ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU

ATATRK ARATIRMA MERKEZ

GAZ MUSTAFA KEMAL ATATRK

MLL BAIMSIZLIK VE ADALAMA NDER
(HAYATI VE ESER)

Prof. Dr. Abdurrahman AYCI

Ankara-2002
NDEKLER
KISALTMALAR
GR

BRNC BLM
TRKYEY YEN UFUKLARA TAIYACAK BR
LDERN DOUMU VE YETMES
I. Ailesi ve Yetimesi
II. Yeni Bir Hayat, Yeni Bir Ufuk: Asker Okullar
III. Gen Subaylk Yllar (1905-1908)
IV. Kendi Kendini Yetitiren Kurmay (Temmuz 1908-ubat 1915)

KNC BLM
BRNC DNYA SAVAININ SEKN TRK GENERAL:
MUSTAFA KEMAL
I. Kaderin Adam Tarih Sahnesine Giriyor
II. Mustafa Kemal Paa Dou Cephesinde
III. Gelecein Padiah ile Seyahat
IV. Vahidettin Padiah - Mustafa Kemal Ordu Komutan
V. Mtareke Sonrasnda Mustafa Kemalin stanbuldaki Faaliyetleri: Vatanna Hizmet Yolu
Amaya alan Sekin General
VI. Mustafa Kemal Paann Ordu Mfettiliine Atanmas
VII. Barut Fsna Den Ate: zmirin gali ve Sonular
A. Megali dea, Venizelos ve Paris Bar Konferans Kararlar
B. zmirin gali ve Sonular

NC BLM
MLL KURTULU NDERLNE GDEN ETN YOL
I. Dokuzuncu Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paa Samsunda
A. stanbul ile ilikiler: 19 Mays 1919 - 8 Haziran 1919
B. ngilizler Devrede: Mustafa Kemalin Dnmesi steniyor
II. Sine-i Milletten Liderlie Giden etin Yol
 A. Erzurum Kongresi: Mustafa Kemal Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Temsil Heyeti
Bakan Seiliyor
B. Sivas Kongresi: Mustafa Kemal Halk nderi
C. stanbul Hkmetinin Mill Hareketi Datma Giriimleri
1. Ali Galip Olay
2. Ankara Valisi Muhittin Paann Sivas Basma abas
3. ngiliz Giriimleri
D. Damat Ferit Hkmetinin Drlmesi
E. stanbul Anadoluya Ayak Uydurmaya alyor
1. Anadolu ve stanbulun Karlkl Teklifleri
2. Amasya Anlamas ve Sonular
3. Meclis Nerede Toplanmal?
F. Meclis-i Mebusann Almasndan stanbulun galine Giden Yol
1. ngiliz Basks ile Harbiye Bakan ve Genel Kurmay Bakan Grevden Alnyor
2. Mebuslar Meclisinin Yapt En nemli : Misk-
Millnin Kabul
3. Temsil Heyeti: Devam m - Tamam m?
4. Ali Rza Paann stifs ve Salih Paa Hkmeti
5. stanbulun Resmen gali ve Salih Paann stifs
6. Damat Ferit Paa Tekrar Banda: Anadolu ile stanbulun
Yollar Kesin Olarak Ayrlyor

DRDNC BLM
YEN BR DEVLET: TRKYE BYK MLLET MECLS AILIYOR. MUSTAFA
KEMALN LDERL PERNLENYOR
I. Meclisin zellikleri
1. Al ve Mustafa Kemalin Bakan Seilmesi
2. Hkmetin Olumas
3. Meclisin lk nce Ele Ald Konular
II. TBMMnin erde Otoriteyi Salamas
A. Bolu-Dzce Ayaklanmalar
B. Yozgat-Yenihan Ayaklanmas
C. Konya Blgesi Ayaklanmas
D. Ayaklanmalarn Sonular
III. Trkiyenin lm Ferman Svres: Nasl Bir Bar?
 A. Hazrlanmas
B. Svres Nasl Bir Dzen ngryor?
C. Svres Antlamasnn Deerlendirilmesi
IV. Yunan leri Harekt ve Mustafa Kemalin Dzenli Orduya
Gei Karar
A. Yunan leri Harekt
B. Dzenli Orduya Gei Karar
C. Ethem ve Demirci Efe Olaylar

BENC BLM
YEN DEVLETN ASKER VE SYAS BAARILARI
I. Douda Zafer ve Sonular
A. Douda Durum
B. Sovyetlerle Anlama Giriimleri
C. Ermenistan Engelinin Ortadan Kaldrlmas ve Gmr Antlamas
D. Artvin ve Ardahann Kurtuluu
E. Sovyetlerle Moskova, Kafkas Cumhuriyetleriyle Kars
Antlamalar
II. Gney Cephesi ve Fransa ile Ankara Antlamas
A. Mtareke Sonrasndaki Gelimeler
B. Mara, Urfa ve Antep Savunmalar
C. Ankara Antlamas: Nedenleri ve Sonular
III. Dzenli Ordunun Batdaki lk Baarlar ve Sonular
A. stanbulda Hkmet Deiiklii:
Mttefikler Damat Feriti Brakyor!
B. Yunanistanda ktidar Deiiklii ve Sonular
C. Dzenli Ordunun Batdaki lk Baarlar
1. nn Savalar ve Sonular
2. Birinci nn Sava ve Sonular
3. Londra Konferans: Mustafa Kemali Dolayl Tanmak
4. kinci nn Sava ve Sonular
IV. Yunan Ordusu Ankara nlerinde
A. Eskiehir - Ktahya Savalar ve Sakaryaya Geri ekilme
B. Mustafa Kemal Bakomutan
C. Sakarya Meydan Sava ve Sonular
D. Uzun Bekleyi: Zaman Kimin in alyor?
 V. Yeni Devlete Yeni Lidere Hayat Veren Zafer: Byk Taarruz
A. Hazrlklar ve Harekt Pln
B. Byk Zafer: Anadolu stildan Kurtuluyor
C. Atekes Krizi: Trk Ordusu Boazlar nnde
D. Mudanya Mtarekesi: Mondrosun fls
E. Byk Taarruzun Sonular

ALTINCI BLM
BARI N TRK MCADELES: LAUSANNE TARTIMALARI
I. Saltanatn Kaldrlmas: Abdlmecit Halife
A. Bar Konferansna ar ve Saltanatn Kaldrlmas
B. stanbul Hkmetinin Sonu ve Abdlmecidin Halife
Seilmesi
II. Beyz Yllk Bir Hesabn Grlmesi: Lausanne Konferans
A. Birinci Dnem Lausanne Tartmalar 20 Kasm 1922 -
4 ubat 1923
B. Lausanneda kinci Dnem: 23 Nisan 1923- 24 Temmuz 1923
C. Lausanne Antlamasnn Deerlendirilmesi

YEDNC BLM
ADALAMA NDER ATATRK
I. Atatrk adalamas ve zellikleri
A. Atatrkn adalama ile lgili Grleri
B. nceki Yeniliklerin Nitelii ve Baarszlk Nedenleri
C. Atatrkn adalama Metodu
II. Siyas nklplar
A. Ankarann Bakent Olmas
B. Devletin Ad: Trkiye Cumhuriyeti: Cumhurbakan:
Gazi Mustafa Kemal
C. Hilfetin Kaldrlmas: Laik Devlete Ynelme Yasalar
1. Hilfetin Kaldrlmas
2. retimin Birletirilmesi
3. eriyye ve Erkn- Harbiye Vekletlerinin Kaldrlmas
D. Cumhuriyet Anayasas (20 Nisan 1924)
III. Siyas nklplara Tepkiler
A. Mill Mcadele Kahramanlar Arasnda Gr Ayrlklar
 B. Cumhuriyetin lk Muhalefet Partisi: Terakkiperver
Cumhuriyet Partisi (TCF)
C. eyh Sait Ayaklanmas ve Takrir-i Skn Kanunu
1. eyh Sait Ayaklanmas
2. smet Paa Hkmeti ve Takrir-i skn Yasasnn
Kabul
3. eyh Sait Ayaklanmasnn Bastrlmas ve Sonular
IV. Radikal nklplar Dnemi
A. Tekke, Trbe ve Zaviyelerin Kapatlmas
B. Klk ve Kyafette Deiiklik
C. Takvim ve llerde adalama
D. Toplum Hayatnda Byk Deiiklik:
ada Hukukun benimsenmesi ve Sonular
1. Eski Hukuk Dzeni
2. Niin Bat Hukuku?
3. Bat Hukuku Ne Getirdi?
E. nklplara Tepki: Gazi Mustafa Kemale Suikast
F. Tarihle Hesaplama: Byk Nutuk (15-20 Ekim 1927)
1. 1927de Durum
2. Byk Nutuk (15 Ekim-20 Ekim 1927)
G. Bin Yllk Arap Kkenli Alfabeden Ltin Kkenli Alfabeye Gei
1. Trklerin Tarihte Kullandklar Alfabeler
2. Trkler Arap Alfabesini Benimsiyor
3. Arap Kkenli Alfabeyi yiletirme abalar
4. Dinamik Bir Karar: Atatrk Ltin Alfabesine Gei
Karar Veriyor
a. Cumhuriyet Dneminde Alfabe Tartmalar
b. Gazinin Karar: En Ksa Zamanda Harf nklbn
Gerekletirmek
c. Uygulama
d. Sonular
IV. nklplarn Yerleme Dnemi (1930-1938)
A. Gazi Mustafa Kemalin ok Partili Rejim Denemesi:
Serbest Cumhuriyet Partisi
1. 1930da Genel durum
 2. Serbest Cumhuriyet Partisinin Kuruluu (SCP)
3. Serbest Cumhuriyet Partisinin Program ve Gelimesi
4. Serbest Cumhuriyet Partisinin Kapanmas
B. Menemen Olay
C. CHPnin Yeniden Yaplanmas: Kemalizm
1. 1931 Seimleri ve Yeni Politikalar
a. Seimler
b. CHPnin nc Byk Kurultay lkeler, Kemalizm
c. Yeni Politikalar
D. Ekonomide Atlmlar
1. Cumhuriyetin Devrald Miras ve zmir ktisat Kongresi
2. 1923-1931 Dnemi ktisat Politikas
3. 1931-1938 Dnemi ktisat Politikalar: Ilml Devletilik
E. Eitim Alannda Atlmlar
1. Atatrkn Eitime Bak As: Nasl Bir Eitim?
2. Uygulama
3. Atatrkn niversite Reformu: Darlfnundan niversiteye
a. Darlfnn Kapatlyor, stanbul niversitesi Alyor
b. Ankarada Yeni Bir niversitenin Temelleri Atlyor
F. Kltr Alannda Atlmlar
1. Dilde Sadeleme: Osmanlcadan Ar Trkeye
2. Trk Tarihine Yeni Bir bak: mmet Tarihinden Millet
Tarihine Gei
3. Halkevleri: Halk ile Ynetim Arasnda Kpr
a. Kurulu
b. Uygulama ve Sonular
4. Gzel Sanatlar Alannda adalama
a. Resim
b. Heykel
c. Mimarlk
d. Sahne Sanatlar
G. Sosyal Alanda Atlmlar
1. Kadn Haklar
a. Cumhuriyet ncesinde Trk Kadn
b. Atatrk ve Trk Kadn
2. Soyad Yasas: Mustafa Kemal, Atatrk Soyadn Alyor
 H. Atatrkn D Politikas: Yurtta Bar, Dnyada Bar
1. Atatrkn D Politika lkeleri
2. Atatrkn D Politika Uygulamalar (1923-1938)
a. 1923-1930 Dnemi: Lausanne Sonras Meselelerin
zme Kavuturulmas
b. 1930-1938 Dnemi: Dnya Krizi Ortasnda Atatrkn
stikrarl, ok Ynl Politikas
I. Atatrkn Son Yllar ve Edebiyete ntikali
1. Atatrkn Son Yllar: smet nn ile Yollar Ayrlyor
2. Atatrkn Hastal ve Edebiyete ntikali
3. Atatrkn lmnn Trkiye Dndaki Yanklar
4. Atatrkn Kiilii ve Etkisi
a. Atatrkn Kiilii
b. Atatrkn Fikir ve Dnce Kaynaklar
c. Atatrkn Trk ve Dnya Tarihi Bakmndan nemi
1. Trk Tarihi Bakmndan
2. Dnya Tarihi Bakmndan

BBLYOGRAFYA
I. Bibliyografya Eserleri
II. Belgeler ve Anlar
III. ncelemeler
 GR

Trk tarihine yeni bir yn, Trkiye Cumhuriyetine hayat veren, ruh veren Atatrkn hayatn,
yaratt eseri incelemeye balarken, Onun eserini doru alglamak iin, iinde yaad toplumun,
yasalarna tbi olaca devletin, etkisinde kalaca dnyann durumunu kaln izgiler halinde de olsa
hatrlamak gerekir.
Atatrkn fikirlerinin olutuu 19. Yzyln son ve 20. Yzyln ilk yllarnda Osmanl Devleti
siyasal, sosyal ve ekonomik yap itibariyle tamamen a dnda kalm paralanma srecine girmi bir
durumdadr. zellikle 1877-78 Osmanl - Rus savandan sonra, Berlin Kongresinde byk toprak
kaybna uram, ar bir sava tazminat demeyi kabul etmitir. Devletin banda bulunan II.
Abdlhamit imparatorluu paralanmaktan kurtarmak gerekesiyle, sk bir bask rejimi
uygulamaktayd. Geri 1876da Kanun-u Esas ilan edilerek Merutiyet rejimi yrrle konulmutur.
Ancak padiah yenilgenin gerekesini parlmentoya ykleyerek, Kanun-u Esasiyi yrrlkten
kaldrmt (Mart 1977). Bundan sonra Osmanl aydnlar iin Anayasal rejim her derde deva bir zm
ekli, eriilmesi hedef alnan bir lk olarak alglanmtr.
Padiah, hem devlet bakan, hem de snn Mslmanlarn din lideridir. Halife sfatn haizdir.
Dolaysyla devlet laik bir devlet deildir. 1718lerden beri devam eden slahat ve yenileme
gayretlerine ramen, dnya ileri, eriat hkmlerinin gdmnden kurtarlamam, btn abalara
ramen, an gereklerine uygun siyas, sosyal ve kltrel bir yap oluturulamamtr.
Osmanl Devletinin sanayiinin byk ksm, insan ve hayvan gcne, el emeine dayaldr. Modern
teknoloji ve bilgiden yoksundur. Da bamldr. retim snrl, maliyetler pahal, retim rekabet
gcne sahip deildir. Dolaysyla lke yabanc kaynakl mamller iin cazip bir pazar konumundadr.
Bunun bir dereceye kadar dzeltilmesi, gmrk duvarlarn ykselterek koruyucu nlemler almakla
mmkndr. Ancak byk devletlerin sk bir ekilde kararllkla uyguladklar kapitlsyonlar,
devletin elini kolunu balamtr.
Osmanl Devleti mal bakmdan da lkesinin gelir kaynaklarna gerei gibi sahip deildir. nk
devlet ar bir bor yknn altnda ezilmektedir. Borlarn diyemez mflis bir hale dt iin, lke
gelirlerinin nemli bir ksm, 1882den beri Duyun-u Umumiye adn tayan deta devlet iinde devlet
gibi davranan, milletleraras bir tekilt tarafndan yutulmaktadr.
Ticar hayat hemen hemen tamamen Hristiyan aznlklar ve yabanc uyruklularn elinde
bulunmaktadr. lkenin kayman yiyen aznlklar, yabanc devletlerin etkin koruyuculuundan da
yararlanmaktaydlar.
Esasen Osmanl Devleti, tam bamszln vaz geilmez koullarndan biri olan yarg hakkn
lkesinde herkese uygulamak gcne sahip deildi. Yabanclarla ilgili konular konsolosluk
mahkemelerinin faaliyet alanna girmekteydi. lkede adl alanda btnlk yoktu. Bir tarafta eriye
mahkemeleri eriata dayal olarak alrken, dier tarafta Batdan alnan yasalar uygulayan nizmiye
mahkemeleri faaliyetteydiler.
nsanlar yaant itibariyle kaderlerine raz, kanaatkr ve tamamen ie dnk bir yaam biimi
iindedir. Toplumun yarsn oluturan kadnlar, zellikle kentlerde sosyal, kltrel ve ekonomik hayatn
dnda tutulmaktadrlar. Evlenme ve boanma btnyle erkein iradesine braklmtr. Genel olarak
toplum yaps sosyal hareketlilikten yoksundur. Ulam yollar ve aralar yetersizdir. Nfusun byk
ounluu krsal kesimde toplanmtr.
 Eitim bakmndan da lkede bir btnlk yoktur. Bir tarafta yllardan beri din arlkl geleneksel
eitim veren medreseler retim yapmakta, dier tarafta da adetleri artmakta olan ve modern retim
vermee alan okullar vardr. Bunlarn yetitirdikleri insanlarn deer yarglar, dnya grleri
birbirinden farkldr. Ayrca modern eitim yapan aznlk okullar ve kapitlsyan hkmleri
erevesinde deta devlet denetiminden bamsz, eitli yabanc okullar vardr. Bunlar da ait olduklar
kesimin amalarna uygun daha deiik amal insanlar yetitirmekteydiler. lkenin insanlar arasnda
ne kltr birlii, ne de lk birlii vardr. lkenin Mill Eitimi uyumsuz bir mozayii andrmaktadr.
Bu ksa bilgilerden anlalaca gibi, Osmanl Devleti kat zerinde her ne kadar bamsz
grnyorsa da aslnda maliye, ekonomi, milli eitim ve adliye alanlarnda egemenlik haklarn tam
olarak kullanamamaktayd. Dolaysyla yar smrge zellikleri tamaktayd. Varln ancak byk
devletler arasndaki rekabetten yararlanarak srdrme gayreti iindeydi.
Bir zamanlarn ktaya yaylan sper devleti Osmanl mapartorluu kntye girerken Avrupa,
daha geni deyimiyle Bat, gcnn doruuna ulamtr. Orta a boyunca skolastik dncenin basks
altnda bunalan Bat nasl bu konuma gelebilmitir? Osmanlnn kn daha iyi anlayabilmek,
Atatrk nklplarnn nedenlerini doru alglayabilmek iin bunlar genel izgiler halinde hatrlamak
yararl olacaktr.
Batnn Greko-Romen ve Hristiyan eksenli birlii, 476da Bat Romann yklmasyla bozulmu,
Bat aa egemen olan kilisenin ynlendirdii skolastik dncenin esiri olarak ortaan zifiri
karanlna gmlmtr. Buna karlk ortaada medeniyet mealesi slm aleminde tutumutur.
Mslmanlar bu Greko-Romen kaynakl medeniyete yeni unsurlar katarak orjinal bir medeniyet
yaratmlardr. Zamannn hakim medeniyeti haline gelen bu deer, Hal seferleri dolaysyla meydana
gelen temaslarla, Sicilya spanya yoluyla Avrupay etkisi altna almtr. Bu temaslarn sonucunda
Avrupada kaynaa ynelme hareketleri balamtr. Buna bilindii gibi, Rnesans (yeniden dou)
ad verilmektedir. Bu yeni akm hmanizm alannda ve gzel sanatlarn her dalnda zgn eserler
vermi, dnce ve sanat alannda yeni fikirler ve grler getirmitir. Hmanizm ve Rnesans ile fikir
ve dnce zgrl, Reform hareketi ile vicdan zgrl gerekleme yoluna girmitir. Bylece hr
dnce ve bilim zihniyeti, kilisenin hkmlerine dayal skolastik dnce zincirini krmtr. Oluan
serbest ortamda, sanat ve bilimde byk aamalar elde edilmitir. 1450lerde kullanlmaya balanlan
matbaa, bilimi varlk sahiplerinin ayrcal olmaktan karm, bilimi geni kitlelere ulatrm ona
geni alanda yeni yeni katklar yaplmasn salamtr. Basklardan kurtulan insan kafas, rasyonel
dnceyi klavuz edinerek, bilimde gzlem ve deneye dayal yeni metodlar ortaya koymutur. Bu
metodlarn uygulanmas ve zellikle rasyonel dncenin temelini oluturan bilimsel dnce ortam,
bilim zihniyeti, bilimi insanln doruuna yerletirmitir. Bilimin verilerinin pratie uygulanmas
teknoloji yaratmtr. Sonuta kas ve rzgr gcnn yerini makinalarn almas, Avrupaly tabiata
hakim duruma getirdii gibi, onun ekonomik refahn ve dier toplumlar zerindeki ezici stnln
salamtr. Bunlara ilve olarak corafi keifler sonucunda Amerika ve mit Burnu yolunun
bulunmas, Akdeniz ve Ortadou lkelerine ldrc bir darbe indirmitir. O zamana kadar iktisad
hayatn can damar olan karayollar nemlerini kaybetmiler, ticaret karalardan denizlere ynelmi,
Akdeniz limanlarnn yerini Atlantik limanlar almtr. Dolaysyla Bat Avrupa lkeleri dnyann en
zengin lkeleri haline gelmitir. Bu zenginlie paralel olarak byyen ticar kazan sonucunda oluan
varlkl, fakat siyas haklardan yoksun burjuvazi tabakasnn nayak olmasyla 1789da patlak veren
Fransz htilli, ilhi hukuk nazariyesini ykm, onun yerine, temel insan haklar ve zgrln
kutsall fikri, meden lemce gittike benimsenen bir deer halini almtr.
 Atatrkn dnyaya gzlerini at ve ilk genlik yllarn geirdii dnemlerde, Bat bilimsel ve
teknolojik alardan olaanst gelime halindeydi. zellikle 19. yyyln ikinci yarsndan itibaren
bilim ve teknoloji alannda hzl atlmlarla dnyann ehresi deimeye balamt. nsan gcnn
yerini, yeni enerji kaynaklarnn almas (maden kmr, buhar, elektrik, daha sonra petrol gibi) sanayide
fabrikasyon retimini getirmitir. ten yanmal motorun bulunmasyla otomobil ve uak imalatna yol
almtr. Lokomotifin icadyla demiryollar gittike yaylmaya balam, buharl gemiler deniz
ulamna yeni ufuklar amt. Yeni haberleme imknlar (telgraf, telefon gibi), iletiimi
abuklatrmtr. Ulam kolaylklar tketimi kolaylatrmtr. Fabrikasyon retim yeni pazarlar
gerektirmi, bunun sonucunda gl bir smrgecilik politikas gelimitir. Sanayi devrimine ayak
uyduramayan devletlerin el emeine dayal yerli sanayii, kme durumuna girmitir. Dolaysyla bu
gelimeyi yakalyamayan milletler nce ekonomik, sonra da politik anlamda, sanayii gelimi lkelere
dolayl veya dolaysz baml hale gelmilerdir.
Osmanl Devleti 19. yzyln sonlarna doru, daha nce zetlendii gibi, teokratik devlet yaps,
sosyal ve ekonomik yaps itibaryla artk a d kalm, yar smrge bir devlet konumundayd.
Genliinden beri devaml renme gayreti iinde bulunan, sezgisi ok gl bir gzlemci olan
Atatrk, Batnn ezici stnlnn nedenlerini hayat boyunca sorgulam, devleti kurtarma
senaryolar hep kafasn megul etmitir. O g sahibi olduktan sonra her eyden nce tam bamszl
hedef almtr. nk mill snrlar iinde egemenlik haklarn tam kullanamayan bir ulusun kendini
balayan zincirlerden kurtulmas mmkn deildi. Bunu saladktan sonra, mill bir taban zerinde, din
ve devletin kesin izgilerle ayrlmasna dayanan bir ynetim ekliyle, akl ve bilimi rehber edinen bir
anlayla, Batya ramen, Trk toplumunu Batya, adalamaya ynlendirmitir.
Aratrmann amac, Milli Bamszlk ve adalama nderinin bu olaanst, deta inanlmaz
hayat hikyesini, Yeni Trkiyenin kronolojik oluum izgileri iinde, objektif olarak dile getirmektir.
 BRNC BLM
TRKYEY YEN UFUKLARA TAIYACAK
BR LDERN DOUMU VE YETMES

I- Ailesi Yetimesi
Trk toplumunun ve Osmanl Devletinin kaderini deitiren Mustafa Kemal Atatrk, Selnikte,
Koca Kasm Mahallesi, Islahhane Caddesinde katl pembe boyal bir evde dnyaya gzlerini amtr.
(Bugn Aya Dimitriya Mahallesi, Apostolu Pavla Caddesi 75 numaral evdir.) Bu ev Selnik Belediyesi
tarafndan Atatrke armaan edilmitir. Halen mze olarak hizmet vermektedir. Atatrk bu evde rumi
1296 ylnda domutur. Doduu ay ve gn kaytl deildir. Ancak annesi Zbeyde Hanm olu
Mustafay Erbain Souklar srasnda dourduunu, aklnda kaldna gre bu tarihin 23 Aralk 1296ya
tekabl ettiini sylemitir. Bu tarih takvim fark dolaysyla 4 Ocak 1881 tarihine denk gelmektedir1 .
Atatrkn annesi Selnik civarnda Langazada tarm ve ticaretle megul olan Sofuzade Feyzullah
Efendinin kz Zbeyde Hanmdr. Aile soyca Anadoludan Rumeliye iskn edilen Konya Karaman
kkenli Konyar yrklerinden gelmektedir.
Babas Ali Rza Efendi, Krmz Hafz lkabyla tannan, Ahmet Efendinin oludur. Aile soyca
Anadoludan Rumeliye gemi, orada nce Debre-i Bala sancana bal Kocack beldesine
yerlemitir. Atatrkn dedesi ve amcasnn tadklar kzl lakabndan da anlalaca gibi
Rumelide yaygn olarak yerlemi olan Kzl - Ouz Yahut Kocack Yrkleri, Trkmenleri soyundan
gelmektedir. Aile muhtemelen 1830 dolaylarnda Selnike yerlemitir. Ali Rza Efendi burada 1839
dolaylarnda domutur. Onun Kzl Mehmet Hafz isimli bir erkek, Nimet isimli bir de kz kardei
olmutur. Ali Rza Efendi nceleri Selnik evkaf idaresinde sonra gmrk idaresinde alm, 1876da
Asakir-i Millye taburunda gnll subay olarak hizmet etmi ve 1871 dolaylarnda Zbeyde Hanmla
evlenmitir. Bu evlilikten olan ocuk (Fatma, Ahmet ve mer) kk yalarda hayata veda
etmilerdir. Mustafadan sonra doan Makbule (Boysan, sonra Atadan) yaam, Naciye ise 12
yalarnda lmtr2.
Bu ksa bilgiden anlalaca gibi, Atatrk mtevaz bir aileden gelmektedir. Onun bu zelliinin
ilerde halkn nabzn tutmasn bilmesinde, halkn eilimlerini sezmesinde faydal olduuna phe
yoktur. Onun bir halk ocuu olmakla ndn yaknlar ifade etmilerdir.
Mustafa okul ana gelince anne ile baba arasnda gr ayrl belirdi. Geleneklere bal olan
annesi onun din trenle ilhlerle mahalle mektebine gitmesini istiyordu. Aydn grl olduu
anlalan babas ise onun yeni alan ve modern eitim yapan emsi Efendi lkokulunda eitim
grmesini arzu ediyordu. Neticede baba olay diplomata zmledi. Mustafa nce ilhlerle, din
trenle mahalle okuluna balad, birka gn sonra da oradan alnarak emsi Efendi okuluna balad
(1887). Mahalle Mekteplerinin aksine bu okulda yeni retim metodlar uygulanmakta, kara tahta,
tebeir, silgi, retmen masas, okumay kolaylatracak levhalar kullanlmaktayd3. Pedagojik esaslara
gre modern retim yapan bu okulun Mustafann fikr gelimesinde olumlu etkiler yarattn
rahatlkla syleyebiliriz. Bu arada Ali Rza Efendi rsmat memurluunu brakm nce kereste sonra
tuz ticareti iine girmitir. Birincisini Rum ekiyalar, ikincisini de tuzlarn erimesi dolaysyla brakm
ve ticar hayattan ekilmitir. Tekrar memuriyete giremeyen Ali Rza Efendi hastalanm ve 1890
dolaylarnda vefat etmitir. Mustafa babasnn lm zerine okuldan ayrlmak zorunda kald4. Madd
durumu yetersiz olan Zbeyde Hanm Langazada tarmla megul aabeyi Hseyin Aann yanna gitti
(1890 dolaylarnda). iftlik hayat Mustafann fizike gelimesi ve el becerilerinin artmas bakmndan
faydal oldu. Ancak Zbeyde Hanm olunun reniminin yarm kalmasndan zntlyd. Mustafay
caminin imam, kyn papaz ve son olarak da zel retmenle eitmek gayretleri sonusuz kald.
Sonunda anne olunun iyi bir eitim grmesini salamak iin onu Selnike halasnn yanna gnderdi.
Mustafa Selnik Mlkiye Rtiyesinde (ortaokul) renime balad. Ancak burada renciler
arasndaki bir kavga dolaysyla retmenlerinden birinin sert muamelesi zerine okulu terketti Gnl
teden beri asker okuldayd. Ancak annesi biricik olunun asker olup aile ocandan ayrlmasn
istemiyordu. Mustafa annesine haber vermeden Selnik Askeri Rtiyesinin snavlarna girdi. Snav
kazand. Annesini ikna etmesi zor olmad. Artk nnde sadece kendisinin deil mensup olduu ulusun
kaderini deitirecek yeni bir ufuk almt.
II- Yeni Bir Hayat, Yeni Bir Ufuk: Asker Okullar
Atatrkn yetitii dnemde lkede eitim birlii yoktu. Bir tarafta geleneksel retime devam
eden ilhiyat arlkl retim yapan medreseler vard. Dier tarafta bat rneklerine gre kurulmu
ordunun ihtiyacn salayan asker okullar ile eitli meslek mensuplarn yetitiren meslek okullar,
Dar-l Muallimin (1848), Mlkiye (1859) gibi. Ayrca aznlklarn kendi cemaatlerinin ihtiyacn
karlamak iin atklar aznlk okullar vard. Bunlar dnda kapitlsyonlardan yararlanarak alan
yabanc okullar faaliyetteydi. Bunlarn her biri kendi amalar dorultusunda adam yetitiriyordu. Bu
okullar iinde asker okullar zamann en iyi devlet okullaryd. Eitim parasz olduu gibi dersler ihtisas
sahibi retmenler tarafndan verilmekte pozitif dnceli, olaylar objektif yorumlayabilen vatansever
renciler yetitirilmekteydi.
Gelecek yllarn Atatrknn yetimesinde bu okullarn zel bir yeri vardr. Nitekim Selnik Asker
Rtiyesinde Mustafa Kemal baarl, alkan bir renci olarak hocalarn dikkatini ekti, ve snf
avuu oldu. zellikle metamatik hocas Yzba Mustafa Sabri Bey, zek ve almasn taktir ettii
rencisine senin de adn Mustafa, benim de, arada bir fark olmal. Senin adnn sonuna bir de Kemal
(olgun anlamnda) koyalm. nerisinde bulundu. O artk Mustafa Kemal adyla nlenecektir.
Asker rtiyede Mustafa Kemali etkileyen nemli bir olay da annesinin ikinci bir evlilik
yapmasdr. Zbeyde Hanm kocas dolaysyla ald kk emekli ayl ile geinmekte zorluk
ekiyordu. Dolaysiyle Ragp Efendi isimli bir reji memuru ile evlendi. Mustafa Kemal bu evlenmeyi bir
trl iine sindiremedi ve evi terk etti. Uzun sre annesini aramad. Bu d krkl onun alma azmini
daha da oalmasna yol at. Esasen kk yata babasn kaybetmesi onun kendi gcne dayanarak
hayatta baarl bir ekilde mcadele etmesinde etkili olmutu. 1898de okulu stn baaryla bitirdi.
Artk asker idadide (lise) renimine devam etmesi gerekmektedir. Bunun iin o stanbulu
dnmekteydi. Ancak snav mmeyyizlerinden Hasan Beyin tavsiyesiyle Manastr Asker dadisine
yazld. Artk 3 yln Manastrda geirecektir. Selnik ortamnn Mustafa Kemalin fikri olumasnda ne
gibi etkisi olmutur? Selnik Makedonyann en gelimi ehridir. lek bir limana sahiptir. Avrupa ile
demiryolu balants vardr. ehirde eitli din mezhep ve rk mensuplar bir arada yaamaktadr.
Selnikin deniz ve demiryolu balants bulunmas, ticaret merkezi olmas, renkli etnik yaps, ehirde
Bat tesirlerine ak eitli fikir akmlarnn yerlemesine elverili bir ortam yaratmtr. Dolaysyla
Mustafa Kemal ok gen yata deiik yaay ekline aina her trl yeni fikre ak bir ortamda gelime
imkn bulmutur5.
Manastr Asker dadisinde Mustafa Kemalin izgileri daha bir belirginleir. Arkadalarndan mer
Naci6 onda iir, edebiyat ve hitabet merak uyandrr. Bu yoldan Namk Kemali tanr ve ondan ciddi
ekilde etkilenir7a. Mustafa Kemalin iir ve edebiyata eilimini gren kitabet retmeni Mehmet Asm
Bey onu arr Bak olum Mustafa, iiri falan brak, bu i senin iyi bir asker olmana mani olur, dier
hocalarnla da konutum. Onlar da benim gibi dnyorlar. Sen Naciye bakma, o hayalperest bir
ocuk, ileride belki iyi bir air veya hatip olabilir, fakat askerlik mesleinde asla baarl olamaz.
szleriyle onun iirle uramasn yasaklar, fakat Mustafa Kemal de gzel sylemek ve gzel yazmak
hevesi hayatnn sonuna kadar devam eder7b. Asker dadide dier belirleyici bir etken de franszca
konusunda olmutu. Daha askeri rtiyede iken franszca retmeni yzba Nakyiddin (Ycekk) Bey
onunla ilgilenmiti. Mustafa Kemal bir kurmay subayn mutlaka bir yabanc dil renmesi gerektiine
inanyordu. Amma lisan zayft. Bunu zmlemek iin slaya gidilerinde Selnikteki College des
Frres de la Sallein zel kurslarna devam ederek lisann gelitirir. Yakn arkada Fethi (Okyar)nin de
bu konuda destei ile Fransz ihtilalinin ncleri Voltaire, J.J. Rousseau gibi filozoflar tanm ve siyas
fikirleri filizlenmeye balamtr. Bu okulda Mustafa Kemali ok etkileyen derslerden biri de tarih olur.
Tarih retmeni Kolaas Mehmet Tevfik Bey (5. Dnem Diyarbakr Milletvekili) geni kapsaml bir
tarih gr ile Mustafa Kemale yeni ve cazip ufuklar aar. dadide balayan tarih sevgisi gittike
byyen bir lde onun vefatna kadar devam eder.
Lise renimi sresinde, Mustafa Kemali en fazla etkileyen olay 1897 Trk-Yunan Sava olur.
Trk Ordusunun sava meydannda parlak bir zafer kazanmasna ramen bar masasnda zararl
kmas gnllere eziklik getirmitir. Bu sava o sralar 16 yalarnda olan Mustafa Kemalde cokun bir
yurt sevgisi uyandrr. Bir arkada ile gnll olarak savaa katlmak iin giriimde bulunursa da bu
arzusunu gerekletirme imknn bulamaz. Ancak bu kabna smaz sonsuz yurt sevgisi bundan byle
Mustafa Kemalin en belirli zelliklerinden biri olarak kendini gsterir. Manastr Asker dadisinin bu
alkan rencisi, 1898 Kasmnda btn derslerden tam not alarak okulunu parlak bir ekilde bitirir. 54
kiilik snfta 2. olarak dereceye girer.
Harp okuluna girmesinin arifesinde Mustafa Kemalin belirgin zellikleri nelerdir?
Okuldaki sicilinde son derece yetenekli, ama kendisiyle kolayca samimi ilikiler kurulmas g bir
karaktere sahip olduu belirtilmitir. Mustafa Kemal, idad renimi boyunca, meslek ve fikir
bakmndan gittike gelien kendine gvenen, yetimek ve ilerlemek tutkusuna sahip, ok alkan,
yurtsever ve sekin bir renci grnmndedir. ocukluundan beri iyi giyinmeyi seven bu renci
hayatta baarnn ok almaktan getiini renmekle beraber, srtn dnyaya evirmemitir.
Gazinolarn, kafeantanlarn varln renmi, iki ile de hafiften lfet peyda etmitir. Bundan sonraki
hayat, lsz bir yurt sevgisi ve zorlu almalar iinde, daima dnyaya dnk olarak gereki bir
ynde, ama yeryznn zevk ve nimetlerine srt evirmeyen bir izgide devam eder.
Mustafa Kemal Harp Okuluna stanbulda 13 Mart 1899da balar, apolet numaras 1283tr. Henz
18 ya iindedir. Okula baladktan 2 ay sonra kendini tantarak snf avuu olur. Burada edindii en
iyi arkadalarndan biri olan Ali Fuat (Cebesoy) ve akademiden snf arkada Asm Gndzn
anlarndan onun Harp Okulu ve Harp Akademisi gnlerini renebiliyoruz8.
Harp Okulunda birinci yl saf genlik hayalleri ve gzel stanbulun arpc havas iinde abuk
geer. Mustafa Kemal dersler kesildikten sonra kendini toparlar ve snavlarn baaryla vererek 2. Snfa
geer. kinci ve nc snflarda kendini daha ok derslerine verir. Harp Okulunda dereceye girmek
nemliydi. Zira kurmay snfna ayrlmak okulda stn baar gstermekle mmknd. Nitekim Mustafa
Kemal 3. Snfta 459 renci iinde 8. Olarak dereceye girmi ve kurmayla hak kazanmtr. Sicil
numaras 1317-P.8(1901-P.8)dir. Harp Okulunda Mustafa Kemalin fikr gelimesi hzlanm ve
siyasal bir nitelik kazanmtr. Bir taraftan gizlice okuduklar Namk Kemal iirleri, dier taraftan
lkenin fena ynetildii duygular iinde, baz arkadalar ile (mer Naci, Ali Fuat Cebesoy, smail
Hakk, vs.) iki - say devam eden el yazmas bir dergi ile fikirlerini Harp Okulu rencilerine
yanstmaya alrlar. Bu giriim akademide de devam eder ve bir ara tehlike atlatmaya yol aar.
Bu arada bir kurmay subayn dans bilmesi gerektiine inanan M. Kemal slaya gidilerinde dans
etmesini renmi, arzu eden arkadalarna da retmitir.
Mustafa Kemal Harp Akademisinde iken onun geleceini ilk nce kefeden Osman Nizami Paadr.
Paa, Ali Fuatn babas smail Fazl Paann evinde onunla konutuktan sonra kendisini mahcubiyetle
dinleyen Mustafa Kemale yle hitap eder: Mustafa Kemal Efendi olum gryorum ki, smail Fazl
Paa seni taktir etmek hususunda yanlmam. imdi ben de onunla hemfikirim. Sen bizler gibi yalnz
erkn- harb zabiti olarak normal hayata atlmayacaksn. Keskin zekn ve yksek kabiliyetin memleketin
gelecei zere messir olacaktr. Bu szlerimi bir kompliman olarak alma, sen de memleketin bana
gelen byk adamlarn daha genliklerinde gsterdikleri mstesna kabiliyet ve zek emareleri
grmekteyim. nallah yanlmam olurum. Gelecek gnler Osman Nizami Paann kehanetini hakl
karacaktr9.
Mustafa Kemal 10 Ocak 1902de temen rtbesi ile Harp Akademisinde renimine balamt.
Snfta topu ve svari okullarndan gelenlerle birlikte 43 renci vard.
Akademi retmenleri dil bilen, iyi yetimi, sekin retim elemanlarndan oluuyordu. Burada o,
bir taraftan mesleki bilgilerini gelitirirken dier taraftan devletin kaderiyle ilgili konularda arkadalarn
uyarma gayreti iindeydi. Akademideki snf arkada Asm Gndze gre, Mustafa Kemal
franszcasn ilerletmek iin bir fransz bayandan ders alr, Paristeki Jn Trk gazeteleri ile franszca
gazeteleri getirir ve arkadalarn etkilemeye alrd10. Bu maksatla Harp Okulunda baladklar el
yazs ile dergi hazrlama iine tekrar balarlar. Dergi az kullanlan bir dershanede hazrlanyor, elden ele
dolatrlyordu. Ancak bir sre sonra durum Mektepler Nazr Zlfl smail Paa tarafndan renilir.
Bu olaylar haber alan Akademi Komutan anszn dershaneye yapt bir basknda rencileri sust
yakalar. Fakat grmemezlikten gelir. Takibat yapmaz, sert bir ihtarla yetinir. Bylece meslek hayatlarn
sndrebilecek bir tehlike zararszca atlatlr. Haliyle dergiye ara verilir. Akademi bu hava iinde
tamamlanr.
Mustafa Kemal 11 Ocak 1905te yllk notlarnn toplamna gre akademiyi beinci olarak
bitirir11.
Sra atamalara gelmitir. O dnemde zel durumu dolaysyla baarl subaylar Makedonyaya
gnderilirdi. Mustafa Kemal annesinin ikamet ettii Selniki arzu ediyordu. Atamalar beklerken
Mustafa Kemal ve birka arkada bir pansiyon kiralar ve arasra burada toplanarak memleket
meselelerini konuuyor, zellikle lkenin kurtuluu iin meruti bir idare kurulmas zerinde
duruyorlard. Padiah meruti idareye ancak ordu zorlayabilirdi. Dolaysyla gidilecek yerlerde tekilt
kurulmalyd, bunun iin de en uygun yerin Makedonya olduu dnlyordu. Zira Makedonya,
Srbistan, Bulgaristan, Yunanistan arasnda rekabet konusu olduu gibi, Avusturya ve Rusya dolaysyla,
l ttifak devletleriyle (Almanya, Avusturya-Macaristan, talya) kar grup devletleri arasnda (Rusya,
Fransa) atma konusuydu. Asayi bozuktu, eitli rklara mensup eteler, Mslman kylerini
basyorlard. Mustafa Kemal ve arkadalar bu ortamn kendileri iin elverili olduunu dnyorlard.
Ancak arzular gereklemedi. nk aralarna szan sarayn bir muhbiri onlar Padiaha bomba atacak
diye jurnal eder. Mustafa Kemal ve arkadalar tutuklanrlar ve sert muameleye tabi tutulduktan sonra
takipsizlik karar ile serbest braklrlar. Bu olayn sonucu olarak Rumelide bulunan 2. ve 3. ordular
yerine 4. ve 5. ordulara tayin edilirler. Mustafa Kemal 5 ubat 1905te amda 30. Svari Alaynda staj
yapmak zere grevlendirilir. Bu bir srgndr. Zira atama emrinde Kolaylkla memleketi olan
Selnike gidemeyecei bir yere atanmas kayd dnlmtr12.
Artk rencilik yllar bitmi, hizmet yllar balamtr.

III. Gen Subaylk Yllar (1905 1908)

5. Ordu emrine verilen Mustafa Kemal amda 30. Svari alaynda staja balamtr. Suriyede
yaklak 3,5 yl sren ikameti sonunda ordunun yetersizlii, lkenin fena ynetilmesi karsnda,
hrriyeti fikirleri keskinleir. Suriyede sk sk ayaklanmalar oluyor, onlar bastrmak isteyen askeri
birlikler iddet kullanyorlar, bu da halk ile hkmet arasndaki balar gittike zayflatyordu. darenin
cizliini ve yolsuzluunu gren Mustafa Kemal mevcut rejime kar mcadele iin gizli bir tekilt
oluturdu. (Ekim 1905). Bu kurulua Vatan ve Hrriyet ismi verilmitir13. Beyrutta grevli Ali Fuat
cemiyetin Beyrut ubesini oluturur. Ancak blgenin etnik yaps dolaysyla, cemiyet burada salam bir
tabanda gelime imknna sahip deildir. Dolaysyla Mustafa Kemal dernei en kolay geliebilecei yer
olduuna inand (Makedonyada) gelitirmek ister. Arkada olan, ordu komutan Hakk Paann
olunun yardm ile bir izin kad temin eder. Selnikteki arkadalar da orada kendisine yardmc
olurlar. Mustafa Kemal skenderiye ve Pire zerinden Selnike gider. Oradaki arkadalarnn
yardmyla gze batmadan karaya kar ve annesine kavuur. Hemen almalara balayan Mustafa
Kemal, sonu almak iin zamana ihtiya olduunu grr. rencilik yllarnda kendisini taktir eden
Kurmay Albay Hasan Beyin dolayl yardmyla 4 aylk bir salk raporu alr. Bu sayede eski arkadalar
mer Naci, Hsrev Sami ve Hakk Baha ile buluur. Onlarn aracl ile Selnik retmen Okulu
Mdr Hoca Mahir ve Selnik Askeri Rtiyesi Mdr Bursal Tahiri de iine alan Vatan ve
Hrriyet cemiyetini oluturur14. Bu arada Mustafa Kemalin Selnikte bulunduu stanbulca
renilir ve aranmaya balanlr. Ancak Kurmay Albay Hasan Bey durumdan dolayl olarak Mustafa
Kemali haberdar eder ve gizlice Selniki terk ile greve dnmesini tavsiye eder. Dier taraftan durumu
aratrmak zere YAFAya bir subay gnderilmitir. Vaziyetten haberdar olan Mustafa Kemalin
arkadalar gereken tedbiri almlardr. Mustafa Kemal Msr hududunda Bir-i Sebde grevde
gsterilmitir. Durum stanbula bu ekilde bildirilmitir. Mustafa Kemal de dnnde hemen Msr
hududuna gitmitir. Bylece mesleki gelecei asndan ciddi sonular dourabilecek bir olay zararsz
olarak atlatlmtr. Bir-i Sebde grevini tamamlar ve 14 Kasm 1906da topu staj yapmak zere
ama gelir. Stajn bitiminde 20 Haziran 1907de Kolaas (Kdemli Yzba) rtbesi ile amda 5.
Ordu Kurmaylna atanr. Mutlaka Rumeline nakletmek isteyen Mustafa Kemal 13 Ekim 1907de
arzusuna kavutu. Manastra tayin edildii halde Selnikte kalmay baard. Bir sre sonra Selnik
skp demiryolu mfettilii de kendisine verildi. lsz bir yurt sevgisi ve hudutsuz bir enerjiyle
dolu bu parlak kurmay, bir taraftan resm grevlerini titizlikle yerine getirirken dier taraftan da istibdat
rejimini devirmeye ynelik faaliyetlerine devam ediyordu. Ancak kendisinin 1906 Nisannda kurduu
Vatan ve Hrriyetin Selnik ubesi aradan geen zaman iinde yeniden oluarak 27 Eyll 1907de
Paristeki ttihat ve Terakki Cemiyeti ile birlemi ve onun adn almtr. Mustafa Kemal de bu
cemiyete 29 Ekim 1907de katlr. ttihat ve Terakkinin byk gayretiyle 23 Temmuz 1908 de
Merutiyet iln edilir.
Buraya kadar verilen ksa bilgilerden Mustafa Kemalin Harp Akademisini bitirdikten 2.
Merutiyetin ilnna kadar geen sre iinde, istibdat idaresini devirmek iin Orduda gizli tekilat
yaplmasnda nclk eden yurtsever, alkan ve parlak bir kurmay subay olduu grlmektedir. Ancak
1907 Ekimine kadar Suriyede grevli olmas, onun ttihat ve Terakki Cemiyetine yn ve istikamet
vermesini engellemi, onun cemiyet iinde ikinci plnda kalmasna yol amtr.

IV. Kendi Kendini Yetitiren Kurmay

(Temmuz 1908 ubat 1915)
Merutiyetin ilnndan sonra, Mustafa Kemal ile cemiyetin yneticileri arasnda gerginlik
oalmtr. Mustafa Kemal ordunun politika dnda tutulmasn, cemiyetin gizli komite olmaktan
karlp parti olarak rgtlenmesini, yurtta kkl ve programl bir deiiklik yaplmasn istemektedir.
Onun dncelerini pervaszca aklamas, kar dnceleri sert bir slupla eletirmesi, cemiyetin etkin
yeleri arasnda ho karlanmyordu15. Merutiyetin ilnn takip eden gnlerde Mustafa Kemalin
eletirilerinden rahatsz olan cemiyetin ileri gelenleri, onu Trablusgarpa gnderme karar alrlar.
Bylece ttihat ve Terakki Cemiyetinin ilk kongresinin toplanaca, milletvekili seimlerinin
yaplaca, cemiyet-hkmet ilikilerinin ynlenecei bir dnemde Mustafa Kemal Selnikten
uzaklatrlr. Trablusgarpta yeni Trk ynetimine kar irtica nitelikli hareketler ba gstermitir. 1908
Eyll sonlarnda16, bu lkeye gelen Mustafa Kemal, ksa bir zamanda karkl giderdi ve dzeni
yoluna koydu. Ordunun ve devlet otoritesinin blgede hakim olmasn salad17. Bu grev Mustafa
Kemalin siyas yeteneini gsteren ilk baarl deneme olmu, lkeyi tanmasn salamtr. Bu
deneyim 1911 1912 Trablusgarp ve Bingazide grev almasnda ve baarl hizmetlerinde etkili
olmutur.
Trablusgarptan dnnde 13 Ocak 1909da 3. Ordu Selnik II Redif Tmeni Kurmay Bakanlna
atanr. Bu grevde iken Alman Generali Litzmann Takmn Muharebe Talimi adyla tercme ettii
eserini 10 ubat 1324te Selnikte yaynlar18. Bu arada stanbulda meydana gelen bir olay
merutiyetin olumlu havasn bozar. Merutiyetin ilnn takip eden gnlerde oluan snrsz hrriyet
havasnda her trl fikir akm pervaszca ortaya dklmtr. Sratle rgtlenen bu muhalif glerden
ttihad- Muhammedi partisinin kkrtc irticai giriimleri gayr memnunlarn tahriki ve ttihatlarn
basks sonucunda, tarihe 31 Mart ayaklanmas diye adlandrlan olay meydana gelir. Takladaki bir
avc taburu dier taburlardan da baz erlerin katlmasyla eriat isteriz slogan ile subaylarn
hapsetmi, Sultanahmet meydannda ve Mebuslar Meclisi nnde toplanarak taknlk yapmlar ve
bakentte duruma hakim olmulard. Olay Selnikde duyulunca, Mustafa Kemal hemen askeri
kuvvetler gnderilmesini nerir. Hatta gnderilecek kuvvetin bana kendi kumandan Hseyin Hsn
Paann geirilmesini ileri srer. Kendisi de, hazrlanan birliin kurmay bakan olur. Bu birlie
Edirnedeki 2. Ordudan da bir tmen katlr. Birlie Mustafa Kemalin teklifi ile Hareket Ordusu ad
verilir. Ordu stanbul nlerine gelinceye kadar Mustafa Kemal etkin rol oynar. yle ki stanbul Halkna
yaynlanan ilk genelge de onun kaleminden kar. Ancak stanbula yaklaldnda, ciddi bir direnme
olmayaca anlalnca, Mahmut evket Paa Selnikten gelerek ordunun bana geer. Kurmay
Bakanlna Berlin Ateemiliterliinden dnen Binba Enver Bey, yardmclna Binba Hafz
Hakk getirilir. Hareket Ordusu nemli olmayan bir iki direnme dnda duruma kolaylkla hakim olur.
II. Abdulhamit tahttan indirilir ve yerine V. Mehmet Padiah yaplr. Baarnn erefi ve nimetleri,
Hareket Ordusuna stanbul surlar nnde katlanlara gider. Her eyi dnen ve plnlayann ad
anakkale Savana kadar duyulmaz 19.
Bu olaydan sonra Mustafa Kemal Selnikte 3. Orduya atanmtr. Ordunun ttihat ve Terakki ile
ilikilerini kesmesi ve politika ile uramamas konusunda gr daha glenmitir.
22 Eyll 1909da ttihat ve Terakki Cemiyetinin ikinci kongresi Selnikte toplanr. Mustafa Kemal
kongreye Trablusgarp delegesi olarak katlr. Bu kongrede ordunun siyasetten arndrlmasn u szlerle
ifade eder. Ordu mensuplar cemiyet iinde kaldka hem parti kuramayacaz hem de ordumuz
olmayacaktr. Mensuplarnn pek ou cemiyet yesi olan III. Ordu gnn manasyla modern bir ordu
saylamaz. Orduya dayanan cemiyette, millet bnyesinde kk salamamaktadr. Bunun iin biran evvel
cemiyetin muhta olduu zabitleri veyahut cemiyette kalmak isteyen ordu mensuplarn istif suretiyle
ordudan karalm ve bundan sonra zabitlerin ve ordu mensuplarnn herhangi bir siyas cemiyete
girmelerine mni olmak iin kanun hkmler koyalm20. Bu szler uzun tartmalara yol aar. Kar
fikirde olanlara gre subaylar cemiyetten ayrlrlarsa irtica bakaldrr ve merutiyet kaybedilir. Ancak
kongre byk ounlukla ordunun siyasetten ayrlmas tezini benimser. Karar gereince bir ksm
ttihat subaylar istifa ettirilir, ancak Enver, Hafz Hakk, Niyazi gibi baz subaylar ve yakn evreleri
orduda kalmaya siyasetle youn bir ekilde uramaya devam ederler.
Mustafa Kemalin bu giriimi cemiyette kendisine kar mevcut olan kzgnl iddetlendirir. Hatta
onun canna kasteden bir suikast dzenlenmesine yol aar. Ama bu teebbs istenilen sonucu vermez21.
Kongreden sonra Mustafa Kemal bir sre politika ile ilgisini keser, ve mesleki almalara arlk
verir. Bu arada Arnavutlukta kan ayaklanmay bastrmakla grevlendirilen Mahmut evket Paann
kurmay bakanln baaryla yrtr (Mays 1910).
Bu arada Mustafa Kemal orduyu temsilen Fransada Picardie Manevralarna katlr (10 Eyll 1910).
Onunla birlikte Binba Selahattin grevlendirilir. Paris Ateemiliteri Binba Fethi Bey, heyete
Fransada katlacaktr. Bu onun Bat Avrupa ile ilk temasdr. Tatszlk daha yolda balar. Fesli
Selahattin Bey, yolda alay konusu olur. Manevralar esnasnda yabanc ateelerden bir albay Mustafa
Kemalin meslek grlerine katlmakla beraber, onun ban gstererek ne diye bu tuhaf bal
giyersiniz, banzda bu olduka kafanza kimse itibar etmez der22a. Bu olaylar onun zerinde kalc bir
etki brakr. Mevcut klk ve kyafetle Trklerin uygar dnyada ciddiye alnmadna kanaat getirir. Olay
15 yl sonra apka nklb uygulamasna yol aacaktr. Mustafa Kemal, Fethi Beyle beraber yaptklar
svire, Belika ve Hollanday iine alan 14 gnlk bir seyahatdan sonra vatana dner. Manevralardan
kardklar sonu acdr. Bu kadar hazrlk bar iin yaplmaz. Aklmz bamza almalyz. kacak
sava btn dnyay atee atabilir ve biz bunun dnda kalamayz22b.
Mustafa Kemal Fransa dn eitim arlkl almalarna devam eder. Ancak grevi gerei
bulunduu asker manevralar ve toplantlardan szl ve yazl olarak sert eletirilerde bulunmas
stlerinin houna gitmez. Gururlu ve tenkiti olarak niteledikleri Mustafa Kemali nazariyatlkla itham
ederler ve baarsz olsun diye 38. Piyade Alay Komutan vekilliine atarlar. Mustafa Kemal, bu
grevde de stn baar salar. Selnikte bulunan garnizon ktalar olayn tatbikatna kendiliklerinden
katlmaya, verilen konferanslarda dier subaylar da grev almaya balarlar. Bu durumdan rahatsz
olanlar onun grev yerini tekrar deitirirler ve masaba bir greve atarlar.
Mustafa Kemal Trablusgarpta gnll olarak grev almasna kadar geen bu dnemde bir taraftan
da mesleki yaynlara ynelir. Daha 1909 sonlarnda, 3 Austos 8 Eyll 1909 tarihlerinde Cumali
Kararghnda yaplan asker manevralara ait not ve krokileri Cumali Ordugah bal ad altnda
yaynlanmt. Selnik 1325 Keza bu dnemde yaynlad dier bir eser de udur: Tabiye Tatbikat
Seyahati, Selnik 132723.
Dier taraftan Salih Bozokun anlarndan, Mustafa Kemalin sadece ve aktan aa sert
eletirilerle yetinmedii orduyu genletirmek ve kumandanlklar ciz ellerinden kurtarmak orduya ilim
ve sanat akn alamak, zetle orduyu modernletirmek gayesiyle gizli bir cemiyet tekil ettii
anlalmaktadr. Ama cemiyetin rgt araclyla fikirlerini yaymak, bir defa bu kanaatlarn kabul
ettirdikten sonra, duruma gre harekete gemektir. Cemiyetin ilk idare heyetinde de Nuri (CONKER),
Fuat (BULCA), Rasim, Mahmut (SOYDAN), Topu Hamdi Beyler grevliydiler. Cemiyet henz
rgtlenme safhasndayken Mustafa Kemal Harbiye Nazr Mahmut evket Paa tarafndan acele olarak
stanbula arlr24a. Anlaldna gre Mustafa Kemalin Selnikteki askeri birlikler zerindeki
etkileri ve faaliyeti bazlarn rktm ve yaplan ihbar zerine Mustafa Kemal acele stanbula
arlmtr. Onu nce geici olarak Trablusgarp Tmeni Kurmay Bakanlna atarlar. Bu atamann bir
srgn havas tad aktr. Ancak talya Osmanl Devletine 29 Eyllde harp iln etmitir. Onun
Trablusa hareketi nce durdurulur ve I. ubede grevlendirilir, sonra tekrar Trablusgarp tmeninde
grevlendirilir.
talyann Trablusgarpa ve Bingaziye saldrmas beklenmeyen bir olay deildi. nk talyann
birliini tamamlad 1870li yllardan bu yana Kuzey Afrika ile ciddi bir ekilde ilgilendii herkese
bilinmekteydi. talya nce Sicilyaya, en yakn Afrika topra olan Tunusu almay dnm 24b, ancak
oraya Fransann yerlemesinin verdii kzgnlkla 1882de Almanya ve Avusturya-Macaristan ile l
ttifak oluturmutur. Sonraki yllarda gzlerini bugnk Libya topraklarna dikmitir. Fakat buraya
yerlemesi iin ncelikle Fransa ve ngiltere ile anlamas gerekliydi. 1900 ve 1902 yllarnda Fransann
Fasa yerlemesine karlk Trablusgarpda hareket serbestlii kazanmtr25. Daha nce Akdeniz Pakt
ile ngiltere, Avusturya-Macaristannn olurlarn elde etmiti. 1909da Rusyann da onayn alan talya
istil iin msait zaman kollamaktayd. 1911de Fransann Fasa mdehalesi zerine talyan istil
hareketi balar.
Milletleraras diplomatik artlar kadar Trablusgarpn o gnk durumu da talyan istils iin son
derece elverili bulunuyordu. yle ki Vali brahim Paa talyan isteklerini frenledii iin, talyann
srekli basksyla grevden alnm, yerine atanan Bekir Sami Bey de grev yerine gitmeyi
geciktirmekteydi. Vilyet valisiz, ilelerin bir ou kaymakamszd. Trablusgarpda tmen komutan da
yoktu. brahim Paa hem vali hem komutan olduundan komutanlk da boalm ve yeni atama
yaplmamt. Esasen tmenin nemli bir blm Yemen isyan zerine oraya gnderilmi, taburlarn
mevcutlar 300lere indirilmiti. Bundan baka Trablusgarp ve Bingazide bulunan iki silh deposunda
bulunan 40.000 martin ve nayder tfekleri yenileriyle deitirilmek zere stanbula nakledilmi ve
yenileri de gnderilmemiti.
Osmanl devletinin Romadaki bykelisi de izinli olarak stanbulda bulunmaktayd. Devleti
Romada gen bir maslahatgzar temsil ediyordu26.
Vilyetin stanbulla ilikisi ancak deniz yoluyla mmknd. Denize talyan donanmas egemen
olduundan vilyet kendi kaderine terkedilmi bir grntdeydi.
Hkmet aknlk iindeydi. banda bulunan Hakk Paa, Roma Bykeliliinden sadaret
makamna gelmiti. talyan emellerini en iyi bilmesi gereken paa, sava iln edildiini bildiren talyan
notasna kadar savan kacana inanmamt. stif etmekten baka are bulamad ve yerine
Abdlhamide 7 defa sadrazamlk eden Sait Paa getirildi. Sait Paa siyaset yoluyla zm bulmak iin
mitsiz giriimlere balad. Mill Savunma Bakan olan Mahmut evket Paa da devletin talya ile sava
srdremeyecei, vilyetin ancak yresel imknlar ile savunulabilecei grndeydi. Trablusgarpn
istil haberi gen Trk Subaylar arasnda heyecan yaratt. Berlindeki Atae Enver Bey, Paristeki Atae
Fethi Bey oraya kotular. Onlara Mustafa Kemal, Eref Kuuba, Sleyman Askerinin de katlmasyla
bir gnll subaylar grubu oluturuldu. Enver Bey, 1911 Ekim sonlarnda Bingazide komutay ele alr.
Mustafa Kemal, erif takma adyla yannda mer Naci, Yakup Cemil ve Sabancal Hakk olduu halde
15 Ekim 1911de stanbuldan Msra hareket eder27. Bingazi yolunda rahatszlanr ve skenderiyede
hastaneye yatar. Tedaviden sonra, Kurmay Yzba Nuri (Conker) ve Yzba Fuat (Bulca) ile beraber
29 Kasm 1911de Bingaziye doru yola karlar. 9 Aralk 1911de Bingazi topraklarnda Resul
Defneye ularlar. Mustafa Kemal, buradaki kuvvetleri organize eder ve menzil tekiltn oluturur.
Sonra Tobruk dolaylar komutanlna getirilir (1 Ocak 1912). Bu arada 27 Kasm 1911de binbala
terfi etmitir. Mustafa Kemal 24 Ekim 1912ye kadar kald Bingazide Derne ve Tobruk blgelerinde
nemli ve baarl hizmetlerde bulunur28. yle ki talyan kuvvetleri say ve silah stnlne ramen
kylara saplanp kalrlar. dealist Trk Subaylar yerli airetleri organize etmiler, silh ve muhimmat
da talyanlara yaplan basknlarla temin etme yolunu bulmulard. Bir avu kahraman Trk subay
gerill sava ile kendilerinden her bakmdan kat kat stn, zamann en iyi silhlarna sahip dman
kuvvetlerini aciz brakmlardr. Olay adeta Mill Mcadelenin habercisi gibidir. Mustafa Kemalin 8
Mays 1912de Salih Bozoka yazd u satrlar istilclar karsnda savaan kahraman subaylarn
duygularnn zetini ifade eder: Biz vatana borlu olduumuz fedkarlk derecelerini dndke
bugne kadar yaplan hizmeti pek deersiz buluyoruz. Vicdanmzdan gelen bir ses bize vatann bu scak
ve samimi ufuklarn tamamen temizlemedike, gemilerimizin Tobruk, Derne, Bingazi ve Trablusgarp
Limanlarnda tekrar demir atm olduunu grmedike vazifemizi bitirmi saylamayacamz ihtar
ediyor. Vatan mutlaka selmet bulacak millet mutlaka mesut olacaktr. nk kendi selmetini, kendi
saadetini memleketin ve milletin selmet ve saadeti iin feda edebilen vatan evlatlar oktur29.
Bu arada Rus diplomasisinin aracl ile yzyllardan beri sregelen anlamazlklarn zmleyen
Balkan milletleri, Osmanl Devletine kar saldrya gemilerdir. Olay zerine aresiz kalan Osmanl
Devleti, 15 Ekim 1912de Ouchy anlamasyla Trablusgarp ve Bingaziyi baz artlarla talyaya
terketmitir. Anlama gerei Trk Subaylarnn vilyeti terk etmeleri gerekiyordu. Esasen Mustafa
Kemal sava esnasnda gzlerinden ciddi ekilde yaralanmtr. Tedavi edilmesi gerekiyordu.
Dolaysyla 24 Ekim 1912de Derneden yannda Fuat Bulca olduu halde Viyanada gzlerinden tedavi
edildikten sonra stanbula dnmtr. Trk talyan Sava Mustafa Kemalin ilk sava deneyimidir.
ok baarl gemitir. Nitekim Bingazi Umum Kumandan Yarbay Enver Bey, Mill Savunma
Bakanlna 24 Ekim 1912 tarihli yazsnda Mustafa Kemalin, 18 Aralk 1911de kendi arzusu ile
orduya katldn, evvela Derne ark Kolu Kumandanlnda, daha sonra Derne kumandanlnda
bulunarak, fevkalde iyi idare ve iktidar gsterdii gibi gzlerindeki rahatszla ramen, son
zamanlara kadar baarl hizmette bulunduunu rapor etmitir. Enver Bey ile Mustafa Kemal
ilikilerinin pek de scak olmad gz nne alnrsa yaplan hizmetin deeri daha iyi anlalr 30.
Nitekim Mustafa Kemal 6 Kasm 1913de Bingazi Muharebelerinde gsterdii yiitlik ve liyakat
gerekesiyle kdemine 2 sene zam yaplarak 4. Rtbeden Osmanl nian ile dllendirilmiti31.
Ouchy (Ui) Anlamasyla Osmanl Devleti 361 yllk bir beraberlikten sonra elindeki son Afrika
topra olan Trablusgarp terk ediyordu. Trablusgarp savann sonucu ne olmutur? Mustafa Kemalin
kariyerindeki yeri nedir? Sava Osmanllarn esasen ok zayf olan mli kaynaklarn tketmi, ordunun
sekin kadrolarnn Afrikaya gitmesiyle orduyu zayflatm ve Balkan Devletleri iin savaa elverili
zemin hazrlamtr. Bununla beraber olayn Mustafa Kemalin asker kariyerinde ilk sava deneyimi
olmas, stn baars dolaysyla onun asker kariyerinde zel bir yeri vardr. Mustafa Kemal stanbula
geldiinde, Bulgar Ordular atalcaya dayanmlardr. stanbul tehdit altndadr. Bu duruma nasl
gelinmitir? Yzyllardan beri aralarnda rekabet eksilmeyen Balkanllar nasl bir araya gelebilmitir?
Savan ana sebepleri ve bahaneleri nelerdir? Sava ve sonrasnn Mustafa Kemalin biyografisindeki
yeri nedir? Bunlar ksaca grmekte yarar vardr.
Savan temel sebebi Balkan devletlerinde gelien millyetilik akmlardr. 1830dan beri bamsz
olan Yunanistan, Megali deay (Byk Yunanistan) gerekletirme ideali iindedir. 1878den beri
bamsz olan Srbstan, btn gney snrlarn iine alacak Yugoslavyay oluturmak istemektedir.
Bulgaristan 5 Ekim 1908den beri tam bamszln elde etmitir, ama asl amac 1878 Ayastefanos
Anlamasnn izdii Arnavutluktan Karadenize, Tunadan Egeye uzanacak Byk Bulgaristan
yaratmaktr. Balkanllar Trk kart politikalarda birlemekte, ancak karlar zellikle Makedonyada
atmakta, ayrca kiliseler anlamazl onlarn bir araya gelmelerini engellemekteydi. Buralardaki
kiliseler ve okullar anlamazl, 3 Temmuz 1910da Osmanl Devletince zme balamtr. Toprak
anlamazl da 1908 1909 krizinde Balkanllarda prestiji zedelenen Rusyann n ayak olmasyla; 13
Mart 1912de Bulgar Srp Antlamas ve 29 Mays 1912de Yunan Bulgar Antlamas ile geici bir
zme balanm, anlamazlk halinde Rus arnn hakemlii ngrlmtr. Bunlara Karadan da
katlmasyla birlik tamamlanmt. Arnavutlar ise zaten bir sreden beri ayaklanma halindeydiler.
olgunlam, elverili zaman kollanmaktayd. Trk talyan Sava, aranan frsat yaratmtr.
Osmanl Hkmetindeki istikrarszlk, 100.000 kiilik talimli askerin terhis edilmesi, talya ile barn
yaknlamas gibi nedenler, Balkanllar harekete geirdi. 8 Ekimde nce Karada, onu takiben
Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistan Osmanl Devletine sava atlar. Byk devletler sava
Osmanllarn kazanaca zann ile statu quonun (mevcut durumun) deimesine msaade
etmeyeceklerini iln ettiler. Ama beklenilenin aksine Osmanl Ordusu btn cephelerde ar yenilgiye
urad. Birka kale hari btn Rumeli elden km, Bulgar ordular stanbul kaplarn zorlamaktayd.
aresizlikten 3 Aralk 1912de mtareke yapld. Bar grmeleri devam ederken ttihatlar Enver
Bey nclnde Babliyi basmlar. Harbiye Nazr ve Bakumandan Nzm Paay ldrmler,
Kmil Paay istifya zorlayarak, Mahmut evket Paann Sadarete, Ahmet zzet Paann da
Bakumandan Vekletine gelmesini salamlardr32. Darbe esnasnda Mustafa Kemal, Bolayrdaki
Kolordunun Hareket ubesi Mdr, Fethi Bey de Kurmay Bakandr. Darbeden nce Fethi Bey ve
Mustafa Kemalin fikirleri sorulmutur. ttihat liderlerin toplantsna katlan Fethi, ihtill metodlarna
kar kar. Merut partiler gibi alalm der. Ancak toplantya katlmayan Enver Beyin ertesi gn
Talat Beyi ikna etmesiyle darbe gerekleir. Bu olay Mustafa Kemal ile Fethiyi fkelendirir ve Enver
grubu ile ilikilerinin gerilmesine yol aar.
ttihatlarn ibana gelmeleriyle sava yeniden balar. Ama Edirneyi kurtarmak ve daha uygun
artlarda bar yapmaktr. Yaplan plna gre, arky mntkasna bir karma yaplacak, ayn zamanda
Bolayr Kolordusu da saldrya geecektir. 8 ubat 1913 Sabah Fahri Paa kumandasnda Fethi Beyin
Kurmay Bakan ve Mustafa Kemalin Harekat ubesi Bakan olduu kuvvetler iddetle saldrya
geerler. Ancak arky karmasn yapacak olan Hurit Paa kumandasnda, Enver Beyin Kurmay
Bakan olduu kuvvetlerin harekt bir gn gecikmi ve bu gecikme Geliboludakilere zamannda haber
verilmemitir. Dolaysyla dman karsnda yalnz kalan kolordu ar zayiat vererek Bolayr Savunma
Hattna ekilir, arkye gecikmeli olarak yaplan karma da haliyle baarszla urar. Olay orduda
ciddi bir kriz yaratr. Bir taraftan Bolayr Kolordusu Kumandan Fahri Paa ile arky karma
Kuvvetleri Kumandan Hurit Paa, dier taraftan Fethi Beyle beraber olan Mustafa Kemal Beyle
Enver Bey arasnda iddetli bir anlamazlk kar. Fethi Bey ile Mustafa Kemal Bakumandan Vekili
Ahmet zzet Paaya istiflarn sunarlar. Olay Mahmut evket Paann araya girmesiyle zmlenir.
Fethi Bey ile Enver Bey merkeze alnrlar. Mustafa Kemal de Gelibolu Kolordusu Kurmay Bakanlna
getirilir33. Ancak bunu takip eden gnlerde, 161 gnlk kahramanca bir savunmadan sonra Edirne
Bulgarlarn eline gemi, 30 Mays 1913de Londra Antlamas ile Midye Enez Hattnn tesi btn
Trakya ve Rumeli Balkanllara terkedilmitir. Anlamann getirdii olumsuz hava iinde, Sadrazam
Mahmut evket Paa ldrlm (11 Haziran 1913), bu vesile ile ttihat ve Terakki Partisi iktidara iyice
yerlemitir.
Bu arada, galipler arasnda ganimetin bllmesinde anlamazlk kar ve kinci Balkan Sava
patlak verir (5 Temmuz 1913). Bulgar ordusu, Srp, Yunan ve Romen ordular tarafndan yenilir.
Durumdan yararlanan Trkler Edirne ve evresi dahil Merie kadar olan ahalisi Trklerle meskn
yerleri kurtarrlar. Mustafa Kemal, Edirnenin kurtarlmasn srarla savunanlarn banda olmasna
ramen, oray kurtarmak erefi, cemiyetin tuttuu Enver Beye braklr. Bulgaristan ile (29 Eyll
1913de) stanbul, Yunanistan ile (14 Kasm 1913) Atina Antlamalar yaplarak yeni snrlar saptanr.
Ad geen antlamalarla Dou Trakya hari, btn Rumeli, 500 yllk bir beraberlikten sonra, elden
km, Edirnenin ve hatta stanbulun savunmas tehlikeye girmi. Bat Anadolu kylar tehdide ak
bir hale gelmitir. Bunun sebeplerini aklamak konumuzun snrlarn amaktadr. Ancak ordunun
politikaya bulamasnn, sorumlu devlet adamlarnn basiretsizliklerinin birinci etken olduunu
rahatlkla syleyebiliriz.
Acaba bu olaylarn Mustafa Kemalin biyografi bakmndan etkisi ne olmutur? Asker adan
Gelibolu Yarmadasndaki grev, Mustafa Kemalin araziyi tanmas ve deerlendirmesi bakmndan
nemlidir. Bu bilgi 25 Nisan 1915te ngiliz karmas esnasnda Mustafa Kemalin hayat mdahalesini
kolaylatracaktr. Dier bir adan Babli Baskn ve arky karmas ve onu takip eden gr
ayrlklar, Mustafa Kemal ve Fethi Bey ile Enver Bey evresindeki ttihatlar arasnda ciddi ayrlklara
yol amtr. nce Fethi Bey Geliboludan alnarak Mustafa Kemal ile ilikisi zayflatlarak Parti Genel
Sekreterliine getirilmi, sonra da Sofya Eliliine getirilerek asker kariyerden ayrlmtr. Bu vesile ile
Mustafa Kemal de Sofyaya Fethi Beyin yanna asker atae olarak gnderilmitir (27 Ekim 1913).
Bylece orduda yaplacak dzenlemelerde cemiyette muhalif kanad temsil eden Mustafa Kemal ve
Fethi Beyin eletiri yapmalar engellenmitir. Baka bir deyimle Mustafa Kemal pasifize edilmitir.
Onun iin ikbal yollar kapanm gibi grnmektedir. Bunu takip eden gnlerde Enver Bey,
Bingazideki hizmetlerine karlk 3 yl kdem alarak yarbaylktan albayla; ksa bir sre sonra da
Balkan Savandaki hizmetlerine karlk, 3 yl daha kdem alarak generallie terfi etmi (3 Ocak 1914),
Harbiye Nazrlna atanmtr34. Bir taraftan sratle ordu genletirilirken, dier taraftan yurda davet
edilerek greve balayan general Liman von Sanders ynetimindeki Alman Askeri Heyeti ar yetkilerle
greve balamtr (14 Aralk 1913). Osmanl Devleti zerindeki Alman etkinlii, onu Birinci Dnya
Savana srkleyecek derecede artacaktr.
Mustafa Kemalin 1913 Ekim sonlarnda Sofyada greve balad anlalmaktadr35a. Oradayken 6
Kasm 1913de Bingazide gsterdii dirayet ve kahramanlktan dolay 2 sene kdem zamm verilir. 11
Ocak 1914de de Sofya Ataeliine ilve olarak Bkre, Belgrat ve etine Ataeliklerini ynetme grevi
verilmitir. 1 Mart 1914de de Balkan Harbindeki baarl hizmetleri dolaysyla yarbayla terfi etmitir.
Mustafa Kemalin Sofya Ataeliindeki faaliyetlerin zellii nedir? Sonucu ne olmutur?
Mustafa Kemal devletin Sofyadaki ilk asker ataesidir. Sofyada greve balaynca, otelde kalr.
Sonra Sefarethanede istedii gibi alamamak misafir kabul edememek ve bilgi toplayamamak
gerekesi ile Ferdinand Caddesi 17. Numaraya tanr.
Sofya Askeri Ataesinden beklenen grevler nelerdir?
Bunlarn kariyerin gerektirdii istihbarat almalar yapmak, Bulgaristanla siyas ve asker alanda
kar birlii salamak, Bulgaristanda bulunan Trk aznln rgtleyerek lkede etkin hale getirmek
eklinde zetlenebilir. Asker istihbarat olarak gnderdii raporlarda, Bulgar ordusunun yeni batan
dzenlendiini, beer yllk dnemlere ayrlm yirmi yllk pln yapld, 250 milyon franklk top
tfek, cephane sipari edildii, bayndrlk, ulatrma, ve demiryollarna verdikleri nem
belirtilmektedir. Bulgaristanda o yllar 900 bin civarnda Trk vardr. O yllarda Bulgaristanda 1185
kz erkek karma ilkokul, 35 rtiye, 25 kz okulu vardr. 1400 kadar retmen 70 bin kadar da renci
vardr. Bu Trk Halknn mill uuru uyanktr. Trke yayn yapan gazeteleri vardr. Mustafa Kemal
Sofyada genel durumu tesbit ettikten sonra lke iinde bir geziye kar. Ama Bulgaristan Trklerinin
morallerini kuvvetlendirmek, onlarn anavatana ballklarn daha da artrmak ve Bulgar ordusunun
konulanmasn incelemektir. Mustafa Kemal her gittii ehirde Trklerce oku ile karland. Filibe,
Plevne, Varna, Trnova, Gabrova, umnu , Kzanlk ve Kstendili ziyaretle Sofyaya dnd. kinci
geziyi manevralar dolaysyla yapt. Bu seferde Plevne, Nibolu, ve Vidini ziyaret etti. 1914 ubatnda
Bulgaristanda seim yaplacaktr. Seim nisb usulle yaplmaktadr. Bulgaristanda birok parti olmakla
beraber, arlkl olanlar, Rus taraftar olan Terakkiperverler ile Millet Partisi, Cermen taraftar olan
libarellerden, 3. Grup da bir denge unsuru gibi davranan Demokrat Parti, Radikal Parti ve Sosyal
Demokrat Partiden oluuyordu. Ayrca Bulgar siyas hayatnda etkin olan 3 rgt vard. Bunlardan
Makedonya stikll Komitesi, Makedonyann bamszln hedef almt. Zabitan Tekilt ise Trk
dman ve Rus yanls bir politika izlemekteydi. Daha kalabalk olan ise Trakya Komitesiydi. Bunlar
Bat Trakyann tamam ile Edirne evresini Bulgaristana katmak istiyorlar ve ngilterece
destekleniyorlard. Mustafa Kemal bu gruplardan Makedonya stikll Komitesi ile yakn iliki kurdu.
Seimlerde, Mustafa Kemalin amac Sobranyaya (Bulgar Millet Meclisi) kabil olduu kadar Trk
milletvekili sokmaktr. Gcn paralanmamas, Trklerin tek parti iinde toplanmalar ile mmkndr.
Bunun iin Rodoslavofun Liberal Partisi desteklendi. Bu yolla Sobranyaya hepsi ayn partiden olmak
zere 17 Trk Milletvekili girdi. Liberal Parti 17 Trk dahil 129 milletvekili kazanmt (Meclisteki 244
sandalyenin yarndan fazlasn). Bylece Trkler Bulgar siyas hayatnda byk bir etkinlik kazandlar.
Bu Mustafa Kemalin nemli bir baarsyd.
Birinci Dnya Sava ncesinde, l ttifak ile l tilf bloklar arasnda Bulgaristan kazanmak
iin youn faaliyetler vard. Mustafa Kemal hkmetini bilgilendirmek iin aralarnda bir gnl
macerasnn da getii Bulgar Harbiye Nazrnn gen ve kltrl kz Mara Kovaef ve baz Bulgar
grevlilerden yararland.
zetleyecek olursak Mustafa Kemal aadaki konularda asker atae olarak etkin bir rol oynamtr:
1) Bulgaristan Trk Basn, ilkeli bir yayn politikas etrafnda toplanmtr.
2) Bulgaristan Trkleri ayn siyas rgtn iinde birlemiler ve Bulgar siyasetinde etkin bir duruma
gelmilerdir.
3) Bulgaristan Trkleri arasnda mill birlik ve bilin daha da glenmitir.
4) Birinci Cihan Harbinin balamas zerine onbin kadar Bulgar Trk pasaportsuz ve gnll
olarak Trk ordusuna katlmlardr.
5) Mill Mcadelede Bulgaristandaki Trakya stikll Komitesi yeleri, Anadoluya silh ve
cephane temininde yardmc olmulardr35b.
Baarl hizmetlerine ramen Mustafa Kemal Sofyadaki grevi,faal grevden uzaklatrma olarak
deerlendirmektedir. 1 Austos 1914te Birinci Dnya Sava baladktan sonra ttihatlarn Almanlarla
anlamasn ac bir ekilde eletirir. Hatta Alman Ordularnn zafer yryleri yaptklar gnlerde
sava kaybedeceklerini syler. Osmanlnn savaa girmesi zerine, srarla ordu iinde rtbesine uygun
bir grev verilmesini ister. Enver Paa, orduda sizin iin daima bir grev vardr. Ancak Sofya
Ataelii, daha nemli olduu iin orada brakyoruz eklinde cevap verir. Mustafa Kemal cevabnda
yurt savunmasndan daha nemli ve yce bir grev olamayacan, arkadalar cephede vuruurken
kendisinin Sofyada kalamayacan, eer birinci snf subay olmak yeteneinde deilse, kanaatn
aka bildirmesini ister. Yazl ve szl srarlar zerine, 29 Kasm 1914te 1. Tmen Komutanlna
atanr. Ama 2 gn sonra bu atama iptal edilir. Birinci Tmene Yarbay Cafer Tayyar atanmtr. Acaba
Enver Paa ona cephede hizmet etmek yolunu amak istememekte midir?36. Ona cephede bir grev
ancak Sarkam bozgunundan sonra Harbiye Nazr Vekili Talat Paa imzasyla verilir (20 Ocak 1915).
Mustafa Kemal Tekirdada oluma halindeki 19. Tmene Komutan olarak atanmtr. Haber zerine
hemen yurda dner.
 2. Merutiyetin ilnndan Ocak 1915e kadar geen dnemde, Mustafa Kemalin karakter izgileri
daha bir belirginlemitir. O mesleinde kabiliyetli, ileri grl, doru dnen, sratli karar veren,
kararn uygulanmasn srarla takip eden kymetli bir kurmay subaydr. Meden cesaret sahibidir.
Fikirlerini, eletirilerini her evrede ekinmeden ortaya koymaktadr. Bu tutumu ve stn meziyetleri
sebebiyle rakip olabilir varsaym ile baz ttihat evrelerce sistemli bir ekilde geri plna itilmeye,
n kesilmeye allmaktadr.
 KNC BLM
BRNC DNYA SAVAININ SEKN TRK GENERAL: MUSTAFA KEMAL

I) Kaderin Adam Tarih Sahnesine Giriyor

Mustafa Kemal atand 19. Tmen henz oluma halindedir. Onu bir hayli uramadan sonra bulur.
2 ubatta komutay ele alr. Tmen 57 alay ile 2 depo alayndan olumutur. 19. Tmen 25 ubatta
Eceabada geer. Orada 72 ve 77 alaylarla yeniden rgtlenerek Eceabad Seddlbahir savunmas ile
grevlendirilir.
Bu arada Rusya, Almanya karsnda bunalmtr. Silh, ara ve malzemeye ihtiya vardr. tilf
devletleri Rus sava gcn takviye etmek, Osmanl Devletini sava d klmak, Balkan Devletlerini ve
talyay yanlarna ekebilmek gibi nedenlerle anakkale Boazn amaya karar verirler. Ancak Boaz
nasl geilecektir? Sadece donanma gc ile bu mmkn mdr? Bu phelidir. Franszlar kesin sonu
Bat Cephesinde alnaca iin kara harektna iddetle kar karlar. Dolaysyla anakkale 18 Mart
1915te gl mttefik deniz kuvvetiyle zorlanr. Netice mit krcdr. Saldrganlar muharebe
gemisi, 2 zrhl ve bir kravazr kaybeder ve ekilmek zorunda kalrlar.
Yenilgi zellikle ngiliz ve Fransz smrgelerinde olumsuz yanklar yaratr. Olay bir itibar
meselesine dnr. Mttefikler ister istemez kara harektna karar verirler. Boaz istihkmlar
susturulacak, stanbul yolu alacaktr.
Trk taraf da 18 Marttan sonra blgede bir karma hareketi beklemektedir. Dolaysyla blgede 5.
Ordu oluturulmu, bana Alman Generali Liman von Sanders mareal rtbesi ile atanmtr. Mareal
ilk i olarak Trk komutanlarnca hazrlanan dman ky hattnda karlamak stratejisi yerine,
savunmay dman topu menzil hatt dna alan esnek bir savunma sistemini benimsemitir. 5. Ordu
emrinde, 6. Piyade Tmeni bir Svari Tugay, 4 seyyar jandarma taburu vardr. Liman Paa karmay
Saros Krfezi veya Anadolu kysnda beklemektedir. Bu itibarla 2 tmeni Geliboluda, 2 tmeni
Anadolu yakasndadr, 1 tmeni yarmada gneyini savunacak ekilde konulandrlmtr. Mustafa
Kemalin komutan olduu, 19. Tmen ordu ihtiyat olarak Bigaldadr. Bu plna gre, Gelibolu
Yarmadas gneyine yaplacak karma harekt karsnda bir Trk tmeni bulunacaktr.
Buna karlk ngiltere ve Fransa ate gc yksek 5 piyade tmeni ve 1 piyade tugayn karma iin
grevlendirmilerdir. Arkalarnda gl bir donanma destei vardr. Plnlar yledir: esas karma
Seddlbahir ve Kabatepeye yaplacaktr. Kumkaleye kacak Fransz birlii 2 Trk tmeninin esas
karma yerine mdahalesini nleyecektir. Saros Krfezinde gsteri hareketleri dzenlenecektir.
Seddlbahire kanlar birinci gn Altepeyi; Kabatepeye kanlar birinci gn Conkbayr
Kocaimen hattn ele geirerek Boaz tabyalarnn gerilerine inerek onlar susturacak ve stanbul
yolunu aacaklardr. Hesaplarna gre, bir hafta iinde pln gerekleerek ve Osmanl Devleti sava d
edilecektir.
 karma hareketi bu plna gre 25 Nisan 1915 gn erken saatlerde balar. karma blgesinde
sadece 9. Tmenin birlikleri vardr. Bu tmenin 26. Alay Seddlbahirde ate gc ok stn olan
karma birliklerine kar kahramanca direnir. Ancak ngiliz ve Franszlar ar zayiat pahasna g halle
kyda tutunurlar.
Esas srpriz kuzeyde hazrlanmtr. Anzak Kolordusu Kabatepenin biraz ilerisine srklenerek
Arburnuna kar. Hedef Conkbayr Kocaimen hattn tutmak ve Kilidlbahir platosunun kuzeyle
balantsn kesmek ve Boaz tabyalarnn gerisine derek onlar susturmaktr. Ky zayf gzetleme
birliklerince tutulmutur. karmay takip eden saatlerde 9. Tmen Komutan Halil Sami, 19.
Tmenden bir tabur yardm ister. 19. Tmen komutan Mustafa Kemal, bu istek ve kendi yaptrd
gzetlemeler sonucunda, nceden dnd gibi, dmann nemli kuvvetlerle karaya ktn ve
hedeflerinin Conkbayr ve Kocaimen Tepesi olacan isabetle tahmin eder. Durum naziktir. Boaz
savunmas kme tehlikesi ile kar karyadr. Hemen birliklerini hazr hale getirir. Tmen ordunun
yedek gcdr. Ancak ordu komutannn emri ile kullanlabilir. Ordu komutan ile irtibat salamak ister,
ama bu gereklemez. Kolorduyu durumdan bilgilendirir. Btn sorumluluu zerine alarak 57. Alay ve
bir da bataryasnn bana geerek Kocaimen Tepesine hareket eder. Oraya vardnda denizdeki
zrhllar ve gemiler grlr. Ama Arburnu gr alannn dnda kalmaktadr. Mustafa Kemal alaya
ksa bir istirahat verip, Conkbayrna ynelir. Yannda birka subay vardr. nce atl sonra yaya olarak
Conkabayrna varlr. Grlen manzara udur: Bir Trk Mfrezesi Conkbayrna koarak
ekilmektedir. Mustafa Kemal derhal mdahale eder:
- Niin kayorsunuz?
- Efendim, dman!
- Nerede?
- te diye 261 rakml tepeyi gsterirler.
- Dmandan kalmaz.
- Cephanemiz kalmad.
- Cephaneniz yoksa, sngnz var. Sng tak, yere yat, komutunu verir. Gerideki birliklerinin mar
marla oraya gelmelerini emreder. Takip eden dman birlikleri de yere yatmak zorunda kalrlar. 57.
Alayn birlikleri yetiince, derhal saldrya geilir ve tmenin dier alaylarn da hareket sahasna
yaknlatrr. Ayrca 27. Alaya da hcum emri verir. Mustafa Kemal, askere taarruz etmeyi deil, lmeyi
emretmitir. Onlar da vatanlar uruna lmne saldrrlar. Dman birlikleri geriye atlr. Hatta bir
ksm panie kaplarak sandallara koarlar. Anzak Kolordu Komutan birliklerinin geri alnmalarn
teklif eder. Amiraller bunun iin en az 3 gn gerektiini belirtince ngiliz Bakomutan Hamilton
birliklerden direnmelerini ister.
Gece olunca Anzaklar yeni birliklerle takviye edilir. Ertesi gn saldry tekrarlarlar. Mustafa
Kemal de iki piyade alay takviye alr, taarruza kalkar. Ancak eldeki kuvvetin azl, askerin ar
yorgunluu, kar tarafn devaml takviye almas ve gl donanma destei, arazinin durumu, dman
denize dkmeye mani olur. Fakat Conkbayr tutulmu, dman baskn boa karlm, Boazn
almas nlenmi, dmanlar bir ky eridine adeta hapsedilmitir.
 Bu baarlar zerine Mustafa Kemal, 1 Haziran 1915te harp meydannda albayla ykseltilir.
Dman Seddlbahirden cephe saldrlaryla, Arburnununda da evirme hareketleriyle Boaz
tabyalarn drp, donanmasna stanbul yolunu aamamtr. Bu durumda karsnda iki seenek
vardr.
1) K gelmeden nce ekilmek,
2) Yeni kuvvetler getirerek zaferi salamak. Trkler iin nemli olan 2. htimal karsnda yeni
saldr hedefini doru tahmin etmek ve ona gre isabetli tedbirler almaktr.
Mustafa Kemale gre yeni bir saldrnn temel hedefi yine Conkbayr ve Kocaimen Tepesi
olacaktr. Bunun iin dman, muhtemelen Arburnu kuzeyine kacaktr. Dolaysyla Kabatepeyle
Suvla Anafartalar blgeleri, ayr birer savunma blgesi olarak dzenlenerek, sorumlu birer komutann
emrine verilmelidir. Fakat Mustafa Kemalin srarla yapt szl yazl uyarlar ciddiyetle dikkate
alnmaz. Arburnu kuzey mntkasna 2500 kiilik bir birlik yerletirilmekle yetinilir.
tilf kuvvetleri 6 Austosta Arburnu cephesinde iddetle saldrya geerler, biraz ilerlemeden
sonra durdurulurlar. 7 Austosta 19. Tmene yaplan saldr da arzu edilen neticeyi vermez. Gerekte
btn bu hareketler, Trk kuvvetlerini ve yedek glerini yerlerinde tutmak amacna yneliktir. Asl
srpriz saldrs kuzeye, Mustafa Kemalin srarla syledii yne yneltilmitir. 6/7 Austos gecesi iki
dman tmeni Arburnu kuzeyine kar ve Conkbayr istikametinde saldrya geer. Daha kuzeyde
Suvlaya karlan 3 tmenin amac ise, Saros krfezi mntkasndan gelecek Trk takviye kuvvetlerini
nlemek ve Kocaimen Tepesi kuzeyinden geni bir evirme hareketiyle Boaza inmektir. Durum kritik,
her an kymetlidir. Ordu Komutan Liman Paa Anafartalar Grup Komutanna derhal taarruz emri verir.
Komutan askerin ar yorgunluu nedeniyle saldrnn bir gn ertelenmesini ister. Komutan derhal
emekliye sevk isteiyle grevden alnr. 8/9 Austos gecesi Mustafa Kemal Anafartalar Grup Komutan
olmutur 37. Henz 34 yandadr. Ortaya kan tehlikeli durumu nlemekle grevlendirilmitir. O
zamanki ngiliz Bahriye Nazr Churchillin deyimiyle kaderin adam 9 Austos 1915te sng
hcumu ile dman Anafartalarda geriletir. 10 Austos sabah lah bir sng hcumu ile cephenin
kilit noktas Conkbayrnda durumu dzeltir. Bu savalarda Mustafa Kemalin gsne bir arapnel
paras isabet eder. Saat paralanr, kendisine bir ey olmaz. Bundan sonraki hareketler savan gidiini
etkilemez. iyi sevk ve idare edilen, cesaretle, yiitlikle dven asil Trk ordusu karsnda itilf
kuvvetleri siperlere gmlrler38a.
Bu arada takviye kuvvetleri isteyen ngiliz Bakomutan General Hamilton 16 Ekim 1915te
grevden alnmtr. Yerine atanan General Monroe En iyi zm Gelibolu Yarmadasn
boaltmaktr. grndedir. ngiliz Mill Savunma Bakan Kitchener durumu yerinde grdkten sonra
boaltma kararn alr. 19 20 Aralk 1915 Arburnu ve Anafartalar, 8 9 Ocak 1916da Seddlbahir
boaltlr.
Mustafa Kemal tahliyeden nce 10 Aralkta grevi Fevzi Paaya (akmak) devretmitir. Onun
anakkaleden ayrl nedeni salk sorunlarna balanmaktadr. Aslnda esas sebebin Liman Paa ile
aralarnda kan gr ayrl olduu anlalmaktadr38b.
 anakkale Sava birok adan nemli sonular dourur. Bunlar arasnda savan iki yl uzamas,
arlk Rusyasnan kmesi, Balkan Devletlerinin ve talyann sava politikalarnn deiik
ynlenmeleri, Trk Ordusuna kazandrd moral gc ilk nce sylenmesi gereken eylerdir.
Ancak anakkale Savalarnn en nemli sonucu Mustafa Kemalin asker dehasn gzler nne
sermesidir. Mustafa Kemal olaylar karsnda durumu abuk kavramak, sratle ve soukkanllkla
gereki, yrekli ve kendine gven iinde doru karar vermek, verdii karar byk bir enerji ve
cesaretle bizzat uygulamak, insiyatifini cretle, fakat isabetle kullanmak, sorumluluu ekinmeden
zerine almak, gibi stn komutanlk kabiliyeti gstermi ve savan genel gidii zerinde birinci
derecede etkili olmutur.
Nitekim ngiliz resmi tarihi bunu yle zetler. Bir tmen komutannn 3 muhtelif yerde vaziyette
nfuz ederek, yalnz bir muharebenin gidiine deil, ayn zamanda btn sefer ve hatta bir milletin
mukadderat stnde bu kadar derin tesirler yapt tarihte pek ender rastlanan bir olaydr.
Zamann ngiliz Bahriye Nazr, kinci Dnya Savann ylmaz ngiliz Babakan Churchill, onun
roln yle ifade eder: Mustafa Kemal 9 Austosda Anafartalardaki baarl harekatndan sonra
geceyi, bu paha biilmez srt alma hazrl iinde byk aba harcayarak geirdi. Bizzat ynettii
iddetli baskn hcumu ile, bu dar blgede yerlemi olan bin kiilik ngiliz kuvvetini yok etti. Trkler
Conkbayrn atlar ve zaferin sonuna kadar da orada kaldlar. Bu baar perdeyi kapatan olaydr.
Geliboludaki birliklerin bakomutan General Hamilton 9 10 Austos 1915 Savalar iin u kayd
dmtr: ... Conkbayrnda Trkler en etkili savalarn veriyorlar. Mamafih, kayplar bizden fazla.
ok mkemmel komuta edilen ve cesaretle dven Trk Ordusuna kar savayoruz.39a
Gelibolu savalar esnasnda Bakumandan Vekili Enver Paann harekt ube mdrln yapan
smet Beyin (nn), bu konudaki deerlendirmesi ok dikkat ekicidir. ... anakkaleye mttefiklerin
ilk asker karmasnn hemen ilk gnnden itibaren Atatrk bir yldz gibi parlamaya balam ve her
gn biraz daha dikkati eker hale gelmitir. Burada Atatrk kumandanlk imtihann tasavvur
olunabilecek en byk glkler iinde, hergn yeni bir muvaffakiyetle yrtr bir yola girmitir.
anakkalede ilk gnden itibaren zerinde toplanm olan erefler ve mitler Atatrk dokunulmaz
hale getirmitir.39b
yle ki Enver Paa cepheyi ziyaret ettiinde, Anafartalar Grubuna uramamas zerine, Mustafa
Kemal istifsn Liman Paaya verdiinde Paa bunu kabul etmedii gibi, Enver Paadan da kabul
etmemesini ve bir yazyla Mustafa Kemalin gnln almasn istemi ve bu istek yerine getirilmitir.
zetle anakkale Zaferinin en nemli neticesi Mill Mcadele liderini ve Trkiye Cumhuriyetinin
banisini, btn stn nitelikleriyle ortaya karmas ve ona bir nevi dokunulmazlk kazandrmasdr.
Artk bundan sonra hibir g, onun zirveye trmanmasn engelliyemiyecektir.

II. Mustafa Kemal Paa Dou Cephesinde

Mustafa Kemal baz sebeplerle hava tebdili alarak stanbula gelir. Ksa bir sre dinlendikten sonra
Sofyaya eski arkada Fethi Beyin yanna gider. Orada iken anakkaleden Edirneye nakledilen 16
Kolordu Komutanlna atanr (14 Ocak 1916). Ocak ay sonlarnda grevine balar. Kolordunun
Galiyaya gitmesi bahis konusudur. Ancak Dou cephesinde ciddi sknt vardr. ngiliz ve Franszlarn
Geliboludan ekileceklerini anlayan Ruslar o blgedeki gler douya gelmeden sonu almak
maksadyla saldrya gemilerdir. III. Ordunun tuttuu cephe 11 Ocak 1916da yarlr. 16 ubatta
Erzurum der. Ruslar Of Bayburt Mamahatun hattna dayanrlar. Cephenin gneyinde Mu ve Bitlis
de igal edilmitir. Durumu dzeltmek ve Erzurumu kurtarmak amacyla II. Ordu Douya kaydrlr.
16. Kolordu II. Orduya baldr. Mustafa Kemal bir ay kadar sren bir yolculuktan sonra grev yerine
ular. Yolda iken 27 Mart 1916da generallie terfi ifresini alr40. Mustafa Kemal, Bitlis Cephesine
ynelirken, baz subaylarn yollarda soyulmalar zerine, sulular derhal tespit ettirip Harp Divanna
vererek iddetle cezalandrr. Bu enerjik tutumun neticesi olarak cephe gerisinde asayisizlik hareketleri
grlmez. Dou cephesinde Mustafa Kemalin amac Bitlis ve Muun kurtarlmasdr. Karlkl
ilerleme ve gerilemelerden sonra gerekli hazrlklar yapan Mustafa Kemal 2 Austosda saldrya geer.
7 Austosta Mu, 8 Austosda Bitlis kurtarlr. Cephenin bu ksmna nisb bir istikrar gelir.
Mustafa Kemal Paa II. Ordu Komutan Ahmet zzet Paann izinli olduu 13 Aralk 1916dan 2
Ocak 1917 tarihine Ordu Komutanna Veklet eder. Bu vesile ile ilk defa olarak smet Beyle (nn)
beraber almak ve onu yakndan tanmak, tartmak imknn bulur. Burada ikisi arasnda balayan
dostluk hayatlarnn sonuna kadar srp gider.
Mustafa Kemal 17 ubat 1917de Hicaz Kuvve-i Seferiye Komutanlna, ordu komutan yetkisi ile
IV. Ordu emrinde olmak zere atand. Paa atand grevin mahiyetini renmek iin ama gelir. Yol
boyunca ve amda, IV. Ordu Komutan ve Bahriye Nazr olup Suriyeyi kral naibi gibi geni
yetkilerle aaal ve debdebeli bir ekilde yneten Cemal Paann misafiri olur. Mustafa Kemal Paa
yapt incelemeler sonunda Hicazn savunulamayacan, Suriye Cephesinin tehlikeli durumu
sebebiyle, Hicazdaki kuvvetlerin de Suriyeye getirilmesi gerektiini, cephenin o gnk haliyle Hicaz
Seferi Kuvvetler Kumandanln asla kabul edemeyeceini Bakumandan Vekili Enver Paaya
bildirir. Enver Paa cevabnda stanbuldan ama hareket etmek zere olduundan kendisinin
beklenmesini ister41. Grme sonucu grev iptal edilir ve Mustafa Kemal vekleten II. Ordu
Komutanlna atanmtr. Cephedeki II. ve III. Ordulardan Kafkas Ordular Grubu Komutanl
oluturulur. Grubun komutanlna Ahmet zzet Paa atanr.
1917 ilkbaharnda Rusyada ihtill balamtr. Bir sre sonra bunun etkileri Rus askerleri arasnda
grlmeye balar. Netice olarak Dou cephesinde tehlike azalmaya yz tutar. Buna karlk Irak Cephesi
tehlikeli bir duruma girer. Zira ngilizler 1917 Martnda Badat almlardr. Enver Paa Asya cepheleri
durumunu grmek zere Kafkas Ordular Grup Kumandan Ahmet zzet Paa, IV. Ordu kumandan
Cemal Paa, II. Ordu Kumandan Mustafa Kemal Paa ve VI. Ordu Kumandan Halil Paa ile Halepte
grr (24 Haziran 1917). Toplantda Kafkas Cephesinin takviye edilerek, savunulmada kalnmas,
Suriye Cephesinde dnlmekte olan taarruzdan vazgeilmesi, buna mukabil Irak Cephesinde
harekete geilmesi ancak mevcut kuvvetlerle bunun mmkn olup olamayaca zerinde durulmas
kararlatrlmtr.
te bu toplantdan sonra Badat kurtarma harektnda VI. Ordu ile ibirlii yapmak zere, VII.
Yldrm Ordusu adyla seme bir ordunun kurulmasna Bakumandanlka lzum grlmtr. Esasen
Enver Paa bu i iin Almanyadan yardm istemi, bir tugay kadar Alman askeriyle General
Falkenhaynn42 gnderilecei vaadini almtr. Alman Generali Osmanllar hesabna bor yazlan
5.000.000 altn ile stanbula gelir. Ordular Grup Karargh tamamen Almanlardan olumaktadr.
Kararghta her trl muamele Almanca olarak yaplmaktayd. Kendisine mareal nvan ve rtbesi
verilen General Falkenhayn her ne kadar ara sra Osmanl niformas giymekteyse de kararghtaki btn
Alman Subaylar Alman niformasn giymekteydiler.
Yldrm Grubuna Iraktaki VI. Ordu ile teekkl halindeki VII. Ordu dahildir. Bunlara Filistin
cephesinde bulunan VIII. Ordu da katlmtr.
Kurulmas kararlatrlan VII. Ordu Komutanl Mustafa Kemal Paaya teklif edilir. Anlaldna
gre bu atamann yaplmasn isteyen Grup Komutan Falkenhayndr. nk Enver Paa, nce Vehip
Paay teklif eder. Alman Generalinin srar zerine 1 Temmuz 1917de Mustafa Kemal Paaya VII.
Yldrm Ordusu Komutanln Hevesle yapmaya hazr msnz? diye sorar. Durumunda tuhaflk
olduunu sezen Paa, derhal verdii cevapta, teklif edilen VII. Ordu Komutanln Tarafnzdan uygun
grlen her grevi vatann yksek yararlarna uygun dtne inandn iin btn heves ve
vicdanmla yapacam eklinde cevaplandrr. Ancak olumlu cevap 4 gn sonra alnr43. Mustafa
Kemal Paa VII. Ordu Kararghn oluturmak zere yaverleriyle stanbula gelir. Bir ay kadar bir sre
hazrlktan sonra, Halepe ordu kararghna dner. Grup Komutan ile Ordu Komutan arasndaki
temaslar normal seyrini takip ederken ksa bir sre iinde ilikiler atmaya dnr. Bu srtmenin
eitli nedenleri vardr. Bunlarn en banda geleni, Mareal Falkenhaynn Trkleri kmsemesi, ok
geni yetkili bir smrge idarecisi gibi davranmasdr. Osmanl hkmetine bor yazlan altnlar, yrede
etkili ahslara datlmakta, bunlar Almanya hesabna kazanlmaya allmaktayd. Mill Egemenlik ve
gurur konularnda son derece hassas olan Mustafa Kemal Paann buna gz yummas mmkn deildi.
Mustafa Kemal Grup Kumandanna Alman subaylarnn Arap eyhleri ile dorudan temas etmeyip ordu
kanalyla hareket etmeleri gerektiini hatrlatr. Falkenhayn bunu dikkate almaz, netice olarak iki
komutan arasnda normal iliki salamak imkn kalmaz. Dier taraftan blgede alnacak tedbirler
konusunda da gr ayrl vardr. Yldrm Grubu Irak hedef alarak kurulmutur. Ancak bunun
olumlu sonu vermesi iin nce Sina Cephesinin gven altna alnmas gerekesiyle VIII. Ordu da
Mareala balanmtr. Bylece Falkenhayn, blgenin tek hkimi durumuna girmitir. Mill karlar
konularnda son derecede hassas olan Mustafa Kemal, lkeyi bir Alman smrgesi haline getirmeye
ynelik bu hareketlere kaytsz kalamazd. Falkenhaynn almay dnd siyas ve asker tedbirleri
ile mutabk deildir. Her zamanki medeni cesareti ve berrak zeks ile durumu btn plakl ile 20
Eyll 1917de Bakumandan Vekili Enver Paaya ve Bahriye Nazr Cemal Paaya bildirir. Raporun
bir sureti Sadrazam Talat Paaya, ttihat ve Terakkinin ileri gelen simalarna bilgi iin sunulur. Bu
raporda zetle u grler dile getirilmitir.
1) Halk ile idare arasnda balar sarslmtr... Evde kalanlar,kadnlar, acizler veya asker
kaaklarndan olumakta olup, rettikleri kendi ihtiyalarna bile yetmemesine karlk, hkmet onlarn
a kalmalarn bile dnmeden, ellerindekini almak mecburiyetindedir... Hkmetin gszl
sebebiyle, lke anari iindedir... Rvet ve vurgun ban alm yrmtr... Ticar iktisad knt
endie verici bir hal almtr... Sava srp giderse, ryen devlet binas bir gn birdenbire hep
birden kme tehlikesiyle kar karyadr.
2) Asker vaziyet, harbin yakn bir gelecekte bitecei midini vermemektedir. Mttefiklerimizin
asker darbelerle dmanlarmz savaa zorlamas bahis konusu deildir. Almanlarn stratejisi geliniz,
bizi yeniniz ilkesine balanmtr. Sava daha ok uzayacaktr. Ve savan bitim anahtarlar bizim
partinin elinde deildir.
 3) Trkiyenin asker vaziyetine gelince, ordu savan balangcna gre ok zayf olup, mevcut
5/1e dmtr. Memleketin insan kaynaklar, bu boluu doldurmaya yeterli deildir... Bana
gnderilen biner mevcutlu taburlarn yzde ellisi mecalsiz sskalardan ibaret olup kalan asker 17 20
yalarnda gelime andaki ocuklarla, 45 55 yalarndaki ie yaramaz kimselerdir. stanbuldan
1000 kiiyle yola kan taburlar Halepe 500 kii olarak gelmektedirler... Kafkas Cephesi duraklama
halindedir... Irakta ngilizler hedeflerine ulam haldedir. Sina ve Hicazda dman henz hedefine
ulaamamtr. Saldrya hazrlanmaktadr. ngilizler iin emellerine hizmet edecek bir Filistin devleti
kurulmas hayat nemi haizdir. Bu durumda Batda taarruza hazr bulunarak, Suriyede dman
giriimlerini boa karmak nemlidir. Bu durumda son kuvvetlerle Irak geri almay dnmeye imkn
yoktur...
4) Bu szlerimin neticesi, artk herey bitmitir. Bulunacak are kalmamtr anlam deildir...
Kurtulu areleri vardr. Kurtulu imkn mevcuttur. Ancak isabetli tedbirler almak lazmdr. Bunun
iin:
a) ten hkmeti kuvvetlendirmek, iktisad hayat yoluna koymak ve al giderecek tedbirler
alnmaldr.
b) Asker politikamz bir savunma politikas ve bir tek neferi son ana kadar saklamak olmaldr.
Bunun gerei lkemiz dndaki btn kuvvetlerimiz geri ekilmelidir...
5) Suriye ve Hicazn sorumluluu imdiye kadar olduu gibi kendi evlatlarmzdan birinin elinde
olmaldr. Sina Cephesinde de komuta mustakilen bizden birisine verilmelidir... Almanlar idare etmek
gibi sebepler, vatan menfaatlerinin gereklerini nlememelidir... Hayat ve memat meselelerinde olsun,
karar vermek hakkndan mahrum olduumuzu zannetmiyorum... Sina Cephesini Kress ve VII. Ordu
Kumandannn mdafaa etmesi ve bu iki orduya Falkenhaynn kumanda etmesini memleket menfaatleri
gerektiriyorsa, bu halde general Falkenhaynn btn Suriye ve Hicaza kumanda eden zatn emri altna
girmesi, tartmaya tahamml olmayan bir meseledir. Bu halde devlet nazarnda en yksek sorumlu bir
Osmanl olup, btn i ve siyas kuvvetler onun elinde ve Falkenhayn sadece bir asker kumandan
durumunda kalr... Sina Cephesine gnderilecek VII. Ordu ktalar, dman saldrs halinde para
para savaa katlp, von Kressin emrine girmesine seyirci kalamam ve en ufak bir ktamn mdahale
ettii cepheyi kaytsz artsz kendi emrim altna alrm. Yani kuvvetler muharebe sebebiyle Sina
Cephesinde bir kumanda altnda erimeye mecbur olursa, bu kumandan ancak ben olabilirim... Halen
iinde bulunduumuz bataklktan Almanlarla beraber kurtulmak zaruri ise de, Almanlarn bu durumdan
ve harbin uzamasndan yararlanarak bizi smrge ekline sokmalar ve memleketimizin btn
kaynaklarna el koymalarna karym. lke ileri gelenlerinin bu hususta hi deilse Bulgarlar kadar
kskan ve mstakil olmalarn lzumlu grrm... Almanlar ho tutacam diye mtemadiyen
fedakrlkta bulunmak herhangi bir mttefike ve zellikle Almanlara merhamet ve insaf telkin etmeyip,
belki verdiklerimizden yz kat fazlasn istemeye yneltir.
Bugn Falkenhayn, her vesilede herkese kar Alman olduunu ve elbette Alman menfaatini en
ziyade dneceini syleyecek kadar cret sahibidir. Halepde, Fratta ve Suriyede Alman siyaseti ve
Alman menfaati ne demek olduunu ve zellikle bu sz sarfeden bir Alman Konsolosu olmayp, yz
binlerce Trk kan iin karar veren bir kumandan olursa, iin vatanmzn karlarna tamamen aykr
olduunu anlamamak mmkn deildir.
 Falkenhayn, geldiinden beri airet ileri gelenleriyle Alman subaylar aracl ile dorudan temas
halindedir. Araplar Trklere dmandr. Biz Almanlar tarafsz olduumuzdan onlar kazanabiliriz.
szn bizzat bana, bir ordu komutanna sylemitir. Bu halde... memleket kmilen bizim elimizden
karak bir Alman smrgesi haline girmi olacaktr. General Falkenhayn bu maksat iin bizim
borcumuz olan altnlar ve Anadoludan getirdiimiz son Trk kanlarn kullanm olacaktr.
Velhasl gerek hkmet idaresi ve gerekse ahali iinde yaplacak ilerin alalade bir memleket
meselesi deil, en bata gelen bir memleket savunmas meselesi olduu bu devirde, vatanmzn hibir
kesinin herhangi bir yabanc nfuz ve idaresi altna verilmesi devletin varln hie indirger.
Mustafa Kemal 24 Eyll 1917de Enver Paaya gnderdii ek raporda zetle u noktalar zerinde
durur:
1) Raporun 1. ve 2. Blmlerinde Sina Cephesindeki kuvvetler mukayese edilerek, burada ancak
bir savunma sava yaplabilecei; yurt dnda ve iindeki btn kuvvetlerin Sinaya yollanmas
gerektii, imdiki kuvvetlerle Mareal Falkenhaynn saldrya gemesinin yanl olaca,
2) Bir savunma grevi alacak olan Sina Cephesine iki ordu kararghnn samayaca; kendisinin
bu cepheye kumanda etmek iin Arburnu ve Anafartalarda 11 tmen ve bir svari tugayna, ikinci ordu
komutanlnda da on tmeni idare ederek istenilen deneyimi kazandn,
3) Falkenhayna ne asker ne de siyas asla gveni olmadn, marealin aylardr hibir i
grmediini, onun Sina Cephesinde grev alamayacan, oraya kendisinin komuta etmesini, bu
olmad taktirde VII. Ordu Komutanlndan af edilmesini, raporlarna cevap alamazsa mareal
Falkenhaynn emrinde almayacan, kendisine bildireceini, Bakomutan Vekilinin bilgilerine
sunar.
Enver Paa, 29 Eyll tarihli cevabnda, gerek memleket ve gerekse ordunun durumu hakkndaki
grlerine katldn, ama dmanlarmzn da senelik sava sonunda bulunduklar halin bizden iyi
olmadn; Rusyann girdii ve talyann girecei hallerin durumu lehimizde pek deitirdiini; VII.
Ordu veya bunun byk ksm ile Sina Cephesinde Kresss Paann VIII. Ordunun yannda, VII. Ordu
Kumandan sfatyla baar ile hizmet edeceine inandn ve fikrinin ayrntlarn oraya gelecek olan
Cemal Paann aklayacan belirtir.
Enver Paa 2 Ekim 1917 tarihli yazsnda da, 100 kmlik bir cephenin iki mntkaya taksiminin tabi
olduunu, cephenin idaresine memur edilen Mareal Falkenhaynn isabetli kararlar alaca kanaatine
katlmasn rica eder.
Bu arada Mustafa Kemal Paa ile Mareal Falkenhayn arasnda grev ve yetki tartmas gittike
gerginleerek devam etmektedir.
Neticede Bakanlar Kurulunun verdii yetki ile Bahriye Nazr Cemal Paa, tahkikatla grevlendirildi.
Cemal Paa, her iki taraf dinler. Bakumandan Vekiline, grup ile ordu kumandan arasndaki
anlamazlkta, Mustafa Kemalin tamamen hakl olduunu, iki taraf arasndaki anlamazln
kaldrlmas iin, en kestirme yolun Mustafa Kemalin ordu kumandanlndan istif etmesi olduunu;
bu itibarla Vekiller Heyeti adna haiz olduu yetkiye dayanarak Mustafa Kemal Paann istifsn kabul
etmek mecburiyetinde kaldn bildirir.
Enver Paa bu istify ancak II. Ordu Komutan ile becayi edilmesi artyla kabul eder 9 Ekim 1917.
Ancak Mustafa Kemal bu atamay kabul etmediinden ilem fiilen yrrlk kazanmam ve Paa II.
Ordu komutan sfatyla izinli olarak 15 Ekim 1917de stanbula gelmitir. Yerine Fevzi Paa
atanmtr. Mustafa Kemal dn iin yeterli mal gce sahip olmadn grm, ve sahip olduu cins
atlar satlmas iin Cemal Paaya 2000 altn mukabili brakmtr. Cemal Paa bunlar 5000 altna satp
aradaki 3000 altn farkn da Mustafa Kemale gnderir44.
Mustafa Kemalin o gnk asker ve siyas durumu deerlendirmesi gerekleri btn plaklyla
yanstmas dolays ile ok dikkat ekicidir. Bu raporlar onun ileriyi grmesi, berrak zeks, gerekleri
yanstmadaki medeni cesareti, karakteri, lke meselelerine yabanclarn karmasna iddetli tepkisi
bakmndan zerinde dikkatle durulmas, yorumlanmas gereken belgelerdir.
Olayn sonucu Mustafa Kemalin 9 ay kadar fiil kumandanlktan ayrlmas oldu. Hakl olduu, lke
karlarn savunduu halde istif etmek zorunda kalan Paa zntldr.
Enver Paa ile zaten iyi olmayan ilikileri biraz daha bozulur. Onun imal sorularna muhatap olur.
Dolays ile yeni bir grev kabul etmez. Ancak Veliaht Vahidettin Efendinin Padiah temsilen
Almanyaya yapaca seyahata katlmay kabul eder.

III: Gelecein Padiah le Seyahat

Alman mparatoru Kayzer Willhelm, 15 Ekim 1917de Sultan Mehmet Reatn davetlisi olarak
gelir. Padiah Almanyaya davet eder. Padiah 73 yandadr ve rahatszdr. Siyasi durum icab ziyaretin
iadesi gerekmektedir. Padiah temsilen Veliahtn gitmesi ve orduyu temsilen tannm bir generalin
heyete katlmas kararlatrlr. Heyette askeri danman olarak Albay Naci (Eldeniz)den baka,
Bamabeyinci Ltfi Simavi de grevlendirilmitir. Orduyu temsilen heyete katlmas teklifine Mustafa
Kemal olumlu cevap verir. Tahta kmas pek uzak olmayan Veliaht ile tanmak, ona gerek durumu
aklamak ve gvenini salamann gelecek bakmndan yararl olacan dnr. Vahidettin ile
Vanikydeki saraynda grr. Seyahat 15 Aralk 1917de balar ve 4 Ocak 1918de sona erer. Yol
boyunca ve Almanyada ikametleri sresince Mustafa Kemal Vahidettini savan gidi yn, lke
ynetimi, alnmas gerekli nlemler konusunda srekli uyarmaya alr. Hatta dnte bir ordu
komutanl istemesini nerir. Seyahat sresi iinde Vahdettinin davranlar yurt iinde olduundan
farkldr. Mustafa Kemal ile her konuyu konumaktan ekinmez45.
Bu seyahatn Mustafa Kemalin kariyerindeki yeri nedir? nemi nedendir?
Bu gezinin Mustafa Kemalin hayatnn aknda olduka nemli bir yeri vardr. 22 gn sre ile
gelecein Padiah ile beraber olan Paa onu yakndan tanmak, iyi veya kt yanlarn tartmak ve bir
dereceye kadar da yaknlk salamak imknn bulmutur. Ayrca gezi srasnda savan genel gidii
hakknda bilgi edinmi, sekin Alman generalleri Hindenburg ve Ludendorf ile tanmtr. Ayn ekilde
Vahidettin de Mustafa Kemali stn kabiliyeti ve tutkusuyla tanma ve deerlendirme imknn elde
etmitir.
Mustafa Kemal Almanya Seyahat dnnde sol bbreindeki bir rahatszlk nedeniyle bir ay kadar
yatakta tedavi grd. Bir ara iyileir gibi oldu, tekrar yatt. Neticede doktorlar tedavi iin Viyanaya
gitmesinde srar ettiler. Yaveri Cevat Abbas ilemleri bakanlkta takip etti. Konu ile ilgilenen Enver
Paa, teden beri Mustafa Kemal Paay kendisine ciddi bir rakip olarak grd iin, ilemleri
abuklatrd. Mustafa Kemale bir emireri ile birlikte, en st derece yolluk ve gerekli avans verildi. 25
Mays 1918de Viyanaya hareket edildi. Viyanada 3 hafta kadar tedavi grdkten sonra, ilgili
profesrn tavsiyesi zerine, kaplca tedavisi grmek iin Karlsbada gider. Mustafa Kemal, 30 Haziran
1918 27 Temmuz 1918 tarihleri arasnda Karlsbadda tedavi grr. Bu sre iindeki yaantsn Trke
baz ksmlarn da Franszca olarak kaleme almtr. Anlarnn bir ksm Prof. Dr. Afet nan tarafndan
yaynlanmtr46. Anlar Mustafa Kemalin oradaki hayat hakknda bilgi verdii iin deerlidir. Ancak
bunlarn esas deerleri Mustafa Kemalin 1919dan nce, devlet idaresi, sosyal hayat, kadn erkek
ilikileri, asker ynetim konularnda verdii bakir bilgiler dolaysyladr. Keza bu hatralarda aka
grlen husus, onun kitaba, okumaya, renmeye kar olan hudutsuz akdr.
Mustafa Kemal Karlsbadda iken V. Mehmet vefat etmi, yerine Vahidettin VI. Mehmet adyla
Padiah olmutur 4 Temmuz 1918. Mustafa Kemal Padiah tebrik eder. Bu nemli deiiklikte
stanbulda olmad iin zgndr. Ama tedaviye devam eder. Yaveri Cevat Abbas ona abuk dnmesi
iin tel eker. O nemli bir sebep olmadka dnmeyeceini bildirir. Ardndan yaverinin acele
dnmemiz arzu buyruluyor teli zerine, 27 Temmuzda Karlsbaddan Viyanaya hareket eder. Fakat
yakaland nezle nedeniyle birka gn Viyanada kaldktan sonra 2 Austos 1918de stanbula gelir.
Onu artan Yaver-i Ekrem Ahmet zzet Paadr. Sebep, Mustafa Kemalin Vahidettin ile olan
tankldr. Ahmet zzet Paa onun stanbulda bulunmasnda ve Padiah ile grmesinde yarar
grmektedir.

IV. Vahidettin Padiah Mustafa Kemal Ordu Komutan

Mustafa Kemal yurda dndnde, Padiahn clusundan beri bir aylk bir zaman gemi, ve iler
belli bir istikamet almtr. O nce Ahmet zzet Paa ile grr. Onun tavsiyesi zerine Padiahla
birka defa grr. Veliahtlndaki gibi serbest konuma izni aldktan sonra, baz nerilerde bulunur.
Bunlardan bir tanesi udur. Kendiniz bakomutan olun, ve kendinize bir vekil deil, kurmay bakan
sein. nk hereyden nce lkede balca kuvvet kayna olan orduya egemen olmak gerekir. Bunun
zerine 8 Austosda Bakumandanlk Vekleti nvan Bakumandanlk Erkn- Harbiye Riyasetine
evrilmi ve bu greve Enver Paa getirilmitir. Dier bir grmede, ... Yeni Padiahn ilk hareketi,
kuvvetin sahibi olmaldr. Kuvvet devleti, milleti ve btn menfaatleri mdafaa eden kuvvet bakasnn
elinde olduka sizin Padiahlnz zahir olmaktan ileri gidemez. szleri zerine, Vahidettin, ben, Talat
ve Enver Paa hazretleri ile grtm demek suretiyle tutumunu aklar. Unvan deiiklii olay,
bazlarn kukulandrmtr. Ama Mustafa Kemal de tetiktedir. Bir gece Akaretler Yokuunda
hazrlanan bir suikast boa karr. Onun Padiah etkilemesinden huylanan Enver Paa, bir senaryo
hazrlamtr. 16 Austosda Cuma Selml sonras Padiahn ifahi iradesiyle Suriyede daha nce
komuta ettii, VII. Orduya Komutan atanmtr. Tertip iyi hazrlanmtr. Vahidettin Mustafa Kemali
yannda birka Alman generali olduu halde kabul eder. Hocas ve Padiahn yaveri olan Naci Bey
(ELDENZ) araclyla srarla ilettii yalnz grme isteini dikkate almaz. Ama Mustafa Kemalin
muhtemel itirazlarn nlemektir. Darda Enver Paa mtebessim beklemektedir. Mustafa Kemalin
serzenilerine, her trl yardm yapacan vaadetmekle karlk verir. Fakat Suriyede ordularn
birletirilip onun emrine verilmesi teklifini ciddiye almaz47.
Mustafa Kemal 26 Austos 1918de Halepe gelir. lk i olarak cepheyi tefti eder. Durum 10 ay
ncesinden farkldr. nk onun VII. Ordu Komutanlndan istifasndan sonra ngilizler 31 Ekim
1917de Sina Cephesinde saldrya geerek cepheyi yarmlar ve Kuds igal etmilerdir (9 Aralk
1917). Mustafa Kemal ile daha nce attn grdmz Alman Generali Falkenhayn grevden
alnm, yerine General Liman von Sanders atanm, ordu tam bir savunma havasna girmitir. Mustafa
Kemal cepheye geldiinde, Yldrm Ordular Grubu Kuds-Yafa hattnn kuzeyinde, deniz ile eria
arasnda cephe tutmutur. VIII. Ordu sada VII. Ordu soldadr. IV. Ordu eria dousundadr. Ordular
ok zayf, cephane yetersiz, erler a ve yar plak bir vaziyettedir. 19 Eyllde dman 8. Ordu
cephesine sekiz misli stn bir gle saldrr. Ve cepheyi iki saatte yarar. VII. Ordu nce saldrlar
pskrtr, fakat ngiliz Svari Birliklerinin 20 Eyllde grup kararghn basmalar ve ordunun
gerilerine dmeleri zerine, Mustafa Kemal kuvvetlerini eria Nehri dousuna geirir. Sonra Deraya,
sonra da ama ekilir. ngiliz basknndan zor kurtulan Liman von Sanders, onu Rayaka ekilen IV. ve
VIII. Ordularn artklarn dzenleyip yeni bir savunma hatt kurmakla grevlendirir. Mustafa Kemal
durum deerlendirmesi yaptktan sonra u karara varr: Btn cephelerde ve btn kuvvetler zerinde
emir ve kumanda kalmamtr. Yaplacak i Halepe kadar kuzey ynnde ekilmektir. O Grup
Komutann da ikna ederek, adeta grubun kumandasn ele alarak eldeki birliklerini Halepe kadar eker.
Esasen ordu karargh 5 Ekimde Halepe gelmitir. 13 Ekimde de IV. Ordunun kalan birlikleri VII.
Ordu emrine verilir. Kuvvetlerini yeniden dzenleyen VII. Ordu Komutan Mustafa Kemal Paa, bir
ngiliz tmenini Halep kuzeyinde Katmada durdurur. Bu Suriye cephesindeki son cidd arpmadr.
Bu arpma ile dman Anadolu kaplarnda durmaya mecbur edilmitir48.
Bu arada Makedonya Cephesi yarlm ve Bulgarlar 29 Eyll 1918de atekesi imzalayarak savatan
ekilmilerdir. Bu durum Osmanl Devleti iin ne ifade etmektedir? Bulgarlarn savatan ekilmeleri
Bakent stanbul yolunun dmanlara almas anlamna gelmekteydi. Bu cil tehlike nasl
nlenebilirdi? Tek zm Dou Cephesinden kuvvet aktarmakla mmknd. Kafkasyadan kuvvet
nakli o gnn koullarnda aylar gerektiriyordu. zetle tek are kalmt. O da biran nce atekesi
salamakt. Esasen Almanlar 4/5 Ekim gecesi atekes iin bakan Wilsona bavurmulard. Osmanl
Devleti de 5 Ekimde ayn yolu tuttu. tilf Devletlerinin sava sulusu olarak grdkleri ttihat ve
Terakki hkmeti ile anlama yapmak istemeyecekleri bilindiinden Sadrazam Talat Paa, 8 Ekim
1918de istif etmiti. Yeni hkmeti kurmaya Tevfik Paa memur edilmi, fakat Paa uzun bir sreden
beri aktif politikadan ekildii ve kabinesine ttihat vekil almak istemedii iin, hkmet kurmay
baaramaz. Durumu renen Mustafa Kemal, Bayaver Naci Bey aracl ile Padiaha bavurur. Bir an
nce tek olarak veya mttefiklerle mtereken bar yapmaktan baka are kalmadn, Tevfik Paa
hkmeti kurmakta zorlanyorsa, derhal Ahmet zzet Paa bakanlnda Rauf, Fethi, Tahsin, Canbolat,
Azmi ve eyhlislam Hayri ve kendisinden oluacak bir hkmet kurulmasnn zarur olduunu ve
ancak byle bir hkmetin duruma hkim olabileceini bildirir49.
Talat Paann direnmesiyle Ahmet zzet Paa Cavit Beyi Maliye, Fethi Beyi Dahiliye, Rauf Beyi
de Bahriye Nazrlna getirir. Kabinede Mustafa Kemal yoktur. Ahmet zzet Paa Mustafa Kemalin
isteine kar, Bartan sonra ibirlii yapmak yolunda bir cevap verir. Mustafa Kemal, beklemedii
bir karlk almtr. Bar gecikecektir. Bara kadar ok alkantl anlar geireceiz. Bu devrede
vatana faydal olabilirim dncesiyle Harbiye Nezaretini istemitim, yoksa bar olduktan sonra onun
huzur ve suknu iinde Harbiye Nazrln benden ok mkemmel ifa edecek zevat bulunabilir. Buna
gre bartan sonra ibirliimizi hi de zarur ve hatta lzumlu grmyorum. eklinde bir cevap
verir50. Bylece Mustafa Kemalin Mill Savunma Bakan ve Genel Kurmay Bakan olarak kabineye
girmesi ve bar ilerini, lke karlarna uygun bir ekilde, hatta gerekirse padiah ve hkmeti
Anadoluya ekerek yrtme dncesi gerekleemez.
Hkmet kurulur kurulmaz ilk i olarak atekes iini n plna alr. nceki giriimlerin baarszln
dikkate alarak, Bykadada esaret hayat yaayan ngiliz Generali Townshendin araclk teklifini
benimser. General Townshend ngiliz Akdeniz Filosu Komutan Amiral Calthorpea gnderilir. Amiral
atekes iin Trk delegelerinin gnderilmesini ister. Ancak gnderilecek delege konusunda Padiah ile
Sadrazam arasnda gr ayrl belirir. Zira Vahidettin delege olarak Damat Feritin gnderilmesini
istemektedir. Padiahn teklifine Ahmet zzet Paa bu adam delidir. Kendisine bu kabil bir grev
verilemez derse de Padiah biz onu idare ederiz szleriyle kararlln belirtir. Anlaldna gre
Vahidettin malup olan devletlerde hanedanlarn yklmasndan endieye kaplmtr. Mtareke
grmelerinin saraya mensup birisi tarafndan yaplmasn gvenli bulmaktadr.
Ahmet zzet Paa ertesi gn Damat Ferit ile grr. Damat Ferit grlerini yle aklar: Amiral
Calthorpe grr grmez devletin toprak btnlnn korunmas zerine mtareke yaplmasn teklif
edeceim. Amiral bunu kabul etmezse Londraya gitmek zere bir kruvazr isteyeceim ve oraya
varnca Krala, ben senin babann eski dostu idim, arzularmn kabuln senden beklerim diyerek
tekliflerimizi kabul ettiririm... Paa ayrca zel ktip olarak da Rum Patrikanesi Ktibi Kara Teodoriyi
alacan ilve etmitir. Sadrazam Padiaha bu konumay naklederek Damat Ferit Paann
gnderilmesinden vazgeilmesini istemise de, Padiahn kararn deitirememitir. Durum Bakanlar
Kurulunda tartlm kabine yeleri karara iddetle itiraz ile Bahriye Nazr Rauf Bey bakanlnda bir
heyetin gnderilmesi kararn almlardr. Hariciye Mstear Reat Hikmet Bey Kurmay Yarbay
Sadullah Bey delege olarak, li Bey de (TRKGELD) delegasyon sekreteri olarak heyet yelerini
oluturmulardr51.
Delegelere 8 maddelik bir talimat verilmitir. Buna gre zetle: Boazlar Yunan sava gemileri
hari, ticaret ve sava gemilerine ak olacak, istikmlar Osmanllarn elinde tutulacak, asayii
salayacak kuvvetler hari, teki Trk kuvvetlerinin terhisi kabul edilecek. Atekesle cephelerde sava
duracak, Osmanl Devletinin idaresine karlmayacak, Trk topraklarnda herhangi bir noktaya asker
karlmayacak, itilf devletlerince Trkiyeye para yardm yaplmas salanacaktr. Ayrca Padiah
zel olarak verdii talimatta hilfet, saltanat, ve hanedan haklarnn korunmasn zellikle istemitir.
Mondrosta 4 gn sren tartmalardan sonra Atekes 30 Ekim 1918 gn akam st imzalanmtr.
Daha toplantnn banda Atekes maddelerinin ngilizler tarafndan nceden hazrland ve bunlar
zerinde ufak tefek nemsiz deiiklikler dnda bir ey yaplmayaca ortaya kmt. Mtareke 24
maddeden oluuyordu52.
Buna gre, Boazlar alyor, istihkmlar mttefiklerce igal ediliyor, tilf Hkmetlerine mensup
esirlerle Ermeni esir ve tutuklular kaytsz artsz mttefiklere teslim ediliyordu. Asayi iin gerekli
olanlarn dndaki asker birlikler terhis ediliyor, mttefikler gvenliklerinin tehdit edilmesi halinde,
herhangi stratejik noktay igal edebileceklerdi (7. Madde). Liman ve tersanelerden yararlanabilecekler,
Toros tnelleri igal edilecek, ran ve Kafkasyadaki Trk kuvvetleri ekilecek, haberleme ve ulam
aralar denetlenecek, Hicaz, Asir, Yemen, Suriye Trablusgarp Bingazi ve Irakta bulunan muhafz
ktalar en yakn itilf komutanna teslim olacak, 6 Dou ilinde karklk kmas halinde buralar igal
edilecektir. Atekesin Trklerce imzasna karlk, ngiliz Delegasyonu Bakan Amiral Calthorpe Rauf
Beye gizli kaydyla bir mektup vermitir. Mektuba gre, Amiral anakkale ve Karadeniz Boaz
istihkmlarnn yalnz ngiliz ve Fransz Askerlerinin igal edilmesini hkmetinin kabul ettiini,
bunlarn yannda bir miktar Trk askerinin de bulundurulmasn hkmetine duyurduunu, stanbul ve
zmire Yunan Askeri gnderilmemesi hakkndaki Trk isteini zenle hkmetine bildirdiini,
Osmanl Hkmeti asayii koruduu mddete stanbulun igal edilmeyeceini, Osmanllarla ngilizler
arasnda dostane ilikilerin kurulmas iin byk gayret sarfedeceini, mektup ieriinin padiah ve
sadrazamdan bakasna gsterilmemesini istiyordu.
Osmanl delegasyonu atekes ile Boazlar hari lkenin baka bir yerinin igal edilmeyeceine ve
atekes hattna sayg gsterileceine inanyordu: yimser hava iindeydi.
Halbuki tlaf devletleri daha sava iinde 1915, 1916, 1917 yllarnda yapm olduklar anlamalarla
Osmanl Devletinin ne ekilde blneceini ve her birinin paylarnn ne olacan belirlemilerdi.
Mtarekedeki esnek maddeler, gizli anlamalarn uygulamaya konulmas iin birer klf devini
grecekti.
Atekes Anlamas, Alman ve Avusturya Macaristan personelinin belli bir sre iinde Osmanl
lkesini terk etmelerini ngrmekteydi. Bu hkm gereince, Yldrm Ordular Grup Komutan Liman
von Sanders, komutay Mustafa Kemale u szlerle devretti, Trkiyeyi terke mecbur olurken emrim
altndaki ordular, Trkiyeye geldiim ilk gnden beri takdirkr olduumu bir kumandana tevdi
etmekle teselli buluyorum. Gerekten Liman von Sanders, Mustafa Kemali ok mstesna kabiliyetli,
yetkili ve cesur bir subay olarak ate hattnda yakndan tanm, onun stn komutanlk yeteneini
herkesten nce taktir ederek, cephenin en can alacak yerlerinde yksek sorumluluk gerektiren yerlere
getirmitir. Hatta Bakumandan Vekilinin cepheyi ziyaretlerinin birinde, Anafartalara uramamas
zerine, Mustafa Kemal istif ettiinde, istifasn kabul etmedii gibi, Enver Paann ona iltifat eden
yazyla gnln almasn da salamtr53.
Mtareke maddelerini okuyan Mustafa Kemal, devletin kendini adeta kaytsz artsz dmana
teslim ettii, hatta bunun iin bizzat yardm vadettii kansna varr. Dolays ile hkmeti uyarmak
ister. 3 Kasmda sadrazamn dikkatini atekesin ak olmayan maddelerine ekerek bilgi ister. ...
Madde 10da Toros Tnellerinin igali var... gal edilecek yalnz bunlar mdr? Yoksa muhafaza
tertibatndan ibaret mi kalacaktr? Toros Tnellerini tutacak igal kuvvetlerinin maksat nedir? Bunlar
nereden gelecektir? Bsbtn ayr bir grup tekil eden Amanos Tnelleri de buna dahil midir? Ayrca
Suriye ve Kilikya hudutlarnn belirlenmesi gerektiine dikkati eker. Fakat Sadrazam Ahmet zzet Paa
iyimserdir. O Toros Tnellerinin igalini bir muhafaza nlemi olarak grmekte, Amanos Tnellerini ayr
mtala etmektedir. Suriyedeki kuvvetlerin teslim olmalar maddesinin, ihtiyaten konulduu, evredeki
kuvvetlerin tesliminin bahis konusu olmad grndedir. Kilikyann hududunun da gerekirse
bildirileceini yazar. Halbuki Mustafa Kemal endielidir. Toros Tnellerini igal edecek kuvvetin
miktar ne olacaktr? Mesel btn Anadoluyu igal edecek derecede olursa ne yaplacaktr? Zaten
Suriyedeki garnizonlarn teslimi maddesi ngilizlerce baka trl tefsir edilmekte ve VII. Ordunun
teslimi istenmektedir. ngilizlerin skenderuna asker karmak istemeleri, bu ehri Kilikyadan
saydklarn gstermektedir. Mustafa Kemale gre, mtareke artlarn aklayc, yanl anlamalar
nleyici nlemler alnmadan ordular terhis edilirse ve ngilizlerin her dediine boyun eilirse, ihtiraslar
nlenemeyecektir. Bu dncelerini 6 Kasmda Sadrazama iletir. Ahmet zzet Paa mtarekede birka
maddeyi tadil ederek bize szl teminat veren ngiliz delegesinin centilmenliine karlk vermek ve
Yunanistan faaliyet sahasna karmamak maksadyla skenderundan ngilizlerin istifadesine kar
klmamasn ister. Mustafa Kemal ngilizlerin Halepteki ordularn iae iin skenderuna ihtiyalar
olmadn, gayenin VII. Ordunun gerisini keserek teslime zorlamak olduunu, bu nedenle VII. Orduyu
geriye ekmeye baladn ve ngilizler ayet skenderuna karlarsa atele karlanmalar iin emir
verdiini belirtir. Bu tel stanbulda telaa yol aar. Tekrar savaa m girilecekti? Sadrazam bir taraftan
verilen emirlere aynen uyulmasn isterken; dier taraftan Yldrm Ordular Grubunun datlmasn
abuklatrr. Mustafa Kemal skenderunu igal olaynn ngilizlere verilen sert karlk neticesi
olmadn, zira ayn eyin Musul iinde bahis konusu olduunu hatrlatr. Esas davann atekes
hkmlerinin Osmanl Devletinin selmetini temine yeterli olmamasndan kaynaklandn ngilizlerin
her dedii yaplrsa, iin ordu ve hkmetin onlar tarafndan idare edilmesine kadar gideceini,
aresizlik ve gszlk ne kadar olursa olsun, devletin yapaca fedakrln derecesini snrlamak
gerektiini, ngilizlerin elde etmek istedikleri neticeye bizim de yardm etmemizin kara bir leke
meydana getireceini, srarla vurgular. Bu uyarlarn bir etkisi olmaz. 7 Kasmda Yldrm Ordular
Grubu ile 7. Ordu Karargh lavedilir. Mustafa Kemalin Ordular datalm, fakat unvan muhafaza
edelim. En ufak bir mfreze halinde de olsa, bu namla ben onun kumandanl ile yetinir ve vatanma
hizmet ederim. Yolundaki teklifi de dikkate alnmaz54.
Esasen stanbulda saray hkmet ilikileri hassas bir devreye girmitir. Padiah ile Sadrazam
arasndaki gvensizliin sebepleri nelerdir? Vahidettin neden Ahmet zzet Paay istifaya zorlar?
Grnrdeki nedenler unlardr: 2/3 Kasmda Enver, Talat ve Cemal Paa bata olmak zere, ittihat
kodamanlar bir Alman gemisiyle yurdu terk etmilerdir. Kamuoyu bu durumdan zellikle ileri Bakan
Fethi Bey ve hkmeti sorumlu tutmaktayd. Padiah bu durumu bahane ederek zzet Paadan kabinede
bulunan ttihat bakanlarn yani Cavit, Fethi, Rauf ve Hayri Beylerin karlmalarn srarla istedi. zzet
Paa, Cavit Bey ve Hayri Efendinin zaten ekilmek istediklerini, ancak parti bakan olan Fethi Beyi
deitirmenin uygun olmayacan syler. Vahidettin srarla Fethi Beyin bir dakika bile kabinede
kalmasnn yerinde olmayacan bildirince sinirlerine hkim olamayan zzet Paa bu mdahaleyi
Anayasaya aykr bulduunu belirterek istifsn sundu. Esasen Vahidettin, Sadrazamn delegasyon
bakan olarak Damat Ferit Paay gndermemesinden dolay, zzet Paaya ierlemiti. Mtareke
grmelerinden zamannda haberdar edilmemekten, sava sulularn yarglayacak mahkemenin
kuruluu hususundaki gr ayrlndan kzgndr. Aslnda Vahidettin tahtlarn ve talarn ykld bu
ortamda, devletin dizginlerini elinde tutmay gvenlii asndan gerekli gryordu. dare anlay
bakmndan da, o milleti bir sr, kendisini de onun oban olarak grmekteydi. Dolaysyla zzet
Paay istifya zorlad. Bundan sonra gelen kabineler artk padiahn dmen suyunda yrmek zorunda
kalacaklardr. Meclis de kapatlnca herey Vahidettinin olaylara bak tarzna gre ekillenecektir 55.
zzet Paa 8 Kasm 1918de istifasn sunmutur. Paa 10 Kasmda Mustafa Kemale sadaretten
ekildiini ve stanbula gelmesinin iyi olacan bildiren bir telgraf gnderir. Mustafa Kemal 10/11
gecesi yola kar 13 Kasmda Haydarpaaya gelir. Boaz almtr. Sava kazanan devletlerin Filosu
Haydarpaann nnden gemektedir. Dman filosunun yolunu anakkalede kesmi olan muzaffer
komutan znt iindedir. Dudaklarndan Geldikleri gibi giderler szleri dklr. Nitekim yaklak 5
sene sonra onlar, Trk sancan selmlayarak geldikleri gibi gidecekler dir.
 Mustafa Kemal stanbulda 13 Kasm 1918 da 16 Mays 1919a kadar kalr. Onun bu dnemdeki
davranlarn deerlendirebilmek iin, dncelerine yn veren hususlar belirtmek yararl olacaktr.
Mustafa Kemal I. Dnya Savana yarbay rtbesi ve tmen Komutan olarak girmiti. Sava
bitiminde Mirliva olarak Ordular Grubu komutan payesini tayordu. Sava boyunca, stn ve sekin
komutanlk niteliklerini dosta ve dmana kantlamtr. Maddeten ve manen gldr. Kendine
zgveni sonsuzdur. Vatana byk hizmetler yapmak cokusu iindedir. O zamana kadar olan
yaantsnda doru dndn, hatta gelecei sezdiini gsteren olaylar vardr. Nitekim ordunun
siyasetle uramasnn zararlar konusundaki fikirlerinin doruluunu, Balkan Harbi btn akl ile
koymam mdr? anakkalede dmann muhtemel hareketleri konusundaki uyarlar gereklememi
midir? Filistinde Falkenhaynn askeri stratejisinin yanllna dair grlerini olaylar dorulanmam
mdr? Atekesin uygulamas konusundaki fikirlerini doruluu da her gn yeniden ortaya kmaktayd.
Dolaysyla Mustafa Kemal dncelerini uygulayabilecei yetkili bir makama gemek ve felketli
gnler geirmekte olan vatanna hizmet etmek, Trk devletinin bamszln ve karlarn salayacak
bir bar, gerekirse direnerek, mcadele ederek elde etmek amacn gtmektedir. Bu nasl salanacaktr?
Ona hkim olan fikre gre iyi bir hkmet, hedefini vaziyetini iyi bilen bir hkmet, memleketin
kuvvetini msait artlarda deerlendirerek ok i yapabilirdi. Onun istedii gibi bir hkmet kurulur
kendisi de Harbiye Nazr olursa galip devletlere kar yeni bir politika takip etmek, Trk olmayan
yerlerden zaten vazgemi olan Trkiyeyi kurtarmak mmkndr. Kurulacak haysiyetli bir hkmet
buna gre bir d politika takip ederek byk devletleri yeni bir istikamete evirebilirdi. Bu imknlar
aratrlrken bir taraftan da siyas tedbirlerin nihayet bir atmaya bir harbe varmas ihtimaline kar
ordu hazrlanacaktr. Mustafa Kemal bu konuda Trkn yaradlnda mevcut vatan sevgisine
gvenmektedir. Milletin iyi ynlendirilmesi ve iyi ynetilmesi halinde en zor durumda bile baar
salayaca inancndadr. Gayeye varmak iin herhangi bir pein yargs yoktur. Mill birlik ve
beraberlii korumaya taraftar, herkesle ibirliine hazrdr.

V. Mtareke Sonrasnda Mustafa Kemalin stanbuldaki Faaliyetleri:

Vatanna Hizmet Yolu Amaya alan Sekin General
Mustafa Kemal stanbulda kald dnem iinde dncelerini gerekletirmek iin eitli yollara
bavurur. lk nce hkmete girmek yoluyla fikirlerini uygulamak ister. stanbula gelir gelmez Ahmet
zzet Paa ile grr. Bylesine hassas bir dnemde istif etmenin yanl olduuna onu ikna eder.
Mustafa Kemal e gre, lkenin felketin iinde olduu bu ortamda, Tevfik Paa hkmeti devletin
bekasn koruyamazd. Dolaysyla Ahmet zzet Paa tekrar iktidara gelmeli ve iinde kendisinin de
bulunduu gl bir hkmet kurulmalyd. Bunun iin yaplacak i henz kurulmu olan Tevfik Paa
Hkmetine gven oyu verilmemesidir. Mustafa Kemal ve arkadalar bunu salamak iin Mebusan
Meclisinde youn bir faaliyete giritiler. Durum mitli gibi grnyordu. Fakat oylama Tevfik Paann
gven oyu almasyla sonuland. (19 Kasm 1918). Anlaldna gre bir ksm milletvekili, eer
hkmete gven oyu verilmezse meclisin kapatlaca endiesine kaplmlar ve bu ekilde oy
kullanmlardr.
Oylamay Meclis locasndan hayretler iinde izleyen Mustafa Kemal, hemen Meclisi terk ederek
evine dner. Bayaver Naci Bey (ELDENZ) aracl ile padiahtan randevu ister. Amac Padiah ile
durumu ak konumak, tedbir olarak dndklerini dile getirmek, bu tedbirlerin uygulanmas
zorunluluunu aklamaktr. Grme muhtemelen 22 Kasm 1918de Cuma selmlndan sonra
gerekleir. Hayli uzun sren grmeden Mustafa Kemal dndklerini sylemeye frsat bulamadan
padiahn srpriz sorusu ile karlar.
- Ordunun komutan ve subaylarnn seni ok sevdiklerinden eminim. Bana teminat verir misiniz ki
onlardan bana bir zarar gelmeyecektir?
- Ordu tarafndan aleyhte harekete dair duyduklarnz m var efendim?
- Padiah gzlerini kapar, soruyu cevapsz brakr. Mustafa Kemal soruyu yle cevaplar:
- Geri ben stanbula geleli ancak birka gn oldu. Buradaki hali yakndan bilmiyorum. Ordu
komutan ve subaylarnn zat ahanelerinize kar bulunmas iin hibir sebep olabileceini sanmyorum.
Onun iin temin ederim ki hibir fenalk beklemeyiniz.
Padiah kafasndaki endieyi u szlerle dile getirir:
- Yalnz bugnden bahsetmiyorum. Bugnden ve yarndan!
Ardndan Mustafa Kemalden beklentilerini aklayan u cmle ile grmeye son verir:
- Siz akll bir komutansnz. Arkadalarnz tenvir (aydnlatma) ve teskin (yattrma) edeceinizden
eminim.
Mustafa Kemal bu grmeden znt iinde kar. Dnd eyleri ifade etmek frsatn
bulamam, stelik padiahn imal sorularna muhatap olmutur. Vatann kurtuluu iin Saray yoluyla
etkin bir tedbir alnamayacan anlamtr. Bundan sonra daha deiik areler aramaya balamtr.
Bir ara, yan reisi Ahmet Rza Beyin kurmas muhtemel bir hkmette Mustafa Kemalin de yer
almas bahis konusu olursa da bu gereklemez.
Esasen 21 Aralk 1919da Meclis-i Mebusan kapatlmtr. Artk parlmento yoluyla bir ey yapmak
imkn kalmad gibi, mill iradeyi temsil edecek bir kurum da ortada mevcut deildir.
Bu belirsiz ortamda Mustafa Kemal, mill kurtulu yolu temel ama olmak zere, stanbulda igal
kuvvet mensuplar da dahil olmak zere, her evreden insanlarla temas ederek, lke iin bir k yolu
arar. Bir ara ihtillci metodlarla iktidar elde etmek meselesi cidd bir ekilde bahis konusu olur. Hatta
Karakol Cemiyeti kurucularndan Kara Kemal ve arkadalar, Sadrazam Tevfik Paay karmak, yerine
tarafsz birinin sadarete gelmesini temin etmek iin, Mustafa Kemal ve arkadalarna teklifte bulunurlar.
Ancak asker igal altndaki bir ehirde Sadrazam drmek, hatta Padiah tahttan indirmek ne
derecede baarl olabilirdi?56.
Sonuta hkmette grev almak ve stanbulda bir darbeyle iktidar ele alarak, devletin taksimini
hedef alan yabanc igalleri nlemenin mmkn olmad kansna varr. lkenin kurtuluu, ancak
dman etkisinden uzakta Anadoludan ynetilecek mill direnme ile salanabilecektir. Bunun iin de
kabilse geni yetkilerle donatlm olarak resm bir grevle Anadoluya gemek lazmdr. Ayn fikri
paylaan yakn arkada Ali Fuat Paa (Cebesoy) XX. Kolordu Komutandr. Keza ayn gr teden
beri savunan Kzm Karabekir de Erzurumda 4 dolgun tmenli XV. Kolorduya atanmay salamtr.
Her ikisi de mcadelenin Anadoludan yrtlmesinde ibirlii yapmak hususunda Mustafa Kemal ile
gr birlii iindedirler. Dolaysyla yaplacak i, iktidarda bulunan evrelerle iliki tesis etmek,
belirtilen nitelikte bir grev alarak, Anadoluya resm bir sfatla gemektir. Garip bir tesadf sonucu,
Anadoluya gemek iin aranlan frsat, bilmeyerek ngilizler yaratrlar.

VI. Mustafa Kemal Paann Ordu Mfettiliine Atanmas

Atekes hkmlerinin devaml inenmesi, lkenin eitli yerlerinin trl bahanelerle igal edilmesi,
Bat Anadolunun Yunanistana verilecei hakknda kan sylentiler ve pheli davranlar, Kuzey
Anadoluda Sinoptan Batuma uzanacak bir Rum Pontus Devleti, Dou Anadoluda hudutlar
mmkn olduu kadar geni bir Ermenistan, Gneydou Anadoluda bir Krdistan kurulmas
faaliyetleri; zellikle tehlike altnda bulunan illerde halkn uyanmasna ve zgr yaama hakkn
korumak maksadyla yer yer Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri olumasna yol amtr. Bu derneklerden
nemlileri aada gsterilmitir:
Bu derneklerden ilki kurulmas 2 Kasm 1918de stanbulda kararlatrlan, 30 Kasm 1918de
Edirnede resmileen Trakya ve Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesidir. Ama Trakyann siyas
birliini salamak ve Dou Trakyann igalini nlemektir57.
Tehdit altnda bulunan zmirde de 1 Aralk 1918de zmir Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti
olumutu. Cemiyetin amac blgenin Trkln savunmak ve yabanc egemenliine girmesini
nlemektir. zmirde kurulan ikinci vatansever rgt, zmir Mdafaa-i Vatan Cemiyetidir. zmirin igali
arifesinde Redd-i lhak Heyet-i Millyesi adyla tannm, zmirin igalini Anadoluya duyurmutur.
Atekesten sonra endie iinde bulunan yerlerden biri de Dou Anadolu idi. Mondros Atekesinin
24. Maddesi 6 Dou ilinde (ngilizce metinde 6 Ermeni Vilyeti olarak kaytl) karklklar kmas
halinde buralarn igalini ngryordu. Blge halk ksa zaman nce Ermenilerin acmasz soykrmna
maruz kalmt. Tekrar ayn aclar yaamak istemiyordu. Blgenin Trk olduunu gstermek ve
haklarn savunmak amacyla Vilayat- arkiye Mdafaa-i Hukuk-i Millye Cemiyeti 4 Aralk 1918de
stanbulda kuruldu. Cemiyetin Erzurum ubesinin Mill Mcadele iindeki roln daha sonra etraflca
greceiz58.
Adana ve evresinin igali zerine 21 Aralk 1918de Adana Mdafaa-i Hukuk-i Millye daha
sonraki adyla Kilikyallar Cemiyeti kuruldu. Amac blge halknn % 90 Trk olduunu gstermektir.
Trabzon ve evresinin Rumlara veya Ermenilere verilmesinin duyulmas zerine, stanbulda Trabzon
ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti kurulmutu. Cemiyet i ilerinde zerk bir idare yapsn
benimsemitir. Buna karlk 12 ubat 1918de oluan Trabzon Muhafaza-i Hukuk-i Millye Cemiyeti,
Trabzonun Osmanl Devletine balln ve mill haklar savunmay ama edinmiti.
Bu derneklerin ortak izgisi, yresel bir nitelik tamalar, medya yoluyla hak aramalar, yurt
btnn hedef alan bir program ve eften mahrum olmalardr.
Bu derneklerin yan sra yurt btnne ynelik faaliyet gsteren kurulular da olumutur. Bunlarn
nemli olanlarndan biri Mill Kongredir. ncln Dr. Esat Ik yapmtr. 50yi akn dernek ve
baz siyas parti temsilcilerinin bir araya gelmesiyle olumutur. Mill Kongre 6 Aralk 1918de yapt
toplantda, btn Kuva-yi Millyeyi birletirmek, vatann hukukunu ve karlarn koruyacak ve
gerekletirecek yollar ve amalar salamak gayesi gttn aklamtr. Tutuklamalar ve particilik
tartmalar dolaysyla kuruluun etkinlii snrl kalmtr59.
 Mtareke dneminde birletirici giriimlere ynelenlerden biri olan Ahmet Rza Bey, partiler aras
veya partiler st bir topluluk oluturmutur. Ama bar davas ve d politika meselelerinde mill bir
program saptamak, Siyasal hayat hakkmz muhafaza iin nlemler almaktr. Bu giriime Vahdet-i
Millye (Mill Birlik) Heyeti ad verilmitir (6 Mart 1919). Heyet o dnemin sekin isimlerini
toplamakla beraber Anadoluda balayan Mdafaa-i Hukuk hareketine ayak uyduramadndan
etkinliini kaybetmitir60.
Mtarekenin umutsuz ortam iinde k yolunu gl bir devletin desteiyle lke btnln
korumak artyla, mmkn olduu kadar az dlle salamak isteyen kurulular da ortaya kmtr.
Bunlardan biri Wilson Prensipleri Derneidir. Dernek atakes uygulamalarnn yaratt mitsiz ortamda
Halide Edipin nclk ettii bir ksm aydnlar tarafndan kurulmutur (14 Ocak 1919). Ama
Amerikan himayesi veya mandas yoluyla bir zme ulamaktr61.
Yabanc himayesiyle zm arayan derneklerin en nemlisi ngiliz Muhipleri Cemiyetidir.
Cemiyetin banda ngiliz haber alma rgtnn etkin grevlilerinden Rahip Frew ile Adalet Bakanl
mstear Sait Molla vardr. Resmen 20 Mays 1919da kurulan cemiyete saray, Hrriyet ve tilf Frkas
mensuplar zel bir ilgi gstermilerdir. Cemiyetin amac ngiliz mandasn salamak, ngiltere lehine
kamu oyu yaratmaktr62.
Bu rneklerden de anlalaca gibi yurt btnn hedef alan bu kurulular, kurtuluu yabanc manda
ve himayesine girmede gryorlard. nnnn dedii gibi; Zamann devlet ve fikir adamlarnda
mtarekeyi feshedip mcadeleye girmek, harp yolu ile bir netice almak fikri hi kimsede yoktur. 63.
Dnlen are siyaset yoluyla soruna zm bulmaktr.
te bu ortam iinde 21 Nisan 1919 tarihli ngiliz notas Babliye gelir. Notann konusu nedir? Ne
istenmektedir?
Ad geen notada srarla u hususlar zerinde durulmaktadr: Dou Anadoluda asker durum iyi
deildir. Bu sebeple Ordu Komutan Yakup evki Paann grevden alnmas istenmitir. Erzurum,
Erzincan, Bayburt ve Sivasta kurulan uralarca, asker kontrol altnda, devirme asker toplanmtr...
Bunlar derhal durdurulmal ve bu durumla ilgili olarak alnacak tedbirler konusunda acele bilgi
verilmelidir.
25 Nisanda Amiral Web giriimi tekrarlad.
Nota stanbul Hkmetinde ciddi skntlar yaratt. Bunun sebepleri nelerdir? Olay ne bakmdan
nemlidir?
Daha nce belirtildii gibi, Mondros Atekesinin 24. Maddesi 6 Dou ilinde karklk kmas
halinde buralarn igalini ngrmekteydi. Parise giden Ermeni delegasyonu 6 Dou ilinin yan sra
Marala birlikte Kilikyay ve Trabzon ilini iine alacak Byk Ermenistan oluturulmasn
istemekteydi.
Dier taraftan zellikle Dou Karadeniz Blgesinde Rizeden neboluya kadar uzanacak bir Pontus
Rum devleti kurmak iin youn faaliyet vard. Bu maksatla bir taraftan Paris Bar Konferansna heyet
gnderiliyor, dier taraftan blgede Rum eteleri oluturularak asayii bozmak, Mttefiklerin
mdahalesini salamak, Mslman halk karmak amac gdlyordu. Blgede ezici ounlua sahip
olan Mslman halk, Hristiyan etelere kar can gvenliini salamak iin mslman eteler
oluturuyordu. Rumlar blgedeki nfus dengesini etkilemek iin Rusyadan Kuzey Anadoluya Rum
gmenleri getirmekteydiler. Trk taraf bunu nleme gayretlerine giriince, Rumlar bu durumlardan
ikayeti olmulard. Onlarn ikayeti zerine, ngilizler, Samsun ve evredeki asayisizliinin
nlenmesini, aksi halde kendilerinin nlem almaya mecbur olacaklarn belirtmilerdi. Nitekim 9 Mart
1919da Samsun 200 kiilik bir mfreze ile ngilizlerce kontrol altna alnmtr. 30 Martta Merzifon
igal edilmiti. ngiliz igal kuvvetlerinden moral bulan Rum eteleri saldrlarn daha da artrrlar. yle
ki olaylardn etkilenen bir Trk temeni 17 Martta daa karak direnie geer 64.
Yakup evki Paann 9. Ordu Komutanlndan alnmas da blgedeki olumsuzluklar artrmt.
tilf devletlerinin bu olumsuzluklar bahane ederek, blgede Pontus Rum Devleti, Dou Anadoluda
Byk Ermenistan, Gney-Douda Krdistan oluturulmasndan endie ediliyordu.
Eldeki bilgilere gre ngiliz giriimlerinden telalanan Sadrazam Damat Ferit Paa, meseleyi ileri
Bakan Mehmet Ali Beye aarak, alnacak tedbir konusunda grn sorar. Bakan ikyete konu olan
blgelere muktedir bir generalin, durumu yerinde incelemek ve gerekli nlemleri almak maksadyla
gnderilmesini nerir. Bu konuda kimi dnd sorusuna da Mustafa Kemal Paa cevabn verir.
Sadrazam Mustafa Kemali tanmak ister. Bu salanr. Sadrazamn Paa hakkndaki kanaati olumludur.
Harbiye Nazr akir Paaya, ngiliz ikyetleri ile ilgili konuyu incelemeye Mustafa Kemal Paay
memur etmesini syler. Bakan, Mustafa Kemalin o sralar iyi ilikiler iinde olduu Bahriye Nazr
Avni Paann kaynpederidir. ngiliz ikyetlerine ait dosyay inceleyen Mustafa Kemal, grevin
yaplabilmesi iin memuriyetine bir ekil verilmesi bir makam ve yetki sahibi olmas gerektiini belirtir
ve Genel Kurmay Bakan ile temas iin izin ister. Bakan Fevzi Paa (akmak) grevli olarak stanbul
dndadr. kinci Bakan Kzm Paa (NAN) ile grr. Hatta amacn da ksmen aklamakta
saknca grmez. Gayesi mmkn olduu kadar geni yetkilerle Anadoluya gemektir. Kzm Paa,
ordu mfettilikleri kurulacan ve o sfatla gitmesinin kolay olacan syler. Mustafa Kemal nce
hkmete kendisinden ne beklenildiini renilmesini ister. Hkmetin istedikleri zetle unlardr: 1.
Mntkasndaki asayisizlik sebeplerini tesbit edecek, asayi ve istikrarn temini iin gereken tedbirleri
alacaktr. 2. Mntkasndaki silh ve cephane toplanacak ve muhafaza altna alnacaktr. 3. Anadoluda
kurulmakta olduu sylenen mill uralar datlacaktr.
Mustafa Kemal hazrlanan talimata ne isterlerse yazn, yalnz birka noktay ben ilave edeyim der.
Paa yetki ile ilgili baz hususlar kendi ekler. Fakat hazrlanan talimat, Harbiye Nazr imzalamaktan
ekinir. Mhrn verir. Mhr alndktan sonra talimatname biraz daha geniletilerek mhrlenir.
Talimatnameye gre Mustafa Kemalin grevi, hem mlk ve hem de askerdir. Buna gre:
1) Blgede asayi salanacak ve asayisizlik sebepleri saptanacaktr.
2) Blgede tede beride dank bir halde varlndan sz edilen silah ve cephane bir an nce
toplatlarak muhafazaya alnacaktr.
3) eitli yerlerde birtakm uralar (topluluklar) bulunduu, bunlarn asker toplamakta olduklar ve
ordunun resm olmayan bir ekilde bunlar koruduu ileri srlyor. Byle uralar mevcut olup asker
topluyor, silh datyor ve ordu ile ilikili bulunuyorlarsa, kesin olarak yasaklanacak ve bu gibi
topluluklar datlacaktr.
Bu grevin yerine getirilmesi iin:
1) 2 Tmenli nc ve drt tmenli Onbeinci Kolordular mfettilik emrine verilmitir... Blge
komutanl, tmen veya zel greve atanacak subaylarn atanma veya yer deitirmeleri, mfettiliin
onay veya istei ile olacaktr. Mfettiliin yarar ve lzum grd hususlarla ilgili talimat kolordu
komutanlklar olduu gibi uygulayacaklardr...
2) Mfettilik blgesi Trabzon, Erzurum, Sivas, Van vilayetleriyle Erzincan ve Canik bamsz
livalarn iine aldndan, mfettiliin yukarda saylan grevleri yerine getirmesi iin verecei btn
talimat, bu vilyetlerle mutasarrflklar dorudan doruya yerine getireceklerdir.
3) Mfettilik snrna komu vilayetler ve bamsz livalar (Diyarbakr, Bitlis, Elaz, Ankara,
Kastamonu vilyetleriyle) kolordu komutanlklar da mfettiliin grevi yerine getirmesi srasnda
dorudan yaplacak bavurular dikkate alacaklardr.
4) Mfettiliin askeri konularda bavuraca makam Harbiye Nezareti olmakla beraber, dier
konular iin ilgili makamlarla haberleerek ve bu haberlemelerden Harbiye Nezaretine bilgi
verilecektir. Sonradan bu illere Mara ve Kayseri de ilave edilmitir 65.
Mustafa Kemale bu kadar geni yetki verilmesinin sebepleri nelerdir? O Padiaha zel bir grev ve
denekle mi gnderilmitir? stanbulda her eyi kontrol eden ngilizler olay nasl atlamlardr?
Talimatnamedeki geni yetkiler, grev alannn zelliinden kaynaklanmaktadr. Daha nce ksaca
belirtildii gibi Dou Karadeniz Blgesinde, ieriden ve dardan youn destekli bir Rum Pontus
Devleti kurma faaliyeti vardr. Dou Anadoluda karklk kmas halinde 6 ilin igal edilecei
ngrlmtr. Douda ok ciddi bir Ermeni tehlikesi mevcuttur. Gneydouda ise, ngiltere
himayesinde Krdistan Devleti oluturma almas vardr. Bundan baka Enver Paann Kafkaslardan
Anadoluya gemesinden endie edilmektedir. Galip devletler atekes hkmlerini pervaszca
inemekte, sava iinde yapm olduklar gizli anlamalar uygulamaya koyarak istedikleri yerleri igal
etmektedirler.
Bu durum karsnda Osmanl Padiah nasl bir politika izlemektedir?
Padiahn her eyden nce taht ve hanedan iin cidd endieleri vardr. nk I. Dnya Sava
tarihi hanedanlar silip sprmtr. Rusyada Romanoflar, Almanyada Hohenzollernler, Avusturya
Macaristanda Habsburglar iktidar brakmak zorunda kalmlard. Dolaysyla Padiah lkenin i ve d
politikasn elinde tutarak vaziyete hkim olmak istemektedir. Nitekim atekes grmelerine srarla
Damat Ferit Paay gndermek istemi, onun yerine giden delagasyona da Hilfet Saltanat ve hanedan
haklarnn korunmas talimatn vermitir66.
O, Ahmet zzet Paay istifya zorladktan sonra, nce dnr Tevfik Paay, sonra kz kardeinin
kocas olan ve kendisinin tam gvenini kazanan Damat Ferit Paay ibana getirmitir. Bu arada
Meclisi datm ve lkenin kaderini eline almtr. VI. Mehmet halk bir koyun srs, kendisini onun
bir oban olduu gr ile devleti ynetmeye balamtr. Ona gre, hanedann ve devletin geleceinin
gven altna alnmas, Yakndou dzeninin mimar olan Byk Britanyann tevecchn kazanmakla
mmkndr. O, artlar ne kadar ar olursa olsun, kabul edelim, zira biz sonra ngilizlerin
msamahasna nail olacaz grndedir. Sonu itibariyle VI. Mehmet Byk Britanya ne kadar
memnun edilirse, bar artlarnn o kadar lehimize olacana inanmaktadr. Dolaysyla mesele
karmama, ngilterenin her dediini yerine getirme politikasn en gvenli yol olarak benimsemitir.
nnnn deyimiyle o dnemlerdeki stanbul Hkmetlerinin ve devlet adamlarnn hi birinde
mtarekeyi bozarak mcadeleye girmek fikri yoktur. Dolaysyla Padiahn, 21 Nisan tarihli ngiliz
notasndaki istekler karsnda, hkmetin olaya muktedir, duruma hkim olabilecek, ngilizlerce
ikyete konu olan hususlar nleyebilecek kapasitede bir general gnderme nerisini, blgenin hassas
durumunu da dikkate alarak onaylad aktr. Bu kiinin Mustafa Kemal olmasnda saknca
grmemitir. nk Padiahla Mustafa Kemal arasnda Almanya gezisinden itibaren bir dereceye kadar
bir yaknlk olumutur. Padiah, Yaveri Mustafa Kemalin yeteneklerine gvenmektedir. Onun
hkmetin politikas istikametinde nlem alarak duruma hkim olaca ve ngiliz ikayetlerini
nleyecei inancndadr. Dolaysyla atamay onaylad anlalmaktadr.
Hkmet kanadnda ise, Hrriyet ve tilf partisinin etkili isimlerinden ileri Bakan Mehmet Ali
Beyin atamada nemli rol oynad bilinmektedir. Mehmet Ali Beyin kz Mustafa Kemalin yakn
arkada Ali Fuat Paann kardeiyle evlidir. Mustafa Kemal, Mehmet Ali Bey ile defalarca
grmtr. Ayrca o dnemin Bakanlar Kurulu yesi olan Bahriye Nazr Avni Paa ile onun
kaynpederi Harbiye Nazr akir Paann da atamaya sempati ile yaklatklar grlmektedir. Mustafa
Kemalin Enver Paa ve Alman aleyhtar olarak bilinmesi de atamay kolaylatrmtr. Esasen Padiahn
onaylad bu atamaya, kabinenin kar kmas mmkn deildi.
Dier taraftan atamann gereklemesi stanbulda her eyi kontrol eden ngiliz ynetiminin
olurunun alnmasna balyd. Padiah ve ngiliz taraftar olan bir hkmetin Persona Grata olarak
kabul ettii bir kimseyi haliyle ngiliz igal makamlar da olumlu karlamlardr. Mustafa Kemalin
Enver Paa ve Alman aleyhtar olarak bilinmesi, stanbuldaki ikameti esnasnda ngiltereyi karsna
almamaya zen gstermesi ii kolaylatrmtr.
Mustafa Kemalin Padiaha kendisine verilen miktar binlerce altnla ifade edilen bir mebl ile
gnderildii iddias ise ciddiyetten yoksun grnmektedir. Ancak kendisine karargh personelinin 3
aylk maalaryla asayi ilerinde kullanlmak zere bir miktar para verildii anlalmaktadr67.
Padiahn Mustafa Kemali zel bir grevle Anadoluya gnderdiini savunanlar, bunu bir hatt-
humayuna dayandrmaktadrlar. Hatt- Humayun zetle ... hkmetimin karar gereince atandnz
blgede asayii salamak ve hkmdarlk arzularma aykr durumlarn ba gstermesini nlemek iin
elden gediince gayret sarf ederek milletimin korunmasn ve lkenin saldrganlarn ellerinden
kurtarlmas iin tek vcut olarak hareket edilmesini istemektedir. Hatt- humayunun asl ortada
yoktur. Belgedeki ifadeler yuvarlaktr. Belgenin varln haber veren kaynaklar gven verici deildir.
stelik Mustafa Kemal bu belgeden hi bir arkadana bahsetmedii gibi, hibir yerde de
kullanmamtr68. Aslnda Padiahn ondan bekledii ngiliz ikyetlerine yol aan durumlar nlemek
ve bylece blgede yabanc igaline meydan vermemektir. nnnn deerlendirdii gibi Atatrkn
Anadoluya bir vazifeyle gnderilmesi karar, umumi siyas tehlikeler yznden, Karadeniz sahillerinde,
tilf Devletlerinin Trkiyeyi itham edemeyecekleri, bir inzibatn, bir idarenin tesis edilmesi
ihtiyacndan domutur.69a.
Mustafa Kemalin 9. Ordu Mfettiliine atama iradesi, 30 Nisan 1919da Padiaha onaylanr69b. 5
Maysta Bakanlar Kurulunda tartlan talimat, 6 Maysta grev yerine acele hareket etmesi iin
kendisine, 7 Maysta da kolordulara duyurulur. Mustafa Kemal Paa, mfettilik kararghnn sefer
karargh saylmasn ve personelin 3 aylk maalarnn nceden verilmesini ister. Hazrlklar
tamamlandktan sonra sadrazam ve Padiaha veda eder. Veda esnasnda Padiahn szleri anlamldr:
Paa, paa imdiye kadar devlete ok hizmet ettin. Bunlarn hepsi artk bu kitaba gemitir. Bunlar
unutun. Asl imdi yapacan hizmet hepsinden nemlidir. Paa, Paa devleti kurtarabilirsin. Gven ve
mit ifade eden bu szlere, Paa sayg ve teekkr ifade eden cmlelerle karlk verir70.
Artk Mustafa Kemalin nnde ince ve uzun bir yol vardr. Bu yol onu lmszle ve devleti de
ebed bamszla gtrecek olan yoldur.

VII. Barut Fsna Den Ate: zmirin gali ve Sonular

Mustafa Kemalin 9. Ordu Mfettiliine atanmas gerekleirken, Mill Mcadeleyi ateleyen
zmirin Yunanllar tarafndan igal edilme olay meydana geldi71.
nce ksaca bunun nedenlerini grelim. Yunanistan ne yapmak istemektedir? Byk devletler
zellikle Byk Britanya onu neden destekler? zmirin igali Mill Mcadele ve Atatrkn biyografisi
bakmndan neden nemlidir? Sorularn cevaplandrmak gerekir.

A. Megali dea, Venizelos ve Paris Bar Konferans Kararlar

Yunanistann bamszln kazanmasndan sonra, Yunan Devleti ve fikir adamlarna hkim olan
dnce Megali deadr. Bu fikir Yunan rknn yaad coraf meknlar iine alacak Byk
Yunanistann oluturulmasn hedef almaktadr. Baka bir ifadeyle eski Bizans mparatorluunu
bakent stanbul olmak zere ihya etmek, iki ktal ve be denizli Byk Yunanistani yaratmaktr.
Fakat Yunanistann gc ve kaynaklar bu denli kapsaml emperyalist politikay gerekletirmeye
elverili deildir. Dolaysyla Yunan devlet adamlar, Trkiyeye kar mcadele ederken zamann gl
devletlerini yanlarna almay temel politika olarak benimsemilerdir. Byk devletler de, kendi
karlarna ters dmemesi artyla, bu politikaya yardmc olmulardr.
Osmanl Devletinin paralanma srecinin hzland 1910lu yllarda, Yunanistann tarih ve lsz
emellerini uygulama alanna koyabilecek kapasitede haris bir devlet adam da ortaya kmtr. Bu Giritli
bir avukat olan Elefterios Venizelostur.
Venizelos ibana geldii 1910 ylndan itibaren bu politikann takipisi oldu. O nce lkede youn
bir imar ve kalknma hareketine giriti. Balkan Harpleri sonucunda Epir, Makedonya, Bat Trakyann
nemli ksmlar ile adalarn ounu alarak lkesinin snrlarn iki misli geniletti. Sonra gzlerini
Anadoluya evirdi. O genliinden beri Ege ortasnda bulunan Skyros Adasn Hellenizmin coraf
merkezi olarak dnmektedir. Dolaysyla Egeyi bir Yunan gl haline getirmek, Bizans
mpratorluunu Avrupa ve Asyada canlandrmak, Magali deay hayata geirmek, Venizelosun ama
edindii siyas program halini alm grnmektedir.
Birinci Dnya Harbi, Venizelosun Anadolu zerindeki emellerini uygulamaya koymak iin
olaanst bir frsat yaratt. Fakat Alman yanls olan kraln muhalefeti nedeniyle Venizelos ngiliz
yanls politikay ancak onu 1917de bertaraf ettikten sonra uygulamaya koyabildi.
Ancak Yunanistann emellerinin gereklemesi Yakndou dzeninin kurulmasnda birici derecede
sz sahibi olan Byk Britanyann tutumuna balyd. O sralarda ngiliz Babakan olan Lloyd George
genellikle ada Avrupa devlet adamlarnda grld gibi, Yunanllara kar sempatiyle doludur.
Ona gre Yunanllar istikblin milletidir. Barbarla kar Hristiyan medeniyetini temsil ederler.
Desteklenirlerse ksa bir zamanda glenip Dou Akdenizde ngiliz karlarnn bekisi olurlar.
laveten Lloyd Georgeun Venizelosa kar zel sempatisi vardr. Onu ok taktir etmekte, ve
Periklesten beri yetimi en byk Yunanl olarak nitelendirmektedir. Buna karlk ngiliz Babakan
Trkler iin yanl ve pein hkmlere sahiptir. Ona gre Trkler tarihi misyonlarn artk
tamamlamlardr. Yakndouda ngiliz karlarna hizmet edecek yeni ve gen devletlere ihtiya
vardr. stelik Trkler harp iinde ngilizlere anakkale ve Kut-ul-Amare yenilgilerini tattrm ve
ngilterenin smrgeleri iin kt rnek olmulardr. En fazla Mslman smrgeye sahip ngilterenin
prestijini sarsmlardr. Dolaysyla Trklerin bir daha ayaa kalkamayacak ekilde cezalandrlmalar
gereklidir. zetle Byk Britanyann politikasn ynlendiren Lloyd George, hem duygu hem de kar
asndan Yakndouda Yunan kozunu oynamaya kararldr. Bundan baka ngiliz Babakan perde
arkasnda Zaharoff gibi byk ekonomik gce sahip Yunanl iadamlarnn dikkate alnmas gereken
etkileri altndadr.
Grld gibi, Birinci Dnya Harbi sonras ortam, Yunan emperyalizmi iin son derece
elverilidir. Bu durumu Yunanistann lsz emperyalist emelleri iin baaryla kullanabilecek
becerikli bir Yunanl devlet adam da mevcuttur.
Sava sonras dzenini oluturacak olan Paris Bar Konferans 18 Ocak 1918de aldnda, tilf
Devletleri, Osmanl mparatorluunu paralamaya kararldrlar. Esasen sava iinde aralarnda
yaptklar anlamalarla, paylamann nasl yaplacan saptamlardr. Mondros Atekesinde igal iini
kolaylatracak hkmler kamufle edilerek yerletirilmitir. Fakat Amerika Birleik Devletlerinin
savaa girmesiyle dnya kamuoyuna, Her milletin kaderini kendisinin tayin etmesi iin savald
mesaj verilmiti. Wilson ilkeleriyle gizli anlamalar eliki halindeydi. Her ne kadar bu glk eytanca
bulu, manda forml ile ald ise de kar atmalarn durduramad. Bununla beraber galip
devletler 1919 Ocak ay sonlarnda, Osmanl Devletinden Suriye, Mezopotamya, Filistin, Arabistan,
Ermenistan ve Krdistann ayrlmasnda ve bunlarn manda ynetime verilmesinde anlamlardr.
Fakat Boazlarn gelecei ile ilgili stat, ayrlacak yerlerin mandalarnn hangi devletlerin alaca, daha
dorusu ganimetin nasl paylalaca tartmas uzayp gitmekteydi.
te bu elverili ortamda Venizelos, ki kta Be Denizli Yunanistan gerekletirmek iin
harekete geti. Onlar Konseyinde yapt uzun aklamada, Eski Yunanistann yeniden yaratlmas ve
Yunanca konuan btn topluluklarn bir bayrak altnda toplanmas gereinden sz etti. Milletlerin
kendi kendilerini ynetmeleri ilkesine dayanarak Kuzey Epir, Ege adalar (Onikiada, mroz ve Bozcaada
dahil) Trakya ve Bat Anadolunun Yunanistana braklmasn istedi. Bat Anadoluda Bandrmann 25
km. dousu ile Fethiyenin gneyindeki Kalkan birletiren hattn iin de kalan yerleri, nfus
ounluuna dayanarak istemekteydi. Venizelos, bu blgedeki byk Trk nfusu iin zm yolu da
bulmutur. Orta Anadolu Rumlar ile bunlar nfus mbadelesine tabi tutulacaklard. Dou Anadolu
iinde olabildiince geni bir Ermenistan kurulmasn neriyordu. Yunan nerisi ngiliz, Fransz, talyan
ve Amerikan delegelerinden oluan bir alt komisyona havale edildi. Komisyon talyan ve Amerikan
delegelerin kar grlerine ramen, ayet Yunanistana Bat Anadoluda yer verilecekse Ayvalk,
Soma, Krkaa, Alaehir ve Kuadasn kapsayacak bir mntkann verilmesini, eer yer verilmeyecek
ve Anadolu byk bir devletin mandasna konulacaksa, ad geen mntkann da buna dahil edilmesini
tavsiye etti (30 Mart 1919). Amerikan delegesinin blge ahalisinin ancak %32sini Rumlarn tekil
ettii, Yunanllarca verilmi rakamlarn Patrikhanenin tahrif edilmi istatistiklerine dayandn
belirtmesinin de frenleyici bir etkisi olmad. nk A.B.D. Bakan Wilson, kendi koyduu idealist
ilkelere ramen teklifi destekledi. Acaba Wilson neden neriyi benimsemitir? Bunda Wilsonun
muhafazakr bir kilise adam olmas, Anadoludaki Hristiyanlar konusunda ar propagandann
etkisinde kalmas ve Venizelosun Bakann Milletler Cemiyetiyle ilgili projelerini desteklemesinin
etken olduu anlalmaktadr. Esasen ngiltere ve Fransa, Dou Akdenizde talya gibi kuvvetlice bir
devletin glenmesi ve Boazlar blgesi yaknlarna yerlemelerini karlarna aykr buluyorlard72.
ngilterede bilhassa askerler, durumun sakncalarna, hkmetin dikkatini ekmeye altlarsa da
olumlu bir sonu alamadlar. Askerler Bat Anadolunun Yunanistana verilmesini lgili taraflardan
hi birinin mutluluuna hizmet etmeyeceini Kkrtc Rum isteklerine teslim olunmamasn , Yunan
igalinin Trkleri ayaklandracan, Trklerin hesaba katlmalar gereken mhim bir faktr olduklarn,
Hristiyanlara dil olmaya allrken, Mslmanlara kar adaletsiz olunmamas zaruretini, Byk
bir islm imparatorluu olan ngilterenin islm kart bir siyaset izlemesinin ahmaklk deil, lgnlk
olduunu, belirtmeleri etkisiz kald. Lord Curzonun, Selnik kaplarndan 5 mil tede asayii
salayamayan Yunanistann Aydn ilinde bunu hi salayamayaca, Avrupadan atlan Trklerin
Asyada da barnmalarna imkn verilmemesinin yarataca vahim tehlikelere Britanya kabinesinin
dikkatini ekmesi de olaylarn gidiini deitiremedi. nk Lloyd George Yunanllar Anadoluya
gndermeye kararlyd. Kbrs ve stanbulu iine alan, Boazlara egemen, Korfu Adasndan Anadolu
ilerine uzanan byk bir Yunanistan aklna koymutu. Dolaysyla buna kar olan hibir fikri
dinlemek istemiyordu73. Pariste Venizelosun beceriklilii, Lloyd George ile Clemenceaunun Grek
hayranl, Wilsonun zaaf, talyann beceriksiz davran, Yunan tezine elverili bir hava yaratt.
talyanlarn 28 Mart 1919da Antalyay igal etmi olmalar, 29 Nisanda bir talyan zrhlsnn zmire
gelmesi Lloyd Georgenin arad frsat yaratt ve zmire talyan karmasna meydan vermemek ve
blgedeki Hristiyan ahalinin can gvenliini salamak gerekesiyle, Yunanistann zmiri igal
etmesine izin verilmesini istedi. talyan delegesi Fiume anlamazl dolaysyla Drtler Konseyini terk
etmiti. Lloyd George bu durumu da deerlendirerek 6 Maysta teklifini tekrarlad. Wilson ile
Clemenceaunun olurlarn ald. Bylece Neticesi ok ar olabilecek bir karar olup bittiye getirilerek
adam arasnda birka dakika iinde alnveriyordu. Durumu renen ngiliz Genel Kurmay Bakan
bunun gereklemesi dier bir savan balamas demek olacana Babakann dikkatini ekerek hi
deilse mttefik talyan Hkmeti ile karara muhatap olan Osmanl Devletinin haberdar edilmesini
tavsiye etti. bykler 7 Maysta artk kararn uygulanmasn tarttlar. Bu arada Venizelos. zmir
Rumlarnn tehdid altnda olduklar iddiasna devamla beraber Trkleri iyi tandn, karmadan az
nce durumdan haberdar edilirlerse direnmeyeceklerini, talyann ise mttefik ynetimi altnda olursa,
ntralize edilmi olacan ileri srd. Neticede zmir blgesindeki Rumlar korumak gerekesi ile bir
Yunanlnn komutas altnda mttefik kuvveti sevk edilmesi, istihkmlarn igalden 36 saat nce
istenmesi harektn ngiliz Yksek Komiseri Calthorpe tarafndan ynetilmesi ve talyann durumdan
12 Maysta haberdar edilmesi karar alnd. Churchillin deyimiyle bu kararla hakllk yer deitirmi,
galipler meclislerinde hibir zaman grlemeyen adalet artk kar tarafa gemitir.74a
talya Fiume sorunu nedeniyle dne ihtiyac olduundan itirazlarn ileri gtrmeyerek harekete
katlmay kabul etti. Harekt mttefikler adna Calthorpe tarafndan ynetilecekti.

B) zmir gali ve Sonular

 Paristen szan haberlerden zmirin Yunanllara verilmesinin bahis konusu olduu anlalmaktayd.
Yre halk bunu engellemek maksadyla, Kolordu Komutan Nurettin Paann destei ile baz dernekler
kurmutu. Bunlardan daha nce kuruluundan bahsettiimiz zmir Mdafa-i Hukuk-i Osmaniye
Cemiyeti, hkmeti uyarmaya alt. Blge halkn rgtlemek ve dayanma salamak amacyla 40a
yakn belediye bakan ve mftnn katld bir kongre toplad. Ancak mttefik temsilcilerinin karar
zerine, Nurettin Paann grevden alnmas, cemiyetin etkinliini kstekledi. Valilie ngiliz yanls
bir politika taraftarlarndan olan zzet Bey, komutanla da emeklilerden Ali Nadir Paa getirilmiti.
Dier taraftan bir Yunan karmasna kar silhla kar koyma emrini veren Genel Kurmay Bakan
Fevzi Paa da mttefik temsilcilerinin giriimi ile grevden alnmt 74b. Bylece Yunan karmas
halinde kar konulmamas gvence altna alnm oluyordu.
Harekt idare eden ngiliz Amirali Calthorpe, 14 Mays 1919da Mtarekenin 7. maddesi
gereince, zmir istihkmlarnn mttefiklerce igal edileceini, saat 9da Ali Nadir Paa ve valiye
bildirdi. stanbulda da Damat Ferit Paaya ayn tebligat yapld. Kolordu Komutan stanbuldan
talimat istediinde, Harbiye Nazr, mtareke hkmlerine uygun istein yerine getirilmesi cevabn
verdi. Komutan birliklere igal hareketine kar konulmamasn emretti.
Akam verilen ikinci bir nota ile zmirin 15 Mays 1919da Yunan ktalarnca igal edilecei,
istenmeyen bir vakaya meydan verilmemesi iin, askerlerin garnizonlarda toplu olarak bulundurulmas,
dar ile haberlemeyi engellemek iin telgraf merkezinin ngiliz ktalar tarafndan igal edilecei,
skn ve asayiin temininde limandaki mttefik donanmasnn etken olaca tebli ediliyordu. Kolordu
Komutan Harbiye Nezaretinden talimat istedi. akir Paadan Vukuat mtareke ahkam erevesinde
cereyan ettiine nazaran hareketinizi ona gre telif ve tatbik ediniz. eklinde bir cevap ald. Vali ise
btn gayretine ramen, Damat Feritden Meclis-i Vkeladan bir karar almadka talimat veremeyecei
cevabn ald.
Vali kendi inisiyatifiyle igalin tercihen mttefik kuvvetlerince yaplmasn beyhude yere talep etti.
15 Mays erken saatlerde de Babliden imdiye kadar hibir talimat almadn belirterek igali
protesto etti ve bu durumu bir askeri tedbir olarak telkki ettiini bildirdi. zmirin ertesi gn igal
edileceini anlayan halk, heyecan iindeydi. Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin oluturduu Redd-i lhak
Heyet-i Millyesi yaynlad el ilnyla, halk maatlkta toplanmaya, zmirin Trk olduunu
gstermeye, ard. Ayn zamanda evre illere, zmir elden gidiyor. Btn midimiz sizdedir. Vatan
ordusuna katlmaya hazrlannz. telgraf ekildi.
15 Mays sabah saat 8den itibaren mttefik donanmasnn ehre dnk toplarnn himayesinde,
Yunan birlikleri zmiri igale baladlar. Karaya kan birlikler, yerli Rumlarn takn ve cokun
gsterileri ortasnda, zmir Metropoliti Hrisostomos tarafndan taktis edildikten sonra, Konak
istikametinde yrye getiler. Efzon alay Zito Venizelos naralar arasnda Kemeralt kesini
dnerken atlan bir kurunla Yunan bayraktar yerlere yuvarland. Rumlar panik halinde kamaya
baladlar. lk aknl attktan sonra, Efzonlar silha sarlp etraf taramaya baladlar. zellikle
Sarkla yarm saat tarand. Sonra Kolordu Komutan Ali Nadir Paa, elinde beyaz teslim bayra
olduu halde, subay ve askerleriyle dar karld ve ar hakaretlere maruz kald. Trk askerleri Zito
Venizelos diye barmaya zorland. Barmayanlar snglendiler. Albay Sleyman Fethi Bey
barmad iin snglenenler arasndayd. Kafile yolda nce yerli Rumlarn saldrlarna, ardndan
deiik yerlerden yaylm ateine tutuldu. Ar kayba urayan kafile, frtna kmas zerine, kalabaln
dalmasyla, daha az kaypla, Petris Vapurunun ambarna kapatld. Kente dalan Yunanllar
ticarethaneleri, evleri yamaladlar. nsanlar boazladlar. ki gn sren bir terr sonucunda 2000i
akn Trk ldrld. Irza tecavz, gasp ve yama hareketleri birbirini kovalad.
zetle Hristiyan halkn can gvenliini ve asayii salamak maksadyla, zmire geldiini iddia eden
Yunan Ordusu, girdii yerde tethi ve terr havas getiriyordu.
in ac ve dndrc bir taraf vard. Yksek Konsey, Yunan ordusunu zmirde huzur ve asayii
salamakla grevlendirirken, igal blgesinin snrlarn tespit etmeyi unutmutu! Amiral Caltropeun
ok acele talimat istediine cevap, ancak 28 Maysta geldi. Ama bu arada Venizelos Yunan ktalarna
Aydn, Manisa ve Ayvalk igal emrini vermiti. Yunanllar Manisa, Aydn, Ayvalk, Tire, Turgutlu,
demi, Nazilli, Akhisar ve Bergamay igal ettiler.
stanbulda hkmet aknlk iindeydi. Babli zmir igalini, Bakanlar Kurulunca hazrlanan bir
nota ile protesto etti. Notada, Paris Konferans kararyla 14 Maysta zmir stihkmlarnn igal edilecei
bildirildii halde, alnan haberlerden ehrin de igal edildii, bunun iin bir sebep bulunmad ve
nfusunun ou Trk olan bu blgenin Yunanllara terkedilemeyecei bildiriliyordu.75a. Hkmet 16
Maysta istif etti ise de yeni hkmeti kurmaya yine Damat Ferit Paa memur edildi.
gal btn yurtta protestolara, mitinglere yol at. zellikle stanbulda 17,19 ve 23 Mays
tarihlerinde dzenlenen mitinglerde Trkn hak ve adalet isteyen sesi heyecanla, coku ile dile getirildi.
zellikle Halide Edip Hanmn u unutulmaz szleri toplu bir and imeye dnt: Trkn byk ve
anl tarihine alayan u minareler altnda beraber yemin ediniz ve benimle birlikte tekrar ediniz.
Bayramza, ecdadmzn namusuna, atalarn emanetlerine, vatann tek tana ve bir kar toprana
hiyanet etmeyeceiz. Yz bini akn kalabalk yemini coku ve heyecan iinde tekrarlad.
Bu igaller dayanlmaz aclar iinde kvranan Trk halknda, barut fsna atlan kvlcm grevini
yapt. Muazzam bir heyecan dalgas bir volkan misali btn lkeye yayld. Anadolu ehirleri ardarda
yaptklar mitinglerle igali kabul etmeyeceklerini, dnyaya iln ettiler. 1911den beri aralksz savaan,
cepheden cepheye koan, yorgun ve bara susam ileli Anadolu halk, dil bir bar yle dursun,
kendi z yurdunda bile barnmasna imkn verilmeyeceini grd. Evini, barkn ve namusunu
koruyabilmek, varln srdrebilmek iin biricik arenin silha sarlmak olduunu anlad. Ancak bu
toz duman iindeki bulank havada saduyulu yurtseverleri isabetle ynlendirecek, bir efe ihtiya vard.
Bu ef olaanst bir ans eseri Samsun yolundayd.
zmir igali, Mustafa Kemalin yurdu kurtarmak iin yapaca giriimlerde halk uyarmada ve
tehlikenin bykln gstermede canl bir rnek oluturmutur.
 III. BLM
MLL KURTULU NDERLNE GDEN ETN YOL

I. IX Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paa Samsunda

Mustafa Kemal Paa 19 Mays 1919da Pazartesi gn sabah 07:00 dolaylarnda Samsuna
ktnda lkenin durumu karanlktr.
Sava kazanan devletler, sava iinde aralarnda yapm olduklar gizli anlamalarda ngrlen
yerleri igale balamlardr. Her gn bir yurt kesi igal edilmektedir. Galipler kendilerini atekes
anlamasyla bal grmyorlar. Musul, skenderun, ukurova, Antep, Mara, Urfa, Konya, Antalya,
Akehir, Fethiye, Afyon, Marmaris, Burdur, Bodrum, Milas, Kuadas, Samsun, Merzifon, Eskiehir,
zmir evresi yabanc askerlerin izmeleri altndadr. Birest-Litovsk Antlamasyla geri alnm olan
Kars, Ardahan ve Batum boaltlmtr. Mondrostaki ngiliz delegasyon efinin verdii gvenceye
ramen, stanbulda yabanc askerler kol gezmekte, galip devletlerin temsilcileri her eye mdahale ile
lkeyi fiilen ynetme durumuna gelmilerdir.
Yllarca cepheden cepheye koan ordu terhis edilmekte, elinden silh ve cephanesi alnmaktadr.
Daha nce belirtildii gibi, douda, hudutlar mmkn olduunca geni bir Ermenistan, Kuzeyde
Sinoptan Batuma kadar uzanacak bir Pontus Rum devleti, Gneydouda da ngiliz himayesinde bir
Krdistan Devleti kurulmas projeleri zerinde gayretle allmaktadr. Batda ise Magali deann
amac olan Eski Bizans Byk Yunanistan ihya etme faaliyeti fiilen balam bulunmaktadr. Bu
maksatla zmir ve evresi Yunan Ordusunun insafna terk edilmi bulunmaktadr.
Yakn dou dzeninin mimar olan Byk Britanyann Babakan Lloyd George, Grek ve Venizelos
hayrandr. Yunanl milyarder Zaharofun dostudur. Trklere kar nyargldr. Amac Yakndouda
ngiliz karlarnn bekiliini yapacak gl bir Yunanistan yaratmaktr. zmiri kana bulayan Yunan
ordusu bu amala, mttefik donanmasnn desteinde Anadoluya salnm, gidebilecei yerler iin bir
snr izilmesi de unutulmutur!
Bu karanlk tablo karsnda, devlette birinci karar sahibi olan Vahidettinin tutumunun ne olduu
daha nce aklanmt. Bu politika boyun eme, mesele karmama, ngilizlerin her dedii yaplarak
onlarn tevecchn kazanma ve bylece ne kurtarlabilirse onu kurtarma politikasdr. Parlmento
datlmtr. Padiahn kurduu hkmetler ayn gr izlediklerinden mill haklar koruyamaz hale
gelmilerdir.
Bu manzara karsnda, eitli parti mensuplar ve fikir evrelerinde lkenin btnln korumak
iin iki hkim gr belirmitir:
1) ngiltere himayesine girmek
2) Amerikan mandasn istemek.
Bu grleri benimseyenlerin ortak noktalar unlardr: Bir defa ilke olarak ngiltere, Fransa ve talya
gibi dvel-i muazzama devletleri karmza alnmayacak, onlara husumet gsterilmeyecekti; ikincisi
Padiah ve Halifeye canla bala bal kalnacakt. Bunlarn dnda nc bir akm da yresel kurtulu
aresi arayanlara aittir. Bunlar Osmanl Devletinin dalacan bir emrivaki olarak grmekte ve kendi
balarnn aresine bakmakta idiler. 75b
Bu gr ve dncelerin nda Mustafa Kemalin gr nedir? Bu bak asnn dayana
nelerdir? Uygulama stratejisi nedir? Sorular konuyu netletirecektir.
Mustafa Kemal Paa, daha atekesin ilk gnlerinden itibaren grn meden cesaretle ak ak
ortaya koymutur. Dmanlarn her dediine kaytsz artsz boyun emenin yanl olacan felketlere
yol aacan, asker hiyerariye pek de uygun olmayan biimde dile getirmiti. stanbula geldikten
sonra da, kendisinin de iinde bulunduu gl, tehlikeyi bilen muktedir bir hkmetin duruma hkim
olabileceini dnmtr. Ancak bu gereklememitir. bana gelen hkmetler aciz, ibirliki,
direnme ile bir ey yaplamayaca, galip devletler memnun edilerek siysi maharet gsterilerek,
mttefikler arasndaki ekimelerden medet arayan bir nitelik tamaktaydlar. Mustafa Kemal, her eye
boyun emekle mill bamszln yok olacan grm, devletin varln muhafaza etmesini ancak
mill haklara sahip kmak ve bir varlk gstermekle kabil olacan saptamtr. O, Hak verilmez,
alnr. , Kuvvet ve kudretten mahrum olanlara itibar edilmez inancndadr. Ona gre Trk milleti
hakkn dmana yaranmakla deil, direnmekle, mill bamszl savunmakla elde edecektir.
Anadoluda bu maksatla grev almtr.
Acaba bu mmkn myd? Nasl bir deerlendirme sonucuydu?
Karmzda I. Dnya Harbinin galipleri, sper devletler vard. Bunlar ve bunlarn uydular olan
Yunanistan ve Ermenistan ile parasz ordusuz, mevcut hkmete de kar karak baar nasl
salanacakt?
Mustafa Kemal, grnrdeki sk ibirlii havasna ramen, mill direnme artt nispette, mttefikler
arasnda kar atmalarnn kanlmaz olaca kansndayd. Bunlardan talya, zmirin Yunanistana
verilmesinden harp sonras meselelerde ikinci plna itilmekten krgnd. Fransa, Suriye ve Lbnana el
koymakla Yakndouda bir dereceye kadar tatmin edilmiti. Fakat onun iin hayat olan mesele, kendi
Dou snrlarnn gvenlii, yani Almanya barnn Fransann grleri dorultusunda
gereklemesidir. Bu konuda ngiltere ile tam bir gr birlii olduu sylenemezdi. Dolaysyla
Yakndouda ngiliz siyaseti paralelinde sonuna kadar gidecei pheliydi. Ortada Yunanistan
Anadolu macerasnda destekleyecek g olarak ngiltere kalyordu. Fakat ngiliz halk harp yorgunudur.
Yeni bir sava macerasna kardr. Bar hedeflerine Yunan ordusunu kullanarak ulamak hesab
iindedir. Dolaysyla Yunan ordusu yenilgiye uratlrsa Trkler arzu ettikleri dil bara
eriebileceklerdir. Mustafa Kemal derin sezii ile bunu grm ve mcadele stratejisini buna gre
yrtmtr.
Mustafa Kemal Mill Mcadelenin yrtlmesinde Trk Halknn yurtseverliine gvenmektedir. Bu
halk yorgun ve yoksuldur. Fakat toprana bal ve gurur sahibidir. Yabanc egemenlii grmemitir.
Her eyden nce istiklline ktr. Adil bir bar yerine, kan, gzya, yabanc boyunduruu geldiini
grm ve her yerde silha sarlmtr. te Mustafa Kemal bu halkla mutlu sonuca ulaaca
inancndadr.
Bunun iin nce mevcut asker birliklerde gr birlii salamak, halk rgtlemek, stanbulla
ilikileri buna gre aamal olarak ynlendirmek dncesindedir.
 A) stanbul le likiler: 19 Mays 1919 8 Haziran 1919
Mustafa Kemal Paa Samsuna gelir gelmez youn bir faaliyete giriti. Zira Samsun evresi, yabanc
mdahalesine klf hazrlamak isteyen Pontus Rum etelerinin yaratt huzursuzluk iindeydi.
Mutasarrf pasif bir tutum izlemekteydi. kinci bir zmir faciasna meydan verilmemeliydi. Dolaysyla
Mustafa Kemal Mutasarrfn cilen deitirilmesini nerdi ve geici olarak 3. Kolordu Komutan Refet
Beyi bu ile grevlendirdi. Sadaret ayn gn verdii cevapta (21 Mays 1919), bu giriimi ve
mutasarrflk iin Mustafa Kemalin nerdii Hamit Beyin atanmasn onaylad76.
Mustafa Kemal Samsuna ktnda, ehirde ngiliz igal kuvveti vard. Bunlar daha iki gn nce
100 kiilik bir takviye kuvveti almlard. Ordu Mfettii 20 Mays 1919 tarihli raporunda: ngilizler
atekese uymuyorlar. stedikleri yere asker karyor ve ierilere gnderiyorlar. Bu hal, asayii salama
grevimi zorlatrmakta ve halkn gvenini sarsmaktadr. Atekes hkmlerine ve mill haklara aykr
olan bu durumun nlenmesini istedi. Keza ayn gn sadaret makamna: zmirin igali olaynn milleti
ve orduyu tarifsiz derecede iten yaraladn, ne millet ve ne de ordu varlna kar yaplan bu haksz
tecavz kabul edemeyeceklerini, bu sebeple Padiah ve hkmetin milletin hukukunu korumak iin en
kesin giriin ve icraatta bulunacaklarna inanldn belirtti.
Damat Ferit verdii cevapta: Asker karlmasnn atekesin 7. Maddesine dayandrld, ancak
gerekli giriimlerin yaplmasnn tabi olduunu bildirdi77.
Mustafa Kemal birka subayn Samsundaki ngiliz igal kuvvetleri kararghna gnderdi. Bu
subaylar asayi durumu, zmirin Yunanllarca igal edilmesi olay etrafnda ngiliz subaylarla fikir
teatisinde bulundular, zellikle Trkln yabanc idaresine tahamml olmadn vurgulamaya zen
gsterdiler.
Mustafa Kemal Paann esas grevlerinden biri blgesindeki asayisizlie yol aan nedenleri
saptamak ve bunlar nlemek iin gerekli nlemleri almakt. Samsuna varndan 4 gn sonra bu
konudaki grlerini u ekilde dile getirir.78a
... Seferberlik balangcnda, asker kaaklaryla Rumlar, Ermeniler ayr ayr eteler halinde
faaliyete geerek bir sre politika ile ilgili olmayan haydutluklar yaptlar. Daha sonra bunlar siyas
tutum iine girdiler. Rus istils ile destek buldular. Mtarekeden sonra din adamlarnn da n ayak
olmasyla, Pontus Devleti kurmak iin aktan aa harekete gemilerdir. Bugn Samsun civarnda 40
kadar Rum etesi vardr. Bunlar tamamen siyas bir nitelik kazanmlardr. Livann btn Rumlar
etelerle beraber Samsundaki Rum komitesi ve zellikle Rum metropoliti Yermanos tarafndan
ynetilmektedir. Bunlarn siyas amalarla yaptklar tecavzler yznden mslman halk tela ve
heyecan iindedir. Ahali kendini, para ile Mslman etesi temin etmek suretiyle korumaya
almaktadr. Rum eteleri slm halkn tehdit altna alm ve onlar ortadan kaldrmaya girimitir.
slmlar savunmadadr. Meydana gelen slm eteleri dzenli bir programa sahip deildirler. Liva
dahilinde ezici bir ounlua sahip olan Mslmanlar rkek bir vaziyette, mal ve canlarndan endie
iindedirler. Rumlar Mslmanlar huzursuz eden siyas emellerinden vazgeerlerse, ekavet derhal
kalkacaktr... durumun gerektirdii btn tedbirler alnmaktadr78b.
Mustafa Kemal, grevli olduu blgenin asayi ve gvenliinin salanabilmesi iin Samsun Livas
ve Amasya blgesinde jandarma ve nizamiye kuvvetlerinin yetersiz kaldn belirterek blgede bir
miktar efradn silh altna alnarak, bunlardan elverili olanlarn jandarmaya ayrlmasn, Douda
Ermeni saldrlarna kar 15. Kolordu mevcudunun gerekirse artrlmasn nerdi. Bundan baka bir
tedbir olarak asayii salamakla grevli olduu blgelerden en hassasnn Samsun Livas olduunu bu
sebeple ekya takibi, komitelerin faaliyetlerini gizleme, arpmalarda yararlk gsterenlerin
dllendirilmesi iin rtl denekten cilen mahallerine denek gnderilmesini teklif etti.
Hkmet silh altna yeni asker alnmasn, siyas sakncas nedeniyle, uygun grmedi. Ama,
jandarma maa ve tahsisatnn artrlmas dolaysyla gnlller yoluyla, jandarmann takviye edilmesini
onaylad. Ayrca rtl denekten gereken miktarn mahallerine cilen gnderilmesini kararlatrd.
Kurul ayrca, Harbiye Nezaretinin teklifi zerine, Mustafa Kemal Paa ve maiyetine, denek ve
yolluklarnn yansra, ekya takibi dolaysyla seyyar olduklarn gz nnde tutarak maalarnn %
50si kadar zam yapmay da 1 Haziranda karara balad79.
Samsun igal altndayd. evrede Rum eteleri kol gezmekteydi. Dolaysyla Mustafa Kemal,
gvenlik asndan burada kalmay uygun grmedi. 6 gnlk bir ikametten sonra, i blgeyi tefti ve
kaplcalarndan yararlanmak gerekesiyle, 25 Maysta Havzaya geldi. Havzada igal kuvvetlerinin
uzanda, daha rahat hareket imkn vard. Nitekim Paa, gelir gelmez Havzallara iinde bulunulan
durumu: Dman bizi ldrmek niyetinde deildir. Dmann niyeti bizi diri diri gmmektir. imdi
ukurun tam kenarnda bulunuyoruz. Son bir gayretle kendimizi kurtarmamz mmkndr. Zaten baka
bir imkn yoktur. szleriyle uyard. Vatan kurtarmak maksadyla halk direnmeye ve mill haklara
sahip kmaya davet etti. Hemen bir miting dzenletti. Mustafa Kemal Samsundayken orduda gr ve
eylem birliini salamak iin 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa ve Ankarada 20. Kolordu
Komutan Ali Fuat Paa ile temasa gemitir. 27 Maysta Ali Fuat Paadan Afyonda bulunan 23.
Tmenin gcn ve grevini sordu. Ayn gn Konyadaki Yldrm Ordular Mfettiliinden de ayn
konuda bilgi istedii gibi, Konyada bir Vatan Ordusu kurulduuna dair olan haberler hakknda bilgi
rica etti. Ali Fuat Paa, verdii cevaplarda, 23. Tmenin mevcudunun ancak 970 kiiyi bulduunu,
Manisann da igal edildiini haber verdi. Konyadan gelen cevapta, Manisa ve Aydnn igal edildii,
Afyondaki tmenin takviye edildii, Rum olan mutasarrfn deitirildii, asayii muhafaza ile her trl
igal olayna her trl vastayla kar konulacan bunun iin hazrlk yapld bildiriliyordu.
Mustafa Kemal grev alannda bulunan kolordu ve idare adamlaryla komu illerdeki komutan ve
idarecilere, 28 Mays tarihli bir genelgeyle Manisa ve Aydnn igal edildiini, yurt btnlnn
korunmas iin, drt gn sreyle byk ve cokulu mitingler yaplmasn, byk devlet temsilcilerine,
Babliye tesirli telgraflar ekilmesini, Hristiyanlara kar dmanca hareketlerden kanlmasn istedi.
Dier taraftan mill direnmeyi organize etmek iin 15., 3. ve 20. Kolordulara 29 Maysta gizli bir
genelge gnderdi. Bu genelgede zetle: tilf devletlerinin mill bamszlmz yok etmek istedikleri
ortaya kmtr. zmir, Manisa, Konya ve Antalyada olduu gibi. Samsun ve Trabzon iin de hazrlk
halinde olduklar anlalyor... Ermenistan hayalini geree dntrmeleri, mill hayatmza ldrc
bir darbe olur. Merkezi hkmet adeta esir vaziyettedir... Milletin esaretten kurtulmas, kendi
topraklarnda egemen ve bamsz yaayabilmesi, ancak azimli ve namuslu ellerin, milleti ksa ve doru
yoldan haklarn ve bamszln savunmaya ynlendirmesiyle mmkn olacaktr. Gvenilir sivil
memurlarla el ele vererek bamszlmz savunacak tekiltn, dardan sezilemeyecek bir yolla
kurulmasn zorunlu gryorum... htisasmz gerei bu grev biz askerlere dmektedir. denildikten
sonra blgenin igali ve alnacak tedbirler zerinde nemle durulmaktadr. Mustafa Kemal, Dou
illerinde igalin iki trl olabilecei grndedir. Ya Karadeniz sahilindeki Rum ahali isyan ederek
Cumhuriyet iln edecek... veyahut sahile yabanc kuvvetleri karlacaktr.... Bunlarn lkeyi ele
geirmelerine kar halk ve asker birlik halinde silhla kar koyacaktr. Bu ayaklanmalarla birlikte,
Doudan Ermenistan ve Grcistan ynlerinden gelecek saldrlara kar gerilla eklinde savunulmas
iin imdiden silh, cephane, techizat ve shhi malzeme sezdirilmeden ieriye nakledilecektir. Halkn
kyn savunmas ve civardaki birliklere katlm ve her trl ihtiyalar saptanacaktr. XX.
Kolordunun Batdan Douya, XII. Kolordunun da Adanadan Douya gelen ynleri gvenli duruma
getirmesi gerektiini belirterek, komutanlarn bu konudaki dncelerinin bildirilmesini istedi80.
Grld gibi Mustafa Kemal Paa tarafndan kolordulara gnderilen bu genelgeyle ete tekilt
kurulmas, dmanlara kar silhla direnilmesi ve bunun iin gerekli hazrlklarn yaplmas
istenmektedir. Bunun anlam, merkez hkmetin gszl, aczi karsnda yurdun savunmasn
ordunun ele almasdr.
30 Maysta XV. Kolordu Komutan Kazm Karabekire, tilf hkmetlerinin meru mirass
olduumuz topraklar inemeyi Hristiyanlk adna bir hizmet grdklerini, bu cmleden olarak Dou
illerimizi Ermenilere peke ekmeleri ihtimali olduunu, byle bir vaziyette zmirde Yunana yaptklar
gibi, Ermenilere de nclk yapmalarn muhtemel olduunu, yle bir durumda mill istiklalimizi
kurtarmak iin savamaya mecbur olduumuz hususundaki kanaatini bilgi edinmesi iin Harbiye Nazr
Cevat Paaya yazdn, kuatlm bir kaleye benzeyen Bablide tilf temsilcilerinin esiri gibi, bir
ekilde milletin geleceini idareye alan merkez hkmetin bir ey diyemeyeceini belirterek, bu
konudaki grlerinin bildirilmesini istedi.
Kazm Karabekir Paa, bu tele, Bugn sahiller tilfn tehditi, iki gzmz olan stanbul ve zmir
igalleri altndadr. Milletimizi, dinimizi istinat ettireceimiz ancak Erzurum afakndan baka yer
kalmamtr. Her ne ekilde olursa olsun buralardan ekilmek muazzam tarihimizi ebediyen
karartacaktr... Herhangi bir kuvvet olursa olsun, tecavzlerini savan balad ekilde alglayaca
yolunda cevap verir81. Bu yazmalardan, Mustafa Kemalin gerek III., XV., XX. Kolordular ve gerekse
Yldrm Ktalar Komutan Mersinli Cemal Paa ile mil bamszl korumak ve yeni emrivakilere,
igallere meydan vermemek iin rgtlenmek ve gerekirse igallere kar silhla direnilmesi hususunda
ad geen asker birlikler arasnda gr birlii oluturduu aka grlmektedir.
Mustafa Kemal Anadoludaki belli bal asker eflerle gr birliini salarken, dier taraftan mill
haklar savunacak Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri oluturulmas iin youn faaliyet halindeydi. 1
Haziranda grev blgesindeki idare amirlerinden, ynetimlerindeki alanda Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
olup olmadn, varsa kurucularnn isimlerinin bildirilmesini istedi. Aslnda bu sadece bir bilgi edinme
olay deildi. Asl ama Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti olmayan yerlerde bunlarn oluturulmasn
salamakt.
Keza 1 Haziranda grev blgelerindeki illere gnderdii genelgede, 27 Maysta stanbulda
toplanan saltanat uras kararlarnn millete yanl duyurulduunu, ura yelerinin tam bamszl
savunduklarn, halktan biran nce bir mill meclis kurulmas ve milletin kaderinin bu meclise
braklmas yolunda olduunu, halbuki ajansn bunu Trkiyenin toprak btnl korunmas artyla
byk devletlerden birinin himayesine girmek eklinde verdiini belirterek, ajans haberi ile uradaki
grler arasndaki eliki sebebini Babliden sorduunu duyurdu82.
 Bu tarihe kadar Mustafa Kemal ile stanbul arasnda bir terslik yoktur. nk stanbul Hkmeti de
zmirin igali ve onu izleyen kanl olaylarn oku altndadr. stanbulda zellikle Genel Kurmay ve
Harbiye Nezareti Anadolu Harektna sempatiyle bakmaktadrlar. Yeni Harbiye Nazr evket Turgut
Paa, 56. Tmen Komutan Albay Bekir Sami Beyi geici olarak 17. Kolordu Komutan Vekilliine
atarken, lkenin karlar ne ise onu yapmasn sylemekten ekinmemiti. Genel Kurmay 23
Maysta asker birliklere, zmirde olduu gibi, beklenmeyen durumlar karsnda birliklerimizin
paralanmamas, esarete dmeyecek bir durumda bulundurulmalarn83, 24 Maysta 57. Tmen
Komutan Albay efik Beye de Yunanllarn iyi kabul grmeleri Aydn ilini gelecei iin
giderilemeyecek zararlar dourur, bunu halka anlatnz. Bizim Yunan ordusunu istemediimiz
anlalmaldr. talimatn vermiti84. Ayn tarihte evket Turgut Paa, Albay Bekir Sami Beye
Devletin Yunanllar kaptracak fazla ne bir silh, ne de tek bir fiei ve askeri vardr, silh ve
cephaneyi emin yere naklediniz emrini vermiti85. Keza evket Turgut Paa, Mustafa Kemale
Diyarbakrdan Samsun yolu ile sevk edilen sng kolu, top kamas ve makineli tfeklerin nerede
olduunu sormu; o da sevkyat yapan insan ve hayvanlarn yorgunluu gerekesiyle sevkyat
durdurduu cevabn vermiti86. 28 Maysta ngiliz Mmessili refakatnda Yunan askerleri Ayvalka
asker kardklarnda Mntka Komutan Yarbay Ali Bey (etinkaya) onlar silhla karlad. Ama
ileri Bakan Ali Kemal, kaymakama: ... Yunanistanla harp halinde deiliz. Fiilen de protesto edildi,
artk atmadan ekinilmesi talimatn verdi. Mkl durumda kalan Ali Bey, 3 Haziranda Harbiye
Nezaretine ... asker zaruret olmadan Soma ve Balkesir istikametine ekilmenin, tehlikeli ve imkn
dahilinde olmadn... mtemadiyen yaylma gsteren Yunan igal olup bittisini yalnz stanbulda
siyas aralarla durdurmann mmkn olamayacan belirterek talimat istedi. 7 Haziranda Cevat
Paa, 9 Haziranda da Harbiye Nazr evket Turgut Paa devreye girerek Ali Beye destek verdiler87.
Bu vesile ile hkmette iki ayr eilim olduu grlmektedir. Hkmetin asker kanad direnmeyi gizlice
desteklemeyi, dier bir ksm bakanlar ise olay karmamay, zmn siyaset yoluyla, ngilterenin
dmeninde gitmek suretiyle, elde etmeyi savunuyorlard.
Bu arada zmirde Yunanllarn yapm olduklar kanl olaylarn Avrupada yaratt izlenim,
Trkiyede yaplan mitingler, direniler Hintlilerin konferanstaki abalar, Osmanl delegasyonunun
Parise arlmasna yol am ve stanbul politik evrelerinde siyasi zm yolunda mesnetsiz
iyimserlik rzgrlar yeniden esmeye balamtr. Damat Ferit Paann 2 Haziranda Vilyat- arkye
Mdafaa-i Hukuk-i Millye Cemiyetinin muhtrasna cevap olarak Rusya Ermenistan dndaki alt
ilimize geni zerklik verileceini beyan etmesi, Mustafa Kemal ile hkmet arasndaki derin gr
ayrln ortaya kard. Mustafa Kemal 3 Haziranda blgesindeki ve komu illerdek asker ve mlk
yetkililere gnderdii yazda, bu konu ve genelde mill haklar konusunda tutulmas gereken yolu
aklkla ortaya koydu. Mustafa Kemale gre, Damat Ferit Paann Bar Konferansna arlmas,
zmir olay zerine milletimizin gsterdii iddetli tepki ve kesin kararlln bir sonucudur. Milletin
kendi haklarn inetmemek iin tek bir vcut halinde fedakrla hazr olduu, itilf devletlerine kar
gsterildii srece, bunlarn milletimize ve onun haklarna saygl olacana phe yoktur... Millete
kesin suretle konferans huzurunda savunulmas istenen iki nokta nemlidir. Birincisi milletin mutlak
olarak tam bamszl, ikincisi de vatann ana topraklarnda ounluun aznla feda edilmemesidir.
Bu konuda Parise harekete hazrlanan heyetin gr ile mill vicdann kesin istekleri arasnda tam bir
uyum bulunmaldr. Aksi halde millet olup bittiler karsnda kalabilir. Sadrazam Paa demecinde bir
Ermeni muhtariyeti ilkesini kabul etmi olduunu beyan etti. Bunun snrn belirtmedi. Bundan Dou
illeri halk znt duydu... geni bir Ermeni Muhtariyeti ve devletin yabanc bir devletin himayesini
kabul etmesi konularnda, milletin isteiyle imdiki hkmetin gr arasnda bir uygunluk olmad
anlalyor... Heyetin milletin haklarn savunmada uyaca ilkeler ve program bilinmedike, arz edilen
noktalarda endieye kaplmamak mmkn deildir. Dolaysyla Mdafaa-i Hukuk-i Millye ve Redd-i
lhak Cemiyetlerinin temsilcileri, bunlarn olmad yerlerde, belediye heyetleri Sadrazam Paa ve Zat-
ahaneye (Padiah) telgraflar ekerek mill bamszln mutlak dokunulmazl ve millet
ounluunun haklarnn korunmasnn, milletin temel art olduu belirtilmelidir. Gidecek heyetin,
yapaca savunmann esaslarn, millete resmen ve aka bildirmesi istenmelidir... Milletin bu ekilde
hareketi, gidecek heyetin savunmaya alaca ilkelerin gerekten milletin istei olduu, tilf
devletlerince anlalacak ve phesiz daha fazla bir nemle dikkate alnarak, heyetin grevini
kolaylatracaktr88.
Ayrca Babakanla, blgelerinin de igal edileceinden tasalanan Dou illeri halknn gerek
durum hakknda kendisinden bilgi istediklerini belirterek, bu konularda aydnlatlmasn istedi.
Keza ayn gn, Harbiye Nezaretinin, ngiliz notasna atfen, Sivasta Ermeni mltecilerin
gvenliinden kayg duyulduu, bunlarn gvenliinden ngilizlerce askeri komutann sorumlu
tutulacan bildiren yazsn zetle yle cevaplandrd: ... tilf devletleri, istikll ve mill
mevcudiyetimize saygl olduklar srece, gayr mslimlerin endielerini gerektirecek bir durum yoktur.
Fakat mill istikll ve mevcudiyetin tehlikeye girmesi, zmir ve evresinde grlmekte olan igal ve
zulm hadiselerinin tekerrr halinde, bunlara kar, milletin gsterecei mill heyecann tezahrlerini
nlemek iin kendimde ve hi kimsede g ve kudret yoktur. Bu yzden meydana gelebilecek olaylar
karsnda sorumluluk kabul edebilecek ne bir komutan, ne bir sivil ynetici, ne de bir hkmet tasavvur
edebilirim89.
Bu belgelerden aka anlald gibi, stanbul Hkmetiyle Mustafa Kemal arasnda, Bar
Konferansnda tutulacak yol, Dou Anadolunun kaderi ve meydana gelen mill tepkilerin
deerlendirilmesi konularnda ok ciddi gr ayrlklar su yzne kmtr. Ancak durum henz ak
bir atma haline gelmemitir. atma ngiliz igal makamlarnn Mustafa Kemalin stanbula
dnmesini istemesi ile aa kt.

B. ngilizler Devrede: Mustafa Kemalin Dnmesi steniyor

Daha nce belirtildii gibi, Mustafa Kemal 9. Ordu Mfettiliine tayin edilirken stanbuldaki
ngiliz grevlileri herhangi bir engelleme yapmamlard. Onun Enver Paa, ttihatlar ve Almanlarla
takm olmas, padiahn gvenini kazanm bulunmas ve ngiltere yanls Damat Ferit Hkmetince
bu greve tayin edilmesi, ngiliz makamlarnca gvenlik bakmndan yeterli saylmt. Bununla beraber
ngilizler atamadan sonra tamamlayc bilgi istemeyi lzumlu grdler. Onun Samsuna vard gn
ngiliz Karadeniz Ordular Komutan General Milne 9. Ordu Mfettilii kurulmasn ve mfettiin
geni bir kurmay heyetiyle gnderilmesinin sebeplerini sordu. Osmanl hkmeti 24 Mays tarihli
cevabnda: Mtareke hkmlerinin denetimini salamak iin mfettilik kurulmutur. Mfetti geni bir
blgeye yaylan asker birlikleri denetleyecek, evredeki silh, top kamas... v.s.nin sratle
gnderilmesini salayacak, asayisizlii nleyecektir denilmekteydi90. Samsun igal makamlarndan
gelen ilk raporlar da ngilizleri nce teskin etti. Ancak Mustafa Kemalin Havzadaki faaliyetlerinden
sonra, ngilizler de ciddi pheler uyand. stanbuldaki ngiliz Ataesi General Deeds, Samsundaki
ngiliz Yardm Subaynn dikkatini Mustafa Kemalin grevinin nitelii zerine ekti. Havzadaki
piskoposun Samsun Rum Metropolitini uyarmas ve onun da ngiliz Yardm Subayn ikaz etmesiyle,
Yzba Hurst Havzaya gelip 2 Haziranda Mustafa Kemal ile grt. Raporlarnda, blgedeki
durumun Rumlar aleyhine gelitiini, bu hareketi Ferit Paa tarafndan iyi niyetle oraya gnderilen
Mustafa Kemal Paann rgtlediini, stanbuldan sert emirler verilmesi halinde patlamann nne
geilebileceini, Mustafa Kemalin arlmas gerektiini, ngilterenin ya Samsuna asker karmas, ya
da mevcut subaylarn blgeden ekmesi gerektiini bildirmekteydi91. Muhtemelen baka kaynaklardan
da bilgi edinen ngiliz igal makamlar, 6 Haziran 1919 tarihli bir nota ile Sekin bir generalin kurmay
heyetiyle birlikte memleket iinde dolamas, umumi efkr tedirgin etmektedir. Askerlik bakmndan bu
generalin i grmesini gerekli grmyorum. Dolaysyla Mustafa Kemal Paa ile kurmay heyetinin
derhal geri arlmasn istediler. Harbiye Nezareti Mustafa Kemalin tayinine sebep 21 Nisan 1919
tarihli ngiliz notasdr. Bu tayine ngilizler kar kmamlardr. Mustafa Kemal Ordu Komutan deil,
mfettitir. Byle bir mfettiin vilyetleri dolamasnn kamuoyunu rahatsz m veya tersine teskin mi
edeceinin takdirini, memleketin tecrbeli bir askeri ve sorumlu bakan olarak kendisine braklmasn
istedi92. Bu giriimin bir yarar olmad. Zira Amiral Calthorpe, 8 Haziran notasyla ayn talebi
yineledi: Samsun ilinde baz kt eilimli kimseler karklk yaratmak istemekte olup bunlarn banda
Mustafa Kemal gelmektedir... Karadeniz Ordular Bakomutan General Milne tarafndan Mustafa
Kemalin grevinden alnmas iin Harbiye Nezaretine emir verilmitir. teki karklklar rklar aras
din bir hal alrsa cidd sonular douracaktr. Dolaysyla btn sivil memurlara blgelerindeki
karklklardan ahsen sorumlu tutulacaklar duyurulmal ve Samsun ilindeki durumdan bana srekli
bilgi verilmelidir.93a Ayn gn Sadrazam Vekili Mustafa Sabri, Mustafa Kemalin sadarete gnderdii
bir yazy ngiliz Ataesine okuyor ve onun geri arlmasn istedikleri iin Ataeye teekkr ediyor ve
Anadolu hareketinin arkasnda Harbiye Nezaretinin bulunduunu sylyordu93b.
ngiliz basks zerine, Harbiye Nezareti, 8 Haziran 1919da Mustafa Kemalden stanbula
dnmesini rica etti. Mustafa Kemal Harbiye Nazr evket Turgut Paadan davet sebebinin ltfen
aklanmasn istedi. Bakanlka hazrlanan cevapta ... O blgedeki memuriyetlerini uygun grmeyen
ngilizler stanbula arlmanz istediler. Memleketin geirmekte olduu hal, Nezareti bu ngiliz
isteini yerine getirmek zorunda brakt. denilmekteydi. Fakat Bakan bu ifadeyi onaylamad. Mustafa
Kemale 15 Haziran tarihinde stanbula davetiniz Hkmet-i Seniyeyenin karar neticesidir. eklinde
cevap verdi. Ancak ayn soruya muhatap olan Genel Kurmay Bakan Cevat Paa, aralarndaki zel
ifreyle Zataliniz gibi deerli bir generalin halen Anadolu vilyetlerinde dolamasnn kamuoyu
zerinde iyi tesir brakmayaca gerekesiyle ngilizler istedi. eklinde cevaplandrd94.
Fakat Mustafa Kemal stanbula dnmemeye kararlyd. O daha mtarekenin ilk gnlerinden
dmanlara kaytsz artsz boyun emenin felketi ancak oaltacan grm, ilgilileri srarla
uyarmt. O, Trk milletinin payidar olabilmesi iin, Anadoluda gcn halktan alan, mill iradeye
dayal bir ynetim olumas gerektiine inanyordu. Mustafa Kemal Hak verilmez alnr grndedir.
Buna gre, Trk Milleti hakkn dmana yaranmakla deil, ancak direnmekle elde edebilir. Bunu
salamak iin Anadoluda grev almtr. Amac yurt btnn kapsayan bir rgtlenme ile mill
haklara sahip kmak ve devleti uuruma dmekten kurtarmaktr. Geni yetkileri, bu dncesini
uygulamasna yardmc olmaktayd. Bu sebeple resm grevinden mmkn olduu kadar yararlanmak
maksadyla, stanbulu oyalamaya bu arada Anadoluda ordu ve halk toparlama faaliyetlerine hz verdi.
11 Haziranda 4 tmenli 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekire amacnn Milletin hukuk ve
istikllini salama yolunda milletle beraber almak olduunu, bu gayeyle milletin sinesine iltica
edeceini, bunun ayn fikir ve kanaatte bulunan arkadalarn desteiyle mmkn olabileceini belirterek
, bu konuda grlerinin bildirilmesini istedi. Kzm Karabekir 16 Haziran tarihli cevabnda, Mustafa
Kemalin grlerine katldn, lzumlu grdnde mntkasna gelmesinden memnun olacan
bildirdi95.
Mustafa Kemal Anadoludaki durumu ve arlmada srar edilmesi halinde, sine-i millete dneceini
padiaha 11 Haziran tarihli bir telle zetle u ekilde bildirdi: ... Bugnk tehlikeli durumdan, lkenin
blnmesi ve yabanc basklarndan ancak mill ve kutsal kudretin haykr kurtarabilir. Her taraf bu
grte birlemitir. stanbuldan ayrlrken, zc zmir olaylar ertesinde, saraya evrilmi dman
gemilerinin toplarn gstererek milletin bu durumdan hem kendini ve hem de sizi kurtarabileceini
sylemitiniz. Bu gnl dileinizden doan ilham ile grevime devam ediyorum... Bu bir aylk dnemde
Anadolunun btn vilyet ve kazalarn, btn kumandan ve memurlar Hissiyat ve icraatna vukuf ve
nfuz hasl ettim ve anladm ki millet batan aa uyanktr. Devlet ve milletin bamszln, Saltanat
ve Hilafetin haklarn teyit iin azimli ve inanldr. dedikten sonra stanbul evresinin kokumaya
elverili ahlkndan yararlanmasn bilen yabanclarn devlete hizmet edenleri ortadan kaldrmaya
altklarn belirterek kendisinin geri arldn, ancak Ali hsan ve Y. evki Paalarn akbetine
uramamak iin dnmeyeceini, zorlanrsa istifa ederek, sine-i millete kalarak vatan grevine daha
ak bir ekilde, millet bamszlna kavuuncaya kadar devam edeceini, bildirdi96.
Havza gerisinde ngiliz birlikleri olmas ve Amasyallarn davetini dikkate alan Paa, Havzay 12
Haziranda terk ederken mill hareketi dzenleme faaliyetlerine ak bir ekilde devam etmek
kararndadr. Havzadan sivil kyafetle ayrlrken Bu gn artk bir niforma sahibi deilim. Size evvelce
bildirdiim gibi bir millet adamym. demitir.
Paa, Amasyada Mft Hac Tevfik Bey olduu halde, scak bir ekilde karland. Mft Paam
btn Amasya emrinizdedir, gazanz mbarek olsun. szleriyle heyete kucak at. Paa Amasyallara
Padiah ve hkmet itilf devletleri elinde esirdir. Memleket elden gitmek zeredir. Bu kt vaziyete
are bulmak zere sizlerle ibirlii yapmaya geldim. Dmanlarmzn Samsundan yapacaklar
herhangi bir karma hareketine kar, ayaklarmza arklarmz ekerek, dalara ekilecek, vatanmz
en son kayasna kadar mdafaa edeceiz. szleriyle halk mcadeleye davet etti. Hemen ertesi gn
Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti oluturuldu. Kurucular ve halk mill harekete madd destek de saladlar.
Mustafa Kemal ile Babli arasndaki ilikiler Redd-i lhak ve Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri
telgraflarnn postahanelere kabul edilmemesiyle atma haline dnt. Mustafa Kemal Paa buna
kar blgesindek idar ve asker makamlara u duyuruyu yapt: Milletin sesini boarak kanun
haklarn istemekten alkoymaya ve vatann yok olmasn hedef alan bu emri hibir namuslu posta
memurunun yerine getireceini zannetmiyorum. Fakat byle bir namussuzlua yeltenen olursa derhal
divan- harplere verilmelerini emrettim.. Ayrca Sadarete ve Harbiyeye bu emrin hemen geri alnarak
milletin itimat ve emniyetine zerre kadar halel getirilmemesini istedi97. Bir taraftan valiliklere, mitingler
dzenlenerek kararn protesto edilmesini, telgrafhanelerin sratle igal edilmesini, bahis konusu emir
geri alnncaya kadar stanbul ile resm haberlemenin kesilmesini, ... aksine bir davranan olursa derhal
divan- harbe verilmesi iin btn kolordu komutanlklarna talimat verdiini duyurdu98. Artk stanbul
Hkmetiyle olan ilikiler daha gergin bir safhaya giriyordu. Arada gerginlii artran bir olay da Byk
Ermenistan tasarsna kar kan Van ve Erzurum valilerinin deitirilmek istemesiyle patlak verdi.
Mustafa Kemal hadiseler aklk kazanncaya kadar mecbur bulunmadka bir kaymakamn bile
deitirilmemesini istedi99.
Anadoluda asker ve mlk erknn byk ksmn arkasna alan Mustafa Kemal, Trakyann da bu
oluuma katlmas iin 18 Haziranda I. Kolordu Komutan Cafer Tayyar Beye durumu izah ile btn
mill cemiyetlerin Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuki Millye ismi altnda birletirileceini bu
maksatla Sivasta bir kongre toplanacan, buraya Trakyay temsilen delege gnderilmesini istedi.
Mustafa Kemal, bamszlk elde edilinceye kadar btn milletle fedakrca alacana mukaddesat
zerine and itiini, bunu yurdun her tarafna genelge ile bildirdiini, kararnn Anadoludan hibir yere
gitmemek olduunu, bu kararnn btn arkadalarnn karar ve grlerine tmyle uyduunu ilan
etti100a.
Bu arada Rauf Bey, stanbul Bandrma Bat Anadolu Ankara zerinden XX. Kolordu Komutan
Ali Fuat Paa ile birlikte 19 Haziranda Amasyaya geldi. Onlara 3. Kolordu Komutan Refet (Bele)
Beyin de katlmasyla, Mustafa Kemalin hazrlad bir metin grlerek 21/22 Haziranda karara
baland100b. Bu kararlarda zetle vatann btnl ve istikllinin tehlikede olduu, hkmetin
grevini gereince yapmad, milletin istikllini yine milletin kararnn kurtaraca, mill haklar
dnyaya duyurmak iin her trl etkinin dnda bir mill kurula ihtiya olduu, bu maksatla Sivasta bir
kongre toplanaca, kongreye katlmak zere btn illerin her sancandan parti fark gzetilmeden
muktedir ve milletinin gvenini kazanm er delege gnderilmesi, asker ve sivil tekilatn hibir
suretle datlmamas, kumandann hibir ekilde terk edilmemesi veya bakasna devredilmemesi,
vatann herhangi bir tarafna yeniden olacak bir dman hareketi halinde komutanlarn birlikte hareket
edecekleri, silh ve mhimmatn katiyen elden karlmayaca ngrlmekteydi. Ayrca gerektii
takdirde, Ali Fuat Paann Orta Anadoluda, Kzm Karabekir Paann Dou Anadoluda asker ve
sivil idareye el koymalar dnlmtr. Karar yrtmeye Mustafa Kemal Paa, eski Bahriye Nazr
Hseyin Rauf Bey, Anadolu ve Trakyadaki belli bal kolordu kumandanlar memur edilmilerdir.
Amasya Kararlar hakknda telle bilgi edinen Konyadaki Cemal Paa derhal harekete hazr olduunu
bildirmi, Erzurumda bulunan Kzm Karabekir Paa ise, Sivastan nce Erzurum Kongresinin
toplanmasn ve buna Mustafa Kemal ile Rauf Beyin katlmalarn istemitir. Erzurum Kongresi
yelerinin Sivas Kongresine katlmalar kararlatrlarak fikir birlii salanmtr.
Amasya kararlaryla kurtulu iin dank ve yresel giriimlerin birletirilmesi, ve mill haklara
sahip kacak bir kongrenin toplanmas ve bylelikle milletin kendi kaderine kendisinin sahip olmas
imkn yaratlmtr. Bu hareketin baars, ancak ordunun desteiyle mmknd. Amasya kararlaryla,
Mustafa Kemal Anadoludaki belli bal komutanlarn desteini elde etmitir. Artk bundan sonra,
stanbulun Anadolunun uygun grmeyecei bir bar kabul etmesi imkn kalmamtr.
Mustafa Kemal, Amasya grmeleri erevesinde, stanbulda etkili kimselere kararlarn niteliini
belirten yazlar gndererek desteklerini istedi.
Amasya Genelgesinin sonularndan biri de Mustafa Kemali stanbula getirme faaliyetlerinin
younluk kazanmas oldu. Zaten ngilizler 6 Hazirandan beri Mustafa Kemalin grevden alnmas iin
devaml bask yapyorlard. ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpe, 17 Haziran 1919da,
Anadolunun 10 askeri blgeye ayrlarak her birinin bana bir general atama projesini kabul
etmeyeceklerini, Mustafa Kemalin Samsuna gnderilmesinin zc sonular verdiini ifade ederek
onun ve arkadalarnn biran nce stanbula arlmalarn istedi101. 22 Haziranda ngiliz yetkililer
(ngiliz ateesi Deeds ile siyas danman ve Batercman Ryan) sadrazam vekilinden 3. Ordu
mfettiinin grevden alnmas isteini tekrarladlar. 30 Haziranda ise ngiliz Karadeniz Ordular
Bakumandan Milne, Mustafa Kemalin azledilmesini, 6 Haziranda Harbiye Nezaretinden
istediklerini, 8 Haziranda verilen dn emrine ramen Mustafa Kemalin grevden alnmadn
belirterek Anadoludaki direni hareketlerinin nlenmesi iin Mustafa Kemal ve Cemal Paalarn
ekilmeleri konusunda Osmanl Dileri nezrinde giriimde bulunulmasn Amiral Calthorpeden istedi.
Amiral 2 Temmuz 1919 tarihli nota ile, Sivas ve Konyada tilf karlarna kar kkrtmalarda
bulunan, Mustafa Kemal ve Cemal Paalarn derhal ve kaytsz, artsz stanbula arlmalarn ve bir
sureti ngiliz hkmetine sunulan bu nota hakknda ne gibi ilem yapldn derhal bildirilmesini talep
etti102.
ngiltere Hkmetinin ar basksnn yan sra, stanbul Hkmeti iinde de, Sadrazam Vekili
Mustafa Sabri ile ileri Bakan Ali Kemal etrafndaki bir grup, Mustafa Kemalin grevden alnmas
gayreti iindeydiler. ileri Bakan, ngiliz Askeri Ataesi General Deedsi kendi evinde kabul ederek
Anadoludaki mill hareketi bata Cevat Paa olmak zere Harbiye Nezareti ve zellikle Mustafa Kemal
Paann organize ettiini sylemi ve Redd-i lhak telgraflar ile ilgili olarak 3. Ordu Mfettii ile olan
anlamazlklar onlara anlatmtr103. Harbiye Nazr da 21 Haziranda Kzm Karabekire 3. Ordu
Mfettilik Vekaletini teklif etmekteydi. Karabekir Erzurumdan ayrlmasnn telfi edilmez vahamete
yol aacan, kolorduya veklet edecek uygun bir kimsenin bulunmadn, byk kumandanlarn
srasyla ve birer bahaneyle ortadan kaldrlmas suretiyle, daha kolay mahvedileceimiz kanaat umumu
sarm olduundan Eer salk durumu grevini yapmasna mani olmasndan baka bir sebep yoksa,
Mustafa Kemal Paann mfettilikten ayrlmas tehlikeli olacaktr. yorumuyla grevi kabul
etmedi104. Hkmet Mustafa Kemali grevden almaya kararlyd. Sadrazam Vekili Mustafa Sabri,
Ryan ile Deedse onun dnmesi iin alyoruz. Ancak ngilizlerce tutuklanacandan endie ediyor.
Banu yapmayacanza sz verebilir misiniz? diye sormu, onlardan hkmetlerinden talimat almadan
sz veremeyiz cevabn almt.
Nihayet 23 Hazirandaki toplantsnda Bakanlar Kurulu, Harbiye Nezaretinin emrine ramen
stanbula dnmedii ve halk hkmete kar kkrtt gerekesiyle Mustafa Kemalin hemen
grevden alnmasna; yerine Hurit Paann atanmas iin gerekli ilemin yaplmasna karar verdi. Artk
resm sfat kalmayan Mustafa Kemalin bildiri ve emirlerinin geerlilii bulunmadnn icap eden illere
Dahiliye Bakanlnca bildirilmesi uygun grld105. Karar zerine ileri Bakan hemen harekete
geti. 23 Haziranda illere Mustafa Kemalin grevden alndn, kimsenin onun emirlerini yerine
getirmemesini istedi. 26 Haziranda da mill ordu tekil etmenin ve mill savunma giriimlerinin bir
felket olduunu belirterek askerlerin verecekleri emirlere uyulmamasn, uyanlarn sorumlu
tutulacaklarn, bildirdi106. ileri Bakannn, baz evrelerce desteklenen bu davran, hkmette ciddi
tartmalara yol at. Sert bir ekilde tartan ileri ve Mill Savunma Bakanlar istif etmek zorunda
kalyorlard. Ancak Mustafa Kemali grevden almak karar, Mill Savunma Bakanlnca usulne
uygun bir ekilde sadarete (babakanlk) bildirilmedii iin, yrrle konulamad. ileri Bakannn
mill direnmeye kar olan davranlar, onu istifaya srklerken Anadoluda sert tepkilere yol at. XX.
Kolordu Komutan Ali Fuat Paa, mill direnmeye mani olmay hedefleyen bu tutumu etkisizletirmek
ve Anadoluda oluturulan dmana kar direnme azmini berkitmek iin, 27 Haziranda bir genelge
yaynlad. Bu genelge ile kolordu mntkas (Ankara, Kastamonu illeri ile Ktahya, Afyonkarahisar
bamsz sancaklar, Konya ilinin Isparta ve Burdur livalar) blgeye ayrlyor ve her birinin bana
sorumlu bir asker yetkili atanyordu. Bunlar asayii korumak, Mdafaa-i Hukuk ve Redd-i lhak
cemiyetleri ile vatan savunanlara yardm etmek, ieride fesat hareketlerine ve dardan gelecek
igallere kar koymak grevini stleniyorlard107. Bu akca merkezi hkmete kar bir bakaldrma
hareketiydi.
Bu arada Mustafa Kemal 26 Haziranda Amasyadan Tokata gelmitir. Amac Karabekirin srarla
davet ettii Erzuruma gitmek ve Erzurum kongresine katlmaktr. Geceyi Tokatta geirir. Fakat
Sivasta birtakm olumsuz hazrlklar yapldn duyar ve gerekli tertibat aldktan sonra, 27 Haziranda
adeta baskn eklinde Sivasa ular. Elaza zel grevle vali atanan Emekli Kurmay Albay Ali Galip
ve Hrriyet ve tilf mensuplar, Vali Reit Paay, Mustafa Kemali tutuklamas iin
sktrmaktadrlar. Tartmalar esnasnda, Mustafa Kemalin Sivasa ulamak zere olduunu gsterir
telgraf gelir. Esasen Vali daha nce ilerine bavurarak Paaya nasl bir muamele yaplmas
gerektiini sormutur. Gelen cevapta Mazul bir general muamelesi yapnz cevabn almt. Kararsz
ve bunalm durumda olan Vali, Paay karlamaya gider. Mustafa Kemal sratli ve kararl hareketlerle
teebbs ele alr ve duruma hkim olur. Sivastan 22 Haziran sabah Erzurum istikametinde yola
kar108.
Mustafa Kemal, eski ileri Bakannn 23 Haziran tarihli genelgesini yolda renince, kendisini bu
greve Padiahn atadn, ne padiahlk makamndan ne de Sadaret ve Mill Savunmadan azline dair
bir emir almadn hatrlatt. Bu durumda Ali Kemalin bu gizli genelgesinin devlet ileri gelenleri
arasnda ikilik yaratacan, millet arasnda anariye yol aacan belirtti. Memuriyetine padiahlk
makamnca son verilmesi halinde, bu durumu bakalarndan nce bizzat aklayacan byle bir
durumda dahi vatann kurtuluu iin sine-i millete bir ferdi millet olarak hizmet edeceini ilve
ederek, resm sfat zerinde bulunduu srece verecei emirlere herkesin uymas gerektiini, btn
asker ve sivil yetkililere duyurdu109.
ngilizlerin de basksyla stanbul ile ipler gittike gerilmekteydi. Mill Savunma 28 Haziranda
mfettilik mntkasndaki 3. ve 15. Kolordularn dorudan Bakanlkla haberlemelerini istemekteydi.
PTT Genel Mdr, Mustafa Kemalin telgraflarnn kabul edilmemesi emrini tekrarlamt. Yeni Mill
Savunma Bakan Ali Ferit Paa ise 30 Haziranda Padiahn da onayn aldn belirtiyor bin dereden
su getirerek stanbula gelmek istemiyorsa iki ay hava deiimi izni almasn tavsiye ediyordu110. 2
Temmuzda Amiral Calthorpenin Mustafa Kemal ve Cemal Paalarn derhal ve kaytsz artsz
stanbula arlmalarn isteyen notas zerine, bu defa Saray devreye giriyordu. Mabeyn Bakatibi Ali
Fuat Bey (Trkgeldi), Padiah adna ektii telgrafta: ...Vatanseverliiniz sebebiyle, o blgede baz
hazrlklara girimeniz, ngilizlerin dikkatini ekmi ve hkmeti zorlamaya balamlardr... Konferans
halen ark meselesiyle megul olmaktadr. Dolaysyla bu srada Osmanl lkesinde asayii bozucu bir
durum, onarlmas mmkn olmayan zararlar dourabilir... Bizim iin yaplacak en akllca hareket,
lkede sknet ve gvenliin muhafazasna gayret etmektir. Bu sebeple mill duygulardan doan
heyecanla teebbs edilen bu gibi hareketlerden saknlmas zarureti vardr. Kald ki u sralar
zatlinizin istif ederek stanbula dnmeniz, belki yabanclarn hkmeti zorlayarak hakknzda onur
krc bir ilem yaplmasna sebep olabilir dncesiyle tavsiye edilmedii gibi, Harbiyece grevden
alnmalar da Padiaha uygun grlmediinden bir iki ay mddetle hava deiimi istenilerek durum
aklk kazanp bar yaplncaya kadar tercih edeceiniz bir ehir veya kasabada istirahat etmeniz en
uygun ekil olarak dnlmektedir... Paa saraya hareketi hakknda gerekli bilgileri Bakanla
bildirdiini belirtirken, Mill Savunma Bakanna da tebdil hava suretiyle Anadoluda kalmakta beis
grmediini cevabn verdi111.
Ordu Mfettii stanbulla grmeleri yrtrken bir taraftan da yoluna devam etmekteydi. Mustafa
Kemal, Rauf beyle birlikte bir hafta sren meakkatli bir yolculuktan sonra, 3 Temmuzda Erzuruma
ulat. Halk, asker ve mlk erkn tarafndan trenle coku ile karland112. Mustafa Kemal geliinin
ertesi gn hemen Vilyat-i arkye Mdafaa-i Hukuk- Millye Cemiyetinin Erzurum ubesiyle temasa
geti. Dou Anadolu ve zellikle Erzurum evresinde Ermeni mezaliminin hatralar henz ok tazeydi.
Halk blgenin Ermenistana braklmas korkusu iindeydi. Hkmetin Dou illerine geni zerklik
tannabilecei yolundaki beyanlar endieleri artrmt. Buna kar alnacak tedbirleri saptamak iin
Vilyet-i arkiye Mdafaa-i Hukuk- Millye Cemiyetinin Erzurum ubesi, 6 Dou ilinin katlaca
Erzurum Kongresine hazrlk olmak zere 17 Haziran 1919da Erzurum l Kongresini toplam, alnacak
nlemleri kararlatrmt. Buna gre zetle: Ermeni saldrlarna iddetle kar konulmas, halkn g
etmemesi, ieride dzeni ve savunmay salayabilmek iin beki tekilt kurulmas ngrlmtr113.
3. Ordu Mfettiinin Erzuruma geldii gnlerde, btn Dou illeri delegelerinin (Trabzon dahil)
katlm ile Erzurum Kongresi Hazrlklar yaplmaktayd. Onun gelii ve desteiyle hareket daha bir
moral ve hz kazanmt. Mustafa Kemal Paa yresel maksatl cemiyetlerin almalarn desteklemekle
beraber, vatann kurtarlmas gayesiyle meydana gelen bu cemiyetleri birletirmek, onlar bir merkezden
ynetmek gerektiini vurgulamaktayd.
Bu arada hkmet ile ilikiler, PTT tekiltnn Paann telgraflarn engellemeye kalkmas
sebebiyle, daha da gerginleti. Mustafa Kemal telgraflarn engellemeye kalkan Erzurum Posta Telgraf
mdrlerini tutuklatp Divan- Harbe verdi. Kolordulara 5 Temmuz tarihli gizli bir genelgeyle
hkmetin memleket ve millet karlarna aykr olarak yapmas muhtemel tedbirleri engellemek iin,
hissettirilmeksizin nemli haberleme merkezlerinde tertibat alnmasn istedi. Posta ve Telgraf Genel
Mdr ise, Posta memurlarn hapse cret eden Mustafa Kemale lzm gelen ilemin yaplmasnda
gecikilmemesini istemekteydi114.
Gerginlii trmandran dier nemli olay, ngilizlerin Batumdan tahliye ettikleri 150 Hintli askeri
Samsuna karmalardr. Paa 7 Temmuzda babakanla gnderdii bir yazyla durumu bildirmi ve
daha 1000 kii getirileceini belirterek, bunun yurt gvenliini kesinlikle engelleyeceini dolaysyla
olayn protesto edildiini, kanlardan baka bir tek askerin daha kasabaya ayak basmasna msaade
edilmeyeceini ve sahilden ieriye hibir kuvvetin hareketine izin verilmeyeceinin kesin bir ekilde
ngilizlere iletildiini duyurmutur. Mustafa Kemal Paa yaznn sonunda yle demektedir: Her
konuda gerekli tedbirler alnm ve asker hazrlklar yaplmtr. Teebbsleri halinde meydana gelecek
zc sonulardan dorudan doruya kendilerinin sorumlu olacaklarnn bildirilmesi lzmdr. Bu
hususta son derece azim ve iddet gsterilmesi ve baka bir surette harekete imkn bulunmadn arz
ederim. 115.
 Bu tel hkmeti ve ngilizleri harekete geirdi. Mill Savunma Bakan 3. Kolordu Komutanndan
ngilizlerin asker karmasna katiyen kar koyulmamasn, bunun fayda deil zarar getireceini ,
Mustafa Kemalin dnmesi iinin bir ecnebi meselesi haline geldiini, paann gelmemekle yurdun
blnmesine yol atn ileri sryordu 116.
Mill Savunma Bakan bir taraftan da Mustafa Kemal ile telgrafla haberlemesine devamla, Paay
dnmeye ikna etmeye alyordu. Paa, ngilizlerin tutuklanmayaca yolunda verdikleri gvenceye
inanmann saflk olacan, heyecan iindeki Dou halk arasndan kp gelmek hususunda, ahs
iradesini kullanmaktan manen, maddeten mahrum olduunu aklyor ve Bakana bulunduunuz makam
vatan ve milletin selmetini temin imkn vermiyorsa, o makam terk ediniz diyerek onu istifya
aryordu. stanbulda Dileri Bakanl, Calthorpenin 2 Temmuz tarihli notasn cevaplandrmak
iin Bakanlar Kurulunun kararn bekliyordu. 8 Temmuzda Padiah adna Saray Bakatibi Ali Fuat
(Trkgeldi) devreye tekrar giriyor 8 Temmuz tarihli telde: Hkmet zerinde iddetli basklar
yaplmaktadr... Vatan menfaati dncesiyle yaptnz teebbsler devletin esas menfaatlerini bozacak
ve lkeyi byk tehlikeler iine atacaktr. ngilizlerle yaplan temaslardan ahsnza kar onur krc
hibir muamelede bulunmayacaklarna sz verdiklerinden stanbula dnmeniz... Buraya geldiinizde
ya dier mnasip bir yere tayininiz yahut duruma gre Erzuruma dnmeniz etraflca dnlecektir...
denilmekteydi. Ancak Mustafa Kemal bu tele cevap vermeye frsat bulamad. Zira Bakanlar Kurulu 8
Temmuz 1919 tarihli bir tutanak ile Mustafa Kemalin memuriyetine son verilmesine, padiahn onayna
sunmaktayd. Tutanaa gre: Mustafa Kemal grevli olduu blgede islm halkn, dier unsurlar ve
yabanclar aleyhine kkrttndan, stanbula getirilmesi ngiltere fevkalde komiserliince srarla
istenmi ve gvenliin bozulaca yerlere asker gnderilme zorunluluu hasl olaca nemle
bildirilmitir. Durumun nemi ve nezaketi Harbiye Nezaretince defalarca telgrafla aklanm ve
grevinden istif ile dnmesi istenmitir... Yaplan teblileri dinlemedii gibi, kkrtmalara devam
etmekte olduu her gn mahallerinden gelmekte olan resmi yazlardan ve bizzat kendisinden gelen
telgraflardan aka anlalmaktadr. Halen Ordu Mfettii sfatyla tehlikeli emirler vermektedir. 5
Temmuzda Samsuna karlan ve bir igal mahiyetinde olmad yabanc temsilciler tarafndan garanti
edilen ngiliz asker birliine kar, adeta savunmaya geilmesi hususunda komutanlara emirler
vermitir. Bu Mustafa Kemal meselesi ngiltere ile mhim anlamazlklara sebep olacak derecede
tehlikeli sonulara ynelmektedir. Dolaysyla ad geenin mfettilik grevinden biran nce alnmas
gerekmektedir117.
Tutanaktan anlald gibi, Mustafa Kemalin geri alnmasnda esas faktr, olarak ngilizlerin srarl
basks ve ngiltere ile silhl bir atma kmas ihtimali n plnda grnmektedir. Mustafa Kemalin
Samsuna karlan ngiliz asker birliine kar aldrd tertibat, hkmeti dehete drmtr.
Bakanlar Kurulu kararn padiahn da onaylamas ile Paa ile stanbul arasnda ipler kopmutur.
Nitekim 8 Temmuz gece 10:30 civarlarnda Mustafa Kemal Paa telgrafhaneye arlm, Padiahn
bugnk telini alp almad sorulmu, ifrenin zlmekte olduu cevab almas zerine, Yksek
memuriyetinize durum icab son verilmi olduundan vakit geirmeksizin stanbula dnmeleri Padiah
hazretlerinin kesin emirleri gereidir. tebligat yaplmtr118.
Bu iradenin alnmas zerine Mustafa Kemal sine-i millette bir ferdi mcahit olarak hizmet etmek
amacyla sadece grevinden deil, pek sevdii askerlik mesleinden de istif ettii karln
vermitir119.
 II. Sine-i Milletten Liderlie Giden etin Yol
9 Temmuz aramba gnnden itibaren Mustafa Kemal 25 yllk askerlik hayatna son vermitir.
Artk resm bir unvan ve grev sahibi deildir. Bundan sonraki mcadeleyi bir halk adam olarak
yrtmesi gerekecektir. Artk sivil ahsiyet olan Mustafa Kemal, ilk aama olarak 9 Temmuzda millete
hitaben bir beyanname yaynlar: Mbarek vatan ve milleti paralanmak tehlikesinden kurtarmak,
Yunan ve Ermeni emellerine kurban etmemek iin mill mcahede urunda milletle beraber almaya
asker ve resm sfatm artk engel olmaya balad. Bu kutsal gaye iin milletle beraber nihayete kadar
almaya mukaddesatm namna sz vermi olduum iin, pek ak bulunduum askerlik mesleine
bugn veda ve istif ettim. Bundan sonra mukaddes gayemiz iin her trl fedakrlkla almak zere,
sine-i millete bir ferd-i mcahit suretiyle alacan duyurur. Yaznn bir sureti Erzurum Valiliine,
Harbiye Nezaretine ve Kolordu Komutanlklarna gnderilir120.
Yrtlecek Mill Mcadelenin baars, doru karar veren, verdii karar sarslmaz bir irade ile
uygulayan, yrekli ve stn zekl bir efin yan sra; bu lideri arkalayacak asker ve halk desteine
balyd.
Halbuki daha istifnn ertesinde kendisinin Kurmay Bakan, grevden affn istemekteydi. Bunu
bakalarnn da izlemesi mmknd.
Bu hassas dnemde Rauf (ORBAY) Bey ve bilhassa Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paann
destei tereddtleri ortadan kaldrd. Kzm Karabekir Kolordum ve ben bundan nce olduu gibi
emrinizdeyiz Paam szleriyle Mustafa Kemale desteini dile getirmi. 13 Temmuz tarihli bir yazyla
bunu pekitirmiti121.
XX. Kolordu Komutan Ali Fuat (CEBESOY) Paa da istifdan dolay zntlerini belirtmi, Mill
Mcadelede kendisinin izinde olacaklar teminatn vermitir122. II. Ordu Mfettiliine veklet eden
Albay Selahattin de istif dolaysyla zntlerini bildirmi, baar dileklerini ulatrmtr123.
Amasyadan itibaren Mustafa Kemal ile beraber olan Hamidiye Kahraman, Bahriye Eski Bakan
Rauf (ORBAY) Bey de ayr bir beyanname yaynlayarak Vatan ve milletin istiklli ve kurtuluu,
saltanat ve hilfet makamnn masuniyeti salanncaya kadar, Mustafa Kemal ile beraber almaya and
itiini aklad124. Bu genelgeler her tarafa ulatrld.
stifadn sonra, ilk halk destei Erzurumdan geldi. 10 Temmuzda Vilyat- arkye Mdafaa-i
Hukuk- Millye Cemiyeti Erzurum ubesi Vatan paralanmaktan mill hklar ve saltanat ve hilfeti
inenmekten kurtarmak emeliyle alan Mill Mcadeleye bir ferd-i mcahit sfatyla katlmalar n
gsteren yaznn alndn bildiriyor, Ynetim Kurulu adna Faal Heyeti Bakanln Mustafa
Kemalin, kinci Bakanl da Rauf Beyin kabul etmelerini istiyordu125. Bylece Mustafa Kemal ile
Rauf Beyin kongre almalarna ahsen katlmalar salanyordu. Mustafa Kemalin askerlikten istif
ederek Sine-i millette bir ferd-i mcahit olarak hizmet etmek karar, Erzurumda yaynlanan Albayrak
Gazetesinde 14 Temmuz 1919da u cokulu ifadelerle halka duyuruldu: Mustafa Kemalin askerlikten
istifs bir azim ve iman vesikasdr. Millette henz eski kann snmemi olduunu gsteriyor
Anafartalar kahramann Mill Mcadelenin banda grmek mutluluk verici bir manzaradr... Millet
Mustafa Kemal Paann etrafnda parlak bir hale tekil ediyor. Byle temiz ve fedakr ruhlarn
birlemesinden milletin hamiyet ve istikll gibi iki mukaddes nurunun doaca phesizdir.126.
stanbul Hkmeti, Mustafa Kemalin istifs ile yetinmedi. Samsuna yeniden asker karlmas
veya i ksmlara igal kuvveti gnderilmesi halinde, silhla karlk verilmesini emreden 3. Kolordu
Komutan Albay Refet (Bele) Beyin de grevine son verdi. Refet Bey komutay stanbuldan
gnderilen ve maksata uygun alacan mit ettii, Albay Salhattin (KSEOLU) Beye devretti ve
stanbula istif dilekesini gnderdi. 3. Kolordu Komutannn deimesi, yerine atanan komutann
tutumunun ne olaca konusunda tereddtler, Refet Beyin durumu gibi meseleler, Mustafa Kemal
ciddi bir ekilde megul etmekte, bu gibi durumlara kar tedbirler almaya yneltmekteydi.
Bu srada Canik Mutasarrf Hamit Beyin de grevden alnaca duyuruldu. Hamit Bey durumu
Mustafa Kemale duyurdu. Emir gelince stanbula gideceini bildirdi. Mhim bir noktada kendisinden
fedakrca hizmet beklenen bir idare adamnn sanki normal bir zamandaym gibi hareket etmesi gibi,
Mustafa Kemali zmt. Hamit Beye stanbula gitmesi halinde, tutuklanp Maltaya gnderileceini,
dolaysyla Refet Beyle beraber, Sivasa gerekirse, Erzuruma gelmesini istedi. Hamit Bey, Padiaha bir
tel ekilerek 48 saat iinde milletin gvenliine layk bir hkmet kurulamaz ve bir kurucu meclis
toplanmazsa, padiah ve hkmet tannmasn nerisinde bulundu. Mustafa Kemal buna nce
hkmete destek olacak bir gcn oluturulmas gerektiini, bunun da Erzurum ve Sivas Kongreleriyle
gerekleecei cevabn verdi 127.
II.Ordu Mfettiinin grev yerinden ayrlmas, Refet Beyin kumanday halefine terk etmesi,
Amasya kararlarna ve Mustafa Kemalin 7 Temmuzda yaynlam olduu genelgeye ters dmekteydi.
Bu genelgede mfetti ve kumandanlarn grevden alnmalar halinde, yerlerine gelen kii ibirliine
elverili ise grev teslimi yaplmas, aksi halde kumandann asla terk olunmamas, ngrlmt.
Mustafa Kemal komutanlarn stanbula gitmelerinin sakncalarn bir kez daha hatrlatmak zorunda
kald128.
A- Erzurum Kongresi: Mustafa Kemal Dou Anadolu Mdafaa-i
Hukuk Cemiyeti Temsil Heyeti Bakan seiliyor
Mustafa Kemal, bir taraftan Anadoludaki direni hareketlerini stanbulun etkisinden muhafazaya
alrken, dier taraftan da var gcyle Erzurum Kongresi hazrlklarn yrtmekteydi. Mustafa Kemal
ve Rauf Beyin kongreye katlabilmeleri iin bir yerden delege olarak seilmeleri gerekiyordu. Her ikisi
de Erzurumun delegesi olmak istiyorlard. Erzurumdan delege seilen Cevat (DURSUNOLU) Bey
ile emekli Binba Kzm Bey yerlerini onlara braktlar. Kendileri de henz seim yaplmam
ilelerden delege oldular 129. Ayrca, kongrenin cemiyetin genel merkezi adna almas iin, Mustafa
Kemale Genel Merkez Heyeti adna gr bildirmek yetkisi verilmesi istendi.
Kongre 23 Temmuz 1919da Erzurumda Dou illeri ve Trabzon delegelerinin katlmyla
mtevaz bir okulun salonunda topland. Bazlarnn olumsuz grlerine ramen, Mustafa Kemal
byk ounlukla bakan seildi. Bakann a konumasndan sonra 7 Austosa kadar sren
almalarda padiah, sadrazam, valilikler ve belediyelere gnderilecek telgraf metinleri kaleme alnd.
almalarn arl cemiyetin nizamnamesi etrafnda odakland. Bir ksm delegeler merkeziyeti bir
tekilt yerine ok merkezli bir tekilt neriyorlard. Hatta bunlar dzenli ordu yerine milis tekilat
kurulmasn ve tekilta yeni bir parti kimlii verilmesini istiyorlard. Bu teklif kabul edilmedi.
Nizamnamede dier bir tartma konusu, birinci ve ikinci bakanlarn illerde vali ve askere alma daire
bakanlar, ilelerde kaymakam ve askerlik ubesi bakanlarnca yrtlmesi teklifiydi. Delegenin ou
bu durumda Mdafaa-i Hukuk bnyesini deitireceini, bir halk hareketi kimliinden, resm bir
mahiyete brneceini belirterek kar kyorlard. Mustafa Kemalin araya girmesi ile ounluun
gr benimsendi. Nizamnamenin dier tartlan bir konusu da kongrenin kararlarn yrtecek olan
heyeti temsiliyenin grev ve yetkilerinin ne olacayd. Temsil heyetine geni yetkiler tannarak sorun
zmlendi. 7 Austosda sona eren kongre u kararlar ald130:
1) Dou Anadolu ve Trabzon illeri ile Canik Sanca hibir bahane ile birbirinden ve Osmanl
toplumundan ayrlmaz bir btndr.
2) Osmanl vatannn btnl mill istikllimizin elde edilmesi, saltanat ve hilfetin korunmas iin
kuva-yi millyeyi glendirmek ve mill iradeyi hkim klmak esastr.
3) Her trl igal ve mdahale, Rumluk ve Ermenilik tekili gayesine ynelik bir hareket olarak
kabul edileceinden topluca savunmaya geilmesi esas kabul edilmitir. Siyas hkimiyet ve sosyal
dengeyi bozacak ekilde, Hristiyan unsurlara yeni bir takm imtiyazlar verilmesi kabul edilmeyecektir.
4) Merkez hkmetin, devletlerin basks zerine, buralar terk etme ihtimaline kar hilfet ve
saltanat makamna ball ve mill haklar koruyacak tedbirler ve kararlar alnmtr.
5) Vatanmzda teden beri birlikte yaadmz mslman olmayan vatandalarn, Osmanl Devleti
yasalaryla gvence altna alnan haklarna riayetkrz. Mal, can ve namuslarnn korunmas zaten
dinimizin ve mill geleneklerimizin ve kanunlarmzn esaslarndan olduu kongrenin genel kanaatyla
teyit edilmitir.
6) Mtarekenin imzaland 30 Ekim 1918 tarihindeki snrlarmz iinde kalan her mntkasnda
olduu gibi, Dou Anadolu illerinde de ezici ekseriyeti islmlarn oluturduu kltr ve iktisad
stnl mslmanlara ait olan birbirinden ayrlmaz z karde olan dinda ve rkdalarmzn
yerlemi olduu lkemizin taksim edilmesi grnden tamamen vazgeilerek, varlmza tarih
haklarmza, geleneklerimize dinimize riayet edilmesine, aykr teebbslerin desteklenmemesine, bu
suretle tamamyla hak ve adalete dayal bir karar karlmas beklenir.
7) Milletimiz insan gayeleri saygyla karlar. Teknik ve ekonomik ihtiyacmz dikkate alr, devlet ve
milletimizin i ve d istiklli ve vatanmzn btnl sakl kalmak artyla, 6. Maddede kaytl snrlar
iinde, millyet esaslarna saygl ve lkemizi istil emeli beslemeyen herhangi devletin teknik ekonomik
yardmn memnuniyetle karlarz. Bu dil ve insan artlar ieren bir barn cilen kararlatrlmas
insanln kurtuluu ve umumun huzuru adna en bata gelen mill emellerimizdendir.
8) Milletlerin kendi kaderlerini bizzat tayin ettii bu tarih devirde, merkez hkmetimizin de mill
iradeye tab olmas zaruridir... Bunun iin milletin iinde bulunduu sknt ve endieden kurtulmas
arelerine hacet kalmadan merkez hkmetimizin hemen vakit kaybetmeden meclisi toplamas ve bu
suretle millet ve memleketin kaderi hakknda alaca btn kararlar Mill Meclisin denetimine sunmas
mecburidir.
9) Vatanmzn karlat elem verici olaylarla ayn maksatla mill vicdann oluturduu
derneklerin birlemesinden meydana gelen kitle, Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti adyla
isimlendirilmitir. Bu dernek her trl particiliin tamamyla dndadr. Btn Mslman vatandalar
cemiyetin tabi yesidirler.
 10) Kongre tarafndan seilen bir Temsil Heyeti kabul edilmi, kylerden balayarak il merkezine
kadar varolan rgtler birletirilmitir.
Kongrece kabul edilen nizamnameye gre Temsil Heyetinin izni olmakszn g edilmesi
yasaklanm, ve Dou Anadolu illerinin Osmanl Devletince terk edilmesi halinde, blgede derhal bir
geici idarenin kurulmas ngrlmtr.
7 Austosda yaplan seimlerde Kongre kararlarn yrtmek zere 9 kiiden oluan Temsil Heyeti
seimleri yapld. En ok oyu Mustafa Kemal ve Rauf Bey aldlar. Heyet Bakanlna Mustafa Kemal
seildi.
almalar Mustafa Kemalin u szleriyle sona erdi ... Tarih bu kongremizi phesiz ender ve
byk bir eser olarak kaydedecektir. 131.
Erzurum Kongresinin nemi nedendir? Mill Mcadele ve Mustafa Kemalin kariyerindeki yeri
nedir?
Kongre ulusal topraklarn btnln, devletin i ve d politika bakmndan bamszln,
gcn mill iradeden alan bir parlmento toplanmasn ngrm, mill hudutlar ve aznlklarla ilgili
politikann esaslarn koymu, dman igali ve basks altnda lkeyi gerei gibi koruyamayan
hkmetin brakt boluu doldurmak maksadyla mill bir tekilt kurmutur. Bu tekilt 7 Austos ile
4 Eyll 1919 tarihleri arasnda, mill haklarn szcs oldu ve resm hibir sfat olmayan Mustafa
Kemali Temsil Heyeti Bakanlna getirdi. Bu bakmdan Erzurum Kongresinin en nemli sonucu,
bamszlk mcadelesini yklmaz bir azimle yrtecek olan lideri isabetle tayin etmesidir. Bylece
Mustafa Kemale halk liderlii yolu almtr.
Erzurum kongresi karsnda, gal kuvvetleri ve stanbul Hkmetinin tutumu ne olmutur?
stanbuldaki ngiliz ve Fransz Yksek Komiserleri, kongreyi bir ihtill hareketi olarak
deerlendiriyorlard. Yksek komiserler, daha 22 Temmuzda ortak bir karar oluturdular. Buna gre:
mtareke hkmleri tam olarak uygulanacak, i politikaya karlmamakla beraber meru otorite olan
Padiah desteklenecek ve her eit ihtille kar konulacaktr. Gnn artlarnda seim yaplamaz ve
yaplmas tehlikeli olacaktr132. Esasen Erzurumda bulunan ngiliz Subay Yarbay Rawlinson
kongreyi engellemek iin giriimlerde bulunmu, hatta hkmetim buna izin vermez eklinde tehditte
bulunmutu. Mustafa Kemal, kongreye milletin karar verdiini, bunu engellemek iin ayet kuvvete
bavurulursa, kuvvetle kar konularak milletin kararn uygulayacaklarn ne pahasna olursa olsun
kongreyi aacaklarn ifade etmi, toplantnn gvenlii iin gereken nlemleri almt133.
Osmanl Devletinin bar konusundaki grlerini konferansa aklamak zere, Parise davet edilen
ve tutarsz talepleri dolaysyla diplomatik adaba uymayan bir muameleye muhatap olan Sadrazam
Damat Ferit stanbula eli bo dnmtr. Anadoludaki direni hareketini krmak iin, Bakanlar
Kurulunu deitirmek amacyla istif etmi, 21 Temmuzda tekrar hkmeti kurmakla
grevlendirilmiti. Sadrazam darda bulunduu srada Anadoluda karklklar ktn, mill kongre
hazrlklarnn Anayasaya aykr olduunu, bu sebeple engellenmesi gerektiini belirten bir genelge
yaynland. Erzurum Kongresi buna kar, kongrenin bir meclis olmadn,bir yldan beri anayasann
eitli maddelerine aykr hareket eden, hkmetin millete haksz yere su ykledii, karklk
ifadesinin mtarekenin 24. Maddesine gre, Dou illerinin igaline yol aacan, blgede tam bir huzur
ve skun olduunu belirterek ifadenin tekzip edilmesini istedi. 3. Ordu Mfetti Vekili Kazm Karabekir
Paa da bu ifadeyi destekledii gibi, kongrenin vatan ve milletin mutluluu ve selametinden baka bir
ama gtmediini, mdahale iin kanun bir hak bulamadklarn ilgili makamlara bildirdi134.
Sadrazam Damat Ferit Paa, iddiasna devam ettii gibi, hkmetin karar ve bildirilerine aykr
davran ve halk indinde yaptklar kkrtmalar dolaysyla Mustafa Kemal ve Rauf Beyin hemen
tutuklanarak stanbula gnderilmesini istedi. Mill Savunma ve ileri Bakanlarnn btn gayret ve
srarl emirlerine ramen, mahall asker ve sivil otoriteler bu emrin uygulamaya konulmasnn mmkn
olmadn stanbula anlatmaya altlar135.
Bunun zerine stanbul Hkmeti, etkin makamlarda bulunan sivil ve bilhassa asker yetkilileri
deitirmek suretiyle olay zmek istedi. Mill Savunma Bakanlna Mustafa Kemal hareketini hzla
datma vadinde bulunan ve 1914den beri emekli olan Sleyman efik Paay atand. Yeni bakan ilk i
olarak kolordularn birbirleri ile ifreli haberlemelerini yasaklad. Fakat ordunun gsterdii iddetli
tepki zerine, on gn iinde karar geri almak zorunda kald. stanbul Hkmeti tarafndan 3. Ordu
Komutanlna atanm olan Abdullah Paa, komutay ele almann mmkn olmadn grerek istif
etti. Bu suretle Kzm Karabekir Paann 15. Kolordu Komutanlnn yan sra 3. Ordu Mfettiliine
vekleten devam etmesi mmkn oluyordu. 20. Kolordu komutan Ali Fuat Paay grevden alma girii
de baarszlkla sonuland. Yerine atanan Kiraz Hamdi Paann greve balamas engellendi.
Ayn ekilde stanbula arlan 12. Kolordu Komutan Albay Salhattin Beyin yerine atanan Topal
Sait Paa da grev yapamayacan grnce ayrlmak zorunda kald.
Bylece stanbul Hkmetinin Mustafa Kemali tutuklamak ve Anadoluda onu destekleyen
komutanlar grevden almak, baka bir deyimle Anadoluda balam olan mill direnme hareketini
nleme giriimi baarszlkla sonulanyordu.
Mustafa Kemal Erzurumda kald 58 gn iinde mill birlik ve beraberliin glenmesi, Dou
illerinde blc akmlarn nlenmesi ve Sivas Kongresi hazrlklar ileri ile megul oldu.
stanbul Hkmeti ve igal kuvvetleri, kongreye karydlar. ileri Bakan, Sivas Valisine,
kongreye gelenleri yerlerine iade edin, dinlemeyenleri de iddetle cezalandrn talimatn vermitir.
Sivasda bulunan bir Fransz binba da kongrenin toplanmas halinde, ehrin igal edilecei tehdidinde
bulunmutu. Reit Paa bu tehdidi Mustafa Kemale bildirerek kongrenin Erzurum veya Erzincanda
toplanmasn nerdi. Mustafa Kemal igal tehdidinin bir blften ibaret olduunu, stanbuldaki Fransz
yetkililerinin Anadolu hareketini benimsediklerini; Samsuna asker getiren ngilizlerin, milletin direnci
karsnda geri ekildiklerini hatrlatarak korkmaya mahal olmad, cevabn verdi. Reit Paa, Mustafa
Kemale emirlerini ifa edeceini, stanbula da kongreye mani olunmamasn, gerekiyorsa kendisinin
grevden alnmasn teklif etti136. stanbul ise, kongrenin engellenmesi ve Mustafa Kemal ile Rauf
Beyin tutuklanmalar iin Reit Paay sktrmakta, bir taraftan da ad geenleri diri veya l ele
geirmek iin el altndan giriimler hazrlamaktayd137.
Bu gelimeler esnasnda, Mustafa Kemal Sivas Kongresinin biran nce toplanmas iin yaplan
hazrlklar hzlandrd. Ancak Sivasta Dou illerinin nasl temsil edilecei tartma konusuydu. Yeni
seimler yaplmas iin zaman yoktu. Mustafa Kemalin teklifi uyarnca, Temsil Heyetinin Dou illeri
adna konumas benimsendi. Dier bir sorun Sivasa yaplacak yolculuk masrafnn nasl
karlanacayd. Bu sorun Emekli Binba Sleyman Beyin vermi olduu 900 liraya 100 lira
eklenmek suretiyle zmlendi138. Bylece gerekli hazrlklar tamamlayan heyet 29 Austos 1919da
Sivasa doru yola kt. Ama tek tepe, tek kurun kalncaya, mill bamszl salayncaya kadar,
mcadele etmek ve yurt btnn temsil edecek bir rgt oluturmaktr. Heyetin parolas udur: Ya
istikll, Ya lm!
Heyet 5 gn sren bir yolculuktan sonra 2 Eyll akam, Sivasa ulat ve stanbul Hkmetinin
engelleyici tutumuna ramen, halk tarafndan cokuyla karland139.

B: Sivas Kongresi: Mustafa Kemal Halk nderi

Kongre 4 Eyll 1919 Perembe gn saat 14:00de Sivas Lisesinde almaya balad. Temsil
Heyeti Bakan ve davet sahibi sfatyla ilk konumay Mustafa Kemal yapt. Temsil Heyeti Bakan
mtarekeden beri meydana gelen ve vatan topraklarn paralamay hedefleyen igalleri, Batda Yunan,
Douda Ermeni zulmlerini dile getirdi. stanbul Hkmetinin mill haklara sahip kmadan ciz
kaldn gren halkn yurt topraklarn korumak iin teekkller oluturduunu belirtti. stanbul
Hkmetinin milletin hak isteyen sesini bomak istediini vurgulayarak kongreden vatann yekpare,
milletin yek vcut olduunu gsterir bir karar alnmasn istedi140.
Ardndan gizli oyla yaplan kongre bakanl seimini 3 olumsuz oya karlk byk ekseriyetle
Mustafa Kemal seildi.
Kongrenin gndeminde iki nemli konu vard. 1- Erzurum Kongresinde kabul edilen tzk ve
bildirinin yurt btnln kapsayacak ekilde gzden geirilmesi, 2- Kongre yelerinden 25 kiinin
hazrlad manda ile ilgili raporun grlmesi.
Ancak kongre, ilk 3 gnn, ttihat olmadklarn belirten bir yemin yaplmas konusu ile Padiaha
yazlacak telgraf hazrlamakla geirdi141.
Kongrenin 4. gn esas gndem maddelerine geildi. nce Erzurum Kongresinde kabul edilen
tzk ve bildiri zerinde yaplacak deiiklik grld ve karara baland. Yaplan deiiklie gre:
1) Cemiyetin ad ark Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti iken btn lkeyi kapsayacak ekilde
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti oldu.
2) Temsil Heyeti ark Anadolunun umumi heyetini temsil eder. yerine Temsil Heyeti vatann
tamamn temsil eder denildi ve Temsil Heyetine alt ye ilve edildi.
3) Her trl igal ve mcadeleyi, Rumluk ve Ermenilik tekili gayesine ynelik kabul edeceimizden
hep birlikte savunma ve direnme esas kabul edilmitir. yerine; Her trl igale ve mdahalelerin ve
billhassa Rumluk ve Ermenilik gayesine ynelik hareketlerin reddi hususlarnda hep birlikte savunma ve
direnme esas kabul edilmitir. denildi. Bylece tilf Devletlerine kar da vaziyet alnm oluyordu.
4) Osmanl Hkmeti, devletlerin basks karsnda buralar (Dou Anadolu lleri) terk ve ihmal
etmek zorunda bulunduu anlald taktirde, alnacak idar, siyas, asker vaziyetlerin tayin ve tesbiti
maddesindeki bunlar yerine, mlkmzn herhangi bir parasn terk ve ihmal etmek... eklinde
deitirildi142.
Bu deiikliklerle Erzurum Kongresinin tespit ettii esaslar yurt btnnde geerli, olmak zere
benimsenmi ve mill haklarn savunulmas ve hkmetin mill haklar koruyamayacak bir vaziyete
dmesi halinde, ynetime el koyacak bir rgt oluturulmutur. Ama birdir: Mill iradeye dayanarak
klelie, esarete kar kmak, vatann btnln ve devletin bamszln korumaktr.
Kongrede en fazla tartlan konu manda meselesidir. Manda meselesi nedir? Neden tartlmtr?
Nasl bir sonuca varlmtr?
Manda Franszca kkenli bir kelimedir. Lgat anlam bir kiinin kendi adna hareket etmesi iin
dier bir ahsa verdii yetkidir. Ancak I. Dnya Savandan sonra kelime siyas bir anlam kazanm,
baz az gelimi lkeleri kendi kendilerini ynetecek bir dzeye eritirip bamszla kavuuncaya
kadar Milletler Cemiyeti adna ynetmesi iin baz byk devletlere verilen veklet anlamnda
kullanlmtr.
Manda ynetimi, sava kazanan devletlerin emperyalist emellerini, Amerika Bakan Wilsonun
ilkeleriyle badatrmak amacyla ortaya atlmt143.
Manda ynetimi, yeni bir kavram olduundan nitelii hakknda Trk devlet ve fikir adamlarnda
sarih bir fikir yoktu. Vatan drt bir yandan istilya uramt. Batda Yunan istils devam ederken
Douda mmkn olduu kadar geni bir Ermeni Devleti kurmak almalar yrtlyor, Karadeniz
kylarnda Pontus Rum Devleti tezghlanyor, Anadolu sava iinde yaplan gizli anlamalar uyarnca,
ileriki taksime hazrlk olmak zere, itilf devletlerince igal edilmekteydi. Daha nce akland gibi,
stanbul Hkmeti bu duruma kar dnd are, mesele karmamak, hatta igalcilerin her dediini
yaparak onlarn zellikle ngilizlerin sempatisini; daha iyisi himayesini kazanarak, ne kurtarlabilirse
onu kurtarmak esasna dayanmaktayd. Bu karamsar ortamda baz devlet ve fikir adamlar144 kurtulu
midini Amerikan mandasnda bulmaktaydlar. Bu gr savunmak iin Wilson Prensipleri ve Vahdet-
i Millye dernekleri kurulmu, Mill Ahrar Partisi ile Mill Kongrenin baz yelerinden de destek
alnmt. 15 20 sene ile snrlandrlmas gereken Amerikan mandas, ktlerin en iyisi olarak
deerlendiriliyordu. Bu gr savunanlar grlerini yanstan bir raporu kongreye sundular.
Manda konusu, kongrede etin grmelere konu oldu. Manday savunanlarn grleri yle
zetlenebilir:
Tam bamszlk paralanmay getirir. Zaten tam bamsz deiliz. Vergilerin bir ksm dmanlara
braklmtr (Dyun-u Umumiye). Gmrkleri artramyor, yabanclarn okul, posta, yetimevi
amalarn engelleyemiyoruz. Yasalarmz, mahkemelerimiz, yabanclar iin geersiz (kapitlsyonlar).
stediimiz demiryolu, liman.... vsyi yapamyoruz. Devlet geliri borcumuzun faizine bile kfi deildir.
Yz milyonlarca borcu, harap ve verimsiz topra, ok snrl bir geliri olan bir lke d yardm ve
destek olmadan yaayamaz! Vatanmza servetini aktacak, bilimsel uzmanln getirecek gl bir
yardma ihtiyacmz vardr. Bunu yapabilecek devlet Amerikadr.
Manda kart olanlarn temel gr Mustafa Kemal tarafndan belirtilen iki noktada
toplanmaktayd:
1- Tam bamsz bir devlet kavram ile manda ynetimi nasl badaabilecektir?
2- Manda ynetimini yklenecek olan Amerikann bu ykmlle kar elde edecei kazan ne
olacaktr? Bu sorulara tatmin edici bir cevab verilemiyordu!
Uzun tartmalardan sonra, iki taraf memnun eden bir zm bulundu. Rauf Bey tarafndan yaplan
bir teklif oy birliiyle benimsendi. Buna gre: Amerika Kongresinden dil bir bar yaplabilmesi iin,
memleketimizi tetkik edecek ve hakikati grecek bir heyet davet edilecekti. Bylece yeler arasnda
gr ayrl giderilmi oluyordu145. Kararn imzal ngilizce bir kopyas da, kongreyi izlemek iin
Sivasa gelen Amerikal gazeteci Brownea verilmiti.
Grnd gibi kongrede Amerikan mandas kabul edilmemiti. Fakat kongre sonras yaynlanan
bildiride, Erzurum Kongresi bildirisinin 7. Maddesi tekrar edilerek, Trkiyeye kar istil emelleri
beslemeyen herhangi bir devletin, teknik, endstriyel ve ekonomik yardmnn memnuniyetle
karlanaca vurgulanmt.
Kongrede Mebuslar Meclisnin biran nce toplanmas, mill hareketin szcln yapacak bir
gazete yaynlanmas ve Ali Fuat Paann (CEBESOY), Bat Anadolu Kuvay-i Millye
Bakomutanlna atanmas kararlatrld.
Ayrca Temsil Heyetine Bat Anadoluyu temsilen alt ye daha ilve edilmesi uygun grld.
Kongre 12 Eyll gn halka ak bir toplant ile kapand.
Sivas Kongresinin Atatrkn siyasi kariyeri ve Trk nklp Tarihi asndan nemli bir yeri vardr.
yle ki: Kongre kararlar ile mill bamszln esaslar ve mill snrlar tespit edilmi, mill haklar
korumak ve kollamak iin yurt btnn temsil edecek bir rgt oluturulmutur. Ayrca mill iradeyi
temsil edecek bir meclisin gereklemesi iin biran nce seim yaplmas, hkmetin grev yapamamas
halinde geici bir hkmetin kurulmas ngrlmtr.
Mustafa Kemal 9 Temmuz 1919dan itibaren Mill Mcadele ye bir halk adam, bir mcahit olarak
katlmt. 7 Austostan beri Dou Anadolu halk adna konuma yetkisine haizdi. 12 Eyllden itibaren
artk Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakan sfatyla Trkiye adna konuma ve
faaliyette bulunma imknn elde etmitir. O artk bir halk lideridir. Bu yeni grev onu Trkiye Byk
Millet Meclisi Bakanl ve Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakanlna kadar gtrecektir.

C. stanbul Hkmetinin Mill Hareketi Datma Giriimleri

1- Ali Galip Olay
Damat Ferit Paa hkmeti, Mustafa Kemali tutuklamak iin ve Sivas Kongresini toplatmamak iin
yapt giriimler baarszla uraynca, kongreyi datmak maksadyla yeniden harekete geer. Bu
maksatla l bir dzenlemeye gidildi. nce Harput Valisi Ali Galipden Sivas Vali ve 3. Kolordu
Komutanlna atanmay kabul edip etmeyecei soruldu. Ali Galip teklifi generallie ykseltilmesi ve
kendisine harcrahtan gayr tazminat verilmesi artyla kabul eder. Kendisine 3 Eyllde verilen
talimatn zeti udur: Blgedeki Krtlerden gvenilir yzelli kadar atl ile kimseye sezdirilmeden,
beklenmedik bir anda Sivasa gidilecek, kongre datlacak, katlanlar yakalanp stanbula
gnderilecek, vali ve komutanlk grevlerine balanacaktr. Ali Galip gerekli hazrlklar yapmak iin
Malatyaya geer.
Malatya Mutasarrf Halil Rami Bedirhan ailesindendir. Ayn aileden olan Celdet ve Kmuran ile
Cemil Paazade Ekrem de orada bulunmaktadrlar. Daha ilgi ekici olan ngiliz istihbarat subay olup,
Krt sempatizanl ile tannan Binba Noel de oradadr. Blgedeki nfus dalmn etnik adan
incelemek amacyla geldiini iddia etmektedir.
 Bylece Damat Ferit Hkmeti, Ali Galip ve yredeki Krt airet ileri gelenleri vastas ve ngiliz
desteiyle Sivas Kongresini datmak, mill harekt ezmek kararndadr.
Ancak Ali Galip ile stanbul arasndaki haberlemeler. Mustafa Kemal tarafndan renilmitir.
Bedirhaniler ve ngiliz Binbas Noelin hareketleri takip edilmektedir.
Mustafa Kemal, gevek davranlmas halinde byk bir gaile halini alabilecek olan duruma derhal el
koyar. Gereki ve atlgan karekterine uygun olarak, blgedeki asker birlikleri harekete zorlar. Blge,
13. Kolordu mntkasdr. Kolordu Komutan hareket iin stanbulun onayn beklemektedir! Mustafa
Kemal srarl ve enerjik mdahalelerle, civardaki asker birlikleri harekt iin ikna eder. Mustafa
Kemalin drt bir yandan yrtt faaliyet neticesinde bahis konusu kiiler Urfaya oradan Halepe
kamak zorunda kalrlar 146.

2- Ankara Valisi Muhittin Paann Sivas Basma abas

Ankara Valisi Muhittin Paa, Hrriyet ve tilf Frkas yanls olmas sebebiyle 1915 ylnda emekli
edilmi, mtarekeden sonra 15 Mart 1919da tekrar valilie atanarak greve balamtr. Olu Ref
Cevat (ULUNAY) da stanbul da kalemiyle hkmeti hararetle desteklemekteydi. Paa evresine,
hkmetin ngiliz mandasn kabul ettiini sylyor, memurlar ngiliz Muhipleri Cemiyetine girmeye
zorluyordu. Ancak Ali Fuat Paann Kolordu Komutanl dolaysyla ehir iinde yeterince etkin
olamyordu. Ankara halk tarafndan grevden alnmas istenen Vali, Sivas Kongresi devam etmekte
iken Ankaraya bal sancaklar da tefti bahanesi ile bir geziye kmt. nce Krehir e gitmi
Hacbekta daki bektai dedesini kazanmak istemi. Bunu baaramamt. Ancak orum Mutasarrfnn
ve 58. Alay Komutannn desteine gvenerek 14 Eyll 1919 da stanbula gnderdii telgrafta, Ankara
merkezi mstesna, vaziyetin kendilerine pek msait olduunu, Sivas, Amasya veya Ankara taraflarndan
Ankaraya kuvvetler sevkinin faydal olacan, bu iin az kuvvetle yaplabileceini bildirmitir. ileri
Bakan istenilen miktarda jandarma celbedilerek hkmet nfuzunun gerekirse silh kullanlarak her
yerde tesisini istemekteydi. Ancak vali gzetim altndayd. orum da bulunan valinin Sivasa
getirilmesi iin askeri birliklere ve Kuvay millye mfrezelerine gerekli emirler verildi. Vali,
Kuva-yi Millye reislerinden Keskinli Rza Bey mfrezesi tarafndan Kllar Belinde yakalanarak
Sivasa gnderildi.
Muhittin Paa, Sivas da Temsil Heyeti tarafndan sorguland. Paa hatal hareket etmi olduunu
kabul ve pimanln ifade etti. Temsil Heyeti yesi Mazhar Mfitin kefleti ve mill hareket aleyhine
almayacana yemin etmesi artyla, stanbula dnmesine msaade edildi.
Bu suretle mill hareketi bastrmak, Mustafa Kemal ve arkadalarn tutuklamak iin giriilen bu
teebbs de baarszla uruyordu147.

3. ngiliz Giriimleri
ngilizler Mustafa Kemal Paay grevden aldrttklar halde mill hareketin durmadan gelitiini,
mill kongreler yoluyla ynetimin Anadoluya kaydn grmekteydiler. Dolaysyla Erzurum ve Sivas
Kongrelerini engellemek iin ellerinden geleni yapmaktaydlar. Erzurumda ki ngiliz Yarbay
Rawlinsonun tehditleri Mustafa Kemal tarafndan iddetle reddedilmiti. Sivas Kongresini Ali Galip
Krt airetleri ngiliz Binba Noel dzeninin yan sra, Samsun ile Urfa Mara yresinden
getirilecek kuvvetlerle kongreyi datma tehditleri ie yaramamt.
Buna karlk ngilizler Eskiehir Mutasarf ve Konya Valisi Cemal Bey in stanbul yanls
tutumlar da dikkate alarak Bat Anadolu Kuva-yi Millyesi ile Dou Anadolu nun ilikilerini kesmek
maksadyla Haydarpaa Konya demiryolunu denetimlerine almak amacyla yredeki glerini takviye
ettiler. Bunu engellemek iin, Kongre Ali Fuat (Cebesoy) Paa y Bat Anadolu Kuva-yi Millye
Bakomutanlna getirmiti. Ali Fuat Paa bir taraftan Geyve Boazndan Douya hibir yabanc
kuvvetin geirilmemesini kararlatrm, dier taraftan da ngilizlerin gl bir ekilde bulunduklar
Eskiehiri kuatma altna almt. Buna karlk stanbulda Mill Savunma Bakan Sleyman efik
Paa, grevden alnd halde birliklerinin bandan ayrlmayan Ali Fuat Paay havada brakmak iin
XX. Kolordu Kararghn datmt. Bunun yerine oluturulan V. Kolorduya Kiraz Hamdi Paay
atamt. Ne var ki Kiraz Hamdi Paa grevden ayrlmaya mecbur kald.
Durumu dikkate alan ngilizler tutumlarn deitirmiler, Anadoluda yer igal etmemek ve
Millcilerle aktan silahl atmaya girmemek politikasna ynelmilerdi. stanbuldaki ngiliz Yksek
Komiseri Amiral Sir J.de Robeck daha 17 Eyllde Mustafa Kemal hareketinin gittike yayldn
bunun bamsz bir Anadolu Cumhuriyetine doru hzla gelitiini, hareketin Mill Savunma
Bakanlnca da desteklendiini; bar antlamas Hkmetce kabul edilse bile bunu millyetilere kabul
ettirmek iin silh kullanmak gerektiini; Yunanllar ve talyanlar Anadoluda kaldka bunun srp
gideceini belirterek cilen bar yaplmasn istemiti.148 Millcilerle bir atmaya girmek istemeyen
ngilizler Merzifon, Samsun, Ktahyay boalttlar. Eskiehir halk ngiliz birliklerinin varlna
ramen, 3 Ekimde stanbul yanls mutassarf grevden uzaklatrd. stanbulun ok gvendii,
ngiliz Muhipler Dernei yesi Cemal Bey de Refet Beyin blgede grevlendirilmesi zerine, igalci
talyanlarn desteiyle stanbula kat.
Neticede ngilizlerin Bat Anadolu Kuva-y Millyesini, Doudan ayrmak pln Ali Fuat Paann
gayretiyle baarszla urad ve ngiliz birlikleri, stanbul Mustafa Kemal atmas olaynda
tarafszlk politikasn benimsemek zorunda kaldlar.

D. Damat Ferit Hkmetinin Drlmesi

Mustafa Kemal, Ali Galip olay zerine, Damat Ferit hkmetini drmek iin harekete geti.
Taktik olarak Damat Ferit hkmeti hedef alnarak Padiaha bavuruldu. Sadrazamn Padiah
olaylardan haberdar etmedii, mill harekt silhla datmaya teebbs ettii, bu ie alet olanlarn
perian edilerek kamaya mecbur olduklar, bu ii dzenleyen ileri ve Mill Savunma Bakanlar ile
hkmete gvenlerinin kalmadn, namuslu kimselerden oluacak yeni bir hkmet kuruluncaya kadar
stanbul Hkmeti ile olan ilikide bulunmamaya karar vermi olan ordunun milletten ayrlamayacan
belirten bir telgraf kolordu komutanlarnca Padiaha gnderildi. Telgraflarn stanbul Telgraf
Bamdrlnce engellenmesi zerine, Kongre Heyeti imzas ile gnderilen bir telgrafta Padiaha
gnderilen telin bir saat iinde ekilmesine izin verilmemesi halinde, stanbul ile btn haberlemelerin
kesilecei ihtar edildi. Olumlu cevap alnamaynca meru bir hkmet ibana gelinceye kadar
kaydyla 12 Eyllde stanbul ile haberleme kesildi149.
 stanbul ile iliki kesilmi, Anadolu hkmetsiz kalmt. Mustafa Kemal bu sakncay nlemek
iin Temsil Heyetini bavuru merci haline getirdi. Onun hazrlad ve Kongre adna gnderilen bir
genelge ile yeni ynetimin esaslar u ekilde uygulamaya konuldu: 1. Devlet ileri Padiah adna,
eskiden olduu gibi, yrrlkteki yasalar erevesinde yrtlecek, rk ve mezhep ayrl gzetilmeden
halkn can, mal, namusu, her trl haklar gvence altnda bulundurulacaktr. 2. Milletin meru
davasna uygun hareket etmeyen memurlar stifa etmi saylarak iddetle cezalandrlacak, yerine
yenileri atanacaktr. 3. Mill kararlar aleyhinde kkrtc ve bozguncu hareket ve telkinlerde bulunanlar
iddetle cezalandrlacaktr. 4. Vatan ve milletin selmeti iin her trl tedbir kolordu komutanlklar ile
vali ve mutassarrflarca alnacaktr. 5. Milletin gvenine layk bir hkmet kuruluncaya kadar
haberleme merkezi Sivasta Genel Kongre Heyeti olacaktr. 6. Bu kararlar btn tekilt merkezlerinde
iln edilecektir150.
Mustafa Kemalin ald bu enerjik tedbirler, baz yerlerde tereddtle, baz yerlerde ise olumsuz
karland. Tereddtler ikna yoluyla giderilmeye alld. Karara kar kan asker ve sivil yneticiler
ya grevden uzaklatrldlar, veyahut istif etmek zorunda kaldlar151.
Mustafa Kemal bir yandan Anadoluyu mill hareketin oda haline getirirken dier taraftan mill
iradeyi temsil edecek Mill Meclisin olumas iin, Belediye ve Mdafaai Hukuk Cemiyetlerine gerekli
hazrlklarn yaplmas talimatn verdi.
Padiaha da Damat Ferit Hkmetinin mill harekete kar yapm olduu zararl faaliyetleri anlatan
bir tel ekildi. Damat Ferit Paa u ekilde sulandrlmaktayd: Aydn faciasn nleyememek, Paris
Bar Konferansndan mill haysiyeti incitecek ekilde kovulmak, Mill Meclis iin seim yaptrmamak,
mill hareketi datmaya almak, Ordunun kuvvetlerini azaltmak ehliyetli komutanlar azletmek ve
dmana teslim etmek. Memleketi ihtill iinde gstererek yabanc igaline yol amak. Ordunun ifre ile
yazma yapmasn nleyerek askeri srlarn ifa edilmesine yol amak. Telgraf, zm olarak vatan
kurtaracak son are olarak, hibir partiye mensup olmayan, gcn milletten alan bir hkmetin i
bana getirilmesini arz ile bu olmad takdirde mill giriimleri durdurmaya imkn olmadn ifade
etmekteydi152.
Ayrca yabanc devlet temsilcilerine durum aklandktan sonra, Kongre adna asayi ve gvenlik
bakmndan gvence verilmekteydi.
Bu giriimlere kar, Damat Ferit Paa bir takm kar tedbirleri uygulamak istedi. nce ngiliz
Yksek Komiserlii ile muhtemelen 12 Eyllde Osmanl Devletini ngiliz mandasna koyacak resm
olmayan bir anlama yapt. Buna gre, ngiltere, kendi mandas altnda Trkiyenin tamamiyet ve
istikllini stleniyordu. stanbul Saltanat ve Halifelik merkezi olarak kalacak, fakat Boazlar ngiltere
denetiminde bulunacakt. Osmanl Devleti bamsz bir Krdistan kurulmasna kar kmayacakt.
Osmanl Devleti ngilterenin Suriye ve Elcezire de hkimiyetine yardmc olacakt. Mill cereyann
nne geebilmek iin idareye kar olabilecek tepkileri teskin iin ngiltereye bir zabta kuvveti tahsis
edilecekti. Trkiye, Msr ve Kbrs zerindeki btn haklarndan vazgeecekti. Bu anlama gayr resm
nitelikteydi. ngiliz Hkmeti, Osmanl delegelerinin yukardaki esaslara uygun taleplerini
destekleyeceklerdi153. Anlamann uygulanmas, Anadoluda balayan direnmenin nlenmesine
balyd. Halbuki, Ali Galip olayn takip eden gelimeler, millyeti akmn Anadoluda gittike
glendiini ortaya koymaktayd. Dolaysyla Damat Feritin Kemalist hareketi bastrmak iin stanbul
Hkmetince Anadoluya asker gnderilmesi veya tilf devletlerince baz stratejik noktalarn igal
edilmesi teklifini ngiliz Yksek Komiseri kabul etmedi154.
Damat Ferit Paa, Ali Galipin airetler ve ngiliz destei ile kongreyi datma giriimi ile, Muhittin
Paann Sivas basma teebbslerinin nlenmesi ve ngilizlerin bitaraflla meyletmesi zerine,
Padiah Vahidettine bir bildiri yaynlatma yoluna girdi. Padiah, millete hitaben zetle yle
seslenmekteydi:
Anadoludaki zc olaylar zmirin igaliyle balam ve Dou illerinin kaderi hakkndaki
sylentiler ile genilemitir. Devletin ve milletin haklarn korumak hepimizin grevidir. Ama, yaplacak
giriimler akla yatkn ve siyas olmaldr. zmir facias zerine devletlerin dikkatleri ekilmi,
uluslararas bir kurul yerinde de aratrma, yapm ve hakkmz ortaya kmtr. Dou illeri ile ilgili
sylentiler karsnda hkmet grevini yapmaktadr. Baz kimseler memleketin vaziyetini baka trl
gstererek ahali ve hkmet arasnda muhalefet varm gibi Avrupada yanl kan uyandryorlar. Bu
hal bir an nce yaplmasn arzu ettiimiz seimleri geciktirmekte, barn imzasn tehlikeye
sokmaktadr. Hkmetin ite her trl zorluklardan arndrlp glenmesi ve lkemizin hep yannda
yasa ve kurallara sk skya uyulup her snftan vatandalarmzn haklarnn korunmas yrekten
dileimizdir. Bakanlar Kurulumuzun da bu konuda bizim anlaymza btnyle uyacana
gveniyorum155a.
Padiahn bildirisi hkmeti destekler bir nitelik tamakta idi. Fakat Anadoluda yeterince
yaylmad, ok fazla bir etkisi de olmad. Padiahn beyannamesine ramen, Bat Cephesi Umum
Kuvay Millye Komutan Ali Fuat Paann gayretiyle, Eskiehir, zmit hari, birlie henz girmemi
yerler de mill birlie katldlar. M. Kemalin enerjik davranmasnn dier bir sonucu da, ngilizlerin 20
Eyllde Merzifon ve daha sonra Samsundaki ngiliz askerlerinin ekilmesi oldu. Bylece 30 Eyll
1919da stanbul, Eskiehir, zmit hari Anodolu mill kongrenin etrafnda toplanmtr155b. Hkmetin
durumu gittike sarslmaktayd. Son bir are olmak zere, Anadolu ile uzlama giriiminde bulundu.
Selnikten M. Kemalin arkada olan Abdlkerim Paa aracl ile yaplan teebbs olumlu bir sonu
vermedi. Damat Ferit Paa Hkmeti istif etmedike stanbul ile Anadolu arasnda diyalog
kurulamayaca anlalmt. Esasen Hkmet yeleri arasnda da kaynamalar balam baz bakanlar
istif etmek istemekteydiler. Tutunma imkan kalmadn gren Damat Ferit Paa istifa etmek zorunda
kald (30 Eyll 1919)156.
Bu Mustafa Kemalin azim ve iradesinin bir zaferidir. Btn olumsuz artlara ramen, o ksa bir
zaman sreci iinde Mill Mcadeleyi rgtlemi ve mill haklara sahip kamayan ibirliki Damat
Ferit Hkmetini istifya mecbur etmiti. Mill Mcadele tarihinde bu bir dnm noktasdr. Bundan
byle, Mustafa Kemalin kabul etmeyecei bir gr hayata geirilemeyecektir.
 E. stanbul Anadoluya Ayak Uydurmaya alyor: Ali Rza Paa
Kabinesi.
1. Anadolu ve stanbulun Karlkl Teklifleri
Padiah Anadoluyu tekrar ynetimine alabilmek iin, Anadolu tarafndan iyi karlanacak bir
hkmet kurmak zorundayd. Dolaysyla drst bir asker olan Ali Rza Paay bu ile grevlendirdi.
Paa biraz da bask ile ii yklendi. Kurduu Bakanlar Kurulunda Mill harekete taraftar ahsiyetler de
vard. Bu Mustafa Kemalin mill hareketin bir zaferiydi. Ancak kurulda Damat Ferit Hkmetinde
grev alm alt bakan mevcuttu. Padiah bu hkmeti geici bir zm olarak grmekteydi. imdi yeni
hkmeti mill isteklere uygun tutuma sokmak ve Mill Meclisin bir an nce seilmesini salamak
gerekiyordu. Dolaysyla M. Kemal, yeni hkmet ile temasa geerek Hkmetin Erzurum ve Sivas
kongresi kararlarn kabul ettiini iln etmesini, hainlii ortaya kan idarecilerin cezalandrlmalarn;
mill harekete taraftar olup grevden alnanlarn ilerine iadelerini, Genel Kurmay Bakanlna Cevat
(OBANLI) veya Fevzi (AKMAK) Paann, Mill Savunma Mstearlna smet (NN) Beyin
atanmasn; Millet Meclisi toplanncaya kadar milletin mukadderat hakknda karar verilmemesini; bar
konferansna gnderilecek kiilerin yetenekli ahslardan seilmesini; yeniden greve getirilen emekli
subaylarn asllarna irca edilmeleri ve mhim asker makamlara yetenekli subaylarn atanmalarn,
basna konan sansrn kaldrlmaya allmasn istedi.
Hkmet bu tekliflerin bazlarn kabul etti. Ancak stanbul ile Anadolu arasndaki kopuklua son
verilmeliydi. El konulan resm binalar boaltlmalyd. Herkes yasalara uymal ve Hkmet otoritesine
saygl olmalyd. Hkmet ilerine hi kimse hibir suretle karmamalyd. Devletin i ve d ileri
katiyen ortak kabul edemezdi157. Aradaki baz gr ayrlklar sebebiyle, bir karara varlamayaca
anlalmt. stanbulun Anadolu ile resm haberleme kanallar kapalyd. M. Kemal yeni hkmetle
olan grmelerden kesin sonu alnncaya hibir taraftan resm yazma yaplmamasnda
kararlyd 158 .
Anadoluya dayanmakszn olumlu bir icraat yapamayacan gren Ali Rza Paa Hkmeti,
gazeteci Yunus Nadi araclyla M. Kemalle ilikiye girdi. Yunus Nadi 6 Ekim 1919 tarihinde M.
Kemal ile telgraf banda grt. Ona gre, bu hkmet Mebusan Meclisi seimine kadar devam
edecek olan bir gei hkmetidir. Hkmet mill gaye ve isteklerin yerine getirilmesinde en ufak bir
pheye yer olmadn beyan etmektedir. Harbiye Bakan Cemal Paa (MERSNL) ve Abuk Ahmet
Paa kendilerini hkmette mill davann birer temsilcisi olarak gryorlar. Ferit Paa hkmetinde olan
baz ahslarn bu kabinede yer almalarna kt gzle baklmamaldr. Kinle hareket edilmesi ve
intikamc bir tutum izlenecei yorumuna yol almamas gerekir. M. Kemalin cevab aktr: .... Millet,
egemenliini btn anlamyla btn dnyaya tantmaya kesin olarak karar vermitir. Bunun iin her
yerde, her trl tedbir alnmtr. Bugnk hkmetin mil dava ve istekleri olumlu karlamasn ve
olumlu sonuca balamasn bekleriz. nk baka trl iktidarda kalamaz.... Cemal Paadan mill
tekiltmz temsilcisi olmaktan baka bir ey beklenmez. Hkmet eer meru olan mill tekiltmz ile
bunun ynetimini elinde bulunduranlar gayr meru ve kanun d tanma zihniyetini devam ettirecekse,
hi bir uyuma imkn bulunmayacana phe yoktur. ... Mebusan Meclisi toplanp fiilen denetleme
grevine balayaca gne kadar, Temsil Heyetinin lkenin kaderi ile ilgilenmesi zaruridir. Hkmetin
heyetimizle ilikisi elbette kendi mevki ve kuvvetini glendirecektir. ... Temsil Heyeti bizzat ve dorudan
doruya hkmetle en samimi temas ve ilikide bulunmaya hazr ve isteklidir159.
Ertesi gn Harbiye Nazr Cemal Paa bizzat Mustafa Kemale Bakanlar Kurulu adna hangi
hususlarda uzlalabileceini gsterir bir telgraf gnderdi: Harbiye Nazr yle demekteydi:
1. Kabine sizinle ayn grtedir. Mill iradenin hkimiyetini kabul eder, Ancak bir alma kabinesi
olmak istemez. Sulular yasal yollardan cezalandrlmaldr.
2. Kabine zarara uratlan valilerin uradklar hakszlklar dzeltmeyi, ehil olanlar atamay
ordunun eref ve dzenini iade etmeyi stlenecektir.
3. Devlet darya kar eref ve itibarn yeniden kazanabilmek iin mill iradeye ve Temsil Heyetine
dayanacaktr.
4. Kabine, Temsil Heyetinin hem ie ve hem de da kar hkim oluyor zannn vermeksizin
kendisine yardmc durumda kalmasn ister. Her eyden nce yazmalar serbest braklmal, yerinde
braklacak veya atanacak vali ve komutanlarn greve balamalar engellenmemeli, yeni seim kanunu
serbeste duyurulabilmelidir.
5. Mill iradeye aykr davranlardan kanlacan taahht eder, vatann kurtarlmasn hedef alan
gayenin gereklemesine hemen elbirlii ile alabilmek iin ayrntlar zerinde srar edilmemesi iin
yardmnz pek rica ederim160.
Bu yaz ile hkmet mill iradeye aykr davranlardan kanlacan ve mill irade ve Temsil
Heyetinden g alacan taahht etmekteydi. Bylece Anadolu hareketini yasal bir kurulu olarak
tanmaktayd. Asi iln edilen, tutuklanmas istenen Mustafa Kemal, istifsndan sonra geen ay
iinde ibirliki Damat Ferit Hkmetini drm, yeni kurulan Ali Rza Paa Hkmetini
Anadoluya ayak uydurmaya mecbur etmiti.
Harbiye Nazrnn bu bavurusu zerine, Temsil Heyeti yeni hkmet ile anlama ve yardma karar
verdi. stanbul ile olan resm haberleme yasan kaldrd. Harbiye Nazr Cemal Paann isteini
dikkate alarak kabine nezdinde Temsil Heyeti murahhas olarak bulunmasn kabul etti. Ayrca halka
hitaben bir bildiri yaynland. M. Kemal imzal bu bildiride, Ali Rza Paa Hkmetince mill isteklerin
kanuna uygunluu ve mil glerin egemenlii kabul edilerek hkmetle millet arasnda tam bir anlama
gerekletii, mill isteklerin elde edilmesi yolunda yeni hkmete destek olunaca, resm yazmalar
azerine konulan yasan kaldrld, kurulu her trl kiisel kar ve partizanlktan uzak olarak sadece
mill amalarn takipcisi olaca, halka duyruldu161.
Temsil Heyeti ile hkmet ana hatlar ile u noktada anlamlard:
1. Erzurum ve Sivas Kongrelerinde kabul edilen temel ilkeler hkmetin hareket noktas olacaktr.
2. Mill Meclisin toplanmasna kadar millet ve vatann gelecei zerinde kesin ykmllk altna
girilmeyecektir.
3. Bar Konferansna gnderilecek delegeler kurulu, milletin gvenini kazanm, bilgili ve yetenekli
kimselerden oluacaktr162.
4. Ancak ayrntlar konusunda iki taraf arasnda gr ayrlklar devam ediyordu. Hkmet, Temsil
Heyetinden ttihatlkla ilikileri olmadn, sava sulularnn cezalandrlacan, seimlerin serbeste
yaplacan, iln etmesini istemekteydi. M. Kemal ise, mill harekete kar cephe alm olanlarn (eski
ileri Bakanlar Ali Kemal, Hac Adil, Harbiye eski Bakan Sleyman efik, P.T.T Genel Mdr Refik
Halit v.s gibi) cezalandrlmalarn; mill davaya hizmet ettikleri iin grevden alnan asker ve
idarecilerin grevlerine iade edilmelerinde srar etmekteydi. Bundan baka seimlerle ilgili konularda
Meclisin nerede taplanmas gerektii hususunda farkl dnceler vard. Btn konularda gr birlii
salamas iin Hkmet, Bahriye Bakan Salih Paay Anadolu yneticileriyle grmeye gnderdi.

2.Amasya Anlamas ve Sonular

Mustafa Kemal grme yerine 18 Ekimde ulat. Yannda Rauf ve Bekir Sami Beyler vard. Salih
Paa geldiinde byk gsterilerle karland. Grmeler 20-22 Ekim 1919 tarihleri arasnda gn
devam etti ve be protokol hazrland. Protokollardan imzaland. Dier ikisi gizli olduundan
imzalanmad. Birinci protokol stanbul Hkmetinin zetle u isteklerini kapsyordu:
1. Asker politika ile uramamal.
2. tthatln ve ttihat ve Terakki dncesinin lkede yeniden uyanmas son derece zararldr.
Bundan kanmak gerekir.
3. Hkmetle mill tekilt temel noktalarda anlamlardr. Dolaysyla hkmetin gcn ters
ynde etkileyecek en kk mdahaleden kanmak gerekir.
4. ntikam politikas gdlmeyecei sz gerei, vaktiyle tekilta kar olmasndan dolay
tutuklananlar hakknda savclka yaplacak kavuturmalara kar klmayacaktr.
5. Tehcir dolaysyla su ileyenler yasal yoldan cezalandrlacaktr.
6. Seimler baskdan uzak yaplacaktr.... Tannm ttihatlarn milletvekili seilmesi itilf
Devletlerinin itiraz ve mdahalelerine yol aabileceinden, seimler halk oyuna braklmaldr.
7. Taknlklara varan gsteri ve makalelerden kanlacaktr.
8. Gvenlii bozacak olaylara meydan verilmeyecektir.
9. Ne hkmetten yana ve ne de ona kar bir ey yaplmayacaktr163.
Belgeden anlald gibi, hkmet, askerin politika ile uramamasn, ttihatln diriltilmemesini,
hkmetin gcn azaltacak hareketlerden saknlmasn, seimlere mdahale edilmemesini, tannm
ittihatlarn seilmemesini istemektedir.
kinci protokolde saltanat ve hilfet hakknda gerekli teminat verildikten sonra, zetle u hkmler
kabul edilmektedir:
1. 30 Ekim 1918 tarihindeki hudut dahilinde kalan her noktada ekseriyeti Mslmanlardan oluan
Osmanl topraklarn elde etmek en asgari talep olacaktr. ukurova ve Aydn ilinde vatan
topraklarndan kopmasnn kesinlikle mmkn olmad esas kabul edilmiti.
2. Aznlklara siyas hakimiyet ve sosyal dengeyi bozacak imtiyazlar verilmemesi benimsendi.
3. Bamszlmz tam olarak korunmak artyla teknik, sanayi ve ekonomi alanlarnda d destein
mill karlarmza zarar vermeyecek bir ekilde uzmanlarca incelenerek Mill Meclisce uygun
bulunacak ekilde kabul uygun grld.
4. 11 Eyll 1919 tarihli Sivas Kongresi kararlarnn teki maddelerinin de Mill Meclisin kabulne
sunulmas kararlatrld.
 5. Mill Meclisin yasama ve denetleme haklarn tam bir serbestlikle yerine getirebileceinin
Meclisce dorulanmas halinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin alaca ekil
kongrece belirlenecektir.
6. stanbul dman igali altnda bulunduundan milletvekillerinin yasama grevlerini hakkyla
yerine getirmelerinin zorluu dolaysyla Mill Meclisin Anadoluda, hkmetin uygun grecei bir
yerde toplanmas uygun grlmtr.
7. Hazrlanan nc protokolde, seilecek milletvekillerinin ttihatlk ve tehcir ileri ile ilgili
olmamalar iin tedbir alnmas, temiz ve tarafsz kiilerin seilmesinin desteklenmesi, yabanc
mdahalesine yol amamak iin btn siyas partilerin ve aznlklarn seime katlmalar salanmaldr
denilmektedir164.
Drdnc ve beinci protokoller gizlidir. Drdnc protokolde Anadolunun stanbul
Hkmetinden olan istekleri sralanmtr:
1. Mill hareketi destekledikleri iin haklarnda ilem yaplm olan baz komutan ve subaylarla ilgili
kararlarn dzeltilmesi.
2. Maltaya srlm olanlarn kendi mahkemelerimizde yarglanmak zere stanbula getirtme
areleri aranmas.
3. Ermeni zulm ile ilgili grlenlerin mahkemeye verilmesi Mill Meclise braklacaktr.
4. zmirin boaltlmas iin hkmete yeniden protesto edilmesi, gerekiyorsa gizli talimat ile halka
gsteri toplantlar yaptrlmas.
5. Jandarma Genel Komutan, Merkez Komutan, Polis Mdr ve Dahiliye Mstearnn
deitirilmeleri.
6. ngiliz Muhipleri Cemiyetinin kap kap dolalp halka kat imzalatmalarna engel olunmas.
7. Yabanc paras ile satn alnan gazete ve cemiyet faaliyetlerine son verilmesi (zellikle subay ve
mumurlarn bu gibi derneklere girmelerinin yasaklanmas).
8. Afyon Kuva-y Millyesinin glendirilmesi, iaelerinin salanmas (Donanma Cemiyetinin
400,000 lirasndan gerekli kadar hkmete bu ie ayrlabilir.)
9. Mill Mcadeleye katlm olan memurlarn gvenlik salanncaya kadar yerlerinden
alnmamalar; mill davaya aykr hareketlerinden dolay iten el ektirilmi memurlarn yeni grevlere
tayinlerinden nce durumlarnn zel olarak grlmesi.
mzasz protokol da Bar Konferansna gideceklerin listesi veriliyordu. Listede delege olarak Tevfik
Paa (Bakan), Ahmet zzet Paa (asker temsilci), Reat Hikmet Bey (siyasi temsilci) uzman olarak da
smet ve Refet Beyler dikkati ekmektedir.
Amasyada Mustafa Kemalin zerinde srarla durduu husus, Meclisin stanbulda toplanmasnn
doru olmad, milletin sinesine evrilmi dman toplarnn basks altnda mill iradenin serbeste
kendisini ifade imkn bulamayacadr. Salih Paada ahsen buna katldn, kabinenin de bunun
katlmasn salamaya alacan, bunun kabul edilmemesi halinde hkmetten ayrlacana sz
vermiti165.
 Amasya kararlar ne ifade etmektedir?Mustafa Kemal asndan nasl deerlendirilebilir?Sonular
nelerdir?
Amasya kararlar ile hkmet mill iradeye dayanan Mill Meclisin onay olmadan lkenin gelecei
ile ilgili bir karar almamay keza Mill Meclisin kabul etmesi art ile, Erzurum ve Sivas kongre
kararlarn uygulamay taahht ediyordu. stanbul daha ay nce asi iln edip rtbe nianlarn geri
ald Mustafa Kemali mill hareketin lideri olduunu resmen kabul ediyordu. Bylece Mustafa Kemal
bundan byle lkenin kaderine Anadolunun hkim olduunu, snglerin basks altnda stanbul
Hkmetine imzalatlacak bir barn geersiz olacan dnyaya gstermi oluyordu. Nitekim
stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Amiral De Robeck, zmir ve Trakyann Yunanistana
verilmesinin, Douda Ermenistan oluturulmasnn, ancak silh kullanmakla mmkn olacan,
millyeti hareketin gittike gleneceini ve bir an nce bar anlamas yaplmas gerektiini
hkmetine nermiti166.
Amasya Anlamas neticesinde Mustafa Kemalin prestiji oalm, mill hareket ivme kazanm ve
Temsil Heyeti millet hizmeti yapan resmi bir makam haline gelmitir.

3. Meclis Nerede Toplanmal?

Amasya grmelerinden sonra, Ali Rza Paa Hkmeti ile Mustafa Kemal arasndan en nemli
anlamazlk, Mill Meclisin nerede toplanaca noktasnda younlat. Her ne kadar Salih Paa
Meclisin Anadoluda mesela Bursada toplanmasn artl olarak kabul etmi ise de, kabineyi ikna
edememitir. stanbulun grn Harbiye Bakan Cemal Paa, 27-28 Ekim tarihli yazlaryla Mustafa
Kemale iletmitir. Bunlar u ekilde zetlenebilir: stanbulda Meclisin toplanmasna iki engel
grlmektedir. Paytaht itilf devletlerinin asker tehdidi altnda olduundan serbeste mzakerelerin
yaplamayaca ve baz milletvekillerinin ahslarna kar tecavz olmas ihtimali. Halbuki tilf
Devletlerinin hepsi merutiyetle idare olunduundan Mill Meclis mzakerelerinin selmetine halel
gelmesi dnlemez. tilf Devletleri tarafndan ahslarna tecavz ihtimali olan ahslar ise, pek snrl
olup, lkenin selmeti iin bir fedakrlk ederek milletvekilliinden istiflar beklenebilir (Mustafa
Kemal ve Rauf Bey kastediliyor.) Ayrca bu hassas dnemde millet ve devletin daima birbirleriyle temas
etmesi gerektiinden, stanbul dnda yaplacak Meclis toplants bunu zorlatracaktr. Dier taraftan
stanbul dnda yaplacak toplant, Osmanl saltanatn bir Asya emareti haline getirecektir. Bundan
baka, Meclisin Anadoluda almas, baz siyas partiler ile gayr mslimlerin seimlere
katlmamasna yol aabilirdi.
Mustafa Kemalin Cemal Paann bu ve dier bir yazsna verdii 30 Ekim 1919 tarihli cevap, onun
gl ve berrak muhakemesini ileri grlln ortaya aka koymaktadr. Mustafa Kemal, Cemal
Paann dediklerini zetle yle rtmektedir:
1. Bugn saltanat ve slm Halifelii merkezi olan stanbul dman donanma toplarnn tehdidi
altndadr. Dman polis ve Jandarmas etkindir. Matbuat onlarca denetlenmektedir. Kabine yelerine
varncaya kadar herkes yabanclarn muayene ve teftilerine tabidir. Paytaht btn manasyla muhasara
halinde olup egemenliimiz burada manen ve fiilen geersizdir. Bunlara bir de aznlklarn fesat eviren
tekiltlarn ilve etmek gerekir. Byle bir yerde Mill Meclisin vazife grmesi mmkn deildir.
 2. Merutiyetle idare edilen tilf Devletlerinin Mill Meclise saygl davranacaklar dncesini
sadece iyimser bir gr telakki etmeye mecburuz. Bu mtala ancak Avrupa milletimizi merutiyet ve
hrriyeti mdrik reit bir millet kabul etmi bulunsalard, doru kabul edilebilirdi. Halbuki durum
bunun tamamyla aksini gsteriyor. Onlar imzalarn koyduklar mtarekeye aykr davranmakta,
hkmetin yarg hakkna tecavz etmekte, verdikleri sz tutmamaktadrlar.
3. Birka kiinin ahslarna kar yaplmasna ihtimal verilen muamelenin sebebi, bu kimselerin
millet ve devletin istiklli yolundaki faaliyetleri ise, bunlardan baka ayn ruh ve kanaatte bulunan dier
kiilerin de saldr hedefi olmayacan kestirmek mmkn deildir. Dolaysyla bu hal btn Mill
Meclis iin geerli olabilir.
4. stanbul igal altnda ve fiilen tehlike altndadr. Mill Meclis toplants iin mutlak gvenlik ilk ve
esas arttr. Bu nedenle tarada tm emniyette olan bir yerde toplanlmas kati bir zaruret halinde
grlmektedir.
5. Meclisin bara kadar geici olarak tarada toplanmas, Vekillerin devaml olarak stanbulu terk
etmelerini gerektirmez.... Haklarn idrak eden hibir milletin dman iinde, dman basks altnda
haklarn mdafaa etmek iin toplanmas kabul edilemez. Meclisi stanbulda toplamak istemek, lkenin
btn gcn burada toplamak, bu gc etkisiz klmak, neticede intihara gitmektir... Ayrca tarada
toplantnn yaplmas, hkmet merkezinin bugnk elem verici durumunun dnyaya kar aka
protesto edilmesi gibi bir yarar da vardr.
6. Padiahn stanbulda Meclisin tarada bulunmas hilfet makam hakknda dnya nazarnda bir
deiiklik ve teessre de yol amaz.... Aksine slm lemi, bu kutsal makamn dman tehlikesi altnda
olduunu hissedecektir.
7. Gayri mslimlere gelince, bunlar daha Tevfik Paa kabinesi zamannda seimlere
katlmayacaklarn iln etmilerdir. Bunlarn seimlere katlmamalar ancak kendilerine zarar verir...
8. Siyas partilerimizin bazlarnn Anadoluyu istememeleri Kuva-y Millyenin etkisi altnda
kalmak endiesinden olacaktr. Halbuki milletin ezici ounluunu temsil eden milletvekilleri de ngiliz
basks dolaysyla stanbulu istemeyeceklerinden, stanbulun karaca snrl milletvekillerinin
nemli bir ksm milletle beraber olacana gre, taraya geleceklerdir.... Tereddte decek
milletvekillerinin de istif suretiyle Mill menfaatler urunda fedakrla katlanmalar beklenir.
9. Aydn tarafndaki seimlerle ilgili ikyetler, Yunan igalindeki ksmlarnda ise, bunun Rumlar
tarafndan yaplmas tabiidir. Haksiz igal edilen bu sevgili illerimizin Mill Meclise ye gndermeleri
en has emellerimizdir. Bu suretle milletin igali tanmad aka ispat edilecektir. Buna hkmetinde
resmen mdahale etmesini, zmir, Adana, Musul, Mara, Ayntap ve Urfa sancaklarna seim iin kati
emirler vermesini gnn icaplarndan telkki ederiz.
10. Anlamann bandan beri btn varlmzla hkmete yardmc olduumuz halde, kabinenin iyi
niyetimizden pheli bulunmas, halen icraat namna bir adm atmamas, zntmze sebep olmaktadr.
Tabiatyla mill tekiltn meruluunu kabul ve bunun hkmlerine gre hkmet etmeye sz veren
hkmetin, Temsil Heyetinin bugnk faaliyetinin tatil edilmesini isteyeceini dnmyoruz. Bu halde
nasl bir yardm istendiinin aklanmasn rica ederiz.
11. Temsil Heyeti, Ferit Paa Hkmetinin yapm olduu hakszlklarn tamiri yoluna hl
gidilmemi olmasna teessf etmektedir.
 12. Hareket hattmz kamu oyuna dayandrmak ilkesi gerei, btn illerin merkez heyetlerinin bu
konulardaki grleri ayrca sorulmutur. Neticeye gre hareket edilecektir167.
Bu mantkl delillere ramen, stanbul ikna olmad. Meclisin mutlaka bakentte toplanmasnda srar
etti. Mustafa Kemal cevaben, btn merkezler aracl ile kamu oyunu yoklamalarn bunun neticesi
alnmadan kesin bir ey sylenemeyeceini, herhalde her trl fedakrln yerine getirileceini
bildirdi168.
Bu konuda grleri sorulan Mdafaa- Hukuk Tekilt ile komutanlardan farkl cevaplar alnd.
Meclisin toplanaca yer ve seimler hakknda gr birliini salamak iin Temsilciler Kurulu
Anadolu hareketini destekleyen kolordu ve tmen komutanlarn Sivasta toplantya davet etti. 16
Kasm-28 Kasm arasnda yaplan komutanlar toplantsna XV. Kolordu Komutan Kzm Karabekir
Paa, XX. Kolordu komutan Ali Fuat Paa, III. Kolordu komutan Salhattin Bey bizzat katldlar. XII.
Kolordu Komutan bir temsilci gnderdi. Diyarbakr, Edirne, Bursa ve Balkesirde bulunan
komutanlara mesafenin uzakl ve zel durumlar sebebiyle arlmadklar bildirildi. Alnacak kararn
kendilerine iletilecei Mustafa Kemal imzas ile bildirildi. Toplantya komutanlar dnda ekseriyeti
Temsil Heyeti yesi olmak zere 14 kii katld.
Mustafa Kemalin Bakanlk ettii toplantnn gndemi noktada toplanmaktayd:
1. Mill Meclisin nerede toplanaca,
2. Meclis aldktan sonra Temsil Heyeti ve Mill Tekiltn alaca ekil ve alma durumu,
3. Paris Bar Konferansnn hakkmzda olumlu veya olumsuz bir tavr almas halinde, nasl hareket
edilecei.
Mustafa Kemalin Bakanl altnda yaplan toplantlarda zetle u kararlar alnmtr:
1. Mill Meclisin stanbulda toplanmas sakncaldr. Fakat harite toplanmay hkmet kabul
etmediinden, lkeyi krize sokmamak iin Meclisin stanbulda toplanmas zarur grlmtr. Ancak
u tedbirlerin alnmas kararlatrld: Milletvekillerini aydnlatmak, durum hakknda grlerini almak;
milletvekilleri stanbula gelmeden nce , Trabzon, Samsun, nebolu, Eskiehir ve Edirne gibi yerlerde
ksm ksm toplanarak stanbulda ve gerekse darda alnmas gerekli gvenlik tedbirlerini ve
Mecliste cemiyetin programn savunacak kuvvetli bir grubun kurulmas yollarnn etraflca gzden
geirilmesi; cemiyetin tekiltn hzla geniletmek ve glendirmek iin komutanlar ve askere alma
tekilt araclyla vakit kaybetmeden yardmda bulunulmas; btn sivil idare mirlerinin her ihtimale
kar mill harekete bal kalacaklarna yemin etmeleri ve btn imknlaryla cemiyetin hzla
gelimesine almalarnn istenmesi.
2. Mill Meclis stanbulda toplandktan sonra, milletvekillerinin tam bir gvenlik ve serbestlik
iinde yasama grevlerini yapmakta olduklarn aklayncaya kadar, Temsil Heyeti imdiye kadar
olduu gibi, stanbul dnda kalarak mill grevine devam edecektir. Ancak, btn sancaklarda birer,
illerle bamsz sancaklardan ikier olmak zere, milletvekillerinden seilecek kiilerle temsil heyeti
takviye edilerek Eskiehir yaknnda toplanacak ve Mill Mecliste izlenecek tutum grlecektir.
Bunun iin Temsil Heyeti de oraya gidecek yeni yelerle desteklenecek ve teki milletvekilleri Mill
Meclise katlmak zere, stanbula gideceklerdir. Mill Meclis, tam bir gvenlik iinde bulunduunu
bildirdii zaman, Temsil Heyeti tznn ilgili maddesi gereince, cemiyetin ileride alaca durumu,
kongresinin kararna brakacaktr. Arada geecek zaman iinde Temsil Heyeti kesin zaruret olmadka,
stanbul Hkmeti ve Meclis Bakanl ile resm ilikiye girmeyecektir.
3. Paris Bar Konferansnn bizim iin olumsuz bir karar vermesi ve bu kararn Hkmet ve
Meclisce onaylanmas halinde en abuk ekilde Mill iradeye bavurularak tzn gerekleri yerine
getirilmeye allacaktr169.
Grld gibi, btn sakncalarna ramen, Mill Meclisin stanbulda toplanmas, benimsenmitir.
Tedbir olarak, seilen milletvekillerinin Mecliste bir Mdafaa-i Hukuk Grubu oluturarak mill haklar
savunmas ve Meclisi ynlendirmesi dnlmtr. Mill Meclis tam bir beraberlik iinde faaliyette
bulunaca zaman, cemiyet durumunu yeniden saptayacaktr. Ancak, Paris Bar Konferansnn
hakkmzda olumsuz karar vermesi ve bunun Hkmet ve Meclisce onanmas halinde, sratle seimlere
gidilerek mill iradeye bavurulmas ngrlmtr.
Aslnda Padiah ve Hkmet, Meclisin stanbulda toplanmas halinde Temsil Heyetinin etkinliinin
zayflayaca ve Parlmentoyu kendilerinin ynlendirebilecekleri hesab iindeydiler.
Buna karlk Mustafa Kemal, Mill Meclisin dman toplarnn ezici basks altnda serbeste irade
beyan edemeyeceini, eer Meclis mill haklara sahip karsa er ge datlacana inanyordu. Ne
kamuoyu, ne de arkadalar stanbul ile ilgiyi keserek Anadoluda mill bir hkmet kurmaya henz
hazr deillerdi. Dolaysyla, O btn gc ile Mdafaa-i Hukuk rgtn geniletmeyi ve seimlerde
Mecliste gl bir grup oluturacak bir sonu elde etmeye yneldi. Bunun iin adaylarn Mdafaa-i
Hukuk Tekiltnca belirlenmesi, bamsz adaylar iin yz imzal neri yaplmas esaslar kabul
edildi. Mustafa Kemal de Erzurumlularn be yz imzal bir nergesi ile aday gsterildi ve oradan
milletvekili seildi.
Komutanlar toplantsnda temsilci milletvekilleri ile Eskiehir yaknlarnda Seyitgazide grlmesi
karar alnmtr. Milletvekilleriyle temas kolayl olmas ve stanbula demiryolu ile bal bulunmas
nedeniyle Temsil Heyeti, Ankaraya hareket etti. O gnn artlar iinde Sivastan Ankaraya 10 gnde
gelindi. Getikleri yerlerde olduu gibi, Ankara Mustafa Kemali byk cokuyla karlad. Binlerce
halk ve bini akn atl mill mfreze, seymenler yol kenarlarn ehrin dndan itibaren doldurmulard.
Manzara Mustafa Kemalin gzlerini yaartmt170. Olay Ankara iin de son derece nemliydi.
Ankarann mill harekete gsterdii youn ilgi, ehrin kaderini batan baa deitirdi. 27 Aralktan
itibaren Ankara Mill Mcadelenin kbesi haline geldi.
Ankaraya gelmekten maksat, Meclis almadan nce milletvekilleri ile gr birlii salamakt.
Mustafa Kemal, Ankaraya gelen milletvekillerine vatann kurtuluu ve istikllin kazanlmasnn,
dzenli bir tekiltla mmkn olabileceini, dolaysyla stanbulda alacak Mill Mecliste gl ve
salam bir grubun kurulmasnn zorunlu olduunu vurgulad. Bunun iin Erzurum ve Sivas Kongre
kararlarn benimseyen bir Mdafaa-i Hukuk Grubu kurulmalyd. Mustafa Kemal Mill Meclisin
stanbulda saldrya urayacana, mill haklara sahip klmas halinde datlacana inanyordu. Buna
kar dnd tedbir, kendisinin Meclis Bakan seilmesiydi. Bu takdirde Bakan sfat ile Meclisi
Ankarada toplamak ve mcadeleyi Ankaradan yrtmek mmkn olacakt. Grt kimseler, bu
dnceye katldlar ve bu yolda alacaklarna sz verdiler171.
Fakat stanbulda hava farklyd. Padiah toplanacak olan Meclisi etkisi altna almak, stanbul-
Anadolu ayrln kaldrmak suretiyle Temsil Heyetini lzumsuz hale sokmak istiyordu. Ali Rza Paa
Hkmeti ise, haliyle ayn gr paylamakta, milletvekillerinin Ankarada n toplant yapmalarna
kar kmakta, hkmetin ortaklk kabul etmedii gerekesiyle Amasya grmelerinde sz verildii
halde, Mill harekete destek verdiklerini iin grevden alnan asker ve memurlarla ilgili dzeltmeleri
yapmamakta, tam tersine onlarn yerlerine yenilerini atamakta srar etmekteydi. zellikle bandan beri
Mill Mcadeleyi canla bala destekleyen ve Mustafa Kemale en nce ve en kolay ayak uyduran Ali
Fuat Paann yerine Ahmet Fevzi Paay atamakta srar etmekteydi. Ankaradan uzaklatrlm olan
Muhittin Paann yerine Ziya Paay, Konyadan Albay Fahrettin (ALTAY) Beyin yerine Nurettin
Paay gndermek iin direnmekteydi. Hkmet, Anadoludan g almak yerine onu etkisizletirmek
abas iinde grnmekteydi. Ancak, igal glerince Hkmet Anadolu ile ibirlii halinde
grlyordu. Nitekim tilf Yksek Komiserleri, Harbiye Bakannn talimatlar yerine getirmeyip
itaatsizlik ettiini ileri srmekteydiler. Esasen, bir sre sonra onun grevden alnmasn isteyeceklerdir.
Ali Rza Paa Hkmetinin kurulmas ve Mill Meclisin toplanmas hazrlklarna paralel olarak
ngilterenin tutumu gittike sertlemekte idi.
Aslnda, Ali Rza Paa, g artlar altnda almaktayd. Bir tarafta igal kuvvetlerinin srekli
basklarn gslemek, dier taraftan Padiahn izgisini korumak zarureti, te taraftan da Anadoluya
ters dmemek gayreti iinde bocalamaktayd.

F. Meclisi Mebusann Almasndan stanbulun galine giden yol

1. ngiliz basks ile Harbiye Bakan ve Genel Kurmay
Bakan grevden alnyor.
Bu gelimeler iinde, Mebuslar Meclisi 12 Ocak 1920de stanbulda topland. Seilen 140
Milletvekilinden 72si alta hazr bulundu. Padiah rahatszlk bahanesiyle ala katlmad. Esasen
Meclisin toplanmasn istemeye istemeye kabullenmiti172a. Dolaysyla nutkunu ileri Bakan
okudu. Meclisin nndeki en nemli sorun, bakan seimi idi. Seim 31 Ocakta yapld. Bakanla 3.
Tur oylamada stanbul Milletvekili Reat Hikmet seildi. Hseyin Kzm Kadri, Birinci Bakan Vekili,
Hoca Abdlaziz Mecdi de kinci Bakan Vekili seildiler.
Halbuki Ankara grmelerinde Mustafa Kemalin Bakan seilmesi ngrlmt. Ayrca
Mecliste Mdafaa-i Hukuk Grubu kurulmas gerekiyordu.
Anlaldna gre, milletvekillerinin kararlar stanbulda deimiti. Saray ngiliz yanls bir
politika izliyordu. Hkmet igal kuvvetlerinin ar basks altndayd. Hkmet ortaklk kabul etmedii
gibi, Temsil Heyetinin ilere mdahalelerine karyd. Mdafaa-i Hukuk Grubu kurulmasn ve Mustafa
Kemalin bakan seilmesini Meclisin dardan ynetildii izlenimi verecei ve tilf Devletlerinde
tepki uyandraca grnn, Hkmete hkim olduu anlalmaktadr172b.
Bu itibarla daha sonra oluturulan gruba Mdafaa-i Hukuk yerine Felah- Vatan Grubu ad verildii
grlmektedir.
Esasen ngilizler, Meclisin almasndan ve Ali Rza Paa Hkmetinin icraatndan memnun
deillerdi. ok istedikleri halde, Damat Ferit Paay i bana getirememilerdi. zellikle Harbiye
Bakan ve Genel Kurmay Bakann Anadolu harektnn destekileri olarak grmekteydiler. Dolaysyla
20 Ocakta Cemal Paa ile Cevat Paann Kuvay Millyeyi destekledikleri gerekesiyle, yirmi drt
saat iinde istiflarn istediler. Ad geen paalar, kabinenin kalmasn tercih ile istif ettiler.
Durumdan haberdar edilen Mustafa Kemal buna iddetle kar kt. Ona gre, ngilizlerin bu giriimi,
devletin istiklline kesin bir tecavzd ve bu istek yerine getirilmemeliydi. Ancak Sadrazam Ali Rza
Paa bu gr paylamyordu. Ona gre, kabine nce toptan ekilmeyi dnm, fakat Meclisin
henz grmelere balamad gerekesi ve Cemal Paann nerisiyle bundan vaz geilmitir. Meclis
bir iki gne kadar toplanacak ve konu Meclise sunulacaktr. Temsil Heyetince bir giriim
yaplmamaldr. nk sz sahibi, Mebuslar Meclisidir. Bakanlar en az zararl yolu semilerdir.
Mdahalelere son verilecei, Cumartesine kadar bildirilmezse kabine iktidardan ekilecektir.
Grld gibi, Sadrazam, ngilizlerden ok Mustafa Kemali hedef alm intiban vermektedir.
Hakikatte bu durum stanbul ile Ankaranin takip ettikleri politik metot ayrlndan kaynaklanmaktayd.
stanbulda Padiah dahil, hibir devlet adamnda gerekirse mtarekeyi feshedip mcadeleye girmek,
sava yolu ile netice olmak fikri yoktu. Dndkleri ey, siyas yoldan mesele karmadan uysal
davranmak, galiplerin, hogr ve merhametine snarak mmkn olan kurtarmaktr. Halbuki Mustafa
Kemale gre, insaf ve merhamet dilenmekle millet ileri, devlet ileri grlmez. Milletin bamszl
ve erefi korunamazd. Bir millet mevcudiyet ve istiklli iin fedakrca giriimlerde bulunduu srece
baarl olmamas mmkn deildir. Bu da dmana zelilane boyun eemekle deil, fedakrca
direnmekle mmkn olabilirdi.
Mustafa Kemal, stanbuldaki milletvekillerinden olaya kar iddetli bir tepki gstermelerini istedi.
Olay devletin bamszlna kar bir tecavzdr. Gsterilecek tepki bamszln korunmas iin
kutsal bir mcadeledir. Bu konuda ilk grev milletvekillerinindir. Bu tecavz Bar Konferansna,
Avrupa Milletlerine, slm dnyasna ve memleketin her yanna duyurulmaldr. ngiliz tecavz geri
alnmad takdirde, Meclisin grevi Anadoluya gemek ve milletin idaresini ele almaktr173.
M. Kemal, milletin haklarn koruyamayan hkmetin, gvensizlik oyu verilerek drlmesini, yeni
hkmetin Ahmet zzet Paa tarafndan kurulmasn istemekteydi. Meclisteki Temsil Heyeti mebuslar,
Meclis Bakann seip alma dnemine girdikten sonra, bu olay nedeniyle hkmetin kendiliinden
ekileceini, dolaysyla Sadrazamla grp tehlikeyi kendisine anlatacaklarn belirterek
beklenilmesini nerdiler (24 Ocak 1920)174.
Nisbeten yumuatlan bu havada, Harbiye Bakanlna, Temsil Heyetince de uygun grlen Mustafa
Fevzi (AKMAK) Paa atand. Dahiliye Bakanlnda, Anadolunun tepkisini eken Damat erif
Paann yerine, Bursa Valisi Ebubekir Hzm (TEPEYRAN) Hariciye Bakanlna Safa Bey getirildi.
Genel Kurmay Bakanlna ise daha sonra 16 ubatta evket Turgut Paa atand.
Dier taraftan hkmete 30 Aralk 1919da hazrlanp Padiahn onayna sunulan Mustafa Kemalin
askerlik mesleinden karlmas nian ve madalyalarnn geri verilmesi ile ilgili ilem, bir mahkeme
kararna dayanmad gerekesiyle iptal edilmi, ad geenin askerlikten ayrld, fakat
uzaklatrlmad iin nian ve madalyalarnn iade edilmesi Vahidettin tarafndan 3 ubat 1920de
onaylanmt175. Ancak Takvim-i Vekayide yaymlanmas gereken irade, ngilizleri tahrik etmemek
gerekesiyle yaynlanmam, durumun gizli tutulmas, Mustafa Kemal Paadan rica edilmiti.
9 ubatta Ali Rza Paa Hkmeti, Meclisten gvenoyu istedi. Hkmet programnda, Anadolu ile
iletiimin saland, Meclisin almasnn baarld vurgulanyor, i ilerinde teden beri slahata
ihtiya olduu, bunun iin yerel ynetim yetkilerinin arttrlaca, yabanca uzmanlar denetiminden
yararlanlaca, Bar Konferansnda Wilson lkelerinin savunulaca belirtiliyordu. Olduka cokulu
grmelerden sonra hkmete byk ounlukla gvenoyu veriliyordu.

2. Mebuslar Meclisinin Yapt En nemli :

Misak- Millnin Kabul
Hkmete gvenoyu veren milletvekillerinin byk ounluu Felah- Vatan Grubu yeleridir.
Grubun en nemli icraat Misak- Millyi Meclisten geirmesidir. Misak- Mill , Mill And nedir?
Neleri kapsamaktadr? nemi nedendir?
Misak- Mill, Mill Mcadelenin siyas amacn gsteren bir belgedir. z Erzurum ve Sivas
Kongre kararlarna dayanmaktadr. Seimlerden sonra, Ankarada milletvekilleriyle yaplan
grmelerde, Mecliste tutulacak yol grlrken, mill hedefleri gsterir bir siyas program
hazrlamak gerei duyulmutu. Ankarada hazrlanan taslak Temsil Heyeti yelerinden Trabzon
Milletvekili seilen Hsrev (GEREDE) Bey tarafndan stanbula gtrlm ve 22 Ocak 1920 tarihli
gizli oturumda okunmutur. Toplantlara katlan milletvekillerinin hatralarndan anlaldna gre,
Ankaradan gnderilen metinler, Meclis Genel Kurulunun kabul edebilecei toplu bir ekle
sokulmutur176. Metin bir giriten sonra alt maddeden olumaktadr:
1. Osmanl Devletinin zellikle Arap ounlukla meskn olup 30 Ekim 1918 tarihli mtarekenin
imzalanmas srasnda hasm ordularn igali altnda kalan ksmlarn gelecei, halkn serbeste beyan
edecekleri oylara gre tayin edilmek gerektiinden ad geen mtareke hattnn iinde ve dnda din,
rk bakmndan birleik olan, birbirlerine karlkl sayg ve fedakrlk hisleriyle dolu, etnik ve sosyal
haklaryla evre artlarna tam uyum gsteren Osmanl-slm ekseriyetinin oturduu ksmlarn tamam
hakikaten veya hkm yoluyla, hibir sebeple birbirlerinden ayrlamaz bir btndr.
2. Ahalisi ilk serbest kaldklar zamanda halkoylamas ile Anavatana katlm olan il iin (Elviye-i
Selase) gerektiinde tekrar serbeste halk oylamasna bavurulmasn kabul ederiz.
3. Trkiye barna braklan Bat Trakyann hukuki durumun saptanmas da orada oturanlarn tam
bir serbestlik iinde beyan edecekleri oylaryla belirlenmelidir.
4. slm Halifeliinin ve Osmanl saltanatnn bakenti ve Osmanl Hkmetinin merkezi olan
stanbul ehri ile Marmara Denizinin emniyeti her trl tehlikeden uzak kalmaldr. Bu esas sakl
kalmak artyla, Akdeniz ve Karadeniz Boazlarnn dnya ticaret ve ulamna ak olmas hakknda
bizimle dier ilgili btn devletlerin birlikte verecekleri karar geerli olacaktr.
5. tilf Devletleri ile hasmlar ve baz ortaklar arasnda kararlatrlan anlama esaslar
erevesinde, aznlklarn haklar, komu lkelerdeki Mslman halkn ayn haklardan yararlanmalar
artyla bizce de kabul edilecektir.
6. Mill ve ktisad gelimemizin imkn dahilinde gelimesi ve daha ada bir dzenli ynetimle
ileri yrtmeyi baarabilmek iin her devlet gibi bizim de tam bir bamszla ve serbestlie
ihtiyacmz vardr. Bu hayatmzn ve geleceimizin ana artdr. Bu sebeple siyas, adli ve mal vesair
gelimemize engel olacak kaytlara karyz. Gerekleecek borlarmzn denmesi artlar da bunlara
aykr olmayacaktr. 28 Ocak 1920177.
 Misak- Mill Meclisin gizli oturumlarnda ele alnm, gizli tutulmaya allm, ancak 17 ubatta
Edirne Milletvekili eref Beyin nerisi zerine btn dnya parlmentolarna ve basna aklanmtr.
Misak- Mill zet olarak Erzurum ve Sivas Kongre kararlarn kapsamaktadr. Tam bamsz bir
devleti ngrmekte ve bunun gerekli asgar artlarn ortaya koymaktadr. Belge Mill Mcadele
boyunca devletin siyas pusulas vazifesi vazifesi grmtr. Mebusan Meclisinin dalmasndan
sonra, Ankarada toplanan Trkiye Byk Millet Meclisi de ayn program benimsemi ve 18 Temmuz
1920 gnk oturumunda Mill Misak gerekletirmeye and imitir.

3. Temsil Heyeti Devam m-Tamam m?

Mebuslar Meclisinin Felah- Vatan grubunu oluturmas, Ali Rza Paa Hkmetine gvenoyu
vermesi, Misak- Millyi kabul etmesi, ngilizleri kzdrmt. ngiliz Yksek Komiseri, Millyeti
liderlerin Ali Rza Paa Hkmetini avularnn iine aldklar grndeydi. Yksek Komiser Damat
Ferit Paann tekrar ibana getirilememesinden, Anzavur ayaklanmasnn baarszlndan
yaknmaktayd. Ona gre, Parlamento, millyeti asker tekiltn stanbuldaki siyas bir paras
durumundadr. Trkiyeye ar bar artlarn kabul ettirebilmek iin silh kullanmak gerekecektir178.
Bu arada Geliboludaki Akba cephaneliinin Kprll Hamdi Bey tarafndan boaltlmas, Maran
Fransz igal glerini ekilmeye mecbur etmesi, barda taran son damlalar oldu. ngiliz Babakan
Lloyd George teden beri sertlik taraftaryd.
Dier taraftan Padiah da Hkmetten memnun deildi. Hkmetin Temsil Heyetiyle anlap
Mebuslar Meclisini amasndan ve onun etkisine girmesinden rahatszd. Zat- ahane bu hkmeti
intikal hkmeti olarak deerlendirmekteydi.
Ankarada Mustafa Kemal de hkmetten ikyetiydi. zellikle hkmetin 14 ubat 1920 tarihli
genelgesi onu sinirlendirmiti. Bu genelgede Meclis toplandna gre, Meclisten baka yerde mill
irade adna konumaya imkn kalmad belirtilerek, hkmet ilerine mdahale eklindeki her
hareketin cezalandrlaca belirtiliyordu179. Nitekim Ali Rza Paa 19 ubatta Felah- Vatan grubuna
gelerek Kuva-y Millyenin hkmet ilerine karmamasn, Marata atmalarn durdurulmasn,
stanbulca atanan ahsiyetlerin serbeste i grmelerine karlmamasn istemekteydi180.
Buna kar Mustafa Kemal 17 ubat 1920 tarihli bir genelge ile Cemiyetin mill iradenin tecelli ettii
Mebuslar Meclisinin almasn saladn, mill davaya uygun ilkeler erevesinde bir bar
yaplncaya kadar mill birlii koruyacan, bu bakmdan milletin hr yaama temeline dayanan mill
tekiltn vatann her kesinde kklemesine devam edilmesini istedi181. Ayrca Rauf Beye 21
ubatta gnderdii talimatlarda zetle: Sadrazamn Felah- Vatan grubundaki tartmasndan
anlaldna gre, Hkmet Meclisden ald gvenoyuna dayanarak Kuva-y Millyenin lkedeki
nfuz ve etkisini aka yok etmeye alyor. Mill Mcadeleye kar tavr alan ahsiyetleri yeni
grevlere atamakta srar etmesi bunun kesin belirtisidir. Bu gibilerin greve balamasna gz
yumulmayacak ve hemen geri evirileceklerdir. Bu gibi durumlar karsnda grup yelerinin susmayp
kesin tavr almalar, mukaddes Kuva-y Millye gayelerinin gereklemesi ve hkmet ilerinin bu
adan denetlenmesi gerekir. Sadrazama ve Dahiliye Bakanna, Kuva-y Millyenin kesin sonu
alncaya kadar devam edecei aka sylenmelidir... tilf Devletlerince stanbulun Osmanl
egemenliinde braklaca haberi ne kadar sevindiriciyse, zmir ve Adana cephelerinde savatan vaz
geilmesi konusundaki istekleri, o kadar hayret vericidir. Hkmetin Mara ve Urfadan ileri
geilmemesi teklifine karlk, Franszlarn Adanay derhal boaltmalar istenmelidir. Aksi halde bu
atein Halep ve Suriyeye sramak zere bulunduu, Franszlara anlatlmaldr... Bunca hakszlklara,
zulme, hatta katliamlara kar feryat eden susuz bir milleti susturmak zulm, bizden istenmemelidir....
Akba cephanesinden bir ksmnn ngilizlere geri verilmesi iin hibir yardmda bulunamayz.
ngilizlere bo bir fiek kovann bile vermemek gerekir. tilf Devletlerine kar byle yapmack
hareketlerle merhamet uyandrmak, bar artlarnn hafifletileceini dnmek gafletten baka bir ey
deildir. Ayn gn M. Kemal, Rauf Beye gnderdii nc bir telgrafta konuda cevap istedi: 1.
Hkmetin Kuva-yi Millyenin devamna taraftar olup olmadnn bildirilmesi. 2. Felah- Vatan Grubu
tam bir gvenlik ve serbestlie sahipse, Kuva-yi Millyenin datlmas lzumuna inanp inanmad 3.
Vatann karlar asndan mill tekilatn ortadan kaldrlmas tercih edildii taktirde, zmir, Mara ve
teki cephelerde dmana kar gerekli tedbirlerin hkmete nasl salanaca. M. Kemal bunca
emekle meydana getirilen mill birlie ve Kuva-y Millyeye vurulacak darbelere kar kesin tedbir
alnmasnn gereklerine iaret ettikten sonra, biz elimizdeki kuvveti iyi koruyamadmz takdirde, d
glerin de bize deer vermeyeceklerini hatrlatyordu 182.
Aslnda konu, Meclis toplandna gre, Kuva-y Millyenin, onun temsilcisi Temsil Heyeti ve onun
bakan, yrtcs, ruhu olan M. Kemalin faaliyetine devam edip etmemesi meselesidir. Hkmet
asndan, Meclis faaliyette bulunduuna gre, Temsil Heyeti yani Mustafa Kemal artk geri plna
ekilmeli, devlet ilerine mdahale etmemeliydi. Mdafaa-i Hukukularn destei ile Meclise giren bir
ksm milletvekillinin de byle dndkleri anlalmaktadr. M. Kemal tarafndan bir konuda fikri
sorulan 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa da baz artlarla ayn gr paylamaktadr. gal
kuvvetleri ile Sarayn amalarnn da bu olduu apak bilinmekteydi.
Temsil Heyetinin varlnn tartma konusu olduu bu gnler, Mill Mcadelenin en hassas
dnemlerinden birini tekil etmektedir.
Vatann igal edilen topraklarndan dman izmelerinin ekildiini grmeden, milletin yegne
midi haline gelen ve Trkn hak isteyin sesini dnya leme duyuran Kuva-y Millyeyi datmak
doru olabilir miydi?
ngilizlerin stanbulun Trklerin elinden alnmayaca, bunun iin Kilikyada Ermeni ktalinin
durdurulmas ve Anadoluda mttefik kuvvetlere yaplan dmanca hareketlere son verilmesi yolundaki
teklifleri gerei ne derece yanstmaktayd? nk Marata Ermeni ktali deil, Fransz niformas
altnda Ermeni zulm ve saldrs vard. Kuva-y Millye bunu engellemi ve Mara kurtarmt. Batda
ise nfusun Trk ounluuna ve Wilson lkelerine ramen, mtareke hkmleri inenmi, zmir ve
evresi igal, halk youn bir zulm ve bask altna alnm, durum uluslararas bir komisyonun raporu
ile belgelenmiti. O sralarda Yunan ordusu takviyeler almaktayd. galin geniletilmesi sz konusuydu.
Bu artlar iinde, Kuva-y Millyeyi datmak, eer hyanet deilse, affedilmez bir gaflet eseri deil
miydi?
Nitekim mttefikler Yunan ilerlemesini kolaylatrmak amacyla Kuva-y Millyenin 3 km geriye
ekilmesini istediler. Ali Rza Paa Hkmeti bu teklifin niin yerine getirilmesinin mmkn olmadn
aklad ise de bunun bir faydas olmad. Yunan birlikleri saldrya geerek Glck yaylas ve Bozda
igal ettiler183.
Ali Rza Paa hkmeti, daha ncede ifade edildii gibi Sarayn gvenine sahip deildi. gal
kuvvetlerinin ar basks altndayd. Meclisde taban olmad gibi, izledii politika dolaysyla M.
Kemal ile de atma halindeydi. aresiz istifa etti (3 Mart 1920).

4. Ali Rza Paann stifs ve Salih Paa Hkmeti

galcilerin arzusu, emirlerine kaytsz artsz boyun eecek bir hkmetin olumasyd. Saray
ngilizlere sempatik gelecek bir hkmetten yanayd. Gnlndeki aday enite Damat Ferit Paayd.
Mustafa Kemal ise, Kuva-y Millyeye ters dmeyecek bir hkmet istemekteydi. Meclis de gvenine
sahip bir hkmet kurulmas grndeydi.
Hkmetin istifs Mecliste ve Anadoluda telaa yol at. Buna sebep Damat Ferit Paann tekrar
ibana getirilmesi ve Meclisin datlmas ihtimaliydi. Meclisdeki Kuva-y Millyeciler bu ihtimalin
nlenmesi iin, M. Kemalin giriimlerde bulunmasn istemekteydiler! M. Kemal nce milletvekillerine
grevlerini hatrlatt. Ali Rza Paa Hkmeti tilf Devletlerinin durmadan ilerimize karmasndan
dolay istif etmitir. Batda Kuva-y Millye, mukaddes vatan ele geirmeye alan dmanla
arpmakta, her kar topra fedakr evlatlarnn kanyla sulamaktadr. Hibir g milletimizi tarihin
emrettii bu grevden alkoyamayacaktr... Vatan ve milletimizin her fedakarla hazr olan milletimizin
kutsal heyecann ancak milletin tam olarak gvenini kazanm bir hkmet yattrabilir. Bu millet bu
tarihi gnlerde, mill iradenin mutlak vekletini haiz olan milletvekillerinin kati kararlarn
sabrszlkla beklemektedir.
Ayrca Padiah da ahsen telgrafla uyard. Mill vicdan tatmin etmeyecek bir kabine reisine
tahamml edilemiyeceini, aksi durumun Osmanl tarihinde grlmemi zc olaylara yol aacan
hatrlatt. Asl nemlisi keza o gn (4 Mart 1920) btn komutanlara, valilere, mutasarrf ve Mdafaa-i
Hukuk Merkez Heyetlerine Ali Rza Paann istifs duyuruldu. Ferit Paa veya ona benzer birinin i
bana gelmesi halinde, buna milletin katlanmayacann ok sert bir ifade ile Saraya, Mill Meclise ve
basna, bir dakika kaybedilmeden duyurulmasn istedi184. Bunu takiben Saray telgraf yamuruna
tutuldu.
Dier taraftan stanbulda Meclis Bakan ve bakan vekilleri Saraya giderek hkmet bunalmna
yol almamas iin Meclisin ve ounluun grnn alnmasn Ferit Paa veya adamlarnn hatta
Tevfik Paann seilmesinin bunalma yol aacan, Bakatip aracl ile Padiaha duyurdular.
Padiah, durumun icabna gre birini seeceim. Onun arkadalarn semesine karamam. Ancak
ona grup ile anlamasn tavsiye edeceim cevabn verdi185.
Vahidettin enitesi Damat Feriti ibana tekrar getirmeyi istemekle beraber, Anadolunun ar
basks altnda bunu gerekletiremedi. Meclisten bakan almamas kaydyla, hem Anadoluya ve hem
de Meclise ters gelmeyecek birini, Salih Paay sadrazam olarak atad. Paa bu grevi istemeye
istemeye kabul etti 8 Mart 1920186.
Sadrazam, Padiahn istei dorultusunda kabineye Meclisten kimseyi almad. Kabinede Harbiye,
Dahiliye ve Hariciye Bakanlar ile eyhlislam yerlerini koruduklar gibi, eski kabineden yenin
grev alanlar deimiti. zetle Salih Paa Hkmeti, Ali Rza Paa Hkmetinin bir devam
grnmndeydi. Hkmete Felah- Vatan Grubundan kimse alnmam, dardan alnacak yelerin
tespiti iin de Grubun dncesi sorulmamt. Rauf Beye gre, bu hkmet Damat Ferit Paaya zaman
kazandrmak iin Sarayn bir tertibidir. Grubun eilimi kabineye gvenoyu vermemek yolundayd187.
Anlaldna gre, bu renksiz hkmetten Saray memnun olmad gibi Meclis de memnun deildi.
Ama hkmete esas darbe igal kuvvetlerinden geldi.

5. stanbulun Resmen gali ve Salih Paann stifs

ngilizler Ali Rza Paa Hkmetinin kurulmasndan, Meclisin toplanmas ve Anadolunun etkisine
girmesinden, Mara olaylarndan memnun deillerdi. Lloyd George teden beri Trklere ar bar
artlar kabul ettirmekten yanayd. 28 ubatta Londra Konferansnda, Marata Ermeni katliamnn
yapld bahanesiyle stanbulda Hkmet binalarnn igali, Sadrazam ile baz bakanlarn tutuklanmas
konusu zerinde duruldu ve bu konuda stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri de Robeckin fikri
soruldu. Amirale gre, direnii krmak iin bo yere stanbul Hkmeti nezdinde giriimde
bulunmaktansa fiili olarak harekete gemek ve stanbulu igal etmek gerekmektedir. Bar artlar ar
olursa, bunu Trklere kabul ettirmek iin silh kullanmak lzumu vardr. Bar artlar hafif olursa,
bar kabul edecek Trkleri Sultann etrafnda toplamak mmkn olacaktr. Ona gre, genellikle
Trkiyeyi paralamay ngren teklifleri, deil Mustafa Kemale, herhangi bir Trk partisine kabul
ettirebilmek phelidir. Sert bar Anadoludaki Hristiyanlar iin de tehlikeli olur. Bunun iin
stanbulun igali arttr188. Konferansn 5 Marttaki toplantsnda, Lloyd George, szde Kilikya
katliamn cezalandrmak, ar bar artlarn Trkiyeye kabul ettirmek iin stanbulun igal edilmesi,
Mustafa Kemalin azlettirilmesi (ngiliz Babakan Mustafa Kemali Erzurum Valisi Sanyordu!)
gerekliydi. Ona gre, Trkiyede halen 160,000 itilf askeri bulunmakta, Trk kuvveti bunun ancak
yars kadardr. Dolaysyla bar artlarn zorla kabul ettirebilecek durumda olduklarn belirterek
Yksek Komiserler iin bir talimat tasars grlmesini istedi. Bu grmelerde Yunanistan Babakan
Venizelosun devreye girdii grlmektedir. Venizelosa gre, Mustafa Kemal blf yapmaktadr.
Trkiye kmtr. Yunanistan, Trkiyeye bar artlarn kabul ettirebilecek gce sahiptir. Bunu bir
iki tmenle baarabilir. tilf Devletleri stanbul, skdar ve Bandrmay igal ederlerse, Yunanllar da
Afyona kadar ilerleyip Trkleri bara zorlayabilir. Bu arada Douda iyice silhlandrlacak
Ermenilerin de kendilerini savunmalar salanabilir. Bu grleri ngiliz Babakannn da paylat
anlalmaktadr. Nitekim 10 Mart 1920deki toplantya Venizelosun da arld grlmektedir. Bu
toplantda stanbulun igal edilecei, Erzurumun Ermenistana, zmir ve Dou Trakyann
Yunanistana verilmesi, Harbiye Nezareti, PTT ve Polisin denetim altna alnmas, Mustafa Kemalin
bertaraf edilmesi, Trkler iddete bavururlarsa, bar artlarnn daha da arlatrlmas, bar Trklerce
kabul edilip uygulanncaya kadar stanbulun igal altnda tutulmas kararlatrld. Meclis imdilik
kapatlmayacak, ancak tehlikeli saylan mill liderler tutuklanacakt189.
Bu kararlar, talyan delegasyonundan biri tarafndan Millcilere szdrld ve Kuva-y Millye
liderlerinin ehirden ayrlmas gerektii hatrlatld. Rauf (ORBAY) haberi 11 Maysta M. Kemale
iletti. Ona gre, Bu mill hareketten yana olanlar karmak iin bir blf, ya da Meclisi kapatmak ve
Damat Feriti ibana geirmeyi amalayan bir dzendi. Her iki ihtimale kar buradan hibir yere
gidilmeyecek, iin sonuna kadar namus grevi yerine getirilecektir. Mustafa Kemal, her zamanki
gereki tutumu ile olay deerlendirmi, stanbul igal edileceine gre, gelecekteki giriim ve
hareketler de Anadoluda bulunmas gerekli kiilerin Rauf Bey bata olmak zere, Ankaraya ulamalar
iin gerekli tedbirlerin alnmasn istemiti190. Meclisdeki Kuvay Millyeci liderler, ancak Meclis
kapatlacak olursa, Anadoluya geilmesini uygun bulmulard.
stanbul 16 Mart 1920de sabah saat altdan itibaren igal edildi. nce ehzade bandaki X. Kafkas
Tmeni karargh basld. Uykudaki erler ehit edildi. Harbiye ve Bahriye Bakanlklar igal edildi.
ehirde skynetim iln edildi, millyeti liderler igal kuvvetlerince zararl grlen ahslar
tutuklandlar. tilf gleri muharebe ile girilen bir ehre girer gibi stanbulu yeniden igal ettiler.
galin fiilen balamasndan saatler sonra, 16 Mart sabah tilf Devletleri Hkmete igal notasn
verdiler. Notada stanbulun o gn saat 10dan itibaren igal edilecei, bunun bar anlamasnn
imzalanmasna kadar devam edecei bildirildikten sonra, Bbaliden Mustafa Kemal ve teki millci
liderleri reddetmesi isteniyor, aksi halde bar artlarnn arlatrlaca, verilmi olan dnlerden
vazgeilecei belirtiliyordu191.
Nota ekinde de Harbiye ve Bahriye Bakanlklarnn igal, haberlemenin sansr ve denetime tabi
tutulaca, PTTnin kontrol edileceini, asayiin muhafazas iin basna ve polise denetim uygulanaca
bildiriliyordu192. Halka yaynlanan bildirilerde ise: galin geici olup, ama Padiahn otoritesini
ykmak deil aksine glendirmektir. tilf Devletlerinin stanbulu Trklerden almak gibi bir niyetleri
yoktur. Ama tarada umumi karklk veya katliam gibi olaylarn meydana gelmesi halinde, bu karar
deiebilecektir. Bu hassas dnemde herkesin iiyle gc ile megul olup asayiin muhafazasna yardm
etmesi, zetle herkesin Padiahn emirlerine itaat etmesi gerekmektedir. Sz edilen entrikalara
karm olan baz kimseler tutuklanmlardr. Bunlar yaptklarndan ve onun sonularndan dolay
hesap vereceklerdir193.
Grld gibi, balaklar stanbulu bar anlamasna kadar bir rehin gibi tutmak, onu bir antaj
arac gibi kullanmak istemektedirler. stedikleri dier bir husus da Anadolu harektnn knanmas, Ali
Rza Paa Hkmeti zamanndan beri Anadolu ile balayan yaknlamaya son verilmesi ve hatta
Mustafa Kemale kar cephe alnmasdr. Buna karlk Padiaha destek verilmekte ve halktan onun
emirlerine itaat edilmesi istenmektedir!
Nota tilf temsilcilerince Padiaha sunulduunda, onun cevab: Mttefik devletlerle daima iyi
ilikiler iinde olmak istedii, iin bu raddeye gelmesinden dolay znt duyduu ve belgeyi alm
olduu eklindedir194. Bu szlerde bir tepki veya knama yoktur. Nitekim ayn gn Rauf, Meclis
Bakan yardmcs Abdlaziz Mecdi ve Hoca Vehbi, Padiahla grtklerinde, heyetin Meclis karar
olmadan her hangi bir belgeyi imzalamamas ve igal devletlerinin tekliflerinin reddedilmesi yolundaki
szlerine Vahidettin sinirlendi. Milletvekillerinin Mecliste szlerine dikkat etmelerini, ngilizlerin
isterlerse yarn Ankaraya gidebilecekleri ileri srd ve Bu millet bir srdr. Her srye bir oban
lazmdr. Bu oban da benim. Canm ne isterse onu yapacam cevabn verdi195.
galci gler nde gelen millyeti kiileri tutuklamlard. Tutuklanmas gerekenler arasnda
milletvekili olan Rauf ve Kara Vasf Meclisden ngilizlerce zorla alndlar. M. Kemalin aylarca nce
syledii gereklemiti. galci glerin snglerinin basks altnda Meclisin iradesini hr olarak
kullanamayaca ortaya kmt. Meclis olay protesto etti ve sng altnda hrriyet olmaz gerekesi ile
geici ve sresiz olarak tatile girdi196.
Esasen ksa bir sre sonra Meclis Padiah tarafndan resmen kapatlmtr (11 Nisan 1920).
ngilizler Meclisi datmak, kendilerine kaytsz artsz boyun eecek bir hkmetin kurulmasn
salamak, arzu ettikleri bar artlarn kabul ettirmek ve mill hareketi sindirmek maksadyla
stanbulu igal etmilerdi.
Mill hareketi sindirmek, Mustafa Kemali etkisizletirmeyi amalayan igal acaba bu hedefe
ulaabildi mi? gal karsnnda Mustafa Kemal nasl bir tepki gsterdi ve ne gibi nlemler ald?
Mustafa Kemal stanbulun igal edildiin haberini, igal henz devam etmekte iken telgrafc
Manastrl Hamdi (MARTONALTI )den rendi ve derhal harekete geti. Temsil Heyeti Bakan
sfatyla btn asker ve sivil otoritelerle, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkezlerini stanbulun zor
kullanlarak resmen igal edildiini bildirdi ve ilgililere u tedbirleri aldrd:
1. Geyve Boaz ve telgraf santrali igal, imendifer kprs tahrip edilecek, Afyon ve
Eskiehirdeki ngiliz birlikleri etkisiz hale getirilerek demiryolu denetim altna alnacak, Ulukla
gneyindeki tneller tahrip edilmelidir.
2. stanbulda Mebusan Meclisi dahil, Bbli ve hkmet daireleri igal altnda bulunuundan
resm makamlarla temas imkn kalmadndan resm ve husus her trl telgraf haberlemesi
kesilmitir. Dman teblilerini Anadoluya yayanlar, Anadolu haberlemesini stanbula verenler, casus
telkki edilerek derhal iddetle cezalandrlacaklardr.
3. Durumun icabna ve olaylarn akna gre gereken tedbirlerin alnmas iin, btn asker ve sivil
memurlar, Temsil Heyeti ile ibirlii yapacaklardr.
4. Her ne ekilde olursa olsun, alnacak tedbirlerde her zamandan ziyade, kanun esaslarna uyulmas
hayat nemi haizdir. zellikle vatanda yaayan Hristiyan ahalinin huzuruna dikkat edilecek, vatann
karlarna aykr hareket edenler din ve millyetine baklmakszn kanun ileme tbi tutulacaklardr.
5. stanbulda tutuklanan Trklere kar rehine olmak zere, Anadoluda bulunan tilf Devletleri
subaylar tutuklanacaktr. (zellikle Erzurumda bulunan Yarbay Rawlinson)197a.
6. Mcadelede baarnn en nemli art, btn milletin yek vcut olarak hakkn istikllini korumaya
hazr olmasdr. Dolaysyla Mdafaa-i Hukuk Merkez Heyetinin, bir taraftan milleti fikir birliine
ynlendirerek en aa tabakadan halka kadar herkesi giriilen mcadelenin kutsallk ve erefinden
haberli klmas, dier taraftan bulunduklar yerlerin sivil ve asker memurlar ile her konuda ibirlii
yapmalar mill ve vicdani vazifelerinin bir gereidir.
Ayrca, igl olay tilf Devletleri temsilcileri ile Amerikan siyas temsilcisi nezdinde iddetle
protesto edildi. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Temsil Heyeti Bakan Mustafa Kemal
imzasyla gnderilen yazda zetle u hususlar vurgulanmaktadr:
stanbulda bulunan btn resm binalar ile mill istikllimizi temsil eden Mebuslar Meclisi asker
gler tarafndan resmen ve zor kullanlarak igal edilmi, mill amalara uygun hareket eden bir ok
vatansever kiiler tutuklanmtr. Osmanl milletinin siyas hkimiyet ve hrriyetine indirilen bu son
darbe; hayat ve mevcudiyetini, ne pahasna olursa olsun mdafaaya azmetmi olan bizden ziyade,
yirminci yzyl medeniyetinin kutsal addettii btn esaslara hrriyet, millyet ve vatan hisleri gibi,
bugnn insan cemiyetlerine esas olan btn ilkelere bir darbedir. Biz hukukumuzu ve istikllimizi
mdafaa iin giritiimiz mcadelenin kutsallna ve hibir kuvvetin bir milleti yaama hakkndan
mahrun edemeyeceine inanyoruz...
Yaznn sonunda bu haksz igal protesto edilerek olay dolaysyla meydana gelecek sorumlulua
dikkatleri ekilmekteydi.
Bundan baka, slm dnyasna ynelik bir bildiri de yaynland. Bunda stanbulun igali, slma
kar dzenlenmi bir Hal Seferine benzetiliyor ve bu hareketin Osmanllardan ok, hilfet makamn
istiklllerinin dayana gibi gren slm alemini hedef ald vurgulanyordu 197b.
Bu gelimeler zerine, Salih Paa Hkmeti, asayisizlik gerekesi ile yaplan igali protesto etti.
Mttefik kuvvetlerin bol bulunduu stanbulda bir karklk olmad gibi, olmasnn da
beklenmediini ikyet konusu olan Anadolu harektnn, zmirdeki Yunan igali ve bu igalin neticesi
olan dehet ve nefretten ile geldiini; bu igalin daha fazla genilemesi, Byk Ermenistan ve Pontus
Rum Devleti yaratlmas sylentilerinin ortalkta dolamasndan kaynaklandn ileri srd. Harbiye
Bakan Fevzi Paa da 17 Mart 1920 tarihli bir yaz ile ehzadeba Karakolu katliamn protesto etti.
Dier taraftan da Anadoluda en kdemli komutan olan 14. Kolordu Komutan Yusuf zzet Paann
Anadoluda komutay zerine almasn istedi. Bu suretle Anadoludaki askeri birlikler stanbula
balanm olacakt. Yusuf zzet Paa bu emrin derhal yerine getirilmesini, bunu yapmaya muktedir
olmayanlarn yerlerine birer vekil tayini ile ktalarn derhal terk etmelerini istedi. Konyada bulunan
12.Kolordu Komutan, Harbiye Bakanl ile haberleemediinden, en kdemli komutan Yusuf zzet
Paann emrine girdiini, Anadoludaki dier kolordu komutanlarna bildirdi ve onlarn durumlarn
sordu. Kendilerini aydnlatmak iin meslektalarnca yaplan telkinler gerek Yusuf zzet Paa ve
gerekse Fahrettin Beyin tutumlarnda bir deiiklik meydana getirmedi. Ne olacakt? Anadoluda bunca
emekle meydana getirilen direni hareketi, stanbulun gdmne mi girecekti? Konyann zel durumu
ve 12. Kolorduya mensup 23 ve 57, tmenlerin bat cephesiyle yakn ilikileri olmalarndan dolay,
Albay Fahrettinin durumunun dzeltilmesi ne alnd. Bu ii zmlemeye Bat Cephesinde bulunan
Albay Refet Bey memur edildi. Refet Bey meseleyi maharetle zmledi. Fahrettin Beyi ve Konya
Valisi ile eraf Konya civarnda Saraynnde grmeye ard. Geldiklerinde millete alnan kararlar
izah ile onlar Ankaraya gitmeye ikna etti. Ankarada Fahrettin Bey ikna ve ksa bir sre sonra eski
grevine iade edildi. Yusuf zzet Paa ise, Mustafa Kemalin direktifleri dorultusunda, kolordu
subaylarnca hazrlanan tertibat ile Ankaraya getirilmi ve davaya kazanlmt. Bylece ciddi sonular
dourabilecek olay mill hareket iin kazan olarak kapatlmt198.
Salih Paa Hkmeti, atekes hkmlerine aykr hareketlerden kanlmas, huzur ve sknun
devam etmesi, igal kuvvetlerine kar nazik davranlmas yolundaki tutumuna ramen, sallantdayd.
tilf Devletleri Anadoludaki harekttan hkmeti sorumlu tutuyorlar ve onun Anadolu hareketini
aktan knamasn istiyorlard. Hkmete bu istee cevap olarak hazrlanan lml metinler birka
kere gzden geirilmesine ramen mttefiklerce yeterli bulunmamt199. Yansz bir politika izlemeye
alan Salih Paa Hkmeti, ngiliz yanls bir siyaset izlemeye kararl Padiah tarafndan da
tutulmamaktayd. Meclis dalm olduundan Meclis destei sz konusu olamazd. stanbulun
igalinden sonra, Anadolu ile olan yollar tamamen kapanmt. Mustafa Kemal 19 Marttan beri, yeni bir
Meclisin olumas almasna girmiti. Bu durumda hibir dayana kalmayan Salih Paa Hkmeti
istif etmek zorunda kald (2 Nisan 1920).

6. Damat Ferit Paa Tekrar Banda: Anadolu ile stanbulun

Yollar Kesin Olarak Ayrlyor.
Vatansever evrelerin Damat Ferit Paann i bana getirilmemesi tavsiyesine kar Padiah
Mehmet Vahidettin Ben istersem, Rum Patriini de Ermeni Patriini de haham ban da getiririm
diyerek, sadaret mhrn drdnc kez enitesi Damat Ferit Paaya teslim etmiti.
Sadrazam ilk i olarak Kuva-yi Millye mensuplarnn si ve ldrlmesinin farz olduuna dair bir
fetva yaynlatt ve bunu ngilizlerin de yardmyla Anadoluda duyurmaya alt. Ayrca Padiah da
Anadolu hareketini knayan bir ferman yaynlad. Buna gre, siyas durum dzelmeye giderken Anadolu
hareketi olaylar aleyhimize evirmitir. Bunlar hakknda kanun ilem yaplacan bildiren Vahidettin
btn milleti kendi etrafnda toplanmaya davet ediyor ve Meclisi kapattn bildiriyor ve drt ay iinde
yeni seimlerin yaplacan iln ediyordu. Bylece stanbul, Ankarada Meclisin almasn nlemek
istiyordu. (11 Nisan 1920).
Mill hareketi datmak maksadyla i bana gelen Damat Ferit bir taraftan da var gcyle
Anadoluda ayaklanmalar karmaya gayret ediyordu. Bu maksatla Ahmet Anzavuru Bandrma
evresinde tekrar harekete geiriyordu. Bir taraftan da Anadoluyu, M. Kemali yola getirmek
maksadyla Kuva-y nzibatiye (Hilfet Ordusu) ad verilen devirme kuvvetler hazrlama yoluna
gidiyordu.
Bunlara kar Mustafa Kemal, Ankara Mfts Rifat (BREK) Efendi bata olmak zere, yz elli
Anadolu mfts ve din adam tarafndan hazrlanan bir kar fetva yaynlatt. Kar fetvada:
Dmana kar vatan korumann farz, bu yolda lenlerin ehit, kalanlarn gazi olduklar, vatann
dmanlara kar koruyan ve dini vazifesini yerine getiren slm halkna kar fitne karan ve silh
kullananlarn en byk gnah iledikleri; bu suretle dmanlarn zorlamalar ve kandrmalaryla
karlm olan fetvalarn geerli olmad vurgulanmaktayd200.
Ayrca millete hitaben Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal imzasyla bir beyanname
yaynland. Beyannamede: galci gler vatann korumak iin silha sarlanlar, Padiahmza kar
isyan ettikleri yalann sylyorlar... Millet Meclisi, Halife ve Padiah dman basksndan kurtarmak,
bakentimizi, anavatana balamak iin alyor. zmirini, Adanasn, Urfa ve Maran velhasl vatann
dman istilsna uram ksmlarn savunan ve milletlerinin erefi iin kan dken din kardelerimizi
arkadan size vurdurtmak isteyen alaklar dinlemeyin. Ta ki din son yurdunu kaybetmesin, ta ki
milletimiz kle olmasn denilerek millet birlemeye arlmaktayd201.
M. Kemal, bir taraftan igal kuvvetleri ile ibirlii yaparak Kuvay Millyeyi datmaya alan
Damat Ferit Hkmetinin ykc faaliyetini nlemeye alyor, dier taraftan da Anadolu hareketini
meru zemine oturtacak olaanst yetkileri haiz bir Meclis toplanmas iin hazrlklar yapyordu. Bu
maksatla stanbulun igalinden bir gn sonra 17 Martta bir genelge yaynlad: Genelgede zetle
Mebusan Meclisine ve hkmet merkezine tilf Devletlerince resmen ve zor kullanlarak el
konulduunu, Osmanl Devletinin hkimiyetine son verildii, devletin temel fonksiyonlarnn ilemez
hale geldii belirtilerek on be gn zarfnda yeni bir Kurucu Meclisin toplanmasn neriyor ve bu
Meclise seilme artlar aklanarak komutanlarn bu konudaki grlerini bildirmeleri isteniyordu 202.
Komutanlarla ve baz valilerle olan yazmalardan sonra, 19 Martta karar kesinleerek vali ve
komutanlara tebli edildi. Buna gre, eletiriler dikkate alnarak Meclisin ad Olaanst Yetkiler
Tayan Meclis olarak benimsenmekteydi. Daha sonra bu isim yerine, Trkiye Byk Millet Meclisi
ad tercih edilmitir. stanbul Mebuslar Meclisinden gelen milletvekilleri yeni Meclise katlacaklardr.
Seimler il, sancak idare ve belediye Meclisi ile Mdafaa-i Hukuk Merkez Kurul yeleri ve ikinci
semenlerce gizli oy ve ak tasnifle yaplacaktr. Sancaklar seim blgesi olacak, her sancaktan be ye
seilecektir. Seimlerde her parti ve cemiyet ye gsterebilecei gibi, kutsal mcahedeye katlmak
isteyen herkes aday olabilecektir. Seimler en ge on be gn zarfnda Ankarada taplanlacak ekilde
tamamlanacaktr203.
Bu esaslara gre seimler yaplm, gelen milletvekillerinin retmen Okulunda kalmalar
salanm, Meclisin 23 Nisan 1920 Cuma gn mill ve din trenlerle almas kararlatrlmtr.
 DRDNC BLM
YEN BR DEVLET: TRKYE BYK MLLET MECLS AILIYOR, MUSTAFA
KEMALN LDERL
PERNLENYOR

I- Meclisin zellikleri
1- Al ve Mustafa Kemalin Bakan seilmesi
Meclis Binas olarak ttihat ve Terakki Kulb olarak yaplm olan ats yeni rtlen bir bina
hazrlanmt. Milletvekillerinin oturmalar iin okullardan sralar getirilmi, aydnlanma iin byk bir
lks lambas aslm, snma ilemi de byk bir soba ile ayarlanmtr. Bu mtevaz dekor iinde yurdu
dmanlardan kurtarmaya kararl insanlar biraraya gelmilerdi. Gelenlerin dnya grleri, siyas
dnceleri, kltr tabanlar farklyd. Bu insanlarn ortak dnceleri, vatan igalden kurtarmak,
devletin bamszln salamak noktasnda birleiyordu.
Meclis Mustafa Kemalin ngrd din ve mill trenler yaplarak, en yal milletvekili, emekli
Maarif Mdr erif Beyin hitabesi ile 23 Nisan 1920 Cuma gn, leden sonra saat 14.45te ald.
Sinop Milletvekili erif Bey zetle: stanbulun yabanclar tarafndan igal edildiini, hilfet
makamn ve hkmet merkezisinin istikllini kaybettiini, bu durumu kabul etmenin klelie yol
aacan, ancak ezelden beri hr yaam olan Trk Milletinin esir olarak yaamay iddetle
reddettiini, bundan dolay Meclisi topladn ve kendi kendisini ynetmeye baladn belirterek
Byk Millet Meclisini ayoruz. ifadesiyle Meclis almas balatlmtr.
Daha sonraki gnlerde, Meclisin ad Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetin ad da Trkiye
Byk Millet Meclisi Hkmeti olarak benimsenmitir.
Meclis altm alt sancaktan seilen milletvekilleri ile stanbuldan gelebilen son Mebusler Meclisi
yesi olan milletvekillerinden olumutur204. lk oturum 115 milletvekili ile almtr.
Milletvekillerinin ounluu, (133) devlet memuru, (101) serbest meslek sahibi, (52) asker, (32) din
adamndan olumutur. Milletvekillerinin ou yksek tahsillidir205.
Mustafa Kemal 24 Nisan 1920de davet sahibi olarak, 19 Mays 1919dan Meclisin alna kadar
meydana gelen olaylar zetleyen uzun bir tarih konuma yapt. Bu konumada o gne kadar meydana
gelen olaylar deerlendirildikten sonra ne yaplmas gerektii aklanmtr. Ona gre: Bir tarafta
karmzda hi bir anlama, hi bir insan deer ve kanunla kendisini bal grmeyen tilf Devletleri,
dier tarafta vatann haklarn savunamayan, mtarekeye aykr, yabanc tecavzlerini nlemek iin her
trl imkndan yoksun esir bir hkmet, te yandan da igalcilerin saysz basks ve hkmetin esareti
karsnda bavuracak yerden mahrum ve aclar iinde kvranan bir millet vardr. ... stanbulun
igaliyle, Osmanl egemenlii ortadan kalkm, devlet gcne el konulmutur. Yrtme gc
gdmlenmitir. Savunma rgt saldrganlarn denetimine girmitir. Bu alaka oluumu kabullenen
Ferit paa Hkmeti, bamszlna yrekten bal olan milletle her trl balarn kaybetmi ve millet
aleyhinde dmanla ittifak etme durumuna gelmitir. ...Milletlerin bamszlklarnn birinci art yarg
hakkdr. stanbuldaki yzlerce kanunsuz tutuklamalar adli gcn geersiz hale geldiini
gstermektedir. Dolaysyla millet yedi yz yldan beri an ve erefle koruduu ve savad bamszlk
ve varlnn devam iin, stanbulun igali olaylarnn meydana getirdii hukuk vaziyeti tamir
etmelidir. Dmanlarmzn tasavvurlarnn engellenmesi iin, devletin egemenliine ara verilmemekte
acele edilmelidir. Bunun iin inhill eden Anayasamzn brakt boluu derhal doldurmak
zorunluluu vardr... te bu lzum ve zaruret dolaysyla, mill egemenliin her eyden nce tecellisi
maksadyla yce Meclisiniz olaanst yetkilerle toplanmtr... Meclisde tecelli olan mill gcmz,
hilfet ve saltanat yabanc basksndan ve Devleti esaretten kurtaracak nlemleri alacaktr, stanbul
faciasndan bu yana, Temsil Heyeti millet arasndaki birlik ve dayanmay korudu. Kanunlarn
geerliliini salad... Bu dakikadan itibaren yedi yz yllk bir azamet ve evketten sonra, yok olmann
eiinde henz ayakta durabilen milletin akbetinden sorumluluk artk yksek heyetinizin olacaktr206.
Bylece Mustafa Kemal Meclisin toplanma gerekesini aklayarak, milletvekillerini sorumluluk
almaya davet etmekteydi. Ancak hereyden nce yrtme erkinin nasl kullanlacann saptanmas
gerekiyordu.
Keza o gn yaplan oturumda, Mustafa Kemal, verdii bir nerge ile konuya aklk getirdi. zetle:
lkeyi blnmekten ve dalmaktan korumak iin mill gleri esasl bir rgt iinde birletirmek
gereklidir. Bunun iin Mecliste toplanan mill iradeye dayal bir hkmet oluturmak zorunludur.
Saltanat makam ayn zamanda halifelik makam olduundan geici bir hkmet bakan semek veya
padiah kaymakam tanmak mmkn deildir. Dolaysyla bakansz bir hkmet meydana getirmek
zorunluluu vardr... Yce Meclis olaanst yetkilerle donanmtr. Onun stnde hibir g
yoktur...Yce Meclis milletle ilgili btn ilere el koyacaktr. Ancak ilerin ayrntlarna her zaman
girme imkn bulamayacandan, kendi iinden vekil klnacak yelerinden grevlendirilecek, herbiri
ayr ayr ve tmnn ortaklaa Meclise kar sorumlu olduu bir hkmet ileri yrtecektir. Meclis
Bakan bu heyetinde bakandr. Padiah ve Halife dman bask ve zorlamasndan kurtulduu ve
kendini tamamyla zgr ve bamsz olarak milletin sinesinde grd gn, Meclisin dzenleyecei
kanun esaslar erevesinde durumu alr 207.
Geici Anayasa nitelii kazanan bu nergenin kablnden sonra, Meclis Bakanl seimi yapld
ve Mustafa Kemal Meclis Bakanlna getirildi. kinci bakanla Erzurum milletvekili Cellettin Arif,
Bakan Vekilliklerine Konya milletvekili Abdlhalim Efendi ve Krehir milletvekili Cemalettin Efendi
seildiler.
Meclisin 25 Nisan toplantsnda, Mustafa Kemalin nerdii gibi, yrtme yetkisini kendisi
kullanacak olan Meclisin bu yetkiyi nasl kullanaca ele alnd. Bunu tespit etmek kanunlatrmak
zere, 15 kiilik kanun teklif etme komisyonu oluturuldu. Yasa tasarsnn Meclisce kablne kadar 6
kiilik geici bir yrtme kurulu seilmesi belirlendi. Bu 6 kiilik heyete Genel Kurmay bakanlna
getirilen smet (NN) Beyin katlmas Meclisce uygun grld208a. Bylece Mustafa Kemalin
bakanlnda 7 kiilik bir geici hkmet greve balad.
2. Hkmetin Olumas
lgili komisyonun hazrlad yasa tasars, 2 Maysta kanunlat. Buna gre Bakanlar Kurulu onbir
yeden oluacakt. Bakanlar arasnda kacak anlamazlklar Meclis zmleyecektir. Bakanlar
grevleri ile ilgili ilerde, ilgili meclis komisyonunun grn alabilecektir. Meclis toplantda olmad
zamanda istif eden vekil olursa, Byk Millet Meclisi Bakan Meclis yelerinden birini geici olarak
grevlendirebilecek, daha sonra Meclisin onayna sunacaktr. Yasann tmnn 3/2 ounlukla kabul
edilmesi benimsenir. 4 Maysta bakanlarn seimi tamamlanmtr. Hkmet u ekilde olumutur:

Adalet : Celalettin Arif Erzurum Milletvekili

ileri : Cami (BAYKURT) Aydn Milletvekili
Dileri : Bekir Sami (KUNDUH) Tokat Milletvekili
Mill Savunma : Fevzi (AKMAK) Kozan Milletvekili
Maliye : Hakk Behi (BAYI) Denizli Milletvekili
eriye-Efkaf : Mustafa Fehmi (GEREKER) Bursa Milletvekili
Salk ve Sos.Yard. : Dr. Adnan (ADIVAR) stanbul Milletvekili
Bayndrlk : smail Fazl Paa Yozgat Milletvekili
Mill Eitim : Dr. Rza Nur Sinop Milletvekili
ktisat :Yusuf Kemal (TENGRENK) Kastamonu Milletvekili
Genel Kurmay Bakan : smet (NN) Edirne Milletvekili

Artk Ankarada lkenin kaderine el koymu yeni bir Meclis ve yeni bir hkmet vardr. Meclis
Bakan hkmetin de bakandr. Bu bir meclis hkmetidir. Bakanlar atanmayla deil, seimle
ibana gelmilerdir ve teker, teker meclise kar sorumludurlar. Genel Kurmay Bakannn hkmete
girmesiyle Ordu zerinde olan Meclis, kendi tam egemenliini Genel Kurmay Bakan araclyla
uygulam oluyordu
Meclisin greve balamas Mill Mcadele tarihi ve Mustafa Kemal asndan ne ifade etmektedir?
Meclisin almasyla Mill Mcadele hukuk bir temele mill egemenlik temeline dayandrlmtr.
Mustafa Kemal bu ilkeyi hem d dmanlar istilc gleri yurt dna atmak, hem de ibirliki stanbul
hkmetlerini meruiyet temelinden mahrum etmek iin ok baarl bir ekilde kullanmtr. TBMM,
drt bir yandan emperyalist devletlerin saldrsna urayan vatan topraklarn savunmak iin Mustafa
Kemale salam ve yasal bir dayanak oluturmutur.
Nitekim TBMM tam bir serbestlik iinde alm, her konuda hesap sormu, kyasya eletiren bir
tutum izlemi byk bir savan yrtlmesinde mill iradenin g merkezi olmutur208b.
 Atatrkn en yakn silh ve siyaset arkada olan smet nn Birinci Meclisin roln u ekilde
deerlendirmektedir: Mill Mcadelenin asker safhada idaresi kadar, siyas idaresi de naziktir. Hatta
daha da naziktir denebilir. Atatrk siyasi safhann idaresinde de ayn derece maharetli, daha da
maharetli olmutur. Mesela benim kanaatimce, Mill Mcadelenin bir Millet Meclisi kurularak onunla
birlikte yrtlmesi, son derece g, fakat harikulde bir bulutur. Emsali de hemen hemen yok gibidir.
TBMMnin almas ile Mill Mcadelenin yeni bir safhas balamtr. Mustafa Kemal artk bir
cemiyet bakan olarak deil, milletin oylaryla i bana gelen yeni bir devletin ba olarak dmanlarn
karsna dikilmitir.
Bylece Mustafa Kemal bin bir engele ramen, vatann btnln, devletin bamszln
salamak ve istilc gleri yurt dna atmak amacna ynelik olarak 19 Mays 1919dan bu yana
yrtm olduu mcadeleyi, Byk Millet Meclisinin Bakan olarak noktalyordu. 8 Temmuz
1919dan itibaren, bir ferd-i millet olarak balad, 23 Temmuz 1919da Dou Anadolu Mdafaa-i
Hukuk Cemiyeti Temsil Heyeti Bakan olarak devam eden Mill Mcadele liderlii, 24 Nisan 1920de
Byk Millet Meclisi Bakanl sfatyla pekiiyordu. Ad henz resmen konulmasa da o artk yeni bir
devletin kurucusu, Mill Mcadeleyi yklmaz azim ve iradesiyle yrten tartmasz lideriydi. Bundan
sonra hi g, onun onay olmadan, lkenin gelecei ile ilgili bir karar alamaz, alsa bile uygulama
imkn bulamazd. Artk devletin gelecei, onun iradesine balyd.

3.Meclisin lk nce Ele Ald Konular

Meclis ilk ilerden biri olarak Meclis Bakan Mustafa Kemal imzas ile metni daha nce zetlenen
bir beyanname yaynlad (25 Nisan 1920). Bu beyanname ile Byk Millet Meclisinin Padiah ve
Halifeye isyan iin deil, aksine onu dman basksndan kurtarmak, bakenti anavatana tekrar
balamak iin alt belirtilerek dman yalanlarna inanlmamas isteniyor ve millet kurtulu iin
birlik ve beraberlie arlyordu.
Meclis Bakanlk Divan, ounluun eilimini dikkate alarak ve Padiahn Meclise kar tepkisini
azaltmak maksadyla, 27 Nisan 1920 de Byk Millet Meclisi emriyle Mustafa Kemal imzasyla
Padiaha hitaben bir telgraf gnderdi. Telgraf stanbulun igali ve bunu takip eden facialar zerine,
saltanat hukukunu, mill bamszlmz salamak amacyla Ankarada Byk Millet Meclisi halinde
toplandk cmlesiyle balyor, Anadolunun o zamana kadar devlet iin yapt fedakrlklar
belirtiliyor, isyan iddias reddediliyordu. Meclisin mcadele kararll u cmlelerle ifade ediliyordu.
Mill Mdafaamz dmanlarn bayraklar babalarmzn ocaklar stnden ekilinceye kadar terk
edemeyiz... stanbul mabetleri etrafnda dman askerleri gezdike, z vatan topraklar stnden
yabanc adamlarn ayaklar ekilmedike, biz mcadelemize devam etmee mecburuz...Kendi
hkmetimizin idaresi altnda bedbaht ve fakir yaamak yabanc esareti bahasna nail olacamz huzur
ve saadete bin kere tercih edilir denildikten sonra Meclisin Halife ve Padiaha olan sadakati teyit
ediliyordu209.
Bununla da yetinmeyerek Meclisin Padiaha balln belirtmek iin stanbula bir heyet
gnderilmesini isteyen milletvekilleri vard. Bu yolda verilen nerge zerine, Meclis Bakan Mustafa
Kemal grme almadan o gn stanbuldan gelen Fevzi (akmak) Paann orada grdklerini
anlatmasn teklif etti210a. stanbulun igali srasnda Harbiye Bakan olan Paa konumasnda:
Padiahn stanbulda esaret hayat yaadn, Cuma namaz trenlerinde bile asker bulundurmasna
tilf Devletlerinin msaade etmediklerini, Kuva-y Millyenin ortadan kaldrlmas iin kabinenin
bildiri yaynlamas istei kabul edilmeyince, Bakanlarn sng ile yerlerinden atlacaklar tehdidi
zerine, hkmetin istif ettiini, ngilizlerin bask ile istedikleri hkmeti i bana getirdiklerini ve
bilinen fetvay aldklarn, bu fetvann milleti birbirine drmek iin dzenlenmi bir belge olduunu,
milletin birbiri ile atmasnn Anadolunun istilsn kolaylatracan, dolaysyla milletin birlik ve
beraberlik iinde olmas gerektiini ifade etti210b.
Bu konuma milletvekilleri zerinde byk etki yapt. Bundan yararlanan Meclis Bakan, bu
aklamadan sonra elebi hazretleri stanbula bir heyet gnderilmesi nergesini geri alyorlar diyerek
gndemdeki teki maddelere geti.
Grld gibi, Meclis ekseriyeti itibaryla Halife ve Padiah esaretten, vatan da istildan
kurtarmak fikri etrafnda birlemi grnmektedir. Mustafa Kemal muhafazakr eilimli bu Meclisi
adm adm ihtillci, devrimci bir Meclis istikametinde sabrla, beceriyle adm adm ynlendirecektir.
Daha sonraki sayfalarda aklanaca gibi, bugnlerde tehlike Ankara evresine kadar yaklamt.
eyhlislam fetvas, Padiahn beyannamesi, Damat Ferit Paa Hkmetinin Anadoluda ayaklanma
karmaya ynelik faaliyetleri ciddi skntlar yaratmaktayd. Meclisin yasall tartma konusuydu. Bu
abalar yok etmek ve Byk Millet Meclisni tartma konusu olmaktan karmak, dmanla ibirlii
yapanlar etkisiz hale getirmek gerekiyordu. Bunu salamak iin 29 Nisan 1920de Hyanet-i Vataniye
Kanunu karld. Buna gre Byk Millet Meclisinin meruluuna kar ayaklanmaya ynelik szle
yazyla kar kan veya fesat hareketlerine girienler vatan haini saylacaklar, idam dahil ar ekilde
cezalandrlacaklardr. Olaanst hallerin ihtiyalarna cevap verecek hkmlerle donanm olan bu
kanun lkede birliin salanmasnda balca nedenlerden biri olmutur 211.
Mustafa Kemal ayn gn Avrupa Devletleri ve ABD hkmetleri nezdinde, stanbulun sng
zoruyla igal, milletvekillerinin tutuklanmasn protesto ederek Byk Millet Meclisinin ynetimi ele
aldn stanbul kanalyla alnan karar ve emirlerin geersiz olacan duyurdu212.
4 Maysta cra Vekilleri heyeti seiminin tamamlanmas zerine, kabine 5 Mays 1920de ilk
toplantsn Mustafa Kemalin bakanlnda gerekletirdi. 6 Mays tarihli bir kararname ile stanbul
basnnn Anadoluya girmesi yasakland. Bu suretle Damat Ferit taraftar basnn Anadoluyu
kartrmas nlenmi oluyordu.
9 Maysta ise, slm lemine hitaben Mustafa Kemal imzal bir beyanname yaynlanarak manev
destekleri istendi
ayaklanmalarn dolu dizgin yayld bu gnlerde, Meclis, Damat Ferit Paann vatandalktan
karlmasna, kendisi ve yardmclarnn Hyanet-i Vataniye Kanunu gereince yarglanmalarna karar
verdi.
Ayrca 7 Haziran da, stanbul hkmetince yaplacak anlama ve her trl muamelelerin geersiz
olduunu belirten bir yasa yaynland213.
Bugnlerde Meclisi ve onun bakann en fazla megul eden konulardan biride para sorunuydu.
Dolaysyla Meclis gelir artrc bir dizi yasa kard. Bu suretle gmrk resimlerinin artrlmas,
harcrahlarn azaltlmas, kazan vergisi tuz fiat, damga resminin artrlmas, posta cretlerine zam
yaplmas...vs. nin yan sra dnlerde israfn yasaklanmas gibi, yasalar karlmak suretiyle
paraszla areler aranmtr 214.

II. TBMMnin erde Otoriteyi Salamas

Meclisin ald gnlerde en cil i, lke iinde gvenlii salamak, isyanlar bastrmak, hkmetin
otoritesini her tarafta geerli klmakt. nk tilf Devletleri ve Damat Ferit Paa Hkmetinin
amalar, en ksa zamanda ve en geni lde i isyanlar karmak, Byk Millet Meclisini ilemez
hale getirmek, yok etmekti 215. D dmanla mcadele, ancak ierde TBMMnin otoritesini tartlmaz
hale getirmekle mmknd. Esasen galip devletler de Anadolu direnmesini, kendileri kuvvet gndermek
yoluyla deil, fakat Trk milletini birbirine drp krdrmak yoluyla netice almak stratejisini
uygulamakta idiler. nk ngiliz ve Fransz kamuoyu sava yorgunuydu. Bu devletlerin Anadoluyu
istil iin yzbinlerce asker gndermeleri mmkn deildi . Onlar i ayaklanmalar krklemek,
stanbul hkmetinin zorlamasyla Ankaray yola getirmek, o da olmazsa Yunan ordusu ve Douda
Ermenileri kullanarak sonu almak istiyorlard. stanbulda Padiah ve Damat Ferit Hkmeti ise btn
mitlerini zellikle ngiliz yanls bir politikaya balam durumda, tam anlamyla ngiliz gdm
altndaydlar. Dolaysyla Byk Millet Meclisi hkmetine kar kan ayaklanmalarda ngilizler ve
stanbul hkmeti birinci derecede etken olmulardr. Bundan baka Kuva-y Millyecileri eriat
ynnden si iln eden fetvalar, dini duygular kuvvetli olan halk zerinde ciddi etkiler yaratmtr.
Dier taraftan Anadolu halk uzun sava yllarnn yorunluu ve bitkinlii iinde fakir ve yoksul
durumdayd. Tekrar askere alnmaktan memnun olmayanlar olduu gibi, Kuva-y Millyeyi ayakta
tutmak iin toplanan ba ve salmalardan yaknmalar da vard. Bunlarn yan sra Mslman baz
aznlklar ile Mslman olmayan aznlklarn ayaklanmalar ise bamszla ynelikti. Ayrca kiisel
nedenlerle isyan edenleri de dikkate almak gerekmektedir216.
Anadoludaki mill direnmeye kar olan hareketler Sivas Kongresi esnasnda ortaya kmt.
Bunlardan Ali Galip ve Muhittin Paann giriimleri daha balang safhasnda iken nlenmiti.
Konyada Vali Cemal Beyin faaliyetleriyle oluan muhalif hava, Albay Refet Beyin blgeye gelmesi ve
valinin stanbula kamas zerine dalmt. Konya gneyinde Bozkr evresinde bagsteren
ayaklanmalar ise, asker kuvvet kullanlarak ve gerektiinde nasihat heyeti gndermek suretiyle
nlenmiti. Stratejik nemi olan Marmara evresinde 1 Ekim-25 Ekim tarihleri arasnda patlak veren
Birinci Anzavur Ayaklanmas ordu birlikleri ve Ethem Beyin ibirlii ile baarszla uratlmt.
Bayburt civarnda eyh Erefin kard din kkenli ayaklanma ile Midyat gneyindeki airetlerden
birinin reisi olan Ali Batnn etnik amal ayaklanmas asker birliklerce bastrlmt.
Yresel nitelik tayan bu hareketlere karlk 1920 yl ayaklanmalar daha geni alanlara ve tabana
dayaldr.
Bunlarn en nemlilerinden biri Dzce-Bolu ayaklanmasdr.

A. Bolu-Dzce Ayaklanmalar
Blge sakinlerinden erkez ve Abazalarn sarayla teden beri ilikileri vard. Merutiyetin iln
zerine bunlar ttihat ve Terakki Cemiyetine kar tavr almlard. Mill Mcadeleyi bir ttihat
hareketi olarak deerlendirmekte Saraya ve Damat Ferit hkmetine sempati beslemekteydiler. Damat
Ferit 5 Nisan 1920de tekrar i bana geldikten sonra, hkmetin ve ngilizlerin destek ve tevikleriyle
silha sarlp 13 Nisanda Dzceyi igal ettiler. Ayaklanma ksa bir zamanda Adapazar, Dzce, Bolu
ve Geredeyi iine alarak Kzlcahamam civarna, bir taraftan da Tarakl, Mudurnu, Gynk, Beypazar
zerinden Aya evresine, dier taraftan da erke ve Safranboluya kadar yaygnlat. syan
Ankarada byk bir endie kayna oldu. Bu srada Mustafa Kemal Ankarada, mill hareketin
meruiyet dayana olacak olan Byk Millet Meclisini ama hazrlklar yapyordu. Anadoludan
seilerek gelen milletvekillerinin bir ksm ile stanbul Meclisinden kaan milletvekillerinin bir ksm,
Ankaraya yeni gelmilerdi. Ankarada kuvvet yoktu. Mustafa Kemalin kararghn kurduu Ziraat
Okulunun haberleme telleri geceleri kesiliyor, etraftan silh sesleri duyuluyordu. Mustafa Kemal ve
beraberindekiler gerekirse karargh ahsen savunma hazrl iindeydiler. Ankaraya 28 Km. yaklaan
ayaklanma karsnda, gerekirse ekilmek bile tartma konusu olmaktayd. Byle bir ortamda Refet
Beyin Ankaraya gnderdii 120 kiilik bir svari birlii Mustafa Kemal ve smet Bey tarafndan coku
ile karlanm ve Ziraat Mektebi etrafnda savunma nlemleri almakla grevlendirilmiti. Asilere
nasihat iin gnderilen Hsrev (GEREDE) heyeti esir alnm ve her an lm tehdidi altnda
bulunmaktayd. Ayaklanmay bastrmakla 24. Tmen Komutan Kur.Yrb. Mahmut Bey grevlendirilir.
Mahmut Bey mert ve cesur blgeyi iyi tanyan erkez asll bir subaydr. yi niyetlidir. Olay kan
dkmeden halletmek ister. Fakat Hendek civarnda asilerin tuzana der ve ehitlik mertebesine ular
(21 Nisan 1920). Tmen dalr ve silhlar asilerin eline geer. M. Kemalin blgede dayand en
nemli gcn dalmas, isyan her tarafta krkler ve durumu hassas bir kerteye getirir217.
Dier taraftan Marmara blgesinde Ahmet Anzavurun ikinci defa kard isyan, dzenli kuvvetler
ve erkez Ethem milislerinin ibirlii ile 16 Nisan 1920de bastrlm ve Anzavur ikinci defa soluu
stanbulda almtr.
Bu arada Damat Ferit Paa, Anadolu hareketini silhl kuvvetlerle bastrmak iin ngilizlerin
onayyla Kuva-y nzibatiye denilen paral askerlerden bir tekilt kurmutur (18 Nisan 1920). Birliin
subay kadrosu esas itibaryla Enver Paann tasfiye ettii emekli subaylardan olumaktayd. Birliin
bana eski Harbiye Nazr Sleyman efik Paa, onun istifsndan sonra Suphi Paa getirilmi, Kuvay
nzibatiye 8 Maysda zmite intikal etmitir.
Kuva-y nzibatiye yahut halk iindeki deyimi ile Hilfet Ordusu zmite intikalinde, kendisine
Paalk nvan verilmi olan Ahmet Anzavur, Kuvay Muhammediye Komutan sfatyla, Sleyman
efik Paadan on be bin lira, iki bin tfek, alt yz sandk cephane alarak Adapazarna gider ve 14
Maysda Geyve Boazn savunan Ali Fuat Paaya kar saldrya geer. 218. Ali Fuat Paa yannda az
bir kuvvetle savunmay silh elde bizzat yrtr. Anzavurun Geyve Boazn amak iin srarla yapt
saldrlar pskrtr.
Durum kritikleir. Mustafa Kemalin bin bir zorluklu oluturduu eser, daha oluma safhasnda
yklma tehlikesiyle kar karyadr. ngiliz desteini alan Padiahn halifelik sfatndan yararlanan ve
eyhlislm fetvasna dayanan stanbul hkmeti, Ankaray domadan boma gayreti iindedir. Btn
olumsuz artlara ramen, Mustafa Kemal eldeki imknlar zorlar ve Nazillide Demirci Efe nezdindeki
Refet Beyi olak brahimle beraber Mudurnu zerinden Bolu ynne, Yarbay Arif Komutasndaki
Karakeili birliini Nallhan zerinden Bolu dorultusunda, Balkesir cephesinden acele arlan Ethem
kuvvetlerini de Adapazar istikametinde silerin zerine yrmekle grevlendirir. Bunlardan Karakeili
Yarbay Arif Beypazar ve Nallhan hatta Boluyu asilerden kurtarr ama Dzceli silerin saldrs
zerine, Ankara yolunu kapatmak maksadyla Kzlcahamama ekilir. Ancak Arif Bey gece adrnda
ldrlr. (11/12 Mays gecesi). Bu hassas durumu, Albay Refet komutasnda Mudurnuda toplanan
ordu ve Kuva-y Millye birlikleri, 27 Maysda Boluyu almak suretiyle dzeltir. Dier taraftan acele
blgeye gelen erkez Ethem birlikleri, 23 Maysda Sapanca ve Adapazarn olaysz igal ile 25
Maysta Hendeke girdiler ve isyann merkezi olan Dzceye yneldiler. Ethemin terrnden kaan
Dzcelilerin ellerinde tutsak bulunan Hsrev Bey aracl ile Refet Beye teslim olma talepleri
gerekleemedi. Ethem kuvvetleri 26 Maysta Dzceye girdiler. Ethem derhal iddetli icraata balad.
Asi ileri gelenleri hemen ipe ektii gibi, blgede Kuvay nzibatiye birlii oluturmak ve asileri
ynetmek maksadyla stanbul Hkmetinin gndermi olduu subaylar da idam etti.
Her ne kadar Austos balarnda Dzcede yeni bir ayaklanma oldu ise de fazla gelimeden nlendi.
Bu ayaklanmalara paralel olarak zmitte konulandrlan Kuva-y nzibatiye uzunca bir sre
hareketsiz kald. Bu srada kaaklar dolaysyla epey fire vermekteydi. Anzavurun hakaretine muhatap
olan Sleyman efik Paann ayrlmasndan sonra komutan olarak atanan Suphi Paa, Ali Fuat Paa ile
gizlice irtibata girmi ve atmamaya gayret etmiti. stanbulun basks ile birlik 14 Haziranda
harekete geti ise de, mensuplarnn bir ksmnn mill kuvvetlere katlmasyla, ksa zamanda yenilgiye
urad. Dknt halinde zmite gelenler vapurlarla stanbula alndlar. 25 Haziranda tekilt
lavedildi.
Bylece mill hareketi kalbinden vurmay hedefleyen Ankara kaplarn zorlayan ok ynl
ayaklanma Mustafa Kemalin yklmaz iradesi ve fedakr vatanseverlerin gayretleri ile nlendi.
B. Yozgat-Yenihan Ayaklanmas
Adapazar, Dzce, Bolu mntkalarnda ayaklanmalar devam etmekte iken, bu sefer Ankarann
dousundaki baz illerde yeni isyanlar ortaya kt. Byk Millet Meclisi Hkmetini henz kurulu
safhasnda iken kertmek isteyen i ve d harekt idare eden merkezler, sistemli bir ekilde ne
mmknse yapyorlard. Bunlara kar gnderilen dzenli kuvvetler yeterince etkili olamyorlard. Zira
asiler Halife adna, Padiah adna, din uruna hareket ediyoruz sloganyla hem halk ve hem de
zerlerine gnderilen birliklerin mensuplarn kolaylkla kendi taraflarna ekiyorlard219.
Nitekim Pastac Nzm isimli eski bir sabkal hesap, vermekten kurtulabilmek iin etrafna toplad
adamlarndan oluan toplulua Gnll Halife Ordusu adn vermi ve 13 Maysda Yenihan
(Yldzeli)da isyan bayran amt. Ahaliye yaynlad bildiride yle diyor: Sevgili Padiahmzla,
Kongreciler harp ediyorlar. Ahaliyi slamiye, Padiaha yardm iin silha sarlyor. Halife Ordusu
namyla bir ordu tekil ediyorlar. Sizi babalarnzla kardelerinize kar silh atmaya icbar ediyorlar....
Zabitlerin emrini tutarak Padiaha asi olmaynz. Yaasn sevgili Padiahmz, kahrolsun Kongre220.
Asiler Yldzeli Kaymakamna, Padiah ile hemen uzlalmasn vatan hainlii kanunun
uygulanmamasn, aksi halde halka vergi verdirtmeyip Samsuna gelen Halife ordusuna katlacaklar
tehdidinde bulundular. Kaymakamn gevek tutumundan da yararlanarak tekiltlandlar. Asiler 27/28
Mays gecesi amlbelde bulunan bir mfrezeyi esir aldklar gibi, Tokat civarnda yry halinde bir
tabur da asilerin hcumuyla dald.
Bu baardan cretleri artan asiler, 6/7 Haziran gecesi Zileyi igal ettilerse de, 3. Kolordu birlikleri
12 Haziranda Zileyi geri aldlar. Ayaklanma bastrld ve de elebalar asker mahkeme kararyla
cezalandrldlar.
 Tokat evresindeki bu ayaklanmalar Yozgat evresindeki gayr memnunlar harekete geirdi. Kuva-
y Millye hareketi, Yozgat blgesinde pek olumlu karlanmamt. erkez kylerindeki honutsuzluun
yan sra blgede teden beri etkin olan apanoullarnn Saltanat, Hrriyet ve tilf Frkasndan yana
olular, Kuvay Millyecilere sempatiyle bakmamalarna yol amaktayd.
Mutasarrfn da bu tutumu benimsemesi sebebiyle, Ankarada alacak Meclis iin milletvekili
seimi yaplamamt. Mays ortalarnda apanoullarnn ayaklanma hazrlklar yaptklar duyuldu.
Ankara onlar gzaltnda tutmak iin nlemler ald. Ancak durumdan haberdar olan apanoullar,
Mutasarrfn gz yummas sonucu ehri terkettiler. Yrenin azgn ekyalarndan Aynacoullar ve Deli
merle beraber 14 Haziranda Yozgat igal ettiler. Halka eyhlislm Drrizade Abdullahn fetvas
ile Padiah ve Damat Feritin ferman ve bildirilerini okudular. Kendilerine kar olan baz kimseleri
astlar. syan hzla Akdamadeni, Alaca, Boazlyan iine alarak Kayseri, orum ve Sivas tehdit
edici bir duruma girdi. Dzce-Bolu gailesinden yeni kurtulmu olan gen Ankara Hkmeti, bu defa da
doudan ciddi bir ekilde tehlike iindeydi. Bu durumda, erkede bulunan Albay Refet (BELE)
ankr istikametinde harekete geirildi. evredeki askeri birlikler yetersiz olduundan, erkez Ethem
de acele Ankaraya arld. Ethem nce itiraz etti ama, aabeyinin araya girmesiyle, 2100 kadar
mevcuduyla Ankaraya geldi. 21 Haziranda Yozgat istikametinde harekete balad. 23 Haziranda
Yozgat nne gelen Ethem, ehri hcumla ele geirdi. Ele geirilen on iki elebay derhal idam etti.
apanolu kuvvetlerini Arapseyfinde datt. Bu srada Albay Refet ve olak brahim kuvvetleri de
yetitiler. Ethem blgenin temizlenmesini onlara brakp Bat cephesine hareket etti221. nk Bat
Cephesinde 22 Haziran 1920de Svres Anlamasn kabul ettirmek amacyla Yunan saldrs balamt
ve hzla geliiyordu.
Bununla beraber blge tamamen huzura kavuamad. Yunan saldrs yeni kprdamalara yol at. lk
isyanda af dileyen silerden kurulu Akdamadeni Alay cepheye gnderilmek istenince, alay
mensuplarnn bir ksm birlikte katlar ve blge de ayaklanma balattlar. Ayaklanma erkez Etheme
bal kinci Kuva-yi Seyare Komutan olak brahim tarafndan bastrld. Sknet ancak 1920 yl
sonunda salanabildi.

C. Konya Blgesi Ayaklanmas

kinci Dzce ve kinci Yozgat ayaklanmalarnn tamamen bastrlmasndan ksa bir sre sonra,
Konya blgesi isyan etti. syan iin gerekli zemin Vali Cemal Bey zamannda, Sait Molla,
Zeynelabidin ve Rahip Frew tarafndan hazrlanm, fakat Refet Beyin blgeye gelmesi ve Bozkr
isyannn nlenmesi ile nisbi bir skna kavumutu. Ancak Teali-i slm ve ngiliz Muhipleri
Dernekleri ile Hrriyet ve tilf Frkasnn blgede mill hareket kart faaliyeti el altndan devam
etmekteydi. Bunun sonucunda, isyan 2 Ekim 1920de patlak verdi.
Ayaklanmann banda daha nceki Bozkr isyanna katlan Deliba Mehmet vard. Deliba ou
asker kaa Trkmenlerden be yz kii ile belirtilen tarihte umray bast. Durumu renen gzpek
bir kimse olan Vali Haydar Bey, bir taraftan acele yardm isterken, dier taraftan Alaaddin Tepesi
evresinde, savunma nlemleri ald. Padiah yanllarnn youn propagandas etkisinde kalan blgede
ayaklanma hzla geliti. Asiler 3 Ekimde Konyay ele geirdiler ve hkmete el koydular. 4 Ekimde
Vali teslim olmak zorunda kald. syan Kohisar, Karapnar, Karaman, Ilgn, Akehir, Seydiehir,
Beyehir, Akseki, Manavgat ve Alanyaya kadar yayld. Mustafa Kemal, Albay Refet Beyi isyan
bastrmakla grevlendirdi. Refet Bey 6 Ekimde Konyay Delibandan kurtard ve hzl bir takip
hareketi ile umra, Bozkr, Seydiehir, Beyehiri asilerden temizledi. Bu arada Yarbay Osman (Kasap)
birlikleri Ilgn, Akehir, Yalva dolaylarn, Pozantdan gelen, kuvvetler Karaman dolaylarn Demirci
Mehmet Efe kuvvetleri de, Eridir, Karaaa, Akseki zerinden Antalyaya kadar olan blgeyi
tarayarak skneti saladlar. Refet Beyin takip ettii Deliba Mehmet kamaya muvaffak olarak
Silifkede Franszlara teslim oldu222a.
D. Ayaklanmalarn Sonular
Konumuz gerei i isyanlarn ancak belli bal olanlar zerinde durulmutur. Halbuki Mill
Mcadele boyunca meydana gelen i isyanlarn toplam yirmiyi akndr. Bunlarn kapsadklar alan
Ankarann ok yakn evresi ve igal edilmi mntkalar hari, Anadolunun byk ksmn iine alacak
ekilde sistemli olarak dzenlenmitir. Fetvalar, Padiah ve Hkmet bildirileriyle, igal kuvvetlerinin
imknlar ile desteklenmi ve Ankara Hkmeti henz kurulu halinde boulmak istenmi ve Ankara
civarna ulalmtr. Ancak Mustafa Kemal ve dava arkadalarnn gl ve sa duyulu vatansever
yurttalarn gayreti ile bu fesat hareketleri baarszla uratlm, Byk Millet Meclisi Hkmetinin
otoritesi, igal altnda olmayan mntkalarda etkin bir ekilde salanmtr.
ayaklanmalarn, bastrlmas ve Anadolunun Mustafa Kemalin etrafnda birlemesi, stanbul
Hkmetinin i ayaklanmalar veya hkmet yanls askeri kuvvetler kullanarak Anadolu hareketlerini
nlemeye imkn olmadn gstermitir. Damat Feritin bundan sonra otoritesi, stanbul il snrlarn
amayan, ancak ngiliz destei ile ayakta duran bir hkmet haline gelmitir.
Fetvalarn, fermanlarn, hilfet ordusunun baarsz kalmas, stanbul Hkmetinin otoritesinin
Anadoluda geersiz hale gelmesi, yakndou ile ilgili hesaplar da alt st etmitir. Artk kesin bar
salamak iin, stanbul Hkmetine bar zorla kabul ettirmek yeterli deildi. Kesin bar iin Mustafa
Kemalin temsil ettii Ankara Hkmeti ile Misak- Mill erevesinde anlamak veya uzlamak,
veyahut arzu edilen zm ona silh zoruyla kabul ettirmek gerekiyordu. Bunun iin drt be yzbin
kiilik ordular harekete geirmek, milyarlarca lira masrafa girmek gerekiyordu. Halbuki Mttefik
devletler sava yorgunuydular. Trklere kar bu sert politikay izleyen ngiltere ise karlarn
geleneksel olarak diplomatik yallarla korumay benimsemitir. Nitekim Ali Fuat Paa 14 Haziran
1920de Kuva-y nzibatiyeyi datp zmit zerine yrd zaman, ngiliz yetkililer Trkiyenin i
ilerine karmadklarn belirterek ate kesilmesini istemilerdi222b. Ali Fuat Paann zmit ve Hereke
yarmadasnda yrtt hareket, stanbuldaki igal makamlarn ciddi suretle endieye drm ve
acele olarak tedbir alnmasn, aksi halde ya kuvvet kullanarak ya da bar artlarn deitirmek
gerektiini yetkililere iletmilerdi223. Bu durumda, Lloyd Georgenin Venizelosu devreye sokmasyla,
hazrlanm olan bar anlamasn, Trklere sng ile kabul ettirmek iin, Yunan Ordusu Anadolunun
kalbine doru harekete geirildi.

III. Trkiyenin lm Ferman Svres: Nasl Bir Bar?

A. Hazrlanmas
Osmanl Devleti ile yaplacak bar artlarn hazrlayan Onlar Konseyi, 17 Haziranda Parisde
Damat Ferit Paay dinledikten sonra, kurulmas dnlen Byk Ermenistan ile ilgili Amerika
Birleik Devletlerinin tutumunun belirginlemesi iin, bekleme karar almt (27 Haziran 1920).
Bylece Trk bar belirsiz bir tarihe erteleniyordu. Galipler yere serilmi olan Trklerin verilecek
hkm bekleyen bir sulu olarak asker adan problem tekil etmeyecei kansndaydlar. Onlarn bu
hatal hesaplar Mustafa Kemale mill direnmeyi organize edebilmesi iin ok kymetli zaman
kazandrmt. Daha sonra Amerikan Senatosu 19 Kasm 1919 tarihinde yapt oylamada, Birleik
Devletlerin kendi ktas dndaki meselelerle megul olmasn kabul etmemiti. Dolaysyla Osmanl
Devleti ile yaplacak bar anlamasn hazrlamak byklere, yani ngiltere, Fransa ve talyaya
kalmt.
ngiltere ile Fransa bu konuda kendi aralarnda gr birliini salamak amacyla 11 Aralk
1919dan 21 Ocak 1920ye kadar devam eden grmelerde, hkmetlerinin meseleye bak asn
belirlediler.
14 ubat 1920de toplanan Londra Konferansnda devletin babakanlar bir araya geldiler. Bu
arada Fransada Clemenceau dm, yerine Millerand gemi, talyada da Nitti iktidara gelmiti.
Tartmal konulardan, Padiahn stanbulda kalmas, baz artlarla benimsenmiti. zmir konusunda
ise, ehir ve yrenin sembolik olarak Osmanl egemenliinde kalmas, ama ynetimin Yunanistan
tarafndan yrtlmesi, iki yl sonra Enosis iin Milletler Cemiyetine bavurulmasn ngrmlerdi.
Bu arada mill kuvvetlerin Franszlardan Mara alm olduklarn haberi zerine, Mill hareketi
sindirmek iin stanbulu resmen igal etmeye karar veriyorlard. Konferans 21 Martta almalarn
bitirdiinde, stanbul, Boazlar, zmir, borlar ve mal denetim ile aznlk haklar konularn kesin
karara balamt. Yksek Bar Konseyi San Remoda 18 Nisan 1920de, Ermenistan, Krdistan ve
ekonomik nfuz blgeleri konularn karara balamak iin topland ve almalarn 26 Nisan 1920de
tamamlayarak anlama metnine son eklini verdi.
Anlama tasla 11 Mays 1920de Pariste Osmanl delegesi Tevfik Paaya verildi. mzalanmas iin
de bir aylk bir sre tannd. Trk heyeti anlama metninin kabul edilmesinin mmkn olmad
grndeydi. Durumdan bilgilendirilen Vkel Meclisi yelerinden bazlar, byle bir anlamay kabul
etmektense istif edeceklerini sylemekteydiler. Bu durum karsnda Damat Ferit Paa, verilen sreyi
uzatmak ve baz hkmlerin hafifletilmesini salamak iin Fransaya gitti. Kendisine bar artlarn
tartmaya imkn olmad, dnme sresinin bir defaya mahsus olmak zere 27 Temuza kadar
uzatld cevab verildi. Sadrazam yerine Dahiliye Nazr Reit Beyi brakarak stanbula eli bo
olarak dnd. Bu srada Spada 16 Temmuz 1920de toplanan Yksek Konsey, bar artlarnn hemen
kabuln ultimatom havas iinde istedi. Reit Bey bunu anlamay imzalamazsak stanbulu elimizden
alacaklar ve Yunan ynetimine verecekler eklinde hkmete bildirdi. Hkmet, 20 Temmuzda yok
olmaktansa, stanbul ve Anadoluda kk fakat yine bir Devlet halinde bulunmak evladr gerekesi ile
anlamann imzalanmasn tavsiye etti. Saray ve Sadrazam anlama taslan imzalamaya karar
vermilerdi. Ama sorumluluu paylamak iin bir Saltanat uras topladlar. Devletin ileri gelenlerinin
katld bu toplantda, Vahidettin anlamay kabul edenlerin ayaa kalkmasn istemi, topu feriki Rza
Paa hari, dierleri bu istei yerine getirmilerdi. Anlamay imzalamak iin Fransaya gnderilen
Osmanl delegeleri Trkiyenin mill varlna derin bir darbe vuran artlardan bazlarnn
hafifletilmesini bir kere daha rica ettilerse de, bu istek kabul edilmedi. Osmanl Delegeleri, 10 Austos
1920 Sal gn saat 16.00 da, Osmanl mparatorluunun lm ferman olan Svres Anlamasn imza
ettiler. Padiah ta Svresin Trkiyenin lm ferman olduunun bilincindeydi. 21 Austosta ngiliz
Yksek komitesi ile olan grmesinde bu dncesini ifade ederken Kamalistleri serven peinde
koan bir ebeke olarak nitelendiriyor; ngiliz yardmna gvenilebilir midiyle anlamann
imzalanmasn istediini ifade ediyordu.

B. Svres Nasl Bir Dzen ngryor?

Mill Mcadelenin, Mustafa Kemalin eserinin ieriini anlamak Svres getirdiklerinin bilinmesine
baladlar. Svresin ieriinin bilinmesi, Lausanneda elde edilenin deerini ortaya karr.
Yakndouya yeni bir dzen getiren Svres antlamasna gre, Osmanl Devletinin Rumeli snr
yaklak olarak bugnk stanbul il snrlarna tekabl etmektedir. Dou Trakyada snr, Istranca-
atalca olacaktr. Bylece Yunanistan Marmara ve Karadenize kmakta be denizli Yunanistan
hayalini gerekletirmektedir. stanbul aznlk haklar gzetilmek ve Svres Anlamasnn hkmleri
tamamen uygulanmak artyla, Osmanl Devletine braklmtr! Babli, Dou Anadoluda muhtemelen
Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Mu illerini iine almas dnlen Ermenistann kesin hudutlarnn
bakan Wilson tarafndan izilmesini peinen kabul etmektedir. Devletin gneydeki snr Osmaniye,
Antep, Urfa ve Mardinin kuzeyinden gemektedir.
Bat Anadoluda zmir evresini iine alan Karaaa, Kasaba, demi, Tireyi kapsayan blge
sembolik olarak Osmanl hkimiyeti altnda braklmaktadr. Osmanl egemenliini zmirin d
kalesinden birine ekilecek olan Trk bayra temsil edecekti! Fakat Osmanl Devleti egemenliinin
yrtlmesini Yunanistana terkedecekti. Yunanistan blgede asayii salayacak, Hristiyan ve
Mslmanlardan oluan bir Meclis ile blgeyi ynetecek ve blge halk Yunan tebaas muamelesi
greceklerdi. Be yl sonra Yunanistan isterse blgede halkoylamas yapabilecekti. Bu be yl iinde
blgeye getirilecek Rum gmenlerle ve trl yollara Trk nfusu karlmak suretiyle Enosisin
gerekletirilmesi dnlmtr.
Anlama, Gneydouda mstakbel Ermenistan hudutlarnn gneyinde, zerk bir Krdistan
ngrmektedir. Anlamann yrrle girmesinden bir yl sonra, blge halknn Milletler Cemiyetine
bamsz olmak istediklerini bildirmeleri halinde, Osmanl Devleti bu yerler zerindeki btn
haklarndan vazgetiini peinen kabul etmektedir.
Anlamaya gre, devletin bakentinin bulunduu Boazlar blgesi, bayra, btesi ve tekilt olan
uluslararas bir komisyonun denetimine braklmtr. Komisyon galip devletlerin temsilcileri ile
Milletler Cemiyetine ye olacak Karadenizde sahili olan devletlerin temsilcilerinden oluacaktr.
Komisyon Boazlardan geile ilgili konularda tam yetkiye sahip olup deta bir devlet niteliindedir.
Osmanl Devleti anlamann eitli maddelerine gre Suriye, Irak, Filistin ve Hicazn
bamszlklarn tasdik; Msr, Sudan, Fas, Tunus, Trablusgarp, Bingazi ve Ege adalar zerindeki btn
haklarndan vazgetiini kabul etmektedir.
Svres ile Osmanl ordusu cretli bir ordu haline getirilmektedir. Asker miktar 15.000 asker, 35.000
jandarma ve 700 kiilik Padiah muhafz birlii olmak zere, tespit edilmitir. Bu askeri gcn ar
silhlar ve hava kuvvetleri yoktur. Tahkimat yaplmas yasaklanmtr. Sava gemileri 600 tonilatonun
altnda olacak, jandarmas mttefik kuvvetler tarafndan organize ve kontrol edilecek, bunlarn subay
kadrolarnn yzde on bei onlardan oluacaktr. Byle bir ordunu yurt savunmasn yapmas mmkn
deildir.
 Bundan baka anlamann 206. Maddesine gre, Mondros Atekesinin baz maddelerinin yrrlkte
kalmas kabul edilmitir! Bunlar mttefiklere gerekli hallerde stratejik yerlerin igalini ngren mehur
7. Madde; karklklar halinde alt dou ilinin igalini kabul eden 24. Madde; Toros tnellerinin igaline
dair olan 10. Madde; haberlemenin denetimine ait; 12. Madde ile asker malzemenin tahribine ait 13.
Maddelerdir. Bar anlamasnda atekesle ilgili maddelerin yer almas neyi gstermektedir? yle
anlalmaktadr ki, Mttefikler Anadolunun taksiminden vazgemi grnm altnda, istedikleri yeri,
istedikleri zaman igal etmek imknn ellerinde tutacaklard. Szde bamsz Osmanl Devleti, daimi bir
tehdit altnda ve mttefiklerin her trl keyf muamelesine ak bir smrge haline getiriliyordu.
Svresde aznlk haklar geniletilerek mttefiklerin gvencesi altna alnm, yzyllardan beri
devam eden Osmanl Devletinin i ilerine karma imkn daha da geni boyutlara ulatrlmtr.
Ayrca kapitlsyonlar yeni kurulan devletlere kadar geniletilmekte ve bu arada Osmanl vatandalarna
istedikleri taktirde yabanc vatanda olabilmek kolaylklar salamaktadr. Yabanclarn btn
vergilerden muaf ve her trl meslei icra serbestlii gznne alnrsa, devletin az zamanda ie yarar
vatandalarnn nemli bir ksmn kaybetmesi, uzak bir ihtimal deildir.
Osmanl iktisat ve maliyesi, kurulmas ngrlen mttefikler aras bir komisyonun ynetimine
braklmaktadr. Bu komisyon her trl ekonomik kararlar, para politikas, gmrklerin ynetimi, vergi
reformu, i ve d borlanma, bte ile ilgili konularda mutlak otorite sahibidir. Bu suretle szde
bamsz devletin hkmet ve mill meclisleri hie indirgenmekte, lkenin tam bir smrge haline
sokulmas kolaylatrlmaktadr.
stelik Svresin izmi olduu snrlar da gerei yanstmamaktadr. devlet Svresde kendi
aralarnda imza ettikleri Accord Tripartite l anlama ile Anadoluyu nfuz mntkalarna
ayrmlardr. Bu taksime gre, Osmanl Devletine kalan topraklar eski Ankara, Kastamonu, Sivas ve
Bursa illerinin bir ksmn iine almakta, devletin Karadeniz dnda sahili kalmamaktadr. Mttefik
devletler buralardaki askerlerini Hristiyan aznlklarn korunmas iin kabul edilen tedbirlerin
uygulanmas ve bunlarn yrtlmesi hakiki surette salanncaya kadar tutmak hususunda gr birlii
salamlardr. Aslnda nfuz mntkalar, kapal bir ilhak anlamna gelmektedir. Mttefikler sava
iinde iln ettikleri bar ilkeleri ve Wilsonun 12. Maddesi hkmlerini gznne alarak, nfuz
mntkalarn daha sonra ilhak etmek zere, kamufle etmilerdir224.

C. Svres Anlamasnn Deerlendirilmesi;

Emperyalist devletler, Osmanl mparatorluunu paralamlar, ganimeti aralarnda taksim
etmilerdi. Geride kalan szde bamsz Trk Devletini de kendilerinin ekonomik, hukuk ve mal
bakmdan mutlak ynetimleri altna alarak tam bir smrge durumuna drmlerdi.
Svresden en kazanl kan devlet Byk Britanyadr. ngiltere Msr himayesi, Filistin ve Irak
mandas ve zengin Musul petrol blgesine el koymakla aslan payn alm, Boazlar askersizletirme ve
ulam serbestlii salamak suretiyle, byk deniz gc sayesinde, Osmanly sindirme ve komnist
Rusyay tehdit etmek imknn kazanmt. ngiltere Egeyi bir Yunan gl yapmakla baka bir kazan
salam oluyordu. Bu kazanlar bir yerde, Fransa ve talyann aleyhlerinde gerekletirilmiti:
Fransann Almanya ile talyann da Adriyatikle ilgili mklleri, bu devletleri frenlemiti. Fransa,
Suriye ve Lbnan mandas ile Anadoludaki nfuz mntkas, talya ise Anadoludaki nfuz mntkas ve
Onikiada ile yetinmek zorunda kalmlard. Yunanistan Svres ile zaferin doruuna ulam gibidir. Ege
bir Yunan gl haline dnm, Anadoluya Megali deaya mit verecek ekilde el atlmtr.
Fakat Svresin kat zerinde salad yararlar ancak uygulama ile gerekleebilecektir. Svresi
uygulayabilmek iin, Mustafa Kemalin ynlendirdii Misak- Miliye yemin etmi olan Trkiye Byk
Millet Meclisi Hkmetinin iini silah zoruyla bitirmek gerekmektedir.
IV. Yunan leri Harekt ve Mustafa Kemalin Dzenli Orduya
Gei Karar
A. Yunan leri Harekt
Yunan kuvvetleri zmir ve yakn evresinin igalinden sonra, Venizelosun emriyle, Manisa, Aydn
ve Ayvalk sancaklarn igal maksadyla harekete gemilerdi. Venizelos talyanlarla tartma
kmamas iin, Denizli Sancann imdilik igal mntkas dnda kalmasn istemiti.
Gediz Vadisi boyunca ilerleyen bir Yunan kolu Manisa ve Turgutluyu, Kk Menderes Vadisini
hedef alan dier bir kol, Torbal, Bayndr ve demii, nc bir kol, Byk Menderes Vadisi
istikametinde hareketle Aydn igal etti. Venizelos, Byk Menderes Vadisine 300,000 Rum gmeni
yerletirmek niyetindeydi225.
Ayvalk sancan igal iin de 29 Maysta Ayvalk kylarna karma yapld. Daha nce
belirtildii gibi, Alay Komutan Yarbay Ali (ETNKAYA) Bey, Yunanllar atele karlad.
Yunanllar kasabay igal ettilerse de, daha fazla ilerleme imkn bulamadlar.
Haksz igalin oku altnda kalan Trkler ilk gnlerin aknln attktan sonra toparlandlar. Bu
toparlanmada 20 Mays 1919da 17. Kolordu Komutan Vekilliine atanan Albay Bekir Sami
(GNSAV) ile 61. Tmene Komutan olarak atanan Kprll Kzm (ZALP) ve 57. Tmen
Komutan Albay efik (AKER) Beyin hizmetlerini hatrlamak gerekir226.
Bekir Sami (GNSAV), 21 Mays ile 21 Haziran tarihleri arasnda bir ay sreyle Bat Anadoluda
asker bavuru makam olarak Mill direnme ve toparlanmay organize etmiti. Albay Kprll Kzm
(ZALP) Balkesir, Bergama mntkasnda, Albay efik (AKER)de Denizli evresinde faaliyet
gstermi, Demirci Mehmet Efe ile Yrk Ali Efenin mill harekete katlmalarn salamtr. Bu
albayn tevik ve destei ile Bat Anadolu Kuvay Millyesi olumutur. Askeri birliklerin de destei ile
Yunan ilerlemesi frenlenmitir.
Bylece oluan cephede, Denizli evresinde Demirci Mehmet Efe, Salihli mntkasnda erkez
Ethem, Soma ve Bergama mntkasnda Albay Kzm Beye bal mill kuvvetler, Ayvalk mntkasnda
da Yarbay Ali Beye bal birlikler savunmay stlenmilerdir.
ikyetler zerine, (Uluslararas Tahkik Komisyonu Amiral Bristol heyeti ) Yunan ilerlemesi Milne
hatt ile snrlanmt (7 Ekim 1919). Bu hat Kuadas-Aydn-demi-Kasaba-Manisa-Bergama-Ayvalk
evresini iine almaktayd. Trkler bu hatt tanmadlar. Bununla beraber Haziran 1920ye kadar bu
hatta nemli bir hareket olmad. Ancak Mustafa Kemal 31 Aralk 1919da Bat Cephesindeki
komutanlara, Yunanllarn zmiri resmen ilhaka hazrlandklarnn anlaldn, byle bir durumda
kolordularn derhal Kuvay Millye vaziyetine girmeleri talimatn vermiti227.
Svres Antlamasnn hazrlanmas, i ayaklanmalarn mit edilen sonucu vermemesi, zmit
Yarmadasnn mil kuvvetlerin tehdidi altna girmesi zerine, bar artlarnn Trklere silh zoru ile
kabul ettirmek maksadyla, Yunanistana saldr msaadesi verildi. Yunanllar alt tmenlik bir gle
saldrya getiler. Kadro halindeki zayf Trk birlikleri, ok stn dman kuvvetleri karsnda bir
varlk gsteremediler. Salihli, Alaehir, Kula, Nazilli, Eme, Buldan igal edildi. Yunan kuvvetleri Uak
batsna kadar geldiler. Dier bir kol, Savatepe Balkesir ve Bursay igal etti. 20 Temmuzda Dou
Trakyaya karlan Yunan kuvvetleri, Tekirda, Edirne ve Krklarelini ele geirdiler.
Bylece Dou Trakya kolay bir ekilde dman istilsna urad. Bursa-Uak hattna kadar olan
yaklak elli drt bin kilometre karelik bir alan Yunanllarn eline geti.
nemli toprak paralarnn dman eline gemesi ve zellikle Bursann dmesi, TBMMde sert
tepkilere yol at. Meclis krssne siyah bir rt ekildi. Genel Kurmay Bakan ve Mill Savunma
Bakan kyasya eletirildi. Meclis Bakan Mustafa Kemal eletirileri bizzat karlad. ok stn
dman kuvvetleri karsnda askerliin gereklerinin yerine getirildiini, her eyin bitmediini aklad.
Ayrca bu gnlerde millete hitaben bir beyanname yaynlanarak dman istils ne kadar genilerse,
knn de o kadar abuk olaca yaamak isteyen milletimizin bamszlktan baka bir istei
olmad belirtilerek, halk istilc glere kar sonuna kadar mcadeleye davet edildi228.
Yunan saldrs amacna ulam gibiydi. Panik iinde bulunan Damat Ferit Hkmeti, meum
Svres Antlamasn, 10 Austos 1920de imzalamt. Ama anayasaya gre anlamay Meclisin
onaylamas gerekiyordu. Halbuki Mebusan Meclisi 11 Nisan 1920de resmen datlmt. Bu durumda
anlamann onaylanmas mmkn deildi. Aslnda Svresin stanbul Hkmetince kabul edilmesi
pratikte bir anlam ifade etmemekteydi. nk bu hkmetin hkm, ancak stanbul il snrlar iinde
geerliydi.

B. Dzenli Orduya Gei Karar

Yunan saldrs sonunda geni bir memleket parasnn elden kmas, zaman zaman patlak veren i
ayaklanmalar karsnda dzenli birliklerin baarsz kalmas, ordu ile ilgili tartmalara yol amtr.
Yunan saldrs esnasnda, Bat Cephesi Komutanl kurulmu, bana da o gne kadar Mill
Mcadeleye byk hizmetleri gemi olan Ali Fuat Paa getirilmiti. Ali Fuat Paa, cephedeki
birliklerin moralini ykseltmek maksadyla, Gedizde izole bir vaziyette olan bir Yunan tmenine, Genel
Kurmayn kar grne ramen, 24 Ekim 1920de bir saldr dzenledi. Fakat saldrya katlan
birlikler arasndaki koordinasyon eksikliinden arzu edilen sonuca ulalamad. zellikle erkez
Ethemin kuvvetlerinin hareketsiz kalmalar baary engellemiti229. Olay, mcadelenin Kuva-y
Milliye ile gerilla yntemiyle mi, yoksa dzenli ordu birlikleri ile mi yaplmal tartmasna dnmt.
isyanlarda byk baarlar kazanan Ethem ve kardeleri, dzenli ordunun ie yaramad, sonucun
ancak milis kuvvetleri ile alnabilecei tezini durmakszn her tarafta sylemekte, rnek olarak da i
ayaklanmalar ve Gediz taarruzunu gstermekteydiler.
Halbuki Mustafa Kemal, gerilla savan, mill ordunun olumasna kadar, zaman kazandran bir
nlem olarak alglamaktayd. Dmanlar lkeyi dzenli kuvvetlerle igal ettiklerine gre, kesin sonu
ancak ayn nitelikteki kuvvetlerle alnabilirdi. Trkiyeyi smrgeletirmek isteyen dmanlarn elindeki
kuvvetler unlard: Douda Ermeni Ordusu, Batda Yunan Ordusu, stanbul, Adana, Mara, Urfada
toplanm olan ngiliz ve Fransz kuvvetleri. Bunlardan Ermenilerin karsnda olduka dolgun
tmenleriyle XV. Kolordu vardr. Ermeni tmenleri zayf ve Kafkasyadaki Mslmanlarn basks
altnda ve bolevik dalgasna ak durumdalar. ngiliz ve Fransz kuvvetlerine gelince, bunlardan
Franszlar, Araplarla Suriyede mcadele halinde olduklarndan Ankara ile anlama hesaplar
iindeydiler. ngiliz Kuvvetleri ise yetersiz durumdadr. Esasen ngiliz ve Fransz halkndan kendilerini
ilgilendirmeyen bir konuda kan istemek kolay deildi230. Buna gre, alnacak kesin sonu, ancak
Yunan Ordusunu Anadoludan atmakla mmkn olacaktr. Dolaysyla dzenli orduya gemek
kanlmazdr. Bu fikri benimseyenlerin banda Mustafa Kemalle Genel Kurmay Bakan smet Bey
vardr.
Gediz taarruzundan sonra Ali Fuat Paann cephedeki nfuzu sarslm grldnden, kendisi yeni
kurulan Moskova Bykeliliine atanm, cephe iki ayrlmtr. Albay smet Bey, Genel Kurmay
Bakanl zerinde kalmak zere, Bat Cephesi Komutanlna Albay Refet Bey de Dahiliye
Bakanln muhafaza ederek Gney Cephesi Komutanlna getirilmilerdir. Mustafa Kemalin cephe
komutanlarna verdii kesin direktif sratle muntazam ordu ve byk svari ktlesi oluturmaktr.
nk zaferi kazanmann yolu dzenli ordudan gemektedir.
Bat Cephesi Komutanlna 8 Kasmda atanan Albay smet Bey, 10 Kasmda nizamsz tekilt
fikrini ve siyasetini ykmak grevi ile ie balar.231 Emrindeki komutanlara verdii direktif zetle
udur: Artk mill hkmet teekkl etmi olduuna gre, sevk ve idare deimitir. Bundan byle
birliklerin her trl ihtiyac para, iae, asker ve tehizat ihtiyac Cephe Komutan tarafndan
karlanacaktr. Hi kimseden para alnmayacak, hibir vatandaa eza edilmeyecek, ikyetler devletin
resm mercilerinde sonulandrlacaktr.

C. Ethem ve Demirci Efe Olaylar

Bu uygulamann balamasyla daha ilk gnden Birinci Kuva-y Seyyare Komutan ile ilikiler
hassaslat. ayaklanmalar nlemede gsterdii baar Etheme byk bir hret ve itibar salamt.
Ethem ve kardeleri, devlet iinde devlet durumuna gelmilerdi. Ethem istedii gibi halktan para ve
asker toplamaktayd. Cephedeki hareketlerde de bamszm gibi davranmaktayd. Aabeyi Reit
milletvekili olarak Meclisteydi. nemli bir milletvekili grubu onlar desteklemekteydi. Kazandklar
baardan balar dnen Ethem Bey ve kardeleri kendilerini iktidarn orta gibi grmekteydiler.
Orduyu kmsemekte, milis esasna gre halk ordusu oluturulmasn savunmaktaydlar. Yeil Ordu
ad verilecek olan bu ordunun ekirdeini, Ethem kuvvetleri oluturacakt. Ankarada hareketin siyas
dayanan tekil edecek rgtlenmeler de vardr. zetle Ethem ve kardeleri hem asker ve hem de
siyas alanda iktidar olmak hazrl iine girimilerdir. yle ki Yozgat ayaklanmasndan sonra, Ethem
Ankara Valisi Yahya Galibi, apanoullarna el altndan yardm etmi olduu gerekesiyle,
tutuklamak istemi, onun gnderilmemesi zerine, Ankaraya dndnde Meclisin kapsna Mustafa
Kemali asayacan syleyecek derecede ly karmt. Bu ksa bilgilerden anlalaca gibi Ethem
olaynn ana nedeni iktidara el koymak arzusudur.
Olayn patlak vermesinin yakn nedenleri ise, Ethem ve kardelerinin Cephe Komutanlar ile olan
srtmeleridir. Kuva-y Seyyareye verilecek olan tahsisat, iae ve mhimmat miktarnn saptanmas
iin istenilen ellerindeki silhl ve cephane miktarn ve ihtiyalarnn dkmn bildirmeyi Tevfik Bey
reddediyordu. Bunlarn bilinmesi istenmiyor! Kendilerine verilen Birinci Kuva-y Seyyare unvann
kabul etmiyorlar buna mukabil Umum Kuva-y Seyyare ve Ktahya Havalisi Komutanl sfatn
benimsiyorlard. Yasaklanmasna ramen gizli ifreyle haberleiyorlar, memleketin i ksmlarndan
asker deviriyorlar, mntkalarndaki sivil memurlar kovalyorlard. smet Bey Kuva-y Seyyarenin srf
dmanla megul olmasn ve cephe gerisi ile alakadar olmamalarn temin maksadyla Simavda bir
komutanlk oluturdu ve Albay brahim Beyi bu greve getirdi. brahim Bey, Tevfik Bey tarafndan
ben mntkamda baka bir memur istemem, o ii ben yaparm gerekesi ile geri evrildi. Tevfik Bey
bununla yetinmemi, Bat Cephesi Komutanlna gnlk raporlar vermemee, dorudan doruya
bunlar BMM Bakanna yani Mustafa Kemal Paaya gndermeye balamt. Cephede cidd bir kriz
balamt. Birinci Kuva-y Seyyare, cephe komutanlarn tanmamakta, smet ve Refet Beylerin
grevlerinden alnmalarn istemekteydi.
Mustafa Kemal her trl tedbiri olmakla beraber, Ethem kardeleri silh kullanmadan nasihatla yola
getirmek iin ciddi gayretler sarfetti. Ethemle smet Beyi Eskiehir de yzletirme giriimi Ethemin
Eskiehirde trenden habersiz ayrlmasyla gereklemedi. Kendisine gnderilen arabulucularn
giriimleri olumlu bir sonuca ulaamad. Ethemin stanbul Hkmeti ile haberletii ortaya knca,
ordu birlikleri, Birinci Kuva-y Seyyareye kar harekete geirildi. Cephe Komutan smet Bey,
Etheme son bir uyarda bulundu. 29 Aralk tarihli bu yazyla BMM Hkmetinin kararlarn tebli etti.
Bunda Birinci Kuva-yi Seyyarenin dier btn asker ktalar gibi kaytsz artsz BMMnin kanunlar
ve Hkmetin emirlerine itaata ve askeri zaptrapt ile sorumlu olduu, her trl ilemin emrinde olduu
kumandanlk aracl ile yryecei vurgulanmaktadr. smet Bey durumu Etheme aklayarak ahs
adna son bir teklifte bulunmu, BMMnin kararna uygun olarak, mnasip grd ekil ve tertipte
Kuvay Seyyare bandan ekilmesinin hem kendi ve hem de Kuva-y Millye mensuplar iin faydal
olacan belirtmitir. Buna Ethem meydan okuyan bir eda ile cevap verir: Byk mcadelelere girimi
zevatta hayat korkusu yoksa, Uak cephesine buyurunuz, byle olduunuzu, bu liyakatta olduunuzu
ispat ediniz. Taarruzunuzu bekliyorum.
Bu cevap zerine, dzenli birlikler Gediz ynnde ileri harekete baladlar. Ethem sava kabul
etmeyerek geri ekilir. Emrindeki birliklerden bazlar dzenli ordu ile arpmak istemezler, Ethem
onlar hareketlerinde serbest brakr. Bir taraftan da Yunanllarla ilikiye girmitir. Yunanllar ile Ethem
arasnda atekes yaplm ve Yunan kuvvetleri Eskiehir ynnde ileri harekete gemilerdir. Savunma
yapacak olan nn mevzilerinde sadece bir tmen vardr. smet Bey, Ethem kuvvetleri karsnda
Yarbay zzettin (ALILAR) Beyi Ktahyay savunmak ve nn mevzilerinin arkasn gven altna
tutmakla grevlendirir. smet Bey elindeki kuvvetlerle gn iinde Gedizden nnne yetiir. Bu
arada zzettin Bey Ktahyay baaryla savunur, Ethem gnlk bir savatan sonra ekilmeye balar.
Refet Beyin svarileri asileri takibe balarlar. nnde dman ekilmeye mecbur eden baardan
sonra, serbest kalan ktalar Ktahya ynnde harekete gemilerdir. Bu durumda Ethem kuvvetleri
dalmaya balam, Ethem kardeler areyi Yunanllara snmakta bulmulard232.
Ethem, Ankara ile iplerin gerildii gnlerde, Demirci Efe ile iliki kurmu, onu da ayaklanmaya
davet etmiti. Kuva-y Millyenin dzenli ordu bnyesine alnmasna karar verilince, Demirci Mehmet
Efeye kuvvetlerinin bir kolordu olarak tekil edilmesi ve kendisine de Kolordu Komutan payesi
verilmesi teklif edildi. Efe kesin bir cevap vermez, oyalama taktii uygular. Ethemle haberlemesi
renilince, Refet Bey bir baskn hareketi dzenledi. Demirci Mehmet Efe ancak kaabildi. (16 Aralk
1920). Demirci Efe ahsna bir zarar verilmemesi art ile 30 Aralkta hkmet kuvvetlerine teslim
oldu. Bir ie karmamak artyla Efenin elli kiilik maiyeti ile Karasu ilesi civarnda oturmasna izin
verildi.
erkez Ethem ve Demirci Mehmet Efe ayaklanmalarnn baar ile bastrlmas ve I. nn zaferinin
kazanlmas ile Kuvay Millye birlikleri dzenli ordu iinde yerlerini aldlar. Artk mill hkmet her
emrine itaat eden dzenli bir orduya dayanyordu.
zetleyecek olursak, 23 Nisan 1920de BMM alm, Mustafa Kemal Meclis Bakan seilmi,
hkmet tekil edilmitir. stilc glerin ve stanbul Hkmetinin dzenledikleri, Ankara kaplarna
dayanan i ayaklanmalar bastrlmtr. ayaklanmalarn bastrlmasnda byk hizmetleri geen,
fakat kendi bana buyruk hareket eden, emir-komuta dinlemeyen, iktidara elkoymak isteyen Ethem ve
kardeleri gailesi ortadan kaldrlm, dzenli ordu oluturulmutur. Bundan sonra sava, gerill taktii
ile deil, dzenli ordu birlikleri ile sava kurallarna gre ynetilecektir.
Gen TBMM Hkmetinin gen ordusu, Douda Ermenistan, Gneyde Fransa, Batda da
Yunanllarla silhl atma halindeydi. Ayrca Boazlar mntkas bata ngilizler olmak zere, igal
altnda bulunmaktayd.
Mustafa Kemal bu durumda yeni devletin harp stratejisini ve d politikasn, Misak- Mill
erevesinde, gereki bir ekilde tesbit etti. Daha nce belirtildii gibi, Mustafa Kemal derin sezii ile
igalci gler arasnda grnteki dayanmaya ramen, aralarndaki kar ayrlklarn grm ve
harp ve d politika hedeflerini buna gre isabetle tayin etmitir. Bu politikann esas udur: talya ve
Fransa ile anlamak ve uzlamak, Batllarla atma halinde bulunan Sovyetlerin dostluk ve yardmn
temin etmek, Yunanistann en byk destekisi olan Byk Britanyay silahl bir atmann dnda
tutmak, bar yoldan anlamaya imkn olmayan Ermenistan ve Yunanistan da kademeli bir ekilde
silh zoruyla vatan topraklarnn dna atmaktr.
Bu itibarla askerin harekt bakmndan ncelikli olarak Dou cephesi ele alnmtr.
 BENC BLM
YEN DEVLETN ASKER ve SYAS BAARILARI

I. Douda Zafer ve Sonular

A. Douda Durum.
Osmanl Devleti ile Sovyet Rusya arasnda 3 Mart 1918de imzalanan Brest-Litovsk Anlamas ile,
1878de Rusyaya terkedilen Batum, Kars ve Ardahan Trklere iade edilmiti. Bu iller Osmanl Ordusu
tarafndan kurtarlm ve Anavatana kavuturulmulard. Ancak 30 Ekim 1918de kabul edilen Mondros
Atekes Anlamasnn ilgili maddesine dayanarak mttefikler bu ilin boaltlmasn istediler. Kars
yresi Ermenilerin, Ardahan havalisi ise Grclerin ellerine geti. Byk Britanya, Sovyet Rusyay
tecrit etmek iin, Kafkaslarda bamszlklarn iln eden Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan
desteklemekteydi.
TBMM Hkmeti kurulduu zaman her taraftan abluka altna alnm gibidir. ngiltere, Fransa,
talya, Yunanistan ve Ermenistan ile harp halindedir. Yardm alabilecei tek lke Sovyetler Birliidir.
Sovyetler de bu sralar i savala meguldr. tilf Devletlerinin destekledii Kolak, Wrangel ve
Yudeni ordular ile boumakta, bir taraftan da Batda Polonya, Kafkasyada Kafkas devletleri ile
uramaktadr.
Bilindii gibi, Rusyann d politikasn jeopolitik konumu belirlemitir. Rusya her eyden nce bir
kta devletidir. Bu itibarla Rusya geleneksel bir politika olarak scak denizlere almak, zellikle
Akdenize inmek ister. Dolaysyla bu amaca ulamak iin Osmanl Devleti ile birka yzyl
boumutur. Ancak Rusya kendi el koymad srece, Boazlarn gl baka bir devletin eline
gemesini de istemez. Mill Mcadele esnasnda ngilterenin Boazlar ve Kafkasyay denetimine
almasndan son derece rahatszdr. Ayrca Sovyet Rusya bnyesindeki Mslman unsurlarn yeni rejime
intibaklar asndan da Anadolu harektndan yararlanmak istemekte ve bu nedenle de Kemalist
harekete sempati ile bakmaktadr.
Mustafa Kemal daha Temsil Heyeti safhasnda, Sovyetlere kar izlenmesi gereken politikay
belirlemitir. Bu politika, ngiltere tarafndan hazrlanan Kafkas seddini u veya bu ekilde ykmak,
Misak- Millnin saptad Dou snrlarna, Sovyetlerle atmadan onlarla anlaarak ulamak ve
onlardan para ve silh yardm almak, ama ideolojik adan onlarn etkisine girmemek esasna
dayanmaktadr.
zetlemek gerekirse, Trkiyenin yardm alma ihtiyac, Sovyetlerin de Mill Mcadeleden kendi
hesaplarna yararlanmak istemeleri, gemite genellikle dman durumunda bulunan iki yeni devleti
birbirine yaknlatrmtr.

B. Sovyetlerle Anlama Giriimleri

Btn bu nedenlerden dolay, TBMMnin almasndan hemen gn sonra, 26 Nisan 1920de
Mustafa Kemal imzas ile Sovyetlere Kafkasyada mterek hareket teklif edilir. Ayrca para, silh ve
malzeme yardm yaplmas istenir234. Kafkas yolu kapal olduundan mesaj ancak 20 Mays
dolaylarnda Moskovaya ular. Ankarada TBMMnin ilk hkmeti kurulunca, Dileri Bakan Bekir
Sami (KUNDUH) ile ktisat Bakan Yusuf Kemalin (TENGRENK) Moskovaya gnderilmesi
kararlatrlr. Heyete verilen talimata gre, grmelerde Sovyetler Birliinden alnacak yardma kar
Boazlardan serbeste yararlanma hakk verilmesinin kabul edilebilecei ve Trkiyenin manev
nfuzunu Mslman ve Trkler zerinde kullanabilecei belirtilmekte ve emperyalizme kar
Sovyetlerle kader birlii yaplabilecei ifade edilmektedir. O gnn zor artlarnda heyete ok geni
yetkiler verilmitir235.
Bu arada Ankarann 26 Nisan tarihli nerisine, Sovyet Rusya Dileri Komiseri ierinin 3
Haziran tarihli cevab gelir. ierin cevabnda, her iki milleti tehdit eden emperyalizme kar ibirlii
yaplmas ve bu iki lke arasnda dzenli ilikiler kurulmak istenmesinden duyulan memnuniyeti
belirttikten sonra, Trk Hkmetinin d politikasnn temel ilkelerinin renildii kaydedilir. Aslnda
cevapta sralanan ilkeler, Misak- Millden ok, Sovyet grn yanstmaktadr. Bunlar zetle,
Trkiyenin bamszlnn iln, Krdistan, Lazistan, Batum blgesi, Dou Trakya ve Trk-Arap
halklarnn yaadklar topraklarn kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmesi, mlteci ve gmenlerin
yerlerine dnmeleri, Yeni Trk devletinde yaayan mill aznlklara Avrupa hkmetlerinde tannan tm
haklarn tannmas, Boazlar sorununun Karadenizde kys olan devletlerce toplanacak konferansta
zlmesi, ecnebi devletlerin mal denetimi ve kapitlsyonlarna son verilmesi, her trl yabanc nfuz
alanlarnn kaldrlmas eklinde kaydedilmitir. Yazda ayrca Trkiye-Ermenistan-ran arasnda kesin
snrlarn izilmesi konusunda Sovyetlerin arabuluculuk yapmas nerilmektedir236.
Sovyet cevab dndrcdr. Karabekir bu nerileri Mttefikler Bat illerimizi yutarken, Sovyetler
de Trkiye Ermenistan, Lazistan, Krdistan diyerek ora halklarn bizden ayrmak m istiyorlar eklinde
deerlendirir.
 Fakat Mustafa Kemal soukkanl bir hesap adamdr. Sovyetlerle yaplacak anlamadan bir an nce
pratik sonular almak niyetindedir. Para ve silh ve malzeme gibi. Dolaysyla yazy kendi asndan
deerlendirir. 20 Haziranda verdii cevapta, Ermenistan ve ran snr ile ilgili arabuluculuk nerilerinin
memnuniyetle kabul edildiini, ancak halkmza kar Ermeni saldrlarnn durdurulmasn, Sovyetlerle
anlamak iin olaanst yetkilerle gnderilen temsilcilerin yollarn kapal olmas dolaysyla
beklemede olduklarn, yolun bir an nce almasn ve yetkili Sovyet temsilcilerinin Ankaraya
gnderilmesini ister237.
Dier taraftan Ankara Heyeti 11 Mays 1920de yola kar. Maceral bir yolculuktan sonra 19
Temmuzda Moskovaya ular238. Karlama souktur. Grmeler aralkl ve yava cereyan eder. 24
Austosa kadar sekiz maddelik bir tasar oluur. Ama bu arada Sovyetler Ermenistan ile bir anlama
yapmlardr. Anlamaya gre, Trklerin almasn istedikleri Tiflis yolu tamamen kapand gibi, o
zamana kadar az ok ak olan ahtaht yolu da Ermenilerin ellerine gemitir. Bu bilgi zerine, Trk
Heyeti Leninle grr. Yusuf Kemale gre, Lenin Biz o anlamay yapmakla hata ettik, dzeltmeye
alacaz. Biz dzeltemezsek siz dzeltirsiniz demitir.
Ancak grmelerin sonuca ulamasn engelleyen konu, Sovyetlerin Trkiye toprann Misak-
Millnin ngrd snrlar ifadesini kabul etmemeleridir. Sovyetler yardm yaplmas iin
Ermenistana Van ve Bitlis vilayetlerinden mutlaka arazi verilmesini istemekte ve bu konunun daha
nce kendileri ile gren Halil ve Cemal Paalarca kabul edildiini ileri srmekteydiler239.
Bekir Sami, Trkiyede Ermeni illeri bulunmadn, Osmanl illerinden bir veya ikisinin
Ermenistana braklmasnn, buralarda ounlukla bulunan Mslmanlarn haklarna aykr deceini,
Halil ve Cemal Paalarn bu konuda sz sylemeye yetkileri olmadn belirtti ve durumu hkmetine
sunaca cevabn verdi. Konuyu 30 Austos 1920 tarihli bir raporla zetledi. Raporla beraber
Ankaraya gelen Yusuf Kemal, 11 Ekimde durum hakknda Mustafa Kemale bilgi sundu. Mesele
Meclisin 16 Ekim tarihli gizli toplantsnda ele alnd ve ertesi gn de grme devam etti. Ruslarn
Ermenilere toprak verilsin nerisi, Mecliste frtnalar kopard. Milletvekilleri, Bir kar yer deil, bir
avu toprak verilemez, biz buraya vatan kurtarmak iin geldik, vermek iin deil eklinde grlerini
dile getirdiler240.
Bu grmeler nda Bekir Sami Beye 16 Ekim 1920de Mustafa Kemal imzas ile Hkmetin
gr iletildi. Talimata zetle u hususlar vurgulanmaktadr: ... Anlamann imzas iin Van ve Bitlis
illerinden belli bir parann Ermenilere braklamayaca Mill Meclisce oy birliiyle kesin bir ifade ile
belirtilmitir. Vekiller Heyetinin iki maddelik kar nerisi unlardr: 1. Van ve Bitlis illerinde yerli ve
yabanc uzmanlarca yaplan istatistiklere gre, Ermeniler hibir zaman ounlukta olmadklarndan,
belli bir toprak parasnn bir aznla braklmas emperyalist bir dnceden baka bir ey deildir.
Ankara Mill Hkmeti emperyalizme kar kurulduundan byle bir istek ve iddiay kabul edemez. 2.
Ankara Mill Hkmeti, Trkiyeden gm olan Osmanl Ermenilerine daha evvel oturduklar yerlere
dnmelerine engel olmamay ve bylece gelecek halka dier memleketlerde aznlklara salanan haklar
tmyle vermeyi grevlerinden biri olarak kabul eder.
Bu telgrafn elinize gemesinden sonra, hi zaman yitirmeden ierinden bir grme isteyip, bahis
konusu karar bildiriniz, Ankara Hkmetinin bu meseledeki gr tarz kabul edildii taktirde,
hazrlanan anlamay Hkmet adna imzalamaya mezunsunuz.... Antlamann imzas halinde
Ankaraya dnmenizi, aksi halde yeni talimat beklemek zere, bir sre daha Moskovada ikametinizi
uzatmanz rica ederim241.
Sovyetler Birlii yneticileri, bu teklif zerine isteklerinden vazgemediler, karlkl yazmalar
devam etti.
Sovyetlerin bu tutumlarnn sebepleri nelerdir? Bu sebeplerden biri, o srada ngiltere ile yaplmakta
olan ticaret anlamas grmeleridir. Rusya, bu vesile ile, Bat aleminin ablukasn krmak ve
Trkiyeyi onlara kar bir koz olarak kullanmak istemektedir. Dier taraftan Rusya Kafkaslar
bolevikletirmek ve er ge Sovyet sistemi iine almak niyetindedir. Bu itibarla Ermeniler adna yaplan
giriimlerden maksat, ileride bu topraklarn Rus lkeleri iinde kalmasn salamaktr. Ayrca, Ermeniler
lehine tavr almak Sovyetlere Batda puan kazandrmaktayd. Bundan baka, o srada Lehistandaki
sava Ruslar lehine gelimekte, ierde de Wrangel ordular karsnda baarl gelimeler yaanmaktayd.
Rusya, Kafkasyaya inmek arifesinde Misak- Millyi kabul ederek kendinin mstakbel kazanlarn
elden karmamak istemekteydi.

C. Ermenistan Engelinin Ortadan Kaldrlmas ve Gmr Antlamas

Moskovadaki mzakerelerden Ermenistan sorunu zlmedike, Sovyetlerle anlamann kolayca
gerekleemeyecei ortaya kmt. Bu itibarla Ankara Hkmeti bu meseleyi zmlemeye karar
verdi.
Esasen XV. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa, Kzlordu Ermenistan bolevikletirmeden
harekete geilmesini srarla istemekteydi242. Sovyet Rusya ile atmadan dou snrlar iini halletmek
isteyen Mustafa Kemal, durumun aklk kazanmas iin bir sre daha beklenmesinden yanayd.
Bununla beraber, 6 Haziran 1920de savunma durumumuzu slah maksadyla, Soanl Geitlerini igal
iin XV. Kolordu Komutanlnca gereken hazrln yaplmas uygun grld243. Ancak, ierinin
arabuluculuk teklifi, Kafkaslarda ngilizleri boaltma hazrlklarna girmeleri ve Trk heyetinin
Moskova temaslarnn neticesini almak, Ankaraya gnderildii bildirilen Sovyet Heyeti ile temas
edilmesi, gerekeleriyle, harekt 20 Haziran 1920 tarihli emirle geri braklmt. Daha sonraki gnlerde
Ermeni kuvvetleri, Zengibasan ve ahtahtn igal ile Sovyetlerle olan yollar kapattlar. Bu arada
Moskova grmeleri olumlu olarak sonulanamad. Ruslarn bar iin Van ve Bitlis illerinden toprak
istemeleri, Ankaraya gelen Sovyet sefaret personelinin el altndan erkez Ethemle irtibatlar ve
kkrtc propaganda ve gizli rgtlenmeye girimeleri Ankarada kuku yaratmaktayd. Sovyetlerin
Polonya cephesindeki skntlar ve Wrangel ordularyla uramalarn dikkate alan Mustafa Kemal
harekete gemeye karar verdi (20 Eyll 1920). Harekt baskn eklinde yaplacak, Grclerin tarafszl
salanacak, ama onlara kar da tedbirler alnacakt244.
Esasen Ermeniler aylardan beri hududa tecavz halindeydiler. nce Bardza yaplan Ermeni
saldrs pskrtld. 28 Eyll 1920de Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekirin ktalar harekete
getiler. 29 Eyll sabah Sarkam, 30 Eyllde Kazman kurtarld. Sovyetlerin tutumlarnn
anlalmas iin, Selim hattnda bir ay kadar beklenildi.
Bu bekleme sresi iinde, Ermeniler Sovyetlere bavurarak, Trk ileri hareketinin durdurulmas ve
Trk Ordusunun eski snrn tesine ekilmesi iin arda bulundular. Ayrca telsizle btn dnyaya
hareketin amac Ermenilerin yok edilmesidir ierikli yayn yaparak dnya kamuoyunu olayla
ilgilendirmeye altlar.
Trk Ordusunun baars Grcleri de telalandrd. Onlar da Sovyetlere bavurarak Moskovadan
yardm istediler. TBMM Hkmeti Grcistan teskin etti Harektn amac Ermenilerin yok edilmesi
deildir. Barsever Ermenistana taraftarz, Hareketin amac, Ermeni tecavzlerine son vermektir. ....
Taarruz sresince, Grc Hkmetinin szl isteinde belirtilen hat geilmeyecektir eklinde gvence
verilerek Grcistann tarafsz kalmas salanmtr.
Trk Ordusunun baars zerine TBMM Hkmeti ve onun Bakan Mustafa Kemal, 21 Ekimde
Ruslarn Van ve Bitlis illerinden arazi verilmesi yolundaki isteklerinin kabul edilmeyeceini,
Moskovadaki Trk Heyetine bildirdi (21 Ekim 1970).
Bu durumda Mustafa Kemal, Douda askeri durumu kesin sonuca ulatrmak iin, Ermeni Ordusunu
bir tehdit unusuru olmaktan karmak maksadyla, Kars hedef alan yeni bir ileri harekt iin Cephe
Komutanna emir verdi. 28 Ekimde balayan harekt sratle geliti. Kars 30 Ekimde anavatana
kavutu. Ankara, Ermenileri silhszlandrmak ve bara zorlamak amacyla ileri yrye devam karar
ald. 6 Kasmda Ermenistan atekes isteinde bulundu. Gmrnn boaltlmas, silhlarn teslimi art
ile atekes 17 Kasm 1920de yrrle girdi.
Gmrde balayan bar grmeleri, 2/3 Aralk 1920de sonuland. Dou Cephesi Komutan
Kazm Karabekir Paann imzalad anlamaya gre, Kars, Sarkam, Kulp, Kazman ve Idr
yeniden anavatana kavuuyor ve Ermenistan silhtan arndrlyordu. Ancak anlamay onaylamak
mmkn olmad. nk Ermeni Tanak Hkmeti yklm, yerine Bolevik bir hkmet gelmiti.
Ancak bu zaferle Ermeni Ordusu asker adan bir tehdit unsuru olmaktan karlmt. Dou Cephesi
Komutan Kzm Karabekir tarafndan parlak bir ekilde yrtlen asker harekt hayret edilecek derece
az bir kaypla elde edilmiti. Bylece Sovyetlerle anlamay engelleyen en nemli engel ortadan
kaldrlm, pek ok asker malzeme ele geirilmiti, Sovyetlerden gelecek yardm iin yollar
almt245.
D. Artvin ve Ardahann Kurtarlmas
Ortada zmlenmesi gereken dier bir mesele, Artvin ve Batum Sancaklar ile ilgilidir. Bilindii
gibi, Misak- Mill bu sancaklarn mill topraklara katlmasn ngrmekteydi. Halbuki konu ile
Grcistann yan sra Sovyetler de yakndan ilgiliydiler. Sovyetler Azerbaycandan sonra Ermenistan
ve Grcistan da Sovyetletirmek istiyorlard. Ermenistan 3 Aralktan itibaren Kzlorduca igal
edilmiti. 19 ubat 1921de Sovyetler Grcistana sava atlar. Dou Cephesi Komutan, Ruslarla
bozumamak iin Batum ve dolaylarnn igalini sonradan onlarla anlamak zere uygun zamana
brakmak, fakat Artvin ve Ardahan iin hemen teebbse gemek fikrindeydi. TBMM 21 ubatta
Ardahan sancann geri alnmas iin giriimde bulunulmasn istedi. Hkmet Grcistandan Ardahan
ve Artvinin geri verilmesini isteyen bir nota verdi. Kzlordunun Tiflise girmesinden bir gn nce 23
ubatta buralar Anavatana kavutular. Grcistandaki Trk temsilcisi Albay Kzm (DRK) Bey,
Batumun igalini istemekteydi.
Ankara, Grc Hkmetinin teklifi zerine, Batum sanca ile Ahska ve Ahilkelekin, geici olarak
Grcistan ve Kafkasya meseleleri zmlenene kadar, asker igaline karar verdi. Gereke, Ahskadaki
slmlar Ermenilere kar korumaktr. 7 Mart 1921de Ahska, 14 Martta Ahlkeleke girildi. Batumda
halkn alklar arasnda, 11 Martta alnmt. Ancak Kzlordu birliklerinin Batuma gelmesi zerine,
atma kt. Bu arada Sovyetlerle TBMM Hkmeti arasnda Moskova Anlamas imzalanm, bu
anlama ile Batum liman Grcistana braklmt. Dolaysyla Trk birlii 28 Martta Batumdan
ayrld.

E. Sovyetlerle Moskova, Kafkas Cumhuriyetleri ile Kars Antlamalar

Sovyetlerin Van ve Bitlis illerinden arazi istemeleri zerine, kesilmi olan Moskova grmeleri,
onlarn giriimiyle yeniden baaltlmt.246 Grmelerin tekrar balamasnda Sovyetlerin Polonyada
yenilgiye uramalar, ngiltere ile yapmak istedikleri ticaret anlamasnn baarszlkla neticelenmesi ve
TBMM Hkmetinin Ermenistan zaferi etkili olmutu. Sovyetler Ankaraya geni bir sefaret heyeti
gndermeyi kararlatrmlard. Mustafa Kemal Moskova Bykeliliine Ali Fuat Paann atanmasn
uygun grmt. Moskova grmelerini yrtmek zere iktisat Vekili Yusuf Kemal Bakanlnda
Maarif Vekili Rza Nur ve Ali Fuat Paa grevlendirildiler. Karsta Sovyet Bykelisi ile yaplan
grmeler ve kendisinden alnan yazl belgeden Sovyetlerin Van ve Bitlis konularnda srarl
olmayacaklar anlalmt. Ali Fuat Paaya verilen talimatta da Sovyetlerle parafe edilen dostluk
anlamas imza edilsin veya edilmesin, Trkiye ile Rusya arasnda iyi komuluk ilikilerinin
kuvvetlendirilmesine zen gsterilmesi istenmekteydi. Mustafa Kemalin Sovyetlerin Anadoluda
yapmakta olduklar ideolojik almalar, her bakmdan nlemek iin gerekli tedbirleri almakla beraber,
Sovyetlerle dostluk ve yardmlamaya byk nem verdii anlalmaktadr.
18 ubatta Moskovaya varan Trk heyeti, bu sefer parlak bir asker merasimle karlanyordu.
Bununla beraber grmeler zorlukla ilerliyor, zaman zaman Stalinnin devreye girmesiyle olumlu
sonuca ulayordu. Bu seferki grmelerde zorluk, Batum konusundaki anlamazlktan
kaynaklanmaktayd. Neticede Batumun baz artlarla Grcistana braklmas, buna karlk Idr
civarnn Trkiyeye verilmesiyle sorun zlyordu. 16 Mart 1921 Tarihinde imzalanan anlama 16
maddeden olumaktadr. Birinci maddeye gre, Sovyetler Birlii Misak- Mill hudutlarn tanmakta,
Trkiye tarafndan kabul edilmemi hibir anlamay tanmamay ykmlenmekteydi. Trkiyenin
kuzeydou hududu olarak Sarptan balayarak Ardahan ve Kars sancaklarnn idar hududu, Arpaay ve
Aras hudut olarak alan bugnk snrlar izilmektedir. 2. Madde de Batumun hangi artlarla
Grcistana braklaca aklanyordu. 3. Madde ile Nahcivan arazisinin hudutlar belirleniyordu.
Nahcivan ktasnn himaye hakk nc bir devlete asla terk etmemek artyla zerk bir arazi
statsnde, Azerbaycana braklyordu. 4. Madde ile Dou milletlerinin bamszlk ve zgrlk
haklar ve kendi istedikleri hkmet biimi ile ynetilmek yetkileri benimsenmektedir. 5. Madde ile
Boazlar rejiminin Karadenize sahili olan lkeler temsilcilerinden oluan bir konferansta tesbit
edilmesi, alnacak kararlarn Trk egemenliine zarar getirmemesi ngrlyordu. 6. Madde ile iki lke
arasnda o zamana kadar yaplm olan anlamalarn geersiz olduu hkme balanmtr. 7. Madde ile
Rusya kapitlsyonlarn kaldrlmasn kabul etmektedir. 8. Madde ile taraflar dier lke aleyhine
faaliyette bulunacak rgt ve toplumlarn olumasn, Kafkas Sovyet Cumhuriyetleri de dahil olmak
zere, engelleyeceklerdir. 13. Madde ile esirlerin iadesi kabul edilmektedir. 15. Madde ile bu anlama
hkmlerinin gney Kafkas Cumhuriyetlerince kabul iin Rusyann gereken giriimleri yapmas n
grlmektedir.
Ayrca Rusya, teati edilen mektuplarla, Trkiyeye her yl iin on milyon altn ruble vermeyi taahht
etmitir. Asker yardm konusu ayrca grlerek iki tmeni silahlandracak tfek, sng, mitralyz,
top ve cephane verilmesi kararlatrlmtr. Bundan baka, Sovyet Hariciye Komiseri ile Ali Fuat Paa
arasnda teati edilen mektuplarla siyas danma ve haberleme ngrlmtr. Buna gre Trkiye
Rusya politikasndan farkl bir politikay Asyada gden herhangi bir byk devlet tarafndan
Trkiyeye yaklamak veya Trkiye ile anlamak konusunda yaplacak her neriyi Sovyet Hkmetine
haber vermeyi, Rusya karlarna dokunabilecek hibir anlamaya girmemeyi ykmlenmektedir. Buna
karlk Rusya da ayn hususlar Trkiyeye kar taahht etmektedir.246b.
Moskova Anlamas neden nemlidir? Mustafa Kemalin biyografisi ve Mill Mcadele asndan
nasl deerlendirilebilir?
Moskova anlamas ile Trk-Rus ilikilerinde yeni bir dnem balamtr. Sovyetler, Misak- Millyi
tanmlar, Trkiyenin onaylamad bir anlamay tanmayacaklar gvencesini vermilerdir. ki lke
arasnda gereki bir snr izilmi, ahalisi Trk ve Mslman olan Kars, Ardahan ve Artvin anavatana
kavumulardr. arlk Rusyas ile yaplm anlamalar ilga edilmi, kapitlsyonlar kaldrlmtr. ki
lke birbirlerinin i ilerine karmadan, kendi kaderlerini kendileri tayin edecek, yan yana, dosta
yaamann kaplarn aralamlardr. Bylece TBMM Hkmeti Dou snrlarn gvenceye alm,
buradan Bat cephesini takviye etmek imknn kazanmtr.
Sovyetler de en zayf olduklar gney kanatlarnda ve Kafkasyada istikrar ve gven salanmlar,
Mill Mcadeleye verdikleri destek dolaysyla, Rusya Mslmanlar ve smrge halinde bulunan
lkelerde prestij elde etmilerdir.
Mustafa Kemal asndan Sovyet politikalar tam bir baardr. Smrgeci emperyalist devletlerin
Trkiyeyi yoketmeyi amalayan giriimlerine kar Sovyet destei, Mustafa Kemalin kuzeyden ve
Kafkasyadan emin olmasn salamtr. Onun Sovyet politikas maceralardan uzak, temkinli ve
gerekidir. Esas itibaryla bu d politikada yardmlama, ama i politikada Sovyetlerin her trl
ideolojik giriimlerini engelleme esasna dayanmaktadr. Onun, d politikada Sovyetlerle karlkl
gven ve dostlua dayal politikas, yeni Trk Devletinin d politikasnn temel ilkelerinden biri
olmutur. Bu ilke Sovyetlerin 1945lerde Trkiyeden toprak istemesi ve Boazlar ile ilgili taleplerine
kadar dikkatle korunmu, ancak Sovyetlerin kinci Dnya Savandan sonra, Trkiyeden toprak
istemeleri zerine terkedilmitir.
Moskova Anlamas, Kafkas devletleriyle bu belge erevesinde anlamay ngrmekteydi. Sakarya
savann kazanlmasndan sonra 13 Ekimde Karsta Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan ile Moskova
anlamas hkmlerini yenileyen Kars Antlamas yapld. nili kl bir izgi izlenmekle beraber
Mill Mcadele boyunca Trk-Sovyet ilikileri bu anlamalar erevesinde yrtlmtr.
II. Gney Cephesi ve Fransa ile Ankara Antlamas
A. Mtareke Sonrasndaki Gelimeler.
Kanun Sultan Sleyman zamannda, arlkene kar I. Franoisya yardmla balayan Trk-Fransz
ilikileri genelde dosta bir izgi iinde gelimiti. Bu dostane ilikiler Fransann Cezayir ve Tunusu
igalleri ile bazen gerginlemekle beraber bar bir izgide seyretmiti. Ancak 1871den itibaren,
Avrupada tecrit edilmi olan Fransa 1890larda Rusya ile ittifak haline girmiti. Bu yllardan itibaren de
Doudaki Fransz siyaseti, Rus izgisiyle uyum halinde yrtlmeye allmt. 1914 ncesinde
Bahriye Nazr Cemal Paann ittifak teklifi de bu nedenle olumlu karlanmam ve Karadeniz
olayndan sonra Fransa mttefikleriyle beraber Osmanl Devletine sava amt. Sava iinde yaplan
gizli anlamalar ile Anadolu Mttefikler arasnda nfuz mntkalar ad altnda taksim edilmiti.
Fransaya da Lbnan ve Suriye dahil, Mersin dolaylarndan balayan Sivas ve Diyarbakr da iine alan
geni bir mntka braklmt.
30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Atekes Antlamas hkmlerine aykr olarak Musul,
skenderun, Mara, Urfa ve Antep ngilizlerce igal edilmiti. Franszlar da 7 Aralkta Antakya 11
Aralkta Drtyol, 17 Aralkda Mersin, Tarsus ve Adana dolaylarn igal etmilerdi. 15 Eyll 1919da
yaplan bir anlamaya gre, ngilizler ukurova, Antep, Urfa, Mara ve Suriyeden ekilerek bu blgeyi
Franszlara devrettiler. Buna karlk Musul dahil Mezopotamyaya sahip olacaklard. Anlama
gereince Antep, Urfa ve Mara Fransz igali altna girmiti247. Fransz igal kuvvetleri arasnda
byk lde Ermeni Lejiyonerler vard. Bunlar Trk halkna kar youn ve sistemli bir terr
hareketine baladlar. Kylere basknlar dzenlenerek, halkn mallarn yamalama, rza tecavz
olaylar birbirini izledi. Blgeye yz bini akn Ermeni gmeni getirilmesiyle Ermeni mezalimi
yabanclar bile rahatsz edici boyutlara ulamt. Ermeni lejiyonerlerin Franszlarca gz yumulan tedhi
hareketleri, Trklerin yer yer direnie gemelerine yol at. Sivas Kongresi sonrasnda, Mustafa Kemal
blgedeki direnii ynetmek zere, Binba Kemal Beyi Kozanolu Doan Bey takma adyla Kuvay
Millye Komutanlna atamtr. Bu blge ikiye ayrlm, Doudakine yzba Osman Bey , Aydn olu
Tufan Bey takma adyla, Batdaki blgeye ise Yzba Ratp Bey, Tekeliolu Sinan Bey takma adyla
komutan olarak atanmlard. Mara blgesi Kuvay Millye tekiltnda almak zere Yzba Selim
Bey (Kurtolu Yrk Selim Bey) ve stemen Asaf Bey (Kl Ali Bey) grevlendirilmilerdi248.
Alnan bu nlemler sonucu olarak gittike glenen silhl direni Franszlar Kemalist hareketle
uzlama yollar aramaya ynlendirdi.
Fransann Suriye Yksek Komiseri George Picot, bu konuda nabz yoklama amacyla Anadoluya
geldi. nce Kayseride Ali Fuat Paa ile sonra Sivasa giderek 8 Aralk 1919da Mustafa Kemal ile
grt. Picotun nerisi zetle yledir: imdiki Fransz Hkmetinin Trkiye politikas Fransz
karlarna aykrdr. Yaknda Fransada hkmet deiecek ve Briand Babakan olacaktr. Onun
gr Ortadouda Trk ekseriyetinin bulunduu bir ktada kuvvetli ve bamsz bir Trk Devletinin
olumasdr. Bunun iin gereken yaplacaktr. Ancak Kilikyada balam olan kanl atmalarn
kesilmesi, iki tarafn da karlar gereidir. Bunun iin, Kilikyaya yrmekte olan ordular
durdurulmaldr. En nihayet Kilikyay boaltacaz, yalnz orada bize iktisad gvence veriniz Mustafa
Kemal ise bizim iin bir mesele vardr, o da vatanmzn btnl ve bu vatanda yaayan milletimizin
istikllidir eklinde cevaplandrmtr. Picot Kilikyay boaltacaklarn vaat etmi, buna karlk bar
anlamasna kadar Kilikyada eylem yaplmamasn istemi; Mustafa Kemal Franszlarn igalindeki
yerlere kuvvet gnderilmemesini kabul etmi ama, Franszlarn silhlandrdklar Ermenilerin bir
saldrs halinde, sorumluluk kabul etmeyeceini belirtmiti. Picot buna kar Ermenileri
kkrtmayacaklarn ve Trk memurlarn greve devam edeceklerini bildirmiti.
Mustafa Kemal bu grmeler zerine, ilgililerden Franszlar tarafndan sebebiyet verilmedike,
silhl tecavzde bulunulmamasn istedi.
Picotyla yaplan temaslardan Fransann Douda Trkiye lehine harekette kendilerini menfaatkr
grdkleri anlalmt249. Bunlara ramen, blgedeki Fransz komutan ve idarecilerin yanl tutumlar
dolaysyla, ilikiler ktleti.
 B. Mara, Urfa ve Antep Savunmalar
15 Eyll 1919 Suriye Anlamasndan sonra Franszlar 29 Ekimde Mara igal ettiler. Fransz igal
kuvvetlerinin ounluunu Ermeniler tekil ediyordu. Bunlarn iinde terrist Ermeni fedaler de
mevcuttu. Mara halk Mustafa Kemalin verdii direktif zerine, bir taraftan direnmek iin
rgtlenirken, dier taraftan igali miting ve telgraflarla protesto etti. Btn Mdafaa-i Hukuk
cemiyetleri, bu igallerin Wilson ilkelerine aykr olduunu, bahis konusu yerlerde yedi yz yldr Trk
bayra dalgalandn, Trk milletinin imdiye kadar esaret altnda yaamad ve yaayamayacan,
gerekirse istikll uruna seve seve cann vereceini, vurgulamaktaydlar. Mustafa Kemal, olay ngiliz
Yksek Komiseri nezdinde iddetle protesto etti. Temsil Heyeti Bakan zetle: Antep, Mara ve
Urfann nce ngiltere, imdi de Franszlar tarafndan igalleri hak, hukuk ilkelerini inemeye ve
Trkiyeyi paralamaya ynelik bir harekettir. Aydnda Yunanllarca yaplm olan soykrm ve
mezlim imdi Mara, Urfa, Antep ve Adana illerinde, Fransz igali altnda Ermeniler aracl ile
yrtlmektedir. Bu gayr insan politikaya kar Trk milleti sonuna kadar hak ve hukukunu korumak
azmindedir. Bundan doacak felketlerin sorumluluu itilf devletlerine ait olacaktr250.
Marata Faransz igaliyle, ilk gnden itibaren gerginlikler balad. Fransz birlikleri iindeki
Ermenilerin taknlklar halk harekete geirdi. zellikle bir Trk kadna sarkntlk eden Fransz
niformal Ermeninin St mam tarafndan ldrlmesi ehri ayaa kaldrd gibi, Ermeni
tecavzlerinin oalmasna yol at. Olaydan bir ka gn sonra, Fransz igal Komutan kaledeki Trk
bayran indirtti. Halk bayraksz namaz klmayz sloganlaryla kaleye yolland ve Fransz bayran
indirerek Trk bayran ast. Olaylarn trmanmas renine Dou Blgesi Komutan General Querette
Maraa geldi. Sert tedbirlerle duruma hkim olmak istedi. Generalin Maraa getirmek istedii takviye
kuvvetleri, Kuva-y Millye ile arpmak zorunda kaldlar. Valinin Mutasarrf Vekili ve ehrin ileri
gelenlerini tutuklamas zerine, ehir iinde arpmalar balad. (21 Ocak 1920). 10 ubata kadar
iddetle devam eden arpmalar sonunda, Mara dize getiremeyeceklerini anlayan Franszlar ehri
boalttlar. Geri ekilme esnasnda arpma ve souktan ciddi kayplara uradlar. Mustafa Kemal,
kahraman Marallar Trk milletinin azamet ve yceliini bamsz yaamak iradesini btn dnyaya
kar iln ettikleri iin hararetle kutlad. XV. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir de Mara
kahramanlarna ldnz fakat Trkl ldrmediniz. Mill tarihimize emsalsiz bir celdet menkbesi
yaattnz szleri ile Maran kurtulmasn tebrik etti.
Mustafa Kemal, Franszlarn Mara geri almalarn nlemek iin ne ekilde tertibat alnmas
gerektiini ilgili yerlere duyurdu251.
Maran kurtuluu Franszlara kar savaan halkn moralini ykseltti. Kesin zafere olan inanc
tazeledi.
Olay tilf devletleri arasnda asabiyete yol at. Ermeniler soykrma uruyor sloganlar ile dnya
kamuoyunu yanltmaya altklar gibi, olay stanbulun igali iin bir bahane olarak kullandlar.
Trkler, Maratan sonra Urfay kurtarmak iin harekete getiler. Urfa blgesindeki Kuva-y millye
birliklerine Namk Bey takma ad altnda yzba Ali Saip Bey (URSAVA) komuta ediyordu. Onun
ynlendirmesiyle, airetler demiryolunu sabote ettiler. Ali Saip Bey, 7 ubat 1920de Franszlara 24 saat
sreli bir ultimatom vererek ehrin boaltlmasn istedi. Trkler yaklak 3000 kii ertesi gn ehre
girdiler. Fakat ehri tamamen almak mmkn olmad. in uzamas zerine, Mustafa Kemal XIII.
Kolordunun tarafsz bir grnmden karak bir miktar birlii mill kuvvet eklinde sratle Urfaya
gndermesini istedi. Dmanlarn millet ve memleket menfaatlerini ve bamszlmz merhametsizce
yok etmeye alt bir srada hepimizin en byk almay gstermemiz gerekir ifadesiyle, kolorduyu
uyard ve muktedir kiilerden Urfaya adam gnderilmesi talimatn verdi252.
Bu arada dardan takviye alamayan Franszlarn dayanma gc gittike zayflamaktayd. Nitekim
onlarn bavurusu zerine, 9 Nisanda mtareke yapld ve Franszlar 11 Nisan gecesi Urfay boalttlar.
Yolda baskna urayan Franszlar ar kayplar verdiler. Yaplan arpmalar sonunda Frat dousu ve
zellikle Urfa tam olarak gven altna alnm oldu.
Franszlarn Antep dolaylarn 5 Kasm 1919da ngilizlerden teslim almalarndan sonra, igal edilen
dier yerler de olduu gibi, Ermenilerin can, mal ve namus gvenliini ortadan kaldran tecavzleri
zerine, Antep Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti savunma nlemleri ald. ncelikle Antep-Kilis yolunu
kesmekle temen ahin Beyi (asl ad Said) grevlendirdi. ahin Bey 1920 Mart balarnda Antepe
gnderilen Fransz birliklerini yenilgiye uratarak ekilmek zorunda brakmt. Ama 26 Martta gl
bir Fransz birliine gn kadar direnmi ve son nefesini Fransz sngleri altnda vermiti. Fransz
takviye kuvvetlerinin gelmesi Anteplileri yldrmam, ehirde savunma nlemleri oaltlm,
Franszlara Antepi boaltmalar iin bir protesto yazs verilmiti. Antep savunmasn stlenmek zere
Kl Ali Bey, Mustafa Kemal tarafndan grevlendirildi. 1 Nisan 1920de balayan Antep savunmas, 8
ubat 1921e kadar inanlmaz zor artlar altnda devam etti. Ancak savunmaclarn ar zayiat ve
yiyecek maddelerinin tkenmesi, Kuva-y Millye Komutan zdemir Beyin yapt muhasaray yarma
hcumlarnn sonu vermemesi zerine, ehir ileri gelenleri teslim olma karar aldlar. Antep 9 ubat
1921de teslim oldu. On ay sreyle direnen Antepe Trkiye Byk Millet Meclisi kararyla gazi unvan
verildi253.
Toroslar blgesinde ise, 1920 balarndan beri Kuva-y Millye Franszlarla sava halindeydi. Toros
yamalarn ve Pozant geitleri Franszlardan temizlenmiti. Burada 800 kiilik bir Fransz birlii teslim
alnd. Franszlarn Mustafa Kemale bavurmalar zerine, 30 Maystan itibaren geerli olacak bir
atekes anlamas yaplmt254. Franszlar bylece TBMM Hkmetini dolayl olarak tanm
olmaktaydlar. Ancak anlama uygulanamad. nk Franszlar szlerini tutmadklar gibi, Zonguldak
ve Ereliyi igal ederek atekesi bozmulard. 18 Austos 1920de arpmalar yeniden balamt. 26
Haziran 1920de ran hududu ile Frat nehri arasndaki blgede Elcezire Komutanl kuruldu, Cephe
Komutanlna Nihat Paa (ANILMI) atand. Fratn batsndan Toroslara kadar olan blgede Adana
Cephesi oluturularak, bana Kurmay Albay Selhattin dil getirildi. 1920 yaz boyunca Kuva-y
Millye, Mersin, Tarsus ve Adana mntkasnda basknlarla Franszlar hrpalad. ukurova kuzeyinde
Franszlar tarafndan silahlandrlm ve rgtlenmi Ermeni kuvvetleri vard. zellikle Saimbeyli
(Hain) bir direni merkezi durumundayd. Buras iddetli savalardan sonra 15/16 Ekim 1920 gecesi ele
geerildi. Keza dier bir direni merkezi olan Zeytn (Sleymanl) 29 Haziran 1921de mill kuvvetlerin
kontrolne alnd.
Sonu olarak 1921 yl bana kadar yaplan savalarda, Urfa gneyinde Toroslarda birer Fransz
taburu yok edilmi, Mara ve Urfa kurtarlm, Saimbeyli (Hain)de Ermeni sileri yenilmi,
Sleymanl kurtarlm, ukurovada bir Ermeni devleti kurmak hayali yok edilmitir.
 C. Ankara Antlamas: Nedenleri ve Sonular
Bu baarlar Franszlarn blgede tutunamayacan gsteriyordu. Esasen Suriyede Arap
millyetileri ile Fransann ba dertteydi. Trklerin onlarla ibirlii yapmasndan ekiniyorlard. Dier
taraftan geni adan bakldnda, Fransann ekonomik karlar, Trkiyenin bir btn olarak
kalmasn gerektirmekteydi. Fransz irketlerinin bankaclk, liman, rhtmlar ve madencilik alannda
nemli yatrmlar vard. Fransa, ekonomik ayrcalklar karl, Anadoludan ekilmeye hazr
grnmekteydi.
Genel siyas tablo asndan da Fransann ana davasn Dou snrlarnn gvenliini salamak,
baka bir deyimle, Almanyann paralanmas ve gszletirilmesi tekil ediyordu. Daha nce de
deinildii gibi, Byk Britanya geleneksel olarak Avrupa ktasnda bir devletin ar glenmesine
kar olduundan, Almanya konusunda iki devlet arasnda cidd bir gr ayrl vard. Almanya ile
ilgili konularda yeteri kadar destek bulamayan Fransa, Yakndouda artk ngiliz kart oynamamak
durumuna gelmiti. Bunun ilk iaretlerini Picot daha 7 Aralk 1919da Mustafa Kemale vermiti. 23
Maysta yaplan yirmi gnlk mtareke bu srecin bir balangcyd. Bundan baka, Fransann halk
Mslman olan smrgelerinde, Mustafa Kemal mill bir kahraman olarak alglanmakta ve manen
cokuyla desteklenmekteydi.
Suriyede ba Araplarla dertte olan Fransa, asker adan iki hareketi birden yrtme gcne sahip
deildi. Dier taraftan, yurt savunmasn yapan Trklerin direnmeleri gittike artmakta, Ankara
Hkmeti gittike arlk kazanmaktayd. Fransa, Suriyede serbest kalabilmek iin Mustafa Kemal ile
uzlamakta yarar grmekteydi.
Birinci nn Zaferinden sonra, Svresi yumuatma amacyla Londrada toplanan konferansa
Ankara Hkmeti de arlm, bylece onlar, Mustafa Kemalin banda olduu TBMM Hkmetini
dolayl olarak tanmlardr. TBMM temsilcisi Bekir Sami (KUNDUH) 11 Mart 1921 tarihinde Fransa
Babakan Briand ile bir anlama tasla imzalyordu. Buna gre, zetle Fransa, igal ettii Kilikyay
boaltacak, snr Payastan balayarak Meydanekbez-Kilis gneyinden geerek Urfa, Mardin ve
Midyat Trkiyeye brakan dz bir izgi halinde Dicleye ulaacaktr. Buna karlk, boaltlacak
blgelerde, Fransaya ekonomik ayrcalklar ve ncelikler tannacaktr. Ancak Mustafa Kemal, bu
artlar bamszlkla badar grmedii iin, anlamay kabul etmedi. nk Mustafa Kemal 1 Mart
tarihli talimatnda, Bekir Sami Beyden Svresin tartma konusu yaplmayarak reddedilmesini,
Fransz birliklerinin jandarma grnm altnda blgede kalmasna msaade edilmemesini,
tartmalarda Misak- Mill prensiplerine kesinlikle uyulmasn istemiti.
Bununla beraber Yunanllarn kinci nn Savanda da yenilmeleri ve Ankarann Moskova ile
anlamas zerine, Fransa Mustafa Kemal ile anlamak zere tekrar giriimler balatyordu. Fransa
Senato D ileri Komisyonu Bakan ve eski bakan Franklin Bouillonu grmeler iin Ankaraya
gnderiyordu. Franklin Bouillon tartmalarda Londrada Bekir Sami ile yaplan grmelerin esas
alnmas, Mustafa Kemal ise Misak- Mill zerinde srar ediyordu. Bouillon Misak- Millden
Londrada sz edilmediini ve bu ilkelerin Avrupada bilinmediini ileri sryordu. Buna kar Mustafa
Kemal zetle Svres Antlamasn kafasndan karmayan uluslarla gvene dayal ilikiye giremeyiz.
Bizim iin Svres diye bir anlama yoktur255 cevabn veriyordu. Fransz devlet adam Misak- Mill
metnini incelemek iin grmelere ara verilmesini teklif ediyordu. Grmelerden M. Kemalin tam
bamszlk, kapitlsyonlar konusunda dn vermeyecei ve Londrada yaplan nfuz blgesine ait
maddeyi kesinlikle kabul etmeyecei anlalmt. Buna gre hazrlanan neriler Bouillona iletildi. ki
taraf arasnda bir anlama zemini hasl olmutu. Bouillon hkmetiyle grmek iin Ankaradan
ayrld. Bu arada Yunan saldrs balam, Trk ordusu Sakarya gerisine ekilmiti. Franszlar,
duraksamalarndan Sakarya Savann kazanlmasndan 37 gn sonra kurtuldular. 20 Ekim 1921de
Ankara Antlamas yapld. Buna gre iki taraf arasndaki harp haline son veriliyor, esirler ve tutuklular
mbadele ediliyorlar, gney snrlar Hatay ili hari bugnk snrlar olarak iziliyor, skenderun
Sanca idar zerklie sahip oluyor Trk kltrnn gelimesine yardm edecek tekilttan
yararlanmak ve Trke resmi dillerden biri saylmak artyla, Fransaya braklyor, Sleyman ahn
mezarnn bulunduu Caber kalesinin mtemilatyla Trkiyenin mal olduu ve kaleye Trk bayra
ekilecei kabul ediliyordu256.
Ankara Anlamas Mustafa Kemal iin neli bir baary noktalyordu. Bu anlama ile Fransa
Misak- Millyi ve TBMM Hkmetini hukuken tanm oluyordu. Anlama ile Gney cephesi
kapatlyor buradaki kuvvetleri kesin sonu yeri olan Bat Cephesinde kullanmak imkn hasl oluyordu.
Ayrca bu cephedeki Fransz asker malzemesi paral veya parasz olarak Trklere intikal ediyordu.
Fransann savatan ekilmesiyle, tilf devletlerinin Trkiyeye kar devam ettirmeye altklar
mterek cephe paralanm oluyordu.
talya da kendi i meseleleri dolaysyla, Anadoluda igal ettii yerleri boaltma eilimine girmiti.
Bu vaziyette Mustafa Kemal btn gcn kesin sonu yeri olan Bat Cephesine aktarma imkn
buluyordu.

III. Dzenli Ordunun Batdaki lk Baarlar ve Sonular

A. stanbulda Hkmet Deiiklii: Mttefikler Damat Feriti
Brakyor!
Mustafa Kemal Anadoluda i ayaklanmalar bastrp, dzenli orduyu kurduu sralarda, stanbul ve
Yunanistanda hkmetler deimi siyaset sahnesine yeni aktrler girmiti.
stanbul Hkmeti, Trkiyenin idam ferman anlamna gelen Svres Antlamasn 10 Austos
1920de imzalamt. Ama bu hkmetin otoritesi stanbul il snrlar dnda geerli deildi. tilf
devletleri zellikle ngilizler antlamann bir an nce uygulamaya konulmasn istiyorlard. Ancak igal
edilmemi Anadolu topraklar, Mustafa Kemalin kurmu olduu TBMM Hkmetinin ynetimi
altnda bulunuyordu. stelik Osmanl Anayasasna gre, anlamalarn Parlmento tarafndan
onaylanmas gerekiyordu. Daha nce akland gibi, mill iradeyi temsil eden bu kurum igal
kuvvetleri tarafndan baslm, dokunmazlklar olan milletvekilleri tutuklanm, mensuplar tarafndan
almalar tatil edilmi ve Padiah tarafndan da 11 Nisan 1920de datlmt.
Aslnda Svres Antlamas, Lloyd George, Venizelos ve Ermeni nderleri dnda pek de olumlu
karlanmamt. Franszlar ve talyanlar antlamay kendi karlar asndan sakncal buluyorlar ve
antlamann baz maddelerinin deimesini dile getiriyorlard. ngiliz yetkileri iinde de ayn gr
paylaanlar vard257.
 Ancak Srves Antlamas ile aslan payn alan Byk Britanya yneticileri, Lloyd George bata
olmak zere, anlamay onaylatmak kararndaydlar. ngilizler bir ara Damat Feritin oluturulacak
40,000 kiilik bir askeri gle Mustafa Kemali ezmek projesine olumlu bakmlard. Bu 40,000 kiinin
15,000i asker, 25,000i jandarmadan oluacakt. Damat Ferit bunun iin tilaflarn el koyduklar
silhlarn geri verilmesini, bu birlik iin yabanc subaylar ve 25 milyon lira bor talep etmekteydi 258.
Mttefikler bu giriimin baarsna ihtimal vermediklerinden, Mustafa Kemali antlamay imzaya ikna
iin Anadoluya mutedil millyetileri kapsayan bir heyet gnderilmesini nerdiler. Damat Ferit heyetle
birlikte, Anadoluya kuvvet gnderilmesini ve asi liderlerle mzakere yaplmamasn istemekteydi.
Mill hareketi bastrmak iin kuvvet hazrlanmasnn uzun zaman alacan ve bar ihtimalinin de zayf
olduunu dnen Yksek Komiserler, Ferit Paan ekilmesinin yerinde olacan Padiaha
duyurmaya ve Anadoluya heyetin gnderilmesi iin srar etmee karar verdiler259. Damat Ferit Paa,
ngiliz Yksek Komiserine, millyeti eilimde bir hkmetin baa gemesi halinde, Padiahn tahttan
ekileceini, kendisinin Padiah ve yaknlarnn kiisel gvenliklerinin tehlikede olduunu belirterek
gvenlikleri iin gvence verilmesini istedi260. ngiltere Padiahn ekilmesine ve yerine millyetilere
eilimli Veliahd Abdlmecitin gelmesine karyd. stenilen gvence kendilerine verildi 261. Yksek
komiserler Anadoyuya heyet gnderilmesi iin, Babliye nota verdiler ve 11 Ekim 1920de Padiah
gizlice ziyaret ettiler. Padiaha sunulan gizli notta: Antlamann onaylanmas; aksine davrann
Trkiyeyi yeni felketlere srkleyecei, ngilterenin Anadoluya bir heyet gnderilmeden nce
antlamann Padiahca onaylanmasn istedii; baz evrelerin gnderilecek heyetin baars iin
bugnk hkmetin deitirilmesini savunduklar; kararn Padiaha ait olduu; ngilterenin yeni
Trkiyeyi Padiahn ynetmesini istedii belirtilmekteydi. Padiah Anadoluya bir heyet
gnderilmesini kabul etmekle beraber, heyetle birlikte millyetilere kar kuvvet kullanlmasn
onaylayan bir ifade ile millyetilerin teslim olmaya arlmalarn, onlarla mzakereye girilmemesini
ve stanbul Hkmetine yardm edilmesini istedi. Padiah ngiliz dostluundan bahisle, millyetilerin
iktidara gelmelerinden ve kiisel gvenliinden duyduu kaygy belirtti. Ayrca Srvesin hemen
onaylanmasnn Anadoludaki millyeti atei krkleyeceini, stanbulda yumuak bir hkmetin baa
gemesinin Ankarann iine gelecei kansnda olduunu ilave etti262.
tilf Yksek Komiserlerinin, Damat Ferite verdikleri 7 Ekim 1920 tarihli ortak notada, zetle u
hususlar ifade edilmekteydi: Anadoludaki tehlikeli duruma son vermekte ve Trkiyenin olduu kadar
mttefiklerin de cil karlar vardr. Bugnk artlar iinde, bu ancak bar yollarla gerekleebilir.
Bunun iin Anadoluya anlama artlarnn uygulanmamasnn dourduu tehlikeleri aklayacak bir
komisyon gnderilmelidir. Sadrazamn bu konudaki bazs yerinde olan itirazlarna katlmyoruz. Bugn
iin asker toplanmas, ekipman salanmas gerekletirilemez. Dolaysyla gidecek heyetin zellikle
bar bir yapda olmas ve baarl sonu almak iin herkesle mzakereye girmesi gerektiini
dnyoruz. Bundan baka, Komisyon yelerinin arzu edilen sonuca ulaabilmesi iin, grecei
kiilere gven veren saygn kiilerden olumas gerekir263.
Bu ksa bilgiden anlalaca gibi, Yksek Komiserlerin ortaklaa verdikleri notadaki istekler Damat
Feritin Mustafa Kemale kar imdiye kadar yrtt politikann ifls anlamna gelmekteydi.
lkesinde en ok nefret edilen kimse durumuna gelen Damat Feritin mttefikler tarafndan da
braklmas zerine, Sadrazam istifdan baka are gremedi (18 Ekim 1920).
 Yeni Hkmet Tevfik Paa tarafndan kuruldu, Bakanlar Kurulu yeleri ekseriyetle Anadolu
harektna sempati besleyen kimselerden oluturuldu. ilerinde mtedil millyeti bilinen Ahmet zzet
Paa (FURGA), Bahriyede Salih Paa (KEZRAK), Dilerinde Safa Bey, Harbiye de Ziya Paa gibi.
tilf devletleri yeni hkmete verdikleri 25 Ekim tarihli ortak notada zetle: Srves Anlamasnn
teki parlmentolardan nce Trkiye tarafndan hemen onaylanmas ; bylece Anadoluya gidecek
heyetin iinin kolaylaaca; mal yardmn yaplabilmesi iin anlamann yrrle girmesi gerektii
ifade edilmekteydi264. ngiltere ve Fransann Svresin bir an nce onaylamas konusundaki srarl
isteklerine kar, Tevfik Paa hkmeti zaman kazanmaya ynelik bir tutum benimsemiti. stanbul
Hkmeti, Svresin tasdik edilmesi gerektiini kabul ediyor, ama byle bir davrann Mustafa
Kemalin gznde stanbul Hkmetini zor duruma sokacandan iin heyetin temaslar sonuna kadar,
hi deilse bir ay ertelenmesini, Trkiyeye mal ve ekonomik yardm yaplmasn istiyordu265.
Bu arada Mustafa Kemalin baz araclar vastasyla, ngiltere ile Trkiye arasndaki grmelerde,
Ankarann muhatap alnmasn teklifi, ngiltere tarafndan reddediliyordu. Byk Britanya Mustafa
Kemali Trkiyenin tek temsilcisi olarak hl tanmak istemiyor ve bunu mttefikleri birbirine
drmek iin yaplan bir manevra olarak alglyordu266.
tilf Devletlerinin Svres Antlamasnn onaylanmas ve Ermenistan harektnn knanmas
konusundaki devaml srarlar karsnda, Tevfik Paa Hkmeti anlamann onaylanmasn ret
etmemekle beraber, deien artlara dikkati ekiyor ve Srves Antlamasnn imdi daha kolaylkla
hafifletilebileceini, Fransa ve tayann da bu gr paylatklarn ifade ediyordu267.
Ne olmutu, artlar neden deimiti?
Daha nce grld gibi, Trk Ordusu Ermenistan harektn parlak bir baar ile tamamlayarak
Doudaki tehdidi yok etmi, Sovyetlerle yardmlama yollar almt. Dier taraftan Yunanistanda
srpriz bir ekilde iktidar el deitirmiti ve Fransa Yunanistandan uzaklam, Trk tezine
yaklamt.
Bu durumda Anadoluya gnderilen Ahmet zzet Paa heyetinin tilf Devletlerince Svresin
Ankara Hkmetince benimsenmesi, tilf devletleriyle bara stanbul Hkmetinin araclk etmesi ve
bylece Ankara Hkmetini stanbuldan idare edilir hale getirmeye ynelik giriimde baar elde
etmesi mmkn deildi268. Nitekim Ahmet zzet Paa ve Salih Paa Bilecik bulumasndan sonra,
Ankarada buuk ay kadar sren zorunlu bir ikametten sonra, stanbul Hkmetinde bir daha grev
almamak artyla, stanbula eli bo dnmlerdi.

B. Yunanistanda ktidar Deiiklii ve Sonular

Anadoluda Mustafa Kemal i isyanlar bastrp dzenli orduyu kurduu ve stanbulda Damat Ferit
Paann yerine Tevfik Paa geldii sralarda, Yunanistanda nemli deiiklikler oluyordu.
Svresi imzalayarak baarnn zirvesine kan Venizelos, zaferini seimle talandrmak istemi ve
seim karar almt. Ancak meydana gelen beklenmedik bir olay, Venizelosun plnlarn altst
etti.1917 Haziranndan beri Yunan Kral olan Alexandre, saraynn bahesinde bir maymun tarafndan
srld. Kral hafta sren titiz bir tedaviye ramen, kan zehirlenmesinden ld269. Kraln lm
zerine, Venizelos 7 Kasmda yaplmas ngrlen seimleri 14 Kasma erteledi. Kral naibliine
Amiral Konduriyatis getirildi. Yeni kraln belirlenmesi iin halk oylamas yaplmas kararlatrld.
 Bylece 14 Kasm seimleri Kostantin-Venizelos mcadelesi haline dnt.
Yaplan seimlerde, beklenilenin aksine Venizelos hezimete urad. 369 sandalyeden sadece 118ini
kazanm, sava yorgunu Eski Yunanistan halk Venizelosa oy vermemiti. Venizelos hemen istif etti
ve Yunanistan terk etti. Kralclar Konstantini ardlar. O halkoylamas yaplmas artyla ary
olumlu karlad. Oylamadan nce ngiltere ve Fransa Kostantinin dn halinde, Yunanistan ile olan
ilikilerinin bozulacan sert bir nota ile ihtar ettiler. Bunun olumlu hibir etkisi olmad. Konstantin
halkoylamasn kazand ve olaanst gsterilerle karland270. Kraln dnmesi, onun 1917de
uzaklatrlmasnda nemli bir rol oynayan Fransay kzdrd. Venizelos hayran olan Lloyd Georgeu
da etkiledi. ngiltere ile olan ilikiler eski scakln olduka kaybetti.
Yeni Yunan hkmeti ittifaklarna sadk kalacan ve onun gereklerini yerine getireceini iln etti
ise de, Yunanistan ile mttefikleri arasndaki ilikiler artk eskisi gibi deildi.

C. Dzenli Ordunun Batdaki ilk Baarlar

1. nn Savalar ve Sonular
Yeni Yunan Kral Konstantin daha Atinaya dnmeden nce svirede iken verdii bir demete
yle diyordu: .... lkeye dnnce tilf devletlerine olan ballm, memleketimin karlar
dorultusunda ve imdilerde onlarn karlaryla zdeleen Svres Antlamasna da uygun hareket
edeceimi bildireceim.... Kk Asyadaki harektmza devam edeceiz ve bize verilen hi ama hi bir
eyden vazgemeyeceiz271.
Kral 19 Aralkta Yunanistana dnmesinden sonra verdii demelerde, mttefiklerle ibirliinin
zorunlu olduunu tekrarlad. Yeni ynetim prestij kazanmak, geleneksel Yunan politikasnn izlediini
gstermek ve bylece itilf devletlerinin desteinin devamn salamak maksadyla igal ordusunu
harekete geirdi. Ama, bu srada ayaklanma halinde olan Ethem olayndan yararlanmak ve henz
oluma safhasnda olan Mustafa Kemal ordusunu datmaktr.

2. Birinci nn Sava ve sonular:

Bu maksatla Yunan ordusu 6 Ocakla Bursa cephesinden Eskiehir, Uak cephesinden de Afyon
istikametinde harekete geti. Bu srada bat ve gney cephesi komutanlar Ethem isyannn bastrlmas
ile meguldler. smet Bey Yunan ileri harektn rendii srada, ktalaryla Gedizde bulunuyordu. ki
komutan Ethemin takibini brakp blgelerini savunmay kararlatrdlar. Dmann arlkl kuvvetleri
kuzeydeydi. Trkler Eskiehir istikametini kapatmak iin nn mevzilerini hazrlamlard. Mevzileri
bir tmen kadar bir birlik tutmaktayd. Ancak Bursadan hareket eden Yunan kuvvetleri nnne
gnlk bir uzaklktadr. Halbuki Bat cephesi kuvvetlerinin byk ksm oraya drt gnlk bir mesafede
olup karlarnda Ethem kuvvetleri vardr. Albay smet Bey, Yarbay zzettin Beyi 61. Tmenle Ethem
kuvvetleri karsnda Ktahyay savunmaya brakarak geri kalan be alay ile nn mevzilerine
ulama abasna giriti. Bu askerler drt gnden beri yry halinde uykusuz ve yorgundular. Mevsim
kt, Askerlerin ounun paltosu yoktu. smet Bey cepheye ancak iddetli atmalar srasnda
yetiebildi. Halbuki Yunan ordusu 9 Ocaktan beri nn savunma hattn zorlamaktayd. 10 Ocak le
sralarnda Bat cephesi karargh tehdit altna girince, temkinli bir komutan olan smet Bey, 15 km.
kadar geride bulunan ikinci savunma hattna ekilmeyi uygun grd. Trk savunma hattn
kramayacan anlayan ve beklemedii bir direnme ile karlaan Yunan komutan General Papulas geri
ekilme emrini verdi272.
Henz kurulu halinde olup bir taraftan da silerle mcadele eden yeni Trkiye Devletinin kk,
fakat mill mefkreli gen ordusu nazik dakikalar geirmi ama zlmemi, dman ekilmek zorunda
brakmt. Olaanst artlarda kazanlan bu zafer ile ok ey kurtarld. Dzenli ordunun bu ilk
zaferi ierde halkn moralini ykselttii gibi, mill hareketin nderi Mustafa Kemalin prestijini
arttrd, orduya gveni pekitirdi. Meclisin otoritesini glendirdi.
Mustafa Kemal, Padiaha dayanarak mill direnmeye kar kan, Ankara kaplarna kadar gelen i
isyanlarla ve en son olarak da Ethem ayaklanmasyla mcadele etmek zorunda kalmt. Btn bunlarn
baar ile atlatlmas , kendi bana buyruk hareket eden ve neticede Yunanllarla ibirlii eder hale
gelen Ethem kuvvetlerinin datlmas, ciddi bir Yunan saldrsnn baarszla uratlmas dzenli
ordu ve hkmet tekili iin gerekli ortam oluturdu.
Nitekim TBMMnin almasndan beri dokuz ay gemesine ramen, henz anayasa Meclisten
gememiti. 1. nn zaferinden sonra, Mustafa Kemalin hazrlad taslak ele alnarak 20 Ocak
1921de kabul edildi. Tekilt Esasiye Kanunu baln tayan yasa 23 madde ve bir geici maddeden
olumaktayd. Buna gre: Egemenlik kaytsz artsz milletindir. Yrtme gc ve yasama yetkisi
milletin yegne ve hakiki temsilcisi olan TBMMnde toplanmtr. Trkiye Devleti TBMMnce
ynetilir ve hkmet TBMM Hkmeti adn tar. TBMM Bakan, Bakanlar Kurulu karar onaylamaya
ve Meclis adna imzaya yetkilidir. Meclis ynetimi semi olduu bakanlar araclyla yrtr.
Seimler iki ylda bir yaplacaktr. Yasada bulunmayan hususlar iin, bu anayasaya ters dmemek
kaydyla, 1876 anayasas geerli olacaktr.
Birinci nn zaferi i politikada olduu gibi, d politikada da nemli sonulara yol at. Bunlarn
en nemlisi, o zamana kadar TBMM Hkmeti ile anlama yapmak iin tereddtl bir hava iinde
bulanan Sovyetlerle 16 Mart 1921de Moskova Anlamasnn yaplmasdr. nceki ksmlarda
akland gibi, bu anlama ile Dou snr gvence altna alnm, Sovyetlerle karadan ulam yollar
almtr.
Birinci nnnn ikinci bir siyas sonucu tilf Devletlerinin o zamana kadar ete ba gibi
grdkleri Mustafa Kemalin temsil ettii TBMM Hkmetini Londra Konferansna davet etmeleridir.

3. Londra Konferans: Mustafa Kemali Dolayl Tanmak

Ortaya kan yeni oluum karsnda, Mttefikler konumlarn 25 Ocak 1921de Pariste gzden
geirdiler. Grmelerde Fransa ve talya deiiklikten yana tavr koydular. ngiliz Babakan Lloyd
George ise Yunan Kral Konstantinin tannmasn, onun Anadoluda yapaca ileri hareketin
nlenmemesini, Yunanllar ve Trklerin katlacaklar bir konferansla Svres Antlamasnda ufak tefek
deiiklikler yaplmasn nerdi. Sonuta 21 ubatta Londrada Yunanistan ile stanbul ve Ankara
hkmetlerinin katlaca bir konferans toplanmasna, konferansta Svres Antlamasnn esas alnmasna
karar verildi. Karar stanbul hkmetine bildirilerek bir hafta iinde cevap verilmesi ve Ankara ile
temasa gemeleri istendi273.
Tevfik paa durumu Mustafa Kemale duyurdu ve Ankaraca yetki verilmi olan delegelerin Osmanl
delegeleri arasnda bulunmasnn tilf Devletlerince art koulduunu bildirdi. Ayrca ifreli telgrafla
Yunanllarn bir kolorduyu zmire gndermekte ve Trakyadaki kuvvetlerini de Anadoluya
kaydrmakta olduklarn haber verdi274.
Bu bavuru, stanbul ile Ankara arasnda uzun tartmalara yol at. Mustafa Kemal Tevfik Paaya
verdii cevap zetle yledir: Mill iradeye dayanarak Trkiyenin mukadderatn elinde tutan meru
ve mstakil tek hakim kuvvet, Trkiye Byk Millet Meclisidir. Trkiye ile ilgili btn meselelerin
zmnde ve her trl d ilikilerde bavurulacak tek yer, yalnz bu Meclisin hkmetidir.
stanbuldaki herhangi bir heyetin hibir bakmdan meru ve hukuk durumu yoktur.... Heyetinize den
vatan ve vicdan grevi... meru ve muhatap hkmetin Ankarada olduunu kabul ve iln etmektir....
tilf Devletleri Londrada toplayacaklar konferansta, Dou meselesini hak ve adalet lleri iinde
zmeye karar vermilerse davetlerini TBMM Hkmetine dorudan doruya yapmaldrlar.
Tartmann uzamas zerine, Mustafa Kemal Tevfik Paaya Padiahn TBMMni tandn iln
etmesini istedi ve TBMMnin kabul ettii Anayasann belli bal maddelerini aklayarak bu temel
maddelerine aykr hareket etme imkn ve yetkisinin bulunmadn bildirdi275.
stanbul Hkmetinin kendi grnde srar etmesi zerine konu Mustafa Kemalin teklifi uyarnca,
TBMMde grld. Meclis stanbul hkmetinin igal karsnda aldklar tavr sert bir ekilde
eletirdi..... Saltanat urasnda tilf Devletlerinin uzatt esaret belgesini ayaa kalkarak kabul ve
imza eden devlet adamlar hkmette hibir hak ve yetkiyi temsil etmeyen geersiz bir g
durumundadr. Anayasaya gre hkimiyet kaytsz artsz milletindir. Milletin yasama ve yrtme gc
onun tek ve gerek mmessili olan Byk Millet Meclisinde toplanr ifadesiyle btn idar tekilt ile
lkeyi yneten, ordularyla douda ve batda dmanlar ezerek bar yollarn aan Meclisin
delegelerinin memleketi temsil eden tek heyet olarak tannmasn istedi ve aksi halde Trkiyeyi sadece
Ankara heyetinin temsil edeceini bildirdi276.
stanbul ile anlama olmad. stanbul Londraya Tevfik Paa bakanlnda bir heyet gnderdi.
TBMM talya aracl ile resmen davet edilmesinden sonra Hariciye Vekili Bekir Sami (KUNDUH)
bakanlnda bir heyetle konferansa katld.
Konferans balamadan nce, ngiliz Babakan Lloyd George, Yunan Babakan ile grt. Lloyd
Georgeun ileride ilhak edilmek zere zmire zerk bir stat verilmesi teklifine, Yunan Babakan bu
konuda hkmete danacan ve Yunan askeri ve ekilirse karklk kacan ne srer ve Yunan
ordusunun Mustafa Kemali ezdii gibi zaptettikleri yerleri koruyabileceklerini syler. ngiliz Babakan
da zmiri ve Trakyay geri isteyen Kemalistlere kar meru haklarndan vazgememeleri iin Yunan
halkna gvendiini ancak zmir iin baz dnler verilmesinin muhtemel olacan syler277.
ngiliz Babakan Fransz Babakan Briandla 21 ubat 1921deki grmesinde, Yunanistann
zmiri boaltmak niyetinde olmadn, Mustafa Kemalin gcnn abartldn, Yunan ordularnn
Trkleri yenebileceini, Briand ise zmir blgesine Girit gibi bir stat verilmesini ister, Yunanllarn
sava srdrmek isterlerse bunun sonunun gelmeyeceini syler.
Konferans 21 ubatta aldnda, nce Yunan delegesi dinlenir. Yunan grne gre, Yunan
ordular tilf Devletlerinden aldklar yetki ve grev ile Anadoluya kmlardr. Blgeye 126.000
gmen getirilmi, yatrmlar yaplmtr. Yunan ordusu Hristiyan halk, stanbulu ve Boazlar
saldrya kar korumaktadr. Anadoludaki 121.000 kiilik Yunan ordusu Kemalist orduyu darmadan
edecek gce sahiptir ve tmenlik bir kuvvet ile alnanlarn koruyabilecei grndedir.
 23 ubatta Trk delegeleri dinlenir. Sz nce Tevfik Paaya verilir. Tevfik Paa, bir an nce bara
ulaabilmek iin Trklerin oturduklar yerlerin btnlk ve bamszlnn ve aznlk haklarnn
korunmas, Boazlar hakknda milletleraras bir zm bulunmas gereklidir diyerek dier hususlar iin
Ankara Millet Meclisi temsilcilerine sz brakr.
Ondan sonra sz alan Bekir Sami Bey, Misak Mill esaslarna gre kaleme alnan bir belge okudu ve
Trkiyenin zgr ve bamsz bir millet olarak mill varln ve ekonomisini gelitirmesi iin gerekli
aralarn salanmasn istedi278.
Konferans 12 Mart 1921e kadar devam etti. tilf Devletleri, Trk ve Yunan heyetlerine kendilerinin
Svresin Antlamas esaslarna gre hazrladklar, Svresin baz maddelerinde ufak tefek deiiklikler
ngren bir taslak vererek 24 gn iinde cevaplandrlmasn istediler.
tilf Devletlerince dn olarak deitirilen noktalar zetle yledir: Jandarma ve zel birliklerin
saylar bir miktar artrlyordu. Boazlar blgesi biraz daraltlyor, mal komisyon ve Boazlar
Komisyonu ile ilgili nemsiz deiiklikler yaplyor, Ermeni sorununun saptanmas Milletler Cemiyetine
braklyor, zmir baz artlarla szde Trkiyeye braklyordu279.
Bekir Sami, Lloyd Georgeun tutumu karsnda mterek cepheyi paralamak amacyla Fransa ile
Mart 1921de, talya ile 13 Mart 1921de iki anlama imzalad. Bu iki devletin igal blgelerini
boaltmalarna karlk belirli blgelerde ekonomik karlar ngrlyordu. Bekir Sami ngilizlerle de
esirlerin deiimine dayal 16 Mart tarihli artl bir anlama yapyordu.
Bekir Saminin yapt anlamalar Ankarann onayndan gemedii, Misak- Mill ile badam
grlmedikleri iin Mustafa Kemal tarafndan olumlu bulunmad, Dileri Bakan istif etmek zorunda
kald.
Londra Konferans Mustafa Kemal asndan bir baar tekil etmekteydi. ngilizler daha dne kadar
ekya, ete ba gibi deyimlerle kmsemeye altklar Mustafa Kemali ve onun oluturduu
devleti tanmak zorunda kalmlard. Konferansta tilf Devletlerinin birleik cephelerinde gedikler
olduu ortaya kmt.
Yunanllar konferansa kerhen gelmilerdi. Amalar yeni rejime destek salamakt. Yeni rejim
Venizelosun Svresde elde ettii avantajlardan dn verilebilecek durumda deildi.
Zaten Yunan heyeti Londra konferans devam ederken ngilterenin kalbinde Yunan halk iin her
zaman scak bir ke bulunduunu hararetle ifade eden Lloyd Georgedan hareket serbestliini alm
bulunuyordu280.
Nitekim daha heyetler dnmeden Anadoluda Yunan ileri hareketi balad.
4. kinci nn Sava ve Sonular
Trkler Yunan ileri harektn beklemekteydiler. Saldrnn ynn doru tahmin etmilerdi. Yunan
ordusunun arlkl olarak Eskiehir ynnde, Uak grubu ile de Afyon istikametinde saldrya geecei
tahmin edilmi ve ona gre tedbir alnmt. Nitekim beklendii gibi Yunanllar asker ve ate gc
olarak stn kuvvetlerle, nn mevzilerine saldrdlar. 27 Martta balayan sava, iddeti gittike
artarak 1 Nisan 1921e kadar devam etti. Bir ara mevzilerin kilit noktas saylan Metristepe dt.
Durum kritikleti. Mustafa Kemal cepheyi takviye iin muhafz taburunu yolu kard. Komutanlar bile
cephenin n saflarnda savayorlar saldr ve kar saldrlar birbirlerini takip ediyordu. Dman yer yer
baar elde etti ise de cepheyi yarmay baaramad. 1 Mart 1921de generallie terfi etmi olan smet
Paa, 31 Mart gn yapt kar saldrlarla dman ekilmeye mecbur etti. Onun zaferini mjdeleyen
.... Dman binlerce lyle doldurduu sava alann silhlarmza terk etmitir. fadeli telgrafn
Mustafa Kemal yle cevaplamtr: ... Siz orada yalnz dman deil milletin maks talihini de
yendiniz. stil altndaki talihsiz topraklarmzla birlikte btn vatan, bu gn en cra kelerine kadar
zaferinizi kutluyor....281.
Bu arada dmann Uak gurubu Afyonu alm ve ileri hareketine devam etmekteydi. II. nn
zaferi zerine buradaki kuvvetlerin byk ksm gneye kaydrld. Dmann yan ve gerileri tehdit
altna alnd. Bu durumda Yunanllar Afyonu boalttlar, fakat Dumlupnarda tutunabildiler.
II nn zaferi TBMM Hkmetinin prestijini ykseltti. Orduya gveni pekitirdi. Btn yurtta
cokun kutlamalar yapld. Halkn zafere ve Kurtulua olan inanc glendi. Fakat en nemlisi Mustafa
Kemalin Meclis zerindeki etkinlii otoritesi oald.
lkeyi dman istilsndan kurtarmak, tam bamszla sahip bir devlet haline getirmek amacyla
bir araya gelen milletvekillerini birletiren temel esaslar Misak- Mill ilkeleridir. Milletvekilleri millete
seilen Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk rgtlerince desteklenmilerdir. Dolaysyla Meclisin
btn bu cemiyetin siyas bir grubu halindeydi. Fakat zaman getike milletvekilleri arasnda gr
ayrlklar ortaya kmaya balad. Meclisin hem yasama ve hem de yrtme gcne sahip olmas, hzl
ve etkin bir ileyii geciktirmekteydi. Gr ayrlklar ortaklaa bir almay i karmay
gletirmekteydi. Bu oluuma are bulmak amacyla bir takm gruplar olumaya balamt. zellikle
anayasa almalar gruplar arasndaki gr ayrlklarn daha belirgin olarak ortaya karmt. Gruplar
ortak bir izgide birletirmek mmkn olmaynca, Mustafa Kemal Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i
Hukuk Gurubunu oluturdu. Grup Misak- Mill ilkeleri erevesinde lkenin btnln ve milletin
istikllini salayacak bar ve gvenliin elde edilmesi iin btn madd ve manev gleri gereken
hedeflere yneltecekti. Grup devlet ve milletin tekiltn, Anayasann koyduu ilkeler erevesinde,
imdiden hazrlayacakt. Grup 10 Mays 1921de resmiyet kazand. Mustafa Kemal bakanln
stlendii Grup aracl ile Meclis almalarn ynlendirdi, hzlandrd282.
Ancak bu gelime, II. Grup denilen muhalif bir grubun ortaya kmasna yol at.
II. nn zaferinin i politikadaki dier bir sonucu da yeni rejimin iki numaral ahsiyetini smet
Paay n plna karmasdr.
Zafer Mustafa Kemalin d politikas asndan da olumlu sonulara yol at. Her ne kadar Bekir
Sami Beyin Fransz ve talyanlarla yapt anlamalarn kabul edilmemesi arada belirli soukluk
yaratt ise de genel olarak ilikilerde olumlu bir gelime oldu.
Hi bir bask olmad halde talyanlar Anadoludan ekilmeye baladlar.
Fransa ise, Dileri Komisyonu Bakan Franklin Bouillon grmelerde bulunmak zere
Ankaraya gnderiyor, ve 21 Haziran 1921 de Zonguldak boaltyordu.
ngiltere ise krk kadar tutukluyu Maltadan brakyor dolayl yollardan Mustafa Kemal General
Harington bulumas zerine tartmaya giriyor, ama Yunanistan desteklemekten vazgemiyordu.
nk ngiliz Babakan Lloyd Georgenun politikas, Boazlar ngiliz denetiminde tutmak ve
Yunanllar Anadoluya kesinlikle yerletirmek esasna dayanyordu.
 Yunanistana gelince, seferberlik iln ederek ordu miktarn iki misline karm ve Kral ordunun
bakomutan yapmt. Krala gre, ancak kesin bir zafer Svresin artlarn Yunanistan lehine
deitirebilirdi. Kral 11 Haziranda byk gsteriler iinde Anadoluya hareket etti ve zmire varr
varmaz orduya bir arda bulundu: Askerler, vatann sesi, beni yeniden kumandanz almaya ard.
Bu kutsal topraklarda.... Elen lks iin arpyorsunuz... leri! Kralnz sizinle beraberdir. Sizi
vatann emrettii yere gtrmektedir... Yeni Yunan saldrs bu ortam iinde balad.

IV. Yunan Ordusu Ankara nlerinde

A. Eskiehir-Ktahya Savalar ve Sakaryaya Geri ekilme.
ki nn yenilgisinden ders alan Yunanllar, bu sefer Bursa ve Uak Gruplaryla ayn zamanda
saldrya baladlar. Bu defa arlk Uak grubuna verilmiti. Ama, Trk ordusunu gneyden evirerek
ekilmesine imkn vermeden imha etmektir. 10 Temmuz 1921de balayan 160 km. lik cephe boyunca
devam eden Eskiehir-Ktahya savalarnda, Yunan ordusunun gl sa kanad karsnda direnmeye
alan Trk cephesi yarld. Cephe komutan smet Paa, Mustafa Kemalin nerisi zerine milletin
biricik umudu olan gen orduyu dmana kaptrmamak iin, askerliin icaplarn yerine getirerek
Sakarya gerisine ekildi.
Bu srada Atinada zafer anlar alyor, toplar atlyor, fener alaylar coku iinde dolatrlyordu.
Abartl Yunan bltenleri Trk Ordusunu sava d edilmi olarak gsteriyordu. Yunan ordusu nefes
aldrmadan dman kovalyor demeleri birbirini kovalyordu. Yunan Babakan gazetecilere
Binlerce yldan beri medeniyeti koruyan Yunanistan iin Kk Asya yollar yabanc deildir. Bu
nedenle hareketimizin son hedefi ne olursa olsun, bu bir istil zellii asla tamaz. demekteydi.
Anadoludaki Yunan Ordular Kurmay Bakanna gre Sava Hellenizmin yzyllardan beri yrtt
Kk Asyay medeniyete ama savann bir devamdr.... Artk Yunanistan btn lkeye yerleme ve
Boazlarn bekisi olma hakkn kazanmt. Yunan ordusu bu hakk zerinde srar etmee kararlyd ve
bunu kabul ettirebilecek gteydi. Babakan Gounaris, En ciddi bir ekilde, bara giden en kestirme
yol stanbul sorunun zmlenmesidir grndeydi283.
Grld gibi, artk Yunanistan Yakndouda Osmanl Devletinin varisi olmak iddiasn ileri
srmeye balamt.
B. Mustafa Kemal Bakomutan
Trk Ordusu askerliin gereini yapm Sakarya gerisine ekilmi dmanla arasnda geni bir
mesafe koymu, olayn manev tarafn gslemeye hazrlanmt.
lk duyarllk Mecliste kendini gsterdi. Muhalifler Ordu nereye gidiyor, millet nereye
gtrlyor? Bu gidiin elbette bir sorumlusu vardr o nerededir? Onu gremiyoruz. Bu gnk ackl ve
korkun durumun asl sorumlusunu ordunun banda grmek istiyoruz ... Mustafa Kemalin ordunun
bana gemesini istemekteydiler. Bu teklife katlanlar oald. Bazlar kt niyetle neriyi
destekliyorlard. Bazlar ise, durumu ancak onun dzeltebileceine inandklarndan, bunu istiyorlard.
Bazlar ise, Mustafa Kemalin Bakomutanl almasna karydlar. Bir baarszlk halinde, son midin
de yitirilebilecei gerekesiyle buna kar kyorlard. Mustafa Kemal bu neriler karsnda nceleri
sessiz kald. Bu tavr felketin kesin olduu dncesini yaygn bir hale getirmekteydi. Bu durumda
Mustafa Kemal Meclise verdii bir nerge ile genel arzuya uyarak Bakomutanl ay sreyle
TBMMnin sahip olduu yetkileri, fiilen kullanmak artyla kabul ettiini bildirdi. nerge Mecliste
dalgalanmalara yol at. Baz milletvekilleri bakomutanlk nvan BMMnin manev ahsiyeti iindedir.
Bakomutan vekili nvan verilmelidir. Bazlar da Meclisin yetkilerini kullanmak gibi bir imtiyazn
verilmesi doru olmaz grn ileri srdler. Grmelerden baz milletvekillerinin kararszlnn u
iki noktada toplad anlalmt. Birincisi, Meclisin varlnn herhangi bir ekilde i gremez hale
getirilmesi; ikincisi de, yelerden herhangi biri iin keyf ve kanunsuz i yaplmas.
Mustafa Kemal bu endieleri giderecek konumalar yapt ve kanuna bu konuda balayc hkmler
konulmasn salad. Meclis, 5 Austos 1921 tarihli kanun ile bakomutana Ordunun madd ve manevi
gcn byk lde arttrmak, sevk ve idaresini bir kat daha salamlatrmak iin TBMMnin bununla
ilgili yetkisini ay sreyle Meclis adna fiilen kullanma salahiyetini verdi. Buna gre, Bakomutann
verecei emirler kanun olacakt284.
Mustafa Kemal, Bakomutan olmas dolaysyla Meclise u szlerle teekkr etti: Zavall
milletimizi esir etmek isteyen dmanlar mutlaka yeneceimize olan gven ve inancm bir dakika olsun
sarslmamtr. Bu kesin inancm yksek heyetinize kar ve btn millete kar, btn dnyaya kar
iln ederim.
Yaplan dzenleme ile, hem Genel Kurmay Bakanl, hem Bat Cephesi Komutanl zerinde
bulunan smet Paa, Bat Cephesindeki ilerin younluu nedeniyle, Genel Kurmay Bakanlndan
istif etti. Bu greve Fevzi (akmak) Paa getirildi. Ondan boalan Mill Savunma Bakanlna ise
Refet Paa getirildi.
Mustafa Kemal Bakomutan olarak orduya ve millete de bir bildiri yaynlayarak dmann lkenin
harim-i ismetinde boulmas iin her eyin yaplacan yineledi.

C. Sakarya Meydan Sava ve Sonular

Mustafa Kemal bir taraftan milletin ve ordunun moralini yksek tutmaya alrkan, dier taraftan
erat, silh ve malzeme bakmndan byk eksikleri olan ordunun ihtiyalarn salamak iin enerjik bir
ekilde harekete geti. Topyekn bir sava yrtebilmek iin Teklif-i Millye emirlerini yaynlad.
Adetleri ona ulaan bu kanun hkmndeki emirlerle, ordunun ihtiyac olabilecek her eye, bedeli daha
sonra denmek zere yzde krka varan llerde el konulmas ngrlyordu. Verilen emirlerin
uygulanmas iin be ayr yerde stikll Mahkemeleri hazr bulunuyordu. Bylece olaanst koullarda,
olaand nlemlerle ordunun insan, yiyecek, giyecek ve tehizat mmkn olduu kadar tamamland.
nnnn deyimi ile harikulde bir gayretle, harikulde bir sonu alnd 285a.
Mustafa Kemal Paa, btn tedbirleri aldktan sonra Genel Kurmay Bakan Fevzi Paa ile 12
Austosta cepheye gitti. Trk ordusu Sakaryann gerisinde mevzilenmiti.
Bu arada Yunan Ordusu, Trk Ordusunu savalarla zorlayp imha etmek ve millyetilerin kalesi
olan Ankaray ele geirmek maksad ile ileri yrmeye geti. Kral, ordusuna Ankaraya emrini
vermiti. Yunan Ordusunun ileri harekt ile beraber Anadoluda Yunan asker idaresi kurulmutu.
Yunanistan bylece Anadoludan ekilmeye niyeti olmadn ortaya koymaktayd. Yunan ordusu Trk
Ordusunun gerisini kesmek amacyla arlk merkezini gneyde toplamt. 23 Austostan itibaren
cephede atmalar balad ve gittike iddetlendi. Yunanllar sava gittike gney kanadnda
younlatrdlar. atmalarn ikinci gnnde gneyde nemli bir dayanak noktas olan Mangal da
dt. yle ki, ilerleyen gnlerde sava cephesi batdan gneye dnk bir hal ald. Fakat bu evirme
hareketleri gneye doru cephenin gittike uzamasna ve neticede Yunan ordusunun vurucu gcnn
gittike zayflamasna yol at. Dman basks kuzeyden gneye kuvvet kaydrlarak nlendi. Bu sefer
Yunanllar 30 Austostan itibaren merkezden Haymana ynnde cepheyi yarmay denediler.
Balangta snrl bir baar da saladlar. nemli bir dayanak noktas olan al da dt. Durum
kritikleti. Bakumandan olan Mustafa Kemal Paa Hatt- mdafaa yoktur, sath- mdafaa vardr. O
sath btn vatandr. Vatann her kar topra, vatandan kanyla sulanmadka terkolunmaz. Esasna
dayal bir strateji uygulad. Bu defa gneyden bu blgeye kuvvet kaydrlarak yarma hareketini
baarszla uratt. Eylln ikinci haftasndan itibaren dmann saldr gc zayflama emareleri
gstermeye balad. Erler, bitkin ve yorgun, komutanlar inanszdr. Durumu sezen Bakomutan
Mustafa Kemal Paa, Trk cephesinin sa kanadnda bir arlk merkezi oluturarak, saldrya geti.
Artk, direnme gcn yitiren Yunan ordusu, 12 Eyllde geri ekilmeye mecbur kald. Ankaray
almak, Trk Ordusunu yok etmek maksadyla yola kan Yunan ordusu, Eskiehir-Afyon hattna ekildi.
Cephane azl, ikmal zorluu, hafta sren geceli gndzl savata bilhassa subaylardan verilen ar
zayiat, etkili bir takip hareketine imkn brakmad285b.
Asker adan Sakarya Meydan muharebesi, Mill Mcadelenin bir dnm noktasdr. 22 gn, gece
ve gndz aralksz devam eden sava, insan ve ate gc bakmndan, dmandan daha az kuvvetlerle
yrtlmtr. Bakomutan Mustafa Kemal ile Genel Kurmay Bakannn cephede bizzat bulunmalar,
savan enerji ve kararllkla yrtlmesinde, verilen emirlerden tam randman alnmasnda byk
lde etken olmutur286.
Bakomutan topyekn sava ve hatt- mdafaa yoktur, sath- mdafaa vardr uygulamas ile asker
strateji bakmndan parlak bir rnek ortaya koymutur. TBMM, smet ve Fevzi Paalarn teklifi ile
Sakaryann muzaffer bakomutanna, mareal rtbesi ile gazi nvann verdi.
Sakarya Zaferi sonucunda asker alanda inisiyatif artk Trk tarafna geti. Sakaryada Byk
Yunanistan hayali Misak- Mill karsnda yz geri etti. Bylelikle zaten l domu olan Svres
antlamasn tatbik kabiliyeti bsbtn tehlikeye girmi oluyordu. Sakarya Zaferi, Mustafa Kemalin
otoritesini Mecliste ve yurt iinde ok glendirdi ve nihai zafere olan inanc, inan pekitirdi.
Trk zaferi, d ilikiler asndan da nemli sonular ortaya kard. ngilterede Koloniler, Mill
Savunma ve Hindistan leri Bakanlar ile ngiliz Genel Kurmay Bakanl harekta devamn, hem
ngiltere hem de Yunan karlarna aykr olduunu belirterek, Mustafa Kemal ile mzakereler
yaplmasn istediler. ngiltere D leri Bakanl ise, Mustafa Kemal nderliindeki mill harektn
Anadoluda tutunmu olduunu nihayet itiraf ediyor, zm yolu olarak Yunanistann zmiri
boaltmas karlnda Trakyadan dn verilmesini neriyordu. Fakat Lloyd Georgeu ve Curzonu
Svres zerinde direnmekten vazgeiremiyorlard. ngilterenin bu tutumuna karlk Douda Kafkasya
devletleri ile Moskova Antlamas esas zerinden 13 Ekim 1921de Kars Antlamas yaplarak
Trkiyenin dou snrlar, Ermenistan ve Grcistan ile olan meseleleri kesin bir sonuca balanyor,
Ukrayna ile yaplan 2 Ocak 1922 tarihli anlamayla dou siyaseti olumlu gelimeler kaydediyordu.
Bylece Sovyetlerin gerektiinde Enver Paay Mustafa Kemale kar kullanma tasars iflas etmi
oluyordu.
 Sakaryann dier nemli bir siyas sonucu da Fransa ile 20 Ekim 1921de yaplan Ankara
Anlamasdr. Bu konuda daha nce gerekli bilgiler verilmi olduundan burada tekrar edilmeyecektir.
Gazi Mustafa Kemalin Fransa ile anlamas Londrada Fransaya kar sert eletiriler yneltilmesine
yol at. Lord Curzon Fransay eref szn tutmamak, iyi niyetten ayrlmak, ngiliz karlarna
son derece zararl bir anlama yapmakla suluyordu! Ama Fransa, antlamann niha bir bar
anlamas nitelii tamadn, sadece hkmetin onayndan getiini, ngiltere ile ibirliine devam
edileceini, Badat demiryolunun Mezopotamyaya kar asker maksatla kullanlmasnn
engelleneceini taahht etmek suretiyle ngiltereyi yattrd287.
Sakarya hezimeti Yunanistanda byk d krkl, ktmserlik ve yas havas yaratt. Oluan
havay datmak iin Yunan Hkmeti Meclisden gvenoyu istemeyi zorunlu grd. Babakan
Gounaris, Svres antlamas ile Yunanistana 16.000 km lik bir toprak ile bir milyon nfuslu bir blge
verildii halde, imdi Yunan bayrann 100.000 k.m_ lik ve 3 milyon nfuslu bir blgede
dalgalandn belirterek gvenoyu istedi. Yunan Babakan gvenoyunu aldktan sonra, ngiltere ve
Fransa ile temasa girdi. Maksat, mttefiklerinin arabuluculuunu salamaktr. nk Yunan yneticileri
de silh kullanarak, Svresi kabul ettiremeyeceklerini, hele Svresin ngrdnden fazlasn elde
etmenin mmkn olmadn anlamlard288.
Vatann kurtuluu, milletin bamszl dman ordusunun lke topraklarndan silhla atlmasyla
mmknd. Dolaysyla Sakaryadan sonra Trk Genelkurmayna hakim olan dnce, Yunan
ordusunun yeniden toparlanmasna frsat vermeden taarruz etmektir. Bunun iin birliklere hazrlk
emirleri verildi. Ancak kesin sonu alacak bir saldr iin gerekli temel ihtiyalar henz temin
edilmemi, esas bir saldr hareketi iin yeterli derece hazrlanamam ve k mevsimi de gelmi
olduundan taarruzun ertelenmesi gerekmitir. Bat Cephesi Komutan tam bir hazrlk yaplmadan
taarruz yaplmasna karyd. Bir zamanlama stad olan, ii hibir zaman tesadfe brakmayan Mustafa
Kemal de baar artlarnn olumasn beklemekteydi.

D) Uzun Bekleyi: Zaman Kimin in alyor?

Yunanistan asker bakmdan zafer umudunu yitirmi, kendini mttefiklerinin eline brakmt.
stedii ey Trk denetiminden kan yerlerin tekrar Trk ynetimine katlmamas ilkesine uyulmas
ve aznlk haklarnn korunmas iin zel tedbirler alnmasna Trkiyenin zorlanmasdr.
Bu gelime zerine ngiltere D leri Bakanl Svres Antlamasnn gzden geirilmesi iin
Pariste bir konferans dzenlemeye karar verdi. Ama, Yunanistan diplomatik nlemlerle kollamak ve
ngiliz karlarn korumaktr. Bunun iin Lord Cuzon ngiliz Bakanlar Kuruluna gizli bir muhtra
sundu. Bu plan Svrese gre u deiiklikleri teklif etmekteydi:
1. zmir Yunanistana verilmeyecek, Saar gibi uluslararas be kiilik bir komisyonca ynetilecek,
bunlarn ikisi Trk, ikisi Yunanl bakan da tercihen ABDli olacakt. Blge on beyl sreyle
komisyonca ynetilecek, sonra halk oylamas yaplacak, Trk bayra kalacak, ahali Trk vatanda
saylacak. Bartan sonra Yunanistan ordusu ekilecekti.
2. Dou Trakya Yunanistanda kalacak, Svres snr atalcadan orlu civarna, Tekirda batsna
alnacaktr. Edirne, Krklareli, Tekirda, Gelibolu Yarmadas Yunanistanda kalyordu.
 3. Bar antlamas yaplnca stanbul boaltlacakt. Boazlar zerindeki mttefik mdahale ve
kontrolleri hafifletilecek, Boazlar Komisyonu yeleri milletler cemiyeti tarafndan atanacak,
Boazlardaki askersiz blgenin snrlar biraz daraltlacakt. Mttefik garnizonlar stanbuldan
anakkale ve Geliboluya ekilecekti.
4. Adana ili, Antep ve Mara dahil, Kilikya blgesi zel bir rejime tabi olacak, (1861 Lbnan
stats gibi), tercihen bir Fransz genel vali tarafndan ynetilecekti.
5. Maliye, askerlik, adliye, iktisatla ilgili konularda baz deiiklikler yaplacakt. Bunlarn Trklerce
kabul edilmemesi halinde zorlayc nlemlere bavurulacakt.
ngiliz Bakanlar Kurulu tasary onaylad, Yunanistan da kabul etti. neri Fransaya sunuldu,
Fransaya gre zmir kesinlikle Trkiyeye braklmal, Yunan ordusu Anadoludan ekilmeliydi. Dou
Trakyann byk bir ksm Trklere geri verilmeliydi. Askersiz mntkay Trkler kabul etmezdi.
Trkiye Boazlar Komisyonuna alnmalyd. Aznlk konularna Trklerin kabul edecei bir ekil
verilmeli, mal, asker, iktisad ve adl konularda baka deiiklikler yaplmalyd. Fransa, bar
antlamasnn silah zoruyla Trklere kabul ettirilmeyeceini, baarszlk halinde, Arap krallklarnda ve
Hindistanda bamszlk hareketlerinin gleneceini ileri sryordu.
Halbuki, ngiliz Dileri Bakanl Yunan ordusunun Anadoludaki varln bir bask unsuru olarak
kullanmak istiyor, Mustafa Kemali devirmeye ynelik deiik senaryolar retiyordu. Sakaryadan sonra
Trkler taarruzu geciktirdike, ngiliz Hariciyesi, zamann ngiltere karna alt, Anadoluda
Byk Millet Meclisinde muhalefetin glenecei kansn tayor, hatta ttihatlarla anlaarak,
Padiahn otoritesini glendirmek, nispeten lml bir bar projesiyle stanbul ynetimini egemen
klmay amalyordu. ngiliz Dileri, Trkler saldramadklarna gre, Anadolunun boaltlmas
mmkn olduu kadar, geciktirilmeli ve bu kmaz durum devam ettirilmelidir. Sonu olarak
ngilterenin istedii bar her iki tarafa kabul ettirilmelidir gr arlk kazanmt289.
Mttefik Dileri bakanlarnn Trkiye bar iin Pariste toplanacaklar duyulunca, Trkiye Byk
Millet Meclisi Hkmeti kendi grlerini aklamak, Bat basnnda Trk davasn izah etmek
maksadyla Dileri Bakan Yusuf Kemali stanbul yoluyla Avrupaya gnderdi. Yusuf Kemal,
Padiah ile grmesinde ... Byk Millet Meclisi ne komnisttir, ne de cumhuriyetidir. Byk Millet
Meclisi, Makam- Mualla-y Hilfeti tanr ve Zat- Hmayunlarndan kendisinin tannmasn istirham
eder diyerek Trkiye Byk Millet Meclisinin tannmasn istedi. Padiah bu szlerden memnun
olmakla beraber, birleme konusunda milletle kendi arasna menhus Yunanllarn girmi olduklar iin,
bunlar defedilmedike, bu cihete gitmek muvafk olmadn zannettiini, nk o zaman btn tazyik
merkeze tevcih edileceini ifade ederek olumlu bir cevap vermedi. Vahidettin, Mustafa Kemalin
kendisine sunduu paha biilmez teklifi deerlendiremedii gibi, Hkmetinin Dileri Bakann da
Avrupaya gnderdi.
Yusuf Kemal Bey, 1922 Martnda Paris ve Londrada ilgililerle grt ise de olumlu bir sonu
alnamad290. ngiltere, Trkiyenin hakl isteklerini kabul etmekten ok uzaktayd.
mttefikler 22-26 Mart 1922 tarihlerinde Pariste Svresi tadil etmek maksadyla toplant
yaptlar. Aldklar karar zetle unlardr: Ate kesilecek, her iki tarafn birlikleri arasnda on km. lik
askersiz bir blge oluturulacak, birliklerin durumunda deiiklik yaplmayacaktr. tilf Devletlerinin
asker komutanlar birlikleri ve asker durumu denetleyebilecekler, arpmalar ay sre ile
durdurulacak ve bu durum bar iin yaplacak n grmeler taraflarca kabul edilinceye kadar er
aylk srelerle kendiliinden yenilenecektir. Taraflardan biri yeniden savaa balamak isterse, atekes
sresinin bitiminden en az on be gn nce, kar tarafa ve tilaf Devletleri Temsilcilerine durumu
bildirecektir291.
ler, 26 Mart 1922 tarihli bir nota ile de barla ilgili tekliflerini bildirdiler. Bu teklifler esas
itibaryla daha nce bahsettiimiz ngiliz bar projesinin, ufak tefek deiiklikler hari hemen hemen
aynsyd.
Atekes tasars Yunanistan kollamaktayd. Dolaysyla Yunanllar tarafndan hemen kabul edildi.
Mtareke, Trk Ordusunu hareketsiz brakyor, Anadolunun boaltlmasn mahiyeti belirsiz bar
artlarnn peinen kabulne balyordu. Trkiyeye zararlyd. Bununla beraber Mustafa Kemal teklifi
hemen reddetmedi. nk bir sreden beri Meclisde gl bir muhalif grubu olumutu. ngilizlerin ve
Padiahn mitle bakt292 bu grup mevcut ynetimi her vesileyle kyasya eletiriyor, ikide birde ordu
neden taarruz etmiyor, taarruzla dman vatan topraklarndan atamayacak durumda ise, meseleye
neden siyas bir zm aranmadn soruyordu. Dolaysyla Mustafa Kemal kar teklif olarak, drt
aylk bir atekes dnemi iinde, Anadolunun boaltlmasn, ayet bu sre iinde boaltma ii
sonulanmazsa, srenin ay daha uzatlmasn; ilk on be gn iinde Eskiehir-Afyon hattnn
boaltlmasn, boalan yerlerin on be gn iinde Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine
devredilmesini, bu artlarn kabul halinde Ankarann belirlenecek yere hafta iinde temsilciler
gndermeye hazr olduunu bildirdi292.
ngiliz yetkililer, bartan nce Anadolu boaltlrsa, Trkler bar masasnda gl olarak otururlar,
belki stanbul ve Trakyaya yrrler grndeydiler. Dolaysyla Ankaraya verdikleri cevapta:
Anadolunun hemen boaltlmasn kabul edebileceklerini zannetmediklerini, boaltmann ancak tespit
edilen bar artlarnn tamamen kabulyle balayabileceini, sakl tutulan baz zel noktalar iin de
Ankarann delege gndermesini istiyorlard. Buna gre Yunan Ordusunun Anadolu iinden ekilmesi,
ierii belirsiz bar artlarnn kabulne balanyor, buna mukabil Trk Ordusunun hareketi
durduruluyordu. Anlalan, Byk Britanya Yunanistan iin zaman kazanmak istiyordu. Mustafa Kemal
durumu anlamakla beraber, bar yolunu kapamak istemedi. 22 nisan 1922 tarihli nota ile, neden
mtareke ile boaltmann ayn zamanda balanmas gerektiini akladktan sonra, daha fazla kan
dklmemesi iin, gerekli mzakerelerde bulunmak zere, zmite temsilcilerini gndermeye hazr
olduunu bildirdi. Mustafa Kemalin bar abas uzun sre karlksz kald. Trk teklifini benimseyen
Fransa, ngiltereyi olumlu cevap vermesi iin Maystan Austos ortalarna kadar zorlad. ngiltere
nihayet 18 Austos 1922de verdii cevapta, Venedikte yksek Komiserlerin katlmasyla resm
olmayan bir toplant yaplmasn kabul ediyor, fakat Yunan Ordusunun Anadoluyu boaltmas tarihinin
ne alnmas hususundaki Mttefik teklifinin zaman amna uradn bildiriyordu. Ne olmutu?
Neden ngiltere 1922 Martndaki teklifinden vazgeiyordu? Bu arada durumu deitirdii sanlan
faktrler nelerdi?
Anadolunun boaltlmas tartmalar yaplrken, bir taraftan da kamufle edilmi bir formlle
Yunanllar Anadoluda brakma formlleri gelitiriliyordu.
Bu dncenin kaynanda Etniki Amina (Mill Savunma) hareketi vard. Bu 1920 Kasmndaki
seimlerden sonra, Venizeloscu ve kral muhalifi evreler ve Anodoludaki birliklerinden ayrlan 200
kadar subayn oluturduu bir hareketti. Hareket merkezi stanbul olmakla beraber, Anadoluda igal
altndaki yerlerde de taraftarlar edinmekteydiler. Bunlar, 1916da Selanikte oluturduklar gibi,
Atinadan ayr bir ynetimi Anadoluda yonya Devleti ad altnda bir tampon devlet oluturulmasn
savunuyorlard293.
Anadolunun Yunan Ordusu tarafndan boaltlmas gndeme geldike, Venizelos tarafndan da
desteklenen bu gr, ngiltere ve Yunanistanda destek bulmaya balad. Daha 18 Haziran 1921de
byk Yunan saldrsndan nce Lord Curzon savan sona erdirilmesi artlarndan biri olarak zmir
blgesine zerklik verilmesini savunmutu. 17 Austos 1921 de, Yunanllar igal altndaki Anadolu
topraklarnda Yunan asker idaresi kurmulard. Sakaryadan sonra Yunanllar bu idareyi sivil idareye
dntrmek iin temaslara girmilerdi. Aralk 1921de, bu blgede padiaha gevek balarla bal
Bat Anadolu zerk Devleti kurulmas bahis konusu olmutu. 1922de Curzon zmir iin zerk
ynetim isteyince bu fikir daha da geliti. Anadolunun boaltlmas halinde, Osmanl tebaas olup
Yunan Ordusu saflarnda arpan otuz be bin Rumun ve ailelerinin de gelecekleri bahis konusu
oluyordu. Dolaysyla Mikro Asia-Kk Asya hareketi, Anadolu Hristiyanlarnn kendi kaderlerine terk
edilemeyeceini ileri srd. Bylece Bandrma-Kuadas ve Geliboluyu iine alacak bir yonya Devleti
projesi ortaya kt.
Londrada Venizelosun devreye girmesiyle ngilterede Mikro-Asia hareketini siyas bakmdan
desteklemee balad. Bylece ngiltere 1922 Martndaki tekliflerinden ayrlm oluyordu. Durum
olgunlanca, Yunanistan 14 Temmuz 1922de imdilik Anadoluda olan hi bir Yunan kuvvetinin
ekilmeyeceini ve zmir Bandrma arasndaki blgenin yeniden rgtleneceini ok gizli kaydyla
Londraya bildirdi. Maksat boaltmadan sonra yaayacak olan zerk bir hkmetin temelini atmaktr.
Tasavvur edilen devlet anakkalenin iki sahilini de kapsamaktayd. Bu zm ngiliz karlarna,
zellikle uygun dmekteydi. Yunanistann Anadolu Yksek Komiseri Stergiades 30 Temmuz 1922de
Anadolu zerk ynetimini iln etti.
Haber Fransada ak veya kapal bir ngiliz tertibi gibi grlerek tepki yaratt. talya olay protesto
etti. Parlementoda ngiliz Babakanna bu konuda sorular yneltildi. Lloyd George 4 Austos 1922
tarihli talihsiz demecinde ...Anadolunun bu blgesinde aznlklar etkin bir ekilde korumak
gerekmektedir.... Himaye bu belli blgedeki hkmetin anayasas biiminde kfi bir himaye olmaldr.
Szleriyle kamufle edilen yonya Devletinin kuruluuna yeil k yakmaktayd294.
Bu gelimeler olurken stanbul Hkmeti can derdine dmt. Sadrazam Tevfik Paa 1922
Martnda, Padiahn buyruu ile ngiltereye gizli bir anlama teklif ediyordu (25. III 1922. )Buna gre,
Trkiye btn milletlerin yararna Boazlarn tarafsz olarak serbestliinin korunmasn ngiltereye
verecektir. Blgedeki Trk Jandarmas ile lzumlu toprak eridi ngilterenin ynetimine braklacaktr.
Buna karlk Edirnenin geri verilmesi salanacaktr. Padiah anlamay hemen imzalayacak, anlama
gizli tutulacakt. ngiltere mttefiklerinden ayr bir anlama yapamayaca gerekesiyle teklifi 1.IV.
1922de geri evirdi. Aslnda ngiltere Boazlarn denetimini yeni hazrlanacak antlama ile ele
geireceinden emin olduundan byle bir teklifi kabul etmekte yarar grmyordu. mitsizlie den
Padiah, 6 Nisan 1922de tek bana ngiliz Yksek Komiseri ile grt. Padiah, ngiltereden
Anadoluda boaltlacak topraklarn stanbul Hkmetine devredilmesini, Edirnenin verilmesini,
Kemalistlerin kozlarnn ellerinden alnmasn, ayaklar altndaki topraklarn kaydrlmasn,
Ankaradaki kanunsuz kurulua kar kendisine yardm edilmesini istiyordu295.
 Bu tutum Padiahn atekesin bandan beri izledii politikaya uygun dyordu. Vahidettin o
gnk artlar altnda, tek geerli yolun yakndouda en gl sper devlet olan ngilterenin desteini
kazanmak ve onun hogrs ile kurtarlmas mmkn olan kurtarmaya almak olduuna
inanmaktadr. Bu yanl tehis, 1919 Martnda Padiah ngiliz himayesini istemeye kadar gtrmt.
Vahidettin ngiliz Yksek Komiseri ile yapt 7 Austos 1922 tarihli grmede de, Bat Anadoluda
balatlacak yerlerin stanbul ynetimine devredilmesini, Yunanllar Anadoludan ekilirse,
Kemalistlerin mevcudiyet sebebinin kalmayacan, dolaysyla Mttefiklerin meru hkmete yardm
etmelerini istedi. Yksek Komiser, Padiahn Ankaradaki gr ayrlklar zerinde hesaplar yaptn,
Mustafa Kemalin muhalifleri, hatta Envercilerle temasa gemesinin mmkn olduu kanaatine
varmt. Bu arada Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisindeki gelimeler Rumboldun kanaatini ve
Padiahn hesaplarn takviye eder gibi grnyordu. Zira Meclis 8 Temmuzda cra Vekilleri
Heyetinin Meclis Bakan tarafndan aday gsterilmeden gizli oyla seilmesini kabul etmi, 12
Temmuzda Rauf (ORBAY) Bey cra Vekilleri Heyeti Bakanlna seilmi, 13 Temmuzda da Adnan
(ADIVAR) Bey Meclis kinci Bakanlna getirilmiti. Ankarada kinci Grup arln
hissetiriyordu. Bu gelimeler, ngilterenin Mustafa Kemalin ierden devrilebilecei yolundaki mit ve
temennilerini bir dereceye kadar destekliyor gibi grnyordu296.
Sonu itibaryla 1922 Austosuna gelindiinde, ngiltere Dileri Bakanl u kanya varmtr:
Yunanistann saldr gc kalmamtr, fakat Ankara Hkmetinin Yunanistan silh zoruyla
Anadoludan atmasna imkan yoktur. Sava asker adan bir kmaza girmitir, Ancak kazanan
olmayan bir zafer mmkndr. Dolaysyla yakndou meselelerine zm asker deil, siyas yoldan
bulunacaktr. Dnlen siyas zmn esasn, Bat Anadoluda anakkale ve Geliboluyu da iine
alacak zerk bir ynetim oluturmak artyla Yunanistann Anadoludan ekilmesi, Trakyada
Trklere biraz dn verilmesi, Svresin baz maddelerinin nemsiz lde hafifletilmesi eklinde
dnlmektedir. Bylece Lloyd Georgeun mimar olduu Yunanistann Anadolu maceras,
ngilterenin karlarna uygun llerde, her iki tarafa da kabul ettirilebilecektir.
Btn bu hesaplar ve hazrlklar yaplrken Mustafa Kemal, vatan topraklarn kurtaracak adil bir
barn koullarn grmek zere, zmitte bir konferans toplanmasna dair yapm olduu teklifin
cevabn, 22 Nisan 1922den beri beklemekteydi. Hibir eyi tesadfe brakmayan yaradl gerei,
Mustafa Kemal bir taraftan da var gc ile orduyu taarruza hazrlyordu. Bakomutan 1922 Hazirandan
beri taarruz kararn vermiti. Fakat son bir defa bar kapsn zorlamaya karar verdi. Bu maksatla
arkada Fethi (OKYAR) Beyi Fransa ve ngiltereye gnderdi. Gazi Mustafa Kemal, bu grevden ne
amaladn Fethi Beye u szlerle aklamt: Misak- Mill esaslar zerinde bir barn, bugnk
artlar iinde mmkn olup olmadn, memlekete ve cihana ispat etmek... Bu mmkn olabilirse kan
dkmeden ve zaman kaybetmeden gayemize erimi oluruz. Fakat karmzdakilerin bizi oyaladklarn,
yorup bktrmak istediklerini, imknlarmz snrl olduundan yeise kaplp mmkn mertebe Sevre
yakn artlarla sulh masasna oturtmaya zorlamak niyetinde olduklarn biliyorsun. Ama bunu sadece
bizlerin bilmesi kfi gelmiyor. Hasretini ektiimiz bar ve huzur ancak Yunan Ordusunun mahvolmas
ile mmkn. Eyll ay ortalarna kadar bilhassa bir ngiliz mdahalesinden emin olmam art....
Fethi bey nce Romaya urar. talya ile przl bir konu kalmamt. nk onlar 1921 sonlarnda
Anadoluda igal ettikleri yerleri terketmilerdi. talya Dileri Bakan Fethi Beye Sizi tatmin edecek
bir bar iin ne Paris, ne de bilhassa ngiltereye gvenmeyin. Onlarn amac zaman kazanmaktr
demitir. Londraya giden Fethi Bey Lord Curzonla grme imkn bulamad. Bunun zerine bir basn
toplants ile Ankarann grlerini basna aktard. Fethi Bey dmann anavatandan karlarak zaferin
mutlaka temin edileceini, fakat daha fazla kan dklmemesi iin her trs siyas mzakereden
kanlmayacan, Meriin tabi ve hakl bir hudut olduunu, Irak hakknda tatmin edici gvence
vermee hazr olduunu aklad. Mustafa Kemal bir kere daha mtevaz ve dil bir bar iin elini
uzatyordu. Fethi Bey birka giriimine ramen, Lord Curzonla gremedi. Byk Britanya imdi
mzakere istemiyordu. ngiliz Babakan 4 Austostaki talihsiz demeciyle ngilterenin grn
ortaya koymu bulunuyordu. Trk bar giriimi, Londrada bir gszlk belirtisi olarak alglanyordu.
Her ne kadar Fethi Bey 14 Austosda ngiliz Dileri memurlarna geni aklamalarda bulundu ise de,
olumlu bir sonu elde edemedi. Durumu Ankaraya Mill maksatlarmzn salanmas ancak asker
faaliyetlerle mmkn olabilecektir mesajn ulatrd. Londrada Dou barn yapmak iin bir arzu
grnmyordu. Gazi Mustafa Kemal Paann bar isteyen eli bir kere daha havada kalmt297.

V. Yeni Devlete Yeni Lidere Hayat Veren Zafer: Byk Taarruz

A. Hazrlklar ve Harekt Pln
Bakomutan Mustafa Kemal, Mill Mcadelenin bandan beri, tam bamsz bir devlet yaratmak
iin tek geerli yolun dman vatann barnda bomak olduuna inanyordu. Bu ise ancak taarruzla
mmknd. Taarruz yksek ate gc ve sayca stnl, hareket ve manevra kabiliyetini
gerektiriyordu. Halbuki Trk Ordusu hem sayca hem de ate gc bakmndan istilc ordunun yar
gcne bile ulaamamt. lk i olarak hi deilse dman ordusuna denk bir asker g meydana
getirmek, neticeyi askern kahramanl, yurt sevgisi ve kumanda stnl ile elde etmek gerekiyordu.
Gazi Mustafa Kemal Paa, Meclisdeki kinci grup milletvekillerinin Bakomutanlk yasas konusunda
kardklar zorluklara ve taarruz iin srarl basklarna direndi. Haziran ortalarna kadar lkenin btn
imknlarn, topyekn bir sava stratejisi iinde kullanarak orduyu, dman ordularna denk bir konuma
getirdi. On ay boyunca ordu devaml eitilerek kesin sonulu bir saldr iin hazrland.
Bu dnemde Yunan ordusu esas arl ile Eskiehir-Afyon arasnda, zmir ve Bursa yollarn
kapatacak bir ekilde kolordu halinde rgtlenmiti. Kolordulardan biri, Afyonun Dou ve Gneyini
korumak iin Afyonda, dier kolorduda Seyitgaziden Sakaryaya uzanan blgede Eskiehiri rtmekte,
nc bir kolordu da her iki kolordunun ortasnda Der-hsaniye blgesinde konulanmt.
Cephenin en hassas yan , Afyon gneyinde Erkmen tepelerinden Ahrdalarna uzanan kesimdi.
Ancak bu blge Yunan cephesinin en iyi berkitilen yerlerinden biriydi.
Mustafa Kemalin pln istilc dmana Anadoluda baka bir yerde tutunma imkn vermeden yok
etmek esasna dayanyordu. Bunun iin dnlen pln, dman Eskiehir-Afyon hattnda tutmak, kalan
kuvvetlerle Afyon gneyinde bir arlk merkezi oluturmak ve o mntkadan saldrarak Yunan
Ordusunu zmir ynnden kuzeye atarak yok etmek esasna dayanyordu. Bu maksatla Afyon
gneyinde on iki kilometrelik Erkmen Tepe, Belen Tepe, Tnaz Tepe blgesi, cepheyi yarma yeri olarak
saptand. Saldrnn baars, bu blgede say ve ate gc stnl salanmasna balyd. Baar,
normal olarak misli bir g stnl ile mmkn olabilirdi. Halbuki Trk Ordusu say ve ate gc
itibaryla ancak dmanla eite yakn bir duruma gelmiti. Dolaysyla saldr cephesinde yz on bin
kiilik bir arlk merkezi yaratld. Buna karlk Eskiehir-Afyon hattn tutan ikinci ordu, elli bin
kiilik bir gle karsndaki birliklere kar koymak ve saldrmakla grevlendirildi. Baar, gneyde
yaplan ynan dman tarafndan fark edilmemesine ve saldrnn baskn eklinde yaplmasna
balyd. Dolaysyla, asker birlikler gneye geceleri kaydrlarak, gizlilie byk lde zen
gsterildi. 25 Austosta btn hazrlklar tamamlanmt. Bakomutan Afyon gneyinde Kocatepede
ordularn bandayd. General Papulastan sonra Anadolu kuvvetlerine komutan olan Hacanestis ise,
sava meydanndan 350 km uzakta zmirde bulunmaktayd.

B. Byk Zafer: Anadolu stildan Kurtuluyor

Saldr, 26 Austos 1922 saat 4.30da Trk topusunun tanzim atei ile balad. Yaplan iddetli
savalar sonunda, ilk gn cephenin kilit noktalarndan Kalecik Sivrisi ile Belen Tepe drld. Tnaz
ve Erkmen Tepelerinde nemli gelimeler saland. Keza ilk gn svari kolordusu geceleyin g artlar
altnda sarp Ahr dalarn aarak Sincanl ovasna indi ve dman gerisinde panik yaratt. Saldrnn ana
merkezinin belli olmamas iin kinci Orduda ayn zamanda dman mevzilerine iddetli hcum etti.
Trk saldrs tam bir baskn eklinde gelimesine ramen, bugn cephe yarlamad. kinci gn, yani 27
Austosta yarma mntkasndaki kilit mevzilerin (Erkmen Tepe, Tnaz Tepe) drlmesi zerine,
Yunan birlikleri Afyon ve Sincanl ovalarna dklmeye baladlar. Afyon 27 Austosta istildan
kurtarld.
Bakomutan Gazi Mustafa Kemal Paa cephe kertildikten sonra, dmann zmir ve Ktahya
ynlerine ekilmesini nleyecek ekilde ordularna tertibat aldrd.
ephedeki durumdan habersiz olan Yunan Bakomutan Hacanestis, kaybedilen mevzilerin geri
alnmasn, kinci Yunan Kolordusunun da takviye edilerek Afyon dousuna doru taarruz edilmesini
istiyordu. Ancak bunun mmkn olmadn anlaynca, zmir ynnn kapatlarak adm adm
savunulmasn emretti. Fakat Bakomutan Mustafa Kemal Paa 28,29 Austosta Trk ordusuna
yaptrd manevralarla Yunan ordusu Bakomutanlna getirilen General Trikopis ynetimindeki be
tmenlik bir Yunan kuvvetini Dumlupnar Kuzeyinde Aslhanlar mntkasnda embere ald. 30
Austosda Gazi Bakomutan cephenin n saflarna ynettii Bakumandanlk Savanda bu dman
kuvvetleri saf d edildiler. emberden kurtulan be bin kii 1 Eyllde General Trikopisle beraber,
Uak civarnda teslim oldular. Bundan sonra ama istilc orduya bir yerde tutunma imkn vermeden
Anadoludan dar atmaktr. Artk ordunun ilk hedefi Akdenizdir.
Trk ordusu, Yunan Ordusunun ekilirken yapt korkun tahribat ve mezalimi (batan baa
yaklan ehirler, kyler, topluca ldrlen sihsz halk) bir an nce nlemek iin kabil olduu kadar
sratle takip hareketine giriti. On gnde, ortalama gnde 40 km. yi bulan bir hzla istilc ordularn
peine dt. galden 1240 gn sonra 9 Eyllde zmir kurtarld. Yunanllar 16 eyllde emeyi 18
Eyllde Bandrmay terkediyorlard298.
Gazi Bakomutan saldry hafta sonuna rastlatmak, cephe yarldktan sonra Trk baarsn nemsiz
gstermek suretiyle Atina ve Londray gafil avlamt. Felketin kapsam Yunan Ordusu artk
kurtarlamaz hale geldikten sonra renildi. O zamana kadar, Trk nerilerine kulak tkayan Lord
Curzon, 3 Eyll gece yars uyandrlarak durumun nezaketi ve Yunanistann mtareke istei kendisine
anlatld. Trk bar grmesi tekliflerini drt aydr savsaklayan Lord Curzon 4 Eyllde mttefikler
adna Anadolunun kademeli olarak boaltlmasn teklif ediyordu. Halbuki, o srada Trk Ordusu,
Alaehir ve Kulay kurtarm, zmir yolunu am bulunuyordu. Bakomutan Mustafa Kemal bu teklife
u cevab verdi: Yunan Ordusu kesin olarak malup edilmitir. Bu ordunun artk ciddi bir direni
gstermesi mmkn deildir. Anadolu iin bir mzakereye mahal kalmamtr. Mtareke ancak Trakya
iin bahis konusu olabilir. ... Mtarekeyi takip eden on be gn iinde Trakya Trkiye Byk Millet
Meclisi yetkililerine kaytsz artsz teslim edilmeli, Yunanistan esir bulunan Trkleri serbest brakmal
ve Anadoluda verdii zararlar demelidir. Bakomutan Mustafa Kemal Paa, bu artlarn on gn
kadar geerli olacan da ilve etmiti.
Bu arada zmirde bulunan Mttefik konsoloslar, Bakomutan ile grmek istediler. Kendilerine 9
Eyllde Nifte (Kemalpaa) bulunmalar cevab verildi. 9 Eyllde Mustafa Kemal Nifte, Trk ordusu
zmirde, ancak konsoloslar grme mahallinde deillerdi.
Byk Taarruzla Anadolu kurtarlmt, fakat Dou Trakya igal altndayd. Ayrca Boazlar blgesi,
tarafsz mntka ad altnda mttefik glerin elinde bulunuyordu. Trakyay kurtarmak, Mttefikleri
bara zorlamak gerekiyordu. Bu maksatla, zaferi kazanan ordular stanbul ve anakkale zerine
yrtld. Bu giriim Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ile Mttefikler ve zellikle ngilizler
arasnda ciddi bir kriz olumasna yol at.

C. Atekes Krizi: Trk Ordusu Boazlar nnde

Krizi keskinletiren en nemli faktrlerden biri Byk Britanya Babakan Lloyd Georgenin pein
hkml, n yargl tutumuydu. in bandan beri sermayesini yanl ata oynayan ve siyas gelecei
ciddi bir ekilde sallantya giren, Yunan dostu ve Venizelos hayran olan, Yunan i adamlar ve
diplomatlaryla ili dl ilikilerde bulunan ngiliz Babakan, sert bir tutumla durumunu kurtarmak
istiyordu. Dolaysyla ngiltere Bakanlar Kurulu daha 7 Eyll 1922de gerekirse tarafsz mntkann
silhla savunulmasna karar verdi. Bunu salamak iin anakkaleye ngiliz Fransz ve talyan
kuvvetleri karld. 12 Eyllde ngiltere mttefiklerine ortak hareket teklifinde bulundu. Fransa
Boazlarn serbestliini ve Trkiyenin meru haklarna dikkate alacak bir zm kabul edeceini
bildirdi. 15 Eyllde ngiliz Bakanlar Kurulu, tarafsz mntkaya tecavz edilmemesi iin, Mustafa
Kemale tebligat yaplmasna ve ark Meselesi iin ilgili devletler arasnda bir Konferans
toplanmasna karar verdi. Ancak Trklerin nnden kamamak konusunda kararl ve enerjik bir
tutumla siyas kariyerini kurtarmak isteyen Lloyd George, tarafsz mntkann savunulmas iin
Mttefikler, Balkan devletleri ve ngiliz smrgelerinden asker destek isteyen kkrtc ve heyecan
uyandran bir deme yaynlad. Bu deme, hem ngilterede ve hem de Avrupada heyecan uyandrd ve
genelde bir sava ars olarak deerlendirildi. Trk Ordusunun szde tarafsz denilen vatan
topraklarna girmesi, yeni bir savaa m yol aacakt? ngiliz basn genelde olay mthi bir hata olarak
deerlendirdi. Yeni Zelanda hari, dominyonlar yardm etmeyi reddettiler. talya Ankaraya kar cephe
almayacan belirterek anakkaleden askerlerini geri ekti. Fransa Babakan Poincarde yirmi drt
saat iinde Fransz askerlerinin geri alnmas talimatn verdi. Yugoslavya ve Romanyada ngiliz
teklifini olumlu karlamadlar. Dnyada Lloyd George ve yakn arkadalarndan baka kimse sava
istemiyordu.
Bu arada zmiri istilc ordulardan kurtaran Gazi Mustafa Kemalin ordular Boazlara
ynelmilerdi. Szde tarafsz blgeye girmeleri halinde her an bir atma kabilirdi. Gazi Bakomutan
gereki bir hesap adamyd. Trakyay bar yolla kurtarmaktan baka bir ama peinde deildi.
Dolaysyla Trk askerlerine herhangi bir silhl atmaya girmemek iin kesin emirler vermiti.
Mehmetikler silh namlular aaya dnk olarak, kararl bir ekilde anakkale ve stanbula
yneldiler. anakkalede ngiliz tel rgleri nne kadar geldiler. Yeni bir sava m balayacakt? Her
ey Hudutlarnda gne batmayan Majestelerinin hkmetine balyd!
Tehlikeyi nlemek isteyen Fransa, stanbulda bulunan Yksek Komiseri General Pellyi zmire
koturdu. General Pell, tarafsz blgeye girilmemesini istedi. Mustafa Kemal, byle bir blgeden ne
kendisinin ne de Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin haberi olmadn, asker harektn
hedefinin bozguna uratlan dman takip etmek olduunu syledi. Dier taraftan Parise koan Lord
Curzon, 20 Eyllde Mttefikler aras gr birliini zorlukla salayabildi. Buna gre, tarafsz
mntkaya girilmemesi, Boazlarn Milletler Cemiyeti gzetiminde gei serbestlii ve aznlklarn
himaye edilmeleri artyla, Dou Trakyann Trkiyeye braklabilmesi, Mudanya ya da zmirde
Atekes grmeleri yaplmas ilkeleri benimsendi. Teklif Ankaraya 23 Eyll 1922de iletildi. Bu arada
Trkler tarafsz blge iinde Erenky kurtarmlar, sert ngiliz uyarlarna ramen geri
ekilmemilerdi. Londradaki hrn ngiliz bakanlar anakkaleden ekilmenin Byk Britanyay
utan verici duruma drecei kansndaydlar. ngiliz Hkmeti, 29 Eyllde General Haringtona
belirli bir sre iinde tarafsz blge boaltlmazsa, ate alaca yolunda Trklere ltimatom vermesi
talimatn gnderdi. Londradaki Hkmet adamlarndan daha serinkanl davranan ngiliz Generali,
birliklerine anakkaleye saldr olmadka ate edilmemesi emrini verdi. Dier taraftan, barc zm
istediine inand Mustafa Kemal ile yazyla temasa girerek bir anlama yolu arad. Bu arada acele
zmire gelen Fransz diplomat Franklin Bouillon da iki tarafn grlerinin yaknlamasna gayret etti.
Her ey Gazi Bakomutann kararna balyd. O, kendine olan hudutsuz gvenine, bitip tkenmeyen
enerjisine, gerektiinde son derece atlgan davranmasna, cretkr ve sorumluluk almaya elverili
karekterine ramen, her eyden nce gerekidir. Deien artlara uymasn veya gerekirse en uygun
zaman beklemesini bilen bir hesap ve mantk adam, mmkn olan ile olmayann hudutlarn iyi izen
bir liderdi. Byk bir zafer kazanan Ordular Bakomutan olmasna ve evresinin zor dayanlr
tahriklerine ramen, ngilizleri ereflerinden etmek ve yeniden dklecek kanlar pahasna yaanlacak
lsz bir hareketin lzumsuzluuna kani olarak durulacak zamann geldiine karar verdi. Her trl
asker tedbirleri aldktan sonra Dou Trakyann Merie kadar Trkiyeye braklmas artyla,
Mudanyada atekes grmesi yaplmasn kabul etti. Atekes grmelerinde Trkiyeyi Bat Cephesi
Komutan smet Paa temsil edecekti.

D. Mudanya Mtarekesi: Mondrosun fls

Atekes grmeleri, 3 Ekim 1922de Mudanyada balad. Sava Yunanllar ile yaplmt ama,
onlar atekes grmelerine katlmadlar. smet Paann muhataplar bata ngiliz Harington olmak
zere, Fransz ve talyan generalleriydi. Trk Heyetine Mustafa Kemal tarafndan verilen talimat
yledir. Dou Trakya 20 gn iinde Yunanllar tarafndan boaltlacak, blgede Trk ynetimi
oluturulacak, atekesle anakkale ve stanbul zerine yryen ordularmzn bulunduklar hat
saptanacak, hibir taraf Boazlar mntkasnda berkitme yapmayacaktr. Ama Trakyay kan dkmeden
igallerden kurtarmak ve bara giden yolu amaktr.
Konferansn ilk gn Trakya konusundaki tartmalarla geti. Trk taraf Trakyann Merie
kadar boaltlmas ve hemen Trk ynetimine teslim edilmesinde srar etti. Mttefikler Trakyann
boaltlmasn ilke olarak kabul ediyorlar, fakat blgenin Trk ynetimine teslimine raz olmuyorlard.
Orasnn bara kadar Mttefiklerin igalinde kalmasn savunuyorlard. Grmeler tkanma noktasna
gelince, ngiliz temsilcileri hkmetten talimat alma zorunluluundan bahisle, konferansa ara
verilmesini istediler.
Konferans tehlikeye girmiti, Trk Ordusuna 6 Ekim 1922de saat 18den itibaren harekete geme
emri verilmiti. Durumdan telalanan Lord Curzon Parise gitmi ve mttefikler arasnda gr birlii
salamt. General Haringtona atekesi imzalama yetkisi verildi. Atekes 11 Ekim 1922de
Mudanyada imzaland. Buna gre, Trkiye ve Yunanistan arasnda sava haline son veriliyordu. Dou
Trakya Yunanllar tarafndan on be gn iinde boaltlacak ve Mttefiklere teslim edilecek, onlar da
otuz gn iinde ynetimi Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine devretmek sorumluluunu
ykleniyorlard. Blgede dzen ve gvenlii 8000 kiilik bir Trk Jandarma birlii salayacakt. Buna
karlk Trkler anakkale ve stanbul Boazlarnda snrlar atekesle izilmi olan ky eridini tarafsz
blge olarak kabul ediyorlard. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti bu blgeye bara kadar
girmemeyi benimsemek suretiyle bar tutumunu ortaya koymutu.
Mudanya Mtarekesi, Mondrosun hkmlerini ortadan kaldryordu. Dou Trakya Mehmetiin
kan dklmeden mill snrlar iine alnyor ve bara giden yol alyordu. Mustafa Kemalin
soukkanl ve doru tehise dayal tutumu karsnda, Lloyd Georgeun atma karmaya, kriz yoluyla
seimi kazanmaya ynelik politikalar ifls ediyordu. ngiliz Babakan Trklere kar srarla yrtt
nyargl hatasn istif etmek ve bir daha iktidara gelmemekle dyordu (19 Ekim 1922).299

E. Byk Taarruzun Sonular

Bakomutan Mustafa Kemalin komuta ettii Trk Ordusu ate gc ve asker says kendisinden
stn olan dman ordusunu kesin bir yenilgiye uratm ve vatan topraklarn istildan kurtarmtr.
Mustafa Kemal bu zaferle Viyanadan bu yana devam eden iki yz ksur yllk bir geri ekilmeyi
durdurmu, Mondros ve Svresin hkmleri geersiz hale getirilmitir. Bylece Batnn Hasta adam
olarak tanmlad bir imparatorluk enkazndan, yeni ve ada ufuklara ynelecek bir devletin yolu
almtr.
30 Austos, zaferin mimar Mustafa Kemale Cumhuriyet rejiminin yaratcsna iktidar yolunu
am, Ulu nderin hayatnn sonuna kadar vatanna hizmet vermesini mmkn klmtr.
Mustafa Kemalin zaferi Yunanstanda yksek iddette bir siyas deprem yaratt. lke bir sre
ihtill ve darbelerle istikrarsz bir dneme girdi. Bozgunu takip eden gnlerde Yunan Kral tahtn
terketmek, Prens Andrea da bir ngiliz harp gemisiyle ngilterenin yolunu tutmak zorunda kalyordu.
Yunan Babakan, Bakumandan Hacanestis ve drt bakan idam edildi. Keza bu bozgun baka nemli
bir sonu daha dourdu. O da udur: O zamana kadar Yunan devlet adamlarnn ideali olan Megali
dea yani ki ktal, be denizli, Byk Yunanistan hayali uzunca bir sre geri plna itildi.
Keza bu zaferin sonularndan biri de Yakndou ve Balkanlara, kinci Dnya Savana kadar
uzanan dnemde istikrar ve bar getirmesidir.
Mustafa Kemalin zaferinin uzun vadeli evrensel sunular, zellikle Asya ve Afrikada kendine
gsterdi. Anadolu halknn tam bamszlk ve hr yaama mcadelesi, Atlantikten Cakartaya kadar
uzanan bir dnyada heyecan dalgalar yaratt. Bu corafyada yaayan milletleri bamszlk yolunda
ayaa kaldrd ve dekolanizasyon dneminin balamasnda etken oldu. Nitekim Mill Mcadeleyi takip
eden bir kuaklk dnem iinde, Asya ve Afrika haritas yeni batan dzenlenmitir. Tunus, Cezayir,
Msr, Hindistan, Pakistan ve Endonezyada kan bamszlk liderleri, manev fikir babalar, Mustafa
Kemali kendilerine rnek almlardr.
Gazi Mustafa Kemal bu zaferi yle tanmlamtr: Bu eser Trk milletinin hrriyet ve istikll
fikrinin lmsz bir abidesidir. Bu eseri vcuda getiren bir milletin evlad, bir ordunun bakumandan
olduumdan ilelebet mesut ve bahtiyarm.
Byk zaferin belki de en nemli sonucu Gazi Mustafa Kemalin liderliini perinlemesidir.
Gazi Mustafa Kemal Paa, Bakomutan olarak Meclisin, evrenin basksna ba emeyerek taarruz
iin en uygun zaman, devaml hazrlk iinde sabrla beklemek, kesin sonu yerini isabetle tayin etmek,
ahsen orada bulunarak etkisini en gl bir ekilde hissettirmek, kesin sonu yerinde mmkn olduu
kadar arlk merkezi yaratmak, hareketi bir baskn eklinde, fakat her ihtimali gz nnde tutan bir
hesap iinde yapmak, yarma hareketinden sonra dmann hibir ekilde toparlanmasna imkn
vermeyen stn komutanlk vasflarn, bir kere daha tartlmaz bir ekilde ortaya koymutur. Bu zafer
ile Mustafa Kemal, Viyana bozgunundan beri devam eden Trkn maks talihini yenmi, yzyllarn
hastas Osmanl mparatorluundan gen ve dinamik yeni bir devlet yaratmak suretiyle, yok edilmenin
eiine gelen Trk milletine yeni bir hayat kazandrmtr. Byk zaferin en nemli sonularndan biri,
Gazi Mustafa Kemale ordu ve halk iinde sonsuz bir itibar ve eref kazandrmasdr. Bu itibar ve
gven, ona bundan sonra arzu ettii her eyi halka dayanarak, halk iin yapmak gcn verecektir.

ALTINCI BLM
BARI N TRK MCADELES:
LAUSANNE TARTIMALARI

I. Saltanatn Kaldrlmas: Abdlmecit Halife

A. Bar Konferansna ar ve Saltanatn Kaldrlmas.
Mustafa Kemalin komuta ettii Trk Ordusu emperyalist, istilc kuvvetleri denize dkmt.
Dmann artk savaacak gc kalmamt. Her iki taraf halk bar istiyordu.
Bar konferansnn toplanma yeri olarak, Trkler zmiri teklif ettiler. neri kabul edilirse, Mustafa
Kemalde konferansa katlabilecekti. Mttefikler bu takdirde bakanln ev sahibi olarak Trkler
tarafndan yrtlecei, ayrca zmirde toplanmann Yunanistan incitebilecei gerekesini ileri
srmekteydiler. Sonuta, yer olarak svirenin Lausanne ehri zerinde anlald.
Konferansa Trk delegesi olarak kim gidecekti? Meclisteki hava, cra Vekilleri Bakan Rauf Beyle
birlikte Dileri Bakan Yusuf Kemal ve Rza Nurun gitmeleri eklindeydi. Kesin karar Mustafa
Kemal verecekti. O tercihini smet Paadan yana kulland. Buna kar Paa, asker olduunu syleyerek
zr diledi. Ancak Bakomutann srar zerine kabul etti. smet Paa, soukkanl, ok zeki, sabrl,
salam sinirli ve sebatlyd. Fakat bu seimde en etkili faktr onun Mustafa Kemale verdii gven
duygusu olduu anlalmaktadr. Bu grev iin, smet Paann nce Dileri Bakan olmas
gerekiyordu. Yusuf Kemal Bey, salk nedenleriyle istif etti, Meclis 26 Ekim 1922de smet Paay 20
ekimser oya karlk 155 kabul oyu ile Dileri Bakanlna seti.
Ancak bu arada stanbul Hkmeti Tevfik Paa imzal 17 Ekim 1922 tarihli bir telgrafta, kazanlan
zaferle stanbul ile Ankara arasnda ikiliin kalkm ve mill birliin salanm olduunu yazyor, bar
konferansna stanbul ile Ankara birlikte davet edilmi olduklarndan bahisle, Mustafa Kemalden ok
gizli talimat alm bir kimsenin sratle stanbula gnderilmesini istiyordu. Mustafa Kemal mill
hkmetin stanbul temsilcisi olan Hamit Bey araclyla Tevfik Paaya bar konferansnda Trkiye
Devletinin yalnz ve ancak Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin temsil edeceini bildirdi. Bu
cevapla yetinmeyen Tevfik Paa, 29 Ekim 1922de Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna hitaben
ok acele bir telgraf gnderdi. Bu yazda: Hem lkenin gelecei, hem milletin haklarnn savunulmas
konusunda grlmek zere Byk Millet Meclisince seilecek bir kiinin zel talimatla hemen
gnderilmesi istenilmekte, bu yol uygun bulunmazsa Bakanlar Kurulundan Ziya Paann oraya
gnderilmesi teklif edilmekteydi300.
Bu telgraf, barda taran son damla vazifesini grd. stanbul Hkmetinin zafere ortak olmak ve
bar konferansna katlmak istemesi, Mecliste asabiyete yol at. Sz alan milletvekilleri stanbulda
kendisine hkmet sfat vermi olan heyetin millete hi bir yasal dayana kalmad fikrinde
birletiler.
Salk Bakan Dr. Rza Nur ile 82 arkadann verdii bir nergede Osmanl Devletinin son bulduu
ve yeni Trkiye Devletinin onun varisi olduu, anayasa gereince egemenliin millete ait olduu, ifade
edilmekteydi. nergeyi Mustafa Kemal de imza etmiti. Konu nce 31 Ekimde Mdafaa-i Hukuk
Grubunda tartld. Milletvekilleri henz hem saltanat ve hem de hilfetin kaldrlmasna hazr
deillerdi. Mustafa Kemalin yakn mcadele arkadalar Rauf Bey, Kzm Karabekir Paa, Refet Paa
bu arada saylabilir. Henz bar da yaplmamt. Meclisin eilimini dikkate alan Mustafa Kemal,
saltanat kaldrmaya, hilfet konusunda elverili zaman beklemeyi uygun grd. 1 Kasm 1922 gn
Mecliste yaplan hararetli toplantda sz alan Mustafa Kemal Trk ve slm tarihinden rnekler vererek
Hilfet ve saltanatn ayrlabileceini izah etti.
Bunun zerine bu konuda verilen nergeler anayasa, eriye ve adliye komisyonlarnn ortak
toplantsna havale edildi. O gn toplanan mterek komisyonda hocalar arlktayd. Komisyon
toplantlarnda konumalar uzamakta, ekseriyeti tekil eden hocalar hilfet ve saltanatn birbirinden niin
ayrlamayacan uzun uzadya mnakaa etmekteydiler. Bu iddialar rtmek iin sz alanlar ortada
grnmemekteydi. Grmelerin istenilen sonucu vermeyecei anlalmt. Salonda dinleyici olarak
bulunan ve sabr tkenen Meclis Bakan ve Bakomutan Mustafa Kemal konumalara mdahale etmek
mecburiyetinde kald: Hkimiyet ve saltanat hi kimse tarafndan, hi kimseye ilim icabdr diye
mzakere ve mnakaa ile verilmez. Hkimiyet ve saltanat, kuvvetle kudretle ve zorla alnr.
Osmanoullar zorla Trk milletinin hkimiyet ve saltanatna el koymulardr. Bu zorbalklarn alt
yzyldan beri srdrmlerdir. imdi de Trk milleti bu saldrganlara isyan ederek ve artk dur
diyerek, hkimiyet ve saltanatn fiilen eline alm bulunuyor. Bu bir oldubittidir. Sz konusu olan
millete saltanatn, hkimiyetini brakacak myz, brakmayacak myz meselesi deildir. Mesele zaten
oldubitti haline gelmi olan bir gerei kanunla ifadeden ibarettir. Bu mutlaka olacaktr. Burada
toplananlar Meclis ve herkes meseleyi tabi olarak karlarsa sanrm uygun olur. Aksi halde, yine
gerek usulne uygun olarak ifade edilecektir. Fakat belki de baz kafalar kesilecektir diyerek iin ilmi
yn hakknda da uzun aklamalar yapt. Bu konumann ardndan sz alan Komisyon Bakan,
affedersiniz, biz meseleyi baka adan ele alyorduk, aklamalarnzla aydnlandk dedi. Bylece
konu karma komisyonca zme baland.
Ayn gn Meclisin ikinci oturumunda teklif kanunlat. Yasann birinci maddesine gre, saltanat 16
Mart 1920 geerli olmak zere ilga ediliyordu. kinci maddeye gre, hilfet Osmanl hanedanna ait
olup, bu makama Osmanoullar ailesinin her bakmdan en layk olan TBMMnce seilecektir (1 Kasm
1922).
Olay bal bana bir devrim nitelii tayordu. Artk egemenlik bir aileden millete intikal ediyordu.
Gazi Mustafa Kemal, kazand muhteem zaferin verdii itibar ile, o zamana kadar deil mnakaa
etmek, dnlmesi bile byk cesaret ii olan saltanat ile hilfeti ayrm zaruriliine inanlan bir
dnceyi kknden ykm, yeni devlete yeni ufuklar amt. Bylece Birinci Dnya Sava sonucunda,
tarih sahnesinden silinen Habsburg, Romanof ve Hohenzolern hanedanlarna Osmanoullar da
katlm oldular.
B. stanbul Hkmetinin Sonu Abdlmecidin Halife Seilmesi
Saltanatn ilga edilmesi ile stanbuldaki Hkmetin hibir otoritesi kalmamt. Trkiye Byk
Millet Meclisi Hkmeti ve Bakomutanl adna Trakyay teslim almakla grevlendirilen Refet Paa
halkn cokun gsterileri ve sevin gzyalar iinde karlanmt. Refet Paa, kendisini padiah ve
veliaht adna selamlamaya gelen temsilcileri, Hilfet ve Hilfet veliahtl makamlarnn temsilcileri
olarak hitap etmi, her vesile ile hkmetin tamamen halk tarafndan mill saltanat ile idare edilen bir
demokratik hkmet olduunu vurgulamt301.
Ertesi gn, Ahmet zzet Paa ile yapt grmede hkimiyeti millye esas alnarak ikiliin ortadan
kaldrlmas iin kiisel grlerini iletti. Buna gre: Babakan ve mesai arkadalarnn padiah
tarafndan deil, Meclis tarafndan seilip Zat- hazret-i hilfetpenahiye sunulmas Padiahn bu esas
dahilinde bir beyanname yaynlamas; bu suretle ikilik kalkm olacandan stanbulda bir kabineye
ihtiya kalmayacandan Sadrazam Paann istif etmesini teklif etti. zzet Paa stanbul Hkmetinin
istif ederek, stanbulun imdiden Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin idaresine konulmasnn,
igalci devletler zerindeki olumsuz etkisi dikkate alnarak, bartan sonraya braklmasn nerdi. Refet
Paa, szlerinin kiisel grler olduunu ifade etti. Ancak bu konularda gr birlii salanrsa,
Bursaya gelmi olan Mustafa Kemal Paa ve sair erkn ile mzakere ile kesin bir sonuca
ulaabileceini bildirdi.
A. zzet Paa, bu nerileri Tevfik Paaya 23 Ekim 1922 tarihli bir yaz ile ulatrd. zzet Paa,
Hkimiyet-i Millye esasnn kabuln zaruri grmekte Padiahn yaynlamas teklif edilen
beyannamenin kabul ve tasdik edilmesi, ancak meclis ile hilfet arasndaki ilikinin bartan sonra
meclis yeleri ile fkh ulemas tarafndan tayin edilmesini, stanbul Hkmetinin devam etmesini, ancak
baz bakanlarn istifs ile yerlerine Anadoludan baz devlet adamlarnn atanmasn; bar konferansna
da gerektiinde arac rol oynamak zere stanbuldan bir delegenin maiyeti ile katlmasnn uygun
olacan, bu konular Refet Paaya veya Bursada bulunan rical ile grmek zere lzm gelen
kiilerin tayinini teklif etmekteydi. Bu neriler stanbul Bakanlar Kurulunda bir komisyona havale
edildi ise de, olumlu veya olumsuz bir sonu alnamad302.
Giriimlerine devam eden Refet Paa, Sadrazamla ve Vahidettin ile grt. Hkmet grevinin
Ankaraya devrini, Ankarann saltanat ile hilfetin ayrlmas ile ilgili grn Vahidettine iletti.
Ancak Vahidettin bu teklifleri reddetti. Ankara Meclisi, payitahtn kontroln kesin olarak ele alncaya
kadar hkmetin grevde kalaca cevabn verdi. Konunun 1 Kasmda kanunlamas zerine de hibir
zaman halifelikten vazgemedi. Hkmete gelince, aralarnda gr birlii yoktu. ngiliz destei
salamak iin Tevfik Paa yksek Komiser Rumboldla grmesinde, Hametli Krallk Hkmeti
baka devletlerin iilerine karmaz cevabn ald303. Mustafa Kemalin baars karsnda yabanclar
da akntya uymak zorunda kalmlard. Tevfik Paa Hkmeti 4 Ekimde bugnk durumda
grevlerine devam imkn olmad gerekesiyle istifsn sundu. Ayn gn, ileri gelen grevliler Refet
Paaya bavurarak Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti emrine girmi olduklarn belirterek talimat
verilmesini istediler. Refet Paann Babliye yerlemesi ile saltanat- millye idaresi stanbulda
yrrle girdi. Olay, stanbul halknn cokun heyecan ve gsterileriyle kutland. Bylece stanbul
henz igal kuvvetleri tarafndan boaltlmadan Ankara ynetimine balanmt304.
Saltanat kaldrldna, stanbul TBMM Hkmetine balandna gre, zerinde sadece halife sfat
bulunan Vahidettinin durumu ne olacakt? 5 Kasmda Ali Kemalin tutukland haberi ortal
kartrd. Ertesi gn Vahidettin yalnz olarak Rumbold ile grt ve Kemalistlerin Bolevik
olduklarn ve stanbulda sihsz hkmet darbesi yaptklarn ileri srd. Vazifelerini bir meclis lehine
asla terk etmeyeceini syledi. Rumbolda, mttefikler Ankara Hkmetinin meruluunu tanyp
tanmadklarn barn sonulanmasna kadar Ankara Hkmetinin stanbula ait iddialarn kabul edip
etmeyeceklerini sordu. Rumbold artk bir stanbul Hkmetinin olmadn konferansta herhangi bir
hkmetle mzakere etmek zorunda olduklarn ve igal sresince bir hkmetin yetkili olmas gerektii
cevabn verdi. Sultan Kemalistlerin imdilik halifelik makamna el atmaya eilim gstermediklerini,
ama onun etrafnda a receklerini yakn bir tehlike halinde ahsn korumak iin 1920de de Robeck
tarafndan verilen teminat hatrlatarak, emin bir yere ekilmesi iin kendisine yardmc olup
olmayacaklarn sordu. Yksek Komiser geici olarak 10-15 kii ile herhangi bir yere gidebilecei
cevabn verdi305.
Vahidettin, stanbul Hkmetinin devam konusunda ngiliz desteini elde edemeyince, Refet
Paaya haber gndererek Mustafa Kemal Paa ile haberlemek istiyorum. Bir emin adamn memur
etsin. Bunun iin kendisine ak telgrafm ekeyim, mektup mu yazaym, yoksa siz mi cevap verirsiniz?
Sorularn yneltti. Haber Refet Paa tarafndan Mustafa Kemale ulatrld. Mustafa Kemal, bir ihtiyat
tedbiri olarak Vahidettinin yazl bavuruda bulunmasn istedi306.
Bu arada Ankara Hkmeti, Yksek Komiserin 6 ve 8 Kasm tarihli notalarna cevaben stanbul
idaresinin Ankara Hkmetine getiini, bu idareye yaplacak mdahalenin kabul edilmeyeceini kararl
bir ifade ile ilgililere iletmiti (12 Kasm 1922).
Bu durumda Vahidettin, yurt dna kamaya karar vererek, igal kuvvetleri Komutan General
Haringtona bavurdu. ngilizler 1920den beri Padiaha can gvenlii bakmndan gvence
vermilerdi. Bununla beraber General, Vahidettinden yazl bir talepte bulunmasn istedi. Vahidettin,
Halife-i Mslimin unvann kullanarak, bu talebi u ekilde yazya dkt: stanbulda hayatm
tehlikede grdmden, ngiltere Devleti fehimesine iltica ve bir an evvel stanbuldan mahalli-i ahara
naklimi talep ederim efendim. Vahidettin 12 Kasm 1922 Cuma sabah sarayn yan kapsna yanaan
bir ambulansa birka hizmetisi ile binerek uzaklat. Rhtmdan Malaya zrhlsna nakledilen
Vahidettin, Maltaya gtrld307. Vahidettin daha sonra San Remoya yerleti ve 1926da orada ld.
Padiah ve onun gstermelik hkmeti ortadan kalknca, Lozanda Trkiyenin BMM Hkmetince
temsil edilmesi olay zmleniyordu. Ancak, Vahidettinin firar ile hilfet makam boalmt.
Kamuoyunun yeterince hazr olmadn bilen, henz bar yaplmadn dikkate alan Mustafa Kemal,
hilfeti bir sre daha ayakta tutmay uygun grd. Yeni bir halife seilecekti. Fakat bunun yabanc
devletlere dayanarak saltanat iddiasnda bulunmamas iin tedbir alnmas gerekiyordu. Dolaysyla
Mustafa Kemal, Refet Paaya baz direktifler verdi. Seilecek zat ile grerek saltanat iddiasnda
bulunamayacana dair elinden senet alnmas, bu konuda Abdlmecit efendi ile grlerek
dncesinin renilmesi, halifelik sembol olarak kutsal emanetlerin can ve kan pahasna muhafazas
iin nlem alnmas gibi.
Refet Paa Abdlmecit Efendi ile gizlice grt ve Mustafa Kemalin istedii senedi ald.
Abdlmecit Efendi bu yazda, Byk Millet Meclisinin bu konuda ald karar kabul ve tasdik ettiini
beyan ediyordu.
Durum Meclise gizli oturumda 18 Kasm 1922 Cumartesi gn duyuruldu. Mecliste ok hararetli
ve scak tartmalardan sonra Abdlmecit Efendi halife seildi308.
Bundan byle bahis konusu olan saltanatsz bir hilfetti. Saltanatn kaldrlmas bal bana siyas
bir inklpt. Gazi Mustafa Kemal istilc emperyalist glerin lke topraklarndan kovulmasndan bir
buuk ay sonra devlete isim vermi olan Osmanl saltanatna son veriyor ve halk hkimiyetine dayanan
mill bir devlet idaresini getiriyordu. Gazi gereki tutumu ile hilfeti imdilik muhafaza ediyor, bylece
bu ok byk deiikliin din evrelerde uyandrd oku yumuatyor, ayn zamanda allm bir
otoritenin salad faydalar, politika stnde tutmak suretiyle, ondan uygun grecei bir sre daha
yararlanmak imknn kazanyordu. Esasen Trkiye Byk Millet Meclisinin o gnk yaps daha
fazlasna elverili grnmyordu.

II. Be yz Yllk Bir Hesabn Grlmesi: Lausanne Konferans

A. Birinci Dnem Lausanne tartmalar:
20 Kasm 1922-4 ubat 1923
Gazi Mustafa Kemal Saltanat kaldrmakla lkede ynetim birliini salamt. Mudanya Atekesi ve
Lloyd Georgun dmesi ile gereki bir barn yolu almt.
 Bar Konferansna ba delege olarak Mustafa Kemalin tercihine uygun olarak Meclis tarafndan
smet Paa seilmiti. kinci delege olarak Hasan (SAKA), nc delege olarak da Rza Nur uygun
bulunmutu.
Trk delegasyonuna verilen talimat yledir. Dou Trakya snr 1913 snr olmaldr. Bat
Trakyada halk oylamasna bavurulmaldr. Anadoluya yakn Ege adalar Trkiyeye verilmelidir.
Boazlar ve Gelibolu da yabanc askerlerin varl kabul edilmemelidir. Gneyde Suriye snr daha
gneye alnmal, Irak snr ise, Kerkk, Musul ve Sleymaniyeyi Trkiyeye brakacak ekilde
izilmelidir. Kapitlsyonlar ve Trk topraklarnda bir Ermeni yurdu kurulmas teklifleri
reddedilmelidir. Bu konuda srarlar olursu tartmalar kesilmelidir. Aznlklar meselesi mbadele ile
zlmelidir. Osmanl borlar, Osmanl mparatorluundan ayrlan lkeler arasnda haka
blnmelidir. Osmanl hissesi Yunanistandan alnacak tazminata karlk tutulmal, bu mmkn
olmazsa, borcun 20 yl sre iinde denmesi salanmaldr. Duyun-u Umumiye idaresi kaldrlmaldr.
Ayrlacak lkeler iin Misak- Millnin ilgili maddesi geerli olacaktr. zetle Trk tarafnn amac
1920den beri dnyaya iln edilmi olan Misak- Mill snrlar iinde tam bamsz bir yeni Trk
Devleti yaratmaktr309.
Kar tarafta ngiliz Dileri Bakan Lord Curzon mttefikler arasndaki dayanmay devam
ettirmek ve bu suretle Trkiyeye istedii artlar kabul ettirmeyi plnlamaktadr. Marur ngiliz Lordu,
Trkiyeye Birinci Dnya Savandan yenilgi ile km devlet ilemi yapmak istemektedir. Onun bar
konferansndaki hedefleri zetle unlardr: Dou Trakya snr, 1915 snr olarak kalmaldr310
Boazlar seyrsefere ak ve askerden arnm olmaldr. Kapitlsyonlar ufak tefek baz deiiklerle
yrrlkte kalmaldr. Ege adalar Mttefiklere braklmal ve onlar bunlar dilediklerince elden
karmaldr. Suriye ve Irak snrlar ayn kalmaldr. Trkiyeden sava tazminat alnmaldr. Trklerin
Yunanistandan istedikleri sava tazminat verilmemelidir. Trkiyedeki aznlk haklar gvence altna
alnmaldr. Trk asker gc snrlandrlmaldr. Mali hkmler Mttefiklerce kararlatrlmaldr.
Trkiye savatan nce Mttefiklere tannm olan ayrcalklar tanmal, atekesten bu yana hkmsz
iln ettii szlemelerin halen yrrlkte olduunu kabul etmelidir. Fransa ve talya da bu tasary ufak
tefek kaytlarla benimsiyorlard. Bylece devlet 18 Kasm 1922de genel bir gr birliini salam
oluyorlard.
Konferans 20 Kasm 1922de svirenin Lausanne ehrinde topland. Bir tarafta Trkiye vard.
Kar tarafta Yunanistan, ngiltere, Fransa talya, Japonya ve Srp-Hrvat-Sloven (Yugoslavya ) Devleti
vard.
Trk delegasyonu, grmelerin bandan beri dezavantajl durumdadr. Diplomatik deneyimleri pek
az, haber kaynaklar ok snrl, yabanc dil bilgileri de snrldr. stelik Lozan-Ankara haberlemesi de
Entellijans Servisin denetimi altndadr. Mttefik kuvvetlerin Boazlardaki varl arln
hissettirmektedir. Youn bir Ermeni, Rum propagandas Avrupa ve zellikle svire basnn etkisi
altna alma gayreti iindedir. Mttefikler aralarnda gr birliini salamlardr. Siyas konularda
ngilterenin, mal konularda Fransann, hukuk konularda talyann tartmalar ynetmesi kabul
edilmitir. Ayrca Balkan devletleri de byklerin arkasnda destekleyici bir blok oluturmulard311.
Nitekim 22 Kasmda arazi meseleleri 1 numaral siyas komisyonda tartlrken bu durum btn
plakl ile ortaya kt. Toplantda smet Paa, Trakyada 29 Nisan 1913 tarihli stanbul Antlamas
hudutlarnn snr olmasn ve Bat Trakyada da halkoyu dzenlenmesini istediinde, Mttefikler tehdit
edici bir tavrla kar ktlar. Trkiyenin Meri tesine gemesinin Balkanlarda byk tedirginlik
yarataca anlalyordu. Adalar ii grlrken smet Paa, Trkiyenin gvenlii bakmndan yakn
ve kk adalarn lkesine braklmasn, dierlerinin askerlikten arnm olarak tarafsz veya bamsz
hale konulmasn talep etti. Mttefikler kar ktlar. Mesele alt komisyona havale edildi. Sonu olarak
Gkeada ve Bozcaadann Trkiyede kalmas, merkez adalarnn askerlikten arndrlmas ve
kendilerine yresel bir idare verilmesi benimsendi. Bundan sonra Konferansn ileme eklinde deiiklik
oldu. Meseleler nce kuliste olgunlatrlp sonra resmi toplantlara getirildi.
ngiltere ve Trkiyenin byk nem verdikleri Musul Meselesi kuliste zmlenemedi. Resm
toplantda Trk delegesi, etnik, corafi, tarihi ve siyas gerekelere dayanarak Musul blgesinin geri
verilmesini, bunun iin de halk oylamasna bavurulmasn istedi. Curzon ise, halkoylamasn kabul
etmedi. Hakeme bavurulmasn, bu kabul edilmezse Milletler Cemiyetinin mdahalesini isteyeceini
belirtti ve mttefiklerince desteklendi.
Konferansn kaderi ngilterenin tutumuna balyd. ngilterenin en fazla nem verdii meselelerden
biri de Boazlarn stats ile ilgiliydi. Haliyle Rusya da Boazlarla birinci derecede ilgiliydi.
Dolaysyla konu grlrken Konferansa davet edilmiti. Rusya, Boazlarn ticar ulama ak, sava
gemilerine ve uaklara her zaman kapal tutulmasn, stanbul ve Boazlarn gvenliinin Trkiye
tarafndan salanmasn savunuyordu. Rusya ihtill ve d tehditler karsnda olduundan, gvenlii
asndan Boazlarn berkitilerek kendisi ile kapitalist dnya arasnda bir duvar tekil etmesini, o gnk
karlarna uygun gryordu.
Curzon bu teklifi, Karadenizi Trkiyenin sadk bekilii altnda bir Rus gl haline koymak diye
nitelendirerek reddetti. Kar teklif olarak, Boazlarn gerek sava ve gerekse barta deniz ulamna
ak tutulmasn; Boazlar ile Asya ve Avrupadaki baz yakn blgelerin etkili bir ekilde silahtan
arndrlmasn bunun denetimi iin Trkiyenin bakanlnda devaml grev yapacak uluslararas bir
komisyon kurulmasn nerdi. Teklif Fransz ve talyan delegeleri tarafndan desteklendi.
smet Paa Konferansn kaderinin ngiltereye bal olduunu ve ngiltere iinde en nemli konunun
Boazlarn stats olduuna inanyordu. Sovyet delegesi ile yapt grmede, Boazlar dolaysyla
kacak bir atmada Sovyetlerden yardm alamayacan da renmiti. Bu itibarla Boazlar
konusunda son derece temkinli davrand. smet Paa, Boazlara hkim Trkiyenin bar iin bir
gvence oluturacan; Boazlardan geiin ticaret gemilerine serbest olmasn, ama sava gemilerinin
tonajlarnn snrlandrlmasn; stanbulun gvenliinin mutlaka salanmasn istedi. Bu konuda
przl noktalar olmakla beraber bir anlama zemini bulunabilecei anlald.
Siyas komisyonda przl konulardan birisi de aznlklar meselesiydi. Tam bamszln elde
etmeye kararl olan yeni Trkiye Devleti, byk devletlerin yzyllardan beri aznlklar bahanesiyle i
ilerine karmalarn ve aznlklar kendi karlar iin bir tahrik unsuru olarak kullanmalarn kesinlikle
engellemek kararndayd. Trkler aznlk meselesinin kesin bir zme balanmas iin, aznlklarn
mbadele edilmelerini, kalacaklara medeni lkelerde tannan llerde aznlk haklar tannmasn;
aznlklarn dardan tahrik edilmesine artk son verilmesini istiyorlard. ngiltere Konferans
kesilecekse, bu vesileyle kesilmesini kamuoyunu etkilemek ve propaganda asndan yararl gryor ve
konuyu istismar etmek istiyordu. Curzon aznlklar iin af iln edilmesini; aznlklarn askerlikten muaf
tutulmalarn, bunlara verilecek gvenceyi gzetmek iin stanbulda Milletler Cemiyetine bal bir
Aznlklar Komiserlii kurulmasn; Ermenilere de Anadolu topraklar zerinde bir yurt verilmesini
istiyordu. Scak geen tartmalardan sonra konu alt komisyona havale ediliyordu. Oradaki tartmalar
sonucunda Trk grne uygun bir zme yneliyordu,
Sonu olarak, siyas komisyonda grlen meselelerden Musul ve Trakyada Karaaa meselesi
hari, dierlerine de ortak bir anlama ortam hazrlanm oluyordu.
Bu gelimelere karlk mal ve hukuk meseleler komisyonlarnda etin tartmalar vard. Yeni
Trkiye, tm bamszln engelleyen zincirleri krmak istiyordu. Bunu salamak iin, ekonomik
bamszln kstekleyen btn snrlamalarn kaldrlmasn; Osmanl borlarnn mparatorluktan
ayrlan btn lkeler arasnda dil bir ekilde paylatrlmasn; Trkiyeden sava tazminat ve igal
masraf istenmemesini; Yunanistann Anadoludaki yapt vahi tahribat demesini talep ediyordu. Bu
konular uzun tartmalara yol at. zm bulunamaynca, Trk delegesi iktisadi ve mali meselelerin
bartan sonraya ertelenmesini teklif etti. Teklif kabul edilmedi. Mal komisyonun belli bal meseleleri
bylece ortada kalyordu.
Hukuk meselelerin grld nc komisyonun en przl ii kapitlsyonlarn ne olaca
konusuydu. Bu konuda Trk heyetine verilen talimat kesindi. Kapitlsyonlar kaytsz artsz
kaldrlacakt. Israr edilirse, mzakereler kesilecekti. Grmelerde Mttefikler kapitlsyonlar yerine
ikame edilecek baka bir sistemin gelitirilmesinde srar ettiler. smet Paa, kapitlsyonlarn hr ve
bamsz yaamak isteyen bir milletin hukuku ile badaamayacan; dolaysyla Trkiyenin ne
kapitlsyonlar, ne de onun yerini tutacak bir sistemi asla kabul etmeyeceini kesin bir dille ifade etti.
Mttefiklerin bu konudaki srarlar anlama yollarn kapatyordu.
1923 Ocak sonuna gelindiinde, Musul, adl kapitlsyonlar, Trakya snr, tazminat ve tamirat
konular askda kalmt. mttefik devlet temsilcileri kendi aralarnda hazrlam olduklar anlama
metinlerini 31 Ocakta Trk delegasyonuna vererek bunun tmyle kabul veya reddedilmesini istediler.
Mttefikler anlama olmayan konularn hepsini kendi arzularna gre dzenleyerek anlama tasarsna
koymulard. Bu tasarya karlk Trk heyeti zerinde anlalan konular kapsayan bir tasar sundu.
Anlalamayan konularn savatan sonraya braklmasn teklif etti. Mttefikler kendi tasarlarnda srar
ettiler. Lord Curzon 4 ubatta Lozan terk etti. Bar isteyen Trk heyeti herkesten nce Lousannea
gelmiti ve herkesten sonra oray terk ediyordu.
Mustafa Kemal, konferansn tartmalarn gn gnne takip etmi, zaman zaman smet Paay
yreklendirici mesajlar gndermiti. smet Paann yurda dnnde, 18 ubat 1923te onunla
Eskiehirde bulutu. Gazinin amac bar konusunda smet Paann vard sonucu renmek ve ona
gre Meclis ii ve Meclis d ilikileri ynlendirmekti. smet Paaya gre: Barn akbeti ngilterenin
tutumuna baldr. Konferansn birinci ksmnda ngilterenin nemli grd konular zmlenmitir.
Musul meselesi bartan sonraya ertelenirse geri kalan meseleler iin ngiltere bar engellemeyecektir.
Aralarndaki zl grmelerden sonra, Mustafa Kemal ile smet Paa arasnda barn mmkn olduu
konusunda gr birlii saland. Konu Meclisin gizli oturumlarnda da uzun uzun grld ve
iddetli hrn tartmalara yol at. Mecliste zellikle kinci Grup yeleri, bar yaplmamasn smet
Paann hatasna balyorlard. Bazlar da onun verilen talimatlarn dna ktn, Misak- Millden
dn verildiini ileri srerek deitirilmesini istiyordu. Tartmalar takip eden Mustafa Kemalde
zaman zaman sz alarak milletvekillerini ikna etmeye alt. Gazi, Musul meselesinde ok hassasiyet
gsteren milletvekillerine, Musul meselesinin oradan vazgeildii anlamna gelmediini , bir yllk
srenin Trkiyenin lehine allabileceini hatrlatt. Delegasyonun kendisine verilen talimat dna
kp kmadn takdirin Bakanlar Kuruluna ait olduunu belirtti. Gereken talimat Delegasyona
Bakanlar Kurulunca verildi. Delegelerimiz milletimizin ve Meclisimizin erefini korumutur. Kendileri
manev bakmdan Meclisce de desteklenerek grevine devam etmelidir diyerek olay noktalad.
Meclisde 6 Marta kadar devam eden grmelerden sonra u karara varld.
1. Mttefiklerin verdikleri bar projesini olduu gibi kabul etmeye imkn yoktur, srar edilirse sava
sebebi olur.
2.Hayati bir meselemiz olan Musul ii ksa bir zamanda zmlenmelidir.
3.Mal, iktisad idar meselelerde hayat ve istikll haklarmzn salanmas artyla, bar
giriimlerinde bulunmas iin Bakanlar Kuruluna izin verilmitir.

B. Lausanneda kinci Dnem: 23 Nisan 1923-24 Temmuz 1923

Bakanlar Kurulu 7 Mart 1923de Trk bar tasarsn oluturdu. Tasarya hakim olan zihniyet, arazi
meselelerinde Misak- Millye ters dmeyecek bir hal ekli bularak Mttefikleri tatmin etmek, buna
karlk, mal iktisad ve idari konularda tam bamszlk elde etmektir.
Trk tasars Mttefiklere 9 Mart 1923de verilerek konferansn iki haftaya kadar ya bir Avrupa
ehrinde veya stanbulda yeniden balamas istendi. Tasarda Lausannedaki Mttefik tasarsnn 156
maddesinden 90 aynen kabul ediliyordu. Arazi konusunda Trakya, snrnn Meri talweginden
gemesi, Meis ve Merkep adalarnn Trkiyeye braklmas, Yunanistann sava tazminat demesi yer
alyor, iktisad maddelerle, adl deklarasyonun anlamadan karlmas teklif ediliyordu.
Mttefikler Trk projesindeki hususlar grmek zere 23 Nisan 1923te Lausanneda grmelere
devam edilmesini teklif ettiler. Esasen bar yapmadan dnen delegeler, kamuoylarnda ho
karlanmad iin konferansn kesilmeyip tehir edildii ok nceden iln edilmiti.
Masada smet Paann gcn arttrmak iin ordu glendirilmi, kapitlsyonlar konusunda daha
nce balayan uygulamaya dn verilmeden devam edilmekteydi. Lausanneda anlamaya varlmas
halinde Meclisin dn vermeye elverili olmayan havas dikkate alnarak seimin yenilenmesi karar da
alnmtr (1 Nisan 1923).
kinci dnem Lausanne Bar grmeleri, 23 Nisan 1923de balad. Bu dnemde, ngiltere aradan
ekilmi gibidir. Marur ve hrn Lord Curzonun yerini, ngilterenin stanbul Yksek Komiseri Sir
Horace Rumbold almtr. Buna karlk Fransann tutumu sertlemitir. Dnemin tartma konular
Yunan tazminat, Meis adas, Kapitlsyonlarn ilgas, mal, iktisad meseleler ve adliye ile ilgilidir.
nce Trakya snr ii konuuldu. Snrn Meri talveginden gemesi, Tavan adalarnn Trkiyeye
braklmas; Adakale ve Meisden vazgeilmesi kabul edildi.
Yunan tazminat konusunda, Venizelos Trkiye tazminatta srar ederse, konferans terk etmek
talimat aldn sylyordu. Yunanllar Bat Trakyada asker ynak yapmaya giriiyorlard. ngilizler
Yunan idarecilerini lgnca bir maceraya girmemeleri iin uyaryorlard. zm formln
Venizelos buldu. Yunanistann sava tazminatna karlk Karaaan Trkiyeye braklmasn nerdi.
smet Paa sorumluluu zerine alarak bunu kabul etti. Olay smet Paa ile Babakan Rauf Bey arasnda
anlamazla yol at. Durum ancak Mustafa Kemalin araya girmesi ile dzeltildi.
Konferansn uzama sebeplerinden birisi de kapitlsyonlar meselesiydi. Trk heyeti Montagna
forml zerinde direnmek, aksi takdirde konferans terk etmek talimat almt. Trkiyenin kararl
tutumu karsnda Mttefikler, birka yabanc hakimin be yl sre ile danman olarak istihdam
edilmesi artyla kapitlsyonlarn kaldrlmasn kabul ettiler.
Konferansn sonuna kadar srklenen dier bir mesele, Osmanl borlar meselesiydi. Bilhassa bor
faizlerinin hangi cins para ile denecei tartmas srp gidiyordu. Trkler frank, Franszlar altn olarak
denmesini ileri srmekteydiler. Londrann basks ile bu konuda Fransz direnii yumuatld.
Srncemede olan meselelerden birisi de Trk topraklarnn boaltlmasyd. stanbul ve tarafsz
blge denilen Boazlar mntkasnda igal kuvvetleri vard. Mttefikler, Trkiye zerinde bask arac
olarak kullanmak maksadyla, Trk topraklarnn boaltlmasn mmkn olabildiince geriye atmak
istiyorlard. Fakat askdaki btn przler ortadan kaldrlnca, barn imzalanmasndan sonra Trk
topraklarn boaltmay kabul ettiler.
Bylece 17 Temmuz 1923de yaplan son toplantda askda kalan konular zme balanm
oluyordu. Bunun zerine, smet Paa anlamay imza iin Ankaradan yetki istedi. Bekledii cevap
gecikince, Mustafa Kemale bavurdu. Onun olumlu cevab zerine anlamay 24 Temmuz 1923te imza
etti312a.
Mustafa Kemal silh arkadann bu seferki hizmetini tarihi bir baaryla talandrma olarak
tanmlad onu ve mesai arkadalarn kutlad.
1914 ylndan beri devam eden savaa son veren Lousanne Antlamas 143 maddelik esas antlama
ile 18 ek belgeden olumaktadr. Anlamann ilk 22 maddesi snrlar saptamaktadr. Trakya snr
Karaaa istasyonunu Trkiyede kalmak zere Meri Talweki olarak kabul edilmitir. Gkeada,
Bozcaada ve Tavan adalar dnda kalan adalar Yunanistana braklyordu. Ancak bunlardan Midilli,
Sakz, Sisam ve Nikarya Limni adalarnda bir deniz gc ve istihkm yaplmayacakt. Bu adalardaki
asker, yreden silh altna alnp eitilecek askerle snrl olacakt. talyann 1911-1912de igal ettii
ve Ouchy Anlamas ile geri vermeleri gereken Rodos, Onikiada ile Meis adalar onlara braklyordu.
Suriye snr Ankara Anlamas ile kabul edildii gibi kalyordu. Irak snr ise dokuz ay iinde bar
yoluyla izilecek, bu mmkn olmazsa, konu Milletler Cemiyetine gtrlecek, her iki tarafta alnacak
karar beklerken her hangi bir asker harekette bulunmayacakt.
Aznlklarn himayesi konusunda, Trkiye halk din, itikat ve mezhep fark olmadan eit muamele
grecek gayri Mslimler hayr kurumlar ve okullar yapabilecekler Mslmanlarn yararlandklar her
trl meden ve siyas haklardan yaralanacaklardr.
Mal hkmlerde, Osmanl borlarnn Balkan Savanda Osmanl Devletinden arazi alan
devletlerle, Asyadan ayrlanlar arasnda nasl taksim edilecei aklanmaktadr.
ktisad hkmlerde, Trkiyede yabanclara ait emlk ile Trkiye dnda Trklere ait emlkin
sahiplerine iadesi ve bununla ilgili teferruat, ortak hakem mahkemelerinin olumas ile ilgili hususlar
aklanmaktadr.
 Boazlarla ilgili olarak yaplan szlemede, Boazlarn stats saptanmtr. Buna gere Boazlar
ticaret gemilerine aktr. Sava halinde Trkiye tarafsz ise bu serbestlik devam edecektir. Trkiye
savata taraf ise, geileri kontrol ile hasmlarna yasaklayabilecektir. Boazlardan geen harp
gemilerinin tonaj, Karadenizdeki en kuvvetli donanmadan daha fazla olmayacaktr. Sava halinde
Trkiye tarafsz ise, gece ve gndz geme serbestlii vardr. Taraf ise, ancak tarafsz harp gemileri
geebilecektir. anakkale ve stanbul boazlarnn iki yakasnda 15-20 km lik belirli alanlar askerden
arndrlacaktr. Marmara, Gkeada, Bozcaada, Semadirek, Limni adalar askersiz olacak. stanbulda
12 000 asker ve deniz ss bulunabilecektir. Boazlardan gei, Trkiyenin bakan olduu ngiliz,
Fransz, talyan, Japon, Yunan, Bulgar, Srp, Rumen ve Rus delegelerinden oluan bir komisyon
tarafndan yrtlecektir.
Trakya snr ile ilgili szlemede, Trk, Yunan, Bulgar snrlar, her iki taraftan yaklak 30 km
derinliinde askerden arndrlmaktadr.
Adliye ile ilgili grmelerde, Trkiyenin 5 yl iin danman statsnde yardmc hakimlerin
hizmetini almas ngrlmektedir.
Karaaa ile ilgili szlemede, anlamann tasdik edilmesi artyla en ge 23 Eyll 1923te
Trkiyeye teslim edilmesi kararlatrlmtr.
Trk ve Rum ahalinin mbadeleleri ile ilgili szlemede, Bat Trakya Trkleri ve stanbul Rumlar
hari olmak zere, Trk ve Rum nfusun mbadeleleri ile ilgili ayrntlar belirtilmektedir.
Bar konferans boyunca Trk tarafnn hassasiyetle zerinde durduu mttefik glerin igali
altnda bulunan Trk topraklarnn boaltlmasna dair olan szlemede, anlamann Trkiye tarafndan
tasdik edilmesinden itibaren 6 haftalk bir sre iinde mttefiklerin, Trk topraklarn boaltmalar,
Mondros atekesi gereince Mttefiklerin el koyduklar harp gemileri ve malzemelerini bulunduklar
yerlerde Trkiyeye teslim etmeleri hkme balanmaktadr.
Mustafa Kemal Lausanne Anlamasnn bir an nce tasdik edilmesini istiyordu. Bylece igal
kuvvetlerinin bir an nce stanbul ve Boazlardan ayrlmasn salayacakt. Antlama Meclise
geldiinde heyecanl konumalara vesile oldu. Geri Mill Mcadeleyi erefle baar ile destekleyen
Gazi Meclis dalm-, yaplan seimlerde II. Grup tasfiye edilmiti. Fakat Meclis de zellikle Bat
Trakya, skenderun, Antakya, Musul konularnda Misak- Millden dn verildii ne srlm
Boazlarda tarafsz mntka oluturulmas, Yunan tazminat, Osmanl borlar konular eletirilmitir.
Antlamay beenenler eitlik esasnda yaplmasn alklamlardr. smet Paa savunmasnda
antlamann mtecanis, yeknesak bir vatan yarattn bu vatann i idaresi bakmndan
ayrcalklardan mkellefiyetlerden kurtulmu, hr bir vatan olduuna dikkati ekti. Neticede Meclis,
14e kar 213 oyla anlamay onaylad (23 Austos 1923). Anlamann onaylanmasnn ardndan 15
Eyllde Karaaa, 21 ve 22 Eyllde Bozcaada ve mroz (Gkeada) Yunanllardan teslim alnd.
Mttefikler 2 Ekimde Trk sancan selmlayarak stanbulu terk ettiler. Trk birlikleri 6 Ekimde
stanbula girdiler. galciler geldikleri gibi gitmilerdi.

C. Lausanne Antlamasnn Deerlendirilmesi

 Lausanne Antlamas ile Mustafa Kemalin son derece g artlar iinde balatt Mill Mcadele,
Mehmetiin sngs ile izdii snrlarla tescil edilmitir. Keza bu antlama ile dnn her an lm
beklenen hasta adamndan gen dinamik tam bamsz yeni bir devlet domutur. Bylece Avrupann
birka yz yldr Dou Meselesi ad altnda yoketme amac ile yrtt Srves antlamasyla
gerekletirme noktasna getirdii politika ifls etmi oluyordu. Mmkn olan ile olmayann snrn
doru hesaplayan Mustafa Kemal, Misak- Mill snrlarn iinde homojen bir vatan ve ynetim
bakmndan her trl d mdahaleye kapal, tam bamsz bir devlet oluturmay ama edinmiti.
Dolaysyla Lausanneda tam bamszla glge drebilecek her trl kaydn kaldrlmas iin
mcadele edilmitir. Bylece Trkiye yllardan beri devam eden Avrupann siyas ve iktisadi
vesayetinden yakasn kurtarmtr. zellikle zorunlu nfus mbadelesi ile Anadolunun Trklemesi
tamamlanm byk devletlerin aznlklar koruma bahanesiyle lkenin i ilerine yaptklar
mdahalenin kayna kurutulmutu. Lausanne gereklere dayal ve dengeli bir bar anlamas nitelii
ve Trkiyenin basiretli yneticilerinin idaresi ile lkeye, bugn itibaryla 78 yllk, tarihinin en uzun
bar dnemini salamtr. Bu sayede Atatrk Trkiyesi glenmek ve adalamak iin gerekli
zaman kazanm, Atatrk inklplaryla her bakndan yeni bir yaplanmaya girimi, yepyeni modern
bir ehreye brnmtr.
Lausanne, haliyle Yunanistann Anadolu macerasn noktalamtr. Byk hayallerin cazibesi ve
emperyalist byk devletlerin tevikiyle, kaldrabileceinden ar bir ykn altna giren Yunanistan,
Anadolu felketiyle ok ar bir darbe yemi, yllarca siyas istikrarszlk iinde kalmtr. Anadoludan
gelen mbadillerle sosyal ve ekonomik sknt daha da arlamtr. Anadolu macerasnn dier bir
sonucu da, Megali dea Byk Yunanistan hayali bir sre iin Yunan politikaclarn kafalarnda geri
plna itilmitir.
Gazi Mustafa Kemal, Lausanne grmelerinin her safhasn takip ve gerektiinde mdahale ederek
Trk isteklerine uygun bir barn yaplmasn salamtr.
Sonu itibaryla, Gazi Mustafa Kemal, 19 Mays 1919den 24 Temmuz 1923e kadar devam eden
dnemde, Trk Mill Kurtulu Hareketinin oda temel faktr olmu, kudretli kiilii, stn
tekiltlk ve komutanlk vasflar, bitip tkenmeyen enerjisi, ileriyi nceden grebilme ve sezebilme
ve gereki davranabilme meziyetleri; zaman ve mekn ve imkn faktrlerini en iyi kullanabilmek
yeteneiyle, yok edilmenin eiine gelen Trkiyeyi yeniden ve daha gl olarak ayaa kaldrm ve
bamszln ebediyen koruyabilmesi iin onu ada ufuklara ynlendirmitir.
 YEDNC BLM
ADALAMA NDER ATATRK

I. Atatrk adalamas ve zellikleri

A. Atatrkn adalama ile lgili Grleri
Gazi Mustafa Kemal son derece zor artlar altnda istilc emperyalist gleri, Mehmetiin sngs
ile, vatann barndan skp atarak denize dkm, tam bamszlna sahip yeni bir devlet
oluturmutu. Ancak bu devletin varln devam ettirebilmesi, Osmanl toplumunu ykntya srkleyen
artlardan bir an nce kurtulmasna balyd. Gazi bunu yle ifade eder: Hi bir zafer gaye deildir.
Zafer ancak kendisinden daha byk olan bir gayeyi elde etmek iin bir vastadr, gaye fikirdir.... Bir
fikrin istihsaline dayanmayan zafer payidar olamaz. Gen Trkiye Cumhuriyetinin payidar olmas iin
ada medeniyetin bir orta bir paras haline gelmek, bin bir fedakrlkla salanan bamszln
muhafazas iin arttr.
Dolaysyla mill bamszl saladktan sonra onun temel amac, Trkiyenin bir daha ayn duruma
dmemesi ve bamszln sonsuza kadar koruyabilmesidir. Bu nasl salanacaktr?
Ona gre bunun tek yolu vardr. O da aa damgasn vuran, tabiata hkmeden ada medeniyetin
orta olmaktan gemektedir. Bu bir lm kalm meselesidir. Btn fedakrlmzn faydal bir sonu
vermesi buna baldr. Zira, memleketler muhtelif fakat medeniyetler birdir ve bir milletin gelimesi
iin de bu yegne medeniyete itirak etmesi lazmdr.
Gazi daha Mill Mcadelenin en karanlk gnlerinden balayarak aralksz bir ekilde asrilemek,
muasrlamak (adalamak) medenilemek, medeni bir millet olmak zaruretinden bahsetmitir.
Dman denize dkldkten iki ay sonra, 1922 Ekiminde Bursada retmenlere yle seslenir: ...
Memleketimizi bir ember iine alp cihan ile alkasz yaayamayz. Bilakis mterakki (ilerlemi),
mtemeddin (medeni) bir millet olarak medeniyet sahasnn zerinde yaayacaz. Bu hayat ancak ilim
ile fen ile olur. lim ve fen nerede ise oradan alacaz ve her ferdi milletin kafasna koyacaz. lim ve
fen iin kayt ve art yoktur. 22 Eyll 1924de Samsunda retmenlere hitap ederken de ilim ve fen
zerinde durur: Dnyada her ey iin hayat iin, muvaffakiyet iin en hakiki mrit ilimdir, fendir,
ilmin ve fennin haricinde mrit aramak gaflettir, cehalettir, dlalettir. 4 Aralk 1923de Tercman-
Hakikat gazetesine verdii demete, gelecein Trkiyesinin temel hedefini ve lkeyi bu hedefe
ulatrmak konusundaki kararlln ak ve net olarak dile getirir. Memleket mutlaka ada, medeni
ve yepyeni olacaktr. Bizim iin bu hayat davasdr. Btn fedakrlmzn faydal sonu vermesi buna
baldr. Trkiye ya yeni fikirlerle donatlm, namuslu bir idare olacaktr, ya da olmayacaktr....
Gelime yolumuzun nne dikilmek isteyenleri ezip geeceiz. Dnya mthi bir cereyanla ilerliyor. Biz
bu ahengin dnda kalabilir miyiz?
29 Ekim 1923te bir Fransz gazetecinin yeni devletin yabanc dman olduklar iddias
konusundaki sorularna cevap olarak u szleri syler: ... Trklerin asrlardan beri takip ettii hareket
devaml bir istikameti muhafaza etti. Biz daima arktan garba doru yrdk. ... Memleketimizi
asriletirmek istiyoruz.... Medeniyete girmeyi arzu edip, garba tevecch (bir yere ynelme) etmemi
millet hangisidir?
Daha pek ok rneklerini verebileceimiz btn bu ifadelerden anlalaca gibi, byk zafer ve
bartan sonra, Gazinin temel hedefi, Trkiyeyi bir an nce her bakmdan ada medeniyetin bir
orta haline getirmektir.
Bu nasl gerekleecektir? Bunun iin nasl bir metot uygulanmaldr. Daha nce bu konuda
giriimler yaplm mdr? Yaplmsa neden baarl olunamamtr? Kasm 1934den itibarn Atatrk
soyadn alan Gazi Mustafa Kemalin kendinden nce gelenlerden ok farkl ve deiik bir yol izlemeye
ynelten etkenler nelerdir? Bu sorular doru cevaplamak iin geriye doru ksa bir bak gerekecektir.

B. nceki Yeniliklerin Nitelii ve Baarszlk Nedenleri

Bir zamanlar ktada at oynatan Osmanl Devleti 1683 kinci Viyana kuatmasndan itibaren
gerilemeye balam, 1774 Kaynarca antlamasndan sonra da paralanma srecine girmiti. Daha
duraklama dneminde gerilemeyi fark eden devlet adamlarnn durumu deerlendirmeleri yledir:
Baarszlk Kanun dnemi kurumlarnn yozlamasndan kaynaklanmaktadr. are, kurumlar o
zamanki hallerine dntrmektir. Bu nasl yaplacaktr? Otorite yoluyla yaplacaktr. Gen Osman,
Kuyucu Murat Paa, IV Murat ve Kprller slahat gibi. Ama 1718lere gelindiinde tehiste
deiiklik vardr. zellikle sava alanlarndaki arpc yenilgiler, gerilemenin yalnz bizim kurumlarn
bozulmasndan deil, fakat Batnn zellikle harp ara, gere ve ynetimi bakmndan ak-seik
stnlnden ileri geldii anlalmtr. u halde ne yapmak gerekir? Sorusu gndeme gelir. Verilen
cevap udur:
Bat asker teknoloji asndan bizden stn olduuna gre, bu teknoloji alnmaldr. Bu amala
yabanc dnmelerden yararlanrlar. Bu teknolojiyi kullanmasn bilen fen subay yetitirmek
maksadyla asker mhendislik okullar kurulur. Teknoloji haliyle bilimin verilerine dayandndan
yenileme hareketi mill eitim alanna kayar. ada fenleri renme mecburiyeti, yabanc dil
renimine kap aar. Yabanc dil, renenleri baka dnyalara yneltir. 1826da yeni atlmlarn
kstekleyen Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra modern ordu kurulur. Bu ordunun ihtiyalarn
karlamak zeri 1827de asker tbbiye, 1834te Harbiye kurulur, bu okullarda pozitif bilimler, yabanc
dil (Tbbiyede retim dili uzun sre Franszcayd) renilir. Objektif dnen geni ufuklu elemanlar
yetitirilir. te bu okullardan yetienler yenilemenin ncleri olurlar.
1834ten itibaren sreklilik kazanan yabanc lkelerdeki elilikler kanalyla, Bat etkisi gittike artar,
Tanzimatla beraber, kanun koyucu srekli Meclisler oluturulur. Asker reformlarn baars iin idar
hukuk ve iktisad alanda yenilikleri gerekletirecek kurumlar kurulur. Batdan esinlenen yeni
kanunlar yaynlanarak, an ihtiyalarna cevap aranr (Ticaret ve ceza kanunlar gibi). Bu yasalara
gre alan mahkemeler kurulur. Meslek memuru yetitirmek iin yeni okullar alr, Darlmuallimin,
(retmen Okulu) Mlkiye gibi.
Btn bu aray ve uygulamalar, Batlaabilmek iin esas arenin parlmenter ynetim olduu
sonucunu dourur. 1876da anayasa yaplr ve parlamento alr, fakat 1878de kapatlr. Artk aydn
kesim iin parlmenter ynetim 30 yl sre ile her trl meseleye zm getiren bir are olarak
benimsenir. 1908de ordunun gen subaylarnn ayaklanmas ile anayasal rejim yrrle girer. Bir sre
alabildiine bir serbestlik iinde lkenin btn sorunlar her ynyle tartlr.
ok kaln izgilerle zetlediimiz son ksmlarn Mustafa Kemalin de yaad bu iki yz yllk
sre, lkeyi hangi noktaya tamtr? Sonular nelerdir? 1918de Osmanl Devleti, Batdan esinlenmi
modern asker ve sivil okullar, keza batdan alnan baz yasa ve bu yasalara gre alan yarg
organlarn ve parlmenter rejim zlemiyle artk kolayca geriye dnlmeyecek bir lde Batya
ynelmi bulunmaktayd.
Ancak bu iki yzyllk sistemsiz birbirlerinden kopuk abalar devlete kendini yenileyecek taze kan
salayamamtr. Kurtarlmak istenen devlet, mal, iktisad ve kltrel bakmdan aa ayak
uyduramam, yaplan reformlar devletin bekasn salayamam ve devlet 1918 Kasmnda tarihten
silinme, yok olma durumuna gelmitir.
Acaba bu baarszln nedeni ne idi? Hata nerede yaplmt? Bu sorular zerinde dnmek
Atatrkn adalama metot ve zelliklerini anlamaya yardmc olacaktr. Konu uzun aklamalar
gerektirmekle beraber, Atatrk ve adalama balkl makalemiz, esas alnarak ksaca
zetlenecektir312b.
Baarszlk sebepleri eitlidir:
1. lkenin jeopolitik konumu, srekli savalar, Osmanlya nefes almak, huzur iinde yenilik
atlmlar yapma imkn vermemitir. Trk halk barn nimetlerinden ancak Cumhuriyet dneminde
yararlanm, Atatrk inklplarn bu bar dneminde gerekletirmitir.
2. Trklerin ho grl ynetimi dolaysyla gayr mslim tebaa kltrel kimliini muhafaza ettii
gibi, devletin zayflad dnemlerde millyeti rzgarlara kaplm, bu ayrlk hareketleri devleti srekli
megul etmi, kaynaklarn kurutmu, onun kendin yenileme gayretlerini ksteklemitir.
 3. Osmanl Devletinin kendini d dnyadan soyutlamas, idareci elit tabakann da d dnyadan
hem de halktan kopmas nedeniyle, medeniyetle ilgili yaratc faaliyetler snrl bir tabakann elinde
kalm ve z kaynandan da kopmutur. Bu elit tabaka da d dnyaya kaplarn kapatnca, ad bir
duruma dm dnyann gidiine ayak uyduramamtr.
4. Osmanl devlet adamlarnn reformlardaki baarszlk nedenleri arasnda, Bat medeniyetinin ana
unsurlarn gerektii gibi kavrayamamak, bu deerler arasndaki ba isabetle tayin edememek ie
nereden nasl balanacan bilememek, muhakkak ki etken olmutur. Aslnda onlar devleti kurtarmak
isterken, hep snrl bir alanda ve patrimonyal bir yap iinde yenilemeyi dnmler, haliyle
imparatorluun btnln korumak ve eitli din rk ve kltrlere sahip topluluklar bir arada
tutabilmek gayret ve endiesiyle hareket etmilerdir. Bu sebeple sistemli ve kkl tedbirler alamamlar,
ancak hasta adam ayakta tutacak dozda geleneksel yapy bozmayan snrl bir yaplamann yeterli
olaca gryle hareket etmilerdir. Bundan dolay yaplmak istenen yenileme, daima ok ge ve
ok az dozda olmutur. Her reformcu devlet adam, genellikle kendi lleri iinde Batdan bir eyler
almaya gayret etmi, fakat alnanlar daima snrl olduundan yaplanlar hep yetersiz kalm, neyin ne
kadar ve nasl alnaca, zellikle neyin alnp neyin braklaca tartmas Atatrke kadar srekli
devam etmitir. Bu arada yaplan yeniliklerle, toplumda zamanla bir kltr ve mssese ikilemesi ve
hatta atmas ortaya kmtr. Bylece ne eskiyi muhafaza ve ne de yenileri tam anlamyla
benimsemek mmkn olmamtr.
5. Dier taraftan Batnn eriilmez gibi grnen ezici stnl, Trk insannn da gszlk
aresizlik ve eziklik duygular, devlet adamlarnda da bir aalk kompleksi yaratarak, onlarn meseleye
doru tehis koymalarn ve kendilerine gven duymalarn engellemitir.
Netice olarak geleneksel sosyal ve siyasal yapy koruyarak, snrl alntlarla, devlet ve toplum
yapsn deitirmenin ve devleti kurtarmann mmkn olmad ortaya kmtr. Atatrk, bu durumu
1924te yle ifade eder: Hayat ve yaaya hakim olan kanunlarn zamanla deimesi, gelimesi ve
yenilenmesi zaruridir. Medeniyetin bulular, tekniin harikalar cihan deimeden deimeye uratt
bir devirde, asrlk khne zihniyetlerle gemie ballkla, devletin varln korumak mmkn deildir.

C. Atatrkn adalama Metodu:

Atatrk, adalamada ksaca zetlenen eski denemelerin ve kendi gzlemlerinin nda deiik
bir metot uygulamtr. Ona gre, ada medeniyetin orta olmak, bu medeniyeti yaratan unsurlar ile
beraber almakla mmkndr. nk, daha nce askerlik mill eitim bata olmak zere eitli alanlarda
yaplan snrl alntlar, tek tek yaplan dzenlemeler patrimonyal yap iinde yrtlm, devleti
kurtaramad gibi, bir kltr ve messese atmasna yol amt. Dolaysyla Atatrk, eskilerin
slahatc ve telifci metotlarna itibar etmemitir. Ona gre, ada dnyada neyin ne kadar alnaca
ve bu alnmada snrn ne olmas gerektii tartmas hem yersiz ve hem de faydaszdr.
adalamann tek bir yolu vardr, o da aa damgasn vuran ve rakipsiz olan bat medeniyetini bilimi,
kltr, teknolojisi, hayata bak tarzyla almaktr. Bunu gerekletirmenin yolu bilim ve fenni rehber
edinmekten gemektedir.
Atatrk, Trkiyenin iki yzyllk an kapatmak iin adeta zamana kar savar. Bat dnyasnn
yzyllar boyu elde ettii birikimleri, yani Rnesans, Reform, Byk Fransz nklb ve sanay
inklbnn verilerini ksa bir zaman sreci iinde Trk toplumuna mal etmeyi hedef alan sistemli bir
strateji uygular.
 Atatrkn adalama atlmlar, Batya ramen batllama eklinde kendin gsterir. Atatrkn
bu konulardaki ilham kayna nazari ilkeler veya domalar deildir. Trk adalamas veya Atatrk
Rnesans diyebileceimiz bu hareket tarihin derinliklerinden gelen srecin hassas Trkiye
jeopolitikliinin zaruretleri, Trk toplumunun beklentileri ve lkenin ihtiyalar nda ekillenmitir.
Bilim ve fennin rehberliinde yrtlen inklplar, ancak laik bir ortamda geliebilirdi. Dolaysyla
laiklik Atatrk adalamasnn baar anahtar vazifesi grmektedir.
Atatrkn adalama atlmlarn yapabilmesi iin lkede bar ve huzurun salanmas gerekli idi.
Byk nderin Yurtta sulh, cihanda sulh ilkeleri ile uygulanan aklc politika bunu salamtr.
Atatrk, adalamann kuru bir Bat taklitiliine dnmemesi ve adalamann mill deerlerle
bezenmi bir sentez haline gelmesi iin ciddi tedbirler almtr. Yeri geldii zaman deinilecei gibi,
adalama ile mill kimliin belirginlemesi, Trk kltrnn halk kaynandan kendi z deerleriyle
beslenip ada medeniyet iinde yerini almas ama edinilmitir.
nklp hareketleri, devlet eliyle yukardan aaya doru yrtlmekle beraber, bunlar halka
benimsetmek, onlarn siyas, sosyal ve kltrel hayata katlmalarn salamak iin nlemler alnmtr.
zellikle toplumun yarsn oluturan kadnlara eit haklar tannm, bylece nfusun yarsnn sosyal ve
kltrel hayata aktif bir ekilde katlmalar hedeflenmitir. Yukarda belirtilen Atatrke has farkl bir
metod ve yaklamla inklplar ele alnm, zaman ve zeminin uygunluu dikkate alnarak aama aama
birbirlerini tamamlayacak ekilde sistemli ve kararl olarak yrtlmtr.
Bunlarn gereklemesi adalama yolundaki engelleri ortadan kaldrmak, artk hayatiyetini
kaybetmi olan kurumlarn yerine an ihtiyalarn karlayacak yeni kurumlar oluturmakla
mmknd. Bunlarn en banda gelenler, rejimin hukuk mevzuatn yeniden dzenlemek, Tanzimattan
beri srp giden kltr ikilemesin nlemek, din ve devlet ilerini ayrmak suretiyle devleti laikletirmek,
Trk toplum hayatnn adalamasn nleyecek engelleri kaldrmak gibi. Yzyllarn oluturduu bu
ortam deitirmek iin olaanst glklerle mcadele etmek gerekiyordu. Ulu nder, yurdu
kurtarmann verdii emsalsiz itibar ve halkta uyandrd gven duygularndan g alarak bundan
sonraki hayatn ada Trkiyenin yaratlmasna vakfetti313.
Trkiyeyi adalatracak inklplar gerekletirmek iin, nce devletin siyas ve hukuk yapsn
deitirmek ve inklplar etkili ve inanl bir ekilde yrtecek siyas tekilt oluturmak gerekiyordu.

II. Siyas nklplar.

Mill Mcadele her bakmdan tam bamszl elde etmek, vatan topraklarn kurtarmak amacna
yneliktir. Trkiye Byk Millet Meclisi 23 Nisan 1920de Ankarada topland zaman,
milletvekillerinin gayelerinden biri de padiah ve halifeyi yabanc esaretinden ve zararl
danmanlarndan kurtarmakt. Milletvekillerinin nemli bir ksm muhafazakr eilimliydi. Fakat
hkmet ekli tespit edilirken, Mustafa Kemalin dikkatli mdahaleleriyle, lkenin kaderine Meclisin el
koyduu, Meclisin stnde hibir gcn bulunmad, Meclisin yasama ve yrtme glerini kendinde
toplad, hkmet tekilinin zaruri olduu, geici kaydyla bir hkmet bakan semenin veya
padiah kaymakam ihdas etmenin uygun olmad, Padiah ve Halifenin cebir ve ikrahtan azade
olduu zaman Meclisin dzenlenecei kanun esaslar dairesinde vaziyet alaca belirtilerek yeni bir
hkmet oluturulmutu. Yeni devletin anayasas yazlrken, Mustafa Kemalin devaml sabrl ve
kararl mdahaleleriyle, 20 Ocak 1921 tarihli anayasaya, egemenliin kaytsz artsz millete ait olduu
ve idare usulnn halkn kendi kaderini bizzat ve bilfiil idare etmesi usulne dayand aka
kaydedilmiti. Haliyle bu ifadelerin saltanatla badamas mmkn deildi. Aslnda bu hkmlerle tek
dayanak yeri mill irade olan bir cumhuriyet rejimi kurulmu oluyordu. Ancak Nisab Mzakere
Kanununun birinci maddesinde belirtildii gibi TBMM yelerinin nemli bir ksm iin bu geici bir
zm yoluydu314. Onlar iin gerek ve meru otoriteyi stanbulda bulunan Padiahlk makam ile
onun grevlendirdii hkmet temsil ediyordu. Aradaki gr ayrln kaldrmak iin ok ciddi
glkler vard. Gazinin en yakn Mill Mcadele arkadalar arasnda bir gr birlii yoktu. Mesela
Rauf Bey, Kazm Karabekir, Refet Paa gibi ahsiyetler merut bir ynetime taraftar grnmekteydiler.
Btn aykr artlara ramen, Gazi, dndklerini, gereki ve titiz bir zamanlama stad kiilii
iinde elverili zaman ve zemini kollamaktayd. Daha nce grdmz gibi, aranlan frsat itilf
devletleri stanbul Hkmetini 1922 Ekiminde bar konferansna davet etmekle vermilerdi. Gazi, bu
vesile ile 1 Kasm 1922de saltanat kaldrm, son padiah 17 Kasmda bir ngiliz sava gemisi ile
koruyamad vatann terk etmek zorunda kalmt.
Daha henz bar yaplmamt. Gazi, oku hafifletmek ve elverili ortam beklemek maksadyla
halifelik makamn bir sre daha muhafaza etmeyi uygun grmt. Esasen Meclisin yaps da baka
trl bir davrana msait grnmyordu. Mecliste bir ksm milletvekilleri halifenin dnyevi
salhiyetlerinin bu makamn ayrlmaz bir paras olduu tezini ileri srmekteydiler. Akmn Mecliste
olduka glenmesi, bar anlamas konusunda zorluklar karaca anlalmas ve genellikle Meclis
tartmalarnn ok sertlemesi zerine, Gazi, seimin yenilenmesi kararnn alnmasn salad (1 Nisan
1923). Meclis dalmadan nce vatana ihanet yasasn deitirdi, buna gre halihazr devlet eklini her
ne suretle olursa olsun kar gelenlerin vatan haini saylmas kabul edilmitir. Yaplan seimlerde,
dokuz umdeyi program olarak benimseyen ve Gaziyi destekleyen Mdaafaa-i Hukuk Grubu, muhalif
kinci Grubu fiilen tasfiye etti. Hem zmir ve hem de Ankaradan milletvekili seilen Gazi, 13
Austos 1923de kinci Dnem Meclis Bakanlna seildi. O bu Meclisle dnd yenilikleri
gerekletirebilirdi. Bunun iin siyas bir kadro oluturmak gerekliydi. Esasen Birinci Meclis dneminde
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu olumutu. Seimlerden sonra Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
nve olmak zere, Halk Partisi kuruldu (9 Eyll 1923). Parti tzne esas olan fikirler unlard:
Halk Partisi Cemiyetler Kanununa gre olumu siyas bir cemiyettir. Gayesi mill egemenliin
gereklemesine rehberlik etmek, Trkiyeyi tam manasyla ada bir devlet haline eritirmektir. Halk
Partisi bir ihtill komitesi deildir. Bir inklp partisidir. Partiden olanlarn gerekten halk olmalar
arttr. Parti hibir fert, hibir cemaat iin ayrcalk tanmad gibi, kanun koyma ve uygulamadaki
mutlak bamszln snrlayc ve deitirici gelenek ve teamllerin meruiyetini de tanmaz. Kanun
karsnda herkes eittir. Trk kltrn kabul etmi her fert, partiye girebilir.315
Bylece Gazinin bakanlnda, gvenebilecei, disiplinli siyas bir kadro olutu. O dnd
yenilikleri artk bu kadro ile ynlendirecekti.

A. Ankarann Bakent Olmas

Kesin bar salanm, siyas kadro olumutu. Artk rejim meselesi zme balanmalyd. nce
Bakent meselesi ele alnd. Zira stanbul 2 Ekim 1923te boaltlmt. Eski bakente dnlmeyecek
miydi? adamlar, kordiplomatik bir ksm milletvekilleri ve memurlar hkmetin stanbula
tanmasna taraftardlar. stanbul lkenin kltr ve ticaret merkeziydi. Coraf durumu, iklimi, tarihi
gemii ile lkenin gzbebei durumundayd.
Ankarann eksileri oktu. Kk tozlu, gelimemi her trl konfordan yoksun bir ehirdi. Nfusu
30.000 civarndayd. klimi sert ve kurakt. Mevcut artlar Ankarann aleyhineydi. stanbul basn bu
konuda kyametleri koparmaktayd. Ankara merkez olunca, hilfet bir bakma devletin dna itilmi
olacakt. Dolaysyla stanbul iddetli bir hassasiyet iinde grnmekteydi.
Dier taraftan yabanc misyonlar ikamete elverili artlar olmamas nedeniyle, Ankaraya gelmek
istemiyorlard. Ancak Bakentin kalclna inandktan epey sonra oray ister istemez
benimseyeceklerdi.
stanbuldan baka bir merkez bahis konusu olunca, Eskiehir, Bursa ve Konya hatra gelmekteydi.
Fakat Falih Rfk Atayn dedii gibi, Ankara susuzdu. Aaszd. Kuru ve yabaniydi. Fakat Byk
Millet Meclisi orada kurulmu, orada toplanm, btn sava oradan idare edilmiti. Yeni idarenin
milletleraras edebiyatta ad Ankara Hkmetiydi.
Esasen Gazi kararn vermiti. Yeni devletin bakenti Ankara olacakt. Ankara, 27 Aralk 1919da
hibir resm unvan ve sfat olmayan Mustafa Kemali cokuyla barna basmt. Mill kyafet giymi
semenlerle beraber btn halk vatan ve milleti dmandan kurtarmak iin hepimiz lmeye hazrz,
emrini bekliyoruz diye haykrmlard. O gnden sonra Ankara, Mill Mcadelenin merkezi olmutu.
Dman istils Ankara nlerinde durdurulmutu, Mill Mcadeleyi yrtmekte Mustafa Kemalin
meruiyet kayna olan Trkiye Byk Millet Meclisi Ankarada toplanm ve yeni devletin ynetimini
burada stlenmiti.
Ankara kendiliinden merkez haline gelmiti, stanbula dn gemie, eskinin entrikalarla dolu
ortamna dmek demekti.
Dier taraftan Ankarann corafi konumu da bir baka tercih sebebi olmutur.
smet Paa ve 14 arkada 9 Ekim 1923de verdikleri bir nerge ile Ankarann bakent olmasn
teklif ettiler. Kanun teklifinin gerekesinde zetle yle denilmekteydi: .... Antlama ile Boazlar iin
kabul edilen hkmler, Yeni Trkiyenin esas varln, lkenin g kaynaklarnn gelimesini,
Anadolunun merkezinde kurmak lzumunu gstermektedir. lkenin gvenlii Ankarann corafi ve
stratejik durumu bunu gerektirmektedir.
Teklif 13 Ekimde kanunlar. Ankara artk resmen Bakenttir316.

B. Devletin Ad: Trkiye Cumhuriyeti, Cumhurbakan:

Gazi Mustafa Kemal
Vatan topraklar istildan kurtarlm, Lausanne Antlamas ile tam bamsz bir devlet olumu,
Gazinin dncelerini uygulamasn salayacak Halk Frkas kurulmu, yeni devletin merkezi
Anadolunun ortasnda Ankara olarak belirlenmiti. Devletin ad Trkiye Byk Millet Meclisi
Hkmetiydi. Fakat nnnn deyimiyle Devletin ekli aktayd. Geri i ve d lem, bugnk hal
devam edecekse bunun manasnn ne olduunu pek gzel biliyordu. Fakat Cumhuriyetin kurulmasn bir
ihtiya olarak grenlerin kudretinin, adn syleyerek onu iln etmeye kfi gelmedii zanolunuyordu.
Mesele bu. Tabi byle bir telkkinin balca hedefi de Atatrk oluyordu. Demek btn bu ilere idare
edip neticeye gtrm olan insan, fiilen idarenin banda bulunduu halde, idareyi Cumhuriyet
eklinde iln etmeye kudretli deildir. Bu grn devlete zayflk veriyordu. Benim darda Hariciye
Vekili sfat ile yabanclara kar grdm balca zayf noktam bu idi. Herkesin gznde ve
anlaynda devletin ekli ne zaman kararlatrlacak istihfamn (sorusunu) sezerdim. Lausanne dn,
ben meseleyi bu grten ortaya kordum. Bu bir eksiklikti. Devletimize kar yaplmas lzm olan bir
vazifeyi yapmam durumdayz. stediimiz halde, aklmz yettii halde, yapmaya kudretimiz
olmadndan dolay yapamyoruz, tefsirile zayf grnyorduk. Lausanne muahedesini imzalayan
devletler bu zanla bizimle mnasebet kurmak iin bekler vaziyette idiler. Yani devlet ve o devletin
banda bulunan kiiler, zaafla karlayordu. Bu zaaf telkkisinin mutlaka dzeltilmesi lazmd. Benim
kanaatim buydu. Atatrk ile mutabktk 317. Ancak Gazinin yakn silh arkadalar arasnda bile bu
konuda fikir birlii yoktu. Bunlarn birou cumhuriyet ilnnn vakitsiz ve srasz olduunu
dnmekteydiler. Meclis ekseriyetininde cumhuriyetilie ok yatkn olduu sylenemezdi. Bu
durumda ii ince politika taktikleri ile zmlemek gerekiyordu318.
Gazinin bu konudaki fikri, Erzurum Kongresi gnlerinden beri belirlenmiti. Fikrini
gerekletirmek iin elverili ortamn olumasn beklemekteydi. Ortam hazrlamak maksadyla 27
Eyll 1923de Neue Freie Presse muhabirine verdii demete Hkimiyet kaytsz artsz milletindir.
Yasama kudreti ve yrtme yetkisi milletin biricik gerek temsilcisi olan Mecliste belirmi ve
toplanmtr. Bu iki kelimeyi bir kelimede zetlemek mmkndr: Cumhuriyet319.
Gerekte yaanlan rejim cumhuriyetten baka bir ey deildi. Yaplacak i, rejimin adn
resmiletirmekti.
Bunun iin aranlan frsat Meclisde meydana gelen bir kriz verdi. Rauf Beyin 4 Austos 1923de
istif etmesi zerine, 14 Austos 1923de stanbul Mebusu Ali Fethi Bey (OKYAR) cra Vekilleri
Heyeti (Bakanlar Kurulu) Bakanlna seilmiti. Fethi Bey zerinde bulunan Dahiliye Vekilliinden
24 Ekimde istif etmiti. Meclis kinci Bakan olan Ali Fuat Paada (CEBESOY) asker kariyeri
tercih ettiinden grevinden ayrlmt. Ayrlanlarn yerine hkmetce Dahiliye vekilliine Ferit Bey
(TEK) Meclis kinci Bakanlna da Yusuf Kemal (TENGRENK) aday olarak gsterilmi, fakat
ikinci Bakanla Rauf (ORBAY), Dahiliye Vekilliine Erzincan Mebusu Sabit Bey seilmilerdi (25
Ekim 1923).
Bu bir tepkinin ifadesiydi. Gazi sonutan memnun olmad. Mecliste gizli muhalif bir hizip olutuu
ve Meclis almalarna hissiyatn hkim olduu kararna vard. Hkmet yelerinin istif etmelerini,
yeni hkmeti tekil almalarna katlmamalarn istedi. Genel Kurmay Bakan Fevzi Paa
(AKMAK) bu kararn dnda tutuldu. Bylece muhaliflere istedikleri ekilde bir hkmet oluturma
imkn verildi. Eer kriz uzarsa, bu vesile ile kkl zm getirilmesi bahis konusuydu.
Fethi Bey 27 Ekimde istifsn verdi. Meclisdeki deiik hizipler, Meclisten gven alacak bir liste
oluturamadlar.
28 Ekim akam Gazi yemee ald arkadalar ile durumu gzden geirdi. Ertesi gn Cumhuriyeti
iln edeceklerini bildirerek ne yapmalar hususunda onlar grevlendirdi. Alkoyduu smet Paa ile
anayasada yaplacak deiiklik metnini hazrladlar.
 29 Ekim 1923 Pazartesi gn Meclis hkmet tekili iin toplantya balad ise de olumlu sonu
alnamad. Baz milletvekilleri krize Parti Bakannn bir are bulmasn istediler. Neticede Genel
Bakann krize are bulmakla grevlendirilmesi kabul edildi.
Toplant salonuna davet edilen Gazi bulaca zm iin bir saatlik bir sre istedi. Bu sre iinde
gereken kiileri Meclisteki odasna davet ederek hazrlanan anayasa deiiklii maddesi konusunda
gr alveriinde bulundu.
Gazi salona dnnde, dnd zm dile getirdi: Anayasaya gre bir hkmet kurulurken
btn milletvekillerinin her birisi bakanlar ve hkmeti semek zorunda kalyor. Bu gl giderme
zaman gelmitir... Teklif ettiim zm kabul edilirse, kuvvetli ve kendi iinde uyumlu bir hkmet
kurmak mmkn olacaktr diyerek bir gece nce smet Paa ile hazrladklar metni verir.
Teklif Anayasann baz maddelerinin deimesini iermektedir. Teklife gre, Trkiye Devletinin
hkmet ekli Cumhuriyettir. Trkiye Cumhurbakan Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulu
tarafndan ve kendi yeleri arasndan bir seim dnemi iin seilir. .... Grev sresi biten
Cumhurbakan yeniden seilebilir. Trkiye Cumhurbakan devletin bakandr. Bu sIfatla lzum
grldke Meclise ve Bakanlar Kuruluna bakanlk eder. Babakan, Cumhurbakan tarafndan ve
Meclis yeleri arasndan seilir. Dier bakanlar Babakan tarafndan ve yine Meclis yeleri arasndan
seildikten sonra, Cumhurbakan tarafndan Meclisin onayna sunulacaktr. Tartmalar srasnda
neriye 2. Madde olarak Trkiye Devletinin din slmdr, resmi dili Trkedir ifadesi eklenir. Ama
Muhafazakr evrelerin tepkisini azaltmaktr.
neri Meclisde hararetli tartmalara konu olur. Lehte ve aleyhte konumalardan sonra, neri
Yaasn Cumhuriyet sesleri iinde kabul edilir. Gazi Mustafa Kemal oy birlii ile Cumhurbakan
seilir320. Gazi, ilk Cumhuriyet Hkmetini kurmakla smet Paay grevlendirdi. Meclis Bakanlna
da Fethi Bey seildi.
Cumhuriyetin iln inklp evrelerde byk coku ile karland. Yurt dnda olumlu karland.
Gazi Cumhurreisi seildikten sonra, Halk Partisi Bakanln vekleten smet Paaya devretti (19
Kasm 1923). Bir gn sonra da Anadolu ve Rumeli Mdafa-i Hukuk Cemiyeti tekilt ve grevlerini
Halk Partisine devretti. Bu suretle Mdafaa-i Hukukular Halk Partisi ile btnletiler.
Cumhuriyetin iln erefine 26 Aralk 1923te baz sular hari, genel af karld.
Artk Gazi Cumhurbakandr. Kendi kurduu Halk Partisi, ciddi bir disiplin iinde, yaplacak
yeniliklerin gereklemesinde siyas dayanak vazifesi grecektir. Bundan sonra inklplar daha hzl
yrtlecektir.
Ancak stanbul siyaset leminin gr olduka farklyd. Basn Cumhuriyet ilnnn vakitsiz acele
ve usule uymayan bir hareket olarak gstermekteydi321. Bunlarn gr Gaziye gre yle
zetlenebilir: Esas olan mill hkimiyettir. Mill hkimiyet Cumhuriyetin gelimesiyle salanr. Trk
milleti mill hkimiyete kavutu. Cumhuriyetin ilnna lzum yoktur, yanltr. Trkiyede en salam
devlet ekli, mill hakimiyet esasn korumakla birlikte, cumhuriyeti ilan etmeyip devlet bakanlnda
halife nvanyla Osmanl hanedanndan birini bulunduran merutiyet idaresidir. 322
Bu arada halife ile gsterili temaslarn oald ve ilgilenenlerin artt grlmekteydi.
 Rauf Beyin bir stanbul gazetesine verdii deme, Halk Partisinde sert tartmalara yol at. Rauf
Bey demecinde Cumhuriyetin ilnnda acele edildii, sorumsuz kimselerin buna sebep olduu ileri
srlmt. Haber Ankarada asabiyet ve teessre yol at. Rauf Beyin stanbul gazetelerinde kan
Cumhuriyetin ilnna kar gelme yolundaki demecinin Cumhuriyeti sarsntya uratt ve bu deme
sahibinin evresinde muhalif bir parti kurduu kanaatinin belirdii vurgulanarak Parti Grubunda
aklama yapmaya davet edildi. smet Paa; Parti Bakan Vekili sfatyla Rauf Beye hitaben
Cumhuriyet iln edildii gnlerde, balangtan beri mill davann temsilcisi saylan balar arasnda
anlamazlklar olduu manzaras grlrse, bundan balarn Cumhuriyetin ilnndan sonra ikiye
ayrldklar manas kar. Dolaysyla Cumhuriyet zerinde tereddtler hasl olur. Cumhuriyet idaresi
baarl olacak mdr, olmayacak mdr tartmalarna yol alr ve bu tartmalar tehlikeli maceraya
dklr diyerek ona Cumhuriyeti olup olmadn, parti iinde kalp kalmayacan sordu. O da mill
hkimiyetten yana olduunu, milletvekilinin grlerini her trl etkinin dnda ifa etmesi gerektiini
belirterek mutlak muhalif parti yapmam isteniyor, yapmayacam. Karar sizindir. Beni partiden ihra
ederseniz yapacam ey mezuniyet alp gitmektir. Ben buradan gidiyorum. Kararnz serbest olarak
veriniz. diyerek toplanty terketti.
Konumadan duygulanan Parti Grubu, verilen bilgiyi yeterli buldu. Konumalarn zabtlar
yaynlanarak mesele kapatld. Fakat bu geici zm yoluydu.
Olayn neticesinde Rauf Bey Gaziden gittike uzaklat. Aslnda derindeki sebep, Rauf Bey ve
Gazinin baz yakn silah arkadalarnn yaplan reformlar tam manas ile benimsememeleri, devrimden
ok, evrimden yana olmalardr. Ayrca bunlar Mill Mcadeledeki deerli hizmetleri dolaysyla,
eskiden olduu gibi, yaplacak ilere beraberce karar verilmesini istemekteydiler. Bu sebeple Gazinin
hzl temposunu frenlemeyi dnyorlard323.
Cumhuriyete gei olay baz stanbul gazetelerinin de halifeliin stats ve gelecei tartmalarna
yol amtr. Bu arada Hint Mslman liderlerinden Aa Han ve Emin Alinin Londradan smet
Paaya gnderdikleri mektubun henz Paann eline gemeden baz stanbul gazetelerinde
yaynlanmas, Gaziyi harekete geirdi. stelik i olan bu iki ahs halifenin Mslman lkelerinin
gven ve saygsna lyk bir yere konulmasn istiyorlard. Haber Ankarada asabiyet uyandrd. Mill
davamzn baarsna engel olmak isteyen i ve d dmanlarn hain emellerine sed ekmek iin derhal
stikll Mahkemeleri oluturuldu. Mektubu yaynlayan gazeteciler mahkemeye verildiler.
stikll mahkemesi mektuplarn yaynlamasnda kast olmad sonucuna vard ve btn sanklarn
beraatna karar verdi. Fakat Taninde yaymlanan halifeye ak mektup yazs nedeniyle ve halifeyi
saltanatn kaldrlmasna kar kmaya kkrtt gerekesiyle Ltfi Fikriyi (DNSEL) be yl
krek cezasna mahkum etti324.
Olaylarn gelimesinden hilfetin geleceinin yaknda gndeme gelecei anlalmaktayd.

C. Hilfetin Kaldrlmas: Laik Devlete Ynelme Yasalar

Gazi M. Kemal, devletin rejimini tesbit etmiti. Bu mill egemenlie dayal cumhuriyet ynetimiydi.
Cumhuriyet iln, inklplarn sadece balangcyd. Devletin bir daha ayn duruma dmemesi iin aa
ayak uydurmasn salayacak atlmlar yaplmas gerekmekteydi. Bunu salamak, akl ve bilimi rehber
almak, ayak ba olan ad olmu dnce ve kurumlar tasfiye etmekle mmkn olabilirdi.
 Bu itibarla, Gazi M. Kemal 1 Mart 1924de Meclisi aarken Millet Cumhuriyetin halen ve
gelecekte her trl saldrdan katiyen ve ebediyen masun bulundurulmasn istiyor szleri ile bu
konuda alnacak tedbirlere iaret etmitir. Esasen zmirde Harp Oyunlar vesilesiyle yaplan
toplantlarda, Gazi, smet, Fevzi, Kzm (ZALP) ve Ali Fuat paalarla yapt temaslarda, Hilfetin
kaldrlmas, Evkaf ve eriye Vekletinin ilgas ve retimin birletirilmesi konusunda gr birliini
salamt. Ankaraya dnnce, bu konularda sratle ve enerjik bir ekilde, uygulamaya geildi.

1. Hilfetin Kaldrlmas
Yeni rejime kar olanlarn, din bir makam olan halifelik makamnn ve Osmanoullar hanedannn
etrafnda toplanmak istedikleri grlyordu. Halife Abdlmecit Efendi, Abdlmecit bin Abdlaziz Han
diye imza atyor, her Cuma namazn baka bir camide klyor, yedek subaylara varncaya kadar asker
ahslar kabul ediyor, eliliklerle temas imknlar aryor, ierde muhaliflerin, darda Trkiyeyi
kartrmak isteyenler iin muhtemel bir potansiyel dayanak haline geliyordu. stanbul basnnda da
ttihatc ve tilfc evreler hilfet kampanyas yrtyorlard. Basnda hilfetin slm dnyas ile olan
balar salamada madd ve manev paha biilmez deerlerinden, bu deerlerin bilinmezliinden, hilfet
giderse, Trkiyenin slm leminde nfuzu kalmayacandan sz edilmekteydi. Baz gazeteler halife ile
de millet egemenliinin salanabileceinden sz ediyor ve Cumhuriyetin ilnn nleyemeyenlerin,
hilfet makamn tutmak iin faaliyete gemelerinden sz ediyorlard. Bylece Gaziye kar gl,
kabilse orduyu da yanlarna alarak Halifecilik slogan etrafnda toplanacak bir muhalif grup emareleri
ortaya kmaktayd. Esasen hanedan yeleri sarayda oturmakta, halife de Padiahn geleneksel
terifatn, elinden geldii lde yrtmeye gayret etmekteydi. Adeta bir Mslman Papal
oluturulmaktayd. Daha nce belirtildii gibi, dardan Byk Britanyann da, Hilfet makamn
destekleyici iaretler vermesi, halifeci basnda heyecan yaratt. ngiliz hizmetinde olan Aa Han ve Emir
Alinin gnderdikleri ve hilafeti savunan yazlar barda taran damlalar oldu. nk bu iki zat hem
hilfet ampiyonluu yapyorlar ve hem de ngiliz Muhipleri Cemiyetinin yneticilerinden Entellijans
Servis elemanlarndan Rahip Frew ile sk temas iinde bulunuyorlard. Damat Feritin eyhlislm
Mustafa Sabride Msrdan verdii fetva ile Saltanat-Hilfet birlemesinin, islmln znde
bulunduunu, bunlar ayrmann kfr tekil edeceini belirtiyordu.
Zaten daha 1923 balarnda Afyon Mfts Hoca kr hilfetilerin grlerine tercman olan
Hilfeti slmiye ve Byk Millet Meclisi balkl bir bror yaynlamt. Hoca zetle Halifenin
sadece ruhan grevleri deil, dnyev ileri de yrtmesi gerektiini savunuyor, hatta yasalarn ahkm
eriye ye uygun olmas iin halifenin onayndan gemesi gerektiini ileri sryor ve Halife Meclisin,
Meclis Halifenindir slogan ile Meclisle Halifeyi btnletiriyordu.
skilipli Atf Hocada slm Yolu kitab ile Halifenin Peygamberin vekili ve halkn padiah
olduundan din ilerinin yan sra dnya ilerine de bakmas gerektiini savunuyordu.
Gazi Mustafa Kemal 16-17 Ocak 1923 tarihlerinde stanbul gazetelerinin kalburst mensuplaryla
zel olarak grrken, onlarn Hilfet hakknda grlerini sormu, bu vesileyle hilfetle ilgili
grlerini imdilik mahrem kalmas kaydyla aklamt325. Halkla olan sohbette de ... Yeni devletin
mukadderatna, muamelatna istikbaline ismi halife olsun, padiah olsun, ne olursa olsun hi kimsenin
mdahele edemeyeceini aka ifade etmiti.
 Bir zamanlama stad olan Gazi, barn yaplmasn beklemi, Cumhuriyeti iln etmi, sra Hilfet
meselesinin zmne gelmiti.
Cumhuriyetin ilnndan sonra Hilfet makam etrafndaki gelimeler, bilhassa d mdahale Gazinin
bu konudaki kararn abuklatrd. Olayn tekrar gndeme gelmesine Halifenin bakatibinin smet
Paaya gnderdii bir yaz sebep oldu. Bu yazda, bir sreden beri, gazetelerde Hilfet makamnn
durumu ve Halifenin ahslar ile ilgili yanl anlamalara yol aabilecek yaynlara rastlanmasndan
ikyet edilmekte , stanbula giden hkmet yeleri ve resm heyetlerin Halife ile temastan
kanmalarnn Halifeyi zd belirtilmekteydi. Yazda ayrca Hilfet hazinesinin yetersizlii zerinde
durularak, maliye hazinesinden yardm yaplmas istenmekteydi. Bavekil smet Paa, 22 Ocak 1924te
yaz ieriini Harp oyunlar iin zmirde bulunan Gaziyi bilgilendirmek iin gnderdi. Gazi, makine
banda u cevab verdi: Hilfet makam ve Halifenin ahslar ile ilgili yanl anlamalar, Halifenin
kendi yanl tutum ve davranlarndan kaynaklanmaktadr. Halife, kendi zel hayat ve d yaay ile
ecdad padiahlarn yolunu takip eder grnmektedir. Cuma alaylar, yabanc devlet temsilcileri yanna
memurlar gndermek suretiyle ilikiler kurmak, tantanal gezintiler, saray hayat, saraynda yedek
subaylara varncaya kadar kabul ve onlarn ikyetlerini dinlemek ve onlarla birlikte alamak gibi
hareketler bu kabildendir. Halife ve btn cihan bilmelidir ki, bugn var olan ve korunmakta olan
Halife ve Hilfet makamnn gerekte ne din nede siyas bakmdan hibir mana ve varolma gerekesi
yoktur. Trkiye Cumhuriyeti safsatalarla varln, istikblini tehlikeye atamaz. Bizce Hilfet makam en
nihayet tarihi bir hatra olmaktan fazla bir ehemmiyeti haiz olamaz. Trkiye Cumhuriyeti devlet
adamlarnn veya resm heyetlerin, kendisiyle temasn talep etmesi dahi cumhuriyetin bamszlna
ak bir tecavzdr. Bamabeyincisini Ankaraya gndererek veya grevli bir kimseyi kendi yanna
getirterek, Hkmete duygu ve dileklerini ulatrmak istemesi de , Cumhuriyet Hkmeti ile kar
karya bir durum almas demektir. Buna da yetkili deildir.... Halifenin yaay ve geimi iin Trkiye
Cumhurbakannn deneinden mutlaka daha aa bir denein yeterli olmas gerekir. Maksat,
gsterili ve debdebeli bir hayat srmek deil, insanca yaamak ve geimi salamaktan ibarettir. Hilfet
hazinesinden maksat nedir anlayamadm. Hilfetin hazinesi yoktur ve olamaz. .... Halife, kendinin ve
makamnn ne olduunu aka bilmeli ve bununla yetinmelidir. Hkmete cidd ve esasl tedbirler
alnarak bildirilmesini rica ederim326.
Bu yazdan Gazinin halifelik makam ile ilgili kararn vermek zere olduu anlalmaktayd.
Nitekim 15-22 ubat tarihlerinde, byk komutanlarn katldklar harp oyunlar esnasnda Hilfet
makam ile eriye ve Efkaf Vekletlerinin kaldrlmas, Genel Kurmay Bakanlnn, Bakanlar Kurulu
dnda kalmas hususunda, yakn komutan arkadalarnn onayn ald.
Ankaraya dnte, Gazi ve arkadalarnn zmirde kararlatrdklar konular, Parti Grubunda
konuulup milletvekillerinin nerisi olarak Meclise sunulmas uygun grld (2 Mart 1924).
Ertesi gn Meclise yasa nerisi verildi. Birinci yasa teklifi Urfa Milletvekili eyh Saffet ve elli
arkada tarafndan imzalanmt. 13 maddeden oluan neri u hususlar ngrmekteydi.
Madde I. Halife haledilmitir. Madde 2. Hal edilen halife ve Osmanl hanedannn erkek kadn
btn yeleri ve damatlar Trkiye Cumhuriyeti topranda oturmak hakkndan ebediyen mahrumdurlar.
Madde 3. kinci maddede bahis konusu olan kiiler on gn iinde Trkiye Cumhuriyeti arazisini terk
etmeye mecburdurlar. Madde 4. kinci maddede bahis konusu olan kiilerin Trk vatandal sfat ve
hukuku kaldrlmtr. Madde 5. kinci maddede zikredilen kimseler; Trkiye Cumhuriyeti dahilinde
tanmaz mala sahip olamazlar. likilerinin kesilmesi iin bir sene iinde vekilleri aracl ile devlet
mahkemelerine bavurabilirler. Bu mddetin bitiminden sonra, hibir mahkemeye bavurma hakk
yoktur. Madde 7. kinci madde de zikredilen kimseler Trkiye Cumhuriyeti arazisi dahilindeki btn
tanmazlarn hkmetin bilgi ve onay ile elden karmaya mecburdurlar. Madde 8. Osmanl
mparatorluundan Padiahlk etmi kimselerin Trkiye Cumhuriyeti arazisi iinde tapuya bal
tanmazlar millete intikal etmitir.
Teklifin gerekesi zetle yledir: Trkiye Cumhuriyeti iinde Halifelik makamnn bulunmas,
Trkiyeyi iki bal gstermektedir. stikllinde ve siyas hayatnda ortaklk kabul etmeyen Trkiyenin
grnte ve rtl olarak da olsa ikilie tahamml yoktur. Yzyllardan beri Trk milletinin felketine
sebep ve Trk mparatorluunun kmesine vasta olan hanedann Halifelik kisvesi altnda Trkiyenin
varl iin etkili bir tehlike olaca kesinlikle sabit olmutur.
Teklifin ivedilikle grlmesi kabul edilmitir. Tartmalarda iki milletvekili neriyi eletirmiler,
Adliye Vekili Seyyit Beyin tatmin edici bilimsel aklamalarndan ve smet Paann hkmet adna
verdii bilgiden sonra neri oya sunularak yasalat.
Halifeliine son verilen Abdlmecit 4 Mart 1924te ailesiyle trene bindirildi. Bir sre svirede
kalan Abdlmecit 1924 Ekiminde Fransaya geerek Nicee yerleti. 1939da Parise geen eski halife
23 Austos 1944te orada ld.
Hilfetin kaldrlmasndan sonra slm lkelerinde dokuz halife aday ortaya kmt. Fakat gr
birlii salanmadndan halifelii tekrar hayata geirmek giriimleri sonusuz kalmt. Bu gelimeler
hilfet makamnn yaama gc olmadnn ak bir gstergesiydi.
Halifeliin kaldrlmasyla, Cumhuriyetin gelecei gven altna alnm, devletin laikletirilmesi
yolu almtr.

2- retimin Birletirilmesi327
Cumhuriyetten nce Trkiyede eit eitim kurumu vard:
1. Halkn ve vakflarn yardm ile faaliyetlerini yrten din arlkl retim yapan medreseler. 2.
Modern okullar, ordunun subay ihtiyacn karlamak zere asker okullar kurulmutu. Asker
mhendislik okullar, (1773-1793) Asker Tbbiye (1826), Harbiye (1834) gibi; sonra bunlara dier
meslek okullar da katlmtr. retmen Okulu (Darlmuallimin) 1848de, kz retmen okulu
(Darlmuallimat) 1870de, Mlkiye 1859da, Hukuk mektebi 1880de almlard. Ayrca sbyan
okullar yannda Rtiye, dadi ve Sultani gibi ilk ve orta eitim okullar oluturulmutu. Daha sonra
bunlara Darlfnn katlmt.
Ancak medreseler dndaki okullarda bile din etkiler glyd. Bu iki tip okul eitim, dnya gr
ve lk bakmndan birbirine ters den zihniyette iki ayr insan tipi yetitirmekteydi.
3. Yabanc okullar: Bunlar kapitlsyonlarn desteinde, hkmet denetiminin dnda kalan,
modern eitim yapan ve yabanclarca ynetilen okullard. Bu okullarda yabanc dilde eitim yaplmakta,
zellikle aznlk millyetiliini hedef alan bir retim yrtlmekte ve yabanc devletlerin siyas nfuz
arac grevi yapmaktaydlar. Bu okullarda genellikle lkenin deer yarglarna ters den deerlere
sahip insanlar yetitirilmekteydi.
zetle, Cumhuriyet ncesinde eitim mill deildi, laik deildi, ada deildi. Bu eit okul
ayr dnya grne sahip insan yetitiriyordu. lkenin vatandalar arasnda ne kltr birlii ne de
lk birlii vard. Bu durum, toplumda mevcut kltrel elikileri daha da artryor, mill birlik ve
btnl cidd bir ekilde zedeliyordu.
 Bu ksa bilgilerden anlalaca gibi, laik devlet anlayna uygun bir ekilde retim birlii
kurulmadka ve eitim ada bilimin gereklerine uygun bir hale getirilmedike, mill btnln
salanamayaca, adalamann gerekleemeyecei ak seik anlalmaktayd.
Dolaysyla Gazi Mustafa Kemal Mill Mcadelenin en zor gnlerinden balayarak eitim zerinde
kararl bir ekilde durmutur.
Dman ordularnn Ankara zerine yrmeye balad 16 Temmuz 1921de, Eskiehir-Ktahya
savalarnn en iddetli olduu bir zamanda, Ankarada Maarif Kongresini amtr. Buradaki
konumasnda, zellikle mill ve ada bir eitimin temelleri atlmas gerei zerinde durmutur328.
Byk zaferden sonra Bursada kendisini ziyaret eden stanbul retmenlerine seslenirken, bir
milletin gerek kurtuluunun ancak maarifle olacan belirtir. Ayrca ilave eder bunun iin maarifin
toplum hayatnn ve an ihtiyalarna cevap vermesi ve ilim ve fennin gereklerine gre yrtlmesi
gerekir329.
31 Ocak 1923te zmirde halk ile konuurken ... Milletimizin, memleketimizin irfan yuvalar bir
olmaldr. Btn memleket evlad kadn ve erkek ayn suretle oradan kmaldr. szleri ile retimin
birletirilmesine iaret etmitir330.
1 Mart 1924te ikinci dnem Meclis toplantlarnn alnda, retim ve eitimde birlik ilkesinin bir
an bile kaybedilmeden uygulanmasn ister. Bu yolda gecikmenin zararlarn belirtir ve bu konuda cil
karar almann gerei zerinde durur331.
Bu gelimeler nda ve Gazinin gr dorultusunda, Saruhan Milletvekili Vasf (nar) Bey ve
arkadalar tarafndan hazrlanan Tevhid-i Tedrisat Kanunu (retimin Birletirilmesi Yasas) Meclis
Bakanlna sunuldu (2 Mart 1924).
Yasann gerekesinde yle denilmekteydi:
Bir milletin kltr ve mill eitim siyasetinde, milletin fikir ve duygu bakmndan birliini salamak
iin retim birlii en doru, en bilimsel, en ada ve her yerde yararlar grlm bir ilkedir..... Bir
milletin fertleri ancak bir trl eitim grebilir, iki trl eitim bir memlekette iki trl insan yetitirir.
Bu ise, his ve fikir birliine ve dayanma amalarna aykrdr.
Parti Grubunda tartlan yasa 31 Mart 1924te kanunlar. Bu yasaya gre Trkiye dahilindeki btn
bilim ve retim kurumlar, Mill Eitim Bakanlna balanyordu. eriye ve Evkaf Vekleti veyahut
zel vakflarca idare olunan btn mektep ve medreseler Mill Savunma Bakanlna bal asker
ortaokul ve liselerle Salk Bakanlna bal darleytamlar bteleri ve retim kadrolar ile Mill
Eitim Bakanlna devrediliyordu. Bakanlk yksek din uzman yetitirmek iin darlfnunda
(niversitede) bir ilhiyat fakltesi aacak, imamlk ve hitabet gibi din grevlerin yerine
getirilmesinden sorumlu memurlar yetitirmek iin ayr mektepler aacakt 332.
Yasa hemen uygulamaya konuldu. Bakan 9 Mart 1924 tarihli demecinde, Bakanln bundan
sonraki deimez hedefinin Cumhuriyetin ruhuna uygun bir eitim olduunu, Trkiyede bundan sonra
tek bir terbiye, tek bir mektep, tek bir retim olacan vurgulad.
lk i olarak medreseler kapatlr. eri mahkemelerin kapatlmas zene Mekteb-i Kuzat lavedilir
Asker okullarla ilgili uygulama bir yl sonra deitirildi ve bu okullar tekrar Mill Savunmaya
balandlar. Alan mam Hatip Okullar da devlet destei kesilince 1930-31de kapandlar. Sonu
olarak Cumhuriyetin ilk on yl iinde, devlet tarafndan desteklenen hibir din eitim kurumu
kalmad.
retimin Birletirilmesi yasas uygulanrken doal olarak lkedeki yabanc okullarn durumlar da
gzden geirildi. Gemite deta bamszm gibi hareket eden, yeterli denetimden mahrum, aznlklar
millyetilie ynlendiren, rencilerine lke deer yarglarna ters den telkinlerde bulunan bu
okullarn da cidd bir devlet denetimine alnmas, buralarda Trklk aleyhine ve din nitelikte retim
faaliyetinin, engellenmesi gerekliydi. Trkiye kendi snrlar iinde, hibir dinin ve mezhebin
propagandasnn yaplmasn istemiyordu. Trkiye kendi medreselerini kapatrken, Hristiyan okullar bu
uygulamann dnda tutulamazd.
Gazi Mustafa Kemal yabanc okullarla ilgili grlerini bir Fransz yazarna Trkiyedeki Fransz
okullarnn gelecei ve Trk Millyetililerinin yabanc dman olup olmadklarn sorusuna 29 Ekim
1923te verdii cevapla yle ifade etmiti: .... Bazen yabanc mekteplerin vazife snrlarn getiini,
rollerinden ktklarn, fenni olmayan propaganda gayeleri takip ettiklerini ve bunun iin halkmzn
Trk olmayan unsurlarna dayandklarn grdk...... Fransz Mekteplerinin ekserisi rahipler ve
hemireler tarafndan idare edilmektedir. u halde mesleki bir mahiyeti vardr. Dolaysyla din bir
propaganda da bulunduklarndan endie edebiliriz. Mamafih, istiyoruz ki mektepleriniz kalsn, fakat
Trkiyede bizim mekteplerimizin bile haiz olmadklar imtiyazlar yabanc mekteplerin malik olmas
kabul edilemez. Messeseleriniz ayn snfta Trk messeselerine mevzu olan kanun ve nizamlara riayet
ettike baki kalabilir... Trkler btn medeni milletlerin dostlardr. Yabanclar memleketimize gelsinler,
bize zarar vermemek, hrriyetlerimize zorluklar karmaya almamak artyla, burada daima iyi
muamele greceklerdir333.
Bu grler nda Bakanlk 1924 ylnn Ocak ve ubat aylarnda yabanc okullar iin retim
program ile uyulmas gereken emir ve yasalar hatrlatan genelgeler gnderdi. Bunlara gre, yabanc
okullarda mabetler dnda, dershane ve salonlarda bulunan din semboller salip, heykel, din tasvirler
kaldrlacaktr. Mslman ve baka mezhepten olan renciler okullarndaki din trenlere
katlmayacaklard. retim asndan da bu okullarda kltr derslerinin Trke verilmesi, mdr
yardmclarndan birisinin Trk olmas, Trkeden kalanlarn snfta kalm saylmas, okullarda hibir
devletin propagandasnn yaplmamas art kouluyordu.
Trkiye Devleti kurucusunun diliyle ifade edildii gibi, yabanc okullara kar deildi. Bunlar Bat
ile aramzda bir kpr olarak deerlendiriyordu. Ancak, bunlara kendi okullarmza bile verilmeyen,
kapitlsyon havasnda ayrcalklar vermeyi kabul etmiyordu. Bu okullarn da Trk eitim kurumlar
iin konulmu olan yasa ve ynetmeliklere uymalarn, lkenin bamszl asndan gerekli
gryordu.
Bu kurallara uymayan okullar kararllkla kapatldlar. Olay yabanc devletlerle siyas atmalara yol
at. Ancak Trkiye Cumhuriyetinin dn vermeyen kararl tutumunu gren yabanc okullar bir sre
sonra, konulan yasa ve ynetmeliklere ayak uydurmak suretiyle varlklarn koruma imknn
buldular334.
Gazi Mustafa Kemalin gerekletirdii retimi birletirme olay, yeni devletin mill btnl,
adalamas asndan son derece nemli sonular yaratmtr. Bunlar u ekilde zetlemek
mmkndr.
 1. Mill btnlk asndan: retimin birletirilmesiyle, ayn fikir, ayn duygu, ayn dncede
insanlar yetitirilmi, bylece vatandalar arasnda lk birlii, kltr birlii yolunda gl admlar
atlmtr. Bu sebeple, Anadolu vatan etrafnda millleme sreci hzlanm, mmet toplumundan millet
toplumuna ynelinmitir.
2. Laiklik asndan: retimin birletirilmesi, okullarn Mill Eitim Bakanlnn denetimine
girmesi ve medreselerin tarihe karmasyla, okullarda retim laik bir tabana oturmutur. Bylece
yzyllar boyunca bilimsel dnme ve almay kstekleyen nedenler ortadan kaldrlm,
adalamay engelleyen bariyerler kertilmi, Trk Rnesansnn kaplar almtr.
3. Tam bamszlk asndan: Yabanc okullarn disiplin ve denetim altna alnmasyla, bunlarn
Trklk aleyhine kullanlmalar nlenmi, kltrel kapitlsyon kaplar kapatlmtr.
4. adalama asndan: retimin modernlemesiyle rasyonel dnceye, bilime giden yollar
alm, Trkiye iin bir lm-kalm davas olan adalamann gereklemesini salayacak alt yap
hazrlanmtr.
5. Cumhuriyetin selmeti asndan: retimin birletirilmesiyle Cumhuriyetin gelecei gvence
altna alnm, rejim ve inklp kart g odaklarnn muhtemel dayanaklar ortadan kaldrlm,
Cumhuriyeti ve Atatrk nklplarn benimsemi kuaklar yetimesini salayacak salam yollar
almtr335.

3. eriyye ve Erkn- Harbiye Vekletlerinin Kaldrlmas

Gazi M. Kemal 1 Mart 1924 tarihinde Meclise hitabnda, slm dinnin bir an nce siyaset vastas
olmaktan karlmasn istemi, bu arada vatann gvencesi olan ordunun siyaset dnda tutulmas
gereine iaret etmiti. Bu direktif dorultusunda 2 Mart 1924de Meclise verilen kanun teklifinde, bu
iki vekletin ilga edilmesi, elli milletvekili imzasyla istenmekteydi. Yasann gerekesinde din ve
ordunun siyaset cereyanlar ile ilgili olmas bir ok sakncalar tandndan, kaldrlmalar ve evkafn
btn mallarnn millete maledilmesi ngrlmekteydi. Yasa ondrt maddeden oluuyordu.
Yasann 2. maddesine gre eriyye ve Evkaf vekleti kaldrlmaktayd. Onun ilerini Babakanla
bal Diyanet leri Reislii ynetecekti. lke dahilindeki btn cami, mescit, tekke ve zaviye idaresi,
bunlarn personelinin tayin ve azilleri bu makam tarafndan yaplacaktr. Evkaf ileri de bir umum
mdrlk olarak Babakanla balanmtr.
Erkn- Harbiye-i Umumiye Vekleti kaldrlmtr. Onun yerine, barta Reisicumhura vekleten
orduya kumanda etmek zere, en yksek asker makam olarak Erkn- Harbiye-i Umumiye Reislii
ihdas edilmitir. Bugnk deyimi ile Genel Kurmay Bakanl, grevinde bamszdr. Genel Kurmay
Bakan, Babakann teklifi ve Cumhurbakannn tasdikiyle atanr. Trkiye Byk Millet Meclisi
karsnda asker btenin sorumluluu Mill Savunma Bakanlna aittir.
Yasa 3 Martta Mecliste ksa bir tartmadan sonra kanunlat.
eriyye ve Evkf Vekletinin kaldrlmasyla devlet idaresi laikleme yolunda nemli bir aama
yapyordu. O zamana kadar yaplan yenilik hareketlerinde balca engelleyici unsuru tekil eden
ulemann elinden en etkin silhlarn alyordu. eriyye mahkemelerinin ilgas, medreselerin
kapatlmas, bu tabakann etki alann alabildiine daraltyordu.
 Genel Kurmay Bakanlnn Bakanlar Kurulu dna alnmasyla ordu politika dna alnm
oluyordu. Daha sonra deinilecei gibi, Kasm 1924e milletvekillii ile asker grevlerin
birleemeyecei ilkesi benimsenmi ve uzun yllar cumhuriyet ynetiminde titizlikle muhafaza
edilmitir.

D. Cumhuriyet Anayasas (20 Nisan 1924)

20 Ocak 1921 Anayasas geici bir nitelik tamakta, ihtiyaca cevap vermedii gibi, boluklar iinde
1876 Anayasas hkmleri sakl tutulmaktayd. Cumhuriyetin iln ve halifeliin kaldrlmasyla
devletin bnyesinde kkl deiiklikler yaplmt. Dolaysyla geni kapsaml yeni bir anayasaya
ihtiya vard. Gazi M. Kemal bu maksatla zel bir alma grubu oluturmu, kendisi de almalar
yakndan izlemi ve ynlendirmitir. Netice olarak 108 maddelik bir taslak hazrlanm ve 1924 Mart
balarnda Meclise sunulmutur.
Tasar Meclisde ciddi tartmalara yol at. Yeni tasar ile ilgili eletiriler drt ksmda toplanyordu:
1. Anayasa bir Kurucu Meclis tarafndan hazrlanmalyd, 2. Millet Meclisinin yan sra ikinci bir
Meclise ihtiya olduu, 3. Cumhurbakanna verilmek istenen veto hakk, 4. Cumhurbakannca
Meclisi datma yetkisi.
Tartmalar zellikle Cumhurbakannn Meclisi databilme ve yasalar veto edebilme hakk
zerinde younlat. Devlet Bakannn seimlerin yenilenmesine karar verme yetkisi Meclisce kabul
edilmedi. Veto hakk ise deiiklik yaplarak benimsendi. Buna gre Cumhurbakan uygun grmedii
yasalar tekrar grlmek zere Meclise iade edebilecek (Anayasa ve bte ile ilgili yasalar hari),
veto edilen yasalar Meclisce tekrar benimsenirse, Cumhurbakan bunlar iln etmek zorundayd.
Meclisin tasarda yapt dier bir deiiklik udur: Cumhurbakannca onaylanan hkmet listesi
Meclisten gvenoyu alacakt. Ayrca 7 yl olarak belirlenen Cumhurbakanl sresi Meclisin grev
sresine gre ayarlanarak drt yla indirilmiti. Anayasa 20 Nisan 1924 gn oylanarak yrrle
girdi336.
Anayasa 105 maddelik alt blmden oluuyordu. lk 8 madde ana hkmlerle ilgilidir. Bunlara gre
Trkiye Devleti bir Cumhuriyettir. Devletin din islm, resmi dili Trke, bakenti Ankaradr.
Hkimiyet kaytsz artsz milletindir. Trkiye Byk Millet Meclisi, milletin yegne temsilcisi olup
Millet adna egemenlik hakkn yalnz o kullanr. Yasama yetki ve yrtme gc Mecliste toplanr.
Meclis yrtme yetkisini kendi setii Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu eliyle kullanr. Meclis
hkmeti her vakit denetleyip drebilir. Yarg hakk millet adna, usul ve kanuna gre bamsz
mahkemelere verilmitir.
kinci blmde yasama ile ilgili konular yer almtr. nc blm yrtme, drdnc blm yarg
erki, beinci blm kamu haklarna ayrlmtr.
Kamu haklar blm unlar ngrmektedir: Her Trk hr doar, hr yaar. Hrriyet bakasna
zarar vermeyecek her eyi yapabilmektir (m. 68). Trkler kanun karsnda eittirler. Her trl grup,
snf, aile ve kii ayrcalklar kaldrlmtr (m. 69). Kii dokunulmazl, vicdan, dnme, sz, yayn
yolculuk, alma, mlk edinme, maln ve hakkn kullanma, toplanma, dernek, ortaklk kurma haklar
Trklerin tabi haklardr (m. 70). Cana,mala, rza, konuta hi bir suretle dokunulamaz (m. 71). Kanun
dnda kimse yakalanamaz ve tutulamaz (m. 72). kence, eziyet, zoralm ve angarya yasaktr (m. 73).
Hi kimse mensubu olduu din, mezhep ve felsefi inanndan dolay knanamaz. Asayi, edep trelerine
ve kanun hkmlerine aykr bulunmamak art ile her trl ayinler serbesttir (m. 75). Kanunda yazl
usul ve haklar dnda kimsenin konutuna girilemez, st aranamaz (m. 76). Basn kanun erevesinde
serbesttir ve yaynndan nce denetlenemez (m. 77). Hkmetin gzetimi ve denetlemesi altnda ve
kanun erevesinde her trl eitim serbesttir (m. 80). Hi kimse kanunca bal olduu mahkemeden
baka bir mahkemeye verilemez (m. 73). Kadn erkek btn Trkler ilk retimden gemek
mecburiyetindedir. lk retim Devlet okullarnda paraszdr (m. 87). Trkiyede din, rk
ayrdedilmeksizin vatandalar bakmndan herkese Trk denir (m. 88). Bu hkmler Byk Fransz
htillinin dnyaya malettii deerlerdi ve ada dnyaya ayak uydurmann temel ilkeleriydi.
Altnc blm eitli maddeleri kapsamaktayd. Bu blmn 102. maddesi, Anayasada deiiklik
teklifi iin Meclis tam yesinin en az te biri tarafndan imzalanmasn, deiikliklerin ancak mevcudun
te iki ounluu ile kabul edilebileceini; ancak Devlet eklinin Cumhuriyet olduu hakkndaki birinci
maddenin deimesi iin hi bir suretle teklif yaplamaz hkmn getirmekteydi. 103. madde de
Anayasann hi bir maddesi hi bir sebep ve bahane ile ilerlikten alkonamaz. Hibir kanun
anayasaya aykr olamaz denilmektedir337.
Laik ve ada Trkiye yolunu aan bu Anayasa gnn icaplarna gre birka defa deiiklik
geirmitir. 10 Nisan 1928de laikleme ile ilgili hkmler gzden geirilmi, 5 Aralk 1934de 30
yan bitiren her kadn ve erkein milletvekili seilmesi, semen yann da 18den 22ye karlmas
uygun grlmt. 5 ubat 1937de Anayasann 2. maddesi Trkiye Devleti Cumhuriyeti, Millyeti,
Halk, Devleti, Laik ve nklpdr ifadesi eklenmitir.
Gazi M. Kemal, 1924 Anayasasn oluturmakla yeni devletin hukuk dayanan, Trkiyenin
geirmekte olduu tarihi sre ve zamann gereklerine uygun bir ekilde salamt. Kaytsz artsz
millet egemenliini temel alan bu Anayasada esasl bir deiiklik yapmadan 1945te ok partili
demokratik rejime geilebilecektir.
III. Siyas nklplara Tepkiler
A. Mill Mcadele Kahramanlar Arasnda Gr Ayrlklar
Gazi M. Kemal, Anadoluda Mill Mcadelenin temelini Amasyada atarken yannda Ali Fuat Paa,
Rauf Bey, Refet (BELE) vard. XV. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paada telgrafla desteini
bildirmiti. Daha nce grdmz gibi, Ali Fuat Paa 26 Haziran Genelgesi ile M. Kemalin yannda
stanbula kar bayrak amt. Sonraki gelimelerde de Bat Cephesi Komutan olarak grevden
alnd 8 Kasm 1920ye kadar, daha sonra da Byk Millet Meclisi Hkmetinin ilk Moskova
Bykelisi olarak, dnnde de Byk Millet Meclisi kinci Bakan olarak hep Gazi M. Kemalin
yannda yer almt. Zaten Ali Fuat Paa Byk nderin Harp Okulu gnlerinden beri en yakn bir
arkadayd. Fikir ve dnce itibariyle de onunla ayn grleri benimseyen bir yapdayd.
Rauf beye gelince, bahriye subay olarak, zellikle Balkan Savanda Hamidiye harp gemisi ile
yapt aknlarda byk n kazanmt. Ahmet zzet Paa Hkmetinde Bahriye Nazr olarak bulunmu
ve Mondros Mtarekesini imzalam, mtareke dneminde M. Kemal ile yakn ibirlii yapm, onun
Anadoluya gemesinin ardndan Bat Anadolu zerinden Ankaraya gelmi, Amasya Kararlarn
imzalam, Sivas Kongresinde ikinci bakan olarak yer alm, Meclis-i Mebusanda Temsil Heyetinin
Anadolu harektnn szcs, temsilcisi olarak hizmet etmiti. stanbulun igalinde 16 Mart akam
ngiliz askerleri tarafndan Mecliste tutuklanm ve Maltaya gtrlmt. Dnnde bir sre bakan
olarak hizmet etmi, 12 Temmuz 1922de cra Vekilleri Heyeti Reisliine (Babakanlk) seilmi,
Lausanne Barnn imzasndan sonra, smet Paa ile olan anlamazl sebebiyle istifa etmiti (4
Austos 1923).
Refet Paa ise, Mustafa Kemal Paann istei zerine III. Kolordu Komutan olarak beraberinde
Anadoluya gelmi, stanbulun ve ngilizlerin basklar zerine 13 Temmuzda grevinden istif etmi,
Sivas Kongresine katlm, Trkiye Byk Millet Meclisi dneminde bir sre ileri Bakan ve Gney
Cephesi Komutan, Mill Savunma Bakan olarak alm, i isyanlarn bastrlmasnda yararl hizmetler
etmiti. 9 Ekim 1922de Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin stanbul Mmessilliine atanm
ve Dou Trakyay teslim almakla grevlendirilmi, 8 Ekim 1923e kadar Trakya Komutanlnda
bulunmu, daha sonra da stanbul Milletvekili olarak hizmete devam etmekteydi.
Kzm Karabekir Paa, Birinci Dnya Savanda anakkale, Irak ve zellikle Dou cephesinde
baaryla hizmet etmi ve generallie terfi etmiti. Mtareke dneminde Kolordu Komutanlklarnda
bulunmu, kendi istei zerine Erzurumda bulunan XV. Kolordu Komutanlna atanm, stanbulda
Mustafa Kemal Paa ile grerek Anadoluya gelmesi halinde emirlerinde olacan bildirmiti.
Nitekim M. Kemalin Ordu Mfettii sfatyla Anadoluya ve zellikle Erzuruma geliinden sonra, ona
bal Kolordu Komutan olarak samimiyetle ibirlii yapmtr. Onun grevine son verilmesinden sonra,
kolordusu ile hizmet arzetmi, Erzurum Kongresinin toplanmasn salamt. Bu arada M. Kemalin
tutuklanmas iin stanbuldan gelen emirleri yerine getirmedii gibi, M. Kemali savunan yazlarla
cevaplandrmt. Dou Cephesi Komutan olarak Ermenistana kar yrtlen harekt ok az zayiatla
parlak bir biimde sonulandrm, Gmr ve Kars Antlamalarn imzalamak erefine ulamt. Mill
Mcadele boyunca, Mustafa Kemalin her konuda grne deer verdii bir komutan olarak ibirlii
yapmt.
Byk zaferin sonucunda, istilc ordular vatan topraklarndan atldktan ve bar imzalandktan
sonra, Gazi M. Kemal ile yakn silh arkadalar arasnda yollarn ayrlmaya balad grlmektedir.
Bunun sebepleri nelerdir ve ne gibi sonular dourmutur?
Gazi M. Kemal ile Rauf Bey arasnda anlamazlk hemen bartan sonra kendin gsterdi. Rauf Bey
4 Austosta Babakanlktan Gazinin srarlarna ramen istif etti. Sebep, smet Paa ile Yunan
tazminat konusunda, Lausanne grmelerindeki gr ayrlklaryd. Rauf Bey veda grmesinde,
Devlet Bakanl makamnn kuvvetlendirilmesini istemi ve ondan olumlu cevap almt. Ayn
grmede hazr bulunan Ali Fuat Paada, Gaziye senin imdi havarilerin kimlerdir diye sormutu.
Gazi bu soruya, Benim havarilerim yoktur. Memleket ve millete kimler hizmet eder, bu hizmete layk ve
muktedir olduunu gsterirse havari onlardr cevabn verir338.
Rauf Beyin yerine Fethi Bey 13 Austosda Hkmet Bakanlna seilmi, Trkiye Byk Millet
Meclisi kinci Bakan olan Ali Fuat Paa da politikadan holanmad gerekesiyle, 24 Ekim 1923te
grevinden istif ederek kinci Ordu Mfettiliine atanmt. Kzm Karabekir Paada Dou Cephesi
Komutanlnn kaldrlmas zerine (21 Ekim 1923), Birinci Ordu Mfettiliine atanmt. Her iki
general de milletvekili sfatn tamaktaydlar.
Gazinin istememesine ramen, Meclis kinci Bakanlna Rauf Beyin, bo olan ilerine de Sabit
Beyin seilmeleri Meclisteki muhalif havay ortaya karmt. Bu olayn ardndan Fethi Bey
Babakanlktan istif etmi, kan kriz sonucunda, Cumhuriyet iln edilmiti. Cumhuriyet iln
edildiinde, Kzm Karabekir, Ali Fuat ve Refet Paalar ile Rauf Bey Ankarada deillerdi. Kendi
deyimleriyle Cumhuriyetin ilnnn aceleye getirilmesinden rahatsz olduklarn gizlememilerdi.
Konu, Rauf Beyin parti grubunda ciddi bir ekilde hrpalanmasna yol amt. Hilfetin ilgas ise, bir
yerde iplerin kopmasna neden olmutu.
Aslnda aradaki kopmada psikolojik faktrlerin de bulunduu grlmektedir. smi geen Gazinin
yakn silh arkadalarnn, Mill Mcadeleye katlma kdemleri ve rtbeleri bakmndan, kendilerinden
daha az kdemli olanlarn n saflara gemelerinden de rahatsz olduklar anlalmaktadr.
Dier taraftan ad geenlerin, Mill Mcadele dneminde olduu gibi, bartan sonraki safhalarda da
yaplmakta olan ve yaplacak ilerde, eit lde sz sahibi olmak istedikleri grlmektedir.
smet Paa bu durumu yle anlatr: Lausanne Konferans bittikten sonra, Atatrkn bir an evvel
memlekete dnmem iin istical ettiini sylemitim. Bu isticalin (acelenin) nedenlerini dndm
gnlerde anladm. Atatrk yalnz kalmt... Ali Fuat Paa, Rauf Bey, Atatrk ile bu gnlerde
grmler. Rauf Bey gittikten sonra yeni kurulacak hkmet iin, kimlerin bundan sonra hangi
vazifelerde alacaklarn tesbit iin toplantlar yaplm, konumalar olmu. Ben Lausanne dn tam
bu hdiselerin stne gelmi oldum. Karabekir Paa ordu mfettiliine gitmiti. Ali Fuat Paa da
Konyadaki ordu mfettiliine tayin edilmi, yahut edilmek zere bulunuyordu. Fevzi (AKMAK) Paa
ile bugnlerde bir mlakat hatrlarm. kimiz babaa konuuyoruz. Fevzi Paa bana, bundan sonra
yaplacak icraat iin Atatrkn eski arkadalar ile, ileri gelen arkadalarla grp yaplacak ileri,
beraber kararlatrmay usul ittihaz etmesini teklif etti. Kendi aralarnda bunu grmler, Fevzi Paa
vastasyla bana da teklif ediyorlar. Ben de evet dersem Fevzi Paa, Atatrke gidip karar syleyecek ve
bundan sonraki almalarn byle yrtlmesini teklif edecek. te btn ihtilflar (anlamazlklar)
bundan kyor. ikyet eden arkadalar, herkes, yarn ne yaplacan bilmiyoruz, emrivaki karsnda
bulunuyoruz. Dnce bu. Bunun ilerisi nereye varacak, ne olacak endiesi iindeler. Bunlar bir esasa,
bir beraber alma havasna balayalm, arzusundalar.
Fevzi Paa, vaziyeti anlatt, sen bu fikirde mutabk olursan, ben hepinizin namna Atatrk ile
konuurum, dedi. Fevzi Paaya unlar syledim: Devletin resm messeseleri, devlet ilerinin,
tertiplerin konuulacak, mzakere edilecek ve mutabk olunacak zamanlar ve vazifeleri tayin edilmitir.
Benim btn hayatmda inandm usul budur. Bunun iin bir i messese ile Devlet Reisini kordon
altna almann doru olmad mtalasndaym ve kendisiyle byle bir konuma yaplmasna benim
muvafakatm yoktur. Byle bir teebbste, benim beraberliimi istihsal etmek yle dursun, byle bir
teebbs ben doru bulmam. Kendisine bu cevab verdim. O, tabi olarak, demek istemiyorsun, dedi.
Hayr dedim. Mesele byle kald...
htilflarn esas sebebini ben byle tehis etmiimdir. Atatrk bu ilk gnlerden sonra artan ihtilflar
daha evvel tasmim edilmi (tasarlanm), hazrlanm etrafl bir komplo olarak kabul ettiini ve bunu
hissederek tedbir aldn syler. Tabi onun benden daha ok temaslar ve mnasebetleri var. Hadiseler
zerine byle bir karara varm ve o kanaatla takip etmitir. Karsnda bulunduumuz meseleyi benim
mtala ediim daha sadedir. Onlarn bir takm tertiplere girdiklerine kesin tehis koyup, byle bir
hkme varmyorum. Ben esas ihtilf, fikirlerimiz arasnda temelde fark olmasndan ve beraber alma
itimadnn bozulmasndan ibarettir eklinde gryorum. Cumhuriyetin banda talihsizliimiz, hemen
her inklpta vaki olan olaylarn birisi tabiatndadr. Yani batan beri beraber alan arkadalar, bir
noktada, yeni yaplacak reformlar ve takip olunacak istikametler iin fikirde mutabk olamamlarsa,
ayrlmak mecburiyetinde kalyorlar. Mesele bundan ibarettir...
 imdi Atatrk ile ihtilfa dp ondan ayrlan arkadalarn bir hususiyetlerine temas edeceim.
Onlar, iin bandan beri hep beraberiz, zaferi beraber kazandk, bu devleti beraber kuruyoruz, hepimiz
ayn derecede sz sahibi olmalyz, tarznda dnyorlar. Muhtelif vazifelerdeyiz, fakat sz tesiri eit
olacak demek istiyorlar. Fevzi Paann sz de bu... Peki ama bu nasl olacak? O zaman bu devlet
eklini bandan itibaren kabul etmiyoruz demektir... Devlet bakanl messesesi var, hkmet var,
meclis var, parti var. Fakat bir fikri yrtmek iin bir ksm arkadalar darda birleecekler, oklukla
bir karara varacaklar ve bunu yrtecekler... lerin yrtlmesi, tatbik edilmesi, devletin kendi
kanunlarna gre tabi mecrasnda olmaldr. Vaktiyle beraber bulunmu, beraber alm olanlar ne
kadar vazife sahibi iseler o kadar sz sahibi olurlar. Bunun baka aresi yoktur339a.
Eskiden beri n safta bulunan Atatrkn yakn silh arkadalar, cumhuriyetin ilnndan ve hilfet
makamnn kaldrlmasndan sonra, ondan daha da uzaklamaya balamlard. Gazinin otoritesinin
gittike artmasndan, zellikle inklp temposunun gittike hzlanmasndan ikyetiydiler. zm
olarak dndkleri yol, Mecliste almak, hatta siyas bir parti oluturmakt. Artk yollar
ayrlmaktayd.

B. Cumhuriyetin lk Muhalefet Partisi:

Terakkiperver Cumhuriyet Partisi (TCF)
Musul meselesinin kmaza girdii bir srada, Birinci Ordu Mfettii Kzm Karabekir Paa 26 Ekim
1924de asker grevinden istif etti. Ali Fuat Paada 30 Ekimde yasama grevine balayaca
gerekesiyle istif etti. Daha nce milletvekilliinden istif eden Refet Paada Rauf Beyin sraryla
istifsn geri alm bulunmaktayd. 30 Ekim gecesi Gazi, Ankarada bulunan Ali Fuat Paay akam
yemeine artm, ama Fuat Paa yemee gelmemiti339b. Bu durumda Gazi, Meclis iinde ve
dndaki muhalefet hareketi ile ayarlanm geni bir asker komplo ile kar karya imi gibi, enerjik bir
ekilde harekete geti. Asker olan milletvekillerini, meclis grevinden istifya davet etti. Kendisine
telefonla bilgi verilen Fevzi (AKMAK) Paa istei hemen yerine getirdi. Kolordu Komutanlarndan
drd bu istei olumlu karladlar ve milletvekilliinden istiflarn verdiler. 3. Ordu Mfettii Cevat
Paa (OBANLI) ile VII. Kolordu Komutan Cafer Tayyar Paa (ELMEZ), durumun aydnlatlmasn
istediler. Cafer Tayyar Paa yasama grevini tercih etti.
Kzm Karabekir ve Ali Fuat Paaya, asker grevlerini yerlerine atanan ahslara usulne gre
devir ve teslim ettikten sonra yasama grevlerine balayabilecekleri bildirildi ve ancak bu ilemden
sonra Meclise alndlar.
Gazi, eski arkadalarnn evvela orduya gidip sonra Meclise dnmek istemelerini, orduyu kfi
derecede hazrladlar, imdi siyasetle bunu deerlendirecekler eklinde yorumlad. Musulla ilgili
tartmalarn yapld bir srada komutanlarn hareketlerini iddetle eletirdi.
Yaplan operasyondan, orduda kimin etken olduu ak bir ekilde ortaya kt. Ordunun Gaziye
bal olduu anlald.
Bu vesile ile Gazi, komutanlarn hem asker, hem de yasama grevini yapmalar yolunu kapatt.
Orduyu siyasetin tamamen dna kard.
Btn bu gelimeler Gazi M. Kemale kar, onun yakn arkadalarnn oluturduu bir muhalefet
partisinin kurulmasna yol at.
 1 Kasm 1924de Meclis aldnda muhalifler ie hkmetle ilgili bir gensoru ile baladlar ve
tartmalar ksa bir srede genelletirildi. zellikle mbadele ve iskn ileri uzun tartmalara konu oldu.
Hkmet (18e kar 146) gvenoyu almt. Tartmalardaki iddetli slp, krgnlklar daha da
artrmt.
Gven oylamasndan sonra bir ksm milletvekilleri Halk Partisinden istif ettiler.
Krgn milletvekilleri bir araya gelerek 17 Kasm 1924de Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn
(TCF) oluturdular. 27 Kasmda yaplan seimde Kzm Karabekir Parti Bakanlna, Rauf (ORBAY)
ve Dr. Adnan (ADIVAR) Beyler Bakan yardmclklarna, Ali Fuat (CEBESOY) Paa da genel
sekreterlie seildiler.
Partinin program 58 maddeden oluuyordu. Halk Partisinden nemli noktalarda ayrlyordu:
Cumhurbakannn partiler stnde olmas, tek dereceli ve dar blgeli seim, hkim gvencesi, adem-i
merkeziyeti ynetim, yabanc sermayeden yararlanma ve basn serbestlii, belediye bakanlarnn
seimle ibana gelmeleri gibi. Yeni parti ahsi idareye son vermek, mill egemenlik ilkelerine gre
Mecliste denetimi salamak, sosyal gelimeyi ama, liberalizmi bu yolda ara olarak kullanmak ve
hissiyat- dinyeye riayetkr olmak iddiasndayd340a.
Yeni parti stanbul basnnn, baz muhafazakr ve ttihat evrelerin ve zellikle her eit gayr
memnunlarn mitle baktklar bir kurulu manzaras alma emareleri gsteriyordu. Sert tartmalar bahis
konusuydu. Gazi havay yumuatmak ve CHP grubunun eilimini de dikkate alarak340b smet Paaya
gre yumuak ve lml bir kiilii olan Ali Fethi (OKYAR) Beyi Babakanla getirdi (22 Kasm
1924).
Fethi Bey, liberal temayll, hrriyetlere azam hrmetkr ve her anlamazln grmeler ve
karlkl fikirlerin serbeste konuulmasyla sonuca ulaacana inanan bir ahsiyetti. Grevi kabul
etmeden nce, Gazi ile grm, muhalif partinin felsefesinin halka benimsenmesi halinde, iktidara
gelmesine raz olunup olunmayacan sormu, onun ok tabi cevab zerine grevi kabul etmiti341.
Gazi M. Kemalin o gnlerde TCFnin kuruluunu tabi karlad, Timesn stanbul muhabirinin
yazl sorularna 11 Aralk 1924de verdii cevaptan da anlalmaktadr. Muhabir sorularna Gazinin
verdii cevaplar zetle yledir: Mill egemenlie dayal ve bilhassa Cumhuriyetle idare olunan
memleketlerde siyas partilerin varolmas tabidir. Trkiye Cumhuriyetinde de birbirlerini denetleyen
partiler oluacana phe yoktur. Bu tabi vaziyet karsnda Gazi Paannda vaziyeti tabi olmaktan
baka birey olmayacaktr. Gazi CHPnin Genel Bakanln halen muhafaza etmektedir. Yalnz
Cumhurbakan olduundan beri, olduu gibi, bu makamda kaldka, partinin bakanlyla fiilen
megul olmayacaktr. Bu vazife vekleten partinin dier bir lideri tarafndan yrtlecektir. Muhabirin
sorduu TCFnin program, veto ve Meclisin feshi, din serbestlik, mill egemenliin muhafazas ve
istibdat konularna verdii cevap yledir: TCFnin programnda, mevcut partinin ilkelerinden hari,
tartlmaya deer esasl bir fikir grlmyor. Veto hakk, fesih hakk Anayasann ilgili maddeleriyle
tespit edilmitir. Efkr ve itikadat- dinyeye hrmetkr olmak, teden beri tabi ve umumi bir telkkidir.
Bunun aksini dnmek iin sebep yoktur. Mill egemenliimiz asla tehlikede deildir. Btn millet onun
mdrik ve muhafzdr. CHP ve onun btn liderleri ve mensuplar Trkiyede her trl keyf idareyi
kknden ykmak iin ve memleket ve millete tam bir hrriyet kazandrmak iin bugne kadar milletle
beraber hayatlarn ortaya koymaktan ekinmediklerine gre, bahis konusu keyf idare herhalde mevcut
deildir342.
 Fethi Bey kabinesi, hem muhalefet evresinde, hem de basnda iyi karland. Siyas havada bir
yumuama meydana geldi. Ancak ismine 10 Kasm 1924den beri Cumhuriyet kelimesi ilve etmi olan
Cumhuriyet Halk Partisinde radikaller ve lmllar olmak zere, balca iki hizip ortaya kmt.
Radikaller yahut halk deyimiyle ahinler inklp hznn kesilmeden devam etmesini istemekteydiler.
Bu grubun szcs durumunda olan ileri Bakan Recep (PEKER) Bey, stanbul Belediye Bakannn
seimle gelmesine kar olduundan istif etmi ve CHP Genel Sekreterliine getirilmiti.
Byk Taarruzda I. Orduya kumanda eden, muhafazakr Nurettin Paann birbiri ardna Bursadan
milletvekili seilmesi, Deli Halit Paann Meclis koridorlarnda vurulmas, Meclisde havay
gerginletirmiti.
Bu olaylarn ardndan ortaya kan eyh Sait syan, lkenin gndemini deitirdii gibi Gazinin
inklplarla ilgili stratejisi ve muhalefete kar tutumu bakmndan da cidd bir dnm noktas oldu.

C) eyh Sait Ayaklanmas ve Takrir-i Skn Kanunu

1. eyh Sait Ayaklanmas
eyh Sait ayaklanmasnn derininde blgenin sosyo-ekonomik ve kltrel yapsnn etkisi olduuna
phe yoktur. Blge halk, ortaalardan beri devam eden kendine zg, eyh ve aa hkimiyeti altnda
fakir, yoksul ve eitimden mahrun bir hayat srmekteydi.
Mill Mcadele srasnda, blge halk, Anadolu harektnda memleket birliini muhafaza etmek
mill hkmeti kuvvetli bulundurmak iin arzu ile yardmc olmulard343.
Lozan barndan sonra, hilfetin kaldrlmas zerine, zellikle d kaynakl din tahrikler, eski
padiah Vahidettin taraftarlar ve Musul meselesi dolaysyla ngilizlerce sistemli bir ekilde
yrtlmekteydi. Bu arada ngilizlerin Hakkri ilinin bir ksmn ele geirmek iin balattklar ve fiilen
destekledikleri Nasturi ayaklanmas, Kolordu Komutan Cafer Tayyar (ELMEZ) Paa tarafndan
bastrlm ve kaan Nasturiler 1924 Eyll sonlarnda Iraka iltica etmilerdi. Olay srasnda, ngiliz
telkinleriyle bir ka grevli de Iraka kam, kaanlardan bir ka yakalanm mahkemeye verilmiti.
Bununla ilgili olarak blgede etkili bir din lider olan eyh Saidin de ifadesi istinabe yoluyla alnmt.
eyh bundan telalanm ve evrede kkrtmalara girimiti. Esasen stanbuldan gelen olu Ali Rza,
Seyit Abdlkadirin Hakkride ayaklanma balataca konusunda bilgi getirmiti. eyh Saidin yannda
bulunan iki kii jandarmalarca aranmaktayd. Bunlar tutuklanmak istenince, eyhin adamlar silhla
kar koydular. Jandarmalar esir edildiler (13 ubat 1925). eyh, Piranda verdii vaazda Medreseler
kapand, Din ve Vakflar Bakanl kaldrld, din elden gidiyor sloganyla din kurtarmak hilfeti ihya
etmek amacyla halk yeil sancak altna davete balad. Ayaklanma sratle yaylma yoluna girmekteydi.
Asiler ilk sralarda zayf asker birlikleri yenilgiye uratarak Gen, abakur, Elaz, Haniyi ele
geirerek Diyarbakr nlerine gelmilerdi.
Babakan Fethi Bey (OKYAR) kyly ezen ar vergisini yeni kaldrmt (17 ubat 1925).
Doudaki ayaklanmann, blgede sk ynetim iln etmek, yresel asker nlemler almak suretiyle
halledilecei ve olaanst tedbirlere gerek kalmayaca kansndayd. Bu itibarla Diyarbakr, Elaz,
Gen, Ergani, Malatya, Mu, Dersim, Mardin, Urfa, Siverek, Siirt, Bitlis, Van, Hakkri illeriyle,
Erzurumun Kii ve Hns ilelerinde bir ay sreyle sk ynetim iln edilmesini teklif etti. Teklif
muhalefet partisinin de tam destei ile kabul edildi. Ayrca dinn siyasete alet edilemeyeceine ve bu
suun vatana ihanet saylacana dair bir yasa teklifi muhalefetin de oylar ile tartmasz kabul
edilmiti.
Bu nlemlere ramen, isyann blgede sratle yaylmas, basndaki haberler, havay deitirmeye
balamt. CHFnin ahinler kanad isyan yurt apnda Cumhuriyete ve inklplara ynelik ierden
ve dardan destekli bir kar ihtill hareketi olarak deerlendiriyordu. Gazi de durumu dikkatle
izlemekteydi. Salk nedenleriyle stanbulda bulunan smet Paay 20 ubatta Ankaraya ard ve
olay beraberce takip etmeye baladlar. Olaylarn gelimesi zerine, CHP Grubunda Fethi Bey bazlar
tarafndan iddetle eletirildi ve sert tedbirler almas istendi. Bu arada TCFde Efkr ve hissiyat-
dinyeye riayetkardr ifadesi dolaysyla tenkit edildi. Tartmalarn uzamas zerine, Partinin bir
lideri vardr. Onu dinleyelim teklifi yaplarak Gazi davet edildi. Gazi uzun konumasnda Milletin
elinden tutmaya lzum vardr. nklb balayan tamamlayacaktr szleriyle enerjik bir tutum
alnmasn istedi. Yaplan oylama sonucunda 60a kar 92 itimatszlk oyu alan Fethi Bey, 2 Mart
1925te istif etti 344.

2. smet Paa Hkmeti ve Takrir-i Skn Yasasnn Kabul

Yeni Hkmeti kurmakla smet (NN) Paa grevlendirildi. smet Paa hkmet programn
Meclise sunarak 154 olumlu, 23 olumsuz ve 2 ekimser oyla gvenoyu ald (3 Mart 1925). Yeni
hkmetin program zetle yledir: Hereyden nce son hdiseler sratle ve iddetle ortadan
kaldrlacak, memleket her trl fesat hareketlerinden korunacak, huzur ve devlet otoritesinin salam
bir ekilde yerletirilmesi iin btn tedbirler alnacaktr345.
Dnlen tedbirler unlardr:
1. Seferberlik iln edilecek.
2. Takrir-i skn yasas ile hkmete olaanst yetkiler verilecek.
3. Bu yasay altrmak iin biri isyan blgesinde, dieri Ankarada olmak zere iki stikll
Mahkemesi kurulacaktr.
Hkmet cilen grlmesi istei ile hazrlad Takrir-i Skn yasasn Meclise sundu. Yasa
yledir:
1. rtica ve isyana ve memleketin sosyal dzenini huzur ve sknetini emniyet ve asayiini bozmaya
sebep olacak btn kurulular, kkrtmalar, giriimler ve yaynlar hkmet, Cumhurbakannn onay
ile dorudan doruya veya idare olarak yasaklamaya yetkilidir. bu fiillere katlanlar, hkmet istikll
mahkemesine verebilir.
2. bu kanun yayn tarihinden itibaren iki sene mddetle geerlidir.
3. Bu kanunun yrtlmesine Bakanlar Kurulu yetkilidir.
Kanun Mecliste tartlrken TCF mensuplar yasay keyf uygulamalara yol aaca endiesi ile
eletirdiler. Anayasaya aykr olduunu ileri srdler.
Yasa, 4 Mart 1925te kabul edildi. Sk ynetim blgesinde faaliyette bulunacak mahkemeye, yetkili
st komutann onamas artyla idam yetkisi de verildi.
 Gazi M. Kemal 7 Mart 1925de, stikll Mahkemelerinin kurulduu gn millete, orduya ve
memurlara hitap eden bir beyanname yaynlad346.
Gazi son olaylar yaratanlarn, kanunen sulu baz nfuzlu kimselerin din maskesi altnda yaratt
giriimler olduunu sylyor, hkmetin ald hukuk ve asker nlemlerle gvenlik ve asayii
salayacan belirtiyor ve sivil ve asker devlet memurlarn, her eyden nce yksek vazifelerini
tereddtsz, azim ve iddetle yerine getirmeye davet ediyordu.

3. eyh Sait Ayaklanmasnn Bastrlmas ve Sonular

Ankarada bu tartmalar yaanrken asiler Diyarbakr kaplarna dayanmlar, hatta ehrin iine de
girmiler ve karlmlard.
Bu arada seferber olan asker kuvvetler isyan mntkasnda toplanmaya baladlar. 26 Martta ordu
birlikleri harekete getiler. Asileri her taraftan kuatacak ve zellikle ran ynn kapatacak bir strateji
uyguland. Bu safhada halk asilere katlmak yerine, onlarn yolunu kesmeye, gvenlik glerine yardma
balad. Asker birlikler Piran, Hani, Palu, abakur, Darahaniyi ele geirdiler. Asilerin bazlar Iraka
snd. rana snmak iin Mua ynelen eyh Sait, halknda hkmet kuvvetleri ile birlik olmasyla,
15 Nisanda balca yardmclar da dahil olmak zere, yakaland. stikll Mahkemesinde yarglanan
eyh Sait ve yardmclarndan 47 kii idama mahkm oldular. 29 Haziran 1925te kararlar uyguland.
Seyit Abdlkadir grubu ise, daha nce yarglanm ve karar 23 Maysta infaz edilmiti.
syan bastrldktan sonra, benzer olaylar nlemek iin doudaki bir ksm eyh ve aalar batya
nakledilip ikamete mecbur edildiler.
Hkmet seferber edilen ktalar yerlerine iade etmek karar ald. nc Ordu Mfettii Kzm
(NAN) Paa, asker nlemlerin devamnda srar edince, grevden alnd ve yerine zzettin
(ALILAR) Paa gnderildi. Savatan kal henz iki yl olmutu. Silh altna alnanlar sefer
durumda tutmann psikolojik ve mal sakncalar olduu gibi, siyas sakncalar da vard. D dnyaya
kar, lkenin ancak byk asker nlemlerle ayakta durduu gibi yanl bir grnt vermemek
gerekiyordu347.
eyh Sait ayaklanmasnn dier bir sonucu da basna kar alnan nlemler oldu. eyh yarglanmas
srasnda, ayaklanmann sebepleri arasnda, baz gazetelerin kkrtc yazlarndan etkilendiini ileri
srmt. Zaten hkmet daha 6 Mart 1925te alt gazeteyi Takrir-i Skn yasasna dayanarak Bakanlar
Kurulu kararyla kapatmt. Daha sonraki gnlerde sorumlu tutulan gazeteciler Elaza gnderilerek
stikll Mahkemesinde yarglandlar. Gazinin araya girmesiyle gazeteciler beraat ettiler. Fakat
gazeteleri kapatld. Ankara stikll Mahkemesinde yarglanan Hseyin Cahit (YALIN) mr boyu
srgn cezasna arptrld348.
Doudaki isyann sonularndan biri de TCFnn kapatlmas oldu. Daha nce belirtildii gibi,
TCFnn en ok eletirilen yan, partinin efkr ve ikikad- dinyeye riayetkrz sloganyd. Partinin
kurucular din istismarla bunun ilgisi olmadn sylemekteydiler. Ancak lkedeki inklp aleyhtarlar
iin, bu son derece ekici bir durum yaratyordu. Bu durumdan rahatsz olan CHPnin st kademeleri,
Babakan Fethi Bey aracl ile TCF yneticilerine, irtica tehlikesi karsnda partinin kendi kendisini
kapatmasn istemiler, fakat ret cevab almlard (25 ubat). Yakalanan asilerin yarglanmalar
srasnda mahkeme TCFnn din propaganda ve kkrtmalarla ilgili grerek partinin kapatlmasna
karar verdi (3 Haziran 1925).
 Olaylar srasnda Gazinin Babakan olan smet Paa TCF yneticilerinin tutumunu yle
deerlendirmektedir: TCFnn programnda bulunan frka, efkr ve itikadat- dinyeye hrmetkrdr
sz byk reformlar ve inklplar yoluna girmi olan Atatrk idaresi ve Halk Partisi iktidarna kar
muhafazakr bir zihniyetin ifadesi gibi grnyordu. Halbuki memleket, o gnlerde irtica tahriklerine
kar her zamandan fazla hassas bulunuyordu... Fikirler ok kark bir haldeydi. Her vesile ile, herkes
her eye hcum ediyordu. eriat istei yaygn bir ekildeydi. imdi hdiseleri zamann artlar iinde
deerlendirince, u gerek ortaya kyor. Asl niyeti ve istidad, gemi hizmeti ne kadar iyi ve ayan-
hrmet olsa da byle bir merhaleyi geerken tutumu ve tesiri yapc olmazsa, bir felkete sebep olmak
muhakkaktr. O felketi nlemek sorumlu adamn ilk vazifesidir. TCF erkn reformcu kimselerdi, ama
Osmanl reformcusu idiler. Ben dahil hi birimiz, reformculukta Atatrk metotlarn daha evvel grm,
dnm, benimsemi deiliz. Atatrk metotlar meydana knca, ben sknetle vaziyeti mtala
ederek halin ve zamann tedbirleridir diye dnmmdr. Atatrkle konumalarmzda, yaplabilirse
bu imdi yaplr, dedii zaman benim inanmam, tekilerin korkmas... Farkmz bundan geliyor. Halbuki
zaman da farklyd, Atatrk ile aralarndaki ller de farklyd. Beraber bulunduklar bir iten kp,
dnda kalarak, onun cereyan tarzn takip etmeye istidatlar zayft. Terakkiperver frkay tekil ettiler.
Kendilerini bu yola sevkeden ve sonra ihtilfa vardran endieyi syle izah ediyorlard: Cumhuriyetin
ilnn bize sormadan, danmadan yaptnz, aceleye getirdinz. Olmaz! Birok reformlar yapacaksnz,
rejimi hangi istikametlere gtreceksiniz, bilmiyoruz. Birok reformlar yapacaksnz, slahat
yapacaksnz, ama bunlarn hepsini bir gnde, senede, be senede yapmak art mdr?
Bu mtalalar, bu endieler, kimisinde acele etmemekten, ihtiyatl olmaktan, kimisinde baka
sebeplerden, hlasa zduygularndan ileri geliyordu. Hani beraberdik diyorlard. Evet, beraber
olduumuz zamanlar icraat beraber yaptk. imdi beraber olmadmz zaman geldi, ayr yapyoruz
349.
nnnn Terakkiperver Frkann din smrs konusundaki deerlendirmesi de ak ve nettir.
Terakkiperver frkann kuruluu zamannda, memlekette bize kar belirli ve krklenmi olan din
hissiyattan bilerek istifde etmek maksad vardr. imdi bu, bence, onlarn bu niyette olduklar manasn
tamaz. Deillerdir. Ama siyasete girmilerdir, muhalefet yapacaklardr ve rakiplerine kar din
unsurunu kullanmay faydal grmlerdir. Vaktiyle beraberken, imdi kar karya gelince tabiatyla
her fikir kendisini yrtmek, tesirli olmak iin, teekkl etrafnda faal olarak alacak bir topluluk
taraftar kitle bulundurmak ihtiyacndadr. Bu ihtiyac salamak iin vastalarn kullanlmas nemlidir.
Siyaset mcadelesine girmi olanlar, bu eit klfetsiz vastalar kullanmaya kalkarlarsa, mcadele
elbette lsz olmaktadr, lsz olmutur...
Siyaset ayrlnn vcuda getirdii neticeler, fikir ayrlndan, reformlarn tabiatndan ve
reformlar tatbikteki metot farkndan, buna ayak uydurmak, hazmetmek istidadnn zayflndan
olmutur.
Aslnda olaylar objektif olarak deerlendirmek iin o gnn artlar iinde deerlendirmek gerekir.
Takrir-i skn kanununun yrrle girmesinden itibaren geriye baklnca manzara yledir: Alt yz
yllk saltanatn kaldrlmasndan beri geen zaman, iki yl drt aydr. Cumhuriyetin ilnndan bu yana
ancak bir yl drt ay gemitir. Hilfetin ilgas, eriyye ve Evkf Vekletlerinin kaldrlmasndan,
retimin birletirilmesinden beri de ancak bir yllk bir sre gemiti. lkenin dousunda sorunlu bir
blgede silhl ve genileme istidad gsteren bir ayaklanma balamt. Blgenin gneyinde, henz
zmlenmemi Musul meselesi dolaysyla, gergin ilikiler iinde bulunulan Irakda, ngiliz ynetimi
vard. Keza gneyde Suriyede Fransz ynetimi mevcuttu. Batda Yunanistan ile sava sonras przl
konular henz tam zmlenememiti. Onikiada Rodos ve Meise yerleen talya, Mussolini
ynetiminde, ngilizlerle ibirlii halinde, gney bat Anadolu ile ilgili hesaplar iindeydi. Lausanne
imzalayan devletler, Trkiyedeki rejimin geleceinin ne olaca beklentisi iindeydiler. nn bu
durumu yle ifade etmektedir: Btn bu artlar iinde Takrir-i Skn Kanunu ve stikll Mahkemeleri
gibi radikal tedbirlere mracaat etmeden cumhuriyeti yeni rejimi korumak mmkn mdr?350. Bu
soruya o gnn artlar iinde olumlu cevap vermek elbette mmkn deildir.
syan ve inklp hareketlerine kar alnacak nlemlere yasal dayanak iin karlm olan Takrir-i
Skn Kanunu, inklp temposunun hzlandrlmas iinde son derece yararl oldu. Gazi M. Kemal, bu
yasann varlndan da yararlanarak, Trk toplumunu ada medeniyetin bir orta yapmak ve bu
suretle devletin bekasn, milletin gvenlik ve huzur ve refahn salamak maksadyla gerekli grd
atlmlar, byk bir enerji ve azimle yrtmeye devam etti.

IV. Radikal nklplar Dnemi

A. Tekke, Trbe ve Zaviyelerin Kapatlmas
Doudaki ayaklanma hareketi, inklplara kar direnmenin, teokratik odaklardan beslendiini aka
ortaya koymutu. Geri hilfet kaldrlm, medreseler kapatlmt, fakat tekke ve zaviyeler akt.
Tarikat mensuplar buralarda yuvalanmt. stelik tarikat mensuplar ulemaya gre halka daha yakn ve
daha etkiliydiler. Zira ulemann mesafeli tavrna karlk, basit halk tabakas ihtiya duyduu yardm,
efkat ve rehberlii tarikatlarda ve onlarn dervi liderlerinde buluyordu. Ulema zengin ve irs bir kast
haline gelirken, derviler halk iinde onlarla btnleerek byk nfuz ve itibar kazanmlard. Gerek
padiahlar ve gerekse Gen Trkler bunlardan yararlanmaya almlard. Dolaysyla bunlar halk
arasnda siyas arlk da kazanmlard.
1924de devleti laikletirme faaliyete yrtlrken ulema hedef alnmt. Ancak ksa bir zaman
iinde laiklie kar en tehlikeli direncin ulemadan ok, dervilerden gelecei ortaya kt. Derviler
ulemann aksine bamsz davranmaya ve muhalefete alkndlar. stelik bir ksm ulema gibi,
istilcyla ibirlii yapmann lekesini de tamyorlard351. Dolaysyla tarikatlarn faaliyeti din
bakmdan laiklik politikas yrten Cumhuriyet Hkmeti iin potansiyel bir tehdit oluturmaktayd.
Esasen eyh Sait ve arkadalarn yarglayan stikll Mahkemesi, blgedeki tekke ve zaviyelerin
kapatlmasna karar vermiti. Karar enerjik bir ekilde uygulanr.
Yurt apnda uygulamann iaretini, Gazi M. Kemal Kastamonuda 30 Austos 1925de u szlerle
ifade etti: Efendiler ve ey millet, iyi biliniz ki, Trkiye Cumhuriyeti eyhler, derviler, mritler,
mensuplar memleketi olamaz. En doru, en hakiki tarikat, tarikat- medeniyedir. Medeniyetin emir ve
talep ettiini yapmak insan olmak iin kfidir. Resay tarikat bu dediim hakikat btn vuzuhiyle idrak
edecek ve kendiliklerinden derhal tekkelerini kapatacak, mritlerinin artk vasl rt olduklarn elbette
kabul edeceklerdir352.
Tekkelerin kendiliklerinden kapanmayacaklar anlalnca, bir yasa tasars hazrland. Tekke ve
Zaviyelerle Trbelerin Kapatlmasna ve Trbedarlkla Birtakm nvanlarn Yasaklanmasna ve
Kaldrlmasna likin Yasa maddeden oluuyordu. Buna gre, Trkiye Cumhuriyetinde bulunan
tarikatlar yasaklanyor, eyhlik,Dervilik, Mritlik, Dedelik, Seyitlik, elebilik, Babalk, Naiblik,
Emirlik nvanlar yasaklanyor, byclk, frklk, falclk, muskalk vs. gibi sfatlarn
kullanlmas, bunlara ilikin kyafetlerin giyilmesi yasaklanyordu353. Ayrca sultanlara ve tarikatlara ait
btn trbeler kapatlyordu.

B. Klk Kyafette Deiiklik

Gazi M. Kemal adalama hareketini yrtrken d grnm itibaryla zamana ayak uydurmay
gerekli grmekteydi. Bu ihtiyac daha 1910da ilk Avrupaya knda, Picardie manevralarna giderken
hissetmiti. Baa giyilen fesin alay konusu olmasndan rahatszlanmt.
1925in Trkiyesinde bir kyafet btnl yoktu. Esasen mparatorluk dneminde cemaatlerin
giyimlerinin farkl olmas gerekmekteydi. Mslmanlarn giydikleri balk ve kyafetler deiikti. lk
defa asker alanda kendin gsteren kyafet meselesi tartma konusu olmu, III. Selimin askerlere
frenk elbisesi giydirmek giriimi, tahttan indirilmesine yol amt. II. Mahmut yeni kurduu asker
birlie fes giydirmek istediinde, ulema engellemek istemiti. II. Abdulhamit 1903te bir ksm askere
fes yerine kalpak giydirmek istediinde, ulema fesi savunup kalpaa kar kmlard. Kalpak kinci
Merutiyet dneminde ittihatlarca benimsenmi ve ordu mensuplarna giydirilmiti. Birinci Dnya
Sava srasnda Enver Paa scak memleketlere giden askerler iin kabalak adl ve gne-siperli bir
balk yaptrmt. Buna Enveriye ad verilmiti. Kuvayi Millyeciler ise kalpaklydlar. Halk ise fesin
yan sra eitli sarklar da kullanmaktayd354.
Netice olarak fes, 1828den beri Mslman, mslman olmayandan ayran sembol haline gelmi,
gnlk hayatn bir paras olmutu.
Gazi Trkiyeyi geri kalmlktan kurtarmak ve her bakmdan ada medeniyetin orta yapmak
kararndayd. Kltr, teknolojisi ve yaam ekliyle modern bir toplum yaratmak istemekteydi. Baa
giyileni deitirmekle, ban iindekileri deitirmeye doru nemli bir adm atlm olacakt.
lk adm olmak zere askere gne siperli balk giydirildi. Sonra dairelerde memurlarn ba ak
alabilecekleri duyuruldu.
Gazi M. Kemal apka ile ilgili uygulamay, kendisini o zamana kadar hi grmemi olan ve olduka
muhafazakr tannan Kastamonu gezisinde balatt. Kastamonu ve havalisi onu coku ile karlar. Gazi
bu gezisinde elinde apka olduu halde dolar ve halk kyafet konusunda aydnlatr. 28 Austosda
neboluda yapt konumada: Trkiye Cumhuriyeti halk; fikriyle, zihniyetiyle meden olduunu ispat
ve izhar (gstermek) etmek mecburiyetindedir. Medeniyim diyen Trkiye Cumhuriyeti halk aile
hayatyla, yaay tarzyla meden olduunu gstermek mecburiyetindedir. dedikten sonra meden
kyafetin ayakta iskarpin, bacakta pantalon, vcutta gmlek, yelek, ceket, boyunda kravat, bata apka
olduunu vurgular ve medeniyetin cokun seli karsnda direnmenin beyhude olduunu haykrr.
Kastamonuda 30 Austos 1925te yapt konumada yaplan ve yaplacak inklplarn amacn
...Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen asr ve btn mana ve abasyla medeni bir ictimai heyet
haline ulatrmaktrszleriyle akladktan sonra medeni kyafetini lzumu zerinde srarla durur355.
Gazi Ankaraya dndnde, kendisini karlayanlar artk apkalydlar. Halkn bir ksm da apka
giymeye balamt. Cumhurbakan halkn tutumunu izlemek iin bir ay devam eden bir yurt gezisine
kt. Halkn olumlu tutumunu gren Gazi konunun yasalamasn salad. 28 Kasm 1925te kabul
edilen apka giyilmesi hakknda kanuna gre, btn grevlilere apka giymek mecburiyeti getiriliyor,
halkn da buna aykr alkanl srdrmesi hkmete yasaklanyordu.
apkaya meclis iinden ilk itiraz bamsz Bursa milletvekili Nurettin Paadan gelmiti. Paann
itiraz, bir ksm milletvekili tarafndan sert bir dille eletirilmiti:
apka giyilmesiyle ilgili uygulama beklenmedik lde sert tepkiler yaratt. Sivasta, Erzurumda,
Rizede, Mara, Giresun ve Kayseride ayaklanma giriimleri yapld. Baz evreler, kyafette gayri
mslimleri taklit, inan ve davranlarda da ayn yolu tutmaya yol aar propagandas yapmaktaydlar.
Bu propagandann yaratt karklk, kaynama ve hatta ayaklanma giriimlerini, stikll
Mahkemeleri, Takrir-i Skn Kanununu enerjik bir ekilde uygulayarak nlediler356.
Klk kyafette btnlk salanmasyla bir anlamda mill birlik pekiiyor ve dnyaya ayak
uyduruluyordu.

C. Takvim ve llerde adalama

D grn Batya uyduran Gazi, takvim, saat ve arlk ve uzunluk llerinde de dnya ile uyum
salanmas iin harekete geti.
Eski Trklerde on iki hayvanl takvim kullanlrd. Mslman olduktan sonra, ay ylna gre
dzenlenmi, 354 gnden oluan Hazreti Muhammedin Mekkeden Medineye gn balang yl
kabul eden hicr takvimi kullanmaya baladlar. Ancak gne yl 365 gnden olutuundan 33 ylda bir
artk yl olumaktayd. Bunu nlemek iin gne yln esas alan Jlien takvimi, Rum veya Mal
Takvim, zellikle maliye ile ilgili konularda kullanlmaya balanmt. Halbuki Batda 1582den beri
gne yln 365 gn 5 saat 48 dakika olarak kabul eden Gregorien Takvim kullanlyordu. Avrupa ile
olan ilikiler dolaysyla Osmanllar bu takvimi de kullanmaya balaynca, takvimler lenmi oldu.
1917de Rumi Takvim ile Milad Takvim arasnda 13 gnlk bir fark olumutu. Dolaysyla 1332 yl
ubatnn 16. gn 1333 Martnn ve Milad 1917 yl Martnn birinci gn saylm, aradaki fark
ortadan kaldrlmt.
Bu kargaay nlemek milletleraras ilikilerde uyum salamak iin, 26 Aralk 1925te Milad
Takvim (Gregorien Takvim) kabul edilerek Rum 1341 ylnn son gnn takip eden gn 1926 yl
Ocak aynn birinci gn olarak kabul edildi.
Ayn gn, saatlerde de vasati gne saati resmi saat olarak kabul edildi. Halbuki Osmanl
Devletinde ezani saat alaturka saat kullanlyordu. Buna gre gn 12 saatlik 2 dilime ayrlyor,
gnein bat 12 kabul edilmekteydi. Batda ise gn 24 saate ayran len vaktini 12 olarak kabul eden
alafranga saat gne saati yrrlkteydi357.
D dnya ile ilikiler oaldka bu durum skntlara yol amaktayd.
Toplum hayat ada dnyaya gre dzenlenirken takvim ve saat ve llerini ayarlamada yarar
grlmt.
1931 ylnda eski arlk ve uzunluk lleri deitirildi. O zamana kadar kullanlan okka, eki,
endaze, arn gibi ller, blgelere gre deitii gibi, milletleraras ticari ilikilerde de sknt
yaratmaktayd. Eski ller yerine onlu sisteme dayanan metre ve kilo gibi birimler kabul edildi.
Bylece hem yurt ii ve hem de d dnya ile olan ilikiler de kolaylk ve uyum saland.
 D. Toplum Hayatnda Byk Deiiklik: ada Hukukun
Benimsenmesi ve Sonular
1. Eski Hukuk Dzeni
Trkler Mslman olmalarndan itibaren bin yldan beri islm hukuku erevesinde ilikilerini
yrtmekteydiler. slm hukukunun temel ilkeleri Kurana, snnete, icma- mmet ve kyas- fukahaya
dayanmaktadr. Dolaysyla slmda devletin koyaca kurallar bu ilkelere aykr olamazd. zetle
hukukun kayna eriattr. Ancak slmda zaman iinde mezhepler olumutu. Bunlar arasnda din
inan asndan bir ayrlk olmamakla beraber, gnlk olaylara uygulanacak kurallar asndan
farkllklar vard.
Osmanl mparatorluu halk eitli din, mezhep ve rka mensup insanlardan olumutu. Halkn
nemli bir ksm Mslman deildi.
Mslman olmayan halkn kendi din kurallar uygulanmaktayd. Hristiyanlar, mezheplerine gre
kendi kiliselerinde, Musevilerde havralarnda doum, lm, evlenme, boanma ve miras ilerini
zmlemekteydiler. Gayr mslim tebaa arasnda da hukuk birlii yoktu.
Mslman nfusun byk ksm Snn mezhepleri benimsemilerdi. Gnlk hayatn
uygulamalarnda bunlar arasnda da farklar olduu gibi, ayrca nemli bir i topluluu da mevcuttu.
Bunlarda i fkhna gre ilikilerini yrtmekteydiler.
eriatn cevap vermedii konularda, hkmdar kanun koymak suretiyle bu boluu doldurmaktayd.
Bunlara rfi kanunlar denilmekteydi. Bunlarn da eriata uygun olmalar gerekmekteydi.
zetle Osmanl Devletinin hem Mslman ve hem de Mslman olmayan vatandalar arasnda bir
hukuk birlii yoktu.
slmda X. yzyldan sonra itihat kaps kapandndan, slm Hukuku dondurulmu duruma
geldiinden zamann ihtiyalarna cevap veremez hale gelmiti. Dolaysyla Tanzimat dneminde Bat
kaynakl yasalarla bu boluk kapatlmaya alld. 1850de Fransz Ticaret Kanunu tercme edilerek
yrrle konuldu. 1858de Fransz Ceza Kanununun tercmesiyle oluan Ceza Kanunu, 1861de ayn
yolla dzenlenen Ticaret Usul Kanunu, 1863de Deniz Ticaret Kanunu, 1879da da Hukuk ve Ceza
Muhakemeleri Kanunlar uygulanmaya baland.
Bu durumda Batdan alnan yasalara gre alan Nizamiye mahkemeleri kuruldu. Haliyle eriat
mahkemeleri de faaliyetlerine devam etmekteydiler.
Bu gelimeler nda zel hukuk alannda dzenlemeler gndeme geldi. ki gr ileri srld. li
Paa Fransz Medeni Kanununun rnek alnmasn istemekteydi. Cevdet Paaya gre de Osmanl
Devletinin slm bir devlet olmas sebebiyle, onun meden hukukunun slm hukukuna dayanmas
gerekmekteydi. Neticede onun hazrlad meden kanun hkmndeki Mecelle kabul edilerek yrrle
konuldu (1876).
Sonu olarak devlette iki trl hukuk ve iki trl mahkeme faaliyet halindeydi.
Ayrca yabanclar kapitlsyonlar gerei, zel mahkemelerde yarglanmakta idiler.
Gayri mslim tebaa da kendi din kurallarna gre ilem grmekteydi.
 2. Niin Bat Hukuku?
lkede hukuk birliinin olmamas, grev ve yetki atmalarna adaletin gecikmesine, devletin
etkisinin azalmasna yol ayordu.
slm hukukunun eriata dayanmas ve an ihtiyalar karsnda yetersiz kalmas dolaysyla, mill
egemenlie dayanan ada ve laik bir devlet ynetimini amalayan Cumhuriyet idaresiyle badamas
mmkn deildi.
Dolaysyla Gazi bu konuya daha Mill Mcadele dneminde dikkatle eilmitir. 1 Mart 1922de
BMMnin nc toplant yln aarken adliye alannda uygulanacak siyasetin amacn yle aklar:
... Gaye ilk nce halk yormakszn, sratle, isabetle, gven iinde adaleti tevzi etmektir. kinci olarak
toplumumuzun btn dnya ile ilikisi tabi ve zorunludur. Bunun iin adalet dzeyimizi btn medeni
toplumlarn adaleti dzeyinde bulundurmak mecburiyetindeyiz... Dnyada mevcut btn meden
devletlerin meden kanunlar hemen birbirinin pek yakndr... Dolaysyla bizim hukuk mevzuatmzn
btn medeni devletlerin kanun mevzuatndan eksik olmas caiz deildir 358.
Gazi ayn konumada tam istikll deyimine adl istikllinde dahil olduunu belirterek, adaleti tevzi
grevine, dardan bir mdahalenin asla kabul edilmeyeceini belirtmi ve mahkemeleri vasfl
hkimlerle donatmak iin bir Hukuk Fakltesi alacan hatrlatmtr.
1 Mart 1924deki a nutkunda da milletin iln edilmi bulunan Cumhuriyeti her trl saldrdan
sonsuza kadar koruyacak tedbirlerin alnmasn istediini, hkmetin asr ve meden idarenin btn
icaplarn basit ve abuk bir ekilde gerekletirmesi gerektiini vurgular. Adl mevzuat konusunda ise,
adl kanunlarn ve tekiltn asrn gereklerine uymayan kaytlardan kurtarlacan, medeni hukukta takip
edilecek yolun ancak medeniyet yolu olduuna, hukukta idare-i maslahat ve hurafelie bal kalmann
milletleri uyanmaktan alkoyan en ar bir kbus olduunu belirtir ve szn Trk milleti zerinde
kbus bulunduramaz szleri ile noktalar359.
1 Kasm 1925deki konumasnda da, Cumhuriyet adliyesi mensuplarnn bilimsel yeterlilik ve
Cumhuriyet idealine sahip olmalar iin sarf edilen gayreti ver ve toplum hayatn yeni batan
dzenleyecek kanunlarn ada medeniyet kanunlar olacan vurgular360.
Bu arada Lozan imzalanm kapitlsyonlar kaldrlm, Trk adliyesinin tam bamszl
salanm, adliye mevzuatnn modernize edilecei kaydedilmitir. Bu gelimeye paralel olarak Adliye
Bakanl yrrlkte olan kanunlarn elden geirilmesi ve deitirilmesi iin bir ka komisyon kurar.
Komisyonlar 1924de yeniden oluur. Yaplan almalar doyurucu bulunmaz. Adalet Bakan Mahmut
Esat, 1925te komisyonun grevlerine u ifade ile son verir: Trk ihtillinin karar, Bat medeniyetini
kaytsz artsz kendisine mal etmek benimsemektir. Bu karar o kadar kesin bir azme dayanmaktadr ki,
nne kacaklar, demirle atete yok edilmeye mahkumdurlar. Bu prensip bakmndan, kanunlarmz
olduu gibi, Batdan almak zorundayz 361.
Ayn yl 5 Kasmda Hukuk Fakltesi alr. Bu Faklte yeni hukukun gerektirdii elemanlar
yetitirecektir. Gazi, Fakltenin alnda heyecanlanr. Tamamen yeni kanunlar meydana getirerek
eski hukuk esaslarn kknden kaldrmak teebbsndeyiz. Yeni Hukuk esaslarn alfabesinden tahsile
balayacak bir yeni hukuk neslini yetitirmek iin bu messeseleri ayoruz dedikten sonra,
Cumhuriyetin teminat olacak bu byk messesenin alnda hissettii saadeti hi bir teebbste
duymadn dile getirir 362.
 zetle, Atatrkn ama edindii ada medeniyet dzeyinin stne kmak, Trk nklbnn
hukuk dayanak ve alt yapsn oluturmak, lkede hukuk birlik ve btnln salamak, kaynan
eriatten alan yasalar yerine, kaynan mill egemenlikten alan yasalar getirmek amacyla Bat hukuku
benimsenmitir.

3. Bat Hukuku Ne Getirdi?

Medeni Kanun Batdan aktarlrken svire Medeni Kanunu tercih edildi. Bu tercihte, ad geen
yasann ak bir dille yazlmas, pratik ve yeni tarihli olmas, hkime geni takdir yetkisi vermesi tercih
sebebi olmutur. Yasa 17 ubat 1926da Meclisde kabul edildi, 6 Nisanda yaynland ve 4 Ekimde
yrrle girdi.
Meden Kanunun yansra 1926da Trk Ceza Kanunu ve Trk Ticaret Kanunu, 1927de Hukuk
Usul Muhakemeleri Kanunu, 1929da Ceza Muhakemeleri Kanunu, 1929da Deniz Ticareti Kanunu,
1932de cra flas Kanunu yrrle konuldu. Yeni mahkemeler ve barolar oluturuldu363.
Bylece eski hukukun dayand kaynak ve ilkeler terkedilmi, Bat hukuku sistem olarak temel
ilkeleriyle ve hukuk anlayyla benimsenmi, gcn mill egemenlikten alan laik ve demokratik hukuk
yrrle girmitir.
Gazi, Bat hukukuna ynelirken, medeniyeti bir kl olarak kabul etmi, ada medeniyete sahip
topluluklarn, meden ihtiyalar arasnda temelli farklar olmad grnden hareket etmitir. Byk
nder hukuk nklb ile Trk toplumunun yaayn, ada dnyada olmas gerektii ekilde, yeniden
dzenlemek ve hukuk yoluyla topluma ada gelenekler kazandrmak istemitir.
Nitekim Medeni Kanun Trk toplumunun yaayn temelinden deitirmitir. ok kadnla evliliin
yerini, tek kadn almtr. Evlenme, boanma, miras, velyet gibi konularda kadn erkek eitlii
salanmtr. Bu yasa ile ailenin olumas ve bozulmas devletin onayna balanmtr. Medeni
Kanunun, Mill Mcadelede srtnda cepheye cephane tayan, zaman zaman erkein yannda cephede
fiilen vuruan, bazen da kalemiyle mill direnmeyi savunan Trk kadnna getirdikleri son derece
nemlidir. Medeni Kanun ona sosyal, ekonomik ve kltrel hayatta byk lde katlm salamak ve
etken olmak yolunu amtr. Mslmann Mslman olmayanla evlenmesi, reit olan herkesin dinni
serbeste seme hakkn kazanmas, laiklik alannda nemli bir gelimedir.
Atatrkn hukuk inklbnn dier bir sonucu da, Lausanne Antlamas gereince, Hristiyan
aznlklara tannm olan hukuk ayrcalklar luzumsuz hale gelmesidir. Nitekim Mslman olmayan
cemaatler, hkmete bavurarak, yeni kanun hkmlerine tbi olmak istediler. Bu suretle Trkiye
Cumhuriyetinde, yurttalararas ilikilerde din ve mezhep kaidelerinin yerini laik kanunlar ald. Artk
yabanc devletlerin, Hristiyan aznlklarn haklarn korumak bahanesi ile, yzyllardan beri yaptklar
mdahalenin de kaplar kapanmtr.
Dier taraftan Atatrkn hukuk inklbyla Trk hukuku laik bir temele oturmutur. Bu suretle Trk
toplumunun aklc, ada, dinamik ve birletirici bir yola girmesi, din ve devlet ilerinin birbirinden
ayrlmas salanmtr.
Atatrk bu inklpla, Trk toplumunun bin yllk tarih gidiinin ynn, Batya doru, ada
dnyaya doru ynlendirmitir364.
 E. nklplara Tepki: Gazi M. Kemale Suikast
Bu kkl yenilik hareketleri, nklp kart ve iktidar tutkunu glerin tekrar harekete gemelerine
yol at.
Gazi halkn nabzn tutmak, nklplarn nasl uygulandklarn grmek, Cumhuriyet rejimini halka
sevdirmek, halkla btnlemek gibi amalarla uzun yurtii gezileri yapmaktayd. 1926 Hazirannda
byle bir gezi esnasnda Balkesirden zmire gitme hazrlnda iken, zmir Valisi Kzm (DRK)
Paadan bir tel alr. Tel de hazrlanan suikast dolaysyla, zmire hareketinin ertelenmesi istenmekteydi
(14 Haziran 1926). Ulu nder hareketini erteler. Bu suikast yapacak olan 1. Dnem milletvekillerinden
Ziya Hurit ve su arkadalar 14/15 Haziran gecesi kaldklar otelde suikast silhlaryla birlikte
yakalandlar. Gazinin geliinin ertelenmesinden kukulanan ve suikastlar motorla karacak olan
Giritli evki, durumu zmir Valisi Kzm Dirik Paaya ihbar etmiti. Gazi durumu yerinde grmek
zere, 16 Haziranda zmire geldi. Halkn cokun gsterileriyle karland.
Olay kamuoyuna 19 Haziranda duyuruldu. Geni yanklara yol at. Halk bir yandan Gaziye sevgi
ve ballk telgraflar yollarken, bir taraftan da olay lanetleyen toplantlar dzenlendi.
Gazi, gsterilen sevgiyi bir demele cevaplandrd. Olayn ahsndan ziyade, kutsal cumhuriyete ve
onun yksek ilkelerine kar olduunu belirtti ve demecini u szlerle noktalad: ... Benim nciz
vcudum bir gn elbette toprak olacaktr; fakat Trkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar olacaktr. Ve Trk
Milleti emniyet ve saadetini temin eden prensiplerle medeniyet yolunda tereddtsz yrmeye devam
edecektir 365.
Gazi suikast haberini alnca, Ankarada bulunan smet Paay haberdar etmi ve geni bir tertip
olduunu belirterek stikll Mahkemesinin zmire gnderilmesini ve her ihtimale kar onun
Ankarada mteyakkz olmasn istemiti 366.
stikll Mahkemesi zmire geldi ve 26 Haziranda almalarna balad. Durumalar 13 Temmuza
kadar devam etti.
Bu arada bir ok kii olayla ilgili olarak tutuklanmtr. Bunlar arasnda Gazinin Mill
Mcadeledeki yakn silh arkadalar olan Ali Fuat (CEBESOY), Kzm (KARABEKR), Refet
(BELE) Paalar da vard.
Ziya Hurit yakalannca, olayla ilgili bilgiler verir. Suikast daha nceden tasarlanm, nce
Ankarada yaplmas dnlm, sonuta zmir iin karar verilmitir. Ziya Huritin su orta olan iki
kii, ttihat ve Terakkinin fedailerinden olup, Mill Mcadelede Kocaeli mntkasnda faaliyette
bulunan emekli jandarma Yzba Sar Efe Edip Beyin adamlaryd. Ziya Huriti, ona kr Bey
gndermiti. kr Bey, ttihat ve Terakkinin ileri gelenlerindendi. Bir ara Maarif Bakanl da
yapmt. e kr Beyin kart renilince olay, eski ttihatlardan olup daha sonra Terakkiperver
Cumhuriyet Partisine girenlere ve dolaysyla TCFne sramtr. Cavit Bey, Dr. Nzm Bey, Canbolat
Bey, Gazinin eski arkada Ayc Arif Bey, ttihat ve Terakkinin rgts Kara Kemal, tannm
fedaisi Abdlkadir, Rt Paa, Nail Bey Halis Turgut, Cafer Tayyar Paa olayla ilgili grldler.
Mahkeme sonucunda, Ziya Hurit ve onun iki yardmcs, zmir Mebusu kr, Eskiehir Mebusu
Ayc Arif, Saruhan Mebusu Abidin, stanbul Mebusu smail Cambolat, Erzurum Mebusu Rt Paa,
eski Trabzon Mebusu Hafz Mehmet, Sar Efe Edip, Sivas Mebusu Halis Turgut, opur Hilmi (Emekli
Temen), Veteriner Albay Rasim idama mahkum oldular ve karar infaz edildi. Kara Kemal ve
Abdlkadir gyaplarnda idama mahkum oldular. Kara Kemal sakland yerde intihar etti. Abdlkadir
Bulgaristana kamaya alrken yakaland ve idam hkm infaz edildi.
Kzm Karabekir, Ali Fuat, Refet, Cafer Tayyar ve Mersinli Cemal Paalarla Mebuslardan Faik,
Sabit, Halit, Feridun Fikri, Kmil, Zeki, Bekir Sami, Besim, Necati, Mnir Hsrev, eski Erzurum
Mebusu Necati, eski mebus Nafiz Beylerin beraatna karar verildi.
Cavit Bey, Ergani Mebusu hsan, Ardahan eski Mebusu Hilmi, Mersin eski mebusu Salhaddin
(OLAK), Sivas eski Mebusu Kara Vasf, Erzurum eski mebusu Hseyin Avni, zmir eski valisi Rahmi,
stanbul Mebuslar Rauf ve Adnan Beylerin Ankarada ayrca yarglanmalar uygun grld.
Bu dava ttihatln tasfiyesiyle sonuland.
ttihatlarn lideri konumunda olan Cavit Bey, Ardahan eski Mebusu Hilmi, Dr. Nzm, Yenibaheli
krnn kardei Nail, Trkiye Cumhuriyeti Anayasasn zorla deitirme giriiminde bulunduklar
gerekesiyle idama mahkum oldular. Eski Babakan Rauf (ORBAY) Bey ile zmir eski valisi Rahmi 10
yl srgn cezas aldlar367.
Anlaldna gre, suikast olaynn arkasnda, komitac eski ttihatlar vardr. Bunlar, ayn
zamanda, TCFnin de mensubu olduklarndan, parti dolayl olarak olaya bulatrlmtr. Bunlar atak ve
girgin bir kii olan, ahs sebeplerle de hareket ettii anlalan Ziya Huriti kullanmlardr. Ama kendi
deerlendirmelerine gre, emaneti kabul ettikleri, Cumhuriyetin bnisi Gazi M. Kemalin canna
kymak ve zlemini ektikleri iktidar ele geirmektir. Bu meum pln baarszla uratlm, inklp
kartlarnn muhalefet sahnesinden ayrlmalar ve Cumhuriyetin ttihatlar tasfiye etmesiyle
sonulanmtr.
Bundan sonra, Gazi Takrir-i Skn Yasasnn da varlndan yararlanarak, Trk milletini meden
cihanda lyk olduu yere ykseltmek ve Trkiye Cumhuriyetini sarslmaz temelleri zerinde her gn
daha ziyade yceltmek faaliyetine daha da artan bir hz ve kararllkla devam etmitir.

F. Tarihle Hesaplama: Byk Nutuk (15-20 Ekim 1927)

1. 1927de Durum
1927 ylna gelindiinde, Gazi M. Kemal itibarnn doruuna kmtr. Mill Mcadelenin
balarndan Lozana kadar geen olaylar, ona vatan kurtaran mill kahraman olarak tartlamayan bir
itibar salamt. 23 Nisan 1920den 1927ye kadar gerekleenler, onun devlet kurucusu ve
adalama nderi olarak stn meziyetlerini ortaya koymutu. Mill egemenlie dayal cumhuriyeti
tesisi, kk yzyllar ncesine dayanan Halifelii kaldrmas, retim birliini gerekletirmesi, medrese
ve tekkelerin kapatlmas, hukuk alannda bin yllk islm hukukundan ada hukuka ynelmesi, rejime
ynelik d destekli, cidd bir ayaklanma nitelii tayan eyh Sait isyann enerjik bir ekilde bastrmas;
inklp kart odaklarn yararlanmak istedikleri TCFnin faaliyetine son verilmesi, Gazinin canna kast
amacyla dzenlenen zmir suikastnn istikll mahkemelerince btn muhalif evreleri sindirecek
ekilde cezalandrlmas, apka giyilmesine kar ayaklanmalarn kararllkla stne gidilmesiyle, yeni
Trkiyenin temelleri salam bir ekilde atlmt.
 Rejimin artk oturduuna kanaat getiren Gazi hkmet iinde hkmet havasna giren stikll
Mahkemelerinin almalarn 7 Mart 1927de durdurdu. Ama ihtiyatl davranmaya zen gsterilerek
Takrir-i Skn Kanunu 2 Marttan itibaren iki sene sreyle uzatlmt.
Cumhuriyet idaresinin salamlatn gsteren dier bir olay da Gazi Mustafa Kemalin 30 Haziran
1927 tarihinde askerlikten emekliye ayrlmasdr. Gazinin yansra Babakan smet Paa, Meclis
Bakan Kzm Paada (ZALP) askerlikle ilgilerini kesmilerdir. Eski TCF mensubu olan Paalardan
Refet (BELE) Paa kendi istei zerine 8 Aralk 1926da, Kzm Karabekir ile Ali Fuat Paadan 5
Aralk 1927de, Cafer Tayyar da 8 Aralk 1928de emekliye sevkedilmilerdi.
Bu durumda Gazi seimlerin yenilenmesi ve Meclise taze kan gelmesi iin faaliyete geti. nce
parti grubu, tzkte bir deiiklie gitti. Buna gre tzn 26. maddesi deitiriliyor, adaylar seme
yetkisi partinin Genel Bakanna veriliyordu.
Seimlerden nce Gazi yaynlad bildiride, CHPyi stikll savann yaratt bir rgt olarak
tanmlyarak, onun adaylarna oy verilmesini istedi. Ayrca parti tekiltna da bir genelge gnderen
Parti Bakan, milletvekillerinin zel ekonomik karlar uruna, kendilerini kk drmemelerini;
bunlarn, sermayesinin ou devlete ait kurum ve irketlerin ynetiminde grev alamayacaklarn;
Meclis Bakan ve yardmclar ile Hkmet mensuplarnn parti st yneticilerinin gerek devlet ve
gerekse zel irketlerde ynetim ve temsil grevlerinde bulunamayacaklar; milletvekillerinin Meclise
devamlarnn Parti Genel Bakanlnca zellikle izlenecei; partiden seilecek milletvekillerinin bu
artlar nceden kabul etmi saylaca zellikle hatrlatld.368
Eyll balarnda yaplan seimleri Atatrk, 8 yldan beri gitmedii stanbuldan takip etti. Seimleri
her tarafta CHP adaylar kazand. TCF ileri gelenlerinden kimse adayln koymamt.
Yeni meclis almaya balamadan nce, CHPnin II. Byk Kongresi topland. CHP II. Byk
Kongresi kabul edilen (Sivas Kongresi I. Kongre) toplantda ilk nce parti tzk ve program ile ilgili
hususlar karara baland.

2. Byk Nutuk (15 Ekim-20 Ekim 1927)

Gazi M. Kemal, Trk tarih literatrnde Byk Nutuk, ngilizce kaynaklarda alt gn konumas
veya Maraton Konuma denilen nutku Mill Mcadelenin bandan 1927ye kadar olan olaylar, CHP
Byk Kongresinde okumutu. 15 Ekimde balyan nutuk, her gn ortalama alt saat okunarak 20
Ekimde sona ermitir. Nutukun okunmas toplam 36 saat 31 dakika srmtr.
Konumasnn bitiminde yeler, Gaziye teekkr etmiler ve nutkun kongrece olduu gibi
onaylandn belirten bir belgeyi de imzalamlardr.
Nutuk hangi olaylar kapsamaktadr? Nitelii nedir? nemi nedendir? Sorularna cevaplandrmak
gerekir.
Nutuk aama halinde dokuz yllk olaylar ele almaktadr. Birinci aama Atatrkn Samsuna
kndan (19 Mays 1919) Byk Millet Meclisinin alna kadar (23 Nisan 1920) olan olaylar
kapsamaktadr. kinci aama Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti dnemidir. nc aama, (29
Ekim 1923-1927) Cumhuriyet dnemidir. Nutukda arlk ilk iki dnemde toplanmtr.
Nutuk bir metin ve onun ekleri olan vesikalardan olumaktadr. lk basks 1927de eski harflerle
yaplmtr. Eser yabanc dillere tercme edildii gibi, yeni harflerle bir ok basks vardr.369
 Atatrk nutku ay gibi ksa bir zamanda kaleme almtr. Anlatt olaylarn odanda olmas,
bunlarla ilgili belgelerin elinde bulunmas, phesiz ki yazm iini kolaylatrmtr.
Byk Nutuk, mill hayat sona ermi farzedilen byk bir milletin, istikllini nasl kazandn
ilmin ve fennin en son esaslarna dayal, mill ve ada bir devletin nasl kurulduunu ifade eden bir
hitabe, bir hatrattr. Atatrkn yapt tarihi, yazd tarihe dntren bir eserdir. Tarih asndan
Kuva-y Millye ve Cumhuriyet Tarihi bakmndan son derece nemli, birinci derecede bir kaynak
niteliini haizdir. nk Byk Nutuk sadece olaylar anlatmamakta, onlarn sebeplerini ve sonularn
da belgelere dayal olarak aklamaktadr. Eser sahibinin olaylarn odak noktasnda ve birinci derecede
bir ahit durumunda olmas, esere mstesna bir deer kazandrmaktadr. Aradan geen eyrek yzyla
ramen, Nutuk birinci derecede tarih kaynak olmak deerini muhafaza etmektedir.
Nutuk sadece bamszlk ve adalamak iin yaplanlar deil, yaplmas gerekenleri de gsteren
siyas bir vesika zelliini tamaktadr. Bu nitelii ile bamsz olmak istiyen milletler iin de
umutsuzluk ve aresizlik iinde, en olumsuz artlarda bile direnmeyi ve mcadele etmeyi reten bir
eserdir.
Burada akla gelen soru udur: Atatrk neden olay Nutuku sylemek ihtiyacn duymutur?
Her eyden nce, Atatrk Mill Mcadele lideri, Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu ve ada
Trkiyenin yaratcs olarak, yapt tarihi, yazd tarihe emanet etmei bir grev olarak kabul
etmitir. Fakat ondan da nemlisi, ulalan amalar muhafaza ve mdafaa etmek, inklplar iin taze ve
canl bir ruh yaratmak, bamsz ve ada Trkiye iin milleti ve gelecek nesilleri uyarmak amacna
yneliktir. Nutuk, bir yerde Atatrkn yaratt eseri savunmas, milletine tarih nnde belgelere dayal
hesap vermesi ve ayn zamanda yaratlan eseri, gelecein gvencesi olan genlie emanet etmesi
olaydr.
CHPnin II. Byk Kongresinin bitiminden 10 gn sonra, TBMM nc Dnem almalarna 1
Kasm 1927de balad. Meclis Bakanlna Kzm (ZALP) Paa, Cumhurbakanlna seime katlan
milletvekillerinin oybirlii ile Gazi M. Kemal tekrar seildi. Gazi yeni hkmeti kurmakla smet
(NN) Paay grevlendirdi. Bu onun drdnc hkmetiydi.

G. Bin Yllk Arap Kkenli Alfabeden Ltin Kkenli Alfabeye Gei

1928 ylna gelindiinde itibarnn doruunda bulanan Gaziyi megul eden nemli konulardan biri,
devletin laiklemesini gvence altna alan hkmlerin Anayasada yerini almasdr. Laiklik konusunda
ayrca zerinde durulaca gibi, TBMM 10 nisan 1928de, 1924 Anayasasnn 2. maddesinde yer alan
Trkiye Devletinin din, din-i slmdr hkm ile 26. maddede yer alan eri hkmlerin TBMM
tarafndan dzenlenecei hkmn kaldrmtr. Ayrca Cumhurbakan ve milletvekillerinin
yeminlerinde bulunan vallahi yerine, namusum zerine szveririm ifadesi konulmutur. Bylece
Gazi M. Kemal, devlet ilerini din ilerden koruyacak hukuki tedbirleri tamamlam oluyordu.
Gazinin bu yl iinde gerekletii son derece nemli bir atlm alfabe deiikliidir. Bir zamanlama
stad olan Ulu nder, 1928e gelindiinde, tedenberi kafasn megul eden alfabe deiiklii
konusunu uygulamaya karar verdi. Byk bir enerji ile, inklplarnn temel hedefi olan topyekn
batllamann gereklemesi iin Arap alfabesi meselesini kknden zmlemek maksadyla harekete
geti.
 1. Trklerin Tarihte Kullandklar Alfabeler
Trkler tarihleri boyunca geni bir corafya iinde yaylmlar, bulunduklar mekna, mensup
olduklar dine gre deiik alfabeler kullanmlardr. Bugn iin bilinen en eski Trk alfabesi
Gktrklerin kullandklar alfabedir. Bu yazya Gktrk, Orhun, Eski Trk, Runik Trk yazs gibi
isimler verilmektedir. Bu yaz ile yazlm en nemli belgeler Orhun abideleridir. 1889da bulunan bu
antlarn bir yznde ince metinler vard. Kl Tigin ve Bilge Kaan adna yaplan bu antlarn yazlar
1892de Finlandiya ve Rusyada yaynland. ince metnin yardmyla, Danimarkal bilim adam
Thomson, metinleri Aralk 1893de okumay baarmtr. Gktrk alfabesi 38 iaretten olumaktadr.
aretlerden drd nlleri, 27 tek nszleri, ift nszleri, drd de hece iaretlerini
gstermektedir. Kayna tartmaldr. Sadan sola yazlyor. Yaygn kan Aram-ran kaynakl
olmasdr.
Gktrklerden sonra blgede etkin olan Uygurlar (745-970), Sogut yazsnn Trkeye
uyarlanmasyla oluan, sadan sola yazlan Uygur alfabesini kullanmlardr. Bu alfabe on sekiz
harflidir. Harflerden sadece nldr. Trkenin nlleri bakmndan zengin olmas sebebiyle, yeterli
deildi. Buna ramen Uygur yazs uzun yllar Orta Asyada kullanlmtr.
Trkler mslmanl kabul ettikten sonra, bu alfabenin yerini Arap alfebesi almaya balamtr.
Bunlarn dnda Trkler, kk lde, Sogut, Mani, brani, Tibet, in, Sryani, Mool yazlarn
da kullanmlardr.370

2. Trkler Arap Alfabesini Benimsiyor

Ancak slamiyetin X. Yzyldan itibaren Trkler arasnda geni lde yaylmasyla, Arap alfabesi
hkim duruma gemitir. Arapa din dili olarak camilerde, medreselerde egemen hale gelir. 29 harfli
Arap alfabesinin en byk eksiklii, sesli harflerin azldr. Sesli olarak a, e, i olarak okunabilen elif
harfi vardr. Ayrca v ve y harfleri de yerine gre nl olarak okunabilmektedir. Trke de 8 tane sesli
olduundan Arap alfabesi Trkeyi ifadeye yeterli deildi. Bir kelime bu sebeble birka trl
okunabiliyordu. Ayrca Trkede bulunmayan sesler iin de harfler vard. Drt trl z, trl h,
trl s, iki trl t sesi vard. Arapa harfler kelimenin banda, ortasnda veya sonunda olduuna gre
yazl deiiyordu. Dolaysyla yaznn renimi 3-4 yl alyordu. Arap yazsnda p, , j, g sesleri ifade
edecek harfler yoktu. Yazlan bu ses karlamak iin b, c, z harflerine nokta eklenerek p, , j sesleri
karland. Dil yaplar bakmndan da arada farklar vard. Arapa bkml bir dildir. Bu dilde kelime
retilirken kk deitii halde, eklemeli dil olan Trkede kk sabit kalmaktadr.
Arap alfabesinin olumsuz bir etkisi de dil alannda kendin gsterir. Medresenin Arap dilini
kullanmasyla Arapa bilim dili haline gelir. Farsa ise edebiyat dili olarak benimsenmitir. Zamanla
Trke bu dillerin etkisiyle krelir, sradan halkn konutuu bir dil halini alr.
Arap alfabesinde ki seslilerin yetersizlii sebebiyle Trk kitleleri arasnda ive farklar da artrmtr.

3. Arap Kkenli Alfabeyi yiletirme abalar

 Trkiye Trkesinin Ltin harfleri ile yazlmas, XV. ve XVI yzyllarda Avrupallarn Osmanl
lkesinde elilik ve konsolosluklar amasyla balar. Ticari ilikiler ve Trkiyeye kar ilgi artar.
Trklerle i yapmak isteyen kiiler eviri yaz yolunu kullanrlar. Bu amala Trke gramerler kaleme
alnr. Bunlardan biri de brahim Mteferrika tarafndan 1730da baslr.
Tanzimattan nce alan asker okullarda Ltin harfleri gndeme girer. 1827de alan Asker
Tbbyede retim dili olarak franszca kullanlr. 1834lerde artk yerleik duruma giren Avrupada ki
Osmanl Elilik mensuplar, gittikleri yerin dilini renmekle grevlendirilmilerdir. stanbulda
tercme odasnda yabanc dil renilir. Bylece Avrupa ile ve Ltin alfabesiyle gittike iliki artar.
Konunun gndeme oturmas, gazetenin Osmanl lkesinde zel sektr kanalyla yaygnlamaya
balamasyla olur. Bilindii gibi Osmanlda resmi olmayan gazeteler 1860larda ortaya karlar.
Gazetenin amac ok okuyucuya ulamaktr. Bu ise okur-yazar says ve eitimle ilgilidir. Nitekim bu
konudaki ilk tartmalar 1860larda balar.
Daha sonra Maarif Nazrl da yapan Mnif Efendi (Paa) kurucusu olduu Cemiyet-i lmiye-i
Osmaniyede 12 Mays 1862de bir konferans verir. Sylediklerinin zeti udur: Arap harfleri ile
okumak yazmak zordur. Avrupada kk ocuklar ksa bir zamanda okur yazar hale gelmektedir.
Bunun aresi, kelimeleri olduu gibi yazp alt ve stlerine harekeler koymak, ikinciside harfleri ayrk
yazmaktr. Ayrk harf kullanmas basm iini de kolaylatracaktr.
Arap kkenli alfabeyi slah konusu Azerbaycanl Ahundzade Mirza Fethali ile 1863de bir daha
gndeme gelir. Ad geen harflerin slah teklifini stanbulda sadrazama sunar. Konu Cemiyet-i lmiye-i
Osmaniyede tartlr. Ahundzade, alfabe iinin dinle bir ilgisi olmadn, Arap harfleri ile yazlanlarn
birka trl okunabildiini, bunun okuryazarl gletirdiini belirtmi, tasarlad yeni harfler
benimsenirse, bu sakncalarn giderebileceini, retimin yaygnlaacan savunmutur. Toplantlarda
Arap alfabesinin Treyi yazmaa elverili olmad, slah edilmesi gerektii benimsenmitir. Ancak
tasar faydal olmakla beraber gerekletirilmesindeki azim mkilt ve eski islmi eserlerin
unutulmasna yol aaca gerekeleri dolaysyla kubulnn imknsz olduuna karar verilir.371
Tanzimat aydnlarndan inasi, Namk Kemal ve Ali Suavi de alfabe slah konusuyla ilgilendiler.
Bunlarn de ayn zamanda gazeteci olduklarndan iin pratik zorluunu bilen kiilerdi. inasi
baskda drtyz kadar harf adedin 112ye indirmitir.
Ali Suavide Arap harflerinin yetersizliini belirtmi ama onlarn deitirilmesini hi dnmemitir.
Sadece dilin sadeletirilmesi, yabanc kelimelerin atlmas ve imly biraz dzeltmekle iin
zmleneceini ileri srmtr.
Namk Kemalde dile uymayan harflerin dzeltilmesini ama onlarn terkedilmemesi gerektiini
savunur. Ona gre yazy deitirme eski eserlerden yararlanmay engelliyecektir. Herkes yeniden
okuma yazma renmek zorunda kalacaktr. mparatorluun islm birlii tehlikeye girecektir.
Bu arada baz Arnavutlar 36 harften oluan Ltin alfabesi kkenli bir alfabe kullanmaya
balamlard. 1908de bu alfabe gzden geirilerek ufak tefek deiiklikler yapld. Mslman Arnavut
ileri gelenleri bunun eriata uygun olup olmad eyhlislmlktan sordular. Verilen cevapta Ltin
harfleri ile slm mekteplerinde tedrisat yaplmasna asla cevaz- eri olmayaca bildirilmitir.
zetle daha Tanzimat dneminde Arap yazs tartlr hale gelmitir372.
 II. Merutiyetle birlikte olduka youn bir alfabe tartmas yaand. Merutiyetin ilk yllarnda ki
hrriyet havas iinde her ey enine boyuna tartlr. Bu tartmalardan eilim ortaya kt. 1. Arap
alfabesini Trk fonetiine uyacak ekilde slah etmek 2. Dorudan doruya Ltin alfabesini almak 3.
Eski Trk Orhun alfabesini veya Uygur alfabesini almak.
Islahatlara gre Arap harflerinin ayrk yazlmas ve bunlara sesli harfler eklenmesiyle sorun
zlebilecektir. Ancak Trke kelimeler ve Arapa kelimelerin nasl yazlaca hakknda aralarnda
gr birlii yoktu. Bu fikrin ncln yapan Milasl Dr. smail Hakk, grlerini bir kitapkta
aklar.
Servetifnuncular ise, huruf-i munfaslaya kar karlar. Onlara gre, harfler bitiik yazlmal,
sesliler gsterilmelidir.
Klzade Hakk ve arkadalar Arap elifbasnn ifls ettiini, imlsnn tkenmez zorluklarla dolu
olduunu, arenin Ltin alfabesini kabul etmek olduunu, netice itibariyle Ltin harflerinin her eye
ramen galebe edeceini yazarlar. Bu arada yazy slah iin resm ve zel kurulular ortaya kar.
Tartmalar gittike scaklar.
Ltin alfabesini savunan gazeteci Cell Nuri Arap alfabesinin Sami dillere uygun olduunu,
ilerlemek iin tek arenin vakit geirmeden Ltin alfabesini almak olduunu kitap ve makalelerle
savunur.
Hseyin Cahit (YALIN) ise kullanlan harflerin Trklk ve Mslmanlkla ilgisi olmadn bu
itibarla Arnavutlar Ltin alfabesini alrlarsa ksa bir zamanda ilerliyeceklerini buna engel olunmamasn,
imkn varsa bunu bizlerin de kabul etmesi gerektiini ileri srer.
tihad dergisinde Dr. Abdullah Cevdet de Ltin alfabesini cesaretle savunur.
Ama aydn kesimin ounluu Arap alfebesinin slahndan yanadr.373
ttihat ve Terakkinin gl adam, Enver Paa Harbiye Nazr olunca, ayrk harflerle ve sesli harfler
ilve edilen alfabeyi uygulamaya koyar. Enver Paa yazs veya Ordu alfabesi denilen bu yaz
dzeni orduda kullanlr. Fakat uzun mrl olmaz. Sava baladktan sonra terkedilir. O zaman
karargh da alan smet (NN) olay yle anlatr. Ben 1. ube Mdr idim. Hafz Hakk, Erkn
Harbiye kinci Reisi. Vazife iin yanna giderim. mzaya gtrdm evrak, hep yeni iml ile yazlm.
Katlar nne koyar. Anlatrm. Hafz Hakk, katlar okumaz, bana bakar. Canm sen anlat, bunun
iinde ne var? der. nk kendisi okuyamyor. Bunun zerine ben anlatrm. Bir gn bana
getireceim yazlar benim bildiim yaz ile getir dedi. stedii bir evrak iki ayr yaz ile yazacam.
Birini kolayca okuyup anlayacak; tekini de anlam gibi imza edecek. tiraz ettim. yazamam dedim.
Ben size banda syledim. Yapamayacaksnz diye ikaz ettim. imdi ben sizin istediinizi yapacam ve
bana da maiyetimde bulunanlar iki ayr yaz ile evrak getirecekler. Byle ey olmaz. 374 Sava
balayanca karkla yol aaca gerekesi ile bu yaz ekli terkedilir. Eskiye dnlr.

4. Dinamik Bir Karar: Atatrk Ltin Alfabesine Gei Karar Veriyor

a. Cumhuriyet Dneminde Alfabe Tartmalar
Byk zafer sonrasnda, 12 Eyllde bir grup gazeteci zmire gelmitir. Aralarnda bulunan Ltin
alfabesini savunanlardan Hseyin Cahit, Gaziye Ltin yazsnn niin alnmadn sorar.
Bakumandan Daha zaman gelmemitir cevabn verir. Aslnda onun kafasnda Ltin alfabesini
almak fikri eskiden beri mevcuttu. Nitekim daha Erzurumda iken, Mazhar Mfit Kansuya ilerde
yaplacak ileri not ettirirken, Ltin yazsnn alnacan not ettirir375. Ancak bir zamanlama stad
olan Gazi msait zaman bekleyecektir.
Bu arada konu ubat 1923te zmir ktisat Kongresinde gndeme gelir. Delegelerden kii Ltin
harflerinin kabul iin nerge vermilerdir. Kongre Bakan Kzm Karabekir Paa nergeyi tepkiyle
karlam ve toplantda okutmamtr. 5 Mart 1923 gn Hkimiyet-i Millye gazetesinde, bunun slm
birliini bozaca, eski kltr miras ile ilginin kesilmesine, lke iinde ayrlklara yol aacan, ileri
srer.376
Kzm Karabekir Paann bu demeci zerine, alfabe ve iml konusu yeniden gndeme geldi. Bu
vesile ile Arap alfabesini savunanlar yeniden yayna baladlar. Buna kar da Ltin harfleri taraftarlar
harekete getiler.
Ltin alfabesi taraftarlarndan Klzade Hakk, tihat dergisinde kan yaz ile bunlara cevap
verdi. Ad geen makalelerinden birinde Karabekir Paadan u suali sormaktayd. Biz yalnz
Mslman myz? Yoksa hem Trk, hem Mslman myz? Eer biz yalnz Mslman isek, bize Arap
harfleri ve Arap dili lzmdr. Ve ilim olarak Kuran yetiir. Bunun yannda millyet ve hkimiyet
kavgalar ve davalar yoktur ve olamaz. Eer Trk isek bir Trk harsna muhtacz. Bu hars ise her
eyden evvel dilimizden balayacaktr.
Hseyin Cahit (YALIN) de Resimli gazetede 22 Eyll 1923de zetle: Okur yazar oran ok
dk... cehaleti izale yolu harf deiikliinden geiyor... Memleketi kurtarmak iin en lzumlu tedbir
harfleri deitirmektir demekteydi377.
1924de kr Saraolu Meclisde Arap alfabesinin Trk dilini yazmaya msait olmadn
vurgular.
1926da aydnlar arasnda, Ltin harfleri konusunda yaplan bir ankette tannm bilgin ve yazarlarn
ounun Arap alfabesini savunur olduklar grlmtr. Prof. Fuat Kprl ile Prof. Zeki Velid de
Ltin alfabesinin alnmasna kar karlar. Bunlara karlk olmak zere, tihad dergisi sahibi Dr.
Abdullah Cevdet, Cumhuriyet sahip ve bayazar Yunus Nadi (ABALIOLU), Millyet ve Hkimiyeti
Millye Bayazar Falih Rft (ATAY) hararetle Ltin alfabesini savunurlar.
1926da Ltin alfabe taraftarlarn sevindiren bir olay, Bakde toplanan uluslararas Trkoloji
Kongresinde Latin yazsnn alnmasnn uygun grlmesidir.
Keza ayn ylda karlan Maarif Tekilt Kanunununda Dil heyeti adyla bir kurul oluturulur.
Zamannn Maarif Vekili, Ltin harfleri konusu Devletin siyaseti meselesidir eklinde konuur.
Bunlardan konunun hkmete ele alnaca anlalr. Ancak hkmette gr birlii henz
salanamamtr. Gazinin kesin kararllna karlk Bavekil tereddt iindedir. Alfabe deiikliinin
kltr hayatnn ktrmlne yol amasndan endielidir. Harf deiikliinin Enver Paa alfabesinin
akbetine uramas ve bizzat yneticilerin eski alfabeyi kullanmaya devam etmeleri ihtimali, onu
dndrr. Yaznn deimesi halinde brokrasi, Darlfnun, basn ve matbaalarn tepkilerini de
dikkate almak gerekecektir.378 Konu 1928e kadar srklenir.
Gazi bu konuda batan beri kararldr. Elverili zaman kollamaktadr.

b) Gazinin Karar: En ksa Zamanda Harf nklbn Gerekletirmek

 Bir zamanlama stad olan Gazi, 1928e gelindiinde, harekete geer. 1928 Ocak aynda kurulan bir
komisyon konuyu incelemeye balar.
20 Mays 1928de Milletleraras rakamlarn kullanlmas kanunlar. Bu vesile ile Ltin alfabesiyle
ilgili bir soruya, Maarif Vekili Mustafa Necati uzman kiilerin bu konuda hazrlk yaptklarn, yakn bir
zamanda sonucun Meclise sunulacan bildirir.
Nitekim Gazinin emri zerine, 1928 Hazirannda Milletvekili ve uzmanlardan Dil Encmeni
oluturulur. Atatrk. Encmen yesi Falih Rfkya Hemen Ankaraya git, komisyona katl ve bu ii
abuk bitiriniz talimatn verir.
Komisyon yaznn deitirilmesi dorudur, deil midir, tartmasn bir kenara brakp, yeni alfabe
harflerini semekle ie balar.
Trkenin ses zelliklerine gre tesbit edilen harfler, Falih Rfk tarafndan Atatrke sunulur.
Atatrk sorar: Yeni yazy tatbik iin ne dndnz?
Cevap: Bir onbe yllk uzun, bir be yllk ksa mddetli iki teklif var. Teklif sahiplerine gre, ilk
zamanlar iki yaz bir arada retilecektir. Gazeteler yarm stundan balayarak yava yava yeni yazl
ksm artracaklardr. Daireler ve yksek mektepler iinde tedrici baz usuller dnlmtr.
Yzme bakt: Bu ya ay iinde olur, ya hi olmaz dedi. Hayli radikal bir inklpc iken ben bile
yzne bakakalmtm: ocuum, dedi, gazetelerde yarm stun eski yaz kald zaman dahi herkes bu
eski yazlan paray okuyacaktr. Arada bir harp bir i buhran, bir terslik olduu zaman bizim yaz da
Enverin yazsna dner, hemen terk olunuverir.379
Gazi harf inklbna bu grle balar. Kendine zg, halkna olan engin gven duygusu iinde,
kararn Sarayburnu Parkndaki bir halk toplantsnda aklar. 9/10 Austos 1928 gecesinde parkda hak
iin bir elence dzenlenmitir. Mustafa Kemal halkn nabzn tutan, onunla hair neir olabilen bir
liderdi. Parkta bulunan kadnl erkekli topluluk, onun kendilerine katlmasnn cokunluu iinde
elenirken, alfabe konusundaki dncesini halka u szlerle aklad: ... Arkadalar bizim ahenktar,
zengin lisanmz yeni Trk harfleriyle kendini gsterecektir. Asrlardan beri kafalarmz demir ereve
iinde bulundurarak, anlalmayan ve anlayamadmz iaretlerden kendimizi kurtarmak
mecburiyetindesiniz... Yeni Trk harflerini abuk reniniz. Vatandaa kadna, erkee, hamala
sandalcya retiniz. Bu vazifeyi yaparken dnnzki, bir milletin bir heyeti itimaiyenin yzde onu,
okuma yazma bilir, yzde sekseni bilmez nevindendir. Bundan insan olanlar utanmak lzmdr. Bu millet
utanmak iin yaradlm bir millet deildir, iftihar iin yaratlm, tarihini iftiharla doldurmu bir
milletdir. Fakat milletin yzde sekseni okuma yazma bilmiyorsa bu hata bizde deildir. Trkn
seciyesini anlamyarak kafasn bir takm zincirlerle saranlardadr. Artk mazinin hatalarn kknden
temizlemek zamanndayz... En nihayet bir sene, iki sene iinde, btn Trk heyeti itimayesi yeni
harfleri reneceklerdir. Milletimiz, yazsyla, kafasyla btn lemi medeniyetin yannda olduunu
gsterecektir.
Orada olan Falih Rfknn anlatmyla: Halk parkn iinde toplandndan beri bir mjde
bekliyormu da o mjde bu imi gibi dibinden kaynayarak cotu... Halk onun erefine o austos gecesini
donanma gecesine evirmiti380
Harf inklbnn baars biraz da batakilerin rnek olmasna balyd. Gazi ve Bavekil smet Paa
herkese rnek oldular. Ve eski harfleri bir daha hi kullanmadlar.
 Gazi inklplarn belki de en zoru olan Harf nklbn, inanlmaz bir enerji, kararllk ve coku ile
bizzat yrtt.
Sarayburnu nutkundan bir gn sonra, Dolmabahe saraynda yeni Trk harfleriyle ilk uygulama
dersiyle beraber youn bir kampanya balad. 14 Austosda Maarif Vekili Mustafa Necati yeni yaz
konusunda, Gazinin herkese rnek olduunu, her zaman olduu gibi onun izinden gidileceini, btn
retmen ve rencilerin en ksa zamanda yeni yazy reneceklerini, bunun bir yurtseverlik vazifesi
olduunu, baar kazanlacandan hi kukusu olmadn belirten bir deme verdi. 16 Austosda CHP
tekilt her mahallede birer dershane almasn kararlatrd. 21 Austosda devlet dairelerinde yeni
yaz kurslar alr. 22 Austosda Cumhuriyet gazetesi yeni harflerle dersler yaymlamaa balar.
25 Austosda Dolmabahe saraynda nemli bir toplant yapld. Toplantya 80 kadar milletvekili,
nemli asker ve mlki erkn, Dil Encmeni yeleri katldlar. Gazinin hazr bulunduu toplantda, yeni
Trk harfleriyle ilgili olarak brahim Necmi (DLMEN) iki saat sren ders verdi. Bu arada
milletvekilleri ile kara tahta banda uygulamalar yapld. 29 Austos 1928de yaplan, keza Gazi ve
devlet erkn ile tannm yazar, air, profesr, gazeteci ve asker erkn olmak zere yaklak 200 kiinin
katld toplantda konu enine boyuna tartld. Toplant sonunda Bavekil smet Paa (NN),
milleti cehaletten kurtarmann ancak yeni Trk alfabesi ile mmkn olacan belirten bir konuma yapt
ve maddelik nerge sundu: 1. Milleti cehaletten kurtarmak iin kendi diline uymayan Arap
harflerini terk edip, Ltin esasndan alnan Trk harflerini kabul etmekten baka are yoktur.
2. Komisyonun teklif ettii alfabe hakikaten Trk alfabesidir, katidir. Trk milletinin btn
ihtiyalarn temin etmee kfidir.
3. Sarf (gramer) ve iml kaideleri lisann slahn, inkiafn, mill zevki takip ederek tekml
edecektir.
Muhakkaktr ki, yeni Trk harfleriyle lisana ve imlya ilk eklini vermek iin Komisyonun Projesi en
ksa ve en ameldir.381
nergenin yeni harflerle kara tahtaya yazlmasndan sonra, Gazi dinleyicilere, Ayn mutalada
msnz arkadalar? Sorusunu yneltti. Salondaki davetliler hep birden hay, hay, hay, hay karln
verdiler. Bylece Yeni Trk Alfabesi, Trkiyenin kalburst siyas ve entelektel temsilcileri
tarafndan oy birlii ile kabul edilmi oluyordu.
Bundan sonra Gazi 23 Austosda Tekirdada bizzat balatt yeni yazy tantma, retme
kampanyasna, Bursa anakkale, Gelibolu, Sinop, Samsun, Amasya, Tokat, Sivas, Kayseri de devam
etti. Gazi her gittii yerde, kara tahta bana geiyor, halka yeni harfleri retiyor. Memurlar, halk
imtihan ediyor, bitip tkenmeyen bir sabr ve enerji ile harf inklbn halka benimsetiyordu. 21 Eyllde
Ankaraya dnen Gazi, uygulamada grd teknik aksaklklar belirterek bunlarn dzeltilememesini
salad.382
ml birliini salamak iin, iml szl, Dil Encmenince hazrland. Devlet grevlileri 1928
Ekim sonuna kadar yeni yazy reneceklerdi. Program yrtmekle Maarif Vekleti grevlendirilmiti.
Halk, bilhassa okur-yazar olmayan halk byk bir evk ve heyecanla yeni harfleri renmeye
alyordu. Btn lkede bir okuma yazma seferberlii coku iinde devam etmekteydi. Gazinin enerji
ve kararllkla yrtt kampanyay, Bavekil smet Paa, Maarif Vekili Mustafa Necati, Vekiller,
milletvekilleri gayretle desteklemekteydi. Devlet dairelerinde yeni alfabe uygulanmas aamal
yrtlmekteydi. Resm uygulama iin Trkiye Byk Millet Meclisinin almas beklenmekteydi.
Nitekim 1 Kasm 1928de Meclisi a konumasnda Gazi alfabe konusuna geni lde yer verdi.
Gazi: Byk Millet Meclisi kararyla Trk harflerinin katiyet ve kanuniyet kazanmas bu memleketin
ykselme mcadelesinde bal bana bir geit olacaktr. Trk harflerinin kabulyle hepimize, bu
memleketin btn vatann seven yetikin evlatlarna mhim bir vazife tevecch ediyor, bu vazife,
milletimizin kmilen okuyup yazmak iin gsterdii evk ve aka bilfiil hizmet ve yardm etmektir.
Hepimiz, husus ve umum hayatmzda rastgeldiimiz okuyup yazma bilmeyen erkek kadn her
vatandamza retmek iin tehalk gstermeliyiz. Bu milletin asrlardan beri hallolunamayan bir
ihtiyac birka sene iinde tamamen temin edilmek, yakn ufukta gzlerimizi kamatran bir muvaffakiyet
gneidir. Hibir muzafferiyetin hazlaryla kyas kabul etmeyen bu muvaffakiyetin heyecan iindeyiz.
Vatandalarmz cehaletten kurtaracak bir sade muallimliin vicdan hazz mevcudiyetimizi iba
etmitir. (doldurmutur). Aziz arkadalarm: yksek ve ebed yadigrnzla byk Trk milleti yeni bir
nur alemine girecektir,383 szleriyle Meclisi ynlendirir. Hazrlanan yasa tasars ivedilikle grlr
ve 1353 sayl kanunla yasalar. Teklif oybirlii ile kabul edilmitir.
Yeni Trk Harflerinin yasalamasndan hemen sonra yelerden birinin teklifi zerine, Gazi Mustafa
Kemale altn bir levha zerinde kabartma harflerden Yeni Trk Alfabesi yazlp sunulmas
kararlatrld384. Yasa 3 Kasm 1928de Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girdi.
Ad geen yasaya gre: Madde 1- Arap harfleri yerine Ltin esasndan alnan Trk Harfleri Kabul
edilmitir.
Madde 2- Kanunun yayn tarihinden itibaren devletin btn daire ve messeselerinde ve btn irket
cemiyet ve hususi messeselerde Trk harfleriyle yazlm olan yazlarn muameleye konulmas
mecburidir.
Madde 3- Devlet dairelerinin her birinde Trk harflerinin uygulanma tarihi 1929 Ocak aynn
birinci gnn geemez. Tahkik evrak ve fezlekesi ve ilmlar ve matbu muamelt cetvel defterleri,
kaytlar ve senetleri, nfus evlenme czdanlar ve kaytlar, asker kimlik ve czdanlar 1929 Haziran
bandan itibaren Trk harfleri ile yazlacaktr.
Madde 4- Eski harflerle yaplan halk bavurularnn kabul 1929 Hazirannn birinci gnne kadar
yaplabilir. 1928 Aralk bandan itibaren Trke her trl zel veya resm levha, tabela, ilm ve sinema
yazlar ile kezalik Trke zel veya resmi her trl gazete, risale ve mecmualarn Trk harfleriyle
baslmas ve yazlmas mecburidir.
Madde 5- 1929 Ocak bandan itibaren Trke baslacak kitaplarn Trk harfleriyle baslmas
mecburidir.
Madde 6- Resm ve zel btn tutanaklarda, 1930 Haziran bana kadar, eski Arap harfleri
stenografi gibi kullanlabilir. Devletin btn daire ve messeselerinde kullanlan kitap, kanun
talimatname, defter, cetvel kayt sicil gibi matbualar 1930 Haziran bana kadar kullanlabilir.
Madde 7- Para ve hisse senetleri ve bonolar ve ekler ve tahviller ve pul ve sair kymetli evrak ile
hukuk mahiyeti haiz btn eski vesikalar deitirilmedikleri mddete geerlidirler.
 Madde 8- Btn bankalar, imtiyazl ve imtiyazsz irketler, cemiyetler ve messeselerin btn Trke
muamelelerine uygulanmas 1929 Ocak aynn birinci gnn geemez... Bunlar ellerinde mevcut eski
Arap harfleriyle baslm matbualar 1930 Haziran bana kadar kullanlabilirler.
Madde 9- Btn mekteplerin retiminde Trk harfleri kullanlr. Eski harflerle baslm kitaplarla
retim yaplmas yasaktr.385

c. Uygulama
nceki sayfalarda deinildii gibi, yeni harfleri tantma kampanyas, Gazinin Sarayburnu
konumasndan sonra balamt. Devlet daireleri Maarif Vekletinin koordinatrlnde yeni yazya
gei hazrlklarn yrtmekteydiler. Bakanlar Kurulu kararyla btn devlet grevlileri 9 Kasm
1928den itibaren yeni yazdan snava tabi tutuldular. 1 Ocak 1929dan itibaren btn devlet dairelerinin
yeni yazya geileri salanmt. Yazmay kolaylatrmak iin Trk klaviyesi tekil edip gereken yaz
makinalar sipari edilmiti. Basnn en ksa zamanda ve toptan yeni yazya geebilmesi, hareketin
baars bakmndan ok nemliydi. Yasa gerei, gazeteler 1 Aralk 1928den itibaren yeni harflerle
evkle yazya baladlar. O sralarda stanbuldaki en byk gazetelerin ttiraj 12.000i gememekteydi.
Yeni harflerle yayn balaynca haliyle tiraj %50lere varan oranlarda dmt. Hkmet bu zarar
telfi iin gazete ve dergilere, bir sre, aylk yardmda bulundu. Daha 9 Eyll 1928de Maarif Vekili
Mustafa Necatiye: En bynden ve kne btn mektepler bu sene yeni harflerle retime devam
edecekler talimat verilmiti. Mill Eitimde youn bir alma balamt. nce retmenler yeni
yazya rendiler. Sade Trke ile yazlm olan ders kitaplar hazrland. Yeni ders ylnda artk yeni
Trk harfleri kullanllyordu386.
Yeni Trk harfleri ksa bir sre iinde ar Pazar ve dkkanlarda da yerini ald. Btn ticarethane
tabellar sratle deitirildi. 1 Aralkdan itibaren sokaklarda artk yeni harfler egemendi.
Harf inklbnn baars yeni yazy renenlerin saysnn, eski yazy bilenlerden daha ok
olmasna balyd. Bunu 1 Ocakta 1929da retime balyan Millet Mektepleri salad. Millet
Mektepleri iki ksmdan olumutu. A dersliinde hi okuma yazma bilmiyenler, B dersliinde, A
dershanesini bitirenler ve biraz okuma yazma bilenler retim gryorlard. Ayrca Okulu olmayan
kyler iin Gezici Millet mektepleri oluturulmutu. Okullarn masraflar l zel dareleri ve Maarif
Vekleti btesine konulan demelerle karlanacakt.
Millet Mekteplerinin banda Baretmen olarak Gazi M. Kemal vard. Byk Millet Meclisi
Bakan Babakan, Bakanlar Kurulu, Genel Kurmay Bakan, CHP Genel Sekreteri, tekiltn bakan
sfatn tamaktaydlar. Btn Bakanlk Mfettileri ayn zamanda bu okullar denetlemekle
grevliydiler. Valiler her dnem Bakanlar Kuruluna almalar hakknda rapor vermekle
ykmlydler. l ve ilelerde, ileri gelen brokratlar Parti temsilcisi ve l Genel Kurul temsilcilerinden
oluan birer ynetim kurulu oluturulmutu. Bu kurullar Millet Mektepleri iin denek, dersane, ara
gere, kitap ve halkn okullara devamlarn salamak gibi ileri yrtmekte idiler. Bu amala, okullar,
camiler, hkmet salonlar, kulpler, kahvelerden yararlanabileceklerdi. Hapishane mdrleri en az
yirmi ii altran zel kurulular, altrdklar kimselere yeni harfleri retmekle ykml
tutulmulard. 1929-1933 yllar arasnda bu okullarda 54,050 dersane almtr. Bunlarn % % 65,60
kylerdedir. Bu i iin 46.690 retmen grev almtr. Be yl iinde bu okullara 2. 305.924 kii
kaydolmutur. Bunlarn % 66s kyldr. Bunlardan 1.124.926s diploma almtr.
Bu saylara darda zel eilim grenleri de katmak gerekir. Ayrca devlet memurlar, ordu
mensuplar, okul rencileri hesaba eklenmelidir. Bylece kaba bir hesapla 1933de okur yazar
miktarn milyon civarnda tahmin etmek mmkndr. Demek ki mevcut nfusun yaklak drtte biri
okuma yazmay, be yl gibi ksa bir zamanda renmitir.
Alfabe ve basm tekniindeki kolaylk, matbaalarn ve baslan kitap adedinn artmasna yol amtr.
Grlmemi bir coku ve heyecanla yrtlen yeni harfleri retme kampanyas 1933lerden sonra
gittike hzn kaybetmitir. Bunun nedeni denek azldr. Millet Mekteplerinin giderlerinin arlk
ksm il zel idarelerinden salanmaktayd.
Buna ramen, asgari bir mddet iinde resmi dairelerden eski yaz kalkt. Devlet memurlar iinde
eski yazy msvedde olarak kullanmakta devam edenler, bu yazy bilmeyen insanlar memur olup
ibana geldike gittike seyrekleti. Esasen yaz inklbnn daha ilk yllarnda yeni yaz bilenlerin
says bilmiyenleri gemiti. Bu oran her yl ezici bir nisbette artarak devam etmitir.
Gazi M. Kemalin Baretmen olarak inanlmaz bir enerji heyecan ve kararllkla bizzat
yrtt, mit edilenden ok daha ksa bir zaman iinde gerekletirdii, harf inklb d dnyada da
geni yanklar uyandrd, zellikle snr dndaki Trkler arasnda etkili oldu.387
Trkiye snrlar dnda kalan Bulgaristan, Yunanistan, Yugoslavya, Onikiada, Kbrs, Hatay (O
srada snrlarmz dndayd) Trkleri anavatan rnek alarak yeni Trk harflerine gemek iin byk
gayret sarfettiler, Engelleri ortadan kaldrdlar. Rusyada ki Trklerin byk ksm da Ltin harflerini
birbiri arkasna kullanmaya balamlard. Bylece Trk kkenli topluluklar arasnda bir kltr birlii
oluturulabilme imkn domu gibiydi. Ancak Sovyetler Birliinde btn Cumhuriyetlerde 1939da
Ltin alfabesi terkedildi ve Kiril alfabesi kullanma mecburiyeti getirildi.388
Trkiyedeki yaz deiiklii d dnyada hayret ve hayranlkla izlendi. Gazinin en arpc ve
inanlmas g parlak bir baars olarak alkland.

d. Sonular
Gazi M. Kemalin harf inklb, pratik faydalar yannda, etkileri ok uzaklara gidecek sonular
dourmutur.
Yaz inklbnn ksa vadede sonular, okur-yazar saysnda grlen hzl arttr. yle ki yaz
inklbyla Trkiye batan baa Baretmeni Gazi M. Kemal olan bir ilkokula dnmtr.
ocuklar ve hi okuma yazma bilmiyenler okullar doldurmu ve ksa bir zaman iinde yeni yazy
bilenlerin says bilmiyenleri hzla gemitir. Yaz inklbyla Gazi cehalete ldrc bir darbe indirmi,
aydnlklara giden yollar amtr.
Okur yazar saysnn artmas, basm kolayl, kltr hayatn canlandrm, renklendirmitir.
Yeni harflerin yerlemesi, Trkenin yabanc dillerin boyunduruundan kurtulmasn, kendi z
benliini kazanmasn salamtr. Bylece dilde reforma giden yol alm, sonu itibariyle
konuulduu gibi yazlan Trke ile yaz dili ile konuma dili arasndaki uurum kaldrlmtr. Yeni
alfabe ile Trkiyedeki ive farklar gitgide azalmaya yz tutmutur. Bylece mill btnlk
pekitirilmitir.
Alfabe deiikliinin uzun vadeli derin sonular kltr alannda meydana gelmitir. Gazi, yaz
deiiklii ile Douya alan kapy kapatm, Batya, ada dnyaya ynelik kapy amtr. Yeni
Trkiye ynn kesinlikle Batya evirmitir. nnnn deyimiyle, Harf inklbnn bizde tesir ve
byk faydas, kltr deimesini kolaylatrmasdr. ster istemez Arap kltrnden koptuk. Arap dili
zerinde ilemek hevesi mill kltr zayflatmtr. Bizim devrimizde Ltin harflerine gemek Trk dilini
ve mill kltr kurtarmak iin esasl bir etken olmutur389.
Yeni Trkiye Ltin alfabesiyle kltr kaynan deitirmi, ada, dnyaya yeni ufuklara
ynelmitir. Bir anlamda Ltin alfabesinin kabulyle, Gazi Trk Rnasansnn kapsn am oluyordu.

IV. nklplarn Yerleme Dnemi (1930-1938)

A. Gazi M. Kemalin ok Partili Rejim Denemesi: Serbest
Cumhuriyet Partisi
1. 1930da Genel Durum
Cumhuriyetin ilnndan bu yana yedi yl, Gaziye hazrlanan suikast olayndan beri de drt yl
gemitir. Bu sre iinde yeni devletin ve toplumun ehresini deitiren byk inklplar yaplmt.
Suikast olayndan sonra, muhalif bir ses ortalkta yoktur. Gazi ve yakn mesai arkadalar inklplarn
yerletii halk tarafndan benimsendiine inanmaktadrlar. Gazi artk rejimi normalletirme
istemektedir. Daha 7 Mart 1927de stikll mahkemelerinin faaliyetlerine son verilmiti. 4 Mart 1929da
da Takrir-i Skn yasas yrrlkten kaldrlmt. Basnda hkmete ynelik eletiriler grlmee
balamt.
lkede asayi gerei gibi salanmt. stikrarl bir ynetim olumutu. Bte denklii vard.
Cumhurbakannn hizmetleri okullarda ve halkn dilindeydi.
Ancak ekonomik durum, hzl bir kalknmaya imkn vermemekteydi. Cumhuriyet idaresi harap, fakir
bir lke devralmt. stilc ordular girdikleri yerleri, ekilirken yakp ykmlard. Anadolu insan
elindeki varn younu Mill Mcadelede vatannn kurtuluu iin feda etmiti. Bir taraftan Osmanl
borlar denmeye allyor, dier taraftan yabanc iktisad kurulular satn alnmaktayd. Bunun iin
hkmetin elinde vergiler dnda nemli bir gelir kayna yoktu. lkeye dardan sermaye girii
mmkn deildi. Lausanneda Lord Curzon Trk delegasyonu Bakan smet Paaya ...Hibir
dediimizi makul olduuna hakl olduuna bakmakszn kabul etmiyorsunuz. Hepsini reddediyorsunuz.
En nihayet u kanaata vardk ki ne reddederseniz hepsini cebimize atyoruz. Memleketiniz haraptr.
mar etmeyecek misiniz? Bunun iin paraya ihtiyacnz olacaktr. Paray nereden bulacaksnz? Para
bugn dnyada bir bende var, bir de bu yanmdakinde. Unutmayn, ne reddederseniz hepsi
cebimdedir... Para kimsede yok. Ancak biz verebiliriz. Memnun olmazsak kimden alacaksnz? Harap
bir memleketi nasl kurtaracaksnz? htiya sebebiyle yarn para istemek iin karmza gelip diz
ktnz zaman bugn reddettiklerinizi cebimizden birer birer kartp size gstereceiz demiti390.
Gazi bata olmak zere, Cumhuriyet yneticileri, para iin diz ekmedikleri gibi, bu szleri de hep
hatrladlar. Dolaysyla lkenin ekonomisi kendi yayla kavrulmak suretiyle yrtlmekteydi. Yk
halkn omzundayd. Vergiler, mkelleflerin taktn zaman zaman amaktayd.
1929da balyan ekonomik kriz btn dnyay sard gibi, Trkiyeyi de etkilemekteydi. Buday
fiyatlar dkt. 1928de Orta Anadolu kuraklktan ciddi ekilde etkilenmiti. 1930 balarnda ithalatn
kstlanmas, kambiyo kontrolu konulmas da piyasada sknt yaratmt391
Dier taraftan Gazinin yakn evresindeki kiiler arasnda da hkmetten ikyetler vard.392
Hkmet kanadnda da baz kimselerin siyas nfuz ticareti yapmalarndan doan ciddi rahatszlklar
vard.
Genelde, yanm ve yklm olan memleketi mmkn olduu kadar abuk imar etmek ve
kalkndrmak gayretinin dourduu mali klfetler, hkmete kar honutsuzluk yaratmaktayd. Gazi
bata olmak zere, tepe ynetimde, hkmetin denetimini salayacak, siyas nfuzun ktye
kullanlmasn engelleyecek ve iktisad vaziyeti iyiletirecek yeni areler aranmaya balanmt 393a.
Dnlen arelerden biri de bir muhalefet partisinin oluturulmas ve bu yolla etkin bir denetim
salanmasdr. Btn bunlar Serbest Cumhuriyet Partisinin kurulmasnn yakn sebeplerini
oluturmutur. Daha derindeki sebep ise, Gazinin demokratik hayat salnda balatma arzusu
olmaldr. Bylece halkn nabzn yoklamak ve cumhuriyet rejimini normalletirmek areleri de aranm
olacakt.

2) Serbest Cumhuriyet Partisinin kuruluu (SCP)

Muhalefet Partisi Bakanl iin Gazinin dnd isim Ali Fethi Beydi. Ali Fethi (OKYAR)
Atatrkn ok yakn ve eski arkadalarndan biriydi. Drst, gvenilir ve deneyimli, liberal bir
politikacyd. Ahmet zzet paa Hkmetinde ileri Bakanl, Byk Millet Meclisi Hkmeti ve
Cumhuriyet dnemlerinde birer kere Babakanlk grevi yapmt. 1925ten beri Pariste Bykeli
olarak grevliydi. 22 Temmuz 1930da iki aylk tatilini geirmek iin ailesiyle stanbula gelmiti.
Gaziyi Yalovada ziyaret ettii gnlerde zellikle hkmetin iktisad politikasn eletirmi, zm
olarak da Meclisin grevini yerine getirmesini gstermiti. Gazi ise, bunun aresi olarak bir muhalif
parti olumas ve bana her bakmdan kendisine gvendii Ali Fethi Beyin gemesini istemitir.
Ancak Terakkiperver Cumhuriyet Partisi deneyiminden sonra, byle bir ie girmek ancak Gazinin
verecei gvenle mmkn olabilirdi. Fethi Beyin bu maksad salamak iin Gaziye yazd mektuba
Cumhurbakan 10 Austosda verdii cevapta Laik cumhuriyet esasnda beraber olmak artyla,
millet ilerini serbest mnakaa etmeyi cumhuriyet esaslarndan saydn bu itibarla yeni partinin
kurulmasn iyi karladn ve her hususta iki partiye kar dil ve tarafsz davranaca yolunda
gvence verdi. Fethi Beyin mektubu ile Gazinin cevab basnda yaynland.
Gazi, Serbest Frka kurucularn yreklendirmek iin, kz kardei Makbule (ATADAN) ile ok eski
ve samimi arkada Nuri (CONKER)nin yansra Ahmet (AAOLU), Dr. Reit Galip, Nakyeddin
(YCEKK), Tahsin (UZER), Mehmet Emin (YURDAKUL), brahim Sreyya (YGT)nn 393b
partiye katlmalarn salad. Ayrca Fethi Beye: Ben Cumhuriyeti tesis ettim; fakat bugnk ekl-i
idare cumhuriyet midir? Diktatrlk mdr?, ahsi hkmet midir? Belli deildir. Ben fani bir insanm,
lmeden evvel isterim ki milletim hrriyete alsn. Bunun iin bir muhalif frka tesis ediyorum ve bu ii
Fethi Beyden baka hi kimseye teslim edemem. Bu hususda Fethiye gsterdiim itimad baka hi
kimseye gsteremem demek suretiyle amacn aklamtr.394 Keza baka bir vesileyle Cumhuriyet
Halk Frkas reisleriyle ok mcadele edeceinizi tahmin ediyorum. Fakat ben cumhuriyet esaslarnn
kuvvetlenmesini temin edecek olan bu mcadeleyi memuniyetle mahade edeceim. Ve imdiden
syliyebilirim ki en ok kavgal gibi olduumuz geceler sizi soframda birletireceim. Ve o zaman tekrar
ayr ayr her birinize soracam. Sen ne dedin? Ve ne iin dedin? Senin cevabn ne idi, neye istinat
ediyordun? Bugnden itiraf edeyim ki bu, benim iin yksek bir zevk olacaktr 395 szleri ile her iki
partiye kar tarafsz davranacan tekrarlamtr.
24 Austosda da bir ok milletvekilinin bulunduu bir toplantda, Cumhuriyetin payidar olmas
luzumundan bahsederek Fethi Beye: Siz benim ok kadim ve emin bir arkadamzsnz. Size
namusumla temin ederim ki bu mefkreyi yaatmak hususunda etrafnzda kimse kalmam olsa, ben size
bir nefer gibi arz hrmet edeceim... Ben Mustafa Kemal, verdiim sz yaparm. Cumhuriyet
messesesinin bir mstebit eline geeceini mezarmda dahi duysam millete kar haykrmak isterim...
Cumhuriyetin milletin kalbinde kk saldn grmek yegne emelimdir396 szleri ile hitap etmitir.
Bu szlerden Gazinin salnda rejimi normalletirmeyi, daha dorusu ok partili demokratik
hayat gerekletirmekte ne kadar samimi olduu ortaya kmaktadr.
Nitekim onun istek ve zendirmesiyle S.C.Pnin milletvekili says daha partinin kurulma safhasnda
on drde ulamt. Gazi partiye madd yardmda bulunduu gibi, Fethi Beyin sevdii ve mutlak
gvendii, kendisinin de en yakn arkadalarndan biri Nuri (CONKER) Beyin de partide genel sekreter
olmasn istemitir.

3. Serbest Cumhuriyet Partisinin Program ve Gelimesi

SCPnin siyas hedefleri, Fethi Beyin Gaziye yazm olduu 9 Austos 1930 tarihli mektubu ile
Partinin program ve tzn ilk be maddesinde belirtilmitir397. Parti program acele hazrlanm
olup on be maddeden olumaktadr. Programn birinci maddesinde partinin cumhuriyetcilik,
millyetilik ve laiklik esaslarna bal olduu, bu esaslarn millet bnyesinde ebedilemesini ama
edindii, anayasann hrriyet ve dokunulmazlk haklarnn istisnasz herkes iin geerli olaca
belirtilmitir. Dier maddelerde zetle u noktalar zerinde durulmaktadr.
- Vergiler herkesin gcne gre alnacak ve Devlet gelirleri yararl bir ekilde kullanlacak, byk
bayndrlk giriimlerinin masraflarnn yalnz bir kuaa yklenilmesinden kanlacaktr.
- Parann kymetinin bir an nce tesbit edilmesi ve bylece yabanc sermayeye yol almas,
- Vatandalarn refahna mal ve iktisad her trl giriimlerine engel olan Hkmet mdahalelerinin
kabul edilmeyecei, Cumhuriyetin yararlar iin yaplmas gerekli ve fertlerin yetersiz olduu
durumlarda Devletin dorudan mdahale edecei (Bu son fkra Gazi tarafndan ilve edilmitir).
- Kyl ve iftiye ucuz ve kolay kredi salanmas.
- lke iindeki sanatlarn canlanmas ve gelimesi, yerli mallarn korunmas salanacak.
- Halkn Hkmet katndaki ileri mmkn olduu kadar abuk ve kolaylkla zmlenecek, rvet
ve suistimallerle merhametsizce mcadele edilecektir.
- D politikada btn devletlerle dostluk siyaseti gdlecek ve Milletler Cemiyeti ile ibirliine
nem verilecektir.
 - Parti tek dereceli seim usuln ve siyas haklarn Trk kadnlna uygulanmasn savunacaktr
(Bu son fkra parti programna Gazi tarafndan ilve edilmitir).
S.C.P. resmen kurulmasyla birlikte youn bir ilgi ile karlat. Hibir parti bu kadar az alarak
az zamanda bu kadar baar kazanm olamazd. Fethi Bey henz Yalovada iken lkenin eitli
yerlerinden, partide grev almak iin sel gibi telgraflar gelmeye balamt. le ki Yalova Posta
Merkezi, bavurmalar karlamak iin yeni servis kurmak mecburiyetinde kalmt398.
Aslnda Cumhurbakan ve Fethi Bey dahil, hi kimse halkn adeta akn akn yeni partiye
yneleceini tahmin etmemiti. Gazi dahil herkes yeni Partinin ancak destekle ayakta kalabilecei
kansndayd. Beklenenin aksine, SCP ksa bir zamanda ynlarn desteini kazand. lkede u veya bu
nedenle ne kadar gayr memnun varsa, bunlar yeni partiye yneldiler. Bunlar arasnda CHPden ve
brokrasiden memnun olmayanlar, vergilerin arl ve geim zorluundan ikyeti olanlar, inklp
kart ve saltanat taraftar olanlar sayabiliriz.
S.C.Pnin ksa bir zamanda halkn desteini kazanacak gibi grnmesi, parti yneticilerinin ilk
seimde iktidar olacaklar yolundaki beyanlar, yllardr iktidar elinde tutan C.H.P ynetici kadrosunu
tedirgin etmeye balamt. ki taraf arasnda basnda yaplan tartmalar havay gerginletirmiti.
Ynetimin denetimi amacyla kurulmu olan Partinin iktidar en ksa bir zaman iinde hedef almas,
CHP mensuplarn rktm ve SCP aleyhine ar propaganda yapmaya yneltmitir.
Bu yolda ilk iaret zmirden geldi. CHP zmir Mutemedi (Parti Bakan) Salih bey gazetelere
verdii demelerde: Yeni frka (Parti) dankl, dkl bir idir; bunu bizden sormulard, fikrimizi
sylemitik. Deiik bir ey yoktur; bu hal blftr, ite bu kadar eklinde veya yeni frka tekili iin
yaplacak teebbsten iki aydan beri haberdar olduunu, merkezden fikirlerinin sorulduunu;
muhalefetin meclis darsnda deil, iinden domas fikrini bildirdiklerini; yeni frkann tekili iin
CHFnin Meclisdeki baz arkadalarn feda edeceini; intihabat(seimler) mcadelesi olmayaca ve
sadece yeni frkann intihabata itirakine CHFnn msaade edecei399 eklinde konumutur. Haliyle
bu ve benzeri baz konumalar Fethi Bey ve arkadalarnn rahatsz etmitir. Fethi Beyin gvence
istiyen ba vurularn, Gazi her defasnda daha nceki sayfalarda belirtilen szleri dorultusunda
cevaplandrmtr.
Esasen iki parti arasnda zellikle hkmetin ekonomik politikasyla ilgili tartmalar havay
alevlendirmitir. Serbest Cumhuriyet Partisi, Hkmetin ekonomi politikasnn yanl olduunu, halk
iktisad zaruret iinde braktn; vergilerin ar olduu, gereksiz vergiler alnd; toplanmasnda da
yolsuzluklar yapldn; tekellerin kamu yararna deil, zel kiiler yararna altn; ekonomik
alannda devlete ait vazifelerin devlete, millete ait vazifelerin de fertler tarafndan yaplmasn; yabanc
sermayeye yol almasn; Anayasaya aykr yasalarn kaldrlmasn, mahkemelerin yava i grdn
ve yarglarn tam bamsz olmadklar, demiryollarnn bu lde gerekli olup olmad, gibi eletirilen
yapmaktayd400.
Bu eletiriler tek parti rahatlna alm olan C.H.Pnde, Serbest Cumhuriyet Partisine kar ithama
varan karlklara yol amaktayd.
lkenin her tarafndan gelen rgtlenme istekleri, adeta bask halini aldndan, Fethi Bey hem
bunlar karlamak, hem de yeni partinin dankl dv eklinde kurulduu iddialarn rtmek iin
yurt gezisine kmaa ve geziye partiye en fazla ilgi gsteren zmirden balamaya karar verdi ve bu
konuda Gazinin de onayn ald.
Fethi Bey ve arkadalar (Ahmet Aaolu ve Tahsin Bey (UZER) geziye endie ile balarlar.
zmirdeki toplantlarda Hkmet eletirilecektir. Halk buna alkn deildir. Nasl bir tepki gsterecei
kukuludur. Gazide ayn endieyi tamaktadr. Fethi Bey ve arkadalarnn gvenliklerinin salanmas
iin telgrafla talimat verir401, Fethi Beye de gemi limanna girdiinde husumet almeti grrlerse
gemiden kmayp kendisine bilgi verilmesini ister402. Fethi Beyden nce zmire gelen Adliye Vekili
Mahmut Esat (BOZKURT) da Gaziye ektii telde zmirdeki havann Fethi beye kar olduunu onun
zmire gelmemesinin daha iyi olacan bildirir403.
Fethi Bey ve arkadalarn tayan gemi, 4 Eyllde zmir limanna ular. Sahili binlerce halk
doldurmutur. Korkulann aksine halk, yaasn Gazi, yaasn Fethi Bey, yaasn Serbest Frka nidalar ile
ortal inletmektedir. ehir evresi ile ayaa kalkm gibidir. Gemi saatlik bir gecikme ile rhtma
yaklar. Rhtmda halkn cokulu yaklam iinde Fethi Beyin ceketi yrtlmtr. Kalabalkta denize
denler, ezilenler olur. Fethi Beyin bindii otomobilin camlar krlr, tavan ker. Zorlukla otele
ulaan Fethi Bey halktan dalmalarn ve verecei nutku dinlemeye gelmelerini ister.
Halkn coku ve taknlndan endielenen zmir Valisi Kzm Paa (DRK), Fethi Beyden ertesi
gn syliyecei nutuktan vazgemesini yazl olarak ister. Fethi Bey konuyu Gaziye bildirmek
istediinde zorluk karlr... Fethi Beyin srarl istei zerine, telgraf zorlukla gnderilir. Gazi derhal
cevap verir: Anlyorum ki sana nutkunu syletmek istemiyorlar. Fakat sen nutkunu mutlaka
syleyeceksin ve tesadf edeceim her hangi bir engeli derhal bildireceksin. Asayiin temini iin
Bavekil, Dahiliye Vekili ve zmir Valisi lzm olan tedbirleri almakla mkelleflerdir,404.
5 Eyll gn, halk Fethi Beyin kald otelin evresindeki toplanmtr. CHPde bugn iin bir kar
gsteri dzenlenmi, Anadolu gazetesi de SCP aleyhinde bir yaz yaynlamtr. Yazdan fkelendii
anlalan SCP taraftarlar Anadolu gazetesi ve CHP binas nnde protesto gsterisi yapmlardr.
Gsteriler esnasnda, polisin at atele, on drt yalarnda okullu bir gen lmce, olaylar byd.
len ocuun babas olunun kanl cesedini Fethi Beyin nne koyarak Bu hrriyet yolunda ehittir.
Kurtar bizi dedi. Fethi Beyin sakinletirici konumas zerine halk dald.405
Fethi bey nutkunu 7 Eyll 1930da ellibin kiiyi akn bir kalabalk nnde syledi. Konuma
esnasnda Fethi Bey bandaki apkay karp Bizim bunlar karacamz...der demez, btn
dinleyenler, binlerce kii balarndan apkalarn karp ayaklarnn altna attlar. Halbuki Fethi beyin
cmlesi henz tamamlanmamt. Bizim, apkay karacamz sylyorlar, bu bir iftiradr.
nklplarla ayn fikirdeyiz demek istiyordu.406 Fethi bey zmirden Manisaya, Akhisar, Balkesir ve
Aydna geti Her gittii yerde evk ve heyecanla karland. Kzm Paa (ZALP)nn deyimiyle her
getii yerde, Halk Partisini sndre sndre gitti407.
zmir olaylar, CHP yneticileri, hkmet erkn tarafndan Gaziye abartl olarak aksettirilmitir.
zmir Valisi, Fethi Beyin etrafna bir sr apulcu toplayarak ehirde anari ve kargaaya yol atn
ileri srmekteydi. Bizzat smet Paada Gaziye gelmi, eref ve haysiyetim sz konusudur. zmirde
fotoraflarma tabanca atyorlar, bir matbaamz tahrip ettiler. Halk Partisi binalarn tahrip ediyorlar.
Fethi Beyii tutuklamaya mecbur olacam demekteydi408. Fethi bey ise halkn siyas hrriyet hasreti
iinde, bunu kendilerine salyan Gaziye minnettar olduklarn ifade etmekteydi. Gazi herkesin olay bir
trl aktarmas zerine, hakikat anlamak iin Meclis bakan Kzm (ZALP) Paay grevlendirdi.
Kzm Paa, iddialarn abartlm olduunu, aslnda, SCPnin getii yerlerde CHPyi silip sprdn
belirtmitir.
Ancak zmirden gelenlerin CHP binasnn talandn gzleriyle grdklerini sylemeleri zerine,
Gazi, Cumhuriyet gazetesi sahibi Yunus Nadiye kendisine hitaben bir ak mektup yazdrm, bu
mektuba verecei cevab da dikte ettirmitir. Bu ak mektupta Yunus Nadi ... Ezeli ve ebedi efimiz
olarak bildiimiz zat devletlerini baka ve yeni frkalarn kendilerine mal etmee altklarn ifade
ederek durumun aydnlatlmasn dilemekteydi. Gazi, bu mektuba cevap olarak 10 Eyllde, ... Ben
Cumhuriyet Halk Frkas umumi reisiyim. CHF Anadoluya ilk ayak bastm andan itibaren teekkl
edip benimle alan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinden domutur. Bu teekkle
tarihen balym. Bu ba zmem iin hibir sebeb ve lzum yoktur ve olamaz. Resm vazifemizin
hitmnda C.H.Fnn banda fiilen alacam. Bu noktada tereddte mahal yoktur. Benim bu esas
vaziyetim bir sene nihayetinde sona erecek olan bugnk muvakkat vaziyetimin bana ykledii
tarafszl bozamaz. Demekte, C.H.F merkezine yaplan tecavz ve hkmet otoritesine kar
yaplanlarn kanun takibattan kurtulamayacaklarn ifade etmekteydi409.
zmir olaylar nemli sonular dourdu. S.C.Pnin kurucular dahil hi kimse yeni partinin bu derece
ilgi greceini tahmin etmemiti. C.H.P yneticileri, hayret aknlk ve fke iindeydiler. Olaylarn
gidi ekli, yaplan inklplarn halk tarafndan henz yeteri kadar, veya sanld kadar
hazmedilmediini gstermekteydi. S.C.P inklp kartlarnn topland bir parti grnmndeydi. Gazi
gelimeleri daha bir dikkatle izlemeye balamt. 22 Eyllde Meclis olaanst toplantya arlmt.
smet Paa, baz bakanlklarn boalmas ve siyas durum gerekesiyle istif etti ve tekrar hkmeti
kurmakla grevlendirildi. Bu arada Fethi Bey Gmhaneden Milletvekili seilmiti. S.C.P Meclis
konumalarnda hkmeti eletirdi ve gvensizlik oyu verdi. Fakat smet Paa, byk ounlukla gven
oyu alyordu. smet Paann hkmeti kuramamas halinde, Gazinin bu grevi stlenmek kararnda
olduu anlalmaktadr. Bunun sebebi vatandalar arasnda dmanlk ve inklp kartl olaylarnn
grlmesidir. Nitekim Gazi, 1 Kasmda Meclisi a konumasnda: Siyaset sahasnda karlkl
faaliyetlerin feyizli inkiaflar ancak vatandalar arasnda dmanlk husulne mahal verilmemesiyle
temin olunabilir. Bunun areleri, frkalarn iine girebilecek gayr samimi ve gizli maksatl unsurlarn
kanun fevkinde netice istiyen emel sahiplerinin btn millete menfur grlmesi ve bir de cumhuriyet
esas zerinde alan frkalarca bu gibilerin faaliyetlerinden uzak kalnmasdr,410 szleriyle Serbest
Cumhuriyet Partisi uyarma ihtiyacn duymutur.
5 Ekimde balyan Belediye seimlerine S.C.P. de katlmtr. Tek dereceli olarak ve kadnlarn da
katld seimlere, halk byk ilgi gstermitir. Aklanan sonulara gre, 502 belediyeden 22sini
S.C.P kazanmt. Ancak Serbest Cumhuriyet Partisi mensuplar, seimlerde bask yapldndan,
semenlerin serbeste oy kullanmalarnn engellenmesinden, seim sonularnn deitirilmesinden
ikyetiydiler. Fethi Bey konuyu bir gensoru nergesiyle Meclis gndemine getirmiti. Esasen Gazide
Seimi kazann CHP deil, hkmet partisinin, yani polis. Jandarma, kaymakam ve valiler olduunu
genel sekreterine ifade etmiti411.
Fethi Beyin ikayetleri karsnda Gazi, tedbir alarak nisb temsil ve tek dereceli seimin kabul, her
iki partinin laiklik, halklk, ve cumhuriyetilik anlaynda birleerek mill bir blok oluturulmasn, bu
ilkeleri benimsemeyenlerin partilerinden karlmalarn, kendisinin de tarafsz olarak bu blokun
bakanln yrtmeyi dnmt. Teklif Serbest Cumhuriyet Partisi mensuplar arasnda olumlu
karlanm fakat Cumhuriyet Halk Partisince kabul edilmemiti.

4) Serbest Cumhuriyet Partisinin Kapanmas

Bu durum karsnda, Gazi Cumhurbakanlndan ayrlp C.H.P bana gemei, bylece anari ve
irtica eilimlerini nlemeyi dnmtr. Ancak Fethi Bey hi bir zaman ona kar mcadele etmek
zorunda kalacan hatrna getirmemitir. nnnn deyimi ile samim bir inklp, ileri fikirli, irtica
teebbslerine hibir suretle istidad olmayan bir kimseydi 412. Cumhuriyetin kurucusu ile kar kara
gelmektense partiyi kapatmaya karar verdi413.
Ancak 15 Kasm gn Mecliste gensoru grmeleri esnasnda, zellikle halkn serbeste oy
kullanmasnn engellendiini baskyla karlatn, buna karlk CHP mensuplarna azam kolaylklar
gsterildiini, geersiz oylarn iktidar partisine kaydolduunu rnekleriyle gstermi, partisinin Gaziye
kar kt iddialarn reddetmi, Dahiliye Vekilinin knanmasn istemitir.
Dahiliye Vekili ve CHP mensuplar iddialar cevaplandrmlar ve muhalefet partisi ve bakan
hakknda baz ithamlar ileri srmlerdir. Neticede yaplan oylamada mevcut 231 milletvekilinden 221i
Bakana gvenoyu vermitir.
Gven oylamasndan sonra Fethi Bey, arkadalaryla hazrlad partiyi kapatma kararn Gaziye
gtrd. SCP genel sekreteri Nuri (CONKER) Beyin el yazsyla kaleme alnan metin yledir:
Tebellr eden son vaziyete gre, Frkamz, Byk Gazi hazretlerine kar, siyas sahnede mcadele
edecek bir mevkie getirilmitir. Frkamz dorudan doruya Gazi hazretlerinin srar, tevik ve
tasvipleriyle vucuda gelmi ve Byk reisimizin her iki frkaya kar msavi muavenet ve muamelesine
mazhar olaca teminatn alm idi. Esasen baka trl siyas bir teekkle vucut vermek mesuliyetini
almay hibir zaman hatrmza getirmedik. Halbuki emri vaki eklinde tahakkuk eden son vaziyet
karsnda bizce baarlmas muhal olan bu teebbs devam etmek beyhude olacandan Frkamzn
feshine ve keyfiyetin bilumum tekilta ve Dahiliye Vekletine bildirilmesine karar verilmitir
16.XI.1930414.
Serbest Cumhuriyet Partisi ancak doksan ksur gn yaayabilmiti. Gazinin zenle kurdurduu,
balangtan itibaren destekledii bu hareket neden baarsz oldu? Ne gibi sonulara yol at. Atatrk
zerinde etkisi acaba ne olmutur?
ok partili demokratik rejime girme giriiminin baarszla uramasnda, her eyden nce mevcut
durumu deerlendirmede yanlgya dld grlmektedir. yle ki: Cumhuriyet iln edileli henz 7
yl olmutur. Hilfetin kaldrlmas ve Osmanl hanedannn yurt dna srlmesinin stnden alt
buuk yl, eyh Sait isyanndan beri be buuk yl, apka inklbndan beri be yl, zmir suikastndan bu
yana drt yl, hukuk inklbndan beri drt yl, harf inklbndan beri de ancak iki yl gemiti. Takrir-i
Skn yasas bir yl nce kaldrlmt. Trk toplumunun yzlerce yllardan beri mevcut yapsn,
yaayn topyekn deitiren bu byk inklplarn bu kadar ksa bir zamanda tamamen
hazmedildiini zannetmek yanltc olmutur. nnnn deyimi ile her yerde birikmi olan gerginlikler,
btn inklplarn tortular kendiliinden yeermi ve bunlardan kurtulmak iin, hepsinden kurtulmak
iin Serbest Frkann bir vasta olarak kullanlmas arzusu genellemitir415. Parti, ikayetleri
birikenler, ekonomik skntdan bunalanlar, inklp kart kiilerin odakland bir kurulu haline gelme
eilimi gstermeye balamt. O zamana kadar rehavet iinde bulunan C.H.P tekilt iktidar kaybetme
ihtimalinin hrnl iinde, gerginlii trmandrm, Gazi ile Fethi Beyi kar karya getirmek
politikasn baar ile uygulamt. Halkta ikiye blnme emareleri ortaya kmt. Eserinin tehlikeye
gireceini gren Gazi M. Kemal bizzat mcadele etmek kararn verince, Fethi Bey partiyi kapatmaktan
baka are gremedi. Fethi Bey inklp taraftar ve liberal fikirli bir devlet adamyd. Muhatap olarak
devleti ve otoriter bir ynetim uygulayan smet Paay almt. Atatrk ile mcadeleyi hi aklna
getirmemiti. S.C.Pnin ilk seimde iktidar ele almak istemesi de olaylar hzlandrmtr.
Bu denemenin baarszla uramas, Atatrkn henz salnda ok partili demokratik ynetime
gemek arzusunun gereklemesini engelledi.
Serbest Cumhuriyet Partisi denemesi bir takm nemli sonular dourmutur.
Serbest Cumhuriyet Partisi deneyimi mevcut rejimin henz demokrasiye hazr olmadn ortaya
kard.
Dier taraftan idareci kadronun iyimserliine ramen, halkn idareden honut olmad, halk ile
idare arasnda kan dolam eksiklii bulunduu, ekonomik artlardan bunalan halk memnun edecek
tedbirler alnmasnn gerekli olduu anlald.
S.C.P denemesinin en nemli sonularndan biri de, inklplarn zannedildii lde yeterince
hazmedilmedii ortaya kt. Bunun sebebi C.H.Pnin halkdan kopuk bir hale gelmesiydi. Bu durumu
telfi iin C.H.Pnin halk ile ilikileri besleyecek ekilde yeniden yaplanmas, halkn siyas eitimini
salayacak kurumlar oluturmas gerektii grld.
Bir sredir halkla temas azalan Gazi durumu bizzat grmek halkn nabzn tutmak, ikayetlerinin
nedenlerini anlamak maksadyla uzmanlardan oluan bir heyetle, ay aan bir yurt gezisine kt 416.
Gezi sonucunda, Gazi halkn ekonomik skntlar iinde olduunu, buna are olmak zere yeni
politikalar retilmesi gerektiini grd. Ayrca C.H.Pnin siyas parti olarak halk ile yeterince iliki
kuramad, inklplar konusunda halk gerei gibi aydnlatamadn tesbit etti. Her iki konuda yeni
kararlar alm olarak geziden dnd.

B. Menemen Olay
Gazi Mustafa Kemal byk gezisi esnasnda, Edirnede bulunurken Menemende kanl bir irtica
olay patlak verdi.
Nakibendi tarikatndan Giritli Dervi Mehmet, Mehdilik iddias ile Menemende ortaya kt.
Etrafna toplad kimselerle camiden yeil sanca alp halk eriat istemek iin sancak altna ard.
Durumu renen jandarma Blk Komutan yardm istedi. Kendisine yardm iin yedeksubay Astemen
Mustafa Fehmi Kubilay bir takm askerle yardma gnderildi. Ateli bir Kemalist olan Kubilay, Dervi
Mehmet ve adamlarndan silhlar brakp teslim olmalarn isteyince, siler tarafndan vuruldu. Olaya
mdahale eden bekiler ldrld. Kubilayn ba kr bakla Dervi Mehmet tarafndan kesildi ve
sancak direine baland. Olay yerine gelen asker birliin teslim ol arsna bize kurun ilemez
szleriyle karlk verilince, asiler zerine ate ald. Giritli Dervi Mehmet ve birka arkada vuruldu.
Kaanlar yakaland.
Olay bata Gazi M. Kemal olmak zere, hkmette, basnda ve kamuoyunda sert tepkilere yol at.
Olay srasnda Edirnede bulunan Devlet Bakan demecinde, Kubilay ehit olurken mrtecilerin
gsterdikleri vahet karsnda, halkdan bazlarnn alk tutmalarn utanlacak bir durum olduunu
vurgulad, orduya basal diledi ve Byk ordunun gen subay ve Cumhuriyetin lkc retmen
topluluunun kymetli yesi Kubilayn temiz kan ile Cumhuriyet canlln tazelemi ve
kuvvetlendirmi olacaktr szleriyle tepkisini dile getirdi. stanbula dnen Gazi, 27 Aralk 1931de
Babakan smet Paa (NN), Genel Kurmay Bakan Fevzi Paa (AKMAK), Meclis Bakan Kzm
Paa (ZALP) ve ileri Bakan kr Kayann katld bir toplantda, Menemen olayn
deerlendirdi. Toplantda olay yresel bir ayaklanma olarak deil, fakat inklplara ve Cumhuriyet
rejimine kar hazrlanm bir tertip olarak deerlendirildi ve enerjik tedbirler alnmas ngrld.
Dolaysyla hkmet, 31 Aralkta Menemen ile Manisa ve Balkesir merkez ilelerinde bir ay sreli
skynetim karar ald, karar Meclis tarafndan onayland, srenin bitiminde bir ay daha uzatld.
Blgeye sulular yarglamak zere Korgeneral Mustafa Paa (MULALI) bakanlnda bir asker
mahkeme gnderildi. Yarglama sonucunda olayla ilgileri grlen Nakibendi eyhi Esat ve mritleri
tutuklandlar. Yarglama sonucunda ou Giritli ve Rumeli gmeni 36 kii hakknda lm ve 41 sank
hakknda da deiik hapis cezalar verildi417.
Cumhuriyet rejimi adna hayatn veren Kubilayn ad 26 Aralk 1934de Menemende alan bir
antla lmszletirildi418.
Menemen olay hzl bir inklp hamlesi yapmakta olan Trkiyede ciddi bir irtica tehlikesi
bulunduunu, inklplarn yerlemesi iin daha ok ve sistemli almann gerekli olduunu gsterdi.
Bundan baka, o gnn artlar iinde demokratik bir ynetimin inklplarn gelecei asndan ciddi
tehlikeler yaratabilecei ve halkn siyas terbiyesi iin yeniden rgtlenmek gerektii anlald. Gazi
bunun gereini yerine getirmek iin faaliyete geti.
C. CHPnin Yeniden Yaplanmas: Kemalizm
1. 1931 seimleri ve Yeni Politikalar
SCPnin kapatlmasndan sonra, Gazi, halkn idareden ikyeti olmasnn sebeblerini anlamak,
durumu bizzat grmek iin, uzman bir heyetle, yurt iinde ay geen bir geziye km olduunu
biliyoruz.
Bu geziden Gazi, yeni kararlarla dnd. Gezi esnasnda halkn idareden honut olmad, vergilerin
arlndan ve alnma eklinden ikyeti olduu, brokraside aksaklklar olduu, CHPnin halkla
yeterince btnleemedii ve halktan kopuk hale geldiini grd. Dier taraftan halkn byk
ounluunun fakir, zellikle kylnn, dnya buday fiyatlarnn ok fazla dmesi sebebiyle perian
duruma dt tesbit edildi. Gazi gezi boyunca bu durumun nedenlerini aratrd ve ilgili uzmanlardan,
areler retmelerini istedi.419
O, 3 Mart 1931de Ankaraya dndnde kararn vermitir: CHP kendini yenileyecek ve hkmet
yeni bir ekonomi politikas uygulayacaktr.
Bunlarn ilk aamas olmak zere, seimler yenilenecekti.

a) Seimler
Gazi, milletin CHPye olan itimadn tazelemek, ilerki yllarda uygulanmasn dnd tedbirlerde
milletin itirak ve mutabakatnn derecesini anlamak iin, seimlerin yenilenmesini istedi.420
 TBMM 5 Martta topland. Meclis milletvekilleri maalarnn beyz liradan yzelli liraya
indirilmesine ve en ksa zamanda seimlerin yenilenmesine karar verdi.
Bu arada halkn eilimlerini, ikayetlerini saptamak ve gerekli tedbirleri almak maksadyla krk
kiilik bir komisyon kurulmu, parti il temsilcilerinin mutemet nvan il bakan olarak deitirilmiti.
10 Mart 1931de de CHP genel sekreterliine, partinin ahinler kanad temsilcisi olan Recep
(PEKER) Bey getirilmiti.
Gazi gven tazelemek iin seime giderken nemli bir deiiklik getirdi. Terakkiperver ve Serbest
Parti denemelerinden inkilplar ortamnda bir muhalefet partisinin yarardan ok zarar getirecei
anlalmt. Ancak ok sesliliin olmad yerde, etkin denetimin mmkn olamayaca, durumunun
yeterince anlalamad ortaya kmtr. CHP Genel Bakan bu sakncay gidermek iin, CHP
milletvekilleri aday listelerinde, yirmi iki seim blgesinde, gerekli saydan daha az aday gsterilmesini
salad. Bylece CHPden olmayan kimselerde milletvekili aday olabilecekler ve seildikleri takdirde
Meclise girebileceklerdi. Bu suretle Meclisde ok seslilik ve denetim salanacakt. Gazi bu hususla
yetinmedi, ikinci semenlere hitaben yaymlanan seim demecinde, laik, cumhuriyeti ve milliyeti
olmalar artyla, CHPli olmayan adaylara da oy verilmesini, yrtmenin denetlenmesi bakmndan
yararl olacan zellikle vurgulad.421 Halka ynelik seim demecinde de, CHPnin deimez
ilkelerinin Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Devletilik, Laiklik ve nkilplk olduunu
belirterek, kendisine ve erefli yakn tarihimizin unutulmaz hatralarn tayan partisine oy verilmesini
istedi.422
Seimler 24 Nisanda tamamland. 4 Mays 1931de almalarna balayan TBMMnde yirmi
bamsz milletvekili denetim grevi yapacaklard. Gazi oybirlii ile nc defa Cumhurbakan
seildi. stifsn sunan Babakan smet Paa (NN), Cumhurbakan tarafndan altnc defa
hkmeti kurmakla grevlendirildi.
Meclis yenilenmiti. Sra partinin yenilenmesine gelmiti.

b) CHPnin nc Byk Kurultay: lkeler, Kemalizm

Kurultay, Genel Bakann nutku ile 10 Mays 1931de almalarna balad. Gazi, tartmalarn
feyizli sonular verebilmesi iin, herkesin kaytsz artsz konumasn ve eletirilere hogr
gsterilmesini istedi. 10-17 Mays arasnda devam eden almalarda parti iin sekiz blmden oluan
yeni bir program yapld. Sekiz blmden oluan programn ilk iki blmnde, parti programnn
esaslar ve CHPnin ana nitelikleri belirtilmekteydi. Partinin dayand ilkeler Gazinin seim
beyannamesinde belirttii gibi, Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Devletilik, Laiklik ve
nkilplk olarak kabul edilmitir. CHPnin alt okla ekillendirdii bu ilkeler birbirlerini tamamlayan
bir btn olarak Kemalizm olarak tanmlanm olup gnmzde Atatrklk olarak
isimlendirilmektedir.
Aslnda bu ilkeler Devletilik hari, TBMMnin alndan, incelenen 1931e kadar geen sre
iinde uygulanmaktayd. Bunlardan sadece Devletilik ilkesi, 1929-1930 ekonomik krizinin doal
sonucu olarak gndeme gelmiti.
Programn ana vasflar olarak, Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Devletilik, Laiklik ve
nkilplktan olutuu belirtildikten sonra u aklayc bilgiler verilmektedir:
 A- Parti, Cumhuriyetin, milli egemenlik lksn en iyi en emin surette temsil ve tatbik eden devlet
ekli olduuna kanidir. Parti bu sarslmaz kanaatla cumhuriyeti tehlikeye kar her vasta ile savunur.
B- Parti ilerleme ve gelime yolunda ve milletleraras ilikilerde btn ada milletlere paralel ve
onlarla bir ahenkte yrmekle beraber, Trk toplumunun karakter zelliklerini ve bal bana bamsz
kimliini korumay esas sayar.
C- Hakimiyeten kayna millettir... Kanunlar nnde mutlak bir eitlik ve hi bir ferde, hi bir
aileye, hi bir snfa, hi bir cemaata ayrcalk tanmayan, fertleri halktan ve halk kabul ederiz.
D- Ferd mesai ve faaliyeti esas tutmakla beraber mmkn olduu kadar az zamanda milleti refaha,
memleketi mamuriyete eritirmek iin milletin umum ve yksek menfaatlerinin icap ettirdii ilerde,
bilhassa iktisad sahada, devleti fiilen alakadar etmek mhim esaslarmzdandr.
E- Parti devlet idaresinde btn kanunlarn, nizamlarn ve usullerin ilim ve fenlerin ada
medeniyete temin ettii esas ve ekillere ve dnya ihtiyalarna gre yaplmasn ve tatbik edilmesini
prensip kabul etmitir.
Din telkkisi vicdan olduundan parti, din fikirlerini devlet ve dnya ilerinden ve siyasetten ayr
tutmay milletimizin ada ilerlemede balca muvaffakiyet sebebi sayar.
F- Parti, milletimizin bir ok fedakrlklarla yapt inkilplardan doan ve inkiaf eden prensiplere
sadk kalmay ve onlar mdafaa etmeyi esas tutar.423a
10 Mays 1931de CHPnin 3. kurultaynda kabul edilen esaslar ve ana niteliklerin birinci blmn
oluturan bu esaslarn yan sra, ikinci ksmda, Trkiye Cumhuriyeti halknn ayr ayr snflardan
olumad, fakat kiisel ve sosyal hayat iin i blm yapm muhtelif meslek mensuplarndan
meydana gelmi bir camia olduu, belirtilmitir. Trk alma camiasnn kk iftiler, kk sanayi
erbab ve esnaf, amele ve ii, serbest meslek erbab, sanayi erbab, byk arazi ve i sahipleri ve
tccarlardan olutuu; bunlarn her birinin almas, dierinin ve btnn dayanmasn bozmayacak,
snf mcadelesine yol amayacak uyumlu bir ekilde yrtlecei ngrlmtr.
CHPnin ana niteliklerini oluturan bu ilkeler altok olarak simgelenmitir. 5 ubat 1937de yaplan
bir anayasa deiiklii ile Devletin temel nitelikleri haline gelmilerdir. Bu ilkeler bir btn olarak o
zamanki deyimiyle Kemalizmin bugnk deyimiyle Atatrkln temelini olutururlar.
Atatrk ilkeleri bir dogma veya doktrin deildir. Bu ilkeler Milli Mcadalenin bandan itibaren
yaanan olaylar karsnda, duyulan ihtiyalar karlamak amacyla uygulamaya konulan nlemlerdir.
Bunlar lkenin bir daha 1919daki oluuma dmemesi, ve an bir orta olmas iin benimsenen
ilkelerdir. Biri dierini tamamlayan ve alts birlikte bir btn oluturan bu ilkeleri ksaca grelim:
Cumhuriyetilik: Parti programnda, cumhuriyet ynetimi hkimiyetin kayna olan milli
egemenliin en iyi temsil edildii hkmet ekli olarak ifade edilmitir. Nitekim Cumhuriyetle beraber,
ilhi hukuk nazariyesine dayanan Osmanl nizam, yerini halkn iradesine dayanan mill egemenlie
dayal Cumhuriyet rejimine brakmtr. Esasen daha Mill Mcadelenin ilk aylarnda, Amasya
Genelgesi, Erzurum ve Sivas Kongrelerini kararlar ve 23 Nisan 1920de Mustafa Kemalin drt
maddelik nerisinde ve nihayet 1921 Anayasasnda hkimiyetin milletin olduu vurgulanmt. 29 Ekim
1923te yaplan Anayasa deiiklii ile rejimin ad resmen konulmutu. 1924 Anayasas ile de
Cumhuriyet, rejimin deimez ve deitirilmez bir zellii haline gelmitir.
 Atatrke gre, demokrasi temsilinin en ada ve mantiki tatbikini temin eden hkmet ekli
Cumhuriyettir. Cumhuriyet demek imkn demektir, fazilet demektir. Trk milletinin tabiat ve detlerine
en uygun idare eklidir. 1929da Cumhuriyet rejimine olan gvenini yle ifade eder: Bu memleket
yeni rejimi zerinde dnyann en makbul bir mevcudiyeti olacaktr.
Cumhuriyetle beraber Trk halk, ynetime geni lde katlma, lkenin kaderi zerinde sz sahibi
olma ve iktidar ynlendirme gcn elde etmitir.
Milliyetilik: Milliyetilik fikri,1789 Byk Fransz htilli ile dnyay etkisi altna almtr. Bir
imparatorluk olan, eitli dinden ve rktan olan topluluklar kapsayan Osmanl Devletinde milliyetilik
ancak 1912-1913 Balkan Savalarndan sonra etkili hale gelmitir. Mill Mcadele boyunca birletirici
ve itici bir g grevini stlenmitir. Cumhuriyetle beraber, mill snrlar iinde devletin dayand temel
deerlerden biri olmutur.
stilc emperyalist gleri Mehmetiin sngs ile dize getiren, Trklk gururunu Ne mutlu
Trkm diyene ve Bir Trk dnyaya bedeldir. deyimleriyle dile getiren en byk Trk Milliyetisi
Atatrkn milliyetilik gr, geni al, birletirici ve ortak kltr deerlerine dayaldr. Nitekim
Atatrkn gzetiminde yazlan Tarih IVde Trkiye Cumhuriyeti dahilinde Trk dili ile konuan, Trk
kltr ile yetien, Trk idealini benimseyen her fertin Trk olduu ifade edilmektedir 423b. Bizzat
Atatrk milleti yle tarif etmektedir. Millet dil, kltr ve ideal birlii ile birbirine bal vatandalarn
oluturduu siyasi ve sosyal bir heyettir.
Atatrkn benimsedii milliyetilik, bencil ve venist deildir. Barc, insancl ve baka milletlerin
haklarna saygldr, laik dnya grne sahiptir. Irkla kardr. Millet gereine dayaldr,
toplayc ve btnletiricidir.
Halklk: Halkln temel ilkesi, halkn halk tarafndan halk iin ynetilmesidir. Mustafa Kemal
Mill Mcadeleyi halka dayanarak yrtmt. Nitekim TBMM nin almasndan sonra ynetimde
uygulanacak esaslar kapsayan belgeye Halklk Program adn vermiti. Zaferden sonra, 1924
Anayasas yaplrken 88. madde Trk halknn din rk ayrm olmadan Trk vatanda olduklarn
ngryordu. 69. madde ise Btn Trkler yasalar karsnda eittirler, zmre, snf aile ve kiisel
ayrcalklar kaldrlm ve yasaklanmtr hkmn getirmekteydi. Bylece Trk vatandalarna sosyal,
siyasal olaylarda eitlik, adli alanda ayn sua ayn ceza verilmesi, herkesin gc orannda vergi
vermesi, memuriyetlerin herkese ak olmas ve askerlik hizmetinde eitlik salanmt. 1928 de
Anayasaya din ve devlet ilerini ayran laiklik ilkesinin konulmasyla Mslman olan vatandala,
Mslman olmayan vatanda arasndaki eitsizlik giderilmi oldu.
Dier taraftan 1934de kadnlara seme ve seilme hakknn verilmesiyle kadn erkek arasnda
siyasal haklar konusunda mevcut eitsizlik kaldrld. 1931 kurultaynda Partinin halklk esas,
Demokratlk hi bir kii ve zmreye milletin umumi haklar dnda imtiyaz tanmamak, snf
mcadelesini kabul etmemek olarak belirlenmitir.
Esasen lkeyi yneten siyasi partiye verilen Cumhuriyet Halk Frkas ad da, bu konudaki kararllk
ve hassasiyetin bir gstergesiydi.
Devletilik: Devletilik deyimi Trk politika hayatna 1930lu yllarda yerlemitir. Ekonomik
atlmlar ksmnda akland gibi Trkiye Cumhuriyetinin iktisat politikas, zmir ktisat Kongresinde
ana izgiler halinde ortaya kmtr. Trkiye kalknmasn ncelikle giriim seferberlii ile salamak
istemitir. Bu durum 1929/1930 Dnya Ekonomik Krizine kadar devam etmiti. lkede nemli sermaye
birikimi olmamas, kredi kaynaklarnn yetersizlii, teknolojik ve ticari bilgi ve deneyim azl,
giriimcilik ruhunun zayfl, Lozan Antlamas gerei 1929a kadar gmrk korumasnn
yaplamamas gibi sebeplerle arzu edilen sonuca ulalamamtr. 1929/30 krizi, tarma dayal Trk
ekonomisinin dengelerini alt-st etmi Trkiyeyi yeni ekonomi zmler aramaya mecbur etmitir.
Kriz btn dnyada olduu gibi, Trkiyede de devletin ekonomiye mdahalesine yol amtr. Kriz
sonucunda Trk parasnn deeri dm, gnlk ihtiya karlayacak maddelerin ithalinde zorluklar
kmtr. Bu durumda Atatrk, hazr reetelere kendini kaptrmad. Trk halknn karakter ve
inanlarna uygun, d lem ile ilikileri kopartmayacak, zel mlkiyeti zedelemeyecek ve Trkiyede
gereklemesini arzu ettii oulcu siyasal sistem ile uyum halinde olacak bir modeli lml devletilii
tercih etti. Bu husus parti programnda u ekilde ifade edildi. Ferdi mesai ve faaliyet esas tutulmakla
beraber mmkn olduu kadar az zamanda milleti refaha ve memleketi mamuriyete eritirmek iin
milletin umumi ve yksek menfaatlerinin icap ettirdii ilerle bilhassa iktisad sahada devleti fiilen
alakadar etmek ve faal klmak.
Devletin ekonomiyi ynlendirmesi iin iki yol tercih konusuydu: 1. Devletin sanayi ve ekonomiyi
merkezi bir plnlamayla toptan dzenlemesi, 2. Devletin fertlerin yapamayaca ileri yapmas yani zel
giriim yannda, zel giriimin yapamayaca ileri baaracak ve piyasa artlar iinde alacak devlet
iktisad teekklleri oluturmak.
Atatrk her iinde oludu gibi etraflca dndkten sonra ikinci modeli benimsedi. lgili bahiste
daha detayl olarak aklanaca gibi bu yolla, be yllk bir pln erevesinde, lkenin belli bal ihtiya
maddelerini salayacak bir sanayinin temeli atld.
Laiklik: Parti programnda yle ifade edilmitir:
Parti devlet idaresinde btn kanunlarn, nizamlarn ve usullerin, ilim ve fenlerin ada
medeniyete salad esas ve ekillere ve dnya ihtiyalarna gre yaplmasn ve tatbik edilmesini
prensip kabul etmitir. Din telkkisi vicdan olduundan, parti din fikirlerini devlet ve dnya ilerinden
ve siyasetten ayr tutmay, milletimizin ada ilerlemesinde balca baar sebebi olarak grr.
Bu hkmler, parti programnda 1931de yer almtr. Aslnda laiklikle ilgili uygulama, daha
Cumhuriyet ilan edilmeden, 1 Kasm 1922de Saltanatn kaldrlmasyla balamt. Saltanatn
kaldrlmas ile halifenin dnyev yetkileri askya alnm oluyordu. 3 Mart 1924te Hilfetin,
kaldrlmas Evkaf ve eriyye Bakanlnn lavedilmesi, Tevhid-i Tedrisat (retimin Birletirilmesi)
Kanunu ile medreselerin kapatlmas ve 30 Kasm 1925te de tekke ve zaviyelerin faaliyetlerine son
verilmesiyle din ve devlet ilerinin ayrlmas yolunda ciddi admlar atlmt 1926da Medeni Kanunun,
Mecellenin yerini almasyla hukukun laiklemesinin yollar almt. 1928de Anayasadaki Devletin
dini islmdr hkm kaldrlm ve 1937de laiklik ilkesi, devletin temel niteliklerinden biri olarak
Anayasada yerini almtr. retimin Birletirilmesi Yasasnn uygulanmas sonucu, mam Hatip
Okullarnn kaplarn kapatmalar, ders programlarndan Arapa, Farsann karlmas, Arap harfleri
yerine Ltin alfabesinin alnmasyla eitim tamamen laik bir zemine oturtulmutu. Bu uygulamalarla din
adamlarnn devlet ve fikir hayatn ynlendirme yollar kapatlyor, buna karlk kendilerini zellikle
din grevlerine vakfetmeleri yollar alyordu.
Atatrk 1924de bu konuyu yle dile getirir:
 slm dinini asrlardan beri allageldii vehile bir siyaset vastas mevkiinden uzaklatrmak ve
yceltmek gerekli olduu gereini gryoruz. Mukaddes ve tanrsal inanlarmz ve vicdani
deerlerimizi, karanlk ve kararsz olan her trl menfaat ve ihtiraslara grn sahnesi olan
siyasiyattan ve siyasetin btn ksmlarndan bir an evvel ve kesin surette kurtarmak, milletin dnyev ve
uhrev saadetinin emrettii bir zarurettir. Ancak bu suretle islm dinin ykseklii belirir. 1930da da
konuyu daha kararl olarak vurgular: Trkiye Cumhuriyetinin resm din yoktur. Devlet ilerinde btn
kanunlar, nizamlar ilmin ada medeniyete temin ettii esas ve ekillere gre, dnya ihtiyalarna gre
yaplr ve tatbik edilir. Din telakkisi vicdan olduundan, Cumhuriyet, din fikirlerini devlet ve dnya
ilerinden ve siyasetten ayr tutmay milletimizin ada ilerlemesinde balca muvaffakiyet etkeni
grr424a
Onun bu esaslar nda yrtt inkilplarla, skolastik dncenin yerini okul ve bilimin
rehberlii alm, hr dnceye vurulan zincirler krlm, aklc ynetimin ve Trk Rnesansnn
kaplar alm, slm dini de politikadan arndrlarak, mminlerinin gnllerindeki mevkide
yceltilmitir. Bu nitelii ile laiklik Atatrk nklplarnn kilit ta ve olmazsa olmaz zellii
tayan temel deerlerinden biridir.
nklaplk: Bu ilke parti programnda u ekilde yer almtr. Parti, milletimizin bir ok
fedakarlklarla yapt inklaplardan doan ve gelien prensiplere bal kalmay ve onlar savunmay
esas tutar.
Atatrke gre inklp, Trk milletini son asrlarda geri brakm olan meseseleri ykarak
yerlerine, milletin en yksek meden icaplara gre ilerlemesini temin edecek yeni messeseleri
koymaktr.
nkilapln iki ynl ilevi vardr. Bunlardan birincisi devleti ve toplumu an gerisinde
brakmamak ve daima ilerisine tamak, ikincisi de baarlm olan inklplar korumak ve kollamaktr.
Gnmzde her ey bilime bal olarak gelimekte ve deimektedir. Dolaysyla inklplarn
duraanlamamas an gerisinde kalmamas iin, devaml olarak dnyann gidiine ayak uydurmas
gerekmektedir. Ancak bu yolla inklbn doma haline gelmemesi ve srekli olarak kendini ilim ve
fennin rehberliinde yenilemesi mmkndr. Dier taraftan her yenilik bir takm tepkilere yol
amaktadr. te inkilapln gerekelerinden biri de bu gibi ykc tepkilere kar Cumhuriyet rejimini
ve Gen Trkiye Cumhuriyetini korumaktr. Bu sebeble Atatrk Cumhuriyeti, lkelerini, gereken
grevin yaplaca inanc ile Trk genliine emanet etmitir. 424b

c) Yeni Politikalar
SCP deneyimi toplumdaki danklk ve memnuniyetsizlii ortaya karmt. Dolaysyla Gazi,
nklplar amacna ulatrmak iin, madd ve manev btn glerin bir araya toplanmas ve ayn
istikamete yneltilmesi, bylece lkeye ve inklplara ynelen tehlikelerin nlenmesi gerektii
dncesindeydi. Bu nedenle lkede yaygn ve etkin bir kurulu olan Trk Ocaklarnn CHP bnyesine
alnmasn istemekteydi.
Trk Ocaklar Kurultay 10 Nisan 1931de toplanarak, ocaklarn kapatlmasna ve bunlarn btn
mal varlklarnn CHPye devredilmesine karar verdi.
 Bu katlmla CHP hem madd ve hem de manev adan glenmi oluyordu. Daha sonralar baka
dernek ve kurulularda (Trk Kadnlar Birlii, Mason Dernei, Mallimler Birlii vs.) almalarna
son vererek mal varlklarn CHP veya Halkevlerine devretmilerdir. Bu uygulama ile lkenin manev
potansiyeli CHP saflarnda toplanm oluyordu.
1931 seimlerinden sonra, Gazinin getirdii yeniliklerden biri de Halkevlerinin kurulmasdr.
SCP denemesi, CHPnin halktan kopuk olduunu ak seik ortaya koymutu. nkilplar halka
anlatacak, sevdirecek ve lkede kltr birliinin olumasna hizmet edecek bir kurulua ihtiya olduu
anlalmt. te bu ihtiyac karlamak, halk ile btnlemek ve onun siyas eitimini salamak
maksadyla Halkevleri oluturuldu. Konu zerinde kltr alanndaki inklplar erevesinde ayrca
durulacaktr.
Bu dnemde uygulanan yeni politikalardan biri de ekonomi alannda kendini gsterir. Gazinin
ay akn yurt gezisi esnasnda, uzmanlarla zerinde srarla durduu konu, ekonominin nasl dzelecei
ve bunun iin ne yaplmas gerektii konusudur. Sonu itibariyle ekonomi konusunda deiiklik icap
ettii, liberalizm yerine devletilie dayal bir uygulamaya girilmesi gr benimsenmitir. Nitekim
CHPnin nc Byk Kongresinde ana ilkeler saptanrken Devletilik ilkesi de altoktan biri olarak
yerini almtr.

D. Ekonomide Atlmlar
1. Cumhuriyetin Devrald Miras ve zmir ktisat Kongresi
Osmanl Devleti son yzylnda, her alanda yar smrge haline gelmiti. Daha nce deinildii gibi,
kapitlsyonlar dolaysyla gmrklerine sahip deildi. lke dardan gelen mallar iin adeta ak pazar
halindeydi. hracat - thalat ileri, Demiryolu iletmeleri, Bankaclk, Sigortaclk, Elektrik, gaz
iletmeleri, vergi demeleri ve yarg bakmndan ayrcalklar olan yabanclar ve onlarla ibirlii yapan,
aznlklar elindeydi. lke modern sanayiden yoksun olduu gibi, kk sanayide onlarn denetimi
altndayd. Devletin Merkez Bankas ilevini, yabanclarn ynetiminde olan Osmanl Bankas
yrtmekteydi.
lkede nemli bir sermaya birikimi yoktu. nsanlar kaderlerine raz, kanaatkr ie dnk bir yaam
biimi iindeydiler. Halkn yaklak % 80i krsal kesimde oturmaktayd. lke ekonomisi esas itibariyle
tarm ekonomisine balyd. Kyl fakir ve yoksuldu. Tarm ilkel ara ve usullerle yaplmaktayd. Aar
(r) denilen teorik olarak retimin onda birini, aslnda % 50ye varan bir ksmn vergi olarak vermek
zorundayd.
lkede fert bana den gelir 1923/24de 46 Amerikan dolar civarndayd.
Lozanda kapitlasyonlar etin ve uzun tartmalardan sonra kaldrlmt. Cumhuriyetin banisi
Mustafa Kemal her bakmdan tam bamsz bir Trkiyeyi hedef almt. lke kendi z kaynaklarna ve
insanlarnn vatansever almalarna dayanarak kalknacakt.
Gazi istilc dman ordularnn denize dklmesinden be ay sonra, ekonomi alannda yaplmas
gerekenlere saptamak iin 17 ubat 1923de zmirde bir ktisat Kongresi toplad. Gazi Kongrenin
alnda iktisatla ilgili grlerini zet olarak: Trk tarihi incelenirse btn ykselme ve k
sebeplerinin bir iktisat meselesinden baka bir ey olmad anlalr Yeni Trkiyemizi lyk olduu
mertebeye ulatrabilmek iin behemehal iktisadiyatmza birinci derede nem vermek zorundayz.
nk zamanmz bir iktisat devresinden baka bir ey deildir Siyas, askeri zaferler ne kadar byk
olursa olsunlar, iktisad zaferlerle talandrlmazsa, husule gelen zaferler pyidar olamaz, az zamanda
sner Ekonomi demek her ey demektir. Yaamak iin, mesut olmak iin insanlarn mevcudiyeti iin
ne lazmsa onlarn hepsi demektir. Ziraat demektir, ticaret demektir, emek demektir, herey
demektir425 szleri ile dile getirdi.
ki hafta devam eden Kongreye Ziraat, Ticaret, Sanayi ve i gruplarn temsil eden 1135 delege
katld. Kongre sonular iki belge oluturdu: Misak- iktisad ile ifti, tccar, sanayici ve ii
gruplarna ilikin esaslar. Misak- ktisad, alma hayat ile ilgili etik deerler zerinde durur.
Dier belgede ise, her grubun nerileri kaydedilmitir. ifti grubu rejinin kaldrlmasn, ttn
ekim ve ticaretinin serbest braklmasn, kyllere tarm metotlarnn retilmesini, zirai kredilerin
dzene konulmasn; sanayiciler ise korumac gmrk vergileri konulmasn, sanayicilere kredi
almasn, ulatrmann kolaylatrlmasn istemekteydiler. Ticaret grubu, ticaret alannda bir banka
kurulmasn, borsalarn milliletirilmesini tekelcilikle savalmasn, ipotek karl kredi verilmesini
haberleme ve ulamn kolaylatrlmasn kararlatrmt. i temsilcileri ise, milletvekili ve belediye
seimlerinde mesleki temsil esaslarnn uygulamasn, mesai saatlerinin sekiz saate indirilmesini
cretlerin para olarak gnnde denmesini, hayat ve kaza sigorta yaptrlmasn nermilerdi.426
Kongrede belirlenen dilekler, kurulmakta olan Yeni Trkiyenin iktisat politikasn ana izgiler
halinde ortaya koymutur. Trkiye kalknmasn giriim serbestliini desteklemek ve korumak yoluyla
baarmay benimsemitir. Bu tutum 1929-30 dnya ekonomik krizine kadar nceliini korumutur.
1930dan sonra ise ekonomi politikasna lml devletilik ilkesi egemen olmutur.

2. 1923 - 1931 Dnemi ktisat Politikas

Cumhuriyet idaresi ciddi ekomik sorunlarla kar kaya bulunmaktayd. On yl akn bir savatan
kan lke, drt bir yandan yaplan saldrlar, igaller ve ykmlar sonucu perian bir haldeydi. Yllardan
beri yurdunu, topran,lkenin bamszln korumak iin huduttan hududa koan Trkiye, zinde
nfusunun nemli bir ksmn savalarda yitirmiti. Savalarn ykn tayan fakir ve yoksul Anadolu
insan, kaynaklarn son kertesine kadar devletinin emrine vermiti. lkede fiziksel bir btnlk yoktu.
Her tarafta raslanan ekavet olaylarn kaldrmak, lkede asayii her tarafta egemen klmak, harap olan
lkeyi imar etmek, halkn temel ihtiyalarn karlamak, lkeyi kalkndrmak ve gvenliini salamak
gerekiyordu.
Btn bunlarn gereklemesi mali kaynaklarn yeterli olmasna balyd. zkaynaklar ilkel bir
tarm ekonomisine dayal olan lkenin mal takati bunlar karlamaya yeterli deildi. Kredi
karlnda siyas ve iktisad ayrcalklar isteniyordu. Trkiye Lozanda ekonomik bamszl iin de
kyasya mcadele etmiti. Milli bamszlktan dn verilmeyecekti. Dolaysyla Mustafa Kemal ve onun
hkmetleri mal ve iktisad bakmdan zkaynaklara dayanan bir iktisat politikas yrttler.
Atatrk ynetiminde Cumhuriyet idaresi, brokrasinin iyi almas ve halkn devlete gvenmesi
asndan, maalarn ve devlet borlarnn zamannda denmesini vazgeilmez bir ilke olarak benimsedi
ve kararllkla uygulad.
Salam bir gelir kayna oluturmak asndan reji idaresi yerine tekel idaresi kuruldu.
Mddetleri biten imtiyazlar kaldrld. zmir, stanbul, Mersin, Trabzon liman tekelleri oluturuldu.
 Ulam asndan demiryollarna byk nem verildi. lkenin ekonomik hareketlilii i ve d
gvenlii asndan eitli blgelerin birbirine balanmas hayat bir nem tamaktayd.
Cumhurbakan, demiryollarna verdii nemi 13 ubat 1931de Malatyadaki konumasnda yle
dile getirir Vatann btn mntkalar elik raylarla birbirine balanacaktr Demiryollar
memleketin tfenkten, toptan daha mhim bir emniyet silhdr Demiryollar Trk milletinin refah ve
medeniyet yollardr Milletin refah ve saadeti, istiklli bu yollardan geecektir 427 ok snrl
imknlara ramen, demiryolu politikas kararllkla yrtld. Cumhuriyetin ilk onbe yl iinde, yeni
yaplan demiryollaryla mevcut iki misline karld. Yabanclar tarafndan iletilen hatlar da satn alnd.
Ayrca karayollar yapm iin vergilerden nemli bir pay ayrld gibi, bu ii gerekletirmek iin
yol vergisi kanunu karld.
19 Nisan 1926da karlan Kabotaj Kanunu ile Trk kara sularnda yolcu ve yk tama hakk Trk
vatandalarna verildi. Ticaret filosu byk lde glendirildi.
lkede ekonomik faaliyetlerin salkl yrtlmesi, bir yerde asayiin tam salanmas ve ekavetin
nlenmesine balyd. Cumhuriyet idaresi kentlerde ve krsal kesimde asayisizlii ortadan kaldrd ve
lkenin her tarafnda devleti egemen hale getirdi.428 1937de deniz iletmecilii ve bankaclk ilemleri
yapmas iin Deniz Bank kuruldu.
lke nfusunun %80ne yakn krkbini akn kyde tarmla geinmekteydi. Tarm ilkel aralar ve
usulllerle yaplyordu. Kyl rettiinin byk ksmn kendi tketiyordu.
Kentlerde oturanlar kyly hor grmekteydiler. Gazi bu sakat gr ykmak iin kyly ycelten
demeler verdi: Trkiyenin gerek sahibi ve efendisi kyldr. Yediyz yldan beri dnyann drt
kesine sevk ederek kanlarn akttmz, kemiklerini yabanc topraklarda braktmz emeklerini
ellerinden alp israf ettiimiz, fedakrlklarna nankrlkle karlk verdiimiz kylye lyk olduu
saygnn gsterilmesini istedi.429
Gazi szle yetinmedi. Kyly ezen ar vergisini 17 ubat 1925te kaldrmak suretiyle onlar
dllendirdi. Devlet gelirlerinin yaklak 1/6ni oluturan bu vergi kaybn telf iin arazi vergisi ile
tketim vergilerinin ykseltilmesine gidildi. Kylye kredi kolaylklar getirildi. Ziraatte makinalamay
tevik edici nlemler almak. rnek iftlik ve fidanlklar kuruldu. Tarm eitimi iin yeni okullar ald.
Ankarada sonradan faklte olacak olan Yksek Ziraat Enstits kuruldu. Gazi tarm tevik etmek iin
lkenin deiik yerlerinde zel iftlikler kurdu ve sonra bunlar ulusa balad.
lkede sanayinin gelimesi mal kaynaklara balyd. Bunu salamak iin 26 Austos 1924de
Trkiye Bankas kuruldu. Be milyon sermayenin 250.000 TL. ksm, Gazi tarafndan Hindistandan
gnderilmi olan para ile karland. Banka hisseleri politikaclar, eraf ve tccar tarafndan alnd.
Bankas Trkiyenin sanayi kalknmasnda yatrmlar yoluyla nemli katkda bulunduu gibi, uzman
bankaclar yetitirmek bakmndan da nclk yapt.
Keza sanayi iletmelerinin finansman ihtiyacn karlamak, eski rejimden intikal eden devlet
iletmelerini iletmek ve modernletirmek maksadyla Sanayi ve Maadin Bankas kuruldu. Banka
1932de Trkiye Sanayi Kredi Bankas adn ald ve 1933te malvarl Smerbanka devredildi.
Sanayilemeyi zendirmek iin, 1924de deitirilen Tevik-i Sanayi Kanunu ile giriimcilere ucuz
arsa ve bina tahsisi vergi ve gmrk resimlerinden indirimler, ulamda avantajlar ngrlm, yeni
rnlere prim verilmesi, resm dairelerde yerli mallarn kullanlmasna ncelik tannmas kabul
edilmitir.430. Bu ayrcalklardan yararlanlarak Uak, Alpullu, Eskiehir ve Turhalda eker fabrikalar
kuruldu. Bunlara baz zendirici yardmlarda bulunuldu.
1923te Lozan Antlamasnn imzalanmas ile Trkiye mal egemenliini kstlayan engellerden
kurtuldu. Atatrk dneminde mal politikalar Denk bte ve dzgn deme lkelerine dayanmaktayd.
Bundan ama, Devlet Hazinesinin yurtii ve dnda gl olmasdr. Dnem boyunca devlet
harcamalar ile kaynaklar arasnda denge korunarak enflasyon nlenmitir. Kamu harcamalarnda
savurganlktan kanlm, dzenli bir vergi sistemi kurulmas ama edinilmitir. Cumhuriyet idaresi
kyly ezen ar vergisini kaldrm ve yeni dzenlemelerle vergi ykn tarm kesiminden, ticaret,
sanayi ve hizmet sektrlerine yneltmitir. 1929da Lozan Antlamasnda mevcut olan ve koruyucu
gmrk politikasn engelleyen hkmler yrrlkten kaldrlnca, yeni Gmrk Tarifesi Kanunu
yrrle konuldu. Bylece hem gmrk gelirleri artrld ve hem de yllardan beri Trk iktisad
hayatn krletiren, yerli sanayii kerten engeller kaldrlm oldu. Ancak gmrklerin ykseltilecei
nceden bilindiinden ithalatta byk lde arta gidilmesi ve 1929 dnya ekonomik bunalm, Trk
parasnda nemli lde dmeye yol at. Bu durumu nlemek iin 20 ubat 1930da Trk Parasnn
Kymetini Koruma Hakknda Kanun karld. Para politikasn yrtmesi iin 11 Haziran 1930da
Cumhuriyet Merkez Bankas kuruldu. Bylece Trk para piyasas Trklerin ynetimi altna girmitir.
Devletin salam verilerle ynetilebilmesi iin 1926 statistik Umum Mdrl kuruldu. Bu kurulu
ada metotlar kullanarak ilk nfus, tarm ve sanayi saymn gerekletirdi. Buna gre 1927de
Trkiyenin nfusu 13.648.270 olarak tesbit edilmitir. Sonraki yllarda her be ylda bir genel nfus
saym yaplmas kararlatrlmtr. Zaman iinde bu genel mdrlk lkenin temel bilgi kayna haline
gelmitir.431
Ayrca ekonomi politikalarn dzenlenmesinde danman grevi yapmas iin 26 Haziran 1927de
Yksek ktisat Kurulu oluturuldu. Kurul, 11i iktisad 12si ktisatla ilgili kurum temsilcilerinden
oluuyordu.
Btn bu gayretlere ramen, 1930lara gelindiinde, Trkiyenin iktisat politikasnda ciddi bir
deiime gittii grlmektedir. 1929/30 dnya ekonomik krizi, ekonomik dengeleri alt st etmitir.
zellikle ekonomisi tarm arlkl olan Trkiyede tarm rnleri fiyatlar byk lde dmtr.
Dier taraftan gmrk korumasnn 1929a kadar yaplamamas, sermaye birikimi ve kredi kaynak
yetersizlii, teknolojik ve ticar bilgi ve deneyimin azl, giriimcilik ruhunun zayfl gibi sebepler,
sanayinin arzu edildii lde gelimesini engellemiti. Sanayi kurulularnn byk bir ksm ilkel
teknoloji ile alan, iblmn yeterince uygulayamayan ufak iletmeler halinde kalmt. Bunlarn
yan sra 1929/30larda patlak veren dnya ekonomik krizi dolaysyla 1930larda yeni politikalar
uygulamaya konuldu.432

3. 1931-1938 Dnemi ktisat Politikas: Ilml Devletilik

1929/30 Dnya ekonomik krizi, her yerde devletin ekonomiye mdahelesinin genilemesine yol at.
dnya uzunca bir sre yrtlen liberalizmden, kamu mdahalesini ngren bir ortama girdi. Gdml
ve plnl ekonomi akmlar g kazand.
Kriz, Trk paras deerinin dmesine, demeler dengesinin bozulmasna, gnlk ihtiyac
karlayacak lzumlu mamul maddelerin ithalinde zorluklar kmasna yol at. Dolaysyla Gazi hi
deilse zarur ihtiya maddelerini kapsayacak yerli bir sanayi kurulmasn istedi. lkede zel teebbs
gerei gibi gelimemiti. Esasen giriimcileri destekliyecek yeterli birikim de yoktu. zm yolu
aranrken iki gr belirdi. 1. Devlet, Sovyet modelinde olduu gibi, sanayi ve ekonomi alannda tekelci
bir merkezi plnlama yoluyla btn ekonomiye yn verecekti. 2. Devlet fertlerin yapamayaca ileri
yapmak maksadyla mdahale ederek, zel sanayi giriimleri yannda, bir devlet sektr meydana
getirecekti.
Gazi kararn, ikinci yol iin verdi. Bu grn yle ifade etmektedir: Trkiyenin uygulad
mutedil devletilik sistemi, ondokuzuncu asrdan beri sosyalizm nazariyecilerini ileri srdkleri
fikirlerden alnarak tercme edilmi bir sistem deildir. Bu Trkiyenin ihtiyalarndan domu,
Trkiyeye has bir sistemdir. Devletiliin bizce manas udur: Fertlerin zel teebbslerini esas
tutmak; fakat byk bir milletin btn ihtiyalarn ve birok eyler yaplmadn gz nnde tutarak,
memleket ekonomisini eline almak.433 Ancak devlet eliyle sanayi gelitirilirken devlet ile ferdin faliyet
alanlar ayrlmal, devlet ferdin yerini almamaldr. ktisad gelimesinin esas kayna ferdin ahs
faaliyeti olmaldr. Devlet ve fert birbirinin kart deil tamamlaycs olmaldr.
Grld gibi, Mustafa Kemalin uygulad Ilml Devletilik politikas, ferdin yapamayaca
ilerde devletin mdahelesini ngrmekle beraber, iktisad gelimenin itici gc olarak kiisel giriim
zgrlne byk nem vermektedir. Nitekim devletilik uygulamasnda, mal tekeller dndaki
retim faaliyetlerinin hepsi zel sektre ak kalmtr.
Devletilik daha nce de belirttiimiz gibi 1931de CHP programna girmi, 1937de de Anayasada
yerini almtr.
Devlet eliyle sanayinin gelitirilmesi nasl olacakt? Bunun ancak plnl bir sanayileme program ile
mmkn olduu anlaldndan bu konuda deneyimli olan Soyet Rusyadan getirilen bir uzmanlar
heyetine be yllk bir sanayi pln hazrlatld. Hazrlanan plnda, zellikle zirai retime dayanan ve
ham maddesi Trkiyede bulunan sanayi iletmeleri kurmak ve ithal edilmekte olan temel tketim
mallar retimini salayacak alanlar n plnda tutulmaktayd. Bu maksatla dokuma, maden, toprak,
kimya sanayileri kurulmas kararlatrld. Bu alanlarda kurulacak fabrikalarn retim konular, ne
lde ithal ikamesi salayacaklar, hammaddelerinin yurt iinde bulunup bulunmad, retimlerinin
ksa bir sre iinde mmkn olup olmad dikkate alnd. Program yrtmesi iin, Sanayi Ofisi ile
Sanayi Kredi Bankasnn grevlerini yrtecek olan Smerbank grevlendirildi. Madencilikle ilgili
alanlar da, 14 Haziran 1935te kurulan Etibanka verildi. Madencilik alannda aratrma yapmak, uzman
yetitirmek maksadyla 14 Haziran 1935te Maden Tetkik ve Arama Enstits kuruldu.
Plna gre yirmi fabrika kurulmas ngrlmekteydi. in mali yk krk drt milyon TL tahmin
edilmi ama masraf yz milyon TLsn bulmutur. Sovyetlerden salanan sekiz milyon dolarlk faizsiz
kredi dndaki harcamalar bteden karland: Plnn baaryla uygulanmasyla; Temel hammadde
sanayileri kurulmu; madencilik, kat ve cam sanayii iin gerekli yatrmlar yaplm, iki bin km. yi
akn demiryolu denmi ufak apta baraj ve silolar yaplm, bir taraftan da Osmanl borlarnn
denmesine devam edilmitir. Bu arada Trkiyede bulunan imtiyazl yabanc irketlerin satn alnmas
hzlandrlmtr.
Birinci Be Yllk Plan henz uygulanmaktayken kinci Be Yllk Pln hazrland ve 1938de
yrrle konuldu. kinci Pln, ara mallar ve yatrm mallar retimine ynelikti. Ancak kinci Dnya
Savann kmas plnn yrtlmesini engelledi.434a
 Atatrk son derece elverisiz artlar altnda byk bir dnya ekonomik krizine ramen, dardan
nemli bir destek almadan, zkaynaklara dayal baarl bir sanayileme politikas gerekletirmitir.
Bunun sonucunda kooperatifler, banka kredileri, tarm ara ve gereleri ile desteklenen bir tarm
sektr olumutur. Sanayi kesimi Smerbank ve Etibank gibi kurulularn desteiyle Trkiyenin eker,
imento, kereste, kauuk ve deri rnlerini ihtiyacn karlayacak bir dzeyde retebilmitir.
Dokumaclk, kat ve mukavva ile cam eyada da ihtiyacn byk ksmn karlar duruma gelmitir. Bu
arada yabanc ellerde bulunan tesis ve iletmelerin milli ekonomiye ml edildiini de unutmamak
gerekir. Cumhuriyet idaresi, bu dnemde zellikle yokluu hissedilen yksek dzeyde eitim grm
teknik eleman yetitirme suretiyle de ekonomiye taze kan alamtr.
Sanayi tesislerinin Anadolu ilerinde dalmas, gittii yerlere i ve a gtrmesi, halk
heycanlandrm ve yatrmlara ilgisini artrmtr. Hkmet bundan yararlanarak i borlanma yoluna
gitti ve yatrm ihtiyacnn bir ksmn bu kanalla karlamay baard.
zetle Atatrkn Cumhurbakanl dneminde trl olumsuz koullara ramen, Trk ekonomisi
olduka hzl ve dengeli bir gelime gstermitir. Dnem boyunca enflasyonsuz bir byme ile Gayri
Safi Milli Haslasn katna, kii bana geliri ise iki katna karmtr. Sektr baznda
deerlendirildiinde kmr retimi yzde yz, Krom retimi yzde altyz, Demir retimi sfrdan 180
bin tona, Maden retimi yzde iki yz otuz ikiye, pamuk retimi elli misli, yn retimi yaklak yzde iki
yz, eker retimi ikiyz misli oalmtr. Demiryollar da mevcudun iki misline yakn artmtr. 434b
Trkiyenin o gnk kaynaklar dikkate alnrsa bu gerek bir baar gstergesidir.

E. Eitim Alannda Atlmlar

1. Atatrkn Eitime Bak As: Nasl Bir Eitim?
Cumhuriyet dneminde her alanda olduu gibi eitim alanndaki politikalara yn veren faktr
Atatrkn gr ve dnceleridir.
stilc ordular denize dktkten sonra Atatrkn temel amac, Trkiyenin bir daha ayn duruma
dmemesi ve ebediyen mill bamszln korumasdr. Bu ise, gen Trkiye Cumhuriyetinin ada
medeniyetin bir orta bir paras olmasyla mmkn olabilecekti. ada medeniyet akl ve bilime
dayalyd ve ona ancak eitim yoluyla eriilebilirdi.
Dolaysyla Atatrk Milli Mcadelenin en hassas olduu bir dnemde, istilc gler Ankaraya
yneldikleri bir srada, 16 Temmuz 1921de, Milli eitim meselesine zm aramak, yeni eitim
politikalarnn esaslarn belirlemek iin Ankarada bir Maarif Kongresi toplamtr. Kongrenin al
konumasnda, gerilemenin en nemli sebebi olarak o zamana kadar yrtlen eitim politikalarnn
yanlln gstermitir.435
Atatrk daha sonralar, TBMMnde, retmenlerle olan toplantlarda ve halka ynelik
konumalarnda, milli etim zerinde srarla durmutur. Bunun nedenleri deiiktir. Her eyden nce
hr ve bamsz yaamak iin eitim en etkin arelerden biridir. Bir bakma Cumhuriyetin gelecei,
aydnlk kafal, salam karakterli, inklplar benimsemi, onu koruyacak, kollayacak kuaklarn
yetimesine balyd. Dier taraftan ada medeniyete giden yolun anahtar da keza modern eitimden
gemekteydi.
Atatrk geleneksel eitimi eletirirken zellikle u noktalar zerinde durur:
 a) Geleneksel eitim bilimsellikden uzaktr. an gereklerine ve toplumun ihtiyalarna cevap
verebilecek durumda deildir. Hayattan kopuktur.
b) Bu eitim mill deildir. Mill kltrn gelimesini engellemektedir. Milli benlik duygusunu
zayflatmaktadr.
c) Geleneksel eitim metodlar, yaratcla deil, ezbercilie dnktr.436 Nazari ve nakilcidir.
d) Toplumumuzda yaygn bir cehalet vardr. Cehaleti yok etmenin yolu, her seviyeden okul
amaktan gemektedir.
e) stikrarl bir eitim politikas yoktur. Her Mill Eitim Bakanna gre deiik program
uygulanmaktadr.
Bu gzlemlerin nda, Atatrkn eitim ve retim konusunda nerdii ilke ve esaslar u ekilde
zetlenebilir:
a) Atatrke gre eitim, her eyden nce mill olmal, Cumhuriyeti nesiller yetitirmelidir.
b) Eitim laik olmaldr. Ancak dini etkilerden uzak bir eitim Trkiyeyi ada medeniyete
tayabilecektir.
c) retim bilim ve teknie dayanlmaldr. retimde tek rehber bilimdir, fendir.
d) Mill Eitimde retim birlii olmaldr. 3 Mart retim Birlii Yasas bunun iin karlm,
bylece vatandalar arasnda lk birlii, kltr birlii salanmtr. Mektepli, medreseli ayrl
kaldrlmtr.
e) Atatrk eitim ve retimin temel hedeflerinden biri de cehaletin yok edilmesi, milli eitim
nn btn vatandalar kapsamasdr. Bu amala Millet Mektepleri alm binlerce kii okur yazar
hale getirilmitir.
f) Eitim ie yaramal, hayata dnk olmaldr. Bilgi baarnn arac haline gelmelidir.
g) retim ve eitim karma olmaldr. Kz-erkek ayrm olmamaldr. Kadn ve erkek ayn
programlardan ve ayn okullardan yararlanabilmelidir. Bylece lkenin nfusunun yars, ie dnk bir
yaantdan, faal ve retken bir hayata geebilmelidir.
h) Eitimin baarl olmas iin retmenlik meslei ekici olmaldr. Nitekim Atatrk
retmenlerin dnyann her tarafnda toplumun en saygdeer ve fedakr unsurlar olduklarn
vurgulam, sizin baarnz cumhuriyetin baars olacaktr szleriyle bu meslee verdii deeri
ifade etmi, retmenlik mesleinin ekiciliini artracak madd ve manev nlemlerin alnmasn
istemitir.
i) Eitim renciye fazilet, dzen ve disiplin, kendine ve milletimizin geleceine gven duygusu
vermelidir.437
Ksaca zetlenen bu ilkelerden de anlalaca gibi Atatrk eitimin amac, Cumhuriyeti, aklc,
hr dnceli, zbenliinden ve kltrnden kopmam, pozitif bilimi ve mill btnl benimsemi,
fikren bedenen gelimi nesiller yetitirmektir.

2. Uygulama
Daha nce ilgili bahiste belirtildii gibi, retimin birletirilmesi yasas ile Mektep - Medrese ikilii
kaldrld. retim mill ve laik bir eitim tabanna oturtuldu. Yabanc okullarn ba boluu
engellendi. Trkiyedeki btn okullar, Milli Eitim Bakanlnn denetimi altna alnd. Bylece deiik
amal insan yetitirmeye son verildi. Eitimde kltr ve lk birlii erevesinde, Cumhuriyeti nesiller
yetitirme yollar ald.
Atatrk dneminde eitimin her kademesinde youn almalar ve atlmlar gereklemitir.
Bunlarn zerinde ayrntl bilgi vermeye kitabn hacmi elvermediinden, belli bal ana balklar
vurgulanmakla yetinilecektir.438
Cumhuriyetin iln edilmesinden sonra idar reformlar yaplarak Bakanln merkez ve tara rgt
gnn ihtiyalarn karlayacak bir hale getirildi. Bakanlk merkez ile lk, Orta ve Yksekretim
Mdrlkleri, Tefti Kurulu, statistik Mdrl, Hars ve Sanayi Dairesi olarak tekiltland. Ayrca
otuz yeli bir Byk Maarif Meclisi oluturuldu. 1926da, Atatrk dneminin deerli Milli Eitim
Bakanlarndan Mustafa Necatinin Bakanl zamannda, Milli Eitim Tekilt Kanunu karld. Bu
yasa ile mevcut tekilta bir Dil Heyeti ile bir Talim ve Terbiye Dairesi ilve edildi. Bunlardan
birincisi alfabe ve dil konular ile megul olacakt. kincisi ise Milli Eitimin kurmay almasn
yrtecekti. Ayrca tara rgtn denetim altna almak iin Maarif Eminlikleri kurulmutu.
Hzl bir tempoda yrtlen inklplarn gelecei, bunlar benmseyen cumhuriyeti nesillerin
yetimesine balyd. Dolaysyla okul programlar Cumhuriyet rejiminin gerektirdii ekilde yeniden
dzenlendi. lkretimin devlet okullarnda yaplmas parasz ve zorunlu olmas ilkesi benimsendi.
Atatrk inklplarnn kylere kadar yaylmas iin ky okullar ve kye retmen yetitirmeye,
imknlar lsnde zen gsterildi. Ortaretim alt yl olarak benimsendi ve yl Ortaokul, yl da
lise olmak zere uygulamaya konuldu. Lise son snfta edebiyat ve fen ubeleri ald.
Ortaretimde ders kitaplar gzden geirildi. Sosyal bilgilerle ilgili dersler Tarih, Corafya, Trke,
Medeni Bilgiler mfredat Cumhuriyet esaslarna ve rejimin zelliine uygun bir yapya kavuturuldu.
Fen dersi kitaplar ada bilgilerle donatld. retim laik bir nitelik kazanrken 1929da Arapa ve
Farsa dersleri programlardan karld. Cumhuriyetin eitim alannda getirdii nemli yeniliklerden biri
de okul kaplarn ayrm yapmakszn kadnlara amasdr. Cumhuriyet ncesinde, stanbulda lise ve
Anadoluda bir ka retmen okulundan baka kzlarn renim grecekleri orta eitim kuruluu yoktu.
Atatrkn gr dorultusunda ve artan istekler karsnda, Talim ve Terbiyenin olumsuz tavrna
ramen, 1927de Mustafa Necati sorumluluu zerine alarak, yetmi kadar ortaokulda karma eitim
yaplmasna karar verir. Uygulama baarldr, Liselere de temil edilir. Baz eletirilere ramen,
balayan hareket yrm ve karma eitim Trk eitiminin temel ilkelerinden biri haline gelmitir.
retimin kalitesi, retmene bal olduundan Cumhuriyet idaresi retmenlii bir meslek haline
getirmek iin youn aba gstermitir. Yaplan yasal dzenlemelerle retmenliin tlim ve terbiye
grevini yerine getiren bamsz bir meslek olduu ve eitim hizmetlerinde asl grevin retmenlik
olduu kabul edildi.
Atatrk, Mill Mcadele gnlerinden beri her vesile ile ada bilim ve eitime verdii nemin yan
sra retmen ve retmenlik mesleine verdii deeri ifade etmitir. Bu hususu 1924te Ankarada
Muallimler Birlii Kongresinde yle dile getirir.
Yeni Nesli; Cumhuriyetin fedakr retmen ve eitimcileri, sizler yetitireceksiniz, yeni nesil sizin
eseriniz olacaktr Cumhuriyet, fikren bedenen, ilmen ve fennen kuvvetli ve yksek seciyeli muhafzlar
ister. Yeni nesli bu zellik ve kabiliyette yetitirmek sizin elinizdedir Sizin baarnz Cumhuriyetin
baars olacaktr. Hi bir zaman hatrnzdan kmasnki, Cumhuriyet sizden fikri hr, vicdan hr,
irfan hr nesiller ister.439
1925de zmir erkek retmen okulunda retmenleri u szlerle onurlandrr: Milletleri
kurtaranlar yalnz ve ancak retmenlerdir. retmenden, eiticiden mahrum bir millet henz millet
namn almak yeteneini kazanamamtr Bir ktle millet olabilmek iin mutlaka eitimcilere,
retmenlere, muhtatr.440
Bu grlerin nda retmen okullarn yeniden dzenlendi. lkokullara retmen yetitiren
kurumlar alt yllk bir eitime tbi tutuldular. Alt yllk dnemin ilk ylnda orta okul programlar,
sonraki ylda da meslek bir program uyguland.
Ortaokullara uzman retmen yetitirmek iin 1926da nce Konya, sonra Ankarada Gazi Orta
Muallim Mektebi ve Terbiye Enstits kuruldu. Okul daha sonra Gazi Eitim Enstits adn ald.
Liselere retmen yetitiren Yksek retmen Okulu 1924de yeniden dzenlendi. Buraya kabul
edilen seme renciler, lisans renimlerini niversitelerin ilgili branlarnda, mesleki renimlerini
de okul bnyesinde yapmaktaydlar.
lkenin sanayilemesi, ihtiya duyulan ara elemanlarnn yetimesi ve ordunun teknik personel
ihtiyacn karlamak iin, meslek ve teknik eitim kurumlarnn modernlemesi zerinde duruldu.
Trkiyeye davet edilen yabanc uzmanlarn nerileri de dikkate alnarak bu okullarn ynetimi Bakanlk
bnyesine alnd. Mevcut okullar ortaretim seviyesinde yeniden rgtlendi. Kltr dersleri artrld.
Okullara yeni mesleki dersler ve branlar ilave edildi. Sanat okullarnn retmen ihtiyac iki kanaldan
saland: Dardan getirilen retmenler ve yurt dna renim iin gnderilen rencilerden
renimini baaryla bitirip dnenler.
Mesleki ve Teknik Eitimi yaygnlatrmak iin olduka nemli miktarda okul ald. Bu okullarn
retmenlerini yurt iinden salamak maksadyla Erkek ve Kz Teknik Oretmen Okullar faaliyete
geirildi.
Atatrk dneminde, yaygn retim, halk eitimi konusunda, dnyada rnei zor bulunan Millet
Mektepleri uygulamas ve yeni harfleri renme kampanyas, alfabe deiiklii incelenirken gzden
geirilmiti. Bu okullar sadece okuma ve yazmay retmekle yetinmiyor. Ayrca baz temel bilgileri de
vermeye gayret ediyordu. Bu okullarn yansra 1932de faaliyete balayan Halkevleri Halkodalar da
halk arasnda Atatrk nklplarn halka benimsetmek etnik, sosyal ve kltrel ayrlklar giderme,
aydn ve halk kltrn kaynatrma bakmndan nemli katkda bulundular.

3. Atatrkn niversite Reformu: Darlfnundan ada

niversiteye
a) Darlfnun Kapatlyor, stanbul niversitesi Alyor.
nceki bahislerde defalarca vurguland gibi, zaferi kazandkdan sonra Atatrkn temel gayesi
devletin bir daha ayn duruma dmemesi ve sonsuza kadar bamszln korumasdr. Bunun yolu
Trkiye Cumhuriyetini topyekn bir an nce ada medeniyetin orta olmaktan gemektedir. ada
medeniyet, bilim ile onun pratie uygulamasnn yaratt teknolojiye dayanmaktadr. Bilim ve teknoloji
ise fikir ve dnce hayatnda rasyonel dncenin n plna gemesi, kafalara bilimsel zihniyetin
egemen olmasyla hayat bulmutur. Rasyonel ve pozitivist bir kafa yapsna sahip olan Atatrk
Trkiyeye bilimin rehber olmasn, adalamann vazgeilmez bir art olarak deerlendirmitir. Bu
grn her frsatta dile getirir. Byk zaferden ay sonra Bursada retmenlere yle seslenir:
lim ve fen nerede ise alacaz ve her ferd-i milletin kafasna koyacaz ilim ve fen iin kayt ve art
yoktur. 22 Eyll 1924de Samsunda retmenlere hitap ederken dnyada her ey iin medeniyet iin,
hayat iin, muvaffakiyet iin, en hakiki mrit ilimdir, fendir. lmin fennin haricinde mrit aramak
gaflettir, cehalettir, dallettir eklindeki lmsz szleri ile tutulacak yolu gsterir. Nihayet onuncu yl
nutkunda Trk milletinin yrmekte olduu terakki ve medeniyet yolunda elinde ve kafasnda tuttuu
meale msbet ilimdir ifadesi ile meselelerimize hangi yoldan zm aramamz gerektiini ak seik
ortaya koyar. Onun en hakiki mrit (yol gsterici) ilimdir diye tanmlad msbet bilimin retildii
yerler ise niversitelerdir.
Cumhuriyet kurulduu esnada, Trkiyenin tek bir niversitesi vardr: stanbul Darlfnunu.
Darlfnun ilk defa 1863de faaliyete geti. Ortam ve artlarn elverili olmamas nedeniyle bir ka defa
alp kapandktan sonra, 1900 ylndan itibaren srekli eitime balad. 1912de ilahiyat, hukuk, tp, fen
ve edebiyat ubeleri halinde yapland. Ekim 1919da kuruma bilimsel zerklik tannd.
Cumhuriyet idaresi bir takm eksiklikler iinde devrald Darlfnuna sempati ile yaklat. stanbul
igalden kurtarldktan sonra eski Harbiye Nezareti binas Darlfnuna verildi. Hkmet 21 Nisan 1924
tarihinde Darlfnuna tzel kiilik tand gibi, 7 Ekim 1925 talimatnamesiyle de idar ve ilm zerklik
de verdi. Bu talimatnameye gre, Darlfnun Emini (Rektr) mderris ve mallimlerin seecekleri en
ok oy alan iki aday arasndan Milli Eitim Bakanlnca atanacakt.441
zet olarak 1922-1932 dneminde, hkmet kurumun retim ve programna karmam,
gelimeleri Darlfnundan beklemitir. Bu on sene iinde Trkiye youn bir inklp hamlesi iindedir.
Darlfnun deta bu oluumun dnda gibidir. Bu arada meydana gelen baz olaylar Ankarann
tepkisini eker. Mesel 1924de Darlfnun bahesinde baz rencilerin resim ektirmeleri idare
tarafndan cezalandrlr. 1925te taknlkla sonulanan renci olaylarn, Darlfnun Emininin tevik
etmesi gibi olaylar, kurumun zerkliinin tartmaya almasna neden olmutur. Bunlarn yan sra,
Darlfnun hocalar arasnda meydana gelen i atmalar ve tartmalarn gazete stunlarna dklmesi,
bilimsel yeterlilik konusunda seviyesiz karlkl iddetli eletiriler, niversite konusunu gndeme
getirmitir. zellikle alfabe deiiklii, dil ve tarih almalar konusunda Darlfnundan destek
gelmedii gibi, stelik eletiriler yaplmas barda taran damlalar vazifesini grr. Atatrkn kltr
politikasna ters den bu hareketler, Ankarada iddetli tepki uyandrr. nklplar ve hkmetin
grn destekleyen basn Darlfnunu ar bir ekilde eletirir.442 Darlfnuna yneltilen eletiriler
u ekilde zetlenebilir.
1. Darlfnunda almalar bilimsel nitelik tamyor. Derslerde, yaynlarda bilimsel ciddiyet yoktur.
2. retim eleman atanmasnda bilimsel yeterlilikten ok ilikiler etken olmaktadr. retim
eleman yetitirilmemekte olduu gibi, onlarn bilimsel derecelerini belirleyecek bir makam da yoktur.
3. niversite toplumla uyum iinde deildir. Yeni devlet anlayna ve Cumhuriyetin youn
inklp temposuna ayak uydurmaktan uzaktr.
4. Kendi kendini slah edemeyen Darlfnun tasfiye edilmeli, dardan uzman getirilerek yeniden
oluturulmaldr.
Bu eletiriler nda TBMM yeleri, 1932 Darlfnun btesini, Avrupadan bir uzman getirilerek
kurumun yeniden dzenlenmesi artyla kabul ettiler. Meclisten bu yetkiyi alan hkmet objektif ve
isabetli bir karar verebilmek iin tarafsz ve yabanc bir bilim adamn, Cenevre niversitesi Pedagoji
Profesr Albert Malchei, Trkiyeye davet etti. Prof. Malche siyas ahsiyetler Darlfnun hocalar ve
rencileri ile grt, derslere girdi, seminer, labaratuvar almalarn ve ktphaneleri inceledi,
renciler arasnda yazl bir anket tertipledi. Ayrca rencilerin hayat tarzlar ve mali durumlarn
inceledi. Drt aylk bir almadan sonra, grlerini bir rapor halinde Milli Eitim Bakanlna
sundu.443 Prof. Malchen nerileri yle zetlenebilir:
1. Darlfnunun hukuk vaziyeti netletirilmeli, bilimsel zerklik korunmakla birlikte, idar ve
akademik personelin seiminde hkmet sorumluluu zerine almaldr.
2. Darlfnun kendisini bilinli bir ekilde muayyen bir noktaya sevk eden ilmi ve fikr bir hzdan
mahrum grnmektedir. Yeni bir tekiltlanmay gerektiren sebeblerden biri de budur.
3. Profesrlerin atanmas, Darlfnunun gelecei iin her eyden nemlidir. lgililer gelecekteki
arkadalarn seiyorlar. lgililer fena hkimlerdir. Onlarn oylarna bavurulmal, fakat karar dardan
verilmelidir. Darlfnun hocalar tercihen yurt dnda yetitirilmelidir.
4. Darlfnunda retim metodu ders notlarna dayaldr. rencilere genelde ansiklepodik bilgi
verilmekte ve bunlar her sene deimeden tekrarlanmaktadr. retim yaratc deildir. renci
uygulamal dersler ve seminerlerle aratrmaya ynlendirilmelidir. mtihan usulleri deitirilmeli,
hafzaya dayal bilgi yerine, uygulamaya ynelik bilgiye ncelik tannmaldr. Darlfnunun ncelikli
devi, dnen dimalar yaratmaktr.
5. Trke bilimsel yaynlar yetersizdir. renci yabanc dil bilmediinden yabanc yayndan
yararlanamamaktadr. Dolaysyla renciye okuduunu anlayacak lde bir yabanc dil reniminin
ilk yllarnda mutlaka retilmelidir.
6. Ktphaneler fakir, hizmet saatleri ve alma ekilleri yetersizdir. Ktphaneler
merkeziletirilmeli ve renciye dn kitap verilmelidir.
7. Darlfnun ilm zihniyeti yaatmakla grevlidir. Bu ise, rencileri bizzat kiisel aratrmalara
yneltmekle mmkndr. Dolaysyla retim elemanlarnn ders saatleri dnda, rencilerine zaman
ayrmalar, renci ve aratrma ile daha fazla megul olmalar gereklidir.
8. Darlfnun, retimin yansra, rencileri manen gelitirecek temiz ve sekin bir sosyal ortam
yaratmakla da grevlidir. Kurum rencilerin sosyal ihtiyalarn karlamak iin pansiyonlar, yurtlar,
kantinler temin etmeli, spor hayatn gelitirecek zmler pekitirmelidir. Ayrca mezunlarla ilikiyi
devam ettirecek kurulular oluturulmal, rencinin Darlfnunu kendi evi ve fikr vatan gibi sevmesi
salanmaldr.
9. Trkiye gibi, batan baa yeniden teekkl eden bir memleketin meseleleri Darlfnunun
almalarnda ncelikli konu tekil etmelidir. Trkiyenin jeolojisi, tarihi, corafyas, salk meseleleri,
sanayisi, kltr, gzel sanatlar Darlfnunun ilk aratraca konular olmaldr.
10. Darlfnunun yenilemesi yeterli deildir. Kurumun darya almas, geni bir evreye faydal
olmas lzmdr. Bunun iin Darlfnun halka ak konferanslar dzenlemeli, tatil aylarnda kongreler,
seminerler tertiplenmeli, halka hitap eden bir dergi yaymlamaldr.444
Atatrk Prof. Malchen raporlarn dikkatle incelemi, nerilerinin nemli bir ksmn benimsemi
ve bu raporu bir kltr porgram gibi ele alarak, mill ve ada niversitenin olumas iin hemen
uygulamaya koydurmutur.
Onun ynlendirmesiyle Milli Eitim Bakanlnda oluturulan bir komisyon hazrlklara giriir.
Fakltenin grleri alnr. Sonuta Atatrk nklaplarnn uygulan metoduna uygun bir zm yolu
benimsenir. Darlfnun slah edilme yerine ilga edilerek, stanbul niversitesi adyla yeniden tekil
edilmesi kararlatrlr.
 Atatrk konuyu 1933de Meclisin ama konumasnda milletvekillerine yle duyurur: Arkadalar
niversite tesisine verdiimiz ehemmiyeti beyan etmek isterim. Yarm tedbirlerin ksr olduuna phe
yoktur. Btn ilerimizde olduu gibi marifte ve kurulan niversitede de radikal tedbirlerle yrmek
kati kararmzdr.445
stanbul Darlfnunu 31 Mays 1933 tarihli yasa ile 31 Temmuz 1933ten geerli olmak zere tarihe
maledildi ve stanbul niversitesi 1 Austos 1933 tarihi itibari ile oluturuldu. 1 Austos 1933ten 1
Mays 1934 e kadar devam edecek geici dnemde idareyi Milli Eitim Bakannn zerine almas
uygun grld.
stanbul niversitesinin yeni kadrosu deiik kaynaktan yararlanlarak oluturuldu.
1. Eski Darlfnundan kadroya alnanlar,
2. Avrupa niversitelerinde renim ve ihtisaslarn tamamlayp yurda dnenler,
3. Yurt dndan getirilen yabanc bilim adamlar.
Darlfnunun tasfiyesi esnasnda akta kalan retim elemanlarnn bir ksm emekliye, ayrlm bir
ksm baka grevlere atanmtr. niversiteye bilimsel zerklik tannm, ynetim asndan bakanla
balanmtr.
Yeni niversitenin baars kadronun deerli elemanlar ile oluturulmasna balyd. Bunu salamak
asndan sekin elemanlar getirilmesi gerekiyordu. Bu konuda ciddi zorluklar mevcuttu. Ancak
dramatik bir rastlant Atatrkn ada bir niversite yaratmak arzusuna yardmc oldu. Bu esnada
Almanya rejim deiiklii iindeydi. Hitler ar rktan olmayan niversite hocalarn tasfiye etmee
balamt. Msevi kkenli Alman bilim adamalar hayatlarn ve geleceklerini tehlikede grdklerinden
yabanc lkelere snmaya balamlard. Bunlarn kurduklar Alman Bilim Adamlar Yardm Dernei
ile Prof. Malche aracl ile temasa geildi. Bu dernekle Milli Eitim Bakan Reit Galip arasnda bir
anlama yapld. Buna gre yabanc bilim adamlar:
1. niversitede tam gn alacaklard,
2. renciler iin en ksa zamanda, evirmenler yardmyla ders kitaplar hazrlayacaklard.
3. Greve balamalarnn nc ylndan sonra derslerini Trke olarak vereceklerdir.
4. stenilmesi halinde hkmete bilirkii raporlar hazrlayacaklard.
Bu ykmllklerine karlk kendilerine:
1. Yksek maa ve yol giderleri verilecek, salk sigortas denecektir. Verilen maa Trkiye
standartlarnn ok stndedir. Bir Trk Profesr 150.-TL. maa alrken, yabanc profesrlere 500-800
TL maa verilmitir.
2. Yabanc bilim adamlarna alma arkadalarn Trkiyeye getirip grevlendirme hakk
tannmtr.
3. Yabanc bilim adamlarna devlet himayesi garantisi verilmitir.446
Bylece oluturulan stanbul niversitesi, ksa bir sre iinde, Avrupa standartlarnda bir niversite
haline gelmitir.
Atatrk yeni niversite oluurken kadronun sekin olmasna zen gstermitir. Gelen yabanc
profesrlerin bir ksm dnya apnda n sahibiydiler. Daha sonra Trkiyeden ayrldklarnda, dnyann
tannm niversitelerinde kolaylkla yer buldular.
 Olayn ilgin taraf, Trkiye yabanc profesrleri grevlendirirken gelenlerin siyas eilimlerini
dikkate almamtr. Mlteci profesrlerin bazs Almanyadan hapisten kaarak gelmi, bazs kamptan
kurtarlm ve Atatrk Trkiyesinde tam bir huzur iinde kendilerini yenilemek imknn bulmulardr.
Kendilerine inisiyatif tannm, yetkiler verilmi, gerektiinde zel yardmlar yaplmtr. Buna karlk
yabanc hocalar, yeni niversitenin geleneklerinin olumasnda, ders kitaplarnn hazrlanmasnda, en
nemlisi gelecein Trk bilim adamlarnn yetimesinde etkili olmulardr.447
Yerli retim yelerinin niversite de kalp gitmesinde u ilkeler etken olmutur: retim yesinin
iyi bir hoca olmas, yaynlar bulunmas ve bu yaynlarn bilimsel nitelik tamas.448
Nitelikli elemanlardan oluturulan stanbul niversitesi, Tp, Fen, Hukuk ve Edebiyat Faklteleri ile
retime balad. Daha sonra bu fakltelere ktisat Faklteside eklendi. Yeni niversitede nakilciliin
yerini deney, gzlem ve uygulamalar ald. Aratrma zihniyeti niversiteye girmi, yabanc dil ve
yaynlar n plna kmtr. Netice itibariyle ksa saylabilecek bir dnemde stanbul niversitesi Bat
standartlarnda bir niversite olarak bilim leminde yerini almtr.
Yeni niversitenin zelliklerinden biri de nklp Tarihi Enstits kurulmasdr. niversite
genliinin inklplar zmsemi olarak yurt hizmetine atlmalarn hedef alan Cumhuriyet idaresi,
mezun olabilmek iin Enstitye devam etme ve geerli not alma mecburiyeti getirmitir. Yeni
niversitenin dier bir zellii de niversitenin lkenin meseleleriyle ilgilenmesi iin toplumla
ilikilerini glendirmesi iin bir ok enstit kurulmasdr. Yeni niversite halk konferanslar ve
niversite haftalar dzenlemek suretiyle halka almaya almtr.
niversitenin kapasitesi artrlm ve kaliteli retim yolu almtr. Kapasite artrlmas sonucu
olarak gelir kaynaklar snrl olan halk ocuklar da yksek renim imknna kavumulardr. Bylece
yeniden yaplanma hamlesi iindeki cumhuriyet idaresi ihtiyac olan inklp kadroyu yetime imknn
bulmutur.
Atatrkn gerekletirdii niversite reformu neticesinde oluan stanbul niversitesi Trkiyede
niversite retiminin kayna olmutur. Buradan yetienler, bata Ankara niversitesi olmak zere
daha sonra kurulan niversitelerin ncleri olmulardr.
Atatrk, niversiteleri Trkiyenin kltr birliini oluturacak kurulular olarak dnm ve
1930lardan itibaren hz verdii mill kltr politikasnn bir arac olarak ada bir yapda
olumalarna byk zen gstermitir. Gnmzde mevcut akademik aratrma ve alma dzeni
akademik potansiyel, ada medeniyet ve kltre bak as Atatrkn gerekletirdii niversite
reformunun bir sonucudur449.
b) Ankarada Yeni Bir niversitenin Temelleri Atlyor
Atatrk niversite reformunu, Trk kltr programnn bir paras olarak ele almtr. niversiteleri
bu program gerekletirecek merkezler olarak dnmekteydi. Bu grevi Batda stanbul niversitesi,
merkezde Ankarada kurulacak niversite, Douda da Van gl evresinde oluturulacak bir
niversitenin gerekletirmesini istemektedir.
Atatrk Milli Mcadelenin kbesi ve yeni devletin ynetim merkezi olan ayrca duygusal bakmdan
da bal olduu Ankaray bir kltr ve eitim merkezi haline getirmeye kararlyd.
Daha 1925de ada hukukun gerektirdii hukukular yetitirmesi iin Ankarada Adliye Hukuk
Mektebini amt. Bu okul 1927de Ankara Hukuk Fakltesi adn almt. 1924 musiki retmenlerini
yetitirmek iin Ankara Musiki Muallim Mektebi, ortaokullara retmen yetitirmek iin sonradan Gazi
Eitim Enstits adn alan Gazi Orta Muallim Mektebi 1927de faaliyete balatlmt.
1928 ylnda Ankaraya getirilen 11 Alman retim yesi, 1930da Ankara Yksek Ziraat Mektebini
kurdular. Sekin yabanc retim yelerinin alt bu kurumda dersler ve uygulamalar Almancayd.
Kurum 1933de Yksek Ziraat Enstits adn ald ve bugnk Ziraat Fakltesinin temelini oluturdu.
Bylece lke nfusunun % 70ni oluturan kylnn kalknmasna yardmc olacak, modern tarm
metodlarn bilen teknik elemanlarn yetime yolu almtr.
Yzyllar boyu devam eden yenilgi ve ekilmeler, Batya ynelirken Bat uygarlnn gl
manzaras, zellikle aydn kesimde bir eziklik ve kendine gvensizlik hissi uyandrmt. Atatrk bu
kendine gvensizliin yanlln gstermek, mill bilinci pekitirmek, Trk gurur ve onurunu tatmin
edecek, gelecee gvenle bakmay salamak iin Trk kltrnn bilimsel metodlarla incelenmesini
istemekteydi. Onun direktifi dorultusunda Trk kltrn her ynyle aratracak ve retim
kurumlarna bu konuda ihtiya duyduklar retmenleri yetitirmek maksadyla Ankarada Dil ve Tarih
Corafya Fakltesi 1936da ald. Fakltenin retim kadrosu bu i iin Avrupaya gnderilen ve
baaryla yurda dnen elemanlarla yabanc bilim adamlarndan oluturulmutur.
Zamanla bu faklte Ankara niversitesinin temel fakltelerinden ve bakentin belli bal kltr
merkezlerinden biri haline geldi.450
Bu fakltelerin yansra, 1859da stanbulda kurulmu olan Mekteb-i Mlkiye 30 Mays 1935 tarihli
bir yasa ile Ankaraya nakledildi ve ismi de Siyasal Bilgiler Okulu olarak deitirildi. 1936da
Ankarada retime balayan okul Cumhuriyet ynetiminin ihtiyac olan idarecileri yetitirme iine
baaryla devam etti.
stanbul niversitesi Tp Fakltesi gittike artan renci adedinden ikyetiydi. Dier taraftan
kurulmas dnlen Ankara niversitesinin de Tp Fakltesine ihtiyac vard. 9 Haziran 1937de kabul
edilen yasa ile Ankarada bir tp fakltesi almas kararlatrld. Fakat ekonomik engeller ve kinci
Dnya Savann patlak vermesi nedeniyle Faklte ancak 1945te alabildi. 1946da karlan bir yasa
ile Ankara niversitesi kuruldu.
Atatrk, Dou Anadoluda gl bir kltr merkezi olarak Van gl sahillerinde her seviyeden
okullar ve niversitesiyle bir kltr ehri yaratlmas iin faaliyete geilmesini 1937de TBMMnin
alnda ister.451
Buras Trk kltr politikasnn doudaki ss vazifesini grecekti. Dahas bu merkezin komu
lkelerdeki Trk kkenli genler iinde bir cazibe merkezi olabileceini dnyordu. Bu suretle
Douyada Bat ve Orta Anodulunun kltr imknlarn salamay ve bir niversite etrafnda kltr ve
ideal birlii yaratmak istemekteydi. Atatrkn bu arzusu 1958de Erzurumda kurulan Atatrk
niversitesiyle gerekleebildi.
zet olarak Atatrk, kararllkla yrtt eitim politikas, Trkiyenin skolastik bir yapya sahip
eitim sisteminden, her dereceden okullaryla milli, laik ve ada bir eitim sistemine gemesini
salamtr.
F. Kltr Alannda Atlmlar
Atatrk dneminde kltr alannda atlmlar zellikle 1930dan sonra younlat. Bunun nedeni
1930da yaanan Serbest Cumhuriyet Partisi denemesidir. Muhalefet Partisi denemesi, halk ile idare
arasnda kan dolam eksikliini ortaya koymutu. Dolaysyla halk ile ynetim arasnda diyalou
kolaylatracak kltr kanallar almas iin ciddi bir gayret gsterildi. Bunun iin halk ile
btnletirmeyi kolaylatran dil ve tarih almalar ile bizzat Atatrk ciddi bir ekilde megul oldu.
Halk ile ynetim arasnda kpr vazifesi grecek, halkn siyasi eitimini salayacak halkevleri ve halk
odalar oluturuldu. Kltr geni bir tabana yaymak suretiyle kltr btnln salayacak
tedbirler alnd. Devlet ve fikir hayatn laik bir temele oturtmak faaliyetlerine devam edildi. Kltr
milli tarih tabanna yerletirmek ve yksek retim kurumlar evresinde, bilimin rehberliinde
gelitirmek iin yeni kurumlar faliyete geirildi.452

1. Dilde Sadeleme: Osmanlcadan Ar Trkeye

1930lardan itibaren Atatrkn bizzat srekli ilgilendii alanlar dil ve tarih meseleleridir. Onun dil
konusu zerinde srarla durmasnn eitli nedenleri vardr. Her eyden nce iktidar benimsedii
halklk ilkesi gerei anlalr olmak zorundayd. Bu ise halk dili ile aydn dili, konuma diliyla yaz
dili arasndaki uurumlarn doldurulmasna balyd. 1920lerin hatta 1930larn Trkiyesinde bu
kesimler arasnda ok byk farkllklar vard. Geri basnn 1860lardan itibaren yaygnlamas ve
Osmanl lkesinde telgrafn kullanlmaya balanmasyla dilde nisb bir sadeleme eilimi balamt. Bu
eilim 1908de Merutiyetin yeniden yrrle konmasndan sonra, zellikle Selnikte bagsteren
Gen Kalemler dergisi etrafnda toplanan edebiyatlarn balattklar Yeni Lisan hareketi ile olduka
nemli bir aamaya yol at. Fakat 1920lerde Arapa, Farsa ve Trkenin karmasndan oluan
Osmanlcay, sokaktaki sade vatandan anlamas mmkn deildi. Halk ile aydn kitle arasnda iletiim
eksiklii vard. Milleti oluturan fertler arasnda kltr birlii, dil birlii oluturulamamt. lkenin
kltr btnlemesi, dilde btnlemeye balyd. Dier taraftan Atatrk nklplarnn halka mal
edilmesi, aydn dili ile halkn dili, konuma diliyle yaz dili arasndaki akln kapatlmasn
gerektiriyordu. Bu pratik gerekenin yannda esas ar basan baka bir konu vardr. O da udur: Mill
Mcadele sonucunda Osmanl mparatorluu tarihe karm, Trkiye Cumhuriyeti kurulmu, mmet
toplumundan Millet toplumuna geilmitir. nklplarn temel ilkelerinden bata gelenlerinden biri
Milliyetilikti. Milliyetiliin temel talarndan biri de dil birliidir. Nitekim Atatrk Milleti yle
tanmlar: Millet, dil, kltr ve lk birlii ile birbirine bal vatandalar tekil ettii bir siyasal ve
sosyal bir birlikteliktir.453 Ona gre, milliyetiliin esas dil birliinin korunmasyla mmkndr.454
Dil, milliyetin ve kltrn temel dayanan oluturmaktadr. Milleti oluturan deerler dil aracl ile
nesilden nesile aktarlr. Kltrn zenginlii, dilin ilerlii ve toplum katmannda anlalr ve yaygn
olmasyla orantldr. Bu anlamda Trkiyenin kltrel btnlemesi, yabanc etkilerle benliini
kaybetme noktasna gelen dilin millilemesine balyd. Atatrk bu gerei yle ifade eder: Mill his
ile dil arasnda ba ok kuvvetlidir. Dilin mill ve zengin olmas mill hissin gelimesinde balca
etkendir. Trk Dili dillerin en zenginlerindendir. Yeter ki; bu dil uurla ilensin lkesini yksek
istiklalini korumasn bilen Trk Milleti dilini de yabanc diller boyunduruundan kurtarmaldr.
Atatrk dil inklbn her iinde olduu gibi sistemli ve uygun zamanlamayla yrtt. nce dil
inklb iin alt yapy oluturdu. Bunun iin nce Trkiyedeki btn okullar Milli Eitim Bakanlnn
denetimine alnarak retim birlii saland. Ardndan dil inklbn mill eitim temeline oturtacak olan
Harf nklb yapld (1928). Ertesi yl Arapa ve Farsa dersleri okullardan kaldrld. Ardndan Dil
ilerini dnecek zaman geldi diyen Atatrk 12 Temmuz 1932de Trk Dilini Tetkik Cemiyetini
kurdurdu. Daha sonra Trk Dil Kurumu adn alan bu dernein almaya balamasyla dil inklb
yrrle girdi. Dernek Atatrkn bizzat takip ettii hzl bir alma ile ana programn belirledi. Buna
gre:
1. Trk dilini mill kltr eksiksiz bir ifade arac haline getirmek; Trkeyi ada medeniyetin
gerektirdii btn ihtiyalar karlayabilecek bir mkemmeliyete erdirmek.
2. Yaz dilinden Trkeye yabanc kalm unsurlar atmak; Halk bir idarenin istedii ekilde, halk
ile aydnlar arasndaki dil ayrln ortadan kaldrmak ve temel unsurlar z trke olan zengin ve gzel,
mill bir dil yaratmak.
Bundan sonraki almalarda dnem gzlemlenmektedir.455
a) 1932-1934 Dnemi: Bu dnemde halk azlarndaki, yazl kaynaklardaki Trke kelimeler
taranarak 2 cilt olarak Tarama Dergisinde yaymland. Bu arada dile hangi llerde el atlmas gerektii
tartmalar yaplmaktayd. Tartmalar sonucunda iki gr ortaya atld. 1. Grup dilden yalnz yabanc
ek ve kaidelerin atlmasn, dilin kendi doal gelime seyrine braklmasn savunmaktayd. 2. Grup
Trkenin hibir yabanc kelimeye ihtiyac olmadn bu itibarla dilde bulunan yabanc kelimelerin
kullanlmamasn isteyen tasfiyecilerdi. Atatrk arln 2. gruptan yana koydu. Hzla yrtlen tasfiye
hareketi sonucunda Arapa, Farsa kkenli kelimeler atld. Yerlerine Trke kkenli kelimeler konuldu.
Karl bulunmayan kelimeler iin dier Trk lehelerinden veya Trk dilinin eski kaynaklarndan
yeni kelimeler retildi. Ancak oluan yeni dili ne halk ne de aydn kesim anlamyordu. Tasfiyecilikte
arya gidilmesi zerine dilin yeni bir kemekee ve kmaza gittiini gren Atatrk ie yeniden
mdahale etti: Trkenin hi bir yabanc kelimeye ihtiyac olmadn syleyenlerin iddiasn tecrbe
ettik. Dili bir kmaza sokmuuzdur; maksatlarmz anlatamaz olmuuzdur. Brakrlar m dili bu
kmazda? Hayr. Ama ben de ii bakalarna brakamam. kmazdan biz kurtaracaz. 456 diyerek
yeni bir komisyon kurdurdu.
b) 1934-1936 Dnemi: Komisyon ilke olarak Trkesi olan yabanc kelimeleri tasfiye ediyor,
kullanlr Trkesi olmayanlar Trke olarak alkoymaktayd. Artk Trke kelimeler yaplma devrine
girildiinden ivedeki ek ve kklerden yeni kelimeler retilmekteydi. Mutedil zletirmecilik olarak
tanmlanan bu almalar sonucunda, meydana getirilen szlk Atatrk memnun etmemiti.
Klavuzda yer alan 8000 kelimelik dille yazmak ve konumak mmkn deildi. Bu grn Komisyon
Bakan Falih Rfk Ataya yle aklar: Memleketimizin en byk bilginlerini, yazarlarn bir
komisyon halinde aylarca altrdk. Elde edilen netice u bir kk lgattan ibaret. Bu tarama
dergileri cep klavuzlar ile bu dil ii yrmez. Falih Bey; biz Osmanlcadan ve Bat dillerinden
istifadeye mecburuz.457
Bylece Ulu nder, artk Trkelemi, dilin mal olmu, halkn diline yerlemi olan kelimelerin
dilden atlmamas gerektiini belirterek tasfiyecilie noktay koymu oluyordu.
c) 1936-1938 Yaayan Dile Dn Dnemi: 1936dan sonra dil almalarnda ar zletirmenin
dili yeni bir kmaza srklememesi iin Gne-Dil Teorisi ile tempo yavalatld.458 Dile yerlemi
kelimelerin atlmasna son verildi. Yaayan dil n plna alnd yeni kelime retiminde yaayan
Trkenin ek ve kklerinin kullanma yoluna gidildi: Bu dnemde zellikle okul terimleri zerinde
duruldu. Osmanl Trkesinden gelen Arapa ve Farsa kurallarla olumu Trk diline yabanc
kelimelere Trke karlklar bulundu. Atatrk bu ite de nclk etti. Terimleri kendisine ait olan bir
geometri kitap hazrlad. Onun kulland gen, dikdrtgen, kare, a, teet, kiri v.s. gibi terimler
bugn de zevkle kullanlmaktadr. Keza bu dnemde dil ve tarih almalarna bilimsel metodlarla
incelenmesi iin gene onun gr dorultusunda Dil ve Tarih Corafya Fakltesi kurulmutur.
1938de Atatrkn fulnde, dilde arlama akm artk bir daha geriye dnlemeyecek lde halka
mal edilmiti. Onun amac Zengin, gzel ve mill Trke, yaayan Trke idi Trke bu yolda
ilerlemeye devam etmektedir.
Atatrkn dil inklab sonular yle zetlenebilir:
Yaz dili ile konuma dili; halk dili ile aydn dili arasnda fark nemli lde giderilmitir. Bylece
ynetenlerle ynetilenler arasnda dialog kolaylamtr. Kltrn tabana yaylmasyla mill btnlk
pekitirilmitir. Dil inklb ile Trke yabanc dillerin boyunduruundan kurtarlm, zenginleme ve
gzelleme yolunda yeni ufuklara ynelmitir.

2. Trk Tarihine Yeni Bir Bak: mmet Tarihinden Millet

Tarihine Gei
Atatrk rencilik yllarndan beri tarihe ilgi duymutur. Manastr Asker dadisinde tarih retmeni
olan Mehmet Tevfik Bey gen Mustafa Kemalde tarihe kar cokulu bir ilgi uyandrmtr. Bu ilgi gen
subaylk yllarnda da devam etmitir. Onun sava esnasnda cephede kitap okuduunu (tarih kitaplar da
dahil) biliyoruz. Mill Mcadele yllarnda yeni devlet oluurken bu ilgi haliyle younlamtr.
Cumhuriyetin ilnndan sonra, ise dil ve tarih konular onun adeta gnlk megaleleri arasna girmitir.
Bunun sebepleri nelerdir? Atatrk neden tarihle bizzat ilgilenmek gereini duymutur? Bunun
sonular nelerdir?
Daha nce defalarca vurguland gibi, zaferden sonra yaplan inklaplarn temel amac mill
bamszln sonsuza kadar korunmasdr. Bu olayn siyas alan olduu kadar ekonomik ve kltrel
bamszl da haliyle kapsamaktadr. Dilin, yabanc dillerin tasallutundan, tarihin de slm ve hanedan
bak asndan kurtarlp mill bir zemine oturtulmasyla kltrel bamszlk tamamlanacakt.
Dier taraftan Avrupa Trklere kar nyargldr. Onlar meden vasftan yoksun barbar insanlar
olarak alglyor ve meden milletler arasnda yer vermiyordu. Trklk gururu ile her zaman vnen
Atatrk, bunun Trk tarihine ve insanna yaplm, dayanaktan yoksun bir iftira olduunu gstermek
istiyordu. Nitekim Afetinan Trklerin sar rka mensup ikinci dereceden bir insan tipi olduklarn iddia
eden Franszca bir kitab 1928de Atatrke gstererek bunun doru olup olmadn sormas zerine,
hayr byle olamaz, bunlarn zerinde megul olalm cevabn vermiti.459 Atatrk bu cevapla
yetinmemi, derhal yeni kitaplar getirterek konuyla bizzat megul olmaya ve ilgilileri altrmaya
balamt.
Onu tarih almalarna iten sebeplerden biri de udur: Yllardan beri devam eden yenilgiler ve geri
ekilmelerden kaynaklanan Bat medeniyetinin gc, Trk insannda kendine gvensizlik duygusu
yaratmt. Atatrk Trklerin tarihte byk iler yaptklarn, yksek meden eserler yarattn
gstererek bu kendine gvensizliin yanlln gstermek bu yolla mill balar pekitirmek ve
gelecee gven iinde baklmasn istiyordu. Trk ocuu ecdadn tandka daha byk iler yapmak
iin kendinde kuvvet bulacaktr. demekteydi.
 Ayrca vatan ile zerinde yaayan millet arasndaki ba glendirmek iin Anadolunun en eski
tarihi ile ilgilendi. Neticede bir Anadolu vatan kavram, Trk halknda yayld. ve cumhuriyet
nesillerini birletiren temel direklerden biri oldu.
O, tarihin bilimsel olarak incelenmesini istemekteydi. Bunu yle ifade etmektedir: Tarih yazmak,
tarih yapmak kadar mhimdir. Yazan yapana sadk kalmazsa, deimeyen hakikat insan artc bir hal
alr. Bu amac gerekletirmek iin, Atatrkn giriimi ile 15 Nisan 1931de Trk tarihini bilimsel
olarak aratrmak amacyla, Trk Tarihini Tetkik Cemiyeti kuruldu. Cemiyet 1935 Trk Tarih Kurumu
adn ald.460
Kurum ilk i olarak liseler iin drt ciltlik bir tarih kitab hazrlad. Bu kitaplarn baz blmleri
Atatrk tarafndan yazld. 1932de Birinci Tarih Kongresi yapld ve Trk Tarih tezi ortaya atld. Teori,
Trklerin Orta Asyadan kuraklk sebebiyle dnyann her tarafna g ettikleri ve gittikleri yerlere
medeniyet gtrdkleri esasna dayanyordu. Ama Trk tarihinin derinliini gstermek, mill duygu ve
kendine gven duygusunu gelitirmek, gelecee gvenle bakmay salamakt.
Tarih aratrmalarnn bilimsellii almalarn bu konuda akademik bakmdan yetimelerine
balyd. Bu iki yoldan saland: Avrupaya doktora yapmalar iin eleman gndermek ve gelecein
tarihi ve dilcilerini Trkiyede yetitirmek. Bunun iin Ankarada Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi
ald.
Atatrk Trk Tarih kurumunun fahri bakanln stlendii gibi, fulnden sonra da salam bir gelir
kaynana sahip olmas iin Bankasndaki hisselerinin yllk gelirlerinden belli bir miktarn Trk
Tarih ve Trk Dil kurumlarna verilmesini vasiyet etti.
Atatrk, balatt tarih aratrmalar ile Trk Tarihini slm ve hanedan tarihinin dar
erevesinden kurtarm ve ona milat ncesine giden bir derinlik ve zenginlik kazandrmtr. Trk
Tarihinin mill bir bak asyla, bilim metotlaryla incelenmesi iin yetkili kurumlar oluturmutur. Bu
almalarla tarih bilinci, mill birlik ve kimlik pekimitir. Atatrkn Ne mutlu Trkm diyene ve
Bir Trk dnyaya bedeldir. szleriyle iaret ettii gibi, Trk insan gelecee daha bir gvenle
bakmaya balamtr.
Atatrk yaratc olduu Trk Tarih Kurumu ile Trk Dil Kurumu almalar ile ok yakndan
ilgilenmi. Kurumlar her bakmdan desteklenmitir. Bu destein madd bakmdan devam iin
vasiyetnamesine zel hkmler kaydurmutur.
3. Halkevleri: Halk ile Ynetim Arasnda Kpr
a) Kurulu: Serbest Cumhuriyeti Parti denemesi, Menemen olaylar ve Atatrkn 1930 sonu 1931
balarnda yapt aylk yurt gezisi, halk ile ynetim arasnda ciddi bir kopukluk olduunu, yaplan
inklp atlmlarn halk arasnda yeterince benimsenip yerlemediini ortaya karmt. Bu durum
karsnda Atatrkn kkl bir politika deiikliine karar verdii, daha nce ilgili konuda belirtilmiti.
CHP kendini yenileyecek, halk ile btnleecekti. Ancak halk ile ynetim arasnda kan dolamn
salayacak bir kuruma ihtiya vard. Bu maksatla Halkevleri kurulmas kararlatrld. Bunun iin yurt
sathnda 260 ubesi bulunan Trk Ocaklarndan yararlanmak dnld.461 Esasen Atatrk bahsedilen
yurt gezisinden dndkten sonra verdii bir demele Ayn cinsten olan kuvvetlerin mterek gaye
yolunda birlemeleri gerektiini vurgulad.462 Trk Ocaklar 10 Nisan 1931de yapt olaan st
toplantda, Atatrkn parti kadrolarn vatansever, halk ve cumhuriyeti genlerle glendirmek
istedii gerekesiyle, Trk Ocaklarnn kapatlmasna ve dernein btn mal varlnn CHPne
devredilmesine, Ocak almalarnn parti bnyesi iinde yrtlmesine karar verildi.
 Halkevleri 19 ubat 1932de 14 ilde birden ald. Daha sonraki yllarda hzla oalarak 1938de
saylar 210a ulam, ye says da yzbini amtr.
CHP Genel Sekreteri Recep (PEKER) Bey, Ankara Halkevinin a konumasnda, halkevlerinin
kurulu amalarn yle aklar: Bu asrda milletlemek iin, millete ktlelemek iin, mektep
tahsilinin yannda ve ondan sonra mutlaka bir halk terbiyesi yapmak ve halk bir arada ve birlikte
altrmak esasnn kurulmas lazmdr CHPnin Halkevleri ile takip ettii gaye; Milleti uurlu,
birbirini anlayan, birbirini seven, ideale bal bir halk ktlesi halinde tekiltlandrmaktr463
Halkevleri ynetmeliinde evlerin kurulu amac daha bir netlikle ifade edilir. Cemiyetin
bnyesine yerlemi bir takm messeseleri skp atmak ve yerine Cumhuriyet ve nkilp esaslarn
btn ruhlara hkim klmak iin, onu bir iman haline getirmek iin alacaz
Babakan smet Paa, bu kurulularn roln yle dile getirir: Halkevleri fikir olarak ve
messese olarak mesuliyet mevkiinde bulunan siyas partimizin btn zn, varln halkn geni
tabakalarna anlatmas ve sevdirmesi iin mhim bir merkezdir

b) Uygulama ve Sonular
Halkevleri Talimatnamesine gre bir halk evinin almas iin, nce bina ve para temin edilmelidir.
Ancak bundan sonra CHP Genel dare Kurulunun onay gereklidir. Halkevlerinin almas iin en az
ubenin kurulmu olmas gerekliydi. Halkevlerine herkes ye olabilirdi. Rejime ters dmemek kaydyla
herkes tesislerinden yararlanabilirdi. Ancak ynetici olmak Halk Partili veya devlet memuru olmaya
balyd. Her ye ancak kolda alabilirdi. Halkevleri Ynetim Kurulu, kollarn setii birer kiinin
katlm ile olumaktayd. Halkevleri Bakan ise il parti ynetimince parti yeleri arasndan seilirdi.
Halkevlerinin dokuz kolda almalar ngrlmtr. Bunlar; Dil ve Edebiyat Kolu, Gzel Sanatlar
Kolu, Temsil Kolu, Spor Kolu, Sosyal Yardm Kolu, Halk Dersaneleri ve Kurslar Kolu, Ktphane ve
Yayn Kolu, Kyclk Kolu, Tarih ve Mze kollardr.
Halkevleri, Konferanslar, konserler, okuma-yazma kurslar, sinema gsterileri, tiyatro etkinlikleri,
anma trenleri deiik dallarda sportif faaliyetler dzenlemek, evre ve ky aratrmalar yapmak,
yresel dil, tarih ve folklor almalarn yrtmek suretiyle, lkenin kltr hayatna hareket ve canllk
getirmilerdir.
Halkevleri olduka youn bir yayn faaliyeti gstermilerdir. zellikle karm olduklar dergiler,
Ankarada yaynlanan lk bata olmak zere, kaynak nitelii tayan bir ok aratrmay
kapsamaktadr. Halkevlerinin yaynladklar dergilerin adedi 70i amaktadr.464 Bu dergilerde ilk
yazlarn yaynlayanlarn bir ksm, daha sonra sanat veya bilim alannda, deerli isimler olarak yer
almlardr.
Halkevleri gen yetenekleri amatr sanatlar yetitiren ve profosyenel sanatlara kaynak
hazrlayan bir kltr yuvas olmutur. Evler Anadolu Halk Sanat ve Kltr alannda orjinal, baarl
almalara sahne olmutur.
Halkevleri kadnlarn bir meslek sahibi olmalar veya bo zamanlarn deerlendirmeleri iin
iekilik, halclk, biki - diki kurslar amtr. Genel olarak toplumda retimi zendiren
savurganla kar kan ve yerli mal kullanlmasna destekliyen tutumu ile kalknma hamlesine katk
salamtr.
 Halkevleri oluturulduklar ktphaneler ile okuma zevkini yaygnlatrmlardr. Her Halkevi bir
ktphane kurmak zorundayd. 1938de kitap says 300.000ni okuyucu saysda 1.000.000nu amt.
Halkevlerini etkinliinin gl olduu bir alan da, siyas alandr. Bunlar, cumhuriyet rejimine hizmet
edecek, gen politikaclar yetitiren bir okul vazifesi grmlerdir. Gelecein politikaclar Halkevleri
yneticileri arasndan kmtr.465
Halkevlerinin en faydal ileri, nklplarn millete benimsetilmesi, halkn siyas terbiyesi ve lkenin
kltrel btnlemesi alannda olumutur. Herkese kaps ak olan bu kurumlar, kltrel
btnlemede, mill bilinlenmede yararl faaliyetlerde bulundular. Yurt insanlarnn gnllerine ve
kafalarna k gtrdler, kltrel kalknmada nemli lde pay sahibi oldular. Halkla ynetim
arasnda bir ba, bir kpr vazifesi grdler. Aydn kesimin, o dnemin tek siyas rgt olan CHPne
entegre olmalarn saladlar. Kyl ile kentli ve kyl ile aydn arasnda kpr oluturdular ve yabanc
ideolojilere kar bir set vazifesi grdler.
Halkevlerinin almalar, Atatrkn fulnden sonra, harb yllar dolaysyla yavalad. ok partili
dneme girildikten sonra, iktidar deimesi zerine, 1951 ylnda CHPnin yan kuruluu olarak
deerlendirilerek kapatldlar.

4. Gzel Sanatlar Alannda adalama

Atatrk, Trk toplumunu ada medeniyet hedefine yneltirken, dier alanlarda olduu gibi Gzel
Sanatlarda da yeni ufuklar amtr. O kltr ve sanat alanndaki almalar ynlendirirken temel
dncesi, Trk kltrn ve sanatnn yksek bir dzeyde olduunu herkese ispat etmektir. Bunun iin
kltr ve sanat adamlarn korumu, kollam ve onlarn almasn desteklemitir. Efendiler hepiniz
mebus olabilirsiniz; hatta cumhurbakan olabilirsiniz, fakat sanatkr olamazsnz. szleriyle onlar
onurlandrmtr. Sanat ve kltr adamlarn yetitirecek kurumlar am, bu maksatla yurtdna eleman
gndermitir. Ona gre gzel sanatlarda baar, btn inklplarn baarldnn kesin bir delilidir. Zira
inkilplarn en g olan halkn zevkine hitap eden dil ve gzel sanatlardaki inklplardr. Ona gre
gzelliklerin trl ekillerde ifadesiyle gzel sanatlarn eitli dallar oluturmutur. Bunu u ekilde
aklar: Sanat, gzelliin ifadesidir. Bu ifade szle olursa iir, name ile olursa musiki, resim ile olursa
ressamlk, oyma ile olursa heykeltralk, bina ile olursa mimarlk olur.466
Atatrk sanat devletin grevleri arasna alarak ona gelime yollarn am, daha da nemlisi gzel
sanatlarn baz dallarnda mevcut engel ve yasaklar kaldrmtr. zellikle resim ve heykel konusunda
sknt yaratan engellerin kalkmas, sanat almalarna yepyeni ufuklar amtr.
Atatrk dneminde gzel sanatlarn eitli dallarnda yaplan almalar zetle hatrlamakta yarar
vardr.
a) Resim: Dini inanlar nedeniyle Bat anlayl resim Osmanllara ancak onsekizinci yzyl
sonlarnda gelmitir. Gzel sanatlarla ilgili ilk yksek seviyeli okul ancak 1883de Sanayi-i Nefise
Mektebi adyla ald. Cumhuriyet dneminde, 1926da alan Gazi Eitim Enstitsnde bir resim
blm faaliyete geirildi. 1927 Sanayi-i Nefise Mektebi, Gzel Sanatlar Akademisine dntrld.
Resim renimi iin Avrupaya renci gnderildii gibi yabanc hocalardan da yararlanld.
Ressamlarn resimlerini sergileyebilmeleri iin Resim ve Heykel Mzesi ald. Devlet daireleri Atatrk
resimleri ile sslendi. Resim yarmalar dzenlendi. Devlet binalarna sanat eserleri konulmaya
baland.
 b) Heykel: Atatrk dneminde heykel alannda yaplan almalar adeta ihtilal niteliindeydi. slami
inanlar nedeniyle heykel yapm yasaklanmt. Geri, 1883de alan Sanayi-i Nefise Mektebinde
heykelcilik blm mevcuttu ama ciddi bir gelime imkn bulunamamt. Cumhuriyetle birlikte
durum deiti. 1923de Bursada kendisine abideler hakknda soruya Atatrkn verdii cevap, yeni
rejimin konuya bak asn netlikle ortaya koyar: Dnyada meden, ileri ve olgun olmak isteyen
herhangi bir millet mutlaka heykel yapacak ve heykeltra yetitirecektir. Abidelerin uraya buraya tarih
hatralar olarak dikilmesinin dine aykr olduunu iddia edenler din hkmlerini gerei gibi aratrp
tetkik etmemi olanlardr Aydn ve dindar olan milletimiz ilerlemenin vastalarndan biri olan
heykeltral en son derecede ilerletecek ve memleketimizin her kesi ecdadmzn ve bundan sonra
yetiecek evlatlarmzn hatralarn gzel heykellerle dnyaya iln edecektir.467
Bu konumadan buuk yl sonra, ilk Atatrk heykeli Glhane Parknda Sarayburnunda ald.
Bunu Ankarada Ulusdaki Zafer Ant (1927), Afyon Zafer Ant, Samsun Atatrk Ant gibi eserler
takip etti. Bu eserler Avusturyal sanat Krippele aittir. talyan heykeltra Canonica ise, Ankara
Etnorafya Mzesi Atl Atatrk Heykeli, Ankara Zafer Alan Atatrk Ant, stanbul Taksim
Cumhuriyet Ant, zmir Atatrk Heykeli gibi eserler ortaya koydu. 1930lardan sonra Trk
Heykeltralarn almalar n plna kmaya balad 1937de Gzel Sanatlar Akademisi Heykel
Blmnn bana Belling getirildi. Blme bir canllk ve yeni gr alar kazandrld.468
c) Mimarlk: Mimarlk alannda bu dnemde, iki farkl devir gze arpmaktadr. 1908lerde
balayan Mill Mimarlk akm 1927e kadar etkili olmutur. Akmn ncln yapan Kemalettin ve
Vedat gibi mimarlar, yeniden imara balanan Ankarada, eski Trk mimarlndan esinlenen elemanlar
kullanarak baz eserler meydana getirdiler. TBMM Binas, Ankara Palas, Vakf Apartmanlar, Gazi
Eitim Enstitsv.s. gibi. Alman ve Avusturyal mimarlarn devreye girmesinden sonra, cephelerdeki
bezemeler braklm betonarma iskelet n plna alnmtr. Salk Bakanl, smet Paa Kz Enstits,
Konservatuar, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi binalar bu akm yanstrlar.
d) Sahne Sanatlar: Atatrk Gzel Sanatlarn dier dallarnda olduu gibi Sahne Sanatlarn da
tevik etmi, tiyatronun ada bir yapya kavumasn istemi, zellikle bayanlarn sahnede yer
almalarna nem vermitir.
Aslnda, Bat Tiyatrosu Trkiye iin yeni bir sanat dal saylrd. Geri Anadoluda teden beri ky
oyunlar, halk tiyatrosu diyebileceimiz kukla, karagz, ortaoyunu gibi etkinlikler vard. Metine dayal
Bat Tiyatrosu ancak XIX. yzyl ortalarnda Trkiyede boy gsterdi. Abdlmecitden balayarak
padiahlar tiyatroya ilgi duymular, saraylara birer tiyatro yaptrmlard.
Merutiyet dneminde Devlet tiyatrosu niteliinde Comdie Franaiseden esinlerek tiyatro ve
mzik blmlerinden oluan Darlbedayi kuruldu. Darlbedayi 1934e kadar Trk tiyatrosunun kalbi
olarak faaliyetini devam etti. 1934de yeniden dzenlenerek stanbul ehir Tiyatrosu adn ald. Sahne
sanatlar ve mzik dallarnda retmen ve renci yetitirmek maksadyla 1934de Ankarada Mill
Musiki ve Temsil Akademisi kuruldu. Kurumun ad 1936da Ankara Konservatuar, 1940da da Devlet
Konservatuar olarak deitirildi.469
Sahne sanatlarnn en zoru olan Opera konusunda nclk eden, Trk sanatlarn arkalayan da
Atatrktr. ran ahnn Trkiyeyi ziyaretinde oynanmak zere bir eser hazrlatmtr. Eser iki devlet
bakannn hazr bulunduklar Ankara Halkevinde sahneye konulmutu. Konservatuar kurma hazrlklar
balaynca, temsil ubesini oluturmak ders plnlarn yapmak zere Prof. Carl Ebert arld. Prof.
Ebert Tiyatro Blmnn ve Opera Blmnn ders programlarn hazrlad. Ayrca Operaya bal Bale
snflar kurmak yolunda ok gayret sarfetti. Ancak konservatuar, Atatrkn lmnden sonra 1940da
gerekleti.
Genlerin mzik eitimi grebilecekleri bir okul Darlbedayi adyla 1913de retime balam ve
1917de Darlelhan adyla retime devam etmitir. Cumhuriyet dnemine geildiinde, yeni
dzenlemeler yaplrken mzik retmenleri yetitirmek maksadyla Musiki Muallim Mektebi ald.
Daha sonra Darlelhan (gzel ezgilerevi), stanbul Belediye Konservatuarna dntrld.470
Alafranga mzik, saraya bal olarak faaliyet gsteren, Mzka- Hmayn evresinde, ekillenmiti.
Yenieriliin kaldrlmasndan sonra, o zamana kadar asker mzii temsil eden mehterhane kapatlm
ve II. Mahmutun emriyle, Mzka-i Hmayn adyla, Donizetti tarafndan bir bando takm kurulmutu.
Bu kurulu Bat mziinin Osmanlya alan penceresi olmutu. Cumhuriyetin balangcnda stanbulda
faaliyette bulunan bu kurulu, 1924de Ankaraya getirildi. Riyaseticumhur Musiki Heyeti adyla,
Cumhurbakanl makamna baland ve bir sre sonra ad Riyaseticumhur Filarmonik Orkestras
olarak deitirildi.
ada mzik almalar, cumhuriyetin at mzik okullarnda geliti. Ankara Musiki Muallim
Mektebi bu okullarn ncs oldu. Okulun temel amac ortaretim kurumlarna mzik retmenleri
yetitirmekti. Okul mzik retmeninin yan sra orkestra eleman da yetitirmekteydi. Okula nitelikli
retim kadrosu oluturmak iin Avrupaya sekin renciler gnderildi. renimlerini bitiren gen
hocalar, okulda ders verdikleri gibi, ada besteleriyle, ada Trk Mziinin ncs oldular.
Bu arada stanbulda Darlelhannark Musikisi ubesi kapatlm, sadece aratrma yaplmasna
izin verilmi, kurumda yeni bir dzenleme yaplarak ad stanbul Konservatuar olarak deitirilmitir.
Konservatuar bundan sonraki almalarn Anadoludan mzik derlemelerine kaydrd. Bunun amac
Trk bestecilerine, Trk mziinin z kayna olan halk ezgilerini sunmak ve bunlarn ada Bat
mzii teknii ile ilemek, milli mzii yaatmaktr.471
Konservatuarlarn yan sra 1932den itibaren faaliyete geen Halkevleri de bu yolda almalar
yaptlar. Atklar, mandolin, keman, piyano kurslar eitli konserlerle atlm desteklediler.
1934e gelindiinde Atatrk durumdan henz memnun deildir. 1 Kasm 1934de TBMMnin
Drdnc Toplanma yln aarken mzik almalar ile ilgili grn yle ifade eder: Bugn
dinletmeye yeltenilen musiki yz aartacak deerde olmaktan uzaktr. Bunu aka bilmeliyiz. Ulusal;
ince duygular, dnceleri anlatan; yksek deyileri, syleyileri toplamak, onlar bir gn nce, genel
son musiki kurallarna gre ilemek gerekir. Ancak bu yzeyde Trk ulusal musikisi ykselebilir,
evrensel musikide yerini alabilir. Kltr leri Bakanlnn buna deerince zen vermesini, kamununda
bunda ona yardm olmasn dilerim.472
Bu szlerden anlalaca gibi, Ulu nder, Trk musikisinin, halk kaynandan esinlenen milli
duygu ve dnceleri, Bat Mzik teknii ile ilenerek ykselmesini ve evrensel mzik leminde yer
almasn arzu etmektedir.
Atatrkn mzik konusundaki uyars zerine, Kasm 1934de Ankara da bir mzik kongresi
topland. Kongrede memleketin her trl musiki ihtiyacn temin edecek, btn musiki ihtisas ubelerini
kapsayacak bir kuruma ihtiya olduu belirtilerek Devlet Musiki Konservatuar ya da Devlet Musiki
ve Tiyatro Akademisi ismiyle bir kurum oluturulmas neriliyordu. Ayrca gzel sanatlarla ilgilenmek
zere, Kltr Bakanl bnyesinde bir Ar Genel Mdrl kurulmas neriliyordu. Ad geen Genel
Mdrlk 1935te karlan yasa ile hayata geti.473
 Bir musiki konservatuar oluturmak ve Trkiyede musiki kltrnn organizasyonu ilerinde
Bakanla danmanlk yapmak ve almalar hakknda tafsilatl rapor vermek artyla, Alman Profesr
Paul Hindemith ile anlama yapld. Hindemith, 1935ten 1938e kadar aralkl olarak Trkiye hesabna
alt. Trk Musiki Hayatn kurmak iin teklifler balkl geni kapsaml bir rapor sundu. Rapor
konservatuarn amacn, ynetimi ve retim ilkelerini, ders programlarn snav ynetmeliini
kapsamaktayd. Hindemith Musiki Muallum Mektebi iinde nerilerde bulundu ve yeni retim
elemanlar salad. Gazi Terbiye Enstitsnde alacak mzik blmnn kurulu almalarna katld.
ada Trk Mziinin olumasna olumlu katklarda bulundu.
Atatrk dneminde, ada Trk mzisyenlerini etkileyen yabanc uzmanlardan biri de Macar Bla
Bartoktur. Bla Bartok Kasm 1936da Ankaraya geldi. Konferans ve konserleri ile byk ilgi toplad.
zellikle halk mziinden derlemeler yaplmas zerinde durdu. Bir Halk Musikisi Arivi
oluturulmasnda srar etti. Ona gre, bu ariv Trk bestecilerine zengin malzeme salayacak ve onlar
iin esin kayna olacakt. Hindemithde ayn kany paylamaktayd. 1937den 1952ye kadar
Anadoluda derleme gezileri yaplarak zengin malzeme toplanld.
Btn gayretlere ramen Konservatuar, aziz Atatrkn gzlerini dnyaya kapatmasndan sonra,
1940da ald.
Sonu olarak unu rahatlkla ifade edebiliriz: Atatrk, dier alanlarda olduu gibi, gzel sanatlar
alannda da adalk yolunu aan ve bu ynyle Trkiyede gzel Sanatlar alannda da Trk
Rnesansn balatan bir liderdir.474
G. Sosyal Alanda Atlmlar
1. Kadn Haklar
a) Cumhuriyet ncesinde Trk Kadn
Atatrk devlet kurumlarnda yapt adalama hareketini yeterli grmyordu. ada medeniyet
dzeyinin stne kmak, Trk toplumun yaantsn, dnyaya bak eklini deitirmeye balyd.
Bunun iin ie aileden balamak gerekiyordu. Ailenin temel direi kadn olduuna gre, onun eitilmesi,
toplumda aktif bir konuma getirilmesi, gelecek nesillerin inkilpc izgide yetimelerinin de bir
gvencesi olacakt.
Cumhuriyetin devrald Trk kadnnn stats acaba beklenilen grevi yerine getirmeye elverili
miydi? Trk kadn ailede, eitim kltr ve sosyal hayatn iinde nasl faal ve retken bir hale
getirilebilirdi? Bu sorulara Atatrkn getirdii zm grmeden nce, Cumhuriyet ncesi Trk
kadnnn statsne ksaca bakmakta yarar vardr.
Eski Trk toplumunda kadn erkee eit bir varlk olarak sayg grrd. Aile tek evlilie dayand
gibi, mlkiyet bakmndan da kar koca arasnda eitlik vard. Trklerin islmiyeti kabul etmelerinden
sonra Arap etkisi oald.
slmiyet ok elilie izin vermekteydi. Erkek karsn istedii zaman boayabiliyordu. Kz ocuklar
erkek ocua gre, ancak yarm hisse miras alabiliyordu. Mahkemede bir erkek ahide karlk iki kadn
ahit olmas gerekmekteydi. Kadn eitim imknlarndan yoksundur. Kafes arkasnda, da kapal bir
hayat srdrmekteydi.
Batda balayan kadn haklar konusundaki gelimeler, Tanzimat dneminde Osmanl toplumunda
kk apta gelimelere yol at. 1843de tbbiyede ebelik kurslar almtr. Bunu 1870de alan Kz
retmen Okulu (Darlmuallimt) takip etti. Bylece kadnlar, snrl lde ve mtevaz bir ekilde i
hayatna atldlar. Kadn meseleleri ile ilgili kadn dergileri boy gsterdiler. Merutiyette konu ile ilgili
tartmalar oald. Bunda adetleri nemli lde oalm olan kadn dergi ve derneklerinin rol
vardr. (Derneklerin says 40a, Dergilerin says 27ye ulamtr.)475
Bu gelimelerde Bat etkilerinin yan sra, Rusya kkenli Trk fikir adamlar ve Trk ocaklar da
etken oldular. zellikle II. Merutiyetin getirdii ortamda eitli fikir akmlar grlerini ortaya
koydular. Tartmalar sonunda, mevcut fikir akmlarnn hepsi Trk kadnnn eitilmesinde
birleiyorlard. slmclar bylece kadnn iyi bir ev hanm olacan, Batclar ve Trkler ise, bunun
ev hayatnn yan sra, kadnn sosyal hayata girmesi iin de gerekli olduunu dnyorlard.
Bu ortamda olduka gelien kz rtiyelerinin says artm, rencileri zellikle stanbulda
oalmtr. kz idadileri stanbulla snrl olup saylar ancak bee ulamtr. Kzlar iin meslek eitimi
alannda ebe okulu alm, hemirelik kurslar dzenlenmi, kzlarn tp ve eczaclk alannda eitime
balamalar ise 1922yi bulmutur. Tp Fakltesine yedi kz renci kaydolmutur. Kadn eitimi
alannda zerinde durulmas gereken kz retmen okullarndaki nisb gelimedir. 1870de alm olan
stanbul Kz retmen Okulu (Drlmuallimt) Merutiyet dneminde yatl hale getirildi, yeni bir
dzenlemeye tabi klnd. renci says bine ulat. stanbul dndaki kz retmen okullaryla bu say
alt bini bulmaktayd.476 Kz retmen okuluna retmen yetitirmek maksatyla bu okullarn yksek
ksm (Drlmuallimt- liye) ald. Daha sonra 1915de nas Drlfnunu kuruldu.
Birinci Dnya harbinde, erkeklerin ou askere alnm, onlarn brakt boluu doldurmak iin,
kadn memur ve iiler alnd. Kadnlar ordunun geri hizmetlerinde de grev aldlar.
Kadnlarn sosyal hayatta yer etmee balamas zerine, aile hukukunda dzenleme yapld. 8 Ekim
1917de Aile Hukuku Kararnamesi karld. Buna gre, evlenme ve boanma devlet iznine
balanyordu. Evlenme ya kadnda 17, erkekte 18 olarak dzenleniyordu. kinci evlilik kadnn iznine
balanyor, baz artlarla kadna boanmak hakk tannyordu. Kararname, stanbulun igali esnasnda
aznlklarn ikyeti zerine kaldrld.
Ksaca zetlenen bu gelimelerle kadnn sosyal hayatta etkin olmas iin nc saylabilecek baz
admlar atlmt Fakat gelimeler ok snrl bir kesimle ilgiliydi. stanbul ve baz byk ehirlerde
yaayan kadnlar iin geerliydi. stanbulda bile kadnlar kocalaryla lokanta ve gazinolara gidemezler,
Tramvaylar ve vapurlarda kadnlara mahsus perde ekili blmelerde otururlard. Okullarda jimnastik
dersleri zel kyafetle kapal yerlerde yaplrd. Bir erkek, tand bir kadna sokakta selm veremez,
durup konuamazd.477
Milli Mcadele balaynca Trk kadn vatann kurtuluu iin canla bala alt. nce igalleri
protesto eden, halk mcadeleye aran mitinglerde aktif rol oynadlar. Silhl direnme hareketleri
balaynca, bazlar cephelere kotular, vurumalara katldlar. Bir ksm cephe gerisi hizmetlerde
fedakrca alt. Bazlar da kadn cemiyetleri kurup Mill Mcadeleyi var gleriyle desteklediler.
Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyetinde olduu gibi. Halide Edip, Mfide Ferit gibi, eli kalem
tutan kadnlar, cokulu yazlarla ruhlar atelediler.478

b) Atatrk ve Trk Kadn

 Atatrk, II merutiyet dneminin fikir tartmalar iinde yaamt. Onun sadece kariyeriyle megul
bir asker olmadn biliyoruz. Keza onun cephede bile sosyal konularla ilgili kitaplar okuduunu,
kadnlarn yetimeleri konusunda kafa yorduunu eldeki belgelerden anlamaktayz.479
1918de rahatszl nedeniyle Karlsbadta bulunduu srada yazm olduu hatralarnda, yetki ve
g sahibi olmas halinde, sosyal hayatla gerekli inklb bir hamlede gerekletireceini kaydetmitir.
stilc gleri Mehmetciin sngs ile yurtdna attktan sonraki hedefi, yeni Trkiyeyi
oluturmaktr. Bunun yolu ok alarak ada medeniyetin orta olmaktan gemektedir. Bu ise lke
nfusunun yarsn tekil eden kadnlarn sosyal ve ekonomik hayatta yerlerini almasyla mmkn
olabilecektir. Ocak 1923te zmirde halkla konuurken bunu u ekilde ifade eder: Yaamak faaliyet
demektir. Dolaysyla bir toplumun bir uzvu faaliyette bulunurken dier uzvu atalet iinde olursa o
toplum fel olmutur Dolaysyla toplumumuz iin ilim ve fen lzm ise bunlar ayn derecede hem
erkek, hem de kadnlarmzn elde etmeleri gerekmektedir. Kadnlarn en byk vazifesi analktr. lk
terbiye verilen yerin ana kuca olduu dnlrse, bu vazifenin nemi layk ile anlalr. Milletimiz
kuvvetli bir millet olmaya azmetmitir. Bugnn gereklerinden biri de kadnlarmzn her hususta
ykselmelerini salamaktr. Bu sebeple kadnlarmz da ilim ve fen sahibi olacaklar ve erkeklerin
getikleri btn tahsil derecelerinden geeceklerdir. Sonra kadnlar erkeklerle yryerek birbirinin
yardmcs ve destekisi olacaklardr.480
Atatrk, Trk kadnnn Milli Mcadeledeki esiz fedakrln bizzat grm ve yaam bir ahs
olarak, 21 Mart 1923te Konya kadnlaryla konuurken u cmlelerle dile getirir: Dnyann hi bir
milletinin kadn ben Anadolu kadnndan fazla altm, milletimi kurtulua ve zafere gtrmekte
Anadolu kadn kadar hizmet gsterdim diyemez Kimse inkr edemez ki bu harpte ve bundan nceki
harplerde milletin hayat kabiliyetini (ayakta) tutan hep kadnlarmzdr. ift sren, tarlay eken,
ormandan odunu kesip getiren, mahsulat pazara gtrerek paraya eviren, aile ocaklarnn dumann
tttren btn bunlarla beraber, srtyla kansyla, kucandaki yavrusuyla yamur demeyip, k
demeyip, scak demeyip cephenin harp malzemesini tayan hep onlar, hep o yce, o fedakr, o ilhi
Anadolu kadnlar olmutur481
O ilerlemenin, ada medeniyet dzeyinin stne kmann, ancak kadn ve erkein birlikte
gsterecekleri aba ile baarya ulaacana inanmaktadr. Bu konuda toplumu her frsatta uyarr. Daha
nce denenen yenilenme hareketlerinin baarsz kalmas nedenini yle aklar: Bence sebeb ie
esasndan temelinden balanmam olmasdr. Bu hususta ak syliyelim. Bir toplum bir millet erkek ve
kadn denilen iki cins insandan meydana gelir. Kabil midir ki bir ktlenin bir parasn ilerletelim
dierini kendi haline brakalm da kitlenin hepsi ilerleme erefine ulaabilsin? Mmkn mdr ki bir
topluluun yars zincirlerle bal kaldka dier ksm semalara ykselebilsin.482
Atatrk her iinde olduu gibi, ortam gereince hazrladktan sonra, Meden Kanun 4 Ekim 1926da
yrrle konuldu. Hukuk inklb blmnde akland gibi, Medeni Kanun Trk kadn haklarna
ihtilal saylabilecek arpc yenilikler getirmekteydi. Bu yasa ile kadn ve erkek yasalar karsnda eit
duruma geliyordu. ok kadnla evlilik kaldrlyordu. Evliliin hukuk bakmdan geerli olmas iin,
nikh memuru tarafndan ve iki ahit huzurunda yaplmas gerekiyordu. Boanmada erkee tannm
olan keyfilik kaldrld. Her iki cinse mahkeme kararyla boanma hakk tannd. Boanma halinde
kadnn ve ocuun geimini salayacak hkmler ngrld. Miras bakmndan da kadna da eit miras
hakk tannd. Evlenme ya kaytlara baland. Bylece aile salam bir temele balanm, kadna sosyal
ve ekonomik alanda etken olma yolu almtr.483
 Nitekim 1927de Kadnlar Birlii tzne kadnlar iin siyas haklar salamaya allabilecei
eklinde bir madde koymu ve bu konuda basnda tartma balatlmtr.
ok gemeden 3 Nisan 1930da kadnlara belediye seimlerine katlmak hakk verildi. 5 Aralk
1934de kadnlara milletvekili semek ve seilmek hakk tannd. Kanun gerekesinde yle
denilmektedir: Trk Tarihinin her safhasnda ve her safhasnda erkei ile yan yana her fedakrl
yapan, ulus ve yurt ilerinde byk feragatla her mahrumiyete, her cefaya ve her acya katlanan ulusun,
yurdun felket ve saadetlerine ayn hisle katlan byk kalpli ve yksek erdemli Trk kadn, mterek
eseri olan bu Cumhuriyette elbette ve elbette kendi evinin kent beldesinin ilerinde olduu gibi, yasama
ilerinde de temiz ve ciddi mevkiini alacaktr.484
Bu yasaya gre ilk milletvekili seimi 8 ubat 1935te yapld. lk defa parlmentoya 18 kadn
milletvekili girdi. Bunlarn ekserisi mill eitim kaynakldr. Ama ilerinde Sat kadn gibi kyden
gelenler de vard.
Trk kadnna Atatrkn getirdii bu haklar verildii srada, Avrupa, Amerika ve Asyadaki bir
hayli lkenin kadnlar bu haklardan yoksundular. svire gibi en meden tannan bir lkede bile
kadnlarn oy verme haklar yoktu.
Yaptklaryla r aan Atatrk, kadn haklar konusunda da kendi ann ok tesine uzanan bir
ngr ile hareket etmitir. Bylece Mill Mcadelede istilya urayan vatan kurtarmak iin cephede
vuruan, karda, kta, ate hattna srtnda cephane tayan, mitinglerde bamszlk iin haykran Trk
kadnn dllendirmitir.

2. Soyad Yasas: Mustafa Kemal, Atatrk Soyadn Alyor.

1934 ylna gelinceye kadar, kiiler isimlerinin nne baba adlar veya doduu yerin ismi veyahutta
lakaplar konulmak suretiyle, adlandrlmaktaydlar. Halide Edip, Mustafa Selnik, Ali Fuat Salacak,
Nurettin Sakall, Cemil Cahit gibi ahslar ekseriya yalnz z adlar ile anldklarndan resm ilerde
karklklar olmaktayd. Bu sakncalar nlemek iin ada toplumlarda olduu gibi, her trk
vatandann, z adndan baka bir de soyad tamas, 21 Haziran 1934 tarihli yasa ile kabul edildi.
Soyad Trke olacak, rtbe, memuriyet, yabanc adlaryla, ahlka aykr ve gln olan kelimeler
soyad olarak kullanlmayacakt. Ayrca karlan bir yasa ile Efendi, Bey, Paa, Hac, Hoca, Molla
Hafz eyh, Beyefendi, Hanmefendi vesaire gibi nvan ve lakaplarn kullanlmas yasakland. Ayrca
eski ynetimin vermi olduu nianlarn taklmas da men edildi.
O zamanki deyimle Gazi Mustafa Kemale verilecek soyad, onun yakn evresinde konuulmutu.
Saffet Arkan Trkata soyadn teklif etmi, Mecliste daha ahenkli ve anlaml olan Atatrk ismi
benimsenmitir.485 24 Kasm 1934te z ad Kemal olan Cumhurbakanna Atatrk soyad
verildiine dair bir yasa yrrle girdi. 17 Aralk 1934 tarihli dier bir yasa ile Atatrk soyadnn
veya bunun bana ve sonuna sz olarak yaplan adlarn hi bir kimse tarafmdan z ve soyad alarak
alamamyaca ngrld. Atatrk soyad halk tarafndan da sevildi ve benimsendi.
Atatrk yakn evresine, Mill Mcadelede ve Cumhuriyet dneminde byk hizmetleri geen baz
kiilerin soyadlarn kendisi verdi. Babakan smet Paaya nn savalar dolaysyla nn soyadn,
TBMM Bakan Kzm Paa ya da zalp soyadn uygun grd.
 Soyad yasas ile lakap ve nvanlar yasaklyan yasann yrrle konmasyla, artk btn
vatandalar kanun karsnda ve resm belgelerde yalnz adlar ile anlacaklard. Bylece Osmanl
dneminin sosyal tabakalar siliniyor, onlarn yerini yasalar karsnda eit haklara sahip Trk
vatandal alyordu.

H. Atatrkn D Politikas: Yurtta Bar, Dnyada Bar

1. Atatrkn D Politika lkeleri
Atatrk i banda olduu srece, Trkiyenin i ve d politikasna onun karizmatik liderlii yn
vermitir.
Ulu nder, bitip tkenmeyen enerjisine karakterindeki mutlak bamszlk ve hrriyet eilimine,
atlgan ve abuk karar verme, verilen karar enerji ve kararllkla takip etme yeteneine ramen, bir
mantk ve hesap adamdr. Hayalperest ve duygusal deildir. Aklc ve realisttir. Bu gereki yaradl
Tanrnn nadirattan ltfettii bir sezi kabiliyeti ile de donatlmtr.
Atatrk gereki yapsnn bir sonucu olarak yeni Trk Devletinin d politikasn saptarken,
Trkiyenin jeopolitik konumu, tarihi gelime izgisi, Cumhuriyetin kurulu felsefesi ve dnyann
iinde bulunduu konjonktre uygun hedefler belirlemitir.
Bu hedeflerin en bata gelenlerinden biri, Anadolu vatan etrafnda btnlemi, tam bamszlna
sahip, mill bir siyaset takip eden ada bir devlet oluturmaktr. Atatrk amalanan mill siyaseti yle
tanmlyor: Mill snrlarmz iinde her eyden evvel kendi kuvvetimize dayanp varlmz koruyarak,
millet ve memleketin gerek mutluluuna ve imarna almak, eriilmeyecek hayali emeller peinde
milleti uratrmamak ve zarara sokmamaktr.486
Grld gibi, bu gereki politika, gnn artlar ve Trkiyenin gcyle orantl, maceradan uzak
lkenin ihtiyac olan bara yneliktir. Ama mill hudutlar iinde, kendi gcmze dayal, tam bamsz
olarak ada Trkiyeyi yaratmaktr.
adalama nasl salanacaktr? Devletin bir daha 1918lerdeki duruma dmemesi iin, a d
olmu btn kurumlarnn topyekn deimesi ve onlarn yerine yeni ve gnn ihtiyalarna cevap veren
ada kurumlarn oluturulmas gerekmektedir. Bunun gereklemesi, ite ve dta barn devaml
olmasna baldr. Dolaysyla yeni Trkiye Devleti yurtta bar, dnyada bar ilkesini samimiyetle
benimsemitir. Bu bar politika, yllarca sren savalarla fakir ve yorgun den Anadolu halkna
huzur, gven ve refah getirecek, lkenin aa ayak uydurabilmesi iin gerekli zaman kazandracaktr.
Atatrk, drstlk ve kararllkla uygulad bu tutumu yle aklar: D siyasetimizde drstlk,
memleketimizin gvenliine ve gelimesinin korunmasna dikkat, hareket tarzmza klavuz olmaktadr.
Esasl dzenleme ve gelime iinde bulunan bir memleketin hem kendisinde ve hem evresinde bar ve
huzuru ciddi olarak arzu etmesinden daha kolay izah olunabilecek bir nitelik olamaz487 1929da ki bir
demecinde de, D ilerinde drst ve ak olan siyasetimiz zellikle bar fikrine dayaldr.
Milletleraras herhangi bir meselemizi bar vastasyla zmlemeyi aramak, bizim menfaat ve
anlaymza uyan bir yoldur. Bu yol dnda bir teklif karsnda kalmamak iindir ki, gvenlik ilkesine,
onun vastalarna ok nem veriyoruz. Milletleraras bar havasnn korunmas iin, Trkiye
Cumhuriyeti yapabilecei her hangi bir hizmetten geri kalmayacaktr.488
 Anlamazlklarn bar yollardan hukuka uygun olarak zmlenmesi gerektii grn, Atatrk
sadece szleriyle deil, drst ve samimi uygulamalaryla ortaya koymutur. Trkiye Lausanne sonras
kan przleri hep hukuk yoluyla zme balam, zora dayal uygulamalardan dikkatle kanmtr.
Musul, Montreux ve Hatay davalarnda olduu gibi. Ancak bu bir teslimiyetci, ne pahasna olursa
olsun bir bar politikas deildir. O sralarda dnyann en gl devletleriyle komu olan (Suriye snr
ile Fransa, Irak snr ile ngiltere, Oniki Ada ile talya, Ermenistan ve Grcistan snrlar ile Rusya ile
snrdatr) Trkiye, lkesinin gvenlii iin, her trl gvenlik nlemlerini almay, daima n plnda
tutmaya, byk bir zen gstermitir. Dolaysyla gvenlik glerini her trl saldrgan caydracak bir
seviyede bulundurmaya zel bir dikkat sarfetmitir. zetle Atatrk, ancak gl durumda, barn
korunabilecei kanaatindedir.
Trk d politikasna yn veren dier bir etken, lkenin kta arasndaki hassas jeopolitik
konumudur. Dolaysyla Trkiye d gvenliini salamak iin, basretli her trl maceradan uzak,
daima uyank ve etrafa gven verici bir politika izlemeyi ilke olarak benimsemitir. Byle bir politika
ancak salam bir devlet bnyesi ile oluturulabilir.
Ulu nder bunu yle ifade eder: D siyasetin i tekiltla uyumlu olmas gerekir. Batda ve
Douda baka baka karaktere, kltre ve lkeye sahip birbirinden farkl unsurlar tek bir snr iinde
toplayan bir devletin i tekilt elbette temelsiz ve rk olur. O halde d siyaseti de kkl ve salam
olamaz. Byle bir devletin i tekilt zellikle mill olmaktan uzak olduu gibi, siyas ilkesi de mill
olamaz Milletimizin gl, mutlu ve istikrarl yaayabilmesi iin, devletin mill bir siyaset izlemesi bu
siyasetin i tekiltmza tam olarak uymas ve ona dayanmas gerekir489
Kendi iinde bar salyamyan bir devlet, er ge yabanc devletlerinin mdahalelerine yol aar.
Dolaysyla Lausannedan sonra Atatrk, Trkiyenin ierde glenmesini salyacak olan inklplar
gerekletirmeyi n plna almtr. Bylece devlet ve toplumun salam bir yapya kavumas
amalanmtr. adalama yolunda cidd aamalar kaydeden, yurt iinde birlik ve dirlii salayan
Trkiyenin d dnyada da etkinlii haliyle artmtr.
Atatrk, Trk d politikasn ynlendirirken baka devletlerin haklarna saygl davranmak, kendi
haklarn asla inetmemek, yabanc devletlerle ilikileri eit artlar iinde drst olarak ve gvenilir
biimde yrtmek gibi ok ynl, kiilikli bir yol izlemi ve bu yol onu baarya gtrm, Trkiyeye
saygnlk ve gvenirlilik kazandrmtr.490

2. Atatrkn D Politika Uygulamalar (1923-1930)

Cumhuriyetin ilnndan Atatrkn fulne kadar geen dnemi, d politika asndan iki ksmda
gzden geirmek gerekir. Birinci dnemde, Lausanne Antlamas ile ilgili sorunlar gndemi belirler. Bu
dnem 1930a kadar gelir. kinci dnemde ise, Trkiye bir taraftan kendi etrafnda ittifaklar yoluyla bir
gvenlik enberi olutururken dier taraftan Lausanneda eksik kalan meseleleri zmleme yoluna
girer. Bunlar srasyla grelim.
a) 1923-1930 Dnemi: Lausanne Sonras Meselelerin zme
Kavuturulmas
Lausanne Antlamas 24 Temmuz 1923te imza edilmiti. TBMM antlamay 23 Austos 1923te
onaylad. Fransa, ngiltere ve talyann onaylamalar Austos 1924e kadar srklendi. 491 Byk
devletler Lausanneda verdiklerini, uygun bir zamanda geri almann hesab iinde grnyorlard.
Bunlar Cumhuriyet idaresi lkede istikrarl bir ynetim salayabilecek mi beklentisi iinde, eski
alkanlklarn, bir takm olup bittilerle kabul ettirmek istemekteydiler. Kapitlsyonlar dneminden
kalma i ilerine mdahale alkanlklarn devam ettirmek eilimi gstermekteydiler.
Atatrk Trkiyesi milletleraras ilikilerde tam eitlii ilke olarak benimsemiti. Mill bamszlk
ilkesine aykr olan bu kabil giriimlere kararllkla kar koydu. rnein bata ngiltere olmak zere,
baz devletler, Ankarann bakent olmasna kar ktlar. Bykelilerini Ankaraya gndermemekte
direndiler. Cumhuriyet Hkmetinin kararl tutumu karsnda bu direni krld. Birka yl iinde
elilikler kendilerine parasz tahsis edilen meknlarda yerlerini aldlar.
Keza lkede bulunan yabanc okullar konusunda da, retimin birletirilmesi bahsinde akland
gibi kararl davranld ve bu okullarn Trkiye Cumhuriyeti yasalarna ayak uydurmalar saland.
Boazlar Komisyonuna zel bayrak tannmas giriimini de Trkiye enerjik bir ekilde geri evirdi.
Musul Meselesi: Dnemin olaylarn ynlendiren en nemli sorun, Musul meselesidir. Hatrlanaca
gibi, Lausanneda bar kurtarmak iin, Musul meselesi bar sonrasna braklmt. Buna gre, sorun
iki taraf arasnda dokuz ay iinde, grmelerle zmlenecekti. Eer grme yoluyla zm
bulunmazsa, konu Milletler Cemiyetine havale edilecek, bu arada her iki tarafta statkoyu bozacak bir
faaliyette bulunmamay kabul etmilerdi. Bu arada yerel bir reis Sleymaniye ve evresini ele geirmi,
ngilizler duruma mdahale ederek blgeyi igal etmilerdi. Ayrca Asur kabileleri de Trkiyeye kar
saldrgan hareketlere balamlard. Trkiye durumu protesto etmiti.
ki taraf meseleye zm bulmak iin 19 Mays 1924te stanbulda bir araya geldiler. Trk delegesi
Fethi Bey (OKYAR), Trkiyenin grn zetle yle dile getirdi: Musul Misak- Milli snrlar
iindedir ve mtarekenin imzalanmasndan sonra igal edilmitir. Halknn te ikisi Trk ve Krtlerden
olumutur. Bu halk Trkiyeye katlmay istemektedir. Coraf adan da Musul Trkiyenin bir paras
saylr. Buna karlk ngiliz delegesi, Trk grn kabul etmedii gibi, stelik halknn bir ksmnn
Hristiyan olduu gerekesiyle Hakkri ili zerinde hak iddia etti. Anlama imkn olmad grlnce, 5
Haziran 1924de grmelere son verildi. Lausanne Antlamasnn ilgili maddesi gereince, Musul
Milletler Cemiyetine havale edildi.
Milletler Cemiyeti her iki taraf dinledikten sonra, taraflarn statkoyu bozmamalar yolunda bir
karar ald ve durumu yerinde tesbit etmek iin bir komisyon oluturdu. Komisyon 1925 Eyllnde
Milletler Cemiyetine sunduu raporda, Musulun Iraka katlmasn, ayrca Krtlerin haklarnn garanti
edilmesini, snr olarak da Brkselde tesbit edilen geici snrn kabul edilmesini tavsiye ediyordu.
Trkiye karara hukuk gerekelerle itiraz etti. Cemiyet Meclisi konu ile ilgili olarak Milletleraras Daimi
Adalet Divanndan gr istedi. Divann gr Cemiyet Meclisince benimsenmi ve Musul blgesi
ngiltereye braklmtr. Karar Trkiyede byk tepki uyandrd. Trk - ngiliz ilikileri gerginleti.
Ancak Trkiye daha fazla ileri gidemedi. nk on yl akn bir savatan yeni klmt. Dardan
tahrik edilen eyh Sait ayaklanmasnn hatralar ok yeniydi. lke iinde hzl bir inklp temposu
yrtlyordu. Bunlarn sonu vermesi bar ortamna balyd. Dier taraftan Trkiyenin Fransa,
Yunanistan ve talya ile olan ilikilerinin gelimesi, Trkiyenin ngiltere ile olan mnasebetlerinin
gelimesine odaklanm gibiydi. Fransa ile Suriye snrnn izilmesi askdayd. Yunanistan ile tablis
anlamazl devam etmekteydi. Mussolininin Faist talyas, emperyalist emeller peindeydi ve
Gneybat Anadoluya ynelik ciddi tehditler oluturmaktayd.
 Bu artlar altnda, Trkiye ngiltere ile anlamay tercih etti. Milletler Cemiyeti Meclisinin kabul
ettii karar erevesi esas alnarak, 5 Haziran 1926da Musul ngiltereye brakld. Buna gre, snr
olarak Brkselde izilen hat, Trkiye lehine ufak tefek deiikliklerle kabul ediliyordu. Anlamaya gre
Irak hkmeti, Musul zerindeki haklarndan vazgeen Trkiyeye Irak petrol gelirinden alaca aidatn
% 10unu yirmi yl sreyle verecekti. Daha sonra Trkiye petrol zerindeki hakkndan 500.000 ngiliz
liras karlnda feragat etmitir.492
Musul meselesi, Trkiyenin Batya kar gvensizliini artrm ve onun Sovyet Rusya ile balarn
glendirmesine neden olmutur. Bu srada Sovyetler de Almanyann Bat devletleriyle yapm olduu
Lokarno Antlamalarndan tedirgin olmular ve snrlarn eviren devletlerle saldrmazlk antlamalar
imzalamaktaydlar. Kendilerini Batnn tehdidi altnda hisseden iki devlet 17 Aralk 1925te Pariste
Trk-Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Paktn imzaladlar.
Bu antlama Sovyetlerinin feshettii 1945 ylna kadar Trk d politikasnn temel talarndan biri
olarak kalacaktr.
Musul meselesi Trkiyenin Sovyetlere ynelmesinin yan sra Milletler Cemiyetine olan
gvensizliinin oalmasna neden oldu. Cemiyet haktan yana deil, glden yana tavr koymu, blge
halknn isteklerini dikkate almamt.
Antlamann dier bir sonucu, Trkiyenin Bat devletleriyle olan anlamazlklarnn zmne,
ilikilerin yumuamasna yol amasdr.
Nitekim Musul meselesinin zme balan ngiltere ile olan gerginliin yumuamaya gemesiyle
birlikte, dier Batl devletlerle olan ilikilerde olumlu bir yola girdiler. rnein Fransa ile Suriye snr
ile ilgili anlama tasars hazrland halde, Fransa antlamay ancak Musul iinin karara balandn
rendikten sonra, 30 Mays 1926da imzalad. talya ise, Musul krizi esnasndaki tehditkr tavrn
brakm, Fransann etkinliinde olan Kk Antanta kar bir denge oluturmak amacna ynelmiti.
Bunun iin Trkiye ile Yunanistan uzlatrmak ve onlarla yapaca anlama ile Fransaya kar
Balkanlarda dengeyi salamak istemekteydi. Dolaysyla Trkiye ile 30 Mays 1928de Tarafszlk ve
Uzlama Antlamas imzalanmtr. Buna gre, taraflar birbirlerine ynelmi olan antlamalara
girmiyecekler, taraflardan birine saldr halinde tarafsz kalacaklard.
Dnemin etken olaylarndan biride Yunanistan ile olan anlamazlklarn zme balanmasdr.
Trk-Yunan tablis Anlamazl: Lausanneda yaplan anlamaya gre, Trkiyedeki
Rumlarla, Yunanistanda kalan Mslman - Trk aznl mbadele edilecekti. stanbula yerlemi olan
Rumlar ile Bat Trakya Trkleri mbadele dnda tutulmulard. Anlama gereince, Trk ve Yunan
temsilcilerinin katld milletleraras bir komisyon kuruldu ve 1923te almalarna balad. Ama bir
sre sonra stanbula yerlemi olan (tabli) Rumlar deyiminin yorumlanmasnda, Trk ve Yunan
temsilcileri arasnda anlamazlk kt. Trkiye yerlemi deyiminin Trk kanunlarna gre
belirlenmesini istemekteydi: Yunan taraf ise, stanbulda mmkn olduu kadar Rum braktrmak iin,
30 Ekim 1918den nce stanbulda bulunan her Rumun yerlemi saylmasn savunuyordu. ki taraf
anlamaynca konu Milletler Cemiyetine, oradan Milletleraras Daimi Adalet Divanna gitti. Divann
yorumu da anlamazl gideremedi ve gerginlik oald. Yunanistan Bat Trakyadaki Trklerin
mallarna el koyunca, Trkiyede stanbuldaki Rumlarn mallarna el koydu. Olay iki lke arasndaki
dier siyas alanlarda etkilemeye balaynca, 1 Aralk 1926da Atinada bir anlamaya varld. Buna
gre:
 1. Yunanistanda bulunan Trklere ait emlk, muhtelit bir komisyon tarafndan saptanan fiyat
zerinden Yunan Hkmeti tarafndan satn alnacakt.
2. Trkiyede bulunan ve 1912den nce lkeyi terkeden Rumlarla genel olarak dier Rumlara ait
(stanbul dahil) emlk sahiplerine iade edilecekti.
Bu arada Patrik Arapolu Konstantin ile ilgili meselede zme balanmt. Arapolu Konstantin
1924te Patrik seilmiti. Halbuki muhtelit Komisyon kararna gre, mbadeleye tbi Rumlar
arasndayd. Yunanistan Patrikin mbadele d tutulmasnda srar ediyordu. Yunanistan meseleyi
Milletler Cemiyetine ve La Haye Divanna gtrmek istedi. Trkiye ad geen kurulularn bu konuda
yetkisiz olduklarn ileri srd. Ancak Konstantinin Patriklikten ekilmesi zerine, ilikiler yumuad.
ki taraf arasnda daimi eliler teati edildi.
talyann Akdenizde talya-Yunanistan ve Trkiyeyi iine alan bir dostluk ve ittifak sistemi kurma
gayretleri, Trkiye ile Yunanistann yaknlamasnda olduka etkili oldu. Fakat bu konuda esas tayin
edici faktr, uzak grl iki lider Atatrk ve Venizelosun tavrlar oldu. Venizelosun Yunan
Meclisinde antlamalara sadk kalacan aklamas, Trkiyenin de bar istediine inandn
sylemesi, ilikileri iyiletirdi. Bu yaklam Ankarada gereken ilgiyi grd. 10 Haziran 1930da
mbadiller meselesi zme baland. Buna gre, geldikleri tarih ne olursa olsun mbadele dnda
tutulan stanbul Rumlar ile Bat Trakya Trklerine tabli yerlemi sfat tannacaktr. Ayrca her iki
lkenin aznlklarna ait mallar konusunda da dzenlemeler yaplarak dosta ilikilere yol almtr.
Bylece temeli atlan dostluk Venizelosun 27-31 Ekim 1930 tarihlerinde Ankara ve stanbulu ziyaret
etmesi, ertesi ylda smet Paann Yunanistan ziyareti ile pekitirildi. Venizelos Trkiyede iken
imzalanan ayr antlama ile ilikiler karlkl dostluk ve itimat esasna oturtuldu. yle ki Venizelos
12 Ocak 1934de Atatrk Nobel Bar dlne aday olarak gstermitir.493
ngiltere ve Yunanistan ile ilikilerin normalletirilmesi, Atatrkn d politikasna 1930 sonrasnda,
yeni ufuklar amtr.
Dier Batl Devletlerle Olan likiler: 1923-1930 arasnda, Trkiyeye kar dosta olmayan
davranlar iinde olan Bat karsnda, Trk d politikas Milli Mcadele dneminde olduu gibi
Sovyet Rusyaya ynelmitir. zellikle Milletler Cemiyetinin Musul konusunda, ngiltere lehine karar
almas zerine, Trk-Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Antlamas imzalanmt. Aradaki rejim farkna ve
ideolojik kukulara ramen ilikiler olumlu ynde gelimeye devam etti. 1927 ylnda bir ticaret
anlamas yapld. 1928de her iki devlet Briand-Kellog Paktna katldlar. Bu pakt savan bir mill
siyaset arac olarak kullanlmamasn ngrmekteydi. Rusya ile komular arasnda bu pakt esaslarna
gre hazrlanan Litvinof Paktna Trkiyede 1 Nisan 1929da Ankarada imzalanan ve 1925
Antlamasna ek hkmler getiren protokolle katld. Protokolun 2. maddesine gre, iki taraf birbirlerine
bildirmeden ve mutabk kalmadan denizden ve karadan komu olduklar devletlerle siyas anlama
yapmamay kabul ediyorlard.494 zetle Trkiyenin Sovyetlerle olan ilikileri Bat devletleriyle olan
ilikilerine gre ekillenmitir. Trkiye Batya yaklat lde, Sovyetlere kar daha mesafeli
davranmtr.
Franszlarla nde gelen mesele Osmanl borlar, Suriye snr ve Misyoner okullar gibi konulard.
Suriye snryla ilgili anlama, Musul meselesine paralel olarak 1926da anlamaya varlmt.
Trkiyede bulunan misyoner okullar Trk yasalar uygulanmak suretiyle zmlenmiti. Bir Fransz
irketi tarafndan iletilen Adana-Mersin demiryolunun satn alnmas konusundaki anlamazlk, hattn
1929da Trkiye tarafndan alnmasyla noktaland. Bunlara karlk, Osmanl borlar meselesi ilikileri
zedelemekteydi.
Lausanne Antlamasnda, Osmanl borlarnn antlamada n grlen ilkeler erevesinde, ilgili
alacakllarla Trkiye arasnda yaplacak grmelerle sonulandrlmas kabul edilmiti. Olduka zor
geen tartmalar 13 Haziran 1928de sonuland. Bu anlama ile denecek bor miktar ve deme ekli
tesbit edildi ve Osmanl Duyunu Umumiyesi ortadan kaldrld. Ancak 1929 dnya iktisad bunalm,
btn dnyada olduu gibi, deme zorluu yarattndan meselenin kesin zm 1933e kadar sarkt.
Bu sefer Trkiye iin daha elverili bir bor szlemesi yapld.
1930a gelindiinde Trkiye, Lausanne Antlamas ile ilgili sorunlarn zmlemi ve istikrarl bir
d politikas yrtebilecek bir dzen oluturmutu.
b) 1930-1938 Dnemi: Dnya Krizi Ortasnda Atatrkn
stikrarl, ok Ynl Politikas
Trkiye komular ile olan ilikilerini dzelttii bir ortamda, 1930lu yllarda dnya barn
glgeleyen olaylar pepee patlak vermeye balad. Uzakdouda Japonyann Manuryaya saldrmas;
bu saldr karsnda Milletler Cemiyetinin etkin bir nlem alamamas, zayf devletleri dndrm,
saldrgan politika izleyenleri de cesaretlendirmiti. Faist talyada Mussolininin saldrgan bir politika
izlemesi, Almanyada 1933de Hitlerin banda bulunduu Nasyonal Sosyalistlerin i bana gelmesi ve
Versailles Antlamasn tanmamasyla, barn tehlikeye girecei anlalmt. Bu gelimeler
neticesinde, Birinci Dnya Harbi sonunda oluan dzeni deitirmek isteyen devletlerle onu korumak
isteyen devletler olmak zere iki grup olutu. Birincilere revizyonistler, ikincilere antirevizyonistler
denildi. Trkiye Birinci Dnya Sava sonunda byk hakszlklara urad halde, Atatrkn gereki
politikas sonucu ikinci grupta, bar korumak isteyenler safnda yer ald. Atatrkn drst ve gven
veren d politikas sonucu, Trkiye 1932de Milletler Cemiyetine girmeye davet edildi. Trkiye
Milletler Cemiyetine katldktan sonra, tekiltn bar korumak konusunda giriimlerini inanl bir
ekilde destekledi.
Atatrk btn devletlerle iyi ilikiler kurmaya zen gstermi, ama bar bozmak isteyen devletlere
kar, revizyonist olmayan devletlerle ibirlii yapmay n plna almtr. Bu arada Mill Mcadeleden
beri iyi ilikiler srdrd gl kuzey komusu ile de ters dmemeye de itina etmitir.
Devaml bar, milletleraras ortak gvenlik sistemlerinin etkili bir ekilde kullanlmasyla mmkn
olabilirdi. Milletler Cemiyetinin silhszlanma ile ilgili gayretleri olumlu sonu vermemi, aksine
1933ten sonra silhlanma ivme kazanmaktayd. Bu durumda Atatrk, Trkiyenin etrafnda, bir
gvenlik ve dostluk enberi oluturmak istedi. tabli meselesinin zmlenmesinden sonra
Yunanistan ile olan przl konular kaldrlmtr. Trkiyenin Balkan lkeleri zerinde bir iddias
yoktu. Saldrgan caydracak ve Balkan lkelerinin snrlarn garanti altna alacak bir gruplamadan
yana arlk koydu. lk nce Yunanistan ile 14 Eyll 1933te mterek hudutlar garanti altna alan,
milletleraras meselelerde karlkl danma ve ibirliini ngren bir antlama yapld. 495 Antlama,
Bat Trakya hududu konusunda Yunanistan ile anlamazlklar bulunan revizyonist bir politikay
benimsemi olan Bulgaristan tedirgin etmiti. Trkiyenin Bulgaristann Trk-Yunan Paktna katlmas
iin yapt gayretler sonusuz kald. Buna karlk, Bulgaristan ile Dobruca konusunda anlamazl
bulunan Romanya ile 17 Ekim 1933te bir dostluk ve saldrmazlk pakt yapld. Bunu 27 Kasm 1933te
Yugoslavya ile yaplan ayn nitelikteki bir antlama takip etti. Trkiyenin Balkan devleti ile yapt
antlamalar ayn nitelikteydi. Dolaysyla drt devlet 9 ubat 1934de bir araya gelerek Balkan
Antantn gerekletirdiler. Balkan Antant ile taraflar snrlarn karlkl olarak garanti ediyorlard.
Birbirlerinden habersiz herhangi bir Balkan devleti ile siyasi antlama yapmamay taahht
etmekteydiler.496
Attrk 1935 maysnda anlamay yle deerlendirdi: Geen drt yl iinde bir nemli hdise de
Balkan Paktdr. Drt devlet; kendi gvenleri iin ve Balkanlarn, karma ve kartrma konusu
olmaktan kmas iin iten bir kanaatla birbirlerine balanmlardr. Balkanl badaklarmzla
gittike artan bir beraberlik ve dayanma siyasas gdyoruz Asl dikkate deen, Balkan Paktnn
daha bir yl iinde ars ulusal bar iin byk bir etke olduunun anlalmasdr. Balkan Pakt gittike
Avrupa barnn balca temel talarndan biri olmak yerindedir.497
Balkan Pakt Devletleri, talyann Habeistana kar giritii saldrda, Milletler Cemiyetinin
iktisad zorlama nlemlerine birlikte katldlar. Montreux Konferansnda da birlikte hareket ettiler.
Ancak Anti-revizyonist bir politika gden talya ve Almanyann giriimleri karsnda etkili olamadlar.
Yugoslavyann 24 Ocak 1937de status quodan memnun olmayan Bulgaristanla bir dostluk antlamas
yapmas ardndan talya ile anlamas; Yunanistann da talyaya kar yumuak bir tutum izlemeye
balamas, kinci cihan harbi ncesinde Paktn etkinliinin azalmasna yol amtr.
Batda snrlarn gven altna alan Trkiye gittike artan talyan tehdidi karsnda Douda da
nlemler almak zorundayd. Douda ranla olan snr olaylar zme balanm ran ah Rza
Pehlevinin 1934de Atatrk ziyaretiyle aradaki dostluk balar perinlenmiti. talyann Habeistan
istils ve smrge alanlar olarak Asya ve Afrika topraklarndan bahsetmesi, blge devletleri arasnda
kukular meydana getirmiti. Trkiye, ran ve Irak arasnda Ekim 1935te bir gruplama olutu. Ancak
ran ve Irak arasndaki snr anlamazl sebebiyle, i uzad. Bu anlamazlk halledilince ad geen
devlete Afganistann da katlmasyla 8 Temmuz 1937de Tahranda Sdbat Pakt imzaland.
Antlamaya gre drt devlet, aralarndaki dostluk ilikilerini devam ettirmeyi, ortak snrlarn
dokunulmazln, ortak karlar ilgilendiren konularda danmay, birbirlerine kar bir saldr
hareketine girimemeyi, uyumazlklar Milletler Cemiyetine gtrmeyi Kellok Paktna bal kalmay
taahht etmekteydiler.498
Atatrk, Balkan ve Sdbat Paktlaryla, lkenin Bat ve Dousunda birer gvenlik eridi
oluturmutu. Bylece Trkiye blgede bar ve istikrarn devam iin en fazla gvenilen ve sayg
duyulan dostluu aranlan bir devlet haline gelmiti.
Yeni Boazlar Szlemesi:
Atatrk Lausannen uygulanmas ile ilgili sorunlar zmleyip komu ve Trkiye ile ilgili
devletlerle dosta ilikiler kurduktan sonra, dikkatini 2 nemli mesele zerinde younlatrd. Bunlardan
biri Boazlarn stats, dieri ise Hatay meselesidir.
Trkiye zlemini duyduu bara ulaabilmek iin, Lausanneda Boazlarn stats konusunda dn
vermek zorunda kalmt. Buna gre, Boazlardan serbest geiin salanmas iin anakkale ve
stanbul Boazlarnn kylar ile Marmara denizindeki adalar askersizletirilmiti. Boazlardan geii
dzenlemek zere bir Boazlar Komisyonu kurulmutu. Askersiz hale getirilen blgenin herhangi bir
saldrya kar gvenliini, antlamaya imza eden devletlerle Milletler Cemiyeti garanti altna almlard.
1930dan sonra meydana gelen olaylar, Manuryann Japonya tarafndan igali, Habeistann talya
tarafndan istils, Almanyann Versailles Antlamasnn hkmlerine ramen silhlanmaya balamas
ve Renanyay igali, silhszlanma ve ortak gvenlik almalarnn baarszl gibi olaylar,
Boazlarla ilgili Milletler Cemiyeti garantisinin etkisizliini ortaya koymutu. Bu durumda Trkiye
milletleraras arenada Boazlarn silhszlandrlmasnn lkenin gvenlii asndan oluturduu
sakncalar defalarca gndeme getirdi.
Antlamalarn silh zoruyla deitirildii bir ortamda, Trkiyenin anlama ve uzlama yolunu
semesi olumlu etkiler yaratt. talyann emperyalist siyasetinden rahatsz olan ngiltere Trkiyeyi
destekledi. Boazlarla en fazla ilgili olan devletlerden Sovyet Rusya, Lausanneda Boazlarn
askersizletirilmesine kar kmt. Kendi gvenlii asndan Boazlarn Trk egemenliinde
silahlandrlmasn desteklemekteydi. Balkan Paktna dahil lkeler de Trkiyenin yannda yer aldlar.
Yalnz talya ekimser kald.
1923 Boazlar szlemesini deitirmek maksadyla alan konferans Montreuxde ald. Yeni
szleme 20 Temmuz 1936da imzaland. Belge Trkiye, ngiltere, Sovyetler Birlii, Fransa, Japonya,
Romanya, Bulgaristan, Yunanistan ve Yugoslavya tarafndan imzaland. 29 maddeden oluan szleme
ticaret ve sava gemilerinin ve hava ulam aralarnn geilerinin nasl olacan belirliyordu.
Montreux ile Boazlar Komisyonu kaldrlmt. Boazlarn savunulmas Trkiyeye braklmtr.
Boazlardan gei, Trkiye ve Karadenizde kys olan devletlerin gvenliini salayacak ekilde
dzenlenmitir. Ticaret gemilerine tam bir gei serbestisi tannmtr. Sava gemileri iin gei
serbestlii szleme hkmleri ile snrlanmtr. Karadenizde sahili olmayan Devletlerin Karadenize
geirebilecekleri harp gemilerinin tonaj snrlandrlmtr.
Antlama 20 yl sreyle geerli olacakt. Herhangi bir fesih talebi olmadndan szleme halen de
yrrlkte bulunmaktadr.499
Montreux szlemesi, Atatrkn basiretli uzak grl ve sabrl politikasnn parlak bir sonucudur
ve Trkiyeye milletleraras arenada byk itibar ve arlk kazandrmtr.
Hatayn Anavatana Kavumas:
Atatrk, Montreux Szlemesinin imzalanmasndan sonra, d politika da arl, Hatayn
anavatana katlmas konusuna ynlendirdi.
30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesi imzaland srada, skenderun sanca henz igal edilmemiti.
Atekesten sonra sancak nce ngilizler, sonra Franszlar tarafndan igal edilmiti. Fransz ktalaryla
beraber gelen Ermeni terristlerin blge halkna zulm yapmaya balamalaryla ukurova, Antep,
Mara ve Urfada gallere kar silahl direnme hareketleri balamt. skenderun Sancanda da
igalcilere kar mcadele bayra almt. Milli Mcadelenin siyasi programn oluturan Misak-
Mill, halkn ounluunu Trk unsuru oluturduu iin Sanca mill snrlar iine almaktayd. Ancak
20 Ekim 1921de Ankara tilfnamesinde Fransa ile silahl atmann durdurulmas karlnda, Sancak
Trkiye snrlar dnda braklmt. Fakat yaplan Antlamann 7. Maddesi, skenderun mntkas iin
zel bir idare tesis edilmesini, blgenin Trk rkndan olan ahalisine harslarnn gelimesi iin her trl
imknn tannmas ve Trkenin resm dil olarak kabul edilmesini ngrmekteydi. Antlamaya ekli
protokollarda da Trk ounluun bulunduu yerlerde Trk memurlarn kullanlmas, Trk okullar
almas, Trkiyenin skenderun limanndan yararlanmas hkmleri yer almaktayd.500
Bu hkmler Hatayn gelecei bakmndan Trkiye iin hukuk dayanak noktasn oluturmutur.
Suriye zerindeki Fransz Mandas Milletler Cemiyeti Meclisi tarafndan 23 Eyll 1923de tasdik
edildi. Daha sonra Suriye Anayasas ve skenderun Sancann stats belirlendi. Bu stat 1930da
Milletler Cemiyeti tarafndan onayland. Bylece Sancak milletleraras bir statye baland501 ve mal
ve idar zerklk kazanm oldu.
Bu stat sayesinde Sancak Trk toplumu mtevaz bir lde de olsa etkinlik kazand. Hatayda
Halk Partisi oluturuldu. Hatay Trkleri Anavatanda yaplan nklplara ayak uydurdular. apka,
Alfabe deiiklii gibi.
Buna paralel olarak Trkiyede skenderun ve Havalisi Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti faaliyetini artrd.
Bakanl yrten Tayfur Skmenin n -ayak olmasyla Hatayl alkan ocuklara tahsil imkan
saland. Bylece ilerisi iin kadro yetitirilmesine alld. Bu arada Tayfur Skmen Atatrkn istei
zerine bamsz Antalya Milletvekili yapld. Hatay meselesiyle Atatrk zel bir ekilde
ilgilenmekteydi. Konu bir zamanlama meselesiydi.
1936da Fransada iktidara gelen hkmet, Suriyeye bamszlk veren bir anlamay 9 Eyll
1936da imzalad. Buna gre, Suriye yl sonra bamszlna kavuacakt. Bu durumda skenderun
Sancann durumu ne olacakt? Atatrk Sancak meselesinin zmleme zamann geldiine karar
verdi. Siyas konjonktr Trkiyenin lehineydi.
Avrupada Hitler 1933den beri iktidardayd ve Versailles Antlamasn tanmad gibi, Alman rk
iin bin yllk bir hayat sahas salamak politikas gtmekteydi. Aktif ve saldrgan bir politika
peindeydi. 1935te mecbur askerlii getirmi, tmenlerini krk ikiye karma hazrlklar iindeydi.
1936da Japonya ile Anti-komintern bir anlama imzalamt. Fransa, ufukta grnen sava tehlikesinin
tedirginlii iindeydi.
Trkiye ngiltereyle dostane ilikiler kurmu, Balkan Devletlerini etrafnda toplamtr. Blgesinde
arl olan bir devlet konumundadr.
Atatrk, meseleye hukuk adan yaklar. Suriyenin bamszlk isteini destekler, ama sancaa da
bamszlk verilmesini ister.
Atatrk 1 Kasm 1936da TBMMnin al konumasnda: Bu srada milletimizi gece gndz
megul eden balca byk mesele, hakiki sahibi z Trk olan skenderun, Antakya ve havalisinin
mukadderatdr. Bunun zerinde ciddiyet ve katiyetle durmaya mecburuz 502 szleriyle konuya verdii
nemi vurgular.
Fransa Trkiyenin Sancaka bamszlk verilmesi nerisini, oraya bamszlk vermenin Suriyeyi
paralamak anlamna geleceini ve buna yetkisi olmadn belirterek reddetti. Karlkl notalarla bir
anlamaya varlamaynca, Fransann istei zerine konu Milletler Cemiyetine gtrld. Cemiyet
kiilik bir heyeti gzlemci olarak blgeye gnderdi. Bu arada Sancakta gerginlik oalmt. Trkiyede
ise Atatrk bizzat devreye girmi, Tayfur Skmene skenderun ve Antakya havalisine Hatay adn
verdiini sylemi, cemiyetlerinin adn Hatay Egemenlik Cemiyeti olarak deitirilmesini istemiti.
Cemiyetin fahri genel bakan olarak Tayfur Skmenin Trkiye ile Hatay arasndaki tekiltlanmay
dzenlemesi kararlatrlmtr.
Gerginliin artmas zerine, ngiltere araya girmi iki tarafn grlerinin yaknlamasna yardmc
olmutur. Anlamaya varlan hususlar Milletler Cemiyeti Meclisi tarafndan benimsendi. Buna gre
skenderun ve Antakya iilerinde tam bamsz, fakat Suriye ile gmrk birlii olan bir Anayasa ile
idare edilen bir ayr varlk (entit distincte) oluyordu.
 Anayasaya gre iki dereceli bir seimle 40 milletvekili seilecek, oluan meclis bir cumhurbakan
seecek, o da bir babakan atayacakt. Uzmanlar komitesinin hazrlad rapor esas alnarak Trkiye ile
Fransa arasnda Sancakn Mill btnln gvence altna alan ve yeni Trkiye snrn saptayan
Antlama 29 Mays 1937de imzalanmtr.503
Bylece Sancak Devletinin stats belirlenmiti. Sistemin ilemesi seimlerin yaplp meclisin
olumasna balyd. Suriye de Araplarn protestosu vard. Sancaktaki Fransz yneticileri olumsuz bir
tutum iindeydiler. Milletler Cemiyetinin atam olduu bir komisyon tarafndan hazrlanan seim
sistemi Trkler aleyhinde bir nitelik tad iin Trkiye tarafndan protesto edildi ve seim
ynetmeliinin dzeltilmesi istendi. Fransann Hatayda yeni rejimi iln etmemesi zerine, Trkiye
1930 Trk-Fransz Dostluk Antlamasn feshetti; Suriye snrnda asker hazrlklara balad.
Esasen Atatrk Hatay meselesini kiisel bir mesele olarak ele almt. Byk Meclis krssnden
milletime sz verdim, bu benim iin bir eref ve haysiyet meselesidir demekteydi.
Seim sistemi konusunda Trkiye ve Fransa arasndaki gr ayrlklarn gidermek iin Milletler
Cemiyeti devreye girerek Trkiye tarafnn itirazlarn dikkate alan yani bir dzenleme yapt ve
seimlerin 15 Temmuz 1938e kadar tamamlanmasna karar verdi. Fakat Hataydaki Fransz koloni
memurlar, Trk kart kkrtmalara devam etmekteydiler. Gerginliin artmas zerine, Trkiye
diplomatik giriimleri desteklemek iin Suriye snrna 30.000 kiilik bir ynak yapt.
Atatrkn kararll ve milletleraras gelimeler Fransay etkiledi. Bu arada Hitler Almanyas Mart
1938da Avusturyay ilhak etmiti. Kk Antantn yesi ekoslovakya Alman tehtidi altndayd.
Berlin-Roma ittifak gittike tehdit edici bir tavr iine girmekteydi. Fransa, hayati karlarnn
bulunduu Avrupaya arlk vermek zorundayd. Dou Akdenizde bar ve istikrar temsil eden,
blgenin gl devleti, Trkiyeyi karsna deil, yanna almakta fayda vard. Bu itibarla sert ve
uzlamaz tutumunu deitirdi. Antakyada Trk ve Fransz heyetleri arasnda 3 Temmuz 1938de
yaplan bir anlama ile Hatayn siyas statsnn iki devlet tarafndan korunmas, bunu salamak iin
her iki devletin Hataya 2500 kiilik asker bir kuvvet gndermesi kararlatrld. Trk askeri yre
halknn cokun sevin gsterileri arasnda 4 Temmuz 1938de Hataya girdi. Ayn gn Trkiyenin
feshettii 1930 tarihli Dostluk Antlamas yerine, yeni bir antlama yaplmtr. Buna gre taraflar
birbirleri aleyhine hibir anlamaya girmeyecekler, taraflardan biri saldrya urarsa, dieri saldrganlara
hi bir suretle yardm etmeyecekti.
Bu gelimelerden sonra yaplan seimlerde 22 Trk, 9 Alev, 5 Ermeni, 2 Arap, 2 Rum-ortodoks
milletvekili seilmitir. Meclis 2 Eyll 1938de alm, btn milletvekilleri Trke yemin etmiler,
Devlet Bakanlna Hatay davasnn ylmaz savunucularndan Tayfur Skmen seilmi, o da
Babakanla Abdurrahman Meleki atamtr. Milletler Cemiyeti tarafndan hazrlanan Anayasa kabul
edilmi, Devletin ad Sancak yerine, Hatay olarak deitirilmi ve gndere ay yldzl Hatay bayra
ekilmitir.504
Hatay bamsz bir Trk Devleti durumuna getiren Atatrk, blgenin anavatana balanmasn
gremedi. Hatayn anavatanla birlemesi, 23 Haziran 1939da Fransa ile yaplan bir anlamayla
salanmtr. Buna gre, Suriye ve Hatayn snr iziliyor, Hatay Devleti vatandalarna uyrukluk
seme hakk veriliyor, Trkiye Suriyenin toprak btnlne saygl olmay kabul ediyordu.
Bu anlamann yapld gn, Hatay Meclisi Trkiyeye katlma kararn alarak ynetimi Trkiye
Favkalde Komiserine devrediyordu505.
 7 Temmuz 1939da karlan bir yasa ile Hatay Trkiye Cumhuriyetinin bir ili haline geliyordu.
Atatrk Hatayla ilgili politikay hukuk esasna dayandrm, zorbaln, olup bittilerin hkmferma
olduu bir ortamda amacna politik yoldan ulamtr. Hatayla ilgili baarl giriimler, Trkiyenin
politik arenadaki arln yurt iinde ve dnda artrmtr.
Sonu olarak u hususu rahata ifade edebiliriz: Atatrk dnemi, Trkiye Cumhuriyetinin d
politika asndan da en baarl dnemlerinden biridir. Cumhuriyetin ilnndan sonraki dnemde,
Trkiye Avrupann en gl devletleriyle snrda hale gelmi, bunlarla etin sorunlar olan, siyas
alanda snrl Sovyet destei dnda, siyas yalnzlk iinde bir devletti. Atatrk bu artlar iinde tecrit
edilmi Trkiyeyi, 1938de btn devletlerle iyi ilikiler iinde, evresinde bir dostluk enberi yaratm
olan ve destei aranlan gl ve saygn bir lke haline getirmitir. Bu sonu Onun gereki, drst,
uzak grl, ok ynl ve ilkeli politikasnn bir sonucudur.

G. Atatrkn Son Yllar ve Ebediyate ntikali

1. Atatrkn Son Yllar: smet nn ile Yollar Ayrlyor
1937ye gelindiinde, inklplar oturmu, Cumhuriyet idaresi yerlemitir. lkenin etrafnda dost
lkelerden bir gvenlik enberi olumutur. Trkiye, dnya devletleri arasnda itibarl saygn bir
konuma sahiptir.
Bu dnemde Atatrk ok etkileyen iki nemli olay vardr. Bunlardan biri, Fransa ile olan Hatay
anlamazldr Onun Hatay davasn kiisel bir mesele gibi benimsemi olduu, kararl ve enerjik
tutumu ile zme kavuturduu, d politika bahsinde gzden geirilmiti.
kinci nemli olay Babakan smet nnnn grevden ayrlmasdr.
nn, Ankaraya 2. defa geldii 3 Nisan 1920 tarihinden beri, Atatrkn en ok itimat ettii, en
hassas grevleri verdii, en yakn arkadadr. TBMM Hkmetinin olumasyla beraber Genel Kurmay
Bakandr. Daha sonra en kritik cephe olan Bat Cephesi Komutandr. Mudanya Atekesini imzalayan
komutandr. Yeni Trkiye Devletini dnyaya tantan Lozan Antlamasnn mimardr. Nihayet
Cumhuriyet Hkmetinin ilk babakandr. Bu grev, 30 Ekim 1923ten itibaren, Fethi Beyin buuk
aylk bavekillik dnemi hari, on yl akn bir sredir devam etmekteydi.
Atatrkn yaknnda bulunanlardan Falih Rfknn deyimiyle, nn Atatrke onun kafasna ve
gnlne hi bir phe glgesi drmeyecek kadar balyd 506 Buna ramen yollar neden
ayrlmtr?
Grnrde nedenler eitlidir. nnnn anlarndan rendiimize gre, 1936 ve 1937 ba
olaylarn gittike birikerek yorgunluk ve gerginliin artm olduu bir dnemdir. Trl meselelerden
Atatrk ile Babakan arasnda tartmalar kmtr. Bunlarn en by Hatay konusundadr. Hatayda
Trklerin iinde bulunduu hayatn tahammlszl ve Franszlarn, Suriyelilerin Hatay meselesinde
gsterdikleri olumsuz politika, Atatrk asabiletirmekteydi. Her an bir patlama havas ve her an
byk bir hareketin balayaca intiba mevcuttu. Anlaldna gre, nn, bu konuda Atatrkn atak
giriimlerinden endieye kaplm ve siyas yntemlere arlk verilmesini savunmutur507. Hatay
meselesi daha Atatrkn salnda onun istedii zm istikametini almt.
Tartma konularndan biri de talya ile olan ilikilerle ilgiliydi. 1937 yaz aylarnda baz ticaret
gemileri kimlii belirsiz denizaltlar tarafndan Akdenizde batrlmaktayd. Bunlarn talyan
denizaltlar olduu sylenmekteydi. Benzeri olaylara kar alnacak tedbirleri grmek zere,
svirenin Nyon kentinde milletleraras bir konferans dzenlenmiti. Trkiye kendi kara sular
yaknlarnda da meydana gelen bu karanlk olaylar dolaysyla konferansa katlmt. talyaya kar
alnacak nlemler konusunda Trkiye, ngiltere ve Fransay desteklemitir. Anlaldna gre, bu
durumda Trk delegasyonuna verilecek talimat konusunda, Atatrk ile nn arasnda gr farkllklar
dolaysyla cidd tartmalar yaanmtr508
Keza Atatrke ngiltere tarafndan verilmesi dnlen Diz ba nian konusunda da tartma
olduu bilinmektedir509.
Gerginliin patlak vermesine vesile olan olay ise, Atatrk Orman iftlii ile ilgili olarak iki devlet
adam arasnda, sofrada allmadk bir tartmann yaanmasdr 510.
Aslnda bu ayrlk, on yl akn bir i ve kader birliinin yansra youn bir alma temposunun
meydana getirdii birikimlerin, miza farkllklarnn, bedeni yorgunluk ve rahatszlklarn yaratt
alnganlk ve gerginliklerin bir sonucudur.
iftlik olaynn ertesi gn, 19 Eyll 1937de Atatrk kinci Trk Tarih Kongresi iin stanbula
giderken nnde beraberindedir. Trendeki grmede Atatrk, akam olan tartmalara ksaca iaret
ederek,, imdiye kadar beraber altmz zamanda pek ok defa kavga etmiizdir, ama bu kadar
aktan bu kadar sert olmamt. Bu sebeple sizin almanza biraz aralk vermek doru olacaktr
szleriyle konuyu noktalad. nn, yorgun ve alamaz hale geldiini belirterek ayrlmak iin izin
istedi. nce kendisine iki ay izin verildi. Yerine Cell Bayar veklet edecekti. 25 Ekim 1937de Cell
Bayar yeni hkmeti kurmakla grevlendirildi511.
Yeni Bakanlar Kurulu eski Bakanlar Kurulunun devam gibidir. Sadece istif eden Salk ve Sosyal
Yardm Bakan Dr. Refik Saydamn yerine yeni atama yaplmtr. Babakan olarak atanan Cell
Bayardan boalan ktisat Bakanlna Tarm Bakan akir Kesebir kaydrlm, Tarm Bakanlna daha
sonra atama yaplmtr.
Hkmetin genel gidiinde nemli bir deiiklik yoktur. Her ey Atatrkn izdii yrngede
gelimektedir. Ancak Cumhurbakann sal ile ilgili gelimeler gndemi etkilemeye balar.
2) Atatrkn Hastal ve Ebediyete ntikali
Milli karlar ve devlet ilerinde son derece titiz olan, hi bir mazeret kabul etmeyen Atatrkkendi
salna gerektii kadar zen gstermiyordu. Genellikle salk kurallarna uymak alkanl yoktu.
Yaay tarznn salna verebilecei zararlara kar kaytsz kalmaktayd. Geceleri ok ge yatmakta,
bir mesele zerinde durulduunda aralksz almaktayd. Byk Nutku dikte ettirirken alanlardan
baylanlar olduu halde, o ara vermeden dikte etmee devam etmiti. Okumaya merakl olan Atatrk ilgi
duyduu bir kitab ne kadar hacimli olursa olsun saatlerce okur bitirmeden brakmazd. Ancak 1937lere
gelindiinde, yorgunluk belirtileri ortaya kmt. Salar azalm, yz izgileri derinlemiti. Burun
kanamalar ve kantlardan ikyetleri vard.
Daha gerilere gidildiinde, gen Mustafa Kemalin Manastr Asker dadisinde ciddi bir stma
hastal geirdii bilinmektedir512a. Trablusgarba giderken at vurmasndan skenderiyede tedavi
grdn Salih Bozokun anlarndan reniyoruz. Derne savalarnda gznden yaralanm ve
Viyanada tedavi grmt. Byk Harp srasnda balayan bbrek rahatszl uzun sreler devam
etmiti. Bbrek rahatszl nedeniyle 1918de Avusturyada Karlsbad kaplcalarnda tedavi grmt.
Mill Mcadele esnasnda da bbrek sanclarnn devam ettii, Sakarya ncesinde kaburga kemiinin
krld bilinmektedir. Cumhurbakanl dneminde, 1924 ve 1927de kalp rahatszlklar geirmise
de gerekli tedavi sonucunda salna kavumutu. 1936da da souk algnl sonucu ateli bir akcier
rahatszl geirmiti. Bu gelimelere ramen, yaknlar onun gayet shhatli olduu kansndaydlar.
Ancak 1937 balarndan itibaren Atatrkn durumunda yukarda belirtilen rahatszlklar kendini
gstermeye balamt. Ancak bu belirtiler gerektii gibi ciddiye alnmam geici tedbirlerle
yetinilmiti.
Atatrkn rahatszlna ilk tehisi koyan Yalova Termal Kaplcalar Mdr Dr. Nihat Reat
Belgerdir. 22 Ocak 1938de Dr. Belger kendisini muayene ettiinde tereddt etmeden tehisini koyar.
Kantnn sebebi karacier bymesi ve sertlemesidir. Olay yemek ve zellikle imekle ilgilidir. Kesin
tan iin zel doktoru Prof. Dr. Neet mer rdelp arlr. Onun da tehisi ayndr. Hastalk sirozdur
Ciddi bir perhiz ve istirahat gereklidir.
Atatrk bir ka gn dinlenir 1 ubatta Gemlik Suni pek Fabrikasn, 2 ubatta Merinos Fabrikasn
amak iin Bursaya gelir. Fabrika allarn yapar. Dzenlenen baloya katlr. Dans eder. Sar zeybek
oynar. Yorulur. kta gecelein bir sre soukta yrr. Ertesi gn Dolmabahe sarayna dndnde
bitkindir. Atelenmitir. On gnlk bir tedaviden sonra zatrre atlatlmtr.
Ancak Ankarada Balkan Antant toplants vardr. 25 ubat 1938de Ankaraya yannda smet nn
olduu halde dner. Ankarada Balkan devlet adamlar ile uzun grmeler yapar, ereflerine ziyafetler
verir.
Btn bu abalar onu yormutur. Hastalnn artmas zerine, 6 Martta Trk doktorlar tarafndan
bir konsltasyon yaplmtr. Fransadan da tannm uzman Prof. Dr. Fiessinger davet edilir. Fransz
profesr tehisi dorular (28 Mart 1938). Fransz Profesr Atatrke Byk kumandan byk harpler
yaptnz. Muzaffer oldunuz. Ama bu iin kumandan da benim. Siz bana tbi olacaksnz, bana yardm
edeceksiniz 512b der. Bu ifade Atatrkn houna gider ve doktorun tavsiyelerine uymaya gayret eder.
Hastaya mutlak dinlenme ve perhiz ngrlmtr. Hkmet ilk defa 30 Martta Cumhurbakannn
hastal ile ilgili resm bir bildiri yaynlar. Bildiride, Fiessingerin muayenesi sonucunda Atatrkn
salnda endie edilecek bir durum olmad ve kendine bir buuk ay dinlenmenin yeterli grld
belirtilir.
Ancak Atatrk Cumhurbakanl grevini aksatmadan yrtmek ve bilhassa kiisel bir meselesi gibi
alglad Hatay sorununu sonulandrmak kararndadr. Fransann Hatay iini savsaklamasndan
rahatszdr. Trkiyenin bu konudaki kesin kararlln gstermek iin 20 Maysta Mersinde asker
birliklerin geit trenini izler ve 24 Maysta Adanada asker birlikleri denetler, Ankaraya dndnde
bitkindir. Ankarada sadece bir gn kalr. 26 Maysta stanbula hareket eder. Bu artk Ankaraya
dn olmayan bir yolculuktur. Deniz havasnn kendisine iyi gelecei mit edilmektedir. Bu i iin
gzel bir yat, Savaronaalnmtr. 29 Maysta yaplan muayenede karnnda su toplanmaya balad
grld. 1 Haziranda Bir ocuun oyuncan beklemesi gibi bekledii Savarona yatna girer ve 25
Temmuza kadar orada kalr. Artk zntl gnler balamtr. Geminin ii yaz scanda
kavrulmaktadr. Oraya buraya serpitiren buzlar havay serinletmeye yeterli deildir. 8 Temmuzda Prof.
Fiessinger 2. defa gelir. Gerekli uyarlarda bulunur. Mutlak istirahat nerisine ramen, Atatrk, 9
Temmuzda Savaronada Bakanlar Kuruluna saatlerce bakanlk eder, yorulur. Fiessinger 16
Temmuzda 3. defa gelir. Hastann durumu naziklemitir. 24/25 Temmuz gecesi Dolmabahe sarayna
nakledilir.
 Artk hastaln nc evresi balamtr. 31 Temmuz-8 Austos arasnda Viyana ve Berlinden
gelen profesrlerle Trk meslekdalar Atatrke konsltasyon yaparlar. Ancak hastala bir are
bulamazlar.
Hastalna ramen, Atatrk Sarayda Babakan, Bakanlar, eliler, komutanlar kabul ve lke
meselelerini srekli takip etmekteydi. 3 Eyll 1938de Hatay Devletinin kuruluunu Cumhuriyet
Hkmetinin bir baars olarak cokuyla kutlad. 5 Eyllde vasiyetini yazd. Buna gre: Sahip
olduu btn para ve hisse senetleriyle ankayadaki tanr tanmaz mallarn C.H.Pne terkediyordu.
Ancak para ve hisse senetleri Bankas tarafndan faizlendirilecek, her sene faizden yaadklar srece
adn saydklar yaknlarna, kendi tespit ettii miktar zerinden belirli birer aylk verilecek, ayrca
smet nnnn ocuklarna renimleri iin gerekli yardm yaplacakt. Her sene faizden arta kalan
miktar yar yarya Trk Tarih ve Dil Kurumlarna tahsis edilecekti.513 Btn tanmaz mallarn, daha
nce, hazineye ve belediyelere balamt.
6 Eyllde Prof. Fiessinger drdnc defa gelmitir. Hastann durumu naziklemitir. Karnda
toplanan su rahatszl artrmaktadr. Karn ponksiyonu yaplarak, toplanan su dar alnarak Atatrk
ferahlatlmtr. 11 Eyllde dzenlenen raporda kesin istirahat rgrlmtr. Ziyaretler snrl olacak.
yatakta dinlenmeye devam edilecek her trl yorgunluktan kanlacaktr.
Sonraki gnlerde karnda asit toplanmas ilerlemitir. Genel durumda ok yorgunluk ve takatszlk
vardr. Atatrkn ok arzu etmesine ramen, 29 Ekim trenleri iin Ankaraya gitmek projesi,
doktorlarca ertelenmitir. 22 Eyllde 2. defa ponksiyon yaplm, karnda biriken su dar alnarak
byk hasta ferahlatlmtr. Sonraki gnlerde de Cumhurbakan sivil asker erkn kabul ile devlet
ileriyle megul olmaya devam etmitir.
Ne varki sinsi hastalk ilerlemekteydi. 16 Ekim akam ilk ar koma gelir. Koma durumu 19 Ekime
kadar devam eder. Cumhurbakanl Genel Sekreterlii 23 Ekim gnne kadar sabah ve akam gnde
iki defa salk durumunu belirten bildiriler yaynlar.
Atatrk komay 20 Ekimde atlatr. Cumhurbakannn arzusu, mmkn olduu kadar abuk
Ankaraya gitmek, eseri olan Cumhuriyetin 15. yldnm trenlerine katlmaktr. Fakat bu mmkn
deildir. 29 Ekimde barndan kt orduya bir mesajla seslenir: Zaferleri ve mazisi insanlk tarihi ile
balayan, her zaman zaferle beraber medeniyet nurlarn tayan kahraman Trk Ordusu Trk
vatannn ve Trklk camiasnn an ve erefini dahil ve haric her trl tehlikelere kar korumaktan
ibaret vazifeni her an yapmaya hazr olduuna benim ve byk ulusumuzun tam iman ve itimadmz
vardr. szleri ile ordunun bayramn kutlar.514
1 Kasm 1938de TBMM toplantsnn a konumasn onun yerine Cell Bayar okur. Yaknlar ile
son grmesi 6 kasmdadr. 7 Kasmda kesin emirleri zerine, karna 3. defa ponksiyon yaplarak su
alnr. 8 Kasmda Atatrk tekrar ar bir komaya girer. Saat 19 dolaylarnda balayan koma gittike
arlar. Cuhurbakanl Genel Sekreterlii tekrar resm bildiri yaynlamaya balar. 9 Kasm 1938de
saat 24de yaynlanan bildiride umum durumunun tehlikeli bir hal ald vurgulanr. Nihayet 10
Kasm Perembe gn sevgili Atatrk, kendisini tedavi etmeye abalayan hekimlerinin gzyalar
arasnda, saat 9.05te hayata veda eder.515
Hkmet ac haberi millete bir bildiri ile duyurdu. Trk Milleti Ulu efini, insanlk byk evldn
kaybetti. Milletimize iimiz yanarak bu tarife smayan ziyandan dolay ve derin taziyelerimizi
sunarz lmez olan onun byk eseri Cumhuriyet Trkiyesidir Bugn ayrlna aladmz Byk
efimiz Atatrk, her vakit Trk Milletine gvendi Ebed Trk Milleti, onun eserlerini ebediyete kadar
yaatacaktr. Trk genlii onun kymetli emaneti olan Trkiye Cumhuriyetini daima koruyacak ve onun
izinde yryecektir. Kemal Atatrk, Trkn tarihinde ve gnlnde daima yaayacaktr516
Haber yurt iinde ok byk znt yaratt. Dnya da geni yanklara yol at. Trkiyenin mill
kahramannn tabutu, 16 kasmda Dolmabahe Saraynda hazrlanan katafalka konuldu ve halkn
ziyaretine ald. Sonsuz aclar inde kvranan halk, kurtarcs olan Atasna saygsn, bir insan seli
eklinde hkrklar ve gzyalaryla dile getirdi.
19 Kasmda klnan cenaze namazndan sonra Ulu nderin tabutu 12 general tarafndan top
arabasna alnarak nce Zafer torpidosuna sonra Yavuz zrhlsna aktarld. Byk nderin naan 101
tane top at ile selmlayan Yavuz, erefli emaneti zmitte zel trene aktard. Yol boyunca halkn
gzyalaryla uurlad tren, 20 Kasm gn Ankara garnda yeni Cumhurbakan smet nn ve
hkmet erkn tarafndan trenle karland. Ankara, kaderini deitiren ebed efini, 101 tane top
atyla selmlad. Atatrkn tabutu Trkiye Byk Millet Meclisinde hazrlanan katafalka konuldu.
Silh arkadalar, general, subay ve askerlerin tazim nbeti tuttuklar katafalkn nnden bata
Cumhurbakan olmak zere, Ankarallar saygyla getiler. Atatrkn naa 21 Kasmda grkemli bir
trenle, Etnograya Mzesinde hazrlanan, geici kabire yerletirildi. Trende grlen manzara
arpcyd. Atatrk yedi dvele kar milli bamszlk bayran dalgalandrm, smrgecilere kar
savam, esir milletlerin midi haline gelmiti. imdi ise, mill bamszlk ve adalama nderinin
tabutunun arkasnda, dnyann drt bir tarafndan gelen temsilciler yer almlard. Bunlar arasnda
faistlar, demokratlar, naziler ve komnistler yanyana sayg yryne katlmlard. Sonu gelmez
aclar iinde kvranan Trk halk ise, her kesimi ile kahramannn tabutunu, hkrk ve gzyalaryla
istirahatghna uurlamaktayd517
Trk halknn bu derin acsn ve ebedi efine olan minnet ve balln, 11 Kasmda oy birlii ile
Cumhurbakan seilen smet nn, 21 Kasm 1938 tarihli bir bildiri ile dile getirdi518: Devletimizin
bnisi ve milletimizin fedakr, sadk hadimi (hizmet edeni); nsanlk idealinin mmtaz simas; Esiz
kahraman Atatrk; Vatan sana minnettardr. Btn mrn hizmetine verdiim Trk milleti ile beraber
senin huzununda tzim ile eiliyoruz.
Ulu nderin naa, daha sonra, 10 Kasm 1953te Etnografya mzesinden alnarak ebed istirahatgh
olan Antkabire, yine grkemli bir trenle nakledildi.

3. Atatrkn lmnn Trkiye Dndaki Yanklar

Atatrkn ful, Trk milletini sonsuz elemlere garkederken, btn dnyada derin yanklar
uyandrd.519 Bunun sebepleri nelerdir? Neden dnyann uzak kelerinde bile onun lm yanklar
yaratmtr?
nk Atatrk, adeta inanlmaz lde olumsuz koullar iinde, dnyann en gl devletlerine kar
bamszlk bayran am ve emperyalist gleri dize getirmi, lkesini tam bamszla kavuturan
mill bir kahramand. Bu nitelii ile o, esaret altndaki Asya ve Afrika lkeleri iin, bir yol gsterici, bir
mit haline gelmiti. Dier taraftan o, istildan kurtard lkesinin bir daha ayn duruma
dmemesi, can ve kan pahasna elde ettii bamszln sonsuza kadar koruyabilmesi iin Batya
ramen, Batlama, bir baka deyimle adalama yolunu am ve Trkiyeyi onbe yl iinde, her
bakmdan tannmayacak kadar deitirmi, ada bir devlet haline getirmiti. Ayrca bar ve istikrara
dayal gereki bir d politika ile Trkiyeyi dman olmayan bir lke konumunda brakmt. Eseriyle
milli bir kahraman, modern bir devlet kurucusu, ileri grl bir reformatr ve Yurtta bar, dnyada
bar politikasnn gvenilir bir uygulaycs olarak dnyann saygsn kazanmt. Dolaysyla
Atatrkn elim kayb dnyann her tarafndan sesler getirmitir.
Yabanc devletler Trkiyenin acsn, resmi kanallardan mesajlar ve onun cenaze trenine
gnderdikleri ahsiyetler ve asker birliklerle paylatlar. Ama esas yanklar Medya sivil toplum
rgtleri ve kiisel mesajlarla kendini gsterdi. Gazete ve dergiler Trkiyenin mill bamszlk ve
adalama nderinin zelliklerini haber, yorum rportaj ve resimlerle okuyucularna tanttlar.
Fransada Paris gazetelerinde 22 Haber, 25 makale ve 26 resim yaynland.520 Gazeteler, genellikle
Atatrkn lkesine olan hizmetlerine anlatmakta, zellikle Onun Trkiyeyi kapitlsyonlardan, Bat
emperyalizminden ve ortaa kurumlarndan kurtarp ada laik bir devlet kurmasn
vurgulamaktaydlar. Bu amala Trkiyede hizmet etmi olan Fransz diplomat ve gazetecileriyle
rportajlar yapmlard. Bunlardan Kont Sforza ile yaplan ilgi ekiciydi. nk Sforza, mtareke
dneminde stanbulda talya Yksek Komiseri olarak bulunmutu ve Atatrk olduka yakndan
tanyordu. Daha o zamandan Atatrkn baar kazanacan ngrmt.
Rportajda Onun amacnn Baty taklit etmek deil, Batya kar kendisini savunmak olduunu,
isabetli olarak deerlendirmitir.
Gazete yaynlar tarada da devam etmitir. Byk elilikte alan defteri, Fransann ileri gelen
devlet adamlar, kordiplomatik ve yzlerce kii imzalamlard. Paristeki elilikler bayraklarn yarya
indirmilerdi. Bu basal dileklerinin en ilgi ekenleri Fransz kolonilerinden gelenlerinkilerdi.
Cezayirden, Tunustan hatta Madagaskardan gelen mesajlar en muzaffer evladn kaybeden karde
milletin acsn paylamaktaydlar. Suriye Gazeteleri de Gaziyi Dounun en byk simas olduunu
belirtiyor onun cesaret ve enerjisini vmekteydiler. Suriye Babakan Pariste Bykelilii ziyaretle
milli mateme candan katldklarn beyan etti.
ngilterede ise, Kral ve hkmet dostluuna byk nem verdikleri Trk milletinin urad
onarlmaz kayb dolaysyla en samimi basal dileklerini Ankaraya ulatrdlar. ngiliz Dileri
Bakanl Mstear da kederimize btn kalpleriyle itirak ettiklerini Atatrkn lmyle
Trkiyenin byk bir ef, cihann harikulde beynelmilel bir sima, ngilterenin byk bir dost
kaybettiini vurgulad.
lm haberi zerine, Trkiyenin Londra Bykelilii, taziye telgralaryla dolup tat. lk telgraf
emekli general Haringtondan gelmiti. Mtareke dneminde gal kuvvetlerine bakomutan olan
general, ngiliz devlet adamlarnn aksine saukkanl davranyla bara katkda bulunmutu. Kendisine
byk sevgi besledii Byk Lider ve Devlet Adam Atatrkn kayb dolaysyla en iten sempatilerini
bildiriyordu. Bykelilie gelen mesajlar arasnda eitli irketlerin, bankaclarn, ngilteredeki
Musev cemaatinin, Londradaki misyon eflerinin, ngiliz halknn, niversite retim yelerinin,
Birinci Dnya Savanda Trkiyeye kar savam olan ngiliz ve Avustralyal askerlerin taziye
dilekleri gibi, her kesimden pek ok mesaj gelmiti. Mesaj sahipleri Atatrke olan sayg ve
hayranlklarn dile getiriyorlar ve Trkiyenin derin acsn paylatklarn ifade ediyorlard.
ngiliz Dominyonlar da, Avustralya, rlanda, Kanada, Yeni Zelanda ve Gney Afrika Birlii de Trk
Hkmetine basal dileklerini ulatrdlar. ngiltere, byk lnn cenaze treninde, anakkalede
Anzak kolordusu komutan olan ve savata bir bacan yitiren Mareal Birdwood ile bir asker birlik
tarafndan temsil edilecekti.
 Atatrkn lm ngiliz basnnda da geni yanklara yol at. Says yzlere varan makalelerde
onun hayat hikayesini vermekle ve onun ulusuna verdii hizmetleri saymaktaydlar. Bunlar arasnda
zellikleAnkara Aslannn karakter yaps, asker, organizatr ve ynetici olarak asker ve siyas
baarlar milliyetilii, vatann zor artlar altndan bamszla kavuturmas, millet ad olmayan
rm bir devletten, gl kendine gvenen bir devlet yaratmas, inanlmaz reformlar ile hanedan ve
halifelii kaldrmas, eriat kanunlar yerine laik kanunlarn konulmas, kadnlarn kafesten kurtarlp
toplum hayatna kazandrlmas, bin yllk alfabeyi deitirerek kolay retilen latin alabesini getirmesi,
zetle yapt inklplarla Trkiyeyi tannmayacak kadar deitirmesi laik, ada bir ynetim
oluturmas, blgede bir bar ve istikrar yaratmas vurgulanyordu. Gazeteler hi kimsenin onun kadar
byk sayg ve derin hayranlk yaratmadn, Atatrkn lmyle ngilterenin candan bir dost
kaybettiiniyazmaktaydlar.
Atatrkn lm haberi ngiliz imparatorluunun her tarafnda yanklanmtr. Sadece Malta
adasnda yaymlanan makale ve haberlerin toplam 43e ulamt. Kbrsda Trk ve Rum gazeteler
duyduklar derin znty dile getirmiler, konsolosluklar bayraklarn yarya indirmilerdi. Seylan
adasnda Yeni Zelanda da sayg dolu yazlar kaleme alnmt.
ngiliz mparatorluu iinde Ulu nderin lmnden en fazla znt duyan Hindistan yarmadasnda
yaayanlar olduu anlalmaktadr. Bugnk Pakistan, Benglade ve Hindistan kapsayan bu blgede
yaayan halk, onu Bamsz Trkiyenin yaratcs, Asyann kahraman Milliyetilik Havarisi olarak
benimsemilerdi. O yaptklar ile yalnz Trkiyeye deil, fakat btn Asya halklarna da byk
hizmetlerde bulunmu, lkesinde yapt reformlarla Asyallara da ilerleme ve bamszlk yolunu
gstermiti521 Atatrkn lm haberiyle Hint halk adeta ok geirmiti. Hint halk yas tutmutur.
cra kasabalarda bile, almalar tatil edilmi, 18 Kasm gn btn Hindistanda Kemal gn olarak
anlmtr. Milliyetiliin babas, an en byk kahraman, Asyann kurtarcs, btn
Dounun iftihar kayna ve milliyetiliin gerek ruhu iin samimi gzyalar aktlmtr.
Mill bamszlk ve adalama nderinin kayb komu lkelerde de yanklar uyandrd. Yunan
resm makamlar ve basn Trkiyenin acsn paylamtr. Gazeteler ortak bir dille, Atatrkn kaybn
Trkiye iin olduu gibi, dnya iinde bir talihsizlik olduunu vurgulamlardr. Bulgar basn, Romen
basn Macar basn onun eserini, kiiliini ycelten makaleler yaynlamlardr. Komu randa ise bir
ay resmi matem iln edilmitir. Afganistan, Lbnan iten zntlerini dile getirmilerdir.
zet olarak verilen bu bilgilerden anlald gibi, Atatrkn lm Trkiye iinde bir dnm
noktas grld gibi, dnya iinde byk bir olay olarak alglanm, insanln bir kayb olarak
deerlendirilmitir. zellikle esaret altndaki Afrika ve Asya toplumlar, Onun fuln, kendilerinden
bir kahramann kayb olarak grmlerdir.522 Atatrkn fulnun dnyada zellikle Asya ve Afrikada
yaatt yanklar, onun evrensel etkisinin en belirgin gstergesi olmutur.

4. Atatrkn Kiilii ve Etkisi

a) Atatrkn kiilii523
Atatrk grnm olarak ortadan biraz uzun boylu, (1.76 cm), ince ve salam yapl (76 kilo
civarnda), ak sar sal, geni alnl, elmack kemikleri belirgin, ak mavi gzl, etkili bakl ve
yakklyd. Fiziki grnm etkileyiciydi. Tabiat itibariyle sklgan olmakla beraber, cemiyet iinde
bulunmaktan ve konumaktan holanmaktayd. Hitabeti kesin ifadeli, kararl ve tesirliydi. Giyimine
ocukluktan beri zen gsterirdi. Daima temiz ve dzgn giyinirdi. Her zaman tralyd. Temizlik
konusunda ok titizdi. Mutlaka hergn banyo yapmay adet edinmiti. Geceleri ok ge yatar, az uyku
uyurdu. Kahve ve sigara tiryakilii vard. Akam yemeklerini davetlileriyle yemek, vazgeilmez bir
alkanlyd. Sofrada yemein yan sra iki, bazen mzik de olurdu. Sofra Atatrkn dostlaryla stres
att, nemli konularda fikir alveriinde bulunduu, gerekli hallerde nabz yoklad, bazen de grev
verecei insanlar lp bitii bir yerdi. ou zamanda salondaki kara tahta nnde bilimsel tartmalar
yaplan deta akademik bir toplant gibiydi.
Atatrkn en fazla gze arpan zellii hareket ve kararlarnda abuk, kesin, ak ve enerjik
olmasyd. Fakat o her eyden nce gerekiydi. Harekete gemeden konuyu en ince teferruatna kadar
gzden geirir, zaman, mekn ve imkn faktrlerini mkemmel kullanrd. Hayat boyunca, zamannda
hi bir eyi karmamak ve zamansz hi bir eye girimemek ilkesini baaryla uygulamtr.
Gerektiinde durmasn ve uygun zamannn gelmesini beklerdi. Ama kesin karar verdikten sonra, onu
byk bir enerji, yklmaz bir irade ile tereddtsz takip ederdi. Pratik ve berrak zeks, hi bir tehlike
karsnda yklmayan azmi, insanlar doru deerlendirmesi ve en ie yarayacaklar yerde kullanmas,
giriecei ie mani olacak engelleri ykmakla ie balamas, ona baarya giden yollar amaktayd.
craatnda hkim olan hisleri deil, akl ve mantdr. Nitekim ahsen alaturka musikiden zevk ald
halde, bat musikisine ynlenmeyi zendirmitir. Kadn konusunda da duygularn ve alkanlklarn
deil, an ve gelecein gereklerini n plna alm, kadn-erkek eitliinin yollarn amtr. Byk
zaferden sonra, muzaffer ordular Boazlara akarken, bir insann zor dayanabilecei tahriklere
kaplmam, kariyerini kurtarmak iin atma arayan Lloyd Georgein plnlarn boa karm,
Mehmetiin kann dkmeden Dou Trakyay kurtarmt.
Atatrkn vazgeemedii alkanlklarndan biri de okumaya olan merakdr. Daha rencilik
yllarnda kk harlndan kitaplar ald bilinmektedir. Gen subaylk yllarnda askerlikle ilili
tercmeler yapmt. leri rtbelerde Arburnu ve Anafartalar savalarn, 1927de hacimli bir eser olan
byk Nutku ay iinde kaleme almt. Onun sava srasnda bile ciddi felsefe ve tarih kitaplar
okuduu grlmektedir. Devlet bakan olduktan sonra, ankayada 10.000 cildi akn bir kitaplk
oluturmutur. Eline ald kitab bitirinceye kadar okur, nemli grd yerleri krmz-mavi kalemle
iaretlerdi. lgi duyduu konularda yurt dndan kitaplar getirtmitir. Kendisini en ok memnun eden
hediyenin kitap olduu bilinmektedir. Atatrk son zamanlarnda zellikle dil ve tarih konular ile
yakndan ilgilenmitir. Bu konularda bilimsel almalar yaplmas iin Trk Tarih ve Trk Dil
Kurumlarn kurmu birer akademi haline gelmelerini temenni ettii bu kurumlarn yaamas iin,
vasiyetnamesine zel hkmler koymutu.
Asker kkenli olduu halde militarist deildi. Savatan sonra mareal niformasn karm, bir iki
vesile dnda bir daha giymemiti. Gnlnde olan demokratik ynetimdi. ki defa ok partili hayat
denemiti. Youn inklplar iinde, bu rejimin yrmeyecei, inklplarn tehlikeye girebilecei
anlaldndan ok partili rejimden vazgeilmiti. Ancak Onun arkasnda gcn halktan alan, halk iin
alan bir idare brakmak istedii bilinmektedir.
Resm ilikilerinde son derece titiz davranan Atatrk zel hayatnda, dostlarnn her trl nazn
ekerdi. Meclisleri daima samimi ve neeliydi. Davetlileri serbest konuturmaktan zevk alrd. Kindar
deildi. fkesi abuk geerdi. 150lilikleri affederek yurda dnmelerine izin vermiti. Bir defasnda
Reit Galip sofrada Buras milletin sofrasdr kalkmam demesine ramen bir ka ay sonra onu Maarif
Bakanlna getirmiti.
 Atatrk mill gurur konusunda son derece hassast. Yabanc lkelere ve milletleraras konferanslara
giden kiilere sesiniz benim sesimdir, unutmaynz ihtarnda bulunur, gidenler de bunu gznne
alarak protokol konusunda dn vermezlerdi. talyaya resm bir ziyaret yapacak olan nnye Sen
Trkiyenin Bavekilisin. Mussolini de resmen talyann Bavekilidir. Arada hi bir fark
tanmayacaksnz demiti.524 nnnn talya ziyareti; bu direktif dorultusunda gereklemiti.
Batnn Trkiyeye hep yukardan bakn engellemee, Trk insannn Bat karsnda duyduu
kendine gvensizlik duygusunu nlemeye kararlyd. Nitekim yaad srece bu konuda bir dn
vermemitir. Mill onur bayran, o hep ycelerde dalgalandrmtr.

b) Atatrkn Fikir ve Dnce Kaynaklar

Atatrk daha iyi anlayabilmek iin onun fikir ve dnce yapsnn olumasndaki etkenleri ksaca
gzden geirmek faydal olacaktr.
Bu etkenler iinde ilk akla husus aile ortamdr. Mustafa Kemal mtevaz bir ailede dnyaya
gzlerini amt. Daha ok kk yalarda babasn kaybetmiti. Ailenin gelir dzeyi snrlyd.
Dolaysyla Mustafa kk yalarda insiyatif alma ve bann aresine bakma alkanln kazanmtr.
Nitekim asker rtiyeye annesine haber vermeden girmesi, bunun bir gstergesidir. Dier taraftan byle
bir aile ortamndan gelmesi, onun halkn nabzn tutmasnda ve halkn eilimlerini sezmesinde yararl
olduunu syleyebiliriz.
Dier bir etken, Selnik ortamdr. Daha nce ilgili ksmda belirtildii gibi, ehir Osmanl
Devletinin en ilek limanlarndan biridir. Ayrca Avrupaya demiryolu ile baldr. eitli din ve rk
mensuplarnn bir arada yaad bir ticaret merkezidir. Bu renkli etnik yap ve corafi konumu, Bat
tesirine ak bir ortam meydana getirmitir. Mustafa Kemalin yeni fikirlere ve deiik yaay tarzna
ak olmasnda, bu ortamn etkileri hesaba katlmaldr.
Herkesde olduu gibi okul ve retmenlerinin Mustafa Kemalin fikri yaplanmasnda nemli
etkileri vardr. Mahalle mektebini saymazsak, onun devam ettii emsi Efendi Okulunun zamannn en
iyi ve en yeni ilkokulu olduu daha nce belirtilmiti. Daha sonra devam ettii ve kesintisiz eitim
ald, Asker Rtiye ve dadi ile Harp Okulu ve Harp Akademisi, o dnemin en iyi okullaryd. Dersler
alanlarnda iyi yetimi retmenler tarafndan verilmekte, pozitif dnceli yurtsever renciler
yetitirilmekteydi. Bu okullar sreci iinde, Franszca retmeni Yzb. Nakiyddin, Matematik hocas
Mustafa Sabri, Kitabet hocas Mehmet Asm, Tarih hocas Mehmet Tevfik, Tabiye hocas Kurmay
Yarbay Nuri Bey, Mustafa Kemalin zerinde iz brakan retmenlerdendir.Asker oca, mensuplarna
kahramanl, vatanseverlii, arkada balln, disiplini, fedakrl, zveriyi, tehlikelerden
ylmamay mirlerin emirlerine kesin itaat etmeyireten bir yuvadr. Bu yuvada yetien Mustafa
Kemalde, saylan nitelikler hayat boyunca kendisini gsteren meziyetlerdir525
Mustafa Kemalin fikr formasyonunda okuduu kitaplarn da yeri vardr. Onun rencilik
yllarndan beri okumay, renmeyi sevdii cephede bile ciddi eserler okuduu bilinmektedir. Onun
fikir kaynaklarndan birisininde okuduu kitaplar olduuna phe yoktur.
Onun fikir ve dnce yapsnn olumasnda 1905-1918 yllar arsnda grev ald kamu hizmetleri
sonucunda yapt gzlemlerin, yaad deneyimlerin nemli lde yeri vardr. Hatrlanaca gibi, bu
zaman sreci iinde, Bulgaristan Prenslii bamszln iln etmi, Avusturya-Macaristan Bosna-
Herseki ilhak etmi, Yemende ayaklanmalar alm yrm, talya Trablusgarpa saldrm, Balkan
lkeleri Rumeliyi paylam ve nihayet Osmanl Devleti basiretsizce girdii Birinci Dnya Harbinden
yenik km, lkenin drt bir yan igal altna alnmt. Devlet tarih sahnesinden silinmenin eiine
gelmitir. Atatrk yaad bu ac deneyimler sonucunda, tek arenin mill hudutlar iinde, yeni bir
devlet oluturmak olduu sonucuna varmtr. Yeni devletin ayn duruma dmemesi iin, geleneksel
Osmanl yap ve dnce sisteminden ayrlmas gerektiini grmtr.
Btn bu etkenlerin yan sra onun dnyadaki ve lkedeki fikir akmlarndan da etkilendiini kabul
etmek gerekir. Byk Fransz htillinin getirdii milliyetilik ve mill egemenlik ilkeleri haliyle onun
iin de birer ilham kayna olmulardr. Avrupadaki fikir akmlarndan zellikle Auguste Comteun
oluturduu pozitivizm akmnn etkili olduu grlmektedir. Bu akmn en belirgin zellii olan bilimin
egemenlii ve onun dayand laik dnya gr, Atatrkn fikir yaps ve icraatnda temel dayanak
noktalarn oluturmulardr. Yurt iinde ise Namk Kemal, Tevfik Fikret, Ziya Gkalp, Abdullah
Cevdet, Cell Nuri, Klnzade Hakk, ehbenderzade Hilmi gibi baz fikir ve sanat adamlarnn
eserlerine ilgi gsterdii bilinmektedir. Dneminde mevcut olan fikir akmlarndan zellikle Batclarn
medeniyeti ve Trklerin milliyeti grlerini belirli nanslar iinde benimsedii sylenebilir.526
Atatrk btn bu saylan faktrlerden az ok etkilenmekle beraber, bamsz yaradlnn da bir
gerei olarak, hi bir zaman pein yarglara, kaplmam model ve teorilere iltifat etmemitir. O her
trl dnceyi kendi akl ve mantk szgecinden geirdikten sonra, lkenin gereklerini, ihtiyalarn
her zaman dikkate alan pragmatik bir yol izlemitir. Bunu yaparken de lkenin geirdii tarihi sre ve
jeopolitik konumunu dikkate alm, akln ve bilimin iaret ettii yolu takip etmitir.

c) Atatrkn Trk ve Dnya Tarihi Bakmndan nemi

1) Trk Tarihi Bakmndan
Hayat hikyesini etraflca gzden geirdiimiz Trkiye Cumhuriyetinin yaratcs Gazi Mustafa
Kemal Atatrkn Trk Tarihinde, kendi dnemini olduu kadar, sonrasn da derinden etkileyen, r
ac bir yeri vardr. Bunlar zet olarak gzden geirmek, onun eserini ve Trk Tarihindeki unutulmaz
yerinin anlalmasna kolaylatracaktr.
Ulu ndere Trk Tarihi iinden son derecede sekin bir yer salyan hizmetlerinden en bata geleni
hi sphesiz vatan kurtaran, mill bir kahraman olmasdr. Yurdun drt bir yandan ve hatta iinden
amansz saldrlara urad her eyin dmanlarn insaf ve merhametinden beklendii, milletin artk
yaama gcn tkettii zannedilen bir dnemde, o korkusuzca ortaya atlmtr. O Trk milletinin hr
yaama arzusuna ve vatan topra sevgisine gvenerek, boynunda stanbul Hkmetinin idam ferman
olduu halde, Mill Mcadeleyi hi bir eyden ylmayan iradesiyle organize etmitir. O bitip
tkenmeyen enerjisi, ileriyi grme ve sezme kabiliyeti, pratik ve berrak zeks, hi bir eyi tesadfe
brakmayan kararl hareketi, stn komutanlk ve tekilatlk zellikleri, hayallere yer vermeyen
gereki tutumu, zaman mekn ve imkn faktrlerini en iyi birletirme yetenei ile Birinci Dnya
Harbinin galipleri olan sper devletlerin yrtt istilc gleri, kutsal Anadolu topraklarnda
boarak son bamsz Trk Devletini yok olmaktan kurtarm milli bir kahramandr. Sadece bu
muazzam hizmet Gazi Mustafa Kemal Atatrkn Trk Tarihinde emsalsiz bir yer igal etmesi iin
yeterlidir.
Vatan kurtarcs Gazi M. Kemal Ataturkn eserine devamllk ve salamlk salyan zelliklerden
biri de onun mmkn olan ile mmkn olmayann snrlarn isabetle kestirmesidir. Nitekim zafer
kazanan ordular Boazlara akarken zafer sarholuuna kaplmam, durulacak yeri ve zaman isabetle
tayin etmi, siyas kariyerinin devamn Trklerle bir atmaya balayan Birinci Cihan Harbinin galibi
Lloyd Georgenin tahriklerine kaplmam, ll hesapl tutumu ile onun devrilmesine ve iktidar
ebediyen kaybetmesine yol amtr. Atatrk bar masasnda da gereki ve lml davranm, toprak
isteklerinde ll bir yol tutmu, buna karlk tam bamszlna sahip bir devlet ve homojen bir
vatan yaratma konusunda titizlikle durmutur. Yeni devletin tam bamszlna sahip olmas iin,
bamsz bir devlet anlay ile badamas mmkn olmayan kapitlsyonlarn kaldrlmas
gerekiyordu. Kaptilsyonlar Lozanda etin tartmalardan sonra, barn tahlikeye girmesi pahasna
kaldrtlmtr. Keza yzyllar boyu devletin i ilerine yabanclarn karmalarna yol aan Mslman
olmayan aznlklar meselesi sert bir nfus mbadelesi ile zme balanmtr. Bylece Osmanl
Devletinin iini yzyllardr kemiren Anadolunun btnlne glge dren d mdahalelere klf
hazrlayan aznlklar meselesi tarihe maledilmitir. Atatrk bu baarsyla Anadolu vatan etrafnda
birlemi, tam bamszlna sahip, yeni ve gelimeye elverili bir devlet yaratmtr. Onun zafer
sonras gereki davran uzun mrl, gvene dayal bir bar dneminin almasn salamtr. Paha
biilmeyen bu uzun bar dnemi, yzyllardan beri btn imkn ve enerjisini sava meydanlarnda
tketmeye mecbur olan Trkiyeye kalknmak, gayretini halknn refah ve mutluluuna yneltmek, siyasi
ve sosyal yapsn an gereklerine gre yeniden dzenlemek imknn vermitir. Gnmzn altmbe
milyonluk ada, Balkanlar, Ortadou ve Kafkaslarda etkin g olmaya aday Trkiye Cumhuriyeti
Atatrkn salad eyrek asrlk bar dneminin eseridir.
Onun eserini ve ahsiyetini ycelten sadece vatan kurtarcl ve tam bamszlna sahip istikrarl
bir devlet kuruculuu da deildir. O emperyalist devletlerin penesinden kurtard vatann ve yeniden
kurduu devletin sonsuza dek yaayabilmesi iin gerekli nlemleri de almtr. Atatrk ilkeleri veya
Trk nklb diye isimlendirilen bu tedbirlerin amac, Trk toplumunu bir an nce, mmkn olan
hzla, an medeniyetinin bir orta haline getirmektir. Daha ncede deindiimiz gibi, Osmanl devlet
adamlar 1718den beri devleti kntden kurtarmak iin Batdan ncelikle asker alanda, daha
sonralarda kanlmaz olarak dier alanlarda baz eyler almak zorunluluunu duymulard. Her devlet
adam kendi idrak erevesi iinde, snrl alanlarda kalmak zere baz yenilikler getirmiti. Ne var ki
alnanlar daimi yetersiz kalm, Neyin alnp neyin braklaca, tartmas ise Atatrke kadar
srp gitmitir. stelik yaplan yeniliklerle toplum iinde zamanla bir kltr ve messese ikilemesi,
hatta rekabeti olumutur. Atatrk bu krdm vatan kurtarc milli kahraman olmann ve tam
bamsz devlet kurmann kendisine salad emsalsiz itibar ile kknde zmlemitir.nceki
bahislerde akland gibi, ona gre adalamann bir tek yolu vardr. o da aa hakim damgasn
vuran ada medeniyeti bilimi, kltr, teknolojisi ile baka bir ifade ile hayata ve dnyaya bak
ekliyle topyekn almaktr. Bunun yolu bilim ve fenni rehber edinmekten gemektedir. Btn ilerinde
olduu gibi, Atatrk kararn verdikten sonra, bunu byk bir enerji ve kararllkla uygulam, ksa
saylabilecek bir sre iinde (on be yl) yapt kkl deiiklerle yurttalarn adalama yolunda
kanalize etmi ve onlarn, yeni ve geni ufuklara ynelmelerini salayarak Trk Rnesansnn
kaplarn ardna kadar amtr. Gelecein blgesel gc Trkiye bu oluumun bir eseridir.
Atatrk yapt yeniliklerle yeni ufuklara ynelttii Trkiyenin kendi z deerlerinden kopmamas
ve Batnn ruhsuz bir kopyas haline gelmemesi, adalamann mill deerlerle bezenmi orijinal bir
sentez haline gelmesi iin de ciddi nlemler almtr. Bylece adalama ile mill kimliin daha bir
belirginlemesi, Trk kltrnn halk kaynandan beslenerek kendi z deer ve zellikleri ile ada
medeniyet iinde lyk olduu yeri almas amalanmtr. Bunu hayata geirmek iin Trk Dil Kurumu,
Trk Tarih Kurumu ve Ankarada Dil, Tarih ve Corafya Fakltesini kurmu, Halkevlerini harekete
geirmitir. Atatrkn tarih aratrmalarna verdii nemin bir sonucu olarak vatan ile zerinde
yaayan millet arasnda balant fikri, Trk halk arasnda yerlemi ve bir Anadolu vatan
mefhumu Cumhuriyet kuaklarn ayn yrngede birletiren balayc temel unsurlardan biri haline
gelmitir.
Ulu nder yaratt eser ile, iki yz yl akn bir sredir devam eden ve bir trl baarya
ulaamayan adalama abalarnn yaratt eziklik, aresizlik, gszlk ve duygular iinde bunalan
halk kendine olan gvensizlikten kurtarm, baarlaryla zengin tarihi ile iyi bir gelecee yneldiine
inandrmtr. Onun Birinci Dnya Sava galibi olan sper devletlerle, onlarn uydularn
Mehmetiin sngs ile dize getirmesi, yllardan beri devam eden Trkn maks talihini
yenerek, dnn hasta hasta adamndan, zinde, gelecek vadeden, yeni ve dinamik bir devlet yaratmas,
Trk halknda kendine ve gelecee gven duygular yaratmtr.527
Byk nder, kaln izgiler halinde belirtilen bu hizmetleri ile Trk tarihinde unutulmaz sekin bir
yere sahiptir. Onun fikir ve dnceleri yaad srece, lkeyi ynetenler iin birer esin kayna
olmulardr. Bundan sonra da, ayn ekilde, kl birer yol olacana phe yoktur.
2) Dnya Tarihi Bakmndan
Atatrkn mill bamszlk ve adalama nderi olarak, sper devletlere ve onlarn
destekledikleri uydularna kar elde ettii inanlmaz baarlar Latin Amerikadan Uzakdouya kadar
uzanan bir alanda heyecanla tutkuyla izlenmiti. Onun parlak baarlar sadece Trkiye iin paha
biilmez bir deer olmakla kalmam, zellikle bamszlk zlemi iinde bulunan veya gelimekte olan
lkeler iin bir mit , deerli bir ilham kayna haline gelmitir. Emperyalist glere kar, ok zor
artlar altnda yrtlen Mill Mcadele Felketin bir nehir gibi akt btn milletin ateten bir
ember iine alnd bir ortamda bamszl iin lmeyi gze alan bir milletin baarszlnn asla
bahis konusu olamayaca inancyla yrtlmt. Elde edilen deta inanlmaz baar, haliyle
Atlantikten in Denizine kadar uzanan bir corafyada yaayan esaret altnda inleyen, horlanan
topluluklar ayaa kaldrm, mill bamszlk hareketlerine hz vermitir.
Atatrk daha 1922 Temmuzunda Mill Mcadelenin mazlum milletler iin ifade ettii anlam yle
dile getirir: Trkiyenin bugnk mcadelesi yalnz kendi nam ve hesabna olsayd belki daha ksa,
daha az kanl olur ve daha abuk bitebilirdi. Trkiye byk ve mhim bir gayret sarfediyor. nk
mdafaa ettii btn mazlum milletlerin, btn arkn davasdr528
O smrge durumunda olan dou toplumlarnn yakn bir gelecekte zgrle kavuacaklarn daha
1930lu yllarda, deta kehanet saylacak u szlerle ngrr: arktan doacak olan gnee baknz.
Bu gn, gnn nasl aardn gryorsam, uzaktan btn ark milletlerinin de uyanlarn yle
gryorum. stikll ve hrriyetine kavuacak ok karde millet vardr. Onlarn yeniden douu phesiz
ki terakkiye ve refaha ynelik olacaktr. Bu milletler btn glklere ve btn manilere ramen
muzaffer olacaklar ve kendilerini bekleyen istikble ulaacaklardr. Mstemlekecilik ve emperyalizm
yeryznden yok olacak ve yerlerine milletler arasnda hi bir renk, din ve rk fark gzetmeyen yeni bir
ahenk ve ibirlii a hkim olacakr529
Nitekim Mill Mcadele, Afrika ve Asyada, Dounun Batya kar ayaklanmas, Asyann
Avrupaya kafa tutmas, bask ve egemenlik altnda tutulan halklarn emperyalizme bakaldr olarak
yorumlanmtr.530. Bu etki, mslman dnyasnda ortak tarih, kltr ve corafyann yaratt balarla
daha gl olarak hissedildi. Trk zaferi Tunusda, Cezayirde genellikle Kuzey Afrikada coku ile
karland. Suriye ve Filistinin baz ehirleri Trk bayraklar ile donand ve camilerde dualar birbirini
kovalad. Mustafa Kemalin ismi dillerde dolayor, resimleri evlerin eref kelerinde yer alyordu.
Zaferi iin iirler kaleme alnyordu. Trkiye olaylar, kalabalklar sokaa dkebiliyordu. ngiliz ve
Fransz egemenliinde bulunan yerlerde, Yaasn Trkiye Yaasn Mustafa Kemal haykrlar
bamszlk zleminin bir ifadesi halini alyordu. O artk yalnz Trkiyenin deil slm leminin, hatta
islm olmayan esaret altndaki halklarn bir kahramanyd. O, Fasl Abdlkerimin, Tunuslu Habib
Burgibann, Msrl Enver Sedatn, Endonezyal Ahmet Sukarnonun, Pakistann kurucusu Muhammed
Ali Cinnahn olduu kadar, Hintli Pandit Nehrunun da derinden etkilendii, hayranlk duyduu bir
mill bamszlk timsaliydi. Atatrkn slm dnyasndaki imaj, Medeni Kanunun kabul, ltin
alfabesine gei, halifeliin kaldrlmas, devlet ve toplum hayatnn laikletirilmesi gibi, radikal
islmclara ters den uygulamalara ve smrgecilerin btn olumsuz propagandalarna ramen,
devam etmitir. Nitekim 1927de bir Msr dergisinin, dnyada yaayan en byk yurtseverin kim
olduunu belirlemek iin at ankette, Mustafa Kemal, Msr milliyetilerinin nne geerek ilk sray
almtr.531.
Trk adalamas, sadece mill bamszlk asndan deil, fakat skolastik dnce tarzna kar
aklcln, medeniyetiliin hmanizmin slm alemindeki ncln yapmas bakmndan da etkili
olmutur. Bu zellii ile Atatrk ilke ve inklplar, randa Rza ah Pehlevi, Afganistanda Amanullah
Han, Endonezyada Ahmet Sukarno, Msrda Abdnnasr, Tunusda Habib Burgiba vs. iin farkl
nanslar iinde ilham kayna olmutur.
zerinde durulmas gereken dier bir nokta, Trk adalamasnn deiik ve farkl kltr
evrelerinin aa uyumlar bakmndan yol gsterici olmasdr. Atatrkn eseri, Tarihi boyunca Bat
kltrne yabanc kalm ve Hristiyan olmayan toplumlara ada medeniyete ulamann modelini
oluturmutur. Bu zellii ile onlarn gelimelerinde evrensel bir yer tutmutur. Batl bilim adamlarna
gre, Trk adalamas, zellikle kinci Dnya Savandan sonra, Trk Tarihinin bir safhas olmaktan
km, bamszlklarn yeni kazanan lkeler iin politik sistem olarak Dou ve Bat rejimleri arasnda,
bir alternatif deer oluturmutur. Bu zellii ile Atatrk yolu, Trkiye snrlarn am, ktalara mal
olan evrensel bir nitelik kazanmtr.
Daha nce deinildii gibi, Atatrkn fulnn dnyada ve zellikle Asya ve Afrikada yaratt
derin yanklar, onun evrensel etkisinin en gl gstergesidir.
zetle Trk adalamas, sadece Trkiye iin deil, fakat bamsz olmak, ada olmak ve
bamsz kalmak isteyen, ada medeniyeti benimsemenin bir lm kalm meselesi olduu bilincine
varm btn milletler iin, her bakmdan paha biilmez bir kl yol, evrensel bir deer nitelii
tamaktadr.532
 BBLYOGRAFYA

I. Bibliyografya Eserleri
ACAROLU, Trker: Aklamal Atatrk Kaynakas, 2 C. Ankara, 1981.
ARAR, smail: Atatrk Kurtulu Sava Devrimler ve Cumhuriyet Trkiyesi ile lgili Kitaplar,
stanbul, 1960.
ASLANTRK, Zeki: Milli Mcadelede stanbul Basn Bibliyografyas (30 Ekim 1918-31
Terinsani 1923). stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Bitirme Tezi, 1974.
ATATRK ARATIRMA MERKEZ: Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti, Konusunda Yurtdnda
Yaynlanm Kitaplar Bibliyografyas, Ankara 2000.
Atatrk Bibliorafyalarnn Bibliorafyas, Ankara, (1981). Milli Ktphane Mdrl.
Atatrkn Ekonomik ve Sosyo-Ekonomik grleri ile ilgili Makale ve Kitaplar Bibliorafyas,
Ankara 1981. Maliye Bakanl Yayn.
Atatrk Kitapl Katalou, stanbul, (1973) Yap Kredi Bankas 50. Yl Yayn.
Atatrkn zel Ktphanesinin Katalou (Antkabir ve ankaya Blmleri) Ankara, 1973 Milli
Ktphane Mdrl.
BODURGL, Abraham: Atatrk and Turkey, A Biblioraphy 1919-1938, Washington, 1974.
BODURGL, Abraham: A centennial bibliography (1881-1981), Washington, 1984.
DURUZ, In - DOAN, Orhan: Milli Egemenlik Bibliorafyas, Ankara, 1983.
 GENEL KURMAY BAKANLII: Antkabir Atatrk ve Trk Devrimi Ktphanesi Katalou,
Ankara, 1993.
GENEL KURMAY BAKANLII: Asker Tarih Yaynlar Bibliografyas, Ankara, 1989.
FALAY, NHAT: Trkiye Ekonomi Bibliografyas (1929-1976) stanbul. 1977.
GKMAN, Muzaffer: Atatrk ve Devrimleri Bibliografyas III. Cilt, 1968-1983.
LTER, Erdal: Trk-Ermeni likileri Bibliografyas, Ankara, 1997.
stanbul Ktphaneleri Atatrk Kitaplar Toplu Katalou, stanbul, 1984
KALUS, MARELLE: Bibliographie des publications en langue franaise sur Atatrk et son
poque (1919-1938), Extrait de La Turquie et la France, Paris, 1982.
KARAYALIN, Yaar - MUMCU,Ahmet: Trk Hukuk Bibliografyas 1927 - 1928, Ankara, 1972.
KORAY, Enver: Trkiye Tarih Yaynlar Bibliografyas, IV. Cilt, 1960-1984.
MELZIG, Herbert: Yeni Trkiyenin Siyasi Bibliografyas, stanbul, 1944.
MERCANLIGL, Muharrem: Atatrk ve Devrim Kitaplar Katalou, Ankara, 1953.
ODABAOLU, Adnan: Atatrkn lmnden Sonra Dnya Matbuatnn Yazdklar, zmir, 1938.
ZERDM, Sami: 10 Kasm - 31 Aralk 1938 Gnlerinde Trk Basnnda Atatrk iin Yazlm
Yazlar Bibliografyas, Ankara, 1958.
SOYSAL, zer: Atatrk Aratrmalarnn Bibliografik Dayanaklar, Erdem, Say: 12, s. 1108-
1132.
ENALP, Leman: Atatrk Kaynakas, Doumunun 100. Ylnda Yaynlanan Kitaplar, Brorler,
Dergi Makaleleri, Bildiriler, iirler II c. Ankara, 1984.
TAMKO, Metin: A Bibliographie on the Foreign Relation of the Republic of Turkey 1919-1967,
And Brief Biogrophies of Turkish statesmen, Ankara, 1968.
TANER, Hasan: Halkevleri Bibliografyas, Ankara, 1968.
TEZCAN, Mahmut: Trk Sosyoloji Bibliografyas, (1928-1968), Ankara, 1969.
TRKYE BYK MLLET MECLS Kltr ve Sanat Yayn Kurulu: Mill Egemenlik ve nsan
Haklar Bibliografyas (1840-1990), III cilt, Ankara, 1992.
VARLIK. M. Blent: Trkiye Basn - Yayn Tarihi Kaynakas, Ankara, 1981.
YCEL, Yaar: Birinci Dnya Harbi Bibliografyas Askeri Tarih Blteni, Say: 20, 1986, s. 157-
173.
II. Belgeler - Anlar
ADIVAR, Halide Edip: Trkn Atele imtihan, stanbul, 1962
AFETNAN, A. : Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Ankara, 1968.
AFETNAN, A.: Atatrkten Yazdklarm, Ankara, 1969
AFETNAN, A.: Mustafa Kemal Atatrk Karlsbad Hatralar, Ankara, 1983.
 AFETNAN, A.: Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn el yazlar, Ankara 2000, Sadeletirerek
yaynlayanlar: SEVM, Ali - SSL, Azmi - TURAL, M. Akif.
AAOLU, Ahmet: Serbest Frka Hatralar, stanbul, 1969
AKER, Mehmet efik: stikll Harbinde 57. Tmen ve Aydn Mill Cidali, Ankara, 1937.
AKER, Mehmet efik: anakkale Arburnu Savalar ve 27. Alay stanbul, 1935.
AKTEPE, Mnir: Atatrkn Sofya Ataeliine Kadar ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Olan
Mnasebetleri ve bu hususta alakal Bir Belge Belleten, Say: 150 s. 263-294.
ALTAY, Fahrettin: On Yl Sava (1912-1922) ve Sonras, Grp Geirdiklerim, stanbul, 1970.
ANDREA, Prens: Felkete Doru, ev. (APAK), Hseyin Rahmi, stanbul, 1932.
APAK, Rahmi: stikll Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, Ankara 1990.
APAK, Rahmi: Yetmilik Bir Subayn Hatralar, Ankara, 1988.
ARALOV, S.I.: Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar, ev. EDZ, Hasan A., stanbul, 1967.
ARMAOLU, Fahir: Belgelerle Trk - Amerikan Mnasebetleri, (Aklamal), Ankara, 1991.
ARAR, Asm: Son Gnlerinde Atatrk, Dr. Asm Ararn Hatralar, stanbul, 1958.
ARIKOLU, Damar: Hatralarm, stanbul, 1961.
ATADAN, Makbule: Aabeyim Atatrk, Haz. BELL, emsi Ankara, 1959.
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Nutuk (1919-1927), Ankara, 1989.
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Nutuk Vesikalar, Ankara, 1989.
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Anafartalar Muharebatna Ait Tarihe. Yay. DEMR, Ulu,
Ankara, 1962.
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Arburnu Muharebeleri Raporu Yayna Hazrlayan: DEMR,
Ulu, Ankara, 1968.
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Atatrkn Sylev ve Demeleri, I-III cilt Ankara, 1989.
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV., Derleyen:
ARSAN, Nimet, Ankara, 1964.
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Atatrk zel Arivinden Semeler, Ankara, 1981.
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Atatrkn Btn Eserleri, III cilt, stanbul, 2000.
ATAY, Falih Rfk: ankaya, stanbul, 1967.
ATAY, Falih Rfk: Atatrkn Hatralar (1914-1918). Ankara, 1965
BAAR, Ahmet Hamdi: Atatrkle Ay ve 1930dan sonra Trkiye, stanbul, 1945.
BABAKANLIK: Dstur, 3. Tertip, 1920-1960, Ankara
BABAKANLIK Ayn Tarihi, Ocak 1934 - Aralk 1957.
BABAKANLIK: Atatrk ile ilgili Ariv Belgeleri, Ankara 1982.
 BAYAR, Cell: Atatrkden Hatralar, stanbul, 1955.
BAYAR, Cell: Ben de yazdm, 8 cilt, stanbul, 1967-1972.
BAYAR, Cell: Cell Bayar Diyor ki (1920-1950), stanbul 1951. Derleyen: SEVGEN, Nazmi.
BAYAR, Cell: Bavekil Cell Bayarn Beyanat ve Nutuklar, stanbul, 1938, Yay. SEVENGL,
Kadri Kemal.
BAYAR, Cell : Sylev ve Demeleri. (Haz. AHNGRAY. ). Ankara, 1955.
BAYKAL, Bekir Stk: Erzurum Kongresi ile lgili Belgeler, Ankara, 1969.
BAYKAL, Bekir Stk: Heyet-i Temsiliye Kararlar, Ankara, 1974.
BAYSAL, Mevlt: ankayada Gazinin Hizmetinde, stanbul, 1954.
BAYTOK, Taner: ngiliz Kaynaklarndan Trk Kurtulu Sava, Ankara, 1970.
BIYIKLIOLU, Tevfik: Trakyada Mill Mcadele II cilt, Ankara, 1955. 2. cilt Belgeler.
BREN, Mehmet Tevfik: II Abdulhamit ve Merutiyet ve Mtareke Devri Hatralar, II cilt. stanbul,
19933. Yay.: HRMEN, F. Rezan.
BOZOK, Salih - BOZOK, Cemil: Hep Atatrkn yannda stanbul, 1985.
CEBESOY, Ali Fuat: Snf Arkadam Atatrk, stanbul, 1967.
CEBESOY, Ali Fuat: Milli Mcadele Hatralar, stanbul, 1953.
CEBESOY, Ali Fuat: Moskova Hatralar, stanbul, 1955.
CEBESOY, Ali Fuat: Siyasi Hatralar, II Ksm, 1957-1960.
CEMAL Paa : Hatralar, yay.: Behet Cemal, stanbul, 1977.
ALILAR, zzettin: On Yllk Savan Gnl, Balkan, Birinci Dnya ve stikll Savalar,
Orgeneral zzettin allarn Gnl, Yay. Haz.: Grgl, smet - allar, zzettin. stanbul, 1999.
ALILAR, zzettin: stikll Sava Hatrat, V Ksm, stanbul 1952.
AYCI, Abdurrahman: Atatrke Dair En Eski ki Yabanc Ariv Belgesi Hakknda Trk Kltr
Dergisi, say: 103, s. 593-597, Mays, 1971.
AYCI, Abdurrahman Mustafa Kemalim Bilinen En Eski Nutku Hakknda Bir Belge, IX. Trk
Tarih Kongresi, Ankara, 21-25 Eyll 1981, s. 2059-2065, Ankara, 1989.
ETNKAYA, Ali: Ali etinkayann Mill Mcadele Dnemi Hatralar, Ankara, 1993.
DILER BAKANLII: Trkiye D Politikasnda 50. Yl, Cumhuriyetin ilk on yl ve Balkan
Pakt, (1923-1934), Ankara 1974.
DILER BAKANLII: Trk D Politikasnda 50 Yl Montreux ve Sava ncesi Yllar (1935-
1939). Ankara, 1974.
DURSUNOLU, Cevat: Mill Mcadelede Erzurum, Ankara, 1946.
 DURU, Orhan: Amerika Gizli Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar, stanbul, 1978.
ERTRK, Hsamettin: ki Devrin Perde Arkas, stanbul, 1957, yay. haz., TANSU, Samih Nafiz.
ERTRK, Hsamettin: Milli Mcadelede Tekilat- Mahsusa, (Haz. APAY, Tevfik, 1975.
ETHEM, erkez: erkez Ethemin Hatralar, stanbul, 1962.
(FURGA) Ahmet zzet: Feryadm II cilt, stanbul, 1992.
HELMRICH, Paul C.: From Paris to Svres. The Partition of the Ottoman Empire and the Peace
Conference 1919-1920, Colombus, 1974 Trke tercmesi: Sevr Entrikalar ev.: EROL, erif, stanbul,
1996.
GENEL KURMAY BAKANLII: Harp Tarihi Vesikalar Dergisi 1951-1969 sonra Aske ri Tarih
Belgeleri Dergisi.
GRGL, smet, yay. haz.: Atatrkn Anlar, Ankara, 19982.
GNDAY, Faik: zmir Suikastnn yz, Dnya Gazetesi 4 Eyll 1956- 6 Mart 1957.
GNDZ, Asm: Hatralarm, STANBUL, 1973 (Der. ILGAR, hsan).
GNER, Zeki - KABATA, Orhan: Mill Mcadele Dnemi Beyannameleri ve Basn, Ankara,
1999.
GRALP, eref, stikll Savann Yz, stanbul, 1958.
HAMLTON, Ian: Gelibolu Gnl, stanbul, 1972, ev. NDE, Osman.
HIRSCH, Ernst E. : Anlarm, Ankara, 1997, ev. Fatma Suphi.
HUREVTZ, JACOP C.: Documents of East diplomatic history Columbia University, 1951
DEMR, Ulu: Sivas Kongresi Tutanaklar, Ankara 1969
DEMR, Ulu: Heyet-i Temsiliye Tutanaklar, Ankara, 1975.
NAN, Ar: Gazi Mustafa Kemal Atatrkn 1923 Eskiehir - zmit Konumalar, Ankara, 1992.
NN, smet: Hatralar 1-2, Ankara, 1985-1987.
NN, smet: nn Atatrk Anlatyor. Haz. PEK, Abdi stanbul, 1968.
NN, smet: nnnn Sylev ve Demeleri, C.I. (1919-1938), Ankara, 1976.
NN, smet: nnnn Sylev ve Demeleri (1919-1946), stanbul, 1946.
NN, smet: smet Paann Siyasi ve ctima Nutuklar, 1920-1933, Ankara, 1933.
HSEYN Kzm Kadri: Merutiyetten Cumhuriyete Hatralarm, stanbul, 1991.
KANSU, Mazhar Mfit, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, II Cilt, Ankara, 1966-
1968.
KARABEKR, Kzm: stikll Harbimiz, stanbul. 1960.
KARABEKR, Kzm: stikll Harbimizin Esaslar, stanbul, 1951.
 KARABEKR, Kzm: stikll Harbimizde Enver Paa ve ttihat ve Terakki Erkn, stanbul. 1967.
KARAOSMANOLU, Yakup Kadri: Politikada 45 Yl, Ankara, 1968.
KARAY, Refik Halit: Minelbab lelmihrap, stanbul, 1992.
KILI, Ali: Atatrkn Son Gnleri, stanbul, 1955.
KILI, Ali: Atatrkn Hususiyetleri, stanbul, 1955.
KILI, Ali: stikll Mahkemesi Hatralar, stanbul, 1955.
KIRZIOLU, Fahrettin: Btnyle Erzurum Kongresi, Ankara, 1993.
KL, Suna - GZBYK, Abdurrahman eref: Trk Anayasa Metinleri, Ankara, 1985.
KURT, Ylmaz, Yay. Hazrlayan : Pontus Meselesi, Ankara, 1990.
KLTR BAKANLII: Atatrkn Mill D Politikas, II cilt, Ankara, 1981.
MELEK, Abdurrahman: Hatay Nasl Kurtuldu? Ankara, 1986.
MERAY, Seha: Lozan Bar Konferans Tutanaklar - Belgeler III cilt Ankara, 1969-1972.
MERAY, Seha - OLCAY, Osman: Osmanl mparatorluunun k Belgeleri, Mondros
Brakmas, Svres Antlamas Ankara, 1977.
OLCAY, Osman: Svres Andlamasna Doru, Ankara, 1981.
ORBAY, Rauf: Cehennem Deirmeni, (Siyasi Hatralarm) stanbul, 1993.
OKDAY, smail Hakk: Yanyadan Ankaraya stanbul, 1975.
OKYAR, Ali Fethi: Serbest Cumhuriyet Frkas Nasl Dodu, Nasl Feshedildi stanbul, 1987
OKYAR, Ali Fethi: Devirde Bir Adam, stanbul, 1980.
OKYAR, Osman - SEYTDANLIOLU, Mehmet (Yay. Haz.): Fethi Okyarn Anlar, Ankara,
1993.
ZALP, Kzm: Mill Mcadele, 1919-1922. II cilt.
RAWLINSON, A.: Adventures in the Near East, 1918, 1922 London, 1924.
RET Paa: Reit Paann Hatralar, Yay. YULARKIRAN, Cevdet R., stanbul, 1939.
SANDERS, Liman von: Cinq Ans de Turquie, Paris, 1923
SHERILL, M. Charles: Atatrk Nezdinde Bir Yl Elilik, stanbul, 1935, ev. Ahmet Ekrem
SMAV Ltfi: Osmanl Saraynn Son Gnleri stanbul, (tarihsiz)
SOYAK, Hasan Rza: Atatrkten Hatralar, II Cilt, stanbul, 1973.
SOYSAL, smail: Trkiyenin Siyasi Andlamalar, c.I, (1920-1945). Ankara, 1983.
SKMAN, Tayfur: Hatayn Kurtuluu in Harcanan abalar, Ankara, 1978.
SYLEMEZOLU, Galip Kemali: Banza Gelenler, Yakn Bir Mazinin Hatralar, Mondrostan
Mudanyaya 1918-1922, stanbul, 1939.
 AHNGRAY, zel: Atatrkn Nbet Defteri, 1931-1938. Ankara, 1955.
MR, Bill N.: ngiliz Belgelerinde Atatrk, IV Cilt. Ankara, 1973-1984.
MR, Bill N.: Lozan Telgraflar, II cilt, Ankara, 1990-1994.
ZTRK, Kzm (Derleyen): Atatrkn TBMM Ak ve Gizli Oturumlarndaki Konumalar,
Ankara, 1981.
TENGRENK, Yusuf Kemal: Vatan Hizmetinde, stanbul, 1967.
TEKE, smail Hakk: Atatrkn 1920den lmne Kadar Yanndan Ayrmad zel Muhafz
General smail Hakk Tekenin Anlar, Gnaydn, 10 Kasm - 17 Aralk 1977.
TEZER, kr: Atatrkn Hatra Defteri, Ankara, 1972
TRKUPS, Nicolaos: General Trikupisin Hatralar, stanbul, 1967, ev. ANGIN, Ahmet.
TUNAYA, Tark Zafer: Trkiyede Siyasi Partiler, III cilt. stanbul, 1986-1990.
TURAN, erafettin: Balkesir ve Alaehir Kongreleri, Hacim Muhittin arklnn Hatralar (1919-
1920), Ankara, 1967.
TRKGELD, li: Mondros ve Mudanya Mtarekeleri Tarihi, Ankara, 1948.
TRKGELD, Ali Fuat: Grp ittiklerim, Ankara, 1951
Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar, 4 Cilt, Ankara, 1985.
ULUBELEN, Erol: ngiliz Belgelerinde Trkiye, stanbul 1967.
UNAT, Faik Reit: Mustafa Kemal Paaya 9. Ordu Mfettii sfatyla verilen vazife ve
salahiyetlere dair Baz Vesikalar, Tarih Vesikalar Dergisi, c. 2. Say: 12.
UNAT, Faik Reit: Mustafa Kemal Paann Bakumandanla Tayini ve Kendilerine Mirlik
Rtbesiyle Gazilik nvan Verilmesi Hakknda Baz Vesikalar Tarih Vesikalar Dergisi, say: 8.
UNAT, Faik Reit: Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunun Kuruluuna ve almalarna
Ait Baz Vesikalar, I-II Tarih Vesikalar Dergisi, Say: 1.
URAN, Hilmi: Hatralarm, Ankara, 1959.
US, Asm: Grdklerim, Duyduklarm, Duygularm, stanbul, 1964.
NAL, Muhittin: Miralay Bekir Sami Gnsavn Kurtulu Sava Anlar, stanbul, 1994.
NAYDIN, Ruen Eref: Atatrkn Hastal, (Prof. Dr. Nihat Reat Belgerle Mlakat), Ankara,
1959.
YALMAN, Ahmet Emin: Grdklerim, geirdiklerim, 4 cilt. stanbul, 1970.
YERESMOS, Stefanos: Trk-Sovyet likileri Ekim Dergisinden Milli Mcadeleye, stanbul, 1979.
III. ncelemeler
ADIVAR, Halide Edip: Trkiyede ark, Garp ve Amerikan Tesirleri. stanbul, 1955.
AFETNAN, A.: Atatrk ve Kadn Haklarnn Kazanlmas, stanbul 1964.
AFETNAN, A.: Trkiye Cumhuriyeti ve Trk Devrimi, Ankara, 1973.
AAOLU, Samet: Kuvay-i Milliye ruhu, Birinci Byk Millet Meclisi, stanbul, 1973.
 ALBAYRAK, Mustafa: Milli Mcadele Dneminde Bat Anadolu Kongreleri (17 Mart 1919 - 2
Austos 1920) Ankara, 1998.
ALBAYRAK, Mustafa: Atatrk ve Trkiye Cumhuriyetinin Tarihsel Geliimi, Ankara, 1999.
AKARSU, Bedia: Atatrk Devrimi ve Yorumlar, Ankara, 1969.
AKBIYIK, Yaar: Milli Mcadelede Gney Cephesi, Mara, Ankara, 1999.
AKGN, Seil: General Harbordun Anadolu Gezisi ve Raporu, stanbul, 1981.
AKGN, Seil: Halifeliin kaldrlmas ve sonular (1924-1928), Ankara, 1983.
AKN, Aptlahad: Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, Ankara 1991.
AKN, Sina: stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, 2 kitap stanbul, 1976-1992.
AKYZ, Yahya: Trk Eitim Tarihi, stanbul, 1993.
AKYZ, Yahya: Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu, (1919-1922), Ankara, 1975,
ARIKAN, Zeki: Mtareke ve gal Dnemi zmir Basn, (30 Ekim 1918-8 Eyll 1922), Ankara,
1989.
ARMAOLU, Fahir: 20. Yzyl siyasi tarihi, (1914-1980), Ankara, 1992.
ARMSTRONG H. C.: Bozkurt, Kemal Atatrkn Yaam, stanbul, 1997, ev.: AALIGVEN
Gl.
AKUN, Vehbi Cem: Sivas Kongresi, stanbul, 1963.
AVCI, Cemal: III. Dnem Trkiye Byk Millet Meclisinin Yaps ve Faliyetleri, (1927-1931).
Ankara, 2000.
AVANAS, Ahmet: Milli Mcadelede Konya, Ankara, 1998.
AYAS, Nevzat: Trkiye Cumhuriyeti Milli Eitimi, Kurulular ve Tariheler, Ankara, 1945.
AYBARS, Ergun: stikll Mahkemeleri I-II, (1920-1927), zmir, 1988.
AYDEMR, evket Sreyya: Tek Adam, 3 cilt. stanbul, 1966.
AYDEMR, evket Sreyya: kinci Adam, 3 cilt. stanbul, 1968.
AYDINEL, Stk: Gneybat Anadoluda Kuva-y Milliye Harekt. Ankara, 1993.
AYDOAN, Erdal: Samsundan Erzuruma Mustafa Kemal, Ankara, 2000.
AYIII, Metin: Maraal Ahmet zzet Paa, Ankara, 1997.
AYN, Mehmet Ali: Darlfunun tarihi, stanbul, 1927.
AZZ, Aysel: Atatrk ve Kadn Haklar, Ankara, 1981.
BALCIOLU, Mustafa: Bk. SSL, Azmi.
BALTACIOLU, smayl Hakk: Atatrk, Yetimesi, Kiilii, Devrimleri, Erzurum, 1973.
BAGZ, lhan-WLSON, E. Howard: Trkiye Cumhuriyetinde Eitim ve Atatrk, Ankara, 1968.
BAYCAN, Nusret: Atatrkn Nian ve Madalyalar, Ankara, 1986.
 BAYCAN, Nusret: Atatrk ve Askerlik Sanat, Ankara, 1985.
BAYUR, Yusuf Hikmet: Trkiye Devletinin D Siyasas, Ankara, 1973.
BAYUR, Yusuf Hikmet: Atatrk Hayat ve Eseri, Ankara, 1997.
BELEN, Fahri: Byk Trk Zaferi, Afyondan zmire, Ankara, 1962.
BELEN, Fahri: Atatrkn Asker Kiilii, stanbul, 1963.
BENOIST-Mchin: Le Loup et le Lopard, Mustapha Kmal ou la mort dun empire, Paris, 1954.
BERKES, Niyazi: Trkiyede adalama, Ankara, 1973.
BIYIKLIOLU, Tevfik: Atatrk Anadoluda, Ankara, 1959.
BL, Hikmet: CHPnin Tarihi (1919-1979), Ankara, 1979.
BLGE, A. Suat: Trkiye-Sovyetler Birlii likileri 1920-1964, G Komuluk, Ankara, 1992.
(BLSEL), M. Cemil: Lozan, 2 Cilt. stanbul, 1933.
BLSEL, M. Cemil: stanbul niversitesi Tarihi, 1943.
BISBEE, Eleanord: The New Turks. Pioneers of the republic. (1920-1950), Philedelphia, 1951.
BLACK, C.E.: adalamann tici Gleri, Ankara, 1986.
BOZKURT, Glnihal: Aznlk mtiyazlar, Kapitlsyonlardan Tek Hukuk Sistemine Gei, Ankara,
1998.
BOZKURT, Glnihal: Atatrkn Hukuk Alannda Getirdikleri, Atatrk Dnce, Ankara,
1992, s.609-617.
BOZKURT, Glnihal: Bat Hukukunun Trkiyede Benimsenmesi, Ankara, 1996.
BOZKURT, Mahmut Esat: Atatrk htilli, stanbul, 1967.
BUJAC, Emile: Les campagnes de larme hellenique, 1918-1922. Paris, 1930. Tercmesi: 1918-
1922 Yunan Ordusunun Seferleri, ev. brahim Kemal, stanbul, 1939.
CAPORAL, Bernard: Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasnda Trk Kadn (1919-1970), Ankara,
1982, ev.:EYBOLU,Ercan.
CEMAL, Behet: eyh Sait syan, stanbul, 1955.
CCOLU, Hasan: Trkiye Cumhuriyetinde lk ve Orta retim (Tarihi Gelime), Ankara, 1982.
COAR, mer Sami: Milli Mcadele Basn, stanbul (1964).
CUNBUR, Mjgan: Bk. ENGNN.
ADIRCI, Musa-SSL, Azmi: Ankara niversitesi Geliim Tarihi, Ankara, 1993.
ALAR, Gnay: Hsrev Bey Heyet-i Nasihas Nisan-Haziran 1920., Ankara, 1997.
APA, Mesut: Pontus Meselesi, Trabzon ve Giresunda Milli Mcadele, Ankara, 1993.
AYCI, Abdurrahman: La Question Tunisienne et la Politique Ottomans, (1881-1913), Ankara,
1995.
AYCI, Abdurrahman: Byk Sahrada Trk-Fransz Rekabeti, (1858-1911), Ankara, 1995.
 AYCI, Abdurrahman: Trk Ordusunun anakkale Zaferi ve Siyasi Neticeleri, Trk Kltr, say:
58 s.719-728.
AYCI, Abdurrahman: anakkale ve Gelibolu Yarmadasnn Atatrkn Asker Kariyerindeki Yeri,
AAMD Say: 19, s. 29-44.
AYCI, Abdurrahman: The Anotolian Adventure of Greece D Politika Dergisi Say: 5. 58-102.
Ankara, 1977.
AYCI, Abdurrahman: Atatrkn Eseri, T.K, say: 157-168. s. 16-19.
AYCI, Abdurrahman: Atatrk ve adalama. Atatrk Dnce, s. 641-658, Ankara, 1992.
AYCI, Abdurrahman: Tevhid-i Tednisat Kanunun (retimi Birletirme Yasas) Atatrk
Inklaplar iimdeki yeri ve nemi Trkiye Cumhuriyetinin Laiklemesinde 3 Mart 1924 Tarihli
Kanunlarn nemi, (Panel), Ankara, 1995, s: 25-31, s. 41-43.
AYCI, Abdurrahman: Atatrk, Bilim ve niversite, AAMD, Say: 10, s. 61-69
AYCI, Abdurrahman: Trk Ermeni likilerinde Gerekler, Ankara 2000.
ELK, Kemal: Milli Mcadelede Adana ve Havalisi (1918-1922) Ankara, 1999.
OKER, Fahri: Trk Tarih Kurumu Kurulu Amac ve almalar, Ankara, 1983.
DAVER, Blent: Trkiye Cumhuriyetinde Laiklik, Ankara, 1955.
DELORMAN, Altan: Mustafa Kemal Balkanlarda, stanbul, 1959
DELORMAN, Altan: Mustafa Kemalin Asker Atae Olarak Bulgaristandaki Faaliyetleri, Trk
Kltr Say: 90 s. 361-366.
DORAMACI, Emel: Trk Kadnnn Dn ve Bugn, Ankara, 1977.
DORAMACI, Emel: Women in Turkey and the New Millenium, Ankara, 2000.
DNMEZ, Cengiz: Milli Mcadeleye Kar Bir Cemiyet: ngiliz Muhipleri Cemiyeti, Ankara, 1999.
DNMEZER, Sulhi: Atatrk Hukuk nklb Atatrk Dnce, s. 569-580.
DNMEZER, Sulhi: Atatrk nklplar ve Sosyal Deiim Teorileri, Atatrk Dnce El Kitab,
s. 89-103. Ankara, 1992.
ELMEZ, Mmtaz kr: Milli Mcadelede Bursa, stanbul, 1981.
ELBAL, Gltekin: Atatrk, Resim ve Heykel, stanbul, 1973.
ENDER, Muzaffer: Alayan Dnya, stanbul, 1964.
ENGNN, nci - CUNBUR, Mjgan - ZDEMR, Cahide: Mill Mcadelede Trk Kadn,
Ankara, 1983.
ERCLASUN, Ahmet Bican: Dilde Birlik, stanbul, 1984.
ERDEN, Abdurrahman Rahmi: Makine Banda Mustafa Kemalle Amasyada On Be Gn, (Haz.:
FETH, Turgut) stanbul 1989.
ERDENTU, Nermin: Trkiyede adalama, Eitim ve Kltr Mnasebetleri, Ankara, 1981.
 ERGN, Feridun: K. Atatrk, stanbul, 1984.
ERGN, Osman: Trk Maarif Tarihi, 5 Cilt, stanbul, 1977.
ERGN, Mustafa: Atatrk Devri Trk Eitimi, Ankara, 1982.
ERMAN, Azmi Nihat: zmir Suikast ve stikll Mahkemeleri, stanbul, 1971.
ERKN, Feridun Cemal: Trk - Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Ankara, 1968.
EROLU, Hamza: Trk nklp Tarihi, Ankara 1990.
EROLU, Hamza: Atatrkn Hayat stn Kiilii, Ankara, 1997.
EROL, Mine: Trkiyede Amerikan Mandas Meselesi, Giresun, 1972.
ERTAN, Timuin: Tanzimattan Cumhuriyete Hukuk Reformuna Genel Bir Bak, Prof. Dr.
Abdurrahman aycya Armaan, Ankara, 1995 s. 213-233.
EVANS, Laurence: Amerikan relations with Turkey, in his United. States policy and the partition of
Turkey. 1914-1924, Baltimore, 1965, Tercmesi: Trkiyenin Paylalmas, stanbul, 1972. ev.:
ALANAY, Tevfik.
FEYZOLU, Turhan: Devlet Adam Atatrk, Ankara, 1963.
FEYZOLU, Turhan: Atatrkn Eitime ve retime Verdii nem, Erciyes niversitesi
Atatrk Kltr ve Eitim Semineri, Kayseri, 1983.
FEYZOLU, Turhan: Trk Milli Mcadelesinin ve Atatrkln Temel lkelerinden biri olarak
Millet Egemenlii, Ankara, 1988.
FEYZOLU, Turhan: Trk nklabnn Temel Ta Liklik, Atatrk Dnce, s. 105-163,
Ankara, 1992.
FEYZOLU, Turhan: Atatrk ve Milliyetilik Atatrk Dnce, s. 265-322, Ankara, 1992.
FEYZOLU, Turhan: Atatrk ve Kadn Haklar, Atatrk Dnce s. 881-897, Ankara, 1992.
FEYZOLU, Turhan: Milli Kurtulu nderi Atatrk ve Milletler Aras Etkisi, Atatrk
Dnce, s. 1191-1226, Ankara, 1992.
FILALI, Ethem Ruhi ve Dierleri: Atatrk Dncesinde Din ve Laiklik, Ankara, 1999.
GENELKURMAY ATASE BAKANLII: Trk stikll Harbi, 7 cilt, Ankara, 1962-1975.
GENELKURMAY ATASE BAKANLII: Trk stikll Harbine Katlan Tmen ve Daha st
kademelerdeki Komutanlarn Biyografileri, Ankara, 1972.
GENELKURMAY ATASE BAKANLII: Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, (1924-1938)
Ankara, 1972.
GENTZON, Paul: Mustapha Kemal Ou lOrient en Marche Paris, 1929. Terc: Mustafa Kemal ve
Uyanan Dou, Ankara, 1994. ev: LK, Fethi.
GEORGES-GAULLIS, Berthe: Kurtulu Sava srasnda Trk Milliyetilii, stanbul, 1981, ev.:
YASANSOY, Cenap.
 GEORGES-GAULLIS, Berthe: ankaya Akamlar, stanbul, 1983, ev.: TEKL, Frzan.
GEZER, Hseyin: Cumhuriyet Dnemi Trk Heykeli, Ankara, 1984.
GOLOLU, Mahmut: Erzurum Kongresi, Ankara, 1968.
GOLOLU, Mahmut: Sivas Kongresi, Ankara, 1969.
GOLOLU, Mahmut: nc Merutiyet (1920), Ankara, 1971.
GOLOLU, Mahmut: Cumhuriyete Doru (1921-1922), Ankara, 1971.
GOLOLU, Mahmut: Trkiye Cumhuriyeti (1923), Ankara, 1971.
GOLOLU, Mahmut: Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Ankara, 1972.
GKBLGN, M. Tayyib: Milli Mcadele Balarken, I-II Kitab, Ankara, 1959-1965.
GKSEL, Burhan: Atatrkn Soykt, zerinde Bir alma, Ankara, 1986.
GKYAY, Orhan aik: Ankara Devlet Konservatuvar, Tarihesi, Ankara, 1941.
GNLBOL, Mehmet-KRKOLU mer: Atatrk Dnemi Trk D Politikasna Genel Bir
Bak, AAMO say: 2, s. 451-473.
GNLBOL, Mehmet - SAR, Cem: Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), Ankara,
1990.
GRGL, smet: Byk Taarruz, Ankara, 1997.
GYN, Nejat: Atatrk ve Milli Mcadele, stanbul, 1984.
GKDEMR, Ahmet Ender: Cenub-i Garbi Kafkas Hkmeti Ankara, 1989.
GLEKL, Can: BK. ONARAN, Rza.
GRANDA, Cemal: Atatrkn Uann Gizli Defteri, stanbul, 1971.
GLER, Ali: Atatrk Soyu Ailesi ve renim Hayat, Ankara, 1999.
GNE, hsan: Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin Dnsel Yaps (1920-1923), Eskiehir,
1985.
GREL, kr S.: Tarihsel Boyut inde Trk-Yunan likileri, (1821-1993), Ankara, 1993.
GRLER, Hamdi: Kurtulu Savanda Albay Bekir Sami GNSAV (Mays-Haziran 1919), Ankara,
1994.
GRN, Kmuran: Trk-Sovyet likileri (1920-1953), Ankara, 1991.
GRN, Kmuran: Ermeni Dosyas, Ankara, 1983.
HATPOLU, Murat: Trk-Yunan likilerinin 101 Yl Ankara, 1988.
HEPER, Metin: Atatrkde Devlet Dncesi, ada Dnce Inda Atatrk, s. 219-243,
stanbul, 1983.
HERRIOT, Edouard: Orient, Paris, 1934.
 HEYD, Uriel: Language Reform in Modern Turkey, Jerusalem, 1954.
HEYD, Uriel: Trk Ulusuluunun Temelleri, ev.:GNAY, Kadir, Ankara, 1979.
HMMETOLU, Hsn: Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, 2 cilt stanbul, 1975.
DEMR, Ulu: Atatrkn Yaam c. I, (1881-1918), Ankara, 1980.
LGREL, Mcteba: Milli Mcadelede Balkesir Kongreleri, stanbul, 1999.
LHAN, Suat: Evrimleen Trk Devrimi, Ankara, 1987.
LTER, Erdal: Ermeni ve Rus Mezalimi 1914-1918, Ankara, 1966,
NALCIK, Halil: Atatrk ve Trkiyenin Modernlemesi Atatrk Dnce, s. 619-626, Ankara,
1992.
YCE, Semavi: Atatrkn Doduu Yllarda Selnik, Doumunun 100. Ylnda Atatrke
Armaan, stanbul, 1981, s. 461-519.
JAESCHKE, Gottard: Trk nkilab Tarihi Kronolojisi I. Cilt (1918-1923) ev. AKSU, Niyazi,
stanbul, 1939. II. Cilt, (29.10.1923-1.1.1930) ev.AKSU, Niyazi, stanbul, 1941.
JAESCHKE, Gottard: Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, Ankara, 1971.
JEVAKHOFF, Alexandre: Kemal Atatrk, Les Chemins de lOccident, Paris, 1989.
KALAFAT, Yaar: ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, stanbul, 1992.
KANDEMR, Feridun: zmir Suikastnn Yz, 2 Cilt, stanbul, 1950.
KANDEMR, Feridun: Siyasi Dargnlklar, stanbul, 1955.
KAPLAN, Leyl: Cemiyetlerde ve Siyasi Tekiltlarda Trk Kadn, Ankara, 1998.
KARACAN, Ali Naci: Lozan, Konferans ve smet Paa, stanbul, 1943.
KARAL, Enver Ziya ve Dierleri: Atatrk, stanbul, 1970.
KARAL, Enver Ziya: Atatrkten Dnceler, 1969.
KARAL, Enver Ziya: Osmanl Tarihi C. IX, kinci Merutiyet ve Birinci Dnya Sava, Ankara,
1996.
KASALAK, Kadir: Mill Mcadelede Manda ve Himaye Meselesi, Ankara, 1993.
KAYNAR, Reat: Atatrklk Atatrk Dnce, s.35-55, Ankara, 1992.
KARAOSMANOLU, Yakup Kadri: Atatrk, stanbul, 1961.
KL, Suna: Atatrk Devrimi Bir adalama Modeli, Ankara, 1981.
KITSIKIS, Dimitri: Propagande et Pressions en Politique Internationale la Grce et ses
revendication la Confrence de la Paix (1919-1920), Paris 1963, Terc.: Yunan Propagandas, stanbul,
1963.
KINROSS, Lord: Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu, stanbul, 1994.
KOCATRK, Utkan: Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi (1918-1938), Ankara,
1988.
 KOCATRK, Utkan: Kaynakal Atatrk Gnl, Ankara, 1999.
KOCATRK, Utkan: Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara,1999.
KOCATRK, Utkan: Atatrkn niversite Reformu ile lgili Notlar, AAMD, Say: 1, s. 3-95.
KOER, Hasan Ali: Trkiyede Modern Eitimin Douu, Ankara, 1987.
KONUKU, Enver: Alaehir Kongresi (16-25 Austos 1919), Ankara, 2000.
KORKMAZ, Zeynep: Cumhuriyet Dneminde Trk Dili, Ankara, 1974.
KORKMAZ, Zeynep: Trk Dilinin Tarihi Ak inde Atatrk ve Dil Devrimi, Ankara, 1963.
KSTKL, Nuri: Milli Mcadelede Denizli, Isparta ve Burdur Sancaklar, Ankara, 1999.
KUBAN, Doan: Trkiye Sanat Tarihi, stanbul, 1988.
KURAN, Ercment: Osmanl mparatorluunda Yenileme Hareketleri, Trk Dnyas El Kitab,
Ankara, 1992, C.I. s. 491-503.
KURNAZ, efika: Cumhuriyet ncesinde Trk Kadn (1839-1923), stanbul, 1992.
KURNAZ, efika: II. Merutiyet Dneminde Trk Kadn, stanbul, 1996.
KURTCEPHE, srafil: Trk-talyan likileri (1911-1916), Ankara, 1995.
KUTAY, Cemal: Trablusgarpda Bir Avu Kahraman, stanbul,1963.
KUTAY, Cemal: erkez Ethem Dosyas, stanbul, 1973.
KLE, Sleyman: Mareal Fevzi akmak, stanbul, 2. Cilt 1953.
KRKOLU, mer: Trk-ngiliz likileri (1919-1926), Ankara, 1978.
KRKOLU, mer: Osmanl Devletine Kar Arap Bamszlk Hareketi (1908-1918), Ankara,
1982.
KRKOLU, mer: Bk. GNLBOL, Mehmet.
LARCHER, M.: La Guerre Turque dans la Guerre Mondiale, Paris, 1926, Tercmesi: Byk Harpte
Trk Harbi, stanbul, 1928.
LANDAU, Jacop M. (Yay. Haz.): Atatrk ve Trkiyenin Modernlemesi, ev.: AKKU, Meral,
stanbul, 1999.
LEVENT, Agh Srr: Trk dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, Ankara, 1960.
LEVENTOLU, Mazhar: Atatrkn Vasiyeti, stanbul, 1968.
LEWIS, Bernard: Modern Trkiyenin Douu, Ankara, 1971, ev.: KIRATLI, Metin.
MARDN, erif: Trk Modernlemesi. stanbul, 1991.
MERT, zcan: Atatrkn lk retmeni emsi Efendi (1852-1917) XI. TT Kongresi, Ankara, 5-9
Eyll 1990, VI, Ankara, 1994.
MERT, zcan: Anzavurun lk Ayaklanmasna Ait Belgeler, Belleten, Say: 217, s. 847-961.
MISIRLIOLU, Aynur: Kuva-y Milliyenin Kadn Kahramanlar stanbul, 1976.
MORALI, Nail: Mtarekede zmir Olaylar, Ankara, 1973.
 MUMCU, Ahmet: Ankara Adliye Hukuk Mektebinden Ankara niversitesi Hukuk Fakltesine
(1925-1975), Ankara, 1979.
MUMCU, Ahmet: Atatrkn Kltr Anlaynda Hukukun Yeri, Atatrk Dnce, s. 581-598.
MDERRSOLU, Alptekin: Kurtulu Savann Mal Kaynaklar, Ankara, 1990.
NEUMARK, Fritz: Boaziine Snanlar, stanbul, 1982.
NUR, Rza: Hayat ve Hatratm, IV Cilt, stanbul, 1967.
OGLANDER, C. F. Aspinal: anakkale Muharebeleri, ngilizlerin Gelibolu Seferinin Resmi Tarihi,
stanbul, 1932.
OKYAR, Osman: Atatrkn Modernlik Anlay Atatrk ve Trkiyenin Modernlemesi s. 73-84,
stanbul, 1999.
ONARAN, Rza-GLEKL, Can: Trkiye Birinci Byk Millet Meclisi 50. Yldnm, stanbul,
1973.
ORTAYLI, lber: Trk Harflerinin D lkelerdeki Etkileri zerine Harf Devriminin 50. Yl
Sempozyumu, Ankara, 1981, s.103-112.
KLEM, Necdet: Atatrk Dneminde Darlfnun Reformu, zmir, 1973.
NDER, Mehmet: Atatrkn Yurt Gezileri, Ankara, 1988.
NDER, Mehmet: Atatrkn Almanya ve Avusturya Gezileri, Ankara, 1993.
NSOY, Rifat: Atatrk ve Yeni Trkiyenin ktisad Sistemi Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, s.
81-87, Ankara, 1973.
ZAKMAN, Turgut: Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, Ankara, 1989.
ZAKMAN, Turgut: Grg Tanklarna Gre M. Kemal Atatrk.
ZEL, Sabahattin: Milli Mcadalede Trabzon, Ankara, 1991.
ZBUDUN, Ergun: 1921 Anayasas, Ankara, 1992.
ZBUDUN, Ergun: Atatrk ve Demokrasi AAMD. Say: 14, s. 285-295.
ZKAYA, Ycel: Trk stiklal Sava ve Cumhuriyet Tarihi, Ankara, 1981.
ZKAYA, Ycel: Mill Mcadelede Atatrk ve Basn (1919-1921), Ankara, 1989.
ZKK, Rkn: Mill Mcadele Balarken Dzce ve Bolu syanlar, stanbul, 1971.
ZTOPRAK, zzet: Kurtulu Savanda Trk Basn Mays 1919-Temmuz 1921, Ankara, 1981.
ZTOPRAK, zzet: Trk ve Bat Kamuoyunda Mill Mcadele, Ankara, 1989.
ZTRK, Cemil: Atatrk Devri retmen Yetitirme Politikas, Ankara, 1996.
ZTRK, Kzm: TBMM Albm (1920-1973), Ankara, 1973.
PEHLVANLI, Hmit: Bk. SARINAY, Yusuf
PSOMIADES, Harry J.: The Eastern Question: the Last Phase, A Study In Greek-Turkish
Diplomacy, Selnik, 1968.
 ROBINSON, R.D.: The First Turkish Republic: A case study in National Devolepment, Cambridge,
1963.
RUSTOW, Dankwart A.: The Atatrk as founder of a state. New York, 1968.
RUSTOW, Dankwart A.-WARD, Robert E.: Political Modernisation in Japan and Turkey,
Princeton, 1964.
RUSTOW, Dankwant A.: Politics and Islam in Turkey 1920-1935, Islam and the West, The
Hague, 1957, p. 609-107.
SAFA, Peyami: Trk nklbna Baklar, Ankara, 1988.
SAKALLI, Bayram: Ankara evresinde Mill Hareketler, Ankara,1988.
SAYDAM, Abdullah: Bk. SARINAY, Yusuf
SARAY, Mehmet: Atatrk ve Trk Dnyas, Ankara, 1995.
SARAY, Mehmet: Atatrkn Sovyet Politikas, stanbul, 1987.
SAR, mer Cell: Atatrk Dneminde Trk Ekonomisi ve Ekonomi Politikalar, ada
Dnce Inda Atatrk, stanbul, 1983, s. 335-378.
SARINAY, Yusuf: Atatrkn Millet ve Milliyet Anlay, Ankara, 1990.
SARINAY, Yusuf: Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar, 1912,1931, stanbul,
1994.
SARINAY, Yusuf: Atatrkn Hatay Politikas I. (1936-1938), II. (1938-1939) Atatrk Dnemi
Trk D Politikas, Ankara, 2000, s. 328-470.
SARINAY, Yusuf-PEHLVANLI, Hamit-SAYDAM, Abdullah: The Pontus Issue and the Policy of
Greece, Ankara, 2000.
SARIHAN, Zeki: Kurtulu Sava Gnl, IV. Cilt Ankara, 1992-1996.
SAYILI, Aydn: Batllama Hareketlerimizde Bilimin Yeri ve Atatrk, Erdem, Say: 2, s. 309-407.
SAYILI, Aydn: Atatrk Bilim ve niversite, Belleten, Say: 177, s.27-42.
SELEK Sabahattin: Anadolu htilli, stanbul, 1965.
SELV, Haluk: Milli Mcadelede Erzurum, (1918-1923), Ankara, 2000.
SERN, Necdet: Trkiyenin Sanayilemesi, Ankara, 1963.
SERTELL, skender F.: Dnya Alyor, stanbul, 1939.
SEZER, Ayten: Atatrk Dneminde Yabanc Okullar (1923-1938), Ankara, 1999.
SHAW, Stanford J.-SHAW, Ezel: Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye (1808-1975), 2. C.,
ev. HARMANCI, Mehmet, stanbul, 1983.
SMITH, Elaine Diana.: Origins of the Kemalist Movement and Goverment of the Grand Assembly
(1919-1923), 1980.
SMITH, M.L.: Anadolu zerindeki Gz, stanbul. ev.: NAL, Halim.
SOFUOLU, Adnan: Kuva-y Milliye Dneminde Kuzeybat Anadolu (1919-1921), Ankara, 1994.
SONYEL, Salahi A.: Trk Kurtulu Sava ve D Politika, II. C. Ankara, 1973-1986.
 SONYEL, Salahi A.: 1919 Yl ngiliz Belgelerinin Inda Mustafa Kemal ve Milli Mukavemet I-
II, Trk Kltr Dergisi Say: 85 s. 35-52, Say:89, s. 311-331.
SONYEL, Salahi A.: Kurtulu Sava Gnlerinde Dou Siyasamz (Nisan 1920-Mart 1921),
Belleten, Say: 164, s. 657-731.
SONYEL, Salahi A.: Kurtulu Sava Gnlerinde Bat Siyasamz (Nisan 1920-Mart 1921),
Belleten, Say: 177, s. 327-417.
SORGU, Bhir: 1920den 1981e Milli Eitim Bakanl, stanbul, 1982.
SOYSAL, smail: Hatay Sorunu ve Trk-Fransz Siyasal likileri, 1936-1938, Belleten, Say: 193.
SYLER, Ayhan: Atatrkn niversite Reformu, Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp
Tarihi Enstits Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1987.
SZEN, Metin: Cumhuriyet Dnemi Trk Mimarl, Ankara, 1984.
SSL, Azmi-BALCIOLU, Mustafa: Atatrkn Silah Arkadalar, Atatrk Aratrma Merkezi
eref yeleri, Ankara, 1999.
SSL, Azmi: Bk. ADIRCI, Musa
APOLYO, Enver Behnan: Atatrkn Hayat, Ankara, 1954.
APOLYO, Enver Behnan: Kemal Atatrk ve Mill Mcadele, stanbul, 1958.
APOLYO, Enver Behnan: Mill Mcadelenin lemi, stanbul, 1967.
EHTOLU, Sreyya: Milli Mcadelede Adapazar-Bolu-Dzce-Hendek syanlar ve Yresi
Ayaklanmalar, Ankara, 1970.
ENER, Cemal: erkez Ethem Dosyas, II Cilt stanbul, 1973.
IVGIN, Hale: Trablusgarp Sava ve 1911-1912 Trk talyan likileri, Ankara, 1989.
MR, Bill N.: ngiliz Belgeleriyle Sakaryadan zmire(1921-1922), stanbul, 1972.
MR, Bill N.: Trk Yaz Devrimi, Ankara, 1992.
MR, Bill N.: Ankara, Ankara, Bir Bakentin Douu, Ankara, 1988.
MR, Bill N.: Atatrkn Hastal, Belleten, Say:204, s. 1195-1453.
TACALAN, Nurdoan: Egede Kurtulu Sava Balarken, stanbul, 1970.
TANSEL, Salahattin: Mondrostan Mudanyaya Kadar, 4 Cilt Ankara, 1973-1974.
TANSEL, Fevziye Abdullah: Arap Harflerinin Islah ve Deitirilmesi Hakknda lk Teebbsler
ve Neticeler, Belleten, Say:66, s. 223-249.
TANSEL, Fevziye Abdullah: stikll Harbinde Mcahit Kadnlarmz, Ankara, 1991.
TAKIRAN, Cemalettin: Mill Mcadelede Kzm Karabekir Paa, Ankara, 1999.
TAKIRAN, Tezer: Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Kadn, Ankara, 1973.
TEKEL, lhan-LKN, Selim: Egedeki Sivil Direniten Kurtulu Savana Geerken Uak Heyet-i
Merkeziyesi ve brahim (Tahtakl) Bey, Ankara, 1989.
TEVETOLU, Fethi: Atatrkle Samsuna kanlar, Ankara, 1971.
 TEVETOLU, Fethi: mer Naci, stanbul, 1973.
TEVETOLU, Fethi: Mill Mcadele Yllarndaki Kurulular, Ankara, 1988.
TEZCAN, Mahmut: Atatrkn Eitim Anlayna Felsefi ve Sosyolojik Bir Yaklam, Atatrk
Dnce, ankara, 1992, s. 721-758.
TEZCAN, Mahmut: Atatrk ve Eitim, Ankara, 1992.
TOYNBEE, Arnold: Trkiye, Bir Devletin Yeniden Douu, ev.: YARGICI, Kasm; stanbul, 1971.
TUNAYA, Tark Zafer: Trkiyenin Hayatnda Batlama Hareketleri, stanbul, 1960.
TUNAYA, Tark Zafer: Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, stanbul, 1981.
TURAL, Mehmet Akif: Atatrk Devrinde ktisadi Yaplama ve Cell Bayar (1920-1938), Ankara,
1987.
TURAN, Mustafa: Yunan Mezalimi (zmir, Aydn, Manisa, Denizli, 1919-1923), Ankara, 1999.
TURAN, Refik ve Dierleri: Atatrk lkeleri ve nkilp Tarihi, Ankara, 1994.
TURAN, erafettin: Trk Devrim Tarihi, 1. Kitap: mparatorluun knden Ulusal Direnie,
Ankara, 1991.
TURAN, erafettin: Trk Devrim Tarihi, 2. Kitap: Ulusal Direniten Trkiye Cumhuriyetine,
Ankara, 1992.
TURAN, erafettin: Trk Devrim Tarihi, 3. Kitap (Birinci Blm): Yeni Trkiyenin Oluumu (1923-
1938), 1995.
TURAN, erafettin: Trk Devrim Tarihi, 3. Kitap (kinci Blm): Yeni Trkiyenin Oluumu (1923-
1938), 1996.
TURAN, erafettin: Atatrkn Dnce Yapsn Etkileyen Olaylar Dnrler, Kitaplar, Ankara,
1982.
TURHAN, Mmtaz: Garpllamann Neresindeyiz? stanbul, 1967.
TURHAN, Mmtaz: Kltr Deimeleri, stanbul, 1951.
TRKMEN, Ahmet Faik: Hatay Manda Tarihi, Silhl Mcadele Devri, C. IV, stanbul, 1939.
ULUGAY, Osman: Amerikan Basnnda Trk Kurtulu Sava, stanbul, 1974.
ULU, Hakk Nait: Halifeliin Sonu, stanbul, 1975.
UMAR, Bilge: zmirde Yunanllarn Son Gnleri, stanbul, 1974.
UNAT, Faik Reit: Atatrkn Ankaraya Gelii, Tarih Vesikalar, Dergisi, Say: 10.
UNAT, Faik Reit: Selnikteki Atatrk Evinin Tarihesi Hakknda Aratrmalar VI, TT Kongresi, s.
561-567.
UNAT, Faik Reit: Atatrkn lk retmeni, emsi Efendi ve Okulu, Eitim, Say:3, s. 38-43.
UNAT, Faik Reit: Atatrkn renim Hayat ve Yetidii Devrin Milli Eitim Sistemi, Belleten,
Say: 108, s. 601-624.
UNAT, Faik Reit: Trk Eitim Sistemi Gelimesine Tarihi Bir Bak, Ankara, 1964.
 UNAT, Faik Reit: Atatrk ve Ailesi Efrad ve Kendisine Karabet Dereceleri, V. TT Kongresi,
Ankara, 12-17 Nisan 1956.
NAL, Tahsin: Mustafa Kemalin Ataemiliterlii, Trk Kltr, Say: 90, s. 361-367.
LKTAIR, akir: Atatrk ve Harf Devrimi, Ankara, 1981.
NLER, Ali Nadi: Gaziantep Savunmas, stanbul, 1969,
WALDER, David: anak Olay, stanbul, 1970, ev. KAYABAL, M. Ali.
WARD, Robert E.: Bk. RUSTOW, D. A.
WEBSTER, Donald Everett: The Turkey of Atatrk, Philadelphia, 1939.
WEIKER, Walter F.: Political tutalage and democracy in Turkey; the Free party and its aftermach,
New York, 1973.
WEIKER, Walter F.: The Modernization of Turkey: From Atatrk to the present day, New York,
1981.
WIDMANN, Horst: Atatrk niversite Reformu, stanbul,1981 ev.: KAZANCIGL Aykut -
BOZKURT, Serpil.
YAVUZ, Bige: Kurtulu Sava Dneminde Trk-Fransz likileri, 1919-1921, Ankara, 1994.
YETKN, etin: Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul, 1982.
YETKN, etin: Trkiyede Tek Parti Ynetimi, 1930-1945, stanbul, 1983.
YCEL, nsal: Atatrk Zamannda Sanat Yaam, ada Dnce Inda Atatrk, stanbul,
1983, s. 417-478.
ZEYREK, erafettin: Trkiyede Halkevleri (1932-1951), Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve
nkilap Tarihi Enstitsne sunulan Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1987.
ZRCHER, Erik Jan: Milli Mcadelede ttihatlk, ev.: SALHOLU, Nusret, stanbul, 1987.
ZRCHER, Erik Jan: Modernleen Trkiyenin Tarihi, stanbul, 1986.
 KISALTMALAR

AAMD : Aratrma Merkezi Dergisi

AAB : Atatrk le lgili Ariv Belgeleri
ASD : Atatrkn Sylev ve Demeleri
ATAY II : Atatrkn Hatralar
ATBD : Askeri Tarih Belgeleri Dergisi
ATTB : Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri
bk : Baknz
CHP : Cumhuriyet Halk Partisi
CHF : Cumhuriyet Halk Frkas
ev : eviren
Der : Derleyen
Haz : Hazrlayan
HTK : Heyet-i Temsiliye Kararlar
HTT : Heyet-i Temsiliye Tutanaklar
HTVD : Harp Tarihi Vesikalar Dergisi
BA : ngiliz Belgelerinde Atatrk
MH : Moskova Hatralar
MMH : Mill Mcadele Hatralar
OKYAR I : Devirde Bir Adam
OKYAR II : Serbest Cumhuriyet Frkas Nasl Feshedildi?
s : Sayfa
SCP : Serbest Cumhuriyet Partisi
SH : Siyas Hatralar
S : ngiliz Belgeleriyle Sakaryadan zmire
TBMM : Trkiye Byk Millet Meclisi
TBMM GZ : TBMM Gizli Zabtlar
TCF : Terakkiperver Cumhuriyet Frkas
Ter : Tercmesi
TL : Trk Liras
TK : Trk Kltr
TRKGELD II : Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi
TTK : Trk Tarih Kurumu
Yay : Yaynlayan
Yay. Haz. : Yayna hazrlayan
 Prof. Dr. Abdurrahman AYCInn zgemii

1927 ylnda Ahlatda dodu. lk ve orta renimini Kastamonu, lise renimini Kayseride
tamamladktan sonra stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnden mezun oldu.
svirenin Neuchatel niversitesinde La Question Tunisienne et La Politique Ottomane konulu tezi
ile doktorasn tamamlad. 1968de Doent, 1975de de Profesr unvann ald.
Kayseri Lisesi Mdr Yardmcs olarak grev yaptktan sonra svire Blgesi Kltr Atae ve
Mfetti Yardmcl, Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Kurucu Bakanl,
Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Fakltesi Tarih Blm Bakanl Erciyes niversitesi Rektr
Yardmcl ve ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Kurucu Dekan grevlerinde bulunmutur. TRT
Ynetim Kurulu yelii ve Bakan Yardmcl da yapan Prof. Dr. Abdurrahman AYCI, Hacettepe
niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstitis Mdr iken emekliye ayrld. 1983-2001 yllar
arasnda Atatrk Aratrma Merkezi Bilim Kurulu yelii yapmtr.
Prof. Dr. Abdurrahman AYCInn La Question Tunisienne et La Politique Ottomane ve Byk
Sahrada Trk-Fransz Rekabeti isimli eserleri Arapaya tercme edilmitir. Gazi Mustafa Kemal
Atatrk, Milli Bamszlk ve adalama nderi, Hayat ve Eseri ile Trk-Ermeni likilerinde
Gerekler balkl eserleri Atatrk Aratrma Merkezince yaynlanmtr. Ad geenin Atatrk, Milli
Mcadele, adalama ve Kuzey Afrika Trk Tarihi ile ilgili yaynlanm birok makalesi
bulunmaktadr.