#UO
:OMFSJZMF
..*
";".

WF
)"/&'-,
4FNQP[ZVNV

Yrd. Do. Dr. Veysel KAYA

stanbul

Eb Hanfede Marifetullah
(Tanry Bilmek) ve Sonraki
Literatre Yansmalar 187

Eb Hanfenin el-Fkhul-Ekberde sergiledii tavr,

iman konusunda pheye yer olmadnn ak bir
ifadesidir.1 Onun ifadelerine baklrsa, yerde ve
gkte yaayanlar, yani insanlar ve melekler, inanca
konu olan esaslar asndan birbirine denktirler.
Birinin inancnn dierinden eksik ya da fazla olmas
sz konusu deildir. te yandan, insanlar iin
mutlaka bir derecelendirme ve artma-eksilme
durumlarndan sz edilecekse, bu yalnzca edimler
plannda geerlidir. Bir mmin dierinden, ancak
daha fazla ibadet ederek, yakninin artmasyla
stn olabilir. nan noktasnda ise, Tanry kabul
etme ya da etmeme klarnn tesinde bir ara-durum
dnlemez. Byle bir bak as, Eb Hanfeyi,
insanlarn Tanrya dair bilgileri noktasnda tek
dzlemli bir durua itmitir. Onun kendi deyimiyle,
Tanr hakkndaki bilgimiz, O gerekte naslsa, o
ekilde olumaktadr (narifullhe hakka
marifetih). Bu noktada bize kesinlii veren ey,
Tanrnn indirdii kutsal kitapta kendi zat hakknda
yapt betimlemelerdir.2
Eb Hanfenin, slam inancn onaylayan, herkesi
eitleyen bak, politik mlar/sonular da
bnyesinde barndrmaktadr. O dnemdeki slam
toplumu dnldnde, slma yeni katlan
 #UO
:OMFSJZMF
..*
";".
WF
)"/&'-,
4FNQP[ZVNV
insanlardan, Peygamberle beraber bulunanlarda
grlen samimiyet ve abay beklemek gereki
olmayacaktr. Bu nedenle, Mslman toplumu
iinde inan asndan bir seviyelendirmeye gitmek,
dinden kmann ar bir biimde cezalandrld bir
dzende din bilginlerinin otoritesini daha da
pekitirmeye yarayabilir. Ne kadar gnah ilerse
ilesin, imann kiiyi eninde sonunda kurtard
anlayyla zdeleen Mrcie mezhebi, bu anlaya
kar konumlanmaktadr. Doal olarak, Mrcie
grne mensup olmakla sulanan Eb Hanfe ve
takipilerine kar sert tepkiler domutur.3 Bu
tepkileri en ok dillendirenler, yine Snn izgi
ierisinde deerlendirilen Earler ve hadsilerdir.
Hadsilerin ortaya koyduu tepkiyi temsil etmesi
asndan, Buhrnin (256/870) Sahhini ele almak
olduka yerindedir. Daha kitabnn banda Buhr,
Kitbl-mn bal altnda Mrcie grnn
eletirisini temele alr. Onun bak asna gre,
ibadetlerin imana dhil olduunu kabul eden her
anlay, imanda artma ve eksilmenin sz konusu
olduunu da mantksal olarak kabul etmi olur. 4 Bu
hkm dorular bir ekilde, namaz, oru, gzel
ahlk gibi unsurlarn imandan olduunu ifade eden
hadsleri kullanarak, edimlerle inan arasnda bir
ayrlk grmediini sylemek isteyen Buhr,
imanda artma ve eksilmenin sz konusu
olmayacana dair ayr bir bala da (bb
ziydetil-mn ve nuksnih) yer verir.5 Mrcie
grne kar gelien tepkiler Snn evreyle
188 snrlandrlamaz. Hriclerin bir kolu olan
bdiyyenin erken dnemine, hem de Eb
Hanfenin faaliyette bulunduu Kfeye ait bir
metin, benzer kayglar tamaktadr. Fezr (8. yy)
ismindeki bir yazarn eseri olan bu metinde,
melekler ve peygamberler gibi mertebece yksek
varlklarn, Tanry bilme asndan, sradan
insanlardan farkl olamayaca anlay kabul
grmez.6 Fezrnin, bu balamda tartmasn
zerinde yrtt kavram, klasik dnem kelamnda
grld ekliyle el-ilm billh (Tanry bilmek)
deyimidir.
Erken dnem kelamclarna bakldnda, Tanrnn
varlna dair bilginin, bu deyimle karlandn
grmekteyiz. Kelamclarn ortaya koyduu zere, bu
dnyada nasl nmzde grdmz bir binann bir
yapcs olmas gerektii yargsna zorunlu bir
biimde varyorsak, bir btn olarak evrenin de bir
yapcs/yaratcs olmas gerektiini zorunlu olarak
onaylamamz gerekir. Kelamclar, bu bilgiyi,
zorunlu bilgiler (zarriyyt) kategorisi altna
koymulardr. Tm inansal ilkeleri bir yaratcy
kabul etmeye dayanan bir din iin, mminin
Tanrya dair bilgisini zorunluluk kapsamna almak,
inancn rasyonel savunusunun yaplmas iin
elzemdir. Ancak, yle anlalyor ki, Eb Hanfenin
andan itibaren bu genel kabul olduka
cretkar bulan kimseler belirmitir. Bunlar
ierisinde ilgi ekici bir dnr olan Drr b. Amr
(200/815), Tanrya ait bilgiden bahsediliyorsa
(marifetullah) ikili bir ayrmn yaplmasndan yana
olmutur.7 Onun verdii rnee baklrsa, bir ses
iittiimizde, ortada bir sesin var olduunu
bilmekteyiz. Dier bir ifadeyle, sesin varlna
ynelik bir phe tamamaktayz. br taraftan, o
sesin ne olduuna ynelik bilgimiz ise, bu derece bir
kesinlik arz etmez. Bu karma gre, bir tarafta
Tanrnn varlna ait bilgi vardr; ki bu bilgiye,
kelamclarn yapt gibi, ortada bulunan bir eserin
yapcs olduunu dnerek ulaabiliriz. Ama dier
tarafta da, Tanrnn ne olduuna dair bilgi vardr ki,
bu bilginin nceki gibi kesin olarak edinildiini
dnmek lszlk olur. Tanrnn var olduunun
bilinmesi, Tanrnn gerekte ne olduunun
bilinmesi ile kesinlikle ayn ey olamaz. Eb
Hanfenin kendisiyle ya da rencilerinden biriyle
irtibatndan kaynaklarda bahsedilen Drrn bu
gr savunmas, marifetullah konusunda bilinli
ve tepkisel bir duruunun olduuna yorulabilir.
Drrn marifetullah grnn ilgi ekici yan, en
genel anlamda eylerin varlk ve mahiyetlerinin
olduunu gndeme getirmesidir. Drrn, enniyye
(Arapada -dir,-dr anlamna gelen enne
edatndan tretilme) ve mhiyye (Arapada ne
anlamna gelen m edatndan tretilme) ile
karlad bu ayrm, slam felsefesinin klasik
konularnn banda gelen varlk-mahiyet ayrm ile
ilgin bir biimde ve dorudan irtibatldr.
nsanlarn, Tanrnn kendine has hakikatine erime
glerinin olmad, Yeni-Platoncu dnce izgisi
ierisinde vurgulanan hususlardan biri olmutur. bn
Sn gibi felsefecilerin ban ektii Mslman
filozoflar da, bu konuda benzer bir tavra sahip
olmulardr. Tanrnn ulalamazl hakkndaki bu
anlayn, felsefecilere zel klnmas doru
olmayacaktr. Tahmin edilebilecei zere,
mutasavvflarn bu konudaki tutumu, felsefecilerle
paralel bir grnm arz eder.8
yleyse hicr ikinci yzyldan itibaren
balatabileceimiz bu tartmann tarihi seyri
ierisinde, kendinden sonraki kelam dnceye
etkisi asndan dikkate alnmas gereken Gazlnin
grlerine geebiliriz. Gazl sonras birok
kaynak, Gazl ve hocas Cveynnin, marifetullah
konusunda benzer kanaatleri paylatnn altn
izmektedir. Gazlye ait olan, marifetullahn
insanlar tarafndan eriilebilir olup olmadna dair
grn ortaya koyduu bir risaleye sahibiz. 9 Bu
risalenin banda Gazlye, insann ne kadar ok
bilgiye sahip olursa olsun, cisman ve ruhan
varlklarn gerekte ne olduklarn bilmesi bile sz
konusu deilken, Yce Tanry bilgisiyle
kuatmasnn ne kadar mmkn olaca
sorulmaktadr. Gazl, bu soruya verdii yantta,
Tanry hakkyla bilenin, yine ancak Tanr olduunu
vurgulamakla aklamasna balar (l yarifullhe
hakka marifetih illallh). Bu ifadede kullanlan
kavramlarn, Eb Hanfenin metnindeki ifadelerle
ne kadar rtt dikkat ekmektedir. Gazlye
 #UO
:OMFSJZMF
..*
";".
WF
)"/&'-,
4FNQP[ZVNV
gre, bunun nedeni anlalabilirdir: Bir eyi ancak
kendi mertebesinde bulunan baka varlklar
bilebilirler. renci, hocasnn bilgilerdeki
stnln, hocasnn mertebesine erimedike
hakkyla kavrayamaz. Bunu yapmas iin, ilk nce
hocasnn bildii eyleri bilmesi ve kendi znde
bunlar kavramas gerekir. Sonra, kendisiyle
ilikisini gz nne alarak hocasnn bilgisini
edinebilir. Bu aamay geince, hocasnn sahip
olduu bilgilerin tmn edindii bilgisi kendine
malum olmu olur. Bu adan bakldnda,
Gazlye gre, brakn Tanrnn gerek bilgisine
erimeyi, kendine ait birok davran ve
niteliklerden bihaber olan insann, kendi zn bile
tam anlamyla bilmesi sz konusu olamaz. Daha
ileriye gidersek, en kk bir karncann bile
hakikatinin bilgisini elinde bulundurduunu
syleyen birine rastlayabilir miyiz? Demek ki, ancak
Tanrnn bir dengi ve benzeri bulunduu farz
edildii takdirde, bu benzer varln kendisine
kyas ederek Tanry da biliyor olmas sz konusu
olabilir. Byle bir eyi dnmek bile olas deildir.
Bu ifadelerle Gazl, bilgiye erime noktasnda bir
hiyerarinin olduunu gndeme getirmektedir.
nsanolu, ncelikle embriyo, sonra ocuk, sonra da
akll varlk konumlarna ulamakta, bundan sonra
da, kendisine Allah dostlarndan biri olma payesi
bahedilmektedir. Embriyo halinde olan bir insanda,
her ne kadar bir ben bilinci varsa da, ocukluk
haline dair bir bilgisinin olmas mmkn deildir.
Benzer ekilde ocuk, bulua erimi olanlarn
durumlarn bilememekte, bulua erien her insan da
mkefe yolunu kendine rehber edinen bir velinin
kavrad seviyedeki akledilirleri (maklt) elde
edememektedir. Peygamberlik gz nne
alndnda, bu sefer, vel olan insan peygamberleri
tam olarak bilemez. Sonuta, Tanrnn kendisini
bildii ekilde, hibir varlk -melek olsa bile- byle
bir bilgiyi edinemeyecektir. nk arada ontolojik
snrlar mevcuttur. Tam bu noktada Gazl, insann
Tanr hakkndaki bilgisinin aslnda neye tekabl
ettiinin cevabn verir. Yaratlm varlklar olarak
insanlarn, Tanr hakknda ulaabilecekleri en niha
bilgi, mkemmel bir dzenle kurulmu evrenin
kudretli, bilgili, diri bir ekip-eviriciye ihtiya
duyduu bilgisidir. Bu yaratc, hibir adan
yaratt evrene benzememelidir. Evrenin dizayn
ediliinde bulunan mkemmellik, onun yaratcsnda
bulunan bilgi ve kudret gibi vasflar iaret eder; ne
var ki bu vasflar bilmek, yaratcnn ztnn
hakikatini bilme anlamna gelmeyecektir. Gazlnin
bu duruu, klasik kelam dncesinin Tanr
hakknda ortaya koyduu anlayla birebir rtr:
nsan akl, yaratcnn var olduuna ve bir takm
sfatlara sahip olduuna ynelik deliller ortaya
srebilir. te yandan varlktan deil mahiyetten
bahsediliyorsa, Tanrya dair byle bir bilgi
edinmenin yolu insana kapaldr. Tpk Drr b.
Amrn enniyye-mhiyye ayrmyla ifade ettii gibi.
Buraya kadar sunulanlar gz nne alnrsa, itikat ve
amelde Eb Hanfeye uymay nemli bir l sayan
bir Osmanl limi iin yle bir ikilem sz konusu
olacaktr. Bir tarafta Tanrya ait bilginin kesin
olmas gerektiini, inancn yekpreliini koruma
asndan gerekli gren Eb Hanfenin tavr. Dier
tarafta da, tasavvuf ve felsefe geleneinin de
desteini alarak, Tanr hakknda kesin bilgiye
ulamay fazlasyla cretkr bulan, Tanry
bilmenin mahiyetini bilme anlamna asla
gelmeyeceini vurgulayan Gazl izgisi. Bu
ikilemle karlaan ve sorunun farknda olan iki
Osmanl mellifini ele almak ilgi ekici olabilir.
Bunlardan ilki, Eb Hanfenin el-Fkhl-Ekberine,
el-Kavll-Fasl isminde bir erh yazan ve
Baheddnzde ismiyle bilinen Muhammed b.
Baheddndir. (951/1544). Eb Hanfenin,
Tanry gerekte naslsa o ekilde biliriz.
eklindeki ifadesini, Fahrddn Rznin konuyu ele
alna benzer biimde, Allahn ztnn
gerekliiyle bilinip bilinemeyecei, eer
bilinebilirse, bunun dnyada herhangi bir kimse iin
gerekleip gereklemedii sorular erevesinde
ele alr. Bilgi kavramnn analizinden hareket eden
felsefecilerin, bu fikre kar ktklarn belirtir.
Tanrnn mahiyetine ynelik bilginin
edinilebileceini syleyen kar gruba ise, zellikle
Mutezileye mensup, ismini vermedii baz
kimseleri yerletirmektedir. Bunlar, Tanr kendisini
nasl biliyorsa, aralarnda herhangi bir mertebe
189
farkll olmakszn insanlar da, Onu, ylece bilir,
deme cretini gsterenlerdir (icteree bazuhum). Bu
cretin kayna, Tanrnn ztnn, zorunlu (vcibl-
vcd), kdir, lim gibi isimler almasndan baka bir
anlama gelmedii dncesidir. Muhammed b.
Baheddnin ifadesine gre, Tanrnn, ztyla
sfatlarn birbirine kartran bu anlayn ne kadar
yanl olduu meydandadr. te Eb Hanfenin sz
konusu gr de, bu balamda gndeme
getirilmektedir. Mellifimiz hemen, Eb Hanfenin
baz takipilerinin, imamn byle bir grte
olduunu iddetle inkr ettiklerini belirtir. Ancak,
ortada yine el-Fkhul-Ekberdeki zme
kavuturulmas gereken ifadeler durmaktadr. rihe
gre, Eb Hanfeye byle bir grn nispet
edilmesi, szn d anlamna bakldnda, bu
anlam artracak eyleri sylemi olmasndan
kaynaklanabilir (lealle hzihin-nisbe neeet min
zhiri kavlih). Ne var ki muhakkiklerin ounluuna
gre bellidir ki, Tanrnn ztnn gerekte ne olduu
bilinemez ve bunun gereklemi olmas sz konusu
deildir.
Eb Hanfenin, muhakkikler zmresinin dnda
tutulmas dnlemez. Tanr hakknda
olumsuzlamalar (slb) ve yaktrmalar (izft)
dnda hibir bilgiye sahip olunamaz. 10 Sradan
insanlar bir tarafa, her asrdaki limlerin bile
Tanrnn sfatlarn gerek anlamda kavramakta aciz
kaldklar bize aktarlyorken, ztnn kavranlmas
 #UO
:OMFSJZMF
..*
";".
WF
)"/&'-,
4FNQP[ZVNV

nasl dnlebilir? rihimize gre, Tanrya dair
bilgi konusunda, kullar arasnda kesinlikle bir seviye
farkndan bahsedilebilir. Sonuta, Eb Hanfenin,
Tanry hakkyla biliriz. sznn yorumu u
ekilde olmaldr: Burada ama, imann
gereklemesi ve boyun emenin salanmas
asndan, Tanrnn kullarna gerekli grd
lde Tanrnn bilinmesidir. Bu kadar bir bilgi
seviyesinden yoksun olan, zaten iman dairesinin
dna kar. Kiide, iman dediimiz eyi ortaya
koyan, yani daha anlalr bir ifadeyle, kiiyi mmin
yapan en asgar dzeydeki bilgi budur. yleyse,
Tanrnn ztnn bilgisine mutlak olarak erimi
olmakla, Eb Hanfeye nispet edilen bu szn
arasn kesin bir ekilde ayrmak gerekir.11
Eb Hanfenin marifetullah hakkndaki szn,
kendine kadar gelen birikimle telif etmeye alan
bir baka Osmanl dnr, Muhammed b.
Kutbuddn znikdir (885/1480). O, konuya olan
zel ilgisi sebebiyle, Hz. Peygambere atfedilen;
Sbhneke m arafnke hakka marifetik (Seni
hakkyla bilemedik Yce Allahm!) hadsini
yorumlad bir risale telif etmitir. 12 Tanrnn
hakikatinin knhne erilemeyeceine dair
Muhyiddn Arab, Efdalddn Kn, eyhimiz
diye and Zeynddn Hf gibi bir ok
mutasavvfn yorumunu bir araya getirmektedir.
Mellife gre, insan aklnn marifetullaha erime
gcnn olmadna dair birok yet ve hads kant
olarak gsterilebilir. br yandan, z ve nitelikler
190 asndan snrl olan insan akl, hi bir ekilde snr
kabul etmeyen Tanrnn zt karsnda ilevsiz
kalacaktr. Tpk Gazlnin yapt gibi zniki,
insann kendine dair bilgisinin olduka eksik
olduunu gndeme getirerek, lemlerin yaratcsn
bilme davasna kalkmasn byk bir cret olarak
grr. Risalenin sonu ksmnda ise (vr. 24a vd.),
Eb Hanfenin, marifetullah konusundaki
aklamalarn gndeme getirerek, risale boyunca
kantlamaya alt olguyla kuraca sentezi
tasarlamaktadr. znikye gre, slam mmetinin
I, mamlarn Klavuzu diye isimlendirdii
Eb Hanfenin iman konusundaki gr aktr.
manda, artma-azalma olmaz. nsanlar arasnda
inanma asndan stnle gre bir hiyerari
yoktur. nsanlar, inan konusunda kesinlik (yakn)
kesbetmelidirler. Bu gr karsnda, znikye
gre, m arafnke hadsinin yorumu yle olabilir:
Hadste bahsedilen ve eriilemeyecei sylenen
Tanr bilgisi, tanrnn varlna ve birliine ynelik
bilgi olamaz. Aksine Yce Allahn hakikatinin
tasavvur ve ittilsndan sz edilmektedir. Gelmi
gemi tm peygamberlerin tasdiki ile sradan
kullarn tasdiklerinin ayn seviyede olduunu
sylemek, bir kere mmetin icmasna terstir. lgin
bir ekilde znik, bir Hanef olmasna ramen,
imann artma ve azalmaya konu olmasna kap
aralamakta, baz yetlerin buna kant olarak
sunulabileceini de sylemektedir. Her ne kadar
iman taklit seviyesinde kalan insanlarn, slam
dairesinde olduu onaylansa bile, devaml akl
kantlarla hareket eden ulemann tasdikinin de ayn
mahiyette olduunu sylemek gereklerle
rtmeyecektir. yleyse, zniknin ak ifadesiyle,
mm Eb Hanfenin, man artmaz da, eksilmez
de. sznn anlam, nicelik (kemmiyyet) asndan
artmaz demek olmaldr (vr. 25a-b).
Eb Hanfeyi balang noktas olarak aldmz bu
almada, resmin geneline baklacak olursa, yle
bir sonuca ulalabilir: Eb Hanfenin marifetullah
gr, tm inananlarn inan boyutunda eitlenmesi
prensibini temel alan bir yaklamdr. Sonraki
Hanefler, Eb Hanfenin kendi yaad dnemde
anlaml olan bu gr, kendilerine ulaan tasavvuf,
felsefe, kelam gibi disiplinlerin geleneklerini dikkate
alarak gncel hale getirmilerdir.

Dipnotlar
1. Baz aratrmaclar, el-Fkhul-Ekberin Eb Hanfeye ait olduu noktasnda phelerini dile getirmilerdir.
Bu phelere kulak vermek mmknse de, eseri Eb Hanfeye ait gren erken dnem kaynaklarnn olduu
gz nnde tutulmaldr. Bunlardan Abdulkhir Badd (429/1037), Eb Hanfenin Kitbl-Fkhl-
Ekber isminde, Kaderiyyeyi eletirdii bir kitab olduunu syler: Abdulkhir Badd, Uslid-Dn,
stanbul, 1928, s. 308.
2. Eb Hanfe, el-Fkhul-Ekber, mam- Azamn Be Eseri iinde, ev. Mustafa z, stanbul, M.. lahiyat
Fakltesi Yaynlar, 1992, ss. 74-75.
3. Eb Hanfeye irca gr atfedilmesini balamsal olarak deerlendirmek iin bk. Kahraman, Hseyin,
Hadis lminde Bir Cerh Terimi Olarak rc ve Mrci Rvler, Bursa: Emin Yaynlar, 2011, ss. 107-110.
4. Badd, Uslid-Dn, s. 252.
5. Buhari, Sahih (I-VIII), Kahire: Drut-Tbatil-mire, 1315, I, 7-20. Buharinin kendi tavrn kitabnn
balklandrmasnda ortaya koyduu olgusuna sklkla deinen bir alma iin bk. Krbaolu, M. Hayri,
Ehl-i Snnetin Kurucu Atalar, Ankara: OTTO Yaynlar, 2011. mann artp azalmas konusu zellikle bk.
s. 88-89.
 #UO
:OMFSJZMF
..*
";".
WF
)"/&'-,
4FNQP[ZVNV

6. al-Salimi, Abdulrahman & Madelung, Wilferd, Early Ibadi Theology Six Kalam Texts by Abd Allah b.
Yazid al-Fazari, Brill, 2004. zellikle s. 188 vd.
7. Kaya, Veysel, bn Sinann Kelama Etkisi, Ankara: OTTO Yaynlar, 2015, s. 131.
8. Fahrddn Rznin bu ynde bir tespiti iin bk. Fahrddn Rz, Nihyetl-Ukl, nr.. Sad AbdulLatf
Fde, Beyrut: Drz-Zehir, 2015, III, 211 vd.
9. Gazl, Risle f Beyni Marifetillh, Sels Resil fil-Marife Lem Yner Kabl iinde (nr. M. H.
Zakzk), Kahire: Mektebetl-Ezher 1979.
10. bn Snnn sfat anlaynn etkisini yanstan ve Fahrddn Rznin de devam ettirdii bu bak as iin
bk. Kaya, bn Sinann Kelama Etkisi, s. 145 vd.
11. Muhammed b. Bahddn, el-Kavll-Fasl erhul-Fkhil-Ekber, stanbul: Hakikat Kitabevi, 1994, ss. 364-
367. Baheddnzde hakknda baz bilgilere dikkatimi eken Kadir Gmbeyaza teekkr ederim.
12. eitli yazmalar mevcuttur. Yararlandmz nsha: Muhammed b. Kutbuddn znik, erhu M Arafnk,
Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi: 4223, vr. 1b-26b.

191