
hine oluan toplu durumun yksek derecede bir ikna gc
olduu iddiasndaym.

66
 2. BLM
DOUTAN AHLAK DELL
 BLM TANITIMI
Bu blmde pratik hayat, modern bilim, felsefe ve teoloji
gibi birok alan asndan nemli bir fenomen olan ahlak-
tan hareketle Allahn varl hakknda bir argman sunu-
lacaktr. Bu argmandaki hareket noktam ahlakn temelle-
rinin doutan olduuna dair yakn dnemde elde edilmi
modern psikoloji ve bilisel bilimler gibi alanlardaki bilim-
sel veriler olacaktr. ncelikle bu verilerle, insan zihninin
bo bir levha (tabula rasa) olduunu iddia eden grlerin
yanl olduunu gstererek, bu alternatifi saf d brakmaya
alacam. Daha sonra ise bu doutan zelliklerin Al-
lah tarafndan insann zihnine yerletirildiini savunan te-
ist yaklamn; bunlarn tesadfen, planlanmam doal s-
relerle olutuunu savunan materyalist-ateist yaklamdan
daha iyi bir aklama sunduunu savunacam.
nsana has ahlaki farkndalk zelliinin teist para-
digma iinde daha iyi akland ve ancak Allaha yer ve-
ren bir varlk anlaynn (ontolojinin) kabulyle iyinin
ve ahlaki eylemin rasyonel bir temele kavuabileceini
gstermek bu argmann hedefleri arasnda yer almakta-
dr. Burada savunduum ahlak argmannn nemli zel-
liklerinden birisi sadece Allahn varl iin deil, ayn za-
manda ahlaki buyruklar olan din(ler)in varl iin de bir
argman niteliinde olmasdr.52
52 Doutan ahlak delili ile ilgili almamn bir ksmn Harvard niversitesi
CMESte, bir ksmn ise Cambridge niversitesi Faraday Enstitsnde misa-
fir akademisyen iken gerekletirdim; bu kurumlara bana saladklar imkan-
lar iin teekkr bir bor biliyorum. Cambridge niversitesinden Rodney
Holdera ve deerli dostum Enis Dokoya, bu almam deerlendirip katklar-
n sunduklar iin zellikle teekkr ederim.

69
 GR
Felsefe ve dinler tarihinin hemen her dneminde, Allahn
varlnn ahlak ile ilikisi nemli bir odak noktas olmu-
tur. Fakat 18. yzyldan nce ahlakn hareket noktas yapl-
mak suretiyle Allahn varl iin bir argman ileri srl-
dne tanklk edilmez. Bunun bir sebebi, birok teistin
Allahn varln fideist bir ekilde (delile ihtiya duyma-
yan imanc bir yaklamla) balang noktas yaparak bir ar-
gmana ihtiya duymamas; dier bir sebebi ise argman-
lara atf yapanlarn bata tasarm temel alan deliller olmak
zere kozmolojik delil, ontolojik delil, bilin delili gibi de-
lilleri yeterli grmeleri olmutur.
18. yzyldan nce rastlanmayan, 20. yzyln balarn-
dan sonra ise felsefenin adeta metruk arazisine53 dn-
m olan ahlak delilleri hakknda hala ok ey sylenebile-
ceini dnlerek bu argman yazld. Ahlakn artan bir
ekilde interdisipliner bir alma alan olduu gzlenmek-
tedir; felsefe ve dinler dnda psikoloji, bilisel bilimler,
nroloji, antropoloji, evrimsel biyoloji, ocuk geliimi gibi
birok balk altnda ahlak konusu ele alnmaktadr.54 Ah-
laktan hareketle yeni bir eyler sylenecekse, bu alma-
larn gz nnde bulundurulmas gerektii kanaatindeyim.
53 Robert Adams, Moral Arguments for Theistic Belief , Rationality and Religi-
ous Belief, Ed: C. Delaney, University of Notre Dame Press, Notre Dame, 1979,
s. 116.
54 Christopher Suhler ve Patricia Churchland, The Neurobiological Basis of Mo-
rality, The Oxford Handbook of Neuroethics, Ed: Judy Illes ve Barbara J. Sa-
hakian, Oxford University Press, Oxford, 2011, s. 33.

71
 ftrat delilleri

20. yzylda bireylerin ahlaklarnn tamamen iinde

bulunduklar ortamn sosyo-kltrel etkileriyle ekillen-
diini savunan rlativist grler olduka etkili oldu. Ste-
ven Pinkern da iaret ettii gibi eitli korkulardan dolay
insan zihninin bo levha (blank slate, tabula rasa) oldu-
unu iddia eden, ahlakn doutan bir insan zellii oldu-
unu inkar eden yaklamlar 20. yzyln akademik dn-
yasnda egemendi; hala bu grler akademik evrelerde
olduka yaygndr.55 Ahlak zerine modern psikoloji ve bi-
lisel bilimler gibi alanlarda yaplan yeni almalar ise in-
sanlarn ahlakla ilgili temel zelliklerinin doutan oldu-
uyla ilgili birok veri sunmaktadr. Bu yeni bulgulardan
yola karak, ahlakn doutan gelen ynn inkar eden,
insan zihnini bo bir levha olarak gren ve sosyo-klt-
rel belirlemeyle her eyi aklamaya alan yaklamlarn
yanlln gstereceim. Daha sonra insanlardaki bu do-
utan zelliin, planlanmam tesadfi srelerle (srecin
arkasnda bir bilin rol oynamadan) olutuunu iddia eden
ateist yaklamlardan, Allahn bu zellii insanlarn yara-
tlna yerletirdiini syleyen teist yaklamn daha iyi bir
aklama olduunu savunacam. Bunu yaparken bu konuyla
ilgili Euthyphro ikilemi hakkndaki grm de akla-
yacam. Bu blmn sonlarna doru ise doutan ahlaki
zelliklerimizin, Allahn varlna inanmay alternatif g-
rlerden daha rasyonel klmasnn yannda Allahn buy-
ruklarn ihtiva eden dinlerin var olmasnn gereklilii iin
de delil tekil ettiini gstereceim.
Aslnda buradaki pozisyonum, insanlarn ahlaki deerle-
rinde ve eylemlerinde etkili olan doutan ahlaki zelliklerin
55 Steven Pinker, The Blank Slate, Viking, New York, 2002, s. 139.

72
 DOUTAN AHLAK DELL

olduuna dikkat ekmi olan felsefe tarihindeki birok

nl dnrn grlerinden oluan tarihsel bir mirasla
ilikilidir (bu dnrlerin ou, bu doutan zelliklerin
Allahn varl iin bir delil oluturduunu ifade etmeden
buna dikkat ekmilerdir). Ahlakn, doutan sahip oldu-
umuz zelliklerimizle ilikisine -aralarnda nemli gr
farklar olsa da- Gottfried Leibniz (1646-1716),56 Lord Shaf-
tesbury (1671-1713),57 Francis Hutcheson (1694-1746),58 Tho-
mas Reid (1710-1796)59 ve Adam Smith (1723-1790)60 gibi
nl filozoflar dikkat ekmitir. Dier yandan dnya n-
fusunun nemli bir blmnn mensubu olduu tek tan-
rl dinlerin kutsal kabul ettii metinlerdeki baz blmler
de, insanlarn doutan ahlaki eilimlere sahip olduklar-
nn ifadeleri olarak yorumlanmtr.
rnein ncilde yle denilmektedir:
Bylelikle Kutsal Yasann gerektirdiklerinin yrek-
lerinde yazl olduunu gsterirler.61
Kuranda ise u ifade geer:
O halde Allah birleyen olarak dine, Allahn o ftra-
tna ynel ki insanlar o ftratla oluturmutur. Allahn
56 G. W. Leibniz, New Essays on Human Understanding, Ed: Peter Remnont ve
Jonathan Bennett, Cambridge University Press, Cambridge, 1996.
57 Lord Shaftesbury, Characteristics of Men, Manners, Opinions, Times, Ed:
Lawrence Klein, Cambridge University Press, Cambridge, 2001, s. 163-230.
58 Francis Hutcheson, A System of Moral Philosophy, Continuum International
Publishing Group, New York, 2005.
59 Thomas Reid, Inquiry and Essays, Ed: R. E. Beanblossom ve K. Lehrer, Hackett
Publishing, Indianapolis, 1983.
60 Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments, Liberty Classics, Indianapolis,
1976.
61 ncil, Romallar, 2:15. Bu konudaki felsefi-teolojik bir deerlendirme iin ba-
knz: J. Budziszewski, Written on the Heart: The Case For Nautural Law,
InterVarsity Press, Downers Grove, 1997.

73
 ftrat delilleri

yaratnda deiiklik yoktur. te hep geerli olan din

budur fakat insanlarn ou bilmezler.62
Dini metinlerdeki buna benzer ifadelere dayanarak baz
Yahudi, Hristiyan ve slam ilahiyatlar; insanlarn, dinle-
rin nemli bir unsuru olan ahlakla ilikili doutan zellik-
ler tadklarn ifade etmilerdir. Sonuta buradaki hareket
noktam olan insanlarn doutan ahlaki zelliklere sahip ol-
mas, tarihteki birok felsefeci ve ilahiyat ile ortak nok-
tamdr. Yakn dnemdeki modern bilim alanndaki al-
malardan gelen verilerle bu tarihsel iddiann desteklenmeye
allacak olmas ve doutan ahlaki zelliklerin Allahn
varln temellendiren bir ahlak delili iin hareket noktas
yaplmas ise buradaki yaklam farkl klan unsurlardr.

DOUTAN AHLAK DELLNN SUNULMASI

nsanlarn doutan ahlaki zelliklerinden yola kan
doutan ahlak delilini u ekilde sunuyorum:
1- nsanlarn doutan gelen ahlakla ilgili zellikleri
vardr.
2- Bu durumu aklayacak iki tane alternatif akla-
maya sahibiz:
2-1- Doutan ahlakla ilgili zelliklerimiz materyalist-
ateizmin iddia ettii ekilde tesadf ve zorunluluk ile olu-
mutur.
2-2- Doutan ahlakla ilgili zelliklerimiz teizmin iddia
ettii ekilde Allah tarafndan oluturulmutur.
3- Doutan ahlakla ilgili zelliklerimizi teizm mater-
yalist-ateizmden daha iyi aklar:
62 30-Rum Suresi 30.

74
 DOUTAN AHLAK DELL

3-1- nk ahlaki farkndalk zelliimizi daha iyi

aklar.
3-2- nk doutan ahlakla ilgili zelliklerimizin an-
cak Allah varsa rasyonel temeli olmasn daha iyi aklar.
4- Sonuta teizm alternatif aklamalara tercih edilmelidir.

Birinci maddede ifade edilen doutan ahlaki bir sis-

temi iselletirecek bir donanmla dnyaya geldiimiz g-
rne kar ahlaki yapmzn doutan gelen hibir unsurla
ilikili olmad sylenebilir. Doutan ahlakla ilgili zel-
liklere sahip olduumuzu tamamen dlayan bo levha zi-
hin grne kar doutan ahlakla ilgili zellikler ta-
dmz ifade eden dnrlerin hemen hepsi, d etkilerin
doutan zelliklerle beraber insann ahlaki yapsnda et-
kili olduu savunurlar. Buradaki doutan ahlak delilinde
de ahlakn doutan zelliklerimizle ilikili olduunu ifade
ederken, dtan gelen etkilerin ahlaki yapmzn oluumun-
daki nemli etkisini reddetmediimi belirtmeyi, bir yanl
anlama olmamas iin gerekli gryorum. Ahlak ile ilgili
doutan zelliklere sahip olduumuz iddias; sosyo-kltrel
evrelerin, akln ve dinlerin ahlaki sistemlerin oluumunda
ok nemli olduklarn reddetmeyi gerektirmez. Argma-
nn birinci maddesini, d faktrlerin etkisizliini savuna-
rak deil, doutan ahlakl olmamza yol aan zelliklere
sahip olduumuzu ortaya koyarak gstermeye alacam.
Argmann birinci maddesi kabul edildikten sonra ar-
gmann ikinci maddesini ateistler de rahatlkla kabul ede-
ceklerdir. Nitekim doutan ahlakla ilgili zelliklere sa-
hip olduumuzu dnen gnmzn felsefeci ve bilim
75
 ftrat delilleri

insanlarnn ounluunun bu iki ktan birini tercih et-

tiklerini syleyebiliriz.
Buradaki argmann en kritik maddesi nc madde-
sidir. Birinci maddenin doruluu gsterildikten sonra bir
materyalist-ateistin yapmas gereken bu maddede ortaya ko-
nulanlar reddetmeye almasdr. Bu kritik maddenin do-
ruluunu gstermek iin 3-1 ve 3-2 klarn neden teizmin
daha iyi gsterdiini aklamaya alacam. Bu yapldk-
tan sonra argmann sonucunun doruluu kanlmaz ola-
rak ortaya kmaktadr.
Bireylerin ahlakla ilgili doutan zelliklere sahip ol-
duu gr iki ekilde anlalabilir: Birincisi ahlakn ta-
mamen doutanl olarak nitelenebilir; buna gre o-
cuklara ikence kt ve yanltr veya fakirlere yardm
iyi ve dorudur eklindeki ahlaki yarglar tamamen dou-
tan vardr. Bunun savunulmas zor bir pozisyon olduu ka-
naatindeyim. Kendi savunduum pozisyon olan ikincisini
ahlakn temellerinin doutanl olarak isimlendiriyo-
rum; buna gre ahlaki yarglarn tamamen doutan oldu-
unu iddia etmeye gerek yoktur fakat iyi-kt, doru-yanl,
adaletli-adaletsiz bata olmak zere empati, aldatan sapta-
mak, kastl-kastsz ayrm yapmak gibi ahlakn temellerini
oluturan veya ahlaki deer ve eylemlerde nemli yeri olan
unsurlarn -hepsi veya bir ksm- doutandr.

DOUTAN AHLAK KAPASTEMZ

DILAYAN BO LEVHA GRLER
Buradaki argman asndan atlacak ilk adm, bo
levha (tabula rasa) grlerinin hatal olduunu gstermektir.
76
 DOUTAN AHLAK DELL

Bylece ahlakla ilgili doutan zelliklere sahip olduu-

muza dair argmann ilk maddesi temellenmi olacaktr.
Zihnin douta bo bir levha olduu grn, hem
birok teist hem de birok ateist savunmutur. Bo levha
kavramn poplerletiren John Locke, teistlere bir rnek-
tir. Locke, insan zihnine doutan ilenmi gerekler/idea-
lar olduu grne kar kan yaklamnn gerei olarak
ahlak ile ilgili doutan zellikler olduu grne de kar
kt.63 Locke, bo levha zihin grnn, teist inanla be-
raber benimsenebileceinin bir rneidir. Nitekim Locke,
ateistlerin verdikleri szlerine aykr davranmalarn en-
gelleyecek bir aklc temelin olmadn savunmu ve ah-
lak asndan teist inancn nemini gstermeye almtr.64
Zihnin, doutan bo levha olduu grndeki teist-
ler iin ahlak ile ilgili kanaatlerini oluturan iki temel yol
mevcuttur: Birincisi, duyu alglaryla alglanan esaslardan
hareketle yaplacak aklc karmlarla bir ahlak sistemini
oluturmann mmkn olduunu savunabilirler. kincisi,
balanlan dinde ifade edilen Allahn buyruklarna uyma-
nn temelini oluturaca bir ahlaki sistemin varln ka-
bul edebilirler. Bu dine inancn temelini ise fideist bir yak-
lamn benimsenmesinden ahsi tecrbelere, eitli aklc
delillerin ileri srlmesine dek farkl unsurlar oluturabilir.
Ayrca bu ikisinin karmndan bir ahlak sistemi olutur-
maya kalkan bo levhac teistler de olabilir. Hem bo levhac
63 John Locke, An Essay Concerning Human Understanding, Prometheus Bo-
oks, New York, 1995, 1. ve 3. blmler. Lockeun felsefi sisteminin tmnde,
bu gr konusunda ne kadar tutarl olduuna burada girmeyeceim fakat
bunun tartma konusu olduunu hatrlatmak isterim.
64 John Locke, A Letter Concerning Toleration, Political Writings of John Loc-
ke, Ed: David Wootton, Menton, Londra, 1993, s. 426.

77
 ftrat delilleri

zihin grn hem de doutan ahlaki zelliklerimiz ol-

duunu savunarak teist olmak mmkn olduu iin teist-
ler ile ateistler arasnda ahlaki temel zelliklerin doutan
olup olmad hususu, hep merkezi olmu bir anlamazlk
konusuna dnmemitir.65 Fakat burada sunulan argman
asndan ahlak mmkn klan temel kavramlarn (iyi-kt
ve doru-yanl gibi) doutan unsurlar ierip iermedii
temel bir husustur.
Ahlak ile ilgili doutan zelliklerimizin olmadn
benimseyen birok ateist dnr olmutur. Bu gr sa-
vunanlarn birou, insanlarda gzlemlenen ahlaki yapy
sosyo-kltrel etkenlerle aklarlar; toplumsal ihtiyalar, var
olan ahlaki fenomenlerin yegane belirleyicisi olarak niteler-
ler. Durkheim bu yaklamn en nemli temsilcilerinden bi-
risidir. Durkheim, insanlarn doutan gelen zelliklerinin
mevcut olmadn, bireylerin doasn sosyal faktrlerin bi-
imlendirdiini ifade etmitir. Ahlak asndan nemli te-
mel kavramlar olan dorunun ve yanln doutan hi-
bir zellik ile ilikisi olmadn savunarak yle demitir:
Cezalandrma, btnn kolektif vicdan tarafndan payla-
lan dorunun ve yanln standartlarn belirlemektedir.66
Marksist yaklam benimseyenler de, genelde, ahlak ve
onu ieren dinleri, sosyo-ekonomik ilikilerin ve menfaatle-
rin sonucu olan bir rn olarak, hakim glerin belirledii
yaplar eklinde aklamaya almlardr. Bu ve benzeri
yaklamlara gre, insann doutan zellikleriyle ahlakn
65 Evrenin ezeli olup olmad, teistlerle ateistler arasnda hemen her zaman mer-
kezi olmu anlamazlk konularna bir rnek olarak verilebilir. Bu konuyu Big
Bang ve Tanr kitabmda ele aldm.
66 Donald Black, On the Origins of Morality, Evolutionary Origins of Morality:
Cross-Disciplinary Perpectives, Ed: Leonard Katz, Imprint Academic, Thor-
verton, 2000, s. 109.

78
 DOUTAN AHLAK DELL

ilikisi dlanm ve insan doas bo levha anlayyla de-

erlendirilmitir.
Sosyoloji alannda olduu gibi psikoloji ve antropoloji
alannda da zihnin bo levha olduu gr yaygn olarak
kabul edildi. 20. yzyl psikoloji almalarnda nemli bir
etkisi olan davranln kurucularndan John Watson,
kendisinin bebekken alp yetitirecei bireyleri, diledii gibi
ekillendirebileceini sylemiti.67 Watsonn bu yaklam-
nn altnda da doutan gelen zellikleri dlayan, bireyin
ekillenmesini sadece eitime balayan bir anlay vardr.
Antropolojideki kltrel farkllklara vurgu yapan bir-
ok yaklamn arkasnda da doutancla kar kan
bo levhac inan nemli bir yer tutmutur. 20. yzyl fel-
sefesinde nemli bir yer tutan post-modernist yaklamla-
rn birounca da, insann ahlak ile ilgili doutan zellik-
lere sahip olduu, herkese genellenebilecek evrensel ahlaki
deerler olduu iddiasna temel yaplabilir endiesiyle red-
dedilmitir. Sonu olarak gnmzde, ateist ve hatta teist
birok kii, insanlarn doutan gelen zelliklere sahip ol-
madklar fikrini, 20. yzylda olduu gibi hala benimse-
mektedirler. Aada bir ksmn sunacam modern psiko-
loji ve bilisel bilimler gibi alanlardan gelen deneysel veriler
ise argmanmn ilk maddesini desteklemelerinin yan sra
felsefe, psikoloji, sosyoloji ve antropoloji gibi alanlar asn-
dan nemli sonular olacak ekilde bo levhac zihin g-
rnn yanlln gstermeleri asndan nemlidirler.

67 John Watson, Behaviorism, W. W. Norton, New York, 1925.

79
 ftrat delilleri

AHLAKIN TEMELLERNN DOUTANLII

VE DENEYSEL VERLER
Ahlak ile ilgili zelliklerin birou bebeklik aamasndan
itibaren belirir. Jonathan Haidtin de gsterdii gibi ahlaki
yarglar birok kere akl yrtme srecine bal olmadan,
spontane, otomatik olarak gerekleir ve ahlaki aklama da
birok zaman eylem gerekletirildikten sonraki (post hoc)
bir merulatrma teebbs eklinde olmaktadr.68
Mevcut terminolojimizdeki sezgi kavramnn, ahlakla
ilgili doutan zelliklerimizi tanmlamaya en uygun kav-
ram olduu kanaatindeyim. Ahlak alanndaki sezgicilik
Ahlak Ansiklopedisinde (Encyclopedia of Ethicsde) yle
tanmlanmaktadr: Sezgicilik, kiilerin dorudan veya bir
karmda bulunmakszn baz ahlaki yarglarn doru ol-
duuna inanmalarnn meru olduu iddiasdr.69 Ahlak,
duyu ile ilgili zelliklerimize benzeterek ahlaki duyu te-
orisi (moral sense theory) balnda ahlaki zellikleri ele
alanlara da rastlamak mmkndr; ahlaki zellikleri sezgi
olarak nitelemenin daha uygun olduunu dnsem de bu-
radaki argman asndan nemli nokta ahlaki zelliklerin
doutan olduunu saptamaktr, bahsedilen yaklamlardan
hangisi tercih edilirse edilsin bir ey deimez. Hatta ahla-
kn zihindeki tm zelliklerden farkl olduunu savunarak,
geri kalan tm zelliklerden bamsz, sezgi ve duyu
kavramlarn kullanmadan zihindeki ahlaki zellikleri ni-
teleyen zel bir kategori amann bile mmkn olduunu
dnyorum.
68 J. Haidth, The Emotional Dog and Its Rational Tail: A Social Intuitionist App-
roach to Moral Judgment, Psychological Review, No: 108, ss. 814-834.
69 Walter Sinnott-Armstrong, Intuitionism, Encyclopedia of Ethics, Vol: 2, Ed:
Lawrence C. Becker ve Charlotte B. Becker, Routledge, New York, 2001, s. 880.

80
 DOUTAN AHLAK DELL

Ahlakn doutanl, Noam Chomskynin doutan

dil (innate language) ile ilgili grlerine benzetilebilir.
Chomskyye gre bebekler, zihinlerinde doutan gelen
zellikler sayesinde dil konuma gibi zor bir kabiliyeti edi-
nirler.70 Chomsky, dil ve ahlak arasnda; doutan olmak
ve doutanla ramen deiik diller ile deiik ahlaki ya-
plarn varlyla elimemek gibi hususlarda benzerlikler
olduunu ifade etmitir.71 Chomskyden esinlenen psikolog
Marc Hauser, zihnimizde doutan evrensel ahlaki gra-
mer (universal moral grammer) bulunduunu yle ifade
etmektedir:
Evrensel ahlaki gramer, insanlarn ahlaki sistemler
ina etmesini olanakl klan ilkelerin ve parametrelerin uy-
gunluu hakknda bir teoridir. O, birbirinden farkl eitli
ahlaki sistemler ina edilmesini salayan bir alet takmdr.
Gramer veya ilkeler toplam diye nitelendirebileceimiz bu
yap sabittir fakat bunun kts olan ahlaki sistemler man-
tki imkanlar erevesinde snrszdr.72
ocukken, hissettiimiz bir arzuya bal olmadan ve bir
akl yrtme sreci olmakszn sezgisel olarak nitelene-
bilecek bir ekilde dili konuma yeteneini kazandmz
ve daha sonra gramer zerinde dnmeden sezgisel ola-
rak dili kullandmz gibi bebekler, daha konumaya bala-
madklar dnemde, bir yetikinin ancak temel ahlaki kav-
ramlar kullanarak gerekletirebilecei deerlendirmeleri
70 Noam Chomsky, Aspects of the Theory of Syntax, MIT Press, Cambridge
MA, 1965.
71 Noam Chomsky, Language and Problems of Knowledge: The Managua Lec-
tures, MIT Press, Cambridge MA, 1988, s. 153.
72 Marc D. Hauser, Moral Minds, Harper Collins Publishers, New York, 2006, s.
300.

81
 ftrat delilleri

sezgisel olarak gerekletirirler ve daha sonra yetikinlik

dneminde de birok ahlaki yarglama sezgisel olur. Her
salkl insann, znde ok kompleks olmalarna kar, ok
rahat bir ekilde iyi-kt, doru-yanl, adaletli-adaletsiz
gibi ahlakn temelini oluturan kavramlar kullanmas da,
bunlar kullanma yeteneinin insann iine ilenmi oldu-
unu gstermektedir. Aadaki satrlarda bu iddiay des-
tekleyen ve bo levhac zihin grlerinin yanlln gs-
teren baz verileri ksaca aktaracam.
Ahlak iin gerekli temellere doutan sahip olduu-
muzu destekleyen bilimsel almalara, konuma dnemi
ncesindeki ocuklarla yaplan deneylerden balayarak r-
nekler vereceim. Empati ahlaki eylemi mmkn klan
en temel zelliklerden birisidir ve birok ahlak filozofu em-
patiyi ahlak teorilerinin merkezine yerletirmilerdir. Adam
Smith sempati (sympathy) kelimesini yerine kullanarak
empatiye ahlak teorisinde merkezi bir rol vermitir.73 Em-
patiye, tanmlayc ahlakta, Schopenhauer ve Rousseau ta-
rafndan da kilit bir rol biildiini grmekteyiz.74 Kzgn-
lk, korku, znt, sevin, ac, ehvet, sululuk, utanma
ve ak gibi birok temel duyguya empati duyarz. Yokluu
psikopati gibi sorunlara yol aan empati, kompleks ve ok
katmanl bir zelliktir.75 Bu kadar nemli ve kompleks bir
zellik olan empati ile ilgili zelliklere yeni doan bebek
aamasndan itibaren rastlanr. Yaplan birok farkl deneyde
yeni doanlara dier bebeklerin alamalar dinletilince ala-
73 Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments, s. 47-53.
74 Alvin I. Goldman, Ethics and Cognitive Science, Ethics, Vol: 103, No: 2, Ocak
1993, s. 355-356.
75 Tania Singer, The Neuronal Basis and Ontogeny of Empathy and Mind Rea-
ding: Review of Literature and Implications for Future Research, Neuroscience
and Biobehavioral Reviews, No: 30, 2006, s. 857-858.

82
 DOUTAN AHLAK DELL

maya baladklar, stresli olduklarn gsteren yz ifadeleri

sergiledikleri ve emzirme oranlarnn deitii saptanm-
tr. Bu reaksiyonlarn gerekten alamaya kar m, gelen
sese kar m olduunun anlalmas iin yeni doanlara,
ayn iddette baka sesler, sentetik alama ve kendi ala-
malarnn kayd dinletilince ise dier bebeklerin alamala-
rna gsterdikleri reaksiyonu gstermemilerdir.76
Paul Bloom, konuma ncesi dnemdeki bebeklerle yap-
t zenle tasarlanm deneylerle, bu bebeklerin yaamla-
rnn daha ilk ylnda ahlakla ilgili doutan zelliklerinin
gzlendiini ortaya koyan bir psikologtur. Bloom, bu de-
ney sonularnn; Sigmund Freud, Jean Piaget ve Lawrence
Kohlberg gibi ahlakla ilgili doutan zelliklerimiz olmad-
n syleyen birok nl psikoloun yanldklarn gster-
diine dikkat ekmektedir. Bloom iyi ve ktnn algsnn
bir ekilde insann varlna ikin olduu gzkmektedir
diyerek, deneysel veriler temelinde bo levhac zihin gr-
ne kar kan psikologlara bir rnek tekil eder.77
Adalet duygusunun ok kk yatan itibaren ocuk-
larda gzlendiini ve adalet ile ilgili de insanlarn dou-
tan bir kapasiteye sahip olduklarn ortaya koyan deneyler
vardr. rnein bir deneyde, bir kukla iki kuklayla top oy-
nayacak ve dier bir kukla topu alp kaacak ekilde bir
senaryo bebeklere seyrettirildi. Bu mzk kukla bebekle-
rin nne getirilince, bebeklerin adaleti uygulamaya kal-
kp mzk kuklay cezalandrdklar, rnein kuklann
76 M.L. Simner, Newborns Response to the Cry of Another Infant, Develop-
mental Psychology, No: 5, 1971, s. 136-150; M. Dimion, F. Simion ve G. Calt-
ran, Can Newborns Discriminate Between Their Own Cry and the Cry of
Another Newborn Infant, Developmental Psychology, Vol: 35/2, 1999, s. 418-
426.
77 Paul Bloom, The Moral Life of Babies, The New York Times, 5 Mays 2010.

83
 ftrat delilleri

kafasna elleriyle vurduklar durumlar gzlemlenmitir.

yinin dllendirilmesinin ve ktnn cezalandrlmasnn
adalet kavram asndan nemli bir yeri olduu dn-
lerek, bebeklerin bu hususta doutan bir kapasitesi olup
olmadn test etmek iin baka deneyler de yaplmtr.
Byle bir deneyde, 21 aylk bebekler iyi ve kt kuklala-
rn olduu bir deney ortamnda gzlemlendi: Bu ortamda
21 aylk bebekler, kuklalara dl olarak bir eyler verebi-
lecekleri veya ceza olarak onlardan bir eyler alabilecekleri
bir duruma sokuldu. Bebeklerden bir ey almalar istendi-
inde kt kukladan aldklar, vermeleri istendiinde ise iyi
olana verdikleri gzlemlendi. Dier bir deneyde ise sekiz
aylk bebekler, iyi kuklaya dl verenleri bu kuklay ceza-
landranlara tercih ettiler; daha da ilginci kt kuklay ce-
zalandranlar kt kuklay dllendirenlere tercih ettiler.78
Birok felsefeci ve teolog, ahlaki eylemlerin en nemli
unsurlarndan birinin iyi niyet olduunu savunmutur.
ve drt yandaki ocuklar ile yaplan baka bir deneyde
Nunez ve Harris, ocuklarn niyeti gz nnde bulundu-
rarak ahlaki deerlendirme yaptklarn saptamlardr. Bu
yata, sadece sonucun deil niyetin de deerlendirilerek
olgularn yargland gzlenmektedir; niyeti deerlendir-
mek bu yataki ocuklarn renme sreciyle elde etmeleri
beklenemeyecek kadar kompleks bir yarglamadr. Deney-
deki ocuklar, kendilerine anlatlan hikayeleri dinledikle-
rinde, kastl veya kazayla ykmllklerini yerine getire-
meyenler arasnda rahatlkla ayrm yapabildiler.79
78 Paul Bloom, The Moral Life of Babies, The New York Times, 5 Mays 2010.
79 Maria Nunez ve Paul L. Harris, Psychological and Deontic Concepts: Seperate
Domains or Intimate Connection?, Mind and Language, Vol: 13, No: 2, Hazi-
ran 1998, s. 153-170.

84
 DOUTAN AHLAK DELL

Bu deneyler, doutan, insanlarn zihinlerinde; iyiyi ve

kty, doruyu ve yanl, adaletliyi ve adaletsizi, kast-
ly ve kastsz (iyi ve kt niyeti) ayrt eden, sosyal de-
erlendirmeler yapabilen zelliklerin hazr olduunu gs-
termektedir. Bebeklerin bir renme sreci olmakszn ve
spontane bir ekilde yaptklar bu tercihler, doutan ahlaki
zelliklerimiz olduunun deneysel destekleridir.80 Bahsedi-
len kompleks kavramlar, iyi ve doru olan kt ve yanl
olana tercih etmeyi ve de dllendirme ile cezalandrmay
ihtiva eden bir adalet deerlendirmesini gerektiren bu tip
yarglarn bir renme sreci olmadan kullanlmas, bunla-
rn doutan olduunun bir gstergesidir. Modern psikoloji
ve bilisel bilimler gibi alanlarda, zellikle yakn dnemde,
bebeklerle yaplan -az bir ksmna burada deinilen- birok
almann, ahlak ve dier alanlarda bo levha zihin g-
rne tamamen veda edilmesi gerektiini ortaya koyduu
rahatlkla sylenebilir.
Ahlak sistemlerinin varlna yol aan doutan zel-
liklerimiz olduu grn bebeklerle yaplan almalar
(infant studies) dnda baka alanlardan veriler de destek-
lemektedir. rnein ahlaki yasalarn sadece kltrel belir-
lenime baml olduunu gstermek iin kullanlm olan
antropolojik almalar, aslnda btn kltrel farkllklara
karn insanln ortak evrensel zelliklerinin (human uni-
versals) zannedilenden fazla olduunu gstermektedir.81
80 J. Haidth ve C. Joseph, How Innately Prepared Intuitions Generate Culturally
Variable Virtues, Daedalus, Sonbahar 2004, s. 55-66.
81 nsanlarn evrensel zellikleri hakkndaki geni listesinin hepsi kabul edilmese
de, Donald Brownun etnografik almalardan yola karak yapt insanlarn
evrenselleri ile ilgili liste, kltrel ortaklklarn zannedilenden fazla olduunu
gstermektedir: Donald Brown, Human Universals, New York, Mc Graw-Hill,
1931.

85
 ftrat delilleri

Donald Brown gibi nl bir antropoloun, yzlerce madde-

den oluan insanln evrensel ortak zellikleri listesindeki
birok maddeyi, yine antropolojik almalardan elde edil-
mi baz istisnalar bulup reddetmek mmkn olabilir. Fa-
kat bu antropolojik almalar, en azndan ahlaki sistemle-
rin temellerini oluturan ve yksek derecede kompleks bir
zellie sahip olan iyi ve kt, doru ve yanl, iyi niyet
ve kt niyet gibi temel kavramlar erevesinde deer-
lendirme yapabilmenin, tm kltrlerde insanlarn evren-
sel zellikleri olarak var olduunu aka gstermektedir.
Tm kltrlerde ortak olan bu unsurlar, ahlaki sistemlerin
mmkn olmasn kltrlerin belirlemediini, tm insan-
larda ahlakla ilgili doutan ortak zellikler bulunduu g-
rn desteklemektedir. Dil konumay renmeyle ilgili
btn insanlarda ortak doutan zellikler olmas, ok de-
iik dillerin olmasyla elikili olmad gibi, dnyadaki
farkl ahlaki sistemlerin varl da ortak-doutan ahlakla
ilgili temellere sahip olmamzla elikili deildir.
Ahlaki sistemlerin varln mmkn klan temel zel-
liklere doutan sahip olduumuza dair iddiamz, insanla-
rn bu ahlaki doutan zelliklere yzde yz uygun olarak
davranaca anlamn tamaz. nsanlar, ahsi menfaatle-
rini kollamalar veya kltrel etkiler gibi srelerle olu-
mu alkanlklar gibi eitli sebeplerle ahlaki sezgilerini
bastrabilmekte veya onlara aykr davranabilmektedirler.
rnein kt kokularn bize itici gelmesi gibi doutan
bir zelliimize ramen kt kokulu ilerde alanlar ve
bu durumdan ciddi bir rahatszlk duymadan o ite al-
maya alanlar vardr veya aclardan kanmak gibi bir do-
utan zelliimize karn ac almaktan zevk alp bundan
86
 DOUTAN AHLAK DELL

kanmayan mazoistler mevcuttur. Sonuta birbirleriyle et-

kileimi yok denecek kadar az kltrlerde bile yzde doksa-
nn zerinde ortak olan zellikler, bunlarn doutan gelen
zelliklerden dolay olutuu yaklamn desteklemektedir.
Masum insanlar ldrmenin, ensestin veya tecavzn he-
men her kltrde yasak olmas; bunlarn ve benzerlerinin
insann doutan gelen zelliklerinden kaynakland id-
diasn destekleyici bir veri olarak deerlendirilebilir. By-
lesi bir yaklamla, doutan sahip olduumuz ahlakla il-
gili temel zellikleri ieren liste daha fazla geniletilebilir.
Mazoistlerin varlnn aclardan kanmay, krlerin var-
lnn grmeyi insanlarn evrensel zellikleri statsnden
karmamas gibi, istisnalarn kaideyi bozmad bir anla-
ya antropolojide de yer verilmeli, birka istisnada birbi-
riyle etkileimi yok denecek kadar az kltrlerdeki ensest
yasa gibi ortaklklar, srf kltrel etkiyle aklama gibi
bir yaklamdan kanlmaldr. Fakat her eye ramen, bu-
rada savunduum argman, bu tarz itirazlarn da getirile-
meyecei ekilde ahlakla ilgili temel zelliklerimizden ha-
reketle oluturulmutur ve ciddi herhangi bir istisnadan
uzaktr. Enseste veya tecavze kar kmann insanlarn
doutan zelliklerinden kaynaklanmadn savunmak;
doru ve yanl, iyi niyetli veya kt niyetli gibi ahlaki sis-
temlere yol aan temel kavramlar kullanmann insanlarn
evrensel zellikleri olmadn savunmaktan daha kolaydr.
Buradaki argmann iddiasnn bu temel kavramlarn do-
utanl olduu unutulmamaldr.
Dil konuma ile ilgili doutan zelliklere sahip olma-
mza; yetikin dnemde dili kullanrken, grameri dnme-
den ve hatta gramerin farknda olmadan, spontane olarak
87
 ftrat delilleri

gramer kurallarn uygulayarak dili kullanmamz da bir

delildir. Ayn ekilde ahlakla ilgili doutan zelliklere sa-
hip olmamza; bebek deneylerinin yannda, birok psiko-
lojik aratrmada gsterildii gibi, ahlakla ilgili ikilemlere,
farkl kltrlerde ayn cevaplarn spontane, ciddi bir akl
yrtme sreci olmakszn verilmesi de delil tekil etmek-
tedir. Psikoloji deneylerinin bir paras olarak ok geni bir
kitleye yneltilmi u sorulara verilen cevaplar bahsettii-
miz olguyu desteklemektedir:
1- Operatr bir doktor hastaneye girdiinde, hemire-
nin telala koutuuna tank olur; hemire doktora sorunu
yle anlatr: Doktor! Ambulans biraz nce ok kritik du-
rumdaki be kiiyi getirdi. kisinin bbrekleri ciddi zarar
grm vaziyette, birinin kalbi zedelenmi, birinin akcieri
mahvolmu, birinin karacieri yrtlm. Organ ba bu-
labilecek durumda deiliz ama salkl gen bir adam kan
banda bulunmak iin geldi ve lobide oturuyor. Eer bu
adamn organlarn alrsak be hastamzn hepsini kurta-
rabiliriz. Elbette ki bu gen adam lecek ama be hastay
kurtarm olacaz.
Operatr doktorun bu gen adamn organlarn almas
ahlaken meru mudur?
2- Bir tren saatte 150 mil hzla ilerlemektedir. Birden
treni sren makinist, kontrol panelindeki bir lambann
frenlerin patladn haber verdiini grr. Bu olay oldu-
unda makinist, trenin normal gzergahnn stndeki yo-
lun stnde be kiinin arkalar dnk bir ekilde, trenden
habersiz yrdklerini fark eder. Makinist tren yolunun
birazdan ikiye ayrldn, yan yola sapp ocuklar ezme-
yebileceini, fakat yan yolda da bir kiinin arkas dnk bir
88
 DOUTAN AHLAK DELL

ekilde, trenden habersiz yrdn fark eder. Makinis-

tin bir karar vermesi gerekmektedir: Ya treni normal g-
zergahndan saptrmayacaktr ve be kii lecektir, ya da
treni yan yola geirecektir ve bir kii lecektir ama be kii
kurtulmu olacaktr.
Makinistin treni yan yola geirmesi ahlaken meru mu-
dur? 82
Marc Hauser, eer birinci soruya Hayr, ikinci soruya
Evet cevabn verdiyseniz; bu testin uyguland on bin-
lerce kiinin byk ounluuyla ayn cevab verdiinizi
syler. Buradaki birinci olay dinleyen birok kii, be kii-
nin kurtulmas iin de olsa bir kiinin ldrlmesini ahla-
ken kabul edilemez bulmaktadrlar fakat ikinci olayda be
kiinin kurtulmas iin trenin ynnn deitirilip bir kii-
nin ldrlmesini ahlaken meru bulmaktadrlar. Buradaki
cevaplarda zahiren bir tutarszlk var gibi gzkmektedir.
Hauser, bu olaylar ve benzerlerini dinleyenlerin ounun
spontane bir ekilde, ciddi bir akl yrtme sreci olmak-
szn ayn cevaplar verdiklerini; oysa felsefecilerin, bu an-
latlan olaylarda ne fark olduunu uzun akl yrtmeler so-
nucu zmeye uratklarn belirtmektedir. Hem genler
hem yallar, hem az eitimliler hem ok eitimliler, hem
ahlak felsefesi ve din gibi alanlarda birikim sahibi olanlar
hem de olmayanlar verilen cevaplarda ikilem gibi gzken
farkn neden olutuuna cevap verememektedirler.83 Steven
Pinkern dedii gibi nsanlarn empatik ahlaki grlerini
oluturan igdsel hisleri vardr ve bu ahlaki grlerini
82 Marc D. Hauser, Moral Minds, s. 32.
83 Marc Hauser, Moral Minds, s. 32-34; P. ONeill ve L. Petrinovich, A Prelimi-
nary Cross Cultural Study of Moral Intuitions, Evolution and Human Behavi-
or, No: 19, 1998, s. 349-367.

89
 ftrat delilleri

rasyonalize etmek iin sonradan mcadele ederler.84 Hau-

ser ve arkadalar, kltrler aras cevaplarda farkllk olup
olmadn anlamak iin bu ikilemlere sebep oluyormu gibi
gzken sorular branice, Arapa, Endonezce, ince, s-
panyolca ve dier birok dile de evirdiler ve farkl kltr-
ler ile dinlere mensuplar arasnda da birbirlerine ok ben-
zer sonular elde ettiler.85
Wason Testin Bat dnyasna ve buradan tamamen izole
Ekvatordaki Achuara uygulanmasnda ise, insanlarn zih-
ninde ortak bir ekilde sosyal anlamay bozan mzklar
saptamak ile ilgili bir mekanizmann mevcut olduu anla-
ld.86 Ahlak sadece bizim ne yapmamz gerektiiyle ilgili
deildir, ayn zamanda bakalarnn ne yapmasn bekledi-
imizle de ilgilidir. nsan zihninde, ahlaki sistemler olu-
turmay mmkn klan dier birok temel zellikle bera-
ber adaletin uygulanmas asndan nemli mzklar
saptamak (cheater detection) mekanizmas olduuna dair
de gl bulgular var.
Trenlerle ve hastanedeki hastalarla ilgili yaplanlara ben-
zer dnce deneyleri; iyi-kt, doru-yanl, adaletli-adalet-
siz gibi kompleks kavramlar rahata ve hzlca kullanarak,
ne kadar hzl bir ekilde ahlaki yarglarda bulunabildii-
mizi gstermektedir. Bunlardan, yetikinlik dnemindeki
ahlaki yarglarmzn sezgisel ve spontane zelliini anla-
yabilmekteyiz. Bunlarn yetikin dnemde tespit edilmesi
bunlarn renilmi olduunu gstermez. Erkeklerde sa-
kallarn, kzlarda gslerin 10-15 ya arasnda olumas
84 Steven Pinker, The Blank Slate, s. 271.
85 Marc D. Hauser, Moral Minds, s. 129-131.
86 Matt Ridley, The Origins of Virtue, Penguin Books, New York, 1998, s. 129-
130.

90
 DOUTAN AHLAK DELL

ve dilerin bebeklikten sonraki dnemde kmalarna ra-

men bunlarn doutan tadmz ortak zelliklerimiz ol-
duunu reddedemeyeceimiz gibi yetikin dnemde tes-
pit edilen ortak ahlakla ilgili zelliklerin doutanln da
reddedemeyiz.87
Sonuta ahlaki sistemler kurmaya yarayan temellerin
insanlarn doutan sahip olduu zellikler olduunu, in-
san zihnini bo levha olarak gren yaklamlarn hatal ol-
duunu, hem bebeklik dnemini hem yetikinlik dnemini
konu alan bilimsel almalar sayesinde anlayabilmekteyiz.
Bylece ahlaki sistemler kurmamz mmkn klan dou-
tan zelliklere sahip olduumuz gsterildi ve argmann bi-
rinci maddesi temellendirildi.
Bu madde temellendirilince argmann ikinci madde-
sinde belirtildii gibi bu doutan zelliimizin nasl olu-
tuunu aklayan iki tane muhalif aklama karmza kar.
Bunlar materyalist-ateizm ve teizmdir. Felsefe alanndaki
tartmalar incelediimiz zaman, bu iki grn bu konu-
lardaki alternatif paradigmalar olduu anlalacaktr. Ag-
nostik (bilinemezci) tavr benimseyenler, nc alternatif
bir aklama deil de, daha ziyade bu iki alternatiften han-
gisinin doru olduunun bilinemeyeceini ifade etmekte-
dirler, yani agnostisizm alternatif bir aklama sunmasa da
teizm ve materyalist-ateizme alternatif bir tavrdr. Burada
sunulan argman materyalist-ateizme olduu kadar agnos-
tik tavrlara kar da bir argman niteliindedir. Teizmin
alternatiflerine kar tercih edilmesi gerektiinin gsteril-
mesi, bunun gsterilemeyeceini syleyen agnostisizmin
87 John Tooby ve Leda Cosmides, Conceptual Foundations of Evolutionary
Psychology, The Handbook of Evolutionary Psychology, Ed: David M. Buss,
John Wiley and Sons, New Jersey, 2005, s. 33.

91
 ftrat delilleri

de yanlln gsterir. Bundan sonraki sayfalarda, bun-

dan nce varl gsterilen doutan ahlakla ilgili zellik-
lerimizi, neden teizmin en iyi ekilde akladn gster-
meye alacam.

DOUTAN AHLAKLA LGL ZELLKLER

TAIMAMIZ PLANLANMAMI VE TESADF
DOAL SRELERLE AIKLANABLR M?
Burada sunulan argman asndan nemli bir adm daha
bulunmaktadr. O da bahsedilen doutan sahip olduumuz
ahlakla ilgili zelliklerin, planlanmam ve tesadfi sreler
ile olutuuna dair materyalist-ateist aklamann, bu zel-
liklerin Allah tarafndan insann yapsna yerletirildiini
savunan aklama kadar iyi bir aklama olmadn gs-
tererek, Allahn bu zellikleri oluturduu aklamasnn
mevcut aklamalar iinde en iyisi olduunu gstermektir.
Birka hususa ksaca dikkat ektikten sonra aadaki sa-
trlarda bu gerekletirilmeye allacaktr.
Bilimsel almalarla varl gsterilen doutan ah-
lakla ilgili zelliklerimizin, vcudumuzda hangi molekl-
lerle kodlu olduunun ve genetik olarak bu zelliin nasl
aktarldnn tam olarak bilinemediine dikkat ekmek
istiyorum. Natralist bir yaklam benimseyen Hamlin,
Wynn ve Bloomun da dedii gibi Bu zelliklerimizin ge-
netik kkeni ve geliiminin nasl olduu bilinmemektedir.88
Matt Ridley de sosyal anlamay bozan mzklklar sap-
tamak (detecting cheats of social contracts) ile ilgili do-
utan kapasitemizin molekler karl ve ileyi biimi
88 J. Kiley Hamlin, Karen Wynn ve Paul Bloom, Social Evaluation by Preverbal
Infants, Nature, Vol: 450, 22, Kasm 2007, s. 557.

92
 DOUTAN AHLAK DELL

hakkndaki bilgisizliimize yle diyerek dikkat ekmi-

tir: Sosyal deiimin beynimizde nasl kodlu olduunu bil-
miyoruz, nasl altn bilmiyoruz fakat beyin hakknda
syleyebildiimiz birok ey gibi beyinde olduunu kesin
bir ekilde syleyebiliriz.89 Bu husus elbette boluklarn
Tanrs90 tarz bir argman iin hareket noktas yaplma-
maldr, dier yandan boluklarn ateizmi diye nitelendi-
rilebilecek, bilemediklerimizi planlanmam tesadfler ve
ateist bir felsefe erevesinde aklamaya almak olarak
nitelendirilebilecek bir yaklamn yaygn olarak uygulan-
d da tespit edilmelidir.
Hauser, bildiimiz hibir canl trnn insan gibi ay-
rntl bir ahlaki sistem ina edemediklerini, bunun da in-
san beyniyle ilgili zel bir eyler olduunu gsterdiini
ifade etmektedir.91 nsanlarn sahip olduklar ahlaki sistem-
leri mmkn klan faktrlerden biri, btn trlerden farkl
bir ekilde dil konuma yeteneine sahip olmalardr. So-
nuta insanlar dier canl trlerinden ayran ahlaki sis-
temleri ve bunun iin gerekli dil konuma yetenekleri iin
gerekli molekler yaplarn tam olarak mahiyetini bileme-
sek de -vcuttaki basit ilevi olan bir molekln bile ne ka-
dar kompleks olduunu hatrladmzda- olduka komp-
89 Matt Ridley, The Origins of Virtue, s. 131.
90 Boluklarn Tanrs (God of the gaps) tarz argmanlarda; nce bilemedikle-
rimiz saptanr, sonra Biz bunun nasl olduunu bilemiyoruz, demek ki bunu
Allah yapm eklinde bir yaklam sergilenir. Bilgi yerine bilmemeyi hareket
noktas yapan bu tip argmanlar, bu konuyla ilgilenen gnmzn teist fel-
sefeci, ilahiyat ve bilim insanlarnn byk ounluu, kullanmamamz ge-
rektiini ifade etmektedirler. Ben de birok almamda bildiklerimizi hareket
noktas yaparak argmanlarm sunmaya altm ve boluklarn Tanrs tipi
argmanlardan kanlmas gerektiini ifade ettim. Baknz: Caner Taslaman,
Tanr Parac, stanbul Yaynevi, stanbul, 2016, s. 26-30.
91 Marc D. Hauser, Moral Minds, s. 49.

93
 ftrat delilleri

leks olduklarn tahmin edebiliriz. Evrimci bir perspektifle

bu olguya bakldnda, insanlarn bu zelliklerinin canl-
lar tarihindeki en byk admlardan biri olduu rahatlkla
sylenebilir.
Ateist evrimci yaklam benimseyenlere gre im-
kansz dalara trmanmay (climbing mount improbable)
salayan itici g planlanmam ve tesadfi bir ekilde
ileyen doal seleksiyondur.92 Doutan ahlakla ilgili zel-
liklere sahip olduumuzu kabul eden materyalist-ateistler,
bu zellii planlanmam ve tesadfi evrimsel srelerle,
zellikle de doal seleksiyonla aklamaya alrlar. Te-
izm asndan ise nemli olan husus, bu doutan zellik-
lerin evrimle veya doal seleksiyonla oluup olumam ol-
mas deil, planlanmam ve tesadfi srelerle mi yoksa
Allahn planyla m olutuudur. Tek tanrl dinlere gre
Allahn gzlediimiz yaratlarnn hemen hepsi arasal
sebeplerle olumaktadr: Allah yamuru yadrrken bulut-
lar, insan yaratrken anne ve babasnn bir araya gelme-
sini arasal sebepler olarak kullanr. O zaman -her ne ka-
dar ok tartlm olsa da- Allahn evrimsel herhangi bir
mekanizmay ve doal seleksiyonu arasal sebepler olarak
kullanm olmasnda temel teist inanlara aykr bir yn bu-
lunmamaktadr.93 Nitekim doal seleksiyonlu evrim teorisi-
nin babalarndan Alfred Russel Wallacen, Yeni-Darwin-
ciliin kurucu babalarndan Theodosius Dobzhanskynin,
insan genomu projesini uzun yllar ynetmi olan Francis
92 Richard Dawkins, Climbing Mount Improbable, W. W. Norton and Company,
New York, 1997.
93 Bu grm detayl bir ekilde u kitaplarmda savundum: Caner Taslaman,
Bir Mslman Evrimci Olabilir Mi?, Destek Yaynlar, stanbul, 2017; Caner
Taslaman, Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanr, stanbul Yaynevi, stanbul, 2016.

94
 DOUTAN AHLAK DELL

Collinsin de iinde yer ald birok nl biyolog, felsefeci

ve ilahiyat Allah inanc ile evrim teorisini elikili gr-
memiler ve evrimsel sreci arkasnda bilinli bir Yaratc-
nn olduu bir sre olarak deerlendirmilerdir. Sonuta
evrimsel mekanizmalarn arasal sebepler olarak kullanl-
masyla doutan ahlakla ilgili zelliklerimizin oluturul-
mu olduu gr de burada savunulan argmanla uyum-
ludur.94 Ayrca John Harein dikkat ektii gibi bu konuda
evrimsel aklamann gereine vurgunun abartlm olmas
ihtimali de mevcuttur. Hare yle demektedir:
Eer biz insan hayatnda matematik gibi yeri olan fa-
kat matematik gibi kendisi evrim teorisi ile aklanama-
yan bir olgu bulursak; bu durum, neden bu teorinin baa-
rszl olarak deerlendirilecektir?.. Neden biz, hayattaki
nemli baz olgular aklyor diye evrimin her eyi akla-
mak zorunda olduunu dnyoruz?95
Ksacas burada savunduum argman asndan, dou-
tan ahlakla ilgili zelliklerimizin evrimsel srelerle olu-
mu olup olmamasnn bir ey deitirmeyeceini bir kez
daha vurgulamak istiyorum. imdi ise doutan ahlakla il-
gili zelliklerimizin, Allah tarafndan insana konulduu g-
rnn neden bu zellikleri planlanmam ve tesadfi do-
al srelerin eseri olarak kabul eden grlerden daha iyi
bir aklama olduunu gstereceim. Bunu iki hususa dik-
kat ekerek savunacam.
94 Fakat onto-genetik kkeni bilinmeyen bu zelliklerin henz tam evrimci bir
aklamas olmad da bilinmelidir.
95 John Hare, Is There an Evolutionary Foundation for Human Morality, Evo-
lution and Ethics: Human Morality in Biological and Religious Perspective,
Ed: Philip Clayton ve Jeffrey Schloss, W. M. Eerdmans Pub., Michigan, 2004, s.
196.

95
 ftrat delilleri

1- AHLAK FARKINDALIK
Genel tek tanrc inan, insanlarn hayvan ve bitkiler-
den farkl bir ekilde ahlaki sorumluluu olduu ynnde-
dir. nsanlarn ar, karnca gibi baz canllarda da grlen
zgeci (altruist, dierkam, fedakar) davranlar sergilerken
sahip olduu ahlaki farkndalk (moral awareness) zel-
lii dier canllardan farkldr. Davran metodoloji, ayn
davran gsteren bireylerin, bu davranlarnn arkasnda
farkl kaynaklarn olduunun anlalmasna nfuz edemez.
Bu metodolojinin akl tutulmasyla olgular deerlendiren
birok kii, rnein insan zihnindeki mavi renginin far-
kndal ile, gelen dalga boylarn ayrt edip maviyi dier
renklerden ayran bilgisayarn farkndalk olmadan belir-
lemesinin farkn alglayamaz. (Beinci blm olan bilin
ve benlik delilinde bu konu ele alnacaktr.) Turing testi
gibi yaklamlarn hatal metodolojisi, insan bilincinin ya-
pay zekadan farknn alglanmasn engelleyici yanl bir
mantk sunmutur.
Davran metodolojiden kaynaklanan benzer bir yan-
ln, insanlarn ahlaki farkndalk ile gerekleen eylem-
lerinin, dier canllarn benzer eylemleriyle karlatrlma-
snda tekrarland grlmektedir. rnein cann bakalar
iin feda etmek gibi zgeciliin en st rneklerini gsteren
arlar gibi canllarla benzer davranlar gsteren insanla-
rn davranlar ayn olsa da, bu davranlara yol aan me-
kanizmalar olduka farkl gzkmektedir. Hermentik ve
iebak (introspective) yaklamlar kullanlarak insanla-
rn ahlaki farkndalklarna tanklk edilip; bunun, arlarn
96
 DOUTAN AHLAK DELL

ahlaki farkndalk ile irtibatl olmayan ama benzer dav-

ranlara sebep olan mekanizmalarndan ne kadar farkl
olduu anlalabilir. Kendi trnden birine yardm etmek
gibi tamamen ayn zgeci bir davran ele alalm; bu ey-
lemin ahlaki farkndalk ile yaplp yaplmam olmas
ok nemli bir farktr. Hayatn feda edecek ekilde zgeci
davranan arlarn bu davranlarn, bunu bilinli bir ekilde
iyi-doru ve kt-yanln farkndaln hissederek ve
ahlaki seim yaparak deil de, genlerinde kodlu olan bir
kodun farkndalksz uygulayclar olarak grmek daha
uygundur (Bcekbilimcilerin ounluu bu hususta hem-
fikirdir). John Hickin dikkat ektii gibi ar, ahlaki far-
kndalk ile ahlaki seim yapabilse kendisinin yaamn
feda etmemeyi de tercih etmesi pekala mmkn olurdu.96
nsanlarn doutan ahlaki zellikleri, sadece otomat gibi
bir hedefe ynelmelerinin tesinde, dier canllardan farkl
bir ekilde iyi-kt, doru-yanl, adaletli-adaletsiz gibi
temel kavramlarn farkndalyla ahlaki seim yapacak
bir kapasiteyi de insan iin mmkn klmaktadr.
Her salkl insann, znde ok kompleks olmalarna
kar, ok rahat bir ekilde iyi-kt, doru-yanl, adaletli-
adaletsiz gibi ahlakn temelini oluturan kavramlar, ok
kk yatan itibaren rahata kullanabilmeleri, bunlar kul-
lanma yeteneinin insana doutan verildiini gstermek-
tedir. Eer bununla ilgili kapasite ve farkndalk, doutan
olmasayd, bir renme sreci olmadan ocuklarn bu komp-
leks kavramlarla bu kadar rahat deerlendirme yapmalar
dnlemezdi. Bana gre bu, nceden ele alnan bilimsel
96 John Hick, Arguments for the Existence of God, Herder and Herder, New
York, 1971, s. 63.

97
 ftrat delilleri

aratrmalara atf bile yaplmadan, ahlakla ilgili temellere

doutan sahip olduumuzu gstermeye yeterlidir. Fakat bu
hususu anlamak, ahlakla ilgili temel kavramlara sahip ol-
madaki olaanstl iyi analiz etmeyi gerektirmektedir.
Ahlaki farkndala zel vurgu yapan Richard Swin-
burne, bu hususta yle demektedir.
nsanlar bir olay hakknda nemli kararlar verecekleri
zaman ahlaki iyilik ve ktlk kavramlarna (bence genel
manada iyilik ve ktle) sahip olmaldrlar... Allah, bizi
sememiz gereken nemli seeneklerle karlatracak ise
zaten bu tip bir ahlaki farkndaln gelimesini salayacak-
tr. Fakat eer Allah yoksa, zekaya sahip olan bedenli var-
lklarn bu seviyeye gelmelerinin olasl nedir?... Bu var-
lklar, birok hayvan grubunda olduu gibi, spontane ve
doal olarak birbirlerine yardm edebilirler. Fakat bu ey-
lemleri ahlaki olarak iyi kapsamnda deerlendirmek, z-
geci davranmann tesinde bir olgudur. Yani, Allahn baz
yarattklarna, onlarn zgr bireyler olmalar iin gerekli
olan ahlaki deerleri vermesi beklenecek bir olguyken, baka
herhangi srelerin neticesinde ahlaki deerlerin oluma-
sn beklemek iin bir sebep yoktur. Bunu u olgu da gs-
termektedir; kendi trnden olan dier hayvanlara yardm
etmeye doal olarak eilimli birok hayvan iin ahlaki bir
deer yoktur; aslan ve kaplanlarn ahlaki deerleri oldu-
unu veya bu deerleri gelitirebileceklerini kabul etmek
iin bir sebep bulunmamaktadr... Ahlaki seimler ahlaki
farkndaln varln gerektirmektedir...97
97 Richard Swinburne, The Existence of God, 2. bask, Clarendon Press, Oxford,
2004, s. 216-217.

98
 DOUTAN AHLAK DELL

Hare ise insanlarn ahlak ile insan dndaki hayvanla-

rn davranlar arasndaki farka yle dikkat eker:
nsan dndaki hayvanlar hakkndaki literatrn hi-
bir yerinde bu canllarda, Duns Scotusun adalete eilim
diye isimlendirdii ekilde bir eilimden sz edildiine rast-
lamadm; sadece kompleks bir ekilde kendini gsteren,
kendi karna olan gerekletirmeye ynelik bir eilim-
den bahsedilebilir.98
Sonuta insanlarn ahlaki farkndalk ile gerekletir-
dii davranlar ile insan dndaki hayvanlarn benzer g-
zken davranlarnn altnda kkl bir fark yatmaktadr.
Duns Scotusa gre adalete eilim kiinin kendini feda
etmesi gibi radikal bir istee yol amaktadr. Hare, bunun,
ar ve karnca gibi sosyal bceklerde gzken akraba sei-
limi (kin selection) veya karlkl zgecilik (reciprocal alt-
ruism) rneklerinden veya baz hayvanlardaki sosyal kontrol
rneklerinden radikal olarak farkl olduunu, bu hayvanlarn
davranlarnn altnda yatann, karna olan gerekletir-
meye ynelik bir eilimle snrl olduunu ifade etmektedir.99
Materyalist-ateist gr benimseyenlerin ileri srd
gibi, arkasnda bilinli bir plann olmad tesadfen ger-
ekleen evrimsel srelerin sonucunda ahlaki farknda-
lk gibi ok kompleks, maliyetli ve insana has bir zellii
insanlarn kazandklarnn iddia edilmesi; yani dnyadaki
dier tm canllardan farkl olarak insann davranlarnda
ahlaki farkndaln rol oynamas gibi farkl bir z-
mn, planlanmam tesadfi srelerle ortaya kt iddias
98 John Hare, Is There an Evolutionary Foundation for Human Morality, s. 191.
99 John Hare, Is There an Evolutionary Foundation for Human Morality, s. 192-
196.

99
 ftrat delilleri

mantkl gzkmemektedir. Fakat tesadf dlayan ve in-

sann ahlaki farkndalna Allahn plan iinde zel an-
lamlar ykleyen teizm asndan, dier canllardan farkl
bylesi bir zelliin insana yerletirildiini dnmek iin
iyi nedenler vardr.
Sonuta insanlarn doutan sahip olduu zellikleri
sayesinde olan ahlaki farkndalk zellii; Allahn in-
san yaratt gr doruysa beklenecek bir zellikken,
ateizm doruysa beklenmesi iin hibir sebep olmayan bir
zelliktir. Neden ahlaktan yoksunluk deil de ahlaki far-
kndalk var sorusu teist paradigma iinde ateist paradig-
madan ok daha baarl cevap bulmaktadr. Bu ise teizmi
ateizme tercih etmek iin bir sebeptir.

2- DOUTAN AHLAKLA LGL

ZELLKLERE RASYONEL TEMEL BULMAK
Sahip olduumuz ahlakla ilgili doutan zelliklerimizin,
Allah tarafndan bizlere yerletirildii grnn, materya-
list-ateistlerin savunduu ekilde bilinli bir plann rolnn
olmad ve tesadfi srelerle olutuklar grnden daha
iyi bir aklama olduunu destekleyen dier bir sebep, ah-
laki bir sistemin ancak ve ancak Allahn buyruklarn ka-
bul etmemiz durumunda rasyonel (akla uygun) olacak ol-
masdr. Burada ateistlerin cevap vermesi gereken etin soru
udur: Neden yaadmz bu dnyada, bizim doutan sa-
hip olduumuz ahlakla ilgili zelliklerimizin rasyonel te-
meli olmas (bunlarn illzyon olmamas) iin ahlaki buy-
ruklar olan bir Allahn var olmas zaruridir? Soru yle
de sorulabilir: Doadaki sreler ne oluyor da ancak Allah
varsa rasyonel temeli olacak yaplar oluturmutur? Doal
100
 DOUTAN AHLAK DELL

sreleri Allahn arasal sebepleri olarak grenler iin do-

al srelerin, gzmz bu doal sreleri arasal sebep-
leri olarak kullanan Allaha evirmesi olduka rasyonel bir
beklentidir. Fakat materyalist-ateist paradigmay benimse-
yenler, sadece bu dnyadaki yaam iin gerekli ve genleri
aktarma mcadelesiyle ilgili olarak olutuunu dndk-
leri bu doutan gelen zelliklerimizin gzmz bir Al-
lah kavramna evirmesinin rasyonel bir aklamasn ya-
pamamaktadrlar.
Ahlaki bir sistemin Allah inanc olmadan ilemesi pra-
tikte elbette mmkndr (bu yzden birok ateist olduka
ahlakldr) fakat en nemli zelliklerinden birisi balayc-
lk olan ve insanlarn ahsi karlarndan gerektiinde fe-
dakarlk yapmalarn gerektiren yasalardan oluan ahlaki
sistemlerin, Allah inanc olmadan rasyonel temeli olamaz.
Burada rasyonel temel ile kastm; ahlaki eylemi iyi ola-
rak nitelemenin veya bu eylemi gerekletirmenin ve gerek-
tiinde ahsi karndan vazgemenin aklc bir temeli ol-
masdr. Nitekim birok nl ateist felsefeci de bunu tespit
etmitir. rnein Allah olmadnda ahlaki deerlerin do-
ruluk deeri kalmayacana, Nietzsche ve Sartre gibi nl
ateist filozoflar dikkat ekmitir. Nietzschenin u szlerin-
den bunu anlayabiliriz:
Ondan, temel bir kavram, Allaha inanc ekip ald-
nzda, btnn mahvedersiniz: artk zorunlu hibir ey
elinizde kalmaz... Onun ancak Allahn varl doruysa bir
doruluk deeri olabilir; o, Allah ile ayakta durur, Allah-
sz ker100
100 Walter Kaufmann, Portable Nietzsche, The Viking Press, New York, 1954, s.
515-516.

101
 ftrat delilleri

Nietzsche ve Sartre, Allahn yokluunda ahlaki deerle-

rin rasyonel temeli olamayacan anlamlardr. amzn
en nl ateisti Richard Dawkins ise bakalarna merhamet
duymamzn Darwinci hatalar: mutluluk veren, deerli ha-
talar olduunu ifade etmitir.101 Ateist bir dnya grnn
ierisinde sahip olduumuz doutan ahlaki zelliklerin il-
lzyon olarak anlalmas gerektiini nl materyalist-ate-
istler Michael Ruse ve Edward Wilsonn u szlerinden de
anlayabiliriz:
Ahlak bize ortak hareket etmemiz iin genlerimiz tara-
fndan yutturulan bir illzyondur. Hibir d temeli yoktur.
Ahlak, evrim tarafndan oluturulmutur fakat onun tara-
fndan temellenmemektedir. Ayn Machbethin haneri gibi
gerekte var olmadan nemli bir amaca hizmet etmektedir.
llzyondan bahsederken, ahlakn hibir ey olmadn ve
tamamen bir hayal rn gibi dnlmesi gerektiini sa-
vunmuyoruz. Machbethin hanerinin tersine ahlak insan
tr tarafndan paylalan bir illzyondur... Ahlakn objek-
tif bir temeli yoktur, fakat biyolojik yapmz bizi yleymi
gibi dnmeye sevk etmektedir.102
Baz felsefeciler Stoaclarn ve Herbert Spencern
yapt gibi doadaki durumlardan ahlak ile ilgili reete-
ler karmlardr. Thomas Henry Huxley, Spencern, do-
ann taklit edilmesi gerektiine dair Stoacln nasiha-
tini kt bir ekilde uyguladn dnr. Huxley, yaam
mcadelesinin gerekten de doada byk iler baard-
n fakat toplumun ahlaki geliiminin evrendeki sre-
leri taklit etmeye dayanmadn, tersine bu srelere kar
101 Richard Dawkins, The God Delusion, Black Swan, Londra, 2006, s. 253.
102 Michael Ruse ve Edward O. Wilson, The Evolution of Ethics, Philosophy of
Biology, Ed: Michael Ruse, Prentice Hall, New Jersey, 1989, s. 314-317.

102
 DOUTAN AHLAK DELL

koymaya dayandn ifade eder.103 Doada ne olup bittiini

veya insann doutan tad ahlaki zelliklerin neler ol-
duunu belirleyerek -Spencer gibi- ahlak ile ilgili reete-
ler kartanlar olduu gibi erdemi doaya kar durmakta
-Huxley gibi- bulanlar da olabilir. Sadece amasz, bilin-
siz ve ahlaka kar umursamaz doaya referansla, bu an-
laylardan birini dierine tercih etmemizi salayacak fel-
sefi adan geerli bir kriter gsterilemez. Doutan sahip
olduumuz ahlak ile ilgili zelliklerimiz bize ahlakla ilgili
konularda olmal (ought) fikri vermektedir, oysa bu do-
utan zelliklerimiz ateist adan sadece doadaki ama-
szca ve bilinsizse olanlarn (is) rndr. Burada Da-
vid Humeun (1711-1770), olandan olmal (ought from is)
kartlmaya kalkldnda kendini gsteren sorun ile ilgili
nl tespitini hatrlamalyz; Hume, doada olan ve olma-
yan tarif eden olgularla ilgili ifadelerden ahlak alanndaki
neyin olmal veya neyin olmamal olduuna dair bildirim-
lere geiin mantken meru olmadn ifade etmitir. 104
Olandan olmal kartma problemine referansla, Allahn
varlnn ve Allahn buyruklarnn olan ile ilgili olduu,
buna karn bu tarifsel olgulardan ahlaki balayclk -
karmann neyin olmal olduu ile ilgili olduu, bu gei-
in de felsefi adan meru olmad sylenebilir. Buradaki
durumun, doadaki amasz ve bilinsiz yapyla ilgili olgu
tariflerinden nemli ekilde farkl olduunu syleyebilirim
(aada bu hususa tekrar dneceim).
103 Thomas Henry Huxley, Evolution and Ethics, Philosophy of Biology, Ed:
Michael Ruse, Prentice Hall, New Jersey, 1989, s. 299-300.
104 David Hume, A Treatise of Human Nature, Oxford University Press, Oxford,
2000.

103
 ftrat delilleri

Burada nemli bir hususun aydnlatlmasn gerekli bu-

luyorum; birok kimse arasndaki ayrma yeterince dikkat
etmemi olsa da ahlaki eylemlerle ilgili iki ayr aklama
gerektiren iki ayr sorunu zmek gereklidir: Birincisine
olandan iyi karma problemi (is-good problem), ikinci-
sine iyiden eylem karma problemi (good-action prob-
lem) adlarn veriyorum. Literatrde birok kii olandan
olmal kartma problemi (is-ought problem) diye tek bir
soruna odaklanm, aslnda bu sorunun iinde ahlakla ilgili
iki ayr sorunun olduu yeterince fark edilememitir: Ah-
laki sistemin rasyonel bir temeli olmas iin cevaplanmas
gerekli iki dev soru unlardr:
1. Problem: yi olan nedir? eklinde ifade edilebilir.
Bu problem deerler ile ilgilidir.
2. Problem: yi olana (deerlere, ahlaki yasalara) gre
eylemde bulunmak neden gereklidir? eklinde ifade edile-
bilir. Bu problem eylemler ile ilgilidir.

2-A- Birinci problem: Olandan iyi

karma problemi
G. E. Mooreun ak soru argman (open-question
argument) ile dikkat ektii gibi iyiliin doa bilimleri-
nin zerinde alt olgulara indirgenemeyecei ve bunlara
dayanarak belirlenemeyecei, yani doa-d (non-natural)
bir fenomen olduu kanaatindeyim.105 Ayrca maddi doa-
daki olgularla ilgili olana dair aklamalardan iyinin ne
olduunu belirleyemeyeceimiz fakat zihinle ilgili olan
ile ilgili saptamalara dayanarak iyinin ne olduunu hem
belirleyebileceimiz hem de iyiye uygun eylemde
105 G. E. Moore, Principia Ethica, Cambridge University Press, Cambridge, 2000.

104
 DOUTAN AHLAK DELL

bulunulmas gerektiine rasyonel temel bulabileceimiz

kanaatindeyim.
Bloom Ne kadar akll olursak olalm, eer doutan
gerekli temel zelliklere sahip olmasaydk, ahlaki yaps ol-
mayan (amoral), acmaszca sadece ahsi karn gerekle-
tirmeye ynelmi kiiler olurduk demektedir.106 Doutan
zihinsel kapasitemiz bize doadaki olgulara indirgeneme-
yen (non-natural) kavramlar salad iindir ki ahlaki
kurallar benimseyen varlklar olabilmekteyiz. Doutan
sahip olduumuz iyilik-ktlk gibi kavramlar, genetik-
biyolojik yapmza dayanmakla beraber, doadaki olgulara
indirgenemez olduklarndan genetik-biyolojik yapmza in-
dirgenip aklanamazlar. Fakat bu kavramlarn gerekliin-
den phe etmemiz iin de bir neden yoktur. Nasl zihni-
mizde oluan renk algmz, bu algnn sayesinde olutuu
bir yere arpan n dalga olarak gzmze gelmesi ve
sonra nronlardaki srelere indirgeyip anlayamyorsak
ama iebakla biliyorsak,107 ayn ekilde iebakla kendi-
mizdeki doutan iyilik-ktlk gibi ahlaki kavramlar
da bilmekteyiz. Bu kavramlarn doal dnyadan tretile-
meyecei, yani olana dayanarak iyinin ne olduunu be-
lirleyemeyeceimiz dorudur. Dier yandan bu ekilde ko-
nuya yaklarsak sadece iyi-kt kavramlar veya renkler
deil, ayn zamanda ac, mutluluk gibi birok zihinsel feno-
men de, maddi dnyaya dayansalar da (supervenient), ona
106 Paul Bloom, The Moral Life of Babies, The New York Times, 5 Mays 2010.
107 Zihnimizde oluan renk algmzn (qualia veya tecrbi nitelikler diye anlan de-
neyimlerimizin), fiziksel sreler sayesinde olmasna ramen fiziksel srelere
indirgenip anlalamayacak olmas zihin felsefesi alannda almam olanlara
anlalmas zor bir gr olarak gzkebilir. Bu kitabn son blmnde bilin
ve benlik delilinde, bu konu detayl bir ekilde ele alnacaktr. O blmde qu-
alia hakknda sylenenleri dikkatlice okumanz tavsiye ederim.

105
 ftrat delilleri

indirgenemezler. Geoffrey Sayre-McCordun dikkat ektii

gibi sadece olan-olmal uurumu (is-ought gap) deil fa-
kat olan-dnce uurumu (is-thought gap) da vardr.108
Bizim dncelerimizdeki ac, mutluluk, lezzet, renk algs
doal srelere dayansa da, bu srelere indirgenememesine
ramen bunlarn gerek olduunu kabul ettiimiz gibi ie-
bakla tanklk ettiimiz ahlaki kavramlarn gerekliini
de kabul etmemiz normaldir.
Dncelerimizin maddi srelere indirgenemez ol-
duunu grp saduyuya ve kiisel deneyimimize en ay-
kr tavrlardan biri olan eleyici materyalizmi (elimina-
tive materialism) benimseyenler olmutur (kitabn bundan
sonraki blmlerinde eleyici materyalizm ele alnacak-
tr). Bu gre gre bizim zihinsel olarak deneyimledii-
mizi sandmz ac, mutluluk, renk alglar, tatlar, kokular
gibi deneyimler mevcut deildir. Bu kitab okurken renk-
lerini grdnzden, evrenizde sesleri duyduunuzdan
eminseniz eleyici materyalizmin yanl olduundan da
eminsiniz demektir. Bu kitabn veya duyduunuz sesle-
rin aslnda birer halsinasyon olduunu syleyenler ola-
bilir fakat halsinasyon grdmz dndmzde
bile bir zihin deneyimi yayoruz demektir ve bu durumda
bile eleyici materyalizmin hatal olduunu syleyebiliriz,
nk yine elenemeyecek ekilde zihinsel yaantlar mev-
cuttur. Ksacas dnce deneyimlerimizi tamamyla doa-
daki olgulara indirgeyemediimiz iin zihinsel durumlar-
mzn varln reddetmeyenlerin; bu deneyimlerimiz gibi
doal srelere indirgenemeyen ahlakla ilgili iyi-kt gibi
108 Geoffrey Sayre-McCord, Moral Theory and Explanatory Impotence, Mid-
west Studies in Philosophy, Vol: 12, 1988, s. 433-457.

106
 DOUTAN AHLAK DELL

temel kavramlarn gerekliini reddetmemeleri de sadu-

yunun bir gereidir.
Doutan sahip olduumuz iyilik-ktlk ile ilgili
sezgilerimiz zerine dndmzde, iyilik-ktln
ahsi karlar ve tutkularn stnde ontolojik bir statye sa-
hip olduunu anlarz; bu ahlak ile ilgili en temel hususlar-
dan birisidir. Ateist paradigma iinde iyilik-ktlk ile
ilgili sezgi, tesadfi srelerle olumu olan nkleotidler
gibi biyokimyasal yaplara, bunlar ise evreni oluturan te-
mel kuvvetlere veya itme-ekme ve dalga-parack olmak
gibi zelliklere dayanmaktadr. Bunlarda ise ahsi karlar
ve tutkular zerinde bir deere sahip iyilik-ktlk hak-
kndaki sezgimize rasyonel temel bulunamaz; doal olarak
bunun sonucunda Ruse ve Wilson gibi ateistler bu sezgile-
rimizi illzyon olarak grmlerdir. Ateist ontolojide do-
al srelerin ve tesadfn birleimiyle olutuu dn-
len insann hayvanlardan farkl ahlaki bir varlk olmasn
temellendirecek rasyonel bir temel gzkmemektedir. Bu
yzdendir ki Nietzsche -biraz nce aktarlan alntsnda-
Onun ancak Allahn varl doruysa bir doruluk deeri
olabilir; o, Allah ile ayakta durur, Allahsz ker demitir.
rnein birisinin ykl miktarda parasn drd-
n, bunu bizim bulduumuzu, paray iade etmezsek ha-
yatmzn geri kalann ok rahat geireceimizi ve bu pa-
ray aldmz hibir kimsenin kesinlikle bilemeyeceini
dnelim. Toplumsal bir yaptrmn kesinlikle mmkn
olmad bu durumda ahlakla ilgili ilk teorik aklama ne-
yin iyi-kt olduunu bilmek iin gerekir. Gerek a pri-
ori [nsel] akl yrtmeye dayanan Kant deontolojik bir
107
 ftrat delilleri

ahlaka109 gerek tmevarmsal bir akl yrtmeye dayanan

yararc bir ahlaka110 atflar yaparak da paray iade etmenin
iyi etmemenin kt olduunu savunanlar olabilir. Fa-
kat bahsedilen yaklamlar, deontolojik kurallarn veya ya-
rarc yaklamn neden iyi olduunu aklayamamakta;
yani ahlaki sistemlerinin temellerini Allaha atf yapmak-
szn rasyonel ekilde ina edememektedirler.
yi, insanlarn kar hesaplarnn zerinde olan bir
standarttr; ahlak otonom gren Kant sistemde; insan-
larn, tm insanlarn akllarn gz nnde bulundurarak
ulatklar bir ahlaki standard (koulsuz buyruu: catego-
rical imperative), yine akllaryla yapacaklar kar hesap-
larnn ve arzularnn zerine karmalarnn rasyonel te-
meli gzkmemektedir. Neden herkesin kendi karn
gerekletirmesi veya tutkularn klesi (slave of the passi-
ons) olunmas deil de, baka akllarn da gz nnde bu-
lundurulmasyla karsanan koulsuz buyrua uymak iyi-
dir temel sorusunun cevab, Kantn ahlak otonom gren
sisteminde yoktur. 111
Materyalist-ateist birisinin, yararc ahlaka atfla iyi
kavramn temellendirmeye kalkmas ihtimalini de ele
109 Immanuel Kant, Fundamental Principles of the Metaphysics of Morals, ev:
Thomas Kingsmill Abbott, William Benton, Chicago, 1971, s. 253-287; Imma-
nuel Kant, The Critique of Practical Reason, ev: Thomas Kingsmill Abbott,
William Benton, Chicago, 1971, s. 291-361.
110 Yararc ahlak yaklamlar iin bir klasik: John Stuart Mill, Utilitarianism, Hac-
kett Publishing, Indianapolis, 2001.
111 Bu arada Kantn ahlak otonom grmekle beraber ahlaktan hareketle Allahn,
ahiretin ve zgr iradenin varl iin argman ileri srd de hatrlanma-
ldr. Kantn en yksek iyi (summum bonum) iin Allahn, ahiretin, zgr
iradenin var olmasn postulat olarak koymay zorunlu grmesiyle, ahlakn
otonom olduuyla ilgili kendi iddiasyla elitii kanaatindeyim. Kantn, red-
dettii bu gr burada tartmadan geiyor, sadece bu hususa dikkat ekmek-
le yetiniyorum.

108
 DOUTAN AHLAK DELL

alalm. Doutan ahlaki zelliklerimizi tesadfen olumu

doal srelerin sonucu grenlerin, bunlar illzyon ola-
rak grdkleri gibi rasyonalitemizi tesadfi srelerin so-
nucu olarak grenlerin, insanlarn ortak rasyonalitesinden
kartlacak deerlere uyulmasyla ilgili gereklilik, ba-
layclk hislerini de illzyon olarak grmeleri gerekir.
Neden kendi en ok mutluluumuzu (the greatest happi-
ness) deil de en ok kiinin en ok mutluluunu (the gre-
atest happiness of the greatest number) dnmeyi iyi ola-
rak nitelemeliyiz gibi yararc ahlakn temelleri asndan
ok nemli bir soru da rasyonel bir cevaptan yoksundur.
Materyalist-ateist paradigma iinde kalnarak veya ahlakn
otonom olduu kabul edilerek, a priori akl yrtmeyle de
tmevarmc akl yrtmeyle de karsanan hibir sistem
iyi-kt sezgisinin gerektirdii yksek standarda (birey-
sel karlar veya toplumsal beklentileri aan standarda) ras-
yonel temel sunamaz.
Teizmde ise bilinli, her eyi yaratan, her eyi bilen
Allahn buyruklar ahlaka mkemmel bir standart sunar
ve iyi-kt ile ilgili sezgilerimizin ihtiya duyduu ras-
yonel temel iin bundan iyisi dnlemez. Eer byle bir
temel olmazsa iyiyi ekici ve yce olarak alglamamz ve
ahsi karlarn zerine karmamz, sadece biyolojimizin
bize oynad bir oyuna dnr. Yani iyi ile ilgili alg-
mz rasyonel temelsiz biyolojik bir olaya, adeta mide gu-
ruldamas statsnde bir olguya dnr. Fiziin tarif ettii
maddi dnyada iyinin gerei olan ycelii salayacak hi-
bir unsur yoktur fakat bilinli bir varlk olan Allahla ba-
lants kurulunca iyi kavram ihtiyac olan ycelie ka-
vuur ve halsinasyon olmaktan kurtulur. Doutan sahip
109
 ftrat delilleri

olduumuz zellikler bizi ahlaki deerleri olan bir varlk ol-

maya yneltir. Ahlaki deerlerimizin rasyonel temel bulmas
ise bu deerlerin Allah ile ilikili olmasyla mmkndr.
Ahlaki deerlerin Allah ile ilikisini kurmamz ise ancak
bize Allahn buyruklar eklinde bildirilmeleriyle mm-
kndr. (Bu husus, nmzdeki sayfalarda dikkat ekile-
cek olan din olgusunun gereklilii asndan nemlidir.)
Bu konudaki mottomu ontoloji ahlak belirler eklinde
ifade edebilirim.
Teist ontolojiye gre varln merkezinde her eyi yara-
tan, her eyi bilen Allah mevcuttur ve insan da Allah saye-
sinde vardr. Bu ontoloji, Allaha atfla, ahlakn temel kav-
ramlar olan iyi-ktnn, karlar ve tutkular st deerler
konumunda olmalar iin rasyonel temeli rahata sunabilir.
Dier yandan ateist ontolojiye gre her ey bilinsiz, ahlak
konusunda umursamaz olan maddenin doa yasalar ve te-
sadfler erevesindeki hareketlerinden olumutur. Bu on-
tolojiye gre bir eye iyi-kt gibi atflarda bulunmak,
sadece biyolojimizin bize oynad bir oyundur, bizim bi-
yolojik yapmzdan bamsz iyi-kt diye evrensel, her-
kes iin geerli bir kriterin rasyonel temeli yoktur.
Ksacas doutan sahip olduumuz ahlakla ilgili ya-
pmzn gerei olan ahlaki deerlerin benimsenmesi ancak
Allahn varlyla rasyonel temel bulmaktadr. Allaha ina-
nan birisi iin bu beklenir bir eydir, nk Allah insann
benliini (ftratn) yaratt iin, insann benliinde ancak
Allah varsa rasyonel temel bulacak zelliklerin olma sebebi,
bunlar Allahn kendisine yneltecek ekilde dzenleme-
sidir. Materyalist-ateist dnceyi benimseyenlerin ise ah-
laki deerlere rasyonel bir temel bulmas mmkn deildir
110
 DOUTAN AHLAK DELL

ve insann iinde ancak Allah varsa rasyonel temeli olacak

bylesi bir yapnn bulunma sebebini aklamak iin tatmin
edici bir cevaplar yoktur.

2-B- kinci problem: yiden eylem

karma problemi
Ahlak ile ilgili ikinci sorun iyi-eylem problemidir. n-
ceki blmde iyi-ktnn ihtiya duyduu ontolojik stat-
nn ateist paradigma ierisinde temellendirilemeyecei gs-
terildi. Fakat deontolojik veya yararc veya herhangi baka
bir yaklamla iyiliin-ktln temellendirilebildiini
bir an iin kabul edelim; bu durumda bile iyi-kt ola-
nn neden eyleme sebep olmas gerektii gibi temel bir
soru cevapsz kalmaktadr. Yere den paray sahibine iade
etmenin iyi olduunu kabul eden biri, eylemi gerek-
letirmesi gerekirken, bu parayla hayatnn sonuna kadar
rahat yaamay semesinin daha rasyonel olduunu d-
np, iyiliin yaplmasnn belli bir sezgisel ekicilii olsa
bile paraya sahip olmann ekicilii ar basp paray ken-
disine alabilir. Bahsedilen doutan ahlaki zellikler veya
eitli kltrlerin verdii eitimin ekillendirmesi, elbette
paray iade etmeyi salayabilir ve birok zaman salamak-
tadr ama bu eylemin rasyonel temeli materyalist-ateist on-
toloji ierisinde gsterilemez.
rnein Kant deontolojik ahlaki yasalarla eylemde bu-
lunan bireyin, kar hesaplarn bir kenara brakmasn ras-
yonel klacak bir temel ortaya konulamamtr: Kii pekala
kendi zihninden kan bir yasann balaycln reddede-
bilir. Millci yararc bir ahlakn koyduu kritere gre ey-
lemde bulunan bireyin en ok kiinin en ok mutluluu
111
 ftrat delilleri

gibi bir kritere gre deil de kendi mutluluuna gre hare-

ket etmeyi daha rasyonel grebileceini dnrsek, yarar-
cln iyilik kriteri kabul edildiinde de bu yaklamn
neden eyleme sebep olmas gerektii hususunda rasyonel
bir temel bulunamaz.
Dier yandan teist dinlere gre her eyimizi borlu ol-
duumuz, her eyden haberdar, her eyi bilen, her eye kud-
reti yeten ve ahiret yaamnda insanlarn dnyevi eylemle-
rine karlk veren bir Allahn ahlaki buyruklar olduunu
dnelim. Materyalist-ateist dnya grne dayanarak
olandan olmalya gemek mmkn deilken bu ontolo-
jiden olmalya gemek yani bu varlk anlayna dayanarak
ahlaka rasyonel temel bulmak mmkndr. Teist ontoloji-
deki olan ile ilgili tanmlar, balayc buyruklar verebi-
lecek meru bir otorite olan Allah ve onun buyruklarn
tarif ettii iin buradaki tanmlayc olgular, bu sefer ba-
layc buyruklar, yani olmal alann kapsayabilmektedir.
Allaha her eyimizi borlu olmamz (minnettarlk gibi his-
lerle motivasyon salayarak) veya Allahn ahirette yaptk-
larmzn karln verecek olduuna dair beklenti (mut-
luluk veya korkulardan kurtulma arzularmzla motivasyon
salayarak) eylem (doru/olmal) iin motivasyon salar.
nsanlk durumumuza iebakla bir bakarsak; minnettar-
lk, mutluluk ve korkulardan kurtulma duygularmzn bi-
zim eylemlerimizde nasl belirleyici olabildiklerini rahata
grebiliriz. Allahn her eyi bilen olmas ve her eye nfuz
edebilmesi; Allaha gvenmemize ve hibir insann grme-
dii ve karlarmza en aykr durumlarda bile ahlaki buy-
ruklar yerine getirmemize rasyonel temel oluturur.
112
 DOUTAN AHLAK DELL

Ksacas teizm, meru otorite sunarak, ahlakn bala-

yc zelliine, hem rasyonel, hem motivasyonel hem de ah-
laki doutan zelliklerimizle uyumlu bir temel sunmak-
tadr. laveten otoriteye itaat ile ilgili sezgilerimizin de
doutan gelen zelliklerimizden biri olduunu yakn d-
nemdeki bilimsel almalarn gsterdiine dikkatlerinizi
ekmek istiyorum.112
Ontoloji ahlak belirler eklindeki motto, iyi-eylem
problemini zmeyi de salar. Teist ontolojide Allahn
buyruklarndan kaynaklanan balayclk; bilinsiz itme
ve ekme gibi kuvvetlerin etkisi altnda mekanik olarak
ileyen, gayesel bir zellii olmayan maddi doay yegane
varlk olarak kabul eden materyalist-ateist felsefenin onto-
lojisine gre farkl bir ahlak felsefesine sebep olur. Richard
Taylor Allah fikrini bir kenara braktnzda ahlaki mec-
buriyet fikri anlamsz olur. Kelimeler aynen kalr ama ma-
nas kalmaz diyerek, teizmin dndaki sistemlerin ahla-
kn balayclk zelliine rasyonel temel sunamayacan
dile getirmitir.113
Materyalist-ateizm, ahlaki yasalarn gerei olan bala-
ycla rasyonel temel sunamayaca iin materyalist-ateist
ontoloji ahlaki izafiyetilie yol aacak bir ahlak felsefesini
belirler. Teist ontolojisi ise Allahn buyruklar temelinde,
ahlakn rasyonel ve motivasyonel temel bulabilecei bir ah-
lak felsefesini belirler. Teist ontolojinin merkezindeki Allah,
112 Bununla ilgili yaplan modern psikoloji alanndaki almalara iki rnek: Jonat-
han Haidt ve F. Bjourkland, Social Intuitionists Answer Six Questions about
Moral Psychology, Moral Psychology, Ed: W. Sinnott-Armstrong, MIT Press,
Massachusetts, 2008, s. 181-217; Stanley Milgram, Obedience to Authority:
An Experimental View, Harper and Row Publishers, New York, 1974.
113 Richard Taylor, Ethics, Faith and Reason, Englewood Cliffs, New Jersey, 1985,
s. 83-84.

113
 ftrat delilleri

geri kalan varlklarla mukayese edildiinde geri kalan var-

lklarn ontolojik statsnn Allaha gre ok dk olduu
gzkr; bu yzden bu ontoloji, Allahn buyruklar yannda
tm varlklardan gelen taleplerin, karlarn ve tutkularn
nemsiz olduu bir ahlak sistemi sunmaktadr. Bakalar-
nn taleplerine, karlarmza ve tutkularmza ramen ah-
laki gerei yerine getirmemiz gerektiini syleyen doutan
ahlaki zelliklerimiz, ancak teist ontoloji doruysa illz-
yon olmaktan kurtulur. Doutan ahlaki zelliklerimizin
talebi ahlakn illzyon olmamasdr; bu ise Allahn ah-
laki buyruklarna yani Allaha, doutan muhta olacak bir
yaratlla (ftratla) var edilmi olduumuz anlamn tar.
Ateistler ahlakl davrandklarnda rasyonel temelden yok-
sun olmalarna ramen doutan ahlaki zelliklerle uyum-
ludurlar. Fakat zihnimiz, doutan ahlaki zelliklerimizle
beraber rasyonaliteyi de kapsar, bunlar arasndaki birlik ve
uyum ise Allahn ahlaki buyruklarnn varln gerekti-
rir. Zihnimizde beraberce var olan doutan ahlaki sezgi-
lerimiz ve rasyonalitemiz gibi farkl temel zelliklerimizin
arasndaki uyumun, ancak teist paradigma ierisinde mm-
kn olmas teizm asndan beklenirdir. Fakat ateist paradig-
mada bu durumu beklenir klacak bir unsur mevcut deildir.
yi-kt, doru-yanl, adaletli-adaletsiz gibi doutan
sahip olduumuz ahlakn temel kavramlar; Allahn buy-
ruklar ile karlanca, bu buyruklar kavrayabilmemizi ve
uygulayabilmemizi salar, bu buyruklarn gerei olan ah-
laki bir sisteme sahip olmamz mmkn klar. Allahn var-
l ise kendi varlna iaret eden doutan ahlakla ilgili
zelliklerimizi illzyon olmaktan kurtarr. Teizm, modern
psikoloji ve bilisel bilimlerin varln gsterdii doutan
114
 DOUTAN AHLAK DELL

ahlaki zelliklerimizin gereince anlalmas iin tutarl bir

sistem sunmaktadr. Doutan ahlaki zelliklerimiz adeta
stnde kilit olan bir kapya benzer ve bu kapy aacak
anahtar Allahn varldr. Bu kilidin bu anahtar gerektir-
mesi bu anahtarn varlnn bir delilidir.
Sonuta ahlaki farkndalk ve doutan ahlakla il-
gili zelliklerin rasyonel temeli zerine incelemeden; in-
sanlarn doutan sahip olduu ahlakla ilgili zelliklerin
Allah tarafndan insanlara yerletirildii grnn, ate-
izmin yaklamlarndan daha baarl bir aklama olduu
anlalmaktadr.

EUTHYPHRO KLEM VE ALLAHIN YL

Burada 2500 yl kadar nce felsefenin gndemine gel-
mi ve birok felsefeci tarafndan tartlm olan bir hu-
sus hakkndaki grm aklamay gerekli buluyorum.
Platonun Euthyphro diyaloundan sonra Bir eyin ahla-
ken iyi olduu iin mi Allah tarafndan emredildii, yoksa
Allahn buyruklarndan dolay m ahlaken iyi olduu so-
rusu felsefenin ilgi alanna girmitir.114 Bu ikilemin birinci
ksmna gre ahlaken iyi olan Allahn buyruklarndan ba-
mszdr; ikilemin bu blmnde, Allahn egemenliinin
ve iradesinin ahlaken iyi olan ile snrl olup olmad sorunu
ortaya kar. Cambridge Platonistleri gibi ikilemin bu ks-
mn benimseyip, bunda sorun grmeyen dnrler olmu-
tur.115 kilemin ikinci ksmna gre bir ey sadece Allahn
114 Platon, Euthyphro, Ed: Edith Hamilton, Collected Dialogues of Plato, Prin-
ceton University Press, Princeton, 10a, 1961.
115 Sarah Hutton, The Cambridge Platonists, Ed: Edward N. Zalta, The Stanford
Encyclopedia of Philosophy (Sonbahar 2008), http://plato.stanford.edu/archi-
ves/fall2008/entries/cambridge-platonists

115
 ftrat delilleri

buyruklarndan dolay iyidir; ikilemin bu ksmnda, Allahn

buyruklarnn keyfi olup olmad sorunu ortaya kar. H-
ristiyan dncesinde etkili olmu bir dnr olan Ock-
haml William (William of Ockham); Allahn egemenliini
ve iradesini hibir eyin (dolaysyla ahlaki bir standartn da)
snrlayamayaca dncesiyle, ikilemin bu ksmn benim-
semitir. slam dncesinde yer alan Eari okuluna gre de
bir eyi iyi veya kt yapan sadece Allahn emirleridir.116
Teist birok felsefeci ve teolog gibi ben de bunun bir
sahte ikilem (pseudo dilemma) olduunu, nc kkn
mevcut olduunu dnyorum. Buna gre Allah iyidir
ve Allah iyi olan kendi zatnn bu zelliine uygun e-
kilde buyruklarda bulunduu iin, ne Allahn egemenlii-
nin ve iradesinin snrland ne de Allahn buyruklarnn
keyfi olduu sylenebilir.117 Bu gre gre Allahn m-
kemmellii, Allahn varlna ikin baz sfatlarnn olma-
sn gerektirir ve bu sfatlardan biri olan iyilik, Allahn
buyruklarnn ne olacanda etkili olur. Buyruklarn belir-
lenmesinde etkili olan bu sfat, Allahn dndaki bir zellik
olmad ve Allahn sfat olduu iin ne Allahn snrlan-
mas sz konusudur ne de Allahn mkemmelliine aykr
bir durum olduu sylenebilir; tersine Allahn mkemmel-
liinin gerei bylesi sfatlara sahip olmasdr. Augustinus,
Anselm ve Aquinas gibi felsefecilerin grleri de bu do-
rultudadr. slami gelenek iindeki Mutezile okulunun, bir
116 Macid Fahri,slamAhlak Teorileri, ev: Muammer skenderolu ve Atilla Ar-
kan, Litera Yaynclk, stanbul, 2004, s. 56-58, 76-79.
117 Bu dorultudaki grlere yakn dnemden iki rnek: William Alston, What
Should Euthyphro Have Said, Ed: William Lane Craig, Philosophy of Religi-
on, Rutgers University Press, New Brunswick, 2002, s. 283-298; Robert Adams,
Moral Arguments for Theistic Belief , Ed: C. Delaney, Rationality and Religi-
ous Belief, University of Notre Dame Press, Notre Dame, 1979.

116
 DOUTAN AHLAK DELL

ey iyi veya kt olduu iin Allahn onu emrettiini sy-

lerlerken, bunu Allahn doasnn zelliklerinin belirle-
diini dndkleri ve ikilemin birinci ksmndan ziyade
bahsedilen nc kka yakn olduklar kanaatindeyim.118
Bu dnrlere gre Allah ahlaki sisteme ne uygun hare-
ket eder ne de ahlaki sistem icat eder fakat Allahn sfat-
lar ahlaki deerlerin ne olacan belirler.119
Allahn sfatlarnn Allahn iradesinin ne ynde olaca-
nda etkili olmas, Allahn dndaki bir standardn Allah
snrlad grnden nemli ekilde farkl olduu iin bu-
radaki farka dikkat edilmelidir. Nasl Allahn sfatlarnn
bir gerei olan bilgisi, neyi irade ettiinde etkili olduunda
bu Allahn egemenlii ve iradesi iin bir snrlanma ola-
rak grlmyorsa; Allahn sfatlarnn bir gerei olan iyi-
lik zellii neyi irade ettiinde etkili olduunda, bu da Al-
lah iin bir snrlanma olarak kabul edilemez.
Allahtan bamsz iyiliin bir varl olduu kabul
edilince, Platonun idealar gibi bir varlk alan kabul et-
meden, bu ideaya ontolojik bir temel bulunamaz. (stelik
bylesi idealarn varln kabul eden Platonun bile iyi
ideas ile Allah zdeletirdii hatrlanmaldr.120) By-
lesi bir yaklamn ilahiyat alannda yol aaca sorunlarn
tesinde makul bir aklama olmadndan dolay da kabul
edilemez olduu kanaatindeyim. ncelikle ontolojik olarak
iyilik diye, Platonun idealar dnyasnda tarif ettikleri
gibi bamsz soyut bir varln olmas mantkl gzkme-
118 Macid Fahri,slamAhlak Teorileri, s. 56-58, 76-79.
119 Katherine A. Rogers, Anselm on Freedom, Oxford University Press, Oxford,
2008, s. 8.
120 Stephen Menn, Aristotle and Plato on God as Nous and as Good, The Review
of Metaphysics, Vol: 45, No: 3, 1992, s. 543-573.

117
 ftrat delilleri

mektedir. Ayrca bir an iin bylesi soyut bir varln oldu-

unu kabul edelim ve iyi olmann artlarndan biri olan
cmert veya adil olmayla soyut bir kavram olan iyi kav-
ramnn ilikisini rnek olarak ele alalm. Soyut bir objenin
en temel zelliklerinden biri nedensel ilikilere girememe-
sidir. O zaman soyut iyilik kavram yaps gerei neden-
sel bir ilikiye giremeyecei iin kendisinin gerei olan bir
eylemi de belirleyemez. rnein cmert veya adil olmay
belirleyemez. Sonuta iyi olmak bilinle ve iradeyle ger-
ekletirilen eylemleri gerektirir; iyi ile kty ayrt et-
meyi ve kty iyiye tercih etmeyi zorunlu klar. yilik
bilinli, iradeli ve eylemde bulunan varlklarn zellii ol-
masna karn soyut objelerden anladklarmzla ilgisizdir.
Dier yandan Allahn eylemlerinin, Allahn zatnn
zelliklerinden (sfatlarndan) bamsz olduu, mkem-
mel olan Allahn zatnn ise ieriksiz olduu dnlemez,
nk bu mkemmelliin ieriksiz olduu anlamn tar.
Sonuta Allahn buyruklarn Allahn zatyla ilikilendir-
mek rasyonel bir beklentidir ve Allahn zatn iyi grp
ahlaki buyruklarn bununla ilikilendirenler, Euthyphro
ikilemini sahte bir ikilem grmekte hakldrlar.
Burada Allahn zatn iyinin kayna olarak gster-
menin, ikilemi bir adm geri ekmekten ibaret olduunu,
ikilemin halledilmediini syleyenler olabilir. Fakat sonsuz
geriye gidi hibir konuda olmad gibi burada da mmkn
deildir ve Allah bu kavramn nihai kayna yapmak en
rasyonel yaklamdr; ksacas ikilemin halledilmedii iza-
hnn bir geerlilii yoktur.121 Bilinli, kudretli, iradeli, ey-
121 Benzer bir yaklam iin baknz: William Lane Craig, Theistic Critiques of At-
heism, The Cambridge Companion to Atheism, Ed: Michael Martin, Camb-
ridge University Press, Cambridge, 2007, s. 81-83.

118
 DOUTAN AHLAK DELL

lemde bulunan ve zat mkemmel olan Allahtan, ahlakn

kayna iin daha uygun bir alternatif kaynak gstermek
mmkn deildir.
Allahn zatnn zellikleriyle iyiyi aklamak, iyi-
lie olabilecek en yksek ontolojik standart vermek de-
mektir ve doutan gelen ahlaki sezgilerimizin talebine bun-
dan uygunu bulunamaz. Doutan ahlaki zelliklerimizin
Allahn varlnn habercisi olduuna dair buradaki arg-
mann iddias dnldnde; doutan ahlaki zellikleri-
mizin bir eye daha uygun olmas demek, bu zelliklerimi-
zin bu ekilde insana yerletirilmi olmas demektir. Bunun
mantki sonucu olarak ise Allahn yerletirdii bu zellik-
lerin, srf Allahn varl iin deil, ayn zamanda iyi bir
Allahn varl iin haberci olduklar ortaya kmaktadr.
Bylece burada sunulan argmann, sadece Allahn varl
iin deil, teizmin tarif ettii sfatlara sahip bir Allahn var-
l iin bir delil olduu gzden kamamaldr.
Ayrca Euthphyro ikileminin birinci ksmnda olduu
gibi iyi Allahn buyruklarndan bamsz olsayd bile ah-
laki iyilie uymay rasyonel klacak tek unsur yine ahlaki
konularda Allahn buyruklar olmas olurdu. nk ahla-
kn insanlar balayc zellii vardr, soyut kavramlar/var-
lklar nedensel ilikiye giremez ve dolaysyla balayc da
olamaz ve ancak Allahn buyruklarnn olmasyla iyi-ey-
lem problemi alabilir. Ksacas Allahn varlndan ba-
msz iyi rasyonel temel bulamaz ama bulabilseydi bile
iyinin neden eyleme yol amas gerektii sorusu, Allahn
buyruklarna atf yaplmadan rasyonel temel bulamazd.
Dier yandan ikilemin ikinci ksmnda iddia edildii
gibi Allahn buyruklar keyfi olsayd bile, Allahn her eyi
119
 ftrat delilleri

bilmesi, her eye nfuz etmesi ve ok yksek kudreti ya-

nnda kendi bilgi seviyemiz ve acizliimiz zerinde d-
nrsek; Allahn buyruklarndan kaynaklanan eylemleri
gerekletirmemizin neden gerekli olduunun rasyonel ve
motivasyonel temelini anlayabilirdik. Birok nemli d-
nr gibi, doru aklama olduunu dndm, Allahn
kendi sfatlarndan kaynaklanan iyiliine uygun ekilde
ahlaki buyruklar emrettii alternatifinde, iyilik olabilecek
en st seviyede ontolojik deere kavumaktadr.

AHLAKLA LGL DOUTAN GELEN

ZELLKLER VE DN
Allahn varlna inandn ifade etmesinin yannda
Allahn din gndermesinin gereksiz olduunu syleyen-
ler de vardr. Burada ele alnanlardan hareketle din konusu
hakknda da sonular karmak mmkndr. Buraya ka-
dar aktarlanlardan hareketle Allahn din(ler) gnderme-
sini beklemenin rasyonel olduuna dair bir argman yle
sunulabilir:
1- Evreni ve insanlar yaratan bir Allah vardr.
2- nsanlar doutan ahlaki zelliklere sahiptirler.
3- Bu doutan ahlaki zellikler ancak Allahn ahlaki
buyruklar varsa rasyonel temel bulabilir.
4- Doutan ahlaki zelliklerin ancak Allahn ahlaki
buyruklar varsa rasyonel temel bulacak olmas; Allahn,
insanlar, kendi buyruklarna uyacak bir ftratta (yaratlta)
yaratt anlamn tamaktadr.
5- Allahn ahlakla ilgili buyruklarnn insanlara ula-
m olmasnda mevcut tek alternatif dindir.
120
 DOUTAN AHLAK DELL

6- Allah insanlar ahlaki buyruklar olan dinlere uya-

caklar ekilde yaratmtr.
7- Sonuta Allahn din gnderdii gr, gnderme-
dii grne tercih edilmelidir.
Bu argmann ilk maddesinden anlalaca gibi bu ar-
gman, Allahn varlna inananlara, Allahn din gnder-
diinin beklenmesi gerektiini gstermek iin sunulan bir
argmandr. Bu blmn bundan nceki sayfalarnda su-
nulan doutan ahlak delili bu maddenin doruluunu
temellendirmektedir. Bu kitapta sunulan dier ftrat delil-
leri ve ayrca kozmolojik deliller ve tasarm delilleri de bu
maddenin doruluunu temellendirmekte kullanlabilir. s-
teyen bylesi bir temellendirmeye gerek duymadan, fideist
bir ekilde veya ahsi bir deneyimle bu maddenin doru-
luunu benimsiyorsa, bu kiiler de bu argmann bu mad-
desini kabul ediyor olurlar.
kinci ve nc nermelerin doruluu nceki sayfa-
larda detayl bir ekilde ortaya konuldu.
Drdnc nermenin doruluu, nc nermede be-
lirtildii gibi doutan ahlaki zelliklerin Allahn buyruk-
larnn varln gerektirdii tespit edilince, ufak bir analizle
bile anlalabilir. nsanlar doutan/ftrattan gelen sezgile-
rine gre eylemde bulunduklar gibi, insanlarn doutan/
ftrattan gelen bir zellii de rasyonalitenin varl ve ey-
lemlerde etkili olmasdr. Bundan nceki sayfalarda gste-
rildii gibi, insanlarn ahlakla ilgili doutan gelen zel-
likleri ancak Allah varsa rasyonel temel bulur ve illzyon
olmaktan kurtulur. Hem bu doutan ahlakla ilgili zellik-
lerimizin hem rasyonalitemizin yaratcsnn ayn Allah ol-
duunu hatrlayalm. O zaman, Allahn, doutan ahlakla
121
 ftrat delilleri

ilgili zelliklerimizin ancak Kendisinin buyruklar varsa

rasyonel temel bulacak ekilde insanlar yaratm olmas;
insanlar kendisinin buyruklarna uyacak ekilde yaratm
olmas demektir. nsan doutan Allahn buyruklarna uya-
cak bir ftrata sahiptir.
Beinci nermenin doruluu ise dnyadaki durumla
ilgili gzlemimizden anlalmaktadr. Allahn ahlakla ilgili
buyruklarnn insanlara ulamas iin en uygun yol, hatta
tek alternatif dinlerdir. Teker teker insanlara Allahn buy-
ruklarnn (zel vahiy gibi bir vastayla) ulamadn, he-
pimiz, mevcut durum olarak biliyoruz. Nitekim Allahn
ahlakla ilgili buyruklar olduuna inanarak belli eylemleri
gerekletirenlerin hemen hepsi belli dinlerin ballardr.
Allahn buyruklar insanlara ulat ise bunu gerekletir-
mi olduu sylenebilecek din kurumu dnda hibir m-
essese mevcut deildir.
Drdnc ve beinci nermeleri bir arada dnd-
mzde, altnc nermenin doruluu apak bir ekilde ken-
dini gstermektedir. nsann Allahtan gelecek ahlaki buy-
ruklara gre yaratlm olmas ve Allahtan ahlaki buyruklar
ulatrma hususunda dine alternatif bir kurumun gsteri-
lemeyecek olmas; insann ahlaki buyruklar olan din(ler)
e uyacak ekilde Yaratcs tarafndan yaratld anlamna
gelmektedir. Bu, insan ftratnn dine gre biimlendirilmi
olmas anlamn tamaktadr.
Yedinci maddedeki sonucu, Allahn varl hakkndaki
ftrat delillerinde olduu gibi en iyi aklama formunda
ifade ettim. Allahn insanlarn yaratlna/ftratna yer-
letirdii zelliklerin dini gerektirmesi, Allahn gzleri-
mizi din(ler)e evirdii anlamn tar ve Allahn yollad
122
 DOUTAN AHLAK DELL

din(ler) olmas gerektii grn Allahn din gnderme-

dii grnden daha rasyonel klar.

BENMSENECEK DNDE OLMASI GEREKL

ZELLKLER
Sahip olduumuz doutan ahlakla ilgili zellikler, sa-
dece Allaha ynlendirmekle kalmaz, ahlaki buyruklarn
insanlara bildirecek bir Allaha ynlendirme yaparlar. Bu
doutan zellikler, kendi kaplarn aacak anahtar olan
bu buyruklara ihtiya duyarlar. Ancak bylelikle ahlaki
sezgilerimizle rasyonalitemiz atmaz ve doutan ah-
lakla ilgili zelliklerimiz illzyon olmaz. Byk kitlelerin
benimsedii dinlerin ve onlarn birok mezhebinin ahlaki
sistemleri vardr. Bunlar arasnda nasl tercihte bulunaca-
mzla ilgili birok konuyu zmekte bu argman elbette
yardmc olamaz. Fakat bu blm boyunca sunulanlardan
hareketle, benimsenmesi gereken dinin sahip olmas gere-
ken ok nemli zellikleri de tespit edebileceimiz gzden
kamamaldr. Bu zellikler ksaca yledir:
1- Bu dinin ontolojisi Allah merkezli olmaldr. Dou-
tan ahlak delili insann doutan sahip olduu zellikleri
bilinli bir kudretin yarattn gstermektedir. nsan, do-
ann bir parasdr ve doay yaratan her kimse insana bu
zellikleri veren de ancak O olabilir. Buradan hareketle do-
ay ve insan yaratan bir Allah inancna merkezi bir yer
vermeyen din kurumlar elenebilir.
2- Bu din, ahlaki buyruklarn Yaratcdan olduklarn
belirterek ihtiva etmelidir. Yaratcdan olduuna atf yapl-
madan sunulacak sistemler de elbette gzel ve doru ahlaki
kurallar ierebilir. Ahlaki yapmz doutan zelliklerimizle
123
 ftrat delilleri

ilikili olduu iin, Yaratcya atf yaplmadan da elbette

doru birok ahlaki kural tespit edilebilir. Fakat ahlakn
uygulanmasnda, sadece uygulanan kurallarn doru olup
olmamas deil, kurallar empoze edenin kim uygulayann
kim olduu da nemlidir. Bir kurala kar tavrmz sadece
onun ieriine deil, ayn zamanda o kural buyurann kim
olduuna baldr. Buradaki argmann en nemli zellik-
lerinden birisi ahlakn Allahla ilikisini kurmasdr. O za-
man buradaki argmann gerei, ahlak ile Allah arasnda
gerekli ilikiyi kurmadan ahlaki kurallar koyan dinleri
elemektir.
3- Bu dinin varln duyurduu Yaratc; insanlarn
eylemlerinden haberdar olmal, ksacas buyruklarnn uy-
gulanp uygulanmadn bilecek ekilde bir bilgiye, haki-
miyete ve kudrete sahip olmaldr. Eer doutan ahlaki
zelliklerimiz bizi Allahn buyruklarna yneltiyorsa; em-
rettii yasalarnn uygulanp uygulanmadndan habersiz
bir tanr anlay, doutan ahlaki zelliklerimizin bizi y-
nelttii yer olamaz. O zaman Allahn kudreti yksek, her
eyden haberdar gibi sfatlarn ihtiva eden bir din benim-
senmeli, buna uymayanlar elenmelidir.
4- Bu dinin varln tantt Yaratc iyi olmaldr.
Euthyphro ile ilgili balkta grld gibi ahlak, nihai te-
melini en iyi ekilde Allahn iyiliinde bulmaktadr. Bu ise
Allah iyi olarak tantan dinin benimsenmeye layk din
olduunu gsterir.
5- Bu dinin nemli bir blmnn ahlak alanyla ilgili
olmas gerektiine gre bu din, ahlaki sorumluluunu ge-
reince yerine getirenler ve getirmeyenler ile ilgili akla-
malarda bulunmal ve bunlar arasnda ayrm yapmaldr. Bu
124
 DOUTAN AHLAK DELL

dnyada yaplan birok ahlaki iyiliin ve ktln kar-

lksz kald hepimizin gzlemidir. Allahn buyruklarn
yerine getirenler ile bunlar ineyip zulm yapanlar ara-
snda bir fark olmamas dnlemez. Doutan iimize yer-
letirildiini nceki sayfalarda grdmz adalet duygusu
adaletin yerini bulmasn talep etmektedir. Bu dnyada ada-
letin salanmamas ise bu dnyadan sonraki bir dnemde,
ksacas ahiret olarak nitelediimiz alanda adaletin salan-
masn gerektirir. O zaman benimsenmesi gereken dinin,
adaletin salanmas ve ahiret gibi nemli konularda gerekli
aklamalar yapmas beklenmelidir. Bu kriteri yerine ge-
tiren din benimsenecek kurum olarak tercih edilmelidir.
Ksacas doutan ahlakla ilgili zelliklerimiz zerine
incelememizden Allahn buyruklarn ihtiva eden din(ler)
in olmasnn gereklilii ve bu din(ler)in sahip olmas ge-
reken zellikler hakknda da nemli sonulara ulayoruz.

SONU
20. yzyln son dnemlerinden itibaren modern psi-
koloji ve bilisel bilimler gibi alanlarda gerekletirilen a-
lmalardan, ayrca tm insanlarn iyi-kt, doru-yanl,
adaletli-adaletsiz gibi kompleks kavramlar rahata kullan-
mas gibi veriler temelinde, insanlarn doutan ahlaki zel-
likleri olduu bu blmde ortaya konuldu ve bir ahlak ar-
gman buradan hareketle savunuldu. Bu veriler, bo levha
zihin grn temele alan tm felsefelerin, dier husus-
larda olduu gibi ahlak konusunda da hatal olduunu gs-
termektedir. Bunun nemli bir sonucu ahlak sadece kltrel
belirlenimin bir sonucu olarak deerlendiren yaklamlarn
yanllnn anlalm olmasdr.
125
 ftrat delilleri

Bo levhac grleri elediimizde doutan ahlaki zel-

liklerimizi aklayacak iki ciddi alternatifin olduu gzk-
mektedir; bunlarn birincisi materyalist-ateizm, ikincisi ise
teizmdir. Bunlardan teizmin daha iyi bir aklama getirdi-
ini iki temel delil ileri srerek savundum:
Birincisi, doutan ahlaki zelliklerimiz sayesinde ger-
ekleen ahlaki farkndalk zelliimiz, geri kalan tm
canllardan insan ayrt etmektedir. Tesadfen, arkasnda
bilinli bir plann olmad doal srelerle hibir canlda
gzkmeyen bylesi kompleks ve tre has bir zelliin in-
sanlarda olumas; insan ontolojik adan dier canllardan
ayrmayan ateistler asndan beklenilmemesi gereken bir
durumken, insanlarn zel ahlaki sorumluluklar olduunu
iddia eden teistler asndan ise beklenecek bir durumdur.
kincisi, insanlarn doutan ahlaki zellikleri ancak
Allahn buyruklar varsa rasyonel temel bulmaktadr. An-
cak Allahn varl, ahlakn iyilik-ktlk gibi temel kav-
ramlarna; ayrca ahlakn mecbur tutucu, balayc, yasa-
larn karlara ve tutkulara tercih ettirip ahlaki eylemde
bulunduran yapsna rasyonel temel sunar. Tesadfi doal
srelerin, ancak Allah varsa rasyonel olacak zellikleri in-
sanlarda oluturduu grnden, bunlarn Allah tarafn-
dan insanlara konulduu iin ancak Allah varsa bu zel-
liklerin rasyonel temel bulabildii gr ok daha iyi bir
aklamadr. Doal srelerle bahsedilen doutan kapasite-
mizin olutuunu syleyenler, doal srelerin gzlerimizi
Allaha evirdiini sylemi olmaktadrlar. Bu ise materya-
list-ateist grten ziyade Allahn doal sreleri arasal
sebepler olarak kullandn syleyen teistlerin beklentile-
riyle uyumludur. Burada savunduum gre gre doutan
126
 DOUTAN AHLAK DELL

ahlaki zelliklerimizi Yaratan, onlara bahsedilen zellikleri

vermek suretiyle, adeta kendi markasn stlerine vurmu-
tur. Srf yaamay ve remede avantaj salamay destekle-
yen bir doal seleksiyonun, ancak bir Allah varsa rasyonel
temeli olacak zellikleri insanda oluturduu gr hi
de mantkl gzkmemekte ve tatmin edici olamamakta-
dr. Burada ele alnan doutan ahlaki zelliklerimiz, teist
beklentilerle teizmin felsefi adan ciddi tek rakibi olduu
sylenebilecek olan materyalist-ateizmden daha uyumlu ol-
duu iin, Allahn varl iin en iyi aklama formunda
bir delil niteliindedir.
Bu blmde, doutan ahlaki zelliklerimizin, ancak
Allahn ahlaki buyruklar varsa rasyonel temel bulabile-
ceine dikkat ekildi. Buradan hareketle ise Allahn, ah-
laki buyruklar ieren din(ler) gnderdii grnn tercih
edilmesi gerektiine gei yapan bir argman da sunuldu.
Allahn varl yannda din kurumu hakknda da sonu-
lara ulatrmas, doutan ahlak zelliimizin incelenme-
sinin nemini arttrmaktadr.
Ayrca bu blmde ulalan sonulardan hareketle, eer
bir din benimsenecekse o dinin zelliklerinin neler olmas
gerektii sraland. Elbette bu sralananlarla farkl dinler
ve mezhepler arasnda tam olarak nasl tercihte bulunula-
can belirlemek mmkn deildir. Fakat monoteist din-
ler dnda bu kriterleri karlayan bir din olmad rahat-
lkla sylenebilir. Ksacas buradaki argman doru kabul
edildiinde; materyalist-ateizme, agnostik yaklamlara,
dinleri reddeden deist yaklamlara ve monoteist dinler d-
ndaki dinlere kar monoteist dinlerin tercih edilmesi ge-
rektii sylenebilir.

127
 3. BLM
AKIL DELL
 BLM TANITIMI
Gnlk hayata dair ok basit birok davran da en st
seviyede bilim ve felsefe de akl sayesinde gerekletirilir.
Fakat bizi biz yapan en temel zelliklerimizden olan akl
zerine ciddi bir ekilde dnenler ok azdr. Kitabn bu
blmnde doutan (ftraten) sahip olduumuz akledebilme
zelliimiz ele alnacak ve bu zelliimizi, doadaki zorun-
luluk ve tesadflerle aklayan materyalist-ateist dnce-
nin mi yoksa akl sahibi bir Yaratc ile aklayan teizmin
mi daha iyi aklad incelenecektir. Eer iradesi olan bir
varlk olduumuzu reddedersek, tm dncelerimiz bizim
isteimizin dnda gerekleen rzgarn esmesi gibi fizik-
sel olaylardan farkl olamayaca iin bir akl yrtme ya-
pabildiimizden de bahsedilemez; akl yrtmemiz ancak
irademiz varsa anlaml olabilir, ayn zamanda akl yrte-
meyen birinin iradi eylem gerekletirebilecei de sylene-
mez (4. blmde irade delili konusunda bu husus ele al-
nacaktr). Ayrca bilin sahibi bir kii olmadan da bir akl
yrtmede bulunabileceimizden bahsedilemez; akl y-
rtme ancak bilinli bir ekilde aklmzdan geenlerin far-
kndaysak ve her akl yrtme bir kiiye aitse anlamldr (5.
blmde bilin ve benlik delili konusunda bu husus ele
alnacaktr). Bu yzden, bundan sonraki iki blmde sy-
leneceklerin bu blmle yakndan ilikili olduu ve o b-
lmde sylenenlerin de bu delilin bir paras olduu unu-
tulmamaldr.
Akl delilini ortaya koyarken akledebilmemiz iin za-
ruri olan zelliklerden iki tanesini detaylca inceleyeceim:
1) Doru ve yanl kavramlarna sahip olma ve bunlar
kullanabilme, 2) Mantk kurallarna sahip olma ve mantk
131
 ftrat delilleri

yrtme. Bu zellikleri ele alarak, materyalist-ateist felse-

fenin madde anlayyla bunlarn aklanamadn, tm
varl akl ve kudret sahibi Allahn yarattn syleyen
teizmin ise bunlar aklama hususunda ok daha baarl
olduunu savunacam. Ayrca, daha nceki ftrat delille-
rinde olduu gibi bu delilde de, doutan olan bu zellii-
mizden hareketle din olgusu hakknda hangi sonulara va-
rlabileceini gstermeye alacam.

132
 GR
Felsefenin en zorlayc konular, birok kiiye gre Big
Bang gibi doa bilimleriyle ilgili olanlar veya ideal devlet
ynetiminin nasl olmas gerektii gibi ok tartmaya se-
bep olmu olanlardr. Oysa bize ikin, bizi biz yapan, her
gn deneyimlediimiz fakat zerine biroumuzun bir an
bile dnmedii akl, irade, bilin gibi fenomenler hak-
knda felsefe yapmann, bahsedilenlere gre ok daha e-
tin olduunu sylersem herhalde aranlar olacaktr fakat
birok felsefeci de bana katlacaktr. Birok kii; herkes sa-
hip olduu, herkes kulland, en alimde olduu gibi en ca-
hilde de olduu iin bu zellikleri adeta sradan grr. Oysa
akl, irade, bilin gibi fenomenler zerine dikkatlice d-
nerek bu yanltan kurtulabilir ve bu evrenin en ilgin ya-
plarnn hepimizin sahip olduu bu fenomenler olduunu
anlayabiliriz. Bu blmde bu zelliklerden akletme ze-
rinde younlaacaz.
Gncel hayatta en basit olay hakknda sohbet etme, bir
hedefimiz zerinde dnme, laboratuvarda bilim yapma, zor
felsefi argmanlar kurma gibi birok faaliyetimiz akleden
bir varlk olmamz sayesinde gereklemektedir. En basitin-
den en kompleksine hayatmzn bu kadar geni bir alanna
ikin olan ve bizi biz yapan en temel zelliklerimizden olan
aklmzn varln ou zaman hissetmeden bu faaliyet-
leri yaparz. Akl yrtrken bir eyin hakknda dnr,
amalara gre deerlendirmeler gerekletirir, doru-yanl
133
 ftrat delilleri

kavramlarna gre anlamlandrmalar yapar, mantksal -

karmlarda bulunuruz. Bizim iin bu kadar hayati olan bu
zelliimizin kendisi zerine birok bilim insan bile ciddi
bir ekilde dnmemekte fakat bu kapasiteleriyle aklede-
rek teknoloji retmekte, hastalar iyiletirmekte, hatta te-
oriler oluturmaktadrlar.
Btn dnsel faaliyet alanlar ierisinde en ok fel-
sefe temeller hakknda sorgulamaya ynelmitir. rnein
ahlakn temelleri zerine sorgulama ahlak felsefesinin, g-
zel kavramnn temelleri zerine sorgulama sanat felsefesi-
nin, siyasi idarenin hangi temel zerine kurulmas gerek-
tii siyaset felsefesinin ilgi alannda olmutur. Akletme
faaliyetimiz hakkndaki sorgulama ise mantk, zihin felse-
fesi, dil felsefesi gibi felsefe alanlarnn ierisinde yaplm-
tr. Doru mantksal kurallar ile mantksal yanllarn neler
olduu, zihni fiziksel srelere indirip anlayp anlayamaya-
camz, dilin dnyayla nasl iliki kurduu gibi akletme
asndan nemli birok konu, youn bir ekilde bahsedilen
felsefe alanlar ierisinde (zellikle getiimiz yzylda) gn-
deme gelmi ve irdelenmitir. Fakat tm bu nemli husus-
lara kar Akln kkeni nedir veya Akletme yeteneine
insanlar/canllar nasl sahip olmutur gibi dev nemde sa-
hip sorular hak ettii ilgiyi grmemitir. Kant d dnyann
varlnn ispat edilememesini felsefenin skandal olarak
grmt,122 Heidegger ise d dnyann varlnn ispat edil-
meye kalklmasn felsefenin skandal olarak nitelendir-
miti.123 Bu noktada, bu skandal iddialarna ekleyeceimiz
122 Immanuel Kant, Critique of Pure Reason, Cambridge University Press, Camb-
ridge, 1998.
123 Martin Heidegger, Being and Time, Blackwell, Oxford, 1962, s. 249.

134
 AKIL DELL

bir ey olduu kanaatindeyim: Akln kkeni sorununun

yeterince dikkat ekmemi olmas felsefenin skandaldr.
Felsefe tarihi boyunca birok felsefecinin kimi ifadeleri
bu konuyla ilgili olsa da 20. yzyldan nce bu konu detayl
bir ekilde ele alnmamtr. Bu sorunun hak ettii ekilde
dikkat ekmemi olmas hi dikkat ekmedii eklinde an-
lalmamaldr. 20. yzyl ve sonrasnda C. S. Lewis, Vic-
tor Reppert, William Hasker, Alvin Plantinga gibi filozoflar
tarafndan bu konuyla ilgili argmanlar ileri srlmtr.
Bahsedilen felsefeciler akl olgusunun kkenini teizmin
varlk anlaynn (ontolojisinin) daha iyi akladn, yani
kendisi akl, ilim, kudret sahibi Allahn yaratmasyla bu ol-
guyu daha iyi anlayacamz; materyalist-ateist varlk anla-
ynn ise akl aklamakta ayn ekilde baarl olamad-
n ifade etmilerdir. Elbette kar kampta doal srelerin
tesadfi bir ekilde akl oluturduunu, akln kkenini
doa yasalarnn ve ansn birleimiyle anlayabileceimizi
savunanlar da oldu. Akln kkeni konusu, felsefe litera-
trnde bu dnrlerin yaklamlaryla yer almtr fakat
bu konunun hak ettii neme gre dikkat ekme orannn
ok dk olduu kanaatindeyim. Bu konuyu ele almam-
daki sebeplerden birisi bylesi bir eksikliin giderilmesine
elimden geldiince katkda bulunarak bu nemli konuya
dikkat ekmektir. Ama bu konuyu ele almamn esas ne-
deni, doutan yani ftraten her insann sahip olduu zel-
liklerden hareketle Allah ve din hakknda ne syleneceini
irdelediimde, akl konusunun ftraten sahip olduumuz
zellikler kategorisinde yer almasdr.
Evrenin anlalr olmasndaki olaanst duruma dikkat
eken ve evrendeki bu akla uygun yapy evrenin arkasnda
135
 ftrat delilleri

bir Akl olmasna balayanlar olmutur. Einsteindan John

Polkinghornedan Richard Swinburnea kadar birok nemli
bilim insan ve felsefeci bu hususa dikkat ekmitir.124 Ak-
lmz hangi zelliklere sahip olursa olsun, evrenin akln
anlayabilecei (rasyonel) bu yaps olmasayd evrenin an-
lalabilmesi mmkn deildi. Bu yaklam, evrenin yap-
sndaki zelliklerden yola karak Allahn varl hakknda
argman sunulmasn ifade eden deliller ailesiyle ilgilidir.
Burada sunulacak argman ise evren delillerinin bizi y-
nelttii d dnya ile deil iimizle, yani bize ikin olanla;
salkl her insann doutan sahip olduu akl zelliiyle
ilgilidir. Evrenin akla uygun yaps olmasa zihin onu an-
layamazd (yasalarn varl delili ve evrenin kefedilebi-
lirlii delili)125, dier yandan evren hangi zelliklere sahip
olursa olsun aklda belli zellikler olmasayd da evren an-
lalr olamazd (akl delili). D evren ve akl arasndaki bu
uyum ise mstakil bir delil olarak da, bu delillerin herhangi
birinin iinde gndeme getirilerek de deerlendirilebilir.
Kitabn bu blmnde sadece akl delilini savunacam.
Blmn sonlarna doru ise ftraten sahip olduumuz
akldan hareketle din olgusu hakknda hangi sonulara ula-
labileceini ele alp irdeleyeceim. Burada ele alnan di-
er ftrat zellikleri gibi akl da, sadece materyalist-ateizme
124 Einstein, en anlalmaz eyin evrenin anlalmas olduunu sylemitir. O, ev-
renin anlalr olmasn ve zihnin onu anlamasn, Allahn kendini aa vur-
mas olarak grmtr: Ian G. Barbour,When Science Meets Religion, Harper
Collins Publishers, New York, 2000, s. 52-53. Ayrca bu konuda bakabilirsiniz:
Richad Swinburne, The Existence Of God, Oxford University Press, 2004,
s.154-160.
125 Bu tip delilleri Allahn Varlnn 12 Delili kitabmdaki Evren Delilleri
blmnde savundum. O deliller iinde 2. delil olan Yasalarn Varl Delili
ve 3. delil olan Evrenin Kefedilebilirlii Delili bu konuyla ilikilidir: Caner
Taslaman,Allahn Varlnn 12 Delili, Destek Yaynlar, stanbul, 2016.

136
 AKIL DELL

kar deil, agnostik ve deist yaklamlara kar da sonu-

lara ulatrmaktadr.

AKIL DELLNN SUNULMASI

Lewis, Reppert, Hasker, Plantinga gibi teist filozoflarn
burada savunacam argmana benzer yaklamlar baka
isimlerle de bilinmekle beraber daha ok akl delili (the
argument from reason) ismiyle anlmtr. Benzer sonulara
ulatm buradaki yaklamm da ayn ekilde akl de-
lili olarak isimlendiriyorum. Bu arada akl delilinin iler-
leyen sayfalarda savunulacak irade delili (the argument
from will) ve bilin ve benlik delili (the argument from
consciousness and self) ile yakndan ilikili olduunu ha-
trlatmakta fayda gryorum. Zihnin akl yrtme becerisi
iradeyle de bilinle de ok yakn iliki iinde olduundan,
buradaki argman irade delili ve bilin delili ile bera-
ber deerlendirilmelidir. Bu nemli hatrlatmay yaptktan
sonra akl delilinin sunumuna geiyorum:
1. Akl yrtme srelerinin gereklemesi iin -baka
zelliklerle beraber- zihinde u zelliklerin olmas gerek-
mektedir:
1.1 rade iin gereken zellikler.
1.2 Bilin ve kiilik iin gereken zellikler.
1.3 Doru ve yanl kavramlarna sahip olma ve bun-
lar kullanabilme.
1.4 Mantk kurallarna sahip olma ve mantk yrtme.
2. Akln bu zelliklerinin nasl ortaya ktn ak-
lama hususunda temelde iki alternatif gr olduu g-
zkmektedir:
137
 ftrat delilleri

2.1 Eer materyalist-ateistlerin savunduu gibi var olan

tek varlk tipi maddeyse, aklda var olan bu zellikler, doa
yasalar erevesinde planlanmam tesadfi srelerle olu-
mutur.
2.2 Eer teistlerin savunduu gibi Allah varsa, kendisi
ilim sahibi bir varlk olan Allahn sayesinde akln bu zel-
likleri olumutur.
3. Akletmeyi mmkn klan bu zellikleri teizm ma-
teryalist-ateizmden daha iyi aklar:
3.1 nk irade iin gerekli zellikleri teizm materya-
list-ateizmden daha iyi aklar (4. blmde gsterilecek).
3.2 nk bilin ve kiilik iin gerekli zellikleri teizm
materyalist-ateizmden daha iyi aklar (5. blmde gste-
rilecek).
3.3 nk doru ve yanl kavramlarn kullanabilmeyi
teizm materyalist-ateizmden daha iyi aklar.
3.4 nk mantk yrtebilmeyi teizm materyalist-ate-
izmden daha iyi aklar.
4. Sonuta teizm alternatif aklamalara tercih edilmelidir.
Burada savunacam temel argman bu olmakla bera-
ber, bu argmana ilaveten, destekleyici mahiyette -zellikle
Plantingann almalarndan esinlenerek- de bir argman
ilerleyen sayfalarda savunacam. imdi bu sunduum ar-
gman incelemeye ve savunmaya geiyorum.

ARGMANIN NCELENMES
Argmann ilk maddesinde dikkat ekilen zelliklerin,
akl yrtme iin olmazsa olmazlar kategorisinde olduu
herkesin rahata kabul edecei bir husustur. Bundan bir
138
 AKIL DELL

sonraki blmde ele alnacak olan irade ve son blmde ele

alnacak bilin ve benlik ile ilgili zellikler o blmlerde
incelenecei iin burada ele alnmayacaktr. Sadece bilincin
hakkndalk, ynelmilik zelliinin akl yrtme sreci
asndan ne kadar temel olduunu ksaca hatrlayalm. Ka-
lemin yaz yazmaya yarayan bir ara olduu gibi basit bir
bilgiyi ele alalm: Kalemin ve yaz yazmann hakknda
dnebilme yeteneimiz olmasa bu bilgi de olamazd (bi-
lin ve kiilik delilinde ele alnacak olan hakkndalk, y-
nelmilik zellii). Bu blmde ele alnacak olan akletme-
nin u zelliklerini de ayn rnek zerinden dnebiliriz.
Kalemin yaz yazmaya yarayan ara olduunun doru,
yenebilecek bir ey olduunun yanl olduu gibi deer-
lendirmeleri yapamasaydk bahsedilen bilgi bir anlam ifade
etmezdi. Kelimeler zihnimizde doru ve yanl kavram-
lar erevesinde deerlendirmelerimiz sayesinde bir anlama
sahiptirler (nc maddedeki doru ve yanl kavram-
laryla ilgili zellik). Temel mantk kurallarna (zdelik ve
elimezlik gibi) gre kalemi ve yaz yazmay deerlendi-
remeseydik ve daha nce kalemin yaz yazdn defalarca
grp tmevarmsal mantk yrtmeyle kalemin yaz yaz-
maya yarayan bir ara olduu sonucuna varamasaydk da
bahsedilen bilgiye sahip olamazdk (drdnc maddedeki
mantkla ilgili zellik). Sonuta teistlerle materyalist-ateistler
arasnda, bu zelliklerin akln temel zellikleri arasnda ol-
duu hususunda, yani argmann birinci maddesi hakknda
bir ihtilaf olmad rahatlkla sylenebilir. (Hafzann ve dil
konuma kapasitesinin olmas gerektii gibi baka zellik-
ler de akl yrtebilmemiz iin arttr fakat burada akl y-
rtme iin gerekli btn artlar deil baz artlar ele alnd.)
139
 ftrat delilleri

Argmann ikinci maddesinde akl fenomeninin nasl

ortaya ktn aklamak iin temel iki yaklam oldu-
unu ifade ettim: Bunlarn birincisi, maddenin ezeli varl-
n kabul eden ve maddeye ikin doa yasalarnn sunduu
potansiyel erevesinde gerekleen tesadflerin birlei-
miyle akln olutuunu savunan materyalist-ateist yakla-
mdr. kincisi ise ezeli olarak var olan bilin, kudret, akl
sahibi olan Allahn kendisinde var olan akletme zelliini
-kendisindekinden ok daha alt dzeyde de olsa- yaratt
varlklardan bir ksmna verdiini savunan teizmdir. Bu-
rada temel vurgusunu yaptm, nk bu iki k dnda
alternatifler olduu eklinde bir itiraz ileri srlebilir. r-
nein maddenin znde bilin sahibi olduunu ifade eden
panpsiizmin (panpsyschism) bir alternatif olduu ifade edi-
lebilir.126 in dorusu bu iddiann doruluunu ok az d-
nr savunmaya kalkacaktr ve birok kii bu gr de-
erlendirmeye gerek bile olmadn ifade edecektir. Fakat
burada, bu alternatif gr anmken, ksaca deerlendi-
reyim: Bu iddia akln, her tarafa yaylan bir ey deil, bir
merkeze sahip zellik olduuna dair deneyimimizle terstir.
Zira benim akl-irade-bilin sahibi bir varlk olarak gerek-
letirdiim dncelerim ve eylemlerim vardr, falanca ve
filancann da vardr, dncelerimiz her birimizin kendisine
aittir ve aklla ynlendirdiimiz bedenimizle gerekletirdi-
imiz eylemin snrlar vardr; ksacas her yana dalml
ngren panpsiizminkine benzer bir durum mevcut deil-
dir. Maddenin tm paracklarnn bilinli olduu gr-
nn ciddi bir rabet grmemesi bir yana, birbirinden ayr
her madde zerresinde bilincin-akln olduunu syleyen bir
126 Bu ok ufak bir aznln gr olmutur. Baknz: David Skrbina, Panps-
ychism In The West, MIT Press, Cambridge Mass., 2005.

140
 AKIL DELL

grn, ancak tm maddenin arkasnda teizmin ngrd

ekilde bilinli bir Gcn var olduu ve bu zellii mad-
denin paracklarna kazandrd ve birlii salad iddi-
asyla birletirilirse savunulabilecei kanaatindeyim. Fakat
materyalist-ateist grn kabul etmeyecei bu madde an-
lay, teizm tarafndan daha rahat kabul edilebilir olsa da,
temel alternatif bir gr statsnde deildir.
Ksacas argmanda yer verilen iki alternatif dnda,
baka iddialarn varlnn gsterilmesi mmkndr fakat
gerek felsefe tarihindeki yaklamlar incelendiinde gerek
gnmzn etkili olmu (teist veya ateist) dnrleri in-
celendiinde, bunlarn argmanda sunulan iki ktan bi-
rine dahil olduklar rahatlkla sylenebilir. Agnostik (bili-
nemezci) yaklam sergileyenler de -genelde- bu iki kkn
dnda bir alternatif sunmak yerine bu klardan hangisinin
doru olduunun bilinemeyeceini ifade etmiler, Allahn
var olduu iddiasna kar Pekala madde ezeli ve her eyin
aklamas olabilir demilerdir.127 Materyalist-ateist felse-
fenin yanl olduunun gsterilmesi, bu felsefenin yannda
bu felsefeyle teizm arasnda tercih yaplamayacan syle-
yen agnostik yaklama da cevap niteliindedir.
Burada savunulan argmanda bir materyalist-ateistin iti-
raz edecei k ncsdr. lk iki maddeyi, daha nce be-
lirttiim gibi materyalist-ateistler de rahatlkla kabul edecek-
lerdir, sonu nermesi ise nceki klar kabul ettiimizde
otomatikman ortaya kmaktadr. Argmandaki ncller
doru olunca bu sonucun otomatikman kmas mantn
gereidir, burada da birok materyalist-ateistin bir itiraz
127 Agnostik yaklamlar iin bakabilirsiniz: Caner Taslaman, Big Bang ve Tanr,
stanbul Yaynevi, stanbul, 2015, s. 100-110.

141
 ftrat delilleri

olmayacaktr. Zira onlar, eer nc maddedeki nerme

doru olsayd sonucun doru olacan fakat bu maddede
ifade edilenler yanl olduu iin sonucun da yanl oldu-
unu ifade edeceklerdir. Ksacas burada kritik olan ve asl
tartmaya deer madde ncsdr ve aada bu madde
incelenecektir. Bunun iin aklla ilgili dikkat ekilen iki
zellik ele alnarak, bunlarn aklamasn materyalist-ate-
ist felsefenin mi teizmin mi daha iyi yapt irdelenecektir.

DORU VE YANLI
KAVRAMLARINI KULLANMAK
Akl yrtme srelerini gerekletirebilmemiz iin ol-
mazsa olmaz en temel artlardan bir tanesi zihnin doru
ve yanl kavramlarna sahip olmas ve bunlar kullana-
bilmesidir. Zihnin bu zellii, en cahilinden en bilgilisine
kadar her insanda ortaktr. Bu zellik, herkeste olmasnn
ve bu kadar rahat kullanlmasnn etkisiyle ok az dikkat
ekmitir ve birok kii hayatnda bir kez bile sahip olduu
bu zellik zerinde dnmeden hayatn geirir. Adeta ya-
amak iin suya muhta olup suyun farknda olmayan ba-
lklar gibi bizi insan klan en temel vasfmz olan aklmz
altrabilmemiz iin gerekli olan temel zelliklerden ha-
bersiz yaamaktayz.
Dnmemiz dille gerekleir, dili anlayarak kullan-
mamz ise kelimelerin ve cmlelerin anlamn bilmemize
baldr. Anlam (meaning) bilmek ise kelime ve cmlele-
rin hangi koullarda doru ve hangi koullarda yanl
olduunu anlamamza (understanding) baldr. Ksacas
doru ve yanl kavramlarna gre anlama olmadan akl
yrtme sreci mmkn deildir. Sandalye dediimizde,
142
 AKIL DELL

sandalye kelimesinin anlamn bilmemiz, zerinde oturul-

mas iin yaplm belli bir biimdeki cisme sandalye de-
menin doru fakat basketbol oynanan yuvarlak cisme
sandalye demenin yanl olduunu anlamamza baldr.
Bu ayrm yapamayan birinin sandalye kelimesini anlad-
ndan bahsedilemez. Biz sandalye kelimesi zerinde ko-
nuurken doru ve yanl ile ilgili bu ayrmlar o anda
yapmasak da, bunlar arka plan bilgisi olarak hep mevcut-
tur; bu farkndalk olmadan kullandmz kavram bir an-
lam ifade etmez. Ayn ekilde Ali sandalyede oturuyor
veya Meryem basketbol oynuyor cmlelerinin anlamn
bilmemiz demek hangi koullarda bu cmlelerin doru
ve hangi koullarda bu cmlelerin yanl olduunu anla-
mamz demektir. Alinin basketbol oynamas ve Meryemin
sandalyede oturmas koullarnda bu cmlelerin yanl ol-
duunu anlayamyorsanz bu cmleleri anlamamsnz de-
mektir. Ksacas doru ve yanl kavramlar olmadan
anlama, anlama olmadan ise akl sahibi olmak, akl sahibi
olmadan ise insan olabilmek mmkn deildir.
Richard Swinburnen dedii gibi doru ve yanl
gibi inanlar olmay ve anlamay ancak dili kullanabilen
varlklara atfedebiliriz.128 Bu kavramlar sayesinde dili ko-
numak mmkndr. Noam Chomskynin gsterdii gibi
insanlar doutan dil (innate language) konuma yetene-
ine sahiptirler; bu doutan yetenekleri sayesinde ocuk-
ken bir renme sreci olmadan dil konuma gibi zor bir
alkanl edinirler (ahlak delili blmnde bu konuya
128 Richard Swinburne, The Evolution of the Soul, Clarendon Press, Oxford,
1997, s. 210.

143
 ftrat delilleri

deinildi).129 Bir dili konumann ve anlamann doutan

sahip olunan yeteneklerle olduunun anlalmas, bu zel-
lik iin mutlak art olan doru ve yanl kavramlarna
gre deerlendirme yapabilmenin de doutan gelen bir
yetenek olduunu gstermektedir. Btn insanlarn dil ve
mantk iin art olan bu en temel kavramlar bu kadar ra-
hat, farkna varmadan kullanabilmesi ve bu kavramlar er-
evesinde deerlendirmeler yapabilmesi de bunlarn dou-
tan geldiinin delillerindedir.
Doay incelediimizde doadaki hibir eyin doru
veya yanl kavramlarna karlk gelmediini, bu kav-
ramlarn sadece zihne ait olduunu anlarz. Bir botanik uz-
mannn bir aacn yan tespit etmeye altn dne-
lim (bu bilime dendrokronoji denir); bunun iin bu uzman
aacn gvdesindeki halkalar inceleyerek aacn yan sy-
ler. Eer uzman aacn yan bilemezse uzmann yanl
olduunu syleyebiliriz. Bir an iin bu aata yle bir bak-
teri tr olduunu farz edelim ki bu bakteri tr aala-
rn halkalarn bozarak aalarn yann yanl anlal-
masna sebep oluyor olsun; bu durumda bu aacn yanl
olduunu syleyebilir miyiz? Hi phesiz hayr; bu aa-
cn yapsnn yanltc olduunu syleyebiliriz ama yan-
l olan aa deil uzmandr. Zihne sahip olmayan hibir
varlk iin, insanlarn teknolojik hibir retimi iin, hatta
birok kiiyi yanltabilecek bilgisayarlar iin doru ve
yanl kavramlar yoktur. Bilgisayarla yaplan ileme zi-
hinle bakldnda doruluun veya yanlln anlam
olur, bilgisayarn kendisi bu kavramlarn farknda deildir.
129 Noam Chomsky, Aspects of the Theory Of Syntax, MIT Press, Cambridge
MA, 1965.

144
 AKIL DELL

Bu durumu dncelerimizi bir defterin zerine yazd-

mzdaki duruma benzetebiliriz. Bir zihinle defterdekilere
baklmad mddete, fiziksel olarak defterin zerindeki
yazlar sadece mrekkep dalmlarndan ibarettir. Zihinle
bu cmleler deerlendirildiinde ancak doru ve yan-
l kavramlar anlaml olur; defterin kendisi iin doru-
luun ve yanlln anlam yoktur.
Fregeye gre doru ve yanl (doruluk deerleri
diye de anlrlar) en temel mantksal objelerdir.130 Russell
doru ve yanln matematiin kulland en temel un-
surlar olduuna dikkat ekmitir.131 Matematiin en zor -
zmlerinden gncel dildeki en basit mantk yrtmelere
kadar doru ve yanl ile ilgili deerlendirmeler hep
mevcuttur. Bu kadar temel olan ve doutan sahip olduu-
muz bu kavramlarn ise fiziin, kimyann, biyolojinin an-
latt dnyaya indirgenmesi ve bunlara orada yer bulun-
mas mmkn deildir.132 C. S. Lewisin syledii gibi Bir
para maddenin dier madde iin doru olmas samalk
olarak gzkmektedir.133
Maddi evrende karl gzkmeyen, zihinsel olan bu
kavramlar izah etmekte materyalist ontolojinin savunucu-
lar iin nemli zorluklar vardr. Materyalist-ateist felsefeyi
benimsemi olan ve bu zorluun farkna varan Patricia ve
Paul Churchland, beyinde doru ve yanl kavramlarnn
130 Gottlob Frege, Basic Laws of Arithmetic, ev. ve Ed: Philip A. Ebert ve Marcus
Rossberg, Oxford University Press, Oxford, 2013.
131 Bertrand Russell, The Principles of Mathematics, W. W. Norton and Com-
pany, New York, 1996, s. 3.
132 Dallas Willard, Knowledge and Naturalism, Ed: William Lane Craig ve James
Moreland, Naturalism: A Critical Analysis, Routledge, Londra, 2000, s. 26-48.
133 C. S. Lewis, Christian Reflections, William B. Eerdmans Publishing Company,
Grand Rapids, 1995.

145
 ftrat delilleri

karlnn olmamasna hazr olmamz gerektii konu-

sunda bizi uyarmlardr. Bu iddiada bulunanlar, bu iddia-
larn ifade ettikleri cmlelerin de doru ve yanl kav-
ramlar yoksa bir anlam iermediinin farknda m acaba?
Churchland iftinin bu iddialarn alntlayan Victor Rep-
pert, doruluk deerlerini elemenin entelektel bedelinin
ok ar olduuna, bu kavramlar eleyen kimsenin bu kav-
ramlarn yerini doldurmasnn mmkn olmadna dikkat
ekmitir.134 Her ne kadar birok materyalist-ateist, felse-
felerinin gereini tutarl bir ekilde tespit etmekte ve ka-
bullenmekte zorluk ekecek olsalar da, biri nrolog ve biri
felsefeci olan Churchland iftinin doru ekilde tespit et-
tii gibi materyalist-ateist felsefenin tarif ettii maddi dn-
yada doru ve yanl kavramlarna yer bulmak mm-
kn gzkmemektedir.
Nronlarla oluan biyo-kimyasal bir yapnn doru veya
yanl olduundan bahsedilemez (nceden deinilen aataki
yapnn doru veya yanl olduundan bahsedilemeyecei
gibi). Materyalist-ateist bir bilim adam olan Francis Crick
gibi zihni sadece ve sadece nron-paketleri (nothing but a
pack of neurons)135 olarak gren bir materyalist-ateist iin
Churchlandler gibi doru ve yanl kavramlarn bile
inkar etmeye gidecek saduyuya en aykr bir yolu tercih
etmek dnda bir yol gzkmemektedir. Doru ve yan-
134 Paul M. Churchland, On the Ontological Status of Observals, A Neuro-Com-
putational Perspective: The Nature of Mind and the Structure of Science,
Bradford, Cambridge Mass., s. 150-151; Patricia Churchland, Epistemology
in the Age of Neuroscience, Journal of Philosophy, Ekim 1987, s. 548; Bu iki
kaynaktan aktaran Victor Reppert,C.S. Lewiss Dangerous Idea, IVP Academic,
Downers Grove,s. 76-77.
135 Francis Crick, The Astonishing Hypothesis: The Scientific Search for the
Soul, Simon and Schuster, Londra, 1994, s.3.

146
 AKIL DELL

l kavramlar baka bir ey zerinden anlalamayan te-

mel kavramlardr ve maddeye indirgenip madde zerinden
anlalmalar mmkn gzkmemektedir.
Araba ile insanlar seyahat ederler cmlesinin doru,
her insann bir arabas vardr cmlesinin yanl oldu-
unu anlyorsanz ve burada kullanlan doru ve yan-
l kavramlarnn anlaml olduunu dnyorsanz, ma-
teryalist dnya grnn aklamas mmkn olmayan
kavramlarn gerek bir karl olduunu kabul ediyorsu-
nuz demektir. Evrenin ve iinde var olan akl sahibi varlk-
larn kkenini bilinli, akl sahibi olan Allaha balayan te-
izm asndan akl yrtme iin art olan bu temel zelliin
nasl ortaya ktn anlamakta bir sorun yoktur. Ksacas
teist paradigma ierisinde bu zellik, ateist-materyalist pa-
radigmadan daha baaryla aklanmaktadr.

MANTIK YRTMEK
Aklmz kullanabilmemiz iin olmazsa olmaz artlardan
dier bir tanesi mantk kurallarna sahip olmak ve bu kural-
lar erevesinde mantk yrtebilmektir. Higgs Paracnn
ve hareket yasalarnn kefini de teknolojik icatlarn tmn
de gncel hayattaki en sradan akl yrtmelerimizi de ola-
nakl klan, zihnimizin bu zelliidir. Bilimsel retimi ol-
duu gibi sradan yaantmz srdrmemizi de zihnimizin
bu zelliine borluyuz. Bu kadar temel bu zellik de en ca-
hilinden en bilgilisine kadar her insanda ortaktr; herkeste
ortakln ve rahata bu zellii kullanmamzn etkisiyle,
ou zaman zihnimizin bu zelliinin de farknda olmadan
onu kullanrz. Ancak zorlandmzda veya birisinin yan-
l mantk yrttn fark ettiimizde mantk yrtme
147
 ftrat delilleri

diye bir zihin zellii olduu dikkatimizi eker. Mantk-

sal hatalar da mantk ile fark eder ve mantk ile dzeltiriz.
Felsefe rencileri iin mantk hatalar (logical fallacies)
renilmesi gereken en temel konulardan birisidir. Birok
kiinin gznden kaan ise sadece felsefe ve bilim yapar-
ken deil Bu bir sandalyedir veya Sandalyede oturulur
gibi en basit gncel akl yrtmeler gerekletirilirken bile
zihnin mant kullanddr. Eer zihin zdelik ve eli-
mezlik ilkelerine sahip olmasa Bu bir sandalyedir ifadesi
bir anlam ifade etmezdi; ayn ekilde defalarca sandalyeye
oturulduunu grmemizden hareketle tmevarml mantk
yrtmeyle sandalyenin oturulan bir ey olduu sonucuna
varamasaydk Sandalyede oturulur diye bir akl yrt-
meyi gerekletiremez ve bir sandalye grdmzde ise
bu sefer tmdengelim yaparak o sandalyeye oturamazdk.
Sonuta zihnimizin bu zellie de sahip olmas sayesinde
bir dili konumamz ve akl yrtebilmemiz mmkndr.
Bazlar mantk yasalarnn doruluunu ortak kabule
balamak istemilerdir. Oysa ortak kabule varmadan nce
bile mantk yasalarnn doruluu kabul edilmezse ortak
karara varlamaz. Ayrca mantk yasalarnn kkenini ortak
karara balayanlarn, bizim anlaarak kabul edeceimiz her-
hangi bir ilkeyi, ortak kabulmzle mantk yasalar olarak
benimseyebileceimizi de rahata kabul etmeleri de gere-
kir.136 Oysa bylesi bir iddiay kimsenin kabul edebileceini
sanmyorum; birbirinden ve kresellemi dnyadan tama-
men izole Amazon kabilelerinden Afrika kabilelerine kadar
her yerde, hep ayn ekilde zdelik ve elimezlik ilkeleri
kullanlr, tmevarm yaplr. Birbirinden izole kabilelerin
136 Victor Reppert,C.S. Lewiss Dangerous Idea, s. 82.

148
 AKIL DELL

ayn ekilde mantk yasalarna gre akl yrtmelerinden,

ok kk yalarndan beri her insann mantk yasalarn
rahata kullanmasndan, mantk yasalarna gre dnme
olmaynca anlaml bir ekilde dili kullanmann mmkn
olmamasndan (daha nce deinildii gibi ocuklar dil ko-
numaya hazr bir zihin yapsyla dnyaya gelmektedir),
mantk yasalarna sahip olmann zihnimizin doutan bir
zellii olduunu anlyoruz.
Thomas Nagelin dedii gibi akla atf yapan kii ken-
dinde, kendini ve toplumu aan bir otorite kayna bulur.
Nagel, bir akl yrtme biimi olan modus tollendo tollensi
uygulamada birok eitimli kiinin bile zorluk ektiini fa-
kat bu durumun, bu yasann balayc evrensel zelliini
bozmadn syler. Bu da mantk yasalarnn toplumsal ka-
buller veya psikolojik duruma indirgenemeyeceini gsteren
delillerden birisidir.137 Akla atf yapan kii, aklda kendisini
de toplumu da hatta bu evreni de aan bir otorite kayna
bulur; 3+2=5 dediimizde de, mantn birok uygulama-
snda da bu evrensel otoriteyi hissederiz. Mantn ve ma-
tematiin kesin doruluuna duyduumuz inanc, mantk
ve matematik dnda kalan bir aklama ile temellendire-
meyiz. Nagel, bununla ilgili gzel bir rnek verir: Mate-
matik retmenine ak olduun iin 2+2=4n doru ol-
duuna inanyorsun dense, bu size inandrc gelir mi?
Diyelim ki retmenime am ve syledii her eyin ke-
sinlikle doru olduuna inanyorum, bu inan 2+2=4n
doruluunun bir ispat deildir. Basit bir mantk kura-
ln dnelim: Bir nerme hem doru hem yanl ola-
maz; bu kuraln kiiden kiiye ya da toplumdan topluma
137 Thomas Nagel, The Last Word, Oxford University Press, Oxford, 1997.

149
 ftrat delilleri

deiebileceini dnebilir miyiz? Ya da bu kuraln doru

olup olmadn anlayabilmek iin nasl edinildiine dair
psikolojik, zihinsel ya da nrolojik bir tahlil yapmak gere-
kir mi? Elbette hayr; bu kural ilk kez duyan biri dahi onun
doru olduuna hkmedecektir.138
Mantk yasalar fiziki olmayan, zaman ve mekan a-
kn yasalar olarak karmza kmaktadr. Baz dnrler,
benzer niteliklere sahip saylarla nedensel iliki iinde ola-
mayacak olmamzdan hareketle saylarn gerek varln
reddetmilerdir. Tutarl bir materyalistin, maddi srelere
indirgeyemedii ve soyut olduu iin nedensel ilikide ola-
mayacak mantk yasalar iin ayn iddiay ileri srmesi ge-
rekmez mi? Bir materyalist, mantn maddi karlnn ne
olduuna, rnein elimezlik ilkesinin maddedeki kar-
lnn ne olduu sorusuna cevap veremez. Mantkla ve
matematikle maddi alem deerlendirilip, maddi alem tarif
edilebilir ama buna ramen maddi evreni deerlendiren bu
mantn ve matematiin ne olduu maddi dnyann ken-
disiyle tanmlanamaz. Mantk yasalarnn gerek varlnn
reddi (mantk yasalar hakknda non-realism) Aristotelesin
yzlerce yl nce dikkat ektii gibi ciddi sorunlar bera-
berinde getirecektir. Mantk yasalarn reddetmek iin bile
nceden bu yasalarn doruluunu kabul etmek gerekmek-
tedir.139 Hibir deney ve gzlemle mantk yasasnn kendisi
gsterilemese de mantk yasas adeta kendisini dayatr ve
deneylerle gzlemleri deerlendirdiimiz ara olur. Mater-
yalizmin tarif ettii evrende mantk yasalarna bir yer bul-
mak mmkn gzkmemektedir; materyalist felsefenin
138 Thomas Nagel, The Last Word, s. 56.
139 Victor Reppert,C.S. Lewiss Dangerous Idea, s. 81.

150
 AKIL DELL

tutarl ekilde savunulmas bu yasalar zihnin bir aldan-

mas, bir halsinasyon olarak grmeyi gerektirir. Bunu ya-
pan materyalistin ise materyalizmin doru olduunu iddia
edecei bir zemin bile kalmaz!
Doutan gelen bir zelliimiz olan mantn yasalar
olmadan akl yrtemeyiz. Fakat mantk yasalar maddi
evrendeki fiziki yasalardan farkldr, bu evrendeki fiziki
yasalarn farkl olmas mantken mmkndr, rnein yer
ekimi diye bir fiziki yasann olmad veya zayf nkleer
kuvvetin iddetinin farkl olduu bir evren mantken mm-
kndr. Dier yandan mantk yasalarnn ve matematik-
sel nermelerin mmkn olan tm evrenlerde doru oldu-
unu; bu yasalarn doruluunun fiziki evrenimizi akn
olduunu dnrz. Mmkn olan her evrende bir eyin
kendisine zde olduu gibi mantki ilkelerin ve 2+3=5 gibi
matematiksel nermelerin doru olduunu dnrz. z-
delik ve elimezlik gibi mantki ilkelerin ve matematiksel
nermelerin, fiziki yasalarn ve sabitlerin farkl olabilecei
herhangi bir evrende de geerli olaca kanaatini tarz.
Fakat maddi evreni incelediimizde fiziin, kimyann, bi-
yolojinin anlatt dnyadaki hibir ey mantn ve mate-
matiin evrensel yasalarna benzememektedir, hatta bu ya-
salardan kkl ekilde farkldr. Fiziin-kimyann tarif ettii
atomlarn birlemesiyle olumu beyindeki biyolojik mole-
klleri ele alalm; beyinde bu molekllerin oluturduu her-
hangi bir halin evrensel balaycl olan bir mantk ilke-
sini ve matematiksel nermeyi merulatrmas mmkn
gzkmemektedir. Materyalist-ateist asndan tm zihin
halleri, sadece ve sadece biyo-kimyasal maddenin belli bir
eklinden ibaret olduundan, yani baka trls mmkn
151
 ftrat delilleri

bir yapya dayandndan, buradan evrensel nitelikli man-

tk yasalarna gemek mmkn gzkmemektedir. Yani
sz konusu olan yine derece deil mahiyet farklldr. C.
S. Lewis bu konuda yle demitir:
Eer zihinler tamamen beyne bamlysa ve beyin-
ler de biyokimyaya bamlysa ve biyokimya da atomlarn
akna bamlysa; bu zihinlerin dncelerinin, rzgar-
larn aalarda kard sesten daha anlaml olabilmesini
anlamyorum.140
Sonucun nclleri takip ettiini akli yapmzla fark ede-
riz ama aklmzn bu farkndal fiziin tarif ettii mad-
denin herhangi bir zelliiyle ilgisizdir. Fiziin tarif ettii
madde, etrafnda olanlara kar duyarsz bir maddedir, bu
maddeden ne kadar ok paray bir araya getirirseniz geti-
rin akl yrtmedeki farkndala ve mantk yrtmeye
benzer bir unsur bu madde tarifinde grlmemektedir. Ma-
teryalizmin balad gibi pasif, umarsz, farkndalksz
maddeyi balang yapnca; bunu ka trilyon yl boyunca
birletirirseniz birletirin, akla benzer bir unsurun buradan
kmasn beklemek iin hibir sebep yoktur.
Materyalist bak asyla olaya bakldnda, bylesi
kkl bir farkll aklamak, maddede olmayan bylesi
bir zelliin nasl ortaya ktn gstermek byk sknt
oluturmaktadr. Maddeyle mmkn olan hangi kombinas-
yonu yaparsanz yapn, hangi kompleks bileimi oluturur-
sanz oluturun, evrensel geerlilii olan mantk yasalar ve
matematiksel nermeler bununla temellendirilemez. Oysa
teizme gre her trl maddi alemden nce var olan Allah
140 C. S. Lewis, Is Theology Poetry, Weight Of Glory And Other Adresses, Har-
perCollins, New York, 2001, s.139.

152
 AKIL DELL

ilim sahibi olduu iin, teizm akln nasl ortaya ktn

aklamada avantaja sahiptir. Bu argman materyalist bir
evrende akln varlnn temellenemeyeceini gstermekte-
dir. Fakat hepimiz aklmzn almasna tanklk etmekte-
yiz. Bu ise gnmzn nde gelen ateistlerinin benimsedii
materyalizmin yanlln gstermektedir. Bu paradigma-
nn ciddi tek alternatifi olan teizm ise bu zellii akla-
makta hibir skntyla karlamamaktadr.

DESTEKLEYC BR ARGMAN
Gnmzn materyalist-ateist dnrlerinin hemen
hepsi, zihin dahil canllarla ilgili tm zelliklerin planlan-
mam tesadfi bir evrim sreciyle aklanabileceini sa-
vunmaktadrlar. (Daha nceki blmlerde belirttiim gibi
teizm asndan asl problem planlanmam tesadfi bir ev-
rimin savunulmasdr, yoksa Allahn yaratma sreci olarak
savunulan bir evrim sreci teizm asndan sorun deildir.)
Buraya kadar savunduum argman, materyalizmin ta-
rif ettii ekliyle maddenin hammadde olaca evrim da-
hil hibir srecin zihnin bahsedilen zelliklerini aklaya-
mayacan gstermektedir. Bu ana argmanmn yannda,
zellikle yakn dnemde nl felsefeci Alvin Plantingann
almalaryla gndeme gelmi (benzerleri daha nce baka
dnrlerce dile getirilmiti) baka bir argman destekle-
yici bir argman olarak sunacam. Bu argmanla, bilim ile
(ve evrim teorisiyle) materyalist-ateist gr (Plantinga na-
tralizm ifadesini kullanmaktadr) arasnda uyum olduu
grnts izilse de, insann akl yrtme sreci iyi analiz
edildiinde, bilim ile materyalist-ateist gr arasnda derin
bir uyumsuzluk olduu, nk materyalist-ateist grn
153
 ftrat delilleri

akl ve onun rn olan bilimi gvenilmez klan, kendini

rten bir unsuru iinde tad savunulmaktadr. Bu ar-
gman yle zetleyebilirim:141
1- Materyalist-ateist grn savunucularna gre akl,
doal seleksiyonun etkin olduu planlanmam ve tesadfi
bir evrim sreciyle olumutur.
2- Bu doal seleksiyon srecinde yaamaya ve remeye
uygun olmayanlar elenirken, uygun olanlar ise yaamaya ve
genlerini aktarmaya devam etmektedirler.
3- Bu tarz bir doal seleksiyon mekanizmasna gre
aklla yaplan karmlarn doru olduunu beklememiz
iin bir sebep yoktur.
4- Materyalist-ateist gre inananlar, tm grler akl
yrtmenin sonucu olduundan, herhangi bir grlerinin
doru olduunu iddia edemezler.
5- Materyalist-ateist grn doru olduu iddia edilemez.
Bu maddelerin ilkinde belirtilen hususu gnmz ma-
teryalist-ateist dnrlerini takip eden herkes bilmektedir.
Bu dnrler, doadaki kanunlar (zorunluluk) ve tesadf-
ler (ans) erevesinde ileyen ve bilinli bir planla ilgisi ol-
mayan bir evrimin, akl ve canllarn dier tm zellikle-
rini oluturduunu savunmaktadrlar.
kinci maddede ise evrimin temel mekanizmas olarak
kabul edilen doal seleksiyonun tarifi yaplmaktadr. Bu da
amzn materyalist-ateist dnrlerinin kabul ettii bir
141 Plantingann bu konudaki grleri iin baknz: Alvin Plantinga, Warrant
and Proper Function, Oxford University Press, New York, 1993; Alvin Plan-
tinga, Natralizme Kar Evrimsel Argman, ev: Fehrullah Terkan, Allah,
Felsefe ve Bilim iinde, Ed: Caner Taslaman ve Enis Doko, stanbul Yaynevi,
stanbul, 2014, s. 175-225.

154
 AKIL DELL

tariftir. Ksacas bu iki maddede materyalist-ateistlerin iti-

raz edecei bir husus mevcut deildir.
Burada kritik olan madde nc maddedir; birok ma-
teryalist-ateist, kabul ettikleri ekilde bir evrim srecinin,
akl yrtme srelerinin gvenilmez olduu anlamna gel-
diini reddedeceklerdir.142 Materyalist-ateistler, bu maddede
ifade edilen hususu kabul ederlerse kendi kendini rten
bir iddiay dile getirmi olacaklardr.143 Eer nc madde
doru kabul edilirse, drdnc maddenin doruluu ok ba-
sit bir akl yrtmeyle bile grlmektedir. Eer akl g-
venilmezse, aklla gerekletirilen herhangi bir husustaki
doruluk veya yanllk iddias da gvenilmezdir, nk
her doruluk veya yanllk iddias akln kullanlmasnn
bir sonucudur. Bu kabul edilince ise beinci maddedeki so-
nu otomatikman kmaktadr: Materyalist-ateist grn
doruluu da bir akl yrtmenin sonucudur, akln gve-
nilmez olduu sonucuna gtrecek gr beyan eden ma-
teryalist-ateistler, grlerinin barndrd bu kendini -
rten unsur nedeniyle, materyalist-ateist grn de doru
olduu iddiasn dile getiremezler. stelik ok basit gncel
olaylar zerine akl yrtmelere dayanan hususlarn doru-
luunu bile iddia edemezler. Materyalizmin, ateizmin veya
142 Bu argman duyan materyalist-ateistlerin ounun bylesi bir k hi bek-
lemediklerini ve bu argman duymadan nce bu husus zerine hi dnme-
diklerini defalarca gzlemledim.
143 Kendi kendini rten iddialara/grlere ngilizce self referentially incohe-
rent denir. rnein En byk gerek evrensel hibir gerek olmaddr di-
yerek rlativist bir gr ifade eden kii, bu ifadesiyle evrensel bir iddiada bu-
lunarak kendi kendini rten bir iddia dile getirmi olur: Bu iddiann bir an
iin doru olduu kabul edildii takdirde bu iddia evrensel bir gerek olacaktr
ama bunun olmas ise iddiasnn yanl olmas anlamn tar. Sonuta bylesi
bir iddia kendi kendini rtt iin bu iddiann doru olmas mmkn
deildir.

155
 ftrat delilleri

evrim teorisinin doru olduunu iddia etmek ise gncel ha-

yatta karlalan rutin olaylar hakkndaki akl yrtmeler-
den daha st seviyede bir akl yrtmeyle ilikilidir.
Burada nc madde kritik madde olduuna gre bu
maddeye younlaalm. Burada bahsedilen sorunu daha nce
fark eden nemli bilim insanlar olmutur (hem ateist hem
teist). Darwin bunlardan biridir; Darwin, daha aa hay-
vanlardan evrimleen insan zihninin kanaatlerine gveni-
lip gvenilmeyeceine dair korkun phenin (horrible
doubt) kendisinde ska ortaya ktn ifade etmitir.144
nl evrimci biyolog J. B. S. Haldane de, zihinsel sreler
sadece maddenin hareketleriyle belirleniyorsa bilinenlerin
doru olduunu iddia edecek hibir zeminin olmadn,
hatta beynin maddi yapda olduu iddiasnn doru oldu-
unun da savunulamayacan ifade etmitir.145
Bahsedilen bu yaklama en ok itiraz, doru inancn
yaamay ve genleri aktarmay daha muhtemel klaca,
bu yzden doal seleksiyonun doru inanlar setii, ek-
linde yaplmaktadr. Fakat materyalist adan olaya bakar-
sak, davranlarmza sebep olan, beynimizdeki nronlardan
olumu yaplardr. Bu nronlardan olumu yaplar, biyo-
kimyasal yaplar sebebiyle bu davranlara sebep olurlar,
zihindeki dncenin ieriinin ne olduu (doru mu yanl
m olduu) burada nemsizdir. Bambaka bir zihinsel ie-
riin ayn biyo-kimyasal yapya karlk geldiini farz ede-
lim; o da ayn davrana sebep olacaktr, nk davrana
144 Charles Darwin, The Life and Letters of Charles Darwin Including an Auto-
biographical Chapter, Ed: Francis Darwin, John Murray, Londra, Vol: 1, 1887,
s. 315-316.
145 J. B. S. Haldane, Possible Worlds and Other Essays, Chatto and Windus,
Londra, 1929, s. 209.

156
 AKIL DELL

sebep olan biyo-kimyasal yap, sahip olduu ierik doru

veya yanl bir bilgiye karlk gelip gelmediinden bam-
sz olarak etkide bulunmaktadr. Aslnda materyalist zihin-
davran ilikisinin yol aaca bu tip sonular fark eden
materyalist dnrlerin bir ksm, zihinsel durumlarn (akl
yrtme, ac, mutluluk) aslnda olmad anlamna gelen,
daha nce deindiimiz eleyici materyalizmi; eleyici ma-
teryalizmin savunulamazln fark eden bir ksm ise zi-
hinsel durumlarmzn aslnda nedensel etkisi olmad an-
lamna gelen epifenomalizmi (epiphenomenalism) savunma
yoluna gitmilerdir. Kolunuzu kaldrmak istemenizle kalk-
mas arasnda bir balant olduuna eminseniz, epifenoma-
lizmin yanl olduuna da eminsiniz demektir. (Eleyici
materyalizmin ve epifenomalizmin neden kabul edile-
mez alternatifler olduu irade delili ile bilin ve benlik de-
lili blmlerinde daha detayl ele alnacaktr.)
Bir aslandan kaan geyii ele alalm; bu geyii hayatta
tutan aslandan kamasdr, aslandan kaarken eer kaa-
mazsa aslann kendisini yiyeceini doru bir ekilde bilip
bilmedii nemsizdir. rnein geyik, aslann kokusunu
alnca burnu bu kokudan rahatsz olduu iin kamas ge-
rektiini dnp koku kaynandan uzaklayorsa veya
burnu decek zannedip koku kaynandan uzaklayorsa
veya bunu bir kou yar olarak dnp kayorsa veya
baka birok yanl bilgiye dayal kala ilgili muhtemel
senaryo; hepsi de ayn davrana sebep olduu iin geyiin
yaamasn ve genlerini sonraki nesillere devretmesini des-
tekler. Sonuta doru tek bir dnceye kar yanl dnce
kmesi ok genitir fakat canlnn yaamn srdrmesi ve
genlerini aktarmas iin hepsi ayn sonucu vermektedir.
157
 ftrat delilleri

Materyalist-ateist evrim anlatmnda ise doru bilginin se-

imini gerekli klacak veya insan zihni iin farkl bir pers-
pektif aacak hibir unsur yoktur; doal seleksiyon her canl
iin doru bilgiyi deil yaatan biyo-kimyasal yapy seer.
Akl yrtme faaliyetinin planlanmam ve tesadfi bir do-
al seleksiyon sreciyle olutuunu savunan bir materya-
list-ateist, sradan akl yrtme faaliyetinin gvenilirliini
bile savunamaz duruma gelecektir. Fakat o zaman, felsefi
ve bilimsel st seviyede bir akl yrtmeyle ilgili olan ma-
teryalizmin, ateizmin ve evrim teorisinin doruluunu da
savunamaz.
Epikr, Lucretius, Marx gibi tarih boyunca nemli et-
kisi olmu dnrlerden gnmzn etkili Yeni Ateist-
lerine (New Atheists) kadar hepsi materyalist-ateistlerdir
ve bunlara kart kampta olan temel gr de tarih boyunca
teizmdir. Gnmzn materyalist-ateistlerinin hemen hepsi
planlanmam ve tesadfi bir sre olarak evrim teorisini
savunmaktadrlar. Bahsedilen bu sorundan kurtulmak iin
materyalist-ateistlerin nndeki bir yol, planlanmam ve
tesadfi bir sre olarak evrim teorisini reddetmektir. Fa-
kat en nl ateist olan Yeni-Ateist hareketinin lideri Richard
Dawkins, ancak Darwinle entelektel adan ateizmin savu-
nulmasnn mmkn olduunu, bundan nce ateistler olsa
da, bu pozisyonun tatmin edici bir ekilde savunulmasnn
mmkn olmadn ifade etmitir.146 Materyalist-ateist pa-
radigmayla anlalan bir evrim teorisini reddetmek gn-
mz ateistlerinin demeye hi yanamayaca bir bedeldir.
Belki de bu yzden, burada sunulan argmanla birok ate-
ist dnrn ciddi bir ekilde yzlemedii gzlemlenmek-
146 Richard Dawkins, The Blind Watchmaker, Nortan, New York, 1986, s. 6.

158
 AKIL DELL

tedir. (Zaten bir ateist bu teoriyi reddetse de, planlanmam

ve tesadfi baka trl srelerle akl aklanmaya kalkl-
dnda, ateistler kendilerini yine ayn ekilde kendini -
rten bir iddiann iinde bulacaklardr.)
Grld gibi bir materyalist-ateist, planlanmam ve
tesadfi bir evrimsel sreci savunmakla kendi kendini r-
ten bir gr savunmakta ve iinden kmas mmkn ol-
mayan bir paradoksa dmektedir. Oysa tarih boyunca ma-
teryalist-ateist grn alternatifi olmu teizme gre evren
daha var olmadan nce akl, bilin, irade, kudret sahibi bir
Allah vard: Evren ve canllar hangi srelerle yaratlm
olursa olsun, bu yaratl sreci bu ezeli yaratcnn akl ve
irade gibi sfatlar erevesinde gereklemitir. Bu yarat-
l srecinde insana Yaratcnnkine gre dk bir seviyede
de olsa akln verilmesinin sebeplerinden biri, doru bilgiye
ulamas olduu iin, akln doruya ulama kapasitesi ol-
duunu dnmeye bu paradigma olanak tanr.
Eer matematiksel ilemleri yapmak iin retilmi bir
hesap makinesinin yannda planlanmam ve tesadfi s-
relerle olumu fakat matematiksel ilem yapma zellii
de kazanm bir hesap makinesinin varlndan bahsedilse,
hangisiyle yapacanz ileme gvenirdiniz? Materyalist-ate-
ist gr ile teizm arasnda deerlendirmeleri yapan akldr,
akln gvenilirliini sarsan bir gr (materyalist-ateizm)
savunanlarn ise aklla materyalist-ateizmin doru olduu
sonucuna vardklarn sylemeleri mantken mmkn de-
ildir. Ksacas aklla ilgili yetenekleri, teizmin alternatif
grlerden daha iyi akladn savunduum ana arg-
manm, teizmin rakip gr olarak kabul edilen mater-
yalist-ateizmin dt bu paradoks da desteklemektedir.
159
 ftrat delilleri

AKIL VE DN
Bu blmn buraya kadar olan ksmnda en temel zel-
liklerimizden biri olan akledebilmemizden hareketle teizmin
lehine bir argman kurulabilecei gsterildi. Bu kitabn te-
mel iddias, insanlarn doutan sahip olduklar zellikler-
den (ftrattan) hareketle teizmin alternatif grlere tercih
edilmesi gerektiidir. Fakat bunun yannda, ele alnan ft-
rat zelliklerinden hareketle dinler ve dinlerin temel inan-
lar hakknda ne sylenebileceine de her blmde yer ve-
rilmektedir. Her blmde, Allahn varlna inanan (buraya
kadar sylenenler gibi argmanlarla veya herhangi baka
bir ekilde) bir kiinin, o blmde ele alnan doutan ft-
rat zelliimizin incelenmesiyle, din olgusu hakknda hangi
sonulara varabilecei irdelenmektedir.
Allahn varln anladktan sonra kendisindeki akl zel-
lii zerine dnen bir kiinin karsna kacak nemli
soru udur: Allah insanlara neden ahit olduumuz po-
tansiyeliyle bir akletme zellii vermitir? Akletme zel-
liimiz sayesinde gnlk yaammz srdrrz; gerekli
gdalar alr, yrtc hayvanlara yem olmak gibi tehlikeler-
den saknrz. Fakat akletme zelliimizin derecesi, yaa-
mmz srdrme becerisini salamann ok daha zerin-
dedir. Uzaya uydu yollamay, Higgs paracn bulmay,
asal saylarn sonsuz adette olduunu ispatlamay ve ak-
ln kendisi zerine dnebilmeyi mmkn klan bir akl
seviyesi, salt bu dnyada yaamay salayacak bir akl se-
viyesinin ok zerindedir. Bylesi bir akl seviyesi saye-
sinde ilahiyat alann ilgilendiren soyut konular hakknda
ve lm karsndaki durumumuz gibi varolusal sorunlar
hakknda da dnrz. Aklmzn sahip olduu bu mthi
160
 AKIL DELL

potansiyel, aklmzn bize salt bu dnyada yaammz sr-

drebilmek iin verilmediini gsterir. Aklmzn bu po-
tansiyelinden yararlanan bir tefekkr anlay, dinlerle bu-
lumann nemli artlarndan birisidir. Elbette bylesi bir
tefekkrle yola k dinlerle bulumay garantilemez ama
taklidi (gelenein veya evredeki insanlarn takipiliiyle
snrl) olmayan bir ekilde dinlerle bulumak iin bylesi
bir tefekkr anlaynn olmas arttr.
Akl zerinde dnen kii, salt aklyla Nereden geli-
yoruz ve Nereye gideceiz gibi en temel sorulara cevap
bulamayacan fakat akl aan bu sorulara cevap vermesi
mmkn olan, Yaratcsnn cevaplarn ieren bir sistem
(din) araclyla, akln cevabn arad bu sorulara cevap
bulabileceini de anlar. Yani akl, kendi snrlarn anlad-
nda, akl aanlar da ieren bir sistem olarak, Yaratcnn
mesajlarn ieren bir dinin olup olmadna gzlerini e-
virmek durumundadr. Sonuta dinin varl, akl aan va-
rolusal nemi yksek sorularn varlndan dolay umu-
lur fakat ayn zamanda dine ulaacak olan da akl olduu
iin din aklla elimemek de durumundadr. Ksacas ina-
nlmaya layk din, akl aanlar ihtiva ederken aklla e-
limemelidir. Akl amakla aklla elimek nemli ekilde
farkldr; bu fark yle bir rnekle gstereyim: Uan mo-
torunu ve uan nasl utuunu anlamayan biri iin ua-
n uuu akl akndr ama uan umamas gerektiini
kimse gsteremeyeceinden dolay burada aklla elien
bir durum yoktur. Fakat le bein toplamnn on olduu
sylenirse bu aklla eliir ve cevabn sekiz olduu gs-
terilip eliki ortaya konulabilir. Ksacas inanlmaya layk
bir din, akl aan cevaplar ihtiva etmeli ve bu dinin verdii
161
 ftrat delilleri

cevaplar aklla elikili olmamaldr. Bu dine alternatif hi-

bir din veya baka bir sistem ise bu dinden daha baarl bir
ekilde aklamalar sunamamaldr.
Ayrca bir nceki blmde dikkat ekildii gibi ahlakla
ilgili zellikleri olan bir varlk oluumuz ve bir sonraki b-
lmde dikkat ekilecei gibi irade sahibi olmamz da an-
cak akl sahibi olmamz durumunda mmkndr. Bu b-
lmde ele alnan doru ile yanl kavramlarn kullanma
gibi aklla ilgili zelliklerimiz olmasayd; bir insan ldr-
menin kt olduunu, hatta ldrmenin ne olduunu dahi
bilemezdik ki bu akl zelliimizin ahlaki bir varlk olma-
mz mmkn klan zelliklerimizden biri olduunu gs-
terir. Aklmzn zellikleri olmadan iradi eylemlerimizi
de gerekletiremezdik; sanat m sporcu mu olaca se-
enekleri arasnda kalan ve iradesiyle bir tercihte buluna-
cak kii, nce aklyla sanatn ve sporun hakknda bilgi sa-
hibi olmaldr. nceki doutan ahlak ve sonraki irade ile
ilgili blmlerde, orada ele alnan zelliklerimizden hare-
ketle dinler hakknda ulalan sonular gsterilmektedir. Bu
iki blmde ele alnan zelliklerimiz, akl zelliimiz sa-
yesinde mmkn olduu iin, orada dinlerle ilgili varlan
sonularn, ayn zamanda akl zelliimizden dolay din-
ler hakknda varlacak sonular da gsterdii bilinmelidir.
Bu kitabn be blmnde de sunulan argmanlar en
iyi aklamay bulma formatndadr, mevcutlar iinde en
iyi aklamay bularak sonulara ulamak aklmzn en te-
mel ileyi biimlerindendir. Bu ileyi biimi gncel ha-
yat, bilim, felsefe ve din gibi farkl birok alanda geerli-
dir. Bize hediye edilmi en nemli zelliklerimizden biri
olan aklmzn, bizi dinlerle ilgili u iki nemli soruda en
162
 AKIL DELL

iyi aklama formatnda bir sonuca ulatrabilecei kana-

atindeyim:
1- Allahn din gnderecei beklentisi gndermeyecei
beklentisinden daha rasyonel midir?
2- Eer birinci soruya cevap olumluysa mevcut dinler-
den hangisi tercih edilmelidir?
Bu kitabn her blmnn sonlarnda, o blmde ele
alnan zelliin din messesesi asndan incelenmesiyle
varlan neticeler, Allahn din gnderecei beklentisinin
gndermeyecei beklentisine neden tercih edilir olduunu
gstermektedir. Ksacas bu kitapta varlan sonulara gre
ilk sorunun cevab Evettir. kinci sorunun derinlemesine
irdelenmesi bu kitabn planlanan snrlarn amaktadr fa-
kat bu kitapta varlan sonulara gre tm detaylaryla insan
oluturan, ahlaki emirleri olan, ezelden beri akl ve irade
sahibi bir Yaratc vardr. O zaman mevcut dnya dinlerin-
den bylesi bir Yaratcya inan iermeyenlerinin elenmesi
gerekmektedir. Bu elemenin sonucunda ise dnyada belli
bir etkisi olan dinlerden sadece monoteist (tektanrc) din-
ler geriye kalmaktadr.
Daha nce bir dinin, doal arzularmza cevap vermesi-
nin ve doutan ahlaki zelliklerimize rasyonel temel olu-
turmasnn, o dini dierlerine tercih edilir kldn grdk.
imdi bunlara ilaveten, doutan her insanda olan akl zel-
liiyle mevcut din alternatifleri iinde en ok uyumlu olan,
akl altrmann dine katk yapacan belirten, bylece
bu kadar temel bu zelliimizi dlamayan dinin ve dini yo-
rumlarn byle olmayanlara tercih edilir olduu yarglarna
ulaabiliriz. Aklnn yaratlmln ve snrlarn anlayan
her insan, inanaca dinin akl ilahlatrmamas gerektiini
163
 ftrat delilleri

de rahatlkla anlar. Ksacas inanlmaya layk bir dinden

beklenti akl ilahlatrmamas ama akln dine katk yapa-
can da dile getirmesidir. Grld gibi en temel ftrat
zelliklerimizden biri olan akl zerine dnnce de din
ile ilgili nemli sonulara ulalmaktadr.

SONU
Kitabn bu blmnde, bizi biz yapan en nemli zel-
liklerimizden olan akletme zerine odaklanld ve bu zel-
lie nasl sahip olduumuzun en iyi aklamas bulunmaya
alld. Bu yaplrken akletmemiz iin gerekli artlardan
iki tanesi detaylca ele alnd: 1- Zihnin doru ve yanl
kavramlarna sahip olup bunlar kullanabilmesi, 2- Zihnin
mantk kurallarna sahip olup mantk yrtebilmesi. Bu
incelemede grld ki materyalist-ateist felsefenin ngr-
d madde anlay, zihnin bu zelliklerini aklamakta
baarszdr fakat ezeli unsuru akl sahibi bir Yaratc ola-
rak kabul eden teizm asndan bu fenomenleri aklamada
bir sorun mevcut deildir. Materyalist-ateizmin btn akl-
clk ve akln deney ile gzlemle birleen sofistike uygula-
mas olan bilimsellik iddialarna karn, materyalist-ateiz-
min madde anlayna gre oluan bir evrende akla bir yer
bulmak mmkn deildir.
Zihinle ilgili fenomenler, materyalist-ateist felsefenin
madde anlayyla aklanmaya kalkldnda burada dikkat
ektiimiz sorunlarn farkna varanlarn, materyalist-ateist
grten vazgememek iin eleyici materyalizmi benim-
semi olmalar nemli bir ders niteliindedir. Bu yakla-
mn, felsefe adna ortaya atlm akla ve saduyuya en ay-
kr iddialardan birisi olduunu rahatlkla syleyebilirim. Bu
164
 AKIL DELL

blmde ele alnan akln zelliklerinden doru ve yan-

l kavramlarna gre deerlendirmede bulunma zellii, o
kadar temel bir zelliktir ki, bu zellik olmakszn ne her-
hangi bir bilimsel bilginin ne de herhangi gnlk bir bil-
ginin olumas mmkndr. Zihnin mantk yrtebilme
zelliine sahip olmas da bilimin de en sradan bilginin
de n artdr. Bu yzden akln bu zellikleri, bilimin sy-
leyebilecei herhangi bir bilgiden daha kesin olmak duru-
mundadr. Ksacas eleyici materyalizmi kabul eden biri-
nin, herhangi bir bilimsel bilginin de herhangi gncel bir
bilginin de doruluunu kabul etmesi mmkn deildir;
eleyici materyalizm, akln zelliklerini aklamakta, hibir
ekilde ciddi bir alternatif sunamaz. Fakat tutarl bir ma-
teryalizm-ateizm savunusuna kalkmann yol aaca du-
rumu gstermesi asndan eleyici materyalizmi incelemek
nemlidir. Eleyici materyalistler, materyalist-ateizm iin bu-
rada dile getirilen sorunlarn farkna varm ama materya-
list-ateist grten vazgememek iin saduyuya en aykr
pozisyonu tercih etmilerdir. Bu da akln bahsedilen zel-
liklerinin, materyalist-ateistleri demek zorunda brakt
entelektel bedelin yksekliini gstermektedir (ayn du-
rum nmzdeki iki blmde ele alnacak irade, bilin ve
benlikle ilgili olarak da geerlidir). Bedel, en ak ve en te-
mel olan (akln, iradenin, bilin ve benliin bahsedilen ve
bahsedilecek olan zelliklerinin var olduunu) reddetmek-
tir ama bu bedeli kabul etmek saduyuya da en ak dene-
yimlerimize de zttr.
C. S. Lewis, zihnin ancak zihin tarafndan oluturulabi-
leceini, bunun ise ancak kendi kendine var olan bir Zihine
ulaldnda duracan syler: Kendi kendine var olmak
165
 ftrat delilleri

ezelden beri var olmak demektir; yani bu zihin hep var ol-
maldr, bir an yok olsa onu geri getirecek bir g yoktur.
Buradan ise bahsedilen zihnin uyuma, uyuklama, kesin-
tiye urama gibi zaaflar olmasnn sz konusu olamaya-
can anlarz. Lewis, bylece kendi eksik ve sonradan var
olan akl zellikleri zerine dnenlerin ezeli, kendi ken-
dine var olan, uyuklama-uyuma gibi eksiklikleri olmayan,
yksek akl sahibi bir G tarafndan oluturulduklarn
anlayacaklarn syler.147 Lewisin bu izahlarna tamamen
katlyorum. Sonuta burada savunulan akl delili, Allahn
varln inkar eden materyalist-ateist anlaya teizmin ter-
cih edilmesi gerektiini gstermesinin yan sra Allahn
sfatlarndan nemli bir ksmn da temellendirmektedir.
Allahn bu sfatlarnn anlalmas ise materyalist-ate-
izmin yan sra panteist veya panteistimsi diyebileceimiz
retilerin de yanl olduunu gsterir. Bu tip retiler, baz
Uzakdou dinlerinin yan sra baz New Age gruplar ve baz
sufi yaplanmalar tarafndan ileri srlmtr. Bu blmde
ve bundan sonraki iki blmde gsterilecei gibi Allahn
akl,148 irade, bilin ve benlik sahibi bir G olduu, birok
sfatyla149 beraber ezeli Varlk olduu anlalnca, Yarat-
cy yanl tantan dinlerin ve retilerin alternatif olutu-
ramayaca da anlalr. (Bilin ve benlik delilinin dinle
ilgili blmnde bu konu ele alnacaktr.)
147 C.S. Lewis, Miracles, Harper Collins Publishers, Londra, 1947, s. 42-43.
148 Elbette Allah, insanlar gibi akl yrterek bilmediklerini renmez. Allah iin
akl sahibi olma ifadesi kullanlrsa bundan kast; Allahn ilmiyle bilmesi,
aklla ulalan ve ulalmayan doru sonulardan bilinli olarak haberdar olma-
sdr.
149 Bu sfatlar slam dncesinde Esma-l Hsna (Gzel simler) olarak anlmak-
tadr. Kuranda, Allahn yzden fazla sfat gemektedir. Eer Allah iin kullan-
lan fiillerden isim retilirse bu say ok daha fazla da olacaktr.

166
 AKIL DELL

Akl zellii zerine dnlnce, bu zelliin Yara-

tcs ile ilgili sonularn yannda dinle ilgili sonulara da
varlabilecei bu blmde gsterildi. Akletme kapasitemi-
zin bu dnyada yaamak iin gerekenden ok daha fazla ol-
duu; evrenin kkeninden varolusal sorunlara kadar akl-
mzn geni bir alana uzand gzden kamamaldr. Akln
bu potansiyelinden yararlanmak dinle bulumak iin kritik
bir neme sahiptir. Bunun yannda Nereden geliyoruz
ve Nereye gidiyoruz gibi varolusal nemi yksek soru-
lar salt aklla cevabn bulamaz fakat bu sorularn cevabn
hangi dinden bulabileceimizin cevabnda akl nemli rol
oynayabilir. Takip edilmeye layk bir sistem olarak hangi
dinin seilecei hususunda, mevcut dinler ierisinde akla
en uygun din olma kriterini, seilecek dinin karlamas
gerekir. Uyulmaya layk bir dinden beklenti, akl ilahla-
trmamas ama akln dinle ilgili varlacak kararlarda ne-
mini teslim etmesi olmaldr.
Kitaptaki dier delillerle beraber akl delilinin incelen-
mesiyle Yaratcnn birok sfat da temellendirilmektedir.
Dnyada belli bir etkisi olan dinler ierisinde sadece mo-
noteist dinler byle bir Yaratc tarif etmektedir. O zaman
gerek akl delili gerek kitaptaki dier delillerden hareketle
monoteist dinler dndaki dinlerin seilebilecek alternatif-
ler olamayaca sonucuna da ulalabilmektedir.

167
 4. BLM
R ADE DELL
 BLM TANITIMI
Bizi biz yapan dier nemli bir zelliimiz irade sa-
hibi olmamzdr. rade, felsefenin birok dalnn ve dinle-
rin yan sra nroloji, psikoloji, bilisel bilimler gibi alan-
larda da nemli bir odak konusu olmutur. Bu alanlarda
en ok, gerekten de (zgr) irade sahibi olup olmadmz
zerinde durulmutur. Kitabn bu blmnde nce bu ok
tartlan hususla ilgili olarak iradenin varlnn reddedile-
meyecei ve irademizin olduu grnn olmad gr-
ne tercih edilmesi gerektii savunulacaktr. Daha sonra
ise ok nemli olmasna ramen zerinde gereince du-
rulmam olan iradeye nasl sahip olduumuz hususuna
odaklanlacaktr. Bu zelliimizi, planlanmam ve tesadfi
oluumlarla aklayan (veya varln reddeden) materyalist-
ateist dncenin mi, yoksa kendisi her zaman var olan z-
gr irade sahibi Allahn yaratmasyla aklayan teizmin mi
daha iyi aklad incelenecektir.
rade sahibi olmamz, bir nceki blmde dikkat ekilen
akl sahibi olmamz ve bir sonraki blmde dikkat ekile-
cek olan bilin ve benlik sahibi olmamz gerektirmektedir.
Bu yzden o blmlerde ifade edilenlerin burada sunulan
irade delilinin bir paras olduu hatrlanarak o blmler
okunmaldr. Bu blmde ise iradenin nemli zelliklerin-
den olan gayeye ynelme ve nedensel etkide bulunma
zelliklerinin, materyalist-ateist felsefenin madde anlay-
yla baaryla aklanamad fakat tm varl irade sahibi
Allahn yarattn syleyen teizmin ise bunlar aklama
hususunda ok daha baarl olduu sonucuna varlmaktadr.
171
 ftrat delilleri

Monoteist dinlerin paradigmasnn en temel grlerinden

birisi bu dnyann bir imtihan alan olduudur. nsan ne-
den irade sahibidir sorusu iin bu aklamann en iyi ak-
lama olduu da savunulacaktr. Ayrca bu blmde ula-
lan sonulardan hareketle, bir din benimsenecekse o dinde
hangi zelliklerin olmasn beklememiz gerektii de belir-
lenmeye allacaktr.

172
 GR
Sabah kalktmzda tirtlerimizden krmz olan m
mavi olan m giyeceimize karar verirken, kahvaltda ay
m kahve mi ieceimizi belirlerken, okula arabayla m bi-
sikletle mi gideceimizi seerken, arkadamzla Emirganda
m Tarabyada m yryeceimizi tercih ederken bu seim-
leri hep irademizle gerekletirdiimiz kanaatine sahibiz.
Mavi tirt, ay, bisiklet ve Emirgan tercihlerini yapt-
mz dnelim; buna gre istersek pekala krmz tirt,
araba, kahve ve Tarabyay da tercih etmemizin mmkn
olduunu ama bu imkanlara ramen tercihlerimizi belirtilen
ynlerde kullandmz dnrz. Gnlk hayattaki sra-
dan tercihlerimiz gibi hangi meslei seeceimiz, kiminle
evleneceimiz, nerede yaayacamz gibi hayatmzn ak-
nda ok kritik olan tercihlerimizi de irademizle yapt-
mz dnrz. Bu yazy isterseniz okumamay da tercih
edebileceinizi ve u anda kendi seiminizle okuduunuzu
dnyorsanz, o zaman u anda iradenizin varlna ta-
nklk ediyorsunuz demektir. Yani kendimizde, baka trl-
sn seme yeteneimiz olmasna ramen belli tercihlerde
bulunduumuzu dnrz ki irade ile kastedilen budur.
nsan asndan bu kadar temel bu zellik, felsefenin
birok dal asndan da nemli bir konu olmutur. rne-
in insann doasnn zellikleriyle ve insann eylemlerinin
sorumluluunu yklenmesiyle ilgilenen felsefi antropoloji
ve varoluu felsefe asndan bu konunun nemi apaktr.
173
 ftrat delilleri

Ayrca insann, eylemlerinden sorumlu olup olmad alan-

larnn en temel meselelerinden biri olan ahlak felsefecileri
ve hukuk felsefecileri iin de bu konu hayati niteliktedir. n-
san zihninin bu zellii sorguland zaman, bu zelliin
evrenin temel paracklarna indirgenip indirgenemeyecei
meselesine girerseniz fizik felsefesinin, bu zelliin nron-
lar gibi biyolojik yaplara indirgenip indirgenemeyecei me-
selesine girerseniz ise biyoloji felsefesinin ilgi alanna gir-
misiniz demektir. Ayrca Allah-insan ilikisini ve insann
yapt eylemlerden (bunlar iradenin varln varsayar) do-
lay Allaha kar sorumlu olduu iddiasn irdelemek, din
felsefesini ve dinlerin kelam/teoloji gibi alma alanlarn
ilgilendirdii iin, bu konu din felsefesinin ve dinlerin de
ilgi alanndadr. nsann iradesi, getiimiz yzylda, fel-
sefe ve dinler dnda birok bilim dal asndan da inter-
disipliner bir alma konusu olmutur; nroloji, psikoloji,
bilisel bilimler gibi alanlarda da bu konu ele alnmtr. Fel-
sefeyi bir kenara brakarak bu alanlara kapanp irade mese-
lesini zmek mmkn olmad gibi, bu alanlardaki re-
time srtn dnerek yaplan bir felsefi yaklamn baarl
olabilecei de dnlemez.
Bahsedilen felsefe dallarnda, nroloji, psikoloji, bilisel
bilimler gibi bilimsel alanlarda ve dinbilimsel almalarda
(zgr) iradenin var olup olmad ok hararetli bir tar-
tma konusu olmutur. Gncel yaammzda bu kadar sk
tank olduumuz, tm hayatmz var olduuna dair inan-
cmza bina ettiimiz bu zelliimizin, kimi felsefeci ve
bilim insanlarnca inkar edilmi olmas birok kii asn-
dan zor alglanacak bir durumdur. Kitabn bu blmnde,
nce bu konu hakkndaki fikrimi aklayacam; insann
174
 RADE DELL

iradesinin varlnn hibir felsefi argman ve hibir bilim-

sel almayla reddedilemeyeceini ifade eden argmanm
sunacam. (nsann iradesinin reddedilemeyecek olmasyla
ilgili iddiam, iradenin ne olduu ile ilgili sorunlarn -
zld anlamn tamamaktadr.) nsann iradesinin var
olduu iddiasnn, gnmzde baz felsefe ve bilim ev-
relerince savunulan, irade hissimizin bir yanlsama (illz-
yon) olduu iddiasndan daha baarl bir aklama oldu-
unu savunacam.
Bu konuyu ele alan birok kii, iradenin gerekten var
olup olmad meselesine o kadar odaklanmlardr ki eer
irade varsa cevaplanmas gerekli ok nemli bir soru ile
daha kar karya olduklarn gereince idrak edememi-
lerdir. Bunun bir nedeni, irade sorunuyla birok kiinin sa-
dece ahlaki sorumluluk olup olmad asndan ilgilen-
mi olmasdr; bu kiiler bu sorularna cevap bulduklarnda
meselenin bittii hissine kaplm ve bence ok nemli olan
sonraki soruya gei yapmamlardr. Bu blmde bu ek-
siklii gidermek en nemli hedeflerden biridir. radenin var
olduu kanaatine ulatktan sonra karmza dev nemdeki
u soru kmaktadr: nsan nasl irade sahibi olmutur?
Veya felsefe alanndaki en temel yaklamlara bakarak soru
yle de sorulabilir: rade sahibi olmamz, (iradenin var-
ln reddetmeyen) materyalist-ateist felsefecilerin savun-
duu gibi doadaki planlanmam ve tesadfi srelerin bir
rn mdr, yoksa teizmde savunulduu gibi irade sahibi
Allahn bu zellii vermesinin bir sonucu mudur? Bah-
sedilen sorulara verilecek cevapta hareket noktas yokken
var olmu iradedir ama ortaya kacak cevap, iradenin
ezeli bir unsur mu sonradan treyen bir unsur mu olduu
175
 ftrat delilleri

sorusuna da k tutacak kadar mhimdir. Bu sorular, ola-

anst nemlerine ramen felsefe tarihinde hak ettikleri
ilgiyi grmemilerdir. Oysa ezeli unsurun pasif madde mi
irade sahibi bir Varlk m olduu ontoloji (varlk anlay)
asndan her eye bakmz deitirecek kadar temel bir
sorudur. Bundan nceki blmde akln kkeni sorunu-
nun felsefede yeterince ilgi grmemi olmasnn felsefenin
bir skandal olduunu sylemitim, burada bir skandal du-
yurusu daha yapmak istiyorum: radenin kkeni sorunu-
nun hak ettii ilgiyi grmemi olmas felsefenin dier bir
skandaldr. radenin varln teizmin materyalist-ateizm-
den daha iyi akladn gstermek iin ilerleyen sayfalarda
argmanm sunacam. Kitabn dier delilleri gibi bu delil
de en iyi aklamay bulma formatndadr; bu yzden te-
mel grler en iyi aklamay bulmak iin kyaslanacaktr.
Bu blmn sonunda ise insanlara irade verilmi olma-
sn, dinlerin ortaya koyduu paradigma asndan deerlen-
direceim. Allahn din gndermi olup olmad (Allahn
varln kabul edenler iin), mstakil olarak tartlan nemli
bir konudur. rade gibi bizi biz yapan en temel zelliimiz-
den hareketle bu ok nemli konuya bir katk yaplp yap-
lamayacan da gstermeye alacam.
Bu blmde ilenen konu, nceki blmde ele alnan
akl delili ve sonraki blmde ele alnacak olan bilin ve
benlik delili ile yakndan ilikilidir. nk akl ve bi-
lincin ikisine birden sahip olmayan bir benlik iradeye
de sahip olamaz. Bu yzden bu blmn bahsedilen iki b-
lmle beraber deerlendirilmesi gerektiini unutmayalm.

176
 RADE DELL

RADE VE ZGRLK
Literatrde irade konusunun, byk ounlukla, z-
gr taksyla zgr irade (free will) eklinde tartldna
tank olabilirsiniz. Bu kitapta ben irade zelliimizi z-
gr ifadesiyle tanmlamaya gerek duymadm, bunun ne-
deni tanmlamada dikkat ektiim seimde bulunma ve
seimle nedensel etkide bulunmann zgrlkle kastedi-
len zellikleri zaten ifade etmesidir. Bir daha zgr ta-
nmlamasna gerek duymak sanki zgr olmayan bir ira-
deden bahsedilmesi mmknm gibi yanl anlamalara
yol aabilir.
Bazlar bana bir silah dayanan ve ldrlme tehdidin-
den dolay fikirlerini aklamaya imkan bulamayan kiinin
iradeli olsa da zgr olmadn syleyebilir; kiinin ira-
desinin zgr olmasyla ilgili vurguya byle durumlarn
farknn aklanmas iin gerek duyuluyor olabilir. Hukuk
felsefesi ve ahlak felsefesi gibi alanlar asndan bylesi
farkllklara dikkat etmenin nemli olduu kanaatindeyim.
Fakat burada odaklanlan konu asndan bylesi ayrmlar
nemli olmad gibi, yanltc da olabilir. Silahl kiinin
lm tehdidi, tehdit altndaki kiinin iradesini, yani zgr
ekilde tercihte bulunma gcn yok etmez, bu durumda
kii iradesiyle fikrini aklayp lm de seebilir (leceini
bile bile savunduklarndan vazgemeyen Sokrates gibi), kar-
zarar hesab yapp iradesiyle (kendi seimiyle) fikrini ak-
lamamay da seebilir. Hukuk felsefesi ve ahlak felsefesi
gibi alanlar asndan iradenin istendii gibi kullanlmas
sonucunda denecek bedelin byklndeki glkten do-
lay iradenin kullanlmasnda zgr olunmad eklinde
tanm yaplabilir. Ahlaki sorumluluk gibi felsefede ok
177
 ftrat delilleri

tartlm bir balk asndan bylesi bir ayrmn yapl-

mas aydnlatc olabilir ve kimin ceza grp grmemesi ge-
rektii gibi konularn kararlatrlmasnda bu ayrm nem-
lidir. Kiinin, bulunduu koullar iinde duygular ve akl
gibi zihinsel zellikleriyle karar verebilme yeteneinin bu-
lunmas iradeli olmas demektir; tehdidin bykl iradeyi
yok etmez, iradenin kararn ve hatta sorumlu olup olma-
may etkiler. radenin varlksal (ontolojik) yapsnn zellii
olan tercihte bulunabilme zellii baa silah dayanldnda
bile kaybolmaz. Burada ele alnan konu asndan asl olan
bu temel zelliiyle irade olduu iin bu blmde iradeyi
ayrca zgr diye tanmlamaya gerek duymadm.

DETERMNZM, NDETERMNZM VE RADE

Determinizmin, insann iradesinin varlna olanak ta-
nyp tanmayacann tartlmas, Eski Yunandaki metin-
lerden balayarak gnmze kadar birok yerde karmza
kar.150 Bilimsel alanda detayl, sistematik bir kozmoloji ve
buna bal olarak determinizm fikri ise ilk defa 17. yzylda
Kepler, Galileo ve zellikle de Newton gibi bilim insanla-
rnn almalaryla yaygn gr oldu. Bu srete ortaya
konan kozmolojiye gre evren matematiksel yasalar ere-
vesinde iliyordu ve evrenin tmne ayn yasalar hakimdi.
Bu kozmolojinin etkisiyle Laplace gibi bilim insanlar, bi-
limsel determinizm dncesinin hakim paradigma olma-
snda nemli rol oynadlar.151 Laplacea gre evrenin belli
150 Michael Frede, A Free Will: Origins of the Notion in Ancient Thought, Uni-
versity of California Press, Berkeley, 2011.
151 Stephen Hawking, Ceviz Kabuunda Evren, ev: Kemal mleki, Alfa Ya-
ynlar, Bursa, 2002, s. 104; Stephen Hawking, A Brief History of Time, Ban-
tam Books, New York, 1990, s. 53.

178
 RADE DELL

bir zaman dilimindeki tm paracklarnn konum ve hz-

larn bilen farazi stn bir zeka (literatrde Laplacen cini
-Laplaces demon- olarak tanmlanr), evrenin btn ge-
mi ve geleceini de hesaplayabilir.152 Bu yaklama gre
evrendeki maddi paracklar, evrenin matematiksel olarak
ifade edilebilen yasalar erevesinde bir sonraki durumu
belirler, bir sonraki durumdaki paracklar ise ayn ekilde
ondan sonraki durumu ve bu byle gider. nsan zihnini de
tamamen ayn yasalara tabi, tamamen ayn paracklardan
oluan bir yap olarak kabul ederseniz; zihnin her durumu
(elbette iradeli etkide bulunma olarak nitelendirilenler de)
maddi paracklarn kanlmaz olarak belirlemesine d-
nr, bu resimde ise kendi elimizde sandmz seimle-
rimiz yani iradeli davranlar, beynimizdeki maddi para-
cklarn nceki konumlarnn belirledii ve baka trls
mmkn olmayan durumlar gibi gzkmektedir. Ksacas
bu tabloda, iradenin sadece bir illzyon olup olmad tart-
lmtr. Bazlarna gre bu evren anlatmnda, bizim mavi
tirt setiimizi sanmamz, maddi paracklarn baka
trls mmkn olmayacak ekilde belirledii bir beyin
durumudur, yani bizim tirt sememiz diye bir durum
mevcut deildir.
slam filozofu bn Sina153 ve determinist bilim anlay-
nn hakim paradigma olmasna katkda bulunmu isim-
lerden Descartes,154 Laplace bir evren anlayyla irade-
nin varln reddedenleri dinleselerdi, evrene determinist
152 P. S. Laplace, A Philosophical Essay on Probabilities, Dover, New York, 1951.
153 bn Sina, Var Olma Bilinci Her eyden nce Gelir, ev ve Ed: Mahmut Kaya,
Felsefe Metinleri, Klasik, stanbul, 2005, s. 295-298.
154 Descartes, Meditations, ev: F. E. Sutcliffe, Penguin Books, Londra, 1968, s.
150-169.

179
 ftrat delilleri

yasalarn hakim olduu fikriyle bir sorunlar olmazd ama

insan zihninin (ruhunun) doadaki maddi yaplardan farkl
olduunu (ayr bir cevher olduunu), iradenin insan zihni-
nin bir zellii olduunu ve maddi yapdan farkl zmzle
ilikili insan iradesinin fizik bilimindeki doa yasalaryla
aklanamayacan savunurlard. Ayrca zuhur olma (emer-
gence) yaklamn savunanlarn birou, Descartes ve bn
Sina gibi dalizmi (zihnin madde d bir yapda olduunu)
savunmadan, zihnin irade zelliinin zuhur eden bir yap
olduunu, yani iradenin maddi paracklardan oluan be-
yinde gereklese de determinist yasalarla belirlenmediini
ifade ederler. Zuhur olma yaklamna gre, paracklarn
oluturduu btnde, paracklara bakarak anlalamaya-
cak zellikler zuhur eder. (Zuhur olma yaklamn bilin
ve benlik delili blmnde de ele alacam.) Ksacas d-
alizm ve zuhur olma yaklamlarndan hareketle bilimsel
determinizmin insan iradesini kapsamadn ifade eden
anlaylar savunulmutur. Bu anlaylara dayanlarak fiziki
dnyada ortaya kan determinizmin, insan iradesini yok
etmedii, nk iradenin fiziki dnyadaki determinist s-
rece indirgenemeyecei ifade edilmitir.
20. yzyln ilk yarsnda ortaya konulan kuantum teo-
risiyle, ilk defa, fizik alannda evrenin gerek yapsnn in-
determinist olduu ifade edildi. Kuantum teorisiyle ortaya
atlan bu objektif indeterminizm155 iddias hakknda bi-
155 Objektif indeterminizm ve ontolojik indeterminizm ifadeleriyle, evrenin
gerek yapsnn indeterminist olduu; bu indeterminizm durumunun bizim
teorilerimizdeki bir eksiklikle ilgili olmad ifade edilir. Bilgilerimizdeki eksik-
liklerden kaynaklanan indeterminizm ise sbjektif indeterminizm veya epis-
temolojik indeterminizm olarak adlandrlabilir. Hatrlanaca gibi Einstein
gibi nemli fizikiler, kuantum teorisiyle ilgili formllerde ortaya kan inde-
terminizmin evrenin gerek durumu olmadn, bu durumun teorilerimizdeki

180
 RADE DELL

lim insanlar arasnda ok tartmalar yaanmtr ve hala

da yaanmaktadr; bu tartmalarda, indeterminizmin ev-
renin (zellikle atom seviyesindeki mikro dnyann) gerek
yaps olduu fikri olduka yaygndr.156 Daha nceden irade
konusu determinist evrenin buna izin verip vermeyeceine
odaklanan bir erevede ele alnmaktayd. rnein zaman-
nn hemen hemen tm dnrleri gibi Newton fizii para-
digmasna bal bir evren grne sahip olan Kant, me-
hur antinomilerinden ncsnde, determinizmin zgr
iradeye yer brakmamas ve zgr iradenin eylemde bu-
lunmas arasndaki elikiye dikkat ekiyordu.157 Bu sorun
Kant felsefesinin ekillenmesindeki en nemli hususlardan
biri oldu. Determinist anlaylar erevesinde irade konusu
ele alnrken, kuantum teorisiyle ifade edilmeye balayan
indeterminizm gr, birok dnr, irade konusunun
ele alnnda nemli fark oluabilecei dncesine sevk et-
ti.158 Bylece anlalmas en zor felsefi konulardan biri ola-
rak kabul edilen (zgr) irade sorunu, fiziin anlalmas
eksikliklerden kaynaklandn, yani sbjektif indeterminizmin mevcudiyeti-
ni, objektif durumun determinist olduunu savunmulard. Fakat 20.yzylda
bu alanda yaanan gelimelerle, Einsteinn karsnda indeterminizmi savunan
Kopenhag yorumu daha yaygn gr olmutur. Bu konu hala fizik felsefesinin
hararetle tartlmaya devam eden konularndan biridir: Caner Taslaman, Ku-
antum Teorisi, Felsefe ve Tanr, stanbul Yaynevi, stanbul, 2008, s. 57-90.
156 James Cushing, A Background Essay, Ed: James T. Cushing ve Ernan McMul-
lin, Philosophical Consequences of Quantum Theory, University of Notre
Dame Press, Notre Dame, 1989.
157 Immanuel Kant, The Critique of Pure Reason, ev: J. M. D. Meiklejohn, Wil-
liam Benton, Chicago 1971, s. 140.
158 Bir rnek iin baknz: Thomas Tracy, Creation Providence and Quantum
Chance, Ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics, The Cen-
ter for Theology and the Natural Sciences, Berkeley, 2001.

181
 ftrat delilleri

en zor ve yorumunda en ok felsefi tartma olan kuantum

teorisiyle beraber deerlendirilmeye baland.159
Determinizmde ayn artlar altnda A durumunun ka-
nlmaz olarak Bye sebep olaca sylenirken, indetermi-
nizme gre ayn artlar altnda A durumu Bye de Cye de
Dye de sebep olabilir, yani belli koullardaki fiziki durum-
larn sonucu belirsizdir. Bu anlayta evrenin belli bir ann-
daki tm paracklarnn konumuyla ilgili ve fizikle ilgili her
eyi bilseniz bile gelecei tahmin edemezsiniz, nk mad-
denin yapsnn znde belirsizlik vardr. Ksacas evrene
ikin olarak ans vardr; ontolojik ans evrenin gerek-
liidir. Burada u soru sorulabilir: Madem bilimsel determi-
nizmin evrenin gerek yaps olmad anlalmtr; deter-
minizmin iradenin varlna tehdidinden kurtulduumuza
gre artk iradenin varln rahata kabul edebilir miyiz?
rade sorununu fiziki dnyaya determinizmin hakim olup
olmad sorununa indirgemenin hatal olduunu rahatlkla
syleyebilirim. ndeterminizm ile ortaya kan ansn, ira-
denin aklamas olamayaca, rastgele ortaya kan bir so-
nucun hibir ekilde iradeyi aklamakta yeterli olamaya-
ca birok filozof tarafndan belirtilmitir.160 Mavi tirt
evrendeki rastgelelikler (indeterminizm) sonucu setiinizi
dnn; bu seimi iradeli yaptnz dnr msnz?
stedii kadar evrendeki maddenin nceki durumu ka-
nlmaz olarak sizi bu tirt semeye zorlamam olsun,
seiminiz bir rastgeleliin rn olduu srece iradeli se-
imde bulunduunuzu dnemezsiniz (Hume bu anlay
159 Bu iki konuyu u kitabmda beraber deerlendirdim: Caner Taslaman, Kuan-
tum Teorisi, Felsefe ve Tanr, s. 169-221.
160 Colin McGinn, Problems in Philosophy, Blackwell Publishers, Oxford, 1998,
s. 80.

182
 RADE DELL

dile getiren filozoflara rnek olarak verilebilir).161 Birok

felsefeci evrenin yaps ister determinist ister indeterminist
olsun iradeye yer kalmayacan ve bu ikilemin alama-
yacan dnmlerdir; rnein Richard Doublen ifade
ettii gibi hangi alternatifi seersen se zgr irade yok
(no free will either way) diyenler olmutur.162 Bence, bu so-
run ele alnrken determinizmin ve indeterminizmin evre-
nin yaps olup olmadyla, bizim kiiliimizin isel yap-
snn determinist mi indeterminist mi olduu hususlarnn
beraber ele alnmas karkln sebebidir. Bu ayrm yap-
mak irade sorununu zmede anahtardr ve bahsedilen iki-
leme dikkat ekenlerin nemli blm bu ayrma dikkat
etmemilerdir.
nsan zihni dnda kalan dier alanlarn determinist
yapda m olduu yoksa indeterminist yapda m olduu
irade sorunu asndan bir fark oluturmaz. Yldzlarn i
oluumunda, dnyamzda esen rzgarda, atomlarn i dn-
yasnda, hatta vcudumuzdaki bbrek gibi organlarda de-
terminist veya indeterminist bir yapnn olmas iradenin
varlna tehdit oluturmaz.163 Yaplmas gerekli olan, btn
161 David Hume, An Enquiry Concerning Human Understanding, Ed: Peter Mi-
likan, Oxford University Press, Oxford, 2007.
162 Richard Double, Metaphilosophy and Free Will, Oxford University Press,
New York, 1996, s. 123.
163 Evrende hibir kural tanmayan bir indeterminizm olsayd, maddenin nceki
durumlarnn sonraki durumlar belirlemesinde mthi kopukluklar mevcut
olsayd; rnein bir gn snan su kaynarken bir gn donsayd, bir gn ileri
adm attmzda ileri giderken bir gn usaydk, eyalar bir gn yok olurken
baka bir gn kendi kendine ortaya ksayd, zihnimizin bu kargaada evre-
ni anlamas mmkn olmazd. Akl yrtmenin mmkn olmad bylesi
bir durumda iradeyi anlaml ekilde kullanmak da mmkn olmazd (irade
zelliine sahip olma potansiyelimiz mevcut olsayd bile). Sonuta tamamen
rastgelelik anlamna gelecek bir indeterminizmin olmamas, akl ve iradenin
ileyebilmesinin artlarndandr ama zihnin evreni anlamasna engel olmaya-

183
 ftrat delilleri

zorluuna ramen benlik ile dars arasna snr izme-

mizdir. Benlik dediimiz varl, ister dalizmde savu-
nulduu gibi ayr bir cevher olarak ele alalm isterse sadece
beynin yapsndan kaynaklanan bir varlk olarak ele alalm,
hi kimse benlik ile dars arasndaki snrn nasl izile-
bileceini gsterememitir ve bilmemektedir. Zaten bu snr
izme gibi nemli hususun bazlarnca atlanm olmasnn
sebeplerinden biri budur. Fakat bu snr izemesek de te-
orik olarak byle bir snr zihnimizde oluturarak konuyu
ele almalyz. Bu snr koyduumuzda benlik dndaki
evrenin, ister determinist ister indeterminist olduunu d-
nelim; burada irade asndan nemli olan, dardan
bakan ama kiinin iyapsn bilmeyenlerin (Laplacen cini
gibi her eyi hesaplama kabiliyetleri olsa bile), dardan ge-
len tm uyar ve etkilere kar kiinin ne yapacan bile-
memeleridir. Yani ayn uyarlar ve artlar altnda baka bir
kii olsayd, baka ekilde tepki verebiliyorsa ve baka bir
davran seebiliyorsa, o kiinin iradeli olduu sylenebilir.
Somut bir rnek vereyim: Farkl kiilerin ensesine vur-
mak gibi muzip bir deney yaptmz dnn; bu deneyde
vurann elinin biimi ve vuruunun iddeti, ensesine vu-
rulann ense kalnl, o gnk hava durumu gibi fiziksel
btn verileri bildiimizi fakat ensesine vurulan kiinin
benliini oluturan her neyse, ister beynin bir blm is-
ter nronlarn toplu almas ister beyinden bamsz bir
cevher olsun, onun i zelliklerini bilmediimizi dnn.
Bu durumda, ensesine vurulan kii, kanlmaz olarak tek
davran gsterecek olsayd, yani bu kiinin, iinde olduu
cak lde bir indeterminizm (evrende ontolojik olaslklarn varl) akln ve
iradenin varlna tehdit olmaz.

184
 RADE DELL

kendi dndaki artlar onu tek tip bir davrana determi-

nist bir ekilde itseydi, kiinin davrannn iradeli olduun-
dan bahsedilemezdi. Ayrca kiinin iinde olduu artlarn
indeterminist yapda olduunu dnelim; eer bundan do-
lay bu artlarda kii farkl davranlar gsterebiliyorsa, o
zaman kiinin iradesi olduu kesin bir ekilde sylenebi-
lir mi? Elbette ki hayr; nk asl sorun, d yapnn ki-
iyi ister determinist ister indeterminist bir ekilde olsun,
bir davran yaptrd alternatifine karn kiinin kendi
akl ve duygularnn yardmyla, darnn etkisinden belli
bir bamszlk erevesinde seim yapp yapamadnda-
dr. Sonuta dta var olan determinizmin, kiinin dav-
rann tamamen belirliyor olmamas arttr ama indeter-
minizm de mutlak olarak iradenin varln garanti etmez.
Eer evrenin determinist yaps bilindii gibi kiinin isel
zellikleri (ister srf maddeden olusun ister madde d ya-
pda olsun) de bilinip, bylece her bir kiiye baktmzda
ensesine vurulan kiinin tam olarak ne tepki vereceini he-
saplayabiliyorsak, bence, bu kiinin irade sahibi olduunu
sylememizde bir sorun yoktur. nk asl olan, kiinin,
dardan gelen uyarlara kar farkl davranlar arasnda
tercihte bulunup bir cevap verebilmesidir. Yani kiinin i-
sel zelliklerindeki determinizmden dolay farkl davranta
bulunamamas iradeye tehdit oluturmaz; kiinin kendi ben-
lii iradesine tehdit olamaz.
Kiinin kendi benliinden (kendinden) bamsz olmas
ile irade iin gerekli zgrln oluabilecei gibi kendiyle
eliik bir iddiay savunmamak gerekir. Kiinin kendi zn-
den zgr olmas oksimorondur: Kiinin kendisi neyse ken-
disini o yapan zelliklerinden bamsz olmas dnlemez,
185
 ftrat delilleri

bir an iin kiinin kendisi neyse kendisini o yapan zellik-

lerinden X zelliini bir kenara braktn dnelim, bu
kiilik deiikliini yapan da ayn kiidir. Sonuta bu de-
iiklik bile kiinin kendindeki X zelliinden zgr ol-
masyla alakaszdr, kii neyse o olduu iin bu deiiklii
yapyor demektir. Kiinin iyapsndaki determinizmin, ira-
desinin varln yok ettii sylenemez; nemli olan kendi
dndaki determinizmin, baka trlsn yapma imkan
verip vermedii, yani iradeye yer brakp brakmaddr.
Eer kii kiilii neyse o olan zelliklerinden dolay bu X
deiikliini yapmamsa, bu deiikliin iradeli, yani z-
gr olduu sylenemez. Ksacas kiinin benlii iinde rast-
gelelik anlamna gelecek bir indeterminizm ile irade ak-
lanamaz. Bu durumda bahse konu deiiklik, rastgele veya
baka bir iradeli varln kiinin zerindeki tasarrufuyla ol-
mu demektir.
Soyut anlatm yerine somut rnek sevenler iin yine bir
rnek vereyim: Kiiyi neyse o yapan zelliklerinden birisi-
nin arzular olduunu dnelim ve iindeki para sevgisin-
den dolay hrszlk yapma arzusu olan bir kiinin hrszlk
yapmadn dnelim. Burada kiinin zgrln, ken-
disini neyse o yapan bu arzusundan zgr olmasnda ara-
mamalyz. nk kiide bu arzuya uymay engelleyen, ki-
inin iyi olmak istei gibi dier arzular veya kiiyi kendi
yapan zelliklerinden biri olan akl yrtmesi ve bunun so-
nucunda hrszlktan vazgemesidir. Yani kendine ramen
(kendisinin znden zgr olduundan) bu kii hrszlktan
vazgemez fakat kendisi olduu iin vazgeer. Eer kendisi
neyse o olduu iin hrszlktan vazgememise; ya kendi
elinde olmayan rastgele bir sebep (rnein hrszlk yapma
186
 RADE DELL

arzusunu yok eden farazi bir hastalk) ya da baka bir ira-

deli varln bir tasarrufu (zihnine kii fark etmeden etkide
bulunan, rnein tm hafzasn yok eden bir g) sz ko-
nusu olmaldr. Ama bu hayali rnekteki gibi deiiklikle-
rin mantken mmkn olduu kabul edilse bile o zaman da
kiinin X deiiklii iradeli (zgr) olarak yapm olduu
sylenemez. Sonuta iyapdaki rastgelelikler (isel inde-
terminizm) veya ie dtan mdahaleler, iradenin varln
desteklemek bir yana, yok eder. (Belli davranlara isel
rastgeleliklerin sebep olmas, sadece o davrann iradesiz
olduunu gsterir, kii buna ramen byle olmayan dier
davranlarnda iradeli olabilir.) Ksacas bilin sahibi kii-
nin kendi akl, duygular gibi isel yapsyla etkinlikte bu-
lunmas iradeli olmasnn artlardr; ancak bu artlara da-
yanan nedensel deiikliklerin iradeli olduu sylenebilir.
Fakat irade sahibi olmamz, elbette kendimizin irade-
mizi bizim yarattmz anlamn tamaz. Teistlere gre
Allah, (iradenin varln kabul eden) materyalist-ateistlere
gre ise doa yasalar ve planlanmam tesadfi bir sre
irademizi oluturmutur. Burada iradenin varln; Allahn
varlna inananlar lahi determinizme, ateistler ise bilim-
sel determinizme balyor olabilir (bu alternatiflerden han-
gisinin daha iyi aklama olduu aada tartlacaktr).
Fakat bu alternatiflerden birisini benimseyenler, determi-
nizmle de ortaya ksa, irade sahibi kiinin, yani farkl al-
ternatiflerden birini akl ve duygular gibi motivasyonlar
erevesinde seebilecek bir kiinin varln savunduklar
takdirde, iradenin varln bir gereklik olarak kabul edi-
yorlar demektir. Buraya dikkat; iradenin varl karsn-
daki tehdit, iradenin varlnn determinizmle belirlenmi
187
 ftrat delilleri

olmas deildir fakat irade ilerken irade dndaki determi-

nizmin (veya indeterminizmin) iradeyle seildii zannedi-
lenleri (giyecei tirt seme vb.) belirlemesi, yani aslnda
kiinin kendi motivasyonlar erevesinde seim yapmam
olmas, seimlerinin illzyon olmasdr. rademizle iradeli
olmay semeden irade sahibi olduumuz ak bir gerek-
tir; zaten sonradan var olan hibir varlk, olmad bir du-
rumda kendisinin var olup olamayacan irade edemeye-
ceine gre baka trls olamaz. Ama bu durum, gerek
bir varlk olarak irademizin olmadn hibir ekilde gs-
termez. Bu, yeil gzl olmay semesek de yeil gzl ol-
mamz gereinin deimeyeceine benzer.
Sorun, kiinin, kendi i motivasyonlaryla nedensel bir
etkide bulunup bulunamadndadr, yani mesele evrenin b-
tnnden ziyade kiinin zihninin iyapsyla ilgilidir. Eer
insan zihni, salt maddi bir yapdaysa, sorun, maddi dnya-
nn pasif yapsnn nasl aklla dnerek eylemde bulu-
nan bir benlie dnebildiindedir (bu sorunun daha iyi
anlalmas iin nceki akl delili blmnde sylenenler
nemlidir). Aklla nedensel etkide bulunan bilinli benlik
olmak, fiziin anlatt maddi dnyadan o kadar kopuktur
ki, fiziin kavramlar, aklla nedensel etkide bulunan bi-
linli benlik ile ilgili bir anlay oluturamamaktadr. Bu
kiinin eylemleriyle yukardan aa (top down) etkide bu-
lunmas gibi bir fenomene nasl gei yapldn fiziki bir
teoriyle anlamak mmkn deildir.164 Atom-alt parack-
larn hareketleriyle, aadan yukar (bottom up) etkiyle,
164 Zihnin yukardan aa etkisinin nemini ele alan bir alma olarak bakla-
bilir: George Ellis, Quantum Theory and the Macroscopic World, Ed: Robert
John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics, Center for Theology and the
Natural Sciences, Berkeley, 2001, s. 264-269.

188
 RADE DELL

fiziksel dnyadaki tm oluumlar aklayabileceini sa-

nan indirgemeci fizikalizmin beklentisi yerine iradenin
yukardan aa nedensel etkide bulunmas, fiziksel teo-
rilerin nfuz edemedii ve srekli i dnyamzda tank ol-
duumuz bir fenomendir (rnein her elimizi kaldrp el
salladmzda buna tanklk ederiz). Sorun bilinli ben-
liin aklla nedensel etkide bulunmas fenomenine fiziin
anlatt maddi evrende yer bulunamamasdr; yoksa fizi-
in iindeki determinizm ve indeterminizm ile ilgili tart-
malarda deildir.
Burada insan beynini oluturan maddi yapda, atom se-
viyesindeki (kuantum teorisinden dolay kabul edilen) in-
determinizm sebebiyle ontolojik boluklar olduu gr-
nn bir avantaj olduunu dnenler olmutur. Bu yolla
iradenin tanm olan farkl olan yapabilme olgusuna, mo-
dern fiziin verileri erevesinde yer almaya allmtr.
Bylesi bir modelde, irade, yukardan aa bir ekilde
atom seviyesindeki ontolojik boluklar belirleyerek, bey-
nin iindeki on milyarlarca nronun ve etkileimin iinde
kelebek etkisi (bu etkiye gre girdideki ok ufak deiik-
likler bile ok fazla etkileimin olduu bir sre iinde b-
yk bir fark oluturur)165 ile mevcut olaslklar ierisinden
seimini belirler. Bu tarz bir yaklamla, hibir fizik yasas-
nn ihlal edilmedii (beyni inceleyecek bir kiinin beyinde
hibir fizik yasas ihlalini tespit edemeyecei), bununla be-
raber iradenin yukardan aa etkisiyle farkl seimleri
gerekletirme kabiliyetinin olduu bir model sunulmaya a-
llmtr. Buna benzer modeller deerlendirilirken evrenin
165 Kelebek etkisi hakknda baknz: James Gleick, Kaos, ev: Fikret can, T-
BTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara (2003), s.15-16, 114-119.

189
 ftrat delilleri

determinist mi indeterminist yapda m olduu nem kaza-

nabilir ama yine de irade konusu, temel olarak, evrene ha-
kim olan fiziksel yapnn determinist mi indeterminist mi
olduu sorusunu aan bilinli benliin akl veya duygu-
laryla nedensel etkide bulunmasnn anlamn tespit etme
merkezli felsefi bir konudur (elbette bu felsefi sorun tart-
lrken fiziin verileri deerlendirilmelidir).

LIBET DENEYLER
radenin gerek bir varlnn olmad iddias, baz fel-
sefi yaklamlarn yan sra nroloji (sinirbilim) alanndaki
baz deneylere de dayanlarak savunulmaya allmtr. Bu
alanda zellikle 1980li yllarda Benjamin Libetin yapt
ve daha sonra benzer ekilde yaplan deneyler n plana k-
maktadr. Bu deneyler ksaca yledir: Deneye katlanlar bir
sandalyeye otururlar ve deneklere beyinlerindeki aktiviteleri
tespit edecek ekilde elektrotlar yerletirilir. Deneklerden bir
dmeye basmalar gibi basit bir istekte bulunulur, bu d-
meye belli bir sre ierisinde basacaklardr, basma ilemini
krk defa kadar gerekletireceklerdir ve istedikleri zaman
dmeye basacaklardr. Bu dmeye basmak iin ilerinde
bir istek uyand an ise karlarnda duran saate bakarak
tespit etmeleri istenir. Bu deneylerin sonunda tespit edilen-
lere gre, dmeye basma istei uyandnn beyan edildii
zamandan 0,2 saniye sonra dmeye basyoruz. Asl tart-
maya neden olan veri ise dmeye basma istei uyanma-
dan 0,35 saniye kadar nce (dmeye basmadan 0,55 saniye
nce) beynimizdeki ilgili blgede aktivitenin balamasdr;
bu aktivite hazrlk potansiyeli (readiness potential) olarak
190
 RADE DELL

adlandrlmaktadr.166 Bu ve benzeri deneylerin, zgr ira-

denin olmadn gsterdiini savunanlar; bilinli olarak
irademizi kullandmz sanmamzdan nce beynimizin
karar verdiini (beyindeki bilincinde olmadmz hazrlk
potansiyelinin bunu gsterdiini) ve bizim sonradan beyni-
mizin zaten verdii kararn bilincine vardmz, yani ira-
demizin olduunu ve karar bizim verdiimizi sanmam-
zn bir illzyon olduunu ifade etmilerdir.167
Herhangi bir felsefi argmanla veya bilimsel almayla
iradenin reddedilemeyeceini ifade eden argmanm bir
sonraki alt-balkta sunacam. Bylesi bir argmana ba-
vurmadan bu deneyleri ele alarak, neden bu deneylerin
iradenin varln reddetmekten ok uzak olduklarn gs-
termek istiyorum. Libet deneylerine dikkat edilirse, bu de-
neylerdeki irade durumunun testi, gndelik hayattaki ira-
demizi kullandmz eylemlerden olduka farkldr. Bu
deneylerde kii, kendi i dnyasna ynelerek adeta pasif
bir rol almakta ve iinden gelen istek-uyarlar sonucu par-
man oynatmakta veya dmeye basmaktadr. Burada
hazrlk potansiyelinin eylemi yapmaya zorlayan bir be-
yin aktivitesi olduunu sylemek iin bir delil yoktur, ak-
sine bu beyin aktivitesinin gerekleip eylemin gerekle-
medii durumlar tespit edilmitir. Libetin sonradan yapt
baz deneylerde gsterdii gibi hazrlk potansiyelini ta-
kip eden parma hareket ettirme isteinden sonra denek-
lerin bu isteklerini veto edebilecei rnekler vardr (veto
166 Benjamin Libet ve dierleri, "Time of Conscious Intention to Act in Relation
to Onset of Cerebral Activity (Readiness-Potential)",Brain, No:106-3, 1983, s.
623642.
167 Modern bilimin verilerini kullanarak iradenin varln reddetmeye alanla-
ra bir rnek: Michael Gazzaniga, Whos in Charge, HarperCollins Publishers,
New York, 2011.

191
 ftrat delilleri

power); yani kiiler parmaklarn hareket ettirme kararla-

rndan vazgeebilmektedir. Libetten sonra benzer deney-
leri gerekletirenler, bu veto gcnn olup olmadn tar-
tmaya devam etmilerdir.
nce dmeye basma isteinin bilincine varmann,
sonra bu bilin durumunu beyan etme kararnn, sonra sa-
ate bakp bunu tespit etmenin hepsini, ayn anda oluyormu
gibi dnmek ne kadar dorudur? Deneyde, istek uyanma
annn beyan yaplrken, btn bunlarn ayn anda olup,
hepsinin ayn duruma karlk geldii varsaylmtr. Alfred
Mele, iinde parman oynatma isteinin bilincine varma-
nn ve bunu saate bakarak saniyesi saniyesine tespit etmenin,
tarifinin ne kadar zor olduuna dikkat ekmitir. Melenin
dedii gibi hazrlk potansiyelinin eylemi gerekletirdi-
ine dair delil yoktur; hazrlk potansiyelinin olup da ey-
lemin gereklemedii durumlarn olmas da buna delildir.
Ayrca baz deneylerde, kiilere sinyal verildikten sonra par-
maklarn oynatmalar istenmi ve burada ortalama 0,23 sa-
niyede parmaklarn oynattklar gzlemlenmitir; oysa bu
sre, kiinin iindeki istein bilincine vardn syledii
sreye ok yaknken hazrlk potansiyelinden ok uzak-
tr. Sinyalin alnmasn eyleme geme karar olarak alrsak,
bu kararn beynin 0,55 saniye nce karar aldn dnen-
lerin sresine deil, beyan edilen basma istei duyma duru-
munun ortalama 0,2 saniyesine yakn olduu gzkmekte-
dir. stelik deney ortamndan dikkati alarak, eylemin hzn
yavalatt iin saati kaldrdnzda, sinyalden sonra par-
ma harekete geirme sresi nemli lde dmektedir.168
168 Alfred Mele, A Dialogue on Free Will and Science, Oxford University Press,
Oxford, 2013.

192
 RADE DELL

Libet deneyleri farkl ekillerde yorumlanmtr. rne-

in Uwe Meixner, iradeli bir karar iin, kararla ilgili hu-
suslar hakknda bilincin nceden olmas gerektiini fakat
bunun, kararn kendisinden annda bilinli bir ekilde ha-
berdar olmamz anlamn tamadn ifade etmitir. Buna
gre bilinli ve iradeli karar vermeyle, bu kararn bilincine
varp da bu karar beyan etmenin arasnda ayrm yapmak
gerekir. Meixnere gre kararn nce, karardan bilinli e-
kilde haberdar olmann sonra olmas normaldir.169 Buna gre
Libet deneyleri, karardan sonra karar hakknda bilin du-
rumumuzun olutuunu gsteriyor olsayd bile, bu, karar-
mzn bilinli bir ekilde alnmadn, yani iradenin bir il-
lzyon olduunu, gstermezdi.
Bence tm bu detaylara girmeden bile bu deneylerin, ira-
denin yokluunu gsteremeyeceini anlayabiliriz. Bunu da
gndelik en basit davranlarmz analiz ederek gerekleti-
rebiliriz. ncelikle deneye katlanlar, deneye katlma ve bu
deneyde dmeye basma kararn batan vermilerdir; ira-
denin gzkt en nemli yer burasdr. Gncel yaamda
kendi hareketlerimizi incelersek, irademize elik eden adeta
birok otomatik pilot olduunu grrz. rnein okulu-
muzun evimize yakn olduunu ve evimizden okula gitti-
imizi dnelim. Evde kalp da televizyon seyretme veya
arabayla okula gitme yerine yryerek okula gitme karar
almak, iradeyle gerekleen bir eylemdir. Fakat bu karardan
sonra yolda ilerlerken, yolun ortasndaki ukurun etrafndan
dolarken, marketten saa saparken; tm bu admlarm-
zn her birini atp atmama zerine dnp de, irademizle
169 Uwe Meixner, New Perspectives for a Dualistic Conception of Mental Causa-
tion,Journal of Consciousness Studies, no:15-1, 2008.

193
 ftrat delilleri

teker teker karar verdiimizi mi dnrz? Elbette ki ha-

yr. Balangtaki kararmz ve bilincimizin ak olduu s-
re ierisinde istersek bu karardan vazgeebilecek olmamz,
bu karar ve sreci iradeyle gerekletirdiimizi dnme-
miz iin yeterlidir. Yoksa sreteki her adm iin bamsz
ekilde iradede bulunduunuzu dnmeyiz. Sre iindeki
her bir adm ve yoldaki ukur etrafndan dolama gibi ey-
lemler, aslnda zihnimizdeki otomatik pilot gibi bir meka-
nizmayla gerekleirler, yani her bir adm iin teker teker
dnp de mstakil irade gstermemize gerek yoktur; ba-
langtaki irade ve sre boyunca ak olan bilin, tm s-
reci de iradeli klar. Ayn ey Libet deneyleri iin de geer-
lidir, deneyin balangcndaki deneye katlmayla ilgili irade,
tm sreci de iradeli yapar. Ayrca adm atmaktan veya u-
kur etrafnda dolanmaktan daha nitelikli olduu syleneme-
yecek olan deneylerdeki dmeye basma eylemlerinin her
biri iin, teker teker iradeyle karar almak gerekmez. Ba-
tan irade edilmi bu eylemleri gerekletirmede yardmc
olan zihindeki otomatik pilot mekanizmasnn sreci ta-
mamlatmasyla, hazrlk potansiyeli ile dmeye basma is-
teinin bilincinde olmann beyan edilme sresi arasndaki
fark rahata aklanabilir.

RADENN VARLII NEDEN REDDEDLEMEZ?

RADENN VARLII HAKKINDAK
DELLN SUNUMU
radenin, illzyon mu yoksa farkl alternatifler arasnda
tercih yapabilen gerek bir varl m olduu, iradenin var-
lndan hareketle bir argman sunmadan nce aydnlatl-
maldr. Bu klardan ikincisinin birincisine tercih edilmesi
194
 RADE DELL

gerektiini savunuyorum. nceden gsterildii gibi evrende

determinizmin veya indeterminizmin hakim olduunu sy-
leyen fiziksel teoriler de Libet deneyleri gibi aratrmalar
da iradenin var olmadn gstermekten uzaktrlar. Teiz-
min ateizme tercih edilmesi gerektiini iddia eden argma-
nm sunmadan nce iradenin reddedilmesinin mmkn
olmadn ifade eden argmanm u ekilde sunuyorum:
1- Ancak belli bir varsaym (veya ilke) temelinde elde edi-
len sonuca dayanarak o varsaym (veya ilke) reddedilemez.
2- Bilimsel faaliyette bulunmak ve felsefi argman ileri
srmek irademiz olduu temeline dayanr.
3- Hibir bilimsel faaliyet ve felsefi argmanla iradenin
varl reddedilemez.
Argmann birinci maddesinin apak olduu sylene-
bilir. Bir sonucu eer ancak belli bir varsaym temelinde
elde ediyorsanz, o sonucun iinde o varsaym hep ana un-
sur olarak duruyor demektir ve bu varsaym yok kabul et-
tiinizde o sonu ortada kalmayacaktr. Bu yzden bu so-
nu hibir zaman iin bu varsaym geersiz klmak iin
kullanlamaz. Faraza sonula varsaym geersiz kldnz
dnn, varsaym geersiz olunca sonucun kendisi de yok
olacaktr, o zaman bu sonucun varsayma kar kullanlmas
da mmkn olmayacaktr. Ksacas eer bir sonu bir var-
sayma dayanyorsa, varsaym o sonutan her zaman daha
temeldir. (Bu sylenenle i tutarszl gstermeyi kartr-
mamak gerekir; i tutarszlkta varsayma dayanarak elde
edilmi sonu doru kabul edilerek varsaymn yanl ol-
duu iddia edilmez.)
Argmann ikinci maddesinin de apak olduu ka-
naatindeyim. rnein Libet deneylerini dnn; Libet,
195
 ftrat delilleri

Libetin asistanlar ve katlmclar, bu deneyleri gerekle-

tirmek yerine baka ekilde bir deney yapmay veya bilimle
uramak yerine futbol oynamay tercih edebilirlerdi. Bir
ekilde deneyi deil de dierini, futbol oynamay deil de
bilimle uramay tercih etmek demek iradenin varln
varsaymak demektir. Ayn durum felsefi argman ileri s-
rlmesinde de geerlidir. rade hakknda felsefi argman-
larla uraanlar bu uralar yerine, bir gurme olup dnya
yemeklerini kefetmeye vakitlerini ayrabilirlerdi veya hal-
kn ounluu gibi gncel siyasetle ilgili meselelerden
baka konuyla ilgilenmeyebilirlerdi. Gurmelik yerine fel-
sefeyle uramak veya gncel siyaset yerine iradeyle ilgili
argmanlara kafa yormak bir tercihte bulunmak demek-
tir ki iradeyle kastedilen budur. Eer bilim insanlar ve fel-
sefeciler (aslnda tm eylemde bulunan insanlar) yaptklar
faaliyetlerde iradenin varln varsaymasalar; rzgarlarn
esmesiyle veya kayalarn yuvarlanmasyla kendi yaptklar
faaliyet arasnda bir fark olduunu ileri sremezler. Daha
nce akl delilinde gsterildii gibi bu tip doayla ilgili ol-
gularn doru veya yanl olduundan bile bahsedile-
mez; rzgarn belli bir ekilde esmesi veya kayann belli
bir ekilde yuvarlanmasnn doru veya yanl olduu
ileri srlemez. Akl yrtme kabiliyeti olmayan bir irade
dnlemez. Doru veya yanl kavramlarn kullan-
mann mmkn olmadn sylediiniz an ise ne bilimsel
faaliyet ne de felsefi akl yrtme mmkn olur. Ksacas
her bilimsel faaliyet ve felsefi argman iradenin var olduu
varsaymn iinde barndrr.
Argmann nc maddesinde ifade edilen sonu, ilk
iki maddenin doruluu gsterildikten sonra zorunlu olarak
196
 RADE DELL

bu ncllerden kmaktadr. Daha nceki satrlarda arg-

mann ilk iki maddesinin doruluu gsterildiine gre hi-
bir bilimsel faaliyet ve felsefi argmanla iradenin varl-
nn reddedilemeyecei sonucuna ulayoruz.
Bu sonu, bilimsel faaliyet yaptklarn ve felsefi arg-
manlar rettiklerini zanneden, aslnda iradelerinin bile var
olmad insanlarn olduu (tm bunlarn illzyon olduu)
mmkn bir dnyann olamayacan gstermez. Mant-
ken byle bir dnyann olmas mmkndr ama bylesi bir
mmkn dnyada bile bilimsel faaliyetlerle ve felsefi arg-
manlarla iradenin yok olduu gsterilemez. nk bylesi
bir mmkn dnyada her ey sadece illzyon olaca iin
bir eyi gstermek de mmkn olamaz, nk gster-
mek teebbs, iradenin var olduu varsaymn iinde
barndrr. Ksacas iradenin varlna kar ileri srlen
itirazlara kar iradenin varln savunanlar en iyi ak-
lama formunda daha baarldrlar; itiraz getirenler itiraz
ettikleri anda iradenin varln varsayarak iradeye itiraz
ettikleri iin itirazlar geersiz olur, oysa iradenin varln
savunanlar geersiz klacak bylesi bir itiraz getirilemez.
Bunlar iradenin varlna kar bir argman ileri srle-
meyeceini gstermektedir. Dier yandan iradenin var oldu-
unu iddia etmek iin saduyumuz dnda mantki gerek-
elere de sahibiz. Tm insanlk tarihine ve insanlarn tm
eitim gemilerine bir bakalm; insann iradesini yok say-
dnzda, btn insanlk tarihindeki gelimeler ve insan-
larn tm eitim sreleri de anlamszlaacaktr. nsandan
iradeyi kaldrdnzda Napolyonun at bir savata ver-
dii kararlar da, okulda corafya dersinde rendikleriniz
de anlamszlar; sava amak ancak insan iradesine atfla
197
 ftrat delilleri

anlaml olduu gibi herhangi bir renme sreci de ancak

iradeye atfla anlamldr. radeyi yok saydnzda tm -
renilenler anlamn yitirir; tm renilenler yine rzgarla-
rn esmesi veya kayalarn yuvarlanmas gibi fiziksel olgu-
lardan ayrt edilemez. Eer iradeyle evrende nedensel etki
oluturmuyorsak o zaman btn eitim srecimiz anlam-
szdr, nk eitim sonucu oluan zihin bir davran fark
oluturmamaktadr; evrendeki bizim de iinde olduumuz
tm etkileimler bir tan dierine arpmasndan farkszdr,
zihnin bir etkisi yoktur! rademiz yoksa, oturduumuz san-
dalyeden televizyonlara, okuduumuz kitaptan bilgisayarlara
kadar her eyin, evrendeki rastgeleliklerin (arkasnda irade
olmayan) bir rn olduunu dnmek gerekir! Bu gre
gre kayann yuvarlanarak televizyon yapmas ile insann te-
levizyon yapmas arasnda bir fark kalmaz! Grld gibi
iradenin reddinin yol aaca sonularn mantken kabul
mmkn deildir.
radenin gerek bir varl olmadn savunanlar, bilin-
cin bir epifenomen (srete nedensel etkisi bulunmayan bir
yan rn) olduunu savunmak zorunda kalacaklardr. Bu
gr ileri srenler, muhtemelen bilincin evrim srecinde
ortaya ktn savunacaklardr. Fakat evrim teorisine gre
doal seleksiyon srecinde canlya yarar salayan zellikler
seilirken, yarar salamayanlar elenir. Eer irade yoksa, bi-
lin sahibi kii evrende hibir nedensel etki oluturamyor
demektir. O zaman ise bilincin doal seleksiyonla seildiini
sylemek mmkn deildir, nk bu durumda bilincin var
olmasnn avantaj salayc bir zellii de kalmaz. Bunun so-
nucunda iradeyi reddeden kiinin iki seenekle kar karya
olduunu syleyebiliriz: lk seenek bilincin de varlnn
198
 RADE DELL

reddedilmesidir ki bilin iradeden bile daha temeldir, bilin-

cin illzyon olduu mmkn bir dnya yoktur (bilincin ie-
rii illzyon veya halsinasyon olabilir ama kendisi olamaz,
nk illzyon ve halsinasyon dahi bir bilin durumudur;
bu husus daha detayl bilin delili blmnde ele alnacak-
tr). kinci seenek ise bilincin doal seleksiyonla olumam
evrimin bir yan rn olduunun sylenmesidir. nsann en
basit yapsn bile doal seleksiyona atfla aklamaya alan
bir teorinin, insann olabilecek en muhteem zellii olan bi-
lincini bir yan rn olarak niteleyebileceini dnmek sa-
malk olarak gzkmektedir.
stelik irademiz eer illzyon ise ve hibir eye sebep
olmuyorsa, olan olaylarla irade hissimizin arasndaki uyumun
gerekesini de grmek mmkn deildir; nk olan olay-
larla irade hissimiz aras uyumsuzluklar da olsayd (rnein
ileri adm atmak isterken bazen kolumuz kalksa, sandalyeye
oturmay irade etmiken havaya zplasak), evrende irademiz
hibir eye sebebiyet vermedii iin bir sorun kmazd. Yani
hi istemediimiz davranlar yapan bir bedeni srekli gzle-
mememiz iin hibir neden olmazd. Sonuta irade hissimizle
gzlediimiz olgular aras uyum da, irademizin gerek var-
l olmadn iddia etmenin, saduyuya olduu kadar man-
ta da uzak bir iddia olduunu gstermektedir.
Ksacas sunulan argmann yannda, insanlk tarihinin
ve eitim srecinin anlam kazanmas da, gerekletiine ta-
nklk ettiimiz eylemlerle hissettiimiz irademiz aras uyum
da, iradenin gerek bir varl olduu grn iradeyi il-
lzyon olarak deerlendiren grten ok daha iyi bir ak-
lama yapmaktadr.

199
 ftrat delilleri

BEKLENTLERDEN HAREKETLE BR RADE

DELLNN SUNULMASI
nceki sayfalarda iradenin illzyon olduu iddiasna
kar iradenin gerek varl olduu iddiasnn daha rasyo-
nel olduu gsterildi. Aslnda srf bunun gsterilmesi bile
teizmin lehine bir argmana temel tekil edebilir. Bunu u
ekilde gsterebilirim:
1- Genel teist beklenti iradenin gerek varlnn olduu
ynndeyken materyalist-ateist beklenti iradenin gerek var-
l olmad ynnde olmaldr.
2- radenin gerek varl vardr.
3- Sonuta teizm materyalist-ateizme tercih edilmelidir.
Bu argmann ilk iki maddesi olduka tartma gt-
recek cinstendir. Sonu ise en iyi aklamay bulma for-
mundadr ve eer tartma gtrecek ilk iki madde do-
ruysa, sonucun doruluu da otomatikman kmaktadr.
Argmann ikinci maddesinin ifade ettii iradenin gerek
varl olduu iddiasnn alternatif aklama olan iradenin
olmad iddiasndan daha baarl bir aklama olduu bu
blmn ncesinde gsterildii iin bu hususu tekrar etmi-
yorum. Ksacas sonucun doruluunu gstermek iin ge-
riye bu argmann ilk maddesinin doru olduunu gster-
mek kalmaktadr.
ncelikle ateistlerin bu konuda farkl grler ifade et-
tiklerini bilmeliyiz. rade reddedilince ahlaki sorumlulu-
un olamayacak olmas, bunun ise en kanl canilere bile
ceza uygulanmasn mantksz klmasnn getirecei top-
lumsal sorunlar ve daha da nemlisi irade reddedilince in-
sann kukladan farkszlamas, bunun ise dostluu, tm
200
 RADE DELL

tercihleri, eitimi, ak, hayat, hatta insan olmay anlam-

szlatrmas birok ateistin demeye yanamad bir be-
deldir. Ayrca iradeyi reddeden bir ateizmin benimsenme-
sinin zor olaca endiesinin de kimi ateist dnrleri ne
yapp edip iradeye bir yer bulmaya almaya ittii kanaa-
tindeyim. Bu ksa psikolojik zmlemelerime elbette itiraz
edenler olacaktr, her ateiste genellemesi zor olan bu psiko-
lojik yorumlarmn doruluk derecesinin takdirini sizlere
brakp doruluunu ispata almayacam; bu blm a-
sndan merkezi yerde olan argmanlarm savunurken psiko-
lojik zmlemelere dayal temellendirmeler yapmyorum.
Bahsedilen ahlaki, toplumsal ve varolusal ykn arl-
ndan dolay, iradenin gerek varl olduunu kabul eden
ateistler de olmutur. Yeni-Ateizmin nl ismi Daniel Den-
nett, bu sorundan kamadan sorun hakknda mstakil kitap
yazarak iradeye bir yer bulmaya alanlara rnektir.170 Di-
er yandan Yeni-Ateizmin dier nl bir figr Cristopher
Hitchens gibi zgr iradenin varlna inanp inanmad
sorulunca Baka seeneim yok diyerek, bu sorunu reto-
rikle geitirmeye alanlar veya tamamen grmezden ge-
lenler de az deildir. Fakat Yeni-Ateizmin nl drtlsn-
den Sam Harris, iradenin bir illzyon olduunu sylerken,
bence, materyalist-ateist madde anlaynn sonularn tu-
tarl bir ekilde kabul etmeye dierlerinden daha yakndr.171
(Harris bile iradenin illzyon olduunu aka ifade etme-
sine ramen bunun mantki tm sonularn kabule yana-
mamakta veya bunlar anlayamamaktadr.) Nitekim Patricia
170 Daniel Dennett, Freedom Evolves, Penguin Books, New York, 2004.
171 Sam Harris, Free Will, Free Press, New York, 2012.

201
 ftrat delilleri

ve Paul Churchland ifti172 ve Alex Rosenberg173 gibi birok

nl ateist dnr, Harrise benzer ekilde iradenin gerek
varl olduunu aka inkar ederken; baka birok ateist
dnrse, ekingen rtl ifadelerle iradenin gerek var-
ln inkar etmilerdir. Bu tespitleri yaparken, nl birok
ateistin, iradenin varln reddetmelerinden dolay arg-
manmn ilk maddesinin doru olduunu iddia etmiyorum.
Birok nl ateist dnrn iradenin varln reddetmi
olmas, ateizmin iradenin varln reddetmeyi gerektirdi-
ini ispat etmez. Ateist dnrlerin nemli bir blmnn
iradenin varln reddettiine dikkat ekmemin nedeni, sa-
dece materyalist-ateizmin madde anlaynn iradenin var-
ln reddetmeyi gerektirdiine dair iddiam birok ateist
dnrn de paylatna dikkat ekmek iindir.
Birok materyalist-ateistin gzden kard u ok
nemli hususa da dikkatlerinizi ekmek istiyorum: rade-
nin varlnn reddedilmesi, birok materyalist-ateist d-
nr fark edemedikleri kadar zor bir pozisyona sokmakta-
dr. Bir binay yapan mimarlarn ve mhendislerin iradesi
olmad sylenince, ark szlerini yazanla sanatlarn ira-
desi olmad kabul edilince, oturulan sandalyeleri yapan
marangozlarn iradesi olmad ifade edilince; etrafmzda
grdmz binalarn, dinlediimiz arklarn, oturduu-
muz sandalyelerin aslnda bilinle ve iradeyle yaplmam
olduu kabul edilmi olur. nk irade reddedilince, insan
eylemleri, rzgarlarn esmesi gibi amasz mekanik hareket-
lere dnr. Bilinsiz ve iradesiz ekilde esen rzgarlarn
172 Patricia Churchland, Touching a Nerve: The Self as Brain, W. W. Norton and
Company, New York, 2013.
173 Alex Rosenberg, The Atheists Guide to Reality, W. W. Norton and Company,
New York, 2011.

202
 RADE DELL

binalar, sanat eserleri, sandalyeler yapmasnn ne kadar ab-

srt olduunu sylemeye gerek var m? Ayn absrtlk, in-
san iradesini reddedince insanlarn tm retimlerinin nasl
aklanacanda kendini gsterir. Ben her ne kadar yakla-
mlarna katlmasam da, teizmin iinde aznlkta kalan, in-
sann iradesini reddeden ekoller (slamdaki Cebriyye gibi)
174
bu duruma aklama sunabilir: Bu ekoller iin, her ne
kadar insan iradesi yoksa da Allahn iradesi vardr; gr-
len binalar, sanat eserleri ve sandalyeler Allahn iradesine
atfla aklanabilir. Fakat insan iradesini reddeden mater-
yalist-ateistlerin, atf yapabilecekleri herhangi bir irade or-
tada yoktur ve insan iradesini reddedince bu binalar, sa-
nat eserlerini, sandalyeleri ve dnyada grdmz insan
retimi olan her eyi nasl aklayacaklar gibi dev bir so-
runla kar karyadrlar. Bu yzden iradeyi reddetmek bir
materyalist-ateistin en son yapmas gereken eylerden biri
olmaldr fakat materyalist-ateizmin madde anlay iinde
-Harris, Churchlandler, Rosenbergin doru ekilde sap-
tad gibi- iradeye yer bulmak mmkn olamamaktadr.
Aada irade delili olarak temel argmanm sunarken,
iradenin kkenini materyalist-ateizmin baaryla aklaya-
mayacan savunacam; tarihin ve gnmzn nl ate-
istlerinin hemen hepsinin materyalist olduunu hatrlayalm.
Materyalist-ateizmin kabul ettii madde anlayyla irade-
nin kkeninin baaryla aklanamayacak olmas, mater-
yalist-ateist beklentinin iradenin olmad ynnde olmas
174 slamn iindeki Cebriyye ekol gibi, teizmin iinde de iradeyi yok sayan ekol-
ler olmutur. Bu tip ekollere ramen, teist dinlerdeki insann sorumluluuyla
ilgili grlerin iradenin varlnn kabuln gerektirdii kanaatindeyim. Ceb-
riye iin bakabilirsiniz: Bekir Topalolu, Kelam lmine Giri, Damla Yaynevi,
Ankara, 2016, s. 285-286.

203
 ftrat delilleri

gerektiini ifade eden argmanmn ilk maddesini de do-

rulamaktadr. (Aada sunulan ve temel irade delili olarak
grdm argmann iinde bu husus savunulacandan,
tekrara dmemek iin, bunu aklamay oraya brakyorum.)
Bununla beraber, nceden ortaya konulan iradenin gerek
varl olduu gr birletirilince (argmann ikinci mad-
desi), teizmin ateizme tercih edilmesi gerektiine dair ar-
gmandaki sonuca ulalmaktadr.

RADE DELLNN SUNULMASI

radenin gerek varl olmadn iddia eden ateist-
lere, beklentilerden hareketle sunulmu nceki balk altn-
daki argmanla cevap verilebilir. imdi ise iradenin gerek
varl olduunu kabul eden ateistlere cevap niteliindeki
irade delili olarak isimlendirdiim temel argmanm
sunmaya geiyorum (Bu argmann kritik maddesi olan
nc maddesinin doruluunun gsterilmesiyle, nceki
argmann birinci maddesinde belirtilen ateist beklentinin
iradenin olmad ynnde olmas gerektii hususu da gs-
terilmi olmaktadr).
1. nsanlarn iradesi, u zellikleri kapsayarak vardr:
1.1 Akl iin gereken zellikler.
1.2 Bilin ve benlik iin gereken zellikler.
1.3 Gayesel ynelimin olmas.
1.4 Nedensel etkide bulunabilme.
2. radenin bu zelliklerinin nasl ortaya ktn ak-
lama hususunda temelde iki alternatif gr olduu gzk-
mektedir:
204
 RADE DELL

2.1 Eer materyalist-ateistlerin savunduu gibi var olan

tek varlk tipi maddeyse, iradede var olan bu zellikler, plan-
lanmam ve tesadfi srelerle olumutur.
2.2 Eer teistlerin savunduu gibi Allah varsa, kendisi
irade sahibi bir varlk olan Allahn sayesinde iradenin bu
zellikleri olumutur.
3. radeyi mmkn klan bu zellikleri teizm materya-
list-ateizmden daha iyi aklar:
3.1 nk akl iin gereken zellikleri daha iyi aklar
(3. blmde gsterildi).
3.2 nk bilin ve benlik iin gereken zellikleri daha
iyi aklar (5. blmde gsterilecek).
3.3 nk gayesel ynelimi daha iyi aklar.
3.4 nk nedensel etkide bulunmay daha iyi aklar.
4. Sonuta teizm alternatif aklamalara tercih edilmelidir.

RADE DELLNN
LK K MADDESNN NCELENMES
imdi irade delilini madde madde incelemeye geelim.
Birinci maddede belirtildii gibi iradenin var olduu, bu
blmn banda, iradenin varlnn tm bilimsel faaliyet
ve felsefi argmanlardan daha temel olduu gsterilerek
ve irademizin varlna inanmak iin dier gerekeler sra-
lanarak ortaya konuldu. Bir ateist bu maddeyi reddederse,
ona bir nceki balk altnda sunulan argmanla cevap ve-
rilebilir (bu durumda iradeyi reddettii iin argmann ilk
maddesini kendi kabul ediyor olur, iradenin varln gs-
teren nceki argmanla birletirilince ise belirtilen sonu
otomatikman ortaya kar). Argmann birinci maddesinde
205
 ftrat delilleri

belirtilenlerin her biri, iradenin varl iin gerekli olmazsa

olmaz artlardandr; iradenin nasl ortaya ktn akla-
maya teebbs edenler bunlarn hepsini birden aklamak
durumundadr.
rade bilinli ve akll bir benliin, seim yapmasn
ve seimiyle nedensel etkide bulunmasn ifade eder. Zihin
felsefesindeki tartma konularndan habersiz biri iin bu
sorunsuz bir tanm olarak gzkebilir, oysa bu tanm zi-
hin felsefesindeki en temel tartma konularn ierecek ka-
dar genitir. Bir nceki blmde incelenmi olan akl ve bir
sonraki blmde ele alnacak bilin ile benlik zellik-
leri, elbette bu zelliklerin var olmas iin gerekli artlarn
hepsiyle beraber, bu tanmn iinde vardr. Bunlar, irade-
nin varlnn artlardr, irade var olmak iin bunlara muh-
tatr ama sadece bunlar deildir. Ksacas irade, zihin fel-
sefesi asndan en etin tartma konularna sebep olmu
akl, bilin, benlik zelliklerimizin hepsinin varln ge-
rektiren ve daha da fazlasn ifade eden bir zelliimizdir.
Bu yzden, nceki blmde aklla ve sonraki blmde bi-
lin ve benlikle ilgili olarak, materyalist-ateist yaklamn
bize ikin bu zellikleri aklayamayacan gsteren her
husus, buradaki irade delilinin bir parasdr. Fakat o b-
lmlerde aklananlar burada tekrar etmeyeceim. Burada,
o iki blmde dikkat ekilmeyen, iradenin varl iin ge-
rekli iki zellii ise irdeleyeceim. Bunlardan birincisi ira-
denin gayesellik (1-3), ikincisi ise nedensel etkide bulunma
(1-4) zellikleridir.
Bir tirt giymeye kalktmzda gideceimiz yeri de
dnr, o mekana uygun kyafeti belirlemeye alrz ve
o mekana uygun giyinme gayesi ile irademizi kullanrz
206
 RADE DELL

(giyiniriz). Bylece doadaki maddi ileyi mekanik olsa da

sadece zihnin bir zellii olan gayesellik (teleoloji) saye-
sinde mekanik oluumdan mahiyet olarak farkl gayesel
eylem gerekleir. Zihnin gayesellik zellii olmasa, ira-
denin gelecee ynelik ekilde kullanm mmkn olamaz.
radenin nedensel etkiye sebep olmas ise iradeyi kendisi
iin gerekli akl, bilin, benlik zelliklerinden farkl klan
en temel zelliklerindendir. radenin bu zellikleri gerek-
tirip sadece bunlardan ibaret olmad yle bir rnek ze-
rine dnlerek daha iyi anlalabilir: Hayalde karlalan
olaylar zerine dnebilmek akl sahibi olmay gerek-
tirir ve hayal kurmak bir bilin durumudur ve hayal ku-
ran benliin varln gerektirir. Fakat bylesi bir hayalde
d dnyada nedensel etkiye (deiiklie) sebep olacak bir
tercihte bulunulmaz (hayalde baka bir olay yerine seilen
bir olay zerine hayal kurmay tercih etmek de aslnda an-
cak irade ile mmkndr ama byle bir durumda, d dn-
yada nedensel etkisi gzlemlenen bir irade yoktur). rne-
in hayal kurarken ahs, tirtlerinden mavi olan semek
gibi bir tercihte bulunmamakta (krmzy seme veya hi
tirt giymemeye gc olmasna ramen) ve nedensel bir
etkiyle d dnyada deiiklik oluturmamaktadr; tirtle-
rin yer deitirmesi ve giyilmesi d dnyada iradenin yap-
t deiikliklerdir. Bilinsiz atomlarn hareketiyle oluan
nedensel ileyi ile aklla dnen bilinli benliin irade-
siyle gerekletirdii nedensel etki arasndaki fark anla-
mak iradenin mahiyetini anlamakta en kritik hususlardandr.
kinci maddede belirtilen hususun doruluuna dnce
tarihini inceleyen herkes kolaylkla tanklk edebilir. Tarih
boyunca n plana kan nl ateistlerin de amzn nl
207
 ftrat delilleri

ateistlerinin byk ounluu da materyalist-ateistlerdir.

Bunlar, maddenin sahip olduu potansiyel erevesinde,
maddeye ikin yasalarla oluan planlanmam ve tesadfi
(arkasnda bilincin olmad) sreler neticesinde btn
canllarn da bu canllardaki grme, iitme, akl, irade gibi
zelliklerin de olutuunu savunmulardr. Bu yaklamn
karsndaki temel rakip gr ise teizm olmutur; bu g-
re gre evrenin, canllarn, irade gibi zelliklerin tm,
stn bilgisi ve kudreti olan, iradeye sahip olan Allah sa-
yesinde var olmutur. nceki blmlerde dikkat ektiim
gibi agnostik (bilinemezci) yaklam benimseyenler, genel
olarak, bu iki k dnda bir alternatif sunmamlar, bunlar-
dan hangisinin doru olduunun bilinemeyeceini hareket
noktas klmlardr. Bu yzden materyalist-ateist felsefenin
yanl olduunun gsterilmesinin agnostik yaklama da ce-
vap niteliinde olduunu bir kez daha hatrlatmak istiyorum.
Bu argmann en kritik maddesi nc maddesidir;
iradenin varln kabul eden ateistlerin reddetmeye al-
acaklar madde budur. Akl iin gerekli zellikleri ma-
teryalist-ateizmin aklayamayaca bir nceki blmde
gsterildiinden, bilin ve benlik ile ilgili zellikleri ma-
teryalist-ateizmin aklayamayaca bir sonraki blmde
gsterileceinden; bu hususlar burada tekrar etmeyece-
im. Fakat iradenin var olmas iin gerekli gayesel yne-
limin olmas ve nedensel etkide bulunabilme zellikle-
rini aada mstakil balklar olarak detaylca ele alacam.
nc maddenin doruluu gsterilince, drdnc madde
olan sonuta belirtilen teizmin alternatif aklamalara ter-
cih edilmesi gerektii otomatikman kmaktadr. imdi
208
 RADE DELL

bu argmann kritik maddesinde belirtilen hususlar, te-

izmin materyalist-ateizmden daha iyi akladn gster-
meye geiyorum.

RADENN GAYESEL YNELM

Zihin var olan ey hakknda dnebildii gibi var ol-
mayan ey hakknda da dnebilir.175 Karmzda duran
bir bina hakknda dnmek mmkn olduu gibi bir mi-
mar, olmayan bir bina hakknda da dnp, projelerini ha-
yalinde kurduu bu binaya erime gayesi ile gerekle-
tirir. Zaten zihnin bu zellii sayesinde insan kltrnn
rnleri ve teknolojinin yaplar retilir. Zihnin, var olma-
yan objeler hakknda dnebilmesi, hayal kurabilmesi sa-
yesinde gayesel ynelim zellii gerekleir. Var olmayan
bir bina bata mimarn zihninde bir hayal olarak dnlr,
sonra bu gaye dorultusunda binann temeli atlr, beton
dklr, fayanslar yerletirilir Aslnda gncel davran-
larmzn ok byk bir ksm, en basit gibi grnen dav-
ranlarmzn ou zihnimizdeki gayesel ynelim zel-
lii sayesinde gerekleir. rnein ayn hazrlanmasn ele
alalm: ay imek gayesi ile ay iin su kaynatlr, ay ve
su kartrlr, ay bardaa dklr ve iecek kiilere servis
edilir. Btn bunlardan nce zihinde ay ime gayesi var-
dr, sre sonra gerekleir; yani sonu nceden zihinde
hedeflenmitir, bu gaye iin gereken nedenler sonra-
dan buna gre gerekletirilir. Sabah kahvaltsn yapmak
175 Bilin ve benlik delili blmnde hakkndalk zellii ele alnacaktr; bu-
rada ele alnan husus o balkla da ilgili olmakla beraber, burada odaklanlan
zihnin gayesel ynelimidir; gayesel ynelim olmadan da zihin bir ey hak-
knda dnebilir. Hakkndalk zelliini gayesel ynelimi de kapsayan
daha geni bir balk olarak ele almak mmkndr.

209
 ftrat delilleri

gayesi ile sofraya oturmamzdan akam yatmak gayesi

ile yataa uzanmamza kadar iradi eylemlerimize zihni-
mizin gayesel ynelim zellii rehberlik eder.
Doa bilimlerinin bize anlatt evren ise mekanik ya-
salar erevesinde iler. Materyalist-ateist felsefeci ve bilim
insanlarnn genel grne gre evren ve yasalar ezelden
beri vardr, evrendeki mekanik ileyiin kendilerine bal
gerekletii yasalarn bu ekilde var olmasnn bir gayesi
yoktur. Evren, ezelden beri var olan madde ve bu maddeye
ikin ezelden beri ileyen mekanik (gayesel olmayan) ya-
salardan ibarettir. Teist felsefeci ve bilim insanlarna gre
ise bu evrenin ve yasalarnn varl, Allahn zihnindeki
(ilmindeki) bir gayeye bal olarak yaratlmlardr ama
onlara gre de bu yasalarn kendisinin bir gayesi yoktur.
Sonuta yasalarn kendisinin bir gayesinin olmad, g-
nmz bilim insanlarnn hemen hepsinin ittifak ettii bir
husustur diyebiliriz. ayn hazrlanmasyla ilgili sreci bir
de zihne atf yapmadan, doa bilimlerinin yasalar ereve-
sinde aklamaya altmz dnelim: ayn hazrlan-
mas yasalarn mekanik ileyii erevesinde olur ama bu
yasalarn kendisinin ay hazrlama gayeleri yoktur. Su
stlrken metalin sy geirmesi ve snn su moleklleri-
nin enerjisini arttrmas sayesinde su snr, kimya kanun-
lar erevesinde su ve ay karr, yer ekimi ve hareket
yasalar gibi yasalarn erevesinde ay bardakta durur ve
bir yerden bir yere tanr. Bylesi bir bilimsel aklamada
nedenler nce olur, nedenlerin kendisi bir gayeyi/so-
nucu amalamadan mekanik olarak gerekleirler ve so-
nu ortaya kar. ay ime istek ve iradesinin oluturduu
gaye ile ayn hazrlanmas, bu mekanik aklamayla
210
 RADE DELL

uyumludur ama bu gayesel aklama mekanik aklama-

dan kkl ekilde farkldr.
17. yzyldaki bilimsel devrimin en nemli isimleri Des-
cartes, Galileo, Kepler, Newton gibi isimlerle (bu isimlerin
hepsi yasalaryla beraber doay, Allahn bir gaye ile ya-
rattn kabul ediyorlard) gerekleen bilimsel devrimden
sonra bir daha fizikte gayesel (teleolojik) sebeplere yer ve-
rilmemi, mekanik sebepler erevesinde evren anlalmaya
allmtr.176 Fakat fiziin anlatt bu mekanik ileyen ev-
ren tablosuna kar hepimiz, mekanik ileyiten kkl e-
kilde farkl olarak, srekli gayesel eylemlerde bulunduu-
muzun tanklaryz. Bu kitab bilgi edinmek gayesi ile
okuduunuzdan phe etmiyorsanz iradeyle gerekleen
gayesel eylemlerin farkna siz de tanklk ediyorsunuz de-
mektir. Maddi doa mekanik ekilde iler; hep nedenler
nce sonu ise sonra gelir. Oysa zihnimizle nce sonucu
belirler, sonra nedenleri bu gayeye gre gerekletirmeye
alrz; sonu (gaye) nce nedenler sonradr.
Materyalist-ateist anlayn pasif madde anlayn in-
celediimizde; ne maddeye ikin olan fizik yasalarnda ne
maddeyi oluturan kuark ile elektron gibi temel parack-
larda mekanik sreci ap da gayesellie gei yapabilecek
bir unsura rastlamaktayz. Maddi bir cisim fizik yasalar
erevesinde gerekleen hareketler sonucunda dier bir
maddi cismin yanna yaklar veya ondan uzaklar ama
dier bir maddi cismin yanndan uzaklama tercihi mm-
knken onun yannda olma gayesi ile yanna yaklamaz.
176 Bu deiimde Newtonun Principia diye anlan kitabnn byk nemi var-
dr: Isaac Newton, The Principia: Mathematical Principles of Natural Philo-
sophy, ev: Bernard Cohen ve di., The University of California Press, Berke-
ley, 1999.

211
 ftrat delilleri

Ay, Dnyann etrafndaki dnn gerekletirirken bazen

yaklap bazen uzaklar ama bu hareketlerin hibirinde, ne
Ayn ne de Dnyann beraber hareket etmek gibi bir ga-
yesel eylemleri mevcuttur. Oysa irade sahibi olmak de-
mek fiziin tarif ettii haliyle maddi dnyada olmayan by-
lesi gayesel eylemlerde bulunmaktr; bir insann yannda
olmak gayesi ile yanna gittiimizde maddi doadaki ha-
reketlerden farkl iradi bir eylem gerekletirmi oluruz.
radenin gayesellik zelliini, materyalist-ateistlerin
madde anlay erevesinde anlamak mmkn gzkme-
mektedir; maddedeki mekanik ileyiten kkten farkl olan
gayesellik zellii, derece olarak deil mahiyet olarak mad-
denin sahip olduu zelliklerden farkldr. Materyalist-ate-
istlerin madde anlayndaki maddeden ne kadar ok par-
ay, ne kadar farkl biimde birletirirseniz birletirin,
irade bu tabloya uymamaktadr. Zihinle ilgili nceki b-
lmde dikkat ekilen ve sonraki blmde dikkat ekilecek
zellikler gibi bu zelliin de, kendi madde anlaylar a-
sndan nasl sorun oluturduunu birok materyalist-ateist
fark edememi veya grmezden gelmitir. Bu tip sorunlar
fark eden materyalist-ateist bilim insanlar ve felsefecilerin
nemli bir ksm ise iradenin varln reddetme yoluna git-
milerdir. Bu da bir materyalist-ateistin irade konusunda tu-
tarl olmaya altnda dedii bedelin bykln gs-
termektedir. Teizme gre ise evren ve canllarn yaratlmas
belli bir srecin sonucunda gereklemi olsalar da, bu s-
re ile Allahn gayeleri gereklemitir ve bu srecin,
212
 RADE DELL

mekanik olarak ileyii ayn zamanda gayesel olmasyla

tezat tekil etmemektedir.177
Ksacas teizme gre Allahn iradesinin bir zellii
olarak gayesel ynelim ezelden beri mevcut bir unsurdur,
sonradan tremi bir zellik deildir ve bu yzden teist pa-
radigma ierisinde iradi eylemler iin gerekli bu zellii
aklamak ile ilgili bir sorun bulunmamaktadr. Fakat buna
kar iradi eylemler gerekleirken nasl mekanik ileyi-
ten gayesel ynelime gei olduunu aklamakta mater-
yalist-ateizm alamaz sorunlarn ierisindedir.

RADENN NEDENSEL ETKS

Bir yere gitme irademizle bisikleti alp Emirgana doru
yola ktmzda, irademizle gerekleen etki bisikletin
de maddi bedenimizin de yer deitirmesine sebep olur.
radenin nedensel etkisi evrende gzlemlenebilen dei-
ikliklere sebebiyet vermektedir ve bu deiikliklere gn-
delik hayatta srekli tank olmaktayz. Fakat bir materya-
listin madde anlay asndan iradenin bylesi bir etkiyi
nasl oluturduunu anlamakta ciddi zorluklar vardr; nite-
kim bunun farkna varan birok materyalist-ateist dnr
iradenin nedensel etkisini (yani iradenin varln) inkara
kalkmlardr. Demin bahsettiimiz eylemi gerekletirmek
iin irademizle karar aldmzdaki zihin durumuna -1 di-
yelim; bu zihin durumunun beyindeki bir karlkla olu-
tuunu dnelim, bu beyin durumuna ise B-1 diyebiliriz.
177 Mekanik olarak ileyen yasalar erevesinde gerekleen srelerin, bilinli bir
ekilde oluturulmu gayesel bir plann sonucu olabileceklerini anlamak, ev-
rim teorisi ile ilgili tartmalar asndan da nemlidir. Bu konuyu u kitabmda
ele aldm: Caner Taslaman, Bir Mslman Evrimci Olabilir Mi?, Destek Ya-
ynlar, stanbul, 2017.

213
 ftrat delilleri

Daha sonra bisikleti srmek iin bisiklet satn almamz ge-

rektii gibi basit bir akl yrtmeyle bisikleti almaya yne-
liriz; bu zihin durumunu -2, beyindeki bunun karln
B-2 olarak adlandrabiliriz. Bisikletin zerine binip hedefe
ynelmemizle ilgili irade durumunu -3 beyindeki bunun
karln ise B-3 olarak niteleyebiliriz; bu sefer -2yi -3
takip ederken B-2yi B-3 takip etmektedir. Bisiklet srer-
ken ayak hareketlerimizi A-3 olarak, bisikletin srlmesini
ise S-3 olarak adlandralm. Bisikleti srerken sahip oldu-
umuz zihnimizdeki otomatik pilot gibi yardmc zellikler
bu iradi eylemimizde bize elik eder, bisiklette nasl den-
gede duracamz dnmeden bisikleti sreriz, bisikleti
srmeye devam edip etmeyeceimize her saniye tekrar iradi
karar almayz. Bu sr srecinde bizi bir arkadamzn
armas zerine bir anda -4 olarak isimlendirebilecei-
miz bir irade eylemiyle durma karar alabiliriz ve beyinde
bunun karln B-4 olarak adlandrabiliriz. Bunun sonu-
cunda ayak hareketlerimizde A-4 bisikleti srmemizle il-
gili S-4 deiiklikleri olacaktr.
Materyalist bak asndan nedensellik sadece fiziki
yapnn fiziki yapya etki etmesi eklinde ilemektedir; bu
felsefi yaklamn iinde kiinin nedensel etki oluturma-
sna yer bulmak mmkn gzkmemektedir.178 Bu anlay
asndan deminki bisiklet srme olgusunun incelendiini
dnelim: Beyindeki B-1, B-2, B-3 gibi durumlar, eitli
atom hammaddelerinden oluan kimyevi ve biyolojik ya-
plarn belli bir ekilde bir araya gelmesinden oluan yap-
lardr. Bunlarn birbirini takip etmesini bir materyalist, bi-
178 John Bishop, Natural Agency, Cambidge University Press, Cambridge, 1989, s.
40.

214
 RADE DELL

rinin dierinin nedeni olmas eklinde anlayacaktr, ayrca

B-3n ayak hareketleri olan A-3 ve bisikletin srlmesi
olan S-3 nedensel etkiyle belirlediini dnecektir, bir
materyalist iin bunlar, bir bilardo topunun bir bilardo to-
puna belli bir ayla arpnca belli bir ayla onu ynlendir-
mesi trnden fiziksel olgulardr. Materyalist yaklam a-
sndan -3n yani bisiklet srme iradesinin A-3 ve S-3;
-4n ise A-4 ve S-4 gerekletirdiiyle ilgili algmza
yer bulunamaz. Materyalist yaklam benimseyenlerin bir-
ou fiziksel kapallk (physical closure veya comp-
leteness of the physical diye de anlr) ilkesini, iradenin
nedensel etkisini dlayacak ekilde yorumlamaktadrlar.
Bunu yapmalarnn sebebi ise materyalist madde anlay-
nn bunu gerektirmesidir.179 Ayrca A-3 ve S-3 fiziksel du-
rumlarn hem -3 hem de B-3n ikisinin birden belirledii
sylenirse, ayn fiziksel durumun birden fazla nedenle be-
lirlendii anlamna gelen stbelirlenim (overdetermination)
gr savunulmu olacaktr. Biroklar bylesi stbelirle-
nim durumlarn kabul edilemez grdklerinden; -3n,
yani iradi etkinin gerekliini reddedip, tek var olann be-
yindeki, iradeyle etkisi olmayan maddi yaplar olduunu
da sylemilerdir.
Bir materyalist iin zihnin maddeyi etkilemesinin ya-
nnda dier byk bir sorun, zihnimizdeki bir irade duru-
munun (yani zihin durumunun) dier bir zihin durumuna
neden olduunu dndmzde ortaya kmaktadr. r-
neimizdeki bisiklete binme irademiz olan -1in, bisikleti
satn almamz ynndeki -2 zihin durumuna neden oldu-
unu dnelim. Burada zihindeki birinci durum dierini
179 Kim Jaegwon, Mind in a Physical World, CMIT Press, Massachusetts, 1998.

215
 ftrat delilleri

belirlerken iradenin art olan akl yrtme devreye girmek-

tedir, akl yrtme denildiinde daha nceki blmde gr-
dmz gibi mantk kurallar devreye girer. Fakat mantk
yasalar yaps itibariyle fiziki yasalardan temelden farkldr;
mantki belirleme fiziksel belirlemeye indirgenemez. rne-
in kediler drt ayakldr ve Sarman bir kedidir ner-
melerinden mantk yrterek Sarman grmeden Sarman
drt ayakldr sonucunu karrz. Mmkn olan her ev-
rende, eer ilk iki nerme doruysa ncsnn dorulu-
unu mantk gerektirir. Oysa fizik yasalar bu evrende ge-
erlidir, baka evrenlerde baka trl fizik yasalarnn olmas
mantken mmkndr; mantk ile fizik yasalar aras ciddi
bir ontolojik farkllk vardr. Ayrca Sarman drt ayakl-
dr sonucunu zihnin anlamas ile bu mantk yrtme
mmkndr fakat materyalist anlayn maddi yapsnda,
mantk iin zaruri olan bu anlamaya karlk gelebilecek
bir unsur yoktur. Sonuta iradenin nedensel etkisinin ger-
eklemesi iin bir zihin durumu dierini belirlerken akl
yrtlmelidir fakat zihin durumlarn salt biyolojik yap-
larn oluturduu beyin durumlarna indirgediimizde (bu
biyolojik yaplarn hammaddesi ise fizik biliminin tarif et-
tii kuvvet ve paracklardr), mant biyolojik ve fiziksel
olaylara indirgemek gibi mmkn olmayan bir sorunla kar-
larz. Hcre iindeki biyolojik yaplar ne kadar komp-
leks olurlarsa olsunlar, materyalist adan bilardo toplarnn
arpmasndan farkl fiziki bir duruma karlk gelmezler.
Bir bilardo topunun dier bir bilardo topuna arpmasnn
tmdengelim gibi bir mantk yasasn veya bir cmlenin
anlam gibi anlamsal bir yapy vermesi ise dnlemez.
Bir akl yrtmeyi kabuln, onun mantksal ieriinden ve
216
 RADE DELL

cmlelerin sahip olduu anlamdan dolay deil de zihin-

deki fiziksel yapsndan dolay olduunu sylemek fiziki
yasalardan kkten farkl olan mantk ve anlam asndan
imkansz gzkmektedir. (Akl delilinde de dikkat eki-
len bu glk, iradenin varl akl yrtmeyi gerektirdi-
inden irade konusunda da karmza kmaktadr; bu ko-
nuyla ilgili akl delilindeki ilgili ksm da okunursa konu
daha iyi anlalacaktr.)
Grld gibi iradi zihin durumlarnn maddi dnyaya
etkisini izah etmenin yannda zihin durumlarnn baka zi-
hin durumlarn belirlemesi de materyalist yaklam asn-
dan ciddi problemler tamaktadr. radenin maddeye ve di-
er zihin durumlarna nedensel etkisinin olmasndaki bu
glklerden dolay, kimi materyalist-ateistler zihinsel du-
rumlar yok saymak gibi akl ve saduyuya en aykr bir po-
zisyonu benimsemilerdir; bunlara eleyici materyalistler
dendiini daha nce grdk. Nitekim materyalist paradig-
may benimsemi Churchland ifti gibi rneklerin, eleyici
materyalizm gibi pozisyonlar savunmaya alma neden-
leri materyalist paradigmaya ballklarn yitirmeden bir
ontoloji oluturma abalar olmutur. Bu grteki mater-
yalist-ateistler iin bisiklet srme iradesi ile bisiklet sr-
dmz; bu irade ile ayaklarmza ve bisiklete etkide
bulunduumuzu sanmamz bir illzyona dnmektedir,
nk anlatlan tabloda sadece bilardo toplarnn arp-
mas gibi maddi etkiler varken, iradenin nedensel etkisi
yoktur. Oysa zihinsel durumlarmza isel tanklmz her
eyden daha aktr; bisiklete bindiimizi dndmzde
illzyon grm olmamz mmkndr ama bu illzyon bile
bir zihin durumudur, ksacas ne yaparsak yapalm eleyici
217
 ftrat delilleri

materyalistler gibi zihin durumlarn yok sayamayz (bilin

delili blmnde bu konu tekrar ilenecektir). Bu yzden
eleyici materyalizmin felsefe tarihinde ortaya atlm en ba-
arsz yaklamlardan biri olduu rahatlkla sylenebilir.
Bunu fark eden birok materyalist, zihnin bilin gibi
zelliklerinin varln deil, zihin durumlarnn nedensel
etkide bulunduunu (yani iradenin varln) reddetmekle
yetinmilerdir; bunlar epifenomalistlerdir.180 Epifenomalist-
ler bilinci, beyindeki maddi srelerin bir yan rn olarak
grerek, maddi olann bilinci etkilediini ifade etmektedirler.
Fakat eer maddeden zihne doru bir etki mevcutsa zihnin
maddeyi etkileyemeyeceini -hem de buna bu kadar isel
tanklmz mevcutken- hangi hakla syleyebiliriz? Daha
nce gsterildii gibi epifenomalizm, birok baka nemli
sebepten dolay da savunulamayacak bir pozisyondur: Bu
pozisyon Osmanlnn devlet ynetimini, Mozartn beste-
lerini, fabrikalarn cep telefonu retimlerini insan iradesi-
nin hibir katks olmayan, rzgarn esmesi trnden olay-
lar olarak grmek demektir; iradeyi reddedenlerin demesi
gereken yksek bedel budur (iradenin olmadn savunan-
larn nemli bir ksmnn grlerinin mantki sonularn
fark edemediklerine defalarca tank oldum). Materyalist-
ateist anlay benimseyenler, saduyuya aykr bu grleri
ok isteyerek semi deillerdir fakat savunduklar ontoloji
kendilerini mecbur ettii iin, her gn yaptklarna inandk-
lar en basit tercihlerini, hatta kiisel varlklarn reddede-
cekleri bu grlerin sahillerinde kendilerini bulmulardr.
180 Epifenomalizm savunmasna bir rnek: Daniel Wegner, The Illusion of Cons-
cious Will, MIT Press, Cambridge, 2002.

218
 RADE DELL

rademizi, madde d bir cevhere sahip olduumuz (d-

alizm ile) gryle aklayabiliriz; bylece irademizin, fizi-
in anlatt maddi dnyadan bylesine kkl ekilde farkl
oluu aklanr. Madde dnda bir cevher kabul etmeden
(dalizmi benimsemeden) iradenin varln kabul etmenin
tek yolu ise irade ve bilin gibi zelliklerimizin, bedenimiz
ve de zellikle beynimiz belli bir yapya ulatnda zuhur
ettiini syleyen zuhurcu (emergentist) bir yaklam be-
nimsemektir. Bu yaklama gre maddenin iinde madde
belli bir ekle gelince irade ortaya kacak potansiyel
mevcuttur ve maddeyi oluturacak paracklarn yapsna
bakarak bu paracklarn iradeyi oluturaca anlalamaz.
rade, beyni oluturan nron gibi yaplara da, bu nronlar
oluturan atom gibi yaplara baklarak da anlalamaz ama
iradeyi oluturan madde d bir cevher de yoktur. Bylesi
bir anlay savunulunca, materyalizmin savunduu, fiziki
yasalar erevesinde evrende oluumlarn gereklemesine
sebep olan pasif ve bilinsiz madde anlayndan radikal e-
kilde farkl bir madde anlayna geilmektedir. Bu madde-
nin belli bir bileiminin, bileimi oluturan paralaryla ala-
kasz bir ekilde; iebak (introspection) kabiliyeti olan, akl
yrtmesi ve arzular erevesinde karar alan, iradesi ile
etkide bulunma yetenei olan benliin varln ortaya -
kard ifade edilmektedir. Bylesi bir yaklamla, madde
d bir cevhere atf yaplmad iin, dalizm yerine mad-
denin evreni oluturan tek cevher olduunu syleyen mo-
nizm savunulmu olur. Fakat nceki aklla ilgili blmde
deindiim ve sonraki bilinle ile ilgili blmde de savu-
nacam gibi maddeye bylesi bir yaklam materyalist-
ateist felsefenin pasif, mekanik yasalar erevesinde ileyen
219
 ftrat delilleri

madde anlayndan ok daha fazla, maddenin yksek se-

viyede kudreti ve iradesi olan bir Yaratc tarafndan yaratl-
m olduunu ve bu Yaratcnn maddeyi akl, irade, bilin,
benlik tipi zellikleri meyve verecek ekilde oluturduunu
syleyen teizmin madde anlay ile uyumlu olacaktr.
Ksacas iradenin var olmas iin gerekli (dier blm-
lerde ele alnan zellikler dnda) bu blmde ele alnan
gayesel ynelim ve nedensel etkide bulunma zellik-
lerinin ortaya kn, materyalist-ateist felsefenin madde
anlayndan ok daha baarl bir ekilde teizmin paradig-
mas aklamaktadr. Materyalist felsefe asndan ideal
olan, bu zelliklerin fiziki ve biyolojik srelere indirgene-
bilmesi olurdu. Bu blmde indirgemeci materyalizm de-
nen grn mmkn olmad gsterildi. Ayrca materya-
lizm asndan ka pozisyonlar olan eleyici materyalizm
ve epifenomalizmi savunmann mmkn olmad da or-
taya konuldu. radenin bu zelliklerinin ancak dalizm veya
zuhurcu monizm erevesinde anlalmas mmkndr ki
bu iki pozisyon da materyalist-ateizmden ok teizmin pa-
radigmasyla uyumludur (bilin ve benlik delili blmnde
bu husus tekrar ele alnacaktr). Sonuta bu blmde savun-
duum argmann kritik maddesi olan nc maddesinin
doruluu anlalm olmaktadr. Bu kritik maddenin do-
ruluunun anlalmas ise bizi argmann sonucuna, yani
teizmin alternatif aklamalara tercih edilmesi gerektii
sonucuna ulatrmaktadr.

RADE VE DN
Buraya kadar nce iradenin varlnn neden inkar edile-
meyecei gsterilmeye alld, sonra iradenin varlndan
220
 RADE DELL

hareketle Allahn varl hakknda bir delil sunuldu. Bu-

rada ise daha nceki blmlerde olduu gibi, odak konusu
olan iradeden hareketle din olgusu hakknda ne sylenebi-
leceini deerlendireceim. Bu deerlendirmede, buraya
kadar ulalan sonulara da atf yapacam. Daha nceki
delillerin dinle ilgili blmlerinde grld gibi, burada
sunulan deliller, monoteist dinlerin kudretli, yaratln her
trl detayndan haberdar, tektanr anlayna uygun bir
Yaratcnn varln temellendirmektedir. Monoteist din-
lerin yaygn olarak savunulan grne gre bu dnya bir
imtihan dnyasdr ve bu dnyada kiinin gerekletirdii
iyi ve kt eylemler, lmden sonraki ahiret hayatnda kar-
lklarn bulacaklardr. Bu dnyann bir imtihan yeri ol-
duu iddias monoteist dinlerin paradigmasnn en temel
grlerinden birisidir.
mtihan olmak ancak iradenin varlyla anlamldr, eer
kiinin iradesi yoksa yaptklar bir kayann bir tepeden aa-
ya yuvarlanmas trnden olgulara dnr. Byle bir du-
rumda ise yuvarlanan bir kayaya bir din gnderilmesi ne
kadar anlamsz gzkyorsa iradesiz insanlara da bir din
ile teklifte bulunulmas o kadar anlamsz gzkecektir. Ay-
rca bir kayay belli ekilde yuvarland iin dllendirmek
veya cezalandrmak ne kadar anlamsz gzkyorsa irade-
siz insanlar eylemlerinden dolay ahirette dllendirmek
veya cezalandrmak da benzer ekilde anlamsz gzkecek-
tir. (nsanlarn iradesiz olduu dnlnce sadece ahirette
deil, bu dnyada da bir dllendirme veya cezalandrma
anlamszlar. rnein yzlerce kiiyi zevk almak iin l-
dren bir sadist ile yzlerce kiinin hayatn kurtaran fe-
dakar bir insan arasnda fark kalmaz.) Ksacas din(ler)in
221
 ftrat delilleri

gnderilmesi ve ahiret hayatnn olmas gibi monoteist din-

ler asndan merkezi inanlar insanlarda iradenin var ol-
masyla alakaldr. Ayrca dnyada neden ktlk olduu
gibi din felsefesi asndan nemli bir soruya kar getiri-
len aklamalar ierisinde, insanlarn iradeye sahip olmala-
rnn sonucunda iyi ve kt arasnda tercihte bulunabildik-
leri, irade sahibi olmak gibi nemli bir zelliin bedelinin
ise ortaya kan ahlaki ktlkler olduu, n plana kan
aklamalardandr.181
Bu blmde savunulduu gibi iradenin var olduunu ve
iradenin varlnn en iyi aklamasnn Allah tarafndan ve-
rildii gr olduunu anlayan (veya herhangi baka bir e-
kilde Allahn varlna inanan) fakat henz dinler ile ilgili
kararn vermemi bir kiiyi hayal edelim. Bu kii, Allahn
varln ve kudretini anlaynca, Allahn isterse irade ver-
meyebileceini, bylece insann doru olan yapmasnn da
hata yapmasnn da sz konusu olamayacan anlar. Bunun
zerine Neden insanlarn iradeleriyle hem doru olan hem
yanl olan seebilecekleri bir yapnn ierisindeyiz diye
bu ahs kendi varlk nedenini sorgulamaya kalktnda, bu
dev nemdeki soruya dinlerin verdii imtihan iin ceva-
bnn hibir alternatifi olmad kanaatindeyim.
Ayrca iinde bulunduumuz imtihan dnyasnda, ira-
deyle gerekletirilen birok eylemin karln almamas,
birok zalimin mazlumdan daha iyi hayat yaamalar gibi
181 Bu konuyu daha nce u kitabmn beinci blmnde deerlendirdim: Caner
Taslaman, Kuantum Teorisi, Felsefe ve Tanr, s. 169-221. Ayrca etkili u iki
din felsefecisinin almalarna da bakabilirsiniz: Richard Swinburne, Provi-
dence and the Problem of Evil, Clarendon Press, Oxford, 1998, 10. Blm; Al-
vin Plantinga, The Probabilistic Argument from Evil, Philosophical Studies,
No: 35,1979, s. 1-53.

222
 RADE DELL

olgular, dinlerdeki ahiret inancn destekler niteliktedir. K-

sacas Allahn varln ve iradesinin varln anladktan
sonra bahsettiimiz sorgulamaya giren kii, din(ler)in para-
digmasnn temel unsurlarndan imtihan ve ahiret ak-
lamalaryla cevabn bulunca din(ler)e inanmas iin rasyo-
nel gerekelere kavumu olur. Varlan bu neticeler kiinin
hangi dine inanmas gerektiini gstermez fakat buraya ka-
dar sylenenlerden kiinin seecei dinde u zelliklerin ol-
masnn beklenmesi gerektii sylenebilir:
1- Allahn varlna inan. (rade delili ile gsterildi.)
2- radenin varlna inan. (radenin varlyla ilgili
delil ile gsterildi.)
3- radenin varlk sebebinin aklanmas. (Din(ler)deki
imtihan aklamasnn alternatifsiz olduunu rahatlkla
syleyebilirim.)
4- radenin hangi ynde kullanlaca iin talimatname-
ler ierme. (Doutan ahlak delili blmnde sylenen-
ler bu konuyla ilgilidir.)
5- radeyle yaplan iyi ve kt eylemlerin bu dnyada
karln bulmamas olgusunun aklanmas. (Doutan
ahlak delili blmnde sylenenler bu konuyla da ilgili-
dir. Ahiretin varl hakknda aklamalar bu konuda ce-
vap niteliindedir.)
Grld gibi iradenin varlk sebebi zerine dn-
lnce din(ler)le ilgili sonulara da ulalmaktadr. Monote-
ist dinlerin, Allah merkezli varlk anlayn temel alan, im-
tihan dnyasnda olduumuzu ve ahirette yaptmz iradi
eylemlerimizin karln alacamz syleyen paradig-
mas, bizi biz yapan ok temel zelliklerimizden biri olan
223
 ftrat delilleri

iradenin neden var olduu zerine dnnce, alternatifsiz

ekilde aklayc olmaktadr.

SONU
rade, varlna srekli tanklk ettiimiz, insan olmay
anlaml klan en nemli zelliklerimizden birisidir. rade,
felsefe alannda daha ok ahlaki sorumluluk asndan ele
alnm olmasna karn kitabn bu blmnde, kkeni a-
sndan ele alnd ve felsefe tarihinde binlerce yldr birbirine
kart grler olan teizmin mi materyalist-ateizmin mi ira-
denin kkenini daha iyi aklad irdelendi.
Bu kadar nemli bu zelliimiz nroloji, psikoloji, bi-
lisel bilimler, felsefe ve dinler gibi birok alanda ciddi bir
tartma konusu olmutur ve hala aktel ekilde olmakta-
dr. Bu alanlarda alan kimi dnrler, bu zelliimizin
bir illzyon olduunu ifade etmilerdir. Bu yzden iradenin
kkeni ile ilgili meseleye gemeden nce iradenin gerekten
var olup olmad ele alnd. Determinizmin ve indetermi-
nizmin iradenin varlyla uyumlu olup olmad felsefede
asrlardr sren bir tartma konusudur. Bu konu deerlen-
dirilirken asl sorunun, determinizmin veya indeterminiz-
min iradeyle uyumlu olup olamayacan anlamaktan daha
ok aklla nedensel etkide bulunan iradeli ve bilinli kii
olmann ne demek olduunu anlamakta yattna zellikle
dikkat ektim. Bu tanmdan anlalaca gibi iradenin var-
lnn artlarndan birisi nceki blmde ele alnan akl,
sonraki blmde ele alnacak olan bilin ve benlik zellik-
lerine sahip olmaktr. Bu blmn, bahsedilen iki blmle
beraber okunmasnn nemli olduuna bir kez daha dik-
katlerinizi ekiyorum.
224
 RADE DELL

20. yzyla gelindiinde, Libet deneyleri gibi bilimsel

aratrmalarn, iradenin bir illzyon olduunu gsterip gs-
termedii, bu konuyla ilgili tartmalara dahil oldu. Bu de-
neylerde ne yapld ksaca anlatldktan sonra bu deney-
lerin neden iradenin olmad eklinde bir sonucu ortaya
koyamayaca bu blmde gsterildi. Bu deerlendirmele-
rin yannda iradenin var olduu izahnn yok olduu iza-
hndan daha iyi bir aklama olduunu ifade eden felsefi
bir argman da sunuldu. Buna gre irade, btn bilimsel
aratrmalardan ve felsefi argmanlardan daha temeldir, bi-
limsel aratrmalar da felsefi argmanlar da iradenin var-
ln varsayarlar; varsaylan bir zellik sayesinde ulalan
bir sonula ise varsaylan bu zellik reddedilemez. Fakat
irade sahibi olmann, kendimizin iradesini oluturmak de-
mek olmad da unutulmamaldr; nasl gzlerimizin var
olmas gzlerimizi bizim oluturduumuz anlamna gelmi-
yorsa, irademizin olmas da irademizin olmasn irade ede-
nin biz olduumuz anlamn tamaz.
ncelikle iradenin var olduu sonucuna ulaldktan
sonra, beklentileri hareket noktas yapan bir argman da
teizmin lehine ileri srld. Kimi materyalist-ateist d-
nrlerin de fark ettii gibi, genel materyalist madde an-
laynn sonucu iradeyi reddetmektir. nceden ulalan
iradenin gerek varl olduu sonucu, bu beklentiyle bir-
letirilince, teizmi ateizme tercih etmek iin bir argman
ortaya kmaktadr.
Beklentilerden hareketle sunulan bu argmana kar
gelebilecek en nemli itirazlardan birisi, materyalist-ate-
ist felsefenin iradenin varln reddetmeyi gerektirmedii-
dir. Gerekten de iradeyi reddedince ortaya kacak sama
225
 ftrat delilleri

sonulardan dolay birok materyalist-ateist dnr irade-

nin varln savunmutur. Bu tip bir itiraz ise temel irade
delili olarak sunulan argmanla cevapland. Bu argmanda
iradenin varl iin gerekli zellikler sraland; bu zellik-
leri rakip iki grten teizmin mi materyalist-ateizmin mi
daha iyi aklad deerlendirildi. rade sahibi olmak hem
akl sahibi olmay hem bilin ve benlik sahibi olmay ge-
rektirdiinden nceki ve sonraki blmlerde ele alnan zel-
likler de bu argmann bir parasdr fakat tekrara dme-
mek iin onlar bu blmde deerlendirilmedi. Bu blmde,
iradenin varl iin olmazsa olmaz artlardan olan zihnin
gayesellik zellii ve nedensel etkide bulunma zel-
likleri ele alnd.
Mekanik ileyen evrende, zihindeki gayesellik zelli-
ine geiteki, mahiyet olarak (derece olarak deil) ortaya
kan fark materyalist-ateizm aklayamaz. Materyalist-ate-
ist felsefeyi benimseyenlerin madde anlay iinde irade-
nin nedensel etki oluturmasna yer bulmak da mmkn
deildir. Materyalist-ateist felsefe asndan iradeyle iliki-
lendirilen zellikleri indirgemeci materyalizmin aklamas
ideal durum olurdu fakat bu materyalist yaklam baarsz
olduu gibi materyalist-ateistlerin bu (ve benzeri) sorunlar-
dan kurtulmak iin ortaya attklar eleyici materyalizm ve
epifenomalizm de bu blmde dikkat ekilen sebeplerden
dolay- baarl aklamalar olamamtr. Fakat iradeyle il-
gili ele alnan zellikleri, evrenin ve insan iradesinin ya-
ratcsnn irade sahibi Allah olduunu ifade eden teizm
aklamakta glk ekmez. Teizme gre irade Allahn en
nemli zelliklerindendir; Allah her zaman var olmu bu
zellii sayesinde evreni, canllar yaratm ve kendisinde
226
 RADE DELL

olan bu zelliin ok daha basit bir kopyas hkmnde de

olsa, insana bu ok deerli zellii vermitir. Materyalist
adan beklenti, maddenin eitli ekillerdeki birleimle-
riyle ortaya kan varlklarn, madde paracklarndakiyle
benzer zellikler gstermesi olmaldr; buna kar iradenin
varl bu beklentiyle hi de uyumlu deildir. Dier yandan
bir teist asndan byle bir sorun yoktur. Teist paradigma
ierisinde irade, sonradan treyen bir zellik olmad iin
iradenin ortaya kmasn aklamakta bir glk yoktur.
stelik bir teist, Allahn iradesinin evreni yarattn, yani
iradenin maddede nedensel etkisini kabul ettii iin, irade-
nin maddeyi etkiledii bir modeli kabul etmesi daha kolay-
dr. Allah, bu kabiliyeti insanda, insana madde d bir zel-
lii vererek de (dalizm), maddeye ikin olarak bu zellii
oluturarak da (monizm) yaratm olabilir. Maddeye ikin
olarak iradenin zuhur olma gibi bir mekanizmayla verilmi
olmas mmkndr (bir sonraki bilinle ilgili blmde de
zuhur olma konusu ilenecektir), bylesi bir madde anla-
y ateist-materyalistlerin pasif madde anlayndan ciddi
ekilde farkldr ama maddeyi Allahn isteklerine boyun
een bir cevher olarak gren teizm bylesi srprizler sunan
bir maddeyi aklamakta glk ekmez. Sonuta irade de-
lili, en iyi aklama formunda, teizmin alternatif grlere
tercih edilmesi gerektiini gsteren bir delildir.
nsann sahip olduu irade zellii zerine dnlnce,
Allahn varl yannda din(ler) hakknda da nemli sonu-
lara ulamak mmkndr. Allahn varln anlayan kii,
Allahn, isterse, insann makine gibi tercih yapmadan hare-
ket ettii bir sistem kurabileceini, insana farkl alternatif-
ler arasnda, doru ile yanl arasnda tercih yapan iradeyi
227
 ftrat delilleri

vermeyebileceini anlar. O zaman Neden iradeye sahip ol-

duumuz ok nemli bir soru olarak karmza kmakta-
dr. Monoteist dinlerin, iradenin varlnn imtihan olma-
mz ile ilgili olduu cevab, birok kiiye anlalmas zor
gelebilir fakat iyi dnlrse bu cevabn alternatifsiz ol-
duu anlalacaktr. Ayrca iradeyle yaplan iyi-kt birok
eylemin, bu dnyada karln bulmamasna karn ahiret
yaamnda karlklarn bulaca ve insan iradesinin yan-
l tercihlerinin ahlaki ktlklerin kayna olduu akla-
malar, monoteist din(ler)in paradigmas iinde cevaplanan,
iradeyle ilgili ok nemli aklamalardr. rade zerine bu-
rada yaplan deerlendirmeler, din(ler)le ilgili verilecek ka-
rarda ufuk amaktadr. Bu hususlar irade zelliinden hare-
ketle monoteist din(ler)e inanmay desteklemektedir. Burada
ulalan neticeler, kiilerin hangi monoteist dine veya mo-
noteist dinlerin iindeki farkl grlerden hangisine inan-
mas gerektiini elbette ortaya koymaz. Bunun iin burada
dikkat ekilenler dnda baka deerlendirmeler yaplmas
gerekmektedir.

228
 5. BLM
BLN VE BENLK DELL
 BLM TANITIMI
Birok dnre gre bu evrendeki en ilgin olgu bilin
(consciousness) ve benlik (self) sahibi olmaktr. Bilin ve
benliin en temel zelliklerimizden olduunu sylemek ek-
sik olur; onlar bizi biz yapan, kendilerinden daha temel bir
zellik dnlemeyecek olan en temele karlk gelmek-
tedir. Daha nceki blmlerde ele alnan arzular, doutan
ahlaki yapmz, aklmz ve irademiz de ancak bilin sa-
hibi bir kii isek anlaml olabilir. Bu blmde, bizim iin
en temel olan bu zelliklerimiz ele alnarak, bu zelliklere
nasl sahip olduumuz irdelenecektir. Bu gerekletirilir-
ken, bilin ve benliin u zelliine odaklanlacaktr: 1-
Hakkndalk, ynelmilik; 2- znellik ve qualia; 3- Birlik.
Teizme gre bilin ve benlik ezelden beri Allahn
zellikleri olarak vardr ve Allah tarafndan insana (ve di-
er baz varlklara) da bu zellik hediye edilmitir. Mater-
yalist-ateist felsefeye gre ise bu zellikler planlanmam ve
tesadfi srelerin sonucunda ortaya kmtr. Bilin ve
benliin dikkat ekilen zellikleriyle ortaya kn teiz-
min baaryla akladn, teizmin rakip paradigmas olan
materyalist-ateizmin ise aklayamadn gstermek bu
blmn en nemli hedefidir. Ayrca dier blmlerde ol-
duu gibi bu blmde de, bilin ve benlik zelliklerimiz-
den hareketle din olgusu hakknda hangi sonulara varl-
d incelenecektir.

231
 GR
Bilin ve benlik, hibir insann sahip olmamas d-
nlemeyecek olan ve bizi biz yapan en temel unsurlardr.
Alg, duygu ve dnce olarak zihnimizde her ne varsa, is-
ter gerek ister hayal olsun, onlarla ilgili farkndalk bilinci
oluturur. Uykudan kalkp da uyuduumuz ana kadar yaa-
dmz her trl farkndalk da (grme, iitme, ac, souk
algs, hayal kurma vb.), uykuda rya grmek de bilin du-
rumlardr. Bir kiiye ait olmayan bilin durumu ise d-
nlemez. On sene nceki, on gn nceki, on dakika nceki,
on saniye nceki ve u andaki bilin durumlarmz bunlara
sahip bir bene (yani deien zamana ve deien maddi
bedene ramen varl devam eden bir kiiye) ait olmalar
durumunda anlam kazanrlar. Aslnda benlii zellik ola-
rak nitelemek de sadece bir metafor olarak anlalmaldr,
benlik zelliklerimizin tmne sahip olan bene kar-
lk gelmektedir. Bilin ve benlik, ayr ayr da deerlendi-
rilebilir fakat bilinsiz benlik ve bir bene ait olmayan bi-
lin dnlememektedir ve biri olmadan dierinin varl
tasavvur edilemeyen bu unsurlar, burada, tek bir argma-
nn hareket noktas olarak ele alnacaktr.
Varlmzn temeli olan ve kendimiz dndaki btn
varl da anlamamz salayan bu unsurlar, bata felsefe
ve dinler olmak zere psikoloji, nroloji, bilisel bilimler
gibi birok alann odak konulardr. Her trl deneyimimi-
zin, mevcudiyetleri sayesinde mmkn olduu bu kadar te-
mel olan bu unsurlarn, tam olarak neye karlk geldiinin
233
 ftrat delilleri

tartma konusu olmas, gerekten de enteresandr. Daha n-

ceden incelediimiz akl ve irade gibi temel zelliklerimiz
de, ancak bilinli bir varlk olmamz ve bir kii olmamz
durumunda sahip olabileceimiz zelliklerdir. Srf souk al-
gmzn olduunu ve hibir akl yrtme ile iradi eylemde
bulunmadmz bir durumu dnelim; bu durumda akl ve
irade zelliklerimizi kullanmadmz sylenebilir fakat bu
durumda bile souun farknda olan bilin sahibi benlik
mevcuttur. Yani bilin ve benlik, akl ve iradesiz tasavvur
edilebilir ama her akl yrtme ve irade kullanma durumu
bilin sahibi benlii gerektirir. Bilincinde olunmayan ve
bir benlie ait olmayan bir akl yrtme de bir iradi eylem
de mmkn deildir. Bu blmde ele alnacak olan bilin
ve benlik zelliklerine sahip olmamz, 3. blmde ele al-
nan akl ve 4. blmde ele alnan irade zelliklerimizin ol-
masnn n artlardr. Bu yzden buradaki delil, o delil-
lerin de bir paras hkmndedir. Bilin ve benlik buraya
kadar saylan tm doutan (ftrat) zelliklerimizden daha
temeldir; bunlar olmadan bilin ve benliin varl d-
nlebilse de, tersi mmkn deildir.
Bu kitapta saylan dier zellikler gibi bilin ve benlik
de, bizim iin bu kadar temel olmalarna ramen, birou-
muz bunlar zerinde dnmeye hayatmzda ok ksa bir
sre bile ayrmamzdr. Doutan bunlara sahip olmamz
ve her insanda bu zelliklerin olmas, bu zellikleri deer-
sizletirmez. Aksine, hibir emek sarf etmeden, bu evren-
deki en muhteem unsurlar olan bilin ve benlie sahip ol-
mamz, tefekkr (zerine derinlemesine dnmeyi) en ok
hak eden olgulardandr. Bunlar zerinde dnrken kar-
mza kacak en temel soru ise bu zelliklere nasl sahip
234
 BLN VE BENLK DELL

olduumuzdur. Burada, bu zelliklere nasl sahip olduu-

muzun aklamasn en iyi teizmin yaptn ifade eden bir
argman sunulacaktr. Bu argmann gerei olarak, bilin
ve benliin nasl var olduunu aklama hususunda, teizm
rakip paradigma olan materyalist-ateizm ile karlatrla-
caktr. Bu deerlendirme yaplrken, bilin ve benliin; 1-
Hakkndalk, ynelmilik, 2- znellik ve qualia, 3- Birlik,
zellikleri ele alnacak ve deerlendirmeler bu zelik er-
evesinde gerekletirilecektir. Bilinten hareketle Allahn
varl hakknda sonulara varan argmanlar, yakn d-
nemde J. Robert Adams182, J.P. Moreland183, ve Richard
Swinburne184 gibi felsefeciler tarafndan da ifade edilmitir.
Burada sunulan argmann, bu konuda sunulan argman-
lara benzer ynleri mevcuttur, bununla beraber kimi oriji-
nal yaklamlar ve rnekleri de mevcuttur. Bu argmann
ftrat delillerinin bir paras olarak sunulmas ise bura-
daki argmann farkl olan nemli bir yndr.
Bu blmn sonlarnda, dier blmlerde olduu gibi,
bilin ve benlik zelliklerinin incelenmesinin din alanna
yapt katk tespit edilmeye allacaktr.

BLN VE BENLK DELLNN SUNULMASI

Birazdan ileri srlecek argmanla da grlecei gibi,
teizmin doruluunu gsteren deliller ok ok uzaklarda
182 Robert Adams, Flavors, Colors and God, Contemporary Perspectives on
Religious Epistemology, Ed: Douglas Geivett, Brendan Sweetman, Oxford
University Press, New York, 1992.
183 J. P. Moreland, The Argument From Conciousness, The Blackwell Compani-
on To Natural Theology, Ed: WilliamLane Craig, J. P. Moreland, Wiley-Black-
well, West Sussex, 2009.
184 Richard Swinburne, The Evolution of the Soul, Clarendon Press, Oxford,
1997.

235
 ftrat delilleri

aranmak zorunda deildir; bizi biz yapan ftratmza (dou-

tan tadmz zelliklere) ikin olarak birok delil mevcut-
tur. Fakat bu delillerin bize ikin olmasna ramen, ancak
derinlemesine tahlil ve tefekkrle bahsedilen neticelere ula-
abiliriz. Bilin ve benliin bizi biz yapan en temel zel-
liklerimiz olduunu grdk. imdi bu en temel zellikleri-
mizden hareketle bilin ve benlik delili isimli argman
sunmaya geiyorum.
1. nsanlarn bilin ve benlik zellikleri, u zellikleri
kapsayarak vardr:
1.1 Hakkndalk, ynelmilik
1.2 znellik ve qualia
1.3 Birlik
2. Bilin ve benlik zelliklerini aklayacak iki tane te-
mel alternatif aklamaya sahibiz:
2.1 Materyalist-ateistlere gre bilin ve benlik, doa
yasalar erevesinde planlanmam ve tesadfi srelerle
olumutur.
2.2 Teistlere gre kendisi bilin ve benlik sahibi bir var-
lk olan Allahn sayesinde bilin ve benlik olumutur.
3. Bilin ve benlii teizm, materyalist-ateizmden daha
iyi aklar:
3.1 nk hakkndalk, ynelmilik zelliini daha iyi
aklar.
3.2 nk znellii ve qualiay daha iyi aklar.
3.3 nk birlik zelliini daha iyi aklar.
4. Sonuta teizm alternatif aklamalara tercih edilmelidir.

236
 BLN VE BENLK DELL

BLN VE BENLK DELLNN BRNC

MADDESNN NCELENMES
lk nce argmann ilk maddesini inceleyelim: Bilinli
bir benlik (kii) olmamz biroumuz iin apaktr ve bir-
ok materyalist-ateist de bunu kabul edecektir. Fakat kimi
materyalist-ateistler bilin ve benliin varln reddetmi-
lerdir. Bu materyalist-ateistler, maddedeki zelliklerden ta-
mamen farkl olan zihnin zelliklerine (akl, irade, bilin,
benlik gibi) gei yaplmasnn mmkn olmad kanaa-
tine varmlardr. (Birok materyalist-ateist ise bu sorunu
fark etmemi veya grmezden gelmitir.) Bahsedilen soru-
nun farkna varan bu materyalist-ateistler, maddeye ikin
zelliklerle tarif edemedikleri zihnin bahsedilen zellikle-
rinin hepsini reddederek (eleyerek), iinde bulunduklar so-
runu zme yoluna gitmilerdir. Bunlar, daha nce de dikkat
ektiimiz eleyici-materyalistlerdir.185 Bu durum bir ma-
teryalist-ateistin tutarl olmaya abaladnda demesi gere-
ken bedelin ne kadar ar olduunu gstermektedir. Dikkat
edin, burada bir insan iin en ak olan deneyimin varl
inkar edilmektedir; bilinli olmamz bizim iin 2+2=4 ve
nsanlarn kalbi vardr gibi nermelerden bile daha ak-
tr, nk bilin sahibi olmadan bu kadar basit nerme-
lerin bile doru olduu iddia edilemez. Eer u anda bu ki-
tap hakknda dndnzden (bu bilinli bir eylemdir)
phe duymuyorsanz, eleyici materyalizmin yanl bir fel-
sefi gr olduunu anlyorsunuz demektir.
185 Eleyici materyalizm hakknda baknz: Ramsey, William, Eliminative Ma-
terialism, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Yaz 2013 Edition),
Edward N. Zalta (ed.), URL = <http://plato.stanford.edu/archives/sum2013/
entries/materialism-eliminative/>.

237
 ftrat delilleri

Bazlarnz, elinizdeki kitap hakknda dnd-

nz anlamakla bile yanllanabilen bir grn nasl sa-
vunulabildiini merak edecektir. Materyalist-ateist paradig-
maya bal olanlarn, bu kadar manta ve saduyuya aykr
sonulara srklemesine ramen eleyici materyalizmi sa-
vunmaya alma nedenleri, materyalist paradigmaya ba-
llklarn yitirmeden bir ontoloji oluturma abalar olmu-
tur.186 Bu yaklama gre ise evrende maddenin mekanik
ileyii erevesinde paracklarn bir araya gelmesi ve da-
lmas ile oluan varlklar vardr ama bu ontolojide madde-
deki zelliklere benzemeyen bilin ve benlie yer yoktur.
Oysa zihinsel durumlarmza isel tanklmz her eyden
daha aktr; kitap okuduumuzu dndmzde, hal-
sinasyon grm olduumuzu bir an iin kabul etsek bile,
bu halsinasyon bile bir bilin durumudur ve varl redde-
dilemez (elenemez). Ne yaparsak yapalm bilincin varln
yok sayamayz. Bilin durumlarmz evrendeki her eyden
daha temeldir, evrendeki geri kalan her eyi bilinli bir
benlie sahip olmamz sayesinde biliriz.
Bilinli olduunu reddetmeye kalkann, bu iddiay yap-
mas bile ancak bilinli olan bir benlie sahipse mm-
kndr. (Bu durum, nceki blmde iradenin varlyla il-
gili sunulan argmandaki gibidir. O argmandaki irade
kelimesinin yerine bilin ve benlik kelimelerini yazarak,
burada o argmann tekrar edildiini farz edin.) Bir iddia
ileri srmeye kalkan her benlik (kii), batan bilinli oldu-
unu ve karsndaki kiilerin de bilinli olduklarn kabul
eder. Yoksa kendi azndan kan szlerini ve kaleminin
186 rnek olarak u almaya baklabilir: Paul Churchland, Matter and Conscio-
usness, MIT Press, Cambridge, 1999.

238
 BLN VE BENLK DELL

yazdklarn, rastgele misketlerin arpmas gibi bilinsiz

mekanik hareketler olarak grmek durumundadr ki, bilin-
siz mekanik hareketleri ise bir iddia olarak tasavvur etmek
mmkn deildir. Ayrca herhangi bir iddiay ileri sren,
kendisini ve karsndakini benlik sahibi olarak kabul et-
mezse; iddiann birine ait olup biri(leri)ne kar yapld
dnlemeyince de iddiada bulunmak olgusu samalar.
Daha nce de dikkat ekildii gibi bilin ve benlik,
her eyden, iradeden bile daha temeldir. Bir insann bi-
lin ve benlik sahibi olmadan irade sahibi olmas mm-
kn deildir ama iradesi olmayan bilin sahibi benlik d-
nlebilir. rnein sadece mavi rengi hayal eden bilinli
bir benliin, iradi hibir eylemde bulunmayan biri olduu
dnlebilir ama yoldaki dikenli dal iradi bir eylemle
kaldrann, bilincinin olmad ve bir benlii olmad d-
nlemez. Eer dikenli dal kaldrann, bilinci ve benlii
yoksa; bu eylemi gerekletirenin insan klna sokulmu
bir otomat, bir yapay zeka olduu elbette sylenebilir ama
iradeli bir insan olduu sylenemez.
radenin varln gsteren her ey, mutlak olarak bi-
lincin ve benliin de varln gsterdii iin, daha nce-
den (4. blmde) iradenin varlnn lehinde ileri srlen
argmanla ilgili sylenenlerin ve epifenomenalizmin yan-
l bir felsefi gr olduuyla ilgili ifade edilenlerin hepsi
de eleyici-materyalizmin yanl olduuna kar delillerdir.
radenin (dolaysyla bilin ve benliin de) varl reddedi-
lince; insann evrende bilinli bir nedensel etkisi kalmaya-
ca iin eitim srelerinin de, tarihteki insan eylemlerine
dayal anlatmlarn da, bilim insanlarnn rettikleri teori
ve teknolojik retimlerin tamamnn da anlamszlaacan
239
 ftrat delilleri

hatrlayalm. Olabilecek en ak olan zelliklerimizi red-

dettii ve bu reddetme beraberinde ok byk bir eliki-
ler bagajn beraberinde getirdii iin eleyici materyalizmin
felsefe tarihinde ortaya atlan en baarsz yaklamlardan
biri olduunu rahatlkla syleyebilirim. Materyalist-ateizm
adna tutarl olma endiesinin gtrd bu nokta ibretlik
bir durum olarak kaydedilmelidir.

BLN VE BENLK DELLNN KNC

MADDESNN NCELENMES
Argmann ikinci maddesine gelince, felsefe ve dnce
tarihi incelendiinde, bilincin ve benliin nasl ortaya k-
tn aklama hususunda iki temel alternatif aklamaya
sahip olduumuzu anlamaktayz. Ancak, kuatc, madde-
nin ve canllarn varoluunu aklayabildii iddiasndaki g-
rler, bilin ve benlik gibi unsurlar aklayabilir. Bunlarn
birincisi olan materyalist-ateizme gre; ezeli olan maddi ev-
rendeki doa yasalar erevesinde ileyen planlanmam ve
tesadfi oluumlarn canllar ortaya karmasnn ardndan,
bu canllarn bir ksmnda doa yasalar erevesinde ile-
yen planlanmam ve tesadfi sreler sonucunda bilin ve
benlik olumutur. Teizme gre ise evreni ve canllar yara-
tan Allah, ezelden beridir bilin ve benlik sahibidir, kendi-
sinde zaten bulunan bu zellikleri insana (ve dier baz var-
lklara) da vermitir, bu zellikleri ortaya karan bir sre
olsa bile bu planlanmam ve tesadfi bir sre deil, Al-
lah tarafndan bilinle planlanm bir sretir.187
187 Kuranda geen Allahn sfatlarndan Hayy Allahn bilinli olduunun (Ba-
knz: 2-Bakara Suresi 255), Allahn nefsi ifadesi ise Allahn benlik sahibi
olduunun Kurani ifadeleridir (Baknz: 6-Enam Suresi 12, 54).

240
 BLN VE BENLK DELL

Agnostik (bilinemezci) yaklam sergileyenler -genelde-

bu iki kkn dnda bir alternatif sunmak yerine bu k-
lardan hangisinin doru olduunun bilinemeyeceini ifade
ederler. Materyalist-ateist felsefenin yanl olduunun gs-
terilmesi, bu felsefenin yannda bu felsefeyle teizm arasnda
tercih yaplamayacan syleyen agnostik yaklama da
cevap niteliindedir. Bunlar dnda tarihte baka grler
de ifade edilmitir; rnein into dininde, Gnee tanr-
sal zellikler atfedilir, bu yaklam teizmden de materya-
list-ateizmden de agnostik yaklamdan da farkldr. Fakat
Gnein iyaps anlaldktan, ba ve sonu olan trilyon-
larca yldzdan biri olduu bilindikten sonra bu grn al-
ternatif olabilme nitelii yoktur. Ayrca Ay, baz hayvan-
lar, baz corafi oluumlar (dalar gibi), baz yldzlar
tanrlatran inan sistemleri de olmutur. Bunlar teizm ve
materyalist-ateizme dahil olmayan, tarihsel srete ortaya
km grlerdir. Fakat bunlar ciddi bir alternatif olarak
grmek mmkn olmad iin, bunlar yok saylarak, bu
kitapta, teizm ve materyalist-ateizmin deerlendirilmesine
odaklanld. Ksacas teizm ve materyalist-ateizm dnda
baka grler olmakla beraber, sunulan argmann ikinci
maddesinde belirtildii gibi iki tane temel alternatif ak-
lamaya sahibiz ve ele alnmayan dierleri ciddi bir alter-
natif vasf tamamaktadr. Bu yzden bu kitapta, zellikle,
birbirine alternatif olarak sunulan bu iki grten hangisi-
nin daha iyi aklama sunduuna odaklanlmtr.
Argmann nc maddesi en kritik maddesidir. Birinci
maddeye eleyici materyalistler gibi kimi materyalist-ateist-
ler itiraz edecek olsalar da, materyalist-ateistlerin itirazlar-
nn en ok younlaaca madde bu olacaktr. Bu yzden
241
 ftrat delilleri

bu maddenin kk aada teker teker deerlendirilecek-

tir. Bu deerlendirme yaplrken bilin ve benlii akla-
mak iin ileri srlen nemli yaklamlara da deinilecektir.

HAKKINDALIK, YNELMLK ZELL

Sunulan argmanda bilincin hakkndalk, ynelmilik
zelliine dikkat ekildi. Akl yrtebilmek iin ilk art-
lardan biri, bir ey hakknda (aboutness) dnebilme,
o eye zihnen ynelme (intentionality) yeteneine sahip
olmaktr. En bilgilisinden en cahiline kadar btn insan-
lar bu yetenee sahiptir. Srekli zihnimiz bir eyleme veya
objeye ynelerek onun hakknda dnr; bir yere gider-
ken yol hakknda, iinde olduumuz araba hakknda, y-
rmemiz hakknda, ktmz merdivenler hakknda d-
nrz. Bu zellik bizi o kadar biz yapan bir zelliimiz
olmasna ramen biroumuz, bir dakika bile bylesi bir
zellie sahip olmann ayrcal hakknda dnmemiiz-
dir. Zihnimiz, eylemler ve objeler hakknda dnemeseydi
hibir akl yrtme ve iradi eylem mmkn olmazd. Ev-
den okula gittiimizi dnelim; yolun, yrmenin, merdi-
venin hakknda dnemeseydik okula gitmek iin hangi
arac kullanacamz, hangi yolu izleyeceimiz gibi en ba-
sit akl yrtmeleri ve iradi seimleri nasl gerekletire-
bilirdik? Bir eyler hakknda dnebilmek adeta bir bi-
nann betonu, kiremiti, fayans gibidir; bina yapmak iin
elbette bunlarn varl yetmez, ayrca bunlarn bir plan ve
proje erevesinde bir araya getirilmesi gerekir. Ayn e-
kilde akl yrtme ve iradeyi kullanma iin bilincin hak-
kndalk zellii yetmez, daha nceki iki blmde incele-
nen ve nmzdeki sayfalarda ele alnacak olan zelliklerin
242
 BLN VE BENLK DELL

varl da arttr. Zihin bir ey hakknda dnerek, ge-

rekli hammaddelere sahip olur; bunsuz bir akl yrtme ve
iradeyle eylemde bulunma, yap talar olmadan bina ina
etmek kadar imkanszdr.
imdi modern fiziin bize sunduu madde anlay ze-
rine dikkatlice dnelim: Temel paracklar olarak atomu
oluturan kuarklar, elektronlar gibi paracklar vardr, ku-
arklarn birlemesiyle protonlar ve ntronlar oluur, proton-
larn elektrik yklerinden dolay birbirlerini itme gibi zel-
likleri vardr, buna kar gl nkleer kuvvet bunlar bir
arada tutar, bunlarn deiik oranlarda birlemesiyle kim-
yadaki elementler tablosu karmza kar, bunlarn belli
ekilde birlemesiyle denizler ve sandalyeler gibi yaplar,
organik madde olarak birlemeleriyle DNA ve protein gibi
yaplar oluur Sonuta temel paracklar ve temel kuv-
vetler erevesinde evrendeki oluumlar gerekleir. Bun-
larn hepsi belli yasalar erevesinde gerekleirken anlat-
lan bu tablo iinde hakkndalk zelliine benzer en ufak
bir unsur olmad gibi, bunlarn ne kadar kompleks bile-
ikler yaparlarsa yapsnlar hakkndal nasl karabile-
ceklerini grmek de mmkn deildir.
Ayn durum insan zihninin retimleri iin de geerlidir.
Bir im makinesini kullanan insan, imler hakknda dnse
de im makinesi imler hakknda dnmez; bir nkleer
santrali yapan mhendisler, formller hakknda dnerek
bu santrali ina etmi olsalar da santralin kendisi yapt i
hakknda bir gre sahip deildir; santran ustalarn yene-
cek ekilde yaplm bilgisayarn kirlendiinde tozunu alan
kii, bu bilgisayar hakknda dnr ama bu bilgisayar prog-
ram (Deep Blue) Kasparovu yense de santran hakknda
243
 ftrat delilleri

dnmez. im makinesindeki mekanik sistemin nasl im-

leri kestii gsterilebilir; nkleer santralin mekanik ileyi-
inin nasl enerji rettii gsterilebilir; ayn ekilde bilgisa-
yardaki mekanik ileyiin nasl gerekletii (bilgisayarn
santran hakknda dnmeden nasl Kasporovu yendii)
de gsterilebilir. Zihin dnda baka hibir yerde zihnin bir
ey hakknda dnme zelliine, yani objesini dne-
rek ynelebilme zelliine rastlayamayz.
Bilgisayardan bahsedilmiken, zihin felsefesinde n
plana kan grlerden biri olan fonksiyonalizm (ilev-
selcilik: functionalism) akla gelmektedir. Fonksiyonalizm,
zihni, onu oluturan yapnn i zellikleriyle deil, fonksi-
yonlar asndan, yani iinde olduu sistemde oynad rol
ve nedensel ilikileri asndan ele alr. Fonksiyonalist yak-
lamlarn bir ksmyla, zihin bilgisayara benzetilip, yapay
zeka almalarnda retilen bilgisayarlarn bilincin zellik-
lerini gerekletirebilecei iddia edilmitir. Bilgisayarlarn
birok insan davrann taklit edebilecei, hatta birok ko-
nuda insanlardan ok daha becerikli olduklar ok aktr
ama bu durum bilgisayarlarn bilin ve kiilik sahibi ol-
duunu gstermez. Bunu gstermede John Searlen in
odas dnce deneyi mehurdur. Searle, ince bilmeyen
ve bir odaya kapatlan birisini varsayarak rneine balar.
Bu odada, bu kiinin, mektupla gelen ince yazlar, tali-
matlar dorultusunda, odadaki bir kitapta bulunan ince
yazlarla eletirmesi, kitapta eletirilen ince yazlar da
mektupla geri gndermesi istenir. Odaya gelen ince yazlar
baz sorulardr, kitapta muhtemel sorularn cevaplar vardr
ve bunlarla ilgili elemede cevaplar bulunulup geri gn-
derilir ama bunu yapan kii ince bilmiyordur. Dardan
244
 BLN VE BENLK DELL

izleyen ve verilen komutlarla hareket edildiinden habersiz

olanlar, bu kiinin ince bilip sorular cevapladn zan-
nedeceklerdir. Yani dardan bakan kii, ierideki kiinin
ince bilen bir kiiyle ayn fonksiyonlar gerekletirdi-
ini, yani ayn ekilde sorular cevapladklarn grr. Fa-
kat ayn cevaplar verilse de inceyi bilip bilmemek nemli
bir farktr (bilinli olup olmamann nemli bir fark olduu
gibi), fonksiyonalizm bu dev fark grememektedir. Bilgi-
sayarlarn ilemesi de buna benzetilebilir, bilgisayarlar bi-
lincinde olmadan sembolleri kendilerine verilen programa
gre kullanr.188 Bilgisayarlar insanla tamamen ayn bir dav-
ran yaptklarnda bile bu davrana sebep olan mekanizma
arasnda mahiyet farkll vardr. rnein bilgisayarlar bir
ey hakknda dnmez, ona ynelmez; bu tip sebep-
lerden dolay yapay zekann insan bilincini ve kiiliini ger-
ekletirmesi mmkn deildir. William Haskerin dedii
gibi bilgisayarlar, onun reticisi ve kullancsnn akl y-
rtmesinin genilemesinden ibarettir; nasl televizyonlar,
haberlerin ve elencenin bilinli bir kayna olarak d-
nlemeyecekse, bilgisayarlar da bilinli ekilde akl yr-
ten bir kaynak olarak dnlemez.189
Maddeye hkmeden kuvvetlerde, maddenin parack-
larnda ve zihin dnda maddeden oluan hibir yapda
hakkndalk zellii yoktur.190 Materyalist-ateist d-
nrlerin madde anlaynn oluturduu evrende, sadece
188 John R. Searle, Minds, Brains and Science, Harvard University Press, Mas-
sachusetts, 1985; John R. Searle, Zihnin Yeniden Kefi, ev: Muhittin Macit,
Litera Yaynclk, stanbul, 2004.
189 William Hasker, Metaphysics, Inter Varsity Press, Downers Grove, 1983, s. 49.
190 William Hasker, How Not To Be A Reductivist?, Mind: Its Place In The
World: Non Reductionist Approaches To The Ontology Of Conciousness,
Ed: Alexander Bathyany ve Avshalom Elitzur, Ontos, Frankfurt, 2006.

245
 ftrat delilleri

itme ve ekme gibi zellikler vardr, yer tutan cisimler var-

dr, birbirini etkileme vardr fakat bu tablo zerinde iyice
dndmzde, bu bahsedilenler erevesinde ne kadar
kompleks yaplar oluursa olusun hakkndalk zelliine
dair bir anlatmdan ne kadar uzakta olduumuz anlala-
caktr. Ne bir kuark dier bir kuark hakkndadr, ne deniz
kara hakkndadr, ne de bir DNA bir protein hakkndadr.
Eer ki zihni, materyalist-ateistlerin madde anlay
erevesinde anlamaya kalkarsak, mekanik ileyiten ta-
mamen farkl olan hakkndalk zelliine gei yapl-
mas mmkn gzkmemektedir. Burada materyalist an-
lay benimseyenler, ya felsefi grlerini deitirmek ya
da zihnin bu zelliklerinin illzyonlar veya halsinasyon-
lar olduunu ifade etmek seenekleriyle kar karya kal-
maktadrlar. Bana gre doru yaklam materyalist felse-
feden vazgeilmesidir. Birok materyalist-ateist bu sorunu
fark etmemi veya grmezden gelmitir; nceden ele al-
nan eleyici-materyalistler ise tamamen bunlar reddetme
yoluna gitmilerdir.191
Geoofrey Madellin dedii gibi zihnin bir eye ynelme
zellii materyalistler asndan ciddi bir sorun olsa da, mo-
dern dnem materyalistleri bu konuyu ender olarak ele al-
mlardr. Madell, zihnin bir ey hakknda dnlebilme
deneyiminin fenomenolojisine dikkatlice odaklananlarn, bu
zelliin baka bir eye indirgenemez olduunu grecekle-
rini syler.192 Materyalist-ateistlerin kabul ettii madde an-
191 Ramsey, William, "Eliminative Materialism", The Stanford Encyclopedia of
Philosophy(Yaz 2013 Edition), Edward N. Zalta(ed.), URL = <http://plato.
stanford.edu/archives/sum2013/entries/materialism-eliminative/>.
192 Geoffrey Madell, Mind and Materialism, Edinburgh University Press, Edin-
burgh, 1988, s. 11; Keith Ward, God As The Ultimate Information Principle,

246
 BLN VE BENLK DELL

laynn paradigmas iinde zihnin hakkndalk, ynel-

milik zellii aklanamaz ama teizmin evrenin yaratcs
olarak grd Allah, materyalist-ateist anlayn maddesi
gibi aklsz, pasif, iradesiz, bilinsiz deil akl sahibi, aktif,
iradeli, bilinli bir gtr ve kendi yarattklar hakknda
dnr, amalar dorultusunda dileklerini gerekletirir.
Teizmin paradigmasnda zaten bahsedilen zellikler, evren-
den nce var olduu ve evrenin varl bunlarla mmkn
olduu iin, bu zelliklere sahip olan Allahn bu zellik-
leri -kendisindekinden derece olarak ok dk bir ekilde
olsa da- yarattklarna vermesini anlamakta bir glk yok-
tur.193 Sonuta bilincin en nemli zelliklerinden biri olan
hakkndalk, ynelmilik zelliinin, nasl var olduunu
materyalist-ateist anlay aklayamamasna karn teizm
bunun nasl olutuunun anlalmasna imkan tanyan bir
varlk anlay (ontoloji) sunmaktadr.

Information And The Nature Of Reality: From Physics To Metaphysics iin-

de, Ed: Paul Davies ve Niels Henrik Gregersen, Cambridge University Press,
Cambridge, 2010.
193 Allah bu zellikleri, zihinde, maddeden farkl bir cevher vererek de gerekleti-
rebilir, madde beyin formuna geldiinde bu zellikleri kazanacak ekilde mad-
deyi tasarlam da olabilir. Bylesi bir madde anlay ise materyalist-ateistlerin
madde anlayndan ok uzaktr. Materyalizm asndan beklenti, maddenin
yapaca tm bileiklerde maddeye benzer unsurlarn ortaya kmasdr. Oysa
burada, maddenin belli bir bileiinde maddeyle tarif edilemeyecek, maddeden
ok farkl zellikler zuhur etmektedir. Sonuta bu zelliklerin zihne verilme-
sinin materyalistlerin madde anlayyla aklanamayacak olmasnn mutlak
olarak cevher dalizmini gerektirdiini -bu kitapta nemine binaen birka kez
tekrarladm gibi- savunmuyorum. Zuhur olma (emergence) grn de gz
nnde bulundurulmas gerekli bir alternatif olarak deerlendiriyorum: Caner
Taslaman, Beden-Ruh Dualizmine Teolojik Agnostik Tavr, Modern Bilim,
Felsefe ve Tanr, stanbul Yaynevi, stanbul, 2012, s. 107-148.

247
 ftrat delilleri

ZNELLK VE QUALA ZELL

znellik (sbjektiflik) bilin durumlarnn ok te-
mel bir zelliidir. znellik bilinlilik halinin bir ben-
lie aidiyeti ve bir benliin bilin durumlarna kendine
zel ulam olmasdr. Mutluluk, ac, istek gibi hislerimi-
zin bize ait oluu ve bunlar bir benlik olarak, sadece
kendimize has deneyimler olarak deneyimlememiz byledir.
Qualia (tecrbi nitelikler) ise kiinin tecrbe ettii znel
bilin deneyimleridir. Mutluluk, ac, istek veya renk algla-
rmz olarak znelliimizde tecrbe ettiklerimiz qualiadr.
Bilinli kiiler (insan veya baka varlklar da olabilir) d-
nda, evrendeki hibir maddi varlkta znellik ve qu-
alia tecrbe etme zellii mevcut deildir. Kitab okuyan
bilinli kii, onu znel dnyasnda alglar ve bu kitabn
alglanan grntsnden uyandrd heyecan duygusuna
kadar btn alglar-duygular qualiadr. Bilinci olmayan
maddi dnyadaki varlklardan (atomlar, yldzlar, bilgisayar-
lar, ekiler, kitaplardan) bilinci ayran en nemli zellikler-
den biri, bilinte znellik zelliinin olmas, yani birinci
ahs ben (kii) olarak, bilin durumlarmza iebakla
(introspection) zel tanklmzn olmas, bilin durumla-
rmzda qualiay alglamamzdr. Oysa atomlarn, yldz-
larn, bilgisayarlarn, kitaplarn iinde kendi znelliklerine
tanklk eden bir benlik olduunu dndrecek hibir
neden yoktur. Bu yzden bir atomu paralayann veya bir
bilgisayar hurdala atann ben tecrbesi olan bir kiiyi
yok ettiini dnmeyiz.
Acaba materyalist-ateistler, mevcut bulgular ve deerlen-
dirmeleri bilmeselerdi, bilinci ve benlii aklamakta, zihin
felsefesi alannda var olan felsefi yaklamlardan hangisinin
248
 BLN VE BENLK DELL

kendi yaklamlarna en uygun olan olduunu dnrlerdi?

Bunun indirgemeci materyalizm (reductive materialism)
olduunu rahatlkla syleyebilirim.194 Bu gr zdelik
teorisi (identity theory) olarak da bilinir. Buna gre znel
bilin durumlar beyindeki belli durumlara, o durumlar da
nihayette atom alt paracklara indirgenebilir; bilin ve
benlik de bunlardan baka bir ey deildir. Byle olunca,
eer bir materyalist-ateist, maddeyi ve maddenin bileim-
leriyle ortaya kan bilinsiz varlklarn nasl var olduunu
aklayabiliyor olsayd (bu konudaki tartmalar kozmolojik
delil ve tasarm delili gibi balklar altnda yaplmtr195),
maddedeki zelliklerden ok farkl gzken akl, irade, bi-
lin ve benlik zelliklerinin aklanmas kendisine ilave bir
sorun oluturmayacakt. Fakat bilin ve benlik ile ilgili
dier zelliklerle beraber ne znelliimiz ne de qualia
herhangi bir beyin durumuna ve sonra atom alt parack-
lara indirgenip tarif edilebilir.
Modern bilimin nda beynin anatomi ve fizyolojisi
incelendiinde; konuunca sol lobun, karar alrken n-frontal
lobun kullanld, nronlarn (sinir hcrelerinin) neye ben-
zedii, bu hcrelerin iindeki kimyasal yaplarn neler ol-
duu gibi birok nemli bilgiyi reniyoruz. Fakat bunla-
rn hepsi znellik ve qualiadan temelden farkldr. Zevk
alarak yzdmz dnelim. Beynin iindeki bir ya-
py gsterip, salglanan bir hormonu da tespit ederek yz-
lrken zevk alndn belki tespit edebiliriz fakat bununla
194 Bu konuda bakabilirsiniz: Jaegwon Kim, Mind in a Physical World: An Essay
on the Mind-Body Problem and Mental Causation, MIT Press, Cambridge
MA, 1998.
195 Bu konuyu u kitabmdaki ilk yedi delilde ele aldm: Caner Taslaman,Allahn
Varlnn 12 Delili, Destek Yaynlar, stanbul, 2016.

249
 ftrat delilleri

ilgili nronlara veya hormonlara bakmak birinci ahs ola-

rak benim yzmeden aldm zevkten tamamen farkldr.
Zevk almann bu nronlar ve bu hormonlar ile gerekle-
mi olmas da bunu deitirmez.
Adn Enisin gzlkleri koyduum bir dnce de-
neyiyle bu durumu anlamaya alalm. Doduundan beri
Enisin, kartlamayacak ekilde tasarmlanm gzlkler
taktn dnelim. Bu deneyde Enisin gzlkleri kma-
dan gzlklerinin camlar deiiyor olsun. Ayrca Enis, gz-
lerinin ve beyninin varln da bilmiyor olsun ama gzl-
n yapsn ve zerindeki deiimleri btn detaylaryla
ok iyi biliyor olsun. Takt gzln cam numaras ve
camlarnn rengi srekli deitirilirken, dnyadaki objele-
rin eklini de rengini de alglamas bire bir, yani bu deiik-
liklere zde bir ekilde deiir. Gzle konulan bir camn
deiikliiyle objeler byr, bir camn deiikliiyle obje-
ler bulanklar, bir camn deiikliiyle objeler pembemsi
olur, bir camn deiikliiyle objeler yeilimsi olur, camn
kapanmasyla objeler grnmez olur... Enisin, grmesinin
gzlkteki deiimlere gre bire bir deimesi, grmeyi
gerekletirenin bu gzlk olduunu, grmenin gzlkteki
yapya ve deiimlere indirgenebileceini sanmasna sebep
olmal mdr? Bence Enis, bu durumdaki mevcut bilgileri
deerlendirip; gzln yapsn inceleyip ve sonra kendi
znel grme deneyimleri (qualia) zerine dikkatlice d-
nerek, cam deiimleriyle algmz arasnda bire bir z-
delik olsa da (zdelik teorisinin talebine benzer ekilde)
gzln grdnn (grmenin gzle indirgenebilece-
ini) iddia edilemeyeceini anlayabilir. nk camn yap-
sn ve stndeki deiiklikleri inceledikten sonra, iebakla
250
 BLN VE BENLK DELL

birinci ahs olarak tanklk ettii znel grme algsn in-

celeyip, bunlar karlatrrsa, aradaki derin fark anlar. u
anda znellik ve qualiann, beyindeki kimyasallara ve n-
ronlarn faaliyetlerine indirgenip anlalacan dnenler,
sunulan dnce deneyinde Enisin yerinde olsaydlar, gr-
melerinin gzle indirgenmesi gerektiini ve grenin gz-
lk olduunu savunurlard. Beyindeki kimyasallar ve nron-
lar, znelliimiz ve qualiadan ok gzle benzer. Gzlk
gibi, znelliimiz ile zihin durumlarmza zel ulam-
mz olmasna benzer bir zellik gstermezler, gzlk gibi
mekanik srelerin parasdrlar, gzlk gibi atomlarn itme
ekme gibi hareketlerinden mteekkil olup bu tip hareket-
leri daha karmak bir ekilde gerekletirirler.
Thomas Nagelin Bir yarasa olmak nasl bir eydir ba-
lyla sunduu, nl dnce deneyi de, indirgemeci ma-
teryalist yaklamlarn hatal olduunu gsteren baka bir
dnce deneyidir.196 Nagel, eer bir canlnn kendi znel-
liinde kendisi gibi olmak hissine (qualeye: qualiann te-
kili) sahipse, bilinli olduundan bahsedilebileceini ifade
eder. Bilinli bir varln kendi znelliindeki farkndal
ise hangi maddi srele (nronlarn fonksiyonlar, kimyasal
yaplar, atomun hareketleri) aklamaya kalkarsanz kalkn,
bu znel boyut aklamann dnda kalmaktadr. Bu, z-
nelliin hibir ekilde maddi srelere indirgenememesi
ve indirgemeci yaklamlarn baarsz olmas demektir.
Qualiann fiziin tarif ettii maddeye indirgeneme-
yeceini gstermek iin adn Meliha ve incir koydu-
um baka bir dnce deneyi sunacam. Meliha, gdalar
196 Thomas Nagel, What Is It Like To Be A Bat?, Philosophical Review, No: 83,
1974, s. 435456.

251
 ftrat delilleri

konusunda ve gdalar vcuda azdan girdikten sonra ger-

ekleen -beyindekiler dahil- sreler konusunda dnyann
en nemli uzman olsun. Buna gre Meliha, incirin atom-alt
seviyeden molekllerine kadar yapsyla ilgili tm detaylar
ve incir yendikten sonra beyinde ve tm bedende gerekle-
en btn sreleri ok iyi biliyordur. Bir gn Melihann,
fiziki-kimyasal-biyolojik yapsn ok iyi bildii inciri, ha-
yatnda ilk defa yediini dnelim. Acaba Meliha inciri
yediinde yeni bir ey renmi olur mu? Meliha, incirin
kendisi ve vcutta geirdii tm aamalar hakknda her
eyi teorik olarak bilse de inciri yediinde, incirin znel
deneyiminde brakt tad, yani bir quale renmi ola-
caktr. Eer znel deneyimlerimiz; bir tek fiziin, kimya-
nn, biyolojinin anlatt maddi srelerden ibaret olsayd,
maddi srelerle ilgili her ey bilindiinde geriye bilinecek
bir ey kalmamas gerekirdi. Ksacas znel deneyimimizde
algladklarmz maddi srelere indirgenip tamamen an-
lalabilseydi, Melihann yeni bir ey renmemesi gere-
kirdi. Ama Meliha burada incirin tadn renerek yeni bir
bilgi edindiine gre znelliimiz ve qualiay akla-
makta indirgemeci teorilerin baarsz olduu anlalmak-
tadr.197 Fiziki srelerle ilgili objektif aklamalar, doalar
gerei bilincin znelliini (sbjektifliini) ihata edemez, d-
nda brakr. Yani bilincin znelliindeki tecrbelerin (qu-
alia) maddi srelere indirgenmesi mmkn deildir. K-
sacas indirgemeci materyalizm ve indirgemeci fizikalizm
ve zdelik teorisi olarak anlan felsefi grler yanltr.
197 Bu dnce deneyinin zihin felsefesi literatrndeki bir benzeri olan Marynin
odas hakkndaki makale: Frank Jackson, Epiphenomenal Qualia, Philosop-
hical Quarterly, No: 32, 1982, s. 127136.

252
 BLN VE BENLK DELL

Zihin felsefesindeki grler incelenirken, gnmzn

nl materyalist-ateistlerinin ounun bilin ve benlii ta-
rif etmede rabet etmedikleri fakat bir dnem olduka etkili
olmu bir yaklam olan davranlk (behaviorism) hak-
knda da birka ey sylemek gerekir.198 Davran ekoln
metodolojisi, znel olan grmezden gelir ve sadece bilin-
cin da vuran tezahrlerini deerlendirir. rnein glen
ve kitap okuyan insan gibi dtan gzkenler dnda, zih-
nin iinde znel olarak hissedilen mutluluk, istek gibi his-
ler (qualia) ve zihnin kitap hakknda dnp ona y-
nelmesi gibi isel tanklmzla tank olduumuz olgular,
bu yaklam tarafndan dikkate alnmamaktadr. Burada bi-
lincin bir indirgenmesi sz konusudur fakat buradaki indir-
geme beyindeki nron faaliyetlerine deil bedenin da vu-
ran davranlarnadr. Oysa ac ekmeden ac ekiyormu
gibi barabiliriz veya bir eyi beenmeden beendiimizi
ifade edebiliriz.199 Davran metodoloji, ac ekenle ac
ekme taklidi yapan arasndaki ayrmn yaplmasn bile
olanaksz klar. Srf bu bile bu yaklamla zihnin zellikle-
rinin deerlendirilmesinin mmkn olmadn anlamaya
yeterlidir. Davranlk, bilincin znellik, qualia ve hak-
kndalk, ynelmilik gibi zelliklerini gz nnde bulun-
durmad iin bilin durumlarn verdiimiz rneklerdeki
gibi yanl tespit etmekle kalmaz, daha da kts bilinli
olan ile bilinsiz olann ayrt edilememesine sebep olur. n-
san eklindeki bir robota deiik sesler yklediimizi; bu
198 Davranlk hakknda bilgi almak iin bu yaklamn nemli isimlerinden
Skinnern u kitabna bakabilirsiniz: B. F. Skinner, About Behaviorism, Vinta-
ge Books Edition, New York, 1976.
199 Ian Barbour, Issues In Science And Religion, Harper And Row Publishers,
New York, 1971, s. 353-354.

253
 ftrat delilleri

robotun ayak taban yavaa ellenince gdklanan insan gibi

ses kardn ve daha iddetli el temaslarna kar ac e-
ken insan gibi ses kardn dnelim. Davran ekole
mensup birisi, bir insann, bilincinde, gdklanma ve ac
hakknda hislere znel olarak sahip olmasyla verdii
reaksiyonlar ve robotta gzlenenleri ayrt edemeyecektir.
Bu rnek, bir insann ve bir robotun, tamamen zde dav-
ranlarda bulunabileceklerini fakat bu zde davranlarn
biri bilinli dieri ise bilinsiz iki farkl kkeni olabilece-
ini ve davran ekoln bu nemli fark ayrt edemeyece-
ini gsterir. Tm bunlar, zihni anlamada davran yak-
lamn baarsz olduunu gstermektedir.
Grld gibi maddenin yapsndaki hibir ey z-
nellie ve qualiaya benzer deildir. Eleyici materyalizm,
zdelik teorisi, indirgemeci materyalizm, indirgemeci fi-
zikalizm, fonksiyonalizm, davranlk gibi isimlerle zihin
felsefesi alannda ileri srlen yaklamlarn hibiri znellik
ve qualiay aklamakta baarl olamamtr. Materyalist-
ateist ontoloji asndan madde var olan tek cevher olduu
iin maddede olmayan bylesi bir zelliin nasl ortaya k-
tn aklamakta byk sorun vardr. Fakat teizme gre
Allah bilinlidir ve kendi noktasndan tm olaylara bir ba-
k as vardr, hibir varln olmad durumda bile Allah
kendi varln znel olarak bilir, yani Allahn bilinci de
znellik zelliine sahiptir. Teizmde znellik ezeli bir
unsurdur ve bu ontolojide ezelden beridir var olan bu zel-
liin Sahibinin, yarattklarndan dilediine bu zellii ver-
mesi, bu zelliin nasl ortaya ktnn anlalmasn sa-
lar. znellie sahip olan Allah, materyalist-ateist anlayn,
254
 BLN VE BENLK DELL

znellii olmayan maddesinin, veremeyecei znellii di-

lediine rahatlkla verebilir.

BRLK ZELL
Bilinli bir kiinin, dier nemli zelliklerinden biri,
tm farkl alglarnn, duygularnn, dncelerinin bir-
lik iinde farknda olmasdr. Kitabn kelimelerini gren,
kitabn kadnn sertliini hisseden, kitap okurken fon-
daki mzii duyan, kitaptan heyecan hisseden, kitap hak-
knda dnen birlik iinde tek bir benliktir. nce kita-
bn sertliinin, sonra mziin, sonra heyecan duygusunun
farkndal hissedilmez; bunlarn hepsinin beraberce bir-
lik iinde farknda olunur. Vcudun deiik blgelerinden
alglar gelse ve beynin deiik blgeleri deiik alglarla ve
duygularla ilgili olsa da tm bunlarn hepsi, btncl e-
kilde, tek bir benliin znellii iinde alglanr. Bu birli-
in, belli bir zaman anndaki (ezamanl: synchronic) bir-
lik olmasyla beraber, zamann ak ierisinde (artzamanl:
diachronic) muhafaza edilen bir birlik olmas da nemli-
dir. Zihin felsefesinde bu konu bilincin birlii (the unity
of consciousness) ve balanma problemi (the binding
problem) gibi balklarla ele alnr. Descartestan Lockea,
Leibnizden Kanta kadar modern dnemin birok nl fi-
lozofu bilincin birlii ile ilgilenmilerdir.200
Dokunma, grme, iitme gibi alglarn nasl bilincinde
olduumuzla ilgili sre zerine dnelim. Kitabn kapan
ellediimizde ellerimizdeki sinirler araclyla beyne iletilen
sinyallerle sertlik algsna sahip oluruz, kitabn grnts
200 rnein: Immanuel Kant, The Critique of Practical Reason, ev: Thomas
Kingsmill Abbott, Chicago, William Benton, 1971.

255
 ftrat delilleri

k araclyla gzmzde olutuktan sonra buradan bey-

nimize giden sinirlerin yolladklar sinyallerle kitab gr-
rz, fondaki mzii de kulaklarmzdan beynimize giden
sinirlerin yolladklar sinyaller araclyla duyarz. Bunla-
rn birlik iinde bilincinde olmadan nce bu sreler ger-
ekleir. Bu alglarmzn hepsinde beyindeki nronlar ok
nemli rol oynar ve beynimizde 86 milyar civarnda nron
bulunmaktadr. Tek bana hibir nron, bilincin znellik,
birlik gibi zelliklerine karlk gelmese de, birok kiiye
gre nronlarn ortak hareketinden bilincin znellik, bir-
lik gibi zellikleri domaktadr. Beyne baktmzda bir
sistemin iinde fonksiyonlarn yerine getiren nronlar yer
alsalar da, bunlarn ortak hareketinden znelliinde birlik
iinde alglayan bilincin nasl ortaya ktn tarif etmek
mmkn gzkmemektedir.
Birok nronun ortak almasndan znel ve birlik
iindeki benliin bilincinin kmasyla ilgili sorunu anla-
mak iin zihin felsefesindeki nl dnce deneylerinden
biri olan in milletinden faydalanabiliriz. inde yaa-
yan her bir kiinin, beyindeki bir nronun vazifesini taklit
edecek ekilde telefon kablolaryla birbirlerine balandkla-
rn, sonra kendilerine verilen vazife erevesinde nronlar
temsil eden dier kiileri arayarak birbirleriyle iletiim iine
girdiklerini varsayalm.201 Mesela kurulan bu dzenle in
milletinin fertleri, heyecan duygusunu taklit etmeye kalk-
sn. Bunun iin beyinde heyecan duyulduunda hangi n-
ronlar aras irtibat nasl oluyorsa, o nronlar taklit eden her
bir kii, heyecan duyulduunda oluan etkileime benzer e-
201 Ned Block, Troubles with Functionalism, Minnesota Studies in The Philo-
sophy of Science, No: 9, 1978, s. 261325.

256
 BLN VE BENLK DELL

kilde birbirleriyle kablolarla irtibat kursunlar. Ayn ekilde

kitap okunurken beyinde olutuunu dndmz tm
sreleri de taklit ettiklerini varsayalm. Bu durumda in
milletindeki her bir insandan ayr olarak in lkesinin bi-
linci diye bir yapnn oluup, in milletinin hibir ferdi-
nin hissetmedikleri heyecan duygusu ve kitap ile ilgili al-
glar, in lkesinin bilincinin znelliinde birlik iinde
hissettiini dnebilir miyiz? in lkesinin birlik iinde
bir bilince sahip olduu, eklindeki bir iddia hepimize ok
sama gelecektir ama beyindeki nronlarn ortak faaliye-
tiyle, znel ve birlik iinde farknda olan bir bilincin k-
t iddias, bu dnce deneyinde in lkesinin bilincinin
ortaya kt iddiasna benzemektedir. Birlik iinde znel
dnyada alglama nronlarn bir sistemin paralar olarak
beraber almalarndan kkl ekilde farkldr.
Fiziin ele ald dnyada maddenin zn oluturan
elektron ve protonlar gibi paracklar, atomun iinde itme-
ekme gibi davranlaryla zyaplarnn gerei olan hare-
ketleri yaparlar. Kimyann ele ald dnyada, atomlarn di-
er atomlarla bileikler oluturmalar gibi davranlar da bir
hareket trdr. Biyolojinin ele ald dnyada, kimi prote-
inlerin enzim vazifesi grp moleklleri birletirmesi veya
DNAnn replikasyonu gibi davranlarn hepsi de, karma-
klk dereceleri artsa ve bu yaplar kendi alt sistemlerinin
(atomlar gibi) hareketlerini kapsasa da znde hareketten
baka bir ey deildir. Sinirbilimin ele ald nronlarn, si-
napslarn elektrik sinyalleri ve kimyasallarla haberleme gibi
davranlarnn hepsi de, znde biyolojinin dier alann-
daki hareketler gibi hareket trdrler. Fakat kiinin birlik
iinde bilinle alglamas dier z hareket olan davran
257
 ftrat delilleri

trlerinden mahiyet olarak farkldr. Kuantum teorisinin il-

gin fenomenlerinden biri olan dolanklk, atom seviyesinde
hi umulmadk bir birlii ortaya karm olsa da, DNAnn
nkleotidleri iinde olduklar DNAnn bir paras olarak bir
yapnn yesi olsalar da, bilinteki birlik zellii bu tip
bir arada olu ve beraber hareket etmelerden kkl ekilde
farkldr. Dierlerinde z hareket etmek olan ve pasif, bir-
birinden ayr paralarn bir arada olmasyla oluan bir bir-
lik vardr. Bilincin znde ise hakkndalk, znel olarak
alglama ve hibir paraya blnemeyen bir birlik vardr.
Bilincin ve benliin, nceki zellikleri gibi birlik zelli-
inin nasl ortaya ktn aklamaya, materyalist-ateiz-
min madde anlay olanak vermemektedir. Fakat bilinci ve
benlii, Allahn ezeli zelliklerinden gren teizm asndan
bu zelliin nasl ortaya ktn aklamakta da bir sorun
mevcut deildir.
Materyalist-ateizmin madde anlayyla zihnin akl, irade,
bilin, benlik gibi zelliklerinin aklanamayaca anlal-
maktadr. Bu durumda, mmkn olan alternatiflerden bi-
rincisine gre akln, iradenin, bilincin, benliin bahsedi-
len zelliklerinin maddeye indirgenememesinden hareketle
bunlarn maddeden tamamen farkl bir cevherle ilikili ol-
duu sylenebilir. Materyalist-ateist felsefe, madde d bir
cevherin varln kesinlikle kabul edemedii iin bu gr
materyalist-ateist felsefenin yanl olduunu gsterir. Mm-
kn olan alternatiflerden ikincisine gre ise akln bahsedi-
len zellikleri maddeye indirgenemese de, bu zelliklerin
maddi yap belli bir forma geldiinde zuhur ettii (emer-
gence) sylenebilir. Zuhur olmaya gre btn, paralar-
nn toplamndan daha fazlasdr; maddenin belli bir form
258
 BLN VE BENLK DELL

kazanmasyla ortaya kan zellikler, o formu oluturan par-

alara bakarak anlalamaz:202 Bu yaklamda, madde-d
bir cevher yoktur ama maddenin yle bir yaps vardr ki,
madde belli bir forma gelince, maddenin paracklarna ve
bu paracklarn etkileimlerine bakarak olumas izah edi-
lemeyen bu zellikler ortaya kar.203 Tutarl bir materyalist-
ateist bak asndan (bu grte olan kimi dnrlerin
itiraf ettii gibi) cevher dalizmi (madde ve bahsedilen
unsurlaryla zihnin/ruhun iki ayr cevher olduu gr)
kabul edilemez olduu gibi zellik dalizmi (madde ve
bahsedilen unsurlaryla zihnin/ruhun farkl iki zellik tr
olduu gr) de ayn ekilde kabul edilemezdir. Zuhur
olma gr ise zellik dalizmini (property dualism)
kabul etmek anlamn tamaktadr.204
u hususu vurgulamakta fayda gryorum: Teizm a-
sndan akl, irade, bilin, benlik zelliklerinin ortaya k-
nn, maddeden ayr bir cevher olan zihin/ruh yaratla-
rak olutuunu savunma zorunluluu yoktur. Madde d
bir cevhere bavurmadan, yani sadece maddeyle bu zellik-
leri aklamakta zuhur olma da kabul edilebilir bir yak-
lamdr. Maddenin belli ekilde bir form kazandnda,
bu zelliklerin zuhur edecei ekilde yaratld ve madde
gerekli formu kazandnda maddenin zihinlendirildii/
ruhlandrld da savunulabilir. Dalizme gre madde-
nin baka bir varlk tryle buluturulmasyla zihnin bu
202 Ian Barbour, Issues in Science and Religion, s. 326.
203 Zihnin zelliklerini, zuhur olmayla aklayanlara rnek olarak baknz: Philip
Clayton, Neuroscience, The Person And God: An Emergentist Account, Ed:
Robert John Russell ve dierleri, Neuroscience And The Person, Vatican Ob-
servatory Publications, Vatikan, 2002, s. 181-214.
204 Frank Jackson, From Metaphysics to Ethics: A Defence of Conceptual Analy-
sis, Clarendon Press, Oxford, 1998.

259
 ftrat delilleri

zellikleri oluturulmuken, zuhur olmaya gre maddenin

iine koyulan zellikler sayesinde zihnin, maddenin para-
cklarnda gzlenen zelliklerden ok farkl zellikleri or-
taya kmtr. Nitekim hem Yahudi hem Hristiyan hem de
Mslman ilahiyat ve felsefeciler ierisinde her iki zi-
hin/ruh anlayn da savunanlar ve insan kiilii ile ahi-
rette yeniden yaratlmayla ilgili tek tanrl dinlerin gr-
leriyle her iki zihin/ruh anlaynn da uyumlu olduunu
ifade edenler olmutur.205
Dalizm, zaten materyalist-ateizm asndan hi kabul
edilmeye yanalmayan bir grtr. Dier yandan zuhur
olma da materyalist-ateizm asndan beklenmeyecek bir
durumken, Howard Van Tillin dikkat ektii gibi zuhur
olma anlay teizmle gayet baarl bir ekilde aklana-
bilir.206 Bylesi zuhur eden bir zelliin ortaya k, teiz-
min ngrd ekilde belli amalar dorultusunda yaratl-
m madde anlay asndan beklenirdir; nk maddeye
zelliklerini veren akll, iradeli, bilinli, kudretli bir Yara-
tc vardr ve bu Yaratc maddenin iine bylesi srprizler
yerletirmi olabilir. Ama srekli dikkat ektiim materya-
list-ateist felsefenin madde anlayna gre madde; meka-
nik yasalara gre ileyen, aklsz, iradesiz, bilinsiz, tasarm
rn olmayan (bu yzden srprizlere kapal) bir cevher-
205 slam asndan her iki gr de savunmakta bir sorun olmadn u kitabm-
da savundum: Caner Taslaman, Modern Bilim, Felsefe ve Tanr, stanbul Ya-
ynevi, stanbul, 2012, s. 107-148; Eski ve Yeni Ahitteki ifadelerin her iki ekilde
anlalmasna bir engel olmadn aklayan bir makale olarak bakabilirsiniz:
Joel B. Green, Restoring The Human Person: New Testament Voices For A
Wholistic And Social Antropology, Ed: Robert John Russell ve dierleri, Neu-
roscience And The Person, Vatican Observatory Publications, Vatikan, 2002,
s. 4-5.
206 Howard Van Till, Basil and Augustine Revised: The Survival of Functional In-
tegrity, Origins and Design, No: 19, Yaz 1998, s. 1-12.

260
 BLN VE BENLK DELL

dir. Bu madde anlaynda byle srprizleri beklemek iin

hibir rasyonel sebep yoktur. Maddenin belli ekilde bile-
ikler yapmasyla ortaya kabilecek varlklarn hep mad-
deyle ayn zellikleri tayan varlklar olmas beklenmelidir;
bu yzden cevher dalizmiyle beraber zellik dalizminin
her trn reddetmek de gereklidir.
Son blmde ele alnan akl, irade, bilin ve benlik
zelliklerinin ortaya kn materyalist-ateist paradigma
ierisinde beklemek iin hibir sebep yoktur, hatta madde-
den radikal ekilde farkl bu tip zelliklerin ortaya kma-
masn beklemek gerekir. Teizmin savunduu ekilde akll,
iradeli, bilinli, kudretli bir G tarafndan yaratlm madde
anlaynda ise bu zelliklerin ortaya kmasn beklenmez
klacak bir sebep yoktur.

BLN VE BENLK LE DN
Burada sunulan delillerle varlan en nemli sonulardan
bir tanesi akln, iradenin, bilin ve benliin ezeli unsurlar
olduu; sonradan insan gibi akl, irade, bilin ve benlik
sahibi olanlarn ise ezeli, akll, iradeli, bilinli Varln,
yani Allahn vermesiyle bu unsurlara sahip olduklardr.
Bu husus, dinler hakknda yaplacak deerlendirmeler a-
sndan da ok nemlidir. ncelikle Budizm gibi veya baz
New Age retiler gibi Yaratcya sistemlerinde hi yer ver-
meyen dinlerin ve retilerin, alternatif olamayacaklar an-
lalmaktadr. Ayrca ezelden beri akl, irade, bilin sahibi
olan ve sonradan olan baz varlklarn bu zellikleriyle or-
taya kmasna sebep olan ezeli Varlk, o kadar nemlidir
ki, bu ezeli Varla sistemlerinde merkezi rol vermeyen din-
lerin, retilerin ve hayat tarzlarnn da elenmesi gerektii
261
 ftrat delilleri

anlalmaktadr. nanlmaya ve takip edilmeye deer bir dini

tespit etmekte sorulmas gerekli iki soru unlardr:
1- Bu din akl, irade, bilin sahibi Allahtan bahsedi-
yor mu?
2- Bu din Allaha sisteminde merkezi bir yer veriyor mu?
Dnyadaki yaygn dinler ierisinde, monoteist dinler d-
nda bu kriterleri karlayan hibir din yoktur. Byle olunca,
dier ftrat delilleriyle beraber bilin ve benlik delilinin
de gzmz monoteist dinlere evirttiini syleyebiliriz.
Ayrca burada ortaya konulanlardan hareketle Uzak-
dou kaynakl kimi retilerde, baz New Age dinlerde
ve baz sufi kaynaklarda kendini gsteren, Tanr ile ev-
reni zdeletiren, tanr kavramn belirsizletiren pan-
teist ve panteistimsi (panteizme olduka benzeyen) olarak
isimlendirilebilecek retilerin de elenmesi gerektii or-
taya kmaktadr. Bunlarda, Allah enerjidir veya Allah
evrendir veya Allah hepimiziz gibi sylemlerle, farknda
olunarak veya olunmayarak; Allah belirsiz, sfatlar olma-
yan, adeta ii boaltlm bir Varlk gibi tarif edilmektedir.
Bu aslnda yle bir boaltmadr ki ortada Allahn kald-
n sylemek bile ok zordur. Burada ezeli unsur; teizmin
akll, iradeli, bilinli varlndan daha ok materyalizmin
amasz, iradesiz, farkndalksz maddesine benzemekte-
dir. Allah ile madde arasndaki en nemli farklar anlat-
mamz istense, ncelikle Allahn akl, irade, bilin, ben-
lik gibi sfatlarna atf yaplacaktr. Monoteist dinlerin her
eye, her alana hakim, evrenin tm madde ve enerjisinin
ve canllarnn yaratcs olan Allah inancyla, ezeli unsuru
bu ekilde anlamak arasnda ciddi bir fark vardr. Monote-
ist dinlerdeki gibi Allah enerjinin yaratcsdr denilince;
262
 BLN VE BENLK DELL

Allahn iradesi ile, bilinli bir ekilde, evrenin kkeni

olan enerji ve maddeyi yaratt sylenmektedir. Fakat Al-
lah enerjidir gibi ne anlama geldii belirsiz sylemlerle,
Allahtan, akl ve iradesi olmayan, evrendeki oluum-
lar bilin ile gerekletirip gerekletirmedii (daha do-
rusu bilince sahip olup olmad) belirsiz bir Varlk gibi
bahsedilmi olmaktadr.
Monoteist dinlerde, Yaratc ile yaratlan arasnda nemli
bir ontolojik fark vardr fakat panteist ve panteistimsi re-
tilerde buradaki snr belirsizdir. nsann bilin ve benli-
inin nemli bir zellii olan znellii insana Verenin,
kendi znelliinde mevcut olay hakknda dnmeden,
iradesini kullanmadan, bunu gerekletirdii sylenemez.
Bunu syleyecek kii, mateyalist-ateist anlaya benzer e-
kilde, bilin ve benliin, planlanmam ve tesadfi sre-
lerle ortaya ktn sylemi olur. Bir eyin, planlanm
ve tesadfi olmayan srele ortaya kmas demek, bir zih-
nin, kendi znelliinde mevcut bir gaye ile sz konusu
eyin ortaya kmasn iradesi ile salamas demektir.
Panteist ve panteistimsi retilerin tanr anlaylarndaki en
nemli eksikliklerden biri budur; znellii olan, gayele-
rini gerekletiren, iradesi ile Yaratan bir tanr anla-
yn ak seik ifade etmezler. nsann akl, irade, bilin
ve benlik gibi zelliklerinin ezelden beridir bu zelliklere
sahip Allah tarafndan yaratlm olduunu syleyen bura-
daki argmanlar, panteist ve panteistimsi yaklamlara kar
monoteist dinlerin yaratc Allah grn desteklemekte-
dir. Burada sunulan deliller; Allahn akl, irade, bilin ve
benlik gibi sfatlar olduunu ve insandaki bu zellikleri
sonradan yarattn ortaya koyarak, Allahn bu sfatlarn
263
 ftrat delilleri

reddeden veya belirsizletiren panteist ve panteistimsi -

retileri dlamaktadr.
Bir nceki blmde Neden insanlarn iradeleriyle hem
doru olan hem yanl olan seebilecekleri bir yapnn ie-
risindeyiz diye sorulduunda, monoteist dinlerin mtihan
iin cevabnn alternatifsiz olduunu grdk. mtihan an-
cak irade varsa anlaml olduu gibi iradenin varlndan
ancak bilin ve benlik varsa sz edilebileceini hatrlaya-
lm: Bilinli olmayan bir varln, irade gstermesi d-
nlemeyecei gibi, bir bene ait olmayan bir irade de d-
nlemez. radenin varlnn bilin ve benliin varlna
baml olduunu hatrlayp, bu sefer soruyu u ekilde so-
ralm: Neden bilin ve benlik sahibi olduumuz bir dn-
yadayz? Mademki irade ancak bilin ve benlik ile an-
lamldr ve iradenin Allah tarafndan verildii anlaldktan
sonra iradenin neden var olduunun en iyi aklamasnn
mtihan iin olduu sonucuna vardk (nceki blmde);
bilin ve benliin Allah tarafndan verilmesinin en iyi
aklama olduu sonucuna (bu blmde) ulaldktan sonra
bilin ve benliin neden var olduu sorusunun cevapla-
rndan biri de mtihan iin olmak durumundadr. Bylece
monoteist dinler, paradigmalarnn temel unsurlarndan im-
tihan olgusuyla, iradenin varlk nedenine olduu gibi bilin
ve benliin varlk nedenine de bir aklama sunmaktadr.
rnein u Kuran ayetinde, insanlarn bu dnya hayatnda
imtihan edildikleri ifade edilmektedir:
O, hayat ve lm sizi imtihan etmek iin yaratt,
bylece hanginizin eylemlerinin daha gzel olduu or-
taya kmaktadr. O ycedir, balayandr.207
207 67-Mlk Suresi 2.

264
 BLN VE BENLK DELL

Kii, Allahn neden imtihan etmek istediini merak

edebilir, hatta tam olarak anlamayabilir fakat buna ramen
akll, iradeli, bilinli benliimizle, imtihan olmak iin bu
dnyada bulunduumuz eklindeki monoteist dinlerin ce-
vab alternatifsizdir; yani en iyi aklama olarak tercih
edilmesi gereken cevap budur. radenin, bilin ve benliin
Allah tarafndan verildiinin farkna varma, beraberinde ya-
plan eylemlerin sorumluluunu almaya da gtrr. Allah
inkar, Yaratcmza nankrl, insanlara ktl bilinli
ve iradeli varlklar olarak seebileceimiz gibi Allaha y-
nelmeyi, Yaratcmza kr ve insanlara iyilii de tercih
edebiliriz. Bu kadar farkl alternatifler ierisinde seim ya-
pabilecek irade, bilin ve benlii Veren, bu kadar farkl ter-
cihleri seecek eylemlerden sorumlu da tutmutur; bu dn-
yann imtihan dnyas olmasyla kastedilen de budur.
Bir nceki blmde dikkat ekildii gibi, bu dnyadaki
eylemlerimizden Yaratcmzn bizi sorumlu tuttuunun an-
lalmas, bu dnyadaki iyi ve kt eylemlerin bu dnyada
karlklarn almadklar olgusuyla birleince, bizi, ahiret
hayatyla ilgili beklentiye gtrr. Nitekim monoteist din-
lerin, Allah birlii, iradesi, bilgisi, kudreti gibi sfatlaryla
tantmaktan sonraki en temel mesajlarnn ahiret yaam-
nn varln haber vermek olduu rahatlkla sylenebilir.
Bylece bilin ve benliin neden var olduu sorusuyla il-
gili tefekkr bizi monoteist paradigmann temel unsurlar
olan imtihan ve ahiret ile de buluturmaktadr. nceki ftrat
delilleri gibi bilin ve benlik ile ilgili incelememizden var-
lan sonular da monoteist dinleri destekler niteliktedir. Di-
er ftrat delillerinde ele alnan doutan sahip olduumuz
265
 ftrat delilleri

zellikler gibi bilin ve benlik zerindeki incelemeden

de varolusal adan bu ok nemli sonulara ulamaktayz.

SONU
Bilin ve kiilik, bizi biz yapmada kendisinden daha
temel hibir zelliin dnlemeyecei en temel unsur-
lardr. Her eyiyle evrenin, dnyann, cansz ve canl var-
lklarn farknda olmamzdan; bu kitap boyunca ele alnan
arzularmza, doutan ahlaki zelliklerimize, aklmza, ira-
demiz gibi doutan itibaren bizle beraber olan ok nemli
zelliklere sahip olmamza kadar her ey bilinci olan bir
benlik olmamz sayesindedir. Bilincinde olunmayan ve bir
bene ait olmayan; arzular da, ahlaki zellikler de, akl
da, irade de tasavvur edilemez. Bu blmde, bu en temel
unsurlardan hareketle Allahn varl hakknda bilin ve
benlik delili ortaya konulup savunuldu.
Bu en temel unsurlara nasl sahip olduumuz gibi dev
nemdeki bir soruyu birok kimse grmezden gelmi olsa
da, bunun, kim olduumuz, nasl burada olduumuz gibi
ok nemli meselelerin anlalmas asndan nemi orta-
dadr. Bu blmde eleyici materyalizm, indirgemeci ma-
teryalizm (zdelik teorisi), fonksiyonalizm, davranlk
gibi yaklamlarn baarl olamad grld. Bilin ve
benlii aklamada geriye kalan alternatiflerden dalizmin
ve zuhur olmann ise teizmle, materyalist-ateizmden daha
uyumlu olduu sonucuna varld.
Materyalist-ateizmin madde anlay erevesinde bi-
lin ve benliin; 1- Hakkndalk, ynelmilik; 2- znel-
lik, qualia ve 3- Birlik, zelliklerini aklamak mmkn
olamamaktadr. Bu blmde bunlar materyalist-ateizmin
266
 BLN VE BENLK DELL

neden aklayamad ve teizmin bunlar aklamakta ne-

den sorun yaamad gsterilmeye alld. Bir bardak a-
yn hakknda dnmek, kendi znelliimizde ay i-
meyi deneyimlemek (qualia), ayn rengi, kokusu, scakl
gibi farkl zelliklerinin blnemeyecek bir birlik ieri-
sinde farknda olmak gibi ok altmz ve hep yaad-
mz deneyimler, bilin ve benlie ait deneyimlerimizdir.
Bu deneyimlerimiz fiziin anlatt paracklardan oluan
ayla, kimyann anlatt bileiklerden oluan ayla, biyo-
lojinin bir bitki olarak ele ald ayla gerekleiyor olsa da
ve yine biyolojinin ele ald organlar sayesinde ay iili-
yor ve hazmediliyor olsa da; bu blmde gsterildii gibi
ay ime gibi yaadmz hibir znel deneyim fiziin,
kimyann, biyolojinin anlatt madde anlayna indirgenip
aklanamamaktadr.
Modern bilimin en nemli gelimelerinin bir ksm fiz-
yolojiyle ilgili olanlardr. Gnmzde nronlarn yaps ile
ileyii hakknda ve genel olarak beynin kendisi hakknda
hibir dnemde bilinmedii kadar ok ey biliyoruz. Bah-
sedilen biyo-kimyasal yaplar ve beynimiz olmasa akl y-
rtmemizin, iradeli eylemlerde bulunmamzn, bilin sahibi
olmamzn, yani son blmde ele alnan zelliklere sahip
olmamzn da mmkn olmadn anlyoruz. Fakat ele al-
nan hakkndalk ve znellik gibi zihin zelliklerimiz,
beyni oluturan biyo-kimyasal yaplarla aklanamaz. Bu
yaplar akll, iradeli, bilinli varlklar olabilmemizi sala-
salar da bu zelliklerin mahiyetini aklayan unsurlar deil-
dirler: Elektriksiz televizyon almaz, elektrik televizyonun
almasn salar fakat salt elektrikle televizyonu akla-
yamazsnz. Bahsedilen biyolojik yaplar da akll, iradeli,
267
 ftrat delilleri

bilinli olmamz salasalar da akln, iradenin, bilincin ele

alnan zelliklerini bunlara indirgeyip aklayamayz. Mo-
dern bilimin nda beyni incelediimizde konuunca sol
lobun, karar alrken n-frontal lobun kullanld, saylar
86 milyar civarndaki nron hcrelerinin neye benzedii, bu
hcrelerin iindeki kimyasal yaplarn neler olduu gibi bir-
ok nemli bilgiyi reniyoruz. Fakat bunlarn hepsi hak-
kndalk, znellik, birlik gibi zelliklerden temelden fark-
ldr. rnein beynin iindeki bir yapy gsterip Bu yap
hakkndalktr veya znelliktir gibi bir ey syleyemeyiz.
Bu yaplar, biyoloji biliminin bize aktardklarna gre hak-
kndalk, znellik, birlik gibi bilincin ve benliin zellik-
lerinden ok farkl ekilde mekanik doa yasalar ereve-
sinde alan yaplardr. Kavramsal incelemeyle ve bilin
ile benlik iin gerekli saylan zellikler zerine derinleme-
sine dnmeyle, ele aldmz zelliklerin fiziin, kimya-
nn, biyolojinin anlatt maddi yaplar ve srelerden farkl
olduunu anlyoruz.
Modern bilimin gelimeleriyle bu konuda tam bir ak-
lamaya kavutuumuzu dnenler iin u vurguyu yapyo-
rum: Modern bilim, genelde beynin fizyolojisini anlamamzda
byk ufuklar at, elektron mikroskobuyla milimetreden
ok daha ufak alanlara nfuz ediyor, nronlar aras etkile-
imlerin kimyasn hibir dnemde bilinmedii kadar bi-
liyoruz. Btn bunlara ramen burada sunulan argman-
lara kart bir bilgiyi modern bilim sunmamaktadr. Tersine,
akletmenin, iradenin, bilincin materyalizmin tarif ettii
ekliyle maddeye indirgenip anlalamayaca tezi doru
olduu takdirde, beklenen durum olan akln, iradenin, bi-
lincin bahsedilen zelliklerinin maddenin paracklarna ve
268
 BLN VE BENLK DELL

maddi srelere indirgenememi olmas ahit olunan du-

rumdur. Ksacas indirgenemezlii, beyin fizyolojisi zerine
cehaletimize atfetmenin zor olduu iinde yaadmz d-
nemde bu argman yine geerlidir. Beynin yapsyla ilgili
artan bilgimize ramen bu durumun olmas, burada ileri
srlen tezi glendirmektedir.
John Lockeun, maddi srelerin bir zihin karmasnn
mmkn olmad,208 zihnin evrenin temel zellii olduu,
imdi zihin olmasna kar zihnin olmad bir an bulunma-
snn imkansz olduu, bir zihnin ancak var olan bir Zihin
tarafndan oluturulabilecei eklindeki grlerine katl-
yorum.209 Akln, iradenin, bilincin kkeni ancak akl, irade,
bilin olabiliyorsa ezeli unsur akl, irade, bilin sahibi de-
mektir. Bu ise ezeli unsuru aklsz, iradesiz, bilinsiz madde
olarak gren materyalist-ateist anlayn en temel grle-
rine zttr. Teizmde ise ezeli unsur akl, irade, bilin sahibi
olan Allahtr. Akl ve iradenin olduu gibi bilin ve ben-
lik unsurlarnn da nasl olutuunu teizm alternatif gr-
lerden daha iyi aklad iin teizmi dier grlere tercih
etmekte rasyonel bir temele sahibiz.
Bilin ve benlik zerine incelemeyle varlan sonular,
dinler hakknda oluturaca gr asndan da deerlidir.
ncelikle dier ftrat delilleri gibi bu delil de, Allaha inanca
hi yer vermeyen veya merkezi bir yer vermeyen din, reti
ve hayat grlerinin seilebilecek alternatifler olmadn
gsterdii iin nemlidir. Ayrca akl, irade, bilin ve benlik
208 Lockeun, zihni bo levha olarak grdn, ahlak blmnde dikkat ekil-
dii gibi, zihnin doutan sahip olduu zengin ieriinden habersiz olduunu
da hatrlayalm.
209 Alvin Plantinga, Where The Conflict Really Lies: Science, Religion and Na-
turalism, Oxford University Press, Oxford, 2011, s. 37-38.

269
 ftrat delilleri

zerine incelemelerimizden ezeli unsurun akl, irade, bilin

ve benlik Sahibi olduu sonularna ulayoruz. Bu ise baz
Uzakdou dinleri, baz New Age akmlar ve baz sufi -
retilerde olduu gibi Allahn bu sfatlarn inkar eden veya
belirsizletiren panteist veya pantestimsi retilerin redde-
dilmesini gerektirmektedir. rade delili blmnde irade-
nin verilme sebebinin en iyi aklamasnn imtihan dn-
yasnda olmamz olduunu grdk. rademiz ancak bilin
ve benlik ile anlaml olduuna gre, bilin ve benlik sahibi
olma sebeplerimizden birini de imtihan dnyasnda olma-
mz aklamaktadr. mtihan dnyasnda olmamz eylem-
lerimizden sorumlu olduumuzu, eylemlerden sorumluluk
ise ahiret fikrini gndeme getirir ki, tm bunlar monoteist
dinlerin en temel inanlardr. Monoteist dinler ve mezhep-
ler arasnda yaplacak tercihler iin ise bunlarn sunduklar
sistemlerle ilgili aratrmalar kapsayan, burada yaplandan
daha farkl incelemeler gerekmektedir.

270
 SON SZLER
Sanmayn ki felsefenin en etin konular, uzayn derin-
likleri gibi temizdeki olgular hakkndadr. Aslnda felsefi
adan tartlmas en zor konular, ou zaman, her insana
ikin olduu iin olaanstl gzden kaan fenomenlerle
ilgilidir. Baln suyu fark etmemesi gibi ou zaman bu
olaanst fenomenlerin gereince farkna varmayz. Bun-
larn olmalarn adeta zaruri kabul eder, Baka trl nasl
olabilirdi ki! der, bunlar grmezden geliriz. Ftratmzla
ilgili bu kitapta ele alnan delillerdeki hususlar da bize i-
kin olan, bizi biz yapan ve biroumuzun ciddi ekilde hak-
knda dnmediimiz ok temel zelliklerimizle ilgilidir.
Nereden geliyorum, neden buradaym, ben kimim, ben
ve yaknlarma lnce ne olacak eklindeki gerekten de
nemli varolusal sorularn hepsinin cevab, Allahn var-
lyla ilgilidir. Allahn var olup olmad hususunda va-
racamz karar kendimize, yaknlarmza, dnyamza ve
tm varla bakmz btnyle deitirecek nemdedir.
Allahn var olmas; tm varln ve insann bilinli bir e-
kilde yaratldklar, hayattaki varoluumuzun bir anlam ve
gayesi olduu, Allah isterse lmden sonra da yaamn ola-
bilecei anlamn tamaktadr. Allahn varl anlaldk-
tan sonra Allahn insanlarla iletiim kurmasnn, yani din
gndermesinin mmkn olduu da anlalr. Tereddtsz
bir ekilde, Allahn varl insanlk asndan en nemli
meseledir denilebilir.
271
 ftrat delilleri

Bu en nemli mesele, bilinen tm insanlk tarihi boyunca

gndemde olmutur. Allahn varln nereden biliyoruz
sorusuna, en ok evrendeki tasarm gibi unsurlardan yola
klarak cevap verilmitir. Nitekim ben de, modern bilim-
deki verileri de gz nnde bulundurarak, evrendeki delille-
rin nasl Allahn varln gsterdiini, almalarmda or-
taya koymaya altm. Bu kitap dndaki almalarmda,
evrendeki fenomenlerden hareketle savunduum kozmolojik
delil,210 evrenin kefedilebilirlii delili, evrenin potansiyeli
delili, yasalarn ve sabitlerin hassas ayar delili gibi delil-
leri dile getirdim. Bu kitapta ortaya konulan, bizi biz ya-
pan doutan zelliklerimizden hareketle sunulan be ft-
rat delilinin hepsinin, ayn sonuca ulatrarak birbirlerine
verdikleri destek gz nnde bulundurulmaldr. Ayrca d
dnyadan gelen birok evren delilinin de, en nemli mesele
olan Allahn varl hususunda ayn sonuca ulatrmas,
mutlaka burada ortaya konulan deliller ile bir arada deer-
lendirmelidir. Ortaya kan bu toplam durumun, Allahn
varl ynnde varlacak kanaati daha ok glendirecei
kanaatindeyim.
Ftrat delilleri, Allahn varlnn yan sra Allahn bir-
ok sfatn da temellendirmektedir. rnein arzu delilinde;
Allahn her eyi gren, her eyi bilen, kudreti yksek gibi
sfatlar temellendirildi. Ahlak delilinde Allahn iyilii ve
ahlaki buyruklar olmas gerektii gsterildi. Akl, irade, bi-
lin ve benlik delillerinde akl, irade, bilin ve benlik sahibi
olmann ezelden beridir var olan Allahn zellikleri olduu
ortaya konuldu. Allahn bu sfatlarnn temellendirilmesi,
210 u kitabma bakabilirsiniz: Caner Taslaman,Big Bang ve Tanr, stanbul Yay-
nevi, stanbul, 2013.

272
 BLN VE BENLK DELL

materyalist-ateizme olduu gibi agnostik yaklamlara da

cevap niteliindedir. Ayrca Allahn bu sfatlarnn ortaya
konulmas, bu sfatlaryla Allah tantan monoteist dinle-
rin Allah anlaynn doru olduunu gstererek bu din-
leri desteklemektedir. Bunun yannda Uzakdou kaynakl
kimi retilerde, baz New Age dinlerde ve baz sufi kay-
naklarda karlalan ve tanr kavramn belirsizletiren,
tanr ile evrenin ve insann ayrmn yapamayan panteist
ve panteistimsi olarak isimlendirilebilecek retilerin yan-
l olduunu da gstermektedir.
Allahn varlna inanmayan birisi iin dinler, sadece in-
sanlarn rettikleri yaplardr ve lmle beraber hayatmz-
dan ve sevdiklerimizden mutlak olarak ayrlr ve yok olu-
ruz; baka trls mmkn deildir. Burada sunulan ftrat
delilleri, neden Allahn gnderdii din(ler)in olmas gerek-
tiini ortaya koyduklar iin de nemlidirler. Allahn varl-
na inanan birisi iin ise Allahn dinler gndererek nere-
den geldiimiz, neden burada olduumuz, kim olduumuz
ve lnce bize ve yaknlarmza ne olacann cevabn ver-
mesi mmkndr. Ayrca Allahn varlna inanan birisi
iin bu evreni, dnyamz, tm dier canllar ve bizi Ya-
ratann, ldkten sonra bizi de tm dier insanlar da ye-
niden yaratmas ok kolaydr. Burada sunulan argmanlar
bunun neden kolay olduunu da gstermektedir. nsann bi-
linli bir ekilde yaratldn anlayan birisi iin insan ya-
ratann benzer bir yaratma gerekletirmesi ok kolaydr.
Allahn yaptklar, yapabileceklerinin teminatdr. Nitekim
u Kuran ayetlerinde de bu hususa dikkat ekilmektedir:
273
 ftrat delilleri

78. Kendi yaratln unutarak bize bir misal vere-

rek dedi ki: rm dalm bu kemikleri kim di-
riltecek?
79. De ki: Onlar ilk defasnda yaratan diriltecek-
tir. O her trl yaratmay bilendir.
81. Evreni ve yeryzn yaratann, onlarn bir ben-
zerini yaratmaya gc yetmez mi? Elbette yeter, O ya-
ratandr, bilendir.211
Bu kitapta sunulan argmanlardan anlyoruz ki Allah
evreni ilk balangta yaratarak kendi haline brakmam,
sonraki tm sreci de dzenlemi, insan ftratnn arzular,
ahlak, akl, irade ve bilin gibi zelliklerini de yaratm-
tr. Yani burada sunulan argmanlar, aktif olmayan, ev-
renden habersiz ve din gndermeyen bir tanr anlayn
ifade etmek iin kullanlan deizmin de hatal olduunun
kantlardr.
Allah, evreni tm detaylaryla bildii gibi insann i
dnyasndan ykselen sesleri ve ftratnn zelliklerini de
ok iyi bilmektedir. Bunun varolusal adan ortaya kart-
t sonulara ve insann her eye bakn zenginletirecek
nemine dikkat edilmelidir. Bunun anlam, bizi, bizim ken-
dimizi bildiimizden daha iyi bilen, kendimiz dahil her-
kes bizi yanl anlayacak olsa da bizi en ufack bir yanl
yapmadan anlayacak, kudreti yksek bir Yaratcmzn ol-
mas demektir. stelik bu Yaratc, lm karanlnda kay-
bolmaya doru giden veya kaybolmu olan yaknlarmzn
ve bizim, bu en byk sorunumuza da isterse are suna-
cak g ve kudrete sahiptir. nsann gnlnden kopan fer-
yatlarnn ve duasnn farknda olan bir Yaratcsnn var
211 36-Yasin Suresi 78, 79, 81.

274
 BLN VE BENLK DELL

olduunu idrak etmesinin varolusal neminden daha de-

erli ne olabilir? Burada sunulan argmanlarn mantki so-
nularnn, bylesi yksek nemde varolusal konularla ilgili
olduu bu kitabn ierii deerlendirilirken hi unutulma-
mas gereken hususlardr.
Ftrat delilleri olarak isimlendirdiim bu delillere, a-
lmalarmda zel bir nem atfediyorum. slam dncesinde
ftrata ok atf yaplmasna ramen ftratn slam-d
inanlara kar nasl delil sunduu gereince ilenmemi-
tir. Bu konuda katkda bulunmay hedefleyerek bu kitab
yazdm. Benim iin burada sunulan ftrat delilleri; zel-
likle ftrata dikkat eken 30-Rum Suresi 30. ayetinin, ayrca
benliklerimizde (i dnyamzda) deliller olduunu syleyen
41-Fussilet Suresi 53. ve 51-Zariyat Suresi 21. ayetlerinin tef-
siri hkmndedir. Bu konuda zel nemi olan 30-Rum Su-
resi 30. ayet yledir:
O halde Allah birleyen olarak dine, Allahn o ftra-
tna ynel ki insanlar o ftratla oluturmutur. Allahn
yaratnda deiiklik yoktur. te hep geerli olan din
budur fakat insanlarn ou bilmezler.212
Ayetten anlyoruz ki ftrat zellikleri, her insanda (sa-
dece inananlarda deil) doutan itibaren olan zelliklerdir.
Ayrca ftrattaki yapnn dinlerin hakikatlerini destekledi-
ine dikkat ekilmi ve buna karn ou insann ftrattaki
delillerden habersiz olduu da belirtilmitir. Burada su-
nulan deliller, ayette iaret edilen zellikleri iermektedir.
ncelikle buradaki argmanlardaki hareket noktalar olan
doal arzular, doutan ahlak zellikleri, akl, irade, bilin
ve benlik btn insanlarda doutan olarak var olan ortak
212 30-Rum Suresi 30.

275
 ftrat delilleri

zelliklerdir. Bunlardan hareketle sunulan bu kitaptaki de-

lilleri ise insanlarn ou bilmemektedir (ayrca ftrattan ha-
reketle ileri srlebilecek bu kitapta yer almayan nemli ve-
riler de elbette vardr; ayn farknda olmama durumu onlar
iin de geerlidir.). Ayrca buradaki argmanlarda gsteril-
dii gibi; slamn en temel inanlarndan olan Allahn var-
l, birok sfat, din(ler) ve ahiret ile ilgili hususlarda, bu
ftrat zellikleri delil hkmndedirler. Hi phesiz ftrat-
tan hareketle varlacak sonular, burada sunulanlardan daha
fazladr ve konuyla ilgilenen aratrmaclar beklemektedir.

276
 KAYNAKA
Adams, Robert, Moral Arguments for Theistic Belief,Rationa-
lity and Religious Belief, Ed: C. Delaney, University of Notre
Dame Press, Notre Dame, 1979.
Adams, Robert, Flavors, Colors and God, Contemporary Pers-
pectives on Religious Epistemology, Ed: Douglas Geivett,
Brendan Sweetman, Oxford University Press, New York, 1992.
Augustine,Saint, The Confessions, ev: Maria Boulding, Vintage
Books, New York, 1998.
Alston, William, What Should Euthyphro Have Said, Philosophy
of Religion, Ed: William Lane Craig, Rutgers University Press,
New Brunswick, 2002.
Abduh, Muhammed, Tevhid Risalesi, ev: Sabri Hizmetli, Fecr
Yaynlar, Ankara, 1986.
Aristotle, Metaphysics, ev: W. D. Ross, Ed: Roger Bishop Jones,
NuVision Publications, Sioux Falls, 2012.
Barbour, Ian, Issues In Science And Religion, Harper And Row
Publishers, New York, 1971.
Barbour, Ian G., When Science Meets Religion, Harper Collins
Publishers, New York, 2000.
Barrett, Justin L., Is The Spell Really Broken? Bio-psychological
Explanations of Religion and Theistic Belief,Theology and
Science, No: 5/1, 2007.
Beversluis,John, C. S. Lewis and the Search for Rational Reli-
gion, Prometheus Books, New York, 2007.
Bishop, John, Natural Agency, Cambidge University Press, Camb-
ridge, 1989.

277
 ftrat delilleri

Black, Donald, On the Origins of Morality, Evolutionary Ori-

gins of Morality: Cross-Disciplinary Perpectives, Ed: Leo-
nard Katz, Imprint Academic, Thorverton, 2000.
Block, Ned, Troubles with Functionalism Minnesota Studies in
The Philosophy of Science, No: 9, 1978.
Bloom, Paul, The Moral Life of Babies, The New York Times,
5 Mays 2010.
Brown, Donald, Human Universals, Mc Graw-Hill, New York, 1931.
Budziszewski, J., Written on the Heart: The Case For Nautural
Law, InterVarsity Press, Downers Grove, 1997.
Chomsky, Noam, Aspects of the Theory of Syntax, MIT Press,
Cambridge MA, 1965.
Chomsky, Noam, Language and Problems of Knowledge: The
Managua Lectures, MIT Press, Cambridge MA, 1988.
Chomsky,Noam, Syntactic Structures, Mouton de Gruyter, Ber-
lin, 2002.
Churchland, Patricia, Touching a Nerve: The Self as Brain, W.
W. Norton and Company, New York, 2013.
Churchland, Paul, Matter and Consciousness, MIT Press, Camb-
ridge, 1999.
Clayton, Philip, Neuroscience And The Person, Neuroscience,
The Person And God: An Emergentist Account, Ed: Robert
John Russell ve dierleri, Vatican Observatory Publications,
Vatikan, 2002.
Craig, William Lane, Theistic Critiques of Atheism, The Camb-
ridge Companion to Atheism, Ed: Michael Martin, Cambridge
University Press, Cambridge, 2007.
Crick, Francis, The Astonishing Hypothesis: The Scientific Se-
arch for the Soul, Simon and Schuster, Londra, 1994.
Cushing, James, A Background Essay, Philosophical Consequ-
ences of Quantum Theory, Ed: James T. Cushing ve Ernan
McMullin, University of Notre Dame Press, Notre Dame, 1989.

278
 kaynaka

Darwin, Charles, The Life and Letters of Charles Darwin Inc-

luding an Autobiographical Chapter, Ed: Francis Darwin,
John Murray, Londra, Vol: 1, 1887.
Davies,Paul, The Last Three Minutes, Basic Books, New York,
1994.
Dawkins, Richard, The Blind Watchmaker, Nortan, New York, 1986.
Dawkins, Richard, Climbing Mount Improbable, W. W. Norton
and Company, New York, 1997.
Dawkins, Richard, The God Delusion, Black Swan, Londra, 2006.
Dennett, Daniel, Freedom Evolves, Penguin Books, New York, 2004.
Descartes, Rene, Meditations, ev: F. E. Sutcliffe, Penguin Bo-
oks, Londra, 1968.
Descartes,Rene, Discourse on Method and The Meditations, ev:
F.E. Sutcliffe, Penguin Classics, Londra, 1968.
Dimion, M., Simion F. ve Caltran, G., Can Newborns Discriminate
Between Their Own Cry and the Cry of Another Newborn In-
fant, Developmental Psychology, Vol: 35/2, 1999.
Double, Richard, Metaphilosophy and Free Will, Oxford Univer-
sity Press, New York, 1996.
Ellis, George, Quantum Theory and the Macroscopic World,
Quantum Mechanics, Ed: Robert John Russell ve dierleri,
Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley, 2001.
Feuerbach,Ludwig, Lectures on the Essence of Religion, (http://
www.marxists.org/reference/archive/feuerbach/works/lectures/
lec30.htm), 1851.
Frede, Michael, A Free Will: Origins of the Notion in Ancient
Thought, University of California Press, Berkeley, 2011.
Freud, Sigmund, The Standard Edition of the Complete Psycho-
logical Works of Sigmund Freud, Vol: XXI (1927-1931): The
Future of an Illusion, Civilization and its Discontents and
Other Works, The Hogarth Press and the Institute of Psycho-
analysis, Londra, 1961.

279
 ftrat delilleri

Freud, Sigmund, The Origins of Religion, Penguin, Londra, 1991.

Frege, Gottlob, Basic Laws of Arithmetic, ev. ve Ed: Philip A.
Ebert ve Marcus Rossberg, Oxford University Press, Oxford, 2013.
Fromm, Erich, Psychoanalysis and Religion, Yale University Press,
New Haven, 1950.
Gazzaniga, Michael, Whos in Charge, HarperCollins Publishers,
New York, 2011.
Geisler,Norman, Baker Encyclopeida of Christian Apologetics,
Baker Book House, Grand Rapids, 1999.
Gleick, James, Kaos, ev: Fikret can, TBTAK Popler Bilim
Kitaplar, Ankara, 2003.
Goldman, Alvin I., Ethics and Cognitive Science, Ethics, Vol:
103, No: 2, Ocak 1993.
Gould, Stephen Jay, Sociobiology and the Theory of Natural Selec-
tion, Sociobiology: Beyond Nature/Nurture?, Ed: G.W. Bar-
low ve J. Silverberg, Westview Press, Colorado, 1980.
Green, Joel B., Restoring The Human Person: New Testament Vo-
ices For A Wholistic And Social Antropology, Neuroscience
And The Person, Ed: Robert John Russell ve dierleri, Vati-
can Observatory Publications, Vatikan, 2002.
Haidth, J., The Emotional Dog and Its Rational Tail: A Social In-
tuitionist Approach to Moral Judgment, Psychological Re-
view, Vol: 108, No: 4, 2001.
Haidth, J. ve Joseph, C., How Innately Prepared Intuitions Gene-
rate Culturally Variable Virtues, Daedalus, Sonbahar 2004.
Haidt, Jonathan ve Bjourkland, F., Social Intuitionists Answer Six
Questions about Moral Psychology, Moral Psychology, Ed: W.
Sinnott-Armstrong, MIT Press, Massachusetts, 2008.
Haldane,J. B. S., Possible Worlds and Other Essays, Chatto and
Windus, Londra, 1929.
Hallaq, Wael B., bn Teymiyyeye Gre Allahn Varl Sos-
yal Bilimler Dergisi, ev: Bilal Kupnar, No: 3, Nisan 1993.

280
 kaynaka

Hamlin, J. Kiley, Wynn, Karen ve Bloom, Paul, Social Evalua-

tion by Preverbal Infants, Nature, Vol: 450, 22, Kasm 2007.
Hare, John, Is There an Evolutionary Foundation for Human Mo-
rality, Evolution and Ethics: Human Morality in Biologi-
cal and Religious Perspective, Ed: Philip Clayton ve Jeffrey
Schloss, W.M. B. Eerdmans Publishing Co., Michigan, 2004.
Harris, Sam, Free Will, Free Press, New York, 2012.
Hasker, William, Metaphysics, Inter Varsity Press, Downers
Grove, 1983.
Hasker, William, How Not To Be A Reductivist?, Mind: Its Place
In The World: Non Reductionist Approaches To The Onto-
logy Of Conciousness, Ed: Alexander Bathyany ve Avshalom
Elitzur, Ontos, Frankfurt, 2006.
Hawking, Stephen, A Brief History of Time, Bantam Books, New
York, 1990.
Hawking, Stephen, Ceviz Kabuunda Evren, ev: Kemal m-
leki, Alfa Yaynlar, Bursa, 2002.
Hauser, Marc D., Moral Minds, Harper Collins Publishers, New
York, 2006.
Heidegger, Martin, Being and Time, Blackwell, Oxford, 1962.
Hick, John, Arguments for the Existence of God, Herder and Her-
der, New York, 1971.
Hume, David, A Treatise of Human Nature, Oxford University
Press, Oxford, 2000.
Hume, David, Dialogues and Natural History of Religion, Ed:
J.A.C. Gaskin, Oxford University Press, Oxford, 1993.
Hume, David, An Enquiry Concerning Human Understanding,
Ed: Peter Milikan, Oxford University Press, Oxford, 2007.
Husserl, Edmund, Cartesian Meditations, ev: Dorion Cairns,
Kluwer, Boston, 1977.
Hutcheson, Francis, A System of Moral Philosophy, Continuum
International Publishing Group, New York, 2005.

281
 ftrat delilleri

Hutton, Sarah, The Cambridge Platonists, The Stanford Ency-

clopedia of Philosophy (Sonbahar 2008), Ed: Edward N. Zalta
(ed.), URL = http://plato.stanford.edu/archives/fall2008/entries/
cambridge-platonists (Eriim tarihi: 17 Ocak 2014)
Huxley, Thomas Henry, Evolution and Ethics, Philosophy of
Biology, Ed: Michael Ruse, Prentice Hall, New Jersey, 1989.
bn Sina, Var Olma Bilinci Her eyden nce Gelir, ev ve Ed:
Mahmut Kaya, Felsefe Metinleri, Klasik, stanbul, 2005.
Jackson, Frank, Epiphenomenal Qualia, Philosophical Quar-
terly, No: 32, 1982.
Jackson, Frank, From Metaphysics to Ethics: A Defence of Con-
ceptual Analysis, Clarendon Press, Oxford, 1998.
Jaegwon, Kim, Mind in a Physical World, CMIT Press, Massac-
husetts, 1998.
Kant, Immanuel, Fundamental Principles of the Metaphysics
of Morals, ev: Thomas Kingsmill Abbott, William Benton,
Chicago, 1971.
Kant, Immanuel, The Critique of Practical Reason, ev: Thomas
Kingsmill Abbott, William Benton, Chicago, 1971.
Kant, Immanuel, The Critique of Pure Reason, ev: J. M. D. Me-
iklejohn, William Benton, Chicago, 1971.
Kaufmann, Walter, Portable Nietzsche, The Viking Press, New
York, 1954.
Kelemen, Deborah, Are Children Intuitive Theists? Reasoning
about Purpose and Design in Nature, Phsychological Sci-
ence, No: 15/5, 2004.
Kelemen, Deborah, The Scope of Teleological Thinking in Presc-
hool Children,Cognition, No: 70, 1999.
Kim, Jaegwon, Mind in a Physical World: An Essay on the Mind-
Body Problem and Mental Causation, MIT Press, Camb-
ridge MA, 1998.
Kitab Mukaddes,Kitab Mukaddes irketi, stanbul, 1993.

282
 kaynaka

Laplace, P. S., A Philosophical Essay on Probabilities, Dover,

New York, 1951.
LeDoux,Joseph, The Emotional Brain, Simon and Schuster, New
York, 1996.
Leibniz, G. W., New Essays on Human Understanding, Ed: Pe-
ter Remnont ve Jonathan Bennett, Cambridge University Press,
Cambridge, 1996.
Lewis, C.S., Miracles, Harper Collins Publishers, Londra, 1947.
Lewis,C. S., The Weight of Glory and Other Addresses, Mac-
millan Publishing Company, New York, 1980.
Lewis, C. S., Christian Reflections, William B. Eerdmans Publis-
hing Company, Grand Rapids, 1995.
Lewis, C. S., Is Theology Poetry, Weight Of Glory And Other
Adresses, HarperCollins, New York, 2001.
Lewis, C.S., Mere Christianity, HarperCollins Publishers, Lon-
don, 2002.
Libet, Benjamin ve dierleri, Time of Conscious Intention to Act
in Relation to Onset of Cerebral Activity (Readiness-Poten-
tial),Brain, No:106-3, 1983.
Lipton, Peter, Inference to the Best Explanation, Routledge,
Londra, 2004.
Locke, John, A Letter Concerning Toleration, Political Writings
of John Locke, Ed: David Wootton, Menton, Londra, 1993.
Locke, John, An Essay Concerning Human Understanding, Pro-
metheus Books, New York, 1995.
Lovell,Steven Jon James, Philosophical Themes from C. S. Le-
wis, Department of Philosophy University of Sheffield, PhD
Thesis, Austos 2003.
Madell, Geoffrey, Mind and Materialism, Edinburgh University
Press, Edinburgh, 1988.
McCord, Geoffrey Sayre, Moral Theory and Explanatory Impo-
tence, Midwest Studies in Philosophy, Vol: 12, 1988.

283
 ftrat delilleri

McGinn, Colin, Problems in Philosophy, Blackwell Publishers,

Oxford, 1998.
Meixner, Uwe, New Perspectives for a Dualistic Conception of
Mental Causation, Journal of Consciousness Studies, No:
15-1, 2008.
Mele, Alfred, A Dialogue on Free Will and Science, Oxford Uni-
versity Press, Oxford, 2013.
Menn, Stephen, Aristotle and Plato on God as Nous and as Good,
The Review of Metaphysics, Vol: 45, No: 3, 1992.
Mill, John Stuart, Utilitarianism, Hackett Publishing, Indianapo-
lis, 2001.
Monod, Jacques, Chance and Necessity, ev: Austryn Wainho-
use, Vintage Books, New York, 1972.
Moore, G. E., Principia Ethica, Cambridge University Press,
Cambridge, 2000.
Moreland, J. P., The Argument From Conciousness, The Blackwell
Companion To Natural Theology, Ed: William Lane Craig, J.
P. Moreland, Wiley-Blackwell, West Sussex, 2009.
Nagel, Thomas, The Last Word, Oxford University Press, Ox-
ford, 1997.
Newton, Isaac, The Principia: Mathematical Principles of Na-
tural Philosophy, ev: Bernard Cohen ve di., The Univer-
sity of California Press, Berkeley, 1999.
Nunez, Maria ve Harris, Paul L., Psychological and Deontic Con-
cepts: Seperate Domains or Intimate Connection?, Mind and
Language, Vol: 13, No: 2, Haziran 1998.
ONeill, P. ve Petrinovich, L., A Preliminary Cross Cultural Study
of Moral Intuitions, Evolution and Human Behavior, No:
19, 1998.
Pascal,Blaise, Pensees, ev: A.J. Krailsheimer,Penguin Classics,
London, 1966.

284
 kaynaka

Kanakogi, Yasuhiro ve dierleri, Preverbal Infants Affirm Third-

Party Interventions That Protect Victims From Aggressors,
Nature Human Behaviour, Ocak 2017.
Kreeft, Peter J. ve Ronald K. Tacelli,Pocket Handbook of Chris-
tian Apologetics,InterVarsity Press, Downers Grove, 2003.
Pinker, Steven, The Blank Slate, Viking, New York, 2002.
Plantinga, Alvin, An Evolutionary Argument Against Natura-
lism, Logos 12, 1991.
Plantinga, Alvin, Warranted Christian Belief, Oxford Univer-
sity Press, Oxford, 2000.
Plantinga, Alvin, Where The Conflict Really Lies: Science, Reli-
gion and Naturalism, Oxford University Press, Oxford, 2011.
Plantinga, Alvin, Natralizme Kar Evrimsel Argman, Allah,
Felsefe ve Bilim, Ed: Caner Taslaman ve Enis Doko, stanbul
Yaynevi, stanbul, 2014.
Plantinga, Alvin, Warrant and Proper Function, Oxford Univer-
sity Press, New York, 1993.
Plantinga, Alvin, The Probabilistic Argument from Evil, Philo-
sophical Studies, No: 35,1979.
Platon, Euthyphro, Collected Dialogues of Plato, Ed: Edith Ha-
milton, Princeton, Princeton University Press, 1961.
Ramsey, William, Eliminative Materialism,The Stanford Encyclo-
pedia of Philosophy(Yaz 2013 Edition), Edward N. Zalta(ed.),
URL = <http://plato.stanford.edu/archives/sum2013/entries/ma-
terialism-eliminative/>.
Rawls, John, A Theory of Justice, The Belknap Press of Harvard
University Press, Massachusetts, 1999.
Reid, Thomas, Inquiry and Essays, Ed: R. E. Beanblossom ve K.
Lehrer, Hackett Publishing, Indianapolis, 1983.
Reppert, Victor, C.S. Lewiss Dangerous Idea, IVP Academic,
Downers Grove,2003.

285
 ftrat delilleri

Ridley, Matt, The Origins of Virtue, Penguin Books, New York,

1998.
Rogers, Katherine A., Anselm on Freedom, Oxford University
Press, Oxford, 2008.
Rosenberg, Alex, The Atheists Guide to Reality, W. W. Norton
and Company, New York, 2011.
Ruse, Michael ve Wilson, Edward O., The Evolution of Ethics,
Phiolosphy of Biology, Ed: Michael Ruse, Prentice Hall, New
Jersey, 1989.
Russell, Bertrand, Mysticism and Logic and Other Essays: A
Free Mans Worship, Longmans, Londra, 1918.
Russell, Bertrand, The Principles of Mathematics, W. W. Norton
and Company, New York, 1996.
Russell,Bertrand, Problems of Philosophy, Indo-Europian Publis-
hing, Los Angeles, 2010.
Sartre, Jean-Paul, Basic Writings, Ed: Stephen Priest, Routledge,
Londra, 2001.
Schopenhauer,Arthur, The Worldas Will and Representation,
ev: E. F. J. Payne, Harper and Row, New York, Vol: 2, 1966.
Schweitzer, Albert, The Ethics of Reverence for Life,Christen-
dom, Vol: 1, 1936.
Searle, John, Minds, Brains and Science, Harvard University Press,
Massachusetts, 1984.
Searle, John R., Zihnin Yeniden Kefi, ev: Muhittin Macit, Li-
tera Yaynclk, stanbul, 2004.
Shaftesbury, Lord, Characteristics of Men, Manners, Opini-
ons, Times, Ed: Lawrence Klein, Cambridge University Press,
Cambridge, 2001.
Simner, M. L., Newborns Response to the Cry of Another Infant,
Developmental Psychology, No: 5, 1971.
Singer, Tania, The Neuronal Basis and Ontogeny of Empathy
and Mind Reading: Review of Literature and Implications for

286
 kaynaka

Future Research, Neuroscience and Biobehavioral Reviews,

No: 30, 2006.
Sinnott-Armstrong, Walter, Intuitionism, Encyclopedia of Et-
hics, Ed: Lawrence C. Becker ve Charlotte B. Becker, Rout-
ledge, New York, Vol: 2, 2001.
Skinner, B. F., About Behaviorism, Vintage Books Edition, New
York, 1976.
Skrbina, David, Panpsychism In The West, MIT Press, Camb-
ridge Mass., 2005.
Smith, Adam, The Theory of Moral Sentiments, Liberty Clas-
sics, Indianapolis, 1976.
Suhler, Christopher ve Churchland, Patricia, The Neurobiologi-
cal Basis of Morality, The Oxford Handbook of Neuroet-
hics, Ed: Judy Illes ve Barbara J. Sahakian, Oxford University
Press, Oxford, 2011.
Swinburne, Richard, The Evolution of the Soul, Clarendon Press,
Oxford, 1997.
Swinburne, Richard, The Existence of God, 2. bask, Clarendon
Press, Oxford, 2004.
Swinburne, Richard, Providence and the Problem of Evil, Cla-
rendon Press, Oxford, 1998.
Taslaman, Caner, Modern Bilim, Felsefe ve Tanr, stanbul Yay-
nevi, stanbul, 2012.
Taslaman, Caner, Big Bang ve Tanr, stanbul Yaynevi, stan-
bul, 2013.
Taslaman, Caner, Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanr, stanbul Yay-
nevi, stanbul, 2016.
Taslaman, Caner ve Doko, Enis (Editrler) Allah, Felsefe ve Bi-
lim, stanbul Yaynevi, stanbul, 2014.
Taslaman, Caner, Allahn Varlnn 12 Delili, Destek Yayn-
lar, stanbul, 2016.

287
 ftrat delilleri

Taslaman, Caner, Bir Mslman Evrimci Olabilir Mi?, Destek

Yaynlar, stanbul, 2017.
Taylor, Richard, Ethics, Faith and Reason, Englewood Cliffs,
New Jersey, 1985.
Tooby, John ve Cosmides, Leda Conceptual Foundations of Evoluti-
onary Psychology, The Handbook of Evolutionary Psychology,
Ed: David M. Buss, New Jersey, John Wiley and Sons, 2005.
Topalolu, Bekir, Kelam lmine Giri, Damla Yaynevi, Ankara,
2016.
Tracy, Thomas, Creation Providence and Quantum Chance, Ed:
Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics, The
Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley, 2001.
Ward, Keith, God As The Ultimate Information Principle, Infor-
mation And The Nature Of Reality: From Physics To Me-
taphysics, Ed: Paul Davies ve Niels Henrik Gregersen, Camb-
ridge University Press, Cambridge, 2010.
Watson, John, Behaviorism, W.W. Norton, New York, 1925.
Wegner, Daniel, The Illusion of Conscious Will, MIT Press, Camb-
ridge, 2002.
Willard, Dallas, Knowledge and Naturalism, Naturalism: A Cri-
tical Analysis, Ed: William Lane Craig ve James Moreland,
Routledge, Londra, 2000.
Wilson,Edward O., On Human Nature, Harvard University Press,
Massachusetts, 1978.
Wilson, Edward O., Sociobiology: The New Synthesis, Harvard
University Press, Massachusetts, 2000.

288