Sistemi diellor

Sistemi diellor sht sistem i organizuar planetsh, t cilt sillen rreth Diellit. Sistemi diellor sht
nj sistem planetar i prbr nga trupa qiellor t ndryshm q mbahen n orbita nga forca e
gravitetit t yllit ton, Diellit. sht i prbr nga nnt planet (dhe 166 hnat e tyre), nga
tre planet xhuxh (Ceresi, Plutoni, Erisi dhe katr hnat e tyre), dhe miliarda trupa t vegjl. Ktu
bjn pjes trupat e Rripit t Kuiperit, disa dhjetra mijra asteroid, nj numr i pacaktuar por me
siguri shum t madh kometash, meteoritsh, dhe pluhuri ndryjor.
Planett e sistemit diellor sipas largsis nga dielli
jan: Mrkuri, Afrdita, Toka, Marsi, Jupiteri, Saturni, Urani , Neptuni dhe Plutoni. Prej ktyre tet
planetve gjasht prej tyre kan satelit natyror t emrtuar zakonisht "hna" sipas emrit
t Hns s Toks, dhe secili prej planetve t jashtm sht i rrethuar nga rrath planetar prej
pluhuri dhe grimcash t tjera. T gjith planetet, prve Toks, jan emruar sipas perndive dhe
perndeshave t mitologjis greko - romake.

Ndrtimi i sistemit diellor

Dielli sht ylli n qndr t sitemit diellor q prodhon drit e nxehtsi (elmente t domosdoshme
pr jetn n tok). Toka dhe trupat e tjere qiellore t sistemit diellor (duke prfshir planetet,
asteroidet, meteoritet, kometat dhe pluhurin kozmik) rrotullohen rreth diellit (revolucioni) dhe boshtit
te vet (rrotacioni). Dielli prbn 99% t mass s sistemit diellor. Energjia diellore mbshtet pothuaj
t gjith jetn n tok nprmjet fotosintezs q nga shfaqja e organizmit t par. Njerzit e prdorin
energjin diellore pr ndriim, ngrohtsi, rritjen e t korrave dhe pr shndrrimin e fuqis diellore n
energji elektrike. Nxehtsia e krijuar nga dielli prcakton klimn (moti) dhe ndrrimin e stinve n
tok, pra dielli sht element i cili mundson jetn dhe zhvillimin e saj normal n tok.
Shenja astronomike e diellit sht .
Rreth 71% e mass s diellit sht hidrogjen, 27% sht helium, dhe pjesa tjetr 2% prbhet nga
sasi t vogla elementesh t rnda. Mosha e diellit sht rreth 4.6 miliard vjet dhe ai sht
pothuajse n gjysmn e ciklit t tij t zhvillimit gjat t cilit ndodh proesi kimik i shndrrimit t
hidrogjenit n helium. Gati 5 milion ton lnd diellore kthehet n energji do sekond brenda
brthams s diellit, duke prodhuar neutrino dhe rrezatim diellor. Pas rreth 5 miliard vjetsh dielli do
t shndrrohet n fillim n nj gjigand t kuq dhe pastaj n nj xhuxh t bardh, duke krijuar nj
mjegullnaj planetare.

Studime fizike
Planett dhe Toka
Planett n Sistemin Diellor ndahen n dy kategori: planet t ngurt (Mrkuri, Afrdita, Toka dhe
Marsi) t cilt jan shkmbor dhe planett e gazt (Jupiteri, Saturni,Urani dhe Neptuni) t cilt kan
prmasa m gjigande dhe kan prbrje t gazt.(psh helium, hidrogjen etj)
Plantet toksore ndodhen m afr Diellit dhe jan relativisht t vogla. Ato mbshtillen nga nj
qendr e ngurt "trualli" q u jep kuptim emrtimit t tyre. Jan mjaft t dendura dhe prmbajn
shum pak hidrogjen dhe helium.
Satelitt natyror
Satelitt natyror jan trupa q rrotullohen rreth planetve. Deri n vitin 1970 njiheshin vetm 32
satelit, sot numri i tyre sht mbi 60. Hna sht sateliti natyror i Toks. Ajo nuk ka atmosfer dhe
nuk ka aktivitet gjeologjik. N diskun e hns dallohen dy tipa siprfaqesh: zonat e ndricuara
"kontinentet" q jan zona me kratere t madhsive e thellsive t ndryshme dhe zonat e errta,
"detet" q jan zona t sheshta. Faqja e fshehur e hns sht eksploruar me sonda hapsinore.
Dy satelitt e vetm t Marsit quhen Fobos dhe Deimos. Jan shum t vegjl kan forma t
parregullta, gjendn shum afr Marsit, nuk kan atmosfer dhe asnj aktivitet gjeologjik, kan
ngjyr shum t errt.
Jupiteri ka 17 satelit, ndr m t mdhenjt jan katr, Io, Europa, Ganimed dhe Kalisto,
zbuluar nga Galileu. Io sht shum aktiv nga pikpamja gjeologjike, tet vullkane jan ende n
aktivitet. Europa prkundrazi, sht nj satelit shum i lmuar. Ganimedi sht m i madhi nga
satelitt e Jupiterit dhe ka nj reliev mjaft t pasur, kurse Kalisto ka nj siprfaqe t mbushur me
kratere.
Saturni ka 18 satelit, ndr t cilt shquhen tre: Hiperioni, Zhapeti dhe Titani. Hiperioni i vogl me
form shum t crregullt turbullohet n lvizjen e tij nga satelitt e tjer dhe kryen lvizje krejt
kaotike. sht i vetmi satelit i sistemit diellor q mund t'ia kthej t gjitha pamjet planetit t
tij. Zhapeti shquhet pr dy faqet e tij krejt t ndryshme, njra sterr e zz, kurse tjetra e bardh si
dbora. Ngjyra e zez e njrs faqe vjen nga goditjet q ka marr nga coprat e satelitve t tjer t
Saturnit. Titani sht shum i njohur pr nga cilsit e tij t prafrta me tokn: atmosfer t
prbr nga azoti, trysni atmosferike gati sa t Toks, e cila prmban dhe molekula organike
komplekse, gati pr t dhn forma jete, vetm se temperatura sht shum e ult -200 grad C!
Urani ka 15 satelit, ndr t cilt dallohet Miranda.
Ndr 8 satelitt e Neptunit dallohet Tritoni
Modeli Heliocentrik
sht model astronomik , ku Toka dhe planett e tjer rrotulloheshin rreth diellit. Historikisht modeli
heliocentric ka qen n kundrshtim me modelin gjeocentrik, i cili e mendonte Tokn si qendr t
sistemit ton ku rrotulloheshin 7
planet: Mrkuri, Afrdita,Marsi,Jupiteri,Saturni,Urani dhe Neptuni bashk me Diellin dhe Hnn.
Largsia e Tokes nga Dielli llogaritet t jet rreth 150.000.000km pr shkak se gjat vers Toka
sht m larg nga Dielli n nj largsi prej 151.000.000km.Kjo pozit kur toka gjendet m larg nga
Dilli quhet PERIHEL.Gjat dimrit Toka gjendet rreth 149.000.000km larg nga Dielli, kjo pozit e toks
quhet AFEL.N Tok dallojm dy Ekuinokse: pranveror edhe vjeshtor.Dallojm edhe dy Solistice,
at veror dhe dimror.Rrezet e Diellit n Tok arrijn pr 8 minuta e 18 sekonda duke marr
parasysh shpejtsin e drites e cila prkufizohet si 300.000km/h. Largsia e Toks nga Dielli bn q
Toka t jet i vetmi planet n sistemin ton diellor n t cilin zhvillohet jeta

PLANETET E SISTEMIT DIELLOR

MERKURI

Mrkuri sht planeti m i afrt me Diellin dhe gjithashtu planeti m i vogl n Sistemin Diellor. Mrkuri kryen orbitn rreth Diellit nj her n
87.969 dit duke kompletuar tre rrotullime rreth aksit n do dy orbita. Teknikisht Mrkuri sht nj objekt shum i shndritshm, por ai shte i
vshtir t shihet sepse dielli e pengon shum dritn e tij t duket qart.
VENERA

Venera sht planeti i 2-t m afr Diellit dhe i 5-ti pr madhsin e tij. Kur themi e tij duam t tregojm, q Venera sht planet, i cili
konsiderohet si femr pr shkak t emrit dhe disa historive t kaluara. Pas Diellit dhe Hns, Venera sht objekti m i ndritshm n
hapsir nga kndvshtrimi i Toks. Venera sht cilsuar si planet inferior kur shihet me teleskop nga Toka.

TOKA

Toka (lat: Terra) sht planeti i 3-t i sistemit tone Diellor. Toka sht rreth 4.55 miliard vjet e vjetr dhe i vetmi planet n Sistemin ton
Diellor ku sht zhvilluar jeta. Toka ka vetm nj satelit natyror: Hnn. Supozohet q krijimi i Toks erdhi si rezultat i ngjarjeve q pasuan
Big Bang-un (Shprthimin e Madh).

MARSI

Marsi sht planeti i 4-t nga Dielli dhe i 7-t pr nga madhsia. Rrotullimi i tij rreth vets zgjat 24 ore dhe 39 minuta ndersa rrotullimi rreth
Diellit 687 dit. Marsi ka dy Hna ose sic quhen ndryshe Satelit t vegjel qe rrotullohen rreth tij. Marsi (greqisht: Ares) sht Zoti i lufts.
Planeti ndoshta e mori kt emr pr shkak t ngjyrs s kuqe pr kt Marsi eshte referuar disa her si Planeti i Kuq.

JUPITERI

Jupiteri sht planeti i 5-t nga Dielli dhe m i madhi nga t gjith tjert n galaktikn "Rruga e Qumshtit". Jupiteri sht m shum s dy
her m i madh s sa planett e tjer dhe 318 her m i madh s sa Toka. Jupiteri ka 63 Hna ose si quhen ndryshe Satelit q rrotullohen
rreth tij. Shumica prej tyre jan shum t vegjl n krahasim m disa nga Hnat e mdha. Jupiteri (Zeus pr grekt) ishte mbreti i Zotve,
princi i Olimpit dhe mbrojts i shtetit romak. Zeus ishte i biri i Cronus (Saturni).

SATURNI

Saturni ose Shtuni (dikur Shtuni) sht nj planet i Sistemit Diellor. Ai sht planeti i 6-t pr nga largsia nga Dielli. U emrtua sipas
zotit romak Saturnus, i quajtur Kronos n mitologjin greke. Simboli i Saturnit sht , q sht simboli i draprit t Saturnusit.

URANI

Urani sht planeti i 7-t nga Dielli dhe i 3-ti m i madh (m diametr). Urani sht m i madh n diametr por m i vogl n pesh s
Neptuni. Urani sht Perndi e lasht grek e qiejve. Urani ishte i biri dhe shoku i Gaia, babai i Cronus (Saturni), e Cyclopes dhe Titans
(paraardhsit e Perndive Madhshtor). Urani kishte qn par shum her m par por injoruar thjesht si nj yll tjetr.

NEPTUNI

Neptuni sht planeti i 8-t n Sistemin Diellor. sht emrtuar sipas Neptunit q ishte Prndia e detrave dhe ujit te rrjedhshm.
Neptuni sht planeti i 8t pr largsin nga Dielli n Sistemin ton Diellor. Ai sht planeti i katrt m i madh nga diametri dhe i treti m i
madh nga masa. Neptuni peshon 17 her m shum se masa e Toks.
 PROJEKT

LENDA:GJOGRAFI

TEMA:SISTEMI diellor

PUNOI:rei prendi