UNIVERZITET U TRAVNIKU

Urbane transformacije ekonomsko razvijenih zemalja

-Seminarski rad-

Mentor: prof. Dalibor Misiraa Kandidat: Emir enanovi

Travnik, septembar 2017. godine

Sadraj

Saetak: ...................................................................................................................................... 3

Abstract: ..................................................................................................................................... 3

1. Uvod ....................................................................................................................................... 4

2. Ekonomski razvoj novi pristup ........................................................................................... 5

2.1. Urbanizacija ........................................................................................................................ 8

2.1.1. Dinamika urbanizacije .................................................................................................. 9

2.1.2. Urbanizacija i ekonomski rast .................................................................................... 11

2.1.3. Dinamika rasta ........................................................................................................ 13

2.1.4. Ruralno-urbani odnosi i regionalni ekonomski razvoj ............................................... 16

3. Zakljuak .............................................................................................................................. 18

4. Literatura .............................................................................................................................. 20

2
Saetak:

Ekonomski razvoj je proces kojim se nacionalne ekonomije s niskim dohocima transformiu u

moderne industrijske ekonomije sa srednjim, viim srednjim i visokim dohotkom. Jedna od
uobiajenih metoda za mjerenje ekonomskog rasta jeste izraunavanje bruto nacionalnog
(drutvenog) proizvoda zemlje. Bruto nacionalni proizvod jeste vrijednost svih dobara i
usluga proizvedenih faktorima ekonomije u odreenom periodu. Bruto domai proizvod, s
druge strane, predstavlja vrijednost dobara i usluga proizvedenih u ekonomiji u odreenom
periodu. smislu rije urbanizacija oznaava kvalitativni i kvantitativni prelazak iz ruralnih
anglomeracija ljudi u urbane aglomeracije ljudi, te kvantitativne i kvalitativne promjene
stanovnitva koje se deavaju u ruralnim i urbanim sredinama. Urbanizacija je zapoela onog
trenutka kada su poljoprivredne farme u rijenim dolinama Mesopotamije prerasle u prve
gradove, iz kojih su se, neto kasnije, formirale drave sa svojim hramovima, socijalnim
klasama, tehnologijom, trgovinom, vojskom i upravnom administracijom.

Kljune rijei:urbanizacija, ekonomski rast, ekonomska razvijenost, dinamika rasta

Abstract:

Economic development is a process by which low income national economies are transformed
into modern industrial economies with medium, higher middle and high incomes. One of the
most common methods for measuring economic growth is the calculation of gross national
(social) product of the country. Gross national product is the value of all goods and services
produced by economic factors in a given period. Gross domestic product, on the other hand,
represents the value of goods and services produced in the economy in a given period. The
word urbanization means the qualitative and quantitative transition from rural agglomerations
of people to urban agglomerations of people, as well as to quantitative and qualitative changes
in the population that take place in rural and urban areas. Urbanization began at the moment
when agricultural farms in the river valleys of Mesopotamia grew into the first cities, which
were later formed by states with their temples, social classes, technology, trade, the army and
administrative administration.

Key words: urbanization, economic growth, economic development, growth dynamics

3
1. Uvod

Razvoj, generalno reeno, jeste proces promjene koji je usredotoen na poboljanje pozicije
individue, lokalne, regionalne, urbane, dravne zajednice. Razvoj, odnosno odsustvo razvoja i
problemi koji po tom osnovu nastaju jesu predmet panje akademskih krugova, studenata,
politiara, medija, meunarodnih organizacija i institucija, programa i projekata, civilnog
sektora, nevladinih organizacija i graana, odnosno svake individue. Teite moe biti na
odrednici ekonomski, odrivi u svom ekonomskom, ekolokom, tehnolokom i socijalnom
izrazu, humani, kompetitivni i potpuni. Za svaki od ovih pojmova razvoja vezani su odreena
filozofija, pristup, koncept, autori, mjere, indikatori i meunarodne razvojne institucije,
odnosno meunarodni programi i projekti. Svaki od ovih pojmova ima direktan utjecaj na
poimanje, profilisanje, implementaciju lokalnog razvoja, regionalnog razvoja, urbanog
razvoja, ruralnog razvoja, razvoja odreenih ekonomskih sektora/aktivnosti (ilustracije radi,
turizma), nacionalnog razvoja u smislu razvoja drava, prekograninog razvoja (cross-
border), globalnog razvoja. Brojni elementi imaju ili mogu imati refleksije na individualni,
lini razvoj, i obratno.

Ovaj seminarski rad je podijeljen na etiri dijela. U glavnom dijelu je objanjen pojam
ekonomskog rasta, urbanizacije te kako urbanizacija utie na razvijene a kako na zemlje u
razvoju.

4
2. Ekonomski razvoj novi pristup

Ekonomski razvoj je veoma sloen proces. To je razlog i objanjenje za veliki broj definicija,
odnosno pokuaja njegovog odreivanja i opisivanja.

Ekonomski razvoj je proces kojim se nacionalne ekonomije s niskim dohocima

transformiu u moderne industrijske ekonomije sa srednjim, viim srednjim i visokim
dohotkom. Takoer, ekonomski razvoj je razvoj bogatstava zemalja, ili regija, ili urbanog,
odnosno ruralnog podruja u korist njihovih stanovnika, te odrivi porast standarda ivljenja
koji sugerie porast u dohotku po stanovniku, bolje obrazovanje i zdravlje, i bolju zatitu
okolia. Ekonomski razvoj moe se okarakterisati kao sloeni viedimenzionalni koncept koji
ukljuuje poboljanja za blagostanje ljudi u bilo kojoj definiciji te rijei, pa se moe definisati
i kao brz i stabilan privredni rast, porast bogatstva, puna zaposlenost, kontrolisana inflacija,
uravnoteen platni bilans, porast zarada, te strukturne promjene (promjene u strukturi ras
podjele ukupnog domaeg proizvoda, promjene u strukturi vlasnitva nad bogatstvom,
promjene u strukturi potronje). Sposobnost ekonomije odreenog podruja da poetnu
ekonomsku situaciju popravi i to poboljanje odri jeste, takoer, ekonomski razvoj, kao i
proces porasta opeg ekonomskog blagostanja stanovnitva, odnosno proces poveavanja
dostupnosti roba i usluga graanima za potronju i investicije. Ekonomski razvoj je proces
promjene strukture proizvodnje i zaposlenja u pravcu poveanja udjela usluga, a smanjenja
udjela poljoprivrede. Procesi industrijalizacije i urbanizacije se esto identifikuju s procesom
ekonomskog razvoja, koji se definie kao proces poveanja ukupnog domaeg dohotka po
stanovniku. (Osmankovi, 2007)

Jedna od uobiajenih metoda za mjerenje ekonomskog rasta jeste izraunavanje bruto

nacionalnog (drutvenog) proizvoda (BNP; engl. GNP) zemlje. Bruto nacionalni proizvod
jeste vrijednost svih dobara i usluga proizvedenih faktorima ekonomije u odreenom periodu.
Bruto domai proizvod (BDP; engl. GDP), s druge strane, predstavlja vrijednost dobara i
usluga proizvedenih u ekonomiji u odreenom periodu. Kada se ta mjerila koriguju za
inflaciju, odnosno izvre potrebne korekcije u vezi s bilo kojom promjenom u BNP-u ili BDP-
u, koje su nastale samo zbog promjena nivoa cijena u ekonomiji, dobiju se realne kategorije.
Naprimjer, stvarni (realni) bruto domai proizvod je vrijednost dobara i usluga proizvedenih u
ekonomiji korigovan za promjene nivoa cijena. Ovo je veoma vano pri poreenju razliitih
ekonomija jer promjene u nivoima cijena nisu uvijek iste u svakoj zemlji.

5
 Opa svrha upotrebe mjerila poput stvarnog BNP-a ili stvarnog BDP-a jeste
prikupljanje i analiziranje informacija u vezi s ekonomskim transakcijama jedne zemlje.
Stvarni BNP ili stvarni BDP pruaju analitiarima indikaciju o tome kojom brzinom poslovni
sektor ekonomije raste u toj zemlji. Takoer, slui kao smjernica lokalnim zajednicama pri
rjeavanju pitanja ekonomskog razvoja na lokalnom nivou. Trendovi u nacionalnom
ekonomskom razvoju odraavaju promjene koje se deavaju na dravnim i lokalnim nivoima i
mogu utjecati na planiranje lokalnog ekonomskog razvoja. Naprimjer, ako se stvarni bruto
proizvod jedne zemlje poveao, moemo zakljuiti da je ta zemlja iskusila ekonomski rast, te
da se ekonomija poboljala. Ova informacija daje signal lokalnim ekonomijama, sugeriui im
da je nacionalna ekonomija u fazi poslovnog ciklusa, gdje se deava rast, odnosno da je u fazi
rasta.

Zajednice mogu iskoristiti ove informacije kako bi identifikovale svoj poloaj u

odnosu na trenutni trend, te kako bi mogle isplanirati budu}i ekonomski razvoj. Meutim, ako
je stvarni bruto nacionalni proizvod opao, smatra se da je ekonomija iskusila ekonomski pad,
te zajednice mogu iskoristiti ovu informaciju kako bi predvidjele posljedice buduih
ekonomskih padova. Najee koriteni indikator ekonomskog razvoja je ukupan domai
proizvod po stanovniku prema paritetu kupovne moi. Upotreba ovog indikatora respektuje
kupovnu snagu novca, tako da ukupan domai proizvod per capita moe biti manji, isti ili vei
od ukupnog domaeg proizvoda per capita prema paritetu kupovne moi.

Osmankovi (2007) istie da novi pristupi ekonomskom razvoju znaajnije ukljuuju

smanjivanje siromatva, jednakost u raspodjeli i jednakost u pristupu obrazovanju, zdravlju,
poslu, institucijama. Razvoj se mora posmatrati kao viedimenzionalni proces koji ukljuuje
krupne promjene drutvenih struktura, stavova ljudi, institucija drave, kao i ubrza nje
ekonomskog rasta, smanjenje nejednakosti i ukidanje siromatva. Razvoj je paket promjena
kojim se cjelokupni drutveni sistem prilagoava potrebama i eljama individua i njihovih
grupa u smislu stvaranja materijalno i duhovno bolje situacije. Amratya Sen definie razvoj
kao proces poboljanja ivota i poveanja sloboda, slobode izbora ili kontrole nad vlastitim
ivotom. U kontekstu Senovog poimanja razvoja, razvoj je proces u kome se postiu tri bitne
vrijednosti: prvo, proces koji osigurava zadovoljavanje osnovnih ivotnih potreba, kao to su:
hrana, stanovanje, zdravlje, sigurnost; drugo, proces u kome se stie i poboljava osjeaj
vrijednosti i samopotovanja (autentinosti, identiteta, dostojanstva, potovanja, asti,
priznanja), osjeaj da vas drugi ne koriste kao sredstvo za postizanje svojih ciljeva; i tree,
proces u kome se stie sloboda od neznanja, potinjenosti drugim ljudima, siromatvu,

6
institucijama, dogmama. Ovako shvaen novi pristup razvoju moe se definisati kao proces u
kome se poveava raspoloivost i iri raspodjela osnovnih roba za egistenciju, poveava
kvalitet ivota putem poveavanja prihoda, radnih mjesta, poboljavanja kulturnih i ljudskih
vrijednosti, stvaranja veeg individualnog i nacionalnog samouvaavanja, te proiruje
dijapazon ekonomskih i socijalnih izbora koji stoje na raspolaganju pojedincima i
zajednicama.

Sutina razvoja je u rezultatima, odnosno razvoj se deava onda kada se desi smanjenje i/ili
nestanak siromatva, neravnopravnosti i nezaposlenosti unutar ekonomije koja raste.

Todaro identifikuje tri cilja razvoja: (Osmankovi, 2007)

1. Vea proizvodnja potreptina neophodnih za ivot, poput hrane, domova i zdravstvene

zatite, te proirenje njihove distribucije;
2. Poveavanje standarda ivljenja i samopotovanja pojedinca;
3. Proirenje ekonomskog i drutvenog izbora, te smanjenje straha.

Novi pristup ili novo poimanje razvoja podrano je i od Ujedinjenih nacija kroz
Milenijske razvojne ciljeve. lanice Ujedinjenih nacija usvojile su osam milenijskih
razvojnih ciljeva, i to: ukinuti krajnje siromatvo i glad prepoloviti broj ljudi koji ive sa
manje od jednog dolara na dan i koji gladuju, osigurati univerzalno osnovno obrazovanje
osigurati da sva djeca zavre osnovno obrazovanje, promovisati jednakost u smislu gendera i
osnaiti ene, smanjiti smrtnost djece smanjiti za dvije treine stopu smrtnosti djece mlae
od pet godine, unaprijediti zdravlje majki smanjiti za dvije treine broj ena koje umiru pri
porodu, boriti se protiv HIV-a, malarije i drugih bolesti, osigurati odrivi okoli integrisati
principe odrivog razvoja u politike i programe zemalja, te zaustaviti gubitak ekolokih
resursa, smanjiti broj ljudi bez pristupa pitkoj vodi i poboljati ivot za najmanje sto miliona
stanovnika u siromanim predgraima, razviti globalno partnerstvo u razvoju dobra
uprava, razvoj i smanjenje siromatva na lokalnom i meunarodnom nivou, zadovoljiti
posebne potrebe najnerazvijenijih zemalja, baviti se problemom zaduenja zemalja u razvoju,
osigurati mladima pristojan i produktivan posao, osigurati pristup jeftinim esencijalnim
lijekovima, staviti na raspolaganje sve koristi od novih tehnologija. (Begi, 2000)

7
2.1. Urbanizacija

U ekonomskom smislu rije urbanizacija oznaava kvalitativni i kvantitativni prelazak

iz ruralnih anglomeracija ljudi u urbane aglomeracije ljudi, te kvantitativne i kvalitativne
promjene stanovnitva koje se deavaju u ruralnim i urbanim sredinama. Urbanizacija je i
proces irenja ivljenja u gradove, teritorijalno irenje gradova, nastanak novih gradova,
pretvaranje seoskih naselja u gradska naselja i, uope, irenje gradskog naina ivota,
zauzimanja i koritenja zemljita. Urbanizacija oznaava i proces naputanja sela i
preseljavanja seoskog stanovnitva u gradove, pretvaranje seoskog stanovnitva u gradsko, te
naputanje primarnog tj. poljoprivrednog sektora i prelazak na sekundarni i tercijarni sektor,
uz pratee promjene koje se deavaju u socijalnoj sferi. Sadanji trendovi rasta populacije
imaju svoje geografske, lokacijske, okolinske i ekonomske dimenzije. Prvo, geografska
distribucija rasta populacije je vrlo neravnomjerna, jer se 90% ekonomskog rasta deava u
zemljama u razvoju, i to, po pravilu, u najsiromanijim zemljama svijeta. Drugo, lokacijska
distribucija rasta populacije je, takoer, vrlo neravnomjerna, jer se najvei rast stanovnitva
odvija u urbanim sredinama. Tree, urbane koncentracije ljudi prouzrokuju mnoge okolinske
probleme vezane za koritenje resursa i odlaganje otpada. I etvrto, urbane aglomeracije
mijenjaju modele ekonomskog razvoja i kompoziciju osnovnih ekonomskih aktivnosti.
(ulahovi, 2008)

Ne samo to su razlike u materijalnom blagostanju izmeu pojedinih zemalja u razvoju

mnogo vee od tih razlika u razvijenim zemljama, nego su i razlike izmeu urbanih i ruralnih
podruja jedne te iste zemlje mnogo vee. Iako su zemlje u razvoju niskih i donjih srednjih
prihoda predominantno ruralne zemlje, u njima su trendovi poveane urbanizacije posebno
poveane urbanizacije izuzetno izraeni. Posebno pada u oi dejstvo da je krajem 1990s u
zemljama gornjih srednjih prihoda tri etvrtine stanovnitva ivjelo u urbanim podrujima.
Nasuprot starijim industrijaliziranim zemljama, u kojima su trendovi deurbanizacije uoljivi
ve nekoliko decenija, u veini zemalja u razvoju se urbanizacija ubrzava. Najvei rast urbane
populacije imaju zemlje u razvoju kod kojih se broj vrlo velikih gradova enormno poveava.
Naprimjer, Latinska Amerika i Karibi imaju 77% gradskog stanovnitva. Do 2015. godine
Azija e imati 153 grada sa preko milion stanovnika (itav svijet 358 gradova), te 15
megagradova preko 10 miliona stanovnika (svijet 27 megagrada).

8
 ulahovi (2008) navodi da tri etvrtine globalnog rasta populacije se odvija u
urbanim podrujima zemalja u razvoju. Urbani procesi koji se deavaju u nerazvijenim
zemljama nisu u skladu sa proteklim iskustvima razvijenih zemalja. Naime, sadanja
urbanizacija se odvija u uslovima mnogo veeg rasta populacije, na mnogo manjim nivoima
prihoda, sa mnogo manje institucionalnih i finansijskih kapaciteta, te sa mnogo manjim
mogunostima irenja granica gradova. Pored toga, industrijski rast je preteno koncentriran u
velikim gradovima, to stvara mnoge probleme, posebno okolinske. Eksplozivni rast gradova
u zemljama u razvoju prouzrokuje veliku koncentraciju siromatva u urbanim podrujima. Ova
urbana patologija Treeg svijeta punog prenaseljenih slumova sa malo radnih mjesta, uz
nedostatak pitke vode, medicinskih usluga, drenae i socijalnih beneficija, je u otrom
kontrastu sa urbanim podrujima razvijenog svijeta. Gradovi zemalja u razvoju su centri
siromatva i privilegija.

2.1.1. Dinamika urbanizacije

Urbanizacija je zapoela onog trenutka kada su poljoprivredne farme u rijenim

dolinama Mesopotamije prerasle u prve gradove, iz kojih su se, neto kasnije, formirale
drave sa svojim hramovima, socijalnim klasama, tehnologijom, trgovinom, vojskom i
upravnom administracijom. Nekoliko stotina godina prije nove ere slobodni grki polisi su
postali osnovne dravne jedinice, sa Atinom kao paradigmom slobodnog grada-drave,
otvorenog za ruralno stanovnitvo. U srednjem vijeku su se gradovi opasavali zidinama, kako
bi se odvojili od ruralnih sredina. Trgovinskim umreavanjem su se srednjevjekovni gradovi
pretvarali u centre novog svjetskog trgovinskog sistema. Industrijska revolucija je zapoela
dramatine ruralno-urbane transformacije kada je veinsko ruralno stanovnitvo, traei posao
u industriji, navalilo u gradove. U 18., 19. i ranom 20. stoljeu su industrijalizirani gradovi
Evrope i SAD poeli izlaziti iz postojeih administrativnih granica. Poslijeratna obnova je jo
vie irila gradove, a masovna proizvodnja automobila, jeftino gorivo i politike regionalnog
razvoja su ubrzavale irenje gradova i urbanih podruja.

Mijenjanjem gradova mijenjao se i sam pojam urbanog podruja. Danas su gradovi

porasli, ne samo zbog stvarnog rasta gradske populacije i priliva novih stanovnika, nego i
zbog administrativne reklasifikacije ruralnih podruja. Naime, u zavisnosti od zemlje do
zemlje, administrativna podruja sa urbanom populacijom se klasificiraju u skladu sa
politikim granicama starih gradskih centara ili ona obuhvataju i podruja ire (metropoliten)

9
urbane regije. Generalno, urbane aglomeracije obuhvataju populaciju u gradu, kao i
populaciju u okolnim suburbanim rubovima. Treba imati u vidu i injenicu da preko 50%
svjetskog stanovnitva ivi u irim priobalnim podrujima (200 km od obale) gdje su trendovi
urbanizacije mnogo dinaminiji nego trendovi urbanizacije kontinentalnih urbanih podruja.
Rast obalne populacije i gustina populacije po jedinici povrine je rezultat historijskih silnica
razvoja industrije i prekomorske trgovine, posebno u zemljama velikih aglomeracija
stanovnitva.

Slika 1:Gustina populacije i najvei gradovi, 2000

Za sadanje promjene uloge gradova su odgovorne ekonomske sile. Industrijalizacija

je urbanim sredinama donijela napredak, ali je istovremeno degradirala mnoga ruralna
podruja. Gradovi su velika trita hrane i drugih humanih potreptina proizvedenih u
okolnim regijama, ali je i veina velikih gradova postala globalno trite. Telefoni i
kompjuterske mree omoguavaju umreavanje globalnih gradova i njihovo odvajanje od
zalea. Dananje nove elite u Seulu i Stokholmu imaju vie zajednikih interesa nego to ih
obje elite imaju sa svojim ruralnim zemljacima. Svjetska urbana populacija je 2005. godine
iznosila 3,2 milijarde ljudi, a predvia se da e do 2030. godine ona porasti na skoro 5
milijardiTi trendovi utiu na promjene koncentracije stanovnitva. U urbanim regijama je

10
1950. godine ivjelo 30% svjetske populacije, 2000. godine je taj udio povean na 47%, dok
e 2030. godine ovaj udio porasti na 60%. Po sadanjoj dinamici rasta stanovnitva, broj
ruralnih i urbanih stanovnika se 2007. godine izjednaio.

Tabela 1:Urbana i ruralna populacija po irim regijama, 1950-2030.

Veina problema koji proistiu iz procesa urbanizacije je vezana za gradove. Naime,

sadanja urbana infrastruktura je posljedica humanog odgovora na probleme industrijalizacije
19. stoljea. 1800. godine su samo tri od deset najveih gradova svijeta bila smjetena u
Evropi, a samo vijek kasnije, 9 od 10 najveih svjetskih gradova se nalazilo u Evropi ili SAD.
Sredinom druge polovine 20. stoljea je dolo do preokreta. Azija, koja je u periodu izmeu
800. i 1800. godine predvodila svjetsku urbanizaciju, ponovo preuzima primat. 2000. godine
na listi 10 najveih svjetskih gradova pet gradova bilo iz Azije.20 Udio svjetske populacije
koja ivi ili koja e ivjeti u vrlo velikim urbanim aglomeracijama ili megasitijima (10
miliona i vie) je mali - 3,7% 2000. godine ili 4,7% 2015 godine. 2005. godine je Tokio bio
najvei grad na svijetu (35 miliona), a zatim slijede Siudad Meksiko (18,7), Njujork (18,3),
Sao Paolo (17,9) i Bombaj (17,4). Predvia se da e 2015. godine Tokio i dalje biti najvea
svjetska urbana aglomeracija (36 miliona), ali e se redoslijed ostalih gradova promijeniti.
(Begi, 2000)

2.1.2. Urbanizacija i ekonomski rast

injenica da se industrijske robe i usluge proizvode efikasnije na gue naseljenim

podrujima, koja im obezbjeuju pool obuenih radnika, veze sa komplementarnim firmama i

11
kritinu masu kupaca, je odgovorna to je odrivi ekonomski rast povezan sa urbanizacijom.
Globalizacija i lokalizacija nisu umanjili vanost procesa urbanizacije. Iako su savremene
komunikacijske i informacijske tehnologije omoguile firmama da svoje robe mogu prodavati

Slika 2:Urbanizacija i ekonomski rast, 1970-1995.

i u udaljenim zemljama i da mogu u svoje proizvodne lance ukljuivati firme locirane na bilo
kojem kraju svijeta, ipak je urbanizacija onaj faktor koji znatno poveava ekonomske
prednosti blizine.

Velika metropoliten podruja predstavljaju veliku i raznovrsnu ekonomsku bazu za

moderne usluge i inovativne industrije, to daje vane beneficije. Manja i srednja
metropoliten podruja se specijaliziraju za proizvodnju roba za izvoz i fokusiraju se na
monokulturne standardizirane proizvodne kao to su, naprimjer, primarni metali, prerada
hrane, tekstilni proizvodi, papir, strojevi ili transportna oprema. Odnosi izmeu organizacije
industrije i sistema gradova pomae nam da bolje objasnimo izranjajue modele urbanizacije.
Naime, u prvim fazama industrijalizacije, industrije, a posebno one koje su osjetljive na
lokaciju kupaca, se esto clusteriziraju (roje) na jednom ili dva velika metropoliten podruja.
Prva lokacija za ovakve aglomeracije je uobiajeno glavni grad drave (Bangkok, Bogota,
Dakarta, Meksiko Siti, Seul) ili neki veliki grad na obali (Kalkuta, Sao Paulo, angaj,
Istanbul). Ovaj nain rojenja firmi i industrija tedi oskudne resurse i pomae da se prevaziu
poetni manjkovi obuenog rada, tehnikog znanja, business i finansijskih usluga i nedostatak

12
moderne komunikacijske i transportne infrastrukture. Glavni grad je i za strane investitore i
izvoznike primarna lokacija i najbolje mjesto za razvijanje modernih usluga. Osim toga,
glavni gradovi drava su i mjesta donoenja politika i utvrivanja regulativa. Napretkom
industrijalizacije se manufakturne aktivnosti sele prema manjim gradovima. Ovaj pomak je

Slika 3:Dinamika rasta urbanih podruja

rezultat poveanja trokova zaguenosti, kao i smanjivanja beneficija aglomeracije kod
standardizirane proizvodnje zrelih tvornica. Prenos industrija iz prestonica i velikih gradova
takoer podrava irenje efektivnih telekomunikacija i transprotnih tehnologija, prenos
birokratskih procedura na lokalne vlasti i otvaranje trita kapitala. (Begi, 2000)

2.1.3. Dinamika rasta

injenica da se industrijske robe i usluge proizvode efikasnije na gue naseljenim

podrujima, koja im obezbjeuju pool obuenih radnika, veze sa komplementarnim firmama i
kritinu masu kupaca, je odgovorna to je odrivi ekonomski rast povezan sa urbanizacijom.
Globalizacija i lokalizacija nisu umanjili vanost procesa urbanizacije. Iako su savremene
komunikacijske i informacijske tehnologije omoguile firmama da svoje robe mogu prodavati
i u udaljenim zemljama i da mogu u svoje proizvodne lance ukljuivati firme locirane na bilo

13
kojem kraju svijeta, ipak je urbanizacija onaj faktor koji znatno poveava ekonomske
prednosti blizine.
Rast urbane populacije stvara potranju za veom lokalizacijom politike moi, to
vri pritisak na nacionalne institucije vlasti i tjera ih ka decentralizaciji. Kada urbane vlasti
dobiju politiku snagu i izgrade sposobnosti za upravljanje lokalnim razvojem, one svojim
graanima mogu pomoi da se uhvate u kotac sa savremenom globalizirajuom ekonomijom.
Zdravi i dinamini gradovi su integralni dio odrivog ekonomskog rasta. Urbana podruja
generiraju 55% GNP-a u zemljama niskih prihoda, 73% u zemljama srednjih prihoda i 85% u
zemljama visokih prihoda.
Izranjajui i rastui ekonomski sektori su preteno koncentrirani u gradovima, u
kojima ostvaruju prednosti aglomeracije ekonomije, prostranog trita inputa i outputa i rada,
te brzo irenje ideja i znanja. Zato se ekonomske aktivnosti radije koncentriraju u urbanim
podrujima, gdje su cijene zemljita 50 do 100 puta vee, nego na lokacijama koje se nalaze
samo 30 ili 50 kilometara dalje? Zato se toliko pojedinaca i firmi nastanjuje u velikim
metropoliten podrujima, u kojima su trokovi ivota dva puta vei nego u manjim
gradovima? Odgovor na ova pitanja je prilino jednostavan: vei trokovi se mogu pokriti
beneficijama koje se ostvaruju aglomeracijom ekonomija.
U urbaniim podrujima aglomeracija poveava produktivnost velikog broja
ekonomskih aktivnosti. Njihova produktivnost raste kada i grad raste, pa, ukoliko se veliina
grada i veliina lokalne industrije udvostrui, neka tipina firma moe poveati produktivnost
za 5% do 10%. U zemljama srednjih prihoda plae urbanih radnika su dva do etiri puta vee
od plaa ruralnih radnika, to je rezultat vee produktivnosti nastale po osnovu aglomeracije
ekonomija. Urbana podruja su historijski bila ekonomski znatno efikasnija nego ruralna
podruja jer su gradovi imali dovoljno velika trita za inpute i outpute roba, to je stvaralo
beneficije ekonomije obima. U manjim gradovima su te beneficije znatno suene visokim
transportnim trokovima do kupaca i do izvora snabdijevanja. Meutim, savremene inovacije
su odnose izmeu veliine proizvodnih kapaciteta i veliine grada relativizirale, posebno kada
su usluge i lake industrije poele da dominiraju u svjetskoj ekonomiji.
U savremenoj ekonomiji blizina urbanih podruja omoguava beneficije koje izviru iz
ekonomije prostora i ekonomije obima. Prisustvo zajednikog poola rada, materijala i usluga
malim i velikim firmama omoguava koritenje beneficija ekonomije obima. Ekonomija
prostora stupa na scenu onda kada prisustvo jedne ekonomske aktivnosti stvara uslove za
razvoj jeftinijih komplementarnih aktivnosti putem diverzifikacije ponude i specijalizacije
unutar firmi.24 Blizina firmi potstie difuziju znanja. Firme koje posluju u blizini drugih firmi

14
koriste beneficije spillovera informacija, koje u nekim primjerima dolaze i iz posmatranja
naina rada susjednih firmi. Evidencija patenata pokazuje da se poveavanjem distance
informacijski tokovi slabe. Koncentriranjem firmi u gradovima padaju i njihovi transakcijski
trokovi. (Tati, 2011)
Aglomeracija ekonomija (ponekad se mogu sresti i izrazi lokalizacija ekonomija,
urbanizacija ekonomija) donosi niz beneficija. Naprimjer, ako se lokacija neke firme
premjesti sa lokacije koju dijeli 1.000 radnika na lokaciju koju dijeli 10.000 radnika, output se
moe poveati u zavisnosti od poola specijaliziranih radnika i produbljivanja inputa i do
15%.26 Meutim, da li e neka industrija (odnosno firma) iskoristiti beneficije urbanizacije i
lokalizacije prvenstveno zavisi od toga koliko je ona inovativna. Nove dinamine industrije e
se vjerovatno locirati u velikim urbanim centrima gdje se beneficije stvaraju unakrsnom
fertilizacijijom razliitih aktera. Starije, zrele industrije e se koncentrirati u malim,
specijaliziranijim gradovima, gdje su trokovi transportnih i informacijskih zaguenja manji, a
ekonomija lokacije vea.
Beneficije aglomerizacije nastaju i zbog diverzificirane ekonomske baze koja je manje
osjetljiva na ekonomske fluktuacije. Naprimjer, zaposlenost se moe pomicati sa jednog
mjesta aglomeracije prema drugom mjestu aglomeracije, to u cjelini odrava visoku
zaposlenost. Veliki broj razliitih kupaca prua neku vrstu zatite jer im ta raznolikost
omoguava bolji management zaliha, to donosi znaajne utede.
Veliki gradovi takoer obezbjeuju brojne usluge i mogunosti kupovine i zabave. Meutim,
iako je u metropoliten podrujima produktivnost vea, skoro 65% urbanih rezizdenata
nastavlja da ivi u malim i srednjim gradovima. Procjenjuje se da e i u budunosti veina
urbane populacije ivjeti u malim i srednjim gradovima, jer i sada oni bre rastu nego velika
urbana poduja. Iako neke industrije po osnovu beneficija velikih metropoliten podruja
mogu pokriti vee trokove rada i zemljita, efekti beneficija iz veliine grada su esto
minimalni. Tipian radnik je u manjem gradu zadovoljniji manjom plaom i niim trokovima
ivota nego tipian radnik iz velikog urbanog podruja, gdje su plae i trokovi ivota
dvostruko vei. (Tati, 2011)
Velika metropoliten podruja predstavljaju veliku i raznovrsnu ekonomsku bazu za
moderne usluge i inovativne industrije, to daje vane beneficije. Manja i srednja
metropoliten podruja se specijaliziraju za proizvodnju roba za izvoz i fokusiraju se na
monokulturne standardizirane proizvodne kao to su, naprimjer, primarni metali, prerada
hrane, tekstilni proizvodi, papir, strojevi ili transportna oprema.

15
 Odnosi izmeu organizacije industrije i sistema gradova pomae nam da bolje
objasnimo izranjajue modele urbanizacije. Naime, u prvim fazama industrijalizacije,
industrije, a posebno one koje su osjetljive na lokaciju kupaca, se esto clusteriziraju (roje) na
jednom ili dva velika metropoliten podruja. Prva lokacija za ovakve aglomeracije je
uobiajeno glavni grad drave (Bangkok, Bogota, Dakarta, Meksiko Siti, Seul) ili neki veliki
grad na obali (Kalkuta, Sao Paulo, angaj, Istanbul). Ovaj nain rojenja firmi i industrija tedi
oskudne resurse i pomae da se prevaziu poetni manjkovi obuenog rada, tehnikog znanja,
business i finansijskih usluga i nedostatak moderne komunikacijske i transportne
infrastrukture.
Glavni grad je i za strane investitore i izvoznike primarna lokacija i najbolje mjesto za
razvijanje modernih usluga. Osim toga, glavni gradovi drava su i mjesta donoenja politika i
utvrivanja regulativa. Glavni grad je i za strane investitore i izvoznike primarna lokacija i
najbolje mjesto za razvijanje modernih usluga. Osim toga, glavni gradovi drava su i mjesta
donoenja politika i utvrivanja regulativa. Napretkom industrijalizacije se manufakturne
aktivnosti sele prema manjim gradovima. Ovaj pomak je rezultat poveanja trokova
zaguenosti, kao i smanjivanja beneficija aglomeracije kod standardizirane proizvodnje
zrelih tvornica. Prenos industrija iz prestonica i velikih gradova takoer podrava irenje
efektivnih telekomunikacija i transprotnih tehnologija, prenos birokratskih procedura na
lokalne vlasti i otvaranje trita kapitala. (Begi, 2000)

2.1.4. Ruralno-urbani odnosi i regionalni ekonomski razvoj

U zadnjih 50 godina se priroda odnosa izmeu urbanog i ruralnog razvoja iz osnova

promijenila. 1950s se urbanizacija posmatrala kao poeljna alternativa za rjeavanje problema
ruralne prenaseljenosti, posebno u gusto naseljenim podrujima. Industrija se, takoer,
tretirala kao klju ekonomskog rasta. Ali, ubrzo je postalo jasno da industrija sama nije mogla
da otvara dovoljno radnih mjesta za ruralne migrante koji su se slijevali u gradove.
U principu, urbane i ruralne ekonomije imaju simbiotine odnose. Gradovi imaju koristi od
poveavanja produktivnosti u poljoprivredi. Bogatija ruralna podruja obezbjeuju nova
trita za urbane usluge i industrijske robe; mehanizacija i upotreba vjetakih ubriva,
pesticida i herbicida pokree potranju za tim proizvodima; boom komercijalne poljoprivrede
poveava potranju za marketingom, transportom, graevinarstvom i finansijama, koje
obezbjeuje urbani sektor. Na drugoj strani, i ruralna podruja imaju koristi od rasta gradova.
Najblii gradovi su prirodna trita za poljoprivredne proizvode i za ruralne nepoljoprivredne
16
outpute. Ruralne industrije isporuuju dijelove i komponente za susjedne urbane proizvoae.
Urbanizacija pomae da preko tehnolokih transfera, obrazovnih usluga i obuke ruralna
produktivnost permanentno raste. (Osmankovi, 2007)
Meutim, ruralno-urbani odnosi su puni politikih, socijalnih i ekonomskih
suprotnosti i kontroverzi, ije rjeavanje moe biti usjeno ili, to je ee, neuspjeno. Dva
primjera (disperzija industrije u Junoj Koreji i iskustva regionalnog i lokalnog razvoja u
Evropi) ilustriraju kompleksnost rjeavanja tih kontroverzi.
Iako u procesu urbanizacije June Koreje stanovnitvo Seula stalno raste, njegov
primat u sistemu korejskih gradova i u industrijskoj strukturi opada. Naime, Seul zaista raste,
ali drugi korejski gradovi rastu jo bre, uz dramatini egzodus manufakturnih radnih mjesta
iz metropolitanskog Seula u podurbana podruja. Naprimjer, 1970. godine je tri etvrtine
metropolitenske manufakturne zaposlenosti bilo koncentrirano u Seulu, dok je 1993. godine
ovaj udio smanjen na samo jednu treinu. Od sredine 1980s industrija se poela seliti iz
korejskih metropoliten podruja (Seul, Pusan i Taegu) i njihovih satelitskih gradova na druge
lokacije. Izmeu 1983. i 1993. godine je udio ostalih gradova i ruralnih podruja u ukupnoj
zaposlenosti porastao sa 26% na 42%. ulahovi, (2008)

17
3. Zakljuak

Ekonomski razvoj je veoma sloen proces. To je razlog i objanjenje za veliki broj definicija,
odnosno pokuaja njegovog odreivanja i opisivanja.Ekonomski razvoj je proces kojim se
nacionalne ekonomije s niskim dohocima transformiu u moderne industrijske ekonomije sa
srednjim, viim srednjim i visokim dohotkom. Takoer, ekonomski razvoj je razvoj
bogatstava zemalja, ili regija, ili urbanog, odnosno ruralnog podruja u korist njihovih
stanovnika, te odrivi porast standarda ivljenja koji sugerie porast u dohotku po stanovniku,
bolje obrazovanje i zdravlje, i bolju zatitu okolia. Ekonomski razvoj moe se okarakterisati
kao sloeni viedimenzionalni koncept koji ukljuuje poboljanja za blagostanje ljudi u bilo
kojoj definiciji te rijei, pa se moe definisati i kao brz i stabilan privredni rast, porast
bogatstva, puna zaposlenost, kontrolisana inflacija, uravnoteen platni bilans, porast zarada, te
strukturne promjene (promjene u strukturi ras podjele ukupnog domaeg proizvoda, promjene
u strukturi vlasnitva nad bogatstvom, promjene u strukturi potronje). U ekonomskom smislu
rije urbanizacija oznaava kvalitativni i kvantitativni prelazak iz ruralnih anglomeracija ljudi
u urbane aglomeracije ljudi, te kvantitativne i kvalitativne promjene stanovnitva koje se
deavaju u ruralnim i urbanim sredinama. Urbanizacija je i proces irenja ivljenja u gradove,
teritorijalno irenje gradova, nastanak novih gradova, pretvaranje seoskih naselja u gradska
naselja i, uope, irenje gradskog naina ivota, zauzimanja i koritenja zemljita. Urbanizacija
oznaava i proces naputanja sela i preseljavanja seoskog stanovnitva u gradove, pretvaranje
seoskog stanovnitva u gradsko, te naputanje primarnog tj. poljoprivrednog sektora i
prelazak na sekundarni i tercijarni sektor, uz pratee promjene koje se deavaju u socijalnoj
sferi. Sadanji trendovi rasta populacije imaju svoje geografske, lokacijske, okolinske i
ekonomske dimenzije.
injenica da se industrijske robe i usluge proizvode efikasnije na gue naseljenim
podrujima, koja im obezbjeuju pool obuenih radnika, veze sa komplementarnim firmama i
kritinu masu kupaca, je odgovorna to je odrivi ekonomski rast povezan sa urbanizacijom.
Globalizacija i lokalizacija nisu umanjili vanost procesa urbanizacije. Iako su savremene
komunikacijske i informacijske tehnologije omoguile firmama da svoje robe mogu prodavati
i u udaljenim zemljama i da mogu u svoje proizvodne lance ukljuivati firme locirane na bilo
kojem kraju svijeta, ipak je urbanizacija onaj faktor koji znatno poveava ekonomske
prednosti blizine. U zadnjih 50 godina se priroda odnosa izmeu urbanog i ruralnog razvoja iz
osnova promijenila. 1950s se urbanizacija posmatrala kao poeljna alternativa za rjeavanje

18
problema ruralne prenaseljenosti, posebno u gusto naseljenim podrujima. Industrija se,
takoer, tretirala kao klju ekonomskog rasta. Ali, ubrzo je postalo jasno da industrija sama
nije mogla da otvara dovoljno radnih mjesta za ruralne migrante koji su se slijevali u gradove.
U principu, urbane i ruralne ekonomije imaju simbiotine odnose. Gradovi imaju koristi od
poveavanja produktivnosti u poljoprivredi. Bogatija ruralna podruja obezbjeuju nova
trita za urbane usluge i industrijske robe; mehanizacija i upotreba vjetakih ubriva,
pesticida i herbicida pokree potranju za tim proizvodima; boom komercijalne poljoprivrede
poveava potranju za marketingom, transportom, graevinarstvom i finansijama, koje
obezbjeuje urbani sektor. Na drugoj strani, i ruralna podruja imaju koristi od rasta gradova.
Najblii gradovi su prirodna trita za poljoprivredne proizvode i za ruralne nepoljoprivredne
outpute.

19
4. Literatura

1. Begi, K. (2000). Ekonomska politika: uvod u ekonomsku politiku: opa pitanja

ekonomske politike. Sarajevo
2. ulahovi, B. (2008). Ekonomija svijeta-rast, razvoj i trendovi. Sarajevo: Ekonomski
fakultet
3. Osmankovi, J. (2007). Ekonomski razvoj-Novi pristupi. Sarajevo: Ekonomski fakultet
4. Todaro, M.P. i Smith, S.C. (2006). Ekonomski razvoj. Sarajevo: ahinpai
5. Tati, K. (2011). Trite, drava i okoli. Sarajevo: Ekonomski fakultet

Web izvori

1. http://www.ekfak.kg.ac.rs/sites/default/files/nastava/Novi%20Studijski%20Programi/I
I%20godina/Medjunarodni%20Ekonomski%20Odnosi/Predavanja/uvodna%20razmatr
anja.pdf (pristupljeno: 07.09.2017)
2. https://geotesla.wordpress.com/2016/02/13/svetska-trgovina-i-svetska-trzista-i-uloga-
razvijenih-zemalja/ (pristupljeno: 08.09.2017)
3. http://www.dgt.uns.ac.rs/download/opsta_privredgeo_v4.pdf (pristupljeno:
08.09.2017)
4. https://resurbanae.files.wordpress.com/2012/07/jelena.pdf (pristupljeno: 07.09.2017)
5. http://giam.zrc-sazu.si/sites/default/files/gs_clanki/GS_1001_105-114.pdf
(pristupljeno: 08.09.2017)

20