Kuşanlarin Menşei̇

KUANLARIN MENE
indekiler Tablosu
A. "Kuan Ad ...................................................................................................................1
1. "Kuan Adnn Grld Kaynaklar .......................................................................2
A. Kitabelerde ...........................................................................................................2
B. Paralarda ..............................................................................................................2
C. Sasan Devri Kaynaklarnda ..................................................................................3
D. in Kaynaklarnda ................................................................................................3
E. Ermeni Kaynaklarnda ..........................................................................................4
F. Uygur Devri Metinlerinde .....................................................................................4
G. slm Kaynaklarnda .............................................................................................4
2. "Kuan Adnn Mns .............................................................................................5
B. Kuanlarn Milliyeti Meselesi .......................................................................................7
1. Trk Menei Gr .............................................................................................8
2. Mongoloid Menei Gr.................................................................................12
3. ran Menei Gr ............................................................................................13
Dipnotlar .........................................................................................................................23
Kaynaklar .........................................................................................................................35
Yrd. Do. Dr. Mehmet TEZCAN

Atatrk niversitesi Kazm Karabekir Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye
Trklerin Kavt Yeri http://www.Altayli.Net

Sayfa No: 1
KUANLARIN MENE
"Yapt almalarla gerek Trk, gerekse Kuan tarihi ve medeniyetine lmsz

yardmlarda bulunan Prof. Dr. Robert Gbln aziz hatrasna...
Gerek in gerekse klasik Bat kaynaklarnn mterek ifadelerine gre, M.. II. yzyln
ikinci yarsnda, Bat kaynaklarnda Sogdiana ve Bactria, in kaynaklarnda ise Ta Hsia
ad ile adlandrlan blgelerin gebe kabileler tarafndan istilas neticesi, burada M.. III.
yzyln ortalarna doru kurulmu bulunan Bactria Grek Krall skt bulmu ve onun
yerine, M.S. I. yzyldan itibaren yerli kaytlarda "Kuan adyla geen, ancak inlilerin "Ta
Yeh-chih demeye devam ettikleri bir devlet ortaya kmtr. Bilindii zere Yeh-chihlar,
M.. III. yzyln sonlarndan beri inin batsndaki Kansu blgesinde otururken, kuzey
komular Hsiung-nularn (Hun) basks neticesi yurtlarn terk etmek zorunda kalmlar,
batya doru uzun bir yolculuktan ve baz in kaytlarna gre, yollar zerindeki Vusun ve
Sai/Saka gibi baz kavimlerle epeyce mcadele ettikten sonra geldikleri bu yeni blgede
Kuan devletini kurmulardr.1 Bu devletin kurucusu da in kaytlarna gre, Chiu-chiu-ki,2
sikke ve kitabelerden anlaldna gre ise, Kujula Kadphisestir. Kujula, kendi sikke ve
kitabelerinde "Kuan yabgusu (hsi-hou) diye de anlyordu. inliler, komu devletlerin
"Kuei-shuang olarak isimlendirdikleri bu yeni devlete, onlarn "eski isimlerinden dolay, Ta
Yeh-chih demeyi srdrmekle beraber, gerekte yeni ortaya kan bu devletin
kurucularnn Yeh-chihlar olup olmad hususunda tereddtl birok nokta mevcuttur.
Ancak, ilim leminde, "Kuan ismiyle anlan bu yeni teekkln "Yeh-chih adyla ve
meneiyle aklanmas hl devam etmektedir. Bu bakmdan, "Kuan ad ve "Kuanlarn
menei hususu, ok sayda epigrafik, arkeolojik ve nispeten az olan tarih, lenguistik
bilgilere ramen yine de mulakln srdrmektedir.
A. "Kuan Ad
"Kuan veya buna benzer baz tabirler, Kuanlarn sikke, kitabe gibi resm vesikalarnda
olduu kadar, komu devletlerin kaytlarnda, in kroniklerinde de yer almaktadr.
1. "Kuan Adnn Grld Kaynaklar
A. Kitabelerde
"Kuan adyla alakal bulunan ve muhtemelen onun asl ekli olan "Kusana terimi,
Kuanlar devletinin M.S. I.-II. yzyla ait kitabelerinde grlmektedir. Bu kitabeler, Brahm
ve Kharosth olmak zere iki dilde kayda geirilmi olup, Kharosthcede uzun sesler
olmamakla beraber, Brahm kitabeleri uzun sesleri de gsterdii iin daha gvenilir kabul
edilmektedir.
Kuanlara ait Brahm kitabelerinde Kuan ad, Kusna eklinde gemektedir. Mesel,
Vema Taksumadan bahseden bir kaytta, Kusna-putro (Kuana-olu) tabiri
grlmektedir.3 Ayn ekil, muhtemelen Vsika ile ayniletirilen bir Kuan hkmdarnn
kitabesinde de Vasakusna eklinde grlyor.4
Kuanlarn gerek kitabelerinde, gerekse sikkelerinde sklkla kullandklar Kharosth yazl

kaytlarda ise Kuan ad, Guana5 ve Khusana6 ekillerinde olduu kadar, KusAa,
Kosano7 ekillerinde, ama uzun sesler gsterilmeden verilmektedir.
B. Paralarda

Sayfa No: 2
KUANLARIN MENE
lk olarak Kujula Kadphises ve Heraiosun sikkelerinde grlen Kuan adyla alakal baz
ekiller gze arpmakta olup, bunlar Grek ve Kharosth harfleriyle verilmektedir. Kuan
ismi, Greke olarak, Korranou, Korsnaou/Korsano/Kosano, Korsna, Horansu,
Korano/Koano ekillerinde olup,8 ilk defa Kaniska I. zamannda husus bir ses/iaret
gelitirilmek suretiyle bu kelimenin Koana/Koano olarak okunmas gerektii ortaya
koyulmutur.9
Sikkelerde yer alan Kharosthce ekillerinde ise bu isim, Khusana ve KusAa olarak
grlmektedir.10
C. Sasan Devri Kaynaklarnda
Kuan ad, Brahm kitabelerindeki gibi, sadece Sasan-Kuan sikkelerinde grlen: Eski
ran diliyle RB kw{n (Rabb Kun) ve kw{n MLK (Kun meliki) ibarelerinde
grld zere, Kun eklinde ve ikinci hecesi uzun olarak grlr.11 Sasan
Hkmdar ahpur I.in Nak-i Rstemdeki M.S. 262 tarihli olan Kabe-i Zerdt
kitabesinde12 Kwnhtr (Kuanahr),13 Greke rivayetinde ise Kousenon veya
Koussenon isimleri gemektedir.14 Burada aka, muhtemelen 245 ila 248 tarihleri
arasnda15 Pekbura (Puruapura, Peaver)kadar ve K (Ke, veya Kgar?), Sod ve
(Takent) snrlarna kadar olan Kuanahrn itaat altna alndndan
bahsedilmektedir.16 Sasan hkmdar ahpur I.in kk olu Narseh (293-303) zamanna
ait olan Paykuli kitabesinde17 ise mstakil lkeler saylrken en bata kwn MLKA (Kuan
meliki) tabiri gemekte ve bu kraln, Sasan taht mcadelesinde kendisine destek olduu
belirtilmektedir.18 M.S. tahminen 224-270 tarihleri arasnda Kuan Hkmdarlar Vasika
ve Kanika IlI.n saltanatlar zamannda Sasanlerin, Kuanahr lkesini M.S. 262 veya
281 tarihlerine doru Pekibura (Peaver) kadar kendilerine tamamen balamalarndan19
sonra Kuan-Sasan ve Sasan- Kuan20 ismi verilen sikkelerinde21Ohrmazd I.,
Wahr#m, Kaw#d, Ardac{Or ve P@rnz gibi Kuanahr valilerinin22 unvanlarnda
Kunh, wuzurg Kunh, bazan da Kunhnh ekli grlmektedir.23
Sasanlerden ilk bu unvan kullanan kiinin Ardac{Or (Erder, tahminen 270- 285) olduu
grlyor.24 Sasan hkmdar ahpur IInin 379 ylnda lmnden sonra "Kunhr
Kionit ve Kidaritler arasnda paylalmtr.25 Sasan idarecilerinden en son olarak bu
unvan, Gble gre, Wahram IV. zamannda (388-389) Ohrmazd (II.) "Knh
kullanmtr.26 Sasanlerin bu igali, Kuanlarda M.S. 232/233 tarihinden balatlan yeni bir
takvimin (Sasan Kuanahlar Takvimi) de balangcn oluturmu grnyor;27
Pakistanda bulunan Tohi (vadisi) kitabelerinden28 birisi bu takvime gre tarihlidir.29
D. in Kaynaklarnda
in kaynaklarnda, kurulan be Ta Yeh-chih hsi-houluklar (yabgu) vesilesiyle CHS 96 A

ve HHS 88e (118) grlen "kuei-shuang isminin de "Kuan adnn transkripsiyonu
olduu bilginlerce kabul edilmektedir.30 E.G.Pulleyblankn, in kaynaklarndan SC 123te
Ta-yan vesilesiyle geen Kuei-shan kelimesinin de Kuei-shuang ile bir alakas olduu
eklindeki gr, henz iyice akla kavumamtr.31
in kaynaklarndan, VII. yzyln ilk yarsnda Tu-huo-lo (Toharistan) lkesini gezen inli
Budist hac Hsan Tsangda da Chiu-shuang-ni-chia ad mevcuttur ki,32 bunun sonraki
devir kaynaklarnda TSda da geen Chiu-shuang-ni-chia ve keza Kuei-shuang-ni ile ayn
olduu, mevcut topografik bilgilere nazaran Semerkand ile Buhara arasnda bir yere
yerletirilen mahal ile ayniletirilebilecei gr kabul grmtr.33

Sayfa No: 3
KUANLARIN MENE
in kaynaklarndan bazlarnda grlen Ch-sha, Chiu-tzu (Kua) ve hatta Kao-chang gibi

isimlerin de Kuan ile ilgili olduu bir zamanlar ileri srlm olmakla beraber, bu gr,
temelde "Kusna isminin "Kua adnn ekilmi hali olduu grne dayanr ki, bu
gr, kelimenin orijinalinin, "Kusna, tasrifli halinin ise "Kusnasa olduu artk
gsterildii iin geerliliini bugn yitirmi gibidir.34
Kuei-shuang kelimesinin tercmesinin35 "Kuan ad ile bir irtibatnn ise grlemeyecei

zaten ifade edilmitir.36
E. Ermeni Kaynaklarnda
M.S. IV. ve V. yzyla ait hadiseleri kaydederken Phaustos Byzantios, Elie Vardapet,
Agathangelos, Sebeos ve Lazar Parpetsi gibi Ermeni kaynaklar, Kuanlar hakknda bilgi
vermektedir.37 Bunlardan V. yzyln ilk yars tarihisi olan Phaustos, IV. yzyln ikinci
yarsnda, Kuanlarn Bactrada (Belh) oturan byk "Arakuni kralnn, Sasan
Hkmdar apuha (ahpur II., 309-379) kar giritii savalardan bahsetmektedir.38 500
yllarna tarihlendirilen Lazar ve VI. yzyln sonundan ncesine ait Elie, Hunlarn da
"Kuank isimlendirildiklerini kaydeder.39 Yine, M.S. V. yzyla kadar ran ve rann
dousundaki hadiselerin anlatld, ancak VIII. yzyla ait olan dier bir Ermeni kayna
Moses Khorenatsinin eserinde, Ermeni soy ktnden ve randaki Sasan Slalesinin
kurucusu Erdeir I.in (Erdeir I. Papakan, 226-244) faaliyetlerinden bahsedilirken,
"Kuanklarn lkesi ve savalklar; isyan karan Ermenilerin kral Hosrovun, Sasan
Hkmdar
Artair zamannda Sasanilerle mcadele ederken Kuan Hkmdar Vehsacana

(Vasudeva) 244-249 tarihleri arasnda elilik heyeti gndermesi ve Sasan-Kuan savalar
hakknda bilgi verilmektedir (II/2, 67, 74).40 460 ylna doru meydana getirilen
Agathangelosun eserinde de Kuanlardan, Hosrovun mttefikleri diye bahsedilir.41 VII.
yzyl sonuna ait Sebeos ise bu dnemdeki olaylar anlatrken, Hosrov II. Parvezin (590-
628) dmanlar olarak Eftalitlerin deil de Kuanlarn ismini vermektedir.42 Fakat Ermeni
kaynaklarnda zikredilen Kuanlar, zaman zaman Kafkas Hunlar karl
kullanlmaktadr.43
F. Uygur Devri Metinlerinde
Vaktiyle F. W. K. Mllerin baz Uygur el yazmalarnda zikredilen Kuisan/Ksen ismini

incedeki Kuei-shuang yani KusAaya atfetmesi44 teorisine dayanan bu abalar, Ksenin
Kua ehrinin dier bir ismi olarak kabul edilmesi,45 wkw Kwysn (oku Ksen) dili tabirinin
de Kua dili olduunun tespiti ile Ksenin Kuei-shuang yani KusAa ile deil, Kua ile
alakal olduu anlalmtr.46 Bununla ilgili olarak yine Uygur metinlerinden getirilen Trt
Ksen ulus tabiri de Kua blgesinde tesbit edilmitir ve Kua ile ilgilidir.47
G. slm Kaynaklarnda
Baz slam devir kaynaklarnda ve sikkelerinde Kunh tabiri gemekte olup, ilk defa
Baron A. von Stael-Holstein, bunun Kuanlarla alkasna iaret ederek in
kaynaklarndaki Kuei-shuang wang ile bunu birletirmitir.48 M.S. VIII. yzyldan itibaren
slm kaynaklar, Maveran nehir/Sogdiana blgesinde, Buhara havzasnda Kuteybe bin
Mslimin faaliyette bulunduu aristokrat zmreden genellikle Kuan ve Kuan aslzadeleri
olarak bahsederler.49 Tabiatyla bu devirde Kuanlar, artk tarih sahnesinden ekilmilerdi

Sayfa No: 4
KUANLARIN MENE
ve bu, eski ananelerin bir uzantsyd. Ancak, yine ayn slm kaynaklar, IX. yzylda
Maverannehir/Sod blgesini zikrederken, 'Tz; 4t"Tz Kuaniyye adl bir ehirden
bahsederler.50 Genellikle Keniyye eklinde harekelenmekle beraber, bu kelimenin
Kniyye olduu otoritelerce kabul edilmektedir.
slm kaynaklarna gre Sodda iki tane Kuniye olduu anlalmaktadr: Bunlardan biri,
Zerefan havzasnda bugnk Kette-Korgan blgesinde, dieri ise Kaka-deryada Ke,
bugnk ehrisebz olan Kuaniye idi.51 Kuniyye ehri, slm kaynaklarnca, Sodun en
kalabalk ehri olarak tasvir edilmekte ve Semerkanda 12 fersah uzaklkta olduu
kaydedilmektedir.52 Barthold bunun, Zerefan rma kuzeyinde, Kette-Korgan yaknlarnda
olduunu belirtmektedir.53 bn Hordadbihte de Kuniyye eklinde verilen ehir,
arkeolojik aratrmalara gre, Akderya ile Karaderya rmaklar kavandan 12-15 km.
douda bulunuyordu.54 Baz bilginlere gre, Fergana blgesinde bulunan Kasan ehri de
blgede bir dier Kuaniye ehrinin bulunduunu gstermektedir.55
slm kaynaklarnn verdii bu Kuniyyenin, Ta Yeh-chihlar Sogdiana blgesine

geldiklerinde kendilerine bakentlik yapt ve bu ismi de o zaman ald baz bilginlerce
ileri srlmektedir.
Arkeolojik ve bilhassa nmizmatik deliller ve kurganlar bunu teyit edecek durumdadr.

Mesel, Buhara havzas ile Bikent havzas kurganlar karlatrldnda, benzer birok
zellikler grlyor. Ancak bunu teyit edecek in ve klasik Bat kaytlarnda ak deliller
yoktur; bilhassa Chang Chienin verdii Ta-yan, Ta Hsia ve Ta Yeh-chih tasvirleri,
Yeh-chihlarn Ta-yandan sonra batya deil, gneye ve gneybatya gittiklerini
gstermektedir. Kald ki Kuanlarn kuzey snr hl halledilmemi bir konudur.56 Harezm,
Kang-ch ve Ta-yan ile olduu gibi, Sogdiana blgesiyle de bunun baz ortak zellikler
tad, Kang-chlerin be beliinin muhtemelen burada kurulmu olabilecei belirtiliyor.
Ta Yeh-chihlar, gneye Ta Hsiaya indikten sonra kuzeyde Chao-wu krallklar teekkl
etmitir ki, bunlarn Yeh-chihlarla ayn soydan olduklar hususunda baz tespitler de
vardr. Bununla beraber, Kuniyye, Kuanlarn kurulu devresine deil, daha sonraki bir
zamanna veya kendilerini Kuan/Ta Yeh-chih neslinden sayan Kang-ch veya Harezm
slalelerinden birine ait olmu olabilir.
2. "Kuan Adnn Mns
"Kuan ad, yaplan aratrmalara gre, balca 4 anlamda kullanlmaktadr: 1. bir

beyin/kraln ad olarak, 2. bir boy veya klnn ad olarak, 3. bir slle ad olarak ve, 4.
slle hkmdarlarnn ahs lakab veya ismi olarak.57
"Kuan adn ilk olarak veren CHS 96 A, "Kuei-shuang eklinde ve bir beylik/yabguluk ad
olarak zikretmektedir. Ta Yeh-chihlar Bactria blgesine geldiklerinde burada Bactria Grek
Krall vard. ki aamada gerekleen bu istil hareketinde gebeler, arkeolojik
aratrmalarn gsterdiine gre, ilk aamada Amu-Derya/Oxus kuzeyindeki blgeyi yani
Sogdianay, Bactriann en dou ksmndaki blgeleri ve bu arada nehrin gneyinde,
Bactriann ta uzak dou kesinde ve stratejik bir yerde bulunan Ay Hanumu
(Ptolemaiosun Eucratidias) M.. 145 ylna doru58 ve Eucratidesin saltanatnn son
dnemlerinde tamamen tahrip ettiler; M.. 130 yllar civarnda da Helioclesin saltanatnn
sonlarna doru Amu-Derya gneyinde ve Hindukuun kuzeyindeki topraklara
saldrdlar;59 her ne kadar gneyde kk krallklar halinde Grekler varlklarn bir sre
daha devam ettirdiyseler de sonunda Bactria Grek Krall tedricen sona erdi.60 Burada, Ta

Sayfa No: 5
KUANLARIN MENE
Hsia fethedilip Ta Yeh-chihlar gneye getikten sonra be Yeh-chih "hsi-houluklar

(yabgu) kurulmutu;61 bunlardan biri de "Kuan adyla ilgili olan "Kuei-shuang yabguluu
idi.62 Yeh-chihlar bizim kabul ettiimiz kronolojiye gre, M.. 100 yllarnda nehri gneye
doru getiler.63 Chiu-chiu-kinin (Kujula Kadphises, M.. tahminen 30-80)64 ortaya k
ise bu hadiseden 100 ksur yl daha sonradr. Chiu-chiu-ki, dier drt hsi-hou (yabguluk)
yani beylii kendisine balayarak burada gl bir devlet kurdu. Komular ve bizzat
kendileri "Kuei-shuang wang (Kuana kral) diyorlarsa da inliler onlara, eski isimleri olan
"Ta Yeh-chih olarak hitap etmeye devam etmilerdir.65 M.S. tahminen 50 yllarna doru
da Hinduku Dalarn gneye doru geerek fetihlerine baladlar.66 Zannmza gre,
eer "Kuan kelimesi bizim kabul ettiimiz gibi bir ahsn ismi ise, bu, baz cidd itirazlara
da sebebiyet verecektir. "Kuan ismi, "HIAOY67 sikkelerini karann ve Kujula
Kadphisesin de ahs ismi olduuna gre, o halde M.. 100 ylndan (Kuei-shuang) M.S.
takriben 25-30lu bir kronolojiye gre aradan bir asrlk bir zaman gemitir. Bu durumda,
M.. 100 ylnda Amu-Deryay gneye geen ve M.S. 25-30lu bir tarihte de Kuei-shuang
beyliine stnlk salatarak dier drt yabguluu da itaat altna alan, ayn kii olacaktr ki
bu mmkn deil. "Kuann bir ahs ismi olmas teorisine hakllk pay vermeyen
grlerin en salam delilleri tabiatyla bu olacaktr.
Kuan adnn menei ve anlam konusunda ortaya atlan dier bir gr ise bunun idare,
ynetim manasndaki kua ile, kk, gvde, mene anlamna gelen #na kelimelerinin
birlemi ekli yani hkmdar slalesine mensup demek olduu,68 veya kusa
kelimesine okluk genitif eki - nann eklenmesinden ibaret (Kua-na) olduudur.69 Hint
kaynaklar, Kuanlar genellikle bu isimle anmaktadr.70
Bize gre, Kuei-shuang ad, yaklak olarak M.. 100 yllarnda Amu-derya/Oxus/Wei
rman gneye geerek ilerinde Kuei-shuang hsi-houluunun da bulunduu be Yeh-
chih yabguluunun kuruluu ile deil, CHS 96 Ann M.S. takriben 24 ylna kadar, hatta
daha sonraki hadiseleri de ihtiva etmi olabilecei dnlrse, Chiu-chiu-ki/Kujula
Kadphises (?) veya HIAOY zamanndaki yabguluk ismi ile alakal olmu olmaldr. in
kayna, yabguluun Kuan adl hsi-hou tarafndan idare edilip, bilahare yine bu
Kuann adyla Ta Yeh-chih birliinin salanm olduunu belirtiyor.
Kuanlarn ilk yabgusu olan ve bizim Kujula Kadphises ile ayniletirdiimiz HIAOYnun
sikkeleri,71 Kuanlarn Bactriay fethettikleri ilk dnemlerinde Bactria Grek krallar
Eucratides (M.. 171-145)72 ve Heliocles I.in (M.. 145-130)73 paralarnn taklitlerinden
ibarettir.74 Biz, gerek HIAOY, gerekse Kujula Kadphisesin, Eucratidesin paralarn taklit
ettikleri grndeyiz. Eucratidesin ve onun Kuanlar tarafndan yaplan taklitlerini
mukayese ettiimizde, HIAOY ve Kujulann paralarnda grlen isim olan Kuan
adnn, paray karann ad olduu ortaya kar.75
Eucratidesin gerek tetradrachma gerekse obollerindeki yazlar karlatrdmzda:
Obverse (nyz): Basileos Megalou/Eukratidou (Byk Kraln/Eucratidesin) ve,

Basileos/Eukratidou (Kraln/Eucratidesin) yazlar grlr.76
Reverse (Arkayz): Kharosthi yazs ile: Maharajasa/Evukratidesa (Byk

Kraln/Eucratidesin).77
HIAOYnun, gm sikkelerini, yaz stili olarak, Eucratidesin deil de Helioclesin

sikkelerini taklit ederek karm olduu kabul edilse bile durum yine ayndr. Helioclesin

Sayfa No: 6
KUANLARIN MENE
kendi gm sikkelerinde isim ve unvanlar u ekilde yer almaktadr:
I. tip: nyz: Kraln saa dnk bst; Arkayz: Basileos Eliokleous Dikaiou (= Kral,
Doru/Dikaiou Helioclesin).
II. tip: nyz: Greke olarak Basileos Dikaiou Eliokleous (Doru kral Helioclesin) yazs;
Kraln saa dnk bst; Arkayz: Kharosth yazs ile Mhrajsa dhramikasa
Heliyakrayasa (Dhramikasa/Doru? Byk Kral Helioclesin).78
HIAOYnun sikkelerinde ise gerek tetradrachma, gerekse obollerde durum u ekildedir:
Turannountos Hiaou Korranou Sanaboy (Hkm sren yabgu Kuan Sanab?n)79 ve,
Hiaiou/Hiaouo Korsanou/Korranou (Yabgu Kuann).80
"Kuan adnn bir ahsn ismi olduu, Azes Takvimi ile 122 ve 136 yllarna tarihli olan
Kharosthice Panjtar (maharayasa Guanasa)81 ve Taksila (maharaja rajatiraja devaputra
Kuana)82 kitabelerinden, ayrca Mattaki Vima Taktuya ait Brahmice kitabedeki nc
rnekten (Kuanaputro: Kuann olu) de anlalabilir.83
"Kuan ad, Kuan mparatorluu ykldktan ve yerine baka hanedanlar kurulduktan

sonra bile yeni gelenlere alem olmu ve onlar tarafndan da kullanlmtr; bunlarn ise
umumiyetle Kuanlarla ve hele hele Yeh-chihlarla bir yaknlklar bulunmuyordu.84
B. Kuanlarn Milliyeti Meselesi
Kuanlarn milliyeti ve meneleri, nereden geldikleri hususunda birbirinden olduka farkl

grler ileri srld. Bilginlerin ekseriyeti onlar bugn de olduu gibi in kaynaklarndaki
ifadelere istinaden, Yeh-chihlere (Yeiler) balamaktadr. Bununla birlikte Yeh-chihlarn
batya gelii srasnda, yolda veya yeni yerletikleri mntkalarda bu gebe gruplar
ierisine baka gruplarn da karm olmas, gebelerin genel hususiyeti olduu cihetle85
Kuanlarn da bu gruplardan birine mensup olabilecei, hatta onlarn, Yeh-chihler gibi
doudan deil de, belki kuzey veya kuzeybatdan gelmi olabilecekleri ifade edildi.
Bactriadaki Be Yeh-chih "hsi-houluu messesesinin de aslen Yeh-chih meneli
olmayp daha nceden Bactriada bulunduu gr baz bilginler tarafndan ileri
srlmtr.86
Gerek Yeh-chih, gerekse Kuanlar mnasebetiyle hemen unu belirtmek gerekir ki in

kaynaklar, Yeh-chih, skit/Saka (in kaynaklarnda getii ekliyle: Sai veya Sai-wang,
Sanskrite metinlerde: Saka), Hsiung-nu ve Vusunlar hakknda bilgi verirken, bu gebe
kavimler arasndaki farkllklara da temas ediyorlar.87 Ancak bozkrdaki kavimler arasndaki
farkllklar, fizik veya madd olmaktan ziyade lengistiktir; bunlarn madd kltrleri ise,
farkl dil gruplar arasnda bile kuvvetli benzerlikler gsterir. Kald ki imdiye kadar yaplan
arkeolojik aratrmalarda Yeh-chih, Kuan veya "Tohar kltr hakknda aka tespit
edilmi bir zellik ortaya konamamtr.88 1978/79 sezonunda Afganistanda imdiki
ibergan yaknnda bulunan Tlla-tepede V. Sarianidi bakanlndaki Sovyet- Afgan
arkeoloji heyeti, M.S. I. yzyla, yani Yeh-chih veya Kuanlarn erken dnemine ait kabul
edilen alt mezar amlardr; bunlardan bei kadnlara, sadece biri erkee aittir.89
Buradan, prens ve prenseslere ait 20.000 para ve ou altn olan zengin malzeme
km90 ise de bunlar, -onlarn gebe olduklar dnda- etnik kimliklerini tespit etmekten
uzaktr.91 Ancak Sarianidi, Tlla-tepe kurganlarndaki defin adetlerinin Sibir ve Altay

Sayfa No: 7
KUANLARIN MENE
Hunlarnnki ile benzerlik gsterdiini ve Mongoloid izler tadn, Amu-Derya

kuzeyindeki Bikent vadisinde bulunan ve Mongoloidliin tamamen kaybolduu tiplerden
ise kesin bir ekilde ayrldn ak olarak ifade etmektedir.92 Yine son zamanlarda, Tun-
huang yaknlarndaki bir snr kalesi kazsnda arkeologlar, Yeh-chih elilerine inlilerin
yiyecek temin ettiklerine dair M.. I. yzyl sonlarna ait yazl bir belge bulmulardr. 93
Ancak bu belgenin, blgeye yakn oturan Hsiao Yeh-chihler (Kk Yeh-chih) ile mi
yoksa "Ta Yeh-chihlar ile mi ilgili olduu tam anlalamyor; onlarn etnik kimlii konusu
da ayn ekilde akta kalyor. Yeh-chih ve Orta Asyadaki dier gebe kavimlerin rk
veya kltrel durumlar Batda yllardr tartld ve aratrld; ortaya kan durum, Xinru
Liunun dedii gibi "rk ilminin beyhude olduunu gsterdi. nsanlar bilhassa Orta Asyada
yaayanlar dillerine, derilerine, kemik llerine, hatta modern teknoloji kullanlarak
DNAlarna gre kategorize etmek, farkl dil gruplarndaki kiilerin rk menelerini ortaya
koymak bir mana ifade etmiyor.94
Kuanlarn menei ile ilgili olarak, onlarn dil, rk, antropolojik ve gerek tasvirlerde gerekse
sikkelerindeki fizik zelliklerine baklarak balca be gr ne srlmektedir: 1. Trk
menei, 2. Mool menei, 3. Tibet menei, 4. Hint menei, 5. ran menei, 6. Saka/skit
menei. Bunlardan Tibet ve Hint menei gr fazla rabet bulmad. skit grn
ortaya atan K. Enoki, Yeh-chihlar skit sayd iin,95 onlardan inen Kuanlar da doal
olarak skit meneli grnyorlar. Biz burada ran ve Saka/skit menei grlerini birlikte
mtalaa edeceiz.
Kuanlar, Bactria Grek Krallnn gebelerce yklmas hakknda Grek (Strabon) ve Latin
(Pompeius Trogus) kaynaklarnn verdikleri be kabile/boydan (Asioi/Asii, Pasianoi,
Tocharoi/Tocari, Sacarauloi/Sacaraucae ve Sacai) Tochari (Tocharoi) ve Asiani (Asii) ile
de irtibatlandrlmlardr.96 Kaynaklardaki bilgilere gre J. Marquart, Sacaraucaelerin
Bactriay, Asianilerin ise Sogdianay igal ettiklerini belirtmitir.97 Ancak, bu kaynaklarda
ifade edilen "Asianiler Tocharilerin hkmdarlar oldular, Sacaraucaeler imha edildiler98
ifadesine dayanarak, Kuanlarn Asianiler olduklar genel bir kabul grm ise de bu
Asianilerin kimler olduklar ve nereden geldikleri hl mehuldr; hatta Asianiler ile
Vusunlar ilikilendiren grler bile mevcuttur.99 Bizim burada yapmak istediimiz,
Kuanlarn etnik anlamda hangi boydan veya kabileden geldikleri deil, onlarn hangi
milliyete mensup olabileceklerini tetkik etmektir. Tohar gr, daha ok Yeh-chihlarn
menei ile ilgili olduundan burada ele alnmayacaktr.100
1. Trk Menei Gr
Hemen belirtmek gerekir ki Kuanlar Trk meneine balayanlar onlarn sikke ve

kitabelerindeki baz isim ve unvanlarna, paralarnda ve heykellerinde tasvir edilen fizik
zelliklerine gre hkm vermektedirler. Bu grn belli bal sahipleri J. Kennedy,
Wilson, Bhandarkar, S. Levi, F. Hirth ve bilhassa E. Hultzschdur.
Kennedy, Kuanlar devrine ait heykellerde ve bilhassa Kanikann basz heykelinde, yeni
bulunan ve Kuanlarn Kanikaya kadarki hkmdar silsilesini veren Rabatak kitabesine
gre imdi sikkelerdeki "Ster Megas ile ve in kaynaklarndaki Yen-kao-chen ile
ayniletirilen Vima I. Taktuya101 ait Mathra yaknnda Mattaki heykelde,102 ayrca
sikkelerinde 1912 ylnda Dou Trkistanda yaayan Trklerin temsilini grmektedir.
Kennedyye gre, sikkelerinde tasvir edildii ekilde, fizik hususiyetleri onlar Trk
yapmaya sevkeden millerin banda gelir: Sivri kafatas, kk elmack kemikleri, byk,
uzun ve geni burun, hafif sakal, Kuan hkmdarlarnn genel zellikleri olup, yine

Sayfa No: 8
KUANLARIN MENE
hkmdar bol bir ceket ve kocaman botlar giymektedir. Kanikann fizik hususiyetleri
onun bal bulunduu boyun karakteristik zellikleridir; onun boyu olan Tochariler ise
byk Trk ailesine mensup idiler.103
Kennedynin bu gr ondan uzun zaman nce, Kuanlarn sikkelerini yaymlam olan

Wilsonda da grlmektedir: Kuan hkmdar koni biiminde bir balk, yanlardan ular
kalkk, zerinde bir tr dar ceket olan vcuda yapk bir entari giyer; deimez bir biimde
izme giyilir. zellikler Moollarn deil Trklerinkidir.104
Kuzey Bactria blgesinde bulunan arkeolojik eserlerde, bilhassa terracottalarda tasvir

edilen Kuan savalar da daha sonraki devirlerde tasvir edilen tipik Trk zelliklerini
yanstr. Kuan savalar: Sol tarafta asl duran knndaki uzun kllar..., ayak bileklerine
kadar bacaklarn rten alvar veya kuma pantolonlar., birbirine tamamen uygun botlar
ve, bir omuzdan brne atlan geni bir kay olan muhtemelen bir pelerin giyerler. Bazan
da sa ellerinde ksa bir kl, sol ellerinde, bir yldrm tasvir eden, kabartma bir armas
olan oval bir kalkan tutarlar.105 Gney Asyann scak iklimine ramen Kuan
hkmdarlarnn Kanika rneinde olduu gibi en azndan resmiyette, ata binmenin bir
zellii olarak bozkr tarznda: Pantolon, ceket ve bot giydikleri grlmektedir.106
Kanikann heykelinde olduu gibi, Kuzey Bactriada, elinde bir sopa107 veya l yaba ile
resmedilmi tanr tasvirli kiremit paralar da bulunmutur.108 Bugn zbekistan snrlar
ierisinde yeralan ve genellikle Kuanlarn Amu-derya kuzeyindeki saray kabul edilen
Halayanda bulunan terracotta tasvirleri aratran G. Pugaenkova da, buradaki tasvirler
ile Kuanlarn ilk yabgusu HIAOYnun (nceki okunuu ile Heraus) paralar zerindeki
yabgunun tasvirini mukayese etmi ve benzer zellikler bulmutur.109 Pugaenkovaya
gre, Kuanlarn Amu-derya kuzeyindeki saray olarak grd Halayanda ve bakenti
olarak kabul ettii Dalverzin-tepede110 bulunan heykelcikler, Kuan yabgusunun kraliyet
ilesine mensup olan kiileri gsteriyordu.111 Saka ve Yeh-chihlerin blgede
grnmesinden sonra ou zaman at zerinde tasvir edilmi terracotta savalara Kuan
hakimiyetinde bulunan btn Bactria ehir harabelerinde youn olarak rastlanmaktadr.112
Bactria blgesinde yaplan Tlla-tepe kazlar neticesinde de, Altay blgesindeki Pazrk
(Pazrk II), Kuzey Moolistandaki Hun kurganlarnda ve skit ve Saka mezarlarnda
grlen ba giyimi olarak yine sivri balk/klah giyme zelliine rastlanmtr.113
Bhandarkar da Kuan hkmdarlar Kujula Kadphises ve Kanikann sikkelerindeki kral

giyiminin de benzer ekilde yani Trklere has olduunu ifade ediyor.114 S. Levi,
Hemachandrann Abhidhana-Chintamani 959daki Trklerin akalar (Saka) olduklar
pasajna temasla, Kuanlarn h kraliyet unvann kullandklar iin ya h veya Trkler
olduklarn aklamaktadr.115
Hirth ve Hultzsch ise, Kuanlarn ilk devirlerinde kullanlan Yavuga (Yabgu) ve kujula
unvanlarndan hareketle onlarn Trk meneli olduklar grne vardlar. Hirth, bilhassa
Kujula Kadphisesin sikkelerinde (ve belki de kitabe) kulland yavuga kelimesinin Trke
yabgu ile ayn olduunu belirterek, Kuanlarn da Trk olduunu ifade etti.116
Balangta St. Konow da, Yeh-chihlarn Trkl zerinde durmutur. Ona gre, Orta
Asyadaki eski ana yurtlarndan Yeh-chihleri srp karan Hsiung-nular, genellikle Trk
olarak kabul ediliyor. Hsiung-nular tarafndan Yeh-chihlerle birlikte srlen Vusunlarn da
Trklerden olmalar muhtemeldir. O halde Yeh-chihlerin onlarn komular olarak Trk
kabileleri olmalar gerekir. Bu arada onlarn, Batya doru uzun yolculuklarna kmadan
nce baz Trk unsurlarn da ilerine alm olduklarn tahmin etmek mmkndr.117

Sayfa No: 9
KUANLARIN MENE
Hultzsch, Kujula Kadphisesin kulland yavuga ve kujula unvanlar dolaysyla Kuanlarn

Trk meneine iaret etmektedir. Hultzscha gre, yavuga, Trke yabgu; kujula ise yine
Trke "gl kelimesiyle ayniletirilebilir.118
Kuanlarn Trk meneli olduklarn ileri sren bilginlerin dayandklar temel kaynaklardan
biri de XII. yzylda yazlm olan Kalhnann Rajatarangni isimli, Kemir tarihinden ve
hanedanlarndan bahseden eseridir. Kalhnada hkmdarn yani Huka, Yuka ve
Kanikann,119 Turukalardan yani Trklerden indikleri ve VIII. yzyl Gandhara krallarnn
da Kanikann kendi atalar olduu iddiasnda bulunduklar (I, 170) kaydna dayanarak
bilginler, bylece Kuanlarn Trklnn kaynaklarda bir dier teyidini bulduklar
fikrindedirler. 120
Kuanlarn menei hususunda slm kaynaklarndaki baz ahs isimlerini Kuan

hkmdar isimleriyle benzetirmeye alan J. Markwart ise, El-Brnnin Kbil Trk-
hlerinin kendi menelerini Barha Tetkin/Barha Tekin (w1K,)den getirdiklerine iaret
ettiini belirterek dorusunun ra Tegin (w0K!) olduunu tahmin ettii bu kiinin,
Kuanlarn sikkelerinden bilinen ilk hkmdarlar "Heraios (imdiki okunuu ile HIAOY) ile
ayn olduu fikrini belirtmektedir.121
Kuanlarn veya onlarn neet ettikleri rivayet edilen Yeh-chihlerin, Trk meneli olduklar
teorisinin tenkidine gelince; her eyden nce fizik benzerlikler ve klk kyafet bahsedilen
devirde olduu gibi daha sonraki devirlerde de Orta Asyann hemen btn gebe kavim
ve boylarnda grlen ortak hususiyetlerdir. Mesel, gerek Kuanlar gerekse Sakalara
atfedilen sivri klhllk, M. . VI. yzyldaki ran metinlerinin yer ald Saka tasvirlerinde
de grlr. Milat sonras asrlarda da atl gebe hayatn devam ettiren btn bozkr
kavimlerinde, gerek Kanikann heykelinde, gerekse dier baz Kuan hkmdarlarnn
paralarnda grlen tiplerin bazlar, hemen hi deimeden gnmze kadar gelmitir.
Nitekim eski sava ran kavimlerinin, skitlerin, sonraki Parthlarn vs. umum tipleri
ayndr. Fryen dedii gibi, Orta Asyada vahalarn dnda yaayan gebeler, ranllar
tarafndan umumiyetle "Saka olarak isimlendiriliyordu ve bunlar yerleiklerden ayran
zellikler etnik ve lengistik olmaktan ok hayat tarzlarndan kaynaklanyordu. Ortak bir
hayat tarz srdren bu gebeler ise, daha sonra muhtelif Trk boylarnn hep "Trk
adn almas gibi, Yakn Doudaki yerleik kavimler tarafndan da ayr grlmemiler,
birlikte ve ayn isimle mtalaa edilmilerdir.122 in kaynaklar da, "Hsi-y kavimleri ve
devletleri hakknda bilgi verirken, Vusun, Yeh-chih, muhtelif Saka devletikleri, Kang-ch,
An-hsi, Ta-yan gibi ayn hayat tarzn devam ettiren kavimlerin hep birbirlerine olan
benzerliklerini anlatmaktadr.123 O halde fizik, d benzerlikler bunlar ayrt etmede fazla
etkili olamaz, belki sadece tebarz ettiren bir zellik olabilir. Zaten M. . II. yzyldaki
kavimler harekt neticesi, kabileler birbirilerine ok karm idi; nitekim CHS 96 A, Vusun,
Ta-Yeh-chih ve Sakalardan bahsederken, bunlarn iinde dierlerinden boylar olduunu
da belirtmeden gemiyordu. Trkistandaki Trkler ile ayn olduu belirtilen fizik
hususiyetlere gelince; bunlar Konowun da belirttii zere hi ikna edici deildir. nk,
geni lde Dou Trkistan ahalisince temsil edilen Homo alpinus tipindeki insann
karakteristik hususiyetleri, byk burun ve dier hususiyetlere gelince, bu nispeten daha
ge zamana ait olup Trk unsurlarn Dou Trkistana gelip yerlemesi ok sonradan olan
bir hadisedir; bahsedilen devirde Dou Trkistandaki ehir devletiklerinin birounda
hl Hint-Avrupa topluluklar vard ve bunlar IX.-X. yzyldaki Uygur medeniyetine kadar
buradaki rk ve lisan hususiyetlerini devam ettirmilerdir. Nitekim Dou Trkistanda
bulunan renkli duvar resimleri de muhtelif tipte insanlar tasvir etmektedir.

Sayfa No: 10
KUANLARIN MENE
Yavuga ve Kujula unvanlarna gelince; bunlarn herhangi bir Trk meneinden getirilmeleri
son derece g ve hatta imknsz grnyor. Yavuga/Yabgu kelimesi hakknda yaplan
aratrmalar,124 bunun ran meneli olduunu gstermitir ve artk ispatlanm gibidir.
Trklerde Yabgu kelimesi, Trk devletlerinde douda deil, Batya getikten sonra
kullanlmaya balanyor. Mesel Vusunlarda ve Hsiung-nularda (sadece bir tane
grlyor) grlen yabgular, ya Bat Trkistan vesilesiyle geiyor, ya da aslen Bat
Trkistan menelidirler.125 Konow, Yavuga kelimesinin, ran meneli olmakla beraber,
Kuanlarn bunu Trklerden deil, miraslar olmak dolaysyla Sakalardan aldklarn,
nk onlarda baka Saka unvanlarnn da kullanldn ifade ediyor.126 Yabgu unvannn
Kuanlar tarafndan kulanld ve bunun Trke bir unvan olduunun hibir salam temeli
yoktur. nk bu fikir, aslnda bir tarih hatasdr (anachronism).127 Trke "gl veya
"gzel ile izah edilmeye allan Kujula unvan ise muhtemelen ran meneli olup, belki
de "kek/kel (kk, daha kk) kelimesiyle alakaldr. Son zamanlarda N. Sims-
Williams da, Kujula kelimesini, ran dillerinden olan ve M.S. IV. yzyldan slmn blgeye
geliine kadar Orta Asyada lingua franca olan Sodcada128 ahs isimlerinde hypocoristic
(kltme) -kk eki ile biten *Kujuk (a) k/*Kujukk (Trke: Kk) ile mukayese
etmektedir.129 Kuanlara muasr olan Saka kaytlarnda, Liaka kuzulaka gibi Saka isimleri
mevcuttur; hatta baz bilginler, kujula kelimesinin de aslnda kujula (ka) olduunu
dnmektedirler.130
Kuanlarn kullandklar h veya ao/aonanoao (kral/krallar kral) unvanna gelince; bu

unvan, Kuanlardan daha nce Sakalarda grlmeye balar. M.. 85 ylna doru
Taxilaya giren ilk Saka kral Maues (M. . takriben 90-80) 131 ve halefleri Azes I.132 ve
Azilisesin sikkelerinde, Greke olarak "Basileos Basileon, Kharosthice olarak
"Rajadirajasa veya "Maharajasa Rajadirajasa eklinde grlen unvanlar,133 hep bu h
veya ao unvanyla ilgilidir, aonano ao unvan ise zaten Kuan menelidir.134 h
unvan, Konowun bildirdiine gre Vikrama takviminin balamasndan yani M. .
58/57den nceki bir zamanda ndus blgesinde bir imparatorluk kuran eski Sakalar
tarafndan kullanlm135 ve Kanika tarafndan yeniden ortaya atlmtr; bununla beraber,
Kuan hkmdar Kanika, kendi sikke yazlarnda (legend) Dou Hindistann fethinden
sonra bilhassa altn sikkelerinde, Hotan Saka ekli olan rao ao/auyu kullanm136 ve
ondan sonra da halefleri Huvika,137 Vasika ve Vasudeva tarafndan kullanlmasna
devam edilmitir.138 h unvanna ilk defa olarak, Kanikann 7 ylna ait Brahmce
kitabesinde rastlyoruz; 139 onun haleflerinin Brahm kitabelerinde de ayn durum grlr.
h unvan, dierleriyle birlikte, mesel Vasudevann kitabelerinde kullanlan deimez
unvanlarndan biridir.140 Aslnda bu "krallar kral unvan, ilk nce randa grlmektedir.
Parth nmizmatiine "krallar kral unvann sokan, Mithradates I. (M.. 171- 138)dir. 141
Trk menei ile ilgili olarak Kalhanann temas ettii Turuka yani Trklere atfedilen
blm,142 Turuka/Trklerin ok iyi tannd devirlerde meydana getirilmitir, oysa tp
metinleri daha nceye aittir.143 Pur#na ve Mah#bh#rata gibi Hint kaynaklar, kuzeyden
gelip Hint ktasn zapt eden ve buray idare eden yabanc slalelere Yavana, Pahlava,
Tukhara, Turuka, Kuana ve Mlea gibi isimler vermilerdir. Bunlardan "Yavana
(Yauna>Yona>Yavana), yon anlamna olup, Grekleri veya Bactria ve Kuzey Hindistana
gelen Helenistik dnemdeki Grek olmayan yabanclar gsterir.144 "Pahlava, randaki
Arak/Parth (in kaynaklarndaki An-hsi) Hanedanndan olup, Kuzey Hindistana gelerek
bata Kabil ve evresi olmak zere burada M.S. I. yzyl banda Indo-Parthlar kuran
Gondophares (M.S.20/21-45/46)145 Slalesine Hint kaynaklarnda verilen isimdir.146
"Mlea ise genel anlamda yabanc ("barbar, "cemiyet d, "din ynden temiz
olmayan) demektir ve ok daha ge tarihlere aittir;147 mesel V-VI. yzylda Kemir

Sayfa No: 11
KUANLARIN MENE
blgesindeki Hnalar, Ortaa Hindistannda kuzey-bat snr blgelerindeki slm lkeleri

iin hep mlea tabiri kullanlr;148 XI. yzylda artk slm semi olan prensler iin ise
onlarn belki de Saka meneli olduunu gstermek iin "mlea yerine Saka tabiri
kullanlr. 149 "Turuka, Trk idaresi zamanna ait kaytlarda geer. M.. II. yzyldaki
gebe istilalar mnasebetiyle ise Hint kaynaklarnda Tukhara, Tura, Tukara,
Turuka150 ve Kuana gibi lengistik bakmdan birbirinden ok farkl isimler
gemektedir.151 "Ayn halkn farkl isimlerle adlandrlmas, onlardaki sadece ikamet yerleri
deiikliklerini deil, ayn zamanda kltrel birlemeler ve hatta ismen temas edilen halkn
yapsn da gsterir. Klasik Hint kaynaklarnn, M.S. IV. yzyldan nceki istillar iin, M..
II-I. yzyldaki istila da dahil, Yeh-chih veya Kuan tabirine deil de daha ziyade Tukhra
veya Tura gibi isimlere yer verilmesi,152 bunlarn hkmdarlarnn da Purana
metinlerinde Grekler iin kullanlan "Yavanalardan sonra listelenmesi, bu ismin Trkler iin
kullanlan "Turukay hatrlatmas sebebiyle birok bilgin, Yeh- chih ve Kuanlarn "Trk
meneli olduklarn ifade etmilerdir. El-Brndeki, Tibet meneli Trkler arasnda
kendilerini Barha Tegin neslinden getiren pasaj ise, tek bir aklamaya tbi deildir. Baz
bilginler bunu "Kadphises ile aklarken, Marquart, Mac Dowall ve Wilsonun, Periplus153
47deki dion ile birletirmeye altklar "HIAOY sikkesi ve "HIAOY ile aklamay teklif
etmitir. Eer onun syledii doru ise o zaman Barhat/Brhat kelimesinin, Kadphisese
tekabl ettii ifade edilen "Brhat ekli bozulmu oluyor. "HIAOY isminin bugn artk
hkmdarn ad deil, Yabgu/yavuga unvannn yanl yazlm bir ekli olduu kabul
ediliyor;154 "HIAOYnun asl ad ise "Kuan idi. Marquartn da iaret ettii tegin kelimesi
ise eski Trk metinlerinde de gemekle birlikte menei hl zlmemi unvanlardandr.155
Marquart, bu Trke "tegin unvannn, "HIAOYnun sikkelerindeki Sanab/Sanaobun

tercmesi gibi grndn belirtiyor.156 Ancak Sanabn ne olduu henz akla
kavumamtr. Hatta, "HIAOYnun bal bulunduu yer bile olabileceine iaret ederek,
sikkelerde, Grek monogramlarnn kaydedildii yerde ve dier kelimelerden daha kk
harflerle kazldna dikkat ekilmektedir.
Grld zere, Trk menei salam bir esasa oturtulmu deildir. stelik sikkelerde
grld sylenen fizik tipin bir hususiyeti de, nmizmatlara ve Kuan devri yerleim
yerlerinde, kurganlarda kaz yapm olanlara gre, Kuan devri kurganlarnda ve bilhassa
Bikent vadisinde bulunan Tulhar, Aruktav ve Kokkum ile daha batdaki Babaov
kurganlarnda,157 keza Talas vadisinde M.S. II-IV. yzyl Vusun dnemine ait Kenkol
"katakomb tipi kurganlarda, Tanr dalar, Takent havzas, Fergana ve Alay
kurganlarnda sklkla rastlanan kafa -tepe- ve boyun deformasyonu (kafatasnn gen
yata sun olarak eklinin bozulmas)158 zelliini yanstmasdr; bu zellik, bir kavmin
etnik durumunu tespit etmede ok nemlidir.159 Baz bilginler, kurganlarda grlen bu
hususiyetin, Kuanlarn mesel "HIAOY (eski adyla "Heraus), ve Vima Kadphises
sikkelerinde olduka belli olduunu ifade ediyorlar.160 Bilindii kadaryla Trklerde kafatas
deformasyonu ameliyesi bulunmuyordu. Mesela, genellikle "Trk olarak kabul edilen Asya
Hunlar (Hsiung-nu) ile ilgili ne arkeolojik, ne de yazl kaynaklarda byle bir zellie
rastlanmamtr.161
2. Mongoloid Menei Gr
Kuanlarn Mongoloid bir meneden geldikleri gr temelde in kaynaklarnn Yeh-

chihlara dair verdikleri bilgilere dayanmaktadr. Bu bilgiler, Yeh-chihlarn inin batsnda
Kan-su blgesindeki yurtlarndan kalkp Ta-hsiaya gelerek burada be Yeh-chih hsi-
houluunu tekil etmeleri, Chang Chien M.. 129/128 yllarnda kendilerini ziyaret ettii

Sayfa No: 12
KUANLARIN MENE
zaman, hl gebe bir hayat tarz srdrmelerinden ibarettir. Grld zere bu malum
hikyede Mongoloidlikle ilgili bir durum sz konusu deildir. Ancak B. N. Puri, bu grte
olan bilginlerin kelimelerde baz sz oyunlarna kalktklarn ifade ediyor.162 Tabiatyla
Kuanlarn Mongoloid menei tespitinde kelime oyunlar belirleyici olamaz. Ancak, H.
Zimmer gibi bilginler, bu bilgilere dayanarak Kuanlarn rk bakmdan Mool soyundan
geldiklerini tahmin etmilerdir. 163
Bize gre bu gibi bilginlerin, Kuanlar Mongoloid bir rka balamakta asl dayanaklar,
bilhassa Bikent vadisi kurganlarndan elde edilen kafataslarnn birounun Mongoloid
tipte bulunmas olmalyd.
Ancak bu grn de salam olduu sylenemez. Mesel Asyadaki Hun (Hsiung-nu)

kurganlarnda da birok Mongoloid tipe rastlanmaktadr. Hatta Debets, buna dayanarak bu
Mongoloid unsurlarn Hunlar olmas gerektiini belirtmitir. Fakat, B. gelin de ifade ettii
gibi Hunlarn devlet ricali arasnda Mongoloid olanlar bulunmakla beraber, Hunlarn
tamamen Mongoloid bir rktan geldikleri neticesini karmak herhalde yanl olur. "Byk
Hun Devleti, iinde birok milletleri toplayan bir imparatorluk mahiyetinde idi. Altay
dalarndaki kurganlarda birka Mongoloid iskelete rastlamamzn sebebi de budur.164
3. ran Menei Gr
Kuanlarn, gerek sikkelerinde gerekse heykellerindeki tasvirlerin fizik hususiyetleri

dikkate alnarak, bilhassa Kuanlarn kullandklar dilin ve baz unvanlarn, isimlerin,
esasen Saka veya bir Dou ran meneine dayandklar ifade edilerek onlarda bir Saka ve
ran menei arayan bu gr, balangta Konow tarafndan mdafaa edilmekle beraber,
bugn Saka ve ran dilleriyle uraan ve bu arada Bactria blgesindeki Kuan dil
yadigrlar ile ilgilenen hemen btn aratrclar tarafndan da kabul edilmektedir.
Konow, Kuanlarn kitabelerinde grlen yavuga, kujula, erjhna, muroda/murunda,

majhaka gibi tabirlerin yan sra, daha ok Kanikann sikkelerinde ortaya kan ao/au,
h; ayrca Kujula Kara Kadphisesin unvannda grlen kara kelimelerini dikkate alarak
ve Kuan hkmdarlarnn hemen hepsinin isim ve unvanlarnn bir ran dilindeki kelimeyle
izah edilebilmesinden hareket ederek, Kuanlarn lisan bakmdan ranl olduklar
sonucuna varmtr.165 Onun bu grlerine yakn olarak M.S. IX. yzyla kadar Dou
Trkistandaki Turfan, Karaahr, Kua ve Kagar ahalisinin Trke deil de ran, Sanskrit
ve dier Avrupa dilleri ile sk skya alkal Hint-Avrupa diller (mesel, Tohar A ve Tohar
B) konutuklarn belirten R. Grousset, gerek Orta a in seyyahlarnn ifadelerinin,
gerekse bu blgelerde yaplan kazlarda kan malzemenin bunu teyit ettiini
belirtmektedir.166 Bahsedilen bu dil, P. Pelliot tarafndan Dou ran dili, Luders tarafndan
Saka dili, Kirtse ve Bailey tarafndan ise Hotan Sakacas olarak isimlendirildi. 167 Konowun
takdim ettii Kuan dilindeki kelimeler de ite bu dilden gelmektedir. Kuanlar, Hotan
blgesinden aldklar Saka dil unsurlarn Bactria blgesine yerletikten ve Kuan devletini
kurduktan sonra, sikkelerinde ve kitabelerinde de tatbik etmilerdir ki, Kanika zamannda
baz iml deiiklikleri yaplmak suretiyle, "Kuan yazs ad da verilen bir yaz ile yazlan
bu dile bugn birok bilim adam Bactria dili adn vermektedir.
Kuanlarn Bactriada ilk devletlerini kurmalarndan itibaren grlen isim ve unvanlar,

ancak bu Saka veya Dou ran dili ile aklanabiliyor. Mesel yavuga unvannn Saka
Patika tarafndan zauva/jauva eklinde kullanld,168 bunun iptida ekillerinden birinin de
Kuan yabgusu, bizim Kujula Kadphisesin Bactria parasyla ayniletirdiimiz, "HIAOYnun

Sayfa No: 13
KUANLARIN MENE
parasnda grlen "HIAOY olduu169 biliniyor. Kujulann ise ran dillerindeki kek veya
keldan gelme olabilecei zerinde zaten durulmutu; Kujula unvan veya ismi
Sakalarda Kuzulaa veya Kusulaka eklinde de grlmektedir.170 "Kadphises kelimesi de,
"byk lider anlamndaki yine ran dilleriyle alkal olarak, kad-pise/paisa olarak izah
edildi.171
ndo-Parth/Pahlava hkmdar "Maharaja Guduvhara Gondopharesin 26. saltanat ylna

ait 103 tarihli Taht-i-Bahi Kitabesinde erjhuna olarak geen kelime172 Konowa gre Saka
dilindeki alisanai, eysanainin ksa eklidir.173 Kanika I.in saltanatnn 11. ylna tarihli
olan, Pakistanda Zedada bulunan Kharosthice kitabede kullanlan muroda ve marjhaka
kelimeleri/unvanlar da ancak Hotan-Saka dili ile izah edilebiliyor.174 "Sahip anlamnda
Saka dilinde bir unvan olan muroda kelimesi, Kanikann unvan olarak grnd gibi,175
Saka-murunda ekliyle Gupta Hanedanndan Samudraguptann (tahminen M.S. 335)
Allahbd kitabesinde de grlmektedir. Hatta Konow, bu Sakamurunday in
kaynaklarnn Sai-wanglar ile eitlemektedir.176 Marjhaka kelimesi ise Kanikaya verilen
bir unvan olup,177 Hotan Sakacasndaki malsaki/malzaki kelimesinin eski bir eklidir. 178 lk
olarak yine Kanikann daha sonra kard altn sikkelerinde verilen
ao/au/aonanoao/aunanoau unvanndaki au/ao kelimesi, Saka dilinde "kral
anlamna gelen ve VIII. yzyla ait birka kitabede de kullanlan au kelimesidir179 ve h
ile ayn kkten gelmektedir.180 Kujula Kara Kadphisesin sikkelerinde grlen "Kara
kelimesi de Trke ile deil, Dou Trkistanda Niya kitabesinde grlen ama
aklanamayan Kl kelimesiyle izah edilmektedir.181 Bilginler bunu bir zamanlar ileri
srlen "prens anlamndan ziyade, ran dilinde kullanlan ve "sahip, "g, kuvvet, "ordu
anlamlarna gelen "Kara kelimesiyle izah ediyorlar.182
Ayn Saka/ran menei Kuan hkmdarlarnn sadece unvanlarnda deil isimlerinde de

tespit edilmitir. Kanika, Huvika ve Vasika isimlerinde ran dilindeki superlatif-ika eki
bulunan Kuan hkmdarlarnn ismi183 hep ayn ekilde izah ediliyor: Kanika/Kanita-
"ya bakmndan en gen;184 Huvika <* huvita-"en yal;185
Vazika/Vayheka/<Vazheka-/<* Vazita- (eski ran dilinde Vahistha-) "yryenlerin en
iyisi, en iyi araba kullanan.186 Kujulann ismine de byle bir anlam verilmekte ve eski ran
dili ile izah edilmektedir: Kudek "kk, gen <* kauta-ka; kth "ksa <* kotth <* kauta-
tva-; kik "kk <* kak <* kauta-iya-ka-ve yeni Fars dilindeki -l hypocoristic
(kltme) ekinde de grld gibi kl (kil)en kk.187 Kuan hkmdar
isimlerinde en byk glk arz eden ise Greke olarak OOHMO (OOEMO) eklinde
yazlan, Brahmce ve Kharosthice kitabelerde ise, Vma ve Vimo olarak geen Vima Taktu
ve Vima Kadphisesin ismidir. Baz bilginler Vima isminin eski ran dilindeki bhima, bala-
dan veya bhimaratha-, bhimasenann ksaltlm eklinden getirmektedirler. Deneme
niteliinde olarak Eilers, Pet ve Pamir lehelerinde de grlen b>v deimesini dikkate
alarak, Dou ran ismi olan Vma-y *Bima-= eski ran dilindeki Bhima-dan getirmektedir;
Bhima ve Bima "korkun, korkutucu anlamndadr.188 Sims-Williams ise OOEMO isminin,
Rabatak kitabesinde de geen ooel-"gtrmek, sevketmek, nderlik etmek fiilinden gelmi
olma ihtimalini belirtmektedir;189 nitekim Huvika iin kullanlan OOEKO kelimesi de,
dedesi Vimann isminin hypocoristic ekli (OOHMO > OOEKO) olabilir.190
Grld zere Kuanlarda kullanlan btn hkmdarlk unvanlarnda (devaputra ve

kaysara unvanlar hari), mutlaka bir ran veya Saka menei bulunabiliyor. P. Daffin,
Kuanlar vesilesiyle deilse de, Ta Yeh-chihlarn Hsiung-nu yenilgisi sonras Batya
geilerini izah ederken, Yeh- chihlar zerindeki bu ran tesirini de tetkik ediyor. Yeh-
chihlarn etnik ve lengistik meneinin bilinmediini kaydeden Daffin, yalnz ok nemli

Sayfa No: 14
KUANLARIN MENE
bir hususa temas ediyor: Yeh-chihlar, "Tien-shan kuzeyine yerletikten ve Sakalarn bir
ksmn ilerine aldktan sonradr ki ancak, ran etnik ve lengistik unsurlara sahip
oldular.191
Kuanlarn lisan bakmdan Sakalara olan yaknlna delalet edecek dier bir nemli
husus ise, Vima Taktudan itibaren baz Kuan kitabelerinde de grlen ve imdiye kadar
ilim aleminde "bilinmeyen dil ve "bilinmmeyen yaz meselesidir. lim adamlar, bu yaz ile
yazlm imdiye kadar 11 adet kitabe bulmulardr; bunlarn 9 tanesi Kuanlarn ilk
yerleim yerleri olan Bactria ve evresinde, biri Eski Mervde, dieri de Issk-kl
civarndadr. Bilhassa, dilde yazlm ve dier ikisi okunmu bulunan Vima Taktunun
Det-i Navur kitabesinin bir yznn de bu yaz ve dil ile yazlm olmas, Kuanlarn bu
yazya byk bir ehemmiyet verdiklerini gstermekte idi.
Bu "bilinmeyen yaz hususunda baz almalar da yaplm olmakla beraber,192 en iyisi,

V.A. Livits, G. Fussman ve J. Harmatta tarafndan yaplan tetkiklerdir. Harmatta, Alma-
Atadan, Merv, Det-i Navur ve Ay Hanuma kadar geni bir alan iine alan193 bu
"bilinmeyen dil ve yaznn srrn sonunda zmeyi baarm gibi grnyor. Harmatta ve
Fussmana gre yaz, Kharosth alfabesine kmaktadr; bu yaz ile yazlan dil ise, belki
Kuanlar tarafndan da konuulan bir Saka lehesi olabilir. Harflerin Orhon-
Yeniseydekilere benzerliine de iaret eden Harmatta, ancak, baz harf hususiyetleri
itibaryla alfabenin Kharosth meneinin phesiz olduunu; Kharosth alfabesinin hece
deerlerini yerlerine koyduumuzda ortaya kan metnin bir Saka karakteri tadn ifade
ediyor. Ayrca Harmatta, Hotan Saka metinleri ile bu Det-i Navurdakileri mukayese etmek
suretiyle isimlerin de ayn ekilde Saka meneli olduunu ortaya koymaktadr. Gney
Sakalar veya Kuanlarn, Hotanda da kullanlan ay isimlerine ve 60 yllk veya baka bir
takvimle olan zaman hesab sistemine sahip olduklarna da dikkati eken Harmatta,
kitabenin kendi okuduu metnini ve tercmesini veriyor.194 kan netice, Grek harfleriyle
yazl olan Bactria rivayetiyle bu "Saka rivayetinin btn temel hususlarda birbirine tekabl
ettiidir. Bu dilin, Vima Taktunun kraliyet saraynda, maiyeti ve ordusu arasnda konuulan
ve anlalan dil olduuna da temasla Harmatta, bunun Kuanlar tarafndan kabul edilen bir
tr Saka diyalekti veya Kuanlarn kendi orijinal dili olduu lehinde baz ipularna iaret
ediyor.195 Livits ise, Issk-kl yazs mnasebetiyle, bu yaznn Kharosthi alfabesiyle deil,
Ahemenid devri Arami yazsyla ve muhtemelen de "bir ekilde Sakalar ile ilgili olmas
gerektii grndedir.196 Issk-klde gm bir tas zerinde bulunan kitabenin Sakalara
ait olduu ve M.. VI.-IV. yzyllara tarihlendii zaten ifade edilmekte idi;197 Issk-kldeki
bu rnekte, Sakalara zg olan bir yaznn ortaya km olmas, bu hususta bilhassa
nemlidir198 ve Kuanlarda bir Saka menei grmenin de dayanaklarndan birini
oluturuyor. Ay Hanumdaki kitabenin M.. II. yzyln muhtemelen ikinci yarsndan
tarihlendiine iaretle Harmatta, Issk-kl iin verilen tarihin ise ok erken olduunda
phe bulunmadn belirtiyor.199
Bu yaz ile yazlm imdiye kadar muhtelif eyalar bulunmutur: Kaya, maraba, mlek
kr v.s.200 Staviskiy, genel olarak Bactria sahasnda tespit edilen bu yaznya farkl
karakterlerdeki eserlerde rastlanmas gz nnde tutulacak olursa, bunlar bir tr din
birlik/cemaatle deil, henz bilinmeyen etnik bir grupla alkal saymak gerektiini
dnyor.201
te, bizim yukarda verdiimiz "bilinmeyen dil ve yaz hususu hari, delillere dayanarak
Konow, Kuanlarn en azndan dil olarak ranl olduklar grne varm ve, Sakalar ile
olan yaknln da onlarn bir Saka boyu veya ailesi olduunu dnmee sevk ettiini

Sayfa No: 15
KUANLARIN MENE
belirtmitir.202
Konowun delillerine istinat eden Puri, klasik Bat kaynaklarnda verilen Saka tigraghauda
(sivri klahl Saka)larn Nak-i Rstem Kitabesinde tasvir edilen ekliyle Kuan sikkeleri
zerinde grlen Kuan hkmdarlarnn da sivri klahl olarak tasvir edildiine iaretle,
"Tuhra olarak isimlendirdii Toharlarn yani Kuanlarn, erken devirlerde Saka gebe
gruplarndan biri olabilmesinin ok muhtemel olduunu syleyerek, netice itibariyle Tochar,
veya Tukhra olarak bilinen Kuanlarn eski Saka boylarndan bir grup olduklar sonucuna
varmaktadr.203 Gerekten Bactriada Tlla-tepede Kuanlarn ilk dnemlerine ait
mezarlarda grdmz sivri balkl hkmdar ba giyimlerinin yan sra dize kadar
uzanan uzun kaftanlar "ndo-skit de denilen skit ve Saka giyimlerine olduka yakndr.204
Tlla-tepe kompleksinden elde edilen malzemenin, Yeh-chihlerden ziyade Altaylardaki
Pazrk ve Moolistandaki Hun dnemi Noin Ula kurganlarna pek ok bakmdan
benzerlii,205 ayrca bir Saka, Saka-Parth veya Indo-Parth muhitine daha yakn olmas da
Kuanlarn Sakalar ile olan balantlar iin nemli bir noktadr.206
Konow, Kuanlar Sakalarla birletirmek iin in kaynaklarnda Yeh-chihler ile

Sakalar/Sailer arasnda vuku bulduu sylenen mcadelenin doruluk payn
aratrmaktadr: En eski in yllklar, Han slalesi kronikleri, Yeh-chihler ile Sakalar
arasnda bir savatan sz etmiyorlar.207 Nitekim, HS 96 Ann Chi-pin blmne
baktmzda yine ayn durumla karlalr: Hsiung-nular tarafndan vaktiyle malup edilen
Ta Yeh-chihlar, Batya giderler, Bactria blgesindeki Grek Kralln ykarak Ta Hsiann
hakimi olurlar ve orada Be Yeh-chih yabguluklarn (hsi-hou) kurarlar ki bunlardan biri de
Kuan (Kuei-shuang) adn tamaktadr. Ancak, Kuanlarn etnik temeli, M.. II. yzylda
meydana gelen birok bozkr kavimlerinin son derece karmak olan gleri neticesi
olutuu iin, bu be beyliin hepsinin de aslen Yeh-chih m, yoksa onlarn hakimiyetini
kabul eden skit/Sakalar m olduu gerek Batl, gerekse Doulu limler arasnda hl
tartlmaktadr.208 Sai-wanglar da Gneye giderler, ndus (Sind) nehrinin yukar aknts
olan "Hsan-tu (Asma Geit)209dan geerek Chi-pinin sahibi olurlar.210 Ta Yeh-chih
blmnde de HS 96 Ada Sai veya Sai-wanglar ile bir mcadeleden bahsedilmiyor.
Konowun da belirttii gibi, byle bir mcadele eer olduysa hadiselerin hemen akabinde
blgeye giden Chang Chienin seyahat raporunda, bunun anlatlmas beklenebilirdi.211
Sakalarn dili, Eski Hotan dili ile akraba olmakla beraber, ayn deildi; Kuanlar yani
Hindistandaki Yeh-chihler da Sakalarn karsnda olmayp, bilakis ou zaman onlarn
vrisleri olmulard. Bundan u netice kyor ki, her iki kabile veya kavim de akraba idiler
ve biz de Saka fethi ile Kuanlarnkini birbirine bal bir devamllk/terakki olarak telakki
etmek mecbriyetindeyiz.212
Sakalarla Kuanlarn hemen btn unvanlar mterek olmakla beraber, Hindistandaki

Sakalarda devaputra unvannn bulunmamas karakteristiktir. Ancak Dou Trkistanda
Niyadaki Kharosth vesikalarnda Kusnasena, Bhimasena isimleri ile birlikte, ayrca Dou
Trkistandaki Hotan "Sino-harosthi sikkelerinde "devaputra unvan grlmektedir.213
in kaynaklarna atfen Konowun belirttii Yeh-chih-Saka mcadelesinin kaynaklarda

bulunmad grn tetkik etmek gerekir. Bilindii zere, M.. 129/128 yllarnda bu
blgeleri gezen ve Yeh-chihler da ziyaret eden, dn yolunda ise muhtemelen
Sakalarn takip ettikleri gzergahlardan ine avdet eden Chang Chien, ne birinci ne de
M.. 115 ylndaki, eski Saka lkesinde oturan Vusunlarn bulunduu blgeye yapt ikinci
Bat seyahati srasnda Sai veya Sai- wanglardan veya bunlar ile Yeh-chihlar arasndaki
bir mcadeleden bahsetmiyor; bu husus, SC 123te kolayca grlebilir. CHSnun, SC

Sayfa No: 16
KUANLARIN MENE
123teki Chang Chien raporundan alnan 61. blm ise tam tersine, bu Yeh-chih-Sai-
wang atmasna temas ederek, Sai-wanglarn yenilip Gneye gittiklerini haber
vermektedir.214 Ayn haberi biz CHS 96 Bde de gryoruz.215 Sai-wang yani "Sakalarn
Kral tabiri, baz alimlerce Bactria Grek Krallnn yklmasyla ilgili olarak, Bat
kaynaklarnda temas edilen Sacaraucaenin bir transkripsiyonu gibi grlmektedir; 216
ancak bu konuda tam bir gr birlii yoktur.217
Bu iki kaynak arasndaki tezad nasl aklamak gerekir? CHSnun verdii haberler doru
ise, bunu nereden ald? Eer Chang Chienin raporundan alm ise SC 123teki Chang
Chienin kendi blmnde ("Ta-yan blm) bundan niye bahsedilmiyor? Ayn malumat,
Ta Yeh-chih blmnde yani CHS 96 Ada niye zikredilmiyor? Btn bu bilgileri
toplayarak deerlendiren Pulleyblanka gre, Yeh-chihler tarafndan Sai-wanglarn,
Pamirlerdeki asl vatanlarndan srlmeleri hikyesinin herhangi bir tarih temeli olsun
veya olmasn, CHSdaki bilgilere fazla bel balanamaz. nk, bu hadiselere az ok
muasr olan SC asl kaynaktr ve bu bilgileri HS, bazan gerek yeni bilgiler, bazan da keyf
dzenlemeler yaparak SCden almtr.218
Pamirlerdeki gebe Saka kurganlarn tetkik etmi olan Litvinskiy ise, meselenin daha ok
arkeolojik ynn aratryor. Onun da belirttii gibi, Bactria Grek Krallnn M.. II.
yzyln sonunda gebeler tarafndan istilasna katlanlar Saka-Yeh-chih kavimleri idi.
Bunlar Bactria Krallna saldrrken, ayn zamanda baka gebe kabile gruplar da
Parthiaya darbeler indirmekle megul idi.219 Ortada bir gerek varsa o da, hangi sebeple
olursa olsun, M.. II. yzyln sonu ve M.. I. yzyl arasnda Dou Pamirde nfusun
nemli lde azalm olmasdr. Nitekim, buradaki Sakalara ait arkeolojik komplekslerin
analizi, bunlarn tarihlemesinin M.. II. yzyldan daha sonraki bir zaman olamayacan
gstermektedir.220 Litvinskiy bunda, Sailerin, Pamirlerden gneye gei hareketlerinin
nemli bir delilini bulmaktadr; stelik bu hareketle, Pamirlerde oturan gebe kabileler de
Kuzey Hindistana srklenmilerdi. "Demek ki, Pamir Saka kabileleri, Pamir ve Pamir
civarndan geip gelen dier kabilelerle birlikte Bactria Grek Krallnn tahribine itirak
ettiler. Bu, Bactriann ve Kuzey Hindistann merkezlerine hcum eden gebelerin birka
dalgasndan biri idi...221
O halde, bu Saka gebe gruplar ile, Kuanlar tekil ettii kabul edilen Bactria
blgesindeki gebelerin kurganlar arasnda, herhangi bir irtibatn bulunup bulunmadna
bakmak gerekir.
Orta Asyadaki Pamir kurganlarnn yan sra dier civar blgelerdeki gebe kurganlarn,
Bikent vadisindeki kurganlar ve genel olarak gebe kurganlarn tetkik etmi olan
Litvinskiy, M.. VII. yzyldan itibaren belli bal Saka gebe grubu tespit ediyor:
1.Aral evresi, 2. Fergana-Altay-Tien-shan yani Tanr Dalar-Semiree/Yedisu, 3. Pamir
Sakalar.
1. Aral evresinde S. P. Tolstov, eski Amu-derya-Srderya rmaklar arasnda nemli

lde ehir ve kurgan tespit etmi olup, irik-rabat, Babi-mulla I, Baland I, bu
yerlemelerden bazlardr. Tolstov, irik-rabat M.. V.-II. yzyllara tarihleyerek, bunu
Apasiacae kabileler birliinin bakenti kabul etti. Can-deryann asl su yolunun eski kys
boyundaki yerlemeler de yine ona gre, Apasiacaelere aittir. nkar-derya havzasndaki
yerlemeleri ise Tolstov, Sacaraucaelere maletti. Sr- deryann eski aknt yolu havzasnda
Ceti-Asar (uroie)daki 20 ehir harabesi ise onun tarafndan Toharlara atfedilmitir ve
M.. I. bin ortas ile milat snr arasna tarihlidir. nkar-derya zerinde bulunan iki mezarlk

Sayfa No: 17
KUANLARIN MENE
bizi ilgilendiriyor; bunlardan biri Tagisken, dieri ise Uygarak kurganlardr. Tagiskendekiler
bronz devrine ve skit zamanna ait definlerdir. Dou-Bat ynnde (veya Dou-
Kuzeydou-Bat-Gneybat) ynnde yerletirilmi ukurlardaki definler,

tmlsl/kurganl mezarlarda bulunur ve srt st uzatlm olup, ba ise Batya dnktr.
Bu kurganlar, M.. VII-VI. yzyla tarihlendiriliyor; buradaki daha ge olan definler ise M..
V. yzyla tarihlidir. Uygarak kurgan, Tagiskenden 30 km. douda olup, burada 80 kurgan
bulunmutur; bunlar topraa alm ukurlara defnedilmi iskeletleri de ihtiva etmekte
olup, l yakma izlerine de rastlanr.222
2. Yedisu-Tiyenan/Tanr Dalar aratrmalarn A. N. Berntam yrtm, mteakip

keifler de K. A. Akiev ile E. . Ageeva ve A. G. Maksimova tarafndan yaplmtr. Bu
blgedeki kurganlar, kraliyet kurganlar olduu kadar, alelade mezarlar da iinde
bulundurur. Saka devrine ait nemli sayda muhtelif buluntularn olduu blgede bilhassa,
li rma orta mecrann sa kysnda bulunan Bes-atr kurganlar nemlidir. Akieve
gre, bykl kkl 31 kurgandan olumakta olup bunlar, Saka Tigraghaudalara aittir. li
vadisinde Kargalinsk, Altn-Emel, Cuvan-tbe, Kadrbay III gibi alelade definlerden oluan
dier kurganlar da aratrlmtr. Definler, ta ukurlara ve sklkla da topraa yaplm
olup, ller srt st uzatlmtr; ba genellikle Batya dnktr. u, Talas rmak
vadilerinde ve Orta Tien-shanda da Saka ve erken Vusun mezarlar tetkik edilmitir.
Buralardaki birok Saka devri buluntusu arasnda bilhassa Issk-kl hazinesi nemlidir.
Burada 17-18 yanda olduu tahmin edilen gen bir savann ok sayda altn levhalarla
sslenmi elbisesi, aatan knndaki demir klc, kaftannn sslemeleri ve botlar, Saka
Tigraghaudalarn giydikleri sivri balk tipindeki bal ile soylu bir prens olduu
anlalmaktadr.223 Yedisu ve civar blgelerde, skit devrine ait seri halinde byk bronz
kazanlar bulunmutur.224
Fergana ve civar blgelerde skit devri, M.. VII-IV. yzyllara ait eserler arasnda
Kayrakkum mhimdir; ancak burada e zamanl definlere rastlanmamtr. Fergana
vadisinin gney ksmnda ise Aktam, Kungay, Sufan v.s. gibi kendine zg kurganlar
bulunmu olup, bunlar uzun toprak setlere sahiptir. M.. VI-III. yzyllara tarihlenen
definler, srt st uzatlm olup, balar ise yine Batya dnktr. Bunlar aratran N. G.
Gorbunova, definleri Saka ve Vusun kltrne atfediyor. Ancak Yu. A. Zadneprovskiy,
buna kar olarak bu kurganlar Parikanlara atfetmektedir. Ferganaya civar olan Gney
Tien-shanda Berntam tarafndan aratrlan bir sra Saka devri kurganlarndan Narn
rma vadisindeki Alamk ve Cirgetal nemli olup, bunlar baz hususlarda
Yedisudakilere yakndr; ancak bzlm definlere de rastlanr ki bunlar, olduka cidd bir
istisna tekil ederler. Duruma gre buradaki Sakalar, Kurama-Karamezar silsilesinin gney
eteklerini de igal etmi olmalydlar. Ferganann gney-dou ksmnda Alay silsilesine
bal vadilerde ve bizzat Alay vadisinde ok sayda kurgan gruplar bulunmutur.
Bunlardan Tleyken, akmak, Karavak, art I-II, Daraut-Kurgan, ak vb. gibi biroklar
Saka devrine aittir. Derin olmayan ukurlara yaplm definlerin yan sra Kurgak ve Nura
Saka kurganlar gibi topraa kazlm ve yksek olmayan ta setleri bulunan ukurlara
defnetme grlr. . Kojomberdiev, Ketmen-tbede aralarnda muazzam Saka kraliyet
kurganlarnn da bulunduu bir sra Saka kurgan serisi tespit etmitir. Fergana vadisi ve
civarndaki bu eserlerde, Sakalara atfedilen bilhassa bakr kazanlar kaydedilebilir.225
3. Pamir kurganlarna gelince, Litvinskiy, btn bu kurganlar arasnda, yaps itibariyle,

Pamirde bulunan Saka kurganlarnn hepsinden ok Tien-shan ve Semiree kurganlarna
yakn olduuna dikkati ekerek,226 Pamir blgesinde bulunan: Aydnkl, Akbeit, Aliur I-II,

Sayfa No: 18
KUANLARIN MENE
Andemin, Balyand-kiik, Cart Gumbez I-V, Istk, Kzl-Rabat, Kunti-Mu Saka kurganlarna
geiyor. Bu kurganlarda baz istisnalar olmakla beraber, definler genellikle sa yan zerine
(ve bazlarnda srt st) yatrlm olup, balarn ynlendirilmesinde kadn ve erkee gre
ayrm yapld grlr: Erkeklerde balar douya, kadnlarda ise batya dnktr; yz ise
genelde gneye evri lmitir.227
Litvinskiy, Pamir Sakalarnn olduka enteresan olan antropolojileri hususunda da bilgi

vermektedir. Berntamn kazlarnda ele geirilen kraniolojik (kafatas) materyalleri
aratran V. V. Ginzburg da Pamir Sakalar hususunda unlar sylyor: Yksek,
dolikosefal kafa yaps grlr ki kadnlarda da durum ayndr. Bu bilgilere gre de
aratrlan kafatas serileri Europeoid tipinin Akdeniz rkna aittir.228 Pamirdeki 34 erkek ve
29 kadn kafatas zerinde yapt aratrmada T. P. Kiyatkina da u fikre varmtr: Erkek
kafataslar keskin bir ekilde dolikosefal kafatas tipinde olup, deformasyon, yani kafatasn
sun olarak bozma adeti izleri yoktur. Kadn kafataslar da erkeklerinkiyle ayndr ve tek tip
seriye rastlanr. "Bu, Europeoid dolikosefal, dar ve yksek yzl antropolojik bir tiptir.
Grld zere gerek Ginzburg, gerekse Kiyatkinann verdikleri hususiyetler, birbirine
benzemektedir.229 Litvinskiy, bunlarn Pamir blgesinde yaptklar kraniolojik
aratrmalarnn neticesini gsteren bir de liste vermektedir.230
Antropolojik tip bakmndan Tien-shan/Tanr Dalar Sakalar, Dou Kazakistan

Sakalarna ok yakndrlar. Aral evresi Sakalar (M.. VII-V. yzyl) ise T. A.
Trofimovann kazlarna gre, Orta Asya meneli nemli lde Mongoloid izler gsteren
ve youn olarak Andronovo olarak grlen Europeoid tabakadan oluan kark bir nfusu
gsterir. ok daha sonraki zamanlarda, M.. IV.-II. yzyllarda Mongoloidlik azalmtr.
Trofimova, Aral evresi Sakalarnn, Andronovo (veya buna yakn) tipin mebzuliyeti ile
birlikte, baz Akdeniz tipi varyantlarnn itirakiyle, Mongoloidlerin nfuzunu gsteren
mahall bir Europeoid ahali oluturduklarn belirtiyor: Kazakistan, Altay ve Ural evresi.
Volga boyunda ise Saka-Sarmat zamannda ahalinin rk terkibi olduka kark idi ve bu
durum, bilhassa kafataslarnn incelenmesinde kendini gstermektedir. B. Firteyne gre,
Sarmatlarn kafataslar hepsinden ok, Dou Altayn Pazrk ve Mayemir kafataslarna
benzer; Dnyeper-boyu skitlerinden olduu kadar, Dou Kazakistan Sakalarndan da
olduka ayrlmaktadr. Dou Kazakistan Saka devri antropolojik materyalleri ise, genelde
tek tip olmayp, bunlardan bir ksm, Orta Asya Tien-shan materyallerine ok benzer;
dierleri ise biraz farkldr, stelik orada Saka zamannda artk Mongoloid izler de
grlmektedir. "Demek ki yukarda verilen ksa zet, antropolojik-morfolojik bakmdan
Dou Pamirin dolikosefal Saka ahalisinin, dier Saka kabileleri veya, Orta Asya olduu
kadar, Kazakistan sahasnda onlara akraba kabileler arasnda da izole edilmi bir durum
igal etmekte olduunu gstermektedir.231 Litvinskiy, ayrca yle bir sonuca da gidiyor:
Fergana, Alay ve Dou Pamirin en eski ahalisi dolikosefal Akdeniz tipinde olup, sonra
Ferganada ve Srderya ile Amuderya arasnda, "Orta Asya iki rmak-arasna ait brakisefal
Europeoid bir rk teekkl etmee veya yaylmaa balad.232 Litvinskiy, Kuan
mparatorluu ile Saka-Haumavarga konfederasyonunu ise yle mukayese ediyor: "Orta
Asyann btn gney-dou ksmn ve, Afganistan, Hindistan ve Dou Trkistann hem-
civar blgelerini igal eden Saka-Haumavarga konfederasyonu, byklk bakmndan
Kuan mparatorluu veya Eftalit Devleti ile llebilen muazzam bir kabile teekkl
idi.233
Bu Saka kurganlarnn gerek yap, gerekse etnik hususiyetleri, vcudun mezar ierisindeki
durumu bakmlarndan, Bactriadaki gebelerin muhtelif kurganlaryla mukayesesi, bize

Sayfa No: 19
KUANLARIN MENE
Kuanlarn menei hususunda balca iki tercih brakyor. Grld zere Sakalarn bu
kurganlarndaki bilhassa ba ynlendirmesi, Bikent vadisi kurganlarndakine
uymamaktadr; ama bunun yan sra Ksirovdakileri andryor. Pamir kurganlar ile ise pek
ok bakmlardan farkllklar bulunuyor; sadece Aral evresi, Fergana-Alay-Tanr dalar
blgelerindeki kurganlar, etnik ve kafatas bakmlarndan benzerlik arz ediyorlar. O halde
Kuanlar, ya Aral blgesi civarndan geldiler ve Bikent vadisine yerletiler; ya da Aral-
Fergana-Alay ve Tanr dalar blgelerinden gelerek Ksirov blgesine yerletiler ve bize
Ksirov kurganlarn braktlar. Ancak Pamirlerdekilerden her iki durumda da farkl olduklar
aktr.
imdi, kurganlarn etnik hususiyetine yardm edebilecek, ama yukarda zikredilen Saka
grndeki limlerce bahsedilmeyen birka hususa temas edelim.
Kuanlarn Saka meneini ima edebilecek baz sikke delilleri mevcuttur. Daha nceden
HIAOY gm sikkeleri vesilesiyle kaydedildii gibi, HIAOY (yabgu?)nun Kuan ismi
yan sra bir de Sanab kelimesi geiyordu; Gardner bunu Saka/Sakab olarak okumu,
Bactria Grek Kralln ykmaya itirak eden Sacarauli isminin bir varyant olarak
SAKAROU ekli zerinde de durmu ve HIAOYnun bir Saka kral olduunu
belirtmiti.234 Ekseriyet arz etmemekle beraber, Sanab yazsnn muhtelif varyantlar
arasnda Sakab ekli de grlr. Yine son zamanlarda J. Cribb, Vasudeva II.nin
aonano ao Koano aka yazl bir sikkesini yaymlad.235 Cribb bunu Kuan Kral
aka olarak yorumlamtr; kendisine aka diyen bu kk kraln paralar Samudragupta
(335380) tarafndan taklit edilmi olmaldr.236 Buradaki aka kelimesi Brahmice
yazlmtr.237
Kuanlar ile Sakalar irtibatlandran dier bir temel husus, bizce, erken Kuanlar devrinde
Kuanlarn kitabelerinde kullanlan ve Saka hkmdar Azes I.e atfedildii iin Azes veya
Vikrama olarak isimlendirilen takvimin baz bilginlerce Eski Saka Takvimi adyla da
adlandrlmas,238 bunun da M.. 58/57 ylndan tarihli olmasdr. Bu takvimi Kuanlar
Kujula Kadphises devrinden itibaren kitabelerinde kullanmlardr; onun (?) 122 tarihli
Panctar ve 136 tarihli Taksila gm tomar kitabeleri bu Azes takvimine tarihlidir.239 Daha
sonraki muhtemelen M.S. 78 ylndan balatlan ve bilhassa Kuanlara bal olan muhtelif
Saka satraplklar tarafndan kullanlan Saka takviminin uygulamaya geirilii de yine
Kuanlar ile alakaldr; Kuanlarn Hindistandaki rolleri bu takvimin balatlmasyla
ilgilidir.240 Mac Dowalln bildirdiine gre, muhtemelen Kujula Kadphises olan bir Kuan
hkmdar zamannda Kuanlarn, Gondophares ve haleflerinin elindeki Gandhara ve
Taksila blgelerini zapt ile bu blgelerde Gondophares slalesinin hakimiyetinde bulunan
Sakalar, bu tarihte Kuanlar tarafndan istiklale kavuturulunca, bu tarihi kendilerine bir
zaman balangc/takvim olarak tayin ettiler ve bundan sonra bu takvimi kullandlar.241
Sakalar ile Kuanlar irtibatlandracak bir dier husus da tamgalardr. Gebelerin aile
veya slale iareti demek olup, "etnik ballk, akrabalk ilikileri ve coraf menei
gstermede yardmc olabilecek242 ve onlar iin vazgeilmez bir ey olan tamga, Bactria
blgesinde Sakalarn, bilhassa da Yeh-chih ve Kuanlarn geliiyle ortaya kmaktadr.243
Bilhassa Hotan sikkelerindeki baz tamgalar ile Kuanlarn Kujula Kadphises zamannda
kardklar baz paralarn zerindeki tamgalar ayndr. Zeymal bunun, Hotan
hkmdarlarnn tamgas veya bir slale iareti olduunu belirtmiti.244 Cribb de bu iaretin
bizi Kuan ve Indo-Parth sikkelerini Dou Trkistan ile irtibatlandrmaya gtrdn
belirtiyor.245 Kuanlar ile Sakalarn sikkeleri arasndaki, tamga ile ilgili dier bir irtibat da,
Kujula Kadphisesin tamgas olduu sylenen ve Gondopharesin tamgasn246 andran

Sayfa No: 20
KUANLARIN MENE
tamgann247 Maues slalesi Saka sikkelerinde, bilhassa Azes sikkelerinin n yznde de

grlmesidir.248 Azes sikkelerinde ayrca Kujulann sikkelerinden tandmz "Nandipada
iaretide gzkyor.249 Ancak, Hindistandaki Mauesin Saka slalesi sikkeleri temel bir
hususta Kuan sikkelerinden ayrlmakta olup, bu da, Sakalarn sikkelerinde tpk Grek
sikkelerinde olduu gibi, Grek monogramlarnn grlmesidir; 250 bunlar Kuan
sikkelerinde yoktur.
Kuanlar ile Sakalarn mnasebeti Ta Yeh-chihlardan itibaren tarih bakmdan

incelendiinde Konowun belirttii gibi, aralarnda herhangi bir sava olduu veya
dmanlk ilikileri bulunduu sezilmiyor; tam tersine, Hindistanda Sakalarn mirasna
Kuanlar konmulardr. Ta Yeh-chihlerin Sai-wang veya Sailerle olan kavgalarndan
bahseden tek in kayna ise CHSdur. Ancak, bu kaynan verdii savala ilgili haberler,
gerek bundan nceki SC 123te, gerekse bundan sonraki HHSda bulunmamaktadr; hatta
CHS 96 Adaki Ta Yeh-chih, Chi-pin blmlerinde de yoktur. Sadece, CHS 96 Bnin
Vusunlar blmnde ve, SC 123de bulunmamakla beraber onun notlarna dayanan CHS
61. blm "Bat Blgeleri ksmnda vardr. Bu iki in kaynann hangisinin daha mevsuk
olduu ayr bir ihtisas konusu olabilirse de,251 biz, gerek Enoki, gerekse Pulleyblankn da
kabul ettii zere, bilhassa Yeh-chihlerin Batya g, Vusunlar, Yeh-chih-Sai-wang
(Saka) atmas ve Sakalarn gneye g gibi son derece nemli konularda SCnin asl
olduunu ve CHSnun, bilgilerini, baz yeni ilavelerle birlikte ondan aldn kabul ediyoruz.
Bu bakmdan baz gvenilmez ve kendi ierisinde tezatlar oluturan bilgilerle de dolu olan
CHSnun verdii bu Saka- Yeh-chih mcadelesi hikyesine fazla bel balamann hatal
olabilecei grn tayoruz.252
Yukarda izah edilen deliller nda, Kuanlarn "Saka meneinin daha ar bast
grlebilir. Bu delilleri bir liste halinde u ekilde gstermek de mmkndr:
1. Nmizmatik Deliller: Kuan sikkeleri ile Hindistandaki Saka slalesinin sikkeleri

yaz, tamga, tip bakmndan benzerlik arz ederler; ayrca "HIAOYnun ve Vasudeva
IInin sikkelerinden bazlar zerinde "Saka ismine rastlanmaktadr.
2. Epigrafik Deliller: Kuanlara atfedilen kitabelerde, Sakalar tarafndan kullanlan
birok kelime (Liaka, Kuzulaka, h, devaputra, aonano ao gibi) ayn stilde
kullanlmakta ve tarihlemeler yine Sakalarnkine gre yaplmaktadr. Ayrca,
"maharaja (Byk Kral) unvanl ve "Kopakasa (Kopakann) adl bir kraldan
bahseden yeni bir Saka kitabesi de bulunmu olup253 bunun "Kujula
Kaphsasa/Kadaphasa/Katphisasa ile irtibat da dnlyor.
3. Lisan Deliller: Kuanlar ve Sakalar, kitabelerini ayn dil, Prakrit dili ile ve genel
olarak da Kharosthi alfabesiyle yazmlardr. Fakat gerek Sakalarn Issk-kl
blgesinden elde edilen kitabesi, gerekse Kuan hkmdar Vima Taktunun (Ster
Megas) (imdi in kaynaklarnn Yen-kao-cheni ile ayniletiriliyor) 279 ylna ait
dildeki Det-i Navur kitabesinin254 bir yznn ayn dille ve muhtemelen Hotan Saka
diliyle ve gebelerin/Sakalarn yazs ile yazlm olmas ve bu yazyla yazlm
hemen btn bilinmeyen dil ve yaz ile olan kitabelerin Kuanlar sahasnda ve
hassaten de Bactriada bulunmas, onlarn Saka irtibatn kuvvetlendirmektedir.
Kuanlarn bu resm nc yazsnn, Hotan Saka dili ve yazs olup, muhtemelen
Kuanlar saraynda da konuulduu baz bilginlerce kabul ediliyor. Ayrca, Kuanlarn
gerek sikkelerinde, gerekse kitabelerinde, aslen ran meneli olan yavuga,
kujula/kuzula, erjhuna, Kadphises, kara, h, aonano ao, devaputra gibi
kelimelerin/unvanlarn yan sra, Kujula, Kadphises, Vima, Kanika, Vasika ve

Sayfa No: 21
KUANLARIN MENE
Huvika gibi hkmdar isim ve unvanlarnn, sadece ran dili ve Saka diliyle
aklanabiliyor olmas, onlarn, Sakalar ile sk bir dil birlii ierisinde olduklarn
gsteriyor.
4. Arkeolojik Deliller: Gerek Yeh-chih/Kuan devrine atfedilen Bikent, gerekse Vah
vadisindeki gebe kurganlarnn, M.. VII. yzyldan tarihlenen Aral gl evresi,
Fergana-Yedisu- Alay ve Tanr dalar blgesi Saka kurganlar ile baz hususlarda
mukayesesi, bunlar arasnda defin adetleri, lnn mezar ierisindeki vaziyeti ve
ynlendirmesi (buna sadece Ksirovdakilerin uyduu grlyor); Pamir blgesi Saka
kurganlar hari, dierlerinin Mongoloidlik, Europeoidlik ve kafatas yaps
bakmndan benzer hususiyetler gstermesi; yine bilhassa Bikent vadisi
kurganlarnda rastlanan kafatasnda sun deformasyon uygulama adetine Pamirler
hari dier Sakalarda da rastlanmas, bunlar arasndaki nisb yaknla iaret ediyor.
Gerek heykellerde, gerekse sikkeler zerindeki bst tasvirlerinde, hatta ta
zelliklerinde her iki tipin benzerlikler gstermesi;255 kurganlarda bulunan envanterin
her iki grupta da birbirine yakn olmas ve ayn gebe hayat tarzn srdrmeleri,
Kuanlar ile Sakalar ayrmann ok zor olacana iaret etmektedir. ran
blgesindeki kaya resimlerinden Sogdiana ve Harezm blgelerine kadar muhtelif
gebe Saka gruplarnn sanatlarn ve giyim-kuamlarn da inceleyen G.Walser gibi
bilginler, Sodlar, Harizmiler, Saka gruplar (Saka haumavarg#, Saka tigraghauda ve
Saka tyaiy paradraya)256 ve Skudralarn hep ayn ekillerde tasvir edildiklerine iaret
etmilerdir ki buna akinakes kllarn (Resim 25) da eklemek gerekir.257
5. Astronomik Deliller: Kuanlar, Kujula Kadphisesden balayarak kitabelerinde, M..
58 ylndan balatlan Vikrama veya Azes dediimiz takvimi kullandlar; bu takvimin
Hindistandaki Saka hkmdar Azes I. tarafndan balatld biliniyor. Kuanlarn
M.. 58/57 ylndan balayan bu Azes veya Yavana takvimini alp kullanmalar gibi,
Gondophares Slalesine Kuanlar tarafndan son verilip Gandhara ve Taksila gibi
Saka lkesi olan blgelerdeki Sakalara istiklallerinin yeniden kazandrlmas Mac
Dowalla gre, bu hadisenin cereyan ettii M.S. 78 ylnn, Kuanlara bal olan Saka
satraplar tarafndan bir bayram ve takvim balangc olarak kabul edilmesi, onlarn
takvim ve zaman bilimi bakmndan da birbirlerine yakn olduklarn gsterir.
6. Tarih Deliller: Gerek in, gerekse Bat kaynaklar, Kuanlarn Hindistan fetihleri
srasnda Kuanlar ile Sakalar arasnda herhangi bir dmanca davrantan
bahsetmiyorlar. Yeh-chihlerin Issk-kl ve Tanr Dalar blgesine yerlemeleri
hakknda CHS 96 B ve CHS 61deki haberlere, SC 123 daha nce ve daha gvenilir
olduu iin, fazla bel balamak doru deildir; nk gerek Chang Chienin
hadiselere ok yakn bir zamanda blgeyi gezmesine ramen bu tr hadiselerden
bahsetmemesi, gerek HHSnun bu konuya temas etmemesi, gerekse CHSnun kendi
blmlerinden bazlarnda bu hususun hi yer almamas bizi, bu Saka-Yeh-chih
atmas ve Sakalarn srlmesi hikyesinin muhtemelen doru olmad sonucuna
gtrebilir.
Netice olarak u sylenebilir: Etnik bakmdan Kuanlar, Aral gl evresi ile Tanr dalar
arasndaki eski Saka (Haumavarga?) sahasndaki bir yerde, muhtemelen de Alay-Tanr
dalar- Yedisu-Fergana blgesinde, Hotan blgesinde oturan geni Saka gebe kabileler
topluluuna mensup idiler; Grek Bactriasnn topraklarn istilaya da Yeh-chihlerle birlikte
veya ayn zamanda katlm olan bir gruptur. in kaynaklarnn "Kuei-shuang eklinde
verdikleri yabanc ismin tam tercmesi olan "KUAN kelimesi de bir boy veya kabile ad
olmayp, devleti kuran kiinin ahs ismidir.

Sayfa No: 22
KUANLARIN MENE
Yrd. Do. Dr. Mehmet TEZCAN

Atatrk niversitesi Kazm Karabekir Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye
Alnt Kayna: Trkler, Cilt: 1 Sayfa: 789-814
Dipnotlar:
1. Bu hadiselerin ksa bir zeti iin bk. Frye 1996a, s. 444.

2. Bu isim, P. Pelliotnun vaktiyle yapt dzeltmeden itibaren ilim leminde genellikle Chiu- chiu-cheh
olarak verilmekle beraber, biz bu okunu ve yazl eklini kabul ediyoruz.
3. Shrava 1993, s. 3.
4. Shrava 1993, s. 3.
5. 5 Shrava, 1993, s. 3; Kumar 1973, s. 1 (Manikiala ve Panctar kitabeleri).
6. Shrava 1993, s. 3; Kumar 1973, s. 1 (Taksila gm tomar kitabesi).
7. Shrava 1993, s. 3.
8. Shrava 1993, s. 3; 15-21; Kumar 1973, s. 1; Maricq 1958, s. 351, dn. 1; Staviskiy 1977a, s. 18, dn. 52;
Gbl 1993, s. 114-116.
9. Kuanlar, Greke 24 harfe bir harf daha eklemek suretiyle 25 harften oluan bir alfabe kullanyorlard.
Greke kitabede "reklinde grlen ve "g diye okunan harfin aslnda "r olup Grekede olmayan "
sesinin yerini tuttuu bilahare anlalmtr, bk. J. Allan 1914, s. 408; Trever- Yakubovskiy-Voronets
1950, s. 122; Narain 1962, s. 175; Masson-Romodin 1964, s. 154; Mukherjee 1967, s. 3-4; Staviskiy
1977a, s. 18, dn. 52; Bongard-Levin-lin 1985, s. 395.
10. Shrava 1993, s. 16; Gbl 1993, s. 114.
11. Lukonin 1987, s. 225; Kumar 1973, s. 1
12. Lukonin 1986, s. 108-109; Bongard-Levin-ilin 1985,s. 409.
13. Maricq 1965, s. 78.
14. Maricq 1965, s. 49; Mukherjee 1967, s. 15-16; Frye1984, s. 262; Gbl 1993, s, 49.
15. Lukonin 1987, s. 221.
16. Staviskiy 1961, s. 111; Lukonin 1967, s. 16; Lukonin 1969, s. 31, 34; Lukonin 1987, s. 219, 234;
Bongard-Levin-ilin 1985, s. 409; Harmatta 1969, s. 384-385; Frye 1974, s. 119; Frye 1984, s. 371;
Frye 1996c, s. 457; Stawiski 1979, s. 67; Sundermann 1996b, s. 472 (Sunderman bunu Gandhara
olarak kabul etmitir). Ancak, kitabede ahpur I.in bu fetihlerine ramen Kuan hkmdar veya
Kuanlarn byk hkmdar gibi henz bir unvan tamamas nemlidir. Bu konuda bk. Lukonin
1969, s. 37; Lukonin 1987, s. 223.
17. Paykuli kitabesi, Badat-Sleymaniye arasnda nemli bir geit olan Paykulide bulunmaktadr. Bk.
Humbach-Skj^rv0 1978, s. 14 ve Fig. 116.
18. Humbach-Skjrv0 1983a, s. 105; Humbach-Skjrv0 1983b, s. 122-123; Harmatta 1969, s. 389; Carter
1985, s. 272; Narain 1990, s. 171. Kark bir dnem olan Narseh zamannda onun marzb#n--
KNNn gibi, val anlamndaki daha kk bir unvanla yetindii grlyor (Basham 1968, s. 392-393,
dn. 1-2; Brunner 1974, s. 159).
19. Rtveladze 1993/94, s. 91; Rosenfield 1993, s. 116; Sims-Williams-Cribb 1995/96, s. 105.
20. V. Lukonin, Sasan valilerinin kardklar paralar iki gruba ayrm, birincilere Kuan- Sasani derken
ikincilere ise Sasan-Kuan ismini vermitir; birinci gruba giren paralarn karl tarihi 380, ikinci
grubunki ise 367 ylna dorudur. Bk. Lukonin 1969, s. 39 ve dn. 114; Lukonin 1986, s. 131; Frye
1974, s. 120; Pugaenkova-Rtveladze 1990, s. 61-62.
21. Kuan-Sasan sikkeleri ve aklamalar hakknda gzel bir alma iin bk. Cribb 1990, s. 183-191.
Kuan-Sasan paralar ve zerindeki yazlar hakknda bk. Trever-Lukonin 1987, s. 64-73.

Sayfa No: 23
KUANLARIN MENE
22. Gbl 1978, s. 216-217 (Tafel 115).

23. Herzfeld 1930, s. 1; Stawiski 1979, s. 66; Bivar 1979, s. 330; Dani-Litvinsky 1996, s. 105108;
Harmatta 1969, s. 387; Lukonin 1967, s. 24; Brunner 1974, s. 145; Bachhofer 1936, s. 429. Sasan
Kuanahlarnn bir listesi iin bk. Brunner 1974, s. 161-162; Bivar 1979, s. 332; Cribb 1981, s. 101;
Cribb 1990, s. 162. Herzfeld, Vuzurg Kuanahdan vuzurg Kuanahanah unvanna geiin 252
ylnda olduunu belirtiyor (Herzfeld 1930, s. 37-38).
24. Carter 1985, s. 220 (Ardooro koono ao); Cribb 1981, s. 98 (kwsn MLK =Kuan ah).
25. Carter 1985, s. 277. Kuanahr ve Sogdiana blgesi, bundan sonra gelen muhtelif boylar tarafndan
da istilaya uram; IV. yy. daki Kionitlerden sonra V. yy. da Hephthalitler, VI. yy. da ise Trk
Kaanl bu topraklar ele geirmilerdir. Bk. Sundermann 1996, s. 465.
26. Gbl 1978, s. 217. Azarnousha gre ise en son kullanan kii, M. S. 359-360 tarihi civarnda Perozdur
(Azarnoush 1991, s. 83).
27. Sims-Williams-Cribb 1995/96, s. 105; Cribb 1999, s. 186; Sims-Williams 1999, s. 246 (Bu makaleyi
gndermek ltfunda bulunan J. Cribbe ok mteekkirim).
28. Tohi kitabeleri hakknda bk. Harmatta 1969, s. 316-322.
29. Sundermann 1996b, s. 472; Sims-Williams 1999, s. 245.
30. Bk. Chavannes 1907, s. 190-191. Kuei-shuang isminin Arkaik ince (kywed-syang) ve Eski ince
(kjwei-syang) telaffuzlar dikkate alndnda yine iki heceli olduu ve ses benzerlii bakmndan da
Brahmce karlna uygun olduu grlmektedir, bk. Mukherjee 1967, s. 4-5; Mukherjee 1988, s. 1.
31. Bk. Pulleyblank 1966, s. 22, 26. Keza bk. Mukherjee 1967, s. 16-17.
32. Beal 1983, s. 34.
33. Mukherjee 1967, s. 16-17; Mukherjee 1988, s. 147-148, dn. 193.
34. Mukherjee 1967, s. 10-13; 34, dn. 94. Bununla beraber Mukherjee, kelimenin kknn Kua
olduunda, "-nn ise sfat son eki olduunda srar etmektedir (Mukherjee 1967, s. 6-7). Maamafih
btn bu fikirler "Kuan kelimesini coraf bir mekana balamaa yneliktir.
35. Kuei: Saygdeer, asil; shuang: donmu ebnem, kra.
36. Mukherjee 1967, s. 32, dn. 45 a.
37. lgili Ermeni kaynaklar ve dnemleri hakknda bk. Gignoux 1990, s. 64-65.
38. Trever 1954, s. 135; Lukonin 1969, s. 43; Lukonin 1987, s. 230; Garsoan 1989, s. 197-198, 217.
39. 442-449 hadiseleri mnasebetiyle; "Kuanlar da denilen Hunlarn lkesi.... Bk. Langlois II, 1880, s.
184 vd.; Marquart 1901, s. 61; Allan 1914, s. 405; Ghirshman 1948, s. 86; Mukherjee 1967, s. 18;
Trever 1954, s. 136; Marak 1971, s. 59-63; Thomson 1991, s. 133.
40. Bk. Moses Khorenatsi 1980, s. 93, 131, 213, 215, 219, 220, 364, 366, 367. Gerek Khorenatsi,
gerekse Sebeos, Kuanlarn lkesinden bahsederken kraliyet ehri yani bakent olarak Bahl-
ahastan verir; Movses Horenatsi 1990, s. 56, 119, 120, 232. Ayrca bk. Gbl 1993, s. 72-73; Trever
1954, s. 138-139, 143; Lukonin 1969, s. 27-29; Lukonin 1987, s. 216-217.
41. Lukonin 1969, s. 27; Thomson 1976, s. 39.
42. Trever 1954, s. 140-141; Marak 1971, s. 64.
43. Bu hususta bk. Hewsen 1992, s. 123, dn. 107.
44. Mller 1918, s. 581-582.
45. Maenchen-Helfen 1944-45, s. 76; Kgarl Mahmdun Divn Lugatit-Trk isimli eserinde de Ksen,
Kua ehrinin bir dier ad olarak aklanyor (I, 404: Pz : !;z denilen ehrin bir ad. Buras
Uygur snrdr; bk. Atalay I, 1985, s. 404.
46. Mukherjee 1967, s. 17-18.
47. Bk. Pelliot 1934, s. 58 vd.; Mukherjee 1967, s. 17-18.
48. Stal-Holstein 1914, s. 79-82; Allan 1914, s. 403-406. Sasan Kuan valileri de Kunh veya
Kunhnh unvanlarn kullanyorlard ki kelime, burada da Kun eklindedir, bk. Gbl 1967,

Sayfa No: 24
KUANLARIN MENE
s. 16-17.
49. Bu tr bilgiler bilhassa, Buharann tarihini yazm olan Narahnin Tarh-i Buhr isimli eserinde
grlmektedir. Kun aslzadeleri ile slmlarn karlamalar ve mnasebetleri hakknda bk. Kitap
1989, s. 131, 133-134, 144-144.
50. Bk. Al-Istakhr 1927, s. 316 (Keniyye), 323, 342-343 (Kniyye); Ibn Haukal 1967, s. 343, 365,
370, 374, 375, 403 (4t"Tw}!); Al-Moqaddas, 1967, s. 49, 266, 280 (Kn); 269 (Kniyye);
JACUTSs IV 1869, s. 276 (Keniyye). Bartold, Kuaniyye, Tomaschek ise Ke ehrine binaen
Keniyye okuyuunu kabul etmitir (Tomaschek 1877, s. 85, 184). El-Semn, "Tw}! eklinde
harekeledii Kunden yetien zatlar sralarken, bunun, Semerkant havalisinde ve Sod
beldelerinden olduuna da temas ediyor (Al-Samn 1912, s. 484 a). Bu konuda teferruat iin bk.
Masson 1984, s. 15-16.
51. Staviskiy 1961, s. 111.
52. Bk. Bartold 1963a, s. 146-147. Strange 1966, s. 466. Bartoldun verdii bilgiye gre, Kuaniyenin
slam ncesi devirde husus bir blge olup, Taberde Kun-h olarak zikredilen bu unvana sahip
kimseler, bir zamanlar btn Maverannehir hakim idiler (Bartolda gre bu ifade, Yeh-chih
zamanndaki hakimiyet sahasna iaret etmektedir (Bartold 1963a, s. 147).
53. Bartold 1963b, s. 114; ayrca bk. Strange 1966, s. 486 ve 433e ekli harita. Kuaniyyenin M. S. III.
yy. dan itibaren Orta Asya Kuanlarnn, Peaverin ise Hind Kuanlarnn bakenti olduu
hakkndaki gr iin bk. Trever 1954, s. 185.
54. Ibn Hordadbeh 1986, s. 176. dn. 85.
55. Staviskiy 1961, s. 114.
56. Bu konuda bk. Staviskiy 1961, s. 108-114; Masson 1968, s. 14-25.
57. Kumar 1973, s. 2.
58. Tam tarih hakkndaki dier grler iin bk. Posch 1995, s. 81-82, 96 (M. . 148).
59. Bopearachchi 1992a, s. 104-5, 106; Bopearachchi 2001, s. 25, 29 (dn. 25); Lyonnet 2001, s. 154;
Grenet 1991, s. 148; Lyonnet 1991, s. 156; Koelenko 1996, s. 451; Xinru 2001a, s. 266, 279 (Bu
makalenin ayr basmn bana gndermek nezaketinde bulunan Dr. Xinru Liuya mteekkirim). Cl.
Rapin, Ta Yeh-chihlarn Ta-yan (Fergana)dan Amu-derya/Oxus gneyine gelilerini M. . 140 ila
130 yllar arasna tarihlemektedir (Rapin 2001, s. 220). Ayrca Bk. Trever-Yakubovskiy-Voronets
1950, s. 101; Stawiski 1979, s. 58; Masson-Romodin 1964, s. 134; Masson 1982, s. 74. Pugaenkova
140l bir zaman verirken (Pugaenkova 1966, s. 13), Fussman M. . tahminen 150 yln teklif
etmektedir (Fussman 1989, s. 59).
60. Bu gebe istilas ve geliimi hakknda bk. Tarn 1938, s. 275-277.
61. Bk. Zrcher 1968, s. 365, 367; Hulsewe 1979, s. 121-123; Davidovich 1980, s. 151-155; Narain 1967,
s. 78; Narain 1990, s. 158-159; Pugaenkova-Rtveladze 1990, s. 46; Posch 1995, s. 103-104. Be
Yeh-chih yabguluklar, bunlarn muhtemel yerleri hakknda bk. Narain 1982, s. 174183 (bu
makaleyi bana gnderen A. K. Naraine teekkr ederim); Piankov 1996, s. 43; Tezcan 1996, s. 196-
225.
62. Enoki-Koshelenko-Haidary 1994, s. 171; Xinru 2001a, s. 274.
63. Narain 1981, s. 252; Narain 1982, s. 174 (bu makalelerin ayr basmlarn gndermek ltfunda
bulunan Prof. A. K. Naraine teekkr ederim).
64. Cl. Rapine gre (Rapin 2001, s. 219); ayrca bk. Cribb 1999, s. 183-184.
65. Xinru 2001a, s. 274.
66. Xinru 2001a, s. 277.
67. nceden Heraios, Heraiou ve Miaiou eklinde okunan bu kelimenin, hkmdarn ismi deil
unvan ve yabgu kelimesinin en arkaik ekli (yau, yavu, yabgu) olduu, yaplan aratrmalar
neticesinde bugn ortaya kmtr. Bk. Davidovich 1980, s. 160-162; Harmatta 1994a, s. 316-317.
68. Sharma 2002.
69. Enoki-Koshelenko-Haidary 1994, s. 174. Enokiye gre, Kua kelimesi Yeh-chih demektir.

Sayfa No: 25
KUANLARIN MENE
70. Hint kaynaklarndaki Kua kelimesi ve bunun Kuana ile ilgisi (Kuan rknn bir yesi) hakknda
bk. Stal-Holstein 1914, s. 86-88.
71. HIAOY sikkeleri ve bunlarn Kujula Kadphisese atfedilmesi hakknda bk. Cribb 1993, s. 107-134 (bu
makalenin ayr basmn gndermek ltfunda bulunan J. Cribbe mteekkirim).
72. Eucratidesin saltanat yllar tartmaldr: M. . tahminen 171-145 (Grenet-Rapin 2001, s. 82); M. .
tahminen 160-150? (Lyonnet 2001, s. 154). Eucratides taklidi paralar hakknda bk. Zeymal 1978, s.
201-206, Zeymal 1983, s. 93-110.
73. Grenet 1991, s. 149, fig. 5; Masson 1976, s. 11. Bu Heliocles taklitlerine ilim leminde Barbar
Heliocles ismi verilmektedir. Heliocles taklit paralar iin bk. Zeymal 1978, s. 201, 204; Zeymal 1983,
s. 110-128.
74. Rtveladze 1993/94, s. 88.
75. Bk. Cribb 1993, s. 120-121, 130-131, 133. Kuan kelimesinin bu slalenin kurucusunun yani Kujula
Kadphisesin ahs ismi olduu daha nce de Jayaswal tarafndan ileri srlmt; bk. Puri 1977, s.
1; Kumar 1973. s. 3. Jayaswaln temel delilleri, Panctar ve Taksiladaki kitabelere dayanmaktadr; o
buradaki tabirleri Kral Kusna olarak anlamaktadr. Kanikann kulland Kaneki Koano tabiri
de ona gre Kanika, Kunann torunu demektir. Buradan da anlalaca zere Jayaswal, Kujula
Kadphisesden sonra Kuana tabirinin artk bir slale ad haline geldiini kastetmektedir ki makuldr.
Jayaswaln bu grlerinin tenkidi iin bk. Kumar 1973, s. 3 (Kumara gre, Mat kitabesindeki
Kusna (m)-putro ifadesi, (Kral) Kuanann olu deil, Kuana slalesinin torunu anlamnda
olmaldr).
76. Mandeltam 1966, s. 87; Masson 1971, s. 32; Zeymal 1983, s. 95; Cribb 1993, s. 130. Harezm
sikkelerinde de kendilerine has bir tamga ile birlikte ayn yaz grlmektedir (Pugaenkova 1965, s.
135).
77. Gbl 1976, s. 13.
78. Bk. Gardner 1966, s. 21-24; Pl. VII/1-8. Bu tartmal konuda ayrca bk. Staviskiy 1977b, s. 212.
Helioclesin gm sikkelerinde monogramlar, tpk HIAOYnun sikkesine benzer ekilde, Zeusun
ayaklar altna yakn yerdedir; Eucratidesin sikkelerinde ise yine ayn ekilde atn ayaklar altndadr.
79. Zeymal, bunu "Hkm sren Kuan yabgusu Sanabn eklinde tercme etmitir. Bk. Zeymal 1983,
s. 155. Davidovi ise, "Hkm sren kuan (=yabgu) HIAOY Sanabn ve "Hkm sren kuan
HIAOYnun. Sanab ekillerinde anlamtr. Bk. Davidovi 1976, s. 65.
80. Bk. Tolstov 1939, s. 115-116; Pugaenkova 1965, s. 129 (Bu iki makalenin fotokopilerini gnderen B.
Ya. Staviskiyye minnettarm); Davidovich 1980, s. 160; Cribb 1993, s. 127-131; Frye 1996c, s. 456;
Cunningham 1888, s. 47-50; Cunningham 1890, s. 111-114, 155 (Gerek Cunningham, gerek
Pugaenkova, gerekse Frye, Korranou ile Sanabn yerini deitirerek o ekilde tercme etmiler,
Cunningham ise HIAOY yerine MIAOY okumutur).
81. Dobbins 1970, s. 25-26; Rosenfield 1993, s. 16. Mukherjee, burada "Guana veya "Kuana olarak
zikredilen kiinin Kuan hanedanna mensup biri olmas gerektiine iaretle, Kujula Kadphisesin Hint
ktasnn nemli bir blmn fetheden ilk hkmdar olduunave ondan nceki biri de olamayacana
gre Kujula olmas gerektiini belirtmitir (Mukherjee 1973, s. 33).
82. Dobbins 1970, s. 25; Rosenfield 1993, s. 16.
83. Cribb 1993, s. 131; Sims-Williams 1995/96, s. 100; Cribb 1999, s. 182 (Bu makalenin fotokopisini
gndermek ltfunda bulunan J. Cribbe mteekkirim).
84. Mukherjee 1988, s. 448 G.
85. Bk. Hulsew 1979, s. 145 (Vu-sunlar arasndaki Sai ve Ta Yeh-chih unsurlar).
86. Bk. Xinru 2001a, s. 277.
87. Xinru 2001a, s. 269.
88. Xinru 2001a, s. 269.
89. Bu konuda bk. Sarianidi 1985, s. 7-18; Sarianidi 1986, s. 301; Sarianidi 1989, s. 57; Rubinson 1992,
s. 2; Posch 1995, s. 138-139.
90. Bk. Sarianidi 1986, s. 301-322; Xinru 2001a, s. 275.

Sayfa No: 26
KUANLARIN MENE
91. Blgede kaz yapan mesela P. Bernard, bu mezarlarn, mezarlardan kan sanat eserlerine ve Grek
kaytlarna gre, in kaynaklarnda zikredilen Yeh-chih veya Kuanlara deil, skitlere ait olduunu
savunmaktadr.
92. Bk. Sarianidi 1989, s. 173-174.
93. Xinru 2001 a, s. 273-274; Xinru 2001 b.
94. Irk ilminin son durumu hakknda bk. Xinru 2001a, s. 269, dn. 17.
95. Enoki 1959, s. 229, 232; Enoki-Koshelenko-Haidary 1994, s. 174.
96. Bu kabileler hakknda bk. Trever-Yakubovskiy-Voronets 1950, s. 102-103; Masson-Romodin 1964, s.
134, dn. 7; Narain 1967, s. 14-20; Mukherjee 1970, s. 123; Bongard-Levin - lin 1985, s. 394-395;
Rosenfield 1993, s. 8-10; Tezcan 1996, s. 160-195; Piankov 1996, s. 38; Pyankov 2002. Asiani ve
Pasianiler hakkndaki yeni yorumlar iin bk. Bailey 1994, s. 9-10.
97. Mukherjeeye gre Toharlar Dou Bactriay, dier kabileler ise Bat Bactriay igal etmilerdi. Bk.
Mukherjee 1978, s. 77.
98. Bk. Frye 1996c, s. 456; Enoki-Koshelenko-Haidary 1994, s. 180.
99. Bactria ve Sogdianann gebelerce istilas, ismi geen kavimler ve bunlarn menei hakknda bk.
Tezcan 1996, s. 164-195.
100. Bu konuda bk. Craig 2002.
101. Sims-Williams 1998, s. 90 (bu makalenin fotokopisini gnderen Sims-Williamsa mteekkirim); Cribb
1999, s. 183-184. Cl. Rapine gre Vima Taktu, M. S. tahminen 80 ila 115 yllar arasnda hkm
srm olmaldr (Rapin 2001, s. 219). Cribb ise onun M. S. 90dan nce, ama 78 ylnda veya ondan
sonra ve 107den nce uzun sre tahtta kald grndedir (Sims-Williams- Cribb 1995/96, s. 103,
123; Cribb 1999, s. 184, 190).
102. Rabatak kitabesine ve yeni okumalara gre, Mat kitabesinin Vima Taktu (Takto)ya ait olduu kabul
ediliyor. Bk. Sims-Williams-Cribb 1995/96, s. 97, 100; Sims-Williams 1998, s. 89, 90.
103. Kennedy 1912, s. 670. Kennedyyi tenkit eden Ujfalvyye gre bu zellikler artk Hint hususiyeti
tamaktadrlar ve bu durum, Kuan hkmdar Huvikada daha ak olarak grlmektedir.
Kennedynin gr, grld zere Tohar fikrine dayanmaktadr. Ayrca bk. Konow 1914, s. 88,
Konow 1969, s. L; Kumar 1973, s. 5-6; Puri 1965, s. 2; Puri 1974, s. 182; Puri 1977, s. 2.
104. Wilson 1971, s. 349.
105. Puga2enkova 1992, s. 65-66.
106. Xinru 2001a, s. 289. Kanikann tannm Budist hocas Asvaghoann isminin anlamnn da bu
bozkr ve Trk tipiyle ilgili olarak at ile alkal olmas son derece manidardr: atlarn kinemesi
(Xinru 2001a, s. 289).
107. Kuan hkmdarlarnn gerek paralarnda, gerekse heykellerinde grlen sopa ve bunun sembolik
anlam hakknda bk. Spagnoli 1967, s. 248-267.
108. Puga2enkova 1992, s. 66.
109. Bk. Pugaenkova 1965, s. 132-134 (Ris. 2-3); Pougatchenkova 1965, Pl. XXXII-XXXV;
Pugaenkova-Rtveladze 1990, s. 47.
110. Stawiski 1979, s. 104.
111. Pougatchenkova 1965, s. 125; Pugaenkova 1979, s. 222. Pugaenkova ayrca, M. S. I. yy. a
tarihledii Dalverzindeki Kuan prensi ba giyimi ile Parth dnyasndaki ba giyim rnekleri
arasndaki slup benzerliklerine de dikkati ekmektedir. Baz rnekler iin bk. Staviskiy 1974, s.
8587, 97 (ris. 64-66, 74); Kultura i skusstvo Drevnego Uzbekistana 1991, I, s. 142-143.
112. Pugaenkova 1979, s. 128-129.
113. Sarianidi 1989, s. 56-57.
114. Bk. Kumar 1973, s. 5-6.
115. Lvi 1897, s. 10, dn.

Sayfa No: 27
KUANLARIN MENE
116. F. Hirth, Yeh-chihlarn kullandkla "hsi-hou unvannn, Trke "yabgu kelimesinin ince bozulmu
ekli olduunu belirterek, Yeh-chihlarn da kendilerinin bir Trk kabilesi olmas gerektiini
sylemektedir, bk. Hirth 1899, s. 48. Hirth, "yabgu unvannn incesi olan hsi-hou, yeh-hu ve hou-
pei unvanlarna temasla, bu hsi-hou (*yap-hau) unvannn, 1. Hsiung-nularda, 2. Vu-sunlarda, 3.
Yeh-chih veya Indo-Skitlerde, 4. Kang-ch (Sod)lerde grldn ve nn de ayn olduunu
belirterek, bunun ise Trke "yabguya karlk olduunu ifade ediyor.
117. Konow 1914, s. 87. Maamafih O. Franke, Yeh-chihlarn Trkl hususunda daha kesin deliller
bulunmas gerektiine iaretle, ancak tarih bakmdan Yeh-chihlerin, Trk boylarna "ters
olduklarn belirtiyor (Franke 1904, s. 44). Ancak Konowun, Hsiung-nularn hem Yeh-chihleri hem
de Vu-sunlar birlikte srd gr hataldr. nk Vu-sunlara saldrarak onlar balangtaki
yerlerinden edenler, Yeh-chihler idi. Hsiung-nu yardm alan Vu-sular, daha sonra bunun intikamn
alacaklar, bilahare kendi arzularyla batya, Yeh-chihlarn boalttklar yerlere yerleeceklerdir.
Zaten Konow, daha sonra yazd eserlerinde Yeh-chihlerin Trk kabilelerinden olduklarna dair
herhangi bir ey sylemiyor.
118. Puri 1965, s. 2; Puri 1974, s. 182; Puri 1977, s. 2. Konow, Kujula kelimesini "gzel ile aklamak
istiyor.
119. Huka (Huvika), Yuka (Vasika) ve Kanika (Kanika): Ray 1970, s. 36-37; Rosenfield 1993, s. 50.
120. Bk. Konow 1914, s. 88; Puri 1965, s. 2; Puri 1974, s. 182; Puri 1977, s. 2.
121. Markwart 1938, s. 87-88, dn. 2. Markwarta gre Trke olan Tegin w0 kelimesi, sikkelerdeki eski
Sanab veya Sanaob unvannn tercmesi grnyor; bu ahsn obolleri de Kabil ve bunun gney-
batsnda bulunmaktadr. El-Birunnin bu kayd hakknda bk. Sachau 1952, 1952, s. 10-12. El-Birn,
bu Barhategini, Trk elbisesi giymi olarak yani ksa bir ceket, nden ak, yksek bir klah, izme
ve silahlarla tasvir eder. Bu bilginlerin grne gre Barha tegin, Kujula Kadphisesin isminin
Kadphises ksmnn tam tercmesidir: Sanskrite Barha/Brhat (Byk) + Trke tekin/tetkin (tegin)
(=lider, ef); buradan Byk ef. Kadphises ismi ise Pehlevice Kad (=lider, ef) + Sanskrite Pesa
veya Zend dilinde Paesa (=Byk) = Byk Lider. Bu hususta bk. Kumar 1973, s. 48, dn. 12.
122. Frye 1962, s. 43; Szemernyi 1980, 44.
123. Mesela bk. Hulsew 1979, s. 112-139.
124. Bu hususta bk. G. Clauson 1972, s. 873; Bailey 1982, s. 39 (*yavuka-> yauga-> yavuga-: asker bir
grubun nderi); Frye 1984, s. 265 (yam-: nderlik etmek). (Clauson, bunun ok eskilere, Yeh-
chihlara kadar geri gittiini belirterek, referanslarn ounun Trk meneli olmayan metinler olmasna
dikkati ekiyor). Ayrca bk. Donuk 1988, s. 56-63; gel 1959, s. 271. Yabgu kelimesi, Eski ran
Pehlevi metinlerinde ise ybgw eklindedir, bk. Gbl I, 1967, s. 141, 182 (ybgw bhlan); Gbl IV/265-1.
125. gel I 1981, s. 497: Yabgu, daha ok Bat Trkistan ile ilgili bir unvandr.
126. Konow 1969, s. L.
127. Konow 1914, s. 88. Konow, yavuga unvanna tekabl eden zauva kelimesinin, daha nce Saka
Patika tarafndan kullanldn da belirtmektedir, bk. Puri 1965, s. 2; Puri 1974, s. 183; Puri 1977, s.
2.
128. slmn geliiyle Orta Asyada Sodcann yerini Farsa almtr. Bk. Frye-Litvinsky 1996, s. 467-468.
129. Sims-Williams 1998, s. 89.
130. Bk. Konow 1916, s. 789. Bu konuda ayrca aada bk. dn. 145-151.
131. Bopearachchi 1991, s. 236. Maues ve devleti hakknda bk. Masson-Romodin 1964, s. 141-146.
Cribb, bu Mauese istinat eden Maues Takviminin M. . tahminen 80 ylna tarihlendii grndedir.
Bk. Cribb 1999, s. 196.
132. Azes I., Bat Pencap vilayetlerini M. . 58/57 ylna doru igal ederek ayn zamanda Azes Takvimi
denilen yeni bir takvimin de kurucusu olmutur. Bk. Bopearachchi 1991, s. 6.
133. Bk. Gardner 1966, s. 68-97; Shrava 1981, s. 105-108.
134. Kuanlarda geleneklemi Basileus Basileon unvannn yerini aonano ao unvannn al hakknda
bk. Fussman 1977, s. 316. H. W. Baileyye gre bu ao/aoo/auo unvan, Bactria dilinde ao
eklinde olup, Hotan Saka dilinde *xwan-dan gelmektedir; Hotan Saka dilinde ise ssau, Sodcada
xsywnyy, "Kral demektir; Orta Pers dilinde ise hi olmutur. aonano ao unvan iin bk. Harmatta

Sayfa No: 28
KUANLARIN MENE
1960, s. 196-197; Harmatta 1964, s. 375-376. Kuanlarda "ao unvan, genellikle "kral anlamnda
kullanlmakla beraber, Kuan sikkelerinde grlen eski Babilonia/Sumer tanras Nannn isminde
"Nana ao eklinde grldne baklrsa, hrmetkr ve ululayc bir unvan olarak da
kullanlabiliyordu. Bk. Mukherjee 1969, s. 10. Mukherjee, Kuan altn ve bakr sikkelerinde grlen
aon (ano) kelimesinde, "sahip, "kral gibi anlamlara gelen ran dilindeki *xavandan metatez
yoluyla bir kelime tremesinin grlebileceini de belirtiyor, bk. Mukherjee 1982, s. 18.
135. Konow 1969, s. 175; Shrava 1981, s. 37, dn. 62; Rosenfield 1993, s. 52 (Daivaputra-hi-
hnuhi aka-murunda). Shrava, bu Sanskrite kitabede h kelimesinin "a olarak
hecelendiine dikkati ekiyor.
136. Humbach 1960, s. 9.
137. Huvika (Ooeko)nn Ayrtam kitabesindeki rao unvan hakknda bk. Schmitt-Skjaerv0 1986, s. 131.
138. Narain 1962, s. 113; Narain 1990, s. 165; Konow 1969, s. 175. Kanika ile birlikte, seleflerinin
kullandklar Mahrja rjtirja ve Basileus gibi unvanlar nadirlemeye balar, onun yerini ran
unvan olan aonano ao alr. Bk. Shrava 1985, s. 101-122 (Kanika); 124-200 (Huvika); 203233
(Vsudeva); Gbl 1993, s. 121-129 (Kanika I); 129-145 (Huvika); 150-158 (Vsika I); 159-162
(Kanika II); 162-163 (Hodeah); 163-165 (Vsika); 165 (Vaskuna/Vsika). Kuan altn
sikkelerinde bu aonano ao yazsnn mteselsil bir listesi iin bk. Gbl 1984, s. XIV; Davary 1982,
s. 274-276.
139. Daha nceki yllara tarihli kitabelerinde, seleflerinin unvanlarna yer veren Kanika, bu kitabeden
itibaren "Mahrjasya rjatirya devaputrasya hi-Kanikasya ibaresini kullanmtr, bk. Shrava
1993, s. 26-27. Kuan kitabelerinde hkmdarlarn kullandklar unvanlarda "devaputrann kullanl
rnekleri hakknda bk. Bajpayee 1980, s. 33-45.
140. Shrava 1993, s. 117-126.
141. Bu hususta bk. Wolski 1990, s. 11-18.
142. "Turuknvayodbhta (Turuka ailesi veya sllesine it) (Stein 1989, s. 170).
143. Mukherjee 1988, s. 434, 542, dn. 541. Turuka krallarnn listesinde, bu isimlerin tekabl ettii Huka
(Huvika), Yuka (Vsika) ve Kanika (Kanika)nn getii metnin, El-Brnnin eseri de dahil,
Turukann, yani Trklerin, Kanika I. ailesi tannd srada meydana getirilmi olabilecei gibi,
Mukherjee bunun, Periplus 28, 39 ve 43de de geen bir tr ticaret meta olan "sturax ile ayn
olabileceini ve bu ismin, turukann eseri de olmu olacan kabul ediyor, bk. Mukherjee 1988, s.
541, dn. 542.
144. Puri 1979, s. 182; Bailey 1982, s. 8; Sircar 1990, s. 230; Mukherjee 1992, s. 59; Xinru 2001a, s. 277.
145. Bongard-Levin - lin 1985, s. 393.
146. in kaynaklar, tpk randakiler gibi, Kuzey Hindistandakilere de An-hsi ismini verirler. Chiu-chiu-
chi/Kujula Kadphisesin fetihleri mnasebetiyle geen An-hsi, randaki deil, Kuzey Hindistandaki
bu Gondophares Slalesi karldr. M. S. I. yy. n ilk eyreinde ise Indo-Parth Devleti, in
kaynaklarnda Wu-i-shan-li (Alexandria/Kandehar), Grek kaynaklarnda ise Arachosia olarak ifade
ediliyordu. Bk. Tezcan 1996, s. 45-48. Pahlavalar, randakilerden farkl olarak Helenistik kltre olan
yaknlklaryla bilinirler. Bk. Mukherjee 1992, s. 59; Posch 1995, s. 124.
147. Thapar 1984, s. 47; Thapar 1993; Narain 2001. Mlea, yabanclar ifade etmek zere ilk defa
Satapatha Brahmana (III. 2. 1. 24)da kullanlmtr. Bu kelimenin menei olarak ise Meluhhalar
veriliyor. Rivayete gre bu halk, Ayan istils srasnda onlarn hakimiyetini kabul etmemi, bu
sebepten, onlar dierlerinden ayrt etmek iin bu halka, daha sonra da btn yabanclara etnik
durumlarna baklmakszn mlea denmitir. Bk. Pillai 1988, s. 56.
148. Bk. Thakur 1967, s. 66-69; Biswas 1973, 67; Thapar 1984, s. 47, 133; Sircar 1990, s. 99.
149. Ray 1970, 71.
150. Mesela Purana metinlerine gre, Yavanalara Turalar halef olmulardr ki aka M. . II. yy.
daki istila szkonusudur. Tura, Turuka ve Tukara gibi isimlerin, Tohar veya Tuhar isminin
muhtelif ekilleri olduklar hakknda bk. Puri 1979, s. 185; Rosenfield 1993, s. 8.
151. Bongard-Levin-lin 1985, s. 395.
152. Narain 1990, s. 152; Xinru 2001a, s. 265-266.

Sayfa No: 29
KUANLARIN MENE
153. Periplus Maris Erythraei, en son olarak M. S. 40-70 arasndaki devreye atfedilmektedir. Bk. Cribb
1999, s. 185.
154. Harmatta 1994, s. 316-317. Harmatta, HIAOY isminin doru telaffuzunun Hiaou olduunu ve
yau, yavu, yabgunun en arkaik halini temsil eder ekilde hyau okunmas gerektiini belirtiyor.
155. Bk. Donuk 1988, s. 48-49. Bactria dilinde yazlm Kuan kitabelerinde bu kelime, tagino/tigino
eklinde grlmekte olup, Sanskritede ise tigina eklindedir. Mller, Orta Pers dilindeki tgin, tkin
ekillerine temas ediyor, bk. Davary 1982, s. 281-282.
156. Markwart 1938, s. 87-88, dn. 2.
157. Kuzey Bactriadaki Yeh-chih veya Kuan devri kurganlarnn genel bir tasviri, defin tipleri,
kategorileri ve balca hususiyetleri hakknda bk. Litvinskiy-Sedov 1984, s. 104-120.
158. Sarianidi 1989, s. 173; Tezcan 1996, s. 226-234.
159. Bk. Zadneprovskiy 1971, s. 32.
160. Sarianidi 1989, s. 173.
161. Minyaev 2002 (Hsiung-nularda kafatas ameliyesi konusunda bana verdikleri husus bilgiler iin Prof.
S. Minyaev ve Prof. N. Di Cosmoya teekkr ederim).
162. Puri 1965, s. 2-4; Puri 1974, s. 183-184.
163. Puri 1977, s. 3.
164. gel 1984, s. 64-70. gel, Hsiung-nu devrindeki Moolistan, Baykal Gl kenarlar ve kuzeyinin
brakisefal Mongoloidlerle kapl olduunu belirterek, Altay Dalar blgesinin ise batan beri buraya
hakim olan beyaz bir rk tarafndan igal edilmi olup, Trklerin atalarnn, galip ihtimalle bu beyaz
rktan geldiklerini kaydediyor. Tanr dalar ve civarnda bulunan brakisefal ve mezosefallerden
brakisefallerin bir ksm ise, Amuderya ve Srderya brakisefalleriyle, dier ksm da Altaylardaki
brakisefallerle akraba bulunuyorlard. Hsiung-nu devletinin kuruluu ile Asyada bir rklar karmas
meydana gelmi, rklardaki deime de bilhassa yzlerde hafif bir ekik gzlln grlmesiyle
tebarz etmee balamtr (gel 1984, s. 47).
165. Konow 1969, s. LI.
166. Bk. Kumar 1973, s. 6.
167. Konow 1969, s. LI; Puri 1965, s. 4; Puri 1974, s. 184.
168. Konow 1969, s. LI.
169. Bk. Harmatta 1994a, s. 316.
170. Konow 1916, s. 799, 819.
171. Bailey bunu *Kta-paisa- ekliyle ve hrmet edilen, sayg duyulan eklin olarak izah etmektedir; bk.
Eilers 1970, s. 120. Kujula Kadphisesin Kadphises ismi ou zaman Kapsa, Kapa ekillerinde
grlyor; bu bilhassa Kara Kadphisesde belirgindir. Kapa/Kapsann, ran dilindeki Kafa
(mecazen: lider, nder) ile bir alakasnn olup olmadn bilmiyoruz; ayn kelime Trkede de
mevcuttur.
172. Boyer 1904, s. 458, 464 (Boyer bunu ejhsuna olarak okumutur); Rosenfield 1993, s. 130.
Erjhuna, gen prens demektir. Bk. Staviskiy 1961, s. 110.
173. Konow 1916, s. 801; Konow 1969, s. LII.
174. Konow 1969, s. 143.
175. Konow 1969, s. XX, LII, 143. Kanikann unvanndaki bu murunda kelimesi Bivara gre sahip
demektir. Bk. Mukherjee 1978, s. 42.
176. Konow 1916, s. 791; Konow 1969, s. XX.
177. Bk. Shrava 1993, s. 145: murodasa marjhakasa Kaniskasa....
178. Konow 1969, s. 143; Harmatta 1964, s. 398-399.
179. Konow 1969, s. XX, 175.

Sayfa No: 30
KUANLARIN MENE
180. h, Kuan hkmdar Vsudevann rajadiraja, devaputra unvanlar gibi belirleyici bir unvandr
(Shrava 1993, s. 125). Konow, bu h unvannn, ndus zerindeki Eski Saka vilayetinde
muhtemelen kullanlmaya devam etmediini belirtiyor (Konow 1969, s. 175).
181. Konow 1969, s. LXV. Konow, Kla kelimesi bulunan sikkelerin de Kujula Kadphisese ait olduunu
belirterek, kla gibi bir unvan olan karann, bazan Kujula Kadphisesin sikkelerinde kaybolduuna
da iaret ediyor.
182. Shrava 1985, s. 65. Kara kelimesini, Dou Trkistanda Shan-shanda bulunan Kharosthi
metinlerindeki Kla ile ilgili sayan ilk aratrc, F. W. Thomasdr. T. Burrow, bunun prens
anlamna gelebileceini dnm ise de, metinden, bir unvan olduu anlalyor. Kara kelimesi,
yine bir unvan olarak, Hotan metinlerinde kullanlan kara ile de mukayese edildi (Shrava 1985, s.
65). Henninge gre, Surh Kotal kitabesinde geen Karalraggo terimi, vali, snr blgesi komutan,
ordu komutan, marki demektir ve ran kaynaklarndaki kanarang kelimesinin karldr (Frye
1984, s. 264; Pugaenkova-Rtveladze 1990, s. 57-59; Frye 1996c, s. 457; Sims-Williams 1999, s.
255); ran kaynaklarnda da kara kelimesinin ordu anlamnda olduu grlyor. Mukherjee ve
Shrava bunu sahip anlamnda almlardr. Bk. Mukherjee 1977, s. 144.
183. ka sonekinin Tohar dilinin Kua dialekti iin son derece karakteistik bir zellik olduu ifade edildii
gibi, bunun, rano-Tohar diline zg bir ey olduunu syleyenler de vardr. Bk. Bongard- Levin-lin
1985, s. 398; Frye 1996c, s. 457.
184. Kk olan kan kelimesi gen, kk demektir. Bk. Bongard-Levin -lin 1985, s. 398-399; Rosenfield
1993, s. 40; Eilers 1970, s. 112 (Bu makalenin fotokopisini bana gnderen Colombo niversite
Ktphanesi yetkililerine teekkr ederim); Davary 1982, s. 207.
185. Eilers 1970, s. 115; Davary 1982, s. 249. Morgenstiernee gre ise "bilge anlamndadr.
186. Eilers 1970, s. 116.
187. Eilers 1970, s. 126-127.
188. Eilers 1970, s. 120.
189. Sims-Williams 1998, s. 90.
190. Sims-Williams, kelimenin "kaya, ta anlamnda wym, vem, vaema kelimesinden tremi
olabileceine iaretle, Vima Kadphisesin sikkelerinde grlen kayalk da zirvesinin de bununla ilgili
olabileceine dikkati ekiyor.
191. Daffin 1982b, s. 68.
192. Bk. Pugaenkova-Rtveladze 1990, s. 99-100.
193. Harmatta 1994b, s. 417.
194. Harmatta 1994, s. 419.
195. Harmatta 1994, s. 419.
196. Staviskiy 1977b, s. 219, dn. 41 ve 42.
197. Bk. Fussman 1974, s. 22-31, Pl. V-VIII; Livits 1976, s. 165-166; Livits 1979, s. 95, dn. 3;
Vertogradova 1982, s. 160-167, 187; Pyankov 2002. Fussman, bu yaznn hece esasna gre
olduunu belirterek, Kharosthi yazsna olan benzerliini kaydetmekle beraber, okuyamamtr.
Livits, "Kuan Devletinin nc resm yazs dedii bu yaznn Sakalarn yazs olup olmadn
soruyor. Bk. Schmitt 1990, s. 120. Vertogradova ise harflerin bir mukayesesini yapmtr. Fussman,
bu yazy nceleri "Kamboc diye isimlendirmekte idi (Fussman 1978, s. 435). Kamboja -kelimesi
hakknda bk. Schmitt 1990, s. 118-120.
198. Zadneprovskij 1990, s. 236.
199. Kharosthi harflerinin karakterlerine baklrsa bu, M. . III. yzyln ikinci yars veya sonundan nceye
tarihlenemez (Harmatta 1994b, s. 420). Issk-kldeki "Saka Yazs iin bk. K. Akiev, Kurgan Issk,
Moskva 1978, s. 54-60; ayrca kitabenin gzel bir resmi iin bk. http://www. lostlanguages. com/saka.
htm (Bu konudan beni haberdar eden Dr. C. Lo Muzioya teekkr ederim).
200. Bk. Koelenko 1985, s. 269-271. Koelenko, bu tr eyalar zerindeki yaznn, ya Sakalarla ya da
Bactria Grek Kralln tahrip eden dier herhangi bir gebeler grubu ile alkal olabileceini
belirtiyor. Mukherjee ise, bu yaznn, Paropamisadae (Hinduku Silsilesi) ve Arachosiada olduu

Sayfa No: 31
KUANLARIN MENE
gibi, Sogdiana ve Bactriada da kullanlm olabileceini ve bunun ancak btn bu blgelerin

insanlarnca kabul edilen bir haberleme arac saylabileceini, ancak mparatorluk Kuanlarnn bu
tr yazlara ehemmiyet verdiklerine dair hibir delil bulunmadn, nk asl devlet dilinin, sikkelerde
de kullanlan "Bactria Dili olduunu belirtiyor (Mukherjee 1988, s. 406-407). Kuanlar Devletinde
kullanlan diller hakknda gzel bir tablo iin bk. Frye 1996c, s. 458, fig. 31.
201. Staviskiy 1977a, s. 221. Akievin M. . I. bin ortasna tarihledii bu yaznn, M. . IV-III. yzyla
kadar tarihlendirilebilecei, bu ekilde, kullanlnn galip ihtimalle Bactria Grek Krall devri (?) ile
Kuan Devrinin sonu arasnda olduu tahmin ediliyor (Staviskij 1986, s. 240, dn. 35). Harmatta,
imdiye kadar bilinen 11 adet bilinmeyen yaz ile yazlm kitabelerin bir listesini de vermektedir:.
1. Surh Kotal: Kk bir ta paras zerine mrekkeple yazlmtr, 3 satrdr.
2. Det-i Navur: Vima I. Taktuya aid olan bu ta kitabe, 9 satrdr.
3. Halayan: Biri krk mlek paras zerinde, dieri bir kiremit zerinde olan tek bir kitabedir.
4. Kara-tepe: Krk mlek paralar zerindeki paral kitabedir.
5. Ay Hanum: Gm bir kle zerinde bulunan kitabedir.
6. Issk (Alma-Atann 50 km. dousunda): Gm bir marapa zerindeki kitabedir.
7. Hatn-Rabat (Gney Tacikistanda): Bir mlek kr zerindeki kitabedir.
8. Tekkuz-tepe (Gney Tacikistanda): Bir mlek kr zerindeki kitabedir.
9. Eski Merv: Bir mlek kr zerindeki kitabe veya kitabelerdir.
10.Fayaz-tepe (Termez yaknnda): Toprak bir kap zerindeki birka kitabedir.
11.Kafirnigan-tepe (Duanbenin 40 km. gneyinde): Bir duvar kitabesi parasdr (Harmatta 1994b,
s. 417).
202. Puri 1965, s. 5; Puri 1974, s. 184-185.
203. Puri 1965, s. 6-7; Puri 1974, s. 186. Puriye gre Kuan hkmdarlar, kabile ismini kullanmamakla
beraber, Hint kaynaklar onlar Tura ismiyle armay srdrmtr (?).
204. Sarianidi 1984, s. 64 (Sarianidi, bunlar ran tarz olarak tasvir ediyor); Sarianidi 1989, s. 56-57.
Ayrca Sarianidi, Tlla-tepe ba giyimlerinin, Kuzey Bactriada Dalverzin-tepedekilerden ok
Halayandakilere ve Sakalarnkine yakn olduuna iaret ediyor.
205. Bu konuda bk. Sarianidi 1989, s. 165-168.
206. Yazarlarn bu gr, G. Fussman ve P. Bernard tarafndan da desteklenmektedir. Bk. Rempel-
Pugachenkova 1991, s. 13, 24-25, dn. 50.
207. Konow 1916, s. 789.
208. Xinru 1998, s. 7, 35, dn. 19 (Bu eseri bana gnderme nezaketinde bulunan Xinru Liuya
mteekkirim).
209. imdiye kadar Asma Geit olarak tercme edilen bu ince tabirin, Tang Slalesi devrine ait bir
kayda gre, aslnda Indus (Sind) nehrinin eski ekli olan Sindhu/Sin-tunun incesi olduu
anlalmaktadr (Sindhu > Hsan-tu; Shen-tu/Sindhu). Bk. Sircar 1990, s. 68-69 (Purana
metinlerindeki rmak isimleri); Stein 1980, s. 19; Dey 1990, s. 186 (enb rmann ndus ile
birletii yukar aknts); Xinru 2001b. J. Marquart ve O. Franke, bunun Yeh-chihlar mnasebetiyle
Pencab olduu grndedir (Marquart 1901, 202; Franke 1904, s. 65). Vaktiyle A. Stein bunu,
ndus boyunda ve Darel gneyinden Mirabata giden blgede aram (bk. Mukherjee 1973, s. 87);
Herzfeld ise ndusun Himalayalardan geen ksmnda, tahminen Gilgit ile Manglaur arasnda
aramtr (Herzfeld 1932, s. 20). Pyankovun Hindu Kudaki da geitleri aklamas ise hataldr.
Bk. Piankov 1996, s. 38, 43.
210. Sai-wang/Sakalarn gleri hakknda Bk. Konow 1916, s. 811; Herzfeld 1932, s. 14-35; Tarn 1938, s.
277-278; Hulsewe 1979, s. 104-105. Chi-pin, Han Slalesi zamannda, coraf olmaktan ok siyas
bir tabirdi ve: Gandh#ra, K#pi|i, Bat Pencap blmlerini ihtiva eden, ancak muhtemelen Kemiri
darda brakan Hindistandaki Saka lkesini gsteriyordu. Bk. Daffin 1982a, s. 317. Chipin,
Konowa gre de sanld gibi Kemir deildir; Frankenin belirttii gibi, bugnk Kemirin kuzeybat
ksm, Kabil az ve Aa Kabil ile Swat arasndaki lke, en azndan ndus blgesi olup, imdiki

Sayfa No: 32
KUANLARIN MENE
Pencap blmlerinde aranmaldr (Konow 1916, s. 811). Mukherjee, Swat (eski Suvstu) ile
Gandhara ve Arachosia blgeleri olarak ifade etmektedir (Mukherjee 1973, s. 23, dn. 27).
211. Konow 1916, s. 811.
212. Konow 1916, s. 811.
213. Konow 1916, s. 816-817; Zeymal 1971, s. 115. Kuanlarn karakteristik zelliklerinden biri olan:
devletin ilh meneli olmasyla ilgili olarak onlarda kullanlan devaputra unvan, indeki tien-tzu
Gkn/Tanrnn Olu anlamndadr. Bugn kayp olan Tang Slalesi zamanna ait bir in kayna,
Ta Yeh-chih hkmdarnn da kendisini Gn Olu olarak grdn kaydeder (Shih-chi 123,
3164den naklen Bk. Xinru 2001a, s. 281). Bk. Maricq 1958, s. 378-380; Narain 1981, s. 266; Frye
1984, s. 267; Xinru 2001a, s. 278. Konow, her ne kadar bu unvann inden alnd grlyorsa da
devaputrann Hinte olduunu kabul etmektedir (Konow 1916, s. 819). Ayrca bk. Narain 1990, s.
165.
214. Bk. Hulsewe 1979, s. 216 (Bat Blgeleri blm).
215. Hulsewe 1979, s. 144-145 (Vu-sunlar blm). Bununla beraber, bu blmde, Vu-sunlar arasnda
Sai (Saka) boyundan ve Yeh-chih soyundan unsurlarn bulunduu anlatlyor.
216. Mesela bk. Bailey 1982, s. 8. Bailey, Hotan Saka dilinde grlen rNka-hkmdar kelimesinin,
muhtemel bir *rauka-sznden geldiini, incedeki Sai-wang isminin de Saka krallar manasna
geldiini kabul etmektedir.
217. Pulleyblank 1970, s. 159, dn. 12. Pulleyblanka gre, Sai-wang tabirinin Sakalarn Kral eklinde
aklanmas keyf bir yaktrmadr.
218. Pulleyblank 1970, s. 159-160.
219. Bu Saka-Parth mcadelesi srasnda M. . 128 tarihinde Kral Phraates, 123 ylnda ise Artabanus II.,
Sakalara yenilerek sava meydannda ldrlmlerdi. Bk. Frye 1996b, s. 454-455; Litvinskiy
1972, s. 187.
220. Litvinskiy 1972, s. 193.
221. Litvinskiy 1972, s. 193.
222. Litvinskiy 1972, s. 174-175.
223. Masson 1996, s. 447.
224. Litvinskiy 1972, s. 175-176.
225. Litvinskiy 1972, s. 176-177.
226. Litvinskiy 1972, s. 177.
227. Litvinskiy 1972, s. 132-133.
228. Litvinskiy 1972, s. 182.
229. Litvinskiy 1972, s. 182-183.
230. Litvinskiy 1972, s. 183.
231. Litvinskiy 1972, s. 184.
232. Litvinskiy 1972, s. 185.
233. Litvinskiy 1972, s. 186-187.
234. Bk. Cunningham 1888, s. 47-48; Cunningham 1890, s. 114 (Cunningham, bunu Sanab olarak
dzeltmitir; Ona gre, bu unvan, Hsiung-nular iin in kaynaklarnn kulland skit unvan Shan-
y olabilir); Davidovich 1980, s. 157-158; Cribb 1993, s. 108.
235. Cribb 1985a, s. 306-307.
236. Bachhofer 1936, s. 4399.
237. Bk. Cribb 1985a, s. 307, fig. 39. zerinde Brahmice olarak aka veya Nipunadha yazan bu gibi
paralar ve zerlerindeki tabirlerin yorumu hakknda ayrca bk. Cribb 1981, s. 105, 108; Cribb 1985b,
s. 315.

Sayfa No: 33
KUANLARIN MENE
238. S. Konow, M. . tahminen 170 ylnda balad dnlen takvime "Saka Takvimi ismini vermiti;
ancak M. S. 78 ylndan balayan takvimin ad da "Saka Takvimi olduu iin 170 ylndan balayan
dierinden ayrmak iin bana bir "Eski ifadesi eklenerek bylece "Eski Saka Takvimi tabiri ortaya
kmtr. Bk. Mukherjee 1973, s. 86, 105. Ayrca bk. Frye 1984, s. 253. Lohuizen-de Leeuw ve D. W.
Mac Dowall gibi bilginler, Kharosthice birok kitabeleri "Eski Saka Takvimi ile yani Ta Yeh-chihlerin
Bactria blgesini fethettikleri tarih olarak kabul edilen M. . tahminen 155 ylna tarihlemektedirler.
Ancak bilginlerin ou, bugn bu kitabeleri Vikrama veya Azes Takvimine tarihlemektedir. Mac
Dowall, "Eski Saka Takvimi ile Azes Takvimini birbirinden ayrmakta, Vikrama ile bu Azes Takvimini
birletirmektedir. Ayn ekilde Dobbins ve Narain de M. . 170/169 veya 155 ylndan balayan bu
takvime "Yavana adn vermilerdir. Bk. Narain 1967, s. 108-109; Narain 1968, s. 237; Dobbins
1970, s. 26-28. Kuanlar daha nce ise M. . 155 ylndan balatlan ve Grek kral Menanderin
balatt bir takvim kullanyorlard. Cribb, bu Menander Takviminin M. . 172 ile 129 arasnda
oynadna temasla, "Eski Saka Takviminin ise M. . 129 ylna tekabl ettii grndedir. Bu
konuda bk. Narain 1967, s. 108-109; Puri 1994, s. 195; Cribb 1999, s. 194, 196-197; Falk 2001, s.
121 (Bu makaleyi gnderen Cribbe teekkr ederim). Kuanlarn kendi takvimleri olan Kanika
Takvimi iin bugn en son olarak ileri srlen tarih ise M. S. 127dir. Bk. Falk 2001, s. 130-133.
Sakalar ve Kuanlar tarafndan kullanlan Maues, Azes ve Kanika takvimleri ve bu konudaki ilk
grler iin bk. Konow-van Wijk 1924, s. 58-91.
239. M. . 58/57den balatlan bu takvim, Saka kral Azes I.e atfediliyor. Bu takvim hakknda bk.
Bajpayee 1980, s. 150-153; Narain 1967, s. 108.
240. Eggermont 1968, s. 87; Dobbins 1970, s. 27, 33; Cribb 1999, s. 199. M. S. 78den balatlan Saka
Takvimi ve bununla ilgilendirilen kitabeler hakknda bk. Bajpayee 1980, s. 153-159; Narain 1967, s.
109.
241. Saka Takvimi hakknda bk. Shrava 1981, s. 39-60; Fussman 1980, s. 1-43. M. S. 78deki bu Saka
satraplklarnn Indo-Parth hakimiyetinden kurtarlmas ve bu tarihin Saka takviminin balangc
olarak kullanlmas hakknda bk. Mac Dowall 1991, s. 249.
242. Neelis 2001, s. 220.
243. Rtveladze 1993/94, s. 84. Yeh-chih, Kuan, Trk ve Mool kltrlerinde tamga ve nemi hakknda
rnekli bilgiler iin bk. Tezcan 1990 (Kuan rnekleri: s. 54, 185).
244. Zeymal 1971, s. 110-111.
245. Cribb 1984, s. 147, fig. f.
246. Bk. Whitehead 1972, s. 563; Mac Dowall 1991, s. 248.
247. Mac Dowall 1987, s. 49, 51 (Bu makalenin ayr basmn gndermek ltfunda bulunan Mac Dowalla
teekkr ederim).
248. Bk. Gardner 1966, s. 90-91, No. 191-199/Pl. XX/1.
249. Mesela bk. Gardner 1966, s. 91-92, No. 200-207; Zeymal 1983, s. 183; Rosenfield 1993, s. 69, fig.
7. Hintliler iin mukaddes olan "Nandi kznn ayak izi olarak kabul edilen Nandipada ve onun
Kuan ve Hint mimarisindeki rnekleri hakknda bk. Bnisti 1977, s. 48-81, Pl. IV-XVII.
250. Monogram, Grek paralar zerinde bulunan husus iaret, bir tr tamgadr; ancak bunlar slale
iaretleriyle kartrmamak gerekir. Bunlar, Grek ve Hindistandaki Saka devletlerinde (Indo- Skyth)
grlrken Kuan paralarnda rastlanmamaktadr. Bu iaretlerden birounun, daha sonraki Ouz
damgalaryla olan benzerliine de iaret etmek gerekir. lk defa A. Cunningham, bunlarn, sikkelerin
darp yerlerini gsterdiini belirtmiti; ancak bugn bu gr reddedilmi grnyor. Grek
monogramlar ve rnekler hakknda bk. Wilson 1971, Pl. XXII; Gbl 1976, s. 9, Tab. I; Shrava 1985,
s. 254; Bopearachchi 1991a, s. 8 (Fig. 1), 11 (Fig. 2), 14 (Fig. 3); Bopearachchi 1991b, s. 237-242;
Bopearachchi 1992a, s. 102-112 ve fig. 1; Bopearachchi 1992b, s. 88-94; Bivar 1991, s. 227-233;
Dani 1992, s. 99-114; Mac Dowall 1992, s. 119-129.
251. Bu konudaki tartma ve grler hakknda bk. Pulleyblank 1970, s. 159-160; Hulsew 1979, s. 8-39;
Pulleyblank 1981, s. 281-286 (Bu makaleyi bana gnderme nezaketinde bulunan Prof. Pulleyblanka
mteekkirim); Daffin 1982a, s. 310-311; Posch 1995, s. 65-80; Tezcan 1996, s. XXX.
252. Bactria blgesi ve eski Orta Asya aratrmalar bakmndan en nemli kaynaklardan biri olarak
SCnin, gerek ilk resm in slale tarihi olmas, gerekse paleografik adan nemi hususunda bk.
Posch 1995, s. 80.

Sayfa No: 34
KUANLARIN MENE
253. Fussman 1984, s. 31-46.

254. Det-i Navur kitabesinin Bactria diliyle olan ksm ve yorumu hakknda bk. Davary- Humbach 1976, s.
6-21.
255. Bu konuda baz rnekler iin bk. Pugaenkova 1979, s. 115-117, 210-212, 215; Gbl 1984, Pl. 178,
Kronen IV-V; Rosenfield 1993, s. 67, fig. 6.
256. Bk. Frye 1962, s. 43-44; Dandamayev 1979, s. 97; Rosenfield 1993, s. 122; Narain 2001; Pyankov
2002.
257. Szemerenyi 1980, s. 25.
KAYNAKLAR:
AL-ISTAKHR, 1927, Viae Regnorum. Descriptio Ditionis Moslemicae, BGA.

ALLAN J. 1914, "A Note on the Name Kushan, JRAS.
AL-MOQADDASI 1967, Descriptio Imperii Moslemici, BGA, Pars tertia, Lugduni Batavorum Apud.
AL-SAMANI 1912, The Kitb al-Ansb ofAbd al-Karm Ibn Muhammad Al-Samn, Yay. D. S.
Margoliouth, Leyden: E. J. Brill, London 1912.
ATALAY B. 1985, Divan Lugat-it-Trk Tercmesi, I, eviren: Besim Atalay, Trk Dil Kurumu
Yaynlar, Ankara.
AZARNOUSH M. 1991, "The Manor House of Hjbd and the chronology of the Sasanian governors
of K{n{hr, HCACP.
BACHHOFER L. 1936, "Herrscher und Mnzen der spten Kush#nas, JAOS, 56.
BAILEY H. W. 1982, The Culture of the Sakas in Ancient Iranian Khotan, Columbia Lectures on
Iranian Studies, Ed. E. Yarshater, No. 1, Caravan Books, Delmar, New York.
BAILEY H. W. 1994, "Asiani and Pasiani, BAI, Iranian Studies in Honor of A. D. H. Bivar, New
Series/Vol. 7, 1993.
BAJPAYEE K. D. 1980, Early Inscriptions of Mathur#-A Study, Punthi Pustak, Calcutta.
BARTOLD V. V. 1963a, Akademik V. V. Bartold. Soineniya. I. Turkestan v epohu Mongolskogo
naestviya, Akademiya Nauk SSSR, nstitut Narodov Azii, zdatelstvo Vostonoy Literatur, Moskva.
BARTOLD V. V. 1963b, Akademik V. V. Bartold. Soineniya. II. (1) Obie Rabot po storii Sredney
Azii. Rabot po storii Kavkaza i Vostonoy Evrop, Akademiya Nauk SSSR, nstitut Narodov Azii,
zdatelstvo Vostonoy Literatur, Moskva.
BASHAM A. L. 1968 (Ed.), PDK.
BEAL S. 1983, Si-yu-ki. Buddhist Records of the western vorld, Translated from de Chinese of Hiuen
Tsiang AD 629, vol. I-II, New Delhi.
BNISTI M. 1977, A propos du Triratna, BEFEO, t. LXIV.
BISWAS A. L. 1973, The Political History of the Hunas in India, Munshiram Manoharlal Publishers Pvt.
Ltd., New Delhi.
BIVAR A. D. H. 1979, The Absolute Chronology of the Kushano-Sasanian Governors in Central Asia,
PSHPICA. CSHPICA.
BIVAR A. D. H. 1991, Monogram counts from the Kabul collection, HCACP.
BONGARD-LEVIN G. M. -lN G. F. 1985, ndiya v drevnosti, Glavnaya Redaktsiya Vostonoy
Literatur, Moskva.
BOPEARACCHI O. 1991a, A New Approach to the History of the Greeks in India, YJISGRS, no. I.
BOPEARACCHI O. 1991b, Les Derniers Souverains Indo-Grecs Une autre hypothse, HCACP.
BOPEARACCHI O. 1992a, Elephant-Headed Ganesa or Zeus Mithra? , YJISGRS, no. 2.
BOPEARACCHI O. 1992b, Coins from Mir Zakah in Private Collections, Indian Numismatics, History,

Sayfa No: 35
KUANLARIN MENE
Art, and Culture. Essays in the Honour of Dr. P. Gupta, I, Ed. D, W. Mac Dowall, Savita Sharma,
Sanjay Garg, Delhi.
BOPEARACCHI O. 2001, A Faience Head of a Graeco-Bactrian King from Ai Khanum, BAI,
Alexanders Legacy in the East. Studies in Honor of Paul Bernard, New Series/Volume 12, 1998, Ed.
O. Bopearachchi, C. A. Bromberg, and F. Grenet.
BOYER A. -M. 1904, Les Inscriptions de Takht i Bahi, de Zeda et de Rmgarh Hill, JA.
BRUNNER C. J. 1974, The Chronology of the Sasanian Ku{#n{#hs, ANS. MS, 19.
CARTER M. L. 1985, A Numismatic Reconstruction of Kushano-Sasanian History, ANS. MS, 30.
CLAUSON G. 1972, An Etymological Dictionory of Pre-thirteenth-CenturyTurkish, Oxford.
CHAVANNES E. 1907, Les Payes dOccident dapres le Heou Han chou, TP, Serie II, Vol.
CRAIG B. 2002, Yeh-chihlarn Menei, (Yeni Trkiye Dergisi tarafndan Trk Tarihi Serisi
erevesinde baslacak).
CRIBB J. 1981, "Gandharan Hoards of Kushano-Sasanian and Late Kushan Coppers, CH, Vo. VI.
CRIBB J. 1984, "The Sino-Kharosthi Coins of Khotan. Their Attribution and Relevance to Kushan
Chronology. Part I, NC, vol. 144.
CRIBB J. 1985a, "The Late Kushan Type Gold Coins of Mashra, CH, VII.
CRIBB J. 1985b, "Some further Hoards of Kushano-Sasanian and Late Kushan Coppers, CH, VII.
CRIBB J. 1990, "Numismatic Evidence for Kushano-Sasanian Chronology, StIr, t. 19/fasc. 2.
CRIBB J. 1993, "The Heraus Coins. Their Attribution to the Kushan king Kujula Kadphises, c. AD 30-
80, Essays in Honour of Robert Carson and Kenneth Jenkins, Ed. M. Price, A. Burnett, R. Bland,
London.
CRIBB J. 1999, "The Early Kushan Kings: New Evidence for Chronology. Evidence from the Rabatak
Inscription of Kanishka I, CAC.
CUNNINGHAM A. 1888, "Coins of the Indo-Scythian King MIAS, or HERAS, NC, Third Series,
Vol. VIII.
CUNNINGHAM A. 1890, "Coins of Sakas. Class B. Coins of the Sakas or Sac^-Scythians, NC, Third
Series, Vol. X.
DAFFIN P. 1967, LImmigrazione dei Saka nella Drangiana, Roma.
DAFFIN P. 1982a, "The Han-shu Hsi-y-Chuan. Re-translated. A Review Articile, TP, LXVIII, 4-5.
DAFFIN P. 1982b, Il Nomadismo Centrasiatico, Parte prima, Roma.
DANDAMAYEV M. A. 1979, "Data of the Babylonian Documents from the 6th to the 5th Centuries B.
C. on the Sakas, PSHPICA. CSHPICA.
DANI A. H. 1992, "Greek Monograms, Indian Numismatics, History, Art & Culture. Essays in Honour
of Dr. Parmeshwari Lal Gupta, Vol. I. Ed. D. W. MacDowall, S. Sharma, S. Garg, Agam Kala
Prakashan, Delhi.
DANI A. H. -LITVINSKY B. A. 1996, "The Kushano-Sasanian Kingdom, HCCA, vol. III. The
Crossroads of Civilizations: A. D. 250 to 750, Multiple History Series, UNESCO Publishing.
DAVARY G. Dj. -HUMBACH H. 1976, Die baktrische Inschrift IDN I von Dasht-e N#wNr (Afghanistan),
Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Abhandlungen der geistes-und
sozialwissenschaftlichen Klasse Jahrgang 1976. Nr. 1, Akademie der Wissenschaften und der
Literatur, Mainz.
DAVARY G. Dj. 1982, Baktrisch. Ein Wrterbuch auf Grund der Inschriften, Handschriften, Mnzen
und Siegelsteine, Julius Groos Verlag.
DAVDOV E. A. 1976, "Pervy klad tetradrahm kuantsa Geraya, VD, 4 (138).
DAVDOV E. A. 1979, Klad drevnh i srednevekovh monet Tadjikistana, M.
DAVIDOVICH E. A. 1980, "The First Hoard of Tetradrachmas of the Kusna Heraios, AAH, 28.

Sayfa No: 36
KUANLARIN MENE
DEY N. L. 1990, The Geographical Dictionary of Ancient and Mediaeval India, Low Price Publications,
Delhi.
DOBBINS K. W. 1970, "Eras of Gandhra, JOSA, Vol. 7, Nos. 1 & 2, December.
DONUK A. 1988, Eski Trk Devletlerinde dar - Asker Unvan ve Terimler, Trk Dnyas Aratrmalar
Vakf, stanbul.
EGGERMONT P. H. L. 1968, "The zaka Era and the Kaniska Era, PDK.
EILERS W. 1970, "Die Namen der Kuschan-Knige, Anjali, Wijesekera Felicitation Volume, Colombo,
Sri Lanka.
ENOKI K. 1959, "The Yeh-shih-Scytians Identity. A. Hypothesis, International Symposium On
History Of Eastern And Western Cultural Contacts, Collection Of Papers.
ENOKI K. -Koshelenko G. A. -Haidary Z. 1994, "The Yeh-chih and their migrations, HCCA, Vol. II.
The development of sedentary and nomadic civilizations: 700 B. C. to A. D. 250, UNESCO Publishing.
FALK H. 2001, "The yuga of Sphujiddhvaja and the era of the Kusnas, S. R. A. A., VI/VII.
FRANKE O. 1904, Beitrge aus chinesischen Quellen zur Kenntnis der Trkvlker und Skythen
Zentralasiens, Phil. -hist. Abh. nicht zur Akad. gehr. Gelehrter.
FRYE R. N. 1962, The Heritage of Persia, Weidenfeld and Nicolson, London.
FRYE R. N. 1974, "Napki Malka and the Kushano-Sasanians, Near Eastern Numismatics,
Iconography and History. Studies in Honor of George C. Miles, Ed. D. K. Kouymjian, American Univ.
of Beirut.
FRYE R. N. 1984, The History of Ancient Iran, Handbuch der Altertumswissenschaft III. 7, C. H.
Becksche Verlagsbuchhandlung, Mnchen.
FRYE R. N. 1996a, "Iranian Nomadic Tribes in Central Asia, HHSCD.
FRYE R. N. 1996b, "The Fall of the Graeco-Bactrians: zakas and Indo-Partians, HHSCD.
FRYE R. N. 1996c, "The Rise of the Kushan Empire, HHSCD.
FRYE R. N. -LITVINSKY B. A. 1996, "The Northern Nomads, Sogdiana and Chorasmia, HHSCD.
FUSSMAN G. 1974, "Documents Epigraphiques Kouchans, BEFEO, LXI.
FUSSMAN G. 1977, "La Renauveau Iranien dansLEmpire Kouchan, PIACOCI.
FUSSMAN G. 1978, "Chronique des Etudes Kouchanes (1975-1977) , JA, CCLXVI/3-4.
FUSSMAN G. 1980, "Nouvelles Inscriptions zaka: re dEucratide, re dAzs, re Vikrama, re de
Kaniska, BEFEO, t. LXVII.
FUSSMAN G 1984, "Nouvelles Inscriptions zaka (II) , BEFEO, LXXIII.
FUSSMAN G. 1989, "Language and Culture among the Kushans, IB, Issue 15.
FUSSMAN G. 1993, "LIndo-Grec Menandre ou Paul Demieville revisite, JA, CCLXXXI/1-2.
FUSSMAN G. 1989, "Language and Culture among the Kushans, IB, Issue 15.
GARDNER P. 1966, The Coins of the Greek and Scythic Kings of Bactria and India in the British
Museum, Ed. R. S. Poole, Chicago.
GARSOAN N. G. 1989, The Epic Histories attributed to P'awstos Buzand (Buzandaran Patmutiwnk),
Translation and Commentary, Distributed for the Dept. of Near Eastern Languages and Civilizations,
Harvard Univ Press, Cambridge, Massachusetts.
GHIRSHMAN R. 1948, Les Chionites-Hephtalites, Imprimerie de lInstitut Franais dArcheologie
Orientale, Le Caire.
GIGNOUX Ph. 1990, "Pour une valuation de la contribution des Sources Armniennes lHistoire
Sassanide, AGKT.
GNZBURG V. V. 1974, "Antropologieskie danne k voprosu ob tnogeneze naseleniya
sredneaziatskogo mejdureya v Kuanskuyu pohu, TsAKE.

Sayfa No: 37
KUANLARIN MENE
GBL R. 1967, Dokumente zur Geschichte der iranischen Hunnen in Baktrien und Indien, Band I-IV,
Otto Harrassowitz, Wiesbaden.
GBL R. 1976, A Catalogue of Coins from Butkara I (Sw#t, Pakistan), Istituto Italiano per il Medio ed
Estremo Oriente. Centre Studi e Scavi Archeologici in Asia. Consiglio Nazionale delle Richerche.
Reports and Memoirs, Vol. IV, IsMEO, Rome.
GBL R. 1978, Antike Numismatik, II, Mnchen.
GBL R. 1993, Donum Burns. Die Ku{nmnzen im Mnzkabinett Bern und die Chronologie,
Fassbaender, Wien.
GBL R. 1984, System und Chronologie der Mnzprgung des Ku{nreiches, Wien.
GRENET F. 1991, Mithra au temple principal dAi Khanoum?, HCACP.
GRENET F. RAPIN C. 2001, Alexander, Ai Khanum, Termez: Remarks on the Spring Campaign of
328, BAI, Alexanders Legacy in the East. Studies in Honor of Paul Bernard, New Series/Volume 12,
1998, Ed. O. Bopearachchi, C. A. Bromberg, and F. Grenet.
HARMATTA J. 1960, Cusanica, AOH, XI/1-3.
HARMATTA J. 1964, The Great Bactrian Inscription, AAH, XII/3-4.
HARMATTA J. 1969, Late Bactrian Inscriptions, AAH, XVII.
HARMATTA J. 1994a, Religions in the Kushan Empire, HCCA, Vol. II. The development of
sedentary and nomadic civilizations: 700 B. C. to A. D. 250, UNESCO Publishing.
HARMATTA J. 1994b, Languages and Litterature in the Kushan Empire, HCCA, Vol. II. The
development of sedentary and nomadic civilizations: 700 B. C. to A. D. 250, UNESCO Publishing.
HERZFELD E. 1930, Kushano-Sasanian Coins. Memoires of the Archaeological Survey of India, No.
38, Calcutta, Government of India, Central Publication Branch.
HERZFELD E. 1932, Sakastan. Geschichtliche Untersuchungen zu den Ausgrabungen am Kuh i
Khw#dja, AMI, IV, 1931/32.
HEWSEN R. H. 1992, The Geography of Ananias of yirak (A{xarhacoyc). The Long and the Short
Recensions, Introduction, Translation and Commentary, Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden.
HIRTH F. 1899, Nachworte zur Inschrift des Tonjukuk. Beitrge zur Geschichte der Ost-Trken im 7.
und 8. Jahrhundert nach chinesischen Quellen, AIM.
HULSEW A. F. P. 1975, The Problem of the authenticity of Shih-chi Ch. 123, The Memoir on Ta
Yan TP, LXI/1-3.
HULSEWE A. F. P. 1979, China in Central Asia. The Early Sta.g.e., 125, B. C. -A. D. 23. An
Annotated Translation of Chapters 61 and 96 of the History of the Former Han Dynasty, Leiden, E. J.
Brill.
HUMBACH H. 1960, Die Kani{ka-Inschrift von Surkh-Kotal. Ein Zeugnis des jngeren Mithraismus aus
Iran, Otto Harrassowitz, Wiesbaden.
HUMBACH H.-SKJ^RV0 P. O. 1978, SIP, Part 1. Supplement to Herzfelds Paikuli (by Helmut
Humbach), Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden and The Iranian Culture Foundation, Tehran.
HUMBACH H.-SKJ^RV0 P. O. 1983a, SIP, Part 3. 1. Restored text and translation (by Prods O.
Skj^rv0), Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden.
HUMBACH H.-SKJ^RV0 P. O. 1983b, SIP, Part 3. 2. Commentary (by Prods O. Skj^rv0), Dr. Ludwig
Reichert Verlag, Wiesbaden.
IBN HAUKAL 1967, Opus Geographicum, BGA.
IBN HORDADBEH 1986, Kniga Putey i Stran, Perevod: N. Velihanova, Baku.
BN KHORDADHBEH, 1967, Kitb al-Maslik wal-Mamlik, BGA.
JACUTSs IV 1869, JACUTSs Geographisches Wrterbuch aus den Handschriften zu Berlin, St.
Petersburg und Paris, Hrsg. F. Wstenfeld, Bd. IV, Leipzig.
KENNEDY J. 1912, The Secret of Kaniska, JRAS.

Sayfa No: 38
KUANLARIN MENE
KTAPI Z. 1989, Orta Asyada slmiyetin Yayl ve Trkler, Seluk niv., Konya.
KYATKNA T. P. Pogrebeniya koevnikov Kuanskogo vremeni na pravobereje Amudari
(Antropologieskie material), TsAKE.
KONOW S. 1914, On the Nationality of the KusAas, ZDMG, LXVIII.
KONOW S. -VAN WIJK W. E. 1924, The eras of the Indian Kharosthi inscriptions, AO, III.
KONOW S. 1969 (Ed.), CII, vol. II, Part 1. Kharoshthi Inscriptions with the Exception of those of
Asoka, Varanasi.
KONOW S. 1916, Indoskythische Beitrage, SKPAW.
KOSHELENKO G. A. 1996, Hellenistic Culture in Central Asia, HHSCD.
KOELENKO G. A. 1985 (Red.), Arheologiya SSSR. Drevneyie Gosudarstva Kavkaza i Sredney
Azii, Moskva.
Kultura i skusstvo Drevnego Uzbekistana. Katalog Vstavki, v dvuh knigah, I. Moskva, 1991.
KUMAR B. 1973, The Early Kusnas (A history of the Rise and Progress of the Kusna Power under
the Early Kusna Rulers-from Kujula kadphises to Vasudeva), New Delhi.
LANGLOIS V. 1869, Collection des Historiens anciens et modernes de lArmnie, publie en Franais
sous les Auspices de Son Excellence Nubar-Pacha, t. II, Librairie de Firmin Didot Frres, Paris.
LVI S. 1897, Note additionnelle sur les Indo-Scythes, JA, neuvime srie, t. X.
LTVNSKY B. A. 1972, Drevnie Koevniki Kri Mira, Moskva.
LTVNSKY B. A. -SEDOV A. V. 1984, Kult i Ritual Kuanskoy Baktrii. Pogrebalny Obryad,
Akademiya Nauk Tadjikskoy SSR, nstitut storii im. A. Donia, zd-vo Nauka, Glavnaya Redaktsiya
Vostonoy Literatur, Moskva.
LVTS V. A. 1976, Nadpisi iz Dilberdjina, Drevnyaya Baktriya. Material Soveto-Afganskoy
Ekspeditsii 1969-1973 gg., Moskva.
LVTS V. A. 1979, Dva ostraka iz Dilberdjina, Drevnyaya Baktriya, vp. 2. Material Sovetsko-
Afganskoy Arheologieskoy Ekspeditsii, Red. Kruglikova, Moskva.
LUKONIN V. G. 1967, Kuano-Sasanidskie monet, V, XVIII.
LUKONIN V. G. 1969, Zavoevaniya Sasanidov na Vostoke i Problema Kuanskoy Absolyutnoy
Hronologii, VD, 2 (108).
LUKONIN W. 1986, Kunst des alten Iran, Seeman-Beitrge zur Kunstwissenschaft, VEB E. A.
Seemann Verlag, Leipzig.
LUKONN V. G. 1987, Drevniy i Rannesrednevekovy ran. Oerki istorii kultur, Glavnaya Redaktsiya
Vostonoy Literatur, Moskva.
LYONNET B. 1991, Les Nomades et la Chute du Royaume Greco-Bactrien, HCACP.
LYONNET B. 2001, Les Grecs, les Nomades et lindpendance de la Sogdiane, daprs loccupation
compare dAi Khanoum et de Marakanda au cours des derniers sicles avant notre re, BAI,
Alexanders Legacy in the East. Studies in Honor of Paul Bernard, New Series/Volume 12, 1998, Ed.
O. Bopearachchi, C. A. Bromberg, and F. Grenet.
MAC DOWALL D. W. 1974, implications for Kushan Chronology of the numismatic Context of the
Nameless King, TsAKE.
MAC DOWALL D. W. 1987, "Indo-Parthian and Kushan Coins from Excavations in Afghanistan, 2nd
International Colloquium Numismatics & Archaeology, Indian Institute of Research in Numismatic
Studies, Ed. P. Lal Gupta, A. K. Jha, Nashik.
MAC DOWALL D. W. 1991, "The Interrelation between Indo-Parthian and Kushan chronology,
HCACP.
MAC DOWALL D. W. 1992, "The Geographical Distribution of Monograms on the Coinage of
Menander and Antimachus Nikephorus, Indian Numismatics, History, Art & Culture. Essays in Honour
of Dr. Parmeshwari Lal Gupta, Vol. I. Ed. D. W. MacDowall, S. Sharma, S. Garg, Agam Kala

Sayfa No: 39
KUANLARIN MENE
Prakashan, Delhi.
MAENCHEN-HELFEN O. 1944-45, "Huns and Hsiung-nu, Byzantion, XVII.
MANDELTAM A. M. 1966, "K predkuanskomu ekanu Baktrii, V, XVII.
MARICQ A. 1958, "La Grande Inscription de Kaniska et lto-Tokharien. LAncienne Language de la
Bactriane, JA, 246.
MARICQ A. 1965, Classica et Orientalia, Extrait de Syria 1955-1962. Revu et Corrig augment dun
article indit et dun index, Institut Franais dArchologie de Beyrout Publication hors Srie No. 11,
Paris, Librairie Orientaliste Paul Geuthner.
MARKWART J. 1938, Wehrot und Arang. Untersuchungen zur mythischen und geschichtlichen
Landeskunde von Ostiran, Hrsg. H. H. Schaeder, Leiden, E. J. Brill.
MARQUART J. 1901, Br#n{ahr nach der Geographie des Ps. Moses Xorenaci. Mit
historischkritischem Kommentar und historischen und topographischen Excursen, Abhandkungen
der Kniglichen Gesellschft der Wissenschaften zu Gttingen. philologisch-historische Klasse. Neue
Folge Band III. Nro. 2, Berlin, Weidmannsche Buchhandlung.
MARAK B. . 1971, "K voprosu o vostonh protivnikah rana v V v., SNV.
MASSON M. E. 1968, "K voprosu o severnh granitsah Gosudarstva Velikih Kuan, ONU, 8.
MASSON V. M. -ROMODN V. A. 1964, storiya Afganistana. Tom I. S drevneyih vremen do naala
XVI veka, zd-vo "Nauka, Moskva.
MASSON V. M. 1971, "Kunduzskiy Klad i nekotore vopros Greko-Baktriyskoy Numizmatiki, V, XX.
MASSON V. M. 1976, "Kuanskie poseleniya i Kuanskaya arheologiya (Nekotore rezultat rabot
Baktriyskoy kspeditsii v 1973-1975 gg.) , Baktriyskie Drevnosti. Predvaritelne soobeniya ob
arheologieskih rabotah na yuge Uzbekistana, AN SSSR, nstitut Arheologii, zd-vo "Nauka,
Leningradskoe Otdelenie, Leningrad.
MASSON V. M. 1982, Das Land der tausend Stdte. Die Wiederentdeckung der ltesten
Kulturgebiete in Mittelasien, Udo Pfriemer Verlag, Mnchen.
MASSON V. M. 1996, "Archaeological Cultures of Southern Siberia and Mongolia, HHSCD.
MNYAEV S. S. 2002, "Hunlar (Yeni Trkiye Dergisinde Trk Tarihi Projesi erevesinde
yaymlanacak).
MOSES KHORENATSI 1980, History of the Armenians, Transl. and Commentary R. W. Thomson,
Harvard Univ. Press, Cambridge, Massachusetts, London.
MOVSES HORENATS 1990, Istoriya Armenii, terc. G. Sarkisyan, "Ayastan.
MUKHERJEE B. N. 1969, Nan on Lion. A Study in Kushna Numismatic Art, The Asiatic Society,
Calcutta, India.
MUKHERJEE B. N. 1970, "Ta-Hsia and the Problem cocerning the Advent of Nomadic Peoples in
Greek Bactria, Central Asia. Movement of Peoples and Ideas from Times Prehistoric to Modern,
Indian Council for Cultural Relations, Azad Bhavan, New Delhi.
MUKHERJEE B. N. 1977, "The Kushna Epithet Kara, AAH, 25.
MUKHERJEE B. N. 1978, Kush#na Coins of the Land of the Five Rivers, Indian Museum, Calcutta.
MUKHERJEE B. N. 1982, Kush#na Silver Coina.g.e., Calcutta.
MUKHERJEE B. N. 1967, Studies in Kush#na Geneaology and Chronology, vol. I. The Kushna
Geneaology, Calcutta.
MUKHERJEE B. N. 1973, Central and South Asian Documents on the Old yaka Era, Bharat Bharati,
Varanasi.
MUKHERJEE B. N. 1988, The Rise and Fall of the Kush#na Empire, Calcutta.
MUKHERJEE B. N. 1992, "The Stathmoi Parthikoi and the Greek Culture in Arachosia, YJISGRS, no.
2.
MLLER, F. W. K. 1918, "Toxr und Kuisan (Ksan), SKPAW, XXVII.

Sayfa No: 40
KUANLARIN MENE
NARAIN A. K. 1962 (Gen. Ed.), Later Indo-Scythians. Completed Works of Alexander Cunningham.
No. 11 (From the NC 1893-94.), Indological Book House, Varanasi.
NARAIN A. K. 1967, From Alexander to Kaniska, Monographs of the Dept. of Ancient Indian History,
Culture & Archaeology, Ed. Prof. A. K. Narain, No. 1, Banaras Hindu Univ., Varanasi.
NARAIN A. K. 1968, "The Date of Kaniska, PDK.
NARAIN, A. K. 1981, "The Kushna State A Preliminary Study, Study of the State, Ed. H. Claessen,
P. Skalnik, New York.
NARAIN, A. K. 1982, "The Five Yabgus of the Yeh-chih, India. History and Thought. Essays in
Honour of A. L. Basham, Ed. S. N. Mukherjee, Subarnarekha.
NARAIN A. K. 1990, "Indo-Europeans in Inner Asia, The Cambridge History of Early Inner Asia, Ed.
D. Sinor, Cambridge Univ. Press, Cambridge.
NARAIN A. K. 2001, "A Case-Study of the Soma-drinking Sakas: Their Central Asian and Vedic
Linkages, (Hindistan Trk Tarihi Aratrmalar Dergisinde yaymlanacak).
NEELIS J. 2001, "Grard Fussman and Ditte Knig, Die Felsbildstation Shatial. Materialien zur
Archologie der Nordgebiete Pakistans, vol. 2. Mainz: 1997, BAI, Alexanders Legacy in the East.
Studies in Honor of Paul Bernard, New Series/Volume 12, 1998, Ed. O. Bopearachchi, C. A.
Bromberg, and F. Grenet.
GEL B. 1981, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C. I-II, Ankara.
GEL B. 1984, B. gel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi. Orta Asya Kaynak ve Buluntularna
Gre, Ankara.
PELLIOT P. 1934, "Tokharien et Koutcheen, JA.
PIANKOV I. V. 1996, "The Ethnic History of the Sakas, BAI, The Archaeology and Art of Central
Asia. Studies from the Former Soviet Union, Ed. B. A. Litvinskii, C. A. Bromberg, New Series, Vol. 8,
1994.
PILLAI M. A. 1988, Ancient Indian History, Ashish Publishing House, New Delhi.
POSCH W. 1995, Baktrien zwischen Griechen und Kuschan. Untersuchungen zu kulturellen und
historischen Problemen einer bergangsphase. Mit einem textkritischen Exkurs zum Shiji 123,
Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.
POUGATCHENKOVA G. 1965, "La Sculpture de Khaltchayan, IA, V.
PUGAENKOVA G. A. 1965, "K konografii Geraya (O nekotorh voprosah rannekuanskoy istorii),
VD, No. 1.
PUGAENKOVA G. A. 1966, Halayan. K probleme Hudojestvennoy Kultur Severnoy Baktrii,
Takent.
PUGAENKOVA G. A. 1979, skusstvo Baktrii pohi Kuan, Moskva.
PUGA1ENKOVA G. A. 1992, "New Terracottas from North Bactria, EW, 42/1, March.
PUGAENKOVA G. A. -RTVELADZE E. V. 1990, Severnaya Baktriya-Toharistan, nstitut storii,
Takent.
PULLEYBLANK E. G. 1966, "Chinese and Indo-Europeans JRAS.
PULLEYBLANK E. G. 1970, "The Wu-sun and Sakas and the Yeh-chih Migration BSOAS, XXXIII.
PULLEYBLANK E. G. 1981, "Han China in Central Asia, IHR, II, 2. April.
PURI B. N. 1965, India under the Kushnas, Bharatiya Vidya Bhavan, Chowpatty,
Bombay.
PURI B. N. 1974, "The Nationality of the Kushans, TsAKE.
PURI B. N. 1977, Kusna Bibliography, Naya Prokash, Calcutta.
PURI B. N. 1979, "Central Asia and its Peoples Role in Ancient Indian History, PSHPICA. CSHPICA.
PURI B. N. 1994, "The Sakas and Indo-Parthians, HCCA, Vol. II. The development of sedentary and

Sayfa No: 41
KUANLARIN MENE
nomadic civilizations: 700 B. C. to A. D. 250, UNESCO Publishing.

RAPIN C. 2001, "Lincomprhensible Asie centrale de la carte de Ptolme. Propositions pour un
dcodage, BAI, Alexanders Legacy in the East. Studies in Honor of Paul Bernard, New
Series/Volume 12, 1998, Ed. O. Bopearachchi, C. A. Bromberg, and F. Grenet.
RAY S. Ch. 1970, Early History and Culture of Kashmir, Munshiram Manoharlal, New Delhi.
REMPEL L. I. -PUGACHENKOVA G. A. 1991, "Gold from Tillia-tepe, BAI, New Series, Vol. 5.
ROSENFIELD J. M. 1993, The Dynastic Arts of the Kushans, Munshiram Manoharlal Publishers Pvt.
Ltd., New Delhi.
RTVELADZE E. V. 1993/94, "Coins of the Yuezhi Rulers of Northern Bactria, S. R. A. A., No. 3.
RUBINSON K. S. 1992, "Tillya-tepe and the Yuezhi (Rouzhi): A look at the Evidence, The
International Academic Conference on Archaeological Cultures of the Northern Chinese Ancient
Nations held in Hohhot, Inner Mongolia August 11-18, 1992.
SACHAU C. 1952 (Ed.), Alberunis India. An Account of the Religion, Philosophy, Literature,
Geography, Chronology, Astronomy, Customs, Laws and Astrology of India about A. D. 1030, Vol. II,
London.
SARAND V. . 1984, Baktriya skvoz mglu vekov, Moskva.
SARIANIDI V. I. 1985, LOr de la Bactriane. Fouilles de la Ncropole de Tillia-Tp en Afghanistan
septentrional, ditions dart Aurora, Leningrad.
SARIANIDI V. 1986, Die Kunst des alten Afghanistan, VEB E. A. Seemann Verlag, Leipzig.SARAND
V. . 1989, Hram i Nekropol Tillyatepe, Akademiya Nauk SSSR, nstitut Arheologii, Moskva, "Nauka.
SCHMITT R. 1990, "Iranische Sprachen im vorislamischen Afghanistan, AGKT.
SCHMITT R. -SKJRV0 P. O. 1986 (Hrsg.), Studia Grammatica Iranica. Festschrift fr Helmut
Humbach, Mnchener Studien zur Sprachwissenschaft, Hrsg. von Bernhard Forsmann, Karl Hoffmann
und Johanna Narten, Beiheft 13, Neue Folge, R. Kitzinger, Mnchen.
SHARMA R. C. 2002, "Kus#na Art and Civilization, (Yeni Trkiye Dergisi tarafndan Trk Tarihi
projesi ierisinde yaymlanacak).
SHRAVA S. 1981, The Sakas in India, Pranava Prakashan, New Delhi.
SHRAVA S. 1985, The Kushna Numismatics, Pranava Prakashan, New Delhi.
SHRAVA S. 1993, Dated Kushna Inscriptions, New-Delhi.
SIMS-WILLIAMS N. 1998, "Further Notes on the Bactrian Inscription of Rabatak, with an Appendix on
the Names of Kujula Kadphises and Wima Taktu in Chinese, Proceedings of the Third European
Conference of Iranian Studies. Part 1. Old and Middle Iranian Studies, Ed. N. SimsWilliams, Beitrge
zur Iranistik, Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden.
SIMS-WILLIAMS N. 1999, "From the Kushan-shahs to the Arabs. New Bactrian documents dated in
the era of the Tochi inscriptions, CAC.
SIMS-WILLIAMS N. -CRIBB J. 1995/96, "A New Bactrian Inscription of Kanishka the Great, S. R. A.
A., No. 4.
SIRCAR D. C. 1990, Studies in The Geography of Ancient and Medieval India, Motilal Banarsidass,
Delhi.
SPAGNOLI M. M. 1967, "The Symbolic Meaning of the Club in the Iconography of the Kus#na Kings,
EW, XVII/3-4.
STAL-HOLSTEIN Baron A. Von 1914, "Was there a KusAa Race?, JRAS.
STAVSKY B. Ya. 1961, "O severnh granitsah Kuanskogo Gosudarstva, VD, 1 (75).
STAVSKY B. Ya. 1974, skusstvo Sredney Azii. Drevniy Period VI v. do n. . -VIII v. n. ., Oerki
storii i Teorii zobrazitelnh skusstv, zd-vo "skusstvo, Moskva.
STAVSKY B. Ya. 1977a, Kuanskaya Baktriya. Problemi storii i Kultur, M.
STAVSKY B. Ya. 1977b, "Yazki i Pismennosti Kuanskoy Baktrii v svete dannh Arheologii i

Sayfa No: 42
KUANLARIN MENE
Numizmatiki, AAH, 25.

STAVSKJ B. Ja. 1986, La Bactriane sous les Kushans. problmes dHistoire et de Culture, Edition
revue et augmente, Trad. P. Bernard, M. Burda, F. Grenet, P. Leriche, Paris.
STAWISKI B. 1979, Kunst der Kuschan/Mittelasien/, VEB E. A. Seemann Verlag, Leipzig.
STEIN A. 1980, Serindia. Detailed Report of Explorations in Central Asia and Westernmost China,
Vol. I. Text, Motilal Banarsidas, Delhi.
STEIN M. A. 1989, Kalhanas Rjatarangin. A Chronicle of the Kings of Ka|mr, Translated, with an
Introduction, Commentary and Appendices. Motilal Banarsidass Publishers Private Limited, Vol. I,
Delhi.
STRANGE Guy Le 1966, The Lands of the Eastern Caliphate. Mesopotamia, Persia, and Central Asia
from the Moslem conquest to the time of Timur, Frank Cass & Co. Ltd., London.
SUNDERMANN W. 1996a, "Peoples and States after the Decline of Parthia in AD 226, HHSCD.
SUNDERMANN W. 1996b, "Late Kushan Kingdoms, HHSCD.
SZEMERNYI, O. 1980, Four Old Iranian Ethnic Names Scythian-Skudra-Sogdian-Saka, Verlag der
sterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien.
TARN W. W. 1938, The Greeks in Bactria & India, Cambridge at the Univ. Press.
TEZCAN M. 1990, Eski Trklerde Damga, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih
Anabilim Dal, Erzurum (Baslmam Yksek Lisans Tezi).
TEZCAN M. 1996, Kuanlar Tarihi (Yeh-chihlardan Kuanlara), Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Tarih Anabilim Dal, Erzurum (Baslmam Doktora Tezi).
THAKUR U. 1967, The Hunas in India, The Chowkhamba Sanskrit Studies, Vol. LVIII, The
Chowkhamba Sanskrit Series Office, Varanasi.
THAPAR R. 1984, Ancient Indian Social History. Some Interpretations, Orient Longman, Delhi.
THAPAR R. 1993, From Lineage to State. Social Formations in the Mid-First Millennium B. C. in the
Ganga Valley, Oxford Univ. Pres, Delhi.
THOMSON R. W. 1976, Agathangelos. History of the Armenians. Translation and Commentary,
Albany, State Univ. of New York Press.
THOMSON R. W. 1991, The History of Lazar Parpeci, Occasional Papers and Proceedings,
Columbia Univ. Program in Armenian Studies, Suren D. Fesjian Academic Publications Number 4,
Scholars Press, Atlanta, Georgia.
TOLSTOV S. 1939, K voprosu o monetah Geraya, VD, No. 2.
TOMASCHEK W. 1877, Centralasiatische Studien. I. Sogdiana, SKAW, Bd. 87.
TREVER K. V. -YAKUBOVSKY A. Yu. -VORONETS M. E. 1950, storiya Narodov Uzbekistana. Tom
I. S drevneyih vremen do naala XVI veka, AN Uzbekskoy SSR, institut storii i Arheologii, zd- vo AN
UzSSR, Takent.
TREVER K. V. -LUKONN V. G. 1987, Sasanidskoe Serebro. Sobranie Gosudarstvennogo Ermitaja.
Hudojestvennaya kultura rana IN-VIII vekov, Moskva skusstvo.
VERTOGRADOVA V. V. 1982, Nahodka nadpisi Neizvestnm pismom na Kara-tepe, Buddiyskie
Pamyatniki Kara-tepe v Starom Termeze/Kara-tepe V/, Red. B. Ya. Staviskiy, Moskva.
XINRU Liu 1998, The Silk Road. Overland Trade and Cultural Interactions in Eurasia, Essays on
Global and Comparative History, American Historical Association, Washington, D. C.
XINRU Liu 2001a, Migration and Settlement of the Yuezhi-Kushan: Interaction and Interdependence
of Nomadic and Sedentary Societies, JWH, 12, No. 2.
XINRU Liu 2001b, Trade and Pilgrimage Routes from Afghanistan to Taxila, Mathura, and the
Ganges Plains (Hindistan Trk Tarihi Dergisi (The Journal of Indo-Turcica)nde yaymlanacak).
WHITEHEAD R. B. 1972, Some Rare Indo-Greek and Scythian Coins, Numismatic Supplement, Vol.
One. Supplement I-XVI (Reprinted from the JASB), The Asiatic Society.

Sayfa No: 43
KUANLARIN MENE
WILSON H. 1971, Ariana Antiqua. A Descriptive account of the antiquities and coins of Afghanistan,
Delhi.
WOLSKI J. 1990, Le Titre de Roi des rois, AGKT.
ZADNEPROVSKY Yu. A. 1971, Ob tnieskoy prinadlejnosti pamyatnikov koevnikov Semireya
Usunskogo Perioda II v. do n. . -V v. n. ., SNV.
ZADNEPROVSKIJ Ju. A. 1990, Action rciproque des nomades et des civilisations anciennes et
histoire ethnique de lAsie centrale, NSAC.
ZEYMAL E. V. 1971, Sino-Harotiyskie monet (k datirovke hotanskogo dvuyaznogo ekana),
SNV.
ZEYMAL E. V. 1978, Politieskaya storiya drevney Transoksian po numizmatieskim dannm,
Kultura Vostoka. Drevnosti rannee srednevekove. Sbornik statey, Gosudarstvenny ordena Lenina
Ermitaj, Otdel Vostoka, zd-vo Avrora, Leningrad.
ZEYMAL E. V. 1983, Drevne Monet Tadjikistana, Akademiya Nauk Tadjikskoy SSR, nstitut storii
im. A. Donia, Gosudarstvenny rmitaj, zd-vo Doni, Duanbe.
ZRCHER E. 1968, The Yeh-chih and Kaniska in the Chinese Sources, PDK.

Sayfa No: 44

Kuşanlarin Menşei̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kuşanlarin Menşei̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KUANLARIN MENE

Yrd. Do. Dr. Mehmet TEZCAN

Trklerin Kavt Yeri http://www.Altayli.Net

"Yapt almalarla gerek Trk, gerekse Kuan tarihi ve medeniyetine lmsz

1. "Kuan Adnn Grld Kaynaklar

Kuanlarn gerek kitabelerinde, gerekse sikkelerinde sklkla kullandklar Kharosth yazl

Trklerin Kavt Yeri http://www.Altayli.Net

C. Sasan Devri Kaynaklarnda

in kaynaklarnda, kurulan be Ta Yeh-chih hsi-houluklar (yabgu) vesilesiyle CHS 96 A

Trklerin Kavt Yeri http://www.Altayli.Net

in kaynaklarndan bazlarnda grlen Ch-sha, Chiu-tzu (Kua) ve hatta Kao-chang gibi

Kuei-shuang kelimesinin tercmesinin35 "Kuan ad ile bir irtibatnn ise grlemeyecei

Artair zamannda Sasanilerle mcadele ederken Kuan Hkmdar Vehsacana

F. Uygur Devri Metinlerinde

Vaktiyle F. W. K. Mllerin baz Uygur el yazmalarnda zikredilen Kuisan/Ksen ismini

Trklerin Kavt Yeri http://www.Altayli.Net

slm kaynaklarnn verdii bu Kuniyyenin, Ta Yeh-chihlar Sogdiana blgesine

Arkeolojik ve bilhassa nmizmatik deliller ve kurganlar bunu teyit edecek durumdadr.

2. "Kuan Adnn Mns

"Kuan ad, yaplan aratrmalara gre, balca 4 anlamda kullanlmaktadr: 1. bir

Trklerin Kavt Yeri http://www.Altayli.Net

Hsia fethedilip Ta Yeh-chihlar gneye getikten sonra be Yeh-chih "hsi-houluklar

Eucratidesin gerek tetradrachma gerekse obollerindeki yazlar karlatrdmzda:

Obverse (nyz): Basileos Megalou/Eukratidou (Byk Kraln/Eucratidesin) ve,

Reverse (Arkayz): Kharosthi yazs ile: Maharajasa/Evukratidesa (Byk

HIAOYnun, gm sikkelerini, yaz stili olarak, Eucratidesin deil de Helioclesin

Trklerin Kavt Yeri http://www.Altayli.Net

kendi gm sikkelerinde isim ve unvanlar u ekilde yer almaktadr:

HIAOYnun sikkelerinde ise gerek tetradrachma, gerekse obollerde durum u ekildedir:

"Kuan ad, Kuan mparatorluu ykldktan ve yerine baka hanedanlar kurulduktan

B. Kuanlarn Milliyeti Meselesi

Kuanlarn milliyeti ve meneleri, nereden geldikleri hususunda birbirinden olduka farkl

Gerek Yeh-chih, gerekse Kuanlar mnasebetiyle hemen unu belirtmek gerekir ki in

Trklerin Kavt Yeri http://www.Altayli.Net

Hunlarnnki ile benzerlik gsterdiini ve Mongoloid izler tadn, Amu-Derya

Hemen belirtmek gerekir ki Kuanlar Trk meneine balayanlar onlarn sikke ve

Trklerin Kavt Yeri http://www.Altayli.Net

Kennedynin bu gr ondan uzun zaman nce, Kuanlarn sikkelerini yaymlam olan

Kuzey Bactria blgesinde bulunan arkeolojik eserlerde, bilhassa terracottalarda tasvir

Bhandarkar da Kuan hkmdarlar Kujula Kadphises ve Kanikann sikkelerindeki kral

Trklerin Kavt Yeri http://www.Altayli.Net

Hultzsch, Kujula Kadphisesin kulland yavuga ve kujula unvanlar dolaysyla Kuanlarn

Kuanlarn menei hususunda slm kaynaklarndaki baz ahs isimlerini Kuan

Trklerin Kavt Yeri http://www.Altayli.Net

Kuanlarn kullandklar h veya ao/aonanoao (kral/krallar kral) unvanna gelince; bu

Trklerin Kavt Yeri http://www.Altayli.Net

blgesindeki Hnalar, Ortaa Hindistannda kuzey-bat snr blgelerindeki slm lkeleri

Marquart, bu Trke "tegin unvannn, "HIAOYnun sikkelerindeki Sanab/Sanaobun

Kuanlarn Mongoloid bir meneden geldikleri gr temelde in kaynaklarnn Yeh-

Trklerin Kavt Yeri http://www.Altayli.Net

Ancak bu grn de salam olduu sylenemez. Mesel Asyadaki Hun (Hsiung-nu)

Kuanlarn, gerek sikkelerinde gerekse heykellerindeki tasvirlerin fizik hususiyetleri

Konow, Kuanlarn kitabelerinde grlen yavuga, kujula, erjhna, muroda/murunda,

Kuanlarn Bactriada ilk devletlerini kurmalarndan itibaren grlen isim ve unvanlar,

Trklerin Kavt Yeri http://www.Altayli.Net

ndo-Parth/Pahlava hkmdar "Maharaja Guduvhara Gondopharesin 26. saltanat ylna

Ayn Saka/ran menei Kuan hkmdarlarnn sadece unvanlarnda deil isimlerinde de

Grld zere Kuanlarda kullanlan btn hkmdarlk unvanlarnda (devaputra ve

Trklerin Kavt Yeri http://www.Altayli.Net

Bu "bilinmeyen yaz hususunda baz almalar da yaplm olmakla beraber,192 en iyisi,

Trklerin Kavt Yeri http://www.Altayli.Net

Konow, Kuanlar Sakalarla birletirmek iin in kaynaklarnda Yeh-chihler ile

Sakalarla Kuanlarn hemen btn unvanlar mterek olmakla beraber, Hindistandaki