DL - KLTR

NDEKLER

Dil-Kltr likisi
Kltr Nedir? TRK DL - I
Kltr Oluturan geler ve
zellikleri
Dilin Kltr ve Millet Varl indeki
Yeri

Bu niteyi altktan sonra;

HEDEFLER

Dil-kltr ilikisini aklayabilecek,

Kltr oluturan geleri ve zelliklerini
syleyebilecek,
Dilin kltr ve millet varl iindeki yerini
aklayabileceksiniz.
NTE

2
Dil - Kltr

GR
nsan, yaamnn her annda dil tarafndan kuatlmtr. Bu kuatmann
neticesinde insan yaamnn her an dile yansmtr.
nsan hayatnn doal bir paras olan dil, toplum yaamnn da en nemli
yansmasdr. Toplumun meydana getirdii kltr rnleri dildeki karln ksa bir
sre ierisinde bulmakta, dil ve kltr zde bir konuma gelmektedir.
Kltr, dile kavramlar kazandrrken dil de kltrn tanmas ilevini
grmektedir. Dil ve kltr ilikisi bu nitede rneklerle aklanmtr.

DL-KLTR LKS
Ziya Gkalp, dili kltrn temel unsuru sayar.
Bir milletin btn duygu ve dnce hazinesi dil kalbna dklr; dil
araclyla yerden yere, kuaktan kuaa aktarlr.
Milletin dili ile ifade ettii szl, yazl her ey kltr kavramnn iine girer.
Sabahtan akama kadar evde, sokakta, i yerinde konuan halk, farknda olmadan
dil tarlasn eker, bier.
Aslnda dili oluturan toplumsal hayattr.
Her millet dilini ve kltrn yzyllar boyunca yourur. Bu srada akan bir
nehir gibi iinden getii her topraktan baz unsurlar alr.
Her milletin konuma ve yaz dili, karlat medeniyetlerden alnma kelime
ve deyimlerle doludur.
Dil bilginleri (filologlar), yazl ve szl kltr eserlerini incelerken bir
arkeolog gibi hareket ederler. Bir tr dil arkeolojisi yaparlar.
nce inceledikleri metnin tarihini tahmin etmeye alrlar. Kelimelerin
kkenleri, onlar dil ve kltr bakmndan ilgilendirir. Gktrk harfleriyle yazlm
bir mezar tanda grlen ince, Hinte bir kelime dil ve kltr tarihi bakmndan
nemlidir.
ncelenen dneme kadar dile girmi her kelimenin yerli yabanc ayrmakszn
yazl, sylenii, anlam dikkate alnarak tarihi tespit edilir.
En kk bir iaret, bir ses deimesi kelimenin hatta btn metnin anlamn
deitirebilir.

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 2

Dil - Kltr

Smerce bir metinde Tanr ve at kelimeleri Trke Tanr ve at

anlamlarna geliyorsa, bu btn insanlk tarihine yeni bir gzle bakmay gerektirir.
Bu kelimeler toplumun yaama tarzyla ilgili ipular da verir.
Yunus Emrenin iirlerinin dili, iirlerin yazld dnem ve evreden ayr
olarak ele alnamaz. Zira o aacn kkleri gelenekle birlikte, yetitii topraklara
smsk baldr.
Kltr eserleri, dilin belli dnemlerde donmu ekilleridir. Bu bakmdan
onlarn antlardan fark yoktur. Ktphaneler dil antlarn toplayan mzelerdir. Bu
ynyle, ktphanelere dil, dnce ve hayal mzeleri denilebilir.
Eskiden yaam insanlarn hayat tecrbelerini, inan ve deerlerini
ktphanelerde korunan eserlerden okur, reniriz.

KLTR NEDR?
Trk Dil Kurumuna ait Trke Szlkte kltr u ekilde tanmlanmaktadr:
1- Tarih, toplumsal gelime sreci iinde yaratlan btn maddi ve manevi
deerler ile bunlar yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanlan,
insann doal ve toplumsal erevesine egemenliinin lsn gsteren
aralarn btn, hars, ekin.
2- Bir topluma veya halk topluluuna zg dnce ve sanat eserlerinin
btn.
3- Muhakeme, zevk ve eletirme yeteneklerinin renim ve yaantlar
yoluyla gelitirilmi olan biimi.
4- Bireyin kazand bilgi (Trk kltr kuvvetli bir kii).
5- Biy. Uygun biyolojik artlarda bir mikrop trn retme.
6- Tarm. Bir toplumun baz gelerinin baka bir topluma geii:
Yeryznde gelimi ve az gelimi toplumlar bulunduka, ister istemez
gelimiten az gelimie doru bir mal ve kltr akm olacaktr. (O.
Rfat) bitkileri. nsanlarca yetitirilen bitkilerin btn.

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 3

Dil - Kltr

Aada kltr kavramn deiik ynleriyle aklamaya dnk eitli tanmlar

sralanmtr:

Kltr, varlmzn yapsn belirleyen, sosyal bir srete

rendiimiz uygulama ve inanlarn, maddi ve manevi gelerin birliidir.
(Sapir)
Kltr, bir toplunun tm hayat biimidir. (Linton)
Kltr, bir grubun yaama biimidir. (Maquet)
Kltr, sosyal-kltrel evrendeki ak seik eylemlerin ve dier
aralarn ortaya koyduu ve nesnelletirdii, anlamlar, deerler ve kurallar,
bunlarn etkileim ve ilikileri, btnlemi ve btnlememi gruplardr.
(Sorokin)
nsanlarn iinde bulunduklar hayat artlarna uyumlarnn toplam ,
onlarn kltrdr. (Summer ve Keller)
Kltr, toplumsal olarak renilen ve ayn yoldan yeni kuaklara
iletilen davran kalplardr. (Tozzer)

Kltr, bytlerek ekrana yanstlm bireysel psikolojidir. (Benedict)

Kltr, sosyal etkileimin rndr. (Winston)
Kltr, evremizin insan yapm olan ksmdr. (Herskovits)
Kltr, doann yarattklarna karlk, insanolunun yaratt her
eydir. (Marx)

Kltr Oluturan geler ve zellikleri

Kltr oluturan geler u ekilde sralanabilir.
1- Din: Bir yaama biimi olmas bakmndan din, kltr oluturan
gelerden biridir. Eliot, Avrupa kltrnn, Hrstiyanlk ortadan
kalktktan sonra yaayacana inanmyorum der.

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 4

Dil - Kltr

2- Dil: Toplumlarn kendi kltrlerini yaattklar ve onu kuaktan kuaa

aktardklar bir dil vardr. Bu bakmdan dil, bireysel iletiimi salamann
yan sra kltr taycs olmas nedeniyle nemli bir kltr gesidir.
3- Tarih Miras: Kltrn nemli iki zellii vardr: Biri onun kadimlii
(eskilii), dieri devamlldr. inde yaadmz kltrn byk bir
blm, atalarn mirasdr ki, bu kltrn kadimlii anlamna gelir.
Devamll ise, gemiten gelen baz kltrel deerlerin ihtiyalara
cevap vermemesi nedeniyle bu deerlerin ekil deitirmesi ve onlara
yeni anlamlar yklenmesidir. Bu kavram ate metaforuyla anlatmak
mmkndr. Yzyllar ncesi yaklan bir atein koru, kuaktan kuaa
aktarlrken kl rzgrda kaybolup gider. Bu bakmdan atalarn yakt
atei sndrmeden tayabilmek iin onlarn braktklar kltrn klne
deil, koruna sahip kmak gerekir.
4- Savalar: Kltrlerin yenilenmesinde, gelimesinde, zenginlemesinde ve
kimi zaman da yok olmasnda savalarn byk bir rol vardr. Batnn
Rnesans yaamasnda slam medeniyetiyle tanmasnn byk bir
katks olmutur.
5- Gler: Hz. Musann Msrdan Filistine; Hz. Muhammedin Mekkeden
Medineye hicreti, Trklerin Anadoluya, ngilterede yaayan kimi
ngilizlerin ve Avrupal Yahudilerin Amerikaya g etmeleri yeni bir
kltrn ve medeniyetin domasn salamtr.
6- Ziraat: Kltrn ilk anlam ekin, hars olduuna gre, milletlerin ziraatle
urarken kendi birikimlerini kullanmalar, topra kendi yaam
tarzlarna ve ihtiyalarna gre ilemeleri farkl bir kltrel unsuru ortaya
karmtr. Her milletin farkll bu kltrel birikimi farkl aralarla
ortaya koymasnda gizlidir.
Btn sanat dallar ve edebiyat kltre kaynaklk eden unsurlardr. Resim,
tiyatro, mimari, musiki; hikye, roman, iir gibi sanatn grsel, iitsel ve duyusal
ubeleri kltr besleyen ve milletlerin kltrlerini oluturan nemli kaynaklardr.
Bu gelerin yan sra hukuk, corafya, evre, ahlak, ticaret, ekonomi ve
politika da kltr oluturan geler arasnda saylrlar.

DLN KLTR VE MLLET VARLII NDEK YER

Dil, canl bir varlktr. Sevinlerimizi, zntlerimizi, korkularmz,
tepkilerimizi hep konutuumuz dil erevesinde ifade ederiz. Bize verilen adn ilk
nce kim tarafndan, ne zaman ve nerede kullanldn bilmeyiz. Bu adn
verilmesinde hangi kltrel deerlerin ve endielerin hkim olduu ise belirgindir.

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 5

Dil - Kltr

nk admz, kltr oluturan temel unsurlardan u ya da bu ekilde bir iz tar

(milliyet, din, ailenin din konusundaki tavr, siyaset tercihleri, sanat, spor;
beklentiler, korkular vs.).
Birey olarak nasl kendimizi dilsiz dnemezsek ve dil hayatmzn her anna
hkim bir unsursa, ayn ekilde toplumun hibir alan dilden bamsz deildir.
Kendimizi iinde bulduumuz hayat felsefesi, edebiyatmz, musikimiz, mimarimiz,
vs. dille iliki iindedir ve dilden ayr dnlemez. Ayn ekilde gelenek ve
greneklerimiz dil olmadan kuaktan kuaa aktarlamaz.
Kltr deien bir milletin dili de deiir. Tarihte dile gerekli zeni
gstermeyen toplumlarn bugn varlklarndan sz etmek mmkn deildir.
Gnmzde belki Smerlerin, Hititlerin, Lidyallarn soyundan gelen insanlar vardr.
Fakat toplumsal balar pekitiren dil ortadan kaybolduu iin bugn bu
milletlerden sz edemeyiz.
Dil, bir milletin kltr kimliidir.

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 6

Dil - Kltr

YAZI
Bir apartmann yar aydnlk penceresiyle karlarm akamlar eve dnerken. Bir
yal adam, keciine ekilmi, elinde bir kitap, durup dinlenmeden okumaktadr
onu. Kimdir bu yal adam, necidir, nasl bir insandr? Hibir zelliini bilmiyorum.
rnek Metin
Ama dnyada ancak birka yl kalmasna karn durup dinlenmeden okuyan bu
yaldaki okuma tutkusu nereden gelmektedir? Asl merak ettiim sorun budur.
Yazmda, bu merak yenmeye alacam.
nsanlk tarihinin yazyla balad bir gerektir. Yazy bulmasyle birlikte
insanolu, evrendeki sonsuzluuna da inanmtr. Daha akas, yaz yoluyla
varlnn ayrmna varmtr. Yaptklarna, ortaya koyduklarna inan, bir
saptamaya gtrmtr insan. Denebilir ki, insan, yazyla, kendisini yeniden
yaratmtr. Benjamin Franklin'in mantyle dnlrse insan, kendisini
hayvanlktan kurtaran en nemli ara bulmutur. Bu ara, kendisini
dmanlarndan korumak iin yapt ta, sopa, balta trnden bir ara deildir;
dnsel kiiliini oluturan yepyeni bir gtr. Ta, balta, sopa... gibi aralar,
insann hayvana stnln salayan bir bask gc tar. Oysa yaz, insana
insanln duyuran, bask glerinin gereksizliini gsteren, yeni bir yaama ve var
olma biimini oluturan temel aratr. Bu nedenle, Franklin'in nsan, ara yapan
hayvandr. tanm, bu k altnda yetersiz grlebilir. Sz konusu aracn nasl bir
ara olduunun belirtilmesi gerekir. Ama Franklin'in bu tanm, insan yalnzca el
uzluu olarak yorumlayan anlay iin salam bir dayanaktr. Hele, el uzluunun
kkeninde zihinsel yaratmn etkileri de dnlrse, tanmn gereklii aka
belirir.
Yaz neyi getirmitir insanoluna? Dnmeyi ve varlna gven duymay. yle
sanyorum ki, Aristo'nun nsan dnen hayvandr. tanm, insann yazdan
sonraki dnemlerini anlatr. nk, ancak yazyla, insann dnebildii
saptanabilmitir. Tanm geniletirsek, ilk insann, dmann paralamak iin
yapt ilk ara bile anlatmsal bir deer tar. En ilkel ara, Seni paralayp
yiyeceimin anlaml bir biimidir. Yaz'nn, dnmeyi somutlayan bir eksen
olarak alnmas, insann var oluunu aratrmada salam bir dayanak olmaktadr.
Elinden kitabn brakmayan, son yllarn yazyla dostluk iinde geirmek isteyen
yal adamla ilgili meraklardan biri aydnla kavutu sanrm. En ilkel noktada da
olsa, uygarln doruunda da olsa, insandaki varln yaama tutkusu, ama
ynnden deerinden bir ey yitirmemitir. lkel insan, nasl, varln duymak iin
ara yapmak gereksinimi duymusa, uygar insan da yeni yaratmlarla varln
yaamak gcn gstermitir. Ne ki, bu amacn biimi deimitir. Her a, her
yeni dnce, gerekte, insann, kendisini yeni bir eye uydurmasndan baka
nedir? lk insan, yazyla nasl var olduunu anlatmak istemise, bugnk insan da
yaznn gcne snarak daha anlaml bir yaamay semektedir. Okuyan insan,
kendi kendine bir dnya kurar, yaratlan gzellikleri, kendi yarattklaryle
birletirir. Sanatyla insan arasndaki sonsuz dostluk bylece balar. Yal
adamdaki okuma tutkusu, ilk insandan bu yana gelien yaratma tutkusunun bir
sonucudur. Bir eyi kavrama, ona egemen olma tutkularndan da insann bu
yaratma isteinin somut sonularn grebilirz. Sz gelimi Hamlet'i okuyan kii,
Hamlet'teki yaratmn ayrmna erdii iin sevmez onu yalnzca, Hamlet'in
armyle kendi iindeki Hamlet'i yaratt iin ilgi duyar ona. Yani sorun,
insann, kendini yeniden yaratmasdr. Kimi kiilerde birtakm yaptlara zaman
zaman dnme isteinde de bu yeniden yaamann etkilerini izleriz. Hamlet'teki
dnceler, yaratlan dnya onun iine ilemitir. O da bu dnyaya karlk kendi
dnyasn kurmutur iinde. Var olana, var ettiiyle karlk vermektedir. Bir resim
iin, bir mzik paras iin de ayn durum szkonusudur. Van Gogh'u tanyan
insan, onun resimlerinin tm oluumunu yerletirmitir iine. Bu, bir kiilik
kavraydr; ister istemez, dnyay biraz da o gzle yorumlayacaktr. ubert,
aykovski iin de byledir bu. Onlar dinleyen, onlar yaamay semitir. Ama bu
yaama, mziin ya da resmin yaratt yaama ortamdr. Peki, kiinin zaman
zaman bir roman ortamna, bir mzik ortamna bir resmin ortamna snmas
nasl aklanabilir?

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 7

Dil - Kltr

Her yaratm, ilk andan sonra eskimeye balamtr. Doann bu deimez

yasas, insann, her anda, saliselere sacak denli dar zamanlarda yeni
yaratmlarn yaratcs olma gcnn sonucudur. Bir eyle yetinmeme,
rnek Metin
kendini srekli deiimlerin iinde bulma, insann doa karsnda
yenilmez gcdr. Sorun bu adan alnmazsa, Durdurun dnyay inecek
var! diyenlerin glnlne deriz. Yok edilen her eyi yeniden
yaratacaktr insan, hem de ona daha da stnlkler katarak. Hatta, kendi
bile baz eyleri yok edecektir, yerine yenisini koymak iin, yaamn
yenilemek iin.
Karmza yeni bir soru kyor: Mademki insan, hep yeni yaratmlarn
yaratcsdr; neden zaman zaman eskiye dnmekte, yirmi yzyl, yirmi
be yzyl nce yazlm yaptlarn dnyasna gmlme istei
duymaktadr? Aslnda bu da bir srekliliin somut grntsdr.
Gerekte iki nedeni var bunun: Birincisi, insan, en ilkel yaratmlarla, en
gelimi yaratmlar arasndaki ilikiyi kurmak zorundadr. Geliim
srecinin kanlmaz gerkesidir bu. ncesiyle sonrasn aratrmak,
insann tarihsel gereini de yanstmak demektir. Din kitaplarnn tm,
gl yazarlarn hepsi bu gerein yansmas yolunda gelitirmilerdir
sanatlarn. kincisi ise, insann daha nce yaratlanlar yeterince
kavramam olmasdr. nsan, kavrayamadklarna dnmek zorunluunda
duyar kendini. Bu da, var oluunun bir kantdr. Sz gelimi, beyin, btn
alar kapsayacak bir gtedir. Gnmzn gelimeleri iinde ortaya
byk iler koymay baarabilen sanatlar, ondan nceki btn alarn
dncelerini eletirmi, deerlendirmilerdir. rnein Camus'y yalnzca
an yorumlayan, an yanstan bir sanat olarak almak, yanl bir
sonuca varmak olur. nk Camus, Sartre, Kafka, Dostoyevski. Yunus gibi
sanatlar, yalnzca alarn yanstmamlar, bunun yannda btn
alarn, btn dncelerin, gelmi gemi dnrlerin eletirmelerini
de yapmlardr. stnlklerinin nedeni budur. Hi kuku yok ki,
alarnn raportrln yapan sanatlarn ancak gnbirlik bir
deerleri vardr. Bu adan deerlendirilirse, sanatnn, yazya katt
sonsuzluk ortaya kar. nsan, bu sonsuzluu yaamak iin eskide
yaplmam deerlendirmelere dnebilir. Sz gelimi Socrates, bugn'
dnde yaam bir dnrdr, insanolu, bugn'de bile, Sokrates'in
dnceleri zerine youn deerlendirmelerde bulunmaktadr, onun
syledikleriyle yaratlan armlarla gnn deerlendirmesini
yapmaktadr. te kiinin roman, mzik, resim... gibi sanat ortamlarna
snmas, dnrleri yeniden ele almas, onun, ii kkeninden kavrama
ynelimiyle aklanabilir. Yaratt bir dnyaya girecek, yaratlm bir
dnyay yaayacak. Var olmann bundan te bir anlam var mdr? Yaz,
dnyaya bu anlam katan en etkili aratr. yle bir aratr ki, insann
dnsel kiilii, bu arala var olmutur. Gelimli gidimli dnyada birka
yl kalm yal adamn, elinden kitab brakmamasnda, bu dnsel
varoluun etkisini grebiliriz.
Belki u anda bile, sz konusu ettiim yal adam, elinde kitabiyle, yeni bir
dnyay kavramaya, onu yaamaya almaktadr. inde bulunduumuz
arapsana dnm bir dnyadan kap kendi yarattmz bir dnyaya
snmann baka yolu var m? Camus'yle, Van Gogh'la, aykovski'yle
Descartes'la, Yunus'la, Pir Sultan Abdal'la, openle... geirilecek
zamanlarn tesinde byk bir yaama dnlebilir mi? Grlyor ki,
insan sonsuz klan bir aratr yaz.
Adnan BNYAZAR

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 8

Dil - Kltr

Dil, kltrn temelidir. Milletin dili ile ifade ettii szl, yazl her ey kltr
kavramnn iine girer.
Kltr, tarih, toplumsal gelime sreci iinde yaratlan btn maddi ve
zet
manevi deerler ile bunlar yaratmada, sonraki nesillere iletmede
kullanlan, insann doal ve toplumsal erevesine egemenliinin lsn
gsteren aralarn btndr.
Din, dil, tarih, savalar, gler, ziraat, sanat dallar, hukuk, corafya, evre,
ahlak, ticaret, ekonomi ve politika kltr oluturan geler arasnda saylr.
Dil bireysel ve toplumsal hayatmzn her anna hkimdir. Hayat felsefemiz,
edebiyatmz, musikimiz, mimarimiz, vs. dille iliki iindedir ve dilden ayr
dnlemez. Ayn ekilde gelenek ve greneklerimiz, dil olmadan kuaktan
kuaa aktarlamaz.

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 9

 Dil - Kltr
DEERLENDRME SORULARI
Deerlendirme sorularn
sistemde ilgili nite
bal altnda yer alan
blm sonu testi
blmnde etkileimli
olarak
cevaplayabilirsiniz.
Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi
1. Dil, dnce ve hayal mzeleri ifadesiyle aadakilerden hangisi
kastedilmektedir?
a) Ktphaneler
b) niversiteler
c) Okullar
d) Devlet Arivleri
e) Mimari eserler
2. Aadakilerden hangisi kltr tanmlar arasnda yer almaz?
a) Bir toplulua zg dnce ve sanat eserlerinin btn
b) Bir millete ahsiyetini veren, dier milletlerle arasndaki fark tespite
yarayan, tarih ierisinde teekkl etmi maddi ve manevi deerlerin
btn
c) Bir toplumun tm hayat biimidir
d) Kinatn kalbimize nakettii plandr.
e) Tarih, toplumsal gelime sreci iinde yaratlan btn maddi ve
manevi deerler ile bunlar yaratmada, sonraki nesillere iletmede
kullanlan, insann doal ve toplumsal erevesine egemenliinin
lsn gsteren aralarn btn, hars, ekin.
3. Aadakilerden hangisi kltr oluturan geler arasnda saylamaz?
a) Din
b) Dil
c) Savalar
d) Gler
e) Mezhepler
4. Dil arkeolojisi ifadesiyle anlatlmak istenen ey aadakilerden
hangisidir?
a) Her milletin konuma ve yaz dili, karlat medeniyetlerden alnma
kelime ve deyimlerle doludur. nce inceledikleri metnin tarihini
tahmin etmeye alrlar. O dneme kadar dile girmi her kelimenin
yerli yabanc ayrmakszn yazl, sylenii, anlam dikkate alnarak
tespit edilir.
b) Dil arkeolojisi yapabilmek iin arkeoloji bilim dalnn imknlar
kullanlr. Bunun iin ilk yaplmas gereken zellikle eski metinlerin yer
ald toprak ve anaklarn alnarak incelenmesi gerekir.
10
Dil - Kltr

c) Dil arkeolojisi, daha ok maddi unsurlar erevesinde ekillendirilir.

d) Dilin arkeolojisi demek, sadece gemite yaam olan milletlerin l
dilleri hakknda aratrmalar yapmaktr.
e) Dil arkeolojisi sadece bir dile girmi yabanc kelimelerin etimolojisiyle
ilgilenir.
5. nsanlarn iinde bulunduklar hayat artlarna uyumlarnn toplam
onlarn kltrdr. eklinde ifade olunan gr aadakilerden hangisine
aittir.
a) Sapir
b) Linton
c) Maquet
d) Summer ve Keller
e) Winston

Cevap Anahtar: 1-A, 2-D , 3-E , 4-A , 5-D

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 11
Dil - Kltr

YARARLANILAN KAYNAKLAR
Akarsu, B. (1998). Dil-Kltr Balants (3.bask). stanbul: nklp.
Altu, T. (2001). Dile Gelen Felsefe. stanbul: YKY.
Baydur, S. Y. (1999). Dil ve Kltr. stanbul: Cumhuriyet.
Glensoy, T. (2001). Trke El Kitab. Ankara: Aka.
Kafesolu, . (1999). Trk Mill Kltr (18.Bask). stanbul: tken Neriyat.
Kaplan, M. (1999). Kltr ve Dil (12.Bask). stanbul: Dergh.
Kksal, A. (1980). Dil ile Ekin. Ankara: Trk Dil Kurumu.
nalan, . (2004). Dil ve Kltr. Ankara: Nobel.
Gkalp, Z.(1990). Trkln Esaslar, (Haz. Mehmet Kaplan). Ankara: Kltr
Bakanl.

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 12