Modulo2 Sociedade - pdf1188210948

2 SOCIEDADE
O DEVIR DA SOCIEDADE HUMANA

Equipo de Autores de mbito da Sociedade:
Roberto Calleja Rodrguez

M ngeles Garca lvarez
Antonio Len Molina
Toms Sanjurjo Fernndez
Autor do Mdulo 2: O devir da sociedade humana
Toms Sanjurjo Fernndez
Coordinacin e supervisin:
Jos Alfonso Soto Rey
Edita:
Xunta de Galicia
Consellera de Educacin e Ordenacin Universitaria
Educacin Secundaria a Distancia para Persoas Adultas
Depsito legal: C. 446/2000

ISBN: 84-453-2581-7
ISBN: 84-453-2695-3
INTRODUCCIN
Este o material didctico destinado Mdulo 2 do mbito da Sociedade do

ensino bsico para as persoas adultas, na modalidade de ensinanza a distancia, e
para un perodo de catro meses.
Aqu abrdase o devir da sociedade humana desde as sociedades primitivas ata o
ano 1945, cando remata a Segunda Guerra Mundial.
O contido do libro est dividido en catro unidades, seguindo a divisin tradicional
da Historia.
Cada unidade inciase cunha introduccin, na que se expoen os obxectivos
bsicos que se van tratar, seguida dun ndice que permite unha rpida visin da
estructura da unidade; a continuacin segue o desenvolvemento dos contidos da
unidade, acompaados de documentos, grficos e actividades.
Os documentos son textos de historiadores, pensadores, idelogos ou mesmo
testemuos directos dos protagonistas da Historia, e axudan, nuns casos, a
profundizar no tema tratado e, noutros, a ter unha referencia directa do feito
histrico.
Dentro do texto que desenvolve a unidade aparecen palabras destacadas en letra
negria; estas palabras fan referencia a conceptos, ideas ou nomes importantes, s
que lles hai que prestar atencin. moi probable que haxa outras moitas palabras
que non estean destacadas; ser o propio alumno o que se encargue de
seleccionalas e aclaralas coa lectura atenta do texto da unidade.
As actividades teen como finalidade facilitar a comprensin dos contidos e
comprobar, mediante a prctica, o aproveitamento do estudiado e a utilidade dos
coecementos adquiridos para entender os mecanismos que fan discorrer a
Historia. Cmpre, pois, realizalas con atencin, e despois de ter realizado o estudio
completo do tema que fan referencia; cmpre facelas sempre no momento que
se indica na unidade, pois estn relacionadas cos contidos que as preceden. final
do libro atpanse as respostas correctas dos exercicios propostos, para que se
poida comprobar o resultado do traballo e do esforzo realizados.
Nalgunhas actividades pdese a opinin ou a valoracin persoal do alumno. As
respostas a estas actividades non teen por que coincidir necesariamente coas
que se dan como orientativas; o respecto s opinins dos demais o mis nidio
exemplo de tolerancia.
Por ltimo, dicir que nunca nos cansaremos de recomendar a utilizacin dun
diccionario e dun atlas xeogrfico, que acompaarn sempre labor do estudio. Se
tivesemos acceso a unha biblioteca, a consulta de atlas histricos, enciclopedias e
libros de texto facilitaranos o estudio. A prensa escrita, a televisin e o cine
proporcinannos outros complementos interesantes para o coecemento da
Historia: series e reportaxes histricas, entrevistas con testemuas vivas de
acontecementos histricos recentes, filmes. A Literatura outra fonte bsica para
coecer o comportamento humano, tanto individual como social.
3
NDICE
Pxina
UNIDADE DIDCTICA 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
INTRODUCCIN HISTORIA. A HUMANIDADE PREHISTRICA

A IDADE ANTIGA
1. Introduccin Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2. A humanidade prehistrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3. A prehistoria en Galicia e na Pennsula Ibrica . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
4. A Idade Antiga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
5. A Hispania romana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
6. Gallaecia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
7. O cristianismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
8. Filmografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
UNIDADE DIDCTICA 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
A IDADE MEDIA E OS COMEZOS DO MUNDO MODERNO
1. O trnsito Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

2. Os reinos xermnicos da Pennsula Ibrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
3. O imperio de Carlomagno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
4. O islam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
5. O feudalismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
6. Al-Andalus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
7. Os reinos cristins da Pennsula Ibrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
8. A Igrexa durante a Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
9. A arte do mundo feudal: o romnico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
10. O renacemento das cidades en Europa occidental . . . . . . . . . . . . . . 73
11. A arte das cidades medievais: o gtico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
12. Galicia na Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
13. O Camio de Santiago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
14. Os fundamentos do mundo moderno:
o Humanismo e o Renacemento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
15. Os grandes descubrimentos xeogrficos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
16. A monarqua autoritaria dos Reis Catlicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
17. Filmografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
4
Pxina
UNIDADE DIDCTICA 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
A IDADE MODERNA E O COMEZO DA IDADE CONTEMPORNEA
1. Europa no sculo XVI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

2. Espaa no sculo XVI: primeira potencia mundial . . . . . . . . . . . . . . . 99
3. O imperio colonial espaol en Amrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
4. O sculo XVII: o Absolutismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
5. O sculo XVIII: a Ilustracin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
6. O nacemento dos Estados Unidos de Amrica . . . . . . . . . . . . . . . . 124
7. Espaa no sculo XVIII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
8. Galicia no Antigo Rxime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
9. O comezo da Idade Contempornea:
a Revolucin Francesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
10. Filmografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
UNIDADE DIDCTICA 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
A HISTORIA CONTEMPORNEA ATA 1945
1. A Revolucin Industrial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

2. Europa no sculo XIX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
3. Amrica no sculo XIX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
4. A Primeira Guerra Mundial (1914-1918) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
5. A Revolucin Rusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
6. O perodo de entreguerras (1919-1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
7. A Segunda Guerra Mundial (1939-1945) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
8. Espaa dende 1788 ata 1939 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
9. Galicia dende 1900 ata 1936 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
10. Filmografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
5
UNIDADE DIDCTICA 1
INTRODUCCIN HISTORIA.
A HUMANIDADE PREHISTRICA.
A IDADE ANTIGA.
Nesta unidade trataremos de saber que a Historia, que estudia, quen

son os seus protagonistas e como est dividida.
Coeceremos a orixe da especie humana, a sa evolucin e as
manifestacins culturais da Prehistoria.
Comprenderemos a profundidade e a trascendencia dos cambios
ocorridos durante a etapa prehistrica do Neoltico, cambios que sentan
as bases do futuro das sociedades humanas.
Coeceremos como se orixinaron e desenvolveron as primeiras
civilizacins histricas en Mesopotamia e Exipto, as como os cambios
econmicos e sociais que nelas se produciron.
Valoraremos a enorme importancia que tiveron na nosa cultura as
chamadas civilizacins clsicas de Grecia e Roma.
Por ltimo, coeceremos o nacemento do cristianismo.
6
NDICE DE CONTIDOS
Pxina
1. Introduccin Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
- Por que importante a Historia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
- Os perodos histricos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
- Conceptos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2. A humanidade prehistrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
- A evolucin da especie humana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
- Concepto de Prehistoria e as sas etapas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
- O Paleoltico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
- A Revolucin Neoltica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
- A Idade dos Metais: unha poca de grandes inventos. . . . . . . . . . . . . . . 19
3. A prehistoria en Galicia e na Pennsula Ibrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
4. A Idade Antiga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
- O trnsito Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
- As primeiras civilizacins urbanas: Mesopotamia e Exipto . . . . . . . . . . . 23
- As civilizacins clsicas: Grecia e Roma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
5. A Hispania romana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
6. Gallaecia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
7. O cristianismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
8. Filmografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
7
1. Introduccin Historia
Por que importante a Historia?
A que chamamos Historia

Durante moito tempo entendeuse que a Historia era o
simple relato dos feitos pasados. A principios do sculo XX
foi posible darse conta de que estes feitos referanse
vida do home en sociedade, e pensouse que non ocorran
porque si, senn que tian unha causa, desenvolvanse
dun xeito concreto e traan unhas consecuencias. Pero
houbo xenios aislados que se deron conta moito antes:
A Historia ten por obxecto verdadeiro facernos comprender o estado social do home,
dicir, a civilizacin, e ensinarnos os fenmenos que se relacionan con el: a vida
salvaxe, a suavizacin dos costumes, o esprito de familia e de tribo, os diversos xneros
de superioridade que uns pobos teen sobre outros, a distincin de clases, as
ocupacins s que as persoas adican os seus esforzos e traballos, como son as
profesins lucrativas, os oficios que dan para vivir, as ciencias e as artes.
Ibn Jhaldun (1332-1406)
1. Do texto de Ibn Jhaldun extrae a idea que che pareza que de gran modernidade.
A Historia unha ciencia social que estudia os feitos do

pasado referentes s sociedades humanas, situndoos no
espacio e no tempo, e analizando as causas, a evolucin
e as consecuencias. Serve para coecer os fundamentos
da nosa vida actual, saber de onde vimos, quen somos e
aumentar as probabilidades de saber a onde imos.
...a Historia depsito das accins, testemua do pasado, exemplo e aviso do

presente, advertencia do porvir.
Miguel de Cervantes: Don Quixote da Mancha.
2. Tendo en conta o que levas lido,

a) Fai unha definicin de Historia.
b) Explica para que serve a Historia.
8
UNIDADE 1
Os protagonistas da Historia
As persoas viven en sociedade e intgranse en grupos
sociais. A Historia estudia o pasado e a evolucin destes
grupos, non s os reis e gobernantes, as guerras e as
xerarquas sociais. Os protagonistas da Historia son
tdalas persoas, consideradas en sociedade.
3. Quen son os protagonistas da Historia?
Tebas, a das Sete Portas, quen a construu? Nos libros figuran os nomes dos reis.
Arrastraron os reis os grandes bloques de pedra?
A noite en que se rematou a muralla chinesa, a onde foron os albaneis?
O xove Alexandre conquistou a India, el s?
Felipe II chorou afundirse a sa flota, non chorou ningun mis?
Unha victoria en cada pxina. Un gran home cada dez anos. Quen pagaba os seus
gastos? Unha pregunta para cada historia.
Bertolt Brecht (1898-1956)
4. Que conclusin sacas do texto de Bertolt Brecht?
Os perodos histricos
Divdese a Historia convencionalmente en varios

perodos, vlidos s para Europa occidental, pois unha
mesma etapa ten distinta duracin segundo de que lugar
se trate: anda hoxe hai comunidades humanas que viven
na Prehistoria.
5. Por que s vlida para ns, os occidentais, esta divisin da Historia?
A Prehistoria. Vai dende a aparicin da especie

humana ata o comezo da Historia, que se fixa no momento
no que se inventa a escritura, redor do 3300 a.C.
A Idade Antiga. Abarca dende o comezo da Historia

ata o ano 476 d.C., cando os pobos xermnicos destren
o Imperio Romano.
A Idade Media. Comprende dende o ano 476 d.C. ata

mediados do sculo XV, momento no que os europeos
realizan grandes descubrimentos xeogrficos.
9
A Idade Moderna. Vai dende mediados do sculo XV

ata a Revolucin Francesa, en 1789.
A Idade Contempornea. Abrangue dende 1789 ata a

actualidade.
O paso dun perodo a outro ten lugar cando ocorren

cambios moi profundos en tdolos eidos da sociedade.
Pero estes cambios non se producen rapidamente na data
sinalada, senn que hai un paso paulatino dentro da
continuidade da vida das persoas que viven nese
momento.
6. Unha persoa que viviu no ano 476 d.C.,

a) Decatouse de que estaba cambiando de poca histrica?
b) Por que?
Conceptos
Cultura
o conxunto de ideas, costumes, ciencias, artes,
lingua, coecementos, leis, moral e relixin que caracte-
rizan a un grupo social.
A nica caracterstica propia da especie humana a

capacidade de desenvolver unha cultura.
7. Define a palabra cultura.
Civilizacin
A relacin dos distintos elementos que forman unha
cultura e os cambios que sofren estes elementos longo
do tempo forman unha civilizacin propia. Cultura e
civilizacin resumen toda a vida social do home.
A palabra civilizacin fai tamn referencia vida nas

cidades.
Para estudiar unha civilizacin hai que considerar os

seguintes elementos:
10
UNIDADE 1
A situacin no espacio. preciso coecer o lugar

xeogrfico, o relevo, o clima e todos aqueles factores fsicos
que poidan determinar e condicionar o seu desenvolvemento.
A situacin no tempo. Saber cando acaeceu.
A economa. Coecer os seus recursos naturais, os

sectores econmicos que predominan, os medios tcnicos
de transformacin das materias primas, a organizacin do
traballo, o destino dos productos.
A organizacin do poder. Saber quen o detenta e por

que; coecer a organizacin e a administracin do Estado,
o sistema poltico (monarqua, repblica, dictadura,
democracia).
A sociedade. Ver que clases a constiten, as

caractersticas das clases (por riqueza, por poder),
dereitos de cada unha, posibilidade ou non de mobilidade
social, ideoloxa, relixin, cultura.
A cultura. Comprende as manifestacins cientficas,

tecnolxicas, artsticas, relixiosas, as crenzas e a
ideoloxa.
Detalle da Columna Traxana,
Con todos estes elementos podemos localizar, analizar Roma, 113 d. C.: outro modo de
e identificar as civilizacins que estudiemos. contar a Historia.
Cada civilizacin ten uns valores propios, caracte-

rsticos e distintos. Non hai unhas civilizacins mellores
que outras: son distintas. Pero tamn son iguais: todas
pertencen mesma humanidade.
8. Clasifica estas realizacins humanas como polticas, culturais, econmicas ou sociais:

un cadro de Goya, a pesca da sardia, unha nave espacial, as caractersticas da
burguesa, a extraccin do petrleo, a guerra de Vietnam, a fundacin de Roma e as
relacins entre obreiros e empresarios.
11
2. A humanidade prehistrica
A evolucin da especie humana
A especie humana, dentro da escala zoolxica,

pertence orde dos primates, que apareceron hai 60
millns de anos, e que se caracterizan por teren
extremidades longas, rematadas en cinco dedos, un deles
oposto s outros; ollos dirixidos hacia diante e cerebro moi
desenvolvido.
Do mono home.
(Revista GEO, abril 1999.)
Dentro dos primates est o grupo dos homnidos, que

xorden hai 5 millns de anos, a partir duns antepasados
comns s dos chimpancs e gorilas.
Dentro do grupo dos homnidos atpase, dende fai

2.500.000 anos, o homo habilis, considerado o primeiro
ser humano, porque fabricaba tiles de pedra tallada.
A partir do homo habilis a especie humana

seguiu evolucionando ata chegar actual
homo sapiens sapiens, caracterizado como tal
desde fai 40.000 anos.
En conclusin, considranse primeiros

seres humanos, diferentes dos restantes
animais, os que andiveron permanentemente de
p, deixando libres as extremidades superiores;
os que utilizaron as mans para agarrar e
manipular, transformndose nos rganos mis
perfectos da sa anatoma; e, fundamental-
O triunfo irresistible do cerebro humano.
12
UNIDADE 1
mente, os que aumentaron e perfeccionaron o cerebro, o

que lles permitiu desenvolver o razoamento, o pensamento,
a memoria e a coordinacin dos movementos das mans para
fabricar tiles ou ferramentas.
9.
a) Cales son as caractersticas propias dos primeiros seres humanos?
b) Para ti, cal a principal?
Concepto de Prehistoria e as sas etapas
Definir a Prehistoria dun modo exacto non

posible, pois as sociedades prehistricas foron
innumerables; unhas abandonaron a Prehistoria
mis cedo (4000 a.C.), mentres que outras
seguen nela hoxe en da, como ocorre nalgns
lugares de frica ou na selva amaznica de
Brasil.
Podera concretarse dicindo que unha

longa etapa da vida da humanidade que vai
dende o momento en que o homo habilis fabrica tiles ou Grupo humano prehistrico
na actualidade.
ferramentas, hai 2,5 millns de anos, ata un momento en
que a evolucin econmica, social e cultural produciu uns
cambios moi importantes, como foron a aparicin das
cidades, o comercio a grande escala e a escritura.
Divdese tradicionalmente en en das grandes etapas:

Idade de Pedra (Paleoltico e Neoltico) e Idade dos Metais
(Cobre, Bronce e Ferro).
Eixe cronolxico da Prehistoria.
13
10. Se comparamos o tempo que hai dende a aparicin dos primeiros seres humanos
ata hoxe coas 24 horas que ten o da, canta parte do da che parece que lle
corresponde Prehistoria e canta Historia?
O Paleoltico
Perodo chamado tamn da pedra tallada, dura dende

as orixes da especie humana ata hai uns 10.000 anos.
Ocupacins e modo de vida
As persoas non saben anda producir alimentos, polo

que teen que depredar sobre o ecosistema que as rodea:
recollen froitos silvestres e races, cazan e pescan, na
medida en que os seus tiles en constante perfeccio-
namento llelo permiten.
Unha vez esgotados os recursos alimentarios nunha

zona concreta, non lles quedaba mis remedio que rense a
outro lugar para proseguir a recolleita e a caza. Deste xeito
lles imposible residir nun sitio fixo: imponse o nomadismo.
O seu hbitat eran as beiras dos ros, onde an beber os

animais, e as covas, para refuxirense.
Distintos modos de obter
lume. Tcnica
Primeiro empregan simples cantos rodados e logo

puntas en perfecto tringulo utilizadas como coitelos e
puntas de frecha, fabricados en so e corno, o que lles
permite sacar a pel dos animais cazados, cortar a carne,
fabricar vestidos e calzado. Usaban o slex porque cun
pequeo golpe esgaza facilmente e qudalle un fo moi
cortante. Despois fabricaron puntas de lanza, arpns e
Tallando a pedra.
agullas.
14
UNIDADE 1
Xunto co perfeccionamento das tcnicas de tallado, tivo

lugar, hai uns 300.000 anos, o invento mis importante de
toda a historia da humanidade: o lume. Xa nun principio, as
sas aplicacins foron de gran trascendencia: cocemento
dos alimentos, co que melloraron a dieta, quencemento e
espanto das feras.
Sociedade
Non tian organizacin social algunha; s se unan

temporalmente para cazar. Non existan nin a propiedade
privada nin as clases sociais. probable que longo do
Paleoltico fora aparecendo a figura do xefe de grupo,
coecedor das tcnicas de caza.
Relixin
Dende mediados do Paleoltico xa aparecen indicios de

crenzas, fundamentalmente o enterramento dos defuntos,
que manifestaran un culto s mortos e un pensamento
dirixido trascendencia da vida humana despois da morte.
As adversidades da natureza tamn os levou a intentar

Pinturas da rexin levantina, en
influr nela mediante prcticas mxicas, para invocar a caza Valltorta (Castelln).
abundante, base da sa alimentacin e supervivencia.
Arte
A pintura estaba localizada en covas. Representa

animais (bisontes, cabalos, cervos, xabariles...) e esceas de
caza e de danza, pintadas con cores ocre, vermello e negro.
Pinturas da Cova de Altamira (Cantabria).
A realizacin de figuras humanas femininas, acen-

tuando os seus atributos reproductores, simbolizan o culto
muller fecunda e fertilidade da Terra. A Venus de Willendorf (Austria).
15
Existe unha teora, a mis aceptada para explicar o

nacemento da arte: tera como funcin propiciar a caza e
a fertilidade, aspectos ambos esenciais para asegurar a
supervivencia da especie nun momento difcil; pintando un
animal, mellor a caza sera mis doada.
A Revolucin Neoltica
A produccin de alimentos
Hai uns 10.000 anos, nunha zona do Prximo Oriente,

chamada o Crecente Frtil, prodcese unha conquista tan
importante como o invento do lume: a humanidade
O Crecente Frtil.
aprende a producir alimentos.
A anterior economa depreda-

dora d paso lentamente a unha
economa productora: xorden a
agricultura e a gandera, e, un
pouco mis tarde, as actividades
artesanais do tecido e cermica e
o comercio.
A agricultura nace co cultivo da

cebada, trigo, lentellas, garaban-
zos.
O primeiro animal domesticado

foi o can, utilizado como gardin.
Logo domesticaron ovellas, cabras,
porcos, vacas e cabalos.
Eixe cronolxico
do Neoltico.
16
UNIDADE 1
Para os cazadores, os nenos representan unha carga. Nembargantes, os fillos dos

labradores poden axudar a desherbar as leiras e a espantar os paxaros. Se hai ovellas
ou vacas, os rapaces poden atendelas.
Gordon Childe, V. : As orixes da civilizacin.
Os avances tcnicos
Tecnicamente aprenden a pulir a pedra. Isto vai

reportarlles melloras considerables nos seus tiles
habituais: frechas, machadas e puais. Comezan a
traballar a madeira gracias s novos tiles, e a agricultura
vese beneficiada gracias s sachos e foucios, feitos de
madeira con pedras incrustadas a xeito de dentes.
Magnficos exemplos de pedra

tallada.
Foucio e muo de man neolticos.
Hai pocas nas que teen excedentes de alimentos. A

conservacin dos mesmos en bo estado esencial para as
estacins de escaseza. A invencin da cermica, en torno
6000 a.C. vailles proporcionar a seguridade da sa
conservacin, as como a facilidade para cocialos.
Determinadas plantas herbceas, como o lio, ou a la

das ovellas sern a materia prima ideal para o inicio da
actividade txtil, realizada en teares de madeira.
O comercio
Cos excedentes alimentarios e cos productos artesa-

nais non necesarios iniciouse un intercambio comercial
coas comunidades vecias, e logo mis lonxe, gracias
navegacin fluvial e martima costeira.
Vasilla de cermica.
17
A lenta expansin
do Neoltico
cara a Europa.
A navegacin foi, probablemente, o medio de difusin

das innovacins neolticas, a travs do Mediterrneo e do
ro Danubio, desde o 5000 a.C. Na Pennsula Ibrica, os
primeiros asentamentos neolticos datan do 4000 a.C.
11. Tendo en conta a figura desta pxina,

a) Cando chegaron as innovacins neolticas costa mediterrnea da Pennsula
Ibrica?
b) E a Galicia?
A sociedade neoltica
Tendo cubertas as necesidades alimentarias nun lugar

concreto, xa non preciso levar a vida nmada do
Paleoltico; a partir de agora, as persoas vlvense
sedentarias.
A existencia de alimentos suficientes permite unha

mellora na calidade de vida, maior esperanza de vida e un
notable incremento demogrfico. Tamn supn que non
tdolos habitantes do grupo tean que adicarse
produccin de alimentos; aparecen as outros oficios:
tecedores, oleiros, comerciantes...
18
UNIDADE 1
A vida social est organizada en tribos ou clans, e, dato

importante, segue sen existir a propiedade privada:
tdolos bens son da comunidade. Distintos lugares de aparicin
da agricultura.
A arte neoltica
Continan coa pintura,
que representa persoas e
animais. A innovacin
artstica dse na decora-
cin que practican nas
vasillas de cermica, feita
con obxectos punzantes,
peites ou co contacto de
cordas.
A Revolucin neoltica
tamn se produciu, de
forma autnoma, no val
do ro Indo (India), nas
beiras do ro Amarelo
(China) e en sitios
puntuais das mesetas
de Mxico e Per.
A Idade dos Metais: unha poca de grandes

inventos
Comprende desde o 4000 ata o 1000 a.C. este un
perodo de transicin hacia a Historia.
A humanidade aprende as tcnicas metalrxicas no
mesmo lugar onde naceu o Neoltico, en puntos concretos
do Crecente Frtil. Dende aqu vanse espallando
lentamente hacia Europa.
O avance que supuxo a utilizacin dos metais foi
enorme: melloraron as tcnicas agrcolas haber
ferramentas mis resistentes (arados, foucios metlicos,
coitelos), o mesmo que as armas de caza e de guerra,
actividade esta que entra agora a formar parte da relacin
entre os diferentes grupos humanos.
Tamn neste perodo hai outros inventos que marcan un
Armas metlicas.
fito: a roda e o carro tirado por animais.
19
Estas innovacins revolucionaron o comercio, tanto pola

maior cantidade de mercancas transportadas como pola
velocidade, e facilitaron a mis rpida expansin dos
novos avances hacia as zonas limtrofes. As tcnicas da
guerra vronse revolucionadas aparecer o que se
podera chamar o primeiro carro de combate.
O rei asirio
Assurbanipal
cazando
dende un
dos
primeiros
carros.
Comeza agora unha incipiente divisin da sociedade en

clases, en funcin da diferente riqueza de cada unha, e
estn a xurdir as primeiras cidades.
Divdese a Idade dos Metais en tres etapas, segundo o

metal empregado: Idade do Cobre, ata 1700 a.C.; do
Bronce, mestura de cobre e estao, de 1700 a 800 a.C.; do
Ferro, do 1000 700 a.C.
12. Relaciona os seguintes elementos co Paleoltico, Neoltico e Idade dos Metais:

Crecente Frtil, invencin do lume, invento da roda, sedentarismo, pinturas de
animais e esceas de caza, pedra pulida, comeza fai 6.000 anos, non existencia de
clases sociais, comercio, remata fai 10.000 anos, invencin da agricultura,
coecemento das tcnicas metalrxicas, a guerra, depreda sobre o ecosistema que
o rodea, nomadismo, invencin da cermica, non existencia da propiedade privada,
o carro de traccin animal, pedra tallada, comeza hacia o 8000 a.C., excedentes
alimentarios, navegacin, enterramento dos defuntos, actividade txtil.
20
UNIDADE 1
3. A prehistoria en Galicia e na
Pennsula Ibrica
As persoas do Paleoltico
A presencia humana en Galicia vn de moi antigo.

Ocuparon vales de ros, zonas concretas do interior e
zonas costeiras, onde se especializaron en actividades de
marisqueo.
O Neoltico
Chegan as innovacins neolticas a Galicia polo 3000 O dolmen de Dombate

(A Corua).
a.C., co cultivo do trigo e a domesticacin de ovellas,
cabras e porcos.
Nesta poca construronse uns monumentos feitos de

enormes pedras (monumentos megalticos), como o
dolmen, que unha cmara de enterramento formada por
pedras verticais e cubertas cunha lousa grande.
A metalurxia
Desenvlvese a tcnica do bronce dende o II milenio

a.C., trada polos buscadores de estao, metal abundante
en Galicia.
A arte
A expresin mis caracterstica da arte prehistrica de

Galicia son os petroglifos, gravados da poca do Bronce,
realizados sobre rochas aire libre, consistentes en
crculos e espirais, unhas veces, e figuras humanas e de
animais, noutras. Pnsase que son manifestacins de
prcticas mxicas e relixiosas. Son de destacar os de
Campo Lameiro.
A poboacin do resto da Pennsula Ibrica
No remate dos tempos prehistricos, vivan no Leste e

no Sur da Pennsula os iberos, e no resto os celtas; estes
ltimos entraron na Pennsula, a travs dos Pireneos, Alfaias atopadas no
redor do sculo VI a.C. castro de Viladonga.
21
Os iberos estaban culturalmente mis avanzados cs

celtas debido contacto que mantian cos colonos
gregos, fenicios e cartaxineses.
13.
a) Que zona da Pennsula Ibrica ocupaban os iberos?
b) Por que estaban mis evolucionados culturalmente cs celtas?
A cultura castrexa
Os celtas eran agriculto-

res e gandeiros, utilizaban
o ferro e non coecan a
escritura. mesturrense
coa poboacin indxena
aparece a cultura castrexa,
cos exemplos mis nota-
bles en Galicia. O castro
un recinto amurallado, que
arrodea un outeiro no que
estn as vivendas circu-
lares de paredes de pedra
e teito de palla, os cortellos
Vistas do castro de Santa Tegra. e almacns.
A base econmica eran a agricultura e a gandera,

apoiadas coa caza e, en zonas costeiras, co marisqueo.
A actividade mineira era moi importante: estao e ferro.

Os metais preciosos eran traballados cunha elevada
calidade artstica: torques, diademas, fibelas, fbulas,
brazais.
Practicaban unha relixin naturalista (adoraban a auga,

os montes, os bosques) mesturada co culto a divinidades
protectoras dos animais.
14. Fai un resume da cultura castrexa.
22
UNIDADE 1
4. A Idade Antiga
O trnsito Historia
Tradicionalmente considerbase a aparicin da

escritura como o feito que marcaba o comezo da Historia.
Actualmente, tense en conta o desenvolvemento
econmico xeral para marcar o seu inicio: o nacemento
das cidades (urbanismo), o comercio a grande escala e as
necesidades de comunicacin (escritura).
15. Actualmente, que criterios se seguen para afirmar que unha civilizacin xa se atopa
dentro da Historia?
primeira etapa histrica dselle o nome de Idade

Antiga, que se inicia cos cambios que se acaban de citar
e remata no 476 d.C., cando se derruba o Imperio romano.
Con anterioridade revolucin urbana, nos milenios V e IV a.C., comunidades

comparativamente pobres e ignorantes fixeron unha serie de contribucins grandiosas
progreso humano (...) que afectaron prosperidade de millns de persoas e fomentaron
dun xeito manifesto o benestar da nosa especie: as tcnicas de regado, o arado, os
aparellos para aproveitar a forza animal, o bote de vela, a roda, o carro, a fermentacin,
o uso do cobre, o ladrillo, o arco arquitectnico, o vidro e o selo.
Gordon Childe, V.: As orixes da civilizacin.
16. Le o texto de V. Gordon Childe e responde a estas preguntas:

a) Seguen a ter valor hoxe aqueles inventos feitos por comunidades humanas
pobres e ignorantes?
b) Razoa a resposta.
As primeiras civilizacins urbanas:

Mesopotamia e Exipto
Xa vimos que a palabra civilizacin procede de civil, e

significa o que ten relacin coa cidade.
Estamos agora diante das chamadas civilizacins

urbanas, pois nelas aparece por primeira vez a cidade,
23
fronte s anteriores poboados rurais. Esta revolucin

urbana acontece por primeira vez, na xa coecida rexin
do Crecente Frtil, redor do 4000 a.C.
Foi este un feito revolucionario, tendo en conta o que en

Historia significa revolucin: cambio rpido e brusco que
se d nunha sociedade, e que trae cambios profundos na
economa, na sociedade, na poltica e na cultura,
aparecendo despois unha sociedade radicalmente distinta
anterior.
Estes procesos urbanizadores danse sempre en vales

de ros: ufrates, Tigris, Nilo, Indo e Amarelo.
As primeiras
civilizacins.
17. Como podemos definir en Historia o concepto revolucin?
A revolucin urbana supn uns cambios sen

precedentes na historia da humanidade:
A abundancia de auga, a fertilidade das terras dos

vales, a temperatura adecuada e os avances acadados
nas tcnicas de regado, traen como consecuencia unha
24
UNIDADE 1
agricultura de notables rendimentos, ata o punto de ter

excedentes de productos agrcolas: cos alimentos que
sobran poden comerciar. Esta alta produccin agrcola
permite unha mellor e mis abondante alimentacin, que
provoca un forte aumento da poboacin; as, moitas
aldeas transfrmanse en cidades.
O feito de haber alimentos de sobra, permite que non

toda a man de obra tea que estar adicada produccin
agrcola. Algunhas persoas adcanse a outras tarefas:
artesana, metalurxia, obras hidrulicas. Aparece deste
xeito a divisin e especializacin do traballo: labregos;
gandeiros; artesns; comerciantes; funcionarios que levan
a administracin da cidade; militares encargados da
defensa da cidade e dos excedentes alimenticios
almacenados; un xefe militar, que, moitas veces, exerce o
poder poltico debido importancia que adquire a sa
funcin protectora; os sacerdotes, intermediarios entre o A divisin do traballo
no Antigo Exipto.
home e o misterioso e o sagrado.
A divisin do traballo trae como consecuencia o

nacemento dunha sociedade dividida en clases, enten-
dendo por clase social un grupo de persoas que se
definen polo lugar que ocupan nas estructuras econmica,
de poder e de prestixio dentro da sociedade que
pertencen. Cada clase difernciase das outras pola maior
ou menor riqueza que pose e pola cantidade de poder
econmico e poltico que detenta.
A organizacin, direccin e control da cidade require

unha autoridade poltica, que exerce o poder e a
autoridade, elementos que sempre estn presentes en
calquera organizacin social. Esta autoridade exercida,
s veces, polo xefe militar; outras, polo sacerdote; noutras
ocasins, e para facerse obedecer mellor, din ser parentes
dalgn deus, xuntando as a autoridade civil e a autoridade
relixiosa.
O gobernante exerce sempre un poder absoluto, que

abarca o militar, o lexislativo (el s elabora as leis), o
executivo (ordena o cumprimento das leis), o xudicial
(xulga as conductas) e a recadacin dos impostos para
manter o funcionamento do Estado.
25
O gobernante, xunto cos funcionarios que o axudan nas

tarefas administrativas, constiten o Estado, institucin
que nace nestes momentos histricos que estamos a
tratar. O Estado un territorio no que se recoece a
autoridade suprema dun goberno, que entre outras
funcins realiza a de manter a paz interior e a defensa
contra a agresin exterior a travs do control exclusivo do
uso da forza, mediante o exrcito. A poltica leva consigo,
ademais, a disputa polos cargos que teen autoridade e o
intento por gobernar.
O Estado dirixe, organiza, controla e administra a vida

Exemplo dos primeiros dos habitantes das cidades. A necesidade de tomar
documentos escritos.
anotacins para fixar as leis, controlar a produccin
agrcola, os intercambios comerciais e os impostos fixo
xurdir a escritura, no 3300 e no 3150 a.C. en Mesopo-
tamia e Exipto, respectivamente.
18.
a) Enumera e explica brevemente cada un dos cambios revolucionarios que se deron
nas primeiras civilizacins urbanas de Mesopotamia e Exipto.
b) Podemos afirmar que os cambios acaecidos nestas primeiras civilizacins son o
fundamento da nosa organizacin poltica, social e econmica actual?
c) Razoa a resposta.
... a Historia presntasenos nas sas lias bsicas como a evolucin das sociedades
humanas, entre as que se establecen contactos baseados nunhas relacins de dominio,
relacins nas que se descobre o sndrome do poder. Esta apetencia de poder
amsasenos como unha constante histrica.
Sendo tdolas persoas iguais pola sa idntica natureza racional e libre, todos
deberan participar comunitariamente no disfrute dos dereitos humanos.
Pero (...) as sociedades humanas organizronse en grupos: uns, detentadores do

poder, que se apropiaron do disfrute dos dereitos humanos; outros, desposedos e
dominados, que quedaron excludos do exercicio dos seus lextimos dereitos.
A Historia, as, un repetido drama no que os dereitos dos dbiles son pisados polos
fortes.
Barreiro Barreiro, Clara: Dereitos humanos .
26
UNIDADE 1
19.
Segundo o texto de Clara Barreiro Barreiro,
a) En que se basean as relacins entre as distintas sociedades humanas?
b) Cmo se organizaron as sociedades humanas?
Mesopotamia
Localzase entre os ros ufrates e Tigris (Mesopotamia
quere dicir entre ros), unha zona frtil, de fcil regado e
suficientes horas de sol, cualidades propicias para a
agricultura.
A sa economa basebase na agricultura (cereais,

legumes, froitas) e no comercio, practicado nun principio
en forma de troco e, mis adiante, introducindo a moeda.
O centro comercial era o templo, dirixido por sacer-

dotes, que levaban tamn o control e o rexistro escrito dos
intercambios mercants.
A sociedade estaba estructurada en grupos ou clases

pechadas: o ascenso de clase social era imposible.
Formbana o rei ou monarca que detentaba o poder de
por vida e deixballo en herdanza a un dos seus fillos, os
sacerdotes, os grandes propietarios, os comerciantes, os
campesios, os artesns e os escravos.
O rei era considerado coma un deus; nesta conside-

racin basebase o seu poder absoluto. O ano 1765 a.C.
marca un fito na histora da humanidade: redctanse as
primeiras leis escritas, coecidas como o Cdigo de Estela do Cdigo de Hammurabi.
Hammurabi.
Se un home vaca un ollo a outro home, privarselle dun ollo a el.
Se un mdico opera escravo dun home libre e lle causa a morte, pagar escravo por
escravo.
Cdigo de Hammurabi.
No campo cientfico fixeron aportacins notables,

moitas das cales estn hoxe vixentes: inventaron a divisin
do tempo en horas, minutos e segundos, e o sistema
27
sesaxesimal para a divisin dos ngulos; tian un sistema

fixo de pesas e medidas; iniciaron os estudios astron-
micos e, baseados neles, elaboraron un calendario.
A sa relixin era politesta (adoraban a varios deuses).

Os seus deuses personificaban os astros coecidos.
Reconstruccin dun zigurat.
A arte. As realizacins escultricas estaban consti-

tudas por pequenas estatuas e figuras en relevo, feitas
en barro. Na arquitectura construron zigurats, que eran
unhas torres escalonadas con rampas, que utilizaban para
a observacin astronmica. Debido a que a sequedade do
clima impeda o crecemento de rbores, as construccins
eran realizadas en adobe: mestura de palla e barro
cocidos sol. Dato destacado que coecan o arco de
medio punto (semicircunferencia) e a bveda de cann.
20. Segundo a ta opinin, que caractersticas da cultura mesopotmica destacaras

como mis importantes?
Exipto
En tan s 2.500 anos os exipcios pasaron do Neoltico
Historia. Esta civilizacin urbana estaba asentada no val
do Nilo, ro que lle daba a razn de ser: as inundacins
cclicas, que acontecen no vern, proporcionan regado e
fertilidade a un val inmerso no medio do deserto.
Comprende un perodo cronolxico que abrangue

dende o sculo XXVII ata o I a.C., cando os romanos
conquistan Exipto.
28
UNIDADE 1
Slvame, oh, Hapi, que chegas en paz a esta terra, fas que Exipto viva e ds de
beber Terra; ti fas medrar o gran; ti es o dono do teu pobo!
Himno en honor do Nilo.
A sa economa fundamentbase na agricultura:

cereais, vide, lio e productos de horta. Tamn criaban
vacas, cabalos e aves de curral, e practicaban a caza e a
pesca.
O comercio era monopolio do Estado, e realizbase

coas rexins limtrofes.
21.
a)Cal a base da economa exipcia?
b)En que productos se basea?
A sociedade estaba dividida en grupos pechados, nos

que a posibilidade de ascenso era nula.
No cumio estaba o faran, xefe do Estado e dono de

tdalas terras. Despois vian os altos funcionarios do
Estado (xefes militares e da administracin) e os
sacerdotes; todos eles posuan terras que o faran lles
entregaba para garantir a sa fidelidade.
Hacia abaixo estaban os pequenos funcionarios (os

escribas, que dominaban o clculo e a escritura, o que lles
daba certa consideracin social), comerciantes, artesns
e os campesios, que estaban vencellados s terras e
constituan a maiora da poboacin. No derradeiro
escaln, os escravos, mercanca humana utilizada nos A colleita do trigo.
traballos mis duros.
22.
a) Por que se di que a sociedade exipcia estaba dividida en grupos pechados?
b) Cales eran eses grupos sociais?
29
O faran detentaba o poder con carcter absoluto, era

considerado un deus e exerca o poder coa axuda dos
sacerdotes. Estaba asistido por funcionarios que se
ocupaban da recadacin e administracin dos impostos,
de redactar as leis, de controlar a orde da sociedade, do
exrcito e do comercio.
A relixin estaba intimamente relacionada coa poltica:

xa vimos que o faran tia a consideracin dun deus. Era
politesta: Ra, deus do Sol; Horus; Isis; Osiris, deus dos
mortos; Anubis, Amn...
Foron os creadores dunha relixin trascendente: rendan

culto s mortos porque cran que a alma se mantia viva
trala morte. En consecuencia, haba que manter en
perfecto estado o cadver, o cal momificaban, dicir,
cunhas tcnicas moi avanzadas trataban de mantelo nun
estado o mis semellante posible a cando estaba vivo. Esta
crenza na inmortalidade levbaos tamn a acompaar
cadver dos mesmos bens que precisaba na vida terreal:
Atade de Tutankamn cos
alimentos, vestidos e serventes representados en pinturas.
smbolos de poder.
23. Explica brevemente como eran a relixin e as crenzas dos exipcios.
No campo da ciencia e da tecnoloxa practicaron a

cirurxa, elaboraron catastros, tian o sistema decimal,
coecan os nmeros naturais e a proporcin fixa entre a
lonxitude da circunferencia e o seu dimetro. Algns
problemas resolvronos con raz cadrada e ecuacins de
segundo grao.
Anda que os babilonios os avantaxaban en astronoma,

os exipcios coecan algns planetas e as fases da La.
Dividiron o ano en 365 das e o da en 24 perodos.
30
UNIDADE 1
A arte estaba destinada fundamental-

mente tumba do faran e a edificios
relixiosos: pirmides e templos, construdos
en pedra.
En escultura realizaron relevos e estatuas.

Tamn notable a realizacin de pinturas
murais.
Pirmides exipcias.
24. Razoa por qu tanto a civilizacin mesopotmica como a exipcia se deron en vales
de ros.
As civilizacins clsicas: Grecia e Roma
Denomnanse clsicas porque foron culturas modelo,

imitadas en sculos posteriores nas sas manifestacins
culturais e artsticas. A nosa vida actual est presidida por
elementos da sa cultura: democracia, lxica, Dereito, a
lingua, Pitgoras, Arqumedes, drama, comedia, ciencia,
Olimpadas...
Grecia: a base da nosa cultura

Xurdiu esta civilizacin nas terras en torno mar Exeo
e espallouse polas costas do Mediterrneo, nun perodo Grecia e as
de tempo que vai dende o 1000 ata o sculo I a.C. sas colonias.
31
A Acrpole
de Atenas.
As polis
Nunca existiu un Estado chamado Grecia: cada lugar

concreto formaba unha cidade-Estado politicamente
independente, chamada polis, formada por unha cidade e
un territorio circundante con pequenas aldeas.
O centro da cidade tia das partes: a acrpole, lugar

de ubicacin dos templos e refuxio en caso de guerra, e a
gora, praza pblica e centro da vida poltica e econmica
da polis.
25. Explica o que unha polis.
A economa grega
Tia como base a agricultura, cos productos tpicos

mediterrneos (cereais, vide e oliveiras), a gandera de
ovellas e cabras, a artesana e o comercio a travs das
colonias que fundaron por todo o Mediterrneo, onde
facan intercambios comprando poboacin autctona
metais valiosos (ouro e prata) e vendndolles productos
artesns elaborados por eles (cermica, tecidos). Cmpre
destacar dentro da actividade comercial o uso da moeda,
xunto co habitual troco.
A cultura grega
Foi das mis salientables en toda a historia da

humanidade, e constite a base da cultura europea e
occidental actual.
antropocntrica, dicir, ten persoa humana como

punto de partida e como fin.
32
UNIDADE 1
26. Que a cultura grega antropocntrica quere dicir...
O pensamento
Desde a Prehistoria ata o sculo VI a.C., en tdalas

culturas se recurra a mitos (seres ou forzas imaxinarias)
para explicar os fenmenos naturais que o home
observaba: quen move as ondas do mar, o porqu dos
terremotos, a sucesin dos das e as noites, a chuvia...
Anda que os gregos posuan unha grande variedade

de mitos, foron eles os que comezaron a aplicar a razn
para explicar a realidade que os rodeaba: esta revolucin Pitgoras.
no pensamento humano deu lugar nacemento da
filosofa e sentou as bases do pensamento cientfico.
27. A parte dos mitos, os gregos empregaron unha cualidade humana para explicar a
realidade que os rodeaba.
a) De que cualidade se trata?
b) Que consecuencias trouxo a aplicacin desta cualidade?
A ciencia
Incrementaron notablemente os coecementos dos

exipcios e dos mesopotmicos. Conseguiron grandes
avances en Matemticas, da man de pensadores como
Pitgoras e Arqumedes. Foron os pais de novas ciencias,
como a Fsica, Bioloxa, Historia, Medicia, Antropoloxa...
A Literatura Platn.
Naceu tamn aqu a literatura occidental. Destacou

Homero, autor de A Ilada e Odisea.
A relixin
Era politesta. Os deuses representaban elementos da

natureza. Tendo en conta o antropocentrismo desta
cultura, os seus deuses eran case humanos: coman,
choraban, loitaban... Cran que eran inmortais e que inter-
vian en moitos feitos da vida das persoas. A narracin Homero.
33
dos feitos nos que intervieron os deuses coecese co

nome de mitoloxa.
Non haba sacerdotes, nin catecismo nin predicacin.
O deporte
No 776 a.C., na cidade de Olimpia, crearon uns

concursos deportivos cuatrianuais: as Olimpadas.
O Partenn (Atenas). A arte
A funcin primordial da arte grega a plasmacin da

beleza, entendida como unha mestura de proporcin,
harmona e equilibrio entre as partes.
En arquitectura destacan os templos, lugar de

residencia dos deuses s que estn consagrados. Foron
construdos medida do home e cunha preocupacin
pola apariencia exterior. Utilizaban o mrmore como
material e descoecan o emprego do arco.
A escultura grega ten como finalidade plasmar na figura

humana os seus ideais de beleza fsica e equilibrio
psquico: proporcin, anatoma harmoniosa, expresin dos
sentimentos e figuras en movemento.
Da pintura s se conserva a que realizaron sobre

recipientes de cermica. Representaron esceas da vida
coti e dos deuses, que son unha como valiosa fonte de
informacin.
A colonizacin grega
Acontece entre 750 e 550 a.C., e estndese polas

costas do Mediterrneo: Asia Menor, sur de Italia, illa de
Sicilia, Espaa e norte de frica.
A causa desta expansin foi a necesidade de terras

para manter unha poboacin en aumento.
Emigraban en grupos dirixidos por un xefe. Unha vez

chegados a un punto da costa ben protexido, procuraban
entenderse pacificamente coa poboacin indxena e
34
UNIDADE 1
fundaban unha colonia independiente da polis grega da

que partiran, coa que s mantian relacins comerciais.
No 550 a.C. chegaron Pennsula Ibrica e fundaron

Emporion (mercado), hoxe Ampuries, na costa de Girona.
Durante os 200 anos seguintes foi un importante centro
comercial, onde vendan aceite, vio, armas e cermica, e
adquiran cobre, ferro, prata, trigo e sal. Pintura sobre vasilla de cermica.
Atenas ten ventos favorables para as naves; moi cmoda para o intercambio de
mercadoras.
Xenofonte.
28. Enumera os elementos da civilizacin grega que forman parte da nosa ciencia,
cultura e poltica actuais.
Dous exemplos de goberno das polis: Atenas e Esparta.
Atenas
Esta polis, moi poderosa e moi culta, situada preto da

costa, acadou gran importancia, sobre todo no sculo V a.C.,
pola grande actividade comercial e colonial que desplegou.
A sociedade ateniense estaba dividida en tres grupos:
Os cidadns, fillos de pai e nai de Atenas. Todos tian

os mesmos dereitos polticos, anda que estes dereitos
estaban matizados polo seu nivel econmico: a maior
riqueza, maior participacin poltica. As mulleres estaban
excludas da actividade poltica.
Os metecos, ou estranxeiros, eran libres, pero non tian

a condicin de cidadns nin dereitos polticos; pagaban
impostos e prestaban servicios militares.
Os escravos, persoas totalmente carentes de liberdade,

eran propiedade da clase dominante e considerados como
mercadora humana que se compraba e se venda.
Traballaban nas minas, nas obras pblicas, na agricultura,
no servicio domstico e nos obradoiros artesns. O Discbolo, de Mirn.
35
Constituan a metade da poboacin ateniense, de a que

se considere a Atenas como un sistema econmico e
social escravista.
...O mesmo que ocorre nas artes, hai que ter ferramentas adecuadas. Entre as
ferramentas, unhas son inanimadas e outras animadas: o cicel inanimado; o garda,
animado. Desta consideracin dedcese cal a natureza do escravo: o que pola sa
natureza non se pertence a si mesmo, senn a outro.
Aristteles . Poltica.
29. Le o texto anterior e responde s seguintes cuestins:

a) Est Aristteles a favor ou en contra da escravitude?
b) Por que?
c) Relaciona este texto coa divisin social de Atenas.
Interesa particularmente de Atenas a anlise do seu

innovador sistema poltico, base da actual democracia.
Non era unha democracia tal como a entendemos hoxe,

senn que a participacin das persoas na vida poltica
estaba restrinxida a unhas poucas: s os cidadns varns
tian dereitos polticos.
Reunidos catro veces mes nunha asemblea chamada

Ecclesa, que sera o equivalente s actuais Parlamentos,
participaban no goberno da polis: aprobaban as leis e os
impostos, e elixan o poder executivo ou goberno, formado
por maxistrados ou funcionarios que tian diferentes funcins
(militar, econmica, relixiosa, xudicial, poltica exterior).
O poder xudicial estaba formado por 6.000 cidadns

Aristteles. elixidos por sorteo e repartidos en dez tribunais presididos
por un maxistrado.
A base do sistema democrtico a liberdade; esta caracterzase por ser un goberno

por turnos. A xustiza democrtica basase en ter todos o mesmo. Sendo todo isto o
xusto, a multitude ten que ser evidentemente a soberana: o que aprobe a multitude ha
de ser o xusto.
Aristteles. Poltica.
36
UNIDADE 1
Por natureza, o mis dbil tamn o peor. A pesar disto, no Estado son os dbiles e
a gran masa os que dan as leis, facndoo no seu propio proveito; por iso tratan de
amedrentar s fortes, dicir, a aqueles que teen forza de por si para teren mis cs
outros, co fin de que non aspiren a mis. (...) Nembargantes, a natureza proba que
xusto que o home hbil posa mis c que non o , e o mis forte mis c dbil.
Calicles.
30. Compara estes dous textos de Aristteles e de Calicles.

a) Destaca a idea bsica de cada un deles.
b) Cal dos dous xustifica o sistema poltico de Atenas?
Esparta
Era unha sociedade militarista: a sa educacin

basebase no adestramento militar, e ata os 60 anos tian
que prestar servicios Estado. Estaba dividida en tres
grupos:
- Os cidadns, fillos de espartanos, adicbanse
guerra.
- Un grupo de persoas libres pero sen dereito a voto,

que traballaban no comercio, na artesana e tian
obrigas militares.
- Os escravos, que traballaban o campo.
O rxime poltico de Esparta era moi distinto de

Atenas. Era unha oligarqua: o poder resida nun reducido
nmero de persoas da clase alta; o goberno estaba
formado polos xefes militares e relixiosos, por un consello
de ancins e por cinco representantes elixidos polos
cidadns.
31.
a) O rxime poltico de Esparta era unha...
b) Explica o seu funcionamento.
37
Roma e o seu imperio
Evolucin
No 753 a.C., os poboadores de sete outeiros unronse

e fundaron a cidade de Roma, gobernada por Rmulo.
Dende este momento ata o 509 a.C., foi gobernada por
reis. o perodo chamado Monarqua.
A partir do 509 a.C., os romanos acabaron co poder

Reconstruccin ideal dunha monrquico e instauraron un novo sistema poltico: a
parte de Roma. Repblica, palabra que procede da expresin latina res
publica, e que significa cousa pblica, dicir, todo aquilo
que importa a toda a comunidade, pois pensaban que os
asuntos pblicos ou polticos pertencan a todo o pobo. O
poder resida nunha asemblea elixida por parte do pobo.
No 27 a.C. finaliza a Repblica e inaugrase un novo

sistema de goberno coa figura de Octavio Augusto: o
Imperio, un sistema dictatorial, no que tdolos poderes
estaban na man do emperador.
Eixe cronolxico da
civilizacin romana. Expansin territorial
Desde o 300 a.C. ata o sculo II d.C., Roma expandiuse

territorialmente, ata formar un enorme imperio.
Un exrcito perfectamente organizado e a dispoi-

bilidade dunha enorme cantidade de soldados (todo
cidadn entre os 17 e os 60 anos poda ser un soldado) foi
a clave desta expansin.
38
UNIDADE 1
Mxima expansin do
Imperio Romano.
Cada soldado pagaba o seu uniforme e o armamento, e
a duracin do sevicio militar era de un ano, prorrogable ata
12. A negativa a servir no exrcito traa como consecuencia
a perda da cidadana e a conversin en escravo.
32. Fixndote no mapa anterior, elabora outro e sinala nel a mxima expansin territorial
que acadou o Imperio Romano.
Remate
No ano 395 d.C. o imperio dividiuse en dous: o de

Occidente e o de Oriente. O primeiro desapareceu no 476
debido s invasins dos pobos xermnicos; o segundo,
coecido como Imperio Bizantino pervivir ata 1453,
cando foi conquistado polos turcos.
39
Economa
Tia tres caractersticas:
Urbana. O centro econmico era a cidade e, en primeiro

lugar, Roma. Toda a produccin se orientaba cara as
necesidades de Roma.
Escravista. Tdalas tarefas productivas eran realizadas

polos escravos.
Predadora. Explotaron masivamente os recursos

humanos (escravos) e as riquezas dos territorios conquis-
tados. As terras de labor, as minas e as manufacturas eran
propiedade do Estado; por isto, orientaron as distintas
provincias do Imperio a producir aqueles bens que mis
beneficio lles reportaban.
Tnel da explotacin mineira
romana de Montefurado.
Para mover esta enorme cantidade de productos
estableceron un sistema de rutas comerciais, tanto
terrestres (calzadas) como martimas, de gran eficacia.
Posuan sistemas monetarios, de pesas e de medidas.

O denario era a unidade monetaria.
33. Explica as tres caractersticas da economa romana.
Sociedade
Ten a mesma estructura que observamos dende as

primeiras civilizacins. unha sociedade desigual e
pechada, pois o ascenso social imposible. Cada un dos
grupos ten un distinto nivel de riqueza, de poder, de
dereitos e de deberes. Anda que longo da civilizacin
romana houbo diferencias, a estructura social podemos
resumila as:
Na poca da Monarqua, os patricios, descendentes

dos fundadores de Roma, eran a clase aristocrtica, rica,
detentadora do poder, que elaboraba as leis e elixa os
cargos polticos. Os plebeios, bsicamente formados por
pobos estranxeiros conquistados, non tian ningn dereito
poltico; traballaban no campo, nos obradoiros artesns e
no comercio.
40
UNIDADE 1
Durante a Repblica e o Imperio, segundo se an

conquistando novos territorios, a sociedade fxose mis
complexa: persoas libres (patricios e plebeios), os libertos
(escravos semiliberados) e os escravos.
As persoas libres dividanse, a sa vez, en cidadns

romanos e non cidadns (poboacin estranxeira). S os
primeiros podan chegar a exercer cargos polticos; era o
grupo que tia o poder.
O Coliseo de Roma,
Os rganos de poder en Roma e nas provincias. reconstruccin informtica na
pelcula O gladiador, de R. Scott.
Durante a Monarqua, o rei controlaba os poderes
militar, poltico e relixioso; o seu cargo era de por vida. As
asembleas e o Senado eran das institucins s consul-
tivas.
No perodo da Repblica tres institucins polticas

controlan o poder:
O Senado. Pasou de ser rgano de consulta a dirixir a

Repblica: controlaba a aplicacin das leis, a economa e
a poltica exterior.
As asembleas populares. Estaban formadas por tdolos

cidadns; elixan s maxistrados e aprobaban as leis
propostas.
Os maxistrados. S podan selo os cidadns. Haba

varias clases de maxistrados: dous cnsules detentaban o
poder executivo e o mando do exrcito; os pretores
exercan o poder militar e poltico nas provincias; os
censores elaboraban o censo da poboacin e da riqueza e
administraban os impostos; os eds controlaban as
cidades; os tribunos da plebe, pertencentes s plebeios,
representaban sa clase e podan votar en contra das
leis que lesionaban os seus intereses.
Pode parecer que o sistema republicano era democr-

tico; pero para ser elixido maxistrado, senador ou para
asistir s asembleas era preciso ter unha gran fortuna. En
realidade tratbase dunha forma de goberno chamada Interior do Partenn de
oligarqua, que quere dicir o goberno duns poucos. Agripa. Roma.
41
O reparto do poder mantido ata agora desaparece na

poca imperial: o Senado entregoulle todo o poder a
Octavio, primeiro emperador. A continuacin deulle o ttulo
de Augusto, que significa elixido polos deuses. Estamos
ante un exemplo de poder absoluto na figura do
Emperador: xefe civil, militar e relixioso. As demais
maxistraturas quedaron sen poder efectivo. No sculo III
d.C. os emperadores foron divinizados, considerados
deuses, co que o seu poder viuse notablemente
incrementado.
Para administrar un territorio tan enorme, Roma tivo que

crear unha poderosa administracin. Fixeron unha divisin
en provincias, fronte das cales estaba o gobernador, que
renda contas ante o Senado de Roma; haba provincias
Octavio Augusto, imperiais, controladas directamente polo emperador, e
primeiro Emperador. provincias senatoriais, dependentes do Senado de Roma.
34. Comparando o sistema poltico da cada unha das tres etapas nas que se divide a
civilizacin romana,
a) Cal che parece o mis moderno?
Cultura e arte romanas
A sa lingua, o latn, espallada por todo o Imperio, foi o

elemento cultural que lle deu unidade enorme imperio
conquistado. Desa lingua derivaron, entre outras, o galego,
o casteln, o portugus, o cataln, o italiano, o francs e o
rumano.
As nosas leis actuais teen como base o dereito

romano, que, daquela foi, xunto co latn, o outro elemento
unificador do Imperio.
No mundo da arte, copiaron de Grecia, da que se

diferencian bsicamente na concepcin da arte: mentres
que os gregos buscaban a consecucin da beleza, os
romanos tian como meta a procura da utilidade e do
prctico; por isto hoxe son considerados mis como
Arco de Constantino. Roma. enxeeiros que como artistas.
42
UNIDADE 1
Utilizaron o arco e as bvedas, descoecidos polos

gregos. Construron calzadas e pontes, bsicos para a
actividade comercial; acueductos; baslicas, que eran
lugares de actividade comercial; termas, para o bao;
circos, teatros e anfiteatros, para a diversin; arcos e
columnas, para conmemorar os triunfos sobre os inimigos.
Na escultura destacan polos retratos, que elaboran cun

gran realismo, tanto fsico como psicolxico.
Os mosaicos son tamn moi notables. Utilizbanse para a

decoracin dos edificios pblicos e das casas dos patricios.
A relixin
Era politesta, e tia como funcin consagrar e dar

trascendencia s asuntos polticos e vida diaria. Moitos
deuses tiveron a sa orixe en deuses propios das terras
conquistadas, principalmente dos gregos, s que
rebautizaron, aparecendo unha mestura de deuses das
distintas provincias. As se creou en todo o Imperio outro
elemento de unin.
O acueducto
romano de
Segovia.
5. A Hispania romana
O interese por conquistar a Pennsula Ibrica foi a
obtencin de materias primas minerais, agrcolas e
escravos.
Iniciaron a conquista no 218 a.C. polas costas

mediterrneas. Despois de 200 longos anos de loita contra
os iberos e celtas, someteron os ltimos ncleos de
resistencia na franxa costeira cantbrica no 19 a.C.
43
Hispania produce cereais, vio, aceite, metais e rexos escravos. Ten filns abundantes
de ouro, prata, ferro e chumbo.
Plinio: Historia Natural.
A partir daqu, a pennsula converteuse en Hispania,

dividida en varias provincias. Os pobos peninsulares
perderon tdolos seus rasgos culturais e asimilaron os
propios da cultura invasora por medio do contacto co
exrcito e cos dirixentes polticos e econmicos chegados
de Roma.
6. Gallaecia
Calzada romana.
Galicia interesballes pola explotacin mineira, funda-
mentalmente ouro, prata e estao.
O ouro atpase nos ros en estado puro. (...) Gallaecia, Lusitania e Asturica
proporcionan 200.000 libras de ouro ano. Non hai ningunha outra parte da terra onde
se dea esta abundancia.
Plinio: Historia Natural.
Co fin de vixiar os territorios conquistados e permitir

unha explotacin mineira tranquila, Roma estableceu
campamentos permanentes en sitios estratxicos. Un
destes lugares foi Lucus Augusti, hoxe Lugo.
A influencia romana en Galicia foi moi considerable:

introduciron o arado e a vide; construron calzadas para
dar sada fcil s metais extrados; realizaron obras
pblicas, como o faro da Torre de Hrcules, pontes e
termas; o latn foi a lingua nai do galego; e dronlle a esta
terra o seu nome, Gallaecia.
35. a) Por que motivos se achegaron os romanos a

Galicia?
b)Enumera os elementos culturais romanos que
O faro da Torre de Hrcules quedan entre ns.
(A Corua).
44
UNIDADE 1
7. O cristianismo
En plena poca imperial nace na parte oriental do
Imperio, na provincia de Palestina, unha nova relixin,
baseada na vida de Xess de Nazaret e nos Evanxeos,
escritos que recollen a vida de Xess. unha relixin
monotesta (que adora a un s deus).
Os principios bsicos desta nova relixin foron dous: a

igualdade de tdalas persoas diante de Deus e unha vida
eterna trala morte. Os discpulos de Cristo propagaron a
nova relixin polo Imperio, creando unhas comunidades
chamadas ecclesiae, termo este que xa vimos cando
estudiamos Grecia, e que fai referencia a unha asemblea de
cidadns; neste caso, seran asembleas constitudas polos
cristins dunha cidade.
Tendo en conta estes principios do cristianismo, Retrato do emperador

facilmente deducible que fose unha relixin moi perse- Constantino.
guida polo poder romano, pois dinamitaba os fundamentos
da sociedade escravista romana e negaba o culto debido
Emperador.
A persecucin levada a cabo polas autoridades

romanas foi implacable, levando clandestinidade s seus
practicantes, que se refuxiaban nunhas galeras soterra-
das chamadas catacumbas. No ano 313, o emperador
Constantino concedeu a liberdade de culto relixioso,
cando promulgou o Edicto de Miln. No 380, o emperador
Teodosio converteuse cristianismo, pasando as a
constiturse na nova relixin oficial do Imperio.
Eu, Constantino Augusto, reunido en Miln para tratar problemas que afectan
seguridade pblica, creo meu deber tratar aqueles nos que radica o respecto da
divinidade, a fin de conceder tanto s cristins como a tdolos demais, a facultade de
seguir libremente a relixin que cadaqun queira.
Edicto de Miln.
45
NOTA: De agora en adiante, tdolas datas que aparezan farn referencia nosa era,
dicir, son datas despois de Cristo (d.C.).
36.
a) Por que foi perseguido o cristianismo polas autoridades romanas?
b) O emperador ... deixou de perseguilo promulgar o ... no ano...
37. Cmo se constre un eixe cronolxico.

longo desta unidade comprobaches que coa axuda de eixes cronolxicos se pode
visualizar a duracin dos perodos histricos estudiados. Con pouca atencin que se
lles preste, podemos ver a distribucin do tempo: o comezo, o remate e, entrmbolos
dous, os feitos mis salientables e as distintas divisins dos perodos. Pdense
representar dende perodos moi longos, como o da Prehistoria, ata os moi curtos,
como a Guerra Civil espaola.
Para facer un eixe cronolxico tes que dar estes pasos:
1. Traza unha lia recta, horizontal ou vertical.
2. Marca sobre ela unhas divisins, todas iguais. Cada divisin pode equivaler a un
ano, unha dcada, un sculo, un milenio, ou perodo de tempo que se queira.
Nacemento de Cristo
600 a.C. 500 a.C. 400 a.C. 300 a.C. 200 a.C. 100 a.C. 100 d.C. 200 d.C. 300 d.C. 400 d.C. 500 d.C. 600 d.C.
S.VI S.V S.IV S.III S.II S.I S.I S.II S.III S.IV S.V S.VI
Escala: 1 cm = 1 sculo
3. As divisins teen que estar feitas a escala; por exemplo: 1cm = 1 ano, ou 1
sculo, ou un milenio. Tamn se poden escoller outras calquera, segundo sexa o
tempo que imos sinalar. Unha vez elixida unha escala, xa non se pode variar.
Estalido da guerra Remate da guerra
1936 18 xullo 1937 1938 1939 1 abril 1940
Escala: 3 cm = 1 ano
46
UNIDADE 1
4. No caso de que o tempo que imos representar sexa moi longo, o eixe pode romperse
cunha lia quebrada, que indica que nese punto interrmpese a proporcin.
A PREHISTORIA
2.500.000 anos 10.000 anos 6.000 anos
P A L E O L T I C O NEOLTICO
5. Unha vez construdo o eixe, dentro del podes distinguir as distintas pocas e
sinalar acontecementos concretos.
8. Filmografa
- Para a Historia en xeral:
Atlas Visual de Historia Universal. 13 vdeos.
VTF Multimedia
- Prehistoria:
Na busca do lume, de J. J. Annaud. 1981.
- Exipto:
Terra de farans, de H. Hawks. 1955.
- Roma:
Cleopatra, de J. L. Manckiewicz. 1963.
Espartaco, de S. Kubrick. 1960.
Xullo Csar, de J. L. Manckiewicz. 1953.
Quo Vadis?, de M. Le Roy. 1951.
O gladiador, de Ridley Scott. 2000.
47
UNIDADE DIDCTICA 2
A IDADE MEDIA E OS COMEZOS

DO MUNDO MODERNO.
Aqu estudiamos o perodo histrico comprendido entre o final do sculo

V e o comezo do XVI. Tentaremos comprender o paso da Antigidade
Idade Media; coecer como quedou Europa despois da desaparicin do
Imperio Romano e como se desenvolveron os principais reinos
xermnicos; comprender os aspectos bsicos da relixin islmica, a sa
expansin e a conquista e dominio da Pennsula Ibrica polos
musulmns; definir o feudalismo, comprender a sa orixe e analizar as
sas orixinais caractersticas sociais e polticas; coecer a evolucin dos
reinos cristins da Pennsula Ibrica durante o longo enfrontamento que
mantiveron cos musulmns durante o perodo coecido como
Reconquista; comprender o importante papel que xogou a Igrexa en
tdolos eidos da vida; coecer a orixe das cidades medievais, os seus
fundamentos econmicos e a nova clase social que nace nelas; valorar
a importancia do Camio de Santiago; comprender as caractersticas do
pensamento humanista e as sas consecuencias; coecer as viaxes
realizadas por navegantes portugueses e espaois; recoecer o
significado poltico do matrimonio dos Reis Catlicos e identificar as
caractersticas das monarquas autoritarias.
48
NDICE DE CONTIDOS
Pxina
1. O trnsito Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
2. Os reinos xermnicos da Pennsula Ibrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

- A economa visigoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
- A sociedade visigoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
- A organizacin do poder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
- A cultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
3. O imperio de Carlomagno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
4. O islam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
5. O feudalismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
- As orixes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
- A economa feudal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
- A sociedade feudal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
- A organizacin poltica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
6. Al-Andalus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
- Economa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
- Sociedade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
- Organizacin do poder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
- Tecnoloxa, cultura e arte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
7. Os reinos cristins da Pennsula Ibrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

- Nacemento e evolucin dos reinos cristins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
- Os motores que moveron a Reconquista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
- O forte impulso reconquistador dos sculos XII e XIII . . . . . . . . . . . . . 68
- A repoboacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
- A sociedade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
- A economa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
- O poder poltico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
- A figura do rei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
49
8. A Igrexa durante a Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
9. A arte do mundo feudal: o romnico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
10. O renacemento das cidades en Europa occidental . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

- A burguesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
- Feiras e mercados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
- Os gremios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
- O goberno das cidades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
- As universidades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
11. A arte das cidades medievais: o gtico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
12. Galicia na Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

- A sociedade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
- A economa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
- A cultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
- A arte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
13. O Camio de Santiago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

o Humanismo e o Renacemento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
- Un profundo cambio de mentalidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
- Caractersticas do mundo moderno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
15. Os grandes descubrimentos xeogrficos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

- Alternativas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
- Causas dos descubrimentos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
- A expansin portuguesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
- A expansin espaola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
- Consecuencias dos descubrimentos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
16. A monarqua autoritaria dos Reis Catlicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
17. Filmografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
50
UNIDADE 2
1. O trnsito Idade Media

Xa vimos na Unidade anterior que para ns, os
occidentais, a Idade Antiga remata cando os pobos
chamados xermnicos ou brbaros rematan co Imperio
Romano. Estes pobos xermnicos, dende o sculo III,
franse achegando fronteira Norte do Imperio Romano,
nos vales dos ros Rhin e Danubio, debido falla de terras
e alimentos, aumento da sa poboacin e atraccin
que sobre eles exerca unha civilizacin de maior grao de
evolucin c sa.
irse debilitando o Imperio Romano, penetraron violen-

tamente, saqueando a capital, Roma, no ano 476, e
facendo desaparecer todo rastro de poder e de autoridade
Eixe cronolxico da
romanas. Agora comeza a Idade Media. Idade Media.
1. Os pobos xermnicos penetraron masivamente no Imperio Romano.

a) Por que motivos?
b) En que ano o fixeron definitivamente?
Dende este momento, a unidade que haba redor do

Mediterrneo rompeuse e repartiuse entre 3 civilizacins:
- O Imperio Bizantino, na parte oriental do Imperio
Romano. Esta parte rexeitou as invasins xermnicas
e perdurou ata 1453, cando foi invadida polos turcos.
- Europa occidental. Na que fora parte occidental do
Imperio Romano, os pobos xermnicos estableceron
varios reinos. Estes reinos tomaron elementos da
cultura romana, e formaron co tempo a futura Europa
51
Occidental, cristi. A economa destes reinos empo-

breceuse enormemente, quedando reducida
agricultura e gandera; desapareceron as cidades e
a actividade comercial. dicir, a vida de Europa
occidental ruralizouse.
O Mediterrneo a comezos Tamn desapareceu a autoridade do Estado.

do sculo VIII.
Estas circunstancias supuxeron unha enorme regresin
en tdolos mbitos da vida.
O mundo islmico. A relixin islmica, tamn mono-
testa, naceu da predicacin de Mahoma, en Arabia, no
sculo VII. Dende al estendeuse rapidamente.
Coa cada do Imperio Romano pchase a Idade Antiga, a das grandes civilizacins
fluviais e martimas, a que formou grandes imperios, a que volveu a cabeza a Oriente, onde
xurdiu a sa propia vida. Agora, entramos na Idade Media, a da civilizacin europea, a das
pequenas nacionalidades, a que viaxa hacia Occidente, a Idade un pouco misteriosa e
escura na que se funden os compoentes que formarn as nacins modernas.
Ferrandis Torres, Manuel: Historia Xeral da Cultura.
2. Consultando o atlas, elabora un mapa semellante desta pxina.
52
UNIDADE 2
2. Os reinos xermnicos da
Pennsula Ibrica
Un dos moitos pobos xermnicos, os visigodos,
entraron aqu no ano 415. Antes xa o fixeran os suevos,
instalados en Galicia, os vndalos e os alanos. Todos eles
remataron co poder romano.
Pouco a pouco, os visigodos someteron s demais

pobos e unificaron o territorio da Pennsula baixo o o seu
poder, ata que no ano 711 penetraron os musulmns e
puxeron fin reino visigodo.
A economa visigoda
Tamn aqu a vida se ruralizou; s se producan

productos agrcolas e gandeiros para as necesidades da
aldea: o que se chama unha economa de autoa-
bastecemento, sen sobrantes. Polo tanto, o comercio
inexistente.
3. Enumera as caractersticas da economa visigoda.
A sociedade visigoda
- Os visigodos controlaban o poder, dicir, o Estado e

o exrcito. Rexanse por un cdigo escrito de leis
visigodas e practicaban a relixin arriana.
- Os hispanorromanos eran os dominados, mantian a
relixin cristi e rexanse por un cdigo de leis
romanas.
Estas diferencias legais remataron cando Recaredo se

converteu relixin cristi no 589, e cando o rei Recesvinto
unificou os dous cdigos de leis no Libro dos Xuces.
A organizacin do poder
Era unha monarqua. O rei unhas veces era elixido e

outras deixballe o cargo a un dos fillos. O poder era
exercido sempre dun xeito autoritario, e contaba co apoio
dos Concilios de Toledo, que eran asembleas de bispos.
53
As decisins destes concilios tian moita influencia no rei.
Estamos, pois, asistindo nestes momentos comezo da

intervencin da Igrexa nos asuntos polticos de Occidente,
situacin que se manter ata case os nosos das.
O creador da grandeza visigoda foi o rei Leovixildo (568-586), pacificando grandes

zonas. Mandou executar seu fillo Hermenexildo por converterse cristianismo.
Leovixildo deuse conta do impopular deste feito e recomendou a Recaredo que se
convertera cristianismo para salvar a monarqua.
Grimberg, Carl: Historia Universal.
4. Segundo o texto de Carl Grimberg, que lle recomendou Leovixildo seu sucesor?
A cultura
En arquitectura contruron igrexas pequenas co

caracterstico arco de ferradura.
Traballaron con moito primor a xoiera, fabricando

pezas para ofrecer como votos relixiosos.
3. O imperio de Carlomagno
Arte visigoda. Interior de Sta. Que ocorreu no resto de Europa Occidental?
Comba de Bande (Ourense).
Pois que os francos, outro pobo xermnico, ocuparon
un territorio equivalente que hoxe Francia, Holanda,
Blxica e Alemaa. No ano 800, Carlomagno, rei dos
francos xa cristianizado, pretendeu restablecer o antigo
Imperio Romano.
Para poder controlar un territorio tan extenso, dividiuno

en provincias, chamadas condados e marquesados,
fronte das cales puxo condes e marqueses, que dependan
da sa autoridade.
Este intento unificador fracasou cando o territorio foi
dividido entre os seus netos.
5. a) Cal foi a pretensin de Carlomagno?
b) Conseguiuna?
c) Por que?
54
UNIDADE 2
4. O islam
No sculo VII, en Arabia, Mahoma (580-632) predicou e
estableceu os fundamentos dunha nova relixin mono-
testa, baseada nestes preceptos:
- Crenza nun s Deus, Al, e nunha vida despois da morte.
- Os fieles teen que sometrense vontade de Al.
- Al dse a coecer a travs do seu profeta Mahoma.
O Corn o libro sagrado do islam, que recolle as

revelacins que lle fixo Al a Mahoma.
O islam non s unha relixin, senn que unha lei

que regula o comportamento do musulmn en tdalas
circunstancias da sa vida relixiosa, poltica, social,
domstica e individual.
Na actualidade en moitos pases islmicos estn

implantando nas leis civs estes preceptos relixiosos: son
os chamados pases islmicos integristas ou fundamen- Mahoma conducindo
talistas, que se opoen s cambios que trae a sociedade unha caravana.
moderna e defenden o modelo social tradicional.
Pedronlle a Al detalles sobre a apariencia exterior do Profeta. Al dixo: Era de

estatura mediana, nin moi alto nin moi baixo; a sa pel era branca rosada; os seus ollos,
negros; os seus cabelos, espesos, brillantes, fermosos. A sa maneira de camiar era
tan enrxica que se dira que a cada paso arrincaba unha pedra. Pero non camiaba con
fachenda como os prncipes. Haba na sa cara tanta dozura que era imposible
separarse del.
6. a) O islam algo mis ca unha relixin?

7. Cales son as caractersticas dos pases islmicos integristas ou fundamentalistas?
A expansin do islam
Dende A Meca (Arabia), onde Mahoma comezou a sa
predicacin, os sucesores do profeta espallaron esta
relixin polos territorios vecios, chegando sa mxima
expansin no sculo VIII. Os actuais pases islmicos
coinciden bastante co territorio islmico daquela poca.
55
Expansin do islam ata Actualmente, os musulmns, contan o tempo a partir do

mediados do sculo VIII.
ano 622 d.C., ano no que Mahoma tivo que fuxir cidade
rabe de Medina. Para saber cal o ano no que se atopan
os musulmns, ano da nosa era hai que restalle 622, e
o que resulte dividilo entre 0,97.
8. Coa axuda dun atlas, elabora un mapa no que se reflicta a expansin do Islam.
5. O feudalismo
Chmaselle as sistema econmico, social, poltico e
ideolxico implantado paulatinamente en case toda
Europa entre os sculos IX e XV, anda que restos del
perviviron nalgns lugares ata o sculo XIX.
Cando o poder do Estado romano desapareceu, foi

substitudo polo poder duns poucos seores, que
dominaban dun xeito absoluto, e en tdolos aspectos da
vida, resto da poboacin.
Os dominadores eran os nobres, seores ou

aristcratas (condes, marqueses, duques) e unha parte do
clero da Igrexa (bispos e abades).
56
UNIDADE 2
9. No sistema feudal, o poder que antes tia o Estado, a quen pasou?
As orixes
Como xa vimos anteriormente, os sucesores de

Carlomagno non foron quen de manter o control do poder
no seu Imperio.
Nesta situacin, os seores que os sucesores de

Carlomagno puxeran fronte das distintas provincias
fixronse donos das mesmas, e nelas pasaron a exercer
todo o poder e toda a autoridade. Este poder transmi-
tronllo s seus fillos en herdanza.
Por outra banda, os campesios, que constituan o 90%

da poboacin, para buscar proteccin nun tempo de
enorme inseguridade fsica e social, sometronse a estes
seores e entregaron a sa liberdade a cambio de
proteccin fsica e traballo, case como escravos nas terras
do seor.
Gravado de Xulio Prieto
E as se chegou desaparicin dun Estado e sa Nespereira: Castelo de
Monforte de Lemos.
substitucin por milleiros de pequenos estados
controlados absolutamente cada un deles por un seor.
A cada un destes pequenos estados chamuselle

feudo ou seoro, que eran grandes extensins de terreo
ou latifundios, propiedade do seor feudal, que viva
protexido no seu castelo.
A parte dos seores feudais, os altos cargos da Igrexa,

bispos e abades, foron tamn donos de feudos.
10.
a) Cal foi o motivo polo que os campesios se someteron voluntariamente a un seor?
b) Que perderon?
57
A economa feudal
Era unha economa totalmente baseada na agricultura

e na gandera. As terras do seor producan o suficiente
para a alimentacin de tdolos que nela vivan. No seoro
as terras son traballadas polos servos do seor feudal e
por algns campesios libres. Estes ltimos tian que
pagar unhas rendas moi elevadas seor, e a dcima
parte da colleita (o dezmo) Igrexa.
11. Que o dezmo?

O traballo no campo.
A sociedade feudal
Formbana grupos sociais extremadamente

pechados, chamados estamentos. A cada
estamento accedase por nacemento ou
ingresando no clero como frades ou
sacerdotes.
A diferencia entre uns estamentos e outros

radicaba na distinta riqueza, nos distintos
dereitos e nas distintas obrigacins que tia
cada persoa. O ascenso de estamento era
prcticamente imposible, ags no eclesistico,
que era aberto: todo home libre poda acceder
a el.
A estructura da sociedade feudal.
12. Na sociedade feudal,

a) Que nome recibe cada grupo social?
b) Que caractersticas definen a cada un destes grupos?
c) Era fcil o ascenso dun grupo a outro?
58
UNIDADE 2
- Dentro do estamento dos privilexiados estaban os

nobres ou seores feudais, e o alto clero, coa funcin
de rezar. Os nobres non traballaban. S se adicaban
guerra: eran cabaleiros guerreiros que formaban unha
casta militar que explotaba a unha morea de
campesios vinculados sua terra e defendan o
territorio co seu exrcito particular. Exercan os cargos
de autoridade; non pagaban impostos, senn que os
recadaban; impartan xustiza; e cobraban rendas polo
arrendamento das sas terras, pola utilizacin dos
muos, polo paso polos camios do seoro, pola lea
dos bosques, ...
A nobreza guerrea.
- O estamento dos non privilexiados formbano o resto
da poboacin, os que traballaban e vivan nunha
situacin dursima: campesios libres, artesns e
servos. Estes ltimos pertencan seor e vivan nun
rxime preto escravitude; o seor tia dereito sobre
a sa vida. Os campesios eran teoricamente libres
para rense do feudo se queran; pagaban rendas
seor e o dezmo Igrexa.
13. Enumera as funcins que tia cada un dos tres estamentos da sociedade feudal.
ENCOMENDA CON RENUNCIA DE LIBERDADE
Eu, Berterio, puxen a corda no meu pescozo e entregueime baixo o poder de

Alariado e a sa dona Ermengarda, para que desde hoxe fagades de min e da mia
descendencia o que quierades, o mesmo vs que os vosos herdeiros, podendo
gardarme, venderme, darme a outros e, se eu quixese deixar o voso servicio, podedes
determe.
Bantruche, Apud: Seoro e feudalismo.
ENCOMENDA CON ENTREGA DE PATRIMONIO
Dmosche todo o que hai dentro destes trminos, por expresa vontade nosa, co fin
de que sexades noso seor, defensor contra tdolos homes do voso condado. E se
calquera outro home tratase de estorbar o cumprimento deste acordo, siga en p o
contrato aqu presente.
Abadal, Ramn: Catalunya Carolinxia.
59
A organizacin poltica
Mis que de relacins sociais, que son as que forman a

poltica, hai que falar de relacins persoais. Hoxe, a ns
nos moi difcil imaxinar un territorio dividido en seoros
nos que s mande un nobre, e que o nobre non estea
sometido poder dunha autoridade superior ou xefe de
Estado, como, por exemplo, o rei. Pero durante o perodo
feudal tpico, os feitos foron as.
A terra a fonte de toda riqueza e poder; o seor feudal

absorbe tdalas funcins do Estado: ordea, obriga e castiga.
Nomeamento de cabaleiro.
O rei era un seor feudal que ocupaba o
cumio da sociedade, sen mis poder c que
tian os demais seores.
O que haba era un sistema de relacins
persoais entre homes libres, chamado
vasalaxe, mediante o cal uns vinculbanse a
outros mediante un xuramento de fidelidade
persoal, a cambio de proteccin militar, pois
cada seor tia un pequeo exrcito.
O resultado desta rede foi un sistema poltico no que

cada seor dependa doutro que estaba sobre el; e el a
sa vez tia a outros por debaixo. O de enriba dballe
vasalo un feudo, do que obtia todo o que precisaba para
vivir: manutencin e o equipo de guerra; o de abaixo tia
que prestarlle derriba auxilio militar e axuda econmica
nalgunhas ocasins.
14. Resume a organizacin poltica da sociedade feudal.
Eu, Afonso II, pola gracia de Deus, rei de Aragn, conde de Barcelona e marqus de
Provenza, dou e concedo a ti, Guillem de Anglesola, o meu castelo de Mur, e teralo con
servicio e fidelidade. Douche e concdoche este castelo con tdalas sas terras e
pertenzas e as melloras que fagas nel; ademais, recibirs 60 medidas de trigo, as que
tdolos anos me daban os labregos das terras do castelo.
Doucho e concdocho; ti farasme servicio e terasme fidelidade perpetua, tanto a min
coma s meus sucesores. Teralo ti e os teus descendentes a perpetuidade.
Fragmento da concesin dun feudo por Afonso II. 1192.
60
UNIDADE 2
15. Analiza o texto Fragmento da concesin dun feudo por Afonso II. Para facelo podes
seguir estas pautas:
a) Le o texto con moita atencin, as veces necesarias, consultando o diccionario se

cmpre.
b) Sublia as ideas principais.
c) Indica a natureza do texto: Se xurdico (leis), poltico (discurso ou programa),
histrico (memorias), historiogrfico (texto dun historiador).
d) Sita o texto no espacio (lugar) e no tempo (data), se posible.
e) Anota o que saibas do autor, se se pode.
f) Comentario e anlise: Define as palabras tcnicas e as expresins que tean
significado; explica as expresins pouco claras. Tamn podes proceder deste
xeito: Vas comentando as palabras e as ideas que subliaches no apartado 2,
segundo aparecen no texto.
g) Conclusin: D opinins sobre o texto, sen influxo dos teus propios sentimentos.
Expresa o interese do texto en canto a que aporta algo teu coecemento.
6. Al-Andalus
Este foi o nome que lle deron os
musulmns territorio que conquistaron
na Pennsula Ibrica.
No 711, os rabes entraron a travs do Mxima ocupacin

estreito de Xibraltar, ocuprona case toda musulmana de Al - Andalus.
e remataron co reino visigodo. A partir
desta data e ata 1492, os musulmns foron
perdendo territorio. Este territorio foi
recuperado polos cristins durante case
estes 800 anos, repartidos en pocas de
paz e convivencia entrmbalas das
culturas. Este proceso de recuperacin do
territorio cocese como Reconquista.
16. Coa axuda dun diccionario, aclara o

significado destas palabras: rabe,
musulmn, mouro, mahometano e
islmico.
61
Cmpre ter en conta que os musulmns de Al-Andalus

eran habitantes da Pennsula Ibrica igual cs cristins:
vieron sen mulleres, e dende un principio se mesturaron
coa poboacin visigoda longo de 32 xeracins; o nico
que diferenciaba a uns dos outros era a relixin.
Durante a Idade Media unha maiora da poboacin peninsular practicou a relixin

musulmana. Por iso, absurdo que consideremos s mouros como algo alleo a ns.
Como ben sabido, Afonso II de Aragn e Enrique IV de Castela vestan usanza
musulmana. Pedro I de Aragn firmaba os documentos exclusivamente en rabe. E
Sancho o Forte de Navarra a ata Marrocos en expedicin guerreira s porque unha
princesa musulmana, que se namorara del de odas e non de vistas, pedralle axuda.
Ubieto, A., Regl, J., Jover, J.M. e Seco, C.: Introduccin Historia de Espaa.
17.
a) Podemos falar, en Al-Andalus, de hispanos e de rabes, como de das etnias
separadas?
c) Cal era o nico rasgo que os separaba?
Economa
Era moi rica. Caracterizbase por ser:

- Urbana. As cidades eran os principais centros de
comercio e de consumo.
- Comercial. O comercio constitua a principal activi-
dade econmica.
- Monetaria. Os intercambios realizbanse con moedas.
Basebase na agricultura: trigo, vide, oliveiras, froitas,
arroz, laranxas; introduciron o algodn, o arroz, as laranxas
e a cana de azucre, e puxeron en prctica modernas
tcnicas de regado. A gandera, a pesca e as actividades
artesanais realizadas nas cidades (xoiera, curtidos,
tecidos) formaban tamn parte da actividade econmica.
Pero a actividade econmica que tia mis peso era o

comercio a longa distancia: metais e armas de Europa;
62
UNIDADE 2
especias e seda de Asia; e ouro, marfil e escravos de

frica.
Sociedade
A clase alta, que posua o poder poltico, militar , econ-

mico e relixioso, estaba constituda polos rabes, dicir,
polos que procedan de Arabia.
Logo estaban os non rabes, que formaban un grupo

moi variado:
- Mulads. Cristins que se converteron islam. Cons-
tituan a meirande parte da poboacin. Adcabanse
agricultura.
- Mozrabes. Cristins que podan seguir practicando a
sa relixin a cambio do pago de impostos.
- Os xudeus. Practicaban o xudasmo. Eran comercian- Vista exterior da Alhambra,
tes e prestamistas. pazo dos reis de Granada.
- Os bereberes. Musulmns procedentes do Norte de
frica. Eran pastores.
- Os escravos. Considerados sempre e en tdolos luga-
res como mercadora humana, eran empregados nos
traballos mis duros: minas, agricultura e servicio
domstico.
Organizacin do poder
- No cumio, o califa ou o emir, segundo a poca, eran os

xefes polticos, militares, relixiosos e xudiciais.
Gobernaban cun poder absoluto.
- Para axudarlles nas tarefas de goberno, contaban cun
corpo de funcionarios residentes no seu pazo, e que
formaban a administracin do Estado.
- Todo este aparato do Estado precisaba de grandes canti-
dades de dieiro. Este dieiro destinbase fortuna
persoal do califa ou do emir e para o mantemento dos
funcionarios e do exrcito. O dieiro obtase do cobro
de fortes impostos, que recaan sobre os cristins e
xudeus, e sobre os intercambios comerciais.
- O exrcito. Estaba ben pagado, sostia o poder do
xefe do Estado e controlaba as fronteiras.
63
Tecnoloxa, cultura e arte.
Como comerciaban con pobos de culturas moi dife-

rentes, coeceron tdolos adiantos da poca: modernas
tcnicas de regado anda usadas hoxe, muos de vento,
plvora, papel.
A sa cultura acadou un elevado nivel e tivo a conside-

racin de ser a mis desenvolvida de todo o mundo no seu
tempo.
18. Por que os rabes coecan tdolos adiantos tcnicos da sa poca?
A meirande diferencia que existe entre os cristins e ns non a relixin, senn a

forma de entender e vivir a vida. (...)
Os cristins son anda mis esgrevios e rudos do que eu cra. (...)
O seu sentido da intimidade, redor da que se pechan como ourizos de mar, tamn
rudo.
Gala, Antonio: O manuscrito carmes.
Como no resto de Europa a decadencia cultural fora

enorme cada do Imperio romano, gracias a eles, tdolos
elementos fundamentais da cultura grega que hoxe
coecemos, a ciencia e o pensamento filosfico, chegaron
ata ns gracias a eles, que os recolleron e nolos trans-
mitiron.
Ademais, proporcionaron un rasgo humano de alto valor

tico en tdolos tempos: a tolerancia, fronte intransi-
xencia relixiosa dos reinos cristins.
19. Para ns, cal foi a maior aportacin cultural que nos proporcionaron os rabes?
Musulmns e cristins conviviron pacificamente durante a meirande parte da Idade

Media, fundamentalmente porque o Corn ordea s musulmns non fagades violencia
s homes a causa da sa fe (...); non disputedes cos xudeus nin cos cristins, senn en
termos amigables e moderados (...); invtaos a acoller o islamismo e dilles (...):
Adoramos mesmo Deus.
Ubieto, A., Regl, J., Jover, J.M. e Seco, C.: Introduccin Historia de Espaa.
64
UNIDADE 2
O seu desenvolvemento cientfico foi asombroso en

tdolos campos do saber: matemticas, medicia, astro-
noma e botnica. Substituron os nmeros romanos polos
nmeros actuais.
Crearon moitas bibliotecas, como a de Crdoba, que

chegou a ter medio milln de libros.
Na arquitectura, as obras que realizaron estaban

destinadas poder e relixin: pazos e mesquitas. En
ambas construccins danlles mis importancia interior
c exterior, polo que o primeiro ten un gran valor artstico.
A decoracin non ten figuras humanas nin animais,
estaren prohibidas pola relixin; por isto a pintura e a
escultura son practicamente inexistentes.
Arte musulmana:
A Alhambra de
Granada e a
mesquita de
Crdoba.
Crdoba contaba entn cunha poboacin mis do dobre que a de hoxe, cidade de
importancia excepcional na Idade Media, cando Pars e Londres non pasan de seren
grandes poboados. (...) A cidade parece iluminada con lanternas; oito sculos mis
tarde, anda os londinenses tropezaran a escuras polas ras de Londres.
A poboacin, en xeral, viva feliz. Unha cidade con 300 baos pblicos, amsanos o
seu enorme poder. Ningun viaxa a p: anda o cidadn mis modesto tia un cabalo
para trasladarse dun lugar a outro. Aqu vivan traballando xuntos homes de toda raza e
relixin. (...)
Este mesmo nivel tian a industria, a artesana e a economa do pas. Haba uns
15.000 tecedores de la. (...) Adquiriu tal prestixio o curtido e repuxado das peles e coiros
que a sa produccin recibiu para sempre o nome de cordobn. (...) Un cordobs
inventou o cristal.
Grimberg, Carl: Historia Universal.
65
7. Os reinos cristins da Pennsula Ibrica

Cando no ano 711 os rabes entraron aqu, pequenos
grupos de cristins refuxironse nas montaas do norte.
Dende elas comezaron a Reconquista, que durou case
800 anos.
Nacemento e evolucin dos reinos cristins
Aqueles grupos de cristins refuxiados no norte

iniciaron a Reconquista. Non tdolos reinos cristins
avanzaron mesmo ritmo. Moitas veces, os desacordos
entre eles retrasaron o avance. Logo, repartiron entre eles
as zonas que a cada un lle tocara reconquistar.
Evolucin dos
reinos cristins
longo da
Reconquista.
66
UNIDADE 2
Nos primeiros sculos aparecen uns pequenos reinos,

que pouco a pouco van medrando:
- O astur-leons, que a comezos do sculo X chegaba
ata o ro Douro.
- Do reino anterior separouse o reino de Castela. Mis
tarde, no 1230, unronse definitivamente Castela e
Len.
- Nos Pireneos aparecen os reinos de Navarra e de
Aragn, mis unha serie de condados catalns. O
reino de Aragn e os condados catalns unronse no Soldados medievais, da pelcula
Xoana de Arco, de Luc Besson.
sculo XII, formando a Coroa de Aragn. Esta unin
foi s a nivel de rei, pois cada territorio seguiu coas
distintas institucins de goberno que tia antes da
unin. Esta coroa reconquistou a parte oriental da
Pennsula (Valencia e Murcia), que era a que tia
asignada polos acordos co reino de Castela. Cando
rematou este labor, expandiuse polo Mediterrneo:
Baleares, Sicilia e o Sur de Italia, convertndose as
nunha potencia comercial, cunha poderosa burguesa
adicada sector txtil, comercio e banca.
- Portugal. No ano 1385 independizouse definitivamente
de Castela e comezou unha importante expansin
polas costas atlnticas de frica.
Os motores que moveron a Reconquista
Foron varios: a necesidade de ocupar mis terras coas

que alimentar unha poboacin que a en aumento; os
impostos que os cristins impoan s musulmns; a unin
temporal entre algn dos reinos para conquistar novas
terras; e, sobre todo, o cambio de ideoloxa entre os
cristins, no sentido de darlle Reconquista un carcter
relixioso: a loita contra o infiel.
20. Cales foron as causas que levaron s cristins Reconquista?
Acabamos de ver unha palabra moi importante, coa que

convivimos a diario: ideoloxa. Con ela refermonos
conxunto de ideas fundamentais que forman parte do
pensamento dunha persoa, dun conxunto delas, dunha
poca ou de movementos polticos, culturais ou relixiosos.
67
21. Define ideoloxa.
O forte impulso reconquistador dos sculos XII e XIII
- A mediados do sculo XII os cristins chegaron ata o

ro Texo e recuperaron o val do Ebro.
- No XIII o avance foi notable: chegaron ata o
Guadalquivir e conquistaron Valencia, Murcia e as
Baleares.
- No 1469, Isabel, raa de Castela, e Fernando, rei de

Aragn, casaron, chamndoselles agora os Reis
Catlicos. Produciuse as a unin dos dous reinos
mis importantes da pennsula. Remataron a
A rendicin do rei Boabdil de
Granada s Reis Catlicos, Reconquista cando conquistaron o reino de Granada
cadro de F. Pradilla. en 1492. No 1512 anexionaron o reino de Navarra.
68
UNIDADE 2
A repoboacin
Segundo os reinos cristins an incorporando novos

territorios, estes habaos que repoboar con xente para ter
forza neles. A repoboacin fxose gracias aumento da
poboacin que se produciu en pocas de alimentacin
abondante e de falta de epidemias, inmigracin de
francos procedentes de Francia, e permanencia de
musulmns nos territorios conquistados.
A sociedade
Era unha sociedade feudal, formada na sa meirande

parte por campesios, cun rxime de vida idntico que
xa vimos no apartado adicado feudalismo.
A economa
Tivo moita importancia en Castela e Len a gandera

lanar, propiedade dos nobres, en rxime de trashumancia,
dirixndose os rabaos no vern hacia o norte e no inverno
hacia o sur. Para ordear e resolver os problemas que
xurdan polo paso dos rabaos e polo reparto das terras
cos agricultores, creouse o Consello da Mesta.
O poder poltico
O sistema feudal implantouse dende a formacin dos

reinos cristins.
Os nobres ou seores, como xa vimos, obtian a

riqueza dos rendementos que lles proporcionaban os seus
feudos ou seoros. Ademais, como seores da guerra,
obtian grandes beneficios dos botns e das terras que
obtian na Reconquista.
Esta riqueza dballes un enorme poder: exercan unha

forte influencia diante dos reis dos Estados cristins;
ademais, prestbanlles os seus exrcitos.
Por outra banda, os altos cargos da Igrexa, bispos e

abades, pertencan nobreza, e a sa vez eran donos de
feudos eclesisticos.
69
A figura do rei
Era o seor que ocupaba o cumio do edificio feudal. Os

demais seores eran vasalos seus. Era o xefe do exrcito,
formado pola xuntanza dos exrcitos dos seores.
Cobraba algns impostos, o mesmo que o facan os

nobres. Non poda tomar as decisins mis importantes no
goberno do seu Estado (polticas, de defensa, xudiciais e
administrativas) sen consultar a un Consello formado pola
alta nobreza e polos altos cargos da Igrexa.
Cos Reis Catlicos as cousas cambiarn.
8. A Igrexa durante a Idade Media

O rei Alfonso VI.
Despois das invasins xermnicas, foi a Igrexa a
responsable da recristianizacin de Europa Occidental. O
seu interese principal era manter a toda a Cristiandade
unida, persiguindo s outras relixins.
Dende agora, a Igrexa pasou a controlar tdolos

aspectos da vida de Europa Occidental.
VIAXE DE PEDRO II DE ARAGN A ROMA PARA RENDER VASALAXE PAPA

INOCENCIO III NO 1204.
Eu, Pedro, rei de Aragn, prometo e confeso que sempre serei fiel e obediente meu
seor papa Inocencio, s seus catlicos sucesores e Igrexa romana, conservarei
fielmente o meu reino na sa obediencia, defendendo a fe catlica e perseguindo s
herexes, custodiarei a liberdade das igrexas e defenderei os seus dereitos, esforzareime
por conservar a paz e a xustiza en toda a mia terra, as Deus me axude e estes Santos
Evanxeos.
Artola, M.: Textos fundamentais para a Historia.
Nun principio, aportou a ideoloxa que sostia o sistema

feudal. final da Idade Media elaborou a ideoloxa que
sustentaba as monarquas totalitarias. Daba normas de
moral, de costumes e dictaba os fundamentos das leis que
se impoan sociedade.
70
UNIDADE 2
Para poder acadar a vida eterna trala morte,

o cristin tia como obrigacins a prctica da
caridade, a entrega de bens Igrexa, a oracin
e a asistencia obrigatoria s oficios relixiosos.
Co fin de manter s persoas sumisas a estes

principios relixiosos e s leis civs, presentaba
unha grande contraposicin entre o Ceo e o
Inferno. A posesin de feudos fixo da Igrexa
unha enorme potencia econmica. Practicaba a
caridade cos pobres e mantia escolas e
hospitais. Monxes rezando.
22. Describe a influencia que exerceu a Igrexa na sociedade da Idade Media.
A organizacin da Igrexa
No cumio estaba o Papa, en Roma. A continuacin
vian os bispos, que exercan o poder na sas diceses.
Logo estaban os sacerdotes, que vivan nas parroquias; e
os monxes e monxas, illados nos mosteiros.
Os mosteiros eran case sempre o centro dun feudo,

onde campesios e servos traballaban as terras do
mosteiro. Cada mosteiro estaba dirixido por un abade.
XURAMENTO DE VASALAXE DUN NOBRE A UN SEOR ECLESISTICO
Eu, Suero Gmez de Soutomaior, vasalo que son desta Santa Igrexa de Santiago e de
vs, seor arcebispo, fago homenaxe como cabaleiro (...), que do da de hoxe en adiante
serei fiel e obediente vasalo da dita Igrexa e a vs, seor arcebispo, heivos servir leal e
verdadeiramente con tdalas mias forzas e poder, que estou obrigado polas terras,
servos, rendas e dereitos que da dita igrexa eu teo e poso (...). E obedecerei e cumprirei
os vosos mandamentos; e farei que se cumpran en ditas terras que eu teo e poso.
Armas, Moreno, Ulloa e Villares: Textos e materiais para a historia de Galicia.
Dentro dos mosteiros, a oracin era a funcin principal

dos monxes e monxas, os cales tian que cumprir unhas
normas moi estrictas que rexan a sa vida coti.
conxunto destas normas dselle o nome de regra.
71
Na Idade Media houbo varias ordes monsticas: os

benedictinos, os cluniacenses e os cistercienses.
En moitos mosteiros, os frades realizaron un importante

labor cultural como copistas de textos: eran os nicos que
saban ler e escribir, pois ata o final da Idade Media non se
inventar a imprenta.
9. A arte do mundo feudal:

Monxe copiando textos.
o romnico
Nace en Francia e est intimamente unido feudalismo
e Igrexa. Desenvolveuse entre os sculos X e XII. Na
Pennsula entrou polo Camio de Santiago, e situouse
principalmente nas zonas rurais.
As construccins arquitectnicas (igrexas, mosteiros e

castelos) son fortes, slidas, de grosos muros e con
poucos ocos, o que provoca que sexan escuras: retratan o
mundo escuro, pechado e centrado en Deus da poca
feudal. Teen arcos de medio punto e estn cubertas por
bvedas de cann.
A igrexa de San Martio

de Mondoedo.
A escultura son relevos feitos principalmente nos
capiteis das columnas e nos prticos, con figuras que
narran historias ou simbolizan feitos e temas relixiosos, co
fin de ensinar s fieles, que eran analfabetos.
A pintura fxose nos muros interiores dos edificios, e

refrese tamn a temas relixiosos.
72
UNIDADE 2
10. O renacemento das cidades en

Europa occidental
Co remate do Imperio Romano, as
cidades e a vida urbana desapare-
ceron; toda Europa se ruralizou.
Pero a partir do sculo XI as cida-

des volveron a agromar. Eran lugares
onde haba unha maior liberdade
que no mundo pechado e duro do
campo feudal. Foron lugares a onde
emigraron moitos campesios para
escapar das condicins de vida
extremadamente duras que lles
impoan os seores feudais. A estas
novas cidades chamuselles burgos. Escea coti no interior dun burgo.
Os habitantes delas eran os
burgueses.
Unha cidade medieval.
73
23. a) En que sculo rexorden as cidades?

b) Que nome reciben?
A burguesa
Nace agora unha nova clase social, a burguesa, distinta

dos tres estamentos da sociedade feudal. Ten como base
econmica o comercio, os obradoiros artesanais e o dieiro.
Un feito fundamental que hai que considerar o cambio

de mentalidade que se opera dentro da burguesa: o afn
de enriquecerse para aumentar os negocios e a riqueza
persoal, dicir, aumentar o capital. Coa posta en prctica
desta nova ideoloxa nacer o sistema econmico coecido
Un burgus adicado cambio.
como capitalismo.
A burguesa dividiuse en alta e baixa, segundo o seu

nivel de riqueza. Dentro da cidade, representaba unha
pequena porcentaxe da poboacin. A maiora estaba
formada por xente que viva na miseria: aprendices dos
obradoiros, criados, xente sen oficio que fuxa do mundo
rural feudal, mendigos...
24. Co rexurdimento das cidades aparece unha unha nova clase social,
a) Como se chama?
b) A que actividades econmicas se adica?
25. Dentro desta nova clase social nace unha nova mentalidade ou ideoloxa, que ten
repercusins na economa: explica o fundamento desta ideoloxa.
Feiras e mercados
Nas cidades celebrbanse mercados semanais e feiras

anuais, onde se intercambiaban productos do entorno da
cidade e de lugares lonxanos, que chegaban a travs das
rutas comerciais do Mediterrneo, do norte de Europa ou
polo Camio de Santiago. O comercio europeo tia a sa
base nas cidades do norte de Europa e do Mediterrneo,
que comerciaban cos musulmns. Estes traan productos
exticos de Asia (seda, especias, perfumes) e frica (ouro,
marfil e escravos), e levaban ferro, armas e tecidos de luxo.
74
UNIDADE 2
Principais
rutas
comerciais
final da
Idade
Media.
Como consecuencia deste comercio a grande escala,

vlvese economa monetaria, cranse bancos para a
concesin de crditos e invntase a letra de cambio, que
permite cobrar unha cantidade onde se desexe sen
necesidade de levar dieiro.
Seores, gracias paz, a nosa cidade (Venecia) negocia un capital comercial de 10

millns de ducados a travs do mundo enteiro. Temos 3.345 embarcacins tripuladas por
36.000 homes. (...)
A nosa cidade acua cada ano 1.200.000 ducados de ouro e 800.000 de prata, que
se distriben por Siria, Exipto, Inglaterra (...)
Os florentinos suminstrannos cada ano 16.000 pezas de pano. Ns distribumolas por

Npoles, Sicilia, Catalua, Exipto, Siria, Chipre, Lisboa... E cada semana, os florentinos
mrcannos por valor de 7.000 ducados todo tipo de productos: la francesa e catalana,
cereais, seda, cera, ouro, prata, azucre, sal, ndigo, coiro, xoias, con grandes beneficios
para ns.
Fourquin, G: Historia econmica do occidente medieval.
75
26. Compara o texto de G. Fourquin coas caractersticas da actividade econmica

feudal. Que diferencias atopas?
Os gremios
A parte da actividade comercial, nas cidades medievais

foi moi importante a actividade artesanal, realizada en
obradoiros propiedade dun mestre artesn. Os obradoiros
dun mesmo oficio situbanse na mesma ra, pervivindo
ata hoxe ras co nome dos oficios medievais.
Os mestres artesns dun mesmo oficio agrupbanse

nunhas asociacins chamadas gremios. Non se poda
exercer a profesin sen pertencer a un gremio.
Distintos oficios.
A funcin dos gre-
mios era regulamen-
tar as condicins nas
que se tia que de-
senvolver o labor:
conceder ou denegar
permiso para a insta-
lacin de novos obra-
doiros; control do
horario laboral, que
tia que ser o mesmo
para todos; obriga de
usar materias primas
compradas mesmo
prezo; control de cali-
dade dos productos
elaborados; prezos
fixos de venda
pblico, pois non se
poda vender por
debaixo do prezo
oficial marcado polo
gremio.
76
UNIDADE 2
Ningn tecedor de la pode exercer o oficio dentro dos arrabaldes de Pars se non
fillo de mestre.
Cada tecedor pode ter na sa casa dous teares anchos e un estreito.
O mestre tecedor non pode ter instalados estes teares fra da sa casa.
Cada tecedor pode ter na sa casa un s aprendiz.
Ningn tecedor que vaia s feiras de Champaa debe vender pano de ningunha parte
mesturado co de Pars.
Calquera que sexa tecedor en Pars, se ten tenda nos mercados para vender os seus
panos, cada ano debe pagar rei cinco soldos polo dereito de mercado por cada tenda
ou posto que posa.
Boileau: Libro dos oficios.
Como podemos observar, os gremios dificultaban a

libre actividade e a libre competencia. Co paso dos
sculos esta situacin non ter mis remedio que cambiar.
27. a) Como se chamaban as asociacins de mestres artesns?

b) Enumera os aspectos que regulamentaban.
O goberno das cidades
Moitas das novas cidades dependan dun seor feudal,

nobre ou eclesistico, que cobraba fortes impostos s
cidadns. Esta situacin era moi prexudicial para os
burgueses, pois necesitaban liberdade para realizaren a
sa actividade econmica sen trabas.
Coa riqueza acumulada acabaron comprando a

liberdade e establecendo un goberno propio: os
concellos, gobernados por membros da alta burguesa.
Os reis foron cmplices dos burgueses nesta procura

de independencia dos feudais. Os reis buscaban o apoio
da burguesa enriquecida (dieiro e armas) para quitar de
enriba deles o poder feudal. Pouco a pouco, a burguesa
conseguiu estar representada nas Cortes dos reis, xunto
coa nobreza e os altos cargos eclesisticos. Pazo da Signora, en Florencia
(Italia).
77
28. No momento da sa fundacin,

a) De quen dependan as cidades?
b) A quen mercaron os burgueses a liberdade das sas cidades?
c) Como se chamaba o rgano de goberno das mesmas?
d) Quen controlaba o poder neste rgano?
29.
a) Quen apoiou s burgueses na sa loita por independizrense dos seores
feudais?
b) Por que?
As universidades
Este mundo do fin da Idade Media en profundo cambio

esixa xente ben instruda e formada culturalmente:
expertos en leis, en medicia, en economa, profesores.
Satisfacer estas esixencias foi o labor das Univer-

sidades, que aparecen no sculo XIII.
A Universidade de Salamanca. 11. A arte das cidades medievais:

o gtico
Nace en Francia e desenvlvese entre os sculos XIII e
XV. un arte urbano e unido intimamente burguesa.
En arquitectura, as construccins (catedrais, pazos,

concellos) son altas, esveltas, luminosas e cheas de luz de
diversas cores debido s vidrieiras: son o smbolo dunha nova
poca, mis aberta, mis rica, mis optimista. O arco de
medio punto do romnico transfrmase en arco apuntado, e
a bveda de cann convrtese en bveda de crucera.
A escultura est asociada arquitectura: realzase nos

prticos e nos sepulcros. As representacins fan
referencia a modelos naturais.
A pintura moi expresiva e localzase en retablos e

Detalle dunha clase. muros.
78
UNIDADE 2
12. Galicia na Idade Media

No sculo IV foi cristianizada. No 411 chegaron os
suevos e formaron un reino independente, con capital en
Braga. No 585 os visigodos absorberon o reino suevo.
A invasin musulmana apenas afectou a Galicia.
Afonso I, rei de Asturias, reconquistou Galicia no sculo

VIII. Nos sculos posteriores Galicia foi repoboada polos
nobres galegos.
Posteriormente integrouse no reino astur-leons co

apoio dos nobres e da Igrexa, outorgndolles os reis
Catedral gtica, vista exterior.
grandes privilexios para gaar a sa confianza.
A formacin do reino de Portugal no sculo XII impediu

a expansin de Galicia hacia o Sur.
Nos sculos XIV e XV acadaron gran importancia as

familias nobres dos Andrade, Osorio, Soutomaior, Ulloa e
Sarmiento.
As tensins propias do mundo feudal a finais da Idade

Media en toda Europa, debido s malas colleitas e s
epidemias, provocou o enfrontamento de labregos e
pequenos burgueses contra os abusos dos nobres, que
culminaron na Revolta Irmandia a mediados do sculo
XV. Os primeiros foron derrotados pola nobreza.
A sociedade
a tipica do mundo feudal: nobres, altos eclesisticos e

servos.
Os campesios constituan o 90% da poboacin.
A nobreza eclesistica tivo moita mis importancia c

nobreza laica.
Os monxes cederon terras s labregos cun contrato de Interior dunha catedral gtica.
foro, para que as cultivasen a cambio dunha renda fixa, a
un prazo moi longo: tres xeneracins ou incluso a
perpetuidade. A sa vez, os campesios foreiros podan
79
subarrendar a terra a outros campesios, aparecendo as

os subforos. O foro perviviu ata principios do sculo XX.
A economa
Era basicamente agrcola, cunha pequena actividade

artesanal.
A cultura
A lingua galega tivo un gran desen-

volvemento. A lrica acadou unha grande
importancia e est recollida en Cancioneiros. O
rei Afonso X de Castela compuxo en galego as
Cantigas de Santa Mara. No sculo XV o
galego comezou a declinar como lingua escrita.
A arte
O romnico ten en Galicia unha das sas

mellores manifestacins: a catedral de
Santiago de Compostela.
O Prtico da Gloria, catedral de
O gtico ten como expresins mis
Santiago de Compostela.
significativas as igrexas de San Francisco en
Betanzos e Ourense.
13. O Camio de Santiago

A partir da chegada da Reconquista ata o ro Douro, os
contactos do norte da Pennsula cos pases de Europa
foron mis intensos. Estes contactos proporcionaron
influencias de todo tipo: vian guerreiros para axudar na
loita contra os musulmns, comerciantes e cristins para
visitar a tumba do apstolo Santiago.
Entre os distintos camios que seguan estes visitantes,

o que tivo mis trfico foi o que atravesaba os Pireneos por
Roncesvalles ata Pamplona; dende aqu partan outras
rutas distintas, ainda que a que tivo mis importancia foi o
chamado actualmente Camio Francs, o de mis sur.
80
UNIDADE 2
O Camio de Santiago.
Consecuencias das peregrinacins

- Incremento do comercio.
- Aumento da produccin agrcola para poder atender
s peregrinos.
- Debido anterior, enriquecemento dos seores
feudais e dos mosteiros.
- Maior importancia na sociedade galega dos nobres
eclesisticos cs non eclesisticos, debido s
beneficios que lles reportaban as sas terras e s
importantes donacins que reciban dos fieles e dos
reis. O arcebispo de Santiago foi a autoridade mis
importante de Galicia, destacando Diego Xelmrez
(1065-1140), primeiro arcebispo de Compostela.
30. Sita nun mapa o nome das principais vilas polas que pasa o Camio de Santiago.
81

o Humanismo e o Renacemento
Un profundo cambio de mentalidade
Nos sculos XV e XVI propgase polo occidente

europeo unha nova mentalidade ou ideoloxa que se
caracteriza por considerar s persoas humanas como
centro de tdalas preocupacins (antropocentrismo),
Imprenta de Gutenberg. fronte teocentrismo (Deus como centro) da poca
medieval.
Isto o Humanismo: preocupacin polos seres humanos

na sa totalidade; utilizacin da razn para explicar os
fenmenos naturais; enorme curiosidade polo coe-
cemento. Os humanistas afirmaban que s a formacin
intelectual fai s persoas verdadeiramente humanas.
O Humanismo espallouse por toda Europa Occidental a

travs das Universidades e adquiriu velocidade gracias a
un invento de enorme trascendencia, a imprenta, en 1440,
da man de Gutenberg.
Cando estudiamos a civilizacin grega vimos que a sa

base era tamn o antropocentrismo. Pois ben, esta volta
s races gregas e tamn s romanas, sobre todo no
mundo da arte, recibe o nome de Renacemento.
Este cambio de mentalidade tivo como consecuencia a

curiosidade polo coecemento xeral, polas ciencias e
polas artes, e un interese enorme por cambiar a poltica e
a cultura. No mundo da arte, o Renacemento supuxo unha
explosin creativa.
O cambio de pensamento, sumado coa cada do

Imperio bizantino no 1453 nas mans dos turcos e coas
primeiras grandes exploracins martimas polo Atlntico
por parte de portugueses e espaois, marcan o final da
Idade Media e o comezo da Idade Moderna na segunda
Exemplos da gran creatividade metade do sculo XV.
renacentista: Moises,
de Miguel Anxo, e A Gioconda,
de Leonardo Da Vinci.
82
UNIDADE 2
31. No sculo XV prodcense unha serie de cambios na mentalidade europea:

a) Descrbeos.
b) Que nome recibe esta nova mentalidade?
c) Que consecuencias trouxo?
32.
a) Que invento trascendental para a humanidade contribuu, no sculo XV,
propagacin da cultura?
b) Quen foi o inventor?
33. Que tres feitos histricos marcan o comezo da Idade Moderna?
Caractersticas do mundo moderno
- Asentamento das bases dun novo sistema econmico,

o capitalismo, que se caracteriza basicamente por
seren os medios de produccin (materias primas,
obradoiros e mquinas) propiedade particular dun
individuo ou dun pequeo grupo deles.
- Fortalecemento da burguesa, que seguir apoiando
economicamente s reis na sa loita por consolidar o
Os sndicos do gremio de
poder das monarquas fronte s seores feudais. paneiros, de Rembrandt.
83
- Concentracin de todo o poder nas mans das

monarquas.
- Comprobacin de que s existe un nico mundo,
sobre todo cando Juan Sebastin Elcano d a volta
Terra entre 1519 e 1522.
- Europa espalla a sa cultura, o seu poder poltico e o
seu dominio econmico por todo o mundo,
principalmente por Amrica e frica.
- Dentro do cristianismo prodcese unha ruptura: Lutero
leva a cabo unha Reforma e provoca a sa divisin
entre varias igrexas cristianas (catlica, protestante ou
luterana, calvinista).
34. Enumera as caractersticas do que se chama mundo moderno.
15. Os grandes descubrimentos

xeogrficos
Despois da ocupacin da parte oriental do
Mediterrneo por parte dos turcos na segunda metade do
sculo XV, o comercio que os europeos realizaban con
Asia viuse dificultado.
Alternativas
Entn houbo que buscar outras rutas para chegar sur

e leste de Asia na procura de seda, especias e perfumes:
darlle a volta a frica foi a aposta portuguesa.
Outra alternativa era a proposta por Cristbal Coln:

navegar hacia o oeste, cruzando o Atlntico, ata chegar a
Asia, pois cra que a Terra era redonda. Neste caso entre
Europa e Asia atopouse cun continente descoecido polos
europeos: Amrica.
35. Cal foi o motivo que levou a portugueses e espaois a iniciar a busca de novas
rutas xeogrficas para seguir comerciando con Asia?
84
UNIDADE 2
Causas dos descubrimentos
- A gran demanda de productos orientais, sobre todo de

especias para a conservacin e condimentacin de
alimentos. Era un comercio moi rendible debido s altos
beneficios que proporcionaba.
- A necesidade de ouro.
- Os avances tcnicos en instrumentos de navegacin e
construccin naval: brxula, astrolabio, cartas marias
e carabelas.
- O remate da Reconquista, que permitiu liberar
enerxas para outras accins.
Exploracins xeogrficas de
espaois e portugueses.
36. Cita as causas dos descubrimentos.
85
Interior dunha carabela.

A expansin portuguesa
No sculo XV os portugueses exploraron a costa oeste

de frica, chegando a dobrar o cabo de Boa Esperanza no
1487. En 1498 chegaron India. A partir de a, Portugal
comezou a formar o seu imperio colonial en Asia. Despois
do descubrimento de Amrica por parte dos espaois,
Portugal conquistou en Amrica un territorio que coincide co
que hoxe Brasil, despois de firmar cos Reis Catlicos o
Tratado de Tordesillas para o reparto dos territorios coloniais,
en 1494.
A expansin espaola
O 12 de outubro de 1492, Cristbal Coln, co apoio de

Castela, chegou a terras americanas. Logo realizou tres
viaxes mis, percorrendo Centroamrica, e iniciando a
conquista de inmensos territorios para Espaa, que se veran
incrementados en viaxes posteriores doutros navegantes e
exploradores. No 1504 morreu sen saber que tropezara cun
novo continente; para el eran illas do leste de Asia.
37. Nun mapamundi sinala as rutas que seguiron os portugueses e os espaois.
Consecuencias dos descubrimentos
- Econmicas. Comezou a chegar ouro e prata a Europa

en grandes cantidades, o que provocou un aumento
de dieiro en circulacin e unha elevada taxa de
inflacin (subida de prezos). Tamn se produciu unha
chegada de productos ata ese momento descoecidos
en Europa: patacas, millo, tabaco, tomate.
86
UNIDADE 2
- Xeogrficas. A partir de agora, o comercio, que estaba

centrado no Mediterrneo, desprazouse Atlntico.
- Polticas. Espaa e Portugal crearon dous inmensos
imperios coloniais; o espaol prevaleceu ata finais do
sculo XIX e o portugus ata 1975.
- Culturais. Coecemento de novos espacios xeogr-
ficos ata ese momento inconcebibles na mentalidade
europea. Amrica europeizouse: linguas, costumes,
mentalidade, leis, relixin e tcnica europeos foron
exportados s novas terras.
38. Describe as consecuencias dos descubrimentos xeogrficos
16. A monarqua autoritaria dos

Reis Catlicos
O matrimonio da raa Isabel de Castela e do rei
Fernando de Aragn uniu dous dos meirandes reinos da
Pennsula Ibrica, coa pretensin de crear un Estado
nico.
Eran uns reis que respondan s novos cambios que

estaban xurdindo en Europa:
- Unificaron os reinos da Pennsula co fin de tomar nas
sas mans tdolos poderes que andaban dispersos
entre a nobreza feudal, e as poder constitur un
Estado nico e forte, o chamado Estado Moderno.
- Conseguiron a unidade territorial, dinstica e relixiosa
de Espaa.
- Exerceron o poder na totalidade dos seus territorios.
- Levaron a cabo a unificacin relixiosa: musulmns e
xudeus tiveron que convertrense cristianismo ou
abandoaren a Pennsula. Para vixiar o cumprimento
das conversins crearon o Tribunal da Inquisicin.
- Anda que houbo unha unin dinstica, cada un dos
distintos reinos mantivo as sas propias leis, Os Reis Catlicos
institucins e rganos de goberno, as como as sas administrando xustiza, de
propias aduanas. Vctor Manzano.
87
Para chegar control e centralizacin do poder, os

Reis Catlicos e as outras monarquas importantes de
Europa, como Francia e Inglaterra, tomaron unha serie de
medidas:
- Concentracin do poder absoluto no monarca. Este
feito xustificouse ideoloxicamente apoindose no
Dereito romano, impulsado pola Igrexa, que afirma
que a autoridade do rei para gobernar os seus
territorios procede de Deus.
- Limitacin do poder dos nobres, reducndolles
privilexios.
- Creacin dunha Facenda e un Goberno centralizados
e controlados por persoas afns s reis. Agora o rei
escolle os conselleiros que quere entre a pequena
nobreza e a alta burguesa das cidades. A Facenda,
constituda a travs da recadacin de impostos,
permita pagar exrcito e s membros e funcionarios
do Goberno.
- Formacin dun exrcito forte e permanente, pagado
polos reis, para poder prescindir da axuda militar que
ata agora lles proporcionaban os nobres.
- En Espaa, creacin da Santa Irmande, unha especie
de polica adicada a manter a orde pblica e controlar
a totalidade da poboacin.
A medida mis eficaz para o mantemento da orde foi a creacin da Santa Irmandade.
(...) Combinaba as funcins de polica coas de tribunal xudicial. A sa misin consista en
rematar co bandoleirismo e vixiar os camios e o campo. Cada cidade e cada vila deban
aportar as tropas que lles correspondan, un home a cabalo por cada cen familias.
Elliot, J.H.: A Espaa Imperial.
- Creacin dun corpo diplomtico especializado nas

relacins con outras nacins.
A comezos do sculo XVI, a situacin poltica de
Europa a que se contempla na figura da pxina seguinte.
39. Resume as medidas que adoptaron os reis para constitur as chamadas monarquas
autoritarias.
88
UNIDADE 2
Mapa poltico de Europa a comezos do sculo XVI.
17. Filmografa
- Os pobos xermnicos:
A furia dos brbaros, de G. Malatesta. 1960.
Os nibelungos, de Harld Reinl. 1967.
Os vikingos, de R. Fleischer. 1958
- poca feudal:
Dies Irae, de Carl Dreyer. 1940
O nome da rosa, de Jean-Jacques Annaud. 1986.
O stimo selo, de Ingmar Bergman. 1956
O seor da guerra, de F. Schaffner. 1965.
- Descubrimento de Amrica:
Cristbal Coln, de V. Cottafabi. 1968.
1942: a conquista do paraso, de Ridley Scott. 1992.
89
UNIDADE DIDCTICA 3
A IDADE MODERNA E O COMEZO

DA IDADE CONTEMPORNEA.
Agora analizaremos a Historia durante os sculos XVI, XVII e XVIII.

Durante estes tres sculos coeceremos o proceso de formacin do
grande imperio espaol en Europa e Amrica, as sas caractersticas e
o seu declive; analizaremos o proceso da reforma protestante dentro da
Igrexa; recoeceremos as caractersticas do absolutismo; identifica-
remos os enormes progresos da ciencia e valoraremos os esforzos das
persoas que os levaron a cabo; identificaremos os puntos bsicos do
pensamento dos intelectuais que impulsaron a Ilustracin e valoraremos
a gran trascendencia que tiveron na evolucin poltica de Occidente;
coeceremos o proceso de independencia dos Estados Unidos de
Amrica; analizaremos as causas do atraso econmico espaol e a
aparicin de novas potencias mundiais como Francia e Gran Bretaa;
coeceremos as caractersticas xerais de Galicia durante estes sculos;
e, por ltimo, analizaremos as causas da Revolucin Francesa,
describiremos os seus principais acontecementos e valoraremos a
repercusin que tivo ata a actualidade.
90
NDICE DE CONTIDOS
Pxina
1. Europa no sculo XVI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

- Divisin poltica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
- A Reforma protestante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
- A Contrarreforma catlica: o Concilio de Trento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
- A divisin relixiosa de Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
- Avances cientficos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
2. Espaa no sculo XVI: primeira potencia mundial . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

- Os reinados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
- Economa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
- Sociedade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
3. O imperio colonial espaol en Amrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

- Conceptos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
- Conquista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
- Caractersticas da colonizacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
- As culturas precolombinas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
- A sociedade colonial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
- A economa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
- Institucins de goberno en Espaa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
- Institucins de goberno en Amrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
- A cultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
4. O sculo XVII: o Absolutismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

- O Absolutismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
- Unha excepcin Absolutismo: a Revolucin Inglesa . . . . . . . . . . . . 107
- Sociedade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
- Economa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
- Espaa no sculo XVII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
- A ciencia e a tcnica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
- A arte: o barroco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
5. O sculo XVIII: a Ilustracin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
- A Ilustracin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
- A Enciclopedia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
- O Despotismo Ilustrado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
91
- Sociedade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
- A economa. Novas teoras econmicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
- Ciencia e tecnoloxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
- Cambios no mapa poltico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
6. O nacemento dos Estados Unidos de Amrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

- As trece colonias inglesas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
- A Guerra da Independencia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
- A Declaracin de Independencia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
- A Constitucin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
7. Espaa no sculo XVIII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

- Introduccin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
- Os distintos reinados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
- A sociedade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
- A economa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
- A cultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
- A arte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
8. Galicia no Antigo Rxime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

- Introduccin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
- Poboacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
- A agricultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
- A industria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
- A sociedade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
- A Ilustracin: pensadores e institucins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
- O barroco en Galicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

a Revolucin Francesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
- Introduccin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
- A convocatoria dos Estados Xerais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
- A Asemblea Constitunte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
- A Convencin Nacional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
- A influencia das masas no proceso revolucionario . . . . . . . . . . . . . . . 144
- O Directorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
- Napolen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
- Eplogo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
10. Filmografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
92
UNIDADE 3
1. Europa no sculo XVI
Divisin poltica
A derradeira ilustracin da unidade anterior amsanos o

reparto de Europa entre os distintos imperios e estados, a
comezos do sculo XVI, destacando o Imperio turco
leste; Espaa oeste, mailas sas posesins no sur de
Italia; no norte, Inglaterra; no centro, Francia e o Imperio
alemn; e no sur, os Estados italianos.
Italia
Cando falamos de Italia hai que aclarar que non exista
un Estado con este nome. Na Pennsula itlica haba unha
rede de pequenos Estados, entre eles o Estado Pontificio ou
papal, moitas veces enfrontados entre si.
Haba Estados moi ricos,
debido comercio que
practicaban entre Europa e
Oriente, destacando Xno-
va, Venecia e Florencia.
Cando os turcos ocuparon
o leste do Mediterrneo e
cortaron este comercio, a
sa economa sufriu unha
regresin. No sur estaban o
reino de Npoles e a illa de
Sicilia, que pertencan a
Espaa.
Ata o sculo XIX non
se producir a unificacin
destes territorios nun s
Estado.
O Imperio otomano.
O Imperio Turco ou Otomano
En 1453 os turcos conquistaron Constantinopla,
rematando co Imperio bizantino. A principios do sculo XVI
este Imperio acadou a sa mxima expansin en Europa,
chegando preto de Venecia. Pero a verdadeira expansin
otomana realizouse polas ribeiras do Mediterrneo: Exipto,
Chipre e as costas de frica do Norte.
93
Inglaterra
Henrique VIII (1491-1547) afianzou o poder real e

separou a Igrexa inglesa da obediencia do papa, en 1534.
Erixiuse como xefe da Igrexa de Inglaterra, agora
chamada anglicana. O rei conseguiu someter os intereses
da Igrexa s intereses polticos.
Nace as o anglicanismo: unha mestura entre a reforma

luterana e o catolicismo.
No 1588 Inglaterra derrotou Armada Invincible

espaola. A partir daqu, os navos ingleses atacaron
portos espaois de Amrica e da Pennsula, e os convois
de barcos espaois que traan mercadoras de Amrica.
A principios do sculo XVII comezou a formacin do

Henrique VIII. seu imperio colonial, instalndose nas costas de Amrica
do Norte, ocupando illas en Amrica Central e fundando
bases no sur de Asia, no que hoxe coecemos como
India.
Desde este momento Inglaterra converteuse, xunto con

Francia, nunha das primeiras potencias do mundo ata o
final da Primeira Guerra Mundial, en 1918.
Francia
Dende mediados do sculo XV creouse un exrcito
permanente que dependa directamente do rei e
prohibuselles s nobres dispoer de exrcitos propios. As
se iniciou o fortalecemento da monarqua.
Lus XI (1423-1483) e os seus sucesores lograron a

unificacin territorial de Francia.
O Imperio alemn
Estaba formado por un conxunto de reinos, principados,

ducados, marquesados e cidades, prolongacin da poca
feudal, que funcionaban como Estados independentes.
Por riba deles estaba o Emperador. Debido a esta

disgregacin e a que cada prncipe, no seu territorio,
gobernaba con moita autonoma, o poder do Emperador
94
UNIDADE 3
nunca chegou a ser como o poder dos reis das

monarquas autoritarias.
Dende 1438 o ttulo de Emperador recaeu nos

Habsburgo, donos, entre outros territorios, de Austria. Un
destes emperadores, Maximiliano I, casou seu fillo
Felipe o Fermoso con Xoana, filla dos Reis Catlicos.
Deste matrimonio naceu Carlos I, que ser rei de Espaa,
entre 1516 e 1556, e emperador de Alemaa (Carlos V)
mesmo tempo.
Igual que pasar con Italia, Alemaa non se constituir

como Estado unificado ata finais do sculo XIX.
1. Que particularidade presentan Italia e o Imperio Alemn?
A Reforma protestante
A comezos do sculo XVI a Igrexa precisaba dunha

profunda reforma: bispos e abades vivan rodeados de
luxo, e os papas preocupbanse mis dos asuntos polti-
cos e econmicos que dos relixiosos.
Lutero (1483-1546), un monxe alemn, quixo cambiar

certas prcticas de corrupcin que afectaban a unha parte
da Igrexa, como era o caso das indulxencias concedidas
polos papas: dando esmolas Igrexa perdobanse os
Martn Lutero.
pecados.
Lutero predicou unha doutrina que tia

estes puntos bsicos: negacin do valor das
indulxencias; as persoas slvanse s pola fe,
non fai falta realizar boas obras para
salvarse; cada persoa interpreta libremente
a Biblia, sen que tea que aceptar a
interpretacin da Igrexa; s admite dous
sacramentos, o Bautismo e a Eucarista;
prohibicin do culto Virxe e s santos.
Os practicantes desta relixin separ-

ronse da Igrexa de Roma, e recibiron o Venda de indulxencias.
nome de protestantes ou luteranos.
95
21. Equivcanse aqueles predicadores de indulxencias que din que polas indulxencias
do Papa o home queda libre de todo pecado e se salva.
31. Tan raro como unha persoa con verdadeiro arrepentimento, unha persoa que en
verdade se beneficie das indulxencias, dicir, rarsimo.
Lutero, M.: As 95 teses .
Estas reformas de Lutero espallronse rapidamente por

parte do Imperio alemn. Moitos prncipes alemns viron
no luteranismo un modo de opoerse Emperador Carlos
V, que era catlico. Nos vindeiros anos as loitas de relixin
no centro de Europa sern case continuas, complicadas
coa aparicin doutras reformas relixiosas, como a
calvinista.
2. Enumera os puntos bsicos do luteranismo.
A Contrarreforma catlica: o Concilio de Trento
Ante o problema presentado, a Igrexa acometeu unha

reforma interna para afirmar a fe e cambiar os costumes
da xerarqua eclesistica. Para este fin convocou o
Concilio de Trento (1545-1563). Este Concilio reafirmou os
dogmas atacados por Lutero e creou seminarios para a
formacin dos sacerdotes.
Creronse novas
ordes relixiosas,
destacando a Com-
paa de Xess. Os
xesutas, portado-
res dunha forte
formacin intelec-
tual e co voto espe-
cial de obediencia
papa, foron os en-
cargados de espa-
llar as resolucins
Sesin do Concilio de Trento. do Concilio.
96
UNIDADE 3
Se algun dixese que o home se pode xustificar para con Deus polas sas propias obras,
ou pola doutrina da lei, sen a divina gracia adquirida por Xesucristo, sexa excomulgado.
Se algun dixese que os sacramentos non foron todos institudos por Xesucristo, ou
que son mis ou menos que sete, sexa excomulgado.
Decretos do Concilio de Trento.
Divisin relixiosa de Europa

A divisin relixiosa de Europa a fins do sculo XVI.
Formronse dous bloques relixiosos: os protestantes,

ou reformados, e os catlicos.
principio, o protestantismo espallouse no Imperio

alemn de forma pacfica. Despois recurriuse s armas.
Os reis espaois combateron con dureza s protestantes.
Pola Paz de Augsburgo, en 1555, concedeuse liberdade
relixiosa s prncipes do Imperio alemn.
No resto de Europa tamn apareceu a intolerancia reli-

xiosa, froito da cal foron as guerras de relixin, moi san-
guinarias en Francia.
En Espaa, a dura actuacin do Tribunal da Inquisicin

impediu a entrada do luteranismo. Auto de fe da Inquisicin.
97
Avances cientficos
Ata finais da Idade Media s se consideraba como certo

o que dica a Igrexa e a fe. Os coecementos de pensa-
dores da Idade Antiga, como os filsofos gregos Platn e
Aristteles, transmitanse de xeracin en xeracin como
verdades absolutas. Durante o Renacemento comezaron a
poerse en dbida tales fontes do saber. O uso da razn
para buscar a verdade, o antropocentrismo e o interese
polo coecemento, estes tres alicerces sentados polo
Humanismo, comezan a dar froito na carreira imparable
hacia a ciencia moderna.
Coprnico (1473-1543) desdice a Aristteles e Igrexa

e descobre que a Terra non o centro inmbil do universo
(Xeocentrismo), senn que un planeta mis dos que
xiraban redor do Sol (Heliocentrismo). Por esta afirmacin
estivo a piques de ser queimado pola Inquisicin. Hoxe
considerado como o iniciador da ciencia moderna.
Miguel Servet (1511-1553) descubriu a circulacin

sangunea entre o corazn e os pulmns.
Ilustracins que reflicten o
xeocentrismo (arriba) e o
heliocentrismo (abaixo).
Paracelso (1493-1541) afirmou que cada enfermidade
precisa dun tratamento especfico, e foi o primeiro en crer
que algns velenos, en pequenas doses, eran excelentes
medicamentos.
En Inglaterra, no ano 1589, inventouse a primeira

mquina de facer punto.
Jansen inventou en 1590 o primeiro microscopio.
Pero a forza da Igrexa anda era moita: no 1600, Giordano

Bruno foi queimado vivo pola Inquisicin por afirmar que o
Sol era unha estrela mis entre as moitas existentes.
3. Ata os comezos da Idade Moderna,

a) Quen estableca o que era verdade e o que non?
b) Que pensadores gregos eran considerados como posuidores da verdade?
c) Cando se empeza a poer en dbida tales fontes de coecemento?
d) Cales son as bases nas que se asenta a ciencia moderna?
98
UNIDADE 3
2. Espaa no sculo XVI:

primeira potencia mundial
Os reinados
Carlos I, neto dos Reis Catlicos, foi rei de Espaa

entre 1516 e 1556. Tamn foi Emperador de Alemaa, co
nome de Carlos V, durante eses mesmos anos.
Deste xeito concentrou nas sas mans o reino de

Espaa e o Imperio alemn, o que equivala a ter a
hexemona sobre Europa Occidental e a posesin de
Carlos V, de Tiziano.
extensos territorios en Amrica.
O Imperio espaol no
Na segunda metade do sculo, o seu fillo Felipe II reinado de Carlos V.
(1556-1598) herdou parte dos territorios europeos de seu
pai, pero non o ttulo de Emperador de Alemaa. Mantivo
esa hexemona, pero tivo que enfrontarse s turcos, a
Inglaterra, a Francia e s Pases Baixos. Como conmemo-
racin da victoria de San Quintn sobre Francia, mandou
construr o mosteiro de El Escorial.
final do seu reinado empezaron a notarse sntomas

de decadencia.
99
O rei
Felipe II.
San Lorenzo de El Escorial.
Economa
Todo o ouro e toda a prata que chegaban de Amrica

gastbanse nas guerras europeas. Con todo, anda haba
que pedir prstamos a banqueiros estranxeiros. Felipe II
declarou quebra total en tres ocasins.
A gandera castel seguiu sendo a principal fonte de

riqueza.
4. En que se gastaba a maior parte do ouro e prata que chegaban a Espaa,

procedentes das colonias americanas?
Sociedade
Como consecuencia do fortalecemento do poder real, a

nobreza foise facendo cortes, dicir, ocupou postos
relevantes dentro da Corte do rei.
O estamento baixo (campesios e artesns) viva na

miseria.
Ideoloxicamente, a intransixencia relixiosa foise

incrementando para manter a unidade relixiosa, ante a
ameaza da entrada do protestantismo en Espaa. A
actuacin da Inquisicin foi extraordinariamente dura.
100
UNIDADE 3
3. O imperio colonial espaol en Amrica
Conceptos
Entendemos por colonia un territorio ocupado,

administrado e explotado economicamente por unha
nacin. Este territorio ocupado est situado fra das
fronteiras da nacin colonizadora.
Coa palabra imperio refermonos a un conxunto de

pobos, de diversas razas e culturas, sometidos econmica
e polticamente poder dunha nacin dominante.
Os imperios coloniais teen como obxectivos principais

a posesin das riquezas deses territorios para aprovi-
sionar metrpole (nacin que pose colonias) e a
colocacin e venda nas colonias dos productos elabora-
dos e fabricados pola potencia colonizadora.
Conquista
A partir de 1492, e en medio sculo, Espaa conquistou

e colonizou uns territorios 30 veces mis extensos que a
Pennsula Ibrica.
O Imperio espaol a
Estes territorios foron finais do sculo XVI.
colonias espaolas durante
mis de 300 anos, rema-
tando este imperio colonial
en 1898 cando Espaa
perdeu os derradeiros terri-
torios: Cuba e as illas
Filipinas. Tantos anos deixa-
ron unha pegada cultural
permanente nestes terri-
torios.
Os conquistadores de
mis sona foron Hernn
Corts, Francisco Pizarro e
Pedro Valdivia, que conquis-
taron territorios case coinci-
101
dentes co que hoxe son Mxico, poboado polos aztecas;

Per, habitado polos incas; e Chile, con incas e araucanos.
A parte de Amrica, os espaois exploraron o Pacfico,

trala volta mundo de Magallanes e Elcano rematada en
1522. Neste ocano descubriron varios arquiplagos:
Carolinas, Palaos, Salomn, Nova Guinea. Pero s se
estableceron definitivamente nas illas Filipinas, chamadas
as na honra do rei Felipe II.
Hernn Corts.
5. Fixndote no mapa da pxina anterior, tenta dar unha explicacin a estas palabras
pronunciadas polo rei Felipe II: Nas mias posesins nunca se pon o sol.
Caractersticas da colonizacin
- Mestura de razas. Os espaois casaron con mulleres

indxenas, producndose as unha mestizaxe racial. O
poeta Garcilaso de la Vega era fillo dun conquistador
espaol e dunha princesa inca.
- Produciuse un intenso comercio entre as colonias
americanas e a metrpole.
- Total difusin da cultura espaola e do cristianismo,
levada a cabo fundamentalmente pola Igrexa, a travs
de misioneiros de diversas ordes relixiosas, mesmo
tempo que se a producindo a conquista.
As culturas precolombinas
chegada de Coln habitaban Amrica uns doce

millns de persoas, repartidas en diversas etnias e cultu-
ras. De todas elas, tres tiveron un gran desenvolvemento:
En Amrica Central, os aztecas e os maias constituron

civilizacins urbanas, vivan da agricultura do millo, tian un
calendario de 365 das e construron templos enormes. En
Amrica do Sur, os incas vivan tamn en cidades, cultivaban
millo e patacas e adoraban Sol e La.
Todos estes pobos avanzados e mailos habitantes de

Monumentos maias, Amrica do Norte, que anda vivan xeito paleoltico
aztecas e incas.
102
UNIDADE 3
(apaches, sioux, comanches, iroqueses...), reciben o

nome de indios, por seren os habitantes das Indias,
nome do territorio a onde Coln pensara ter chegado.
chegaren os espaois, os indxenas sufriron unha

enorme mortandade debido a varias causas: trato
excesivamente duro recibido dos espaois, sometelos a
unhas condicins de traballo moi duras, principalmente
nas minas; transmisin de enfermidades para as que
non tian anticorpos (varola, xarampn, tifu, gripe);
destruccin do seu propio equilibrio social, que os levou
incluso a non ter fillos voluntariamente (desgana vital); e
violencia directa, podendo aplicar a palabra xenocidio
nalgns momentos e lugares concretos.
Na defensa dos indxenas hai que salientar a Bartolom Bartolom de Las Casas.
de Las Casas (1474-1566), frade espaol que se
preocupou da defensa dos indios e denunciou os abusos
cometidos polos colonizadores espaois, pasando
Historia como o gran defensor dos indios.
6. a) Explica brevemente as caractersticas da colonizacin espaola en Amrica.

b) Que se entende coa palabra indios?
Todos estades en pecado mortal e nel vivides e morredes pola crueldade que usades
con esas inocentes xentes. (...) Con que autoridade fixestes tan detestables guerras a
estas xentes que estaban nas sas terras sas e pacficas, onde tanta infinidade delas,
con mortes e estragos nunca odos, consumistes? Como os tedes tan oprimidos e
fatigados, sen darlles de comer nin curalos das sas enfermidades, que dos excesivos
traballos que lles dades enferman e mrrenvos ou, por dicilo mellor, matdelos por sacar
e adquirir ouro cada da?
Las Casas, Bartolom de: Historia das Indias. 1511.
A sociedade colonial
Dende un principio dse a mestizaxe, debido a que

apenas emigraron mulleres espaolas. Aparecen as nos
sculos seguintes distintas variedades: mestizos (fillos de
branco e india), mulatos (fillos de negra e branco) e
zambos (fillos de indio/a e negra/o).
103
Un feito importante a ter en conta que no continente

americano, antes da chegada dos europeos, non haba
persoas de raza negra. Tdolos negros americanos
actuais proceden dos seus devanceiros de frica, que
foron levados a Amrica polos europeos para traballaren
como escravos nos traballos mis duros. O trfico masivo
de escravos africanos deuse entre 1540 e 1680, do que
tian o monopolio os portugueses. (Por monopolio
entndese o dominio total do mercado dun producto, a
comercializacin exclusiva dese producto).
Cfrase entre 10 e 15 millns o nmero de escravos

levados de frica durante eses anos. Ata 1865 non foi
abolida a escravitude nos Estados Unidos.
- A clase alta estaba formada polos funcionarios que
mandaba Espaa para o goberno das colonias e polos
ricos propietarios de latifundios.
- A clase media estaba constituda por comerciantes e
artesns.
- Unha clase baixa formada por indios e mestizos,
empregados no traballo das terras, no servicio doms-
tico e como operarios nos obradoiros.
- Na base estaban os escravos negros.
A economa
Dende un principio, o obxectivo econmico principal foi

a procura de metais preciosos: ouro e prata. Mis tarde
poeranse en explotacin grandes plantacins de cana
de azucre, cacao e tabaco.
Todos estes productos constituan a base do comercio

entre Amrica e Europa. No sentido contrario levbanse
panos, armas, papel e obxectos metlicos.
Houbo tamn un interesante intercambio de productos

descoecidos nos dous continentes: a Europa chegaron o
millo, as patacas, o cacao e o tabaco; a Amrica levronse
o trigo, a cebada, a vide, as oliveiras e a cana de azucre.
7. Resume os fundamentos econmicos das colonias espaolas en Amrica.
104
UNIDADE 3
Institucins de goberno en
Espaa
- As Leis de Indias. Os reis

espaois sempre conside-
raron s colonias como unha
prolongacin de Espaa,
polo que al rexan as
mesmas leis que aqu. Anda
as, dictronse estas leis
para protexer s indios dos
abusos. Funcionario colonial espaol
coa sa familia e servidores.
- O Consello de Indias. Tia como funcin asesorar rei
en asuntos relativos s colonias, sobre todo na
redaccin de leis e na poltica a seguir.
- Casa de Contratacin. Controlaba todo o comercio
espaol con Amrica, a travs do porto de Sevilla.
Encargbase de organizar e controlar en rxime de
monopolio todo o servicio de transporte de
mercadoras e pasaxeiros, e de recadar para o Estado
impostos sobre o comercio.
Institucins de goberno en Amrica
- Virreis. Dirixan os virreinatos, que eran os grandes

territorios nos que se dividan as colonias americanas.
Houbo 4 virreinatos: Nova Espaa, Per, Nova
Granada e Ro da Prata.
- Gobernadores. Dirixan as distintas provincias nas que
se dividan os virreinatos.
- Rexedores. Controlaban os concellos.
A cultura
A sa difusin e o seu control foron levados a cabo pola

Igrexa, dende a alfabetizacin e cristianizacin dos indios
ata a creacin e direccin dos colexios e universidades.
Amrica deu grandes figuras literarias, como o inca
Garcilaso de la Vega, sor Juana Ins de la Cruz e Juan
Ruz de Alarcn.
105
4. O sculo XVII: o Absolutismo
O Absolutismo
un rxime poltico que se caracteriza porque o rei

goberna cun poder absoluto, sen ningn lmite e sen
render contas a ningun. Este poder absoluto est
baseado neste principio ideolxico: O rei o representante
de Deus, e de Deus recibe o poder; polo tanto, ir contra o
rei ir contra a vontade de Deus.
Foi o sistema que se implantou en tdolos pases de

Europa durante os sculos XVII, XVIII, pervivindo noutros
ata ben entrado o sculo XIX.
Nembargantes, houbo unha excepcin: Inglaterra, onde

o rei tia o seu poder limitado polo Parlamento.
O Absolutismo francs
Francia consolidouse como primeira potencia a costa
dos territorios europeos que lle gaou a Espaa, o que lle
Luis XIV vestido de Sol, permitiu aumentar o seu territorio e a sa riqueza. O rei
smbolo do absolutismo. Lus XIV (1638-1715) foi o modelo de rei absoluto do
sculo XVII.
Todo poder, toda autoridade, residen na man do Rei e non pode haber no reino outros
que os que aquel establece. (...) Todo o que se atopa na extensin dos nosos Estados,
de calquera natureza que sexa, pertncenos. (...) A vontade de Deus que calquera que
nacese sbdito, obedeza cegamente. (...) Cmpre poerse de acordo en que, por moi
nefasto que poida ser un prncipe, a rebelin dos seus sbditos sempre criminal. (...)
Pero este poder sen lmite sobre os sbditos non debe servir senn para traballar mis
eficazmente pola sa felicidade.
Memorias de Lus XIV.
8.
a) Define Absolutismo.
b) Cal o seu fundamento ideolxico?
106
UNIDADE 3
Unha excepcin Absolutismo:

a Revolucin Inglesa
Nos derradeiros sculos da Idade Media, os reis

gobernaban coa axuda dunha institucin poltica
constituda por representantes da nobreza, dos bispos,
dos abades e, nalgunha monarqua, da alta burguesa das
cidades. Esta institucin, chamada Parlamento, Cortes ou
Estados Xerais, segundo os distintos reinos, tia como
funcin asesorar rei na elaboracin das leis e na
aprobacin de novos impostos.
Na prctica, segundo o poder absoluto dos reis se a

consolidando, estes prescindan daquelas institucins: os
reis de Francia non convocaron s Estados Xerais entre
1484 e 1560, nin entre 1615 e 1789; as Cortes de Castela
reunronse s 53 veces entre 1497 e 1660; o Parlamento O rei Carlos I de Inglaterra.
ingls fxoo 46 veces entre 1495 e 1660.
O primeiro gran golpe absolutismo produciuse en

Inglaterra na segunda metade do sculo XVII. A
burguesa, que aqu era forte economicamente, non
estaba disposta a aguantar por mis tempo o monopolio
do poder do rei e os privilexios da nobreza.
No 1640, o Parlamento, no que tamn estaba represen-

tada a burguesa, esixiulle rei que recoecera a
supremaca do Parlamento fronte s sas decisins. O rei
non aceptou e deu comezo unha guerra civil entre o rei e a
alta nobreza por unha banda e a burguesa e a baixa nobreza
pola outra. O rei Carlos I foi detido e executado en 1649.
En 1689, a burguesa, a nobreza e o rei Xacobo II

chegaron a un acordo: que o rei deixase gobernar
Parlamento.
En adiante, o poder residiu no Parlamento: dictaba as

leis, recadaba os impostos, controlaba exrcito e elixa
primeiro ministro ou xefe de Goberno. mesmo tempo,
quedaban suprimidos os privilexios da aristocracia,
aboliuse a censura e proclamronse os dereitos do detido.
Pero non nos enganemos: o triunfo da Revolucin

Inglesa de 1689 foi un feito illado e non supuxo a chegada
107
da democracia, pois s tian dereito voto os nobres e os

burgueses ricos. Pero nunha Europa absolutista, Inglaterra
representaba un paso mis na consecucin das
liberdades humanas. No resto de Europa o absolutismo
seguiu afianzndose.
9. Fai un breve resumo da Revolucin inglesa.
Cmpre ter en conta que detrs de todo cambio

revolucionario sempre hai unha ideoloxa previa elaborada
por pensadores ou filsofos. Neste caso ingls hai que
citar a John Locke (1632-1704), que parta do principio de
que as persoas teen dereito vida, liberdade e
propiedade, dereitos que todo Goberno ten a obriga de
respectar e protexer. O Estado, que xurdu precisamente
dun acordo entre as persoas para protexer estes principios
fundamentais, ten dous poderes: facer as leis e obrigar a
cumprilas. Estes dous poderes non poden estar nas mans
dunha mesma persoa ou institucin, para evitar caer no
abuso de poder. En consecuencia, todo gobernante queda
O filsofo J. Locke. sometido decisin da maiora dos cidadns, e non pode
comportarse dun xeito dictatorial.
Para min, o Estado unha sociedade de homes constituda unicamente co fin de

adquirir, conservar e mellorar os seus propios intereses civs. Intereses civs chmolles
vida, liberdade, sade e prosperidade do corpo; e posesin de bens externos, tales
como o dieiro, terra, casa, mobiliario e cousas semellantes.
Locke, J.: Carta sobre a tolerancia. 1689.
Sociedade
Contina coas mesmas caractersticas da poca feudal,

coa nica diferencia de que a nobreza xa est sometida
rei.
Hai que remarcar o afianzamento econmico da alta

burguesa debido sobre todo s grandes beneficios que
obtn do comercio colonial, da banca e das terras
agrcolas que mercou como inversin.
En adiante, a palabra burguesa vai facer referencia

exclusivamente a esta rica clase social. unha clase
108
UNIDADE 3
emprendedora, con gran visin para os negocios; ten

poder econmico, pero non ten poder poltico. Esta
contradiccin dar lugar posteriormente a cambios moi
profundos en Europa Occidental.
O estamento baixo, formado por artesns, campesios,

xornaleiros e anda servos, segue a ter as mesmas
condicins de vida que vimos constatando dende tempos
lonxanos.
10. Neste sculo,

a) Que clase social se fortalece?
b) De onde obtn a sa riqueza?
c) Que contradiccin se lle presenta?
Economa
Holanda e Inglaterra son agora as grandes potencias

econmicas, debido fundamentalmente a que se
alzaron co control das rutas martimas entre Europa e
as colonias de Amrica e Asia. Crearon Compaas
comerciais que durante dous sculos monopolizaron o
comercio de sedas e especias.
Os imperios coloniais no sculo XVII.
109
Os portos de Amsterdam e de Londres convertronse

nos mis importantes do mundo.
Inglaterra fundou colonias na costa leste do que hoxe

son os Estados Unidos de Amrica. Estas colonias
proporcionbanlle moitas riquezas.
No ano 1694 creouse o Banco de Inglaterra, que

acumulou grandes sumas de dieiro.
Mentres, as restantes nacins europeas sufriron unha

importante depresin econmica, da que foron vctimas,
sobre todo, Espaa e Portugal.
Espaa no sculo XVII
Anda que conservaba tdalas colonias americanas,

perdeu a hexemona que tivera no sculo anterior debido
a:
- O empobrecemento da Facenda polos grandes gastos
que supuxeron as guerras europeas.
- Perda de moitos territorios en Europa.
- Descenso notable da poboacin.
- Falta de polticos de prestixio.
Mir los muros de la patria ma,

si un tiempo fuertes, ya desmoronados,
de la carrera de la edad cansados,
por quien caduca ya su valenta.
Francisco de Quevedo.
11. Enumera as causas da decadencia espaola no sculo XVII.
Tres reis reparten este sculo: Felipe III, Felipe IV e

Carlos II, que se desentenderon do goberno, pondoo
nas mans de validos ou privados, que eran os que
realmente gobernaban, destacando entre eles o conde-
duque de Olivares.
110
UNIDADE 3
Felipe III (1598-1621)

Tivo que concederlle a Holanda unha grande auto-
noma. Para sanear a Facenda vendeu cargos polticos,
dando lugar a numerosos casos de corrupcin.
Froito da sa intransixencia relixiosa, expulsou s

mouriscos (descendentes dos musulmns espaois que
se quedaron a vivir aqu despois da Reconquista e que
practicaban secretamente o islamismo), o que supuxo a
runa da rica agricultura de Valencia e Aragn, onde os
mouriscos eran moi numerosos e cultivaban as hortas con
grande eficacia.
Felipe IV (1621-1665) Felipe III, por Velzquez.
O conde-duque de Olivares meteu a Espaa en conti-

nuas guerras que acabaron provocando a sa runa:
independencia de Holanda e perda de territorios no sur de
Francia.
No eido da poltica interior, Olivares provocou graves

levantamentos en Catalua (que se declarou indepen-
diente), Aragn, Npoles e Sicilia, debido sa poltica
centralista: pretenda diminur o poder que tian os
rganos de goberno (Cortes) de cada un destes reinos,
dende a sa creacin na Idade Media, e transferirllo
goberno central de Madrid, as como eliminar as aduanas
interiores.
Carlos II (1665-1700)
Feble e enfermo, non poda atender a sas funcins. No
seu reinado Espaa mantivo guerras con Francia, que se
atopaba nun perodo de esplendor e derrotou a Espaa en
todas elas. Morreu sen fillos, rematando as a dinasta dos
Austrias ou Habsburgo en Espaa.
A Guerra de Sucesin
Antes de morrer, Carlos II nomeou como sucesor seu
arquiduque francs Felipe de Anjou, neto do rei francs
Lus XIV. Felipe IV, por Velzquez.
111
A posibilidade da unin das coroas de Francia e Espaa

asustou a Inglaterra, Holanda e Portugal, que apoiaron
arquiduque Carlos de Austria como sucesor de Carlos II
no trono de Espaa.
Entablouse unha guerra de trece anos entre estes dous

bloques, que trouxo estas consecuencias para Espaa:
- Polo Tratado de Utrecht (1713), Espaa perdeu
tdalas posesins que anda lle quedaban en Europa
e que pasaron a mans de Inglaterra e de Austria:
Pases Baixos, Miln, Reino de Npoles, Sicilia e
Sardea; tamn tivo que ceder a illa de Menorca, que
recuperar mis adiante, e Xibraltar.
- O neto de Luis XIV pasou a reinar en Espaa co nome
de Felipe V, entronizando as en Espaa a Casa de
Borbn.
O mapa poltico europeo despois
da Paz de Utrecht.
112
UNIDADE 3
12. Sintetiza as causas e as consecuencias da Guerra de Sucesin espaola.
A sociedade
A poboacin diminuu debido expulsin dos mouris-
cos, numerosa emigracin a Amrica, s mortandades
producidas polas guerras, fame e unha epidemia cha-
mada peste. Calclase que se pasou dunha poboacin de
10 millns a primeiros de sculo a 7 millns final do
mesmo.
A estructura da sociedade segue a ser a mesma da

poca feudal.
Cmpre destacar que en Espaa non se chegou a

conformar nesta poca unha forte burguesa, como ocorra
nos pases do entorno. A falta desta clase social, activa,
emprendedora, creadora de progreso e promotora de
cambios ideolxicos que van provocar profundos cambios
polticos (lmbrese a Revolucin Inglesa de 1689), sociais
e econmicos nun futuro non moi lonxano, vai determinar
o futuro de Espaa ata a actualidade.
A economa
As continuas quebras da Facenda e o endebedamento
causado polas fortes cantidades de dieiro que absorben
as guerras non puideron ser compensados co ouro e coa
prata que vian das colonias americanas. Estes metais
tian que ser reenviados s banqueiros europeos para
devolver os crditos e pagar os intereses. A agricultura
retrocedeu, quedando grandes extensins sen cultivar. A
actividade artesanal tamn diminuu, nun tempo no que no
resto de Europa medrou considerablemente.
Nace en las Indias honrado,

donde el mundo le acompaa;
viene a morir en Espaa,
y es en Gnova enterrado.
Francisco de Quevedo.
113
O comercio resintiuse desta recesin econmica e

decaeu. Estes datos econmicos reafirman a decadencia
de Espaa como a primeira potencia mundial que fora no
sculo XVI.
A cultura: o Sculo de Ouro das letras

Dende mediados do sculo XVI e durante todo o sculo
XVII a literatura espaola viviu unha poca de enorme
esplendor e acadou un nivel difcil de superar.
Cervantes, Quevedo, Lope de Vega, Caldern de la

Barca, Tirso de Molina e Gngora son os nomes mis
Suposto retrato de Cervantes. salientables.
A ciencia e a tcnica
Neste sculo inciase a revolucin cientfica. O mis

novidoso desta revolucin foi que rematou para sempre
cunha idea que se mantia desde a poca dos gregos: a
verdade o que se corresponde co que dixo Aristteles,
anda que na observacin se comprobara o contrario. Tamn
os dogmas da relixin marcaban o que tia que ser verdade.
Dende agora, os cientficos fiaranse deles mesmos,

sacando conclusins despois de observar e experimentar
coa natureza. Xa non serven as afirmacins feitas sen
comprobar na prctica se son verdade ou non. Para poder
experimentar facan falta moitos instrumentos que
permitisen unha observacin mis minuciosa da natureza:
microscopios, telescopios, barmetros e termmetros.
O filsofo ingls Francis Bacon (1561-1626) foi o

primeiro en estudiar como os cientficos deben buscar a
verdade: hai que observar as cousas concretas e logo
experimentar con elas. Dixo tamn que saber poder, para
demostrar que as nacins que empregaran mis dieiro na
ensinanza e na investigacin seran as mis poderosas.
Outro filsofo, o francs Ren Descartes (1596-1650),

estaba convencido de que coa razn, que a capacidade
humana de pensar con claridade, era posible atopar
Ren Descartes. resposta a tdalas preguntas que plantexaba a natureza.
114
UNIDADE 3
Con estas bases a ciencia progresou enormemente no

sculo XVII:
Galileo descobre que os obxectos caen con acele-

racin e demostra publicamente a teora heliocntrica de
Coprnico. A Inquisicin condena a Galileo a arresto
domiciliario de por vida.
Despois de ter que declarar publicamente diante do

Galileo amosndolle as manchas
tribunal da Inquisicin que a Terra est inmbil no centro lunares duque de Venecia.
do Universo, Galileo dixo polo baixo: A pesares de todo,
mvese.
Kepler afirma que os planetas xiran redor do Sol en

rbitas elpticas.
Harvey descobre a circulacin do sangue.
Pascal demostra que o aire mis lixeiro canto mis

alto se eleva, e que a atmosfera non ilimitada como se
cra ata ese momento.
De la Peyrre publica que algunhas pedras son

ferramentas fabricadas por persoas que viviron antes que
Adn; o libro mandado queimar en pblico pola Igrexa
Catlica.
Leeuwenhoek constre un microscopio de 200 aumentos.
Pero o mis notable destes cientficos foi Isaac Newton Isaac Newton.
(1642-1727).
Platn o meu amigo, Aristteles tamn o meu amigo, pero o meu mellor amigo
a verdade.
Newton, I.: Algunhas cuestins filosficas . 1664.
Basendose nos estudios de Coprnico e Galileo,

escribiu leis sobre como se move todo o que hai no
Universo, e descubriu que a forza da gravitacin unha
cualidade de tdolos corpos que hai no Universo e que
rexe o movemento de tdolos astros.
Se vin mis al ca outros porque estiven sobre ombros de xigantes. Newton.
115
Tamen descubru que a luz branca est composta de

moitas cores e interpretouna como formada de pequenas
partculas.
Con estas bases, iniciadas no sculo XVI e impulsadas

agora no XVII, o coecemento cientfico comeza un
progreso imparable ata os nosos das.
13. Ata o sculo XVII,

a) Quen sinalaba o que era verdade ou non?
b) Que dous filsofos marcaron o camio a seguir para atopar a verdade?
c) A partir de agora, que mtodo van seguir os cientficos para acadar a verdade?
d) En que consiste ese mtodo?
e) Destaca de cada un dos cientficos estudiados os principais descubrimentos que
fixeron.
A arte deste sculo: o barroco
Representa o contrapunto da arte do Renacemento:

unha arte feita para impresionar e conmover espectador.
Constrense grandes pazos que simbolizan o poder

absoluto dos reis. As igrexas teen pinturas con figuras en
movemento e forte corido; as estatuas tamn transmiten
movemento e teen forte expresin nos rostros e nas
posturas. Esta escenografa, na que se expresa
sentimento e grandiosidade, ten como finalidade resaltar o
divino e propagar a Contrarreforma do Concilio de Trento
fronte protestantismo. Destaca a figura sobranceira do
Apolo e Dafne, de
pintor Velzquez (1599-1660).
Bernini.
Pazo de Versalles (Francia).

As fiandeiras, de Velzquez.
116
UNIDADE 3
5. O sculo XVIII: a Ilustracin
A Ilustracin
A Revolucin Inglesa fora un feito excepcional. Durante

este sculo, o absolutismo aumentou a sa forza. A
nobreza segua cos seus privilexios de sempre, que
resultaban pouco soportables para a burguesa.
A burguesa rexeitaba esta orde social e poltica

establecida, pero necesitaba unha ideoloxa que lle dse
unha base para loitar contra o absolutismo real e os
privilexios da nobreza.
Esa ideoloxa aparece en Francia da man duns

filsofos, que elaboraron unha doutrina que resultou unha
arma fundamental para derrubar as bases do que se Montesquieu.
chamou naquela poca Antigo Rxime, entendendo por
tal o sistema social, poltico, econmico e ideolxico propio
do absolutismo, herdado a sa vez da poca feudal.
A esta nova ideoloxa duselle o nome de Ilustracin,

que quere dicir dar luz, neste caso luz entendemento e
razn.
Estes pensadores franceses partan destas bases: a)

as persoas naceron para ser felices; b) a razn humana
o supremo valor que nos permite acadar a verdade e o
coecemento; c) as ideas de Locke.
A partir deste punto, cada un deles propuxo unha serie

de ideas destinadas a formar un novo Estado que non
dependese exclusivamente da vontade do rei e crear unha
nova sociedade que non estivera baseada nos privilexios.
En definitiva: unhas mesmas leis para toda a sociedade, e
igualdade de tdalas persoas diante desas leis. Vexamos
os pensadores mis salientables:
Montesquieu (1689-1755).
Propoa como forma de goberno a monarqua

parlamentaria, estilo ingls: o poder absoluto dos reis
estara limitado polo Parlamento.
117
Chegou conclusin de que calquera novo sistema

poltico, se quere evitar o absolutismo e a tirana, ten que
organizarse cunha separacin ou divisin de poderes:
- O poder lexislativo: tera como misin elaborar as leis,
e estara constitudo por unha institucin poltica
formada por representantes do pobo.
- O poder executivo: aplicara esas leis; este poder
quedara nas mans do rei.
- O poder xudicial: castigara o incumprimento das leis
e sera totalmente independiente dos demais poderes.
Voltaire (1694-1778).
Criticou a poltica, a relixin e os costumes do seu

Voltaire.
tempo. Propuxo unha nova orde na que se abandoara a
supersticin e se buscara, coa razn como nica
ferramenta, a felicidade e a tolerancia.
Atacou os privilexios da nobreza e do clero, e presentou

s burgueses como a clase social mis til da sociedade,
fronte s nobres parsitos.
Unha lei fundamental da democracia que o pobo faga por si mesmo as leis (...).
Cando na mesma persoa ou na mesma institucin se unen o poder lexislativo e o poder
executivo, xa non hai liberdade, pois podemos temer que o rei ou o Senado elaboren leis
tirnicas para executalas tiranicamente.
Montesquieu: Espritu das leis. 1748.
Rousseau (1712-1778).
Foi o que mis influencia tivo nos cambios que xurdiran

no futuro.
Expresou cunha enorme claridade o principio de

soberana nacional ou soberana popular: o poder
reside e ten a sa orixe no pobo; o poder vn da vontade
xeral dos cidadns; a verdadeira liberdade consiste na
obediencia a esas leis que proceden da vontade xeral dos
cidadns; o gobernante ten que cumprir a vontade da
maiora.
Retrato de Rousseau.
118
UNIDADE 3
Esta teora a base ideolxica da democracia moderna.
Cmpre agora facer unha precisin clave: ags

Rousseau, os pensadores ilustrados non eran demcratas
no sentido que hoxe damos a esta palabra. Cando falan do
pobo, estaban pensando s na burguesa, non no esta-
mento baixo. Pretendan s o acceso da burguesa poder.
Nembargantes, evidente que, co paso do tempo, o

concepto de soberana nacional de Rousseau e a divisin
de poderes de Montesquieu, aplicados en toda a sa
extensin, constiten os alicerces do noso sistema
democrtico actual.
14. Ata o sculo XVII,

a) Que se entende por Antigo Rxime?
b) De que bases partan os filsofos ilustrados franceses?
c) Que pretenda a Ilustracin?
d) Resume as ideas de Montesquieu, Voltaire e Rousseau.
e) Teen algn punto en comn Locke e Montesquieu? Razoa a resposta.
A Enciclopedia
Entre 1751 e 1780 publicronse en Francia 35 volumes

do Diccionario razoado das ciencias, das artes e dos
oficios, coecido co nome de Enciclopedia.
Contia coecementos sobre as distintas ciencias e

tecnoloxas. Pero tamn difundiu as novidades filosficas e Portada
ideolxicas dos pensadores da poca. do
primeiro
tomo da
Por isto, a Enciclopedia foi a difusora, en Europa e
Enciclope-
Amrica, das ideas da Ilustracin, que buscaban o paso dia e unha
do Antigo Novo Rxime. ilustracin
interior.
O Despotismo Ilustrado
Os reis europeos do sculo XVIII seguan ancorados no

absolutismo, igual que ocorrera nos sculos anteriores.
Nembargantes, algunhas ideas da Ilustracin foron

aceptadas polos reis da poca, pero s naqueles aspectos
119
que non limitasen o seu poder. Roderonse de ministros

eficaces e con boa formacin cultural, realizaron obras
pblicas importantes, levaron a cabo reformas econmicas
e administrativas e fomentaron a ciencia e a arte.
Estas reformas realizronas por iniciativa propia, sen

contar cos sbditos. Unha frase resume o labor dos
Gobernos ilustrados: Todo para o pobo, pero sen o pobo.
A esta forma absolutista e ilustrada de gobernar
Reunin de intelectuais e chmaselle Despotismo Ilustrado.
artistas disconformes co
Despotismo Ilustrado.
Sociedade
A poboacin aumentou considerablemente debido a

varias causas: s melloras sanitarias, mellora na
alimentacin, motivada pola introduccin de novos cultivos
e pola posta en cultivo de terreos antes ermos, e polo
incremento dos intercambios comerciais.
A sociedade europea do Antigo Rxime tia as mesmas

caractersticas cs sculos anteriores.
A economa. Novas teoras econmicas
Progresou moito en tdolos sectores.
Produciuse unha revolucin na agricultura gracias

introduccin de novas tcnicas de cultivo, seleccin de
sementes e rotacin dos cultivos.
Comezou en Inglaterra a Revolucin Industrial: a

utilizacin de mquinas para fiar e teares mis modernos
revolucionou a industria txtil. A invencin da mquina de
vapor e a sa aplicacin para mover teares supuxo un pulo
definitivo para a industrializacin dese pas.
Novas teoras econmicas
O mesmo que aconteceu no eido poltico, xurdiron

novas teoras econmicas que buscaban cambiar o
sistema econmico establecido.
Destaca entre eles Adam Smith (1723-1790). Conde-

naba a poltica que impoa normas que impedan o libre
120
UNIDADE 3
desenvolvemento da actividade econmica (tal e como

ocorra cos gremios) e rexeitaba a intervencin do Estado
na economa.
Creou a doutrina chamada librecambismo, que se

baseaba en 3 principios:
- A fonte de toda a riqueza o traballo, que permite

acrecentar a riqueza dun pas.
- A economa organzase ela soa a travs da lei da

oferta e da demanda: se hai mis oferta dun producto
que demanda del por parte dos compradores, o prezo
do producto baixa e o producto deixa de fabricarse; no
caso contrario, o prezo dos productos aumenta e os
fabricantes aumentan a produccin.
Adam Smith.
- Os gobernos teen que conceder unha liberdade total
na produccin e no comercio; s intervirn para
construr as obras pblicas necesarias para o
progreso.
15. Explica a lei da oferta e da demanda de Adam Smith.
Ciencia e tecnoloxa
A ansia de saber propagouse entre a burguesa. Os reis

ilustrados estimularon estes desexos de adquirir cultura e
crearon institucins e centros culturais e cientficos tales
como xardns botnicos, museos, observatorios e
bibliotecas.
Destacaron numerosos investigadores e ensastas:

Benxamn Franklin, que inventou o pararraios; o naturalista
sueco Linneo fixo unha clasificacin de animais e plantas
anda hoxe vixente; o mdico britnico Jenner ensaiou a
vacina contra a variola; Volta construu a primeira pila
elctrica; Halley prediciu que o cometa que viu en 1682
volvera a ser visto dentro de 75 anos; en 1712 Thomas
Newcomen inventou unha mquina de vapor; Celsius
estableceu a escala centgrada para medir a temperatura;
Offroy de la Metrie escribiu que os pensamentos humanos
non proceden dun alma inmortal, senn que xorden no
121
sistema nervioso; Georges de Buffon sostivo que a Terra

ten 75.000 anos de antigidade, defendendo a tese de que
moito mis vella do que di a Biblia; Cavendish descubriu
o hidrxeno; en Francia estableceuse o sistema mtrico
decimal.
16. Segundo a ta opinin persoal,

a) Que avances cientficos e tecnolxicos do sculo XVII che parecen mis
importantes?
Cambios no mapa poltico
Segue a consolidarse Gran Bretaa como primeira

potencia mundial, mentres decae o podero de Francia.
mesmo tempo, aparecen no leste e centro de Europa

outras das potencias: Rusia e Prusia.
Consecuencias do Tratado de Utrecht

O Tratado de Utrecht de 1713 estableceu en Europa un
sistema de equilibrio entre as potencias. No centro de
Europa, Francia e Austria tian unha forza equilibrada.
Gran Bretaa controlou posesins estratxicas, como
Xibraltar e Menorca, moi importantes para o seu engran-
decemento colonial.
Na segunda metade do sculo, Francia perdeu

territorios que posua no que hoxe son Canad e Estados
Unidos. Gran Bretaa fxose dona de Canad e comezou
a instalarse na India.
17. Tendo en conta o mapa da pxina 112, nun mapa mudo de Europa sinala os
territorios perdidos por Espaa neste continente logo da firma do Tratado de Utrecht.
O nacemento de Rusia como gran potencia.

Rusia posua un inmenso territorio, pero era un pas moi
atrasado. O tsar Pedro I e a tsarina Catarina II tentaron
modernizar e engrandecer a Rusia.
122
UNIDADE 3
Contrataron tcni-
cos e expertos es-
tranxeiros. Moderni-
zaron a administra-
cin do Estado e o
exrcito. Fomentaron
a creacin de manu-
facturas e de esta-
leiros. Realizaron
moitas obras pbli-
cas e potenciaron o
comercio.
Catarina II, repre-

sentante do Despo-
tismo Ilustrado, creou
moitas academias e
institutos cientficos.
Pero os seus intentos
de reforma e moder-
nizacin chocaron A expansin territorial de
Rusia por Asia.
coa oposicin da
nobreza, que manti-
a intactos tdolos
privilexios propios do
feudalismo.
O nacemento de Prusia
Dentro do Imperio Alemn, como xa vimos, haba
pequenos estados, principados, ducados... Neste sculo,
destaca sobre os demais Prusia, que se converteu no
Estado mis poderoso do Imperio, despois de Austria.
O rei Federico II de Prusia, representante do

Despotismo Ilustrado, trouxo sa corte moitos ilustrados
europeos. Mellorou a educacin pblica. Levou a cabo
moitas reformas econmicas e introduciu o cultivo da
pataca. Realizou moitas obras pblicas, sobre todo na
capital, Berln. Reformou a administracin do Estado e
formou un exrcito moi poderoso e disciplinado.
123
6. O nacemento dos Estados Unidos

de Amrica
As trece colonias inglesas
Hacia 1750, case todo o continente americano estaba

dominado por catro potencias coloniais europeas: Gran
Bretaa, Francia, Espaa e Portugal.
As 13 colonias inglesas, situadas na costa leste do que

hoxe son os Estados Unidos, estaban poboadas polos
descendentes de antigos colonos europeos que emigraran
no sculo XVII e posuan unha gran prosperidade
econmica. Esta prosperidade contribuu a crear entre os
colonos un sentimento de unidade nacional e a ver a
As 13 colonias inglesas
en Norteamrica.
metrpole como explotadora.
Esta sociedade colonizada precisaba dun nivel de

liberdade maior do que a Coroa britnica lles daba.
Por iso aspiraba a gobernarse a si mesma, dicir,
independencia. Nestes momentos, a ideoloxa
idnea para conquerir esa meta era a Ilustracin,
que se espallara moito nestas colonias britnicas.
A Guerra da Independencia
Nesta situacin, a metrpole cometeu o erro de

aumentar os impostos que pagaban estas
colonias. Os colonos norteamericanos negronse
a pagalos, e en 1773 produciuse en Boston o
primeiro acto de rebelda: os colonos tiraron mar
o cargamento de t dun barco ingls.
Gran Bretaa enviou tropas para combater a

rebelin. Pero os colonos estaban armados, ben
organizados e apoiados por Francia e Espaa, que
buscaban o debilitamento de Gran Bretaa.
A Declaracin de Independencia
En 1776 reunronse en Filadelfia representan-

tes das trece colonias e redactaron a Declaracin
124
UNIDADE 3
de Independencia, na que se recollan os principios

fundamentais dos filsofos ilustrados franceses, e que
logo plasmarn na sa Constitucin: tdolas persoas
naceron iguais; todas teen dereitos inalienables, como o
dereito vida, liberdade e procura da felicidade; o
Goberno pode ser derrubado se se opn cumprimento
dos anteriores dereitos.
A historia do actual rei de Gran Bretaa unha historia de repetidas aldraxes e

usurpacins que teen todas como obxectivo o establecemento dunha tirana absoluta
sobre estes Estados. (...)
Ns, representantes dos Estados Unidos de Amrica, (...) declaramos que estas
Colonias (...) son, e de dereito deben ser, Estados libres e independentes.
Declaracin de Independencia dos Estados Unidos de Amrica. 1776.
En 1781 os colonos obteen sobre Inglaterra a

definitiva victoria militar de Yorktown. No ano 1783 asnase
a Paz de Versalles, na que Gran Bretaa recoece a
independencia dos Estados Unidos.
Agora, os Estados Unidos constituronse como Repblica

federal, e o seu primeiro presidente foi George Washington.
18. Os principios fundamentais da Declaracin de Independencia dos Estados Unidos,

a) En que se basearon?
b) En que ano recoeceu Gran Bretaa a independencia dos Estados Unidos?
c) Quen foi o primeiro Presidente desta nova nacin?
Aclaracin de conceptos:
- Agora entendemos por Constitucin unha lei
fundamental e democrtica que regula e organiza o
funcionamento dun Estado: as funcins e limitacins
de cada un dos tres poderes; os dereitos e deberes
dos cidadns; o sistema econmico; a organizacin do
territorio... Tdalas persoas teen que obedecela,
includos os gobernantes.
- Modernamente, por repblica entndese unha forma de A firma da Independencia dos

Estados Unidos.
goberno representativo e baseado nunha Constitucin,
125
oposto monarqua, na que o poder do xefe do Estado

(Presidente da Repblica) provn da vontade do pobo
expresada a travs do sufraxio (acto mediante o cal
unha persoa emite un voto para elixir s seus
representantes polticos).
- Por federacin entndese a unin de varios Estados

independentes, pero que ceden a un goberno superior
algunhas atribucins, como poden ser o exrcito, a
moeda, a poltica exterior...
19. Define estes conceptos: Constitucin, Repblica, federacin e sufraxio.
A Constitucin
En 1787 promulgouse a Constitucin dos Estados

Unidos, que anda est vixente na actualidade.
Esta Constitucin recolla os principios da Ilustracin:
- Proclamaba a liberdade como o principio superior, a

igualdade de tdolas persoas e o principio de
soberana nacional.
- Tendo como base o principio de soberana nacional, o
pobo elixir s seus gobernantes mediante a
celebracin de eleccins peridicas.
- Estableca a divisin dos tres poderes: o Lexislativo,
exercido polo Congreso, ou Cmara de Repre-
sentantes, e polo Senado; o Executivo, exercido por
un Presidente elixido cada catro anos; e o Xudicial,
que o exercen os xuces e maxistrados.
George Washington, primeiro Esta Constitucin foi o modelo que seguiron as futuras
presidente dos Estados Unidos.
Constitucins europeas.
As, por primeira vez na historia da humanidade, ten

lugar, en Amrica, unha revolucin democrtica, filla do
pensamento de Rousseau, de Montesquieu e de Voltaire,
nacida en nome da liberdade, e dando lugar a un Estado
democrtico.
E isto ten a sa explicacin: mentres que na Europa do

Antigo Rxime a distancia econmica e social entre, por
126
UNIDADE 3
exemplo, un banqueiro e un labrego era enorme, nestas

colonias a distancia entre comerciantes e labregos era moi
pequena.
O que ocorreu nos Estados Unidos foi unha loita pola

independencia e unha profunda revolucin social e
poltica, todo a un tempo. Estes feitos causaron un enorme
impacto entre os ilustrados franceses comprobaren que
as sas ideas podan levarse a cabo. Logo lle chegara a
hora a Francia.
7. Espaa no sculo XVIII
Introduccin
Comeza o sculo co cambio de dinasta: Felipe V

inaugura a Casa de Borbn.
Os Borbns realizaron reformas para tratar de impedir a

decadencia espaola: melloraron a economa, fixeron
avanzar a ciencia e a cultura e modernizaron o Exrcito e
a Maria de Guerra. Pero todo isto sen cambiar as bases
do sistema feudal.
Fotograma da pelcula
En poltica interior, estableceron unha Administracin Esquilache, ambientada
controlada dende o Goberno de Madrid, rebaixando ou no sculo XVIII.
eliminando os poderes polticos que anda tian Catalua,
Aragn, Valencia, Navarra e o Pas Vasco.
En poltica internacional, mantiveron alianzas con

Francia, os chamados Pactos de Familia, facilitadas polo
parentesco entre as familias reais de mbolos pases,
rematando co tradicional enfrontamento.
Os distintos reinados
Felipe V (1700-1746).
Promulgou os decretos de Nova Planta, para suprimir

as institucins polticas tradicionais existentes nos reinos
da antiga Coroa de Aragn, Valencia, Mallorca e o
127
Principado de Catalua. Implantou unha Administracin

centralista (toda ela controlada desde Madrid). Unificou as
distintas Cortes que haba nos antigos reinos nunha soa
institucin, ags as de Navarra. Eliminou as aduanas
interiores. E creou novos rganos de goberno, como as
Secretaras de Estado ou Ministerios.
Fernando VI (1746-1759).
No seu reinado fixronse moitas obras pblicas: canles,
estradas.
Felipe V, o rei que inaugurou a Reformouse a Facenda, que en poucos anos duplicou
Casa de Borbn en Espaa. os seus ingresos. O ministro marqus da Ensenada creou
os psitos, que eran grandes almacns de trigo que, en
anos de escaseza, adiantaban s agricultores o gran
necesario para a semente e para a propia alimentacin;
reorganizou a Maria de Guerra, que era fundamental
para o mantemento do comercio con Amrica; creou os
arsenais de Ferrol e Cartaxena.
Carlos III (1759-1788).
Foi un exemplo de rei ilustrado; era instrudo, amante da

cultura e protector de artistas e sabios.
Durante o seu reinado colonizouse unha parte de Serra

Morena con campesios alemns, construronse camios,
canles, pontes e edificios pblicos e creronse academias,
bibliotecas e museos. Para este proceso modernizador,
A Porta de Alcal, mandada rodeouse de eficaces ministros, como Aranda, Florida-
construr por Carlos III. blanca e Campomanes.
20. Detalla os rasgos mis salientables da poltica interior de Felipe V.
A sociedade
A poboacin espaola aumentou dun xeito moi impor-

tante, pasando de 7,5 en 1700 a 11,5 millns en 1800.
Continuaba dividida en estamentos. A nobreza e a

Igrexa conservaron os seus privilexios e aumentaron as
sas posesins. O derradeiro estamento estaba formado
pola burguesa artesanal e comercial, os funcionarios, os
128
UNIDADE 3
traballadores dos obradoiros e os campesios, que

representaban a meirande parte deste estamento.
A economa
A agricultura. A produccin aumentou considera-

blemente, gracias posta en cultivo de novas terras.
Desenvolveuse o cultivo do millo, o arroz, a pataca e o
viedo. A construccin das canles de Castela e Imperial de
Aragn posibilitou a posta en marcha de grandes
superficies de regado.
As manufacturas. Destacou a actividade txtil en

Catalua, destinada exportacin a Amrica, e a
creacin, por iniciativa dos reis, das Reais Fbricas, para
a produccin de obxectos de luxo para o consumo da
Corte e da nobreza: vidro, tapices e porcelanas. A
construccin naval, estimulada polo marqus da
Ensenada, favoreceu o desenvolvemento das fundicins e
fbricas de armamento.
O comercio. No 1778, Carlos III decretou o remate do

monopolio do comercio con Amrica que dende o sculo
XVI tia a Casa de Contratacin de Sevilla. Este feito
supuxo que numerosos portos puidesen comerciar con
Amrica libremente, o que estimulou notablemente esta
actividade.
O comercio interior tamn se activou moito debido s

melloras producidas nas vas de comunicacin, e sobre
todo debido eliminacin das aduanas interiores
existentes ata este sculo, que gravaban con impostos as
mercadoras que entraban nos distintos antigos reinos.
21. a) Enumera as principais obras de modernizacin econmica que levaron a cabo os

gobernantes espaois do sculo XVIII.
b) As Reais Fbricas, que fabricaban?
c) Cal era o destino dos productos elaborados nelas?
d) Que decretou Carlos III para estimular o comercio exterior?
e) Que feito activou o comercio interior?
129
A cultura
Os ilustrados espaois deron un enorme pulo

ensinanza, sobre todo das ciencias que tiveran unha
aplicacin prctica: Qumica, Fsica, Ciencias Naturais,
pois cran que o estudio destas ciencias impulsara o
desenvolvemento da economa espaola.
Os distintos gobernos crearon Reais Academias,

Observatorios, Museos, Xardns Botnicos e patrocinaron
expedicins cientficas a Amrica e Oceana.
Jovellanos, poltico As principais figuras da cultura foron o frade Feixoo e

ilustrado. Jovellanos; este ltimo ilustrado realizou importantes
estudios histricos e econmicos.
22. Que melloras introduciron os ilustrados espaois no eido da cultura?
A arte
Nos primeiros anos do sculo, o barroco continuou

vixente. Casas Novoa realizou a fachada do Obradoiro da
catedral de Santiago de Compostela.
A mediados de sculo inciase o neoclasicismo, dentro

do que salienta o Museo do Prado e a Porta de Alcal,
ambos en Madrid.
O fin do sculo e os comezos do XIX estiveron

marcados pola obra do xenial pintor Goya (1746-1828).
Pode considerarse como un dos mis grandes pintores de
O 3 de maio de 1808, de Goya. tdolos tempos.
Pintou retratos, escenas da vida coti,

temas relixiosos e escenas de guerra.
Soubo amosar a beleza, a fealdade, a
traxedia e as dificultades da existencia
humana. Puxo as bases da pintura
contempornea, adiantndose moitos anos
a outros movementos artsticos.
130
UNIDADE 3
8. Galicia no Antigo Rxime
Introduccin
Unha vez que os Reis Catlicos reorganizaron o

goberno de Galicia, esta permaneceu como reino
integrado na Coroa de Castela e Aragn. O goberno de
Galicia estaba en mans de das institucins:
A Real Audiencia de Galicia era unha institucin

xudicial, anque tamn controlaba a orde pblica, abasteca
de alimentos s cidades e recrutaba s soldados. Edificio que foi sede da Real
Audiencia de Galicia.
A Xunta do Reino de Galicia representaba Reino
diante do rei. Estaba constituda por sete procuradores, un
por cada provincia. As funcins desta institucin
limitbanse a repartir os impostos por Provincias e facer
peticins rei a travs do Deputado Xeral do Reino de
Galicia.
Algns nobres galegos desempearon

altos cargos polticos en Amrica, como
virreis e embaixadores. Tal foi o caso dos
condes de Lemos e Gondomar.
No outono de 1485, vieron Don

Fernando e Dona Isabel. En Compostela
recibiron a homenaxe dos seores. A
nobreza galega estaba inqueda. As ordes
dos Reis eran que marchasen guerra de
Granada. Os Reis procuraron sacar de
Galicia s seores e atraelos Corte.
Enchronse de mercedes e cargos no
Sur de Espaa.
Risco, V.: Historia de Galicia .
As sete provincias galegas.
23. a) Que das institucins levaban o goberno de Galicia?

b) Cal era a funcin de cada unha delas?
131
Poboacin
No sculo XVII duplicouse con respecto sculo

anterior. Este forte crecemento demogrfico estivo
causado por unha maior produccin de alimentos.
Por outra banda, este incremento da poboacin foi a

causa dunha masiva emigracin durante o sculo
seguinte, calculada en 350.000 persoas, e que se dirixiron
a Portugal, Castela, Andaluca e Amrica.
Galicia, en 1787, tia 1.340.000 habitantes, a oitava

parte da poboacin de toda Espaa.
A poboacin de Galicia no Antigo Rxime
Provincia 1591 1752 Crecemento (%) 1787 Crecemento

(%)
1591/1752 1752/1787
Santiago 128.911 412.757 220,1 398.049 -3,6

Ourense 172.542 281.266 63,0 294.124 4,6
Lugo 160.253 225.978 41,0 233.105 3,2
Tui 64.077 164.869 157,4 145.077 -13,0
Corua-Betanzos 66.559 136.364 104,0 190.385 39,6
Mondoedo 36.994 78.078 111,0 85.065 8,9
Galicia 629.336 1.299.312 106,4 1.345.805 3,6
Ramn Villares: A Historia de Galicia.
A poboacin estaba moi desigualmente repartida. Case

toda resida no campo e era moito mis densa nas
comarcas costeiras ca no interior. No Morrazo e 0 Salns
a densidade de poboacin superaba os cen habitantes por
quilmetro cadrado.
24. Cita as causas e as consecuencias do aumento da poboacin de Galicia.
A agricultura
Nos sculos XVII e XVIII experimentou un cambio moi

importante: introducronse novos cultivos, fundamen-
talmente o millo e a pataca, procedentes de Amrica.
132
UNIDADE 3
O millo, a finais do XVII, xa era o cereal mis importante

en tdalas comarcas costeiras de Galicia. A principal
vantaxe deste cultivo era que resultaba moito mis
productivo cs cereais que se cultivaban tradicionalmente,
como o centeo. A boroa de millo constitua a alimentacin Anda se usaba o arado romano.
bsica da poboacin galega.
A pataca difundiuse por Galicia no sculo XVIII, anque

tardou en ser utilizada como alimento humano.
Con estes cultivos a agricultura aumentou moito a sa

produccin. Con todo, o atraso segua, debido
minifundio, atraso das tcnicas de cultivo e s foros e
dezmos que os campesios tian que pagar s
propietarios das terras, que eran os nobres, os fidalgos e
a Igrexa.
O mosteiro de Sobrado.
Os infelices labregos galegos, obrigados a pagaren as rendas, (...) saan tdolos anos
polo mes de abril e maio a gaar un xornal s Reinos de Castela, en nmero de mis
de trinta mil homes e mulleres, volvendo polo mes de agosto a facer a sa triste colleita.
Lucas Labrada, X.: Descricin econmica do Reino de Galicia . 1804.
25. Destaca as novidades que se produciron na agricultura galega durante os sculos

XVII e XVIII.
A industria
Dende 1750, en sitios puntuais xurdiron pequenas

manufacturas, relacionadas cos sectores txtil,
siderrxico e a salga de peixe.
A actividade txtil desenvolveuse como un traballo

domstico, realizado por labregos nas sas propias
casas, nas bisbarras de Mondoedo, Ribadeo, Viveiro,
Padrn e As Marias. Elaboraban tecidos de lenzo e
estopa, que se vendan en Castela e en Amrica.
A industria siderrxica foi iniciada en Galicia por

Raimundo Ibez, marqus de Sargadelos, quen en As zonas industriais de Galicia a
finais do sculo XVIII.
133
1791 puxo en funcionamento en Sargadelos unha

fundicin de ferro, que fabricaba canns e municins
para o exrcito espaol. En 1804 creou unha fbrica de
louza.
A salga do peixe comezou hacia 1750 da man de

comerciantes catalns instalados nas Ras Baixas. Cons-
truron as primeiras factoras de salgadura de peixe, que
co tempo deron lugar moderna industria conserveira
galega.
A fbrica de Sargadelos.
Estes burgueses catalns tamn introduciron novidades
nas artes de pesca e na conservacin e comercializacin
do peixe. O sistema de pesca por arrastre permite capturar
unha meirande cantidade c sistema de cerco, que era o
practicado aqu.
Para unha mellor e mis longa conservacin do peixe,

substituron o escabechado polo prensado. Esta tcnica
permite eliminar a graxa das sardias, o que se traduce
nunha mis longa duracin da conserva e na posibilidade
de exportalas a mis longa distancia.
As sardias galegas eran exportadas a Catalua, onde

competan co arenque do norte de Europa.
Este pulo industrializador decaeu no sculo XIX.
Novas tcnicas de pesca:

o arrastre.
Pero, por que vieron os catalns a Galicia? Larruga di concisamente: A mediados

do sculo XVIII enxames de marieiros catalns que non caban no seu pas,
espallronse polas costas de Galicia atrados pola fama das sas riquezas martimas.
Barreiro Fernndez, X.R.: Historia de Galicia.
26.
a) Detalla as principais actividades industriais de Galicia na segunda metade do
sculo XVIII.
b) Sinala as novidades que introduciron os catalns emigrados a Galicia.
134
UNIDADE 3
A sociedade
Continuaba estructurada en estamentos.
A alta nobreza, que a penas resida en Galicia, posua

un importante patrimonio de terras, controladas por
administradores.
A nobreza baixa ou fidalgua resida aqu, e foi a

constructora dos pazos rurais. A riqueza dos fidalgos
provia da sa condicin de intermediarios entre a alta Un pazo de fidalgo: o de
nobreza e clero e o campesiado. Os fidalgos non Castrelos.
traballaban directamente a terra, senn que a tian cedida
ou subforada s labregos; estes pagbanlles unha renda
por ela.
O clero era o grupo social que dispoa de maior

riqueza agraria. Os mosteiros e as catedrais perciban
cada ano unhas rendas moi cuantiosas.
Artesns, comerciantes e marieiros formaban un

grupo social de pouca importancia econmica.
Os campesios constituan o 80% da sociedade. Non

eran propietarios das terras que cultivaban, senn que as
tian en arrendamento.
Nunha sociedade cunhas diferencias de riqueza tan

grandes entre uns estamentos e outros sempre aparecen
conflictos sociais moi localizados e relacionados co pago
das rendas forais e os dezmos.
Algns conflictos acadaron unha gran dimensin:

- O conflicto dos despoxos estivo motivado pola
intencin dos mosteiros de despoxar das sas terras
s fidalgos que as levaban en foro. Unha orde de
Carlos III impidiu que os mosteiros levasen a cabo o
despoxo. O foro permaneceu inalterado ata principios
do sculo XX.
- A chegada dos catalns provocou enfrontamentos cos
pescadores. Estes opoanse sistema de arrastre e
construccin das factoras de salgadura, que foron
incendiadas en varias ocasins.
135
- Os estamentos posuidores da terra, fidalgos e

mosteiros, opoanse as innovacins industria-
lizadoras. A fbrica de Sargadelos foi incendiada en
1798, e o marqus de Sargadelos morreu asasinado.
Viva Galicia no seo da paz e da abundancia. Gozaba dos froitos da sa costa e o seu
solo, extraaos en naves propias s pases estranxeiros e retornabnas cargadas de
moitos xneros, que aumentaban a sa moeda. (...) E neste momento presntanse os
industriosos catalns, que vinculan a sa subsistencia nos productos da sa industria,
eses homes especuladores que as sas operacins dirixe s o interese. (...) Ocupan ata
a mis pequena enseada, arrunan a sa pesca e anticipan s pescadores en vios e
augardente o valor do seu futuro traballo.
Jos Cornide (1774).
27. Resume a estructura da sociedade galega durante o Antigo Rxime.
A Ilustracin: pensadores e institucins
Tivo Galicia moitos e moi destacados representantes:

os monxes Feixoo, que combateu supersticins e
prexuzos, e Martn Sarmiento, autor de obras sobre a
cultura e a lingua galegas; os coengos Xon de Castro e
Pedro Antonio Snchez, o nobre corus Cornide
Saavedra e o ferroln Lucas Labrada, autor de Descripcin
econmica del Reino de Galicia, na que se resume o
pensamento ilustrado galego.
Todos eles buscaban solucins para os problemas de

Galicia: a modernizacin do sistema econmico e a
eliminacin dos atrancos procedentes do Antigo Rxime
que impedan o progreso.
Crearon institucins que tentaban espallar as ideas da

Ilustracin co fin de acadar o progreso econmico, social e
cultural de Galicia. Tamn traballaron pola modernizacin
doutras xa existentes, como foi o caso da Universidade de
Santiago. Son obra sa:
- A Academia de Agricultura, que s funcionou 9 anos.
- As Sociedades Econmicas de Amigos do Pas, en
O edificio que albergou o Real Santiago de Compostela e Lugo. A de Santiago adicou
Consulado Martimo (A Corua). os seus esforzos nacente industria txtil.
136
UNIDADE 3
- O Real Consulado Martimo de A Corua tia como

finalidade a ordenacin do importante comercio que
este porto mantia con Amrica, e o fomento do
comercio e da industria txtil.
28.
a) Cita os principais pensadores ilustrados galegos.
b) Que pretendan?
c) Que institucins crearon?
O barroco en Galicia
Foi un estilo con moitas manifestacins en toda Galicia,

sobre todo en Santiago.
Relicario de Vilanova de Lourenz

(Lugo).
A fachada barroca da catedral de Santiago de Compostela.
137

a Revolucin Francesa
Introduccin
Entre 1789 e 1814 ocorreu en Francia un proceso poltico

de enorme influencia para o futuro. Foi un proceso
revolucionario dirixido pola burguesa, e que destruu as
das bases nas que se apoiaba o Antigo Rxime: a
monarqua absoluta e a sociedade dividida en estamentos,
que consagraba os privilexios da nobreza e do clero.
A estructura social francesa a finais do sculo XVIII.
Exemplos de dous estamentos opostos.
138
UNIDADE 3
Esta Revolucin considerada polos historiadores

como o feito que sinala a divisin entre a Idade Moderna e
a Idade Contempornea.
A convocatoria dos Estados Xerais
A Facenda francesa estaba baldeira, e os campesios

e artesns atopronse afundidos na miseria debido s
malas colleitas dos ltimos anos e s fortes impostos que
recaan sobre eles. Ante estes graves problemas
econmicos, o rei Lus XVI reuniu
en 1787 unha Asemblea de
Notables, esixndolles que
pagasen impostos. A nobreza
negouse a aceptar unha reforma
fiscal pola que perdera o
privilexio de non pagar impostos,
e esixiu a convocatoria dos
Estados Xerais, que non se
reuniran dende 1615, pois,
segundo a nobreza, esta era a
nica institucin que poda esixir
Reunin dos Estados
novos impostos. Xerais en 1789.
Esta era a oportunidade que estaba esperando a

burguesa, que tamn estaba representada nos Estados
Xerais, onde reciba o nome de terceiro estado.
O Terceiro Estado de Francia est composto pola clase dos servidores, pens,
obreiros, artesns, comerciantes, homes de negocios, tratantes, campesios, propietarios
rurais e rendistas; pola dos profesores, artistas, mdicos, literatos, homes de leis,
maxistrados dos tribunais, ministros do altar e do Exrcito de terra e mar; incontable
lexin, invencible, que leva no seu seo as luces, a intelixencia, a forza e as virtudes.
Marat, J.P. 1789.
29. Segundo o texto de Marat, cales son as principais caractersticas do Terceiro

Estado?
O nmero de representantes do terceiro estado era

aproximadamente igual c dos outros dous estamentos
xuntos, a nobreza e o alto clero. Tradicionalmente, cada
139
estamento emita un s voto, pero nesta

ocasin os representantes do terceiro
estado esixiron que o voto fose por persoa
e non por estamentos.
Esta esixencia non foi admitida pola

nobreza nin polo clero. Ante esta negativa,
os deputados do terceiro estado
constituron a Asemblea Nacional, o 19 de
xuo de 1789, e xuraron non disolver esta
asemblea ata darlle a Francia unha
Constitucin. Este feito tivo lugar nun antigo
Xuramento do Xogo da Pelota.
frontn, e por iso se coece como
Xuramento do Xogo da Pelota. Este foi o primeiro feito
decisivo dentro do proceso revolucionario.
30. Describe brevemente o primeiro feito decisivo da Revolucin Francesa, ocorrido o 19
de xuo de 1789.
O plan deste escrito moi simple. Formulmonos tres preguntas:

1 Que o Estado chan? Todo.
2 Que foi ata o presente na orde poltica? Nada.
3 Que pide? Chegar a ser algo.
Sieys, E.J.: Que o Estado chan? 1789.
A Asemblea Constitunte
Como a misin principal que se propuxeran os

deputados do terceiro estado era a destruccin do Antigo
Rxime e a elaboracin dunha Constitucin, cambiaron o
nome de Asemblea Nacional polo de Asemblea Consti-
tunte.
O rei quixo disolver esta Asemblea, pero o pobo de Pars,

o 14 de xullo de 1789, amotinouse e asaltou a prisin real
da Bastilla, smbolo do poder absoluto do Antigo Rexime.
Este foi o segundo feito significativo da Revolucin.
31. a) Que feito da Revolucin simboliza o ataque contra o absolutismo do Antigo

Rxime?
b) En que data ocorreu?
140
UNIDADE 3
rei non lle quedou mis remedio que ceder, e a

Asemblea Constitunte adoptou catro medidas de enorme
trascendencia para rematar co Antigo Rxime:
1. Proclamou a igualdade de tdolos cidadns: as se

pon a base legal que desmantela os privilexios
feudais. Todos teen que pagar impostos. Haber
liberdade de empresa e liberdade de traballo; abol-
ronse os gremios.
2. Aprobou a Declaracin dos Dereitos do Home e do
Cidadn, que establece os dereitos polticos que
teen tdalas persoas do pas: igualdade ante a lei, Asalto prisin real da Bastilla, o
liberdade poltica fronte poder do Estado e defensa 14 de xullo de 1789.
da propiedade privada.
3. Aprobou a Constitucin Civil do Clero: os cregos e
bispos sern elixidos polos fieles da zona; os bens da
Igrexa pasarn Estado; o clero recibir unha paga
estatal.
4. Aprobou a Constitucin de 1791. Esta Consti-
tucin seguiu o exemplo da dos Estados Unidos:
proclamou a soberana nacional e estableceu o
dereito voto e a divisin de poderes. A Constitucin
ten que ser respectada por tdolos cidadns.
32. Resume as catro medidas que adoptou a Asemblea Constitunte para destrur o
Antigo Rxime?
A divisin de poderes quedou as repartida:

- O poder lexislativo teno a Asemblea Lexislativa, que
elabora e aproba as leis, establece os impostos e
elabora os presupostos do Estado.
Esta Asemblea estaba formada por deputados
elixidos mediante sufraxio censitario, dicir, s votan
os homes maiores de idade e a partir dun
determinado nivel de riqueza. Quedaban excludas as
mulleres e tdolos pobres; as foi como a burguesa se
asegurou o control do poder lexislativo.
- O poder executivo, que se encarga de que se cumpran
as leis, segue nas mans do rei, quen elixe libremente
s seus ministros.
141
- O poder xudicial reside nos xuces. Sern elixidos

polos cidadns entre persoas que tean estudios de
Dereito, e sern pagados polo Estado.
Con todas estas medidas quedou establecida en

Francia unha monarqua constitucional. Os franceses,
igual cs americanos, fundaron un novo sistema poltico
Dende os primeiros Parlamentos, formado por individuos libres e iguais, tendo como base o
os deputados de ideas afns respecto lei. doado comprender que todo este
organizronse en grupos, conxunto de medidas significaba o triunfo da burguesa
situados dereita e
esquerda. sobre o sistema poltico, econmico e social do Antigo
Rxime. Morre as a monarqua absoluta baseada no
dereito divino.
rei xurou a Constitucin e convocou eleccins para

constitur unha Asemblea Lexislativa. O absolutismo foi
suprimido, e o poder do rei quedou limitado polo
Parlamento ou Asemblea Lexislativa.
Como lxico, nun sistema poltico baseado no

sufraxio, aparecen os partidos polticos.
33. A Asemblea Lexislativa foi elixida por sufraxio censitario.

a) Cales son as caractersticas deste sufraxio?
b) Que clase social toma agora o poder lexislativo?
A Convencin Nacional
Ante este panorama, os reis absolutistas e a nobreza do

resto de Europa pensaron que moi ben puidera ocorrer o
mesmo nos seus respectivos pases. Por isto, trataron de
defender a Lus XVI.
Os revolucionarios franceses declararon a guerra a

Austria e a Prusia, conseguindo unha victoria fundamental
para a supervivencia do proceso revolucionario. Era unha
guerra ideolxica: por un lado estaba o espritu
revolucionario, que quera espallar por Europa os
principios de igualdade e liberdade; do outro, estaban os
reis absolutistas e os nobres, que van perigar o seu poder
e privilexios.
142
UNIDADE 3
Lus XVI, acusado de conspiracin, foi encarcelado o 10

de agosto de 1792: este o terceiro feito significativo da
Revolucin.
Os problemas econmicos e a guerra trouxeron como

consecuencia unha segunda onda revolucionaria en 1792.
En setembro deste mesmo ano elixiuse unha nova

Asemblea, chamada Convencin Nacional, por sufraxio
universal (voto de tdolos cidadns varns e maiores de
idade; quedar excludas as mulleres, o adxectivo
universal non sera o apropiado segundo a mentalidade
actual). Esta Asemblea concentrou os poderes lexislativo e Lus XVI, executado o
21 de xaneiro de 1793.
executivo; dentro dela formronse dous partidos distintos:
os xirondinos, pertencentes alta burguesa, que eran
moderados; e os xacobinos, clase media (mdicos,
avogados, tendeiros), que eran mis radicais e pretendan
acabar con tdolos restos do Antigo Rxime.
A Convencin Nacional mandou rei guillotina e

proclamou a Repblica.
Os escalns que levaban patbulo eran moi empinados. O rei viuse obrigado a
apoiarse no meu brazo. Cando chegou derradeiro chanzo, vinlle escaparse das mias
mans, atravesar con paso firme todo o patbulo, impoer silencio, simplemente coa
mirada, a vinte tambores que estaban fronte a el, e cunha voz forte pronunciou estas
palabras para sempre memorables: Morro inocente de tdolos crimes que se me
atriben. Perdoo s autores da mia morte e prego a Deus que o sangue que ides verter
non volva a caer xamais sobre Francia.
Testemuo do abade Edgeworth.
Os xacobinos implantaron un rxime de terror,

destinado a acabar con tdolos que pretendan s unhas
reformas moderadas, e durante o cal levronse a cabo
miles de execucins de nobres, xirondinos, banqueiros,
sospeitosos de oposicin. A direccin deste rxime
levouna Robespierre, a figura forte do Goberno.
143
34.
a) Que era a Convencin Nacional?
b) Esta nova Asemblea foi elixida por sufraxio universal: explica as caractersticas
deste tipo de sufraxio.
c) Segundo a nosa visin actual, foi un autntico sufraxio universal? Razoa a
resposta.
d) Sinala as diferencias entre o sufraxio universal e o sufraxio censitario.
En 1793 aprobouse unha nova Constitucin moi

progresista, democrtica, que proclamaba o dereito de
tdolos cidadns sufraxio universal sen restriccins,
traballo e educacin. Nestes momentos a Revolucin
atopbase no punto mis radical.
Convencidos de que estaban no comezo dunha nova

era, os revolucionarios implantaron un novo calendario,
con outros nomes para os meses, e contando o tempo a
partir da proclamacin da Repblica en setembro de 1792.
35.
a) Destaca principal caracterstica da Constitucin de 1793.
b) Que novidades introduce no proceso revolucionario?
A influencia das masas no proceso revolucionario
Cmpre ter en conta que no desenvolvemento de toda

revolucin non s se producen enfrontamentos entre
partidos e dirixentes entre si, senn que as masas teen
un protagonismo fundamental.
O perodo da Convencin estivo moi infludo polos

chamados despectivamente sansculottes (sen calzns),
por levaren pantalns no lugar de calzns, que era a
prenda de moda. Os sansculottes, xente humilde,
pequenos propietarios, traballadores dos obradoiros, que
sufriron profundamente a crise econmica, formaban a
meirande parte das masas revolucionarias de Pars.
Un sansculotte. Estaban moi politizados, e a primeira etapa da

Revolucin defraudraos. Procuraban a igualdade, pero
144
UNIDADE 3
non a igualdade poltica que pretenda a burguesa, senn

que queran a igualdade econmica a travs dunha
redistribucin da riqueza. En numerosas ocasins
invadiron a s da Convencin para impoer as sas
aspiracins polticas, condicionando moitas veces as
decisins desta institucin.
36.
a) Quen formaba a meirande parte das masas revolucionarias de Pars?
b) Que nome despectivo reciban?
c) Que esperaban da Revolucin?
O Directorio
A burguesa moderada, adicada s negocios e s

finanzas, asustada polo terror e polo protagonismo que an
collendo os sansculottes, tomou o poder. Robespierre foi
guillotinado en xullo de 1794.
Suprimiuse o sufraxio universal e substituuse polo

sufraxio censitario.
Elaborouse unha nova Constitucin, mis moderada.

Elixronse das cmaras lexislativas: o Consello dos Reunin do Consello dos Ancins.
Cinconcentos, que elaboraba as leis, e o Consello dos
Ancins, que as aprobaba.
O Poder Executivo recaa no Directorio, formado por

cinco membros das Cmaras.
As, a alta burguesa, que iniciara a Revolucin, volveu

a controlala. Mantivo a Repblica como forma de Estado e
as liberdades polticas, pero en beneficio dos mis ricos.
Neste momento cando se pode dicir que a Revolucin
Francesa, unha revolucin burguesa, tivera xito.
Pero a toma do poder por parte da burguesa moderada

non tranquilizou s absolutismos europeos. Estes seguan
a ver en Francia un perigo mortal, xa que era unha
Repblica e pretenda estender os ideais da Revolucin.
As que o enfrontamento proseguiu.
145
En 1798 instituuse o servicio militar obrigatorio, e

Francia iniciou unha poltica de expansin territorial,
derrotando s austracos. Isto provocou unha coalicin de
Estados europeos contra Francia.
37. Durante o Directorio,

a) Quen tomou o poder?
b) A que clase social beneficiou esta nova etapa?
Napolen
O consulado
O 18 de brumario do ano VIII (9 de novembro de 1799),
ante a debilidade do poder civil, o xeneral Napolen
Bonaparte deu un golpe de Estado co apoio do exrcito,
da alta burguesa e dos campesios pequenos
propietarios. Estamos ante o cuarto e derradeiro feito
trascendente do proceso revolucionario.
Puxo fin Directorio e instituu o Consulado, que era o

novo poder executivo, formado por tres cnsules.
Napolen foi nomeado primeiro cnsul.
Tratou de pacificar a sociedade, intentando reconciliar

os bandos enfrontados durante dez anos, autorizou o
retorno dos exiliados polticos e gobernou con
revolucionarios e homes do Antigo Rxime.
O imperio
En 1804 o Senado pro-
clamou a Napolen empe-
rador de Francia.
Exerceu un poder per-

soal, gobernando a travs
de decretos, reducindo
algunhas liberdades polti-
cas e sometendo a cen-
sura previa tdalas publica-
cins.
Coroacin de Napolen.
146
UNIDADE 3
O lugar de Deus Pai? Ah, eu non o desexara: unha calella sen sada.
Napolen.
Esta situacin via a ser unha nova monarqua co poder

concentrado nas sas mans, e que garante a estabilidade
poltica, que era o que buscaba a alta burguesa, principal
beneficiaria da Revolucin.
Napolen quixo crear unha Europa unida e sometida

sa autoridade (un Imperio), instaurando en varios pases
monarquas dirixidas por parentes ou colaboradores seus.
38.
a) Quen apoiou a Napolen para que tomase o poder?
b) Como se chamou o novo rxime poltico que instituu?
A expansin militar
En 1805, na batalla de Austerlitz, derrotou a unha
coalicin formada por Gran Bretaa, Austria, Rusia e
Suecia.
O Imperio
napolenico.
147
Napolen decretou o bloqueo contra Gran Bretaa para

fundila economicamente: ningn pas europeo poda
comerciar con ela. Portugal negouse e Napolen decidiu
invadir Portugal.
Baixo a desculpa de atacar Portugal, o exrcito francs

invadiu Espaa e Napolen proclamou seu irmn Xos
como rei de Espaa. Os espaois rebelronse e come-
zaron a Guerra da Independencia.
Logo invadiu Rusia. Como resposta a esta invasin,

unha coalicin formada polas principais potencias
europeas derrotouno en 1813.
Foi desterrado illa de Elba, pero abandoou o seu

desterro, voltou a Pars e reorganizou o exrcito francs.
En 1815 foi definitivamente derrotado na batalla de

Waterloo, e desterrado definitivamente illa de Santa
Helena, no Atlntico Sur.
A sa obra poltica
Malia a gran concentracin de poder nas sas mans,
Napolen na illa de Elba.
Napolen non representou unha volta Antigo Rxime:
- A xustiza era administrada por xuces elixidos e

nomeados polo Goberno.
- En 1804 elaborou o Cdigo Civil. Este Cdigo estable-
ceu a igualdade de tdolos cidadns ante a lei e aboliu
tdolos privilexios do Antigo Rxime.
- A soberana nacional quedou garantida pola existen-
cia dunha Constitucin.
- Para resolver o problema relixioso provocado pola
Constitucin Civil do Clero, chegou a un acordo co
Papa, aceptando este a perda das propiedades
confiscadas e recibindo como compensacin unha
cantidade de dieiro. O Papa e Napolen pactaran o
nomeamento dos bispos. Os cregos seran nomeados
polos bispos.
- Fundou o Banco de Francia e creou unha moeda forte
como instrumentos para asegurar a prosperidade
econmica.
- Creou un rexistro pblico no que se reuna informacin
sobre as propiedades dos cidadns, para as poder
148
UNIDADE 3
aplicar mellor uns impostos proporcionais riqueza de

cada un.
- Modernizou a industria, forzado polas necesidades da
guerra, as como as vas de comunicacin e as
canles, para favorecer o comercio.
39. Resume brevemente a obra poltica de Napolen.
Eplogo
Os cambios polticos levados a cabo durante a Revo-

lucin Francesa, baseados nas ideas de Montesquieu e de
Rousseau, modificados e perfeccionados nas dcadas
seguintes, constiten a base sobre a que se asenta a vida
poltica das nosas democracias: un rxime poltico que
representa os desexos da maiora da poboacin.
10. Filmografa
- Anglicanismo:
Enrique VIII e a sa muller, de W. Hussein. 1972.
- A conquista de Amrica:
A misin, de R. Joff. 1986.
Amizade, de S. Spielberg.
- Avances cientficos:
Galileo, de Liliana Cavani. 1968.
- Antigo Rxime:
A toma do poder por Lus XIV, de R. Rossellini. 1966.
Que a festa comece, de B. Tavernier. 1974.
- Revolucin Inglesa:
Cromwell , de Ken Hughes. 1970.
- Nacemento dos Estados Unidos:
O nacemento dunha nacin, de D.W. Griffith. 1915.
Amrica, de D.W. Griffith. 1924.
Corazns indomables, de John Ford. 1939.
- Revolucin Francesa e Imperio de Napolen:
A Marsellesa, de J. Renoir. 1934.
Historia de das cidades, de J. Conway. 1935.
Guerra e paz, de King Vidor. 1956.
Waterloo, de S. Bondarchuck. 1970.
149
UNIDADE DIDCTICA 4
A HISTORIA CONTEMPORNEA
ATA 1945.
Imos estudiar nesta Unidade a Historia do sculo XIX e a do XX ata

1945. Os obxectivos que nos propoemos son: coecer os fundamentos
da Revolucin Industrial, a sa evolucin e consecuencias; analizar o
proceso de consolidacin da burguesa no poder a travs de varios
procesos revolucionarios; coecer o nacemento da clase obreira e
comprender os mecanismos que se buscaron para poer fin sa
explotacin; coecer os fundamentos ideolxicos do nacionalismo e
analizar os procesos de unificacin de Italia e Alemania; analizar as
causas e as consecuencias do imperialismo; comprender as causas das
das meirandes traxedias da historia da humanidade: a Primeira e a
Segunda Guerra mundiais; describir as causas, o desenvolvemento e as
consecuencias da Revolucin Rusa; coecer as caractersticas dos
feitos histricos mis salientables ocorridos entre as das Guerras
Mundiais: a crise da democracia, a crise econmica e o ascenso dos
rximes autoritarios; analizar a situacin econmica, social e poltica de
Espaa entre 1788 e 1939, fixndose nas caractersticas que a
diferencian dos pases do seu entorno europeo; analizar a evolucin
econmica e social de Galicia, as como o nacemento e evolucin da
conciencia nacionalista durante este perodo.
150
NDICE DE CONTIDOS
Pxina
1. A Revolucin Industrial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

- Introduccin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
- A Revolucin Agrcola. Caractersticas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
- Etapas da industrializacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
- A influencia da revolucin cientfica e tcnica no
desenvolvemento industrial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
- Consecuencias da industrializacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
2. Europa no sculo XIX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
- Restauracin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
- Revolucins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
- O Movemento Obreiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
- O Nacionalismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
- O Imperialismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
3. Amrica no sculo XIX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
- A independencia das colonias espaolas en Amrica . . . . . . . . . . . . 181
- A doutrina Monroe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
- A expansin territorial dos Estados Unidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
4. A Primeira Guerra Mundial (1914-1918) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
- O panorama poltico de Europa a finais do sculo XIX . . . . . . . . . . . . 183
- Causas da guerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
- Caractersticas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
- Desenlace . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
- Consecuencias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
- O Tratado de Versalles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
- A Sociedade de Nacins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
5. A Revolucin Rusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
- Situacin previa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
- Intento de revolucin liberal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
- A revolucin de outubro de 1917 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
- O socialismo despois da Revolucin Rusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
151
6. O perodo entreguerras (1919-1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
- Os felices anos vinte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
- A formacin da Unin Sovitica e o estalinismo . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
- A crise do sistema democrtico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
- A crise econmica de 1929 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
- Os rximes autoritarios: o fascismo e o nazismo . . . . . . . . . . . . . . . . 196
7. A Segunda Guerra Mundial (1939-1945) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
- Causas do conflicto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
- Escenarios da guerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
- Desenlace . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
- Consecuencias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
- A organizacin da paz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
8. Espaa dende 1788 ata 1939 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
- Sociedade, economa e situacin poltica no sculo XIX . . . . . . . . . . 203
- O reinado de Carlos IV e a Guerra da Independencia . . . . . . . . . . . . 205
- O reinado de Fernando VII (1814-1833) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
- As rexencias (1833-1843) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
- O reinado Isabel II (1843-1868) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
- O Sexenio Revolucionario (1868-1874) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
- A Restauracin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
- O reinado de Alfonso XIII (1902-1931) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
- A Segunda Repblica e a Guerra Civil (1936-1936) . . . . . . . . . . . . . . 213
9. Galicia dende 1900 ata 1936 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
- Poboacin, sociedade e economa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
- Movementos polticos autonomistas e nacionalistas . . . . . . . . . . . . . . 218
10. Filmografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
152
UNIDADE 4
1. A Revolucin Industrial
Introduccin
Dende o Neoltico ata finais do sculo XVIII a actividade

econmica fundamental foi a agricultura. O comercio e a
actividade artesanal representaban s unha pequena
porcentaxe dentro de toda a economa. Tdolos productos
existentes eran feitos a man en pequenos obradoiros, nas
casas dos labregos, como complemento actividade
agrcola, ou en grandes obradoiros chamados manufac-
turas. As nicas fontes de enerxa que se utilizaban para
mover as rudimentarias mquinas que haba eran a
Tear movido por enerxa humana.
humana, a animal, a da agua e a do vento. Nestas
condicins, a productividade era moi baixa, os productos
eran escasos e, en consecuencia, moi caros.
Esta forma de produccin artesanal modificouse

radicalmente a partir de 1770 en Inglaterra. Foi neste pas
por das razns fundamentais: a) Porque, como conse-
cuencia do gran desenvolvemento do comercio realizado
no seu imperio colonial, producranse uns grandes
beneficios, que se empregaron en novas inversins. b)
Porque se inventaron una serie de mquinas capaces de
fabricar moitos productos dun xeito moito mis rpido que
os artesns; esta rapidez era fundamental para os
comerciantes ingleses porque a demanda de productos
medraba sen parar, e porque a produccin abondante e
rpida abarataba os productos, o que facilitaba as vendas.
Os avances cientficos dos sculos anteriores, levados

prctica polos tcnicos, van dar lugar a unha verdadeira
revolucin tcnica: no ano 1769, James Watt (1736-1819)
patentou a mquina de vapor, perfeccionando aquela
mquina inventada en 1712 por Thomas Newcomen.
Agora, cmpre facer unha aclaracin: a mquina de

vapor simplemente un motor, dicir, un aparello que s Mquina de vapor de Watt.
produce movemento; non unha mquina que fabrique
obxectos. A sa revolucionaria utilidade radica en que,
acoplada, por exemplo a unha mquina de fiar ou de tecer,
estas mquinas realizan moito mis traballo e nun tempo
153
moito mis breve que se son movidas con enerxa

humana, animal, elica ou hidrulica. As, xa en 1785 se
lle acoplou a mquina de vapor a unha fiadora; e no 1789
fxose o mesmo cunha tecedora.
Un tecedor manual moi bo podera tecer das pezas por semana. En 1833, un
tecedor, axudado por unha nena de 12 anos, fronte de 4 teares mecnicos podera
tecer 18 pezas.
Artola, M.: Textos fundamentais para a Historia.
Dende aquela ata hoxe tdolos avances da humanidade

foron posibles gracias a esta colaboracin entre os
cientficos, que fan avances tericos, e os tcnicos, que
son os encargados de levalos prctica.
1.
a) Que invento marca o inicio da Revolucin Industrial?
b) Por que?
c) Quen foi o inventor?
Comezaba as unha nova poca na historia da huma-

nidade, tan revolucionaria como o Neoltico, caracterizada
por:
- A utilizacin de mquinas movidas por motores
(dende a mquina de vapor ata os potentes foguetes
espaciais da actualidade, pasando polo motor de
explosin ou gasolina, motor Diesel, turbinas) que van
cambiar para sempre o modo de producir obxectos e
o modo de desprazarse.
- Cambio radical das formas de traballo: dende entn
comeza a progresiva desaparicin do traballo nos
fogares e nos obradoiros; agora aparece a fbrica,
lugar onde se concentran modernas mquinas e os
obreiros industriais.
Pero para que este novo modo de produccin sexa
posible, ten que haber man de obra abondante e barata.
De onde procede esta man de obra?
Procede do enorme crecemento da poboacin (explosin

Imaxes das primeiras fbricas. demogrfica), que se inicia hacia 1750, debido a unha forte
154
UNIDADE 4
diminucin das taxas de mortalidade,

s altas taxas de natalidade e s
avances sanitarios. As, Europa pasou
de 146 millns de habitantes en 1750, a
254 en 1850. Por outra banda, este
incremento da poboacin motivou unha
forte emigracin de europeos a outros
continentes: entre 1820 e 1920, emi-
graron 40 millns.
A diminucin da mortalidade debeu-

se fundamentalmente a unha mellor
alimentacin, motivada por unha maior
abondancia de alimentos. Este
aumento de productos alimenticios foi
consecuencia da Revolucin Agrcola.
Evolucin da poboacin mundial.

2. Enumera as caractersticas da Revolucin Industrial.
A Revolucin Agrcola. Caractersticas.
Consiste na introduccin de novos sistemas e tcnicas

de cultivo, que teen como consecuencia un gran
incremento da produccin agrcola:
A frecuencia do raquitismo, o escorbuto e outras enfermidades diminuu cando os

subministros de carne fresca, froitas e verduras compensaron a deficiencia vitamnica de
anteriores alimentacins.
Historia da Humanidade. Ed. Planeta.
- A rotacin de cultivos. Consiste en non deixar sen

cultivar ningunha parcela ningn ano. Ata estes
tempos deixbaselle terra repousar durante un ano
co fin de que se recuperara do esgotamento que
supoan os cultivos; este mtodo antigo cocese co
nome de barbeito.
En Amrica, os barbeitos improductivos preceden s colleitas; despois das colleitas,

xeralmente abandnase ata que o solo recupera a sa fertilidade.
Zapater, I.: Historia do mundo contemporneo.
155
3.
a) Explica brevemente en que consiste a rotacin de cultivos.
b) Que vantaxes ten sobre o barbeito?
Agora, elimnase o barbeito, e nunha mesma leira

cultvase o primeiro ano un cereal (trigo, cebada, centeo,
millo), e no segundo prantas forraxeiras ou legumes (trevo,
alfalfa, nabos, fabas), que teen a propiedade de fertilizar a
terra, proporcionndolle nitrxeno. Deste xeito obtense unha
colleita cada ano.
Comparacin das rotacins nun perodo de 11 anos
Rotacins Inglaterra Francia

1 Nabos Barbeito
2 Cebada Trigo
3 Trevo Cebada, Avea
4 Trigo (25 boisseaux) Barbeito
5 Nabos Trigo (18 boisseaux)
6 Cebada Cebada, Avea
7 Trevo Barbeito
8 Trigo (25 boisseaux) Trigo (boisseaux)
9 Fabas Cebada, Avea
10 Trigo (25 boisseaux) Barbeito
11 Nabos Trigo (18 boisseaux)
Boisseaux: Antiga medida francesa de capacidade = 12,5 litros.
En Inglaterra, cando se labra un campo, scaselle o que se chama colleita de barbeito

(nabos, patacas, fabas); logo semntase a terra con algn cereal ou trevo.
Zapater, I.: Historia do mundo contemporneo.
- Substitucin do boi polo cabalo como animal de

tiro.
- Incremento das pradeiras para a cra intensiva de
gando.
- Uso da gadaa no lugar do foucio.
156
UNIDADE 4
- Cercado das terras. A nobreza inglesa, propietaria

das terras, cercou as sas propiedades e implantou as
anteriores innovacins tcnicas. Como consecuencia
disto, a meirande parte dos campesios, que levaban
estas terras en arrendamento dende faca sculos,
tiveron que marcharse hacia as cidades ou emigraren,
para non morrer de fame, non ser necesaria agora
tanta man de obra no campo. Os que se quedaron
convertronse en campesios asalariados. As, a terra
pasa a ser cultivada exclusiva e directamente polo
propietario.
Con todas estas innovacins, s durante todo o sculo

XIX a productividade agrcola multiplicouse por catro en
Europa Occidental. Dende os comezos do Neoltico a
produccin agrcola era case para o autoconsumo; apenas
haba excedentes. Agora a produccin de alimentos
destinarase basicamente comercializacin.
Dende o inicio da Revolucin Agrcola, as melloras na

agricultura para incrementar a produccin de alimentos
continuaron e continuarn: un novo arado permitiu
remover a terra mis fondamente, co que se melloraba a
fertilidade; apareceron os primeiros abonos qumicos;
seleccionronse as sementes; fabricronse os primeiros
tractores; enormes colleitadoras; plaguicidas, pesticidas;
hoxe, fumigacin desde avionetas, cultivos hidropnicos,
productos transxnicos; ma, clonacin de especies
animais mis rendibles?
Etapas da industrializacin
1 Fase
Nos primeiros momentos os novos avances tcnicos
aplicronse produccin de bens de consumo (industria
txtil do algodn) e s transportes. O ingls Stephenson
inventou unha locomotora movida por unha mquina de
vapor: as nace o ferrocarril, en 1830, que provocou unha
revolucin no transporte debido sa rapidez,
posibilidade de transportar mis peso a unha distancia
maior e a un prezo moito mis barato, e sa capacidade Progresin da rede de
para unir os diferentes mercados. ferrocarril en Europa.
157
Hacia 1850 inciase a industria siderrxica, destinada

produccin de ferro. Paralelamente foise desenvolvendo
a minera do ferro e do carbn mineral. O carbn mineral
foi a nica fonte de enerxa utilizada nos primeiros tempos
da industrializacin, en substitucin do carbn vexetal.
A mediados do sculo XIX os cambios industriais

pasaron de Inglaterra continente; en pouco tempo toda
Europa se poblou de fbricas, fundicins e ferrocarrs.
Fbrica de aceiro. Gran Bretaa deixouse de ser a primeira potencia

industrial en 1870, pasando o relevo a Alemaa e Estados
Unidos.
2 Fase
A industria siderrxica inicia un forte despegue. Hacia
1870 o aceiro substite ferro. Este novo material ser moi
demandado para a construccin de maquinaria, ferrocarril e
barcos. Nace nestes momentos a coecida marca Thyssen.
En 1890 aparecen os primeiros barcos de vapor, cando

a mquina de vapor substite s velas na propulsin dos
barcos.
O desenvolvemento da navegacin a vapor produciu resultados importantes:

puntualidade e regularidade. Este novo progreso levou consigo unha concentracin de
capitais na industria navieira e deu lugar formacin de grandes compaas de
navegacin.
Birnie, A.: Historia econmica de Europa 1769-1939.
A industria qumica arranca nestes momentos: papel,

vidro, cemento, caucho, cermica, tintes artificiais, abonos
artificiais, dinamita (inventada por Nobel)... Este sector
est intimamente ligado investigacin cientfica. Marcas
coecidas actualmente como Agfa, Goodyear ou Basf
apareceron nestes anos.
O carbn, a fonte de enerxa exclusiva ata este

momento, comeza a ser substitudo pola enerxa elctrica
e polo petrleo. O motor elctrico comeza a substitur
mquina de vapor na propulsin do ferrocarril. O sculo XX
daralle primaca petrleo, gracias sobre todo s
158
UNIDADE 4
autombiles. Pero, con todo, anda en 1936, o 66% da

enerxa obtase do carbn.
Prodcese tamn a primeira revolucin no campo das

comunicacins, co invento do telgrafo e do telfono.
A finais do sculo XIX o valor da produccin industrial e

dos servicios supera xa valor da produccin agrcola.
Agora xa se pode falar dun mercado mundial unificado,

facilitado polo imperialismo, no que se van integrando as
distintas economas nacionais.
3 Fase
Inciase a partir de 1950, e est caracterizada pola
aparicin da enerxa nuclear, ordenadores e novas
tecnoloxas da comunicacin.
4. Cita as principais caractersticas de cada unha das tres etapas da industrializacin.
A influencia da revolucin cientfica e tcnica no

desenvolvemento industrial
Os avances cientficos dos primeiros anos do sculo XX

deron lugar s avances mis notables acontecidos en toda
a historia da humanidade. O avance nos estudios da
Fsica, da Bioloxa e da Medicina propiciaron grandes
adiantos: a enerxa nuclear, a conquista do espacio, a
microelectrnica e os progresos na curacin de
enfermidades cambiaron e seguirn a cambiar a vida de
todos ns. Dende 1950 comezamos a rodearnos dunha
serie de obxectos de recente invencin e creados gracias
desenvolvemento da ciencia nos 50 anos anteriores dos
que nos moi difcil prescindir: televisin, ordenadores,
electrodomsticos, vdeos, telfonos mbiles, resonancia
magntica, televisin por satlite, Internet...
Actualmente, a clonacin de animais, a posibilidade de O froito dos avances cientficos.

reproducir rganos para trasplantes sen rexeitamento, as
novas tcnicas de reproduccin humana, a posibilidade de
curar enfermidades consideradas incurables, a microci-
rurxa, os novos antibiticos, o remate da elaboracin do
159
xenoma humano, que vai permitir coecer a orixe de

moitas enfermidades e buscarlles curacin, as estacins
espaciais..., son froito de avances cientficos previos, que,
a sa vez, teen a orixe naqueles cambios na forma de
pensar ocorridos no Renacemento.
Consecuencias da industrializacin
- Nacemento dunha nova clase social, nunca existente

ata o momento, constituda polos obreiros industriais, e
que se coece co nome de proletariado ou clase obreira.
Esta nova clase social non ten outro medio de vida que
non sexa a sa capacidade de traballo, capacidade que
est sometida s leis da oferta e da demanda, como
unha mercadora mis. Os obreiros industriais viven da
forza do seu traballo, forza que venden a cambio dun
salario.
Dende o momento da sa aparicin, vive nunhas
condicins de miseria e de explotacin tan absolutas,
que dificilmente podemos imaxinar ns: os salarios eran
baixsimos; a xornada laboral a de sol a sol; o traballo
dos nenos era habitual; as mulleres e os seus fillos tian
que completar os ingresos familiares exercendo a
mendicidade; noutras ocasins, as familias obreiras,
non poderen manter s seus fillos, non tian outro
remedio que entregalos a hospicios e orfelinatos. s
As duras condicins de traballo
da clase obreira. veces, estas institucins enviaban os nenos s fbricas,
nas que traballaban en condicins de escravitude.
Nesta fbrica traballan 1.500 persoas, e mis da metade teen menos de 15 anos.
Dise que non se admite a ningun menor de nove, pero algns nenos supoemos que
teen un ou dous anos menos. A meirande parte dos nenos estn descalzos.
Artola. M.: Textos fundamentais para a Historia.
Tia 7 anos cando comecei a traballar na fbrica. A xornada laboral era de 5 da ma

a 8 da noite, cun descanso a medioda de 30 minutos. Nesta fbrica haba 50 rapaces
da mia idade. De coto caan enfermos a causa do traballo. A golpes de ltego era
como mantian s rapaces traballando!
Testemuo dun obreiro ingls da poca.
160
UNIDADE 4
5.
a) Que nova clase social nace como consecuencia da Revolucin Industrial?
b) Describe as sas condicins de vida nos comezos desta Revolucin.
- Crecemento das cidades. As industrias desenvol-

vronse nas cidades; a elas chegaron grandes masas de
campesios, expulsados do campo por mor da
Revolucin Agrcola, e que se van a converter no
proletariado industrial. As cidades medraron dun xeito
descontrolado, sen servicios de auga corrente nin
sumidoiros, crendose graves problemas sanitarios,
sobre todo nos suburbios cheos de chabolas e de
miseria. Cadro O Cuarto Estado,
de Pelliza da Volpedo.
- Cambios sociais. A sociedade do Antigo Rxime,
dividida en estamentos, converteuse nunha sociedade
dividida en clases.
Por clase social entndese un conxunto de individuos
que teen un nivel econmico similar; as, na sociedade
industrial, diferncianse os propietarios ou capitalistas,
dos que s posen a sa forza de traballo, que son os
obreiros ou proletarios.
A sociedade dividida en clases ten a sa orixe na
igualdade de tdolos cidadns ante a Lei; isto permite unha
maior posilidade de ascenso social, que era unha das
metas da burguesa cando iniciou a Revolucin Francesa.
- Expansin do sistema capitalista a partir de 1870.
Como xa vimos, o arranque da industrializacin foi
posible gracias capital acumulado pola burguesa
comercial. As primeiras industrias eran propiedade dun
empresario.
Ata ben entrado o sculo XIX, a meirande parte dos investimentos britnicos estivo
financiada polos reinvestimentos dos beneficios nas industrias que os producan.
Deane, Ph.: A Revolucin Industrial en Inglaterra.
Pero chega un momento no que un s individuo ou

unha familia non poden financiar as novas industrias, que
esixan instalacins e maquinarias mis modernas e moito
mis costosas. Por este motivo, os pequenos capitais
161
pertencentes a varias familias burguesas unronse para

facerlle fronte s grandes investimentos que se requiran;
as apareceron as grandes sociedades annimas, nas que
o capital est repartido en accins; estas accins
mrcanse e vndense na Bolsa.
A Banca adquiriu un desenvolvemento espectacular. Os

bancos prestaron grandes sumas de dieiro s empre-
sarios para afrontar os novos investimentos. Xeralmente,
os bancos controlan as empresas mediante a compra de
accins das mesmas; deste xeito prodcese a unin entre
o capital bancario e o mundo industrial.
Sesin da Bolsa de Londres a
finais do sculo XIX.
Esta enorme importancia que adquire o capital na
sociedade industrial cocese co nome de gran capitalismo.
6. Por que motivo aparecen as sociedades annimas?
- As concentracins empresariais.
As empresas que fabricaban unha mesma clase de
productos unronse. Esta unin ralles moi favorable,
pois xuntas controlaban o mercado, establecan os
prezos de compra das materias primas e dos productos
elaborados. Estas asociacins de empresas que
controlan o mercado dun producto reciben o nome de
Edificios de vangarda, monopolios (holdings, trusts, konzern). Agora o capita-
centros de decisin das lismo abandoa o liberalismo econmico: un reducido
grandes multinacionais. nmero de grandes empresas controla e domina todo o
mercado, marxinando ou facendo desaparecer s pe-
quenas e medianas empresas. Este estadio denom-
nase capitalismo monopolista. En 1890 a empresa
Standard Oil xa controlaba o 90% do mercado do
petrleo nos Estados Unidos.
A Standard Oil Co. foi fundada en 1870 por J. D. Rockefeller en Cleveland, cun capital
de un milln de dlares, para eliminar competidores, controlando os transportes
mediante a compra de compaas ferroviarias e de navegacin.
Vzquez de Prada, V.: Historia econmica mundial.
7. a) Que beneficios buscaban as empresas asocindose entre elas?

b) Cita un exemplo.
162
UNIDADE 4
2. Europa no sculo XIX
Restauracin
Unha vez derrotado Napolen en 1814, as grandes

potencias europeas volveron absolutismo do Antigo
Rxime; en Francia restableceron no trono a dinasta dos
Borbns. Esta reposicin do sistema anterior Revolucin
Francesa o que se denomina Restauracin.
Reunidas en 1815 no Congreso de Viena, as grandes

potencias crearon a Santa Alianza (Rusia, Austria, Prusia,
Francia e Espaa), unha especie de coalicin militar que
tia como misin apoiar o absolutismo ante calquera
ameaza de intento revolucionario. Reunin do Congreso de Viena.
Cando se di que o home naceu para a liberdade, estase a dicir unha frase sen sentido.
O rei pobo o mis duro, o mis desptico e o mis intolerante de tdolos monarcas.
Maistre, J. de: Cartas inditas.
En contra do absolutismo estaba o Liberalismo, que tia

un doble aspecto:
- Liberalismo poltico. Defenda tdolos cambios
polticos conseguidos durante a Revolucin Francesa,
e que desapareceran coa Restauracin.
- Liberalismo econmico. Era unha ideoloxa servicio
da alta burguesa industrial, e defenda os seguintes
principios: a liberdade absoluta para a creacin de
empresas por parte das persoas; os empresarios e os
traballadores deben ter total liberdade para pactar entre
eles todo o que se refire a salarios e xornada laboral; o
Estado non intervir para nada no mundo da economa;
o motor econmico ser a lei da oferta e da demanda,
explicada por Adam Smith.
Todo home, con tal que non viole as leis da xustiza, debe quedar perfectamente libre
para acoller o medio que mellor lle pareza para buscar o seu modo de vivir, e os seus
intereses; e que poidan sar as sas produccins a competir coas de calquera outro
individuo.
Smith, A.: A riqueza das nacins.
163
8.
a) Que entendes por Restauracin?
b) Que ideoloxa se lle opoa?
Revolucins
Introduccin
A pesar de ser derrotado, Napolen espallara por
Europa os principios de igualdade e liberdade nacidos da
Revolucin Francesa.
A partir de 1814 a situacin poltica de Europa era a

seguinte: por un lado, restablecranse as monarquas
absolutistas; pero, por outra, as persoas que asumiran as
ideas revolucionarias, e que non queran que a Historia
recuase, preparronse para loitar polas ideas revolucio-
narias. Estas persoas recibiron o nome de liberais.
Escea da Revolucin
de 1830 en Pars. Os liberais eran fundamentalmente militares de
graduacin, mdicos, avogados, intelectuais e, en xeral,
toda a clase burguesa que quera dirixir a vida poltica da
sociedade.
Entre 1814 e 1830, os liberais sufriron unha forte represin

por parte das monarquas absolutas: moitas persoas foron
condenadas a morte s por gritar viva a liberdade.
A parte da Santa Alianza, a Igrexa tamn condenou o

liberalismo.
A Revolucin de 1830
Entre 1814 e 1830, Francia pasou a ter un dos rximes
polticos mis duros de toda Europa, baixo os reinados Lus
XVIII e Carlos X. Pero a Historia non ten marcha atrs.
A burguesa, cada da mis rica e poderosa gracias s

enormes beneficios que lle reportaba a nova economa
industrial, non estaba disposta a deixarse dominar e a
seguir fra do poder poltico. Pretenda reconquistar os
avances polticos que obtivera na Revolucin Francesa.
164
UNIDADE 4
En xullo de 1830, a opresin que exerca Carlos X

provocou un levantamento revolucionario. Unha manifes-
tacin en Pars en contra do rei asaltou armeras e
organizouse unha milicia; o exrcito pxose do lado dos
manifestantes. O rei, non poder defenderse, abdicou. Os
revolucionarios entregronlle a coroa a Lus Felipe de
Orlens, quedando establecida unha monarqua constitu-
cional e parlamentaria. O sistema de eleccins basebase
no sufraxio censitario, servicio da alta burguesa.
Esta revolucin supuxo o triunfo das ideas liberais da

alta burguesa, que tomou definitivamente o poder do
A liberdade guiando pobo, de
Estado, constitundo o chamado Estado liberal. Delacroix.
Esta victoria conseguiuna a burguesa loitando nas ras

coa axuda das clases populares; pero, cando acadou o
poder, non quixo compartilo con elas.
Os ventos revolucionarios de 1830 estendronse a

outros pases europeos. En Blxica a revolucin tivo un
carcter nacionalista, logrando a sa independencia de
Holanda.
9. Durante a Revolucin de 1830,
a) Que clase social tomou definitivamente o poder en Francia?
b) Quen lle axudou a esta clase social na sa loita por acadar o poder?
A Revolucin de 1848
A revolucin de 1830, gracias voto censitario, garanta o
acceso poder s alta burguesa. A clase media e os
intelectuais, apartados dos rganos de goberno, queran o
sufraxio universal, dicir, a democracia, para acceder poder.
A sa posicin intermedia entre os grandes capitalistas e o proletariado o que

determina pequena burguesa. Aspira posicin da burguesa, pero o menor revs da
fortuna precipita s individuos desta clase no proletariado.
Droz, J.: Europa: Restauracin e Revolucin.
(Aclaracin: O rxime poltico baseado no sufraxio cen-

sitario chmase rxime liberal; cando se pasa sufraxio
universal, denomnase rxime democrtico.)
165
Dende 1845, na sociedade francesa haba un forte

malestar debido a unha crise econmica que provocou
unha suba dos prezos dos alimentos, o peche de moitas
industrias, moito paro e fame.
A crise de 1847 comeza coa diminucin da produccin de patacas. A colleita de

cereais de 1846 foi mala.
Labrousse, E.: Fluctuacins econmicas e Historia social.
Nesta situacin de crise, produ-

ciuse en febreiro de 1848 unha
manifestacin en Pars, formada
por obreiros industriais e clase
media. Os obreiros buscaban
mellorar a sa situacin (reduc-
cin da xornada laboral de 10
horas e o dereito folga); a clase
media buscaba o acceso poder.
A polica non reprimiu a mani-

A Revolucin de 1848 en Pars.
festacin e uniuse s manifestantes. Lus Felipe de
Orlens abdicou, proclamouse a Repblica e estable-
ceuse o sufraxio universal para os homes: nace as a
democracia, na que participan tdolos cidadns, fronte
rxime liberal anterior, no que s participaban os mis
ricos. Constituuse un goberno no que por primeira vez na
Historia formaron parte del dous obreiros.
Pero esta alianza entre burguesa e traballadores durou

s ata 1851: a burguesa tivo medo das peticins dos
traballadores e considerou que se podan poer en perigo
as sas propiedades. Deseguida deixou de haber
ministros obreiros no goberno de Francia. A burguesa e o
proletariado distancironse definitivamente. A clase
obreira decidiu seguir o seu propio camio. En adiante, as
revolucins xa nunca mis sern burguesas, sern
obreiras.
O movemento revolucionario francs tamn se espallou por

outros pases: en Prusia o rei tivo que aceptar unha
Constitucin e un Parlamento elixido mediante voto censitario;
A burguesa foi a clase favorecida no Imperio austraco aboliuse a servidume dos campesios e
polas revolucins. comezouse a recoecer as distintas nacionalidades que haba
166
UNIDADE 4
no seu seo, obtendo algunhas delas Parlamentos, como foi o

caso dos checos e hngaros.
A Revolucin Francesa, que aboliu tdolos privilexios, deixou, sen embargo, un: o da
propiedade. En adiante, a loita poltica establecerase entre os que posen e entre os que
non posen. Entn volveremos a ver as grandes axitacins e os grandes partidos.
Tocqueville, A. de: Lembranzas da revolucin de 1848.
A partir de 1850 os distintos monarcas europeos foron

concedendo Constitucins e aumentando as liberdades,
podendo dicir que o Antigo Rxime desaparece de
Europa, ags en Rusia.
10. Na Revolucin de 1848 en Francia:

a)Que das clases sociais se uniron para acadar o poder.
b)Que tipo de sufraxio se aplicou?
c)Que novo rxime poltico se inaugurou?
d)Que novidade se produciu no Goberno?
e)Por que non durou a unin entre estas das clases?
O Movemento Obreiro
Segundo se a consolidando a Revolucin Industrial, o

poder da burguesa e do capitalismo tamn se fortalecan.
O capitalismo estaba baseado na propiedade privada dos
medios de produccin (fbricas, maquinaria) e na
explotacin do proletariado; o fundamento ideolxico do
capitalismo eran o liberalismo econmico e o liberalismo
poltico. Na realidade, o liberalismo supoa o dominio
absoluto da burguesa industrial sobre os obreiros, que
estaban totalmente desprotexidos.
Para el, vivir non morrer. Mis al da codia de pan, mis al da botella de vio que
o arranca da conciencia das sas dores, non pretende nada, non espera nada. O
proletario entra no seu miserable dormitorio onde o vento zoa a travs das fendas, e
despois de ter suado no traballo logo dunha xornada de 14 horas non se cambia de
roupa porque non ten.
Testemuo dun mdico de Nantes.
167
Cando hacia 1850 se produce a separacin definitiva

entre a burguesa e o proletariado, esta ltima clase social
pose tamn os seus intelectuais, pensadores ou
filsofos, que se preocuparon pola situacin inhumana
que estaban sometidos os obreiros industriais, e tentaron
poerlle remedio. Estes pensadores foron os creadores
dunha nova ideoloxa chamada socialismo. A ideoloxa
socialista oponse liberalismo, e basase nos seguintes
principios:
1. Igual que houbera revolucins burguesas, tamn

poda e deba haber unha revolucin obreira.
2. O mesmo que o triunfo da burguesa creara un

sistema econmico baseado no capitalismo e na
propiedade privada, a revolucin proletaria creara
Hoxe anda se dan condicins
unha sociedade nova, na que os intereses dos
de vida precarias. individuos se subordinasen s intereses de toda a
sociedade, buscando unha sociedade mis
igualitaria, mis libre e mis xusta, onde non existise
a explotacin dunhas persoas por parte doutras,
chegando a acadar a igualdade social, dicir, unha
sociedade sen clases.
3. Os medios de produccin non deban ser de

propiedade privada, senn propiedade do Estado.
4. O Estado tia a obriga de ordenar e intervir na

economa a favor dos traballadores.
11. Tendo en conta as condicins de vida do proletariado,

a) Que ideoloxa aparece para solucionar as sas penurias?
b) En que principios se basea esta ideoloxa?
Os sindicatos
Algns pases foron por diante nas reivindicacins
obreiras, e xa en 1825, en Inglaterra, os obreiros crearon
o primeiro sindicato; pero ata 1871 non foron legalizados.
A creacin masiva de sindicatos tivo lugar no derradeiro
tercio do sculo XIX.
168
UNIDADE 4
Art. 418. Toda asociacin por parte dos obreiros para deixar o traballo
simultaneamente est castigada con prisin de 1 a 3 meses. Os dirixentes, de 2 a 5
anos.
Art. 1781. O patrn ser credo coa sa soa afirmacin, en caso de conflicto xudicial.
Cdigo Penal belga (1831-1867).
Os sindicatos tian e teen como finalidade loitar pola

mellora das condicins de vida dos traballadores, conse-
guindo aumentos salariais, reduccin da xornada laboral e
maior seguridade no traballo. O instrumento de mis forza
que posen os sindicatos a folga.
Obreiros en
folga.
A un sinal dado pola Asociacin tdolos obreiros abandonarn a fbrica e estarn en

folga para obter dos patrns o aumento do salario reclamado.
Dolleans, E.: Historia do movemento obreiro.
Daquela os sindicatos constituron as chamadas caixas

de resistencia, formadas por un fondo de dieiro constitudo
pola aportacin que cada obreiro faca. Estes fondos
169
destinbanse subsistencia dos obreiros en perodos de

folga, en caso de enfermidade ou accidente laboral. Sobra
dicir que non exista anda a Seguridade Social.
12.
a) Por que motivo os obreiros ingleses se agruparon en asociacins en 1825?
b) En que ano legalizou o Goberno ingls estas asociacins?
c) En que poca se crean masivamente sindicatos?
d) Cal era a arma mis poderosa dos sindicatos?
Principais pensadores socialistas

O mis importante foi Karl Marx (1818-1883), quen, en
colaboracin co seu amigo Friedrich Engels (1820-1895),
escribiu Manifesto do Partido comunista e O capital. Estes
dous pensadores asentan os alicerces tericos da
ideoloxa socialista:
- A economa o fundamento da Historia. Un cambio

na economa provoca modificacins polticas, sociais,
de mentalidade, ...
- A loita de clases algo indiscutible. Sempre existiron

na sociedade dous grupos opostos e enfrontados: os
Marx e Engels na imprenta. que tian o poder e a riqueza, e os desposudos.
- Agora, na poca industrial capitalista, os obreiros

nunca reciben o valor total do traballo que venden. A
diferencia que existe entre o valor do traballo que
realiza o obreiro e o salario que percibe a cambio
dese traballo a plusvala. Da plusvala apodrase o
empresario, o que produce unha enorme acumu-
lacin de capital nas mans dos capitalistas. As se
consuma a explotacin do proletariado.
- Para saren desta situacin explotadora, s traba-

lladores non lles queda mis remedio que conquistar
o poder do Estado. Unha vez conquistado, implan-
tarn a dictadura do proletariado, necesaria para
evitar unha contrarrevolucin por parte da burguesa
capitalista.
170
UNIDADE 4
- Unha vez no poder, avanzarase cara a unha

sociedade comunista, xusta e sen clases sociais, na
que non exista a propiedade privada, e na que a
economa estar planificada e centralizada, dicir,
establecerase, dende un centro de decisin, a
fabricacin dos bens que a poboacin necesite.
Unha vez alcanzado o poder do Estado, o proletariado aplicar unha serie de medidas:
expropiacin da propiedade privada; abolicin do dereito de herdanza; expropiacin da
Banca e creacin dun Banco nacional con capital do Estado e rxime de monopolio;
nacionalizacin dos transportes.
Marx, K. e Engels, F.: Manifesto do Partido comunista . 1848.
Bakunin (1814-1876) foi o creador doutra corrente de

pensamento socialista chamada anarquismo (que
significa sen poder, sen goberno, sen autoridade),
irreconciliable coas teoras de Marx. En principio, ambas
correntes perseguan o mesmo fin: acadar unha sociedade
sen clases sociais a travs dunha revolucin que destruse
o Estado burgus e fixese desaparecer a propiedade
privada. A gran diferencia entre os dous eran os medios
para acadar a meta final.
Marx pensaba que a revolucin debera organizarse a

travs dun partido para conquistar o Estado, e dende o
Estado confiscaranse as propiedades dos capitalistas.
Bakunin era partidario dunha revolucin inmediata contra
M. Bakunin.
toda forma de poder e de autoridade, includo o Estado, as
leis, os exrcitos, a polica..., que son institucins que
oprimen s individuos.
O Estado foi sempre o patrimonio dunha clase privilexiada calquera: clase sacerdotal,
clase nobiliaria, clase burguesa. Sempre garante o que atopa: a uns, a sa riqueza; a
outros, a sa pobreza.
Bakunin.
Bakunin acusaba a Marx de pretender instalar unha

nova dictadura pola va da dictadura do proletariado. Marx
acusaba a Bakunin de que as sas ideas faran fracasar
todo intento de liberacin da clase obreira.
171
13.
a) Cita o nome dos dous pensadores socialistas mis destacados.
b) Explica breve e claramente estes conceptos: loita de clases, plusvala, dictadura
do proletariado, sociedade comunista e economa planificada e centralizada.
A 1 Internacional
En 1864 fundouse en Londres esta asociacin formada
por obreiros franceses e organizacins sindicais inglesas
coa intencin de propagar a escala mundial a loita contra
o capitalismo. A ela unronse sindicatos de Francia, Italia,
Espaa e Alemaa. Recolleu dieiro en toda Europa para
organizar folgas, que provocaron o pnico dos gobernos.
Pero os enfrontamentos ideolxicos entre Marx e Bakunin
provocaron a sa disolucin en 1876.
A Comuna de Paris
En Francia, a miseria que sufra a clase traballadora, a
derrota francesa ante Prusia, a suspensin da paga s
gardas nacionais por parte do goberno e a influencia da 1
Internacional foron a causa de que o 18 de marzo de 1871
estalase en Pars unha insurreccin de obreiros e de
gardas nacionais, que se apoderaron da capital e
provocaron a fuxida do Goberno.
Os revoluciona-
rios elixiron por su-
fraxio universal o
Consello Xeral da
Comuna de Pars,
formado por obreiros
revolucionarios e
burgueses de ideas
radicais, que deten-
tou os poderes lexis-
lativo e executivo. A
Represin exercida sobre
Comuna separou a Igrexa do Estado, prohibiu o traballo
os comuneiros.
nocturno e estableceu un precio mximo de alquileres de
vivendas. A sa curta duracin non lle permitiu introducir
cambios de carcter socialista.
172
UNIDADE 4
A Comuna causou pnico nos distintos gobernos

burgueses de Europa; a represin por parte do exrcito foi
atroz: unha vez retomada a cidade, foron fusilados no acto
20.000 comuneiros e 10.000 foron deportados a Nova
Caledonia, unhas illas francesas no Pacfico.
A Comuna foi un intento revolucionario frustrado, nunha

poca na que a burguesa non estaba disposta a conceder
melloras a un proletariado que pretendera chegar
demasiado lonxe.
14. Segundo a ta opinin, cales foron os cambios mis profundos que levou a cabo a
Comuna de Pars?
A 2 Internacional
O fracaso da Comuna deu forzas movemento obreiro,
fundndose partidos socialistas en case tdolos pases de
Europa: en 1875, o Partido Socialdemcrata Alemn
(SPD); en 1879, o P.S.O.E., fundado por Pablo Iglesias; en
1880, os partidos socialistas de Francia e Dinamarca; en
1884, o holands; en 1889, os de Austria e Suecia; en
1905, o Partido Laborista, en Gran Bretaa ...
Pero a prctica de moitos partidos socialistas cambiou.

Fronte s ideas dos primeiros socialistas, que pensaban que
era necesaria unha revolucin, agora, segundo as
democracias burguesas an concedendo o sufraxio universal
e melloras sociais, o socialismo tomou a va pacfica:
participar nas eleccins e conseguir levar deputados
obreiros s Parlamentos, a travs dos partidos socialistas.
Por outra banda, partidos socialistas e sindicatos

unronse en 1889 na 2 Internacional, da que estaban
excludos os anarquistas. Esta Internacional acadou
importantes melloras salariais, reduccin da xornada
laboral e a institucin do da 1 de maio como da mundial
de reivindicacin obreira.
Os partidos socialistas medraron considerablemente:

en 1912, o alemn tia 110 deputados e o francs recolla
milln e medio de votos.
173
Durante esta expansin dos partidos socialistas,

apareceron novos pensadores. Destacaremos alemn
Eduard Bernstein (1850-1932), quen afirmaba que o
capitalismo non poda ser destrudo por unha revolucin, e
que a estratexia correcta a seguir pasaba por conseguir
reformas polticas e econmicas que fosen rematando
pouco a pouco coas inxustizas, pero sempre a travs da
democracia parlamentaria, na que estaran presentes os
partidos socialistas. Esta nova va socialista coecida co
nome de socialdemocracia.
15.
a) Por que motivo parte dos pensadores socialistas rexeitaron a va revolucionaria?
b) Como se chamou esta nova va do socialismo?
c) Cales son os seus principios bsicos?
O Nacionalismo
A nacionalidade afrmase, lado da liberdade, como a segunda gran idea do sculo

XIX.
Rud, G.: Europa dende as Guerras Napolenicas Revolucin de 1848.
Esta ideoloxa comezou a desenvolverse a finais do

sculo XVIII e comezos do XIX. Para explicala cmpre
facer unhas aclaracins previas:
A palabra nacionalidade fai referencia a un conxunto

de persoas que posen unha lingua, unha relixin, unha
raza e un pasado comns, establecidas nunha xeografa
ou territorio concreto. Cando estas persoas son
conscientes destas caractersticas comns, que as
distinguen doutras persoas, forman unha nacin.
Nacionalismo a ideoloxa que propugna que esa

conciencia das persoas se convirta na creacin dun
Estado, dicir, na existencia dun goberno propio. Por
Estado entendemos unha organizacin poltica que
exercita o poder supremo sobre un territorio concreto,
definido por unhas fronteiras precisas.
174
UNIDADE 4
Cando un Estado exerce o poder

sobre unha nica nacionalidade, recibe
o nome de Estado-nacin.
Autodeterminacin a esixencia que

plantexan as persoas dunha naciona-
lidade de teren un Estado propio.
No sculo XIX os movementos

nacionalistas tian como idea bsica que
os Estados tian que organizarse sobre
unha nacionalidade: seran os Estados-
nacin; esta a forma de organizacin
poltica que perdura actualmente, e que
substituu s monarquas absolutas e s
As fronteiras dos Estados e as
grandes imperios. nacionalidades a mediados do
sculo XIX.
Unha vez constituidos os Estados-nacin, e co fin de
cohesionar xente en torno a eles, cranse unha serie de
smbolos como son os himnos, as festas nacionais... Estes
smbolos pretenden inculcar valores poboacin, por
parte do poder, e transmtense a travs da escola, da
prensa, do exrcito e, actualmente, a travs da televisin.
Deste xeito se substite o papel dominante que tia a
relixin no Antigo Rxime a travs das prcticas relixiosas.
Nesa poca, as como tamn ocorre na actualidade,

haba dous tipos de nacionalismo:
1. O das nacins unidas a outras coas que non tian nada

en comn, baixo a autoridade dun mesmo Estado
multinacional, como era o caso de Grecia, Blxica ou
o das distintas nacionalidades sometidas Imperio
Austro-Hngaro (alemns, hngaros, italianos, roma-
neses, checos e polacos) ou Imperio Ruso.
2. O caso dunha mesma nacionalidade dividida politica-
mente en distintos Estados, e que pretende construr
un nico Estado-nacin, como ocorra cos italianos e
alemns.
16. Define estes conceptos: nacionalidade, nacin, nacionalismo, Estado, Estado-nacin

e autodeterminacin.
175
A unificacin de Italia
A poboacin da Pennsula italiana,
que formaba unha soa nacionalidade,
estaba dividida en diversos Estados,
algns deles sometidos Imperio
Austro-Hngaro; esta poboacin tia a
conciencia de ser unha nacin. Un
deses Estados, o de Piamonte, co seu
rei Vctor Manuel e o primeiro ministro
Cavour, iniciaron o proceso da unifica-
cin, rematndoa en 1871.
A unificacin de Alemaa
A Confederacin Xermnica estaba
formada por 39 pequenos Estados,
todos eles con poboacin alemana. No
ano 1834 os Estados alemns do norte
estableceron unha unin aduaneira, que
sera o embrin da futura unin poltica.
As principais entidades polticas
que formaron Italia. O protagonista da unificacin foi Bismarck, o primeiro
ministro de Prusia, o Estado mis poderoso da
Confederacin Xermnica. En 1866 Prusia, co apoio de
A unificacin de Alemaa.
Francia, derrotou a Austria e constituu a Confederacin de
Alemaa do Norte, con 21
estados.
En 1870 Prusia enfron-

touse a Francia porque lle
esixa territorios a cambio
da axuda que lle prestara
na anterior guerra contra
Austria; neste conflicto
Prusia derrotou a Francia
dun xeito humillante.
Nesta situacin de
euforia, o rei de Prusia,
Guillermo I, recibiu o ttulo
de Emperador de Alema-
a.
176
UNIDADE 4
Outros imperios
Os imperios ruso, alemn e austrohngaro e otomano.
177
O Imperialismo
a poltica levada a cabo polas grandes potencias,

destinada a controlar e unificar territorios e poboacins
baixo o seu dominio.
O aspecto clave do imperialismo o de dominacin,

que o dominio que as potencias desenvolvidas exercen
sobre pases menos desenvolvidos; este sometemento
abarca os aspectos militar, econmico, poltico, social e
cultural, co fin de asegurar estas posesins.
Entre 1870 e 1914 Gran Bretaa, Francia, Estados

Unidos, Rusia e Xapn lanzronse conquista de
territorios en Africa, Asia e Oceana; s territorios
conquistados duselles o nome de colonias.
Por colonialismo entndese a posesin de territorios

conquistados polas potencias industriais, durante os
derradeiros anos do sculo XIX, nos que se exerce o
control poltico, econmico e social dun xeito total.
As colonias pasan a depender poltica e economica-

mente das potencias imperialistas.
Cales foron as causas deste fenmeno histrico?

1. A necesidade que tia o novo capitalismo mono-
polista de conseguir materias primas e fontes de
enerxa abondantes e baratas.
2. A gran acumulacin de beneficios faca que estes

tivesen que ser investidos en nova produccin. A
esta gran cantidade de productos haba que
atoparlle novos mercados: as colonias.
3. O forte aumento da poboacin europea e a utilizacin

de moderna maquinaria orixinou unha gran masa de
parados nos pases industrializados. A emigracin s
colonias solucionou o problema.
4. A conquista de colonias extensas e situadas en

lugares estratxicos deu forza e prestixio s
Datos sobre a emigracin
europea de 1846 a 1920. potencias colonizadoras.
178
UNIDADE 4
5. Os inxentes beneficos
econmicos obtidos polos
capitalistas da metrpole
necesitaban ser investi-
dos; para iso exportaron
os capitais s colonias.
Nelas fixeron inversins
en obras pblicas: ferro-
cars, portos, carreteras,
canais (nesta poca son
construdos o de Suez e o Inauguracin do canal
de Panam), para facilitar de Suez en 1869.
o comercio.
A poltica colonial imponse en primeiro lugar nas nacins que deben recorrer
emigracin, ben por ser pobre a sa poboacin, ben por ser excesiva. Tamn se impn
naquelas nacins que teen abundancia de capitais e excedentes de productos. Pero hai
anda outro aspecto moito mis importante: a cuestin colonial o problema mesmo dos
mercados.
Jules Ferry, ministro francs de Asuntos Exteriores.
6. O racismo: a crenza na superioridade da raza branca

sobre as demais levou s dirixentes econmicos e
polticos das potencias a sentrense na obriga de
transmitir os valores da cultura occidental europea a
eses territorios.
a britnica a mis grande das razas dominantes que o mundo coeceu, e, por
conseguinte, o poder determinante na historia da civilizacin universal.
Joseph Chamberlain, ministro das Colonias de Gran Bretaa.
7. A coincidencia de que nestes anos se produciu un

gran progreso nos medios de comunicacin, sobre
todo co barco de vapor, que facilitou o labor
colonizador.
O imperialismo a fase monopolista do capitalismo: o capital dos bancos fndese co

capital dos grupos industriais.
Lenin: O imperialismo, fase superior do capitalismo.
179
Como se realizou o proceso colonizador?

1. Mediante a intervencin do goberno da potencia
colonizadora, enviando o exrcito para levar a cabo
a conquista militar do territorio.
2. Impoendo unha administracin formada por
funcionarios da metrpole.
3. Explotacin econmica: extraccin de minerais e
productos enerxticos e cultivo de productos
agrcolas mediante a utilizacin de man de obra
indxena moi barata; as colonias tian a obriga de
mercar os productos elaborados nas metrpoles.
Os imperios coloniais en 1914.

Esta expansin territorial levou s potencias industriais
europeas e a Xapn (que se industrializara rapidamente a
finais do sculo XIX) a controlar o 60% do territorio do
planeta e o 55% da sa poboacin.
Os imperios
coloniais en 1914.
17. a) Enumera as causas que levaron s pases industrializados procura de colonias.

b) Que continentes colonizaron?
c) Entre que datas?
d) Que porcentaxes de superficie do planeta e de poboacin mundial chegaron a
controlar as potencias imperialistas?
180
UNIDADE 4
3. Amrica no sculo XIX
A independencia das colonias espaolas en Amrica
Os grandes cambios ideolxicos e polticos que

estaban tendo lugar en Europa no remate do sculo XVIII
repercutiron tamn en Amrica. No XIX, as colonias
espaolas en Amrica, a travs dunha serie de loitas,
convertronse nas nacins independentes que coece-
mos actualmente.
Cando en 1808 Napolen invadiu Espaa, os crioulos

(hispanoamericanos fillos de espaois), que se sentan
mis americanos ca espaois, consideraron que non tian
por que seguir pertencendo a un pas controlado agora
polos franceses.
A invasin napolenica foi unha desculpa. A causas

fundamentais foron estas:
1. O exemplo que deran os Estados Unidos acadando

Proceso de independencia das
a independencia. colonias espaolas en Amrica.
2. A difusin das ideas liberais

procedentes da Francia revo -
lucionaria.
Os crioulos desenvolveron o mesmo

papel que os burgueses en Europa
contra as monarquas absolutas.
Estaban enriquecidos polo comercio e
pola propiedade de enormes exten-
sins de terra. Opoanse monarqua
absoluta espaola; s funcionarios
espaois, que ocupaban os principais
cargos polticos das colonias; e
consideraban que Espaa entorpeca
o desenvolvemento do comercio
americano.
181
Cando se enteran en 1808 de que a metrpole estaba

invadida polos franceses, formaron Xuntas que dican
defender rei espaol deposto por Napolen. Pero o que
en realidade pretendan era facerse co poder poltico e
acadar a independencia, cousa que conseguen, despois
de fortes loitas, en 1824.
Os lderes mis destacados deste proceso indepen-

dentista foron Simn Bolvar (1783-1830) e o xeneral Jos
Simn Bolvar. de San Martn (1778-1850).
18.
a) Quen eran os crioulos?
b) Por que quixeron independizarse de Espaa?
A doutrina Monroe
O presidente dos Estados Unidos James Monroe

expuxo en 1823 uns principios de poltica exterior,
segundo os cales o continente americano quedaba
pechado totalmente colonizacin europea. Estes
principios an dirixidos Santa Alianza, que pretenda
buscar colonias neste continente. A frase Amrica para os
americanos, pronunciada por este presidente, resume a
sa doutrina; en adiante, toda inxerencia europea en
Amrica sera considerada como un atentado contra a
seguridade dos Estados Unidos.
O que nun principio pareca ser unha postura de

defensa propia e de solidariedade coas novas nacins
recn independizadas de Espaa, logo se manifestou
como a base ideolxica do imperialismo estadounidense
en todo o continente americano, que converteu a estes
novos Estados en dependentes economicamente dos
Estados Unidos ata a actualidade.
A expansin territorial dos Estados Unidos
Durante o sculo XIX Estados Unidos conquistou

extensos territorios. Mercoulle Luisiana a Francia; anexionou
Texas; loitando contra Mxico adquiriu Novo Mxico e
California, e estableceuse a fronteira sur no ro Grande.
182
UNIDADE 4
A conquista dos territorios situados

Oeste fxose fundamentalmente co avance
dos colonos e do ferrocarril, a costa dos
territorios dos indios, que foron case
exterminados cando loitaban pola defensa
das sas terras, nas que habitaban dende
pocas prehistricas.
En 1867 mercou Alaska a Rusia. En 1898

tomou as illas Hawai e, tras enfrontarse a
Espaa, ocupou Filipinas e Puerto Rico e A expansin territorial dos
interviu en Cuba. En 1912 xa contaba con Estados Unidos.
49 Estados.
4. A Primeira Guerra Mundial

(1914-1918)
O panorama poltico de Europa a finais do

sculo XIX
O primeiro ministro alemn Bismarck, segundo rematou

a unificacin alemana, ideou unha poltica de bloques ou
alianzas para Europa, na base da existencia de s das
potencias: Alemaa no continente e Gran Bretaa como
potencia colonial. Para acadar este fin haba que illar a
Francia e a Rusia; para isto constituu en 1882 a Triple
Alianza, formada por Alemaa, Austria e Italia, que se
mantivo ata 1914.
Por outra banda, en 1893, Gran Bretaa, Francia e Rusia

subscribiron entre eles outra alianza: a Triple Entente.
Como doado de ver, Europa quedou dividida

politicamente en dous bandos enfrontados. As, todas
estas potencias viron que unha guerra entre elas era
inevitable e comezaron unha carreira de armamentos, nun
perodo coecido como Paz Armada.
En 1914, produciuse o enfrontamento entre as

Potencias Centrais (Alemaa e o Imperio austro-
hngaro), s que se lles uniron Bulgaria e Turqua, e as
183
Potencias Aliadas, que eran as da Triple Entente, mis

Blxica, Serbia, Italia, Romana, Grecia, Portugal e Xapn.
Europa a comezos da Primeira

Guerra Mundial.
19. Enumera os principais pases de cada un dos bloques enfrontados durante a

Primeira Guerra Mundial.
Causas da guerra
- A tensin existente entre os dous bloques.
- O desexo de revancha de Francia sobre Alemaa pola
derrota sufrida ante Prusia en 1870, na que perdera
Alsacia e Lorena.
- A disputa entre Alemaa e Francia por territorios
coloniais en Marrocos.
- A crise dos Balcns. Esta rexin foi e segue a ser
unha fonte de permanentes conflictos. O territorio,
poboado por moitas nacionalidades (serbios, croatas,
bosnios, eslovenos, albaneses, macedonios, monte-
negrinos), estaba repartido entre tres imperios: o ruso,
o turco e o austraco. S Serbia era independiente
desde 1878, e estaba enemizada con Austria. En
1909, Austria anexionouse Bosnia-Herzegovina,
184
UNIDADE 4
quedando as Serbia rodeada. En 1913, Serbia

apoderouse de Albania e Tracia, que pertencan
Imperio turco, humillando as a Austria.
- Por outra banda, o imperialismo ruso buscaba unha
sada mar Mediterrneo a travs dos Balcns, onde
se enfrontaba cos intereses territoriais de Austria.
Rusia apoiaba a Serbia na sa pretensin de
constitur un gran Estado que reunise a tdolos
serbios, dos que 7 millns estaban anda baixo o
dominio do Imperio austraco.
- O asasinato do herdeiro trono de Austria, o
arquiduque Francisco Fernando en Saraxevo
(Bosnia), o 28 de xuo de 1914, foi o desencadeante
do conflicto, pois Austria declaroulle a guerra a Serbia,
acusndoa do asasinato.
Non contestando o Goberno real de Serbia dun xeito satisfactorio nota que lle
entregou o ministro de Austria-Hungra con data 23 de xullo de 1914, o Goberno imperial
vese obrigado a defender os seus dereitos, recurrindo para iso forza das armas.
Conde Berchtold, ministro de Estado de Austria-Hungra. 28 de xullo de 1914.
- Rusia, que desexaba rematar co dominio austraco

nos Balcns, apoiou a Serbia e declaroulles a guerra
a Alemaa e Austria. Alemaa declralles a guerra a Principais frontes da guerra.
Rusia e a Francia.
- Gran Bretaa entrou no conflicto cando
Alemaa invadiu Blxica.
Caractersticas
a primeira vez na Historia que se enfrontan

mesmo tempo as principais potencias do
mundo.
Loitouse en das frontes. Na fronte occidental

tivo lugar unha dursima guerra de trincheiras.
Os avances da ciencia e da tcnica, aplicados

guerra, deron lugar a unha serie de armas
novas, que fixeron deste enfrontamento o mis
185
mortfero e sanguento dos coecidos pola humanidade:

metralladoras, avins, lanzachamas, gases asfixiantes,
tanques, submarinos.
longo de toda a fronte xacen, desde setembro de 1915, os soldados varridos polas
metralladoras, tendidos cara terra. Unha noite, Jacques viu sar s ratas fuxindo de
debaixo dos seus capotes, enormes ratas engordadas con carne humana.
Testemuo de Raymond Naegelen.
20.
a) Cita as principais causas da Primeira Guerra Mundial.
b) Que tipo de armas foi utilizado por primeira vez nesta guerra?
Desenlace
En 1917 producronse dous feitos que determinaron o

desenlace da guerra: a declaracin de guerra a Alemaa por
parte dos Estados Unidos e a retirada de Rusia do conflicto.
Os Estados Unidos proporcionaron s aliados dieiro,

armas e homes. Alemaa non poido resistir e en novembro
de 1918 rendiuse.
Consecuencias
10 millns de mortos (unha media diaria de 5.509) e 20

millns de feridos. A economa europea quedou totalmente
destruda. Houbo que reconverter a industria de guerra nunha
industria de paz. A desmobilizacin dos soldados provocou
A dura guerra de trincheiras na un forte aumento do paro. Os prezos subiron
fronte occidental. desmedidamente. Houbo que facerlle fronte pago dos
prstamos que os Estados Unidos concederan s potencias
aliadas.
O Tratado de Versalles
Os pases vencedores reunronse en 1919 para

subscribir o tratado definitivo de paz.
Por este tratado, Alemaa tivo que reducir o seu

exrcito, pagar fortes sancins econmicas s pases
186
UNIDADE 4
vencedores, perdeu as colonias e territorios en Europa

(devolveu Alsacia e Lorena a Francia) e prohibuselle
unirse con Austria no futuro.
O Imperio Austro-hngaro desapareceu. Como era un

Estado multinacional, xurdiron del catro novos Estados:
Austria, Hungra, Checoslovaquia e Iugoslavia (que segua
a ser un Estado multinacional).
O Imperio turco tamn viu reducida a sa extensin a

favor de Grecia. A incorporacin da muller
traballo industrial supuxo un fito
no proceso da sa liberacin.
De Rusia independizronse Finlandia, Estonia, Letonia,
Lituania e Polonia.
Agora, o mapa de Europa ben distinto de antes da

guerra.
O mapa europeo remate da
Primeira Guerra Mundial.
remate da guerra, Europa quedou moi debilitada.

Anda que Gran Bretaa e Francia posuan un vasto
imperio colonial, os Estados Unidos van a constiturse na
primeira potencia mundial ata a actualidade.
21. En dous mapas de Europa, sinala a divisin poltica de antes e despois da Primeira
Guerra Mundial.
187
A Sociedade de Nacins
Visto o nivel de destruccin e as trxicas consecuencias

dunha guerra tan extensa e cun armamento tan moderno,
en 1920 creouse esta institucin, formada polos principais
pases do mundo, co fin de resolver os futuros conflictos
mediante o dilogo, sen ter que chegar guerra.
A ausencia de Estados Unidos e Rusia da Sociedade

de Nacins condicionou o seu pouco xito: non foi quen de
evitar, 19 anos mis tarde, outra guerra moito mis des-
tructiva que esta, a Segunda Guerra Mundial.
5. A Revolucin Rusa
Situacin previa
A principios do sculo XX, Rusia non coecera nin a

revolucin burguesa nin o liberalismo. Non se producira
ningn dos cambios que tiveran lugar na meirande parte
da Europa Occidental. Era unha illa do pasado, vivindo en
pleno Antigo Rxime: monarqua absoluta, nobreza con
privilexios, campesios recn sados da servidume feudal,
non haba Parlamento que representase a tdolos estratos
sociais, nin partidos polticos, e a burguesa era pouco
importante debido escasa industrializacin.
Pero ata Rusia chegaban as ideas de Europa

Occidental: por unha banda, propgase o liberalismo entre
Parados na Rusia de
principios do sculo XX. a burguesa, que tenta darlle a Rusia un rxime liberal
parlamentario; por outra, propganse as ideas socialistas
entre os que pretendan unha revolucin social.
22. Describe a situacin social e poltica de Rusia a comezos do sculo XX.
Intento de revolucin liberal
En 1905, cando Xapn derrotou a Rusia na disputa que

ambos Estados mantian no oriente de Asia pola sa
expansin imperial, a situacin estala. O 22 de xaneiro unha
manifestacin pacfica popular diante do pazo do tsar (rei),
188
UNIDADE 4
pedindo o fin da miseria, foi disolta salvaxemente pola

polica, con mis de 1.000 mortos. Este suceso provocou o
levantamento popular nas grandes cidades.
O tsar Nicols II colleu medo por estes feitos e accedeu

formacin dun Parlamento (Duma). Cando a Duma
presentou proxectos liberais de reforma do sistema
poltico, o tsar disolveuna. As fracasou o intento de
establecer un rxime liberal en Rusia en 1905.
A revolucin de outubro de 1917
Despois da derrota ante Xapn, Rusia industrializouse

rapidamente; en consecuencia apareceu o proletariado
industrial.
Durante a I Guerra Mundial aumentou a miseria dos

obreiros e dos campesios, sumando o descontento que
provocaban na sociedade as grandes baixas de soldados.
O sufrimento do pobo chegou limite.
Se a todo o anterior lle sumanos o desprestixio do tsar,

as ansias de cambio e liberdade dos intelectuais e as
ganas de rematar a guerra por parte de toda a sociedade,
a situacin para un estalido revolucionario estaba no seu
punto.
En 1917 existan en Rusia varios partidos polticos

inimigos do absolutismo tsarista: o Partido Constitucional
Demcrata, de ideoloxa liberal burguesa, que aspiraba a
un rxime poltico como os establecidos en Europa
Occidental; o Partido Social Revolucionario; o
Partido Menxevique, de ideoloxa socialde-
mcrata; o Partido Bolxevique, dirixido por
Lenin, que pretenda unha revolucin social.
En febreiro tiveron lugar grandes manifes-

tacins na maiora das cidades de Rusia; na
fronte da guerra, os soldados desobedecan s
oficiais. O tsar abdicou e foi detido.
Agora aparecen en Rusia dous poderes

paralelos: Lenin, o dirixente da Revolucin Rusa.
189
- O goberno, recentemente formado e constitudo polo

Partido Constitucional Demcrata.
- Os soviets, que eran asembleas de obreiros,
soldados e campesios, e estaban controlados polos
partidos de esquerda (Social Revolucionario,
Menxevique e Bolxevique).
O goberno viuse imposibilitado a manobrar debido

presin que exercan os soviets. Os bolxeviques recla-
maron todo o poder para os soviets, e mantiveron a idea
da revolucin inmediata para acceder socialismo.
O poder s soviets significa reservar maiora do pobo a independencia na eleccin

dos deputados, a administracin do Estado e a realizacin de transformacins.
Palabras de Lenin en setembro de 1917.
23.
a) Que eran os soviets?
b) Segundo as palabras de Lenin, que significa o poder s soviets?
c) Cal era a meta do Partido Bolxevique?
Lenin fixo campaa para que se firmase a paz con

Alemaa e as poder sar da guerra. Esta idea supuxo un
grande xito: os soldados abandoaron a fronte e voltaron
para as sas casas.
Lenin considerou que a situacin estaba madura para a

toma do poder do Estado e levar a cabo a revolucin
socialista: este feito ocorreu o 26 de outubro (8 de
novembro no noso calendario) coa toma do Pazo de
Inverno, s do goberno.
Unha vez tomado o poder do Estado, Lenin e os

bolxeviques prohibiron tdolos partidos polticos, ags o
comunista; eliminaron a liberdade de reunin e a de
expresin, e comezaron a levar prctica un programa
para implantar un rxime comunista:
- A terra, a industria, a banca, o comercio e os
O asalto Pazo de Inverno polos transportes foron nacionalizados, pasando propie-
bolxeviques. dade do Estado.
190
UNIDADE 4
- Organizouse por parte de Trotski un exrcito moi

disciplinado e eficaz, o chamado Exrcito Vermello.
- Disolveuse a Duma.
- Os poderes lexislativo e executivo estaran unidos.
- Prohibronse as folgas.
- Exerceuse un forte control e censura sobre a prensa.
Como sntese pdese afirmar que a Revolucin Rusa

foi un movemento revolucionario que deu lugar primeiro
Estado obreiro ou proletario da Historia que implanta o Cartel no que
socialismo real ou comunismo. Lenin varre o mundo.
24.
a) Que feito sinala a toma do poder por parte dos bolxeviques?
b) En que data?
c) Enumera as medidas que tomaron os bolxeviques acadar o poder.
d) Con que fin se tomaron esas medidas?
O socialismo despois da Revolucin Rusa
Un dos principios fundamentais dos bolxeviques era a

propagacin mundial da revolucin comunista. Pero esta
meta non se acadou debido a das causas:
- En Europa Occidental os obreiros conseguiran moitas
melloras longo de anos de loita sindical e a travs da
participacin dos partidos socialistas nos parla-
mentos, e a sa situacin non era tan miserenta como
a de anos anteriores.
- Os partidos socialistas europeos desconfiaban do
sistema comunista instaurado en Rusia, porque, anda
que rematara co capitalismo, implantara unha forte
dictadura que rompa coa tradicin democrtica do
socialismo.
A Terceira Internacional (Internacional Comunista) e

a Internacional Socialista
A Terceira Internacional creouse en Mosc en 1919, e
tia como obxectivo a exportacin do modelo bolxevique
de revolucin.
191
Case tdolos partidos socialistas europeos se negaron

a formar parte dela, e fundaron outra Internacional, a
Internacional Socialista. Os partidos socialistas que si se
integraron na Terceira Internacional e adoptaron o modelo
bolxevique, pasaron a chamarse partidos comunistas.
Deste modo, a ideoloxa creada por Karl Marx tomou

das rutas diferentes ata o da de hoxe: a comunista e a
socialista. Os puntos bsicos que os separan son:
- O distinto valor que lle dan democracia burguesa.
- As liberdades que esta democracia concede son
consideradas fundamentais polos socialistas e
accesorias polos comunistas.
Os partidos socialistas chegaron conclusin de que

as liberdades polticas e individuais que d a democracia
parlamentaria burguesa deben ser respectadas. En
consecuencia, a va para acadar unha sociedade xusta e
igualitaria, onde o capitalismo quede superado, non pode
ser a da violencia, senn a das reformas lentas, continuas,
pacficas e respectuosas coa democracia; dicir,
escolleron a va socialdemcrata.
6. O perodo entreguerras (1919-1939)
Os felices anos vinte
A tensin poltica posterior remate da guerra foise

suavizando, sobre todo cando en 1925 Alemaa ingresou
na Sociedade de Nacins. En 1928 moitos pases
europeos firmaron un pacto polo que se comprometan a
renunciar guerra como va para a resolucin de conflictos.
A situacin econmica foi mellorando, gracias

prosperidade econmica dos Estados Unidos e s
prstamos que esta potencia concedeu a Europa. Foron
Ansia de diversin nos os chamados felices vinte, caracterizados pola ansia de
felices anos vinte. diversin e polo acceso das masas a unha gran cantidade
de bens de consumo.
192
UNIDADE 4
Mentres en Europa se constren autombiles cada vez mis potentes e luxosos, nos
Estados Unidos bscase o coche familiar e barato, apto para case tdolos petos. Henry
Ford rompeu tdolos esquemas coa produccin en cadea do Modelo T, que poda
mercarse por 360 $; era o coche mis barato do mundo.
En 1926, dos 27 millns de autombiles que haba no mundo, 22 millns estaban en

Estados Unidos.
Historia Universal do sculo XX. Historia 16.
Aparece agora a chamada sociedade de consumo,

debido fabricacin en serie de moitos productos, o que
abarata o seu custo; as saen mercado abundantes
artigos para toda a sociedade, a uns precios accesibles.
Este consumo masivo o motor da economa capita-

lista. Para estimular o consumo inicironse campaas de
publicidade a travs da prensa, dos carteis publicitarios e
da radio;. hoxe a televisin o medio preferido para a
publicidade.
25. a) Explica brevemente o que a sociedade de

consumo.
b) En que poca nace?
Un dos primeiros
A formacin da Unin Sovitica e o estalinismo carteis publicitarios.
O antigo Imperio ruso estaba constitudo por moitas

nacionalidades. En 1924 promulgouse unha Constitucin,
na que se dispuxo unha organizacin poltica do Estado de
tipo federal: nace a Unin de Repblicas Socialistas
Soviticas (U.R.S.S.).
Morto Lenin en 1924, Stalin fxose co poder da URSS

en 1927. En 1928 decidiu impulsar a economa para facer
da URSS unha das primeiras potencias mundiais, xunto
s Estados Unidos. Para este fin estableceu os chamados
plans quinquenais, nos que se fixaron metas de
produccin, metas que s se podan acadar se se
Ford T, o primeiro coche
controlaba a industria e se colectivizaban as terras de fabricado en serie.
193
produccin agrcola, todo isto baixo un duro control por

parte do Estado e eliminando todo rastro de propiedade
privada. O comercio realizouse por medio de cooperativas
do Estado; os beneficios investronse na ampliacin das
empresas.
Todo este impulso econmico fxoo Stalin baixo unha

dursima dictadura, controlando persoalmente tdolos fos
do poder e eliminando s dirixentes da Revolucin de
1917.
A crise do sistema democrtico
A traxedia da guerra, o derrubamento das economas

dos pases europeos enfrontados na Primeira Guerra
Cartel a prol da Mundial, o paro, a suba dos prezos, que afectou sobre
colectivizacin da terra.
todo s clases baixas, a falta de seguridade econmica, o
recorte das liberdades por parte de moitos Gobernos ante
o medo a unha revolucin social despois da III
Internacional, e a percepcin de que Europa Occidental
deixara de ser o centro do mundo poltico e econmico,
pasando a primaca a Estados Unidos e URSS, todos
estes factores produciron unha forte crise moral na
poboacin de Europa Occidental.
Nesta situacin de desmoralizacin colectiva, comeza a

dudarse da validez do sistema parlamentario liberal
baseado no sufraxio, que non fora quen de evitar unha
guerra, nin de satisfacer as demandas da burguesa nin as
do proletariado, nin de poer en p as economas, fronte
eficacia da economa dirixida polo Estado, como estaba a
ocorrer na URSS, onde o socialismo real modernizara en
poucos anos a un pas case feudal.
En Francia e Gran Bretaa mantvose o sistema

democrtico; en cambio, en Italia e Alemaa implant-
ronse uns rximes dictatoriais.
194
UNIDADE 4
A crise econmica de 1929
Estala nos Estados Unidos, e ten como causa principal

unha superproduccin de productos agrcolas e
industriais. Unha cantidade inxente de productos quedou
almacenada non ser posible vendelos.
As empresas deixaron de obter beneficios e o valor das

accins baixou estrepitosamente. As as cousas, os
accionistas puxeron en venda as sas accins, co que o
valor das mesmas baixou anda mis. Os bancos crebaron
e suspenderon a sa actividade.
Parados que se ofrecen a
traballar por un dolar semana.
As consecuencias desta crise foron o peche de
empresas e a extensin xeralizada do paro.
Dende Estados Unidos a crise espallouse por todo o

mundo, principalmente por Europa, reclamar os bancos
de Estados Unidos os capitais que prestaran s pases
europeos para a reconstruccin e reparacin dos
desastres da guerra. Os pases menos desenvolvidos, que
baseaban a sa economa na exportacin de materias
primas e productos agrcolas, sufriron o impacto da crise
detrense as exportacins que realizaban. En 1932 haba
no conxunto dos pases occidentais 32 millns de parados. Expectacin ante a Bolsa de Nova
York en outubro de 1929.
26. a) Cal foi a causa da crise econmica de 1929?

b) Que consecuencias trouxo para a economa de Estados Unidos e dos demais
pases occidentais?
c) Cal era o nmero de parados nestes pases en 1932?
As teoras econmicas liberais de non intervencin do

Estado na economa comezaron a poerse en dbida.
Para tentar poerlle fin a este enorme problema de escala
mundial, os Gobernos dronse conta de que a lei da oferta
e da demanda non era adecuada, e que era precisa a
intervencin do Estado na economa.
En Estados Unidos, o presidente Roosevelt levou a

cabo unha poltica econmica coecida co nome de New
Deal (Novo Reparto) dirixida contra as causas da crise: o
F. D. Roosevelt.
195
Estado axudou s bancos mediante prstamos,

aumentronse os salarios, reducronse as horas de
traballo, arbitrronse axudas s parados e investronse
grandes sumas de dieiro en obras pblicas para
estimular o emprego. Con todas estas medidas arrancouse
de novo o motor da economa capitalista: o consumo.
27.
a) Cita as principais medidas do New Deal para tentar rematar con esta crise.
b) Que presidente aplicou este plan?
Os rximes autoritarios: o fascismo e o nazismo
Nos anos 20 aparecen en Europa ideoloxas autori-

tarias fronte avance do socialismo: o fascismo en Italia e
o nacionalsocialismo en Alemaa. Estas ideoloxas teen
en comn os seguintes aspectos:
Defenden que o poder poltico debe estar nas mans dun

lder que hai que obedecer cegamente: os individuos
deben estar sometidos vontade do Estado. Non toleran a
separacin de poderes nin a liberdade de ideoloxas:
eliminan os partidos polticos. Son profundamente
antisocialistas. Parten da base de que as persoas son
desiguais; en consecuencia rexeitan a democracia porque
concede os mesmos dereitos a todos; desvalorizan
muller porque din que non pode levar armas. Defenden o
racismo, dicir, a superioridade dunhas razas sobre outras.
O imperialismo xustifcano pola necesidade de espacio que
teen algunhas nacins para poder realizrense. Estn en
contra das liberdades polticas e individuais; rexeitan
tdalas caractersticas propias do sistema democrtico e
apoian o uso da forza, da represin e do terror para
alcanzar e manter o poder. Desconfan da razn: exaltan os
sentimentos das masas e fomentan o fanatismo.
O liberalismo poa individuo por diante do Estado; o Fascismo reafirma Estado

como a verdadeira realidade do individuo.
Mussolini, B.: A doutrina do fascismo.
196
UNIDADE 4
A ideoloxa nacional racista considera que a finalidade do Estado a conservacin da

raza. De ninguhna maneira cre, polo tanto, na igualdade das razas. Isto oblgao a
fomentar a preponderancia do mis forte e a esixir o sometemento do inferior e do dbil,
de acordo coa vontade que domina o Universo.
Hitler, A.: A mia loita . 1924.
O fascismo italiano
Despois da I Guerra Mundial, Italia non obtivo os territorios
que pretenda; a isto hai que engadirlle a crise econmica de
postguerra, o paro e unha democracia inestable.
Nesta situacin, Benito Mussolini foi un hbil dirixente

que soubo recoller o descontento social, prometendo
reformas sociais e un goberno forte. En 1922 provocou que
o rei Vctor Manuel III o nomease Presidente do Goberno,
posto desde o que implantou o rxime fascista.
Benito Mussolini dirixndose

O nacionalsocialismo alemn s masas.
As condicins humillantes que se lle impuxeran a
Alemaa no Tratado de Versalles, sumadas s problemas
de reconstruccin, ocupacin militar por parte de Francia
en 1923 da cunca do Ruhr (moi rica en xacementos de
carbn) e crise econmica de 1929, crearon un gran
malestar na sociedade alemana. Esta grave situacin foi a
propicia para que o Partido Nacionalsocialista de Adolf
Hitler obtivera en 1930 seis millns de votos Parlamento,
prometendo poerlle fin humillacin e a crise; en 1933,
Hitler converteuse no Presidente do Goberno e derogou a
Constitucin democrtica. En 1934, fxose coa Presidencia
da Repblica. Dende o cumio do poder levou a cabo a
aplicacin prctica do programa nacionalsocialista. Adolf Hittler nun desfile.
Artigo primeiro. As leis do Reich poden ser promulgadas polo Goberno fra do
procedemento normal contido na Constitucin.
Art. segundo. As leis emitidas polo Goberno poden anular as promulgadas en

consonancia co contido da Constitucin, sempre e cando o Reichstag (Parlamento) o
considere necesario para o ben do pas.
Lei de Plenos Poderes. 24 de marzo de 1933.
197
Abandonou a Sociedade de Nacins, levou a cabo un

intenso plan de industrializacin e de rearme, estableceu
o servicio militar obrigatorio e comezou a executar un plan
de expansin territorial.
O Espacio vital na Europa Oriental: diriximos as nosas miradas cara s pases do

Leste, onde o noso pobo alemn adquirir a terra necesaria e onde est a nosa poltica
territorial do porvir.
Hitler, A.: A mia loita. 1924.
En 1935 ocupou a zona desmilitarizada de Renania, na

fronteira con Francia; en 1938 Alemaa e Austria unronse,
algo prohibido polo Tratado de Versalles; anexionou a
rexin checa dos Sudetes; e en 1939 Alemaa e Italia
asinaron un pacto militar.
28. a) Cales son as caractersticas que definen as ideoloxas autoritarias?

b) Por que foi votado masivamente o Partido Nazi nas eleccins alemanas de
1930?
c) Que era para Hitler o espacio vital?
7. A Segunda Guerra Mundial (1939-1945)
Causas do conflicto
- O desexo de vinganza de Alemaa polas humillacins

s que foi sometida no Tratado de Versalles, que a
levou a un expansionismo territorial.
- O fracaso da Sociedade de Nacins para resolver
conflictos dun xeito negociado.
- A carreira de armamentos seguida por Alemaa e
Italia para executar a poltica de expansin territorial.
- Os sistemas de alianzas. No ano 1936 Hitler e
Mussolini asinaron unha alianza coecida co nome de
Eixe Roma-Berln. Tamn en 1936 Alemaa e Xapn
asinaron un pacto anticomunista.
198
UNIDADE 4
Escenarios da guerra
Un conflicto realmente
A guerra en Europa mundial.
Seguindo a sa poltica de expansin territorial,
Alemaa invadiu Polonia o 1 de setembro de 1939.
1. As posibilidades pacficas para solucionar os problemas xurdidos na fronteira do

Leste, onde a situacin de Alemaa intolerable, fracasaron. Polo tanto decidn
solucionalos pola forza.
Adolf Hitler. Directiva de guerra n 1. Berln, 31 de agosto de 1939.
Gran Bretaa e Francia declarronlle a guerra a

Alemaa.
Quixera dicir Cmara o mesmo que dixen s que entraron a formar parte do
Goberno: non podo ofrecer mis que sangue, suor, fatiga e bgoas.
Palabras de Winston Churchill, Primeiro Ministro de Gran Bretaa, ante a Cmara dos Comns
(Parlamento), o 13 de maio de 1940.
199
A continuacin, Alemaa invadiu Dinamarca e Noruega.
En 1940 invadiu Blxica e chegou ata Pars, ocupando

todo o norte e mailo oeste de Francia; no resto do pas
estableceuse un goberno ttere de Alemaa, con capital en
Vichy.
Logo ocupou Romana, Bulgaria, Iugoslavia e Grecia.
En 1941 invadiu a Unin Sovitica.
A Wehrmacht alemana (Exrcito) ha de estar preparada para, mesmo, antes de

rematar a guerra contra Inglaterra, aniquilar Unin Sovitica no curso dunha rpida
campaa (Operacin Barbavermella).
Adolf Hitler.
En 1942 pretendeu chegar s pozos de petrleo do mar

Caspio, pero en febreiro de 1943 os alemns sufriron a
primeira derrota de toda a guerra, en Stalingrado, por
parte do exrcito sovitico.
A guerra no norte de frica

En 1941 tamn se estendeu a guerra a frica, atacando
os alemns s tropas britnicas en Libia, pretendendo
acadar o Canal de Suez e continuar cara a Persia e
India. A comezos de 1943 os alemns foron derrotados en
frica na batalla do Alamein.
A guerra no Ocano Pacfico

A poltica imperialista de Xapn, Estados Unidos e Gran
Bretaa chocou en Asia e en Oceana. Xapn ocupou
Filipinas, Indonesia, Birmania, Singapur e outros
arquiplagos do Pacfico; o 7 de decembro de 1941 atacou
a base estadounidense de Pearl Harbor, nas illas Hawai,
destrundo toda a flota al atracada.
Este feito provocou a entrada dos Estados Unidos na

guerra.
200
UNIDADE 4
Onte, 7 de decembro de 1941, foi unha data destinada a perpetuar para sempre a
lembranza dunha infamia. Eu pido Congreso que declare que existe de feito un estado
de guerra entre os Estados Unidos e o Imperio do Xapn.
Discurso do Presidente Roosevelt ante o Congreso. 8 de decembro de 1941.
Desenlace
A aportacin de armamento, dieiro e soldados por

parte de Estados Unidos notouse na evolucin da guerra,
que se inclinou a favor dos aliados (Gran Bretaa,
Francia, Estados Unidos, URSS e China).
Na fronte do leste de Europa, os soviticos fixronlles

replegarse s alemns cara oeste.
O desembarco de tropas aliadas en Sicilia levou a estas

a ocupar Italia.
Co desembarco de forzas aliadas en Normanda, no

norte de Francia, en xuo de 1944, levouse a cabo a
recuperacin de Francia e Blxica, e o ataque directo
contra Alemaa.
En maio de 1945, Alemaa rendeuse. Estados Unidos fixo

uso da bomba atmica en Hiroshima e Nagasaki, o 6 e o 9
de agosto deste mesmo ano, para que Xapn se rendese e
para amosar mundo enteiro quen tia a supremaca.
Imaxes espantosas do holocausto xudeu

nos campos de exterminio nazis
A bomba atmica arrasou

totalmente Hiroshima.
201
Consecuencias
55 millns de mortos, dos que a metade foron civs; o

racismo nazi provocou o holocausto xudeu nos campos de
exterminio, con 6 millns de mortos. Desprazamentos
forzados de millns de persoas. Europa quedou arrasada.
Forte suba dos prezos e millns de parados. Na Europa
Oriental, reconquistada pola URSS, establecronse
rximes comunistas, tamn chamados democracias
populares.
A organizacin da paz
Sede da ONU en Nova York.
Nas Conferencias de Potsdam e de Ialta, celebradas
uns meses antes da rendicin de Alemaa, decidiuse a
particin deste pas en catro zonas, que seran ocupadas
por Estados Unidos, a Unin Sovitica, Gran Bretaa e
Francia (a mesma particin e ocupacin se fixo coa
capital, Berln). Tamn se decidiu o reparto entre a URSS
e os Estados Unidos das sas respectivas zonas de
influencia, nacendo as a poltica de bloques que caracte-
rizar Guerra Fra.
Na Conferencia de San Francisco, en xuo de 1945,

fundouse a ONU, coa mesma finalidade coa que se creara
a Sociedade de Nacins, e para a defensa dos Dereitos
Humanos en todo o planeta.
29.
a) Cita as causas da Segunda Guerra Mundial.
b) Sita nun mapamundi as zonas onde se desenvolveu a guerra.
c) Cales eran as potencias do Eixo?
d) Que pases constituan o bloque dos aliados?
e) Que feitos blicos inclinaron a balanza a favor dos aliados?
202
UNIDADE 4
8. Espaa dende 1788 a 1939
Sociedade, economa e situacin poltica no sculo XIX
A poboacin
Durante todo este perodo, pasou de algo mis de 10
millns a 25. Anda que un notable aumento, inferior
que se deu nos pases occidentais de Europa, debido s
guerras, fame e emigracin.
A sociedade
A nobreza. Baseaba a sa riqueza na posesin de
grandes latifundios. En 1931, dez nobres posuan 325.000
hectreas de terreo.
A burguesa. Era escasa debido pouca industria-

lizacin. O seu poder econmico e poltico era moi inferior
que tia a burguesa dos pases industrializados.
As clases baixas. O proletariado tamn era pouco

numeroso; en 1930 apenas pasaba do 20% da poboacin
activa. Os campesios formaban a meirande parte da
poboacin; anda final deste perodo representaban o
50% da poboacin activa.
Agricultura
Era a actividade bsica. Foise modernizando pasenia-
mente, chegando a ter excedentes destinados comercia-
lizacin.
A desamortizacin. Existan unhas terras, de moita

superficie, chamadas terras amortizadas, que pertencan Dous cadros de Goya
s concellos e s mosteiros, e que estaban pouco (A familia do duque de Osuna e
explotadas. Estas terras non se podan vender, nin repartir O albanel ferido) que retratan
en herdanza, nin pagaban impostos. Esta situacin era un estamentos sociais opostos, a
finais do sculo XVIII.
contrasentido, xa que haba moitos campesios sen terras.
30. Que diferencias fundamentais presentan a sociedade e a economa espaolas do

sculo XIX con respecto s pases europeos mis evolucionados?
203
Durante o sculo XIX, dous ministros de gobernos

progresistas levaron a cabo a desamortizacin: Mendizbal,
en 1836, e Madoz, en 1854. A desamortizacin consista na
declaracin desas terras como bens de interese nacional e
logo vendanse en subasta. Pero estas terras foron
mercadas polas clases ricas, continuando os campesios
na situacin anterior desamortizacin.
31. a) Que foi a desamortizacin?

b) En que datas se realizou?
c) Que polticos elaboraron leis para levala a cabo?
A industria
A industrializacin foi escasa e tarda. A finais do sculo
XIX haba unha certa actividade industrial en Catalua
(txtil), Pas Vasco (siderurxia) e Asturias. Durante a
Primeira Guerra Mundial produciuse un despegue debido
s exportacins que se realizaban s pases belixerantes.
Pero con todo, o valor da produccin industrial a por

detrs da agrcola, o que configuraba a Espaa como un
pas de economa agraria.
Tendo en conta estes datos, podemos conclur que

Inauguracin do ferrocarril Espaa era un pas pouco evolucionado social e economi-
de Madrid a Aranjuez, en 1851.
camente con respecto s mis adiantados de Europa.
Retrasada con respecto da maiora das nacins occidentais, Espaa seprase

igualmente daquelas outras que non empezaron a sa industrializacin ata moi entrado
o sculo XX. Os meus argumentos fan fincap especial no fracaso das das
desamortizacins a do solo e a do subsolo- que malograron as bases naturais, agrcola
e mineira nas que deba basearse a Revolucin Industrial.
Nadal. J.: O fracaso da Revolucin Industrial en Espaa.
Situacin poltica no sculo XIX

Non se produciu unha antntica revolucin burguesa,
como ocurrira noutros pases de Europa Occidental.
Houbo un permanente enfrontamento debido distinto

modo de concebir a organizacin social, poltica e
204
UNIDADE 4
econmica. Por unha banda estaban os partidarios do

Antigo Rxime, os chamados moderados, que s queran
reformas moi suaves; por outra estaban os liberais,
partidarios de reformas avanzadas, segundo o modelo da
Revolucin Francesa.
Estas das forzas alternronse no poder, poder que

acadaban mediante golpes de Estado militares ou
eleccins.
longo do sculo, as distintas Constitucins

promulgadas e as reformas polticas que estas Constitu-
cins propiciaron, fixeron que pouco a pouco se fose
poendo fin absolutismo.
32. Sinala as diferencias entre moderados e liberais.
O movemento obreiro
A tarda industrializacin fixo que as ideas socialistas
chegasen aqu con retraso.
En 1879, Pablo Iglesias fundou o P.S.O.E.; ano

seguinte fundouse o sindicato U.G.T. (Unin General de
Trabajadores). Isto foi posible porque en 1868 levantouse
a prohibicin de constitur asociacins obreiras. O P.S.O.E.
presentouse s eleccins durante a Restauracin, pero
non tivo apenas votantes; durante a Segunda Repblica foi
o partido maioritario.
O anarquismo tivo unha implantacin forte no mundo

rural, principalmente entre os campesios xornaleiros
andaluces.
O reinado de Carlos IV e a Guerra da Independencia

Fundadores do P.S.O.E.;
Carlos IV reinou dende 1788 ata 1808, desentendndose no medio, Pablo Iglesias.
das sas funcins. principio do seu reinado seguiu cos
valiosos ministros ilustrados Floridablanca e Aranda. Pero a
Revolucin Francesa provocou o pnico por medo
penetracin da revolucin en Espaa, e prescindiu deses
ministros. En 1792, entregoulle o goberno a Godoy, poltico
ineficaz.
205
Cando Napolen invadiu Espaa en 1808, obligou a

Carlos IV e seu fillo Fernando VII a renunciar trono; no
seu lugar, Napolen colocou seu irmn Xos como rei de
Espaa.
Ante a ocupacin francesa, o pobo de Madrid

levantouse contra os invasores, inicindose a Guerra da
Independencia. Entre o exrcito e a guerrilla derrotaron s
franceses definitivamente en 1814.
A Constitucin de 1812
Cadro de Goya, O dous de maio, Un feito moi significativo foi que, en plena ocupacin
no que se amosa o ataque do
francesa, no ano 1812, as Cortes espaolas, reunidas en
pobo de Madrid contra os
franceses. Cdiz, promulgaron a primeira Constitucin espaola. Co
fin de rematar co Antigo Rxime e institur un rxime
liberal, esta Constitucin proclamou a soberana nacional,
a divisin de poderes e a fin dos privilexios da nobreza.
33. a) Que pretendan os redactores da Constitucin de 1812?

b) A travs de que procedementos legais?
O reinado de Fernando VII (1814-1833)
A restauracin do absolutismo (1814-1820)

Cando Fernando VII, fillo de Carlos IV, accedeu trono
en 1814, as Cortes intentaron que xurase a Constitucin de
1812. Pero, co apoio do exrcito, dos nobres e do alto clero,
restableceu o absolutismo. A independencia das colonias
espaolas en Amrica agravou a situacin econmica e
causou unha forte desmoralizacin na sociedade.
O Trienio Liberal (1820-1823)

O coronel Riego deu un golpe de Estado en defensa da
Constitucin liberal de 1812. Fernando VII, en contra da
sa vontade, gobernou como rei constitucional durante
tres aos. A burguesa liberal dividiuse entre os que
queran reformas profundas (soberana popular, sufraxio
cada vez menos censitario), os progresistas, e os que s
Primeira pxina da Constitucin
liberal de 1812.
eran partidarios de reformas livis, os moderados.
206
UNIDADE 4
A dcada ominosa (1823-1833)

As forzas militares da Santa Alianza enviaron a Espaa
un exrcito e, unha vez derrotados os liberais, restauraron
o absolutismo durante dez anos. Sobre os liberais
exerceuse unha forte represin.
O problema da sucesin de Fernando VII

non ter fillos varns, este rei promulgou a Pragmtica
Sancin, pola que se estableca que as mulleres poderan
ser raas. O irmn do rei, Carlos Mara Isidro, non
aceptou que Isabel, filla de Fernando VII, sucedese a seu Retorno de Fernando VII a
pai, e proclamouse herdeiro do trono. Por este motivo Espaa en 1814.
inicironse unha serie de guerras civs entre os partidarios
de Isabel e os de Carlos; son as chamadas guerras
carlistas, que van durar moitos anos.
34. Explica a causa das guerras carlistas.
As rexencias (1833-1843)
Por rexencia entndese o goberno temporal que se

establece durante a minora de idade, a incapacidade ou a
ausencia dun rei.
A rexencia de Mara Cristina (1833-1840)

Durante a minora de idade de Isabel, sa nai Mara
Cristina foi a raa rexente. Alternronse no Goberno
progresistas e moderados. Durante o goberno dos
progresistas, Mendizbal aprobou a Lei de Desamor-
tizacin. A Constitucin de 1837 proclamou a soberana
nacional, pero un golpe militar levou poder s
moderados, que eliminaron ese avance democrtico. De
1833 a 1840 tivo lugar a primeira guerra carlista.
A rexencia do xeneral progresista Espartero

(1840-1843)
Este xeneral progresista, que tia prestixio por poerlle
fin primeira guerra carlista, foi elixido polas Cortes como Fusilamento do xeneral liberal
rexente. Torrijos e os seus seguidores.
207
O reinado de Isabel II (1843-1868)
A Dcada Moderada (1844-1854).Un goberno formado

polos moderados, fronte dos cales estaba o xeneral
Narvez, aprobou unha nova Constitucin, que suprima a
soberana popular, afirmando que a soberana non reside
no pobo, senn no rei e nas Cortes. Tamn se puxeron
atrancos proceso da desamortizacin, chegando a
devolver propiedades s antigos propietarios. Levronse a
cabo importantes obras pblicas: estradas, canles de auga
e a inauguracin da primeira lia de ferrocarril, entre
Barcelona e Matar, en 1848, con 18 anos de retraso con
Isabel II.
respecto a Gran Bretaa.
35. En que ano se instalou en Espaa a primeira lia de ferrocarril?
O Bienio Progresista (1854-1856). En 1854 produciuse

un novo golpe de Estado militar de carcter progresista.
Acelerouse a construccin do ferrocarril e aprobouse unha
nova Lei de Desamortizacin, elaborada por Madoz.
O resto do reinado de Isabel II ata 1868

Foi un perodo de crises econmicas, sociais e polticas.
En 1867, os progresistas acordaron un pacto en contra da
raa, e en 1868 estalou unha revolucin levada a cabo
polos militares Topete, Serrano e Prim. Isabel II abandona o
pas e comeza unha etapa democrtica.
O Sexenio Revolucionario (1868-1874)
O Goberno provisional (1868-1871)

En 1869 aprobouse unha Constitucin que recoeca a
soberana nacional, institua o sufraxio universal
masculino, proclamaba a liberdade de cultos e estableca
como forma de Goberno a Monarqua. Agora haba que
buscar un novo rei.
O reinado de Amadeo I de Saboia (1871-1873)

Fillo do rei Vctor Manuel II de Italia, tivo que facerlle
fronte a unha serie de problemas que lle fixeron abdicar s
208
UNIDADE 4
dous anos de reinado: s partidarios de institur unha

Repblica, s carlistas, nobreza e a unha parte do pobo,
que o va coma un estranxeiro.
A Primeira Repblica espaola

Por Repblica entndese unha forma de goberno,
oposta monarqua, na que tdolos poderes do Xefe do
Estado (Presidente da Repblica) proceden da vontade do
pobo, vontade expresada mediante o sufraxio. O
Golpe militar contra as Cortes da
Presidente pode ser elixido directamente polo pobo ou Primeira Repblica.
polos representantes do pobo no Parlamento.
S durou de febreiro de 1873 ata xaneiro de 1874. Foi

un perodo de grande inestabilidade poltica: houbo catro
gobernos diferentes, seguiu a guerra carlista, os cubanos
comezaron a loitar pola sa independencia e xurdiu o
chamado cantonalismo, cando moitas cidades espaolas
se declararon autnomas. Un golpe de Estado militar puxo
fin Repblica. Agora as clases dirixentes pensaron no
restablecemento da Monarqua.
36. Que Constitucin recoeceu o sufraxio universal masculino e proclamou a

liberdade de cultos, inicindose con ela unha etapa democrtica?
A Restauracin (1874-1902)
Por Restauracin entendemos o restablecemento da

monarqua borbnica no trono de Espaa, na persoa de
Alfonso XII, fillo de Isabel II, que reinou dende 1875 ata 1885.
O sistema poltico da Restauracin

Foi ideado polo poltico monrquico Cnovas del Castillo,
poendo como bases inamovibles do sistema rei e s
Cortes. Partindo desta base, dous partidos turnaranse no
exercicio do Goberno: o conservador, dirixido por
Cnovas, que agrupaba s terratenentes e s altos mandos
do exrcito, e o partido liberal, dirixido por Sagasta, e que
representaba burguesa industrial e comercial.
Alfonso XII.
209
Este sistema de dous partidos deixou fra s partidos

obreiros e burguesa nacionalista de Catalua e do Pas
Vasco. En 1876 promulgouse unha nova Constitucin, na
que se afirmaba que a soberana resida nas Cortes xunto
co rei; en canto sufraxio, a sa redaccin era ambigua.
37. Despois da Primeira Repblica,

a) Con que rei se restaura a Monarqua en Espaa?
b) Que nova Constitucin eliminou a soberana nacional?
c) A quen pasou logo a soberana?
d) Cales foron os dous partidos que se alternaron no Goberno durante a Restau-
racin?
e) Quen eran os seus dirixentes?
A rexencia de Mara Cristina (1885-1902)

Morto Alfonso XII, a sa dona Mara Cristina exerceu como
raa rexente ata a maiora de idade do seu fillo Alfonso XIII.
O sistema de alternancia dos partidos seguiu vixente.
Durante o goberno liberal, en 1891 fxose efectivo o

sufraxio universal masculino.
Neste perodo os problemas foron acumulndose:

- A guerra de independencia de Cuba rematou coa
perda desta colonia, mis Puerto Rico e Filipinas, en
1898, perdas que produciron unha forte desmora-
lizacin en Espaa.
Os
dirixentes - En Catalua os nacionalistas reclamaron un Goberno
Cnovas e unhas Cortes propias e a oficialidade do cataln.
del Castillo
e Sagasta. - No Pas Vasco tamn se propagaron as ideas
nacionalistas, fundndose o Partido Nacionalista Vasco.
38. A finais do sculo XIX que problemas polticos destacan?
O reinado de Alfonso XIII (1902-1931)
En 1902, cando cumpriu 16 anos, accedeu trono,

xurou a Constitucin de 1876 e pretendeu manter o
caduco sistema de alternancia dos dous partidos polticos.
210
UNIDADE 4
Entre 1907 e 1909 o Goberno

conservador de Antonio Maura
concedeu o dereito de asociacin
s obreiros.
Sucedeuno un Goberno liberal,

presidido por Jos Canalejas, entre
1910 e 1912, que promulgou a Lei
de Mancomunidades co fin de dar
solucin s aspiracins de Imaxe de Barcelona durante a
autogoberno dos nacionalismos Semana Trxica.
cataln e vasco.
Outros problemas engdense s xa existentes:

- A guerra de Marrocos, onde Espaa pretenda
territorios coloniais que a compensasen da perda de
Cuba e Filipinas.
- O problema relixioso, motivado pola forte presencia
que a Igrexa tia anda na sociedade.
- Os problemas tpicos da explotacin dos obreiros por
parte da burguesa industrial, que foron canalizados
polos socialistas e anarquistas. Un feito grave foi a
Semana Trxica de Barcelona, en xullo de 1909,
cando os obreiros tomaron a cidade; o Goberno
ordenou a intervencin do Exrcito para voltar
normalidade.
A crise de 1917
- No mes de agosto, dirixentes do Partido Socialista
convocaron unha folga xeral.
- Os partidos polticos tradicionais dividronse e
enfrontronse entre eles, o que fixo imposible o
funcionamento das Cortes. O bipartismo entrou en
crise debido fraude electoral e a que s represen-
taban s terratenentes e alta burguesa; os naciona-
lismos e as reivindicacins obreiras non tian cabida
neste sistema.
- O Exrcito comezou a facer reivindicacins de tipo
econmico e poltico Goberno, a travs das Xuntas
Militares de Defensa.
211
A Dictadura de Primo de Rivera (1923-1929)

O xeneral Primo de Rivera deu un golpe de Estado:
respectando a Monarqua, suspendeu a Constitucin e os
partidos polticos e estableceu un rxime autoritario ou
dictadura, concentrando el todo o poder poltico.
Durante este perodo realiz-

ronse moitas obras pblicas
(encoros, e novas lias de ferro-
carril) e rematouse coa guerra
de Marrocos. Pero o resto dos
problemas polticos e sociais
non se solucionaron.
A perda de apoio por parte do

Exrcito, dos polticos, dos
intelectuais e da burguesa fixo
que presentase a dimisin rei
en xaneiro de 1930.
O xeneral Primo de Rivera
despachando con Alfonso XIII.
Abril de 1931: eleccins e proclamacin da Segunda
Repblica
O descontento da sociedade a en aumento e peda un
cambio de rxime poltico. O 12 de abril celebrronse
eleccins municipais; os representantes dos partidos
republicanos triunfaron nas cidades, o que se considerou un
apoio favorable Repblica. Alfonso XIII renunciou trono
e marchou a Italia. O 14 de abril proclamouse a Segunda
Repblica e estableceuse un Goberno Provisional.
Proclamacin da
Segunda Repblica
na Porta do Sol
(Madrid).
212
UNIDADE 4
39.
a) En que ano renunciou trono Alfonso XIII?
b) Por que?
c) Que novo rxime poltico se instituu a continuacin?
A Segunda Repblica e a Guerra Civil (1931-1939)
O Goberno provisional
Estaba formado por socialistas, republicanos e naciona-
listas catalns.
Tia como obxectivos preparar unha nova Constitucin,

realizar unha reforma agraria, reformar o Exrcito e darlle
unha solucin s nacionalismos.
Pero atopouse con moitos problemas: a grave situacin

econmica como consecuencia da crise de 1929, a
declaracin de independencia de Catalua e o
anticlericalismo dunha parte da sociedade espaola, que Azaa, Presidente do
primeiro goberno
se traduciu en queimas de igrexas e conventos.
republicano.
A Constitucin de 1931
Aspectos importantes a destacar foron: as Cortes teran
unha soa cmara, o Congreso dos Deputados; a
concesin do dereito de sufraxio s mulleres por primeira
vez en Espaa; separacin da Igrexa e do Estado,
suprimindo os presupostos que este lle conceda Igrexa;
prohibicin do ensino da relixin nas escolas.
40. Resume as novidades da Constitucin de 1931.
A Repblica de esquerdas (1931-1933)

Con Azaa como Presidente dun Goberno formado por
republicanos de esquerda e socialistas, pretendeuse
modernizar Espaa, coas seguintes actuacins:
- A aprobacin do Estatuto de Catalua, que conceda
a posibilidade de ter un Goberno (a Generalitat) e un
Parlamento propios.
213
- A reforma do Exrcito, reducindo o nmero de oficiais,

sobre todo os que non xuraran fidelidade Repblica.
- No mundo do ensino creronse moitas escolas, co fin
de erradicar o elevado analfabetismo da sociedade
espaola.
- A Reforma Agraria, para rematar cos latifundios e
crear unha clase de pequenos propietarios.
Pero tivo que enfrontarse a moitas dificultades:

- Enfrontamento coa Igrexa, non aceptar esta as
Retrato de Alejandro reformas do Goberno.
Lerroux, Presidente do
Goberno republicano de
- Intento frustrado de golpe de Estado por parte do
dereitas. xeneral Sanjurjo.
- Os sucesos de Casas Viejas, en Cdiz, cando as
forzas da orde pblica, mandadas polo Goberno para
sufocar unha sublevacin de campesios, exerceron
unha dura represin que rematou con varios mortos;
isto afectou credibilidade do Goberno. Azaa dimitiu
e convocronse novas eleccins, que deron a maiora
s partidos de dereitas.
41. a) Cita as principais reformas polticas e sociais levadas a cabo polo goberno de
Azaa.
b) Algunhas desas leis, que problemas causaron nalgns sectores da sociedade?
A Repblica de dereitas (1934-1936)

O novo Goberno, presidido polo dirixente do Partido
Radical, Alejandro Lerroux, desfixo as reformas mis
importantes levadas a cabo polo anterior Goberno: suspendeu
a Lei de Reforma Agraria; restableceu os presupostos do
Estado destinados Igrexa e amnistiou xeneral Sanjurjo.
Durante este perodo aconteceron unha serie de graves

feitos:
- A revolucin de 1934 en Asturias: os mineiros
tomaron Oviedo e as cuncas mineiras, e proclamaron
a Repblica Socialista. Este episodio rematou coa
intervencin do Exrcito.
Mineiros asturianos
- Companys, presidente da Generalitat, proclamou a
detidos en 1934. independencia de Catalua, o que provocou que o
214
UNIDADE 4
Goberno central suspendera o Estatuto de Autonoma

de Catalua.
En febreiro de 1936 celebrronse eleccins, as cales se

presentaban como un enfrontamento radical entre a
esquerda e a dereita. A dereita presentouse separada en
diversos partidos; a esquerda formou unha nica
candidatura, a Fronte Popular, que obtivo a maiora.
O Goberno da Fronte Popular

Agora Azaa o novo presidente da Repblica. A
situacin poltica radicalizouse: o fascismo, encarnado na
Falanxe Espaola, incrementou o nmero de afiliados; o
mesmo ocorreu co Partido Comunista.
O Goberno non foi quen de manter a orde pblica.

Xentes de esquerdas e de dereitas enfrontbanse nas
ras. As folgas xeneralizronse; os patronos pechaban as
fbricas; os sindicatos UGT (socialista) e CNT (anarquista)
facan continuas reivindicacins Goberno, que non
sempre poda atender.
As reformas da Repblica lesionaran os intereses da

nobreza latifundista e dunha parte do Exrcito.
Nesta situacin de convulsin social, polticos de

dereitas e unha parte do Exrcito prepararon un golpe de
Estado contra a Repblica. O 17 de xullo de 1936, tropas
do Exrcito destinadas en Melilla sublevronse contra o
Goberno, comezando as a Guerra Civil. O 18, a rebelin
triunfou nos territorios coloniais espaois de Marrocos e
en Canarias. O xeneral Franco tomou o mando das tropas
sublevadas. Outubro de 1936, Franco
proclamado Xefe do Estado.
42.
a) Que conflictos xurdiron durante o Goberno da Fronte Popular?
b) Que grupos sociais se sublevaron contra a Repblica?
c) Onde se iniciou a sublevacin?
d) En que data?
e) Que feito comezou con esta sublevacion?
215
A Guerra Civil (1936-1939)

A primeiros de agosto, as tropas sublevadas en frica
cruzaron o Estreito de Xibraltar. Despois de case tres anos
de guerrra entre o rxime republicano e os sublevados,
rematou a guerra coa victoria destes ltimos o 1 de abril
de 1939.
Evolucin da Guerra Civil.
43. Nuns mapas de Espaa, sinala a evolucin das zonas ocupadas por cada un dos
bandos enfrontados.
216
UNIDADE 4
9. Galicia dende 1900 ata 1936
Poboacin, sociedade e economa
A poboacin
Aumentou, igual que no resto de Espaa, pasando de
1,4 millns a comezos do sculo XIX a 2,5 millns en
1949. Como a maiora viva da agricultura, e esta era de
escasa productividade, a emigracin converteuse nunha
sada obrigatoria: a finais do sculo XIX emigraron a
Amrica 200.000 persoas; despois da Primeira Guerra
Mundial fixrono 100.000.
A sociedade
A burguesa foi unha clase con pouco desenvol-
vemento, debido escasa industrializacin.
Os fidalgos eran unha clase poderosa: profesionais

Imaxes da emigracin galega.
liberais (mdicos, avogados) que exercan o poder nas
vilas. O fillo maior herdaba o total da propiedade das
terras, quen llas arrendaba s campesios. En 1927 desa-
pareceron os foros e con eles a figalgua.
A case totalidade da poboacin era campesia, que

traballaba terras doutros.
A maior parte da poboacin galega traballaba no campo. Debuxo de Castelao denunciando

a situacin dos labregos.
44. Que desaparece en Galicia en 1927?
217
A economa
O atraso na agricultura e a escasa
industrializacin foron as caractersticas
principais. A fins do XIX s o Arsenal de
Ferrol e a Fbrica de Tabacos de A
Corua eran as industrias mis notables.
Logo, a industria conserveira experimen-
tou un gran auxe, chegando a producir
no ano 1915 mis da metade das
conservas de Espaa.
Fbrica de conservas a
comezos do sculo XX. Movementos polticos autonomistas e nacionalistas
O Provincialismo
Hacia 1840 unha serie de intelectuais (Antoln Faraldo e
Neira de Mosquera, a Xeracin de 1846) descobre que
Galicia unha entidade diferente doutros pobos, cunha
lingua, historia, arte e cultura propias, e cun atraso
econmico. Inician un movemento poltico que reivindica
Galicia como provincia nica, a exaltacin das caractersticas
culturais propias e unha sada para o atraso. Este movemento
fracasa co fusilamento do xeneral Sols en Carral.
Botadura dun barco nun Unha nova xeracin de intelectuais, como Vicetto e
asteleiro ferroln. Murgua, na dcadas 50 e 60 elaboraron unha Historia de
Galicia na que argumentaban as caractersticas histricas
e culturais propias. En 1863 Rosala publica Cantares
Gallegos en lingua galega.
En 1883 elabrase o Proyecto de Constitucin para el

Estado Galaico, no que se proclama a soberana galega,
un poder lexislativo e un executivo.
O Rexionalismo
Pretenda que o poder en Espaa estivera mis
descentralizado; dicir, que non todo o poder estivera nas
institucins polticas de Madrid (Goberno e Cortes).
Apareceron das correntes, a representada por Alfredo
Braas e a de Manuel Murgua.
O historiador
Manuel Murgua.
218
UNIDADE 4
En 1907 nace o grupo Solidaridad Gallega, formado

pola clase media de A Corua, con nimos de constitur un
partido poltico que avogase polo fomento da riqueza de
Galicia. Desaparece o grupo en 1912.
O Nacionalismo
- As Irmandades da Fala.
Crase a primeira Irmandade en A Corua en 1916, da

man dos irmns Vilar Ponte, espallndose despois por
outras cidades e vilas de Galicia; tamn ese mesmo ano
comezan a publicar o seu voceiro A Nosa Terra.
En 1918 celebraron en Lugo a I Asemblea das

Irmandades, onde definiron o seu ideario poltico: Galicia
unha nacionalidade, e ten o dereito fundamental de ser
dona absoluta de si mesma. Este o punto de partida
ideolxico do nacionalismo galego.
En 1922 dan un xiro hacia a non intervencin en

poltica: defenden a difusin da cultura galega como
obxectivo prioritario do nacionalismo. Nesta nova faceta
aparece a xeracin Ns, que sentar os fundamentos
tericos do nacionalismo galego.
Da xeracin Ns formaban parte Risco, Otero Pedrayo,

Cuevillas e Castelao. En 1920 fundaron a revista Ns, que,
Cartel de Castelao solicitando o
publicada ata 1936, difundiu a idea da existencia dunha voto a favor do Estatuto de
cultura propia de Galicia e dignificou o idioma galego. Autonoma.
45.
a) Cal era o obxectivo principal das Irmandades da Fala?
b) Cal era o seu ideario poltico?
c) Que sinala este ideario?
- O Partido Galeguista.
Foi fundado en Pontevedra en 1931, recollendo todo o

nacionalismo disperso, includos Castelao e Otero
Pedrayo, que xa eran deputados en Madrid.
219
Este partido xogou un papel moi importante na

redaccin do Estatuto de Autonoma de 1936, que foi
presentado por Castelao Presidente da Repblica o 15
de xullo de 1936. A Guerra Civil impediu a sa aprobacin.
46.
a) Que partido poltico xogou un importante papel na redaccin do Estatuto de
Autonoma de Galicia de 1936?
b) En que data foi presentado este Estatuto para a sa aprobacin?
c) Por que non chegou a aprobarse?
10. Filmografa
- O Movemento Obreiro:
Oliver Twist, de David Lean. 1948.
Amrica, de Elia Kazan. 1963.
Novecento, de Bernardo Bertolucci. 1976.
Sacco e Vanzetti, de Giuliano Montaldo. 1971.
- O Imperialismo:
Oriente e Occidente , de James Ivory. 1982.
Cimarron , de Anthony Mann. 1960.
Memorias de frica, de Sydney Pollack, 1985.
Pequeno gran home, de Arthur Penn. 1970.
Bailando con lobos, de Kevin Costner. 1990.
- A unificacin italiana:
Il gattopardo, de Luchino Visconti. 1963.
Senso, de Luchino Visconti. 1954.
Viva Italia!, de Roberto Rosellini. 1960.
- A Primeira Guerra Mundial:

Sendeiros de gloria, de Stanley Kubrick. 1957.
A grande ilusin, de Jean Renoir. 1937.
O gran desfile, de King Vidor. 1925.
Adeus s armas , de Frank Borzage. 1932.
Rei e Patria, de Joseph Losey. 1964.
O sarxento York, de Howard Hawks. 1941.
220
UNIDADE 4
- A Revolucin Rusa:
O acoirazado Potenkim, de Serguei Eisenstein. 1925.
Outubro, de S. Eisenstein. 1927.
Doctor Zhivago, de David Lean. 1965.
Nicols e Alexandra, de Franklin J. Schaffner. 1971.
A nai, de Vsevolod Pudovkin. 1926.
Vermellos , de James Bridges. 1981.
- Os anos vinte:
E o mundo marcha, de King Vidor. 1928.
Con faldas e a rachar, de Billy Wilder. 1959.
Primeira plana, de Billy Wilder. 1974.
Unha muller de Pars, de Charles Chaplin. 1923.
- Os totalitarismos:
O gran dictador, de Charles Chaplin. 1940.
Ser ou non ser, de Ernst Lubitsch. 1942.
O ovo da serpe, de Ingmar Bergman. 1977.
O proceso de Verona, de Carlo Lizzani. 1963.
- A Segunda Guerra Mundial:

Patton, de F. J. Schaffner. 1970.
Esta terra mia, de Jean Renoir. 1943.
Sangue, suor e bgoas, de Nol Coward e David Lean. 1942.
A lista de Schlinder, de Steven Spielberg. 1994.
Salvar soldado Ryan, de Steven Spielberg. 1998.
Roma, cidade aberta , de Roberto Rossellini. 1945.
- Guerra Civil espaola:

Por quen dobran as camps, de Sam Wood. 1943.
Retablo da Guerra Civil espaola, de Basilio Martn
Patino. 1980.
Terra e liberdade, de Ken Loach. 1995.
Raza, de Jos Luis Senz de Heredia. 1941.
As longas vacacins do 36, de Jaime Camino. 1976.
Dragn Rapide, de Jaime Camino. 1986.
Libertarias, de Vicente Aranda. 1995.
221
CLAVE DE CORRECCIN
Unidade 1
1.
Que o obxecto da Historia no o simple relato dos feitos do pasado, senn que
comprende o estudio global da vida social da humanidade.
2.
a) A Historia unha ciencia social que estudia os feitos humanos do pasado,
situndoos nun lugar e nun tempo concretos, e analizando as causas, a evolucin
e as consecuencias deses feitos.
b) Serve para coecer os fundamentos da nosa vida actual, saber de onde vimos,
quen somos e aumentar as probabilidades de saber a onde imos.
3.
Os protagonistas da Historia son tdalas persoas, consideradas en sociedade.
4.
Resposta libre. Hai que destacar que Bertolt Brecht pon de manifesto que nos libros
de Historia nunca figuran os autnticos protagonistas da mesma, que son tdalas
persoas.
5.
Porque non toda a humanidade evoluciona igual e mesmo tempo.
6.
a) Non.
b) Porque o paso dunha poca a outra prodcese dun xeito paulatino dentro da
continuidade da vida das persoas que viven nese momento histrico.
7.
Por cultura entndese o conxunto de ideas, costumes, ciencias, artes, lingua,
coecementos, leis, moral e relixin que caracterizan a un grupo social.
224
SOLUCINS
8.
Culturais: un cadro de Goya e unha nave espacial.
Econmicas: a pesca da sardia e a extraccin do petrleo.
Sociais: as caractersticas da burguesa, a guerra de Vietnam e as relacins entre
obreiros e empresarios.
9.
a) O andar permanentemente de p, quedando as libres as extremidades superiores;
o utilizar as mans para agarrar e manipular, transformndoas nos rganos mis
perfectos da sa anatoma; e, fundamentalmente, o aumento e perfeccionamento
do cerebro, o que lles permitiu desenvolver o razoamento, o pensamento, a
memoria e a coordinacin dos movementos das mans para fabricar tiles ou
ferramentas.
b) Resposta libre.
10.
A Historia ocupara os 3 ltimos minutos do da. As restantes 23 horas e 57 minutos
seran ocupadas pola Prehistoria.
Este resultado obtense aplicando unha regra de tres:
2.500.000 anos ocupan 1.440 minutos (que ten un da)
5.000 anos de Historia ocupan x minutos
O resultado son 2,88 minutos, que igualaremos a 3.
11.
a) Entre o 4000 e o 3500 a.C.
b) Hacia o 3000 a.C.
12.
Paleoltico: invencin do lume, pinturas de animais e de esceas de caza, non
existencia de clases sociais, remata fai 10.000 anos, depreda sobre o ecosistema que o
rodea, nomadismo, non existencia da propiedade privada, pedra tallada e enterramento
dos defuntos.
225
Neoltico: Crecente Frtil, sedentarismo, pedra pulida, comercio, invencin da

agricultura, invencin da cermica, comeza hacia o 8000 a.C., excedentes alimentarios,
navegacin, non existencia da propiedade privada e actividade txtil.
Idade dos Metais: Crecente Frtil, invento da roda, comeza hai 6.000 anos,
coecemento das tcnicas metalrxicas, a guerra e o carro de traccin animal.
13.
a) Vivan no Leste e Sur da Pennsula.
b) Porque estaban en contacto cos colonos gregos, fenicios e cartaxineses.
14.
Os celtas eran agricultores, gandeiros e cazadores; se vivan en zonas costeiras,
tamn mariscaban.
Practicaban a minera de estao e ferro. Traballaban os metais preciosos cunha alta

calidade artstica.
Vivan en poboados chamados castros, que estaban constitudos por un recinto

amurallado que rodeaba un outeiro; dentro do recinto amurallado estaban as vivendas,
os cortellos e os almacns.
Adoraban divinidades da natureza.
15.
Actualmente, tense en conta o desenvolvemento econmico xeral para marcar o seu
inicio: o nacemento das cidades (urbanismo), o comercio a grande escala e as
necesidades de comunicacin (escritura).
16.
a) Si.
b) Porque case todos eles foron, son e sern imprescindibles para o desenvolvemento
econmico, tcnico e artstico da Humanidade.
226
SOLUCINS
17.
Como un cambio rpido e brusco que se d nunha sociedade, e que trae cambios
profundos na economa, na sociedade, na poltica e na cultura, aparecendo despois
unha sociedade radicalmente distinta anterior.
18.
a) Produccin de excedentes agrcolas, os cales permiten comerciar con eles e unha
mellor alimentacin; aparicin da divisin e especializacin do traballo, adicndose
as persoas a distintas tarefas; nacemento das clases sociais, diferenciadas unhas
das outras pola distinta riqueza que posen; nacemento do poder poltico, que
exerce a autoridade sobre toda a poboacin; invencin da escritura.
b) Si.
c) Porque a organizacin da sociedade actual responde s mesmas caractersticas
que se acaban de describir.
19.
a) Nunha relacin de dominio, na que se pon de manifesto o sndrome do poder. A
ansia de poder algo que se constata longo de toda a Historia.
b) En grupos. Uns grupos detentaron o poder e apropironse dos dereitos humanos;

outros grupos quedaron dominados e carentes de moitos deses dereitos.
20.
Resposta libre. Son de destacar a redaccin das primeiras leis escritas, os avances
no mbito cientfico e a utilizacin do arco de medio punto e a bveda de cann.
21.
a) A agricultura.
b) Cereais, vide, lio e productos de horta.
22.
a) Porque era imposible ascender de nivel social.
b) De arriba hacia abaixo: o faran, altos funcionarios do Estado, sacerdotes,
pequenos funcionarios, comerciantes, artesns, campesios e os escravos.
227
23.
A relixin era politesta; estaba totalmente relacionada coa poltica: o faran tia a
consideracin dun deus.
Era unha relixin trascendente: cran que a alma se mantia viva trala morte. Por iso
momificaban o defunto (co fin de mantelo nun estado o mis parecido a cando estaba
vivo) e acompabano de todo o que precisaba na vida terreal: comida, roupa e
serventes, representados en pinturas.
24.
Porque nas rexins de clima desrtico, a auga dos ros imprescindible para a vida
humana e para a agricultura.
25.
unha cidade-Estado, politicamente independente, formada por unha cidade e un
territorio circundante con pequenas aldeas.
O centro da cidade tia das partes, a acrpole, na parte alta, onde se ubicaban os
templos e onde se refuxiaban os cidadns en caso de guerra, e a gora, que era a praza
pblica e o centro da vida poltica e econmica da polis.
26.
Que ten xnero humano como punto de partida e como fin.
27
a) Da razn.
b) O nacemento da filosofa e o asentamento das bases do pensamento cientfico.
28.
A Democracia, a Filosofa, a explicacin dos fenmenos baseada na razn
(pensamento cientfico), a Fsica, a Bioloxa, a Historia, a Medicia, a Antropoloxa, a
Literatura e as Olimpadas.
228
SOLUCINS
29.
a) A favor.
b) Porque considera s escravos como ferramentas que non se pertencen a si
mesmos, senn que pertencen a outra persoa.
c) A sociedade ateniense era unha sociedade escravista: o texto de Aristteles
xustifica ese sistema social.
30.
a) Aristteles defende o sistema de goberno democrtico como o nico que garante
a liberdade e a xustiza. Calicles, pola contra, defende o goberno dunha aristocracia
ou oligarqua, que o poder exercido por unhas poucas persoas notables e fortes.
b) Aristteles.
31.
a) Oligarqua.
b) O poder resida nun pequeo nmero de persoas da clase alta, e o goberno
exercano os xefes militares e relixiosos, un consello de ancins e cinco
representantes dos cidadns.
32.
Tomar como base para a comprobacin deste exercicio o mapa de referencia.
33.
Urbana. O centro econmico era a cidade e, en primeiro lugar, Roma. Toda a
produccin se orientaba cara s necesidades de Roma.
Escravista. Tdalas tarefas productivas eran realizadas por escravos.
Predadora. Explotaron masivamente os recursos humanos (escravos) e as riquezas

dos territorios conquistados. As terras de labor, as minas e as manufacturas eran
propiedade do Estado; por isto, orientaron as distintas provincias do Imperio a producir
aqueles bens que mis beneficio lles reportaban.
229
34.
a) Resposta libre. Puidera falarse do sistema poltico da etapa republicana.
b) Era unha democracia, anda que restrinxida s para os mis ricos. Nas outras
etapas o poder exercase dun modo absoluto por unha nica persoa (rei ou
emperador).
35.
a) Para extraer ouro, prata e estano.
b) O arado, a vide, o Faro da Torre de Hrcules, pontes, termas, a base da nosa lingua
(o latn) e o propio nome de Galicia, Gallaecia.
36.
a) Porque os principios cristins (igualdade de tdalas persoas diante de Deus e unha
vida eterna trala morte) desfacan as bases nas que se asentaba a sociedade e o
sistema poltico de Roma, que eran a sociedade escravista e o culto emperador.
b) ...Constantino, ...Edicto de Miln, ...313.
230
Unidade 2
1.
a) Pola falta de terras e de alimentos, polo aumento da poboacin e pola atraccin que
exerca sobre eles unha civilizacin mis evolucionada c sa.
b) No ano 476, cando saquearon Roma.
2.
Compra ou elabora un mapa e traza sobre el os lmites das das civilizacins.
3.
Agrcola e gandeira. Non ten excedentes: unha economa de subsistencia ou de
autoabastecemento.
4.
Que se convertera cristianismo para salvar reino visigodo.
5.
a) Restablecer o antigo Imperio Romano.
b) Non.
c) Porque o seu imperio foi dividido entre os seus netos.
6.
a) Si.
b) Porque, ademais, unha lei que regula o comportamento do musulmn en tdalas
facetas da sa vida: relixiosa, poltica, social, domstica e individual.
7.
Implantan nas leis civs os preceptos relixiosos do Islam, e opense s cambios que
trae a sociedade moderna occidental, defendendo o modelo social tradicional.
8.
Tomando como referencia o mapa da pxina 58, traza os lmites desta expansin.
231
9.
Pasou a mans da nobreza ou aristocracia e a unha parte do clero: condes,
marqueses, duques, bispos e abades.
10.
a) Para protexeren a sa propia vida, nunha poca de grande inseguridade fsica e
social.
b) Perderon a propia liberdade e tiveron que someterse a unhas condicins de traballo
prximas escravitude nas terras dos seores.
11.
A dcima parte da colleita dos campesios, que tia que ser destinada Igrexa.
12.
a) Estamento.
b) Os distintos dereitos e as distintas obrigacins que tian cada un deles, e o nivel
de riqueza.
c) Era prcticamente imposible.
13.
Os nobres e o alto clero tian como funcins guerrear e rezar, respectivamente.
Os campesios, os artesns e os servos traballaban.
14.
Non exista o Estado tal e como o coecemos hoxe. O territorio estaba dividido en
seoros; en cada un deles mandaba un nobre, un bispo ou un abade. Cada seor, no
seu seoro, absorba todalas funcins do Estado: ordeaba, obrigaba e condenaba.
O rei era un seor feudal mis, sen mis poder c que tian os demais seores.
15.
b) Eu, Afonso II, (...) dou e concedo a ti, Guillem de Anglesola, o meu castelo de Mur,
(...) con tdalas sas terras e pertenzas e (...) ademais, recibirs 60 medidas de
trigo (...).
232
SOLUCINS
(...) ti farasme servicio e terasme fidelidade perpetua, (...) Teralo ti e os teus

descendentes a perpetuidade.
c) un texto xurdico, pois ten valor de lei.

d) un texto datado a finais do sculo XII, posiblemente nalgn lugar do reino de
Aragn.
e) Para esta cuestin, consulta, se che posible, algunha enciclopedia ou libro de
Historia.
f ) Cntrate no que concede o rei, a quen llo concede, durante canto tempo, as abrigas
que contrae co rei o receptor dos bens. Relaciona isto co que sabes a cerca das
relacins de vasalaxe.
g) Resposta persoal.
16.
Consulta o diccionario ou, mellor anda, unha enciclopedia.
17.
a) Non.
b) Porque os musulmns vieron Pennsula sen mulleres e, dende un principio, se
mesturaron coa poboacin visigoda durante 32 xeracins, resultando unha nica etnia.
c) O nico que os diferenciaba era a relixin: uns eran cristins e outros, musulmns.
18.
Porque se relacionaron comercialmente con pobos de culturas moi diferentes. A sa
cultura foi a mis evolucionada do seu tempo.
19.
A transmisin da cultura grega: a ciencia e o pensamento filosfico.
20.
A necesidade de ocupar mis terras coas que alimentar a unha poboacin que a en
aumento; os impostos que os cristins impoan s musulmns; a unin temporal entre
algn dos reinos para conquistar novas terras; e, sobre todo, o cambio de ideoloxa entre
os cristins no sentido de darlle Reconquista un carcter relixioso: a loita contra o infiel.
233
21.
o conxunto de ideas fundamentais que forman parte do pensamento dunha persoa,
dun conxunto de persoas, dunha poca ou de movementos polticos, culturais ou
relixiosos.
22.
Controlou tdolos aspectos da vida de Europa Occidental: dballe lexitimidade
poder poltico, dictaba os fundamentos das leis que se impoan sociedade e aportaba
a ideoloxa que sostia o sistema feudal; marcaba as normas a seguir en tdolos
aspectos da vida das persoas, dende o traballo ata a vida persoal e ntima, e daba
normas de moral e de costumes.
Practicaba a caridade cos pobres e mantia escolas e hospitais.
23.
a) A partir do sculo XI.
b) Burgos.
24.
a) Burguesa.
b) comercio, artesana e banca.
25.
Fundamntase no afn de enriquecerse co fin de aumentar os negocios e a riqueza
persoal, dicir, para aumentar o capital. A posta en prctica desta ideoloxa trae o
nacemento do sistema econmico coecido como capitalismo.
26.
1) A base econmica do sistema feudal era a agricultura; no texto vese que a base da
economa o comercio.
2) Outra diferencia clara que no texto remrcase a importancia do dieiro; na
economa feudal s se coece o troco.
3) A idea de beneficio est clara no texto; na sistema econmico feudal este termo
descoecido.
234
SOLUCINS
27.
a) Gremios.
b) Regulamentaban a concesin ou a denegacin do permiso para a instalacin de
novos obradoiros; controlaban o horario laboral, que tia que ser o mesmo para
todos; obrigaban a comprar materias primas mesmo prezo; controlaban a
calidade dos productos elaborados e fixaban os prezos oficiais e fixos de venda
pblico.
28.
a) Dun seor feudal, nobre ou eclesistico.
b) s seores feudais.
c) Concello.
d) A alta burguesa.
29.
a) Os reis.
b) Porque buscaban o apoio da rica burguesa, co fin de adquirir mis poder e situarse
por derriba dos seores feudais dentro da escala social, e as poder reafirmar e
reforzar o poder real (monarquas).
30.
Realiza esta actividade coa axuda do mapa da pxina 83.
31.
a) Consideracin do home como centro de tdalas preocupacins (antropocentrismo);
utilizacin da razn para explicar os fenmenos naturais; gran curiosidade polo
coecemento.
b) Humanismo.
c) Un gran avance no coecemento cientfico e unha explosin de creatividade nas
artes.
32.
a) A imprenta.
b) Gutenberg.
235
33.
A aparicin da mentalidade humanista, a cada do Imperio Bizantino nas mans dos
turcos en 1453 e as primeiras exploracins marias polo ocano Atlntico levadas a
cabo por portugueses e espaois.
34.
Nacemento do sistema econmico coecido como capitalismo; fortalecemento da
burguesa; reforzamento do poder dos reis; comprobacin de que s existe un nico
mundo, cando Juan Sebastin Elcano d a volta Terra; expansin da cultura europea por
outros continentes; e ruptura dentro do cristianismo, coa aparicin de distintas igrexas.
35.
Cando os turcos ocuparon a parte oriental do Mediterrneo, houbo que buscar rutas
alternativas para proseguir co comercio que se via realizando con Asia. Os portugueses
buscaron novas rutas polo sur de frica. Os espaois, na crenza de que a Terra era
redonda, buscronas cruzando o ocano Atlntico.
36.
A gran demanda de productos orientais, a necesidade de ouro, o remate da
Reconquista e novos inventos que facilitaron a navegacin.
37.
Para a realizacin desta actividade guate polo mapa da pxina 87.
38.
Consecuencias econmicas: comezou a chegar ouro e prata a Europa en grandes
cantidades, as como outros productos descoecidos en Europa: patacas, millo, tabaco,
tomate.
Consecuencias xeogrficas: o comercio, que estaba centrado no Mediterrneo,

desprazouse Atlntico.
Consecuencias polticas: Espaa e Portugal crearon dous inmensos imperios coloniais.
Consecuencias culturais: coecemento de novos espacios xeogrficos ata ese

momento inconcebibles na mentalidade europea; Amrica europeizouse: linguas,
costumes, mentalidade, leis, relixin e tcnica europeas foron exportados s novas terras.
236
SOLUCINS
39.
Concentraron o poder absoluto nas sas mans, basendose no Dereito romano,
impulsado pola Igrexa, que afirmaba que a autoridade do rei para gobernar os seus
territorios vn de Deus.
Limitaron o poder dos nobres, reducndolles privilexios.
Crearon unha Facenda e un Goberno centralizados e controlados por persoas afns a

eles.
Constituron un exrcito forte e permanente, pagado por eles, para poder prescindir
da axuda militar que ata agora lles proporcionaban os nobres.
Crearon un corpo diplomtico especializado nas relacins con outras nacins.
237
Unidade 3
1.
Que non eran Estados unitarios gobernados por un rei, senn que eran territorios
repartidos en pequenos estados, reinos, principados, ducados, marquesados e cidades,
independentes os uns dos outros, como prolongacin da poca feudal.
2.
Nega o valor das indulxencias; as persoas slvanse s pola fe, non fai falta realizar
boas obras para salvarse; cada persoa interpreta libremente a Biblia, sen que tea que
aceptar a interpretacin da Igrexa; s admite dous sacramentos, o Bautismo e a
Eucarista; prohbe o culto Virxe e s santos.
3.
a) A Igrexa.
b) Platn e Aristteles.
c) Durante o Renacemento.
d) O emprego da razn para buscar a verdade, o antropocentrismo e o interese polo
coecemento.
4.
Nas guerras que Espaa mantia en Europa.
5.
Porque nun imperio tan extenso e repartido arredor da Terra, sempre era da nalgn
dos territorios.
6.
a) Mestura de razas, intensificacin do comercio entre as colonias americanas e a
metrpole e unha total difusin da cultura espaola e do cristianismo.
b) Eran os habitantes que haba en Amrica (tamn chamada as Indias) chegada
dos espaois.
7.
A base da economa das colonias espaolas americanas era, dende o principio, a
obtencin de ouro e prata. Mis adiante puxronse en explotacin grandes plantacins
de cana de azucre, cacao e tabaco.
238
SOLUCINS
8.
a) un rxime poltico que se caracteriza porque o rei goberna cun poder absoluto,
sen ningn lmite e sen render contas a ningun.
b) O rei o representante de Deus, e de Deus recibe o poder; polo tanto, ir contra o
rei ir contra a vontade de Deus.
9.
Foi o primeiro golpe contra o absolutismo, ocorrido en Inglaterra durante a segunda
metade do sculo XVII. Esta revolucin levouna a cabo a burguesa contra o monopolio
do poder do rei e os privilexios da nobreza. Despois dunha guerra civil, a burguesa
conseguiu que o rei cedese parte do seu poder en favor do Parlamento. En adiante, o
Parlamento foi a institucin poltica que gobernou: dictaba as leis, recadaba os impostos,
controlaba o exrcito e elixa xefe do Goberno.
10.
a) A alta burguesa.
b) Do comercio colonial, da banca e das terras agrcolas que mercou como inversin.
c) unha clase que ten moito poder econmico, pero non ten poder poltico.
11.
O empobrecemento da Facenda debido s enormes gastos que supuxeron as guerras
europeas; a perda de moitos territorios en Europa; o descenso notable da poboacin e
a falta de polticos de prestixio.
12.
Antes de morrer, Carlos II, que non tia fillos, nomeou como sucesor seu arquiduque
francs Felipe de Anjou, neto de Lus XIV de Francia. A posibilidade da unin dos reinos
de Francia e Espaa asustou a Inglaterra, Holanda e Portugal, que apoiaron arquiduque
Carlos de Austria como sucesor de Carlos II no trono de Espaa.
Entablouse unha guerra de trece anos entre estes dous bloques, que trouxo estas
consecuencias para Espaa: polo Tratado de Utrecht (1713), Espaa perdeu tdalas
posesins que anda lle quedaban en Europa e que pasaron a mans de Inglaterra e de
Austria (Pases Baixos, Miln, Reino de Npoles, Sicilia e Sardea); tamn tivo que
ceder a illa de Menorca, que recuperar mis adiante, e Xibraltar; o neto de Luis XIV
pasou a reinar en Espaa co nome de Felipe V, entronizando as en Espaa a Casa de
Borbn.
239
13.
a) As afirmacins do filsofo grego Aristteles e os dogmas da relixin.
b) O ingls Francis Bacon e o francs Ren Descartes.
c) O mtodo cientfico
d) Na observacin da natureza e na experimentacin.
e) Galileo descobre que a cada dos corpos realzase con aceleracin e demostra a
teora heliocntrica de Coprnico; Kepler afirma que os planetas xiran redor do
Sol; Harvey descobre a circulacin do sangue; Pascal demostra que a atmosfera
limitada; Newton descobre que a forza da gravitacin afecta a tdolos corpos que
hai no Universo.
14.
a) Era o sistema social, poltico, econmico e ideolxico propio do absolutismo.
b) De que as persoas naceron para ser felices; que a razn humana o supremo valor
que nos permite acadar a verdade e o coecemento; e das ideas de Locke.
c) Derrubar as bases do Antigo Rxime.
d) Montesquieu propuxo a separacin de poderes (lexislativo, executivo e xudicial).
Voltaire propuxo a utilizacin da razn para a procura da felicidade e da tolerancia.
Rousseau expresou o principio da soberana popular ou nacional: o poder nace e
reside no conxunto de tdolas persoas da sociedade; en consecuencia, o
gobernante ten que cumprir a vontade da maiora.
e) Si. Locke afirmaba que a capacidade de facer as leis e a de facer cumplilas non
poden estar nas mans dunha mesma persoa, porque se caera no abuso do poder;
Montesquieu propoa que, para evitar a tirana, o poder poder poltico tia que
estar separado en tres niveis.
15.
Se hai mis oferta dun producto que demanda del por parte dos compradores, o prezo
do producto baixa e deixa de fabricarse; no caso contrario, dicir, se hai mis demanda
del que oferta por parte dos fabricantes, o prezo dos productos aumenta e os fabricantes
aumentan a produccin.
16.
Resposta libre e razoada.
240
SOLUCINS
17.
Para a comprobacin do resultado do exercicio, guate polo mapa da pxina 114.
18.
a) Nos principios fundamentais dos filsofos da Ilustracin francesa.
b) En 1783.
c) George Washington.
19.
Constitucin: lei fundamental e democrtica que regula e organiza o funcionamento
dun Estado (as funcins e limitacins de cada un dos tres poderes; os dereitos e deberes
dos cidadns; o sistema econmico; a organizacin do territorio).
Repblica: forma de goberno representativo e baseado nunha Constitucin, oposto

monarqua, na que o poder do xefe do Estado (Presidente da Repblica) provn da
vontade do pobo expresada a travs do sufraxio.
Federacin: unin de varios Estados que manteen a sa independencia, pero ceden

a un goberno superior algunhas atribucins, como poden ser o exrcito, a moeda, a
poltica exterior...
Sufraxio: acto mediante o cal unha persoa emite un voto para elixir s seus
representantes polticos.
20.
Promulgou os decretos de Nova Planta, coa finalidade de suprimir as antigas
institucins polticas tradicionais existentes nos reinos da antiga Coroa de Aragn,
Valencia, Mallorca e o Principado de Catalua. Implantou unha Administracin centralista
(toda ela controlada desde Madrid). Unificou as distintas Cortes que haba nos antigos
reinos nunha soa institucin, ags as de Navarra. Eliminou as aduanas interiores. E creou
novos rganos de goberno, como as Secretaras de Estado ou Ministerios.
21.
a) Realizacin de moitas obras pblicas (estradas e canles); creacin de psitos, os
arsenais de Ferrol e Cartaxena e as Reais Fbricas.
b) Obxectos de luxo: vidro, tapices e porcelana.
c) Os pazos dos reis e da nobreza.
241
d) O remate do monopolio do comercio con Amrica que tia a Casa de Contratacin

de Sevilla dende o sculo XVI.
e) A eliminacin das aduanas interiores existentes ata o momento dentro de Espaa.
22.
A ensinanza das ciencias prcticas (Qumica, Fsica, Ciencias Naturais) para impulsar
o desenvolvemento da economa.
23.
a) A Real Audiencia de Galicia e a Xunta do Reino de Galicia.
b) A Real Audiencia era unha institucin xudicial, que tamn se encargaba do control
da orde pblica, o abastecemento de alimentos das cidades e o recrutamento dos
soldados. A Xunta representaba Reino de Galicia diante do rei, reparta os
impostos por provincias e faca peticins rei.
24.
A causa do incremento foi unha maior produccin de alimentos.
Como consecuencia, houbo unha forte emigracin.
25.
Introducronse novos cultivos procedentes de Amrica: a pataca e o millo.
26.
a) Inicio da industria siderrxica en Sargadelos, Cervo (Lugo) da man de Raimundo
Ibez, marqus de Sargadelos, que mis tarde, e no nesmo lugar, creou unha
fbrica de louza. Por outra banda, comerciantes catalns instalados nas Ras
Baixas construron as primeiras factoras de salgadura de peixe.
b) Introduciron novas artes de pesca (arrastre) e, para unha mellor conservacin do
peixe, substituron o escabechado polo prensado.
27.
Como continuacin do sistema feudal, segue dividida en estamentos: a alta nobreza
apenas resida en Galicia e posua grandes extensins de terras; a baixa nobreza ou
fidalgua era a intermediaria entre a alta nobreza e os campesios para o cobro das
rendas; o alto clero dispoa tamn de grandes superficies de terra agrcola; por ltimo,
artesns, comerciantes, marieiros e campesios constituan mis do 90% da poboacin.
242
SOLUCINS
28.
a) Feixoo, Martn Sarmiento, Xon de Castro, Pedro Antonio Snchez, Cornide
Saavedra e Lucas Labrada.
b) A modernizacin do sistema econmico e a eliminacin dos atrancos do Antigo
Rxime que impedan o progreso de Galicia.
c) A Academia de Agricultura, as Sociedades de Amigos do Pas e o Real Consulado
Martimo de A Corua.
29.
A intelixencia, a forza e as virtudes.
30.
Os representantes do terceiro estado, non conseguir que nos Estados Xerais se
votase por persoas e non por estamentos, constituron a Asemblea Nacional, e xuraron
non disolvela ata darlle a Francia unha Constitucin.
31.
a) A toma da prisin real da Bastilla (Pars) por parte das masas populares.
b) O 14 de xullo de 1789.
32.
1. Proclamou a igualdade de tdolos cidadns.
2. Aprobou a Declaracin dos Dereitos do Home e do Cidadn.
3. Aprobou a Constitucin civil do clero.
4. Aprobou a Constitucin de 1791, que proclamou a soberana nacional e estableceu
o dereito voto e a divisin de poderes.
33.
a) S teen dereito voto as persoas dun determinado nivel de riqueza.
b) A burguesa.
34.
a) Era unha asemblea que concentraba os poderes lexislativo e executivo.
b) Voto de tdalas persoas maiores de idade.
243
c) Non, porque estaban excludas as mulleres do dereito voto, polo que a

cualificacin de universal non apropiada.
d) O sufraxio universal concede o dereito voto a tdolas persoas maiores de idade;
o sufraxio censitario s concede este dereito s persoas ricas.
35.
a) Era democrtica.
b) Proclamaba o dereito de tdolos cidadns sufraxio universal sen ningunha
restriccin, as como o dereito de todos traballo e educacin.
36.
a) Xente humilde, pequenos propietarios e traballadores dos obradoiros.
b) Sansculottes.
c) A igualdade econmica, a travs dunha redistribucin da riqueza.
37.
a) A alta burguesa.
b) s mis ricos.
38.
a) O exrcito, a alta burguesa e os campesios pequenos propietarios.
b) O Consulado.
39.
No cdigo Civil estableceu a igualdade de tdolos cidadns ante a lei e aboliu tdolos
privilexios do Antigo Rxime. A xustiza era administrada por xuces. Garantiu a
soberana nacional. Aplicou uns impostos proporcionais nivel de riqueza dos cidadns.
244
Unidade 4
1.
a) A mquina de vapor.
b) Porque, acoplada a outras mquinas que antes se movan con enerxa humana ou
hidrulica, permitiu realizar moito mis traballo nun tempo breve.
c) James Watt, en 1769.
2.
Utilizacin de mquinas movidas por motores e un cambio radical das formas de
traballo, realizado agora en fbricas con mquinas modernas e con obreiros industriais.
3.
En non deixar sen cultivar ningunha parcela ningn ano.
Aumentar a produccin agrcola obter unha colleita cada ano.
4.
A primeira fase adicouse produccin txtil, construccin do ferrocarril e a sentar
as bases da siderurxia. A fonte de enerxa bsica era o carbn.
A segunda fase, iniciada hacia 1870, est caracterizada pola fabricacin de aceiro en
substitucin do ferro, o nacemento da industria qumica, a navegacin a vapor, a primeira
revolucin nas comunicacins (telgrafo e telfono) e o uso da electricidade e o petrleo
como fontes de enerxa.
Na terceira fase, que se inicia hacia 1950, o emprego da enerxa nuclear, os avances
en electrnica, os ordenadores e as novas tecnoloxas da comunicacin son as sas
caractersticas.
5.
a) A clase obreira industrial ou proletariado.
b) Infrahumanas, de case escravitude: horarios de sol a sol, nenos realizando
traballos duros, salarios de miseria.
6.
Porque chegou un momento no que un s individuo ou unha familia non podan
financiar as novas industrias, que esixan instalacins e maquinarias mis modernas e
moito mis custosas. Por este motivo, os pequenos capitais pertencentes a varias
245
familias burguesas nronse para facerlle fronte s grandes investimentos que se

requiran; as apareceron as grandes sociedades annimas, nas que o capital est
repartido en accins; estas accins mrcanse e vndense na Bolsa.
7.
a) Controlar o mercado e fixar os prezos das materias primas e dos productos que
fabricaban.
b) A compaa de petrleo Standard Oil Co., que en 1890 xa controlaba ela soa o
90% do mercado dos productos derivados de petrleo dos Estados Unidos.
8.
a) A volta absolutismo que se produciu nalgns Estados europeos, despois da
derrota de Napolen en 1814.
b) O Liberalismo.
9.
a) A alta burguesa.
c) As clases populares.
10.
a) A clase media (baixa burguesa) e os obreiros industriais.
b) O universal.
c) A democracia.
d) Que, por primeira vez na Historia, formaron parte del obreiros.
e) Porque a burguesa tivo medo das peticins dos traballadores e considerou que se
podan poer en perigo as sas propiedades.
11.
a) O Socialismo.
b) 1. Igual que houbera revolucins burguesas, tamn poda haber unha revolucin
obreira. 2. A revolucin obreira poda crear unha sociedade nova, sen clases e sen
a explotacin dunhas persoas por parte doutras. 3. Os medios de produccin non
deban ser de propiedade privada, senn propiedade do Estado. 4. O Estado
intervir na economa para favorecer s traballadores.
246
SOLUCINS
12.
a) Para mellorar as sas duras condicins de traballo e de vida.
b) 1871
c) No derradeiro tercio do sculo XIX.
d) A folga.
13.
a) Karl Marx e Friedrich Engels.
b) Loita de clases: enfrontamento entre grupos opostos (os que teen o poder e a
riqueza, e os desposudos). Plusvala: a diferencia que existe entre o valor do
traballo que realiza o obreiro e o salario que percibe a cambio dese traballo; da
plusvala apodrase o empresario. Dictadura do proletariado: unha vez conquistado
o poder do Estado polos obreiros, estes implantarn unha dictadura para evitar
unha contrarrevolucin por parte da burguesa capitalista. Sociedade comunista:
sociedade xusta, sen clases sociais e sen propiedade privada. Economa
planificada e centralizada: a fabricacin e produccin de bens e servicios para a
totalidade da poboacin establecerase dende un centro de decisin e seguindo
uns plans preestablecidos.
14.
Resposta libre. Teranse en consideracin a organizacin do poder e as reformas
sociais que levou a cabo.
15.
a) Porque o sistema democrtico burgus fora concedendo melloras sociais s
obreiros: incremento dos salarios e reduccin da xornada laboral.
b) Socialdemocracia
c) O capitalismo non pode ser destrudo por unha revolucin; as melloras polticas e
sociais que rematen coas inxustizas teen que conseguirse a travs da democracia
parlamentaria.
16.
Nacionalidade: conxunto de persoas que posen unha lingua, unha relixin, unha
raza e un pasado comns, establecidas nunha xeografa ou territorio concreto.
Nacin: conxunto de persoas que son conscientes de formar unha nacionalidade.
247
Nacionalismo: ideoloxa que propugna que unha nacin posa un Estado, dicir, tea
un goberno propio.
Estado: organizacin poltica que exerce o poder supremo sobre un territorio concreto
e definido por unhas fronteiras precisas.
Estado-nacin: Estado que exerce o poder sobre unha nica nacionalidade.
Autodeterminacin: a esixencia que plantexan as persoas dunha nacionalidade de

tren un Estado propio.
17.
a) A busca de materias primas e fontes de enerxa abondantes e baratas; a
necesidade de novos mercados onde vender os productos industriais; o forte
aumento da poboacin europea; a busca de forza e prestixio; a necesidade de
investir o capital xerado polos enormes beneficios; o racismo e o progreso dos
medios de comunicacin.
b) frica, Asia e Oceana.
c) Entre 1870 e 1914.
d) O 60% e o 55%, respectivamente.
18.
a) Hispanoamericanos fillos de espaois.
b) Porque o dominio espaol entorpeca o seu desenvolvemento econmico e a sa
liberdade poltica.
19.
Potencias Centrais: Alemaa, Imperio Austro-hngaro, Bulgaria e Turqua.
Potencias Aliadas: Gran Bretaa, Francia, Rusia, Blxica, Serbia, Italia, Romana,
Grecia, Portugal e Xapn.
20.
a) A tensin existente entre os dous bloques; o desexo de desquite de Francia; a
disputa entre Alemaa e Francia por territorios coloniais en Marrocos; a crise dos
Balcns; o imperialismo ruso e o asasinato do herdeiro trono de Austria, o
arquiduque Francisco Fernando.
248
SOLUCINS
b) Metralladoras, avins, lanzachamas, gases asfixiantes, tanques, submarinos.
21.
Para a realizacin deste exercicio fxate nos mapas das pxinas 186 e 189.
22.
Non coecera nin a revolucin burguesa nin o liberalismo. Era unha illa do pasado,
vivindo en pleno Antigo Rxime: monarqua absoluta, nobreza con privilexios,
campesios recn sados da servidume feudal, non haba Parlamento que representase
a tdolos estratos sociais, nin partidos polticos; a burguesa era pouco importante
debido escasa industrializacin.
23.
a) Asembleas de obreiros, soldados e campesios.
b) Significa reservarlle maiora do pobo a libre eleccin dos deputados, a
administracin do Estado e a realizacin de trasformacins polticas e sociais.
c) Realizar unha revolucin social (comunista).
24.
a) A toma do Pazo de Inverno, s do goberno.
b) O 26 de outubro de 1917 no calendario ruso (xuliano); no noso calendario
(gregoriano) foi o 8 de novembro do mesmo ano.
c) Prohibiron tdolos partidos polticos, ags o comunista; eliminaron a liberdade de
reunin e a de expresin; nacionalizaron a terra, a industria, a banca, o comercio e
os transportes; organizaron o Exrcito Vermello; disolveron a Duma; uniron os
poderes lexislativo e executivo; prohibiron as folgas; exerceron un forte control e
censura sobre a prensa.
d) Para implantar o rxime comunista.
25.
a) unha sociedade caracterizada polo acceso das masas a unha gran cantidade de
bens de consumo e de servicios, gracias fabricacin en serie de cantidades
inxentes de productos con modernas mquinas, o que produce o abaratamento
dos mesmos. Este consumo masivo o motor da economa capitalista.
b) A partir de 1920.
249
26.
a) A superproduccin de productos industriais e agrcolas.
b) O peche de empresas e un paro masivo.
c) 32 millns.
27.
a) Concesin, por parte do Goberno, de prstamos s bancos; aumento dos salarios;
reduccin da xornada laboral; axudas econmicas s parados; realizacin de obras
pblicas para incentivar o emprego.
b) F. D. Roosevelt.
28.
a) Defenden que o poder poltico debe estar nas mans dun lder que hai que
obedecer cegamente. Non toleran a separacin de poderes nin a liberdade de
ideoloxas. Son profundamente antisocialistas. Parten da base de que as persoas
son desiguais; en consecuencia rexeitan a democracia porque concede os mesmos
dereitos a todos; desvalorizan muller porque non pode levar armas. Defenden o
racismo, dicir, a superioridade dunhas razas sobre as outras. O imperialismo
xustifcano pola necesidade de espacio que teen algunhas nacins para poder
realizrense. Rexeitan tdalas caractersticas propias do sistema democrtico e
apoian o uso da forza, da represin e do terror para acadar e manter o poder.
Desconfan da razn: exaltan os sentimentos da xente e fomentan o fanatismo.
b) Porque prometera poerlle fin humillacin que supuxera para Alemaa o Tratado
de Versalles e rematar coa crise econmica.
c) Os territorios de Europa Oriental, nos que Alemaa adquirira as terras necesarias
para a realizacin do seu porvir.
29.
a) O desexo de vinganza polas humillacins s que fora sometida Alemaa no Tratado
de Versalles; o fracaso da Sociedade de Nacins para resolver conflictos dun xeito
negociado; a carreira de armamentos seguida por Alemaa e Italia para executar a
poltica de expansin territorial; os sistemas de alianzas entre os distintos Estados.
b) Servirse do mapa da pxina 201 para realizar esta actividade.
c) Alemaa, Italia e Xapn.
d) Gran Bretaa, Francia, Estados Unidos, a URSS e China.
250
SOLUCINS
e) As derrotas alemanas en Stalingrado e Alamein; o desembarco de tropas aliadas

no sur de Italia e en Normanda; a utilizacin de bombas atmicas en Xapn.
30.
Un escaso aumento da poboacin, a existencia de enormes latifundios en mans dos
nobres e da igrexa, un escaso nivel de industrializacin, unha burguesa pouco
numerosa e sen apenas poder poltico, escaso nmero de obreiros industriais e unha
poboacin adicada maioritariamente agricultura.
31.
a) A declaracin como bens de interese nacional das terras amortizadas (terras que
non se podan vender, nin repartir en herdanza, nin pagaban impostos) e a sa
posterior posta en venda en subhasta.
b) 1836 e 1854.
c) Mendizbal e Madoz.
32.
Os moderados eran partidarios do Antigo Rxime, e s queran reformas polticas moi
suaves. Os liberais pretendan reformas avanzadas, segundo o modelo da Revolucin
Francesa.
33.
a) Rematar co Antigo Rxime e institur un rxime liberal.
b) Proclamando a soberana nacional, a divisin de poderes e abolindo os privilexios
da nobreza.
34.
non ter fillos varns, o rei Fernando VII promulgou a Pragmtica Sancin, pola que
se estableca que as mulleres poderan ser raas. O irmn do rei, Carlos Mara Isidro,
non aceptou que Isabel, filla de Fernando VII, sucedese seu pai, e proclamouse
herdeiro do trono. Por este motivo inicironse unha serie de guerras civs entre os
partidarios de Isabel e os de Carlos: son as chamadas guerras carlistas.
35.
En 1848.
251
36.
A Constitucin de 1869.
37.
a) Con Alfonso XII.
b) A Constitucin de 1876.
c) Pasa s Cortes, xunto co Rei.
c) O Conservador e o Liberal.
e) Cnovas del Castillo e Sagasta, respectivamente.
38.
A guerra de independencia de Cuba, que rematou coa perda desta colonia, mis
Puerto Rico e Filipinas; en Catalua os nacionalistas reclamaron un Goberno e unhas
Cortes propias e a oficialidade do cataln; no Pas Vasco tamn se propagaron as ideas
nacionalistas.
39.
a) En 1931.
b) Porque o resultado das eleccins municipais celebradas o 14 de abril de 1931
deron o triunfo s partidos republicanos nas cidades, o que se interpretou como un
apoio Repblica.
c) A Segunda Repblica.
40.
As Cortes teran unha soa cmara (Congreso dos Deputados); concedeuse o dereito
de sufraxio s mulleres por primeira vez en Espaa; separouse a Igrexa do Estado,
suprimindo os presupostos que este lle conceda a aquela; prohibiuse o ensino da
relixin nas escolas.
41.
a) A aprobacin do Estatuto de Catalua, a reforma do Exrcito, a creacin de
escolas, a Reforma Agraria.
b) O enfrontamento coa Igrexa, non aceptar esta as reformas do Goberno referentes
ensino da relixin; o malestar do Exrcito polas reformas militares, que levou
intento frustrado de golpe de Estado por parte do xeneral Sanjurjo.
252
SOLUCINS
42.
a) A radicalizacin poltica da sociedade en partidos ideoloxicamente opostos,
radicalizacin que provocaba o enfrontamento nas ras; o Goberno non foi que de
manter a orde pblica; as folgas xeneralizronse; os patronos pechaban as
fbricas; os sindicatos facan reivindicacins que o Goberno non sempre poda
atender; a nobreza latifundista e o Exrcito sentronse lesionados nos seus
intereses polas reformas do Goberno.
b) Polticos de dereitas e unha parte do Exrcito.
c) En Melilla.
d) O 17 de xullo de 1936.
e) A Guerra Civil.
43.
Toma como referencia os mapas da pxina 218.
44.
Os foros e a clase dos fidalgos.
45.
a) A difusin da cultura galega como obxectivo prioritario do nacionalismo.
b) Galicia unha nacionalidade, e ten o dereito fundamental de ser dona absoluta de
si mesma.
c) O punto de partida ideolxico do nacionalismo galego.
46.
a) O Partido Galeguista.
a) O 15 de xullo de 1936.
a) Polo estalido da Guerra Civil.
253

Modulo2 Sociedade - pdf1188210948

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Modulo2 Sociedade - pdf1188210948

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Modulo2 Sociedade - pdf1188210948

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

2 SOCIEDADE

O DEVIR DA SOCIEDADE HUMANA

Roberto Calleja Rodrguez

Autor do Mdulo 2: O devir da sociedade humana

Toms Sanjurjo Fernndez

Jos Alfonso Soto Rey

Depsito legal: C. 446/2000

Este o material didctico destinado Mdulo 2 do mbito da Sociedade do

INTRODUCCIN HISTORIA. A HUMANIDADE PREHISTRICA

A IDADE MEDIA E OS COMEZOS DO MUNDO MODERNO

1. O trnsito Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

A IDADE MODERNA E O COMEZO DA IDADE CONTEMPORNEA

1. Europa no sculo XVI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

UNIDADE DIDCTICA 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

A HISTORIA CONTEMPORNEA ATA 1945

1. A Revolucin Industrial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

Nesta unidade trataremos de saber que a Historia, que estudia, quen

3. A prehistoria en Galicia e na Pennsula Ibrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Por que importante a Historia?

A que chamamos Historia

Ibn Jhaldun (1332-1406)

A Historia unha ciencia social que estudia os feitos do

...a Historia depsito das accins, testemua do pasado, exemplo e aviso do

2. Tendo en conta o que levas lido,

3. Quen son os protagonistas da Historia?

4. Que conclusin sacas do texto de Bertolt Brecht?

Divdese a Historia convencionalmente en varios

5. Por que s vlida para ns, os occidentais, esta divisin da Historia?

A Prehistoria. Vai dende a aparicin da especie

A Idade Antiga. Abarca dende o comezo da Historia

A Idade Media. Comprende dende o ano 476 d.C. ata

A Idade Moderna. Vai dende mediados do sculo XV

A Idade Contempornea. Abrangue dende 1789 ata a

O paso dun perodo a outro ten lugar cando ocorren

6. Unha persoa que viviu no ano 476 d.C.,

A nica caracterstica propia da especie humana a

7. Define a palabra cultura.

A palabra civilizacin fai tamn referencia vida nas

Para estudiar unha civilizacin hai que considerar os

A situacin no espacio. preciso coecer o lugar

A situacin no tempo. Saber cando acaeceu.

A economa. Coecer os seus recursos naturais, os

A organizacin do poder. Saber quen o detenta e por

A sociedade. Ver que clases a constiten, as

A cultura. Comprende as manifestacins cientficas,

Cada civilizacin ten uns valores propios, caracte-

8. Clasifica estas realizacins humanas como polticas, culturais, econmicas ou sociais:

A evolucin da especie humana

A especie humana, dentro da escala zoolxica,

Dentro dos primates est o grupo dos homnidos, que

Dentro do grupo dos homnidos atpase, dende fai

A partir do homo habilis a especie humana

En conclusin, considranse primeiros

mente, os que aumentaron e perfeccionaron o cerebro, o

Concepto de Prehistoria e as sas etapas

Definir a Prehistoria dun modo exacto non

Podera concretarse dicindo que unha

Divdese tradicionalmente en en das grandes etapas: