HI TH LNG NHAI

TRONG KHI NGHA LAM SN

Vn bn v Ngi tham d

GS Phan Huy L
i hc Quc gia H Ni

1. Qu trnh pht hin v nghin cu

Khi ngha Lam Sn (1418-1427) do L Li t chc v lnh o c mt

nt c o l khi u v kt thc bng hai hi th. Hi th Lng Nhai
(Thanh Ha) nm 1416 ca L Li cng 18 ngi bn thn tn nht t
c s hnh thnh b tham mu, khi u cng vic chun b khi ngha.
Hi th ng Quan (H Ni) nm 1427 gia L Li vi Vng Thng
kt thc thng li s nghip bnh Ng, m ng cho qun Minh rt v
nc. a im Lng Nhai c Khm nh Vit s thng gim cng mc
ch thch: Lng Nhai nay i l thn Lng Mi thuc x Lam Sn, vua L
Thi T khi binh 1. Vo thi bin son b s trn tc thi T c,
tng Qung Thi c 26 x thn, trong c thn Lng Mi v x Lam Sn2.
Ch thch phm sai lm khi cho rng thn Lng Mi thuc x Lam Sn.
Nhng kt qu iu tra kho st cho php xc nh Lng Nhai ng l
vng thn Lng Mi, nay thuc x Ngc Phng, huyn Thng Xun, tnh
Thanh Ha. Nhn dn a phng vn gi qu hng ca mnh l Lng
M c ngha l lng M v ngn ni y l P M tc ni M. Lng
trong ting Mng l ch thn, lng, ni t c min ni. Chnh t tn
Lng M phin m sang ch Hn thnh Lng Mi. Ti vng ny cn bo
tn khu m c vi nhng tm dng, c th m Mng, cng nhiu
du tch v truyn thuyt lin quan n hot ng ca L Li nhng nm

1 Khm nh Vit s thng gim cng mc, Chnh bin Q.XV-3b, bn dch Nxb Gio dc,
T.I, tr.834.
2 ng Khnh a d ch, tnh Thanh Ha.

| 193
25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

u nh Cnh ng Ch, miu Bch Y cng cha c chp trong Lam

Sn thc lc1
Hi th Lng Nhai khng c chp thnh mt s kin vo nm Bnh
Thn - 1416 trong cc b chnh s cng nh trong cc tc phm s hc thi
phong kin. Nhng s kin li c xc nhn trong nhng trng hp
khc c lin quan.
i Vit s k ton th, nm Mu Thn - 1428, thng hai c on: nh
cc mc khen thng cho nhng ha th v qun nhn ca qun Thit t
c cng lao sing nng kh nhc Lng Nhai, gm 121 ngi2.
Khm nh Vit s thng gim cng mc, vo nm Mu Thn - 1428,
thng hai, ghi: Ghi chp cng trng nhng cng thn theo khi ngha
t Lng Nhai3.
Khng thuc loi chnh s ca vng triu, nhng mt b s chp theo
th loi k truyn rt c gi tr l b i Vit thng s ca L Qu n, cng
chp, vo thng hai nm Bnh Thn - 1428: quyt nh phong chc tc cho
cc cng thn, cc vin ha th v qun nhn Thit t c cng sing nng
kh nhc Lng Nhai, chia ra cc hng gm 221 ngi4. Nhng b s bin
nin khc bin son v sau u da theo hai b chnh s v b i Vit thng
s ca L Qu n. V d, b Vit s cng mc tit yu ca ng Xun Bng
chp, vo thng hai nm Mu Thn - 1428: Xt cng lao nhng ngi theo
vua t hi Lng Nhai (nay l thn Lng Mi, x Lam Sn, khi binh ),
ban tc mc khc nhau, gm 221 ngi thuc qun hiu Thit t 5.

1 Theo Lam Sn thc lc, mt ln qun Minh xua ch ngao ui bt L Li. Chy n
bn sng, ng thy mt ngi con gi cht mc o trng v cu khn xin cu gip,
ha s bo n. ng phi n trn trong hc cy a, b ch ngao pht hin. Bng nhin,
mt con chn trng chy ra, ch ngao ui theo, nh ng thot nn. Sau khi ly li
thin h, L Li phong ngi con gi gi l Bch Y cng cha lm Hong Hu i
vng, cy a lm H Quc i vng.
2 i Vit s k ton th, Q. X-56b, bn dch Nxb Khoa hc x hi, H Ni, 1998, T.II,
tr.292. Chp 121 ngi, sch khc chp 221 ngi. Nhng nu cng nhng ngi
c phong hng nht 52 ngi, hng nh 72 ngi v hng ba 94 ngi th tng s
l 218 ngi?
3 Khm nh Vit s thng gim cng mc, Q.XV-2a, Sd, T.I, tr.832.
4 L Qu n: i Vit thng s, bn dch Nxb Khoa hc x hi, H Ni, 1978, tr.72. Bn
dch, on cui chp l trong trn Lng Nhai. Tra li bn ch Hn chp Lng
Nhai tc Lng Nhai, khng c ch trn v nh th mi ng.
5 ng Xun Bng: Vit s cng mc tit yu, bn dch Nxb Khoa hc x hi, H Ni,
2000. Bn dch in sai Lng Mi thnh Lng Uy. Ti tra li bn ch Hn, k hiu VHv
2737 nh chnh.

194 |
 25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

Ngoi ra, khi vit v tiu s cc khai quc cng thn thi L, L Qu n
trong phn Lit truyn ca i Vit thng s v Phan Huy Ch trong phn Nhn
vt ch ca Lch triu hin chng loi ch, cc tc gi ghi r mt s ngi tham
d Hi th Lng Nhai. i Vit thng s ghi nhn c 5 ngi tham d Hi th
ny l: L Lai, L (Lu) Nhn Ch, Trnh Kh, L Vn An, L (Nguyn) Thn.
Trong tiu s nhng nhn vt ny u c on gn ging nhau: Nm Bnh
Thn (1416) vua cng 18 v tng thn cn lin danh hi th, nguyn sng
cht c nhau, ng cng d trong s 1. Ring L Lai, tc gi cn chp thm,
nm Thun Thin th 1 (1428), ng c truy tng Suy trung ng c hip
mu Bo chnh Lng Nhai cng thn v L Thn th Khi vua cng 18 ngi
b ti thn cn lin danh hi th cng vui cng lo c nhau, th tn ng ng
th ba sau L Lai2. Lch triu hin chng loi ch ghi 3 ngi tham d Hi
th Lng Nhai l L (inh) Lit c cng u trong s nhng ngi theo t
Lng Nhai, L (Lu) Nhn Ch nm Bnh Thn (1416), Thi T cng cc
tng lin danh th c cng vui cng lo c nhau, ng cng c d, Trnh
Kh nm Bnh Thn (1416), vua cng 18 ngi b ti thn tn lin danh th
nguyn c cng vui cng lo c nhau, ng cng c d3.
Trn c s hai b chnh s v nhng b s c trn y, cho php xc
nhn trc khi pht ng khi ngha vo u nm Mu Tut - 1418, L Li t
chc mt Hi th Lng Nhai vi s tham d ca 18 ngi bn thn tn nht.
S tht lch s ny cn c tip tc khng nh trong nhiu t liu c bo
tn trong dng h mt s khai quc cng thn nh gia ph v mt s vn bn
qu nh Lam Sn thc lc, trong c bit c vn bn Hi th Lng Nhai.
Ngi u tin pht hin v cng b vn bn Hi th Lng Nhai l GS
Hong Xun Hn. Nm 1943 khi theo hc sinh trng Bi (nay l trng
Chu Vn An, H Ni) tn c vo Thanh Ha, ng c nhiu dp n thm n
Vua L Kiu i (gn Cu B nn cn gi l n vua L Cu B, thnh ph
Thanh Ha hin nay) v c c T gi n cho xem mt cun sch c ghi
l tha sao vo ngy 13 thng 8 nm Bo i th 6 (1931). Trong cun sch
c , ng pht hin ba bi vn th ca L Li: hai bi ch Nm vi tiu do
ng t l Li gi cng thn cng th nh L Lai v Li th cng tng s

1 L Qu n: i Vit thng s, Sd. L Lai: tr. 156, L Nhn Ch: tr. 204; Trnh Kh: tr. 208,
L Vn An: tr. 219, L Thn: tr. 290.
2 L Qu n: i Vit thng s, Sd, tr.157, 221.
3 Phan Huy Ch: Lch triu hin chng loi ch, phn Nhn vt ch, Nxb S hc, H Ni,
1960, T.I, tr. 253, 260, 261.

| 195
25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

qun nhn, mt bi vn th bng ch Hn mang tn Th vn. GS Hong

Xun Hn gii thiu nhng vn bn ny trong bi kho cu rt cng phu
Nhng li th ca L Li trn tp san S a s 1 v 2 nm 19661. Cui bi c ghi
Paris ma ng nm 1965 cho bit tc gi vit xong t ma ng nm 1965.
l ln u tin mt vn bn Hi th Lng Nhai c pht hin v cng b.
Nm 1966 trong thi gian s tn ln huyn i T, tnh Bc Thi (nay l
Thi Nguyn), Khoa Lch s trng i hc Tng hp H Ni t chc kho st
vit lch s a phng, mt t cng tc do GS ng Nghim Vn dn u
pht hin gia ph v mt s t liu ch Hn ti dng h Lu x Vn Yn.
Trong gia ph h Lu ghi li ngun gc, gia th ca Lu Trung cng con l Lu
Nhn Ch v con r l Phm Cung trong qu trnh i vo Thanh Ha tham gia
khi ngha Lam Sn v chp bi vn th Lng Nhai. GS ng Nghim Vn
cng b pht hin ny trong bi Ti liu xung quanh cuc khi ngha Lam Sn: Tm
thy gia ph dng h Lu Nhn Ch trn tp ch Nghin cu lch s s 105, 12-1967.
Trong bi, mc I: Gia ph thc lc dng h Lu Nhn Ch, l bn dch ting Vit
on lin quan n khi ngha Lam Sn do c Trn L Hu dch, c Chu Thin
hiu nh. Gia ph cho bit, ngy 20 thng ging nm u Thun Thin (1428),
L (Lu) Trung cng L (Lu) Nhn Ch, L (Phm) Cung hp cc ngi
ng liu li ghi chp s tch lm bn gia ph thc lc truyn li mi mi v
sau2. Nh vy gia ph h Lu lp rt sm, nhng vn bn cn li n nay chc
chn khng phi nguyn bn v sao chp c sc phong v vn bn thi L s, L
Trung hng v c thi Nguyn. Trong gia ph chp li bi vn th Lng Nhai.
GS ng Nghim Vn l nh khoa hc th hai pht hin v cng b bi vn
th Lng Nhai cn c theo gia ph h Lu Nhn Ch vo nm 1967.
Ti v GS Phan i Don, trong Khi ngha Lam Sn ln xut bn nm
1969, i chiu bn vn th Lng Nhai trong gia ph Lu Nhn Ch vi bn
vn th chp trong Lam Sn s tch lch i vng, thy trong hai vn bn
c t khc bit, c ba nhn vt khc nhau3. Vn th Lng Nhai trong Lam Sn

1 Hong Xun Hn: Nhng li th ca L Li, tp san S a s 1, tr. 3-22 v s 2, tr. 11-28.
Bi kho cu ny c in li trong La Sn Yn H Hong Xun Hn, Nxb Gio dc, T.II,
tr. 599-633.
2 ng Nghim Vn: Ti liu xung quanh cuc khi ngha Lam Sn: Tm thy gia ph h Lu
Nhn Ch, tp ch Nghin cu lch s s 105, 12-1967, tr. 43. Tc gi pht hin ngy thng
ghi khng ng v L Li ln ngi, t nin hiu Thun Thin vo ngy 15-4 nm
Mu Thn.
3 Phan Huy L, Phan i Don: Khi ngha Lam Sn v phong tro u tranh gii phng dn
tc vo u th k XV, Nxb Khoa hc x hi, H Ni, 1968, tr. 106-107.

196 |
 25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

s tch lch i vng l vn bn th 3 c pht hin. y l sch ch Hn

mang k hiu VHv.1305 lc bo qun ti Th vin Khoa hc trung ng,
nay thuc Th vin Vin nghin cu Hn-Nm.
Nm 1971, nh s hc Nguyn Din Nin c mt thy gio trng
Ph thng cp II x nh Hi tng mt cun sch ch Hn tm thy trong
nh th h L St. Sau khi cng tc vi nh Hn hc L Vn Ung, nghin
cu k, cc tc gi xc nh trong cun sch c ny c bn sao chp Lam Sn
thc lc do L Li son, cui sch c Th vn tc bi vn th Lng Nhai. Theo
cc tc gi, cun sch ca dng h L St c sao chp li vo khong u
th k XVIII, c th khong nm 1715. Nm 1976, cng trnh kho cu cng
phu ny c cng b trong sch mang tn Lam Sn thc lc, bn mi pht
hin1. Cng trong cun sch ny, cc tc gi i chiu thm vi mt vn bn
hi th Lng Nhai tm thy trong Lam Sn s tch lch i vng chp trong
gia ph ca dng h B. Cun sch ny cng tn v ni dung vi Lam Sn
s tch lch i vng ti Vin nghin cu Hn-Nm. Nh vy l n nm
1976, nh s hc Nguyn Din Nin b sung thm mt vn bn Hi th
Lng Nhai t trong t liu tm thy trong dng h L St.
Khi ngha Lam Sn in ln th 3 nm 1977, cc tc gi b sung thm vn
bn Hi th Lng Nhai trong gia ph h inh Trung Chnh (Nng Cng,
Thanh Ha), gia ph h Nguyn Thnh M (Th Xun, Thanh Ha) tm
thy trong t kho st khong nm 1973. Bn dch bi vn th trong sch
ti bn nm 1977 cn c theo vn bn h Lu Vn Yn, h inh Trung
Chnh kt hp i chiu vi vn bn n vua L ti Kiu i. n ln
in th 4 nm 2005, cc tc gi Khi ngha Lam Sn tng hp c 6 vn bn
Hi th Lng Nhai c cng b v nghin cu trong gia ph h inh
Trung Chnh, h Lu Vn Yn, h Nguyn Thnh M, trong t liu
n vua L Kiu i, Lam Sn thc lc ca h L nh Hi v Lam Sn
s tch lch i vng h B v Vin nghin cu Hn-Nm2.
Nh vy l cho n nm 2005, Hi th Lng Nhai khng nhng c
khng nh s tn ti nh mt s kin quan trng ca khi ngha Lam
Sn, m mt s vn bn ca hi th c pht hin, nghin cu v
cng b.
1 Lam Sn thc lc, bn mi pht hin, Ty Vn ha Thanh Ha, 1976.
2 Phan Huy L, Phan i Don: Khi ngha Lam Sn, Bn in ln th 3, Nxb Khoa hc
x hi, H Ni, 1977, tr. 133-134. Bn in ln 4, Nxb Qun i nhn dn, H Ni 2005,
tr. 130-132

| 197
25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

2. Vn th Lng Nhai

Cn c vo nhng cng trnh nghin cu xut bn, cho n nm

2005, bit n 6 vn bn Hi th Lng Nhai:
- Trong sch ti n vua L Kiu i (thnh ph Thanh Ha), vit
tt Bn K.
- Trong Gia ph dng h Lu Nhn Ch ti Vn Yn (i T, Thi
Nguyn), vit tt Bn LNC.
- Trong sch ca dng h L St nh Hi (Yn nh, Thanh Ha),
vit tt Bn LS.
- Trong tp sch ch Hn km theo Gia ph dng h inh Lit Trung
Chnh (Nng Cng, Thanh Ha), vit tt Bn L.
- Trong Gia ph h Nguyn Thn Thnh M (Th Xun, Thanh Ha),
vit tt Bn NT.
- Trong sch Lam Sn lch i vng s tch ti Th vin Vin nghin
cu Hn-Nm v bn chp trong Gia ph h B Thanh Ha, vit
tt Bn LSST.
Ngoi 6 vn bn trn, gn y ti c Ban Qun l di tch thuc S Vn
ha, Th thao v Du lch tnh Thanh Ha, cung cp thm mt bn:
- Trong Gia ph dng h L Vn An ti x Th Lm (Th Xun, Thanh
Ha) vit tt Bn LVA1.
Nh s hc Nht Bn Takao Yao, trong qu trnh nghin cu v thi
L s, kho st nhiu ni v thu thp c mt s gia ph cc Khai quc
cng thn thi L, trong c mt bn vn th Lng Nhai:
- Trong Gia ph h Trnh Kh mang tn Trnh tc gia ph, ti lng C
, x C , huyn Thanh Oai thuc tnh H Ty, nay thuc H
Ni, vit tt Bn TK2.
Tng s vn bn Hi th Lng Nhai c pht hin cho n nay l 8
bn. Cc vn bn c ngun gc khc nhau, phn ln u c lu gi trong
cc dng h Khai quc cng thn triu L v tnh trng vn bn cng khng
ging nhau, c vn bn b sn rch hay b tht lc.
1 Xin cm n Ban Qun l di tch lch s thuc S Vn ha, Th thao v Du lch tnh
Thanh Ha, Trng ban TS Phm Tun cng cc nh nghin cu Nguyn Vn Hi,
Phm Tn.
2 Nh s hc Yao Takao nay l GS trng i hc Hiroshima. ng tng ti nh chp
cc gia ph , xin cm n.

198 |
 25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

Bn K do GS Hong Xun Hn pht hin nm 1943, khong nm 1973,

ti v GS Phan i Don cn tm thy v ghi chp ni dung. Nhng thng
6 nm 2013, khi ti cng Ban Qun l di tch tnh Thanh Ha v thm n
vua L Kiu i th ngi gi n khng cn bit tp sch c na. May GS
Hong Xun Hn chp li y bi vn th Lng Nhai ny v cng b
nh chp bn chp tay ca tc gi trn tp san S a s 1 (1966)1. Theo tc
gi, y l bn sao chp li nm Bo i th 6 (1931).

Bn K: bn sao chp ca GS Hong Xun Hn nm 1943

Bn LNC t sau pht hin v cng b ca GS ng Nghim Vn nm 1967,

vn cn c bo qun tt ti dng h L Nhn Ch x Vn Yn (i T,
Thi Nguyn). Mt bn sao nm 1966 hin nay cn c lu gi ti Phng t
liu Khoa lch s trng i hc Tng hp, nay l trng i hc Khoa hc
X hi v Nhn vn, k hiu HV.67 v mt bn chp do Th vin trung ng
thc hin, khng r nay bo qun u. Trong bi ny, ti s dng bn chp
t nguyn bn ang bo qun ti dng h Lu Nhn Ch Vn Yn, do PGS

1 Hong Xun Hn: Nhng li th ca L Li (Vn Nm u th k XV), tp san S a s

2-1966, Sd, tr.15. Trong La Sn Yn H Hong Xun Hn, Sd, vn bn ny c
nh my li, khng cn l bn chp vn bn chp tay ca tc gi, tr.621.

| 199
25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

Nguyn c Nhu cung cp1. Theo xc minh ca GS ng Nghim Vn, Bn

LNC c sao chp vo khong thi Nguyn, sau nm 1810 v trc nm 1923.

Bn LNC: chp t Gia ph dng h Lu Nhn Ch ti Vn Yn

(Bn photo: Nguyn c Nhu)

Bn LS c nh s hc Nguyn Din Nin v nh Hn hc L Vn

Ung nghin cu k, xc nh nin i sao chp vo khong nm 1715. y
l vn bn c nin i sm nht trong s cc vn bn pht hin cho n nay.

Bn LS: chp t sch Lam Sn thc lc, Nxb KHXH, 2006

1 Xin cm n PGS Nguyn c Nhu. Bn nm 1966 do tc trng l c Lu S Sinh gi.

200 |
 25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

Bn L km theo Gia ph h inh ti Trung Chnh, thng 6 nm 2013,

ti nh Ban Qun l di tch lch s Thanh Ha kim tra li, th nay ch cn
bn Gia ph, tp giy t km theo trong c chp bn Vn th Lng Nhai
th khng cn na. Rt tic khi kho st nm 1973, ti v GS Phan i Don
ch ghi chp tm tt ni dung, khng chp li ton b vn bn. Vn bn
ny coi nh tht lc. Gn y trong h inh lu hnh mt bn dch ting
Vit bn gia ph h inh Lit, c bit chp t mt bn ch Hn tm thy
Qung ng (Trung Quc). Ti c c bn dch ny nhng cha c
tip xc vi bn ch Hn v cha bit xut x bn gc nn cha s dng
trong bi nghin cu ny.
Bn NT tc bn chp trong gia ph dng h Nguyn Thn, do ti v GS
Phan i Don tm thy trong ln kho st khong nm 1973. Gn y ti
nh Ban Qun l di tch tnh Thanh Ha kim tra li th khng tm thy. May
trong ln kho st khong nm 1973, ti cn ghi chp v chp nh mt s t
cn thit, trong c t chp vn th Lng Nhai. Gia ph mang tn Nguyn
tc gia ph, chp trong cun Nguyn Mu tc ph k, ng chung trong mt
tp sch ch Hn cng vi mt s ti liu v cc khai quc cng thn khc.
Lc , gia ph do ng Nguyn Mu K Thnh M, x Th Din, huyn
Th Xun gi. Theo ghi chp ca ti, gia ph cn chp bi Tc sao sao gia ph
t, cho bit gia ph c sao nm T c th 17 (1864) t mt bn c. Trong
gia ph c hai ch ghi a im hi th: trc vn th chp L Li hp x
Linh Sn [thuc] Giao Lo vi ghi ch nay thuc tng Thin Th1 v ln
phong thng 221 cng thn Lng Nhai u nm 1428, ghi ch Lng Nhai:
tc nay thn Lng Mi.

1 Tng Thin Th theo ng Khnh a d ch lc, thuc chu Lang Chnh gm 5 x:

Thnh Nang, An Th, Tr Nang, Tr Th v Thin Giao. ng Cm B Huyn, cn b
huyn Thng Xun, cho bit hin nay: Thnh Nang, An Th thuc x Giao An; Tr
Th, Thin Giao thuc x Giao Thin; x Tr Nang vn nguyn.

| 201
25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

Bn NT: chp t Nguyn tc gia ph (nh: tc gi)

Bn TK chp trong Trnh tc gia ph ca mt chi h Trnh C (Thanh

Oai, H Ni). Gia ph chp c lnh ch cp rung nm Cnh Hng 28 (1768),
Cnh Hng 44 (1784), T c 7 (1854). y l vn bn sao chp vo thi
Nguyn sau nm 1854.

Bn TK: chp t Trnh tc gia ph C (nh: Yao Takao)

Bn LVA nm trong Gia ph ca dng h L Vn An c lu gi ti

n th x Th Lm (Th Xun, Thanh Ha), bn photo ca Ban Qun l
di tch tnh Thanh Ha. Gia ph l bn sao chp c xc nhn, trong c
ch k ca Cai tng Nguyn Duy Thng v ghi ngy 21 thng 5 nm T c

202 |
 25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

17 (1864). Rt tic bn photo c ch b m, c ch rt kh c v nguyn bn

ti x Th Lm cha tm thy.

Bn LVA: chp t bn photo ca Ban Qun l di tch tnh Thanh Ha

Bn LVL nm trong Gia ph L - Trn ca dng h L Vn Linh Hi

Lch, nay l x Th Hi, huyn Th Xun, tnh Thanh Ha. y l bn phin
m ch Hn v bn dch ting Vit ghi r ngi dch tng phn. Theo gia
ph, L Vn Linh vn h Trn, tn l Trn Vn Linh, sau c vua L Thi
T ban quc tnh nn mang h tn L Vn Linh. Cui gia ph cn mt on
cho bit r xut x ca bn gia ph L - Nguyn. Dng h L Vn Linh pht
t v phn chi nhiu ni, mi chi c n th v gia ph ring. Chi h L
cng thn Ph Lu (T Sn, tnh Bc Ninh) gi c ba bn gia ph ch
Hn sao chp li:
L tc gia ph sao chp nm Kin Phc th 1 (1884)
L th gia ph sao chp nm ng Khnh th 3 (1888)
L gia ph sao chp nm Khi nh th 8 (1923)
Nm 1932 ba gia ph ch Hn trn c dch ra ting Vit, ghi r
tn v qu qun ca 7 ngi dch. Trn c s , lp thnh Gia ph L - Trn,
tc gia ph h L gc Trn. Vn th Lng Nhai tuy khng c vn bn ch

| 203
25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

Hn, nhng bn dch ghi r do Nguyn Trng Hn dch nm 1968 km

theo bn phin m Hn - Vit. Trong lc cha tm ra bn ch Hn, t vn
bn phin m v bn dch, i chiu vi nhng vn bn ch Hn c,
ti khi phc li vn bn ch Hn ca vn th chp trong gia ph L Vn
Linh. Vi ba ch phin m khi nh my b sai lc, ti chnh sa li, cn tn
ngi nguyn tuy rng c tn c th do vit nhm nh L Thm (chc
l L Li) v c vi tn rt l nh L Tr, L Long, c th l do nhm ln
trong phin m hoc sao chp? (nhng khng c c s nh chnh nn
ti tm nguyn) .

Bn LVL: vn bn ch Hn khi phc t bn phin m Hn - Vit

Bn LSST l bn vn th Lng Nhai trong sch Lam Sn s tch lch i

vng ti dng h B v Vin nghin cu Hn-Nm. Ti s dng bn bo
qun ti Th vin Vin nghin cu Hn-Nm, k hiu VHv.1305. Tn sch
y l Lam Sn s tch lch i vng s k, c sao chp vo nm Bo
i th 19 (1944)1. Sch gm mt s t liu v nh L nh danh mc km

1 Vin Nghin cu Hn Nm - Vin Vin ng bc c Php: Di sn Hn Nm Vit Nam,

th mc yu, Nxb Khoa hc x hi, H Ni, 1993, T.2, tr. 109-110.

204 |
 25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

miu hiu, ngy gi, phn m cc hong , hong hu triu L, k c thi

L Trung hng; cc cng thn khai quc triu L; vn th Lng Nhai, mt s
s tch khi ngha Lam Sn, bi th lc bt v L Li v c mt s t liu v
rung t, gia ph h Nguyn, h H... Sch bin son c phn hn tp, ti
s dng bi vn th Lng Nhai nh mt vn bn i chiu, so snh.

Bn LSST: chp t VHv.1305 Vin nghin cu Hn-Nm

Tt c c 8 vn bn Hi th Lng Nhai c pht hin v nghin cu

cho n nay. Nm 1980, GS Hong Xun Hn em bn K i chiu v
kho d vi hai bn LS v B (bn LSST) hp thi thnh mt bn vn
th Lng Nhai. Sau y l kt qu kho d v vn bn hp thi ca tc gi
cng b trn tp san Khoa hc x hi Paris s 7, thng 10-19801.
Trn c s vn bn hp thi , ti tip tc cng vic so snh, i chiu
v kho d vi 5 vn bn cn li. Bn kho d ca GS Hong Xun Hn nh
s theo ch ci a, b, c..., ti theo ch s (1), (2), (3)... Ring danh sch nhng
ngi tham gia hi th Lng Nhai, ti tch ra lp bng thng k v xc
minh mc sau.

1 Hong Xun Hn: La Sn Yn H Hong Xun Hn, T.II, Sd, tr.636.

| 205
25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

(1) LVA: tam nguyt, Nh nguyt mi ng, ph hp vi ngy gi theo can chi.
(2) LVL: sc K Mo; TK: Tn Mo sc. ng l K Mo sc
(3) LVL: thiu ch vit; LVA: thiu vit thp nh nht.
(4) LVL: hong . Cc bn: thng . ng: thng
(5)LVL: a k; LVA, NT: hong a k. Thng dng: hong a k.
(6) NT: khng c ch K

206 |
 25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

(7) LVL: khng c thng, trung h ng.

(8) LVL: giao hu chi tn. Cc bn khc: giao lc chi tn. Giao lc ng vi in
tch ca Lun ng.
(9) LVL: Trng Chin ng; LVA, NT: d thp bt nhn ng.
(10) LVL: tnh danh tuy d, ch kh tng ng, nh vinh hin chi hu th, nguyn
bng hu chi tnh bt d; LVA, NT, TK: ngha kt ng nht thn lin chi.
(11) LVL: phn
(12) LVL: hu
(13) LVL, LVA, NT: bng hu chi tnh
(14) y l cu c nhiu d bit v kh hiu nht trong vn bn.
LS, TK: bng ng xm tim, l Trn lc H, qu quan vi hi
K: bng ng d xm tim, l Trn lng H qu quan vi hi
LSST: bng ng xm tim, l Trn lng H, qu quan vi hi
LNC: Ng khu chi xm tim, l Trn, lc ..., qu quan vi hi
Bn LNC chp r Ng khu, cc bn khc chp bng ng. Ch bng
ng khng r ngha, ch Ng khu (gic Ng) l cm t quen dng thi
chng Minh. V vy dng bn LNC kt hp vi bn LS, TK, chnh sa li Ng
khu xm tim, l Trn, lc H, qu quan vi hi (b ch chi, b sung ch H).
(15) LVL: hn th, cng ngha.
(16) LVL: phn
(17) LVL: oan th. Cng ngha nhng phn ln vn bn khc u chp an th
(18) LVL: thn ng
(19) LVL : thin a thn k
(20) LVL: chiu gim
(21) LVL: t tnh tng diu. Cc bn khc u tng diu t tnh.
(22) LVL: qun
(23) LVL: khng c ch thn

Hin nay khng c hi vng tm c bn gc ca vn th Lng Nhai,

nhng qua cc vn bn cn bo tn n nay, bng phng php vn bn
hc, chng ta c th kho d khi phc mt vn bn gn vi bn gc.
Trong 8 vn bn, bn LS c nin i sm nht v qua kho d cng thy l
vn bn ch vit r rng v tng i y nht. Ti ly bn LS lm c s
v da vo kt qu kho d lp bn hp thi hay hp hiu m ti s
trnh by sau khi kho st danh sch nhng ngi d l th.

| 207
25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

3. Ngi tham d

Trc ht ti lp bng thng k theo danh sch trong 8 bn vn hi th:

THNG K NHNG NGI THAM D HI TH LNG NHAI

Sch L L L L L Trnh Trng L Bi L L V Nguyn Lu
Li Lai Thn Vn Vn Kh Li Liu Quc Nanh Kim Uy Tri Nhn
An Linh Hng Tr
1. LS x x x x x x x x x x x x x x
2. K x x x x x x x x x x x x x
3. LNC x x x x x x x x x x Him x x x
4. TK x x x x x x x x x x x x x
5. LSST x x x x x x x x x x x x x x
6. LVA x x x x x x x x x x x Him x x
7. LVL x x x x x x x Thm x x x x
8. NT x x x x x x x x x x x Him x x
8 8 8 8 8 8 8 8 8 4 7 8 8 5

Sch Trnh Phm L inh Trng inh Lu Phm L Trnh L L Ghi ch

V Li L Lan Chin Lit Trung Cung Bi Tr Long
1. LS x x x x x 19
2. K x x x x x 19
3. LNC x x x x x x 19
4. TK x x x x x 18 thiu 1
5. LSST x x x x x 19
6. LVA x x x x x x 19
7. LVL x x x x x x x 18 thiu 1
8. NT x x x x x x 19
3 5 8 7 8 2 4 1 2 3 1 1

Bn NT chp cc dng ca vn th b sai lch nn cn chnh li. Trong

8 bn, ch c bn TK v LVL chp 18 ngi, thiu 1 ngi. Trng Li trong
bn LVL phin m l Trng Thm , c l l Trng Li b chp
hay phin m nhm v hai ch Li v Thm, t dng gn nhau. L Kim
v L Him cng c bn chp ln ln v hai ch ny cng c t
dng gn nhau. L Nanh trong vi cng trnh cng b, c tc gi
phin l L Ninh , nhng xem k li cc vn bn th u chp l L
Nanh. Ch L Li cng c bn chp theo li king hy (bn LS, NT, LVA,
LSST), ch Lai c bn thm b tho (bn LS), hai nhn vt L Vn An, L Vn
Linh, c bn chp Vn An, L Linh (bn NT, LVA), nhn vt Lu Nhn Ch
c bn chp L Nhn Ch (bn K).

My nhn xt:
- C 13 nhn vt c tn trong c 8 vn bn l: (1) L Li, (2) L Lai,
(3) L Thn, (4) L Vn An, (5) L Vn Linh, (6) Trnh Kh, (7) Trng Li,
(8) L Liu, (9) Bi Quc Hng, (10) V Uy, (11) Nguyn Tri, (12) L L,
(13) Trng Chin. Ring trng hp Nguyn Tri, cc bn u chp thng

208 |
 25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

nht l , ring bn TK chp tc khc ch nhng vn cng m.

Trong Lam Sn thc lc xut bn ln th nht nm 1976 cng chp v phin
m ng l Nguyn Tri. Ti ngc nhin l n ln ti bn nm 2006, ch
Nguyn Tri k c trong nguyn bn c chp in vo sch v phin m li
chuyn thnh Nguyn Tin v c ch ghi ch "bn in u c l Tri"
hay "Nguyn Tri [c l Tin]"1. Ch Tri v Tin tuy t dng gn
ging nhau nhng l hai ch khc nhau, c m v ngha khc nhau, khng
th ty tin khi c l Tri, khi c l Tin. Hn na, c L Vn Ung l mt
nh Hn hc c trnh v nghim tc, khng th c s nhm ln phin
m sai mt nhn vt lch s trng yu nh vy trong ln xut bn th nht.
S thay i khi ti bn th c L Vn Ung mt trc v khng thuc
trch nhim ca c.
- Sau , c 2 nhn vt c tn trong 7/8 vn bn l:
- L Kim (hay L Him) c tn trong cc bn LS, K, LNC, TK, LSST,
LVA, NT (thiu tn trong bn LVL).
- inh Lan c tn trong cc vn bn LS, K, LNC, TK, LSST, LVA, NT
(thiu tn trong bn LVL).
Hai nhn vt ny u thiu tn trong bn LVL m y l bn dch v
phin m nn ti ng c s sao chp hay phin m nhm ln. Rt tic l n
nay vn cha tm thy bn ch Hn hay bn gc xc minh.
Nh vy 15 nhn vt c tn trong 8/8 hay 7/8 vn bn, ti ngh l c c s
xc nh l nhng ngi cng L Li d Hi th Lng Nhai.
- Cn 4 nhn vt cng tham d Hi th Lng Nhai th kt qu thng
k hi phc tp.
Ngi c tn trong 5 vn bn l:
- Lu Nhn Ch c tn trong vn bn LS, K, LNC, TK, LSST.
- Phm Li c tn trong vn bn LS, TK, LVA, LVL, NT.
Nhng ngi c tn trong 4 vn bn l:
- L Nanh c tn trong vn bn LS, LSST, LVA, NT.
- Lu Trung c tn trong vn bn LNC, LVA, LVL, NT.
Nu ch da vo kt qu thng k th c th chn 19 ngi theo th
t trn xung di v theo nguyn tc ny th c th b sung 4 ngi c tn

1 Lam Sn thc lc, Nguyn Din Nin kho chng, L Vn Ung ch dch, bn 2006
Sd, tr. 388, 164, 212.

| 209
25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

trong 5 hay 4 vn bn l: Lu Nhn Ch, Phm Li, L Nanh, Lu Trung.

Nhng phn tch Gia ph Lu Nhn Ch th thy ngoi Lu Nhn Ch,
a thm cha l Lu Trung, con r l Phm Cung nn phi gt ra hai nhn
vt khc l L Nanh, Phm Li. C th do con chu mun nng cao uy th
ca dng h khai quc cng thn nn hnh x nh vy. Gia ph c gi tr
nhng c mt hn ch khng ch do qua nhiu ln sao chp b nhm ln m
c khi cn do ng c tn vinh ca con chu.
- Nh vy, cn c vo gia ph c th xc lp c danh sch 15 nhn vt
c tn trong 8/8 hay 7/8 vn bn l tng i chc chn, cn 4 nhn vt cn
li cn thm nh thm. Trong nhng nhn vt cn li th Lu Nhn Ch,
Phm Li c tn trong 5/8 vn th cng c nhiu kh nng, cn L Nanh
(4/8), Lu Trung (4/8), Trnh V (3/8), Trnh (3/8), cn xem xt k hn,
nht l trong mi quan h gia Lu Trung vi Lu Nhn Ch, Trnh V vi
Trnh . Thm vo trng hp inh L tuy ch c tn trong 2/8 vn th
(K, LSST), nhng li c Lch triu hin chng loi ch chp l c cng u
trong s nhng ngi theo t Lng Nhai1. y l nhng kh khn trong
vic xc nh cc nhn vt ny.
Ngoi t liu ca vn th Lng Nhai, c hai t liu c th dng tham
kho i chiu, xc minh thm.
Sau Hi th Lng Nhai, L Li thnh lp mt i qun lm nng ct
cho lc lng khi ngha gi l qun Thit t. Sau khi khi ngha thng
li, vng triu L thnh lp, nh L vinh phong u tin cho nhng ngi
theo vua t khi khi binh Lng Nhai v cc Ha th, qun nhn ca qun
Thit t. Lam Sn thc lc chp danh sch 35 ngi do vua tn (ng
danh) l nhng Ha u, Thit k t qun khi mi khi ngha, u c
ban quc tnh2. Trong s 35 cng thn ny bao gm 18 ngi cng L Li
d Hi th Lng Nhai theo bn LS. Thng 2 nm Mu Thn - 1428, nh L
phong thng cho nhng Ha th v qun nhn qun Thit t c cng
sing nng kh nhc Lng Nhai, chia lm ba hng, gm 221 ngi3. Ha

1 Phan Huy Ch: Lch triu hin chng loi ch, phn Nhn vt ch, Sd, T.I, tr. 261.
2 Lam Sn thc lc, Xb 1976, Sd, tr. 199-201. Vn bn ch Hn chp giai do s khi
ngha vi ha u thit k t qun. i Vit s k ton th Q.X-56b, trong ln phong
thng thng 2 nm Mu Tut - 1428, chp Ha th Thit t qun nhn c l ng
hn. Ha th l chc ch huy ca qun Thit t. Tham kho Ton th nn cha li l:
nhng Ha u v qun nhn qun Thit t.
3 i Vit s k ton th Q. X, 56b chp 121 ngi, cc sch khc chp 221 ngi.

210 |
 25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

u hay Ha th l nhng chc ch huy trong qun Thit t. Nh vy

cng thn khi ngha hay cng thn Lng Nhai ng hn nhiu so vi
18 ngi cng L Li d Hi th Lng Nhai, nhng nhng ngi d Hi th
Lng Nhai chc phi c tn trong nhng danh sch phong thng ny (d
nhin do vua L Thi T phong thng nn khng c tn vua).
Danh sch th hai l nhng ngi cng L Li dng c khi ngha
Lam Sn vo ngy u thng ging nm Mu Tut - 1418. Danh sch ny
c ghi li trong Lam Sn thc lc v i Vit thng s ca L Qu n 51
ngi, khng k L Li. So snh hai danh sch cng c dm ngi khc
nhau. i chiu vi danh sch 19 ngi theo vn bn LS, ngoi L Li v 2
ngi m tt c cc vn th u c tn l L Lai, Trng Chin (thng vit
l: t L Lai n Trng Chin), c 13 ngi c tn trong danh sch nhng
ngi tham d khi ngha, cng 16 ngi, thiu 3 ngi l L Kim, Lu
Nhn Ch, Phm Li, ng thi li c tn 3 ngi khc trong vn bn K
hay LNC, LSST, LVA, LVL, NT, l Lu Trung, Phm Cung, L Bi theo Lam
Sn thc lc hay 2 ngi l L Bi, L Cung theo i Vit thng s1. Nhng
ngi cng L Li dng c ngha ng hn nhiu so vi nhng ngi d
Hi th Lng Nhai v cng khng nht thit phi gm nhng ngi d
Hi th Lng Nhai v c th c ngi ang m nhim nhim v no nn
khng th c mt trong ngy khi ngha.
Trong lc cn mt s nhn vt cn thm nh thm, ti ly bn LS lm c
s kt hp vi danh sch cng thn khi ngha, tm lp danh sch nhng
ngi tham d Hi th Lng Nhai nh sau:
1. L Li
2. L Lai 11. Nguyn Tri
3. L (=Nguyn) Thn 12. L L
4. L Vn An 13. Trng Chin
5. L (=Trn) Vn Linh 14. L Kim (hay Him )
6. Trnh Kh 15. inh Lan
7. Trng Li 16. Lu Nhn Ch
8. L Liu 17. Phm Li
9. Bi Quc Hng 18. L Nanh
10. V Uy 19. Trnh V

1 Lam Sn thc lc, Xb 1976, Sd, tr. 176. i Vit thng s, Sd, tr. 35

| 211
25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

Danh sch 19 anh hng Lng Nhai, 15 ngi u tng i chc chn,
k thm 2 ngi c nhiu kh nng (c tn trong 5-8/8 vn bn) v c tn
trong danh sch 35 cng thn khi ngha. Cn 2 ngi sau tuy cng c
tn trong 35 cng thn khi ngha, nhng ch c tn trong 2-4/8 vn th,
nn cn nghin cu xc minh thm. l trng hp L Nanh, Lu Trung,
Trnh V, Trnh v c trng hp inh Lit. i su vo ngun gc, gia
th v cng lao tng nhn vt, quan h gia mt s nhn vt nh Nguyn
Thn, Nguyn Vn An, Nguyn Vn Linh li cn khng t vn phi
nghin cu k hn na, nhng trong bi kho cu ny ti cha cp n.

4. Qu trnh lu chuyn vn bn, ngha lch s ca Hi th Lng Nhai

Tng hp kt qu kho chng vn bn v xc lp danh sch nhng

ngi tham gia l th Lng Nhai, ti a ra mt vn bn Hi th Lng Nhai
mang tnh c kt m trong vn bn hc thng gi l bn hp thi hay
hp hiu sau y:
Bn ch Hn

212 |
 25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

Bn dch ting Vit

| 213
25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

Nin hiu Thin Khnh cng ngy, thng theo can chi v nhng tn
t nh A Nam quc, l Kh Lam, GS Hong Xun Hn kho cu k
trong bi nghin cu trn tp san S a nm 1966, ti khng nhc li.
Mc tiu ca bi kho cu ny l nhm xc lp mt Vn th Lng Nhai
v Danh sch nhng ngi tham d l th lch s . Trn c s nhng t
liu c pht hin v nghin cu cho n nay, vic xc nh trn mang
ngha tng i.
Cui bi vn th, bn K v bn LS chp mt ph ch rt quan trng.
Ph ch cho bit ngy 17 thng 2 nm Thun Thin th 2 tc nm K
Du - 1429, Nguyn Tri theo lnh vua vit (phng th) vn th vo sch,
ct gi trong hm (qu: hm hay rng). n ngy 16 thng 2 nm Hng
c th 12 tc nm Tn Su - 1481, vua L Thnh Tng t tay vit chiu
(th chiu) cp cho cng thn mi nh mt bn bit sn h chi th
(li th ni sng) ca Hong T tc vua L Thi T. Cng thi im ,
T l gim ng tri Nguyn n phng ch sao gi cho cc tng tn h
L1. i Vit thng s, truyn L Lai cng ghi nhn nm 1429, vua sai
Nguyn Tri vit hai bn vn th trc (tc bi vn th Lng Nhai v bi
vn th vi cc tng) cng li th nh cng L Lai, ct vo hm vng
(kim qu)2. Nm 1481 ln u tin vn th Lng Nhai c nh vua cho
sao chp, ban cp cho con chu cng thn tc i vo cc dng h khai
quc cng thn, thng c chp vo gia ph lu truyn. Lam Sn
thc lc do L Li son cng chp ba bi vn th: li th Lng Nhai, li
th vi cc tng, li th nh cng L Lai. Thi Thun Thin, sch ny
c ct gi trong hm vng (kim qu), n nm Cnh Thng th 3 tc
nm Canh Thn - 1500, Thng th B L m Vn L c chp mt
bn t trong hm vng v phng ban. ng thi m Vn L lp thm
danh sch khai quc cng thn c tn v cha c tn trong Lam Sn
thc lc, sao lc danh sch Lng Nhai cng thn v lp danh sch truy
tng cng thn trn vong. y l knh th hai lu truyn vn th Lng

1 Hong Xun Hn: tp san S a s 2-1966, Sd, tr. 28; Lam Sn thc lc, Xb 1976, tr.
202. Vn bn chp bi tng Nguyn Tri. R rng chc quan Bi tng n thi L
Trung Hng mi xut hin. Hoc do sao chp b sai lch, hoc hiu theo ngha chung
l by ti hu vic vua nh gii thch ca Hong Xun Hn.
2 L Qu n: i Vit thng s, Sd, tr. 157.

214 |
 25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

Nhai, vn th c chp trong Lam Sn thc lc1 v cng lu truyn vi

Lam Sn thc lc. R rng bn gc vn th Lng Nhai ct gi trong hm
vng u i Thun Thin (1428-1433) th b mt hay tiu hy qua
nhng ln thay i vng triu v chin tranh ti kinh thnh m ngy
nay chng ta khng c hi vng tm li. Cc bn sao chp v lu truyn
trong gia ph hay trong Lam Sn thc lc ca cc h khai quc cng thn
th vn bn sm nht cn li n nay l u th k XVIII, phn ln l thi
Nguyn th k XIX. Trong tnh trng vn bn nh th, chng ta ch c th
bng phng php vn bn hc khi phc mt bn gn vi bn gc
mt cch tng i.
Khi ngha Lam Sn bng n vo u xun nm 1418 nhng c
chun b rt cng phu t nhiu nm trc v Hi th Lng Nhai l
mt ct mc, mt s kin trng i. L Li cng 18 ngi bn cng ch
hng v thn tn nht ung mu n th, nguyn sng cht c nhau
trong cuc u tranh cu dn cu nc. Ht nhn ca b tham mu, b
ch huy khi ngha bc u hnh thnh. Trong s 18 ngi d l th,
hu ht l ngi x Thanh, nht l vng hng Lam Sn, nhng cng
c mt s ngi t xa tm v t ngha nh Bi Quc Hng l mt ho
trng qu vng Chng M (H Ni), Lu Nhn Ch l dng di ph
o vng phin trn Thi Nguyn, Nguyn Tri l mt tr thc va thot
khi vng giam lng ca qun Minh thnh ng Quan (H Ni). T
trong ht nhn u tin ny thy cng vic chun b khi ngha mt
mt da vo c s vng chi ca qu hng Lam Sn - Thanh Ha, mt
khc quy t mt s nhn ti t nhiu vng ca t nc, biu th tnh dn
tc ca cuc khi ngha. Sau l th, cng vic chun b c tin hnh b
mt nhng khn trng. Mt s ngi c c v cc vng vn ng
nhn dn, xy dng c s. Lu Nhn Ch cng cha l Lu Trung, anh
r l Phm Cung c c v vng cc trn min ni pha Bc lo b mt
chiu tp qun lnh (Gia ph Lu Nhn Ch). Bi Quc Hng v min
ng bng x ng (Gia ph Bi Quc Hng) chun b c s. L Li v
nhng ngi li Lam Sn lo chiu tp binh m, hnh thnh i qun
nng ct ca lc lng v trang gi l qun Thit t. Cng vic chun b

1 Trong Lam Sn thc lc, nh s hc Nguyn Din Nin kho cu v a ra th h

lu truyn vn bn Lam Sn thc lc t bn Thun Thin=bn m Vn L ri n
bn Anh Tng = bn th k XVIII. Xem Lam Sn thc lc, Xb 1976, tr. 52-53.

| 215
25 NM VIT NAM HC THEO NH HNG LIN NGNH

lng tho, c s hu cn lu di c gy dng m trang tri Lam Sn

ca L Li do Ng Kinh, Ng T trng nom (Gia ph h Ng) l c s
quan trng. Nh vy, Hi th Lng Nhai hnh thnh ht nhn ca b
ch huy v nh hng cho cng vic chun b mt khi ngha v trang
mang tnh dn tc v nhn dn su sc. l mt s kin trng i trong
qu trnh hnh thnh, pht trin v thng li ca khi ngha Lam Sn, bao
qut trong nhng t tng v nh hng ban u nhng rt c bn
cho mt cuc khi ngha pht trin thnh chin tranh gii phng dn tc
quy m c nc.

216 |