Food and Agriculture Organization of the United Nations

Project

GCP/RER/019/LUX

Development Assistance to Farmers in Remote Areas of Montenegro and Kosovo

GOVEDARSTVO
 GOVEDARSTVO
Project

GCP/RER/019/LUX

Development Assistance to Farmers in Remote

Areas of Montenegro and Kosovo

Regional Office for Europe and Central Asia

Food and Agriculture Organization
of the United Nations

This publication has been produced with the assistance of Mr. Ranko Bogavac, core consultant. FAO is
grateful for his contribution to this project and its forerunners over a six-year period. Results of the project
cattle breeding activities stand as lasting testament to his knowledge and commitment.

------------------------

1
 The designations employed and the presentation of material in this publication do not imply the
expression of any opinion whatsoever on the part of the Food and Agriculture Organization on of the United
Nations (FAO) concerning the legal or development status of any country, territory, city or area or of its
authorities, or concerning the delimitation of its frontiers or boundaries. The mention of specic companies or
products of manufacturers, whether or not these have been patented, does not imply that these have been
endorsed or recommended by FAO in preference to others of a similar nature that are not mentioned.

All rights reserved. FAO encourages reproduction and dissemination of material in this publication. Non-
commercial uses will be authorized free of charge. Reproduction for resale or other commercial purposes,
including educational purposes, may incur fees. Applications for permission to reproduce or disseminate FAO
copyright materials and all other queries on rights and licences, should be addressed by e-mail to
copyright@fao.org or to the Chief, Publishing Policy and Support Branch, O ce of Knowledge Exchange,
Research and Extension, FAO,Viale delle Terme di Caracalla, 00153 Rome, Italy.

2
 SADRAJ

GOVEDARSKA PROIZVODNJA ............................................................................................................... 5

ZNAAJ GOVEDARSTVA ........................................................................................................................ 5
NASTANAK I KARAKTERISTIKE GOVEDA ............................................................................................ 6
NASTANAK I PODJELA RASA ............................................................................................................... 6
KATEGORIJE GOVEDA ........................................................................................................................... 7
SISTEMI GOVEDARSKE PROIZVODNJE ................................................................................................ 8
EKSTENZIVNI SISTEM ................................................................................................................................ 8
INTENZIVNI SISTEM.................................................................................................................................... 9
ZNAAJNE RASE ..................................................................................................................................... 9
BUA ..................................................................................................................................................... 9
SIVO TIROLSKO GOVEE-GRAUVIEH- TIROLIAN GREY......................................................................... 10
SMEA RASA BRAUNVIEH - BROWN SWISS......................................................................................... 11
SIMENTALSKA RASA- SIMENTALER FLECKVIEH SIMMENTAL ............................................................... 13
HOLTAJN FRIZIJSKA RASA-HOLSTEIN FRISIAN ................................................................................. 15
ODGAJIVANJE I SELEKCIJA GOVEDA ................................................................................................ 16
METODE ODGAJIVANJA .................................................................................................................... 17
SELEKCIJA GOVEDA ......................................................................................................................... 19
KONSTITUCIJA I KONDICIJA GOVEDA ................................................................................................ 24
KONSTITUCIJA GOVEDA ................................................................................................................... 24
KONDICIJA .......................................................................................................................................... 27
RAZMNOAVANJE GOVEDA ................................................................................................................ 29
REPRODUKTIVNE OSOBINE KRAVA ................................................................................................ 29
VJETAKO OSJEMENJIVANJE ...................................................................................................... 31
PRIRODNI PRIPUST .......................................................................................................................... 32
NJEGA I OBRADA PAPAKA .................................................................................................................. 33
OBEZROAVANJE TELADI ................................................................................................................... 34

3
4
 GOVEDARSKA PROIZVODNJA

ZNAAJ GOVEDARSTVA

Govedarstvo predstavlja najvaniji segment stoarske i ukupne poljoprivredne proizvodnje kako po obimu tako i
po dobijenim vrijednostima. Proizvodi od goveda, meso i mlijeko su nezamjenljivi u ishrani ljudi. Govee meso
se na tritu pojavljuje kao svjee, sueno i u vidu mesnih preraevina. Od mlijeka se dobija iroka paleta
proizvoda (70) kao sto su: konzumno mlijeko, kisjelo mlijeni napici, pavlaka, maslac, sirevi, kajmak, mlijeni
deserti i drugo.

Veliki znaaj govedarstva je i u proizvodnji priplodnih grla koje slue za remontovanje

stada u zemlji ili za izvoz. Koa je sporedni proizvod govedarstva i slui kao osnova za razvoj nekih vrsta
industrije i trgovine. Stajnjak je sporedni proizvod govedarske proizvodnje i ne smije se zanemariti zbog
njegove uloge u popravljanju plodnosti i kvaliteta poljoprivrednih povrina.

Goveda su vrsta domaih ivotinja (krupni preivari) koja zahvaljujui anatomsko fiziolokim svojstvima
iskoriava kabasta hraniva razliitog kvaliteta i sporedne proizvode industrije, transformiui ih u visoko
vrijedne proizvode mlijeko i meso.

Goveda su lako prilagodljiva razliitim uslovima klime, ishrane, njege i dranja. To omoguava njihovo
irenje svuda po svijetu izuzev polarnih oblasti.

Pored mlijeka, mesa, koe i stajnjaka na tritu se kao proizvod govedarstva javljaju sjeme bikova i
embrioni za embriotransfer.

Znaajna karateristika govedarstva je i to to ono zapoljava veliki broj ljudi koji obezbjeuju svoju
egzistenciju bavei se ovom proizvodnjom.

Trenutno se u svijetu uzgaja preko milijardu i trista miliona goveda od ega najvie u Aziji oko 34%, Junoj
Americi oko 22%, Africi oko 16%, Sjevernoj i Srednjoj Americi oko 12% , Evropi oko 13% i Okeaniji oko 3%.
Od tog broja 230 miliona ine muzna grla

U svijetu se godinje proizvede preko 53 miliona tona goveeg i teleeg mesa i oko 470 miliona tona
mlijeka.to ini 96% ukupne koliine proizvedenog mlijeka

Najbolju prosjenu proizvodnju mlijeka po kravi ima Izrael blizu 12.000 kg,USA oko 10.000 kg, Kanada i
vedska preko 9.500kg, Danska preko 9.000kg, Holandija i Njemaka preko 8.500 kg. Ova proizvodnja se
odnosi na 2008.godinu

U Crnoj Gori prosjena proizvodnja mlijeka kod 1946 kontrolisanih grla u 2011 . godini iznosila je 5.070 kg
sa 3,75% mlijene masti i 3,19% proteina.

5
 NASTANAK I KARAKTERISTIKE GOVEDA

Domaa goveda vode porijeklo od divljih predaka kojih sada nema ivih u prirodi. U doba neolita ( mlae
kameno doba ) dolo je do preobraaja divljih goveda u pitoma, a zatim su odomaena (domesticirana) to
znai da su se mogla normalno reprodukovati, biti posluna i privrena ovjeku i da je on imao privredne
koristi od njih.

Za proces odomaivanja, osim divljih goveda i ovjeka vanu ulogu su igrali uslovi u kojima se taj proces
odvijao. U tom procesu dolo je do promjena i to : morfolokih (poveanje veliine i mase, izmjena oblika
glave i rogova, promjene na koi i dlaci, itd.) fiziolokih (poveanje proizvodnih sposobnosti-mljenost-tovnost-
stasavanje-vrijeme parenja ) i psihikih (promjene u ponaanju).

Goveda pripadaju u red papkara (Ungulata), u grupu preivara (Ruminantia) i u rod pravih goveda (Bos).

Goveda su krupni preivari ija je glava u eonom dijelu iroka i suava se prema gubici koja je vlana i
hladna. Uglavnom su rogata oba pola , ali ima i bezronih rasa (Aberdin i dr.).Govee ima 32 zuba i nema
onjaka.U donjoj vilici imaju 8 sekutia, a u gornjoj umjesto njih postoji rona ploa. Imaju po 3 predkutnjaka i
3 kutnjaka.

Odraslo govee ima sloen eludac sastavljen od tri predeluca ( burag, mreavac i listavac) i pravog
eluca (sirite). Kod teladi sirite je razvijenije od buraga dok je kod odraslih ivotinja obrnuto. Crijeva su
razvijena i oko 20 puta dua od duine trupa ivotinje.

Kod goveda veoma je razvijeno vime koje se sastoji od etiri dijela (etvrti vimena) koji se zavravaju
sisama. Na ekstremitetima imaju razvijena dva prsta, a dva su zakrljala (pripapci).

Bremenitost kod goveda traje prosjeno 285 dana i raa se jedno ree dvoje ili troje mladunadi.

Polnu zrelost goveda postiu sa 6-9 mjeseci, a priplodnu sa 15-18 mjeseci (vrijeme kada se moe
izvriti osjemenjivanje). Neke rase ranije postiu polnu i priplodnu zrelost u odnosu na druge rase ija se polna
i priplodna zrelost javlja neto kasnije.

NASTANAK I PODJELA RASA

Vrstu ine sve ivotinje istog roda slinih morfolokih i fiziolokih karakteristika koje se mogu meusobno
pariti dajui neogranieno plodno potomstvo.

Goveda su vrsta koja unutar sebe ima veliki broj stvorenih rasa oko 450 od kojih je 277 registrovano .

Rasa je grupa ivotinja sa odreenim brojem zajednikih osobina koje se prenose na potomstvo.

Rase su nastale pod razliitim uticajem klimatskih faktora, uslova ivota, upotrebe i iskoriavanja,
prirodne i vjetake selekcije i sposobnosti razvoja pojedinih grupa ivotinja.

6
 Rase su nastale tako to su se unutar iste vrste ivotinja formirale grupe koje su zbog zajednikog
porijekla, istih uslova okoline sline u rasnim oznakama i morfolokim svojstvima. Ova svojstva ivotinje iste
rase sigurno prenose na potomstvo. ovjek je igrao kljunu ulogu u formiranju rasa poznavanjem osnovnih
naela odabiranja, primjenom ukrtanja i drugih zootehnikih mjera.

Rase imaju svoje rasne karakteristike kao to su boja dlake , prisustvo i odsustvo rogova, oblik glave i
druge.

Rase se dijele prema uticaju ovjeka na njihov razvoj na: primitivne, plemenite i prelazne.

Primitivne rase (bua, podolsko i kolubarsko govee) su nastale pod uticajem faktora okoline i prirodne
selekcije.

Plemenite rase (holtajn frizijska, smea, simentalska, sivo tirolska i druge) su nastale planskim i
sistematskim radom ovjeka koji je odabirao najkvalitetnija grla, smiljenim parenjem, pravilnom ishranom i
njegom , ali i ukrtanjem. Ove rase vode porijeklo od primitivnih rasa.

Prelazne rase (crveno poljsko, domae areno, gatako govee) su nastale ukrtanjem primitivnih sa
plemenitim rasama.

Rase se prema tome kakve proizvodne potencijale posjeduju, dijele na:

- rase za proizvodnju mlijeka(holtajn frizijska, smea, derzej, eiir, gernzej norv. crvena)
- rase za proizvodnju mesa (arole, limuzin, aberdin angus, hereford, belg. bijelo plava )
- kombinovane rase (simentalska, sivo tirolska, pincgavska ).

Rase se dijele i prema nadmorskoj visini na planinske i nizijske, prema boji na jednobojne i arene,
prema prisustvu rogova na ute i rogate

Unutar rase moe postojati vie sojeva. Soj je nia jedinica i oznaava grupu ivotinja koja se razlikuju od
druge grupe u jednoj ili nekoliko osobina. Tako kod bue imamo crni, plavi, sivi i crveni soj.

KATEGORIJE GOVEDA
Kategorija je grupa ivotinja iste vrste ,ali razliitog uzrasta i svrhe za koju se gaji. Kod goveda se razlikuju
slijedee kategorije:

-Telad - od roenja do zaluenja ili 3- 6 mjeseci starosti(zavisno od procesa gajenja)

-Junad -obuhvata oba pola od 3- 6 mjeseci pa do 12-14 mjeseci starosti

-Junica -enska grla uzrasta od 12-14 mjeseci pa do njihovog teljenja

-Krava -obuhvata sva enska priplodna grla posle prvog teljenja pa do kraja ivota

-Bik -obuhvata sva muka priplodna grla namijenjena za pripust ili vj.osjemenjivanje

-Vo -obuhvata sva muka kastrirana grla namijenjena za rad ili za proizvodnju mesa

7
 Tele June Junica

Krava Bik Volovi

SISTEMI GOVEDARSKE PROIZVODNJE

Postoje razliiti sistemi gajenja i iskoriavanja goveda i oni su se formirali pod uticajem faktora spoljanje
sredine, ekonomskih uslova privreivanja, kao i u zavisnosti od genetskog potencijala grla i raspoloive radne
snage.

Najvaniji faktori spoljanje sredine su klima i kvalitet zemljita i oni opredeljuju koliinu i kvalitet stone
hrane. Vaan faktor je i ambijent u kom se odvija proizvodnja. Od ekonomskih inilaca najbitniji su trite,
odnosno cijene i mogunost plasmana proizvoda, raspoloiva finansijska sredstva za investicije, podsticajna
politika nekog pravca proizvodnje itd.

Postoje dva sistema i to ekstenzivni i intenzivni

Ekstenzivni sistem govedarske proizvodnje zasniva se na gajenju goveda na panjacima i livadama.

Zimi je ishrana oskudna i zasniva se uglavnom na kabastoj hrani, a koncentrovana se koristi jako rijetko ili
nikako. Objekti ne ispunjavaju sve potrebne uslove. Proizvodnja mlijeka i mesa u ovom sistemu dranja je
manja nego kod intenzivnog sistema dranja s tim to su i ukupni trokovi manji. Zdravstvena zatita ivotinja
je slabija nego kod intenzivnog sistema. Postoji vie varijanti ovog sistema u zavisnosti da li se gaje
primitivne, oplemenjene ili plemenite rase. Ovom sistemu proizvodnje pripadaju sezonsko seljenje goveda na
planinske panjake (izlazak na katune).

8
 Intenzivni sistem govedarske proizvodnje karakterie specijalizacija proizvodnje u pravcu jednog
proizvoda, a drugi se proizvodi javljaju kao sporedni. Ovaj sistem se bazira na gajenju istih visoko
produktivnih rasa za proizvodnju mlijeka, mesa ili kombinovanih sposobnosti. Ovaj sistem zahtijeva visoka
investiciona ulaganja u objekat, opremu, mehanizaciju i obradu zemljita. Zbog velikih ulaganja ovaj sistem je
rentabilan ako se ostvaruje visoka proizvodnja i dobar plasman proizvoda.

Prelazni sistem izmeu intenzivnog i ekstenzivnog naina proizvodnje naziva se poluintezivni i njega
karakterie kombinacija izmeu ova dva sistema proizvodnje. Poluintenzivni sistem proizvodnje je dosta
prisutan u govedarstvu Crne Gore.

ZNAAJNE RASE
BUA

Primitivna rasa goveda koja je bila zastupljena na podruju Balkanskog poluostrva. Bua je autohtona rasa
kombinovanih proizvodnih sposobnosti i to za rad mlijeko - meso. Bua je malo brahicerno kratkorogo
govee nastalo ukrtanjem ilirskih malih goveda sa grlima koja su doveli Sloveni. Gaji se na krajnje
ekstenzivan nain.i u Crnoj gori je bila rairena na cijelom njenom podruju.

Grla su sitna, visine grebena od 100-115 cm, duine trupa 114 -128 cm i teine od 150-350 kg.mada u
dananje vrijeme pojedina grla imaju i vei tjelesni okvir. Ovu rasu karakterie otpornost, dobro zdravlje,
skromni zahtjevi to se tie ishrane, njege i dranja. Proizvodne sposobnosti su slabo izraene i ni jedna se ne
bi mogla posebno izdvojiti. Porast ivotinja je spor i proizvodnja mesa slaba kao i njegov kvalitet jer nema

9
masnoe u miiu ve se ona taloi u dupljama. Proizvodnja mlijeka je mala i se kree oko 1.000 kg sa oko
4% mlijene masti.Laktacija traje oko 8 mjeseci. Neka pojedinana grla mogu imati i veu proizvodnju u boljim
ishranbenim uslovima.

Bua je kasnostasna rasa goveda koja polno sazri sa 18-20 mjeseci. Plodnost krava je dobra i telad pri
roenju imaju 15-18 kg. Bua se lako teli i to prosjeno devet puta i esto doivi starost od 10-12 godina.U
nepovoljnim uslovima uzgoja esto dolazi do gladnog steriliteta.

Danas je mali broj grla iste rase jer su je potisnule druge produktivnije rase. U Crnoj Gori ima odreeni
broj grla meleza sa buom i to su uglavnom nisko produktivna grla. Znaajno je ouvati njen genom radi
otpornosti i dobrog zdravlja koji bi se unio u plemenite rase. Postoje razliiti sojevi bue koji su dobili naziv
prema boji (crveni, sivi, crni, plavi itd) ili prema mjestu gajenja (metohijski, polimski i dr.). Velika su variranja
izmeu sojeva i unutar njih to je zavisilo od prirodnih i ekonomskih uslova.

Crveni soj Sivi soj Bik bue

SIVO TIROLSKO GOVEE-Grauvieh- Tirolian grey

Pod sivim tirolskim goveetom podrazumijevaju se sojevi koji se gaje u Austriji. Neki sojevi su danas potisnuti
produktivnijim rasama. Najpoznatiji soj je oberintalsko govee.

To su goveda kombinovanih proizvodnih osobina malog do srednjeg formata poznata jo od doba

Rimljana. Visina grebena je 130-135 cm, a tjelesna masa od 400-550 kg.

Boja varira od svijetlo-sive do tamno-sive sa karakteristinom lenom linijom i tamnim kolutovima oko
oiju.Rasna karakteristika je i srnea gubica. Ova rasa se odlikuje lakim teljenjem, dobrim iskoriavanjem
hrane, skromnijim prohtjevima i dobrom i skladnom graom tijela.

Odlino je prilagoeno gajenju na visokim planinskim podrujima i podrujima sa oskudnijom vegetacijom

gdje produktivnije rase ne daju neke znaajne rezultate.

Najvei broj ovih grla nalazi se u Austriji (oko 17.500 grla) i uzgaja se na visokim planinskim panjacima.

to se tie mljenosti ona varira u zavisnosti od uslova uzgoja i kree se od 4.000 -5.000 kg ili prosjeno
4.807 kg sa 3,96% mlijene masti i 3,27% proteina. Obzirom da je ishrana bazirana uglavnom na kabastoj
hrani i da je masa tijela relativno mala ovi rezultati su dobri.

10
 Bikovi su tamnije boje sa visinom grebena oko 140 cm. i masom od 600-800kg. Dnevni prirast bikova u
tovu prosjeno je 1.000-1.200 grama i imaju odlian kvalitet mesa.

Siva tirolska goveda dolazila su u Crnu Goru tokom dueg vremenskog perioda i ukrtala su se sa buom
i tako je nastalo gatako govee. Ova rasa znaajno je doprinijela razvoju stoarstva u Crnoj Gori.U Bukovici
kraj avnika do kraja prolog vijeka postajala je farma koja je uzgajala ovu rasu. Ova grla su vrlo pokretljiva,
dugovjeka, dobrog zdravlja i reprodukcije sa skromnim zahtjevima u ishrani.

Domai uzgoj Stado na Tirolu

SMEA RASA Braunvieh - Brown Swiss

Smea goveda su rasprostanjena na svim kontinentima, a

najbrojnija su u Evropi gdje ima oko 12 miliona grla a u
svijetu 14milona . Ova rasa nastala je u vajcarskoj na
podruju Alpa i smatra se jednom od najstarijih rasa.
Kasnije se rairila svuda po svijetu.

Grla ove rase su ranostasna, dobre plodnosti,

dugovjenosti, visoke proizvodnje kvalitetnog mlijeka i
dobrih tovnih sposobnosti.

Smee govee je bila rasa kombinovanih proizvodnih

sposobnosti (mlijeko-meso) a sada pod uticajem
amerikog smeeg (Brown Swiss) pripada mlijenom tipu.

Dobra kondicija Obezroen podmladak

11
 Licencirani bik Junice na izlobi u Beranama

Ameriki Brown Swiss je nastao od uvezenih grla smee rase iz Evrope (prvi uvoz 1869.godine) u dobrim
uslovima ishrane uz otru selekciju u pravcu proizvodnje mlijeka. Evropska smea rasa je kasnije
poboljavana sa amerikim Brown Swissom radi poveanja proizvodnje mlijeka. Visoka proizvodnja mlijeka s
visokim sadrajem proteina, posebno frakcije kapakazeina je karakteristika ove rase.

Ova rasa ima jaku konstituciju, dobar okvir tijela, solidnu muskuloznost, dobre noge, pokretljivost i dobro
koristi panjake. U Austriji se gaji oko 164.000 grla ove rase, to ini 8% od ukupnog broja goveda.

Poeljno je da se prvo teljenje ne bude prije 24. mjeseca pa ak i do 31. mjesec kako bi se dostigla
teina od 550 - 700 kilograma, koliko je teko odraslo grlo. Lako se teli to jest 95% je normalno teljenje.

Visina grebena kod ove rase je od 140-155 cm. Karakteristika ove rase je da u talskom uzgoju ima tiho
gonjenje (tihi estrus).

Proizvodni vijek grla u punoj eksploataciji je pet laktacija s tim to se moe koristiti i znatno due.
Prosjean dnevni prirast bikova u tovu je 1250grama i meso je dobrog kvaliteta. Randman (odnos izmeu
teine trupa zaklane i ive ivotinje) je 57%.

Prosjena proizvodnja mlijeka za ovu rasu u Austriji za 2008 .godinu iznosila je 6.834 kg sa 4,14%
mlijene masti i 3,41% proteina. Prosjena mlijenost ove rase kod kontrolisane populacije u Crnoj Gori u
2011.godini iznosila je 4.509 kg sa 3,79% mlijene masti i 3,25% proteina.

Smea rasa ini oko 28% u kontrolisanoj populaciji i oko 20% u ukupanom broju goveda u Crnoj Gori.
Vie puta je uvoena u Crnu Goru ,a poslednji put 1999. godine (1000grla).

Ova rasa je u najveoj mjeri pretopila domau buu, a i smanjila uee sivo tirolske rase jer je
produktivnija i veeg formata. Najee se uzgaja na sjeveru Crne Gore.

12
 Veliki format krave Junica na pai

SIMENTALSKA RASA- Simentaler Fleckvieh Simmental

Simentalac je nastao u vajcarskoj u kantonu Bern u dolini rijeka Sane i Sime. Pojavljuje se jo u srednjem
vijeku kao bernsko govee a ime simentalac dobija sredinom 19 vijeka kada poinje i izvoz. Sada se uzgaja
svuda po svijetu i ima oko 42 miliona grla ove rase.

Junica iz Austrije Krava- domai uzgoj

Simentalac danas ini okosnicu govedarstva mnogih zemalja tako da ga recimo u Austriji i Srbiji ima 80%
od ukupnog broja goveda. U Austriji se uzgaja oko 1,65 miliona grla ove rase.

Simentalac je rasa kombinovanih proizvodnih sposobnosti o jest dvojnog pravca proizvodnje(mlijeko-

meso) mada se u nekim zemljama gaji kao tovna rasa (SAD, Australija, Engleska, Irska, vedska,Danska,
Argentina ). U Francuskoj se uzgaja mlijeni tip simentalca tzv. Monbelijar rasa. U mnogim zemljama Evrope
simentalac se popravlja to se tie mlijenosti i grae vimena sa crvenim holtajnom. Unoenjem gena
crvenog holtajna nisu izgubljene osobine za proizvodnju mesa. Simentalac je odlina rasa u sistemu dranja
krava-tele jer ima veu mlijenost od tovnih rasa, a samim tim i dobar dnevni prirast teladi. Simentalac se
dobro prilagoava razliitim proizvodnim i klimatskim uslovima tako da je pogodan za dranje na panjacima i
u stajama sa sistemom slobodnog dranja. Ova rasa ima dobru plodnost i dugovjenost.

13
 Uzgoj simentalskih junica na planinama djeluje pozitivno na zdravlje i dug ivot. Simentalac je krupna
rasa ija se teina kree kod krava od 650 - 850 kg a kod bikova od 1.200 1.400 kg. Visina grebena kod
krava od 140 - 150 cm, a kod bikova od 150 - 160 cm.

to se tie proizvodnje mlijeka znatno je poboljana i to prvenstveno unoenjem gena crvenog holtajna
u simentalsku populaciju. Mlijenost krava simentalske rase u Evropi varira, ali se prosjeno kree izmeu 5 i
7 hiljada kg. Najvea proizvodnja mlijeka je kod francuskog monbelijara. U Austriji je mlijenost simentalske
rase 1956. godine bila 3.478 kg mlijeka sa 3,91% mlijene masti, 1988.godine 4.653 kg sa 4,13% masti 3,28%
proteina, 1995. godine 5.123kg sa 4,17% masti i 3,34% proteina. U Austriji je u 2008.godini prosjena
proizvodnja iznosila 6.722kg mlijeka sa 4.17%m.m i 3.43% proteina a plan je da svaka prvotelka ima 6.000
kg mlijeka, a starije krave preko 7.000 kg mlijeka sa 4% mlijene masti i 3,4 % proteina. Prvo teljenje u Austriji
je sa 29 mjeseci a prosjena starost pri iskljuenju je sa 5.4 godine

Odlikuje se dobrim tovnim i klaninim osobinama i ubraja se u rase sa najkvalitetnijim svetlo ruiastim
juneim mesom. Dnevni prirast bikova u tovu kree se od 1.300-1.500 grama, a randman je oko 57% s tim to
je odgajivaki plan da bude vei od 60%.

U Crnoj Gori simentalska rasa nije brojano puno zastupljena ima je o 5-10% u odnosu na ukupan broj
goveda. Postoji trend poveanja broja grla ove rase iz godine u godinu i najprisutnija je na sjeveru Crne Gore.
Proizvodnja mlijeka simentalske rase u Crnoj Gori u 2011. godini, u kontrolisanoj populaciji, prosjeno je
iznosila 4.688 kg sa 3,79% mlijene masti i 3,24% proteina.

Stado na pai preiva Nagraeni bik u Austriji

Izloba priplodne stoke Velika Plana

14
 HOLTAJN FRIZIJSKA RASA-Holstein frisian

Holtajn je rasa goveda za proizvodnju mlijeka. Krave ove rase proizvode najveu koliinu mlijeka u toku
laktacije, u jednom danu ili tokom ivota. Holtajn se sve vie iri po svijetu i rasprostranjen je u svim
zemljama koje su poznate po visokoj proizvodnji mlijeka. Porijeklo vodi od crno bijele frizijske rase goveda iz
Holandije koja su uvezena u 19. vijeku u SAD. Holtajn je stvoren u Americi strogom selekcijom u intezivnim
uslovima ishrane i gajenja. Gaji se u istoj rasi ili se ukrta sa drugim crno-bijelim govedima.

Holtajn - frizijska krava Crveni holtajn

Holtajn je najprikladnija rasa za visoku proizvodnju mlijeka i lako se prilagoava svim oblicima dranja.
Ova rasa ima veliku mogunost uzimanja hrane, stabilno zdravlje, dobru plodnost i dobre noge. Vime kod
holtajna ima visoku dnevnu proizvodnju, lako se muze i ispunjava uslove moderne tehnike mue.

Goveda holtajn frizijske rase su snane konstitucije, velikog formata, odnosno ona su visoka, duga i
krupna grla. Holtajn grla su prefinjene grae, plemenite glave i tankih nogu.Duina trupa je za 16-25% vea
od visine grebena koja se kree od 145-156 cm. Teina odraslih krava kree se od 650-750 kg a bikova 1100-
1300kg.

Postoje dva varijeteta holtajna i to : crni i crveni holtajn i oba se prepoznaju po karakteristinim arama
na tijelu i glavi.

ivotinje veeg formata i mase obino proizvedu veu koliinu mlijeka od grla manjeg formata i mase pri
istim uslovima gajenja. Deficit u ishrani vrlo brzo dovodi do smanjenja proizvodnje, poremeaja reprodukcije (
izostanak polnog ara ) i mravljenja ivotinje. Ukoliko se gaji u podrujima sa oteanim agroekolokim
uslovima manje je otporana od lokalnih rasa na bolesti i toplotu. Dobrog su temperamenta i lako se
prilagoavaju grupnom dranju.
Za gajenje ove rase potrebni su odgovarajui uslovi, dobra ishrana kvalitetnom kabastom stonom
hranom, kao i odgovarajuom koliinom koncentrovane hrane.
Tenja je da proizvodni vijek ovog grla bude etiri laktacije sa punim iskorienjem genetskih
predispozicija. Prvo teljenje uglavnom je sa 26 - 29 mjeseci starosti.

15
 Prozvodnja mlijeka po kravi varira izmeu zapata i zemalja u kojima se gaji holtajn. Ispoljavanje
genetskog potencijala za visoku proizvodnju mlijeka zavisi od uslova gajenja ove rase u pojedinim stadima i
zemljama i kvaliteta bikova koji se koriste za osjemenjivanje.
Najbolje prosjene rezultate mljijenosti ima holtajn u Izraelu 11.903 kg (2008god.) mlijeka po muznom
grlu u jednoj laktaciji i SAD sa 10.335kg (2008.god.) .
U Austriji prosjena proizvodnja holtajna je za 305 dana u 2007.godini bila 8.158 kg sa 4,12% mlijene
masti i 3,23% proteina. Krava Lusy-607 je rekorderka u proizvodnji mlijeka za 365 dana u 1998.godini dala je
34175kg. U nekim zemljama kao to su SAD, Izrael, Kanada, Holandija, panija i Velika Britanija na holtajn
rasu otpada preko 90% populacije mlijenih krava.

U Crnoj Gori holtajna ima 29% u kontrolisanoj populaciji odnosu na ukupan broja goveda a u ukupnoj
populaciji oko 15%.Najvie je zastupljena u sredinjem dijelu Crne Gore (Niki, Zetsko-bjelopavlika ravnica).
Prosjena proizvodnja mlijeka u 2011.godini kod kontrolisane populacije iznosila je 5.797 kg sa 3,72%
mlijene masti i 3,16% proteina.

Ulje na platnu - Farma krava

ODGAJIVANJE I SELEKCIJA GOVEDA

Pod odgajivanjem se podrazumijeva smiljeno, plansko parenje odabranih roditelja radi proizvodnje potomaka
koji e odgovarati postavljenom cilju odgajivaa.

Prije odabiranja roditeljskih parova mora se definisati odgajivaki cilj odnosno ime e se gazdinstvo
baviti. Neophodno je znati pravac proizvodnje u govedarstvu odnosno koji je to proizvod koji se eli dobiti. Od
toga e zavisiti izbor rase, tip ivotinja i metod odgajivanja.

Odgajivai gaje goveda u cilju proizvodnje priplodnog podmlatka ili zbog dobijanja mlijeka i mesa pa je
samim tim i odgajivaki cilj razliit.

Kod farmera koji uzgajaju mali broj goveda teko je definisati odgajivaki cilj i poboljati stado. Pri
definisanju odgajivakog cilja treba voditi rauna da li su obezbijeeni neophodni uslovi za odreenu

16
proizvodnju i kakvi su zahtjevi trita odnosno mogunosti plasmana proizvoda. Realizacija cilja odgajivanja,
osim izbora rase zavisi jo i od : zemljita, mehanizacije, strunog znanja, saobraajnih veza i drugih faktora.

METODE ODGAJIVANJA

Dvije su osnovne metode odgajivanja: odgajivanje u istoj rasi i ukrtanje rasa.

Odgajivanje u istoj rasi

Sutina odgajivanja u rasi je parenje mukih i enskih priplodnih grla iste rase. Treba voditi rauna da se
kvalitetno ensko grlo pari sa kvalitetnim priplodnjakom kako bi se dobilo dobro potomstvo.

Odgajivanje u istoj rasi moe da bude van srodstva, u srodstvu, po krvnim linijama i kao osvjeavanje
krvi.

Odgajivanje u istoj rasi van srodstva - je najsigurniji metod dobijanja potomaka bez tetnih
posljedica. Pri ovom nainu ograniene su mogunosti napretka pa se vri otra selekcija roditelja (odabir
najboljih grla) kako bi se dobilo dobro potomstvo. Odgajivanje van srodstva podrazumijeva da su plotkinja i
priplodnjak iste rase ili soja i da nemaju zajednikog pretka u est generacija. To se moe utvrditi na osnovu
pedigrea.

Odgajivanje u istoj rasi u srodstvu - podrazumijeva parenje plotkinja i priplodnjaka iste rase ili soja
koji su u veem stepenu srodstva od svih ivotinja u populaciji. Prema stepenu srodstva parenje moe da
bude najue, usko i umjereno. Najue je kada se pare roditelji i potomci. Cilj odgajivanja u srodstvu je
konsolidovanje osobina rase, soja ili linije. Ovaj odgoj se vri uz strogi nadzor strunjaka.

Odgajivanje po krvnim linijama - ovaj metod se sprovodi u istoj rasi , soju ili zapatu u kojima su
formirane linije. Parenje se vri tako to se priplodnjak jedne linije pari sa plotkinjom druge linije. Linijsko
odgajivanje je uspjenije to je stvoren vei broj linija. Linija je potomstvo nekog kvalitetnog priplodnjaka koji
se koristio nekoliko generacija za redom.

17
 Osvjeavanje krvi - podrazumijeva parenje plotkinja sa priplodnjacima iste rase, ali uvezenim iz druge
populacije. Umjesto mukih grla moe se uvoziti sjeme kvalitetnih priplodnjaka. Primjenjuje se kada se u
populaciji ustanovi slabljenje otpornosti, vitalnosti, konstitucije i proizvodnje. Priplodnjak ili sjeme koje se uvozi
mora biti po kvalitetu i zdravlju iznad prosjeka stada u kome e se koristiti.

Ukrtanje rasa

Crveni holtajn Simentalska rasa

Ukrtanje znai parenje mukih i enskih grla razliitih rasa ili sojeva. To je recimo parenje krave simentalske
rase sa bikom holtajn frizijske rase ili parenje krave bue metohijskog soja sa bikom bue polimski soj.
Obavlja se radi proizvodnje potomstva kod koga su udruene osobine dvije ili vie rasa, pojave heterozisa,
poboljanja nekih osobina, pretapanja jedne rase u drugu ili stvaranja nove rase. U govedarstvu se primjenjuju
razliiti naini ukrtanja .

Industrijsko ukrtanje- podrazumijeva proizvodnju potomstva - meleza koji se nee koristiti za priplod.
Kod ovog ukrtanja cilj je da se stvori pozitivni heterozis efekat kod potomstva. Heterozis je vei ukoliko su
razlike izmeu rasa vee. Industrijsko ukrtanje se upotrebljava ee u svinjarstvu, ovarstvu i ivinarstvu
nego u govedarstvu. Industrijsko ukrtanje moe biti :

- jednokratno - pare se grla dvije rase i dobije se potomstvo za upotrebu

(simentalac krava x arole bik = tele melez ide u tov),

- unakrsno - pare se grla dvije rase, a zatim se plotkinje melezi dobijene iz tog parenja pare sa nekom od
poetnih rasa pa njihovo dobijeno ensko potomstvo se pari sa onom drugom poetnom rasom,

- rotacijsko - zahtijeva korienje 3 rase koje se koriste kroz tri generacije tako da se posle svake
generacije mijenja priplodnjak. ensko potomstvo se bira za priplod, a muko i kartirano ensko potomstvo
idu u tov.

Melioracijsko ukrtanje - pod ovim ukrtanjem se podrazumijeva oplemenjivanje jedne rase tako to e
joj se popraviti jedna, dvije ili tri osobine uz zadravanje dobrih svojstava. Najee se oplemenjuju primitivne
ili prelazne rase sa plemenitom (npr. bua sa sivom tirolskom rasom ili gataka sa smeom rasom). Plotkinja
primitivne ili prelazne rase se ukrta sa priplodnjakom plemenite rase i dobijeno ensko potomstvo koje se
odabere ponovo pari sa priplodnjakom iste rase. To se moe ponavljati do 3 generacije, a kasnije se grla
pare meusobno. Meliorativno ukrtanje ima za cilj poboljanje proizvodnih osobina primitivnih ili prelaznih

18
rasa uz zadravanje njihovih pozitivnih osobina. Kako bi se ostvarili bolji efekti tim grlima treba obezbijediti
bolje uslove ishrane, njege i dranja.

Pretapajue ukrtanje - ovaj nain ukrtanja primjenjuje se radi pretapanja ili potiskivanja primitivne ili
prelazne rase u plemenitu. Najee se primitivna rasa pretapa u prelaznu ili plemenitu. Pretapajue ukrtanje
omoguava uvoenje neke plemenite rase na podruje gdje ona nije gajena. Tako se lake prilagoava
uslovima klime, ishrane, njege i dranja. Ovim ukrtanjem stvorena je rasa domae areno u Srbiji, gatako
govee i druge. Dovoljno je 5 - 6 generacija da se pretopi jedna rasa.

Kombinacijsko ukrtanje- pomou dvije, tri ili vie rasa eli se stvoriti nova rasa. Prosto ukrtanje je
kada se koriste dvije, a sloeno kada se koriste vie od dvije rase. Ovaj nain ukrtanja zahtijeva vee struno
znanje i iskustvo i potrebno je prije ukrtanja definisati standarde nove rase, napraviti plan ukrtanja, izvriti
izbor ivotinja i potomstva za ukrtanje i obezbijediti adekvatne uslove okoline. Ukrtanjem veeg broja rasa
proizvodi se potomstvo vee varijabilnosti. To zahtjeva vee znanje, struni rad, kontrolu proizvodnih osobina,
strogu selekciju dobijenog potomstva i pravilan izbor grla sa poeljnim osobinama. Ova vrsta ukrtanja provodi
se u dobro organizovanim odgajivako selekcijskim centrima pod strogom kontrolom iskusnih strunjaka. Ovim
nainom ukrtanja stvoren je veliki broj plemenitih rasa u govedarstvu, ali i u drugim granama stoarstva.

Ukrtanje vrsta

Pored ukrtanja rasa i sojeva iste vrste postoji i ukrtanje ivotinja koje pripadaju razliitim vrstama. Proizvodi
ovog ukrtanja zovu se bastardi.Znaajni su u podrujima gdje vladaju nepovoljni uslovi za gajenje plemenitih
rasa. Moe se ukrtati zebu i govee i dobiti plodno potomstvo dok se ukrtanjem jaka ili bizona sa goveetom
dobija ogranieno plodno potomstvo.

Bastard zebua i goveeta

SELEKCIJA GOVEDA

Selekcija je odabiranje ili izbor ivotinja. U reprodukciji se koriste najbolji roditeljski parovi za stvaranje
sljedee generacije. Svesnim i planskim odabiranjem goveda dolo je do kvalitetnog poboljanja u
govedarstvu , odnosno poboljanja rasa, zapata i individua. Dolo je do unapreenja osobina primitivnih i
stvaranja plemenitih rasa.

Postoji prirodna i vjetaka selekcija.

U prirodi su se iva bia od nastanka borila za opstanak, tako da su opstajali najsposobniji. Prirodna
selekcija je normalna pojava kod divljih ivotinja koje slobodno ive u prirodi, ali i kod primitivnih rasa i sojeva.
Na primitivne rase i sojeve i njihovo stvaranje uticaj ovjeka je bio veoma mali, a prirodnih inilaca veliki.

19
 Vjetaka selekcija je odabiranje koje vri ovjek po unaprijed postavljenom cilju i planu. Odgajiva
odabira kvalitetna enska i muka grla za parenje da bi dobio potomstvo sa novom kombinacijom gena i
osobinama roditelja. Selekcijom se ne dobijaju novi geni ve se mijenja njihova uestalost, naroito poeljnih.
Zahvaljujui selekciji i drugim zootehnikim mjerama, ovjek je stvorio poznate plemenite rase u govedarstvu.
ovjek je svesno iz generacije u generaciju, poboljavao osobine neke rase, soja i populacije.
Danas se znaaj selekcije ogleda u tenji da se povea proizvodnja mlijeka i mesa, a posebno kvalitet
ovih proizvoda. Odabiranjem kvalitetnih roditelja za razmnoavanje poboljavaju se osobine u generaciji
potomaka. Selekcijom se moe smanjiti uestalost nepoeljnih i poveati nivo poeljnih gena.

Selekcijski uspjeh zavisi od niza faktora kao to su: jasno postavljen selekcijski cilj, broj ivotinja od kojih
se odabiraju roditeljski parovi, plodnost i ranostasnost grla, strogost odabiranja, uzrast grla pri odabiranju, broj
osobina koje se ele poboljati, uslovi ishrane, njege, smjetaja i drugo.
Selekcijski cilj mora biti jasno postavljen. Vee stado omoguava da odgajiva odabere manji broj
kvalitetnih roditeljskih parova i postigne uspjeh u generaciji potomaka. Rase goveda koje su ranostasnije
omoguavaju strou selekciju i bri uspjeh. Na primjer, krava godinje oteli jedno tele i pod uslovom da je
ensko, neophodno je da proe 24 mjeseca da bi kerka stasala, otelila se i poela da proizvodi. Kod ovaca,
koza i svinja taj je interval znatno krai pa se bre moe doi do uspjeha. U stadima u kojima se sistematski
provodi selekcija poveava se ujednaenost grla. Kada odgajiva usmjeri selekciju na poboljanje samo jedne
osobine uspjeh e biti vei nego ako eli poboljati vie osobina. Da bi uspjeh selekcije bio vei potrebni su
optimalni uslovi ishrane, njege i dranja za svaku generaciju.

Metode odabiranja

Postoji vie metoda po kojima se vri selekcija grla za dalje parenje a najvanije su: individualna selekcija,
selekcija na osnovu porijekla, selekcija na osnovu srodnika, selekcija na osnovu potomaka, familijska
selekcija, selekcija na osnovu vie osobina i indirektna selekcija.

Individualna selekcija (performans test) - se obavlja na osnovu fenotipa (spoljni izgled) ivotinja.
Odabiranje se moe obaviti na osnovu osobina koje se direktno mjere kod oba pola (dnevni prirast,
iskoriavanje hrane i dr.) ili samo kod jednog pola (mlijenost). Ovaj test omoguava odgajivau da odabere
grla za priplod na osnovu kontrolisanih osobina i prua tane podatke o vrijednosti. Nedostatak je to se ne
zna kako e odabrana grla svoje osobine prenijeti na potomstvo. Negova prednost u odnosu na odabiranje na
osnovu potomaka je u tome to se skrauje generacijski interval i tako poveava uspjeh selekcije. Performans
test se moe vriti u posebnim stanicama, ali i u farmskim uslovima s tim to se mora obezbijediti poseban
objekat. Dobro je ako se ispituje veliki broj ivotinja kako bi se mogle odabrati one koje daju najbolje rezultate.
Na priplodnu vrijednost grla dobijenu testom dodaje se i ocjena eksterijera. Test se sprovodi prema utvrenoj
metodologiji za svaku vrstu.

Odabiranje na osnovu porijekla - znai da se grla ocjenjuju na osnovu roditelja i predaka. to se prije
ocijene to je sa ekonomskog gledita bolje jer se smanjuju trokovi ishrane, dranja i dr. Individua (grlo)
nasljeuje 50% gena od oca i majke, 25% od baba i djedova i to je stepen srodstva izmeu individue i njenih
predaka. Podaci o porijeklu se uzimaju iz matine evidencije. Pored ovih podataka, koriste se i podaci o
proizvodnim osobinama ili ocjene priplodne vrijednosti predaka .To znai da se mlado grlo odmah posle
roenja moe odabrati na osnovu kvaliteta predaka. Odabiranje mladih grla samo na osnovu fenotipa predaka
je manje pouzdana jer je veina vidljivih osobina nisko i srednje nasledna. Ova selekcija gubi znaaj kad se
urade direktni testovi na mladoj biranoj ivotinji.

20
 Odabiranje na osnovu srodnika ( sib selekcija ) - se primjenjuje u sluajevima kada se neke osobine
ne mogu mjeriti kod ivotinja koji e biti roditelji sljedee generacije. Onda se na osnovu srodnika ( braa,
sestre, polubraa i polusestre ) procjenjuju osobine. Recimo kvalitet i koliina mesa se mogu utvrditi
disekcijom srodnika. Mlijenost kod srodnika govori o priplodnoj vrijednosti bika koji se ocjenjuje. Tanost
selekcije je vea to su srodnici blii ivotinji koja se odabira

Odabiranje na osnovu potomaka ( progeni test ) - obezbjeuje ocjenu priplodne vrijednosti ivotinja na
osnovu prosjeka osobine potomaka. Znai kontrola proizvodnih osobina potomaka slui za ocjenu kvaliteta
roditelja i tada se donosi odluka da li e se grlo koristiti u reprodukciji. Kod ovog testa je mana to to se moraju
ekati potomci koji trebaju da stau da bi se mogli koristiti za proizvodnju mesa, mlijeka, vlastitog potomstva.
Ukratko proe puno vremena.

Progeni test se primjenjuje radi priplodne vrijednosti roditelja za nisko nasledne osobine kao to su
recimo selekcija bikova na mlijenost i kvalitet mesa. Priplodna vrijednost bika e se utvrditi na osnovu
prosjeka ispitivanih osobina potomaka. Bikovi se mogu testirati na mlijenost, muznost, tovnost, prinos i
kvalitet mesa. Mlijenost keri u prvoj standardnoj laktaciji se koristi za ocjenu bikova na mlijenost. Mlijenost
keri se uporeuje sa mlijenou keri drugih bikova. Muznost se ocjenjuje na osnovu prosjenog protoka
mlijeka u minuti. Zbirna ocjena bika jednaka je sumi priplodnih vrijednosti za mlijenost, muznost, tovnost i
mesnost. Danas se u svijetu upotrebljavaju linearne metode za taniju ocjenu priplodne vrijednosti grla. Tu se
omoguava korienje informacija predaka, srodnika, potomaka i vlastitih osobina u testu.

21
 Familijska, unutar familijska i kombinovana selekcija - familijska podrazumijeva selekciju, to jest
odabiranje na osnovu prosjeka familije, a vrijednosti individua se zanemaruju. Familija su potomci istaknutih
individua ili jo ue roditelji i pravi polusrodnici. Familijska selekcija je efikasna pri poboljanju nisko naslednih
osobina i uspjenija je to ima vie brae i sestara kao i polusrodnika. Moe se provoditi selekcija unutar
familija , a to znai da se osobine individue koja je lan familije uporeuju sa prosjekom osobina familije.
ivotinje koje najvie odstupaju od prosjeka familije odabiraju se za priplod. Kombinovana selekcija objedinjuje
prethodna dva metoda.

Indirektna (posredna) selekcija - se provodi kada su proizvodne osobine meusobno povezane.

Povezanost izmeu osobina moe biti pozitivna ili negativna. Ako je pozitivna to znai da se popravljanjem
jedne osobine popravlja i druga osobina. Kod negativne povezanosti popravljanjem prve indirektno
pogoravamo drugu. Na primjer, dnevni prirast i konverzija hrane za kilogram prirasta imaju negativnu
povezanost. Poveanjem dnevnog prirasta smanjuje se konverzija hrane za kilogram prirasta. Negativna je
povezanost izmeu proizvodnje mlijeka i sadraja mlijene masti. Znaaj indirektne selekcije je u tome da je
ona ponekad efikasnija od direktne.

Odabiranje na vie osobina - se vri jer ekonomska vrijednost nekog grla ne zavisi od jedne ve od vie
osobina. Vane proizvodne osobine razliito mogu biti ispoljene kod nekog grla. Zbog toga ukupnu vrijednost
grla odreuje dvije, tri ili vie osobina. Osobine ivotinja su razliitog stepena naslednosti, meusobne
povezanosti i ekonomske vanosti. Ovom nainu odabiranja daje se prednost iako je efekat selekcije manji
nego kad se selekcija provodi na jednu osobinu. Postoji vie vidova selekcije na vie osobina i to: tandem
selekcija, nezavisni nivo selekcije i selekcijski indeks.

Selekcijski indeksi su nali iroku primjenu i u njega mogu biti ukljuene dvije ili vie osobina kod
ivotinja. Selekcijski indeks je brojana vrijednost na osnovu koje se neko grlo odabere ,a neko ne. Na primjer
priplodni bikovi po zavretku performans testa mogu se odabrati na osnovu dvije osobine (dnevni prirast i
konverzija hrane).

Odabiranje na osnovu ostalih postupaka kontrole - u toku iskoriavanja ivotinja u priplodu obavlja
se kontrola njihovih proizvodnih osobina na osnovu kojih se ocjenjuju. Neke osobine se ponavljaju i mogu se
mjeriti kod istog grla vie puta u toku ivota. To je kod krava proizvodnja mlijeka. Kontrola mlijenosti krava
obavlja se u odreenim vremenskim intervalima i prema usvojenoj metodologiji. U toku kontrole uzima se
uzorak koji slui za odreivanje sadraja mlijene masti i proteina, kao i broja somatskih elija u mililitru
mlijeka. Koliina i sastav mlijeka slue za ocjenu vrijednosti plotkinja i one se razvrstavaju u klase.
Kvalitet trupa se moe ocijeniti na ivim i zaklanim ivotinjama. Na ivim ivotinjama se moe odrediti
metodom tomografije ili nuklearnom magnetnom rezonancom tako da se kvalitetna grla ostavljaju, a

22
nepoeljna iskljuuju. Kod zaklanih ivotinja kvalitet trupova se utvruje disekcijom. Ovom metodom se
najtanije utvrdi koliina i odnos pojedinih tkiva ( miino, masno, kotano ) u trupu. Danas je mogue to
isto utvrditi i drugim modernijim metodama, primjenom razliite opreme ( FOM, HGP, SKG ) koja se vezuje za
kompjuter. Kvalitet mesa se ocjenjuje mjerenjem svetlosne refleksije miia i elektroprovodljivou.

Podaci dobijeni kontrolom proizvodnih osobina moraju se analizirati i iskoristiti za dodatnu ocjenu
priplodne vrijednosti roditeljskih parova, stvorenih genotipova ,a sve u cilju unapreenja govedarstva na
farmama i ire u ukupnoj populaciji goveda.

Individualna selekcija na osnovu spoljnjeg izgleda- fenotipa

ta gledamo kod spoljnjeg izgleda pri odabiranju

- linija lea - poeljna ravna linija

- visina grebena - poeljna visina karakteristina za rasu i kategoriju
- stavovi nogu - poeljan pravilan stav nogu a ne uvuen, lavlji i drugi.
- vime - poeljno pravilno vime koje je ljezdano, a ne miino, da je dobro povezano i da se pravilno prostire
naprijed i nazad i da su sise normalne duine i debljine i pravilno rasporeene i bez prisustva pasisa.
- irina trupa i dubina grudi - poeljno dovoljno irok trup i duboke grudi.
- visina krsta i poloaj karlice - poeljan normalan poloaj, ne strm i oboren.
- papci, zglobovi - treba da su vrsti.

23
 KONSTITUCIJA I KONDICIJA GOVEDA

KONSTITUCIJA GOVEDA

Goveda se razlikuju po anatomskoj grai i fiziolokoj funkciji odnosno imaju drugaiji sklop ili sastav
organizma. Razliito reaguju na spoljne faktore kao to su: klima, njega, bolesti, ishrana, iskoriavanje i
drugo.

Konstitucija je morfoloko i fizioloko stanje organizma u cjelini, njegova ivotna i proizvodna sposobnost,
otpornost i prilagoenost uslovima okoline koje organizam nasljeuje i stie u toku ivota. Procjena konstitucije
se vri posmatranjem spoljanjeg izgleda (eksterijer). Prvo se procjenjuje opti izgled ,a zatim graa i jaina
kostura, povezanost pojedinih djelova tijela, razvijenost miia i tetiva, graa, debljina, elastinost i obraslost
koe, razvijenost vimena, polnih organa i ronih tvorevina. Uvaavaju se i proizvodne osobine.

Tipovi konstitucije

Postoji vie podjela ivotinja po konstituciji ,a najee se primjenjuje podjela na: grubu, snanu (jaka, vrsta),
finu i limfatinu.

Gruba konstitucija - goveda imaju neharmoninu grau tijela ( prednji dio trupa razvijeniji od zadnjeg ),
grub izgled i kostur sa malo snanih i grubih miia. Glava je velika i teka neplemenitog izgleda sa velikim
rogovima, grudi su uske i relativno duboke, vime je slabo razvijeno, noge su duge, tanke, pigmentirane sa
vrstim papcima ,a koa je slabo elastina sa grubom dlakom.Osnovne karakteristike ivotinja sa grubom
konstitucijom su : izrazita otpornost, skromnost u ishrani i njegi, dobra prilagoenost na nepovoljne uslove
okoline i niska proizvodnja. Ovaj tip konstitucije imaju primitivne rase goveda ( podolsko stepsko govee,
kolubarsko govee i druge ).

Snana konstitucija - je poeljna kod grla koja se gaje u intenzivnim uslovima. Grla snane konstitucije
odlikuju se : harmoninom graom tijela ( krave imaju razvijeniji zadnji dio trupa ), vrstim kosturom, dobro
razvijenim zglobovima, jakim miiima i tetivama, srednje velikom glavom, najee plemenitog izgleda,
dubokim i irokim grudnim koem, irokim leima i sapima, jakim, srednje dugim nogama, srednje debelom,
elastinom koom i srednje dugom dlakom.Grla ove konstitucije su grla kombinovanih proizvodnih

24
sposobnosti, dobrog zdravlja, otpornosti i prilagoenosti uslovima okoline u kojima se gaje. Odgajivai tee da
gaje grla plemenitih i oplemenjenih rasa snane konstitucije. Ova grla zahtjevaju bolje uslove ishrane, njege i
dranja nego grla grube konstitucije. Ovaj tip konstitucije imaju simentalska i smea rasa.

Fina konstitucija - je stvorena kod onih rasa gdje se sistematskom selekcijom ilo u pravcu to vee
proizvodnje i poveanja kvaliteta proizvoda. Grla ove konstitucije su potpuno suprotna po optem izgledu,
morfolokim i fiziolokim osobinama od grla grube konstitucije. Goveda fine konstitucije imaju : neharmoninu
grau tijela ( zadnji dio trupa kod krava je razvijeniji), finu grau kostura sa izraenim kotanim izratajima,
srednje razvijene miie, laku i malu glavu plemenitog izgleda, dug i tanak vrat, dug, uzak i srednje dubok
grudni ko, veoma dobro razvijeno vime, tanke, vrste i srednje duge noge, tanku i elastinu kou i sjajnu i
meku dlaku. To su ivotinje visoke proizvodnje, smanjene otpornosti, poveanje osjetljivosti na nepovoljne
uticaje faktora okoline. Derzej rasa goveda je tipini predstavnik ove konstitucije.

Limfatina konstitucija - ima osnovne karakteristike kao to su : skladna graa svih djelova tijela i
cilindrian trup ( dubok i irok grudni ko, iroka lea, slabine i sapi ), fin kostur sa mnogo miinog tkiva,
kratka glava iroka u eonom dijelu i plemenitog izgleda, kratak, debeo vrat, kratke , debele noge i iroki ,
meki papci, meka i debela koa (razvijeno potkono tkivo), ranostasnost, dobro iskoriavanje hrane, odline
tovne sposobnosti, flegmatian temperament. Ove rase su stvorene sistematskim radom odgajivaa.
Zahtjevaju optimalne uslove ishrane, njege i dranja, da bi ostvarile visoku proizvodnju. Limfatinu konstituciju
imaju tovne rase goveda kao to su : arole, limuzin, hereford i druge.

25
 Postoje rase koje ne pripadaju ni jednoj od navedenih konstitucija ve su na prelazu i imaju karakteristike
dva tipa konstitucije, recimo grube i vrste konstitucije.

Postoji i podjela na osnovu izgleda, proizvodnih sposobnosti i temperamenta na respiratorni i digestivni

tip konstitucije.

Respiratorni tip ima trouglast oblik trupa ( prednji dio trupa je uzak i plitak ,a zadnji dubok i irok),
razmaknuta i koso poloena rebra i ubrzan proces disanja. Ovaj tip konstitucije imaju visokoproizvodne,
specijalizovane i planinske rase.

Digestivni tip karakterie cilindrian trup, ispupena rebra, ranostasnost i odlina proizvodnja mesa.

Konstitucija i zdravlje

Zdravlje ivotinja je preduslov za redovno uzimanje, dobro varenje i iskoriavanje hrane u cilju ostvarivanja
oekivane proizvodnje, redovnog razmnoavanja, dobre plodnosti, roenja zdravih potomaka, dueg
korienja i drugo.

Konstitucija i zdravstveno stanje su meusobno povezani. ivotinje grube i snane konstitucije najee
su dobrog zdravlja i otpornosti, lako se aklimatizuju i pri normalnim okolnostima ree oboljevaju od onih fine i
limfatine konstitucije.

Zdravstveno stanje ivotinja moe se dosta pouzdano procjeniti na osnovu kondicije i ponaanja, naina
uzimanja hrane i preivanja, tjelesne temperature, ispoljavanja polnog ara i izmeta.
ivotinje dobrog zdravlja imaju karakteristian izgled, ponaanje pri hranjenju odmaranju i radu. Redovno
jedu, piju vodu i preivaju. Pri odmaranju goveda zauzimaju karakteristian poloaj to jest obino lee i
preivaju. Zdrave ivotinje redovno izluuju mokrau i izmet odreene konzistencije, boje i oblika. Tjelesna
temperatura je karakteristina za pojedine vrste ukoloko su zdrave. Temperatura se mjeri pomou termometra
koji se stavlja u rektum (zadnje crijevo). Mlade ivotinje, plotkinje u estrusu, grla posle napornog rada imaju
neto viu temperaturu od normalne.

Zdrave plotkinje redovno ispoljavaju polni ar praen ovulacijom, ostaju bremenite posle osjemenjivanja
ili parenja, raaju jedno, rijee dvoje teladi. Mujaci ( bikovi ) imaju dobar libido i proizvode dovoljnu koliinu
sperme.

26
 Konstitucija i temperament

Temperament je osjetljivost nervnog sistema ivotinje i nain na koji reaguje na spoljanje i unutranje
nadraaje. Temperament goveda zavisi od rase, genetskih inilaca, pola, starosti, ishrane, njege i naina
iskoriavanja. Temperament je pod uticajem rada endokrinih lijezda odnosno hormona. Muka grla su
obino temperamentnija od enskih grla iste rase. Kastrirana muka grla su mirnija. ivotinje normalno
hranjene i njegovane imaju normalno izraen temperament karakteristian za rasu i pol. Postoje dvije vrste
temperamenta : ivahan i miran. Postoje dvije varijante ivahnog temperamenta : vatren i nervozan. ivotinje
ivahnog temperamenta su lako pokretne, otporne, izdrljive i reaguju na jae nadraaje. Nervozne ivotinje
reaguju na slabe nadraaje, veoma su osjetljive i lako se uzbuuju. Flegmatina grla su mirna, ravnoduna,
slabo reaguju ili ne reaguju na slabe nadraaje. Imaju ga ivotinje limfatine konstitucije.

ud

ud izraava duevni ivot grla. Goveda mogu biti dobroudna ili zloudna, posluna ili neposluna, privrena
ili nepovjerljiva.

Poeljne su dobroudne i poslune ivotinje koje treba odabrati i gajiti za priplod. Predispozicija za ud se
nasljeuje ali se na nju moe uticati pravilnim ili nepravilnim postupkom sa ivotinjama. Lo postupak sa
ivotinjama moe izazvati zloudnost koja se moe iskazati kao tvrdoglavost i osvetoljubivost.

Konstitucija i ranostasnost

S obzirom na vrijeme polnog sazrijevanja i tjelesnu razvijenost, goveda mogu biti ranostasna, srednjestasna i
kasnostasna. ivotinje digestivnog tipa konstitucije ranije sazrijevaju od respiratornog tipa. Postoje razlike
izmeu rasa s obzirom na polno sazrijevanje. Tovne rase rano sazrijevaju, a primitivne kao to je bua kasno.

KONDICIJA

Kondicija je trenutno stanje pripremljenosti ivotinje za odreenu namjenu. Misli se na pripremljenost grla za
priplod, izlobu, rad, tov i drugo. Za razliku od konstitucije, kondicija grla se moe mijenjati u toku ivota, na
nju se moe manje ili vie uticati. Kondicija se ne nasleuje, a na nju utie ishrana, njega, nain i trajanje
pripreme grla za neku svrhu, trening, vjebe i iskoriavanje.Razlikuju se :

- priplodna kondicija - imaju je ivahne i pokretne ivotinje koje nisu ni debele ni mrave. Goveda koja
se koriste za priplod trebala bi stalno biti u ovoj kondiciji. Ovaj tip kondicije omoguava redovno
razmnoavanje, dobru plodnost, dobru mlijenost i odgajivanje podmlatka. Muka grla moraju imati volju za
parenjem, da proizvode kvalitetnu spermu, da parenje ili osjemenjivanje bude uspjeno i da se due mogu
koristiti u reprodukciji.

Neadekvatna ishrana ( nedovoljna koliina i kvalitet ili preobilna ishrana) nepovoljno djeluje na priplodnu
kondiciju i utie na tjelesnu masu to se odraava na plodnost i proizvodnost. Priplodne ivotinje krae vrijeme
mogu imati i drugi tip kondicije npr. izlobenu ili radnu.

27
 - izlobena kondicija - imaju je priplodne ivotinje krae vrijeme prije, u toku i posle izlobe, sajma ili
smotre. Ova grla su malo uhranjenija nego to je poeljno za priplodna grla. Grla se pripremaju za izlobu
posebnim reimom ishrane i njege.

- radna kondicija - je karakteristina za ivotinje koje se upotrebljavaju za rad, transport, vuu i ostalo.
Grla u radnoj kondiciji su neto mravija nego grla u priplodnoj kondiciji. Grla moraju biti pripremljena za
obavljanje razliitih poslova.

- tovna kondicija - je karakteristina za rase goveda koje se upotrebljavaju za proizvodnju mesa. To su

ranostasne rase goveda koje dobro iskoriavaju hranjive materije transformiui ih u meso ili mast. Tovna
kondicija je nepoeljna kod svih grla koja se koriste ili e se koristiti za priplod.

- izgladnjela kondicija - se javlja kod grla koja su due vrijeme gladovala ili bila bolesna. Ova kondicija
je nepoeljna. ivotinje ove kondicije su istroile rezervne hranjive materije i one su mrave. Kod grla ove
kondicije smanjuje se plodnost sve dok se ne desi sterilnost. Kod bremenitih grla moe doi do resorpcije ili
raanja zakrljalih mladunaca.

Priplodna Izlobena

Radna Tovna Izgladnjela

28
 RAZMNOAVANJE GOVEDA
Redovno razmnoavanje goveda ne obezbjeuje samo produavanje vrste ve ima i ekonomski znaaj. Pod
dobrom plodnou krava podrazumijeva se redovno teljenje (svakih 12-13 mjeseci ) i raanje zdrave i vitalne
teladi. Od plodnosti zavise proizvodne osobine goveda odnosno proizvodnja mlijeka i mesa. Na plodnost krava
utiu rasa, mlijenost, ishrana, smjetaj, zdravstveno stanje i ostalo.

Razmnoavanje goveda moe biti prirodnim parenjem, vjetakim osjemenjivanjem i embrio transferom.

REPRODUKTIVNE OSOBINE KRAVA

Pubertet - ili polna zrelost kod junica se javlja izmeu 6 i 9 mjeseci uzrasta.

Na pojavu puberteta kod junica utiu genetski faktori, ishrana, nain dranja, klimatski faktori i ostalo. Prvi
pripust ili osjemenjivanje se preporuuje kada grla postignu odgovarajuu tjelesnu razvijenost ( 75% od mase
odraslog enskog grla ) i odgovarajuu starost ( preko 15 mjeseci ). Nije poeljno suvie rano osjemenjivati
junice jer to moe nepovoljno uticati na dalji porast, proizvodnju mlijeka u prvoj laktaciji, masu teleta itd. Veliko
odlaganje osjemenjivanja, takoe nije poeljno sa ekonomskog stanovita. Ova grla e imati neto veu
proizvodnju mlijeka u prvoj laktaciji.
Prije osjemenjivanja obavlja se posljednja selekcija junica i one treba da zamijene izluene krave iz
stada. Junice treba da su normalno razvijene i dobrog zdravlja. Pri godinjoj zamjeni krava od 25% i prvom
teljenju od 24 mjeseca, neophodno je gajiti 55-58% junica od ukupnog broja krava. Junice simentalske i
holtajn rase se priputaju sa preko15 mjeseci i mase preko 350kg.

Estrusni ciklus - u krava prosjeno traje 18- 21 dan. Krave ispoljavaju estrus tokom cijele godine ako
nisu bremenite. Otkrivanje estrusa kod krava i junica je veoma vano da bi se pravovremeno obavilo
osjemenjivanje ili pripust. Znaci estrusa su : otok i crvenilo vulve, sekret ( iscjedak ) iz vulve, smanjenje
apetita, smanjenje dnevne mlijenosti, promjene u ponaanju ( ivotinja skae na druge i dozvoljava skok,
nemirne su, esto muu i dr. ), esto mokrenje i ostalo. Znaci estrusa nijesu uvijek jasno izraeni naroito kod
visoko mlijenih krava pri vezanom nainu dranja. Za ove ivotinje se kae da imaju tihi estrus. Otkrivanje
estrusa kod krava obavlja se svakodnevno posmatranjem ili pomou raznih testova kao to su : hormonski
testovi mlijeka i krvi, elektronsko otkrivanje estrusa, elektrine provodljivosti sluzi vagine, pomou detektora
zaskakivanja itd. Sinhronizacija estrusa se vri kod veih stada da bi se grla osjemenila u kratkom roku.

Osjemenjivanje junica i krava se moe obaviti samo kada grla ispolje estrus. Treba ga obaviti
pravovremeno kako bi bilo uspjeno. Smatra se da je optimalno vrijeme za osjemenjivanje 12-18 asova od
poetka pojave estrusa.

Plotkinje se osjemenjavaju prije podne to zavisi od toga kada se pojavio estrus ujutru ili poslije podne.

29
 Utvrivanje bremenitosti je veoma vano sa ekonomskog stanovita. Bremenitost se moe utvrditi
izostankom estrusa 21 dan poslije osjemenjivanja, rektalnim pregledom, ultrazvunim aparatom i
laboratorijskim metodama. Rektalni pregled materice i jajnika omoguava da se sigurno i pouzdano ustanovi
steonost krava od este nedelje poslije osjemenjivanja. Rana bremenitost ( 3-5 nedelja ) se moe utvrditi
upotrebom ultrazvunog aparata. Upotrebom progesteronskog testa mlijeka moe se 21-24 dana poslije
osjemenjivanja ustanoviti bremenitost.

U drugoj polovini bremenitosti poveava se obim desne strane trbuha ( abdomen ) ,a naroito u
posljednjoj treini. Bremenite ivotinje imaju bolji apetit, mirnije su, bre se zamaraju i dr.

Bremenitost ( steonost ) - je posebno fizioloko stanje organizma enskih grla. Kod krava prosjeno
traje 285 dana sa odreenim variranjima. Na trajanje bremenitosti utiu genetski faktori, uzrast plotkinje, broj
teladi, pol teleta, ishrana i dr. Bremenitost krava varira izmeu rasa. Starije krave imaju due trajanje
bremenitosti od mlaih ( 2-3 dana u odnosu na prvotelke ). Blizanci se raaju 3 - 6 dana ranije ,a enska telad
najmanje 1 - 2 dana prije mukih. Tokom bremenitosti moe da se desi uginue embriona i fetusa. Embrioni
uginu najee do 25. dana poslije osjemenjivanja. Uzroci uginua mogu biti razni kao to su : letalni geni,
hormonalni poremeaj, infekcija polnog organa, nepravilna ishrana i drugo. Uginuem fetusa dolazi do
pobaaja ,a rjee do resorpcije ploda. Uginue fetusa nastaje zbog djelovanja letalnih gena, neadekvatne
ishrane, povreda i drugog.

Teljenje ( poroaj, partus ) - je fizioloki proces kada se fetus, plodove ovojnice i tenost na kraju
bremenitosti istisnu kroz poroajni kanal iz reproduktivnih organa krave. Dvije do tri nedelje prije teljenja dolazi
do promjena polnih organa i mlijene lijezde koje govore o skorom poroaju.

30
 Vime krave se poveava, a nekoliko sati prije teljenja moe poeti luenje kolostruma. Tjelesna
temperatura se naglo smanjuje ispod normale.

Krave je potrebno izdvojiti od ostalih grla nekoliko dana prije teljenja u poseban prostor ili porodilite koje
mora biti isto i dezinfikovano. Poeljno je da se zadnji dio trupa i vime operu pred poroaj.

Poroaj se odvija kroz tri stadijuma i to : otvaranje grlia materice ( 2 - 6 i vie sati ), istiskivanje ploda (
0,5 - 4 sata i due ) i istiskivanje posteljice ( 0,5 - 8 sati ) .

Moe se desiti da krava ne izbaci posteljicu to zahtjeva strunu intervenciju.

Materica ( uterus ) posle poroaja se vraa u stanje prije bremenitosti. Vraanje (involucija) se deava 12
- 56 dana posle teljenja to zavisi od starosti krave i toka (teine) poroaja. Na pojavu tekih teljenja i
preivljavanje teladi utiu : rasa, starost, tjelesna masa, graa karlice krave, rasa i tjelesna masa bika,
vitalnost mladuneta i dr. Broj mrtvoroene ili uginule teladi pri poroaju moe biti vei od 5 procenata. Krava
najee oteli jedno ,a rijetko dva ili tri teleta. Procenat raanja blizanaca je oko 3,7 i kod mlaih krava je
ea pojava nego kod starijih.

Pri raanju blizanaca razliitog pola enska telad su u vie od 90% neplodna jer se tada javljaju
anatomske anomalije reproduktivnih organa ( frimartinizam ) i takva grla se tove i ne ostavljaju za priplod.
Kravama i teletu posle poroaja treba posvetiti posebnu panju to se tie njege, smjetaja i ishrane.

Poroaj se moe izazvati upotrebom preparata (indukcija poroaja).

Postupak sa teletom posle poroaja - je veoma vana faza jer tele dolazi u novu sredinu u kojoj je
izloeno djelovanju razliitih mikroorganizama a njegov imunitet je nedovoljno razvijen. Pupana vrpca se
najee prekine pri poroaju ,ali ako ne onda se presjee dezinfikovanim makazama na 5 - 10 cm ispod
konog pupka. Pupana vrpca se odmah posle roenja teleta mora dezinfikovati da bi se sprijeio prolazak
mikroorganizama koji mogu izazvati infekcije. Nosni otvor i usta se oiste od sluzi istom krpom i tele se posle
premjesti do krave da bi ga ona osuila lizanjem i istovremeno podstakla bru cirkulaciju krvi kod njega. Krava,
takoe od ovoga ima koristi jer sluz sa teleta ubrzava izbacivanje posteljice i sprijeava zatvor koji se kod
plotkinja javlja posle poroaja. Ukoliko krava nee da olie tele, to podstai posipanjem teleta solju ili
mekinjaman ,a ako ni tada nee onda suvom krpom ili sijenom posuiti tele. Tele treba u prvim satima posle
teljenja da posisa ili popije kolostrum (prvo mlijeko). Tele dok je malo treba odvojiti u poseban boks.

Ispoljavanje estrusa posle teljenja- moe se desiti posle tri nedelje ,ali je to obino kasnije. Neophodan
uslov je da se materica vrati u normalan poloaj ,a to se deava prosjeno oko 30. dana po teljenju. Na pojavu
estrusa utie : sisanje teleta, broj mua, koliina mlijeka, ishrana, starost krave, uslovi dranja, zdravstveno
stanje i ostalo. Estrus se kasnije javlja ako tele sie, kod krava sa visokom mlijenou i kod slabo hranjenih
krava.

VJETAKO OSJEMENJIVANJE

Vjetako osjemenjivanje je biotehnika mjera pomou koje na najefikasniji i najsigurniji nain dolazi do
izmjene rasnog sastava u eljenom pravcu. Na taj nain dolazi do genetskog unapreenja potencijala goveda.
Upotrebom sjemena kvalitetnih priplodnjaka poveavaju se proizvodne osobine rasa, linija i stada ,a samim
tim i individua. Vjetako osjemenjivanje je veoma vano sa veterinarsko sanitarnog aspekta jer sprjeava
prenoenje zaraza. Sjemenom jednog bika moe se za godinu dana osjemeniti oko 10.000 plotkinja, a

31
prirodnim parenjem jedan bik moe da oplodi oko 200 krava. Zamrznuto sjeme se moe transportovati
hiljadama kilometara. Duboko zamrznuto sjeme moe se koristiti i nakon fizike smrti nekog kvalitetnog
priplodnjaka.

Kontejner Doza sjemena

Vjetako osjemenjivanje primjenjuje se na ovim prostorima od 1951. godine a od 1967. godine

zamrzavanje, konzerviranje i uvanje sjemena vri se u tenom azotu.

Uspjeh osjemenjivanja mnogo zavisi od pravog vremena osjemenjivanja i ono je 12 - 18 sati od pojave
prvih simptoma tjeranja. Uspjeh zavisi i od tehnike otapanja sjemena jer ono se mora otopiti na temperaturi od
38 - 40C u trajanju od 20 - 30 sekundi. Uspjeh osjemenjivanja zavisi i od pravilnog ubacivanja sjemena u
reproduktivne organe plotkinje.

Bikovi koji se upotrebljavaju za proizvodnju sjemena su odabrani po porijeklu, spoljnjem izgledu i moraju
biti zdravi. Ovi bikovi su testirani na znaajne proizvodne i druge osobine.
U Crnoj Gori tokom 2011.godine osjemenjeno oko 33% od ukupnog broja plotkinja dok je u zemljama sa
razvijenim stoarstvom taj procenat preko 90%(Bavarska 94%).

PRIRODNI PRIPUST

Prirodni pripust se primjenjuje tamo gdje populacija nije obuhvaena vjetakim osjemenjivanjem to jest tamo
gdje ono ne dopire - udaljena podruja. Prirodni pripust treba sprovoditi sa licenciranim kvalitetnim mukim
priplodnjacima (bik). Mjera licenciranja bikova naroito je znaajna za one zemlje gdje je mali broj plotkinja
obuhvaen vjetakim osjemenjivanjem.Takva situacija je u Crnoj Gori gdje na prirodni pripust otpada preko
60% oplodnje. Licencirani bikovi moraju biti u istoj rasi, normalno razvijeni, zdravi i stariji od 15 mjeseci. I
prilikom prirodnog pripusta kao i kod vjetakog osjemenjivanja treba voditi raina o vremenu oplodnje a i o
tome da parenje bude u istoj rasi. Draoci licenciranih bikova duni su voditi evidenciju pripusta.

32
 NJEGA I OBRADA PAPAKA

Njega papaka od izuzetnog je znaaja za zdravlje goveda. Papak je rona tvorevina, koja stalno narasta.
Vlasnik ivotinja mora imati u vidu da je stalni pregled papaka vrlo vaan za radne i proizvodne sposobnosti
ivotinje.

Prerastanje roine papka i povrede na terenu mogu potpuno onesposobiti ivotinju za kretanje. Patnja
ivotinje u tom sluaju je izuzetno velika. Oboljeli papak onemoguava ivotinju da se normalno kree, hrani,
lui mlijeko.

Razni poloaji papaka Oboljeli papci

Bol koji stalno postoji, potpuno se moe otkloniti ukoliko se uzrok otkloni.

Obrada papaka je struni i ne ba jednostavan zahvat, koga treba da obavi obueno, struno lice kako ne
bi, zbog nestrunog postupka napravili jo veu tetu. Roina papka nosi veliku teinu i vano je odravati
higijenu papka redovnim ienjem. Ukoliko su ivotinje u ispustu ili slobodne, one u kretanju troe papke i
najee je dovoljna korekcija jednom godinje ili po potrebi.Rezanje papaka treba vriti bar dva puta
godinje, prije uvoenja ivotinje u talski objekat na jesen i u proljee pri izgonu ivotinja na pau.

Korekcija papaka se vri na ivotinji koja se mora fiksirati. Papak se skrauje ako je potrebno ,a zatim
skida donji deo papka - tabanski deo.Ovaj zahvat obavlja se posebnim noevima ili brusnim kamenom za ovu
namenu uz pomo brusilice sa manjim brojem obrtaja. Papke treba u vrijeme velikih sua premazivati
kopitnom mau kako ne bi dolo do pucanja roine papka.

Fiksirana ivotinja u boksu

33
 Obezroavanje teladi

Telad imaju ronu tvorevinu prenika oko 2cm koja predstavlja osnovu roga i zove se korjen roga. Kako tele
raste potkoni sloj postaje sve deblji i vezuje se za eone kosti i osifikuje. Zbog toga odstranjivanje mora da se
izvri dok je tele mlado i na taj nain se potpuno onemogui rast i razvoj roga.

Postoje tri metode obezroavanja teladi: primjena hemijskih sredstava, kauterizacija i hiruki metod.

Primjena hemijskih sredstava sastoji se u tome to se teladima u starosti 7-15 maksimalno 21 dan na
roni sloj nanosi jedno od: kalijum hidroksid (KOH), natrijum hidroksid (NaOH), sumporna kiselina (H2SO4) ili
azotna kiselina(HNO3) Nanoenje se vri vrhom tapia tako to se lagano ravnomjerno trlja rona osnova dok
ne otpadne u komadima.

Kauterizacija(spaljivanje) vri se kod teladi starih 3-6 nedelja tako to se koristi termokauter(na plin ili na
struju) Prvo se oia oko rone osnove, dezinfikuje i tele fiksira u specijalni boks. Pritiskom zagrijanog
termokautera na ronu osnovu dolazi do spaljivanja i poslije 2-3 nedelje krasta sama otpadne.

Hiruki metod se sastoji u odstranjivanju roga hirukim putem dok je on jo pokretan u svojoj osnovi. Radi
se tako to se koa oia, dezinfikuje i skalperom obree koa oko roga i testerom rog odsjee. I kod odraslih
goveda hirukim putem moe se odstraniti rog u sluaju ako je dolo do njegovog zapaljenja, preloma ili
recimo kod zloudnih bikova.

34