UNIVERZITET U SARAJEVU

PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET

ODSJEK ZA GEOGRAFIJU

TURIZAM I ZATITA IVOTNE SREDINE

VJEBE IZ PREDMETA REGIONALNA GEOGRAFIJA

BOSNE I HERCEGOVINE II

Mentor: Doc. Dr. Senada Nezirovi Student: Jugovi Emir

MA. Ass. Boris Avdi

Sarajevo, maj 2016.

 Vjeba 1: Historijsko-geografski razvoj Bosne i Hercegovine

1. Predslavenski period

Prvi tragovi ljudskog postojanja na prostoru Bosne i Hercegovine potiu iz paleolita

(lokalitet Varvara na Ramskom jezeru - pronaen iljak, Badanjska peina kod Stoca -
pronaen nakit). Znatno vie nalazita potie iz neolita (Butmirska kultura). Osim Butmira,
neolitska nalazita su i mjesta Lisiii, Zelena peina (kod vrela Bune), Obre (kod Kaknja),
Tuzla... Prvi poznati narod bili su Iliri, podijeljeni u brojna plemena: Dalmati, Desidijati,
Japodi, Mezeji, Autarijati (djelimino), Daorsi, Ardijejci. Dva najvanija grada u tom periodu
su Delminijum (Duvanjsko polje), glavni grad Dalmata i Daorson (kod Stoca). Nakon
dugotrajnih ratova, Rimljani su uspjeli ovladati ovim prostorima (ilirska provincija Ilirikum,
kasnije podlijeljena na povincije Dalmaciju i Panoniju). Rimljani donose elemente visoko
razvijene civilizacije (puteve, gradove, banje i sl.). Najvaniji urbani centri tog doba su
Argentaria, Bistua Nova, Akva S...

2.Srednjovjekovni period

Padom Zapadnog Rimskog carstva 476. godine, dolazi do dekadentnog i turbulentnog

perioda ranog Srednjeg vijeka u okviru kojeg se javlja velika seoba naroda (Kelti, Goti, Avari,
Slavenska plemena...). U tom periodu se postepeno iri kranstvo na Balkanskom poluotoku.
Do 10. stoljea za uticaj nad prostor Bosne i Hercegovine su se borile Bizantija, Ugarska i
Bugarska. Bosna se prvi put spominje u 10. stoljeu u djelu Konstantina Porfirogeneta "De
Administrando Imperium". Prvi poznati bosanski ban (Bori) pominje se u 12. stoljeu , a
nakon njega slijede Kulin ban, Prijezda, Matej Ninoslav, Stjepan II Kotromanji, Tvrtko I
Kotromanji... Prvobitna drava Bosna je obuhvatala samo podruje Sarajevsko-Zenike
kotline do Vrbasa na zapadu i Drine na istoku, a kroz sljedea stoljea se irila na sljedee
regije: 1. Usora i Soli na istoku; 2. Hum na jugu; 3.Podrinje, Primorje i Zavrje na zapadu
(podruje krkih polja), Donji Kraji. Krajnji sjeverozapadni dio nije pripadao Bosni (podruje
rijeka Korane i Gline). Vrhunac moi srednjovjekovne Bosne je postignut pod vladavinom
Tvrtka I, koji se 1377. godine proglasio kraljem Srbljem, Bosne, Primorja... Za vrijeme
nadolazeih kraljeva mo i teritorijalni obuhvat bosanske drave opada, sve do 1463. godine,
kada ona pada pod Osmansku vlast. Prethodno Stjepan Kosaa se izborio za visok stepen
autohtonosti te se proglasio Hercegom. Od tada se njegova zemlje naziva Hercegovinom.
Kraljevski gradovi u Srednjovjekovnoj Bosni su Bobovac, Visoki, Jajce... U ovom periodu je
bilo jako zastupljeno religijsko tumaenje Crkve bosanske.
3.Osmanski period

Iako se za godinu pada Bosne pod Osmansku vlast uzima 1463.g. (pad Bobovca i smrt
Stjepana Tomaevia), neki dijelovi dananje BiH su se odupirali i do 200 godina nakon toga.
Najvea teritorijalna upravna jedinica u ovom periodu Bosne bila je
ejalet/beglerbegluk/paaluk/vilajet. Sljedea manja upravna jedinica bio je sandak (dananji
kanton), zatim kadiluk koji se sastojao od vie nahija, potom nahija (u rangu dananje opine),
i timari (posjedi). U toku 19. stoljea na tlu BiH su izbile brojne pobune, a najvea je bila pod
vodstvom Huseina Gradaevia. Kao posljedica guenja najvee pobune nastao je
kratkotrajni Hercegovaki ejalet. Bosna je prvo bila organizovana kao sandak, unutar veeg
Rumelijskog ejaleta (Rumelija je najvei dio Balkanskog poluotoka). Kasnije, Bosna dobija
status izdvojenog ejaleta 1580. godine, koje se dijelio na sandake (Bosanski,
Hercegovaki,Klili, Liki, Pakraki, Poeki, Bihaki, Zvorniki i Novopazarski - dananje
podruje Sandaka). Teritorijalno gledano, bosanski ejalet je bio najvei sredinom 17.
stoljea, ali nakon nekoliko velikih Osmanskih poraza od Habsburke monarhije i Mletake
republike potpisan je Karlovaki mir 1699. godine, kojim je njegova teritorija bitno
reducirana, a granica je dobila priblian izgled nae dananje granice sa Republikom
Hrvatskom. Glavni gradovi Bosanskog ejaleta bili su Banja Luka, Travnik i Sarajevo. Glavni
gradovi u Hercegovini bili su Foa i Pljevlja. Sa dolaskom Osmanlija islam postaje
dominantna religija, tako da su veina zemljoposjednika bili muslimani.

4.Austro-Ugarski period

Austro-Ugarski period na podruju BiH poinje 1878. godine nakom dogovora na

Berlinskom kongresu. Austro-Ugarska iste godine vojno okupira itavu BiH sa izuzetkom
Novopazarskog sandaka. Austro-Ugarska intenzivno radi na urbanizaciji te modernizaciji
infrastrukture, privrede i drutvenih odnosa. Istovremeno se deavaju velike migracije
stanovnitva. Muslimansko stanovnitvo se iseljava, a kransko doseljava. Takoer, jaaju
procesi buenja nacionalne svijesti kod bosanskohercegovakih pravoslavaca (Srba) i
bosanskohercegovakih katolika (Hrvata). Godine 1908. dolazi do formalne aneksije BiH od
strane Austro-Ugarske (status korpus separatum - zasebno tijelo). Nakon sarajevskog atentata
1914. godine zapoinje Prvi Svjetski rat i kojem se stanovnitvo Bosne i Hercegovine borilo
na strani centralnih sila (Njemaka i Austro-Ugarska).
5.Jugoslavenski period

Porazom i raspadom Austro-Ugarske u Prvom Svjetskom ratu prostor BiH ulazi u

sastav drave SHS a nedugo potom i Kraljevine SHS. Iako nije postojala kao zasebna
teritorijalna jedinica u novoj dravi, granice BiH su Vidovdanskim ustavom iz 1921. godine
sauvane kroz vanjske granice est okruga (Sarajevski, Travniki, Bihaki, Banjaluki,
Tuzlanski i Mostarski). Oktroisanim ustavom iz 1929. godine itava drava biva podijeljena
na devet banovina, ime je po prvi put nakon vie stoljea "razbijen" teritorijalni integritet
BiH. Njena teritorija je podijeljena izmeu etiri banovine: Drinske, Vrbaske, Zetske i
Primorske. SHS se Oktroisanim ustavom 1929. godine preimenovala u (Prvu) Jugoslaviju. Za
vrijeme prve Jugoslavije podruje BiH doivljava ekonomsku i drutvenu stagnaciju te je
vailo za najnerazvijeniji dio iste. Godine 1939. dolazi do sporazuma Cvetkovi-Maek kojim
nasraje banovina Hrvatska u iji sastav ulaze i dijelovi BiH (Primorska banovina i dijelovi
Posavine). Godine 1940. dolazi do eskalacije Drugog Svjetskog rata i na ove prostore
(formiranje NDH - Nezavisne Drave Hrvatske). Ipak, irenjem NOP-a (Narodno
Oslobodilaki Pokret) dolazi do stvaranja velikih slobodnih teritorija (npr. Bihaka republika)
u kojima se sprovodila narodno oslobodilaka vlast. Godine 1943. (25. novembar) dolazi do
prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a u Mrkonji gradu, a etiri dana kasnije i do drugog
zasjedanja AVNOJ-a u Jajcu, ime je izmeu ostalog dogovoreno da e BiH biti jedna od est
ravnopravnih republika u okviru budue drave FNRJ/SFRJ. Nakon zavretka rata uslijedila
je obnova zemlje te intenzivan drutveno-ekonomski razvoj koji se ogledao kroz izraenu
industrijalizaciju te poboljanje uslova u obrazovanju, zdravstvu, kulturi i dr. Ustavom iz
1974. godine republikama i pokrajinama je dat i visok stepen samouprave, ukljuujui i pravo
na "samoodreenje do otcjepljenja". Pad socijalistikih sistema u Europi je doveo do
politikih tenzija i u konanici, do raspada Jugoslavije.

6.Period nezavisne Bosne i Hercegovine

Nakon to su Slovenija, Hrvatska i Makedonija proglasile nezavisnost, referendum o

istom pitanju se raspisao i u BiH (29. februar i 1. mart 1992. godine). Na glasanje je izalo
64% graana, od ega se 99% izjasnilo za nezavisnu, suverenu dravu, Republiku Bosnu i
Hercegovinu, dravu ravnopravnih graana i naroda. Ubrzo nakon toga su zapoela ratna
deavanja koja su okonana Dejtonskim mirovnim sporazumom (21.11. je izvren dogovor u
Dejtonu, drava Ohajo, a 14.12. je i potpisan u Parizu). Njime je definisan ustav BiH koji se
sastoji iz dva entiteta, dok se FBiH prema ranije potpisanom Vaingtonskom sporazumu
sastoji iz deset kantona. Arbitranom odlukom iz 1999. godine formiran je i Distrikt Brko.

Vjeba 2: Politiko-teritorijalna struktura BiH

Dejtonskim sporazumom Bosna i Hercegovina je ureena kao sloena,

decentralizovana i asimetrina drava. Sastoji se od dva entiteta (inicijalno podijeljena
principom 51% : 49%), na Federaciju Bosne i Hercegovine i Republiku Srpsku, te Brko
Distrikt (osnovan 1999. godine) meunarodnom arbitraom.
 Federacija Bosne i Hercegovine se sastoji od 10 kantona (prema odredbama
sporazuma u Washingtonu):

1. Unsko- sanski kanton (USK- Biha)

2. Posavski kanton (PK- Oraje)
3. Tuzlanski kanton (TK- Tuzla)
4. Zeniko- dobojski kanton (ZDK- Zenica)
5. Bosanko- podrinjski kanton (BPK- Gorade)
6. Srednjo- bosanski kanton (SBK- Travnik)
7. Hercegovako- neretvanski kanton (HNK- Mostar)
8. Zapadno- hercegovaki kanton (ZHK- iroki Brijeg)
9. Kanton Sarajevo (KS- Sarajevo)
10. Kanton 10 (Livno)

Na lokalnom nivou postoje 144 jedinice, od ega je 12 slubenih gradova, ostalo su

optine. Dvanaest slubenih gradova su: Sarajevo, Mostar, Tuzla, Zenica, Biha, iroki
Brijeg, Banja Luka, Bijeljina, Prijedor, Doboj, Istono Sarajevo, Trebinje.

1. Unsko- sanski kanton (Turistika atraktivnost)

Biha- NP UNA
Cazin- Ostroac
Velika Kladua- Stari grad
Bosanska Krupa- Tvrava
Buim- Ibret izvor
Sanski Most- Sana
Klju- Turistiko selo Sanica
Bosanski Petrovac- Otrelj.
2. Posavski kanton (Turistika atraktivnost)
Oraje- Abonos
Domaljevac- Ribolovni turizam na Savi
Odak- Ribolovni turizam na Savi
3. Tuzlanski kanton (Turistika atraktivnost)
Tuzla- Panonska jezera
ivinice- Konjuh
Kladanj- Muka voda/ Djevojaka peina
 Banovii- Rudnik
Lukavac- Jezero Modrac
Graanica- Bosanska avlija ''Mala Lohinja''
Doboj Istok- Bosanski park ''Klokotnica''
Kalesija- Steci, Etno turizam
Sapna- Nadgrobni spomenici
Teoak- Jezero Snjenica
Srebrenik- Tvrava Gradina
Gradaac- Bijela kula
eli- Lovni turizam
4. Zeniko- dobojski kanton (Turistika atraktivnost)
Zenica- Bilino polje
Zavidovii- Kamenica, Tajan, Kugle
epe- Kiseljak, zdravstveni turizam
Maglaj- Maglajska tvrava
Teanj- Tvrava
Usora- Nekropola steaka ''Ularice''
Doboj Jug- Groblje tenkova
Kakanj- Kraljeva Sutjeska
Visoko- ''Piramide''
Breza- Bazilika
Vare- Bobovac
Olovo- Aquaterm

5. Bosansko- podrinjski kanton (Turistika atraktivnost)

Gorade- Drina
Pale Praa- Bijele vode
Foa Federacija (Ustikolina)- Ran ''Brajlovi''
6. Srednjo- bosanski kanton (Turistika atraktivnost)
Travnik- Vlai
Novi Travnik- Vilinska peina
Vitez- FIS, Etno selo ''ardaci''
Busovaa- Busovaka planina sa Alpskom ruom
Kiseljak- oping turizam
 Kreevo- Sajam minerala
Fojnica- Reumal
Gornji Vakuf Uskoplje- Ski centar Radua
Bugojno- Rostovo
Donji Vakuf- Ajvatovica
Jajce- Vodopad
Dobretii- Rijeka Ugar
7. Hercegovako- neretvanski kanton (Turistika atraktivnost)
Mostar- Stari Most
Konjic- Borako jezero
Jablanica- Muzej ''Bitka na Neretvi''
Prozor- Rama- Ramsko jezero/ it
itluk- Meugorje
apljina- Hutovo Blato
Stolac- Radimlja
Neum- Pomorski turizam
Ravno- Vjetrenica
8. Zapadno- hercegovaki kanton (Turistika atraktivnost)
iroki Brijeg- Koerinska ploa
Posuje- Ilirski grad Neajno
Grude- Peina Mlini
Ljubuki- Kravice
9. Kanton Sarajevo (Turistika atraktivnost)
Stari Grad- Baarija
Centar- SFF
Novo Sarajevo- Stadion Grabavica
Novi Grad- Tunel spasa
Ilida- Vrelo Bosne
Vogoa- Etno selo ''Kreme''
Ilija- Bijambare
Hadii- Peina Megara
Trnovo- Bjelanica
10. Kanton 10 (Turistika atraktivnost)
Livno- Gornji Grad
 Tomislavgrad- Blidinje jezero
Kupres- Dani kosidbe
Glamo- Jezero Hrast
Bosansko Grahovo- Gavrilo Princip, atorsko jezero
Drvar- Titova peina

REPUBLIKA SRPSKA- 6 mezoregija:

1. Mezoregija Prijedor
Otra Luka- Korida u Otroj Luci
Prijedor- NP Kozara, Mrani turizam
Krupa na Uni- Kua Branka opia
Novi Grad- Ue Sane
Kostajnica- Kestenijada
Kozarska Dubica- Manastir Motanica
2. Mezoregija Banja Luka
Banja Luka- Tvrava Kastel
Ribnik- Turistiki kompleks
Petrovac- Prauma Lom
Istoni Drvar- Srnetica
Mrkonji Grad- Balkana jezero
ipovo- Prauma Janj
Kupres RS- Vaganjska peina
Optina Jezero- Blizina Plivskih jezera
Kneevo- Vlai
Kotor Varo- Stari grad Kotor
elinac- Manastir Stuplje
Laktai- Banja Laktai
Bosanska Gradika- Izletite Suboti
Srbac- Bardaa
Prnjavor- Banja Kulai
3. Mezoregija Doboj
Doboj- Kastrum tvrava
Petrovo- Ozren
Tesli- Banja Vruica
 Stanari- Cerovika peina
Derventa- Manastiri
Brod- Ribolov na Savi i Ukrini
Modria- Stari grad Dobor
Vukosavlje- Jezero Fazanua
amac- Ribolov na Savi
4. Mezoregija Bijeljina
Bijeljina- Etno selo ''Staniii''
Donji abar- abar jezero
Pelagievo- Diplomatsko jezero
Ugljevik- Manifestacija ''Dani harmonike''
Lopare- Majevica
Zvornik- Kula grad
Osmaci- Dom kulture
ekovii- Manastirski kompleks Lovnica
Vlasenica- Reli turizam
Milii- Rajkov toranj
Bratunac- ''Drinski slalom''
Srebrenica- Memorijalni centar Potoari
5. Mezoregija Istono Sarajevo
Istona Ilida- oping turizam
Istono Novo Sarajevo/ Lukavica- Spomenik Gavrilo Princip
Istoni Stari Grad- Trebevi
Pale- Jahorina
Sokolac- Romanija
Trnovo RS- Treskavica
Rogatica- Bora
Viegrad- Most Mehmed Pae Sokolovia
Rudo- Lim
ajnie- Crkva Uspenja Presvete Bogorodice
Novo Gorade- Drina
Foa RS- Rafting, bazeni
Kalinovik- Zelengora
6. Mezoregija Trebinje
 Trebinje- Arslanagia most
Bilea- Bileko jezero
Ljubinje- Banii selo stogodinjaka
Gacko- Klinje jezero
Nevesinje- Nekropole steaka
Berkovii- Rijeka Bregava
Istoni Mostar- Zaveleje

BRKO DISTRIKT- Gradska jezgra/ Pijaca Arizona

 Vjeba 3: Stanovnitvo Bosne i Hercegovine

KRETANJE BROJA STANOVNIKA

1879. 1 158 440 1953. 2 847 459

1885. 1 336 091 1961. 3 277 948

1895. 1 568 092 1971. 3 746 111

1910. 1 898 044 1981. 4 124 256

1921. 1 890 440 1991. 4 377 033

1931. 2 323 555 2013. 3 791 662*

1948. 2 563 767

Od 1879.godine pa do danas je sprovedeno ukupno 13 popisa stanovnitva (4 u

austrougarskoj, 2 u kraljevini SHS-Jugoslaviji, 6 u SFRJ i 1 u nezavisnoj BIH). U
Austrougarskom periodu brojnost populacije konstantno raste sa (1,2 na 1,9 miliona u tih 31-
oj godini)- uslijed ulaska u drugu fazu demografske tranzicije. Meutim 1921.god je po prvi
put zabiljeen meupopisni pad broja stanovnika, to je posljedica I-og Svijetskog rata.
1931.godine je po prvi put zabiljeen broj stanovnika vei od 2 000 000. Nakon smanjenja
rasta usred II-og Svijetskog rata u periodu SFRJ, stanovnitvo nastavlja da kontinuirano raste,
iako po sve manjim stopama rasta (3-a faza demografske tranzicije). 3 000 000 stanovnika je
po prvi put premaeno 1961.godine, a brojka od 4 000 000 1981.godine. Vrhunac je dostignut
1991.godine, kada je popisano 4 377 033 stanovnika. Prema nezvaninim podatcima popisa iz
2013.godine, zabiljeen je znaajan pad broja stanovika, to je posljedica ratnih deavanja,
ulazak u posljednju fazu demografske tranzicije i ekonomske migracije. Najvei dio BIH je u
predratnom periodu biljeio porast broja stanovnika i to posebno Centralna Bosna,
sjeverozapadna i djelimino sjeveroistona. Ta podruja je posebno bila izraena populacijska
ekspanzija u velikim gradovima: Sarajevo, Tuzla, Banja Luka, Zenica, Mostar. S druge strane
postojala su i depopulacijska podruja npr. Istona Hercegovina i Zapadna Bosna (Krka
podruja). Nasuprot predratnom periodu, nakon rata je zabiljeen pad broja stanovnika u
veini podruja, to se posebno odnosi na Srebrenicu, Vare, Kalinovik, Bosansko Grahovo,
Drvar, Glamo, koje su izgubile vie od polovine svog stanovnitva. Meu rijetkom
primijerima porasta populacije se izdvajaju okolina Sarajeva, Zapadna Hercegovina, okolina
Tuzle, Brko Distrikt, te vei urbani centri u RS-u: Banja Luka sa Laktaima, Bijeljina,,
Istono Sarajevo, Trebinje.
 PRIRODNO KRETANJE

STOPA NATALITETA

1991. 16

2014. 8

STOPA MORTALITETA

1991. 8

2014. 9

STOPA PRIRODNE PROMJENE

1991. 8

2014. -1

U predratnom periodu svi dijelovi BIH su imali pozitivan prirodni prirataj sa izuzetkom
Kalinovika, Bosanskog Petrovca i Drvara. Njvei prirodni prirataj su imale (iznad 15 %0)
V.Kladua, Cazin, N. Travnik, ivinice, Kalesija, Srebrenica.

STOPE NATALITETA PO OPTINAMA (2014.)

Istoni Stari Grad (19) - Novo Gorade (1)

Ilida (12) - Pelagievo (0)

Hadii (12) - Istoni Mostar (0)

Brko (12) -Istoni Drvar (0)

iroki Brijeg (12) - Kupres RS (0)

Prema stanu iz 2014.god veina optina u BIH (109), ima negativan prirodni prirataj, samo
32 imaju pozitivan, a 3 su na 0. Generalno se moe rei da 4 kantona imaju pozitivan prirodni
prirataj. To su: Tuzlanski, Sarajevski, ZE-DO, Unsko Sanski, kao i Distrikt Brko.

Dok je ostalih 6 kantona, te cjelokupni RS (sa izuzetkom Banje Luke i istonog Novog
Sarajeva- Lukavice) zahvatila bijela kuga.
 STOPE PRIRODNOG PRIRATAJA PO OPTINAMA (2014.)

-Buim (4) - Kalinovik (-15)

-Ilida (4) - Petrovac (-19)

-Banovii (4) -Krupa na Uni (-20)

-Srebrenik (3) - Kupres RS (-22)

-Hadii (3) - Dobretii (-22)

BIH je kroz najvei dio historije bila poznata kao emigracijsko podruje. Takvi trendovi
su nastavljeni i posebno intenzivirani krajem 20-og stoljea zbog rata i nezadovoljavajue
ekonomske situacije.

GUSTINA NASELJENOSTI

1991. 86 stanovnika / km

2013. 74 stanovnika / km

Najgue naseljene optine (iznad 500 stanovnika / km):

-Novo Sarajevo, Novi Grad Sarajevo, Centar Sarajevo, Stari Grad Sarajevo, Istona Ilida,
Ilida

Najgue naseljena podruja su peripanonska Bosna (posebno Tuzlanski bazen i

dolina rijeke Bosne, posebno i Sarajevsko- Zenika kotlina). Gledano po optinama iza
najgue naseljenih Sarajevskih optina slijede Tuzla, Zenica, Teanj, Graanica, kao i 3 male
ruralne optine: Teoak, Doboj Istok i Doboj Jug (iznad 200st/km2). Najrijee naseljena
podruja su krke: Zapadna Bosna i Istona Hercegovina, Gornje Podrinje.

OSTALI DEMOGRAFSKI POKAZATELJI

TOTALNA STOPA FERTILITETA

1996. 1,7 2012. 1,3

SREDNJA DOB STANOVNITVA

1991. 34 godine 2013. 41 godina

OEKIVANA IVOTNA DOB

2013. 76 godina

(78 za ene i 74 za mukarce)

INFANTILNI MORTALITET

1990. 18 2010. 9

SPOLNO-DOBNA STRUKTURA

KOEFICIJENT MASKULTINITETA

2015. 0,95

STAROSNA STRUKTURA (2015.)

Mlado stanovnitvo (0 14): 13%

Zrelo stanovnitvo (15 64): 73%

Staro stanovnitvo (preko 65): 14%

OBRAZOVNA STRUKTURA NIVO STEENOG OBRAZOVANJA

(2010.*):

UDIO NEPISMENIH: -Sa ili bez osnovne kole

(43%)

1971. 23,2% -Srednja kola

(49%)

1981. 14,5% -Vie obrazovanje

(8%)

1991. 9,9%

2015. 1,5%*

EKONOMSKA STRUKTURA

ZAPOSLENOST STANOVNITVA PREMA SEKTORIMA (2013.):

Primarni 19% Sekundarni 30% Tercijarni 51%

SLUBENA STOPA NEZAPOSLENOSTI (2014.): 27,5%

ETNIKA STRUKTURA 1991. GODINE

Muslimani (Bonjaci): 43,5%

Srbi: 31,2%

Hrvati: 17,4%

Ostali: 7,9%

Vjeba 4: Naselja u BiH

Najstarija naselja u BIH se javljaju u vrijeme Neolita, a manifestirala su se kroz sojenice i

zemunice te gradine.Primijeri su: Burmir, Tuzla, Ripa, Obre.

Ilirski period

Naselja u Ilirskom periodu su uglavnom bila ruralnog tipa sa rijetkim primijerima utvrenih
naselja-gradova, takvi su Daorson i Delminium. Vea ekspanzija urbanih naselja se javlja tek
u Rimskom periodu , kada se mnogi gradovi grade uz rudnike, banje, i rimske ceste. Za njih je
specifian poloaj u niim-dolinskim predijelima. Primijeri ovakvih gradova su Aquas- Ilida,
Bistua nova, Zenica , Srebrenica(Argentarija), Fojnica, Kastel- Banja Luka.

Srednjovjekovni period

Uranom srednjem vijeku zbog velike seobe naroda i turbulentnih deavanja dolazi do
destrukcije skoro svih naselja iz ranijeg perioda. Umjesto njih nastaju novi utvrwni gradovi
na nepristupanim lokacijama (zbog odbrane), a u okolini istih su nastajala brojn ruralna
naselja. Primijeri najvanijih srednjovjekovnih utvrenja su Bobovac, Visoki, upa Bora,
Biha, Vranduk, Srebrenik, Ljubuki, Poitelj, Vir.

Osmanki period

U Osmanskom periodu nastaju novi gradovi najee ispod srednjovjekovnih utvrenja.

Veina dananjih naselja nastaje upravo u ovom periodu. Dijelili su se na ehere, Varoi i
Kasabe. Gradovi poprimaju tipian orijentski izgled (brojne Damije, uski sokaci i nepravilan
plan grada), koji se sastojao od arije (trgovako-zanatska funkcija) i mahala. Najvaniji
gradovi u tom perodu su bili Banja Luka, Sarajevo, Travnik, ostali Livno, Biha, Zvornik,
Foa, Mostar.
Austrougarski period

Za vrijeme Austrougarske vladavine dolazi do jo intrenzivnije urbanizacije s tim to se

modernizacija gradova znaajno odrazila na promjenu veliine, izgleda i funkcije grada.
Veina gradova se iri izgradnjom novih objekata u tiponom srednjoevropskom i
pseudomaurskom stilu. Funkcije grada postaju vie vezane uz industriju, rudarstvo, te
tercijarni sektor. Naglo se razvijaju gradovi poput Tuzle i Zenice, Lukavca, Breze itd. Izmeu
2 svijetska rata urbana naselja doivljavaju stagnaciju sa nekoliko izuzetaka npr. Banja Luka.
U II Svijetkom ratu dolazi do manjeg ili veeg stepena razaranja nekih gradova, pogotovo
ruralnih naselja. Kraj II-og svijetskog rata BIH je doekala kao jena od najruralnijih oblasti u
Jugoslaviji i Evropi (priblino 10% urbanog stanovnitva).

Period SFRJ

To je vrijeme najintenzivnijeg rasta urbanih sredina, budui da je do 1991. Godine stepen

urbanizacije skoio na oko 40%. Sa novom etapom razvoja industrije, nastaju neki u
potpunosti novi gradovi (N. Travnik, Banovii, Ilija, Vogoa itd.), a postojei se proiruju
(neki ak viestruko). Takoer svako urbano naselje je pored sebe dobilo i veliku industrijsku
zonu. Posljednji rat je donio veliku destrukciju brojnih naselja u stambenom, strukturnom i
populacijskom pogledu. Poslijeratna obnova tee prilino sporo, a demografski i ekonomski
gubitci su e pokazali nenadoknadivim.

Naseobinski sistemi u Bosni i Hercegovini

2013-6151- naseljenih mjesta

5849 (ne raunajui entitetskom linijom odvojena N.M)

105 -urbanih naseljenih mjesta

5744- ostalih (ruralnih) naseljenih mjesta

42,5 % gradskog stanovnitva

Najvei gradovi u Bosni i Hercegovini

2013.godina.

Sarajevo (369 534) Prijedor (32 342)

Banja Luka (150 997) Doboj (26 987)
Tuzla (80 570) Zenica (73 751)
Mostar (65 286) Bijeljina (45 291)
Brko (43 859) Biha (43 007)
Sarajevo- je najvei i glavni grad Bosne i Hercegovine , njeno glavno politiko,
finansijsko, obrazovno i kulturno sredite. Slubeno je nastalo 1462. godine, (osniva Isa
beg Ishakovi), sa izgradnjom Careve damije. Ipak za njegov znaajniji rast i irenje u
Osmanskom periodu vaan je Gazi Husrev-beg. U tom periodu Sarajevo se sastojalo od
Baaarije, te okolnih mahala. Na istoku od Vratnika do Magribije na zapadu. Nakon velikog
poara 1879-te Austrougarska vlast odluuje da grad modernizira u vizuelnom i
funkcionalnom smislu, te da ga teritorijalno proiri na podruja dananje optine Centar. U
Jugoslovenskom periodu grad je proiren viestruko, i u smislu prostora i u smislu broja
stanovnika. irei se prema zapadu nastali su novi kvartovi.npr (Grbavica, Ciglane, Koevo,
Hrasno, .Vila, Otoka, Alipaino polje, Dobrinja, Olimpijsko selo). Uovim kvartovima
dominira kolektivni tip stambene izgradnje, dok nasuprot njima u padinskim dijelovima grada
postoje naselja individualnog tipa graenja (Buljakov Potok, Veleii, Pofalii, Soukbunar,
Sedrenik, irokaa), koja se odlikuju brojnim infrastrukturnim graevinskim i ekolokim
problemima.Sarajevo ima oko (300 000 stanovnika).

Banja Luka je glavno sredite RS-a i drugi najvei grad u BIH (150 000) stanovnika.
Grad se prvi put spominje krajem srednjeg vijeka, a nalazio se na dananjem mjestu Gornjeg
ehera. Grad se naroito iri u Osmanskom periodu, posebno za vrijeme Ferhat-pae
Sokolovia. On je sagradio i tzv donji eher i naselja Mejdan- Obilievo, Centar, Borik. U
kasnijim periodima Banja Luka se iri linearno ka sjeveru niz Vrbas, gdje nastaju naselja kao
to su Buak, Lau, Nova Varo, Lazarevo, itd.

Tuzla- je trei po veliini grad u Bosni i Hercegovini (80 000 stanovnika). Uz Zenicu
predstavlja najvanije industrijsko i rudarsko sredite. Tuzla je kao manje naselje (varo)
poostojala i u Osmanskom periodu, ali se znaajnije poela iriti tek u Austorugarskom
odnosno jugoslavenskom periodu. U tim periodima se od starog grada (koji danas tone),
linearno irio grad u 2 pravca prema zapadu (Tuanj, Batua, Irac, Kreka itd) i prema istoku
naselja (Stupine, Branska Malta, Slavinovii itd).

Zenica- je etvrti najvei grad u Bosni i Hercegovini sa 73 000 stanovnika i nakvanije

metalurko sredite. Zenica ima slian razvojni proces kao i Tuzla, s tim to su posljednja
ratna deavanja uzrokovala vei deficit stanovnitva u odnosu na 1991. god. Zenica je nastala
u Osmanskom periodu kao varo na lijevoj strani rijeke Bosne (dananja stara arija). U
kasnijim periodima se irila na obje strane rijeke Bosne poprimajui izgled veeg urbanog
naselja sa visokim neboderima. Poznata zenika naselja su: Crkcvice, Bilimie, Radakovo,
Nova Zenica, Blatua, Bilino polje, Jalija.

Mostar ( 65 000 stanovnika)- predstavlja glavno urbano sredite Hercegovine. Nalazi se u

Mostarskom polju izmeu Bijelog i Bie polja. Rijeka Neretva dijeli grad na vei zapadni i
manji istoni dio. Dio grada uz rijeku Neretvu je najstariji, forniran oko starog mosta. U
starom dijelu grada kao i na istonoj obali dominira individualni tip gradnje. Novi kvartovi su
nastali u zapadnom dijelu grada npr (Centar 2, Bijeli Brijeg, Rudnik, Strelevina, itd). Stari
dijelovi grada su ( Cernica, Carina, Zalik, Brankovac itd). Pored politike podijeljenosti
Mostar ima problema i sa depopulacijom i nedostatkom prostora za irenje.

Bijeljina (45 000 stanovnika)- je je najbre rastui grad u postdejtonskoj Bosni i

Hercegovini. Vaan je poljoprivredni, a u novije vrijeme i industrijski centar.

Brko (43 000 stanovnika)- je grad koji je iskoristio specifian politiki statis u svrhu
vlastitog razvoja ( zbog toga biljei odreeni porast broja stanovnika. Ima veliki saobraajni
znaaj jer predstavlja svojevrsno eljezniko, cestovno i kontaktno sjedite, te posjeduje
rijenu luku.

Biha (43 000 stanovnika)- je uz Banja Luku najvee sredite bosanske Krajine. Grad je
nastao na jednoj od ada na rijeci Uni. U srednjem vijeku , a kasnijim periodima se postepeno
irio spajajui se sa nekada ruralnim naseljima u okolini. Danas se najvei dio grada prostire
na lijevoj obali (najvei kvartovi su Ozimice i Hamani), dok se na drugoj strani nalaze semi-
urbana naselja npr. Prekounje.

Prijedor (32 000 stanovnika) je mezoregionalni centar krajnjeg sjeveroistoka RS-a.

Grad je nastao na desnoj obali Sane u Osmanskom periodu, a za njegov znaajniji razvoj je
zasluna eljeznika pruga, Banja Luka-Dobrljina. U novijim periodima se ire semiurbana
naselja sjeverno od pruge.

Doboj (27 000 stanovnika)- je najvee saobraajno vorite u Bosni i Hercegovini. Najvei
dio grada je smjeten na zapadnoj obali Bosne nasuprot uu Spree. Na istonoj obali je
smjetena jedino eljeznika stanica.

Prostorna distribucija najveih urbanih centara se podudara sa distribucijom saobraaja

ekonomske razvijenosti i populacijske koncentracije. Ogleda se u 2 linearne osobine koje ine
oblik slova T. Prva se protee dolinama Bosne i Neretve , a druga zahvata nisku peripanonsku
Bosnu.
 Ruralna naselja Bosne i Hercegovine
Iako ruralna naselja u Bosni i Hercegovini postoje jo od prethistorije, postojea sela su nstala
uglavnom u Osmankom periodu. Kue sus e prvobitno gradile od materijala dostupnih u
blioj okolini: zemlja u sjevernoj Bosni, drvo u Dinaridima i kamen u Hercegovini. Ipak
vremenom se prelo na konvencionalnije materijale. Nekada dominantni krovovi na 4 vode u
savremenom tipu kua su zamijenjeni krovovima na 2 vode. Prema rasporedu kua sela se
dijele na:

1. Zbijena (ravniarska naselja),

2. Razbijena (planinska),

3. Linearna (dolinska),

4 Naselja u krkim podrujima (obod krkih polja i uvale).

Vjeba 5: Privreda Bosne i Hercegovine

Stoarstvo

Posebna poljoprivredna grana (naroito u hipsometrijski viim podrujima) je stoarstvo. Ipak

u odnosu na predratni period brojnost stoke ima trend opadanja (osim svinja). Pored
svinjogojstva, blagi porast doivljava peradarstvo, te pelarstvo. Meutim ne treba zanemariti
injenicu da je uzgoj ovaca i goveda i dalje dominantno zastupljen u ruralnim podrujima.

Rudarstvo

Podruje Bosne i Hercegovine obiluje nalazitima sve tri vrste ruda: metalnim, nemetalnim i
energetskim. Meutim veliki broj istih se zbog ekonomske neisplativosti ne eksploatie.

Meu metalima postoje nalazita: eljeza, boksita, olova, cinka, mangana, bakra,
srebra, hroma, ive, magnezija, antimona itd.
Meu rudnicima su najvaniji: rudnik eljeza u Ljubiji (kod Prijedora); rudnici
(kopovi) boksita u okolini Mostara, Miliima i kod Jajca; rudnik olova (cinane rude)
kod Srebrenice i Olova; rudnik mangana kod Buima (jedini u regiji).
Rude nemetala su jo brojnije: krenjak, kamena so, kaolin, barit, kvarc, pirofilit itd.

Eksploatacija krenjaka kao graevinskog materijala je najrasprostranjenija. Od ostalih

poznatih nalazita izdvajaju se rudnici soli u Tuzli, barita kod Kreeva, kaolina kod Kladnja
itd.

Ekonomski najprofitabilnija je eksploatacija uglja (lignita i mrkog uglja) kao energenata.

Mogue je izdvojiti nekoliko ugljenosnih bazena: Srednjobosanski (Kakanj, Breza, Zenica);
Tuzlanski ( Kreka, Tuzla, urevik, Graanica); Banoviki; Ugljeviki; Kamengradski (kod
Sanskog Mosta); Tomislavgradski; Stanarski, Gataki itd.
Industrija

U predratnom periodu industrija je zapoljavala vie od 50% radne snage. Gotovo svaki
urbani centar je imao jednu ili vie velikih tvornica sa preko 1000 zaposlenih. Tranzicijski
procesi su najvie pogodili upravo industrijsku djelatnost.

I pored propadanja velikog broja tzv. giganata industrija je i danas vaan aspekt
bosanskohercegovake privrede, s tim to se danas bazira na malim i srednjim preduzeima.

Najznaajnije industrijske grane su crna i obojena metalurgija, metalopreraivaka, drvna,

prehrambena, farmaceutska, hemijska, petrohemijska, automobilska.

Meu najveim industrijskim firmama izdvajaju se: Arcelor Mital (Zenica, Prijedor); aluminij
(Mostar), Violeta (Grude), Sarajevska pivara, FDS, Igman (Konjic), Optima (Modria) itd.

Najvei industrijski centri danas su: Zenica, Tuzla, Banja Luka, Teanj, Graanica, Vogoa,
Srebrenik, Gorade.

U samom vrhu prihoda nalazi se energetski sektor koji se bazira na hidropotencijalu i

spomenutim resursima uglja.

Termoelektrane: Tuzla, Kakanj, Gacko, Ugljevik, Stanari

Hidroelektrane: Jablanica, Grabovica, Salakovac, Mostar, apljina, Rama, Trebinje,
Zvornik, Viegrad, Peruac, Jajce 1 i 2, Boac itd.

Tercijarni sektor

Saobraaj Bosne i Hercegovine spada meu strateki najvanije privredne grane, obzirom da
od njega zavisi cjelokupan privredni razvoj. Meutim stanje saobraajne mree u Bosni i
Hercegovini nije na zadovoljavajuem nivou.

U kontekstu cestovnog saobraaja znaajna je izgradnja Koridora Vc, koji vezuje Budimpetu
sa Jadranskim morem (Svilaj kod Odaka Doboj Zenica Sarajevo Konjic Mostar
prelaz Bijaa)

U mreu evropskih puteva (oznaka E) su uvezani i sljedei pravci:

- Gradika Banja Luka Jajce Travnik Vitez Sarajevo;

- Izaii (Biha) Klju Donji Vakuf Travnik;
- Sarajevo epan Polje;
- I kratka dionica kroz Neum.

eljeznika mrea je znaajno prorijeena u odnosu na ranije periode. Nju danas ine dvije
okosnice. Prva slijedi dolinu Bosne i Neretve, zavrava u ploama. Druga povezuje Biha,
Banja Luku, Doboj, Tuzlu, Zvornik. Na nju je poprena i manja pruga Brko Banovii.
U Bosni i Hercegovini postoje 4 meunarodna aerodroma: Sarajevo, Mostar, Tuzla, Banja
Luka.

Od vodenog saobraaja vrijedna spomena je jedina luka Brko (na Savi).

Cjevovodni saobraaj nije razvijen u dovoljnoj mjeri. Jedini cjevovod u Bosnu i Hercegovinu
ulazi kod Zvornika, spajajui jo Sarajevo i Zenicu.

Trgovina statistiki gledano trgovina upoljava najvei broj radnika u Bosni i Hercegovini.
Najvaniji trgovinski centri su: Sarajevo, Vitez, Brko, Kiseljak, iroki Brijeg, Mostar.

Turizam i ugostiteljstvo su grane koje se vrlo intenzivno razvijaju u posljednjem periodu.

Najvei potencijali i resursi lee u kulturno historijskom nasljeu (Mostar, Sarajevo);
planinski turizam (Jahorina, Vlai), vjerski (Meugorje)...

Sve veu ekspanziju ostvaruju i ostale djelatnosti tercijarnog i kvartarnog sektora (npr.
bankarstvo).

Vjeba 6: Makroregije Bosne i Hercegovine

1. Peripanonska makroregija (Sjeverna Bosna)

2. Planinsko kotlinska makroregija (Srednja Bosna)
3. Bosansko hercegovaki visoki kr
4. Mediteranska makroregija (Niska Hercegovina)

Podjela teritorija Bosne i Hercegovine na makroregije izvrena je na osnovu odreenih

parametara koji preovladavaju na podruju jedne makroregije i odvajaju je od druge:

- Za Peripanonsku makroregiju to je hipsometrija

- Za Planinsko kotlinsku geomorfologija (smjenjivanje visokih planina sa kotlinama)
- Za Bosansko hercegovaki visoki kr geologija
- Za Mediteransku makroregiju klima

4 su makroregionalna centra u BiH: Sarajevo, Banja Luka, Tuzla i Mostar

Mezoregije i mezoregionalni centri

Peripanonska makroregija (Banja Luka, Tuzla)

- Unsko Sanska mezoregija (Biha i Prijedor)

- Posavsko donjovrbasko donjobosanska mezoregija (Doboj)
- Posavsko spreko majeviko donjodrinska mezoregija (Bijeljina)

Planinsko kotlinska makroregija (Sarajevo)

 - Gornjovrbasko plivska mezoregija (Bugojno)
- Gornjobosansko lavanska mezoregija (Zenica)
- Gornjodrinska mezoregija (Gorade)

Bosansko hercegovaki visoki kr

- Mezoregija bila, polja i povri Jugozapadne Bosne (Livno)

- Mezoregija planinske Hercegovine (Konjic)

Mediteranska makroregija (Mostar)

- Zapadnohercegovaka mezoregija (iroki Brijeg)

- Neretvanska mezoregija (apljina)
- Istonohercegovaka mezoregija (Trebinje)
- Bosanskohercegovako primorje (Neum)