Yldzlarn Zaman

Alan Lightman

indekiler
NSZ
YAZARIN NSZ
GR
GNE SSTEMMZ VE DER GEZEGENLERN ARATIRILMASI
Gne Sistemimizin Oluumu ve Evrimi
Baka Gezegenlerin Aratrlmas
Dnya D Yaamn Aratrlmas
YILDIZLARIN YAAM YKLER
Gne
Yldzlarn Oluumu
Yldzlarn Yaam ve lm
GALAKSLERN YAAM YKLER
Galaksilerin Kefi
Galaksilerin Evrimi
Kuasarlarn ve Etkin Galaksilerin G Kaynaklar
Galaksilerin Oluumu
EVRENN YAAM TARH
Byk Patlama (Big Bang) Modeli
Evrenin Byk lekli Yaps
Karanlk Madde
Evrenin Kkeni
Evrenin Sonu
U ANDA ALMAKTA OLAN VE NERLEN
BAZI ASTRONOM ARALARI

:::::::::::::::::

nsz

Ulusal Astronomi ve Astrofizik Aratrmalar Konseyi'nin

1990'lar iin dzenledii bilim panelinde yneticilik
yapan Alan Lightman, konsey raporunda yer alan bilim
ierikli popler bir blmn de yazardr. Lightman, panel
yneticisi olarak Amerikan astronomi topluluunun, nmzdeki
on yln en yaamsal sorular karsnda nasl tavr
aldn ve bu sorunlarn zlebilmesi iin hangi gzlemsel
etkinliklere ncelik tandn izleme frsat buldu.

Lightman, baka yldzlarn evresinde en iyi gezegen

arama yntemleri ve karanlk maddenin gerek doasn
kefetmenin en umut verici yollar konusundaki tartmalar
dikkatle izledi. Gzlemlerin, ne zaman ak bir biimde
galaksilerin oluumunu ve kuasarlarn parlamalarn ortaya
kardn anlad.

Bu kk kitapta tm bunlar ve hatta daha fazlas, dkmanter

biiminde anlatlyor. Yldzlarn Zaman'nda
okuyucular, zaman zaman insanlar ve gezegenler, yldzlar
ve galaksiler, yldz sistemleri, evrenin balanglar ve
sonlar ile ilgili bilmecelerle kar karya geleceklerdir.

Alan Lightman, basit, ak ve canl bir anlatmla yazan,

olaanst bir aratrmac ve bilim adamdr. Her eyin
tesinde, iyi bir yk anlatyor. Bu kitap, ocuklarmn astronomi
ve benim yaptklarm konusunda bilmelerini istediim
her eyi kapsyor.

John N. Bahcall

Astrofizik Profesr
leri Aratrmalar Enstits,
Princeton Astronomi ve Astrofizik
On Yllk Aratrma Komitesi Yneticisi
Amerikan Astronomi Dernei Bakan

:::::::::::::::::

Yazarn nsz

Bu kitabn (ngilizce orijinalinin) ad, Robert

Heinlein'in ok uzun dnemli bilimsel projelere
adanm olan vakf anlatan bir romanndan
alnmtr. Vakf, beklenen sonular en az iki
yzyl sonra gerekleebilecek olan projeleri
desteklemekle gurur duymaktadr. Bununla birlikte,
vakfn en akl almaz giriimlerinin hemen
kar etmeye balamas yneticileri dehete drmekte
ve canlarn skmaktadr.

Heinlein'in hayali vakf gibi Amerika Birleik

Devletleri Ulusal Bilimler Akademisi de iki yzyl
kadar uzak deilse bile, gelecee ynelik
planlar yapmaya almaktadr. nde gelen bilim
adamlarnn oluturduu zel bir rgt olan
Ulusal Bilimler Akademisi, 1863 ylnda hkmete
bilim ve teknoloji konularnda danmanlk
hizmeti vermek zere kurulmutur. 1960'tan
beri her on yl balangcnda, bir grup bilim
adamn Astronomi ve Astrofizik Aratrma Komitesi
yeleri olarak atar. Bu komite, Amerikan
astronomisinin iinde bulunduu durumu deerlendirerek
gelecek on yldaki giriim ncelikleri
konularnda nerilerde bulunur. 1990'larn
planlarn yapmak zere oluturulan komiteye
Princeton'daki leri Aratrmalar Enstits'nden
John Bahcall bakanlk etti. Gemite,
nerilen projelerin yaklak te ikisi Amerika
Birleik Devletleri Kongresi tarafndan finanse
edilerek uygulamaya konmutur. Byk projelerde
ise bu sre yirmi yl gibi uzun bir zaman
alabilmektedir.

1990 Astronomi ve Astrofizik Aratrma Komitesi

ve onun hazrlayaca rapor iin temel bilimsel
konular ve nerileri kapsayan geni bir zet
hazrlamam istendi. Bu kitap, sz edilen zeti
temel almaktadr. Astronomi tarih boyunca dnyaya
bakmz biimlendirdiinden, astronomiyi
insan asndan doru bir perspektife yerletirmek
amacyla tarihsel ve kltrel bir altyap
ekledim. Ayn zamanda baz ada bilim adamlar
ile ilgili biyografik bilgilerle birlikte bilim
adamlarnn kendi szlerine de yer verdim.
 Yldzlarn Zaman, kendisini bilimle snrlamtr.
nerilen programlarn uygulamaya konabilmesi
iin, fiyat etiketleri, bteler, zaman
izelgeleri, ulusal ncelikler ve kurumsal kontrol
gibi baz ek etkilerin de gz nne alnmas
gerektii aktr. Bu konularn bazlarndan burada
sz etmek istiyorum. Astronomi ile ilgili bilimsel
projeler kabaca kategoriye ayrlabilir:
Klasik optik teleskoplar gibi 100 milyon dolardan
daha ucuza mal olan 'kk' projeler, 100-250
milyon dolar arasnda bir fiyata mal olan
'orta boy' projeler ve 250 milyon dolardan daha
pahalya mal olan 'byk' projeler. lk ikisi
Hubble Uzay Teleskobu ve Gamma In Uydusu
(GRO) olan ve Dnya evresinde dnen uydular,
1-2 milyar dolara mal oluyorlar (neri halindeki
AXAF ve SIRTF da bu kategoriye giriyor).
Astronomlar, --hatta bugnlerde-- 'byk bilim' ve
'kk bilim'in erdemlerini tartyorlar. Byk
bilim, az sayda, greceli olarak pahal fakat stn
nitelikli aralarla yaplan aratrmalar, kk
bilim ise ok sayda ve ucuz ama dk nitelikli
aralarla yaplan aratrmalar nitelendirmek
amacyla kullanlyor. Astronomlar ayn
zamanda uluslararas ibirliinin yararlar ile
birlikte ulusal ve bireysel olanaklarn greceli
rollerini de tartyorlar. Uzay uular iin hangi
frlatma aralarnn kullanlmas gerektii de
astronomlarn tarttklar konular arasnda.

1990'lar iin imdi nerilen bilimsel projelerden

bazlar uygulamaya konmayacak. Zamanlamalar
da deiebilir. Bu nedenle metne, nerilen
aralarn kesin tarihlerini ve btelerini
koymadm. Bununla birlikte, kitabn sonuna eklenen
bir tabloda, nerilen baz aralarla birlikte
yakn gemite grev yapan ve halen yapmakta
olan baz aralarn alma tarihleri ve
baz kk bilgiler var.

Tm astronomi dnyas ve hatta tm dnya,

otuz yl planlamadan sonra 1990 Nisannda frlatlan
Hubble Uzay Teleskobu'nun odaklama
yeteneindeki baarszlkla sarsld. Baarszlkla
ilgili bir aratrma, problemin tasarmdan
veya ayrntlardan deil, teleskop aynasnn duyarsz
biimlendirilmesinden ve bu biimlendirmenin
yanl testlerden gemesinden kaynaklandn
ortaya kard. Neyse ki gerekten ac
veren bu felaket; gelimi astronomi aralarndaki
temel bir eksiklik veya yanlln habercisi
deil. Astronominin uzun dnemli ama ve
hedefleri deimedi. Yldzlar iin zamanmz olmal.

Bu kitabn hazrlanmasnda bilimsel alma

arkadalarmdan byk yardm grdm. zellikle
John Bahcall, Sallie Baliunas, Charles
Beichman, Roger Blandford, Alastair Cameron,
Marc Davis, James Elliot, George Field, Fred
Gillett, Paul Horowitz, Garth Illingworth, Kenneth
Kellerman, Bruce Margon, Brian Marsden,
Christopher McKee, David Morrison, Philip
Myers, Stephen Myers, Robert Noyes, Jeremiah
Ostriker, Stephen Ridgway, Robert Rosner,
Vera Rubin, Paul Schechter, David Schramm,
Irwin Shapiro, Alar Toomre, Michael Turner,
Steven Willner, Sidney Wolff ve Edward
Wright'a teekkr borluyum. nerilerinden
tr yayncm Michael Millman'a da teekkr
ediyorum. Doal olarak kitapta kalm olabilecek
tm szck hatalarnn sorumluluunu
zerime almam gerekir. Son sz olarak bu
kitapta yer alan projelerin greceli vurgulanma
derecelerinin Ulusal Bilimler Akademisi'nin nceliklerini
yanstmyor olabileceini belirtmeliyim.

:::::::::::::::::

Giri

Babillilerin eski yaratl efsanesi Enuma

Elish'e gre, anne-babamz, bykanne ve bykbabamz,
onlarn bykanne ve bykbabalarn
izleyerek, soyumuzun sv halindeki ufuktan
szan amurdan yaratlan gk tanrs Anu
ve yer tanrs Nudimmut'a kadar dayandn
bulabiliriz. Ondan nce yalnzca sv biiminde
bir karmaa vard.

ada astronomlar, vcutlarmz oluturan

atomlarn ufkun telerinden geldiine, yldzlarn
iindeki nkleer tepkimeler srasnda olutuktan
sonra uzaya pskrtlp gezegenleri,
topra ve organik moleklleri oluturduuna
inanyorlar. nsanln kkenini inceleyen bu
yeni bak as, kanlmaz olarak yldzlarn,
galaksilerin, ve hatta evrenin yaam yklerinin
bilinmesini gerektiriyor. Gemite yaayan
astronomlar, daha ok kalc olduunu dndkleri
evrendeki yldzlarn haritalarnn karlmasyla
ilgilenmiken, gnmzn astronomlar
evrimi ve deiimi inceliyorlar.

Astronomi, tarih boyunca Dnya'ya bak amz

biimlendirmitir. Mevsimler ve gk cisimlerinin
hareketleri, doadaki dzenliliin ilk rnekleriydiler.
Bu nedenle astronomi, en nce gelien
bilim olmutur. Eski zamanlarda Ege havzasnda
gelitirilen usturlab, nceleri bir zaman
lme arac olarak kullanlm, daha sonra insann
alglamas dnda bir gerek olduu kabul
edilen zaman lmek zere baka saatlerin gelitirilmesine
yol amtr. lk olarak perspektifi
inceleyen Albrecht Drer ve dier sanatlar tarafndan
kullanlan 'grn ve pencere' kavram,
yldzlarn yerlerini bulmak iin kullanlan
ahap astronomi aralarndan esinlenilerek yaratlmtr.
Onaltnc yzylda, Nicholas Copernicus'un
ne srd Gne merkezli gezegen
sistemi, Dnya'y sahip olduu ayrcalkl konumdan
kararak, o zamana kadar inanlan
'evrenin insanolu iin yaratld' dncesini
sorgulamaya amtr. Gezegen yrngelerinin
sabrla incelenmesi sonucu ortaya kan Isaac
Newton'un ktle ekim yasas, doaya ilikin ilk
modern teori olup, sonradan gelitirilen daha
pek ok teori iin esin kayna olmutur. Edwin
Hubble'n 1929'da kefettii evrenin genilemesi,
evrenin deimedii yolundaki Aristoteles
inancn ykmtr.

Darwin'in geen yzyldaki almalarnn

gksel bir yanks olan astronomideki bulgular,
uzaydaki evrimsel sreler konusunda, akllarda
birok soru iareti yaratmtr. Vens yzeyinde
etkin volkanlar bulduk. Gne sistemimizi
oluturan ilkel maddenin milyarlarca yl boyunca
kuyruklu yldzlarda, bozulmadan gnmze
kadar saklandn farkettik. Hala olutuklar
gaz ve toz bulutlarnn iine gml bulunan,
oluum halindeki yldzlara tanklk ettik.
Nkleer yaktlarn bitirdikten sonra kendi
arlklar altnda ken yldzlarn patlamalarn
grdk. Yldzlardan artakalan maddelerde
yaam iin vazgeilmez olan karbon ve oksijen
gibi elementler bulduk. Galaksilerin merkezlerinden
darya doru hemen hemen k hzyla
pskrtlen dev gaz stunlar kefettik. Evrimlerinin
deiik aamalarndaki galaksilerdeki
renk ve ma gc deiikliklerini gzledik.
Galaksilerin, bir zamanlar inanld gibi uzayda
dzgn bir biimde deil, kkenleri henz
aklanamayan zincirler ve dev kmeler biiminde
daldn rendik. Son olarak biriktirdiimiz
kantlardan, evrenin yaklak 10 milyar
yl nce olaanst bir madde skmas ile baladn
ne sryoruz. Evren nasl var oldu?
zelliklerini belirleyen ey nedir? Sonsuza kadar
genilemesini srdrecek mi yoksa bir zaman
sonra yeniden bzlmeye mi balayacaktr?
Yalnzca yz yl nce bylesi sorularn bilimin
ilgi alan dnda olduu dnlyordu.
Bugn ise ayn sorular bilimin neredeyse ekirdeinde
yer alyorlar. imdi, evrendeki her eyin
deitiini biliyoruz.

Yeni bulgularn ounu teknolojideki gelimelere

borluyuz. 1930'larda gelitirilen yeni iletiim
aralar, uzaydan gelen radyo dalgalarnn
alglanabilmesine yol at. Daha nceki binlerce
yl boyunca, grnr k, insanolunun Dnya'y
inceleyebilmesinin tek yoluydu. 1940'lardan
gnmze kadar bir dizi roket ve uydu,
uzaydan gelen kzltesi, mortesi nmlar ve
X-nlar saptadlar. Radyo dalgalar gibi insan
gznn duyarl olmad bylesi nmlar, gk
cisimlerinin, tmyle yeni zelliklerini ortaya
kard, hatta o zamana kadar bilinmeyen gk
cisimlerinin bulunmasn salad. Elektronik
k detektrleri fotoraf plaklarnn yerini alarak,
gk cisimlerinin grntlerinin, fotoraf
plaklarnn gerektirdiinden yz kat daha ksa
srede alnarak kaydedilmesine ve bu grntlerin
bilgisayarla ilenebilmesine olanak salad.
Yksek hzl bilgisayarlar, her biri bir elektronu,
yldz ya da galaksiyi temsil eden ve birbirleriyle
etkileen milyonlarca paracn yer
ald simlasyonlara olanak salayarak, teorik
astronomide tam bir devrime yol at. u anda
birbirlerine elektronik olarak bal olan bir dizi
radyo teleskop, tek bir dev gz gibi alarak veri
toplayabiliyor.

1960'larda, ben lisedeyken, bir kafesin iinde

oturan ya da bir platform zerinde ayakta duran
astronomlar, teleskobu gzle ynlendirirlerdi.
imdi ise ynlendirme, elektronik olarak yaplyor.
1960'larda astronomlar, verilerini, teleskobun
arkasna balanan bir fotoraf makinesi
araclyla kaynaklarn fotoraflarn ekerek
elde ediyorlard. Bugn hibir byk teleskobun
civarnda fotoraf plaklarna rastlayamazsnz.
Yldzlardan ve galaksilerden gelen zayf k,
CCD ad verilen, gelimi fotoelektrik hcrelerce
kaydedilerek, bilgisayar ortamnda depolanyor.
1960'larda bildiim tm astronomlar grnr
kla --insan gznn grd k-- alrlard.
O zamanlar 'gzlem seans' kavram vard.
Bir grup astronom toplanarak, yanlarna bir ka
gn yetecek kadar sandvi ve baka yiyeceklerle
bulutlu gecelerde okumak zere gzel kitaplar
alr, bir yerlerdeki bir da bana gider ve teleskobun
bana geerek ilk admda yldzlarla dolu
gkyznn keyfini karrlard. Bugnlerde
ise byk 'X-nlar' ve 'kzltesi' astronom
gruplar var. Gzlem seanslar ise genellikle
uzaktan kumanda ile ynlendiriliyor. Son zamanlarda
Einstein X-n uydusunun ald verilerle
alan bir arkadam, birok kuasarn
incelendii bir aratrmay tamamlad. Bu almann
neye benzediini sorduumda, tm vaktini
bir bilgisayar ekran banda geirdiini,
tulara basp manyetik banda kaydedilmi olan
saysallatrlm kuasar grntleri karsnda
uzun uzun dndn syledi. stelik bu bilgiler
uydudan yeryzne gnderildikten sonra
iki bilgisayar tarafndan daha ilenmiti. Kuasar
X-nlarnda 'grm olan' uydunun son
10 yldr almyor olmas nemli deildi.
Saysallatrlm veriler saklanabiliyordu.

1990'larda astronomideki keifler, henz

planlama aamasnda olan yeni ve allmadk
teknolojiyi ve aralar kullanmann avantajlarna
da sahip olacaklar. Bununla birlikte, gelecee
hazrlanrken kesinliin yansra esneklik de
gereklidir. Elimizden geldii kadar iyi teoriler
ne srp ngrlerde bulunacaz, ama eer
gemi, iyi bir rehber ise, nmzdeki yllarn
getirecei baz keifler bizi gene de hazrlksz
yakalayacaktr. Astronomide her ynmz
deimeye hazr cephelerce kuatlmtr.

:::::::::::::::::

Gne Sistemimiz ve Dier Gezegenlerin Aratrlmas

Gne Sistemimizin Oluumu ve Evrimi

'Planet' szc Yunanca'da 'hareket eden', 'gezen'

anlamna gelir. Trke'de biz de ayn kavrama
gezegen adn veriyoruz. Sabit yldzlara gre geceden
geceye yer deitirmelerinden dolay bu ad
alan gk cisimlerinin antik alarda bilinenleri be
taneydi: Merkr, Vens, Mars, Jpiter ve Satrn.
Aristoteles'e gre gezegenler ilahi ve lmsz cisimlerdi;
Demokritus ise onlarn rastgele atom kmelenmeleri
olduunu dnyordu. Gezegenlerin
Dnya ile akrabal 1610 ylnda Galileo'nun yapt
ilk teleskopla Jpiter'in uydularn gzlediinde
ortaya kt. Urans 1781'de teleskopla rastgele
bir gzlem srasnda bulundu. Urans'n yrnge
hareketlerini temel alan bir dizi hesaplamalar sonucu
varl nce teorik olarak ngrlen Neptn
1846'da; Plton da 1930'da gzlendi.

Bir cisme gezegen denilebilmesi iin ktlesinin

Gne'imizin ktlesinin yaklak onda birinden
kk olmas gerekir. Daha byk ktleli cisimler
merkezlerindeki nkleer yakt ateleyebilecek kadar
scak olacaklarndan kendi enerjilerini retir
ve yldz olurlar. Bu ktle snrlarnn iinde gezegenlerin
boyutlar ve kimyasal bileimleri birbirinden
olduka farkldr. Gne sistemimizdeki en byk
gezegen olan Jpiter'in ktlesi, Dnya'nn
ktlesinin 320 kat olup yaps hemen tmyle hidrojen
ve helyumdan oluur. En kk gezegen olan
Plton'un ktlesi ise Dnya'nn ktlesinden 400
kat kktr. Dnya'nn ktlesi 6 trilyon trilyon
kilogram (Gne'in ktlesinden 300000 kat kk),
ap yaklak 8000 mil ve younluu 5 gram//santimetrekptr
(suyun younluunun be kat).
Dnya'nn Gne'ten uzakl yaklak 150 milyon
kilometre kadardr. Ortalama olarak en uzak gezegen
olan Plton'un uzakl ise bunun krk kat civarndadr.

Gne sistemimizin gezegenleri iki gruba ayrlr:

'Yerkre benzeri' gezegenler olan Merkr, Vens,
Dnya ve Mars, ile 'Jpiter benzeri' gezegenler
olan Jpiter, Satrn, Urans ve Neptn. Gne'e
daha yakn olan Yerkre benzeri gezegenler daha
kk ve daha youn olup kayalk ve metalik maddelerden
olumulardr. Jpiter benzeri gezegenler
ise Gne'e daha uzak ve daha dk younlua
sahiptir; yaplarnda Gne'in yapsnda da en bol
element olan hidrojen baskndr. Minik gezegen
Plton bazen Dnya benzeri gezegen olarak snflandrlr.

Onsekizinci yzylda Alman felsefeci mmanuel

Kant, Gne ve gezegen sistemimizin dnmekte
olan byk bir gaz ve toz bulutunun younlamasyla
olutuunu ileri srd. Bulut varsaym denen
bu sav bugn hala kabul grmektedir. lkel gaz bulutu,
kendi ekim etkisi altnda yava yava ker.
En youn olan merkezi ksmlar Gne'i oluturur.
D ksmlar ktle ekim kuvveti nedeniyle dnme
ekseni boyunca kmeye devam eder, ama dar
doru etki eden merkezcil kuvvetler nedeniyle de
dorudan Gne'in zerine demez. Bu iki zt kuvvetin
etkisinde kalan madde, Gne evresinde adna
'ilkel gezegen diski' denilen yass bir disk oluturur.
lkel gezegen diskinin Gne'e yakn ksmlar
daha scaktr. Bu nedenle hidrojen gibi baz uucu
gazlar i blgelerde 'buz' biiminde younlaamaz.
Ama kaya ve metaller Gne yaknlarndaki yksek
scaklklarda bile younlaabilirler. Byle varsaymlar
i ve d gezegenlerin yaplar arasndaki
kimyasal bileim farkn ksmen aklyor. Son otuz
yldr teorik gkbilimciler bilgisayar simlasyonlar
yardmyla nasl olup da ilkel gezegen diskindeki
gaz ve paracklarn gezegenlere ve uydularna dntn
aratryorlar.

1983 ylnda, Yerkre evresinde yrngede

dnmekte olan Uluslararas Kzltesi Uydusu
(IRAS) baka yldzlarn evresinde de parack
diskleri olduuna ilikin ipular bulduunda, bulut
varsaymna gzlemsel bir destek de salanm
oldu. Gnmze dek hemen hemen yakn yldzlarn
drtte birinin evresinde gezegen oluumundan
artakalanlar diye nitelendirebileceimiz bu parack
disklerinden bulundu. 1980'lerde de kozmik
radyo dalgalarna duyarl ve egdml alan teleskoplar,
gen yldzlarn evresinde ilkel gezegen
diskleri kefetti. Geriye birok soru kalyor. Yrngedeki
paracklarn doas nedir? Bu paracklar
gezegen oluumunda ne gibi bir rol oynuyorlar?
Tam olarak bir ilkel gezegen diskinden gezegenler
nasl oluuyor ve evrende bu olayn skl nedir?

Yirminci yzyla kadar ksmen Aristoteles'ten

miras kalan Bat dncesinin en nemli dayanaklarndan
biri duraan evren kavramyd. rnein
ondokuzuncu yzylda ngiliz jeologu Charles
Lyell, gemite de yerkrenin bugn olduu
kadar dzgn ve yalanmaz olduunu ileri srmt.
Bununla birlikte kantlar tersini dorulad.
1830'larn banda Cape Verde adalarna yapt
yolculuk srasnda Charles Lyell, derindeki
kayalarn kristal yapl ve volkanik, yzeydeki
kayalarn ise kire tandan olduunu farketti.
ist ve kire ta keltileri zamanla birikiyor gibi
gzkyordu. Bitkilerin ve hayvanlarn fosillemi
kalntlar artk grnmeyen bir dnyann
kant gibiydiler. lk olarak ondokuzuncu yzyln
balarnda Alfred Wegener tarafndan ileri srld
gibi, zamanla ktalarn srklenip ayrld
gsterildi. Ve ondokuzuncu yzyln ortalarnda
ngiliz fiziki William Thomson'n almalar ile
Dnya'y stan Gne'in s kaynann sonsuz olmadn
anladk. Yirminci yzyln balarndan
itibaren Dnya'nn evrim geirmedii tezi pe
atld.

Bu yzyln balarnda kayalardaki uranyum

ve kurun oranlarn kullanan kimyaclar, Dnya'nn
yan birka milyar yl olarak saptadlar.
Bugn kabul edilen deer 4.5 milyar yldr. Drtbuuk
milyar yl nce Gne'in evresinde dnen
parack ve gazlardan Yerkre olutu. Acaba
drtbuuk milyar yl nce gezegenimizin ilkel okyanuslar
ve atmosferinde, ilk canllarn dokularndaki
amino asit ve proteinleri oluturan hangi
molekller vard? Hayatn kayna neydi? Daha
genel olarak, oluumu srasnda Gne sistemimizin
ilkel kimyasal bileimi neydi?

Bu sorularn yantn yalnzca topra kazarak

bulamayz. Gne tarafndan stlan ve kendi
arlklar altnda skan gezegen ve uydular eriyip
yeniden donarak doum kaytlarn bulanklatrmlardr.
Dier yandan vakitlerinin ounu
Gne'ten uzak geiren kuyruklu yldzlarn arlklar
da azdr. te bu nedenle Dnya'mzn ilkel
halini anlamak iin kuyruklu yldzlara bakmak
gerekir.

1980'lerde Halley kuyruklu yldzna gnderilen

uzay aralar ile Gne sisteminin ilkel kimyasal
bileimi konusunda ayrntl bulgular elde
edildi. Astronomlar zellikle Halley'de bulunan
karbonun nceden inanld gibi metan ve karbon
monoksit gibi basit biimlerde olmayp, byk
karmak molekl topaklar biiminde olduunu
buldular. Hala oksijen, hidrojen, karbon,
kkrt ve azotun ilkel biimleri, zellikle biyolojik
nemi olan molekl biimleri konusunda renilecek
ok ey var.

1990'lar iin nerilen yeni astronomi uydular

kuyruklu yldzlar konusundaki bilgilerimizi
derinletirecektir. CRAF (Comet Rendezvous Asteroid
Flyby-Kuyrukluyldz Asteroid Buluma Gzlemcisi)
kuyruklu yldzlar yakndan incelemek
zere planlanan ilk uydu olacaktr. Bu konuda
yeryznde MMA (Millimeter Array-Milimetre
Dalgaboyu Gzlemcisi), Yerkre evresinde yrngede
ise SIRTF (Space Infrared Telescope Facility-Uzay
Kzltesi Teleskobu) grev yapacaktr.
Bu aralar ve dierleri Jpiter uzaklna kadar
olan kuyruklu yldzlarn boyut ve yaplarn
saptayabileceklerdir. MMA radyo dalgalarn
SIRTF ise; kzltesi nmn alglayacaktr. Grnr
k yayamayacak kadar souk olan bu
kuyruklu yldz moleklleri gene de titreim ve
dnmelerini srdrecek lde enerjiktirler. Molekl
titreimleri kzltesi nm, dnme hareketleri
ise radyo dalgalarn retir. Her ne kadar
bu iki nm tr de insan gzyle alglanamayacak
kadar uzun dalgaboyuna sahiplerse de gene
de kendi ilerinde bir renk skalalar vardr. Her
molekl tr de varln yayd radyo dalgalarnn
ve kzltesi nmn zel tayfnda gsterir.

Aslnda, kimi modern gzlem aralar, insan

gznn grmedii nm trlerini alglayabilir.
Ik ad verdiimiz gzle grlen nm 'elektromanyetik
tayf'n kk bir blmn oluturur.
Kzltesi nmn dalgaboyu grnr ktan daha
uzundur, radyo dalgalarnn dalgaboyu ise daha
da uzundur.

Tayfn dier ucunda, tmnn dalgaboylar

grnr ktan daha ksa olan mortesi nm,
X-nlar ve gamma nlar yer alr. Her ne kadar
sz edilen bu eitli nm trleri deiik adlar
almakta iseler de, tm benzer enerji biimleri
olup farkl olan yalnzca dalgaboylardr. Elektromanyetik
tayfn grnr k blgesinde deiik
dalgaboylar farkl renklere karlk gelir. Grnr
kta en ksa dalgaboylu renk mavi, en uzun
dalgaboylu renk ise krmzdr. Nasl grnr k
bir prizma yardmyla bileen renklerine ayrlabiliyorsa,
X-nlar veya kzltesi nm da bileen
dalgaboylarna ayrlabilirler. Gelen nmn her
dalgaboyundaki enerji miktar, bu nm reten
atom ya da molekl trlerinin parmak izi gibidir.

ekil 1- Gamma nlarnn, X-nlarnn, mortesinin,

grnr n, kzltesinin ve radyo dalgalarnn
dalgaboyu aralklarn gsteren elektromanyetik tayf. Bu
ok byk dalgaboyu araln gsterebilmek iin saa
doru gidildike onla arplan bir birim skalas kullanlmtr.
ekilde ayn zamanda bu alt eit nm yayan
atom ve molekl rnekleri de gsterilmitir.

Ne yazk ki yalnzca radyo dalgalar ve grnr

k Yerkre'mizin atmosferinden sourulmadan
geebilirler.

Elektromanyetik nmn dalgaboyu aral

gamma nlar iin 0.000000001 cm'den balayp
radyo dalgalarnn dalgaboyu olan 0.03 cm'ye kadar
uzanr. Bu ok byk aralktaki saylar kolayca
ifade edebilmek iin bilim adamlar bilimsel
gsterim ad verilen bir tr ksaltma kullanrlar.
rnein 0.000000001 says 10 zeri eksi 9 biiminde
yazlabilir. 'eksi 9' says 1'den nce dokuz tane sfr olduunu
gsterir (Ondalk noktann solundaki sfr da
sayya dahildir). Benzer biimde 0.001 says da
10 zeri eksi 3 biiminde yazlabilir. Bilimsel gsterim ayn
zamanda ssn nndeki eksi iareti kaldrlarak
birden byk saylar gstermek iin de kullanlabilir.
rnein 10000, 10 zeri 4 biiminde yazlabilir. Buradaki
4 says 1'den sonra drt tane sfr bulunduunu gsterir.

Galaksimizi ve galaksi dn inceleyen astronomlar

teorilerini tmyle, ok uzaklardan gelen
ok snk a dayandrmak zorundadrlar. Ama
gezegenleri inceleyen astronomlar inceledikleri
yerlere gidebilirler. Son otuz ylda Mariner, Pioneer,
Viking ve Voyager uzay aralar ou gezegenlere
15.000 km. kadar yaklaarak Dnya'ya,
Satrn'n halkalar Mars'n topra, Urans'n
evresindeki yeni uydular Jpiter, Satrn ve Vens'n
atmosferleri, Urans evresindeki manyetik
alan ve Jpiterin bir uydusunun zerindeki
aktif volkanlar konusunda artc bilgiler gnderdi.

Bu uydulardan elde edilen bulgularn hem temel

bilimler hem de zerinde yaadmz gezegenin
anlalmasna ynelik birok sonular olmutur.
rnein Gne sistemindeki gezgenlerin atmosferlerinin
incelenmesi, kendi gezegenimizdeki
insan yaps deiikliklerin nlenmesinde bize
yardmc olabilir. Vens'n atmosferi hemen tmyle
karbondioksitten olumutur. Bu gaz Gne
nlarnn atmosfere girmesine izin verir ama
dar kamasna izin vermez. Dolaysyla, gezegenin
evresini saran dev bir battaniye gibi davranr.
Sonu olarak gezegenin yzeyi drtyz dereceye
kadar snr. Bu olaya 'sera etkisi' denir. Bir
zamanlar Vens de Dnya benzeri (ounlukla
oksijen ve azottan oluan) bir atmosfere sahip olmu
olabilir. O zamanlar atmosferdeki scaklk
byk olaslkla olduka dkt. Vens imdiki
durumuna nasl geldi? Uzay aralarndan alnan
bilgiler ve yeryznden yaplan gzlemler bu soruyu
yantlamamza yardmc olabilir.

1970'lerin ikinci yarsnda Viking uzay arac

hayat olup olmadn aratrmak zere Mars yzeyine
indi. Gne sistemindeki tm gezegenler
iinde Dnya'dakine en ok benzeyen koullar
Mars'ta olduu iin bilim adamlar orada hayat
olabileceini dnyorlard.

ekil 2- Vens yzeyindeki kraterlerin Magellan uzay aracndan

radar yardmyla ekilmi fotoraflar. Grlen kraterlerin
boyutlar 40-50 kilometre arasndadr. Resimde volkanik
kkenli kubbecikler de grlyor.

Robotlar Mars topran toplayp, yaayan mikro

organizma olup olmadn aratrdlar. Hibir
ey bulunamad. 1979'da Voyager uzay arac beklenmedik
bir ekilde Jpiter'in uydularndan biri
olan o zerinde aktif volkanlarn varln saptad.
Aslnda o volkanik olarak Gne sistemindeki
en aktif uydudur. Volkanik patlamalar ylesine
sk ve yaygndr ki Gne sisteminin tarihi boyunca
o'nun yzeyi birok kez kkrtl lavlarla kaplanm
olmaldr. Volkanlarn dikkatlice izlenmesi
uydunun iinden dna doru s ak miktarnn
saptanmasna olanak verdi. Bu enerji nereden geliyor?
o'nun iindeki radyoaktivite yeterli gibi grnmyor.
Bunun yerine astronomlar volkanik
enerjinin kaynann Jpiter'in ve dier uydularnn
o zerindeki ekimsel etkilerinden kaynaklanan
gelgit srtnmesi olduunu ileri sryorlar.
o'nun yayd kzltesi nm ve radyo dalgalarnn
ayrntl incelenmesinden volkanik maddenin
gerek doasnn anlalabilecei sanlyor.

u anda iki uydu, Magellan ve Galileo, Gne

sistemi iinde yollarna devam ediyorlar. Magellan
uydusu Vens'e Austos 1990'da ulat. Kaln
atmosfer katmanlarn ve bulutlar delmek iin
radar kullanan uydu, gezegenin bir haritasn
hazrlad. Birok krater, hala lav pskrten volkanlar,
birbirinden kilometrelerce uzak ve paralel
parlak krk izgilerin bulunduu blgeleri gren
bilim adamlar ok ardlar. Bu kuvvetli jeolojik
aktivitenin kayna halen bilinmiyor. Galileo'nun
Jpiter'e 1995'de ulamas bekleniyor.
(Galileo, 1995 Austos'unda Jpiter'e ulat.)

Gezegenleri inceleyen astronomlar Gne sistemini

kefetmek iin hibir ekilde uydulara
bal deiller. rnein, 1977'de zel olarak hazrlanm
bir uaa yerletirilmi olan bir teleskopla
o zamanlar Cornell niversitesi'nde alan
James Elliot ve ekibi Urans'n evresindeki
halkalar kefettiler. Bir yl sonra, Birleik
Devletler Naval Observatory'den James
Christy, Plton'un bir uydusunu kefetti. Bu
uyduya, llerin ruhlarn Plton tarafndan
yarglanmak zere yeralt dnyasndaki nehirde
kardan karya geiren, mitolojik denizci
olan Charon'un ad verildi. Charon'un yrngesinin
dikkatlice gzlenmesinin sonucu ilk kez
Plton'un ktlesi ve ap lld: Dnya'nn
ktlesinin 1//400' ve Dnya'nn apnn 1//4' .
Dnya'nn younluunun ancak 1//7'si kadar
olan dk younluundan dolay astronomlar
Plton'un yapsnn Dnya benzeri kayalardan
deil, kat metandan olutuuna inanyorlar.

Gelecekte Uzak-Kzltesi Astronomisi Stratosfer

Uydusu'nun (Stratospheric Observatory for
Far-Infrared Astronomy-SOFIA) hem Plton'nun
hem de dier gezegenlerin atmosferleri
ve yzey yaplar hakknda belirleyici bilgiler verecei
dnlyor. SOFIA bir uakla yeryznden
15 kilometre yksee karlacak. SOFIA'nn k
toplama yzeyi byk aynalar ve dier aralar,
gelen oldua byk bir duyarllkla bileen
dalga boylarna ayracak. SOFIA'nn grevlerinden
bir tanesi de Mars'taki minerallerin trlerini
ve yerlerini belirleyerek gezegenin jeolojik tarihini
aydnlatmak.
 Acaba Gnein deien etkinlik dzeyi gezegenimizi
nasl etkiledi? Teorik hesaplamalara baklacak
olursa birka milyar yl nce Gne imdikinden
%25 daha snkt. Acaba bunun sonucu
olarak Dnya'nn scakl da daha m dkt?
Yoksa o zamanlar daha mat olan Dnya'nn atmosferi,
Gnein scakln daha iyi tutarak bu
dk scakl karlyor muydu? Gne'in, oluumu
srasnda yzey tabakalarn darya pskrterek
Gne sistemi iinde her yne doru
kuvvetli bir tr rzgar oluturduu konusunda
kantlarmz var. Acaba bu kuvvetli 'Gne rzgar'
gezegenler arasndaki tozu sprm ve Dnya'nn
ilkel atmosferinin yapsn deitirmi olabilir
mi? klim nasl etkilenmi olabilir? Bu sorularn
yantlarnn ok az biliniyor. Son yllarda
bilim adamlar iklimin, Dnya'ya arpan kuyruklu
yldzlarn bombardman sonucu atmosfere karan
ve Gne nlarn engelleyen toz bulutlar
tarafndan da deitirilmi olabileceini ileri sryorlar.

Eski olaylara yeni gzlklerle baknca deiik

eyler grnyor. Bunun en iyi rnei Jpiter'in
Byk Krmz Lekesi. yz yl nce ilk gzlendiinde
Byk Krmz Leke 32.000 kilometre apnda
--ki bu gezegenin apnn bete biridir-- krmzms
bir elipsti. Yzyllar boyunca astronomlar Byk
Krmz Lekenin gezegenin yzeyindeki sabit bir
ekil olduunu dndler. Bununla birlikte son
yllarda Lekenin Jpiter'in atmosferinde olduu
anlald. Srekli hareket halinde olan bu Leke
alt gnde bir kendi evresinde saat ynnn tersine
bir tur atyor. 1978'de Voyager'n gnderdii
yakn plan fotoraflar daha da fazla bilgiyi gn
na kard. Leke, hzla dnen gazlar ve svlardan
oluan siklonun bir parasdr. Bu alkantnn
ortasnda Leke yapsn yzyllar boyu nasl
korumu olabilir? Yant, Berkeley'deki Kaliforniya
niversitesi'nde yeni bir bilim dal olan nonlineer
dinamik ya da 'kaos' teorisi zerine aratrmalar
yapan teorisyen Philip Marcus'tan geldi.
Her ne kadar dzensiz olaylara ilikin tm kavramlar
henz tam akla kavumadysa da, teori
karmaann ortasnda mucizevi bir biimde
kararllk adalarnn bulunabileceini gsteriyor.
Byk Krmz Leke ite byle bir yerdir.

Philip Marcus, Kaliforniya Teknoloji Enstits'deki

rencilii srasnda kuvvetli bir teorik fizik
eitimi ald. Doktorasn da Princeton'da yapt.
Marcus'un doktora tezi daha ok yldzlarn
d katmanlarnda bulunmas beklenen alkantl
akkanlarn davranyla ilgiliydi. Bu tr svlarn
teorisi son derece karmak olduundan, Marcus
ne olup bittiini tam olarak anlamasna yardm
edecek basitletirilmi bir bilgisayar alkant
simlasyonu program gelitirdi. Ayn zamanda
elde ettii sonular alkantl akkanlarla ilgilenen
baka bilim adamlarnn deney sonular ile
karlatrmaya balad. Aslnda bu deneylerin
gerekletii koullar yldzlardaki koullardan
ok farkldr. 1970'lerin ortalarnda Marcus doktora
tezini hazrlarken iki ey oldu. Birincisi,
uzun yllar ok kk bir bilim adamlar topluluunun
tekelinde kalan ve marjinal olduu dnlen
kaos teorisi bilim gndeminde ilk sralara
ykseldi. Kaos teorisinin ana zelliklerinden biri,
doadaki gerek sistemlerin bilim adamlarnn
kulland basitletirilmi, 'lineer' denklemlerden
ok daha karmak olmasdr. rnein; 'non lineer'
etkiler gz nne alndnda fiziksel bir sistemin
balang koullarndaki kk deimeler,
genelde gzlendii gibi, bu sistemlerin davranlarnda
byk deiikliklere yol aabilir. Marcus
bilgisayarla non lineer denklemleri zd. kinci
gelime, Voyager ve onun ektii Jpiter fotoraflaryd.
Marcus Jpiter'in Byk Krmz Leke'sini
incelemek zere bir bilgisayar program hazrlad.
ok gemeden gelimi bilgisayar programlar
yardmyla hzla dnen gaz bulutlar iinde
hi kaybolmayan lekeleriyle birlikte hayali gezegen
atmosferlerinin renkli simlasyonlarn hazrlamaya
balad. Hala balang aamalarnda olmasna
karn kaos teorisinin fizikten astronomiye
ve biyolojiye kadar birok bilim dalna nemli
birletirici katklar oldu.

Astronomi ile ilgili olarak ok uzun zamandan

beri sorulan bir soru da udur: Gezegenlerin birbirleri
zerindeki srekli deien etkileri gz nne
alndnda Gne sistemi sonsuza kadar dalmadan
varolabilecek midir? Onyedinci yzylda ekim
teorisi nedeniyle bu problemi inceleyen Isaac
Newton arasra 'tanrsal dzeltmeler' olmad srece
gezegen yrngelerindeki 'dzensizliklerin'
gittike daha fazla birikeceini inanyordu. Bir
yzyl sonra Fransz matematiki ve fizikisi Pierre-Simon
Laplace uzun matematiksel hesaplamalar
sonucu byk bir zevkle, tanrsal bir yardm olmadan
da gezegen sisteminin kendisini dengede
tutabileceini iddia etti. Bu yzyln son on ylnda
yeni matematiksel analiz yntemleri ve zel olarak
tasarlanm bilgisayarlar yardmyla da bu g sorunun
yantlanmasna alld. Her ne kadar net
yant henz bilinmiyorsa da Massachusetts Teknoloji
Enstits'nden Jack Wisdom ve dierleri teorik
hesaplamalar sonucunda Gne sistemindeki
kk gezegen ve uydularn ara sra rastgele hareketler
yapabileceini, bazen bir sre dengeli ve
dzgn hareket ettikten sonra tekrar dzensiz hareketlerine
dnebileceklerini gsterdiler.

Teorik astronomlarn urat bir baka bilmece

olan gezegen evresinde bulunan halkalardaki
ktle ekim kuvveti, egzotik deilse bile yaamsal
bir rol oynar. Gezegen evresinde yrngede
bulunan kk paracklardan oluan Satrn'n
gzel halkalar onyedinci yzyldan beri
byk bir hayranlkla izlenmektedir. 1970'lerin
sonunda, Urans evresinde de halkalar kefedildiinde
bu halkalarn dar olduu ve gezegenden
belli uzaklklarda yer aldklar bulundu. Neden?
1980'de Kaliforniya Teknoloji Enstits'nden Peter
Goldreich ve Toronto niversitesi'nden Scott
Tremaine, Urans evresinde varlklar daha nce
bilinmeyen birok uydu bulunduunu ne srdler.
Teorik olarak bu yeni uydular 'obanlar' gibi
davranarak ktle ekim kuvvetleri yardmyla yrngede
bulunan paracklar belli blgelere toplayabilirlerdi.
Daha sonralar Urans'e yaklaan
Voyager uzay arac teorik olarak sz edilen bu
uydulardan bazlarn gerekten buldu. Uydularn
hem kabaca ktleleri hem de bulunmalar gereken
yerler doru hesaplanmt (Aslnda teori,
uzay arac Satrn yaknndan geerken yeni bir
halka ve bu halkann her iki yannda 'oban' uydular
kefettiinde beklenmedik bir biimde dorulanmt).
1990'larda gezegen halkalar teorilerimiz
Neptn'n halkalar tarafndan snanacak.
u anda elimizde bu halkalar konusunda ok veri
yok, olanlar da tmyle aklanamyor.

ekil 3- Voyager uzay aracndan ekilmi olan Satrn'n

halkalarnn fotoraf. Farkl tonlar, farkl madde bileimlerini
gsteriyor.

James Elliot Hakknda Bilgi

James Elliot, 17 Haziran 1943'te Columbus, Ohio'da

dodu. 1965 ylnda Massachusetts Teknoloji Enstits'nden
fizik diplomas aldktan sonra, 1972 ylnda da
Harvard'da astronomi dalnda doktorasn bitiren Elliot,
Cornell'de doktora sonras almas yapt. 1978 ylnda
gezegen astronomisi profesr ve George R. Wallace Astrofizik
Gzlemevi direktr olarak M.I.T.'ye geri dnd.
Elliot'un aratrmalarndaki temel ilgi alan, d gezegenlerin
halkalarn ue atmosferlerini incelemektir. Bu
gezegenler bir yldzn nnden geerken yldzn ndaki
deiimleri dikkatle gzleyen Elliot, gezegenin atmosferi
konusunda olduka nemli bilgiler elde eder. Elliot
ve arkadalar, 1977 ylnda Urans'n halkalarn
ve 1983 ylnda da Plton'un bir atmosferi olduunu bulmulardr.
Elliot yle diyor: "Gezegenlere gnderilen
uzay aralar, gezegenler hakknda ok ayrntl bilgiler
salad. Ama gene de Gne sistemi hakkndaki pek ok
kritik sorunun yant, Yeryznden ya da Yerkre evresindeki
yrngelerinden gzlem yapan teleskoplarla bulunabilir.
Acaba Gne evresinde dnen bilmediimiz
cisimler, hatta Plton'un yrngesinin dnda baka gezegen
var m? Baka yldzlarn evresinde gezegenler
olabilir mi? Eer varsa, bu gezegenlerde yaam izleri bulabilir
miyiz? Acaba asteroidler, kuyruklu yldzlar ve
halka sistemleri nasl olutu ve evrim geirdi? Gezegenlerde
iklim deiikliklerine sebep olan ey nedir?
1990'larn yeni teleskop ve detektrleri, bu sorular
yantlamamza yardm edeceklerdir."
 Baka Gezegenlerin Aratrlmas

Onaltnc yzyln sonlarnda talyan felsefeci Giordano

Bruno, uzayda sonsuz sayda gezegen sistemi
bulunduu ve bu sistemlerin her birinde ok eitli
canllarn yaad fikrini tartmaya at. Bu
ve dier fikirleri nedeniyle Bruno bir kaza balanp
yaklarak ldrld. Ama soru hala yayor:
Acaba evrende baka gezegen sistemleri var m?

lk olarak 1980'lerde baka yldzlarn evresinde

madde diskleri bulunduu yolunda kantlar
elde edildi. Ne yazk ki bu gzlemler son derece
zor olduundan kantlar da ok snrl kald. Bugne
kadar Gne'imizden baka bir yldzn evresinde
herhangi bir gezegen olup olmad konusunda
kesin bir bulgu elde edilemedi. Bununla
birlikte 1990'larda uzaya gnderilecek yeni aralar,
eer varsa dier gezegen sistemlerini bulabilecek.

Uzak gezegenlerin dorudan saptanmas hi de

kolay deildir. Gne sistemimizdeki gezegenler
geceleyin Gne grlmedii iin ondan aldklar
yanstmalar nedeniyle kolayca grlrler.
te yandan Dnya'dan dier Gne sistemlerine
bakldnda merkezi yldz hibir koulda gizli
kalmaz. Nasl bir projektrn yaknnda bulunan
ate bceinin n grnmez hale getirirse,
merkezdeki yldzn kuvvetli da gezegenlerinkini
bastrarak onlar gizler. Buna ek olarak
ok byk uzaklklardan yldz ve evresindeki
gezegen birbirlerine o kadar yakn grnrler
ki ayrdedilmeleri hemen hemen olanakszdr.

Neyse ki gezegenleri bulmann baka yollar da

var. Jpiter boyutlarnda ve daha byk olan gezegenlerin
kendileri de nm yayarlar. Kzltesi
dalga boylarnda yaylan bu nmn kayna, gezegenlerin
ok yava gerekleen bzlmeleri ve
ekimsel enerjinin serbest kalmasdr. Yldzlar
ise enerjilerinin ok kk bir blmn kzltesi
nm olarak yayarlar. Dolaysyla bu dalgaboylarnda
gezegenleri yaknlarndaki yldzlardan
ayrdetmek daha kolaydr.

ekil 4- Dnya'dan yaklak altm k yl uzakta olan

Beta Pictoris yldznn grnr kla ekilmi bir fotoraf.
Merkezdeki ikin blge euresindeki disk, yldz evresinde
yrngede dnmekte olan kat maddeden olumutur.
Henz biimlenmekte olan bir gezegen sistemine benzemektedir.
Disk, kuvvetli kzltesi nm yaymaktadr. Fotoraf
zerine izilmi olan iki ember, neri halindeki SIRTF ve
SOFIA aralaryla elde edilebilecek asal zmleme ya da
'n demeti boyutlar'n gsteriyor. Bu aralarla diskin ok
daha ayrntl grntlerini elde etmek mmkn olacak.

nerilen Kzltesi Uzay Teleskobu, Jpiter boyutlarnda

bir gezegeni Gne'e en yakn yldz
olan Alpha Centauri uzaklndan --ki bu yaklak
40 trilyon kilometredir-- saptayabilecektir. Daha
byk uzaklklarda gezegeni yldzdan ayrdedebilmek
iin birbirlerine olan uzakln daha byk
olmas gereklidir.

Uzaydaki uzaklklar ok byk olduundan

astronomlar, kozmik uzaklklar kilometre yerine
k yl olarak lmeyi tercih ederler. Bir k yl,
n bir ylda ald yoldur ki bu da yaklak olarak
10 trilyon kilometreye eittir. Bu birimle sylemek
gerekirse, Alpha Centauri drt k yl
uzaktadr. Kzltesi Uzay Teleskobu yz k yl
uzaktan, merkezi yldza olan uzakl Jpiter-Gne
uzaklnn yirmi kat olmak kaydyla, Jpiter'den
on kat daha byk ktleli bir gezegenden
kaynaklanan kzltesi nm alglayabilecektir.
Yldzlarla gezegenler arasnda bylesine
byk uzaklklar gerekten bulunabilir ve yz
k ylndan daha yakn olup incelenebilecek binlerce
yldz vardr. Ne yazk ki Yerkre boyutlarnda
bir gezegen yeterli kzltesi nm yaymadndan
yakn bir gelecekte saptanmas olasl
hemen hemen yok gibi.

Gezegen aratrmalarnda kullanlan dolayl bir

yntem daha vardr. Bir gezegen sisteminin merkezi
yldz, evresinde dnen gezegenlerden kaynaklanan
ktle ekim kuvvetlerinin deimesi nedeniyle
hafife 'yalpalar'. Bu yalpalamann genlii ok
kktr. rnein Jpiter'in ekim gc, Gne'in,
ap 1.5 milyon kilometre olan bir ember zerinde
hareket etmesine neden olur; ki bu byklk Gne'in
kendi apna eittir. Yaklak drt k yl
olan Alpha Centauri'nin uzaklnda, konumdaki
bu kayma bir derecenin milyonda biri kadar bir asal
kaymaya neden olacaktr. Baka bir deyile 400
kilometre uzaklktan grlen madeni bir parann
ap kadar bir kayma sz konusudur. Yerkrenin
atmosferi gelen datarak yldz grntlerinin
bulanklamasna neden olduundan yerden
gzlem yaplan optik teleskoplarla bir yldzn konumundaki
bu kadar kk kaymalar lmek olanakszdr.
1990 ylnda Yerkre evresinde bir yrngeye
yerletirilen Hubble Uzay Teleskobu ise
atmosferin dndadr. Hubble'n asal ayrma gcnn,
evrelerinde gezegen bulunan yldzlarn
yalpalamalarn on ya da yirmi k yl uzaklktan
alglamaya yetecei, dolaysyla da teleskobun bir
dzine kadar gezegen sistemi adayn kapsaml bir
biimde inceleyebilecei dnlyor.

nmzdeki onbe-yirmi ylda devreye girmesi

beklenen yeni egdml uzay teleskop sistemleri
daha da iyisini yapabilecek. Bu sistemler, ok kk
farklarla ayr ynlerden gelen k dalgalar
arasndaki deien rtme miktarlarn lerek
kaynan konumunu ok duyarl bir biimde saptayabiliyorlar.
u anda gelitirilme aamasnda
olan bylesi teleskoplarn gezegen sistemlerinin
varln 300 k yl uzaktan saptayabilecekleri
sanlyor. Yeryznde alr duruma gelmeleri on
yldan daha yakn olan egdml teleskoplarn
da u anda alan optik teleskoplarn asal znm
gcn arttrmalar bekleniyor. Uzun vadede,
astronomlar egdm altnda alan teleskoplar
Ay yzeyine yerletirmeyi planlyorlar.

evresinde gezegen sistemi bulunan yldzlarn,

gezegenlerinin ekimsel etkilerinin sonucu
olarak yaptklar hareketler Doppler kaymas ad
verilen bir etki yoluyla saptanabilir. Ses ve k
dalgalarnn dalgaboylar kaynak ve gzlemcinin
greceli hareketleri nedeniyle deiiklie urar.
Sesin dalgaboyundaki bu deime tizliinin deimesiyle
kendini gsterir. Yaklamakta olan bir
trenin ddnn sesi, ayn tren durmakta iken
ald ddn sesinden daha tizdir, bu tren
uzaklarken ise ddnn sesini daha pes (kaln)
olarak alglarz. Ikta ise tizlik lsnn
karl renktir. Gzlemciye doru hareket halinde
olan bir kaynaktan yaylan n dalgaboyu
daha ksa dalgaboylarna, yani tayfn mavi ucuna
doru kayar. Gzlemciden uzaklaan bir kaynaktan
yaylan n dalgaboyu ise daha uzun dalgaboylarna
yani krmzya kayar. evresinde gezegen
sistemi bulunduran bir yldz, gezegenlerin
ekimsel etkisi nedeniyle yalpalama tr bir hareket
yaparken Dnya'ya yaklamakta olduu srada
maviye, uzaklamakta olduu srada da
krmzya kayar. Saniyede birka yz metre hza
karlk gelen bu kaymalar ok kk olmakla
birlikte u anda gelitirilmekte olan aralarla llebilir.
Bu aralarn tayfsal zm gc ad verilen
duyarl renk lme yetenekleri olduka yksektir.

Oluum halindeki gezegenler, gen yldzlarn

evresindeki gaz diskleri incelenerek ortaya karlabilir.
Kzltesi Astronomi Uydusu (IRAS) bununla
balantl olarak yldzlarn evresindeki
yrngelerinde dnen, kzltesi ve radyo dalgaboylarnda
nm yapan parack diskleri buldu.
Bununla birlikte IRAS'n asal zm gc yetersiz
olduundan bu disklerin ayrntlar incelenemedi.
Gezegen oluturan disklerin boyutlarnn
Gne sistemimizin boyutlarndan --yaklak olarak
bir k ylnn binde biri-- daha byk olmadna
ve en yakn gezegen oluum blgesinin 300
k yl uzakta olduuna inanlyor.

Bu saylar tm bir gaz diskinin Dnya'dan gzlenebilecek

asal apnn 0.0002 derece civarnda
olabilecei anlamna geliyor ki bu da be kilometre
uzaktan bir madeni parann grld asal
ap demektir.

Bununla birlikte bu ok kk boyutlar bile

nmzdeki on-onbe ylda alglanabilir hale gelebilir.
Radyo dalgaboylarnda gzlem yapacak
olan, neri halindeki Milimetre Dalgaboyu Gzlemcisi
0.00003 derece kadar kk ayrntlar alglayabilecek
yetenekte olacak. Gene neri halindeki
Kzltesi Uzay Teleskobu (SIRTF) da gezegen
oluum disklerinin aratrlmasnda temel bir
astronomi arac olacak. Bu yeni kzltesi teleskobun
asal zm gc, atas saylabilecek
IRAS'tan on kat daha iyi olacak ki bu da 0.0002
derece kadar kk ayrntlarn seilmesi anlamna
geliyor. Kzltesi Uzay Teleskobunun duyarll
da IRAS'tan bin-milyon kat daha fazla olacak.
Dolaysyla da bin-milyon kat daha zayf kozmik
nmlar alglayabilecek (Duyarllk asndan
SIRTF ile IRAS arasndaki fark, byk optik Hale
teleskobu ile plak gz arasndaki farka eittir).
Gezegen oluum disklerinin yayd kzltesi
nm incelemek yoluyla SIRTF bu disklerin scakln,
younluunu ve yapsn saptayabilir ki
bunlar da gezegenlerin oluumu konusunda son
derece nemli bilgilerdir. Belki de en nemlisi
srprizler olacak. Astronomi tarihine bakldnda
yeni gzlem aralarnn duyarllndaki sramal
gelimelerin ou zaman tahmin bile edilemeyen
keiflere yol at grlr.

Be ton arlnda ve yaklak be metre boyundaki

SIRTF, uzaya gnderilerek hemen hemen
sekiz Dnya ap yksekliindeki bir yrngeye
yerletirilecek. Yrngedeki SIRTF, atmosferden
geemeyen nm alglayabilecek. Yrnge
ap da byk olmas ve Dnya'ya olan uzakl
nedeniyle de Dnya'mz uydunun gr asn
hemen hemen hi engellemeyecek. SIRTF'nin frlatlmasndan
nce Avrupa Uzay Ajans, zellikleri
IRAS ve SIRTF arasnda olan Kzltesi Uydu
Gzlemevi'ni yrngeye yerletirecek. Bylece
uzaydaki kzltesi nm konusundaki bilgilerimizin
daha da netleecei tahmin ediliyor.

Yeryznden gzlem yapacak yeni kuak optik

teleskoplarn asal zmleme glerinin de, gezegen
oluum disklerini ve ok kk asal boyutlara
sahip dier cisimleri inceleyebilecek lde
arttrlmalar gerekiyor. Bu neri halindeki yeni
teleskoplardan biri de Hawaii Adas'ndaki snm
bir volkan olan Mauna Kea'nn zirvesine yerletirilecek
olan 8 metrelik Kzltesi Teleskobudur.

ekil 5- Dnya evresindeki yrngesinde dnecek olan

kzltesi nma duyarl Uzay Kzltesi Teleskobu'nun
(SIRTF) hayali grnts.

1990'lar iin planlanan bu teleskop (IRO) pek

ok bakmdan nclk yapacaktr. lk olarak IRO
grnr a olduu kadar kzltesi nma da
duyarl olacaktr. Her ne kadar yerkrenin atmosferi
kzltesi nmn baz dalga boylarn sourmaktaysa
da bir blmne de geirgendir. Yer
yzeyine ulaan bu kzltesi nm, IRO ile gzlenebilecektir.
1970'ten bu yana yaplan pek ok
optik teleskop ayn zamanda kzltesi nm da
alglayabilmektedir. Ancak IRO kzltesine zel
bir biimde adapte edilecek ve bu nmla ilgili
performans da ok yksek olacaktr. kincisi,
IRO u anda almakta olan teleskoplardan daha
byk olacaktr. Bu teleskoplarn k toplayc
aynalarnn ap ortalama drt metre civarndadr.
Aynann ap iki kat arttrldnda k toplayc
alan drt katna kacandan teleskop drt
kat daha snk cisimleri grebilir. 1991 ylnda
dnyadaki en byk kzltesi teleskop Rusya'nn,
Kafkaslardaki Pastuknov danda bulunan 6 metre
apndaki teleskobudur. kinci byk, Kaliforniya'nn
Palomar dandaki Hale teleskobu olup
1949 ylndan beri almaktadr. Ayna ap 5
metredir. Kzltesi teleskobun ayna ap ise 8
metre olacaktr. Bylesine byk bir k toplama
gcne sahip olacak IRO, gezegen oluum disklerinden
kaynaklanan zayf toplayp bileen
dalgaboylarna ayrarak diskteki deiik molekllerin
tanmlanmasn salayabilecektir.

nc olarak, tm yeni kzltesi aralar gibi

IRO'da da yeni gelitirilen kzltesine duyarl sistemler
kullanlacaktr. Birka yl ncesine kadar
kzltesi kameralar insan gzndeki ubuk veya
konik hcrelere benzeyen yalnzca bir alglama
eleman ieriyordu. ki boyutlu bir sistem ise her
biri nceki alglama elemanlarndan on-yz kat
daha duyarl elemanlarn onbinlercesini kapsayan
bir mozayiktir. Bu nedenle yeni iki boyutlu
alglama sistemleri daha nceki alglama elemanlarndan
milyonlarca kez daha duyarldr.

Son olarak IRO ok yeni bir teknoloji kapsayan

'adapte olabilen optik'le donatlacaktr. Atmosferden
kaynaklanan bozulmalar otomatik olarak
dzeltme yetenei olan bu optik elemanlarla gk
cisimlerinin son derece temiz grntlerini almak
mmkn olacaktr. Hava ktlelerinin yer deitirmeleri
ve scaklktaki deimeler nedeniyle atmosfer
srekli olarak hareket halindedir. Bu hareketler
geen n nce bir yne, sonra baka
bir yne bklmesine neden olduundan net grntler
lekeli ve bulank bir hale dnr. Adapte
olabilen optikte hareketli atmosferin odaklanmay
datc etkisi, teleskop aynasnn arkasna
yerletirilen bir dizi motorlu destek araclyla
dengelenir. Destekler, aynann yzeyini bir bilgisayardan
gelen komutlar dorultusunda saniyenin
yzde biri kadar zaman aralklaryla yeniden
biimlendirirler. Bilgisayar da komutlar bir 'klavuz
yldz'n grntlerini srekli olarak inceleyerek
alr. Eer atmosfer son derece dzgn ve przsz
ise yldzn grnts bir k noktas biiminde
olacaktr. Klavuz yldzn grntsn
analiz eden bilgisayar, atmosferin bozucu etkilerini
hesaplar ve motorlu desteklere yldzn grntsn
yeniden odaklayacak biimde ayna yzeyini
yeniden biimlendirme komutlar gnderir.
Eer srekli hareket halinde olan atmosferi, biimini
ve odak uzakln srekli olarak deitiren
bir mercek olarak kabul edersek, adapte olabilen
optik, teleskobun aynasn atmosfer merceinin
biimi ile uyumlu olarak deitirir.

nmzdeki on ylda astronomlar, adapte olabilen

optii IRO'ya olduu gibi bir dizi byk optik
teleskoba da uygulayabileceklerini dnyorlar.
IRO gibi bu yeni teleskoplar da 8-10.5 metrelik
ayna aplaryla u andaki teleskoplardan daha
byk olacaklar. Bu teleskoplardan ilki olan 10
metre ayna apl Keck teleskobu Hawaii'de ina
edildi ve 1992 ylnda almaya balad. Bir Avrupa
Konsorsiyumu ok Byk Teleskop ad verilen
ve drt tane sekiz metre apnda teleskoptan
oluan bir kompleksi ili'de altrmaya balayacak.
Yeni ina edilen sekiz metrelik ve on metrelik
teleskoplar, grntlerdeki 3 arp 10 zeri eksi 5 derece
byklndeki ayrntlar grebilecek. Bu say otuz
kilometre uzaklktan grlen madeni bir parann
asal apn ifade ediyor. Baarl olduu takdirde
adapte olabilen optik uzay koullarn ok daha
dk bir maliyetle astronominin hizmetine sunabilecek.

Asal ve tayfsal zm gcnden defalarca sz

ettik. Gerekte astronomi aralarnn deerlendirildii
pek ok kriter var: Gelen n ne oranda
toplanabildiini ve zayf a tepkiyi len duyarllk,
grntdeki ayrntlarn ne kadar seilebildiini
len asal ayrma gc ve gelen n
hangi oranda bileen dalgaboylarna ayrlabildiini
len tayfsal ayrma gc. Gzlemsel astronomlar
iin bu snflardaki aralarn en kalitelileri
gereklidir. Teorik astronomlarn gereksinme
duyduu aralar ise bir bilgisayar, bir miktar kat
ve kalem ile bir p kutusundan oluur.

Dnya D Yaamn Aratrlmas

Evrende yalnz myz? Bundan daha derin anlam

olan pek az soru vardr. Dier yaam biimleriyle
bir temas, evrendeki yaamn farkl balanglar
ve farkl dnemeleri arasndaki milyarlarca
yllk boluu dolduracaktr. Dnya d
bir temas evrendeki yerimize bak amz sonsuza
dek deitirecektir.

Son derece sradan bir yldzn evresinde dnen

yine sradan bir gezegen zerinde yaadmz
anlayacak lde evrim geirmemiz iin 4.5
milyar yl gemesi gerekti. Kzltesi Astronomi
Uydusu, olas baka gezegen sistemleri konusunda
ipular buldu. Ve uzay, bildiimiz kadaryla
yaam iin gerekli olan karbon temelli organik
madde bakmndan olduka zengin. Radyo teleskoplar
yardmyla uzayda birbirinden farkl yz
kadar organik bileik bulduk. Yeryzne den
meteoritlerin getirdii organik amura dokunduk.
Paralarn bazlar hala dtkleri yerde duruyor.
Dnya'da olmu olan eyler baka yerlerde de olabilirdi.

Yllar boyu astronomlar nedense dnya d yaamla

haberlemenin elektromanyetik dalgalarla,
zellikle de radyo dalgalaryla gerekleeceini
varsaymlardr. Bizim kuamz bu tr bir haberlemeyi
gerekletirebilecek ilk kuak. Dnya
d kaynakl ve zeki yaratklarca yaplaca varsaylan
radyo yaynlar iin ilk aratrma, o yllarda
Bat Virginia'daki Ulusal Radyo Astronomi
Gzlemevi'nde alan Frank Drake tarafndan
1960 ylnda gerekletirildi. Bu alma srasnda
Drake anteninin 'kulaklarn' iki yakn yldza evirerek
iki ay boyunca dinledi. O zamandan bu
yana, ou dier amalarla kullanlan radyo teleskoplarnn
ucuz ve basit kopyalar olan aralarla,
elli kadar aratrma yapld. Getiimiz yllarda,
son derece duyarl aralarla yalnzca uzaydan gelmeleri
olas zeka rn sinyalleri dinlemeye ynelik
srekli bir aratrmann temelleri atld.
Aradmz ey, uzayda tek bir ynden gelen dar
dalgaboyu bantl bir radyo yayn. Eer byle bir
'sinyal' bulunabilirse, bir takm kodlanm mesajlar
arayacak ve zmeye alacaz. Bilgisayar
teknolojisi yeni radyo alclarnn gelitirilmesine
nemli katklar yapt. lk dnya d kaynakl yayn
taramalar yalnzca 1000 radyo kanaln kapsyordu.
Harvard niversitesi'nden Paul Horowitz
tarafndan tasarlanan bilgisayar kontroll
alc sistemleri ise 10 milyon kanal ayn anda
tarayabiliyor. Arkadalarmzn hangi kanaldan yayn
yaptklarn bilmediimizden mmkn olduunca
ok kanal ayn anda izlemek bir zorunluluk.
1990'larn sonunda alclardaki kanal says
milyara ulaabilir.

Ekim 1992'de NASA, Arecibo radyo teleskobu

kullanlarak yaplan dnya d, zeka rn radyo
yaynlarn izlemek zere bir aratrma balatt.

:::::::::::::::::

Yldzlarn Yaam ykleri

Gne

Temel eseri olan Principia'da Newton yle

yazyor: 'Gne'i sabit yldzlardan biri olarak
kabul edenler' herhangi bir yldzn parlakln
Gne'in parlakl ile karlatrarak o yldzn
uzakln bulabilirler. Bu, uzaktaki bir
mumun yla yanbamzdaki bir mumun
n karlatrarak mumun uzakln tahmin
etmeye benzer. O zamanlar Newton, en
yakn yldzlara olan uzakln Gne'imizin
uzaklnn yaklak bir milyon kat olmas gerektiini
hesaplad ki sonraki lmler bunun
doruluunu gsterdi.

Newton'un ne srd bu fikirde dier yldzlarn

da tpk bizim Gne'imiz gibi Gneler
olduu dncesi gizlidir. Bu, kabaca dorudur.
Gerekten baz yldzlar Gne'e ok benzer ve
onun zelliklerinin hemen tamamn paylar.
Bu nedenle Gne'i inceleyerek yldzlar konusunda
pek ok ey renebiliriz.

Yeryzndeki s ve n kayna tarih boyunca

insanln ok ilgisini ekmitir. Ondokuzuncu
yzylda bilim adamlar Gne'in
enerjisini, sanki gkyznde kmr yakan dev
bir frn gibi kimyasal tepkimeler sonucu saladn
dnyorlard. Sonradan, eer bu enerjinin
kayna kimyasal olsayd, yaktn ancak
1000 yl yetebilecei ortaya kt. Daha iyi bir
neri olarak ekim enerjisi ortaya atld. Nasl
bykbabalarmzn saatleri yava yava aaya
doru inen bir arln verdii enerjiyle
alyorsa, Gne de ktlesinin yava yava
bzlmesi sonucu serbest kalan enerjiyi yayyordu.
Ama bu srecin de ancak 100 milyon yl
s ve k retebilecei bulundu. Bu rakam da
Yerkre ve Gne Sistemi'nin ya olarak kabul
edilen 4.5 milyar yln yannda ok kk
kalyordu. Bu ikilemin farkna varan ngiliz
astronom Arthur Eddington 1920'de Gne ve
dier yldzlarn enerjilerini nkleer tepkimelerle
rettiini ne srd. Gne'in en scak ve
en youn blgesi olan merkezinde oluacak
nkleer tepkimeler milyarlarca yl boyunca yetecek
enerjiyi salayabilirdi.

Gne, yarap yaklak bir buuk milyon kilometre

olan byk ve scak bir gaz topudur.
Modern teoriye gre Gne'in merkezindeki younluk
suyun younluunun yaklak yz kat,
scaklk ise yaklak 15 milyon derece civarndadr.
Atom-alt paracklarn biraraya gelip kaynaarak
nkleer enerjiyi aa karabilmeleri
iin bu tr yksek scaklklar gereklidir. Serbest
kalan enerji balca iki ey yapar. Birincisi, Gne'in
iinde scakl yksek tutarak dardan
ieriye doru bir etki yapan ktle ekim kuvvetine
direnmeye yetecek bir basn yaratr (Byle
bir basn olmazsa, Gne kendi arl altnda
ker). kincisi, aa kan enerji nma dnerek
nce Gne'in yzeyine doru hareket
eder, oradan da uzaya yaylr. Gne'in enerjisinin
bir blm yzeyi hareketlendirip kartrarak
ok yksek enerjili paracklar, manyetik
alanlar ve ta (corona) ad verilen yksek scakla
sahip bir atmosfer yaratr.

Gne tac astronomlar artyor. Gne tutulmalar

srasnda Gne'ten fkran uzantlardan
oluan parlak bir ta grnmne brnen
takre, yzyllardan beri gzleniyor. Ama
neden bu kadar scak? Enerjisini nereden alyor?
Gne'in iindeki scaklk, merkezdeki 15
milyon dereceden yava yava yzeyde 6000 dereceye
kadar der. Gne'in iindeki ktle ekim
kuvveti ve i basn arasndaki denge, Gne'in
nm gc ve boyutlar dnldnde
anlalabilir scaklklardr. Ama Gne maddesinin
scaklnn yzeyde 6000 dereceye kadar
dtkten sonra yzeyin hemen dnda yeniden
byk bir hzla snarak bir ka milyon dereceye
ulamasnn ve uzaya yaylarak tac oluturmasnn
grnrde hibir nedeni bulunmuyor.

Gne tacnn enerji girdisi ile ilgili ilk ipular,

uzaydan yaplan mortesi gzlemlerden geldi.
Bu gzlemlerle her ne kadar Gne'in yzeyinde
gerektii kadar kk blgeler --belki seksen kilometre
apnda-- gzlenemediyse de uzay gzlemleri
ile takrede ok byk sayda gaz fkrmalar
ve patlamalar saptand. Astronomlar, gl
manyetik alanlarn kopup yeniden birleerek bir
ekilde Gne atmosferine enerji saladn dnyorlar.
Ama ayrntlar henz ok ak deil.
rnein, manyetik alanlar enerjilerini nereden
alyorlar? lk kez 1851'de Alman eczac ve amatr
astronom Heinrich Schwabe tarafndan bulunan
onbir yllk Gne etkinlik evriminde manyetik
alanlarn rol nedir?

Takre, Gne'in ou yksek enerjili etkinliklerinde

merkezi bir rol stlenir. Yksek scaklktaki
Gne tac, X-nlar ve Gne rzgar
ad verilen yksek enerjili paracklar yayar.
Yerkre'nin yrngesi yaknlarnda Gne
rzgarnn hz saniyede 500 kilometre civarndadr.
Scak takre, srekli bir biimde Gne
rzgar yaymasnn yansra ara sra Gne parlamalar
ad verilen iddetli enerji patlamalar
gsterir. Gne yzeyinin ancak binde birini
kaplayan Gne parlamas, mortesi ve x-nlarnda
Gne'in geri kalan blmnn tamamndan
ok daha parlak olabilir. Bununla ilikili bir
olay da ilk kez 1600'lerde Galileo tarafndan bulunan
Gne lekeleridir. Gne lekelerinin bykl
1500 kilometreden 50000 kilometreye
kadar deiir. Tek tek baklacak olursa, Gne
lekelerinin mrleri birka saatle birka ay arasndadr.
Gne lekelerinin toplam says, takre
ve Gne rzgar arasnda yakn bir iliki
vardr ve bunlar zamanla deien olaylardr.
Gne lekelerinin says az olduunda takre
Gne ekvatorunda daha ikin, kutuplarda ise
ok basktr. Leke says arttnda ise takre
ok daha simetrik bir grnm alr.

Kimi bilim adamlar Gne etkinliinin deiiminin

Dnya'mzn iklimini etkilediini dnyorlarsa
da aradaki iliki henz tam anlalm
deil. rnein, tarihsel kaytlar 1645-1715
yllar arasnda Gne lekesi says ve buna bal
etkinliklerin normalin ok altnda olduunu
gsteriyor. Bu olgu, 1890 ylnda Alman astronom
Gustav Sporer ve ngiliz astronom Edward
Maunder'in dikkatini ekmi. 'Maunder minimum'
ad verilen bu dk Gne etkinlii srasnda
Avrupa'daki scaklklarn olaand dk
olduu biliniyor. Eer Gne etkinlii gerekten
Dnya'nn iklimini etkiliyorsa, bu konuda
reneceimiz daha ok ey var demektir.

Son yirmi ylda X-n detektrleri ve dier

aralar Gne'le ilgili takre, kuvvetli manyetik
alanlar, parlamalar ve yldz rzgar gibi
karmak olaylarn dier yldzlarda da bulunduunu
kefetti. Bu, astronomlar iin de srpriz oldu.

Belki de takrelerin gizi 1990'larda zlecek.

Astronomlar, Yrngedeki Gne Laboratuvar
(Orbiting Solar Laboratory, OSL) ad verilen
ve tm zamann Gne'i incelemekle geirecek
olan bir uydu nerisi yaptlar. Bu yeni astronomi
laboratuvar bir optik teleskop, bir mortesi
teleskop ve bir de X-n teleskobu tayacak.
OSL'yi Kanarya Adalar'na yerletirilecek olan
Yerden Gzlem Yapan Byk Gne Teleskobu
(The Large Earth Based Solar Telescope, LEST)
tamamlayacak. Gne yzeyindeki yaplanmalarn
ayrntl grntlerini oluturabilmek
amacyla asal gc ok yksek olarak yaplacak
LEST, Gne'in manyetik alann OSL'den
daha byk bir duyarllkla lebilecek. LEST'in
grevleri arasnda, Gne'in iinde manyetik
alanlarn enerji tanmasn nasl etkilediini
bulmak ve Gne'in manyetik alannn boyutlu
haritasn kartmak da var.

Elimizde Gne'in i blgeleriyle ilgili ok az

dorudan bilgi var. Grdmz tm k
Gne'in yzeyinden geliyor. Bununla birlikte
yzey, i ksmlardaki koullara ilikin ipular
veriyor. Bunlarn en nemlilerinden biri, gaz
hareketlerini inceleyen ve yepyeni bir aratrma
alan olan Gne sismolojisi. Gne'in iinde
oluan titreimler, aynen yeryzndeki depremler
gibi, yzeye bilgi tar. Nasl depremlerin
iddeti ve sarsntlarn arasnda yer alan zaman
aralklar Yerkre'nin derinliklerindeki koullar
konusunda bilgi verirse, Gne'in yzeyinde
oluan gaz titreimleri de derinliklerindeki younluk,
scaklk ve dn hz gibi konularda
bilgi tar. rnein Gne titreimlerinin son
zamanlarda yaplan bir analizi, teorik beklentilerin
tersine Gne'in i katmanlarnn yzey
katmanlaryla ayn hzda dndn ortaya kararak
Gne aratrmalar yapan astronomlar
artt. Bununla birlikte Gne sismolojisinin
ou sonular teorik ngrleri doruluyor.
Bilim adamlar kendi teorilerinin deneyler
araclyla dorulanmasndan mutlu olurlar.
Ama ayn bilim adamlar teorileriyle deney arasnda
bir eliki yakaladklarnda da genelde
mutlu olur ve heyecanlanrlar.

Gne sismologlar, Gne'in yzeyindeki hareketleri

birinci blmde anlatlan Doppler kaymas
yntemini kullanarak izlerler. Gne yzeyi
titreirken nce Yerkre'ye doru, sonra ters
ynde, sonra yine Yerkre'ye doru hareket
eder. Srp giden bu hareketlerin izleri ok duyarl
bir biimde Gne'ten yaylan n dalgaboyu
deiimlerinin iinde yer alr. Gne yzeyinde
yer alan baz titreimler her be dakikada
bir kendilerini tekrarlarlar. Gne'in i yapsnn
doru bir grntsn elde etmek iin bu
titreimleri yllar boyu bir dakikalk aralklarla
gzlemek ve lmek gerekir. Bylesi uzun dnemli
almalar Dnya'nn eitli yerlerinde
konumlanm birok gzlemevi gerektirir. Bylece
Gne'in her zaman en az bir gzlemevinin
gr as iinde kalmas salanr. Astronomlar
u anda dnyann eitli yerlerinde en az on
gzlemevinden oluan ve Kresel Salnm A
Grubu (Global Oscillation Network Group,
GONG) ad verilen bir gzlemevleri a ina etmekteler.
Gne sismolojisi tekniklerini kullanacak
olan GONG, Gne yzeyinde 65000 noktada
ayn anda yzey salnmlarn lebilecek.

Gne'in i yapsnn daha iyi renilmesi,

astronomlar yllardr uratran bir baka
probleme de zm getirebilir. Gne'in yayd
ntrino ad verilen atom alt paracklarn llen
says ngrlen saynn ok altndadr. Ntrinolar
elektriksel olarak yksz (ntr) olup dier
paracklarla ok zayf bir biimde etkileir.
Fizikiler yllarca ntrinolarn ktlesiz, elektromanyetik
nm gibi saf enerji olduunu dndler.
Bununla birlikte ktlesi de dahil olmak
zere ntrinonun zellikleri deneysel olarak pek
iyi saptanamad.

Teorik olarak ntrinolar Gne'in merkezinde

srp giden nkleer tepkimeler srasnda retiliyor
olmallar. Ntrinolarn retim hz, leri
Aratrmalar Enstits'nden John Bahcall tarafndan
ekirdek fiziinin en iyi teorileri ve Gne'in
iindeki scaklk ve younluk koullar
konusundaki bilgiler kullanlarak ok dikkatli
bir biimde hesapland. Ntrinolar evredeki
maddeyle ok zayf bir biimde etkiletiklerinden
Gne'in merkezinde retilen hemen hemen
her ntrino Gne yzeyinden uzaya kayor
olmal. Bu nedenle de teoriyi gzlemlerle
karlatrmak muhtemelen son derece basit
olacaktr.

ekil 6- Gne'in sismolojik grnts. Farkl tonlar, bak

dorultumuz boyunca Gne'in yzey tabakalarnn
farkl hzlarn gsteriyor. Gne merkezinin hz yaklak
olarak sfrdr. Gne merkezininkinden daha ak tonlar,
bize doru hareket eden blgeleri, daha koyu tonlar ise bizden
uzaa doru hareket eden blgeleri gsteriyor. Krll
grntden, Gne'in yzeyi titreirken birbirine yakn
noktalarn farkl hzlara sahip olduu anlalyor.

Pennsylvania niversitesi'nde yirmi yldr

sren bir deney sonucunda Gne'ten yaylan
ntrinolar sayan Raymond Davis ve arkadalar,
saylan ntrinolarn ngrlen saynn yalnzca
te biri olduunu buldular. Bu fark son
yllarda Japonya'da yaplan bir deneyle de doruland.
Dolaysyla da ciddi bir problem oluturuyor.
Ya Gne'in iindeki koullar bizim dndmzden
farkl, ya da ntrino retildikten
sonra yapsn deitirebilen ve bylece yakalanp
saylmaktan kurtulabilen bir zellie
sahip. Birinci aklama, eer doruysa, yldzlarn
yaps konusundaki tm teorilerimizi deitirebilir.
kinci aklama ise atom alt paracklara
bakmz yenilememizi gerektirebilir.

1990'lar iin planlanan ve Gne ntrinolarn

izlemeyi amalayan bir dizi yeni deney gndemde:
Rus-Amerikal bilim adamlar arasnda Rus-Amerikan
Galyum Deneyi ad verilen bir ibirlii,
eski Sovyetler Birlii'nin Baksan Laboratuvar'nda
yrtlecek. talya'nn Gran Sasso Laboratuvar
ve Sudbury Ntrino Gzlemevi'nde ise
Amerika Birleik Devletleri, Kanada ve ngiltere
ibirlii var. Bu yeni deneylerin eskilerden fark
Gne'in her yerinde retilmi olabilecek her dzeyde
ntrino enerjisine duyarl olmalar. Bunun
tesinde Sudbury Ntrino Gzlemevi'nde ntrinonun
her biimi saptanabilecek. Ntrinolar biim
deitirse bile bu yeni nesil sayalara yakalanmaktan
kurtulamayacaklar.

Yldzlarn Oluumu

Bir yldzn oluumu iin iki ey gereklidir:

Madde ve maddeyi yksek younluklara eriinceye
dek sktracak bir mekanizma. Madde,
uzayda olduka boldur. Uzaydaki madde, hemen
hemen tmyle ok kk miktarlarda dier
elementler ve kk toz paracklaryla karm
durumda bulunan hidrojen gazndan
olumaktadr. Baz blgelerde gaz dzgn bir
biimde dalm durumda bulunurken dier
baz blgelerde younlamalar gsterir. Maddenin
topland yerde ktle ekimi de daha kuvvetlidir,
bu nedenle de gaz kendi kendini daha
da sktrarak yksek younluklara ulaabilir.
Sonuta ktle ekim kuvveti tek bana gaz younlatrmann
bir mekanizmas olabilir. Youn,
yeni domu bir yldz ekirdeinin ap bir
k ylnn yarsndan daha kktr. Ama bu
boyut bile tam olumu bir yldzn boyutlarndan
milyonlarca kat daha byktr. Ktle ekimi
ile birleen baka birok kuvvet, bu ilkel yldz
ekirdeinin davrann belirler. Tipik olarak
gaz bulutu kendi evresinde dnmekte olup
manyetik kuvvetler tarafndan gittike daha
fazla sktrlr. Bu faktrlerin etkileiminden
doan etkiler henz tam olarak anlalamamtr.
Bulutun iinde bzlme ve kmeye kar
koyan s ve basn vardr. eriye doru etki
eden ktle ekim kuvveti yeterince byk olduunda
bulut bzlmeye ve kendi merkezine doru
kmeye devam eder. Bu da aa kan ekim
enerjisi nedeniyle s retimine neden olur
(Aa kan s kzltesi nm biimine
dnr). Bzlen gaz bulutunun younluu ve
scakl artar. Dnen bir bulutta merkez etrafnda
Gne sistemi boyutlarnda bir gaz ve toz
diski oluabilir. Sonuta kanlmaz olarak merkezdeki
scaklk 10 milyon dereceyi bulur. Bu scaklkta
nkleer tepkimeler balar ve bulut bir
yldza dnr.

Yldzlarn ktleleri Gne ktlesinin onda

biri kadar kk olabilecei gibi yz kat kadar
byk de olabilir. Daha kk ktleler hibir
zaman scaklklarn nkleer tepkimeleri balatacak
lde ykseltemezler, daha byk ktleler
ise kendi nmlarnn da doru etkiyen
basnc ile dalrlar. Bir yldzn yukarda anlatld
gibi doumu iin gereken sre yldzn
ktlesi ile deiir. Teoriye gre Gne'imizin doumu
iin 10 milyon yl gerekmi olmal. Gne
ktlesinin onda birine sahip bir yldzn doum
sreci 100 milyon yl, yz katna sahip bir yldznki
ise yalnzca 10000 yl srer.

1980'lerde Kzltesi Astronomi Uydusu (Infrared

Astronomy Satellite, IRAS) oluum srecinde
on binlerce yldz bulduunda bu teori de
bir anlamda desteklenmi oldu. IRAS, kendilerini
evreleyen gaz iine gmlm durumda, bzlmelerinin
ilk aamalarnda olan ve nkleer
tepkimelerin henz balamad yldz ekirdekleri
buldu. Yldz oluum teorimiz bir baka desteini
de 1980'lerde radyo teleskoplar beklenmedik
bir keif yaptnda buldu: Oluum halindeki
bir yldz civarnda ters ynlere doru fkran
iki gaz stunu. Teoriciler bu gaz stunlarnn
gen bir yldz evresinde bulunmas olas
bir gezegen-oluturan diskten kaynaklanmakta
olabileceini ileri srdler. Bununla birlikte 'jet'
ad verilen bu gaz stunlarnn kayna ve rol
hala tam olarak anlalm deil.

Yldz oluturan bulutlar bu kadar uzun sre

daha fazla bzlmeden tutan ey nedir? Yeni bir
yldzn ktlesini ve her boyuttaki yldzlarn saysn
ne belirler? Gen yldzlarn evresinde ou
zaman bulunan gaz disklerinin rol nedir?
Yldz oluurken ieri ve dar doru akan gaz
nasl bir ilev grr? Tm bu sorularn yantn
bulabilmek iin ayrntl teorik hesaplamalarn
srdrlmesi ve yeni astronomi aralarnn gelitirilmesi
gerekir. Bu yeni aralar 3 arp 10 zeri eksi 5 dereceden
daha yakn gaz kmelenmeleri ve iplikikleri
ayrdedebilmeli ve saniyede 0.15 kilometrelik gaz
hzlarn lebilmek iin yzde 5 arp 10 zeri eksi 5 kadar
kk dalgaboyu kaymalarna duyarl olmaldr.

Yldz oluumu, grlr n giremedii youn

gaz bulutlar iinde srp gittiinden ipular
radyo dalgalar ve kzltesi nmda aranmaldr.
1990'lar iin planlanan ve tm bu gereklilikleri
karlayan uzay aralar unlardr: Uzay Kzltesi
Teleskobu (Space Infrared Telescope Facility,
SIRTF), Kzltesi Astronomi in Stratosfer
Gzlemevi (Stratospheric Observatory for Infrared
Astronomy, SOFIA), Ayarlanm Kzltesi
Teleskobu (the Infrared Optimized Telescope, IRO),
Milimetrik Dizge (Millimeter Array, MMO),
Milimetre Alt Dalgaboyu Teleskop Dizgesi (Submillimeter
Wavelength Telescope Array ve Bat
Virginia'daki Green Bank'ta yer alan Green Bank
Teleskobu (GBT). Bu teleskoplardan her birinin
konunun aratrlmasna kendine zg ve nemli
katklar olacaktr. SIRTF Dnya'mzn atmosferine
giremeyen dalga boylarn gzleyecektir. SOFIA
gezegen oluturan disklerdeki koullarn habercisi
olan baz atom ve molekllerin yayd nm
inceleyecektir. MMA ve IRO ise gezegen
oluturan diskler ve bu disklerden fkran gaz
akmlarn incelemek amacyla yksek ayrma
gl almalar yapacaklardr.

rnein MMO her biri aa yukar sekiz

metre apnda krk farkl radyo teleskop anandan
olumaktadr. Bu teleskoplar elektronik
olarak birbirine bal olacak ve bylece tek bir
dev teleskop gibi davranabileceklerdir. Birbirinden
2 arp 10 arp 5 derece asal uzaklktaki iki cismi
ayrdedebilcek olan MMA, adn duyarl olduu
rayo dalgalarnn dalga boylarndan (1 milimetreden
10 milimetreye kadar) almaktadr.

ekil 7- Radyo dalgalarna duyarl olacak olan, neri halindeki

Milimetre Dalgaboyu Gzlemcisi'nin (MMA) hayali grnts.

Bu dalgaboyu aralnda MMA'nn asal

zmleme gc, Dnya'daki tm teleskoplardan
daha iyi olacaktr. Daha ksa dalgaboylu
radyo dalgalarna duyarl olacak Milimetre Alt
Dalgaboyu Teleskop Dizgesi ise her biri alt
metre apnda en az altl bir anten grubundan
oluacaktr.
 Yldzlarn Yaam ve lm

Yzyllar boyu, zellikle yeryzndeki yaam

sreleriyle karlatrldnda, yldzlar kalcl
simgelemilerdir. Shelley'in Adonais (1821)
adl iirinde u dizelere rastlarz: "Her ey deiir
ve geer, yalnzca Bir ey kalr;//Gkyznn
klar srekli parlar, yeryznn glgeleri
uar." Ve Christabel'de (1800), Coleridge yle
yazar: "Ve gerek kalclk gkyznde yaar;//
Yaam skc, genlik anlamszdr."

Ama ada astronomlar hibir eyin gerek

anlamda kalc olmadn farkettiler.

Ondokuzuncu yzylda yakn yldzlarn

uzaklklar ilk kez dorudan lldnde, astronomlar
baz yldzlarn ayn uzaklktaki dierlerinden
daha parlak grndn buldular. Ve
bylece btn yldzlarn ayn olmad sonucuna
vardlar. Yldzlar, tpk elektrik ampulleri
gibi eitli ma glerinde olabiliyorlard.
Renkleri de birbirlerinden farklyd. 1911-1913
yllarnda birbirlerinden habersiz olarak Danimarkal
astronom Ejnar Hertzsprung ve Amerikal
astronom Henry Noris Russel yldzlar hakknda
basit ama ok nemli bir gerei kefettiler.
Hertzsprung ve Russel yakn yldzlar,
renkleri bir eksende, ma gleri dier eksende
olmak zere bir diyagrama yerletirdiklerinde
yldzlardan ounun diyagonal bir bant boyunca
yer aldklarn grdler. Baka bir deyile,
yldzlarn renkleri ve ma gleri arasnda
kesin bir iliki vard: Ima gc daha yksek
yldzlarn renkleri de daha mavimsiydi. Eer
byle bir iliki olmasayd --eer belli bir renkteki
yldzlarn ma gleri birbirlerinden ok farkl
olabilseydi-- o zaman Hertzsprung-Russel diyagramna
yerletirilen yldzlarn diyagramn her
yerine dalm olmalar gerekirdi. Yldzlarn
ounluunun zerinde yer ald bu diyagonal
bant 'Ana Kol' olarak bilinir. Ana kolun alt
ucunda yer alan yldzlar krmz renkli ve snk,
st ucunda yer alan yldzlar ise mavi
renkli ve ok parlaktr. Bir yldzn ana koldaki
yerini belirleyen en nemli faktr, o yldzn
ktlesidir. Byk ktleli yldzlar daha mavimsi
ve yksek ma gcne sahip, kk ktleli yldzlar
ise daha krmzms ve snktrler.

ekil 8- 'Ana kol' yoldzlarnn dalm. Her kk

ember, gzlenen bir yldz temsil ediyor. Yatay eksen,
yldzn gzlenen rengi; dey eksen ise yldzn
gzlenen ma gcn gsteriyor. Kegen dorultusunda
uzanan ve olduka dar olan kuaa ana kol ad veriliyor.

Renk, scaklkla dorudan ilikili olduu iin

nemlidir. Tm scak cisimler, yldzlar da dahil
olmak zere, elektromanyetik nm yayarlar
ve bu nmn rengi cismin scakl tarafndan
belirlenir. rnein, 7000 C derece scaklk mor
k, 3500 C scaklk krmz k retir (7000 dereceden
daha yksek scaklklar mor-tesi nm,
X-nlar ve gamma nlar; 3500 dereceden
daha dk scaklklar ise kzltesi nm
ve radyo dalgalar retirler). Bir yldzn rengini
saptadnzda onun yzey scakln saptam
olursunuz. Dolaysyla Hertzsprung ve Russel'in
kefettikleri ey aslnda bir yldzn ma gc
ve yzey scakl arasndaki ilikidir.

Hertzsprung ve Russel bir ey daha buldular.

Yldzlarn kk bir oran kendine zgyd;
bunlar ana kol yldzlar denen ounluukta
gzlenen renk-ma gc ilikisini gstermiyorlard.
Bu 'uygunsuzlar'n bir blmnn ma
gleri kendi renklerine gre ok fazla, bir blmnn
ma gleri de yine kendi renklerine
gre ok azd. Baz baka ip ularna ve teorik
ngrlere dayanarak bugn bunlarn evrimlerinin
ileri aamalarndaki yldzlar olduuna
inanyoruz. Gerekten yldzlar doar, yalanr
ve sonunda ya gzden yitip gider ya da patlarlar.
Yldzlar ne Newton'un 'sabit' cisimleri, ne
de Shelley ve Coleridge'in sonsuz klardr.
Hatta Shakespeare'in 'deimez' kuzey yldz
bile bir gn yok olacaktr.

Bir yldz olutuu andan itibaren etkin yaam

sresinin ounu ana kol yldz olarak geirir.
Bu evrede yldz, ilkel yakt olan hidrojeni
yakar. Drt hidrojen ekirdeini kaynatrarak
bir helyum ekirdeine dntrr ve bu sre
sonunda nkleer enerji aa kar. Daha sonra,
yldz hidrojeninin kabaca % 10'nunu tkettiinde
yldzn merkez blgeleri bzlrken d blgeleri
geniler. Bu arada yldz parlamay srdrr.
Parlamann kayna ise merkez blgesi
bzlrken salverilen ekim enerjisidir. Yldzn
yzeyi ise genilerken sour ve yldzn ayn
parlaklktaki bir ana kol yldzna oranla ok
daha krmzms grnmesine neden olur. Byle
olaand krmz ve byk yldzlara krmz
dev yldzlar ad verilir ki Hertzsprung-Russel
diyagramna uyumsuzluk gsteren yldzlarn
bir blm bunlardr. Eninde sonunda yeterince
byk ktleli krmz dev yldzlarn merkezlerindeki
scaklk, yeni bir nkleer yakt ateleyebilecek
lde ykselir. Bu yeni yakt, hidrojenden
sonra ikinci hafif atom olan helyumdur.
helyum ekirdei kaynaarak karbona dnr.
Sonunda, bir dizi nkleer tepkime sonucunda,
gittike ar ekirdeklerin kaynamas sonucu
yldzn merkezi demire dnr. Demir, elementlerin
en ksrdr. Ne baka atom ekirdekleriyle
kaynaarak ne de daha hafif ekirdeklere
blnerek enerji retemez. Bir yldzn merkezi
demire dntnde, yldzn kendi ktle ekimini
dengeleyecek scaklk ve basn kayna
kalmadnda, yldz kmek zorundadr.

Gne'imiz bir ana kol yldz olarak yaklak

5 milyar yl yaad, krmz dev bir yldza dnp
bymeye balamadan nce hidrojenini sakin
bir biimde yakarak 5 milyar yl daha yaayacak.
Sonra, 100 milyon gibi ksa saylabilecek
bir zaman aral ierisinde nkleer yaktnn geri
kalann tketerek kecektir. Byk ktleli
yldzlar nkleer yaktlarn daha hzl, kk
ktleli yldzlar ise daha yava harcarlar. rnein,
Gne'imizden on kat daha byk bir ktleye
sahip olan bir yldz, merkezindeki hidrojeni
yalnzca 30 milyon ylda tketerek bir krmz deve
dnr. Genel olarak byk ktleli yldzlar
her eyi kk ktlelilerden daha hzl yaparlar.

Yldz evrimi ile ilgili teorilerimizi nasl snayabiliriz?

Tek bir yldzdaki deiiklikleri gzleyebilecek
kadar uzun zaman bekleyemeyeceimiz
ok ak. Bu, milyonlarca veya milyarlarca
yl gerektirir. Bunun yerine evrimlerinin deiik
aamalarndaki birok yldz gzleyebilir ve buradan
tek bir yldzn yaam yksn karabiliriz.
Botanikiler benzer bir yntemle Kaliforniya
kzlaalarnn yaam evrimini akla kavuturmulardr.
Kzlaalar bir botanikiden
ok daha uzun, yzyllarca yaarlar. Ancak kimi
tohumunu atlatan, kimi ilk yapraklarn veren,
kimi ise olgunluk ve yallk alarndaki kzlaalar
ayn zamanda gzleyerek tek bir kzlaacn
yaam tarihini karabiliriz. Yeni yldzlar
srekli bir biimde doduklarndan --galaksimizde
ortalama olarak ylda yaklak on yldz-- bir
grup yldz inceleyen astronomlar evrimlerinin
hemen her aamasndaki yldzlarla karlarlar.
Hubble Uzay Teleskobu, galaksimizin ok
tesinde, milyonlarca k yl uzaklktaki yldzlar
inceleyebiliyor. SIRTF da benzer lmlerle
yeni domu yldzlarn sahip olabildii deiik
ma glerini inceleyebilecek.

Yanp-tkenmi bir yldz yaamn eitli ekillerde

noktalayabilir. Youn, snk bir yldz
tr olan beyaz cceye veya ok daha youn, souk
bir tr olan ntron yldzna dnebilir. Bir
beyaz cce, ayn ktleye sahip bir ana kol yldzndan
100-1000 kez daha kktr. Bir ntron
yldz ise normal bir yldzdan 100000 kez daha
kk olup hemen hemen yalnzca ntronlardan
olumutur. Ntronlar atom-alt paracklar
olup protonlarla birlikte atom ekirdeklerini
olutururlar. Tipik bir atomda proton ve ntronlar,
atomun arlka yzde 99.9'unu oluturduu
halde hacminin yalnzca 0.0000000000001'ini
kaplayan ve ekirdek ad verilen ok youn merkez
blgesinde bulunurlar. Atom hacminin ok
byk bir blm ekirdein evresinde greceli
olarak byk uzaklklarda dnen ve ktleleri
proton ve ntronlara gre ok kk olan elektronlarca
doldurulur. Bununla birlikte, ntron
yldzlarnda ntronlar kat ve ok sktrlm
bir biimde yan yana bulunurlar. Gne'in
atomlarndaki tm elektronlar koparp ekirdekleri
yan yana getirdiinizi dnn. Bir ntron
yldz elde edersiniz. Ntron yldzlarnn
younluklar hayal bile edilemeyecek kadar
yksektir: Gne'in ktlesi yaklak on kilometre
apnda bir krenin iine sktrlm durumdadr.
Bunun tesinde bu kre saniyede 1
ile 1000 devir arasnda ok yksek hzlarla dnmektedir.
Manyetik alan Dnya'mznkinden
trilyonlarca kat kuvvetli olan ntron yldzlar,
periyodik atma (puls) biiminde youn radyo dalgalar
yayarlar. Beyaz cceler ve ntron yldzlar,
yaplarndaki sktrlm atom alt paracklarn
direnleri nedeniyle daha fazla kemez,
bzlemezler. Sonsuza kadar bu dengeli
durumlarn koruyabilirler. Ama bir zamanlarn
parlayan yldzlar olan bu youn krelerin dnme
enerjisi dndaki enerji kaynaklar tkenmitir.
Dolaysyla, eninde sonunda snkleip
soumaya mahkumdurlar.

Beyaz cceler 1913 ylnda Hertzsprung tarafndan

tanmlanmtr. 1924 ylnda ngiliz astronom
Arthur Eddington ilk kez Gne'e yakn
bir yldz olan Sirius'un beyaz cce bir yldz
olan yoldann boyutlarn hesaplad. lk ntron
yldz 1967 ylnda Cambridge niversitesi'nden
Jocelyn Bell ve Anthony Hewish tarafndan
bulundu. Astrofizikilerin bu ilgin cisimlerin
karakteristik zelliklerini onlarn kefinden
nce ngrmeleri garip gelebilir. Kaliforniya'da
birlikte alan svire uyruklu astronom Fritz
Zwicky ve Alman uyruklu astronom Walter Baade,
ntronun bir laboratuvarda ilk kez kefinden
yalnzca iki yl sonra, 1934'de ntron yldzlarnn
varln ve zelliklerini nceden belirlemilerdi.
Bylesi kesin kehanetler, yeryznde
kefedilen fizik yasalarnn evrenin uzak blgelerinde
de uygulanabilir olduu varsaymnn
geerliliini snamaktadr.

Bu ngrler ayn zamanda astronomideki teorik

hesaplamalarn gcn de snyor. Burada
bir an durup konu dna karak astronomide teori
ve gzlemin rollerine gz atmakta yarar var.

ekil 9- Deiik tr yldzlarn yaklak yaraplar.

Ntron yldzlarndan (aplar yaklak 10 kilometre)
krmz dev yldzlara kadar (aplar yaklak 300 milyon
kilometre) ok byk aral kapsayabilmek asndan,
yatay eksendeki her birim, saa doru gidildike 100
saysyla arplmaktadr.
 Her bilim dalnda teori ve deney birlikte, yan
yana yer alr. Teori, kavramlar tanmlar ve gelitirir,
yeni deney ve gzlemlerin sonularn
nceden grmeye alr, deney sonularn yorumlar.
Akl ve zekamzn dnda d dnyada
neyin gerek olduunu bize syleyen, deney ve
gzlemdir. Astronomi, dier bilimlerden bir anlamda
farkldr. Astronomide incelenen cisimler
genellikle k yllar boyu uzakta ve kontrol dndadr.
Bir ntron yldznn manyetik alann
'kapatp' nasl davrandn inceleyemeyiz; bir
galaksinin belirli bir yne dnmesini salayamayz,
hatta ona deiik alardan bakamayz
bile. Astronomide, yalnzca gzleyebiliriz. Astronomide
veri toplayan insanlara 'deneyci' deil
'gzlemci' denir. Astronomide gzlediimiz cismi
kontrol edemediimizden ve onu para para incelemek
zere paralarn izole edemediimizden
astronomik sistemleri olduu gibi, tm karmaklklaryla
kabul etmemiz gerekir.

Pek ok fiziksel olay, etki ve ilkeler genelde

birbiri iine girmi durumda olup kolay kolay
ayrlamaz. rnein bir ntron yldznn evresindeki
gazn yayd belirli bir nm iddeti,
teorinin ngrd gibi manyetik alann gaz etkilemesi
sonucu ortaya km olabilecei gibi,
k evrensel ekim teorimizle hibir ilgisi olmayacak
bir biimde basit bir gaz kmelenmesinden
de kaynaklanyor olabilir. Gaz kontrol etmek
ya da daha yakndan bir gz atmak mmkn
olmadndan bu iki olaslk veya bir dzine
baka olaslk arasndan seim yapabilme olanandan
yoksunuz. Dolaysyla astronomide teori
ve gzlem arasnda net bir karlatrma, dier
bilim dallarnda olduundan daha zordur. Astronomide
belirli bir teorinin kesinlikle yanl veya
kesinlikle doru olduunu sylemek ok zordur.
Bu durum baz teoricilerin kendilerini ok
rahat hissetmelerine yol ayor. Bazlarnda ise
hayal krkl yaratyor. Bununla birlikte astronomide
bile teori ve gzlem olduka uyumlu bir
birliktelik sergilemektedir. Hertzsprung ve Russel'in
gzlemleri, daha sonra yldz yaps teorilerine
giren ok nemli bilgiler salamtr.
Zwicky ve dierlerinin teorik ngrleri, saniyede
bir kez dnyor gibi grnen bir gk cismi
bulan Bell ve Hewish'in ilgin ve merakl
gzlemlerinin yorumlanabilmesini salamtr.
Varsaylan bir ntron yldznn ok kk boyutlarna
sahip olmad srece hibir cisim
hem o kadar hzl dnp hem de dalmadan,
tek para halinde kalamaz. Astronomide teori
ve gzlem arasndaki baarl ibirliinin dier
rneklerini yeri geldike greceiz.

Beyaz ccelere ve ntron yldzlarna ilikin

ok sayda zlmemi bilmece var. Bu youn ve
sk yldzlarn balangtaki dn hzlarn
saptayan nedir? Ntron yldzlarnn merkezindeki
sper youn maddenin doas nedir? Bir
ntron yldznn manyetik alan, yldzn dnme
hzyla etkileerek elektronlar yksek hzlara
kadar ivmelendirir ve radyo dalgalar yaylmasna
neden olur. Ama bu radyo dalgalar yayn
1-10 milyon yl arasnda yok olur. Neden? Yeni
radyo teleskoplar bu sorulara yant bulmak iin
uraacaklar.

Beyaz cceler ve ntron yldzlar nasl olutu?

Astronomlar, ktleleri Gne ktlesinin sekiz
katndan kk olan tm yldzlarn nkleer
yaktlarn tkettikten sonra kerek beyaz cce
oluturacaklarna inanyorlar. Nkleer yaktn
bitirmi olan daha byk ktleli yldzlar ise
farkl bir son bekliyor. Bunlar beyaz cce oluum
aamasn geerek kmeyi srdrecekler;
ok byk miktarlarda ekim enerjisi yayacaklar
ve spernova ad verilen byk bir patlamayla
dalacaklardr. Ksa bir zaman sresince
bir spernova, 100 milyar yldzn parlaklna
sahip olabilir. ('Yeni' anlamna gelen nova
szc kkenini astronomlar tarafndan yzyllardr
kullanlan bir isimden alr. Tarihsel
astronomi kaytlar, zaman zaman, gkyznde
bir gece nce gzle grlr hibir eyin bulunmad
bir noktada birden bir 'yeni yldz'n ortaya
ktn yazar. Nova ve spernovalara 'konuk
yldz' adn veren inliler bu olaylar milattan
yzlerce yl nce gzlemilerdir). Spernova
patlamalarnn zaman zaman, belki de her
zaman, arkalarnda kalnt olarak ntron yldzlar
braktna inanlyor. Bununla birlikte,
eer ortaya kan ntron yldznn ktlesi Gne
ktlesinin katndan bykse, hibir i
basn ktle ekiminin o ezici kuvvetine kar
koyamaz. Bu durumda yldzn yaps tmyle
kerek kara delik ad verilen garip cismi oluturur.
Gelecek blmde ayrntlar ile anlatacamz
bir kara deliin iinde ktle ekimi ylesine
youndur ki cismin yzeyinden k bile kaamaz.
Kara deliklere bu ad hi k yaymamasndan
dolay verilmitir.

1987 ylnn balarnda astronomlarn eline

yldzlarn evrim, kme ve patlama teorilerini
snayabilecekleri ok ender bir frsat geti.
Hibir uyarda bulunmakszn, yaknlarda bir
yldz patlad ve astronomlara daha nce hi
grmedikleri kadar ayrntl bir spernova grnm
sundu (Burada 'yakn' szc ile komu
galaksi kastediliyor). 1987A ad verilen spernovadan
yaylan dikkatle inceleyen astronomlar
eski fotoraflardan patlayan yldz bularak
spernovalarn kayna ve yaps hakknda
ok ey rendiler. Bu olay, gzlem iin olduu
kadar teori iin de bir zaferdi. Kobaltn radyoaktif
bozunmasndan kaynaklanan gamma
nlar, nikel miktar, ok dalgas tarafndan
uzaya frlatlan silikon, oksijen ve dier element
katmanlar; herey nceden hesapland gibiydi.
1987A'dan kaynaklanan ele gemez ntrinolar
da saptand. nceki teorilere gre, ntrinolar
bir ntron yldznn oluumu srasnda ok
miktarda retilmeliydi. Spernova 1987A'dan
kaynaklanan ntrinolar yalnzca spernova
iinde varl ngrlen scaklk ve basnlarn
doruluunu onaylamakla kalmad, fizikilerin
ntrinonun zelliklerine baz snrlar koyabilmelerine
de olanak salad. Bu, teorik fizikteki
baz sorularn yantlarnn yldzlarda bulunduu
ilk durum deildi.

1987A spernovas bir raslantyla kefedildi.

1987 24 ubatnn erken saatlerinde, kuzey ili'de
bir dan tepesinde Toronto niversitesi'nden
astronom Ian Shelton 170000 k yl
uzaklktaki kk bir galaksi olan Byk Magellan
Bulutu'na ait bir fotoraf pla zerinde
alyordu. Kk (25 cm'lik) teleskobuyla blgenin
resmini ektii srada Shelton bir gariplik
farketti. Resmin ortasnda ok parlak bir leke
vard. Dar kt, inanmaz gzlerle gkyzne
bakt. Birka gece nce hibir eyin olmad
Byk Magellan Bulutu'nda ok parlak yeni bir
yldz olduunu grd. Spernovay farkeden
bakalar da vard, bunlardan biri de Yeni Zelanda'daki
evinin arka bahesindeki teleskopla
Byk Magellan Bulutu'nu gzleyen amatr
astronom Albert Jones idi. Bir ka saat iinde
haber Cambridge'deki Harvard-Smithsonian
Astrofizik Merkezi'nde alan Brian Marsden'e
ulatrld. Marsden, Astronomi Telgraflar Merkez
Brosu (Central Bureau for Astronomical
Telegrams) adl astronomi verileri toplayan bir
kuruluta grev yapmaktayd. Spernova
1987A szckleri bir anda tm dnyaya yayld.
Astronomlar daha nceleri de spernova olaylar
gzlemilerdi. Onlar bylesine heyecanlandrp
coturan ey, 1987A'nn 383 yldan beri gzlenen
en yakn spernova olmasyd. 1604 ylndan
beri bu kadar yakn ve parlak, hatta plak
gzle izlenebilen bir spernova patlamas olmamt.
Bu, spernovay yakndan incelemek iin
ele geirilen bir anst.

Gene 24 ubatta kefin rzgarn hisseden,

Harvard'da alan astronom Robert Kirshner
NASA'ya telefon ederek Dnya evresinde yrngede
bulunan Uluslararas Mortesi Uydusunun
(International Ultraviolet Explorer, IUE)
programlanm gzlemlerini deitirip 1987A'y
gzlemeye balamasn salad. Bylece bir dizi
yksek teknoloji rn uydular, teleskoplar ve
bilgisayarlar yardmyla spernova dikkatle incelenmeye
balad. Eer 1604 ylnda plak gzle
bir spernova izleyen son insan olan Johannes
Kepler bunlar grseydi, sihir veya by sanabilirdi.

Neden kimi byk ktleli yldzlar spernova

oluyorlar, dierleri ise kara delik-veya her ikisi
de? Yldz evriminin bu iki bitim noktas da henz
tam anlalm deil. Tahminlere gre yldzlarn
olduka byk bir blmnn ktleleri
on Gne ktlesinden byk olmal. Bu da onlarn
sonunun kara delik olmasn salyor. Buna
karn galaksimizdeki milyarlarca yldz iinde
yalnzca birka tane kara delik aday bulundu.
uras ak ki ya byk ktleli yldzlar nkleer
yaktlarn bitirmeden nce ktlelerinin byk
bir blmn kaybediyorlar ya da kara delikleri
bulmak sanldndan daha zor. Spernovalarla
ikilem tersine dnd. Doa, spernova yaratmakta
hi zorlanmyor, asl sorun teorik astronomlarda.
imdiye kadar bilgisayar simlasyonlar
nkleer yaktn bitirmi hibir yldzn
kurallara uygun bir spernova olarak patlamasn
salayamad. Teorik olarak yldzn kmesini
salamak kolay ama sramasn, geri tepmesini
salamak hi de yle deil. Bilgisayarlara
verilen komutlarda sanki bir ey eksik gibi.
Gzlenen spernovalarda patlama biiminde
aa kan enerjinin yzde doksan dokuzu ntrinolar
araclyla salnr, geri kalan enerji ise
genleme kinetik enerjisi (hareket enerjisi), X-nlar
ve gamma nlar biimine dnr.
Salnan ntrinolarn ve nmlarn incelenmesi
patlamann nedeni konusuna aklk getirebilir.
u an almakta olan ve ina halinde olan ntrino
detektrleri 1987A'daki baarlarn srdrmek
amacyla gelecekteki spernova patlamalarndan
yaylacak ntrinolara kar tetikte
olacaklar. Gamma-n gzlemleri de spernova
patlamas srasnda oluan kimyasal
elementleri saptamakta kullanlacak. Nasl radyo
nm ve kzltesi nmn duyarl dalgaboylar
nm yapan moleklleri tanmlayabiliyorsa,
gamma-nmnn dalga boylar
da nm yapan atom ekirdeklerini tanmlar.
Her atomun ekirdei, dalgaboyu yalnzca o
atoma zg olan gamma-nlar yayar. zellikle
kobalt, nikel, demir ve titanyum spernova
patlamas srasnda oluur ve bu elementlerin
bolluklarnn ve deiik biimlerinin incelenmesi
spernovann ileyii asndan ok deerli
bilgiler salar.

Nisan 1991'de frlatlarak Dnya evresinde

bir yrngeye yerletirilen Gamma In Uydusu'nun
(Gamma Ray Observatory, GRO)
duyarll kendinden nceki uydulardan daha
fazla olup uydu, dier projelerin yansra spernova
gzlemleri de yapacak. Bu yeni uydunun
arl 14 ton, boyutlar ise ona g salayan
Gne panellerinin ularndan lldnde 20
metrenin zerinde. 1990'larn sonlarnda astronomlar
Nkleer Astrofizik Kaifi (Nuclear
Astropyhsics Explorer, NAE) gibi 100 milyon
k yl uzaklktaki spernova patlamalarndan
kaynaklanan gamma nlarn lebilecek
duyarlla sahip, daha gelimi uydular atmaya
hazrlanyorlar. Spernova patlamas bir
yldzn yaam sresi boyunca en fazla bir kez
meydana geldiinden, patlama srecine girmi
bir yldz yakalamak iin dev uzay hacimlerinin
gzlenmesi gerekir. NAE gamma n dalga
boylarn yzde 0.1 duyarllkla lebildiinden,
bu nlar yayan atomlarn tannmasnda ok
deerli bilgiler salayacak.

1990'lar iin planlanan bir baka nemli astronomi

uydusu da leri X-n Astrofizik Uydusu'dur
(Advanced X-ray Astropyhsics
Facility, AXAF). Uzaydaki bu yeni uydu, yerkre
evresindeki yrngesinde 1978-1981 yllar
arasnda dolanan Einstein X-n uydusunun
yerini dolduracak. Yrngede dolaan
14 metre boyunda ve 4 metre apnda bir silindir
biimindeki AXAF'n arl da 13 ton olacak.
Einstein uydusu gibi AXAF da zel aynalar
yardmyla X-nlarn odaklayp cisimlerin
X-n grntlerini oluturabilecek.
Yzeye dik gelen X-nlar bildiimiz aynalar
tarafndan yanstlmadndan AXAF'n altn
kapl alt aynas o ekilde yerletirilmitir ki X-n
fotonlar bu aynalara bir ka derecelik
kk alarla gelir ve kaydedilirler. AXAF'n
asal ayrma gc Einstein uydusunun on kat
olacaktr. Bu da aralarnda 0.0001 derece olan
iki cismin ayrdedilmesi anlamna geliyor.
AXAF'n duyarll Einstein'n 100 kat, tayfsal
ayrma gc ise 1000 kat olacak. AXAF'n
bilimsel grevleri arasnda spernovalarn yayd
X-nlarn analiz etmek de var. AXAF da
Hubble Uzay Teleskobu, SIRTF ve GRO gibi atmosferin
dnda, uzayda almak zere hazrlanm
yeni kuak astronomi aralarndan biri.
nsann yaam iin gerekli olan atmosfer, astronomlar
iin bir ba arsdr. Daha nce sz
edildii gibi, k Dnya evresindeki atmosferin
hareketli, rzgarl ve anaforlu katmanlarndan
getiinden gk cisimlerinin grntleri
titreir ve bulanklar. Dahas, birok
dalgaboyu sourulur ve yeryzne hibir
zaman ulaamazlar. Almanlarn roket alanndaki
ncs Hermann Julius Oberth teleskoplarn
bulunmas gereken yerin uzay olduunu
sylediinde yl 1923't. Ama Oberth'in dncesi
teknolojinin kendisini yakalamasn bekledi.
Uzaydaki ilk astronomi gzlemleri, ele
geirilen V-2 roketlerinin birka dakika da olsa
atmosfer dna kabilme olanaklar kullanlarak
1940'larn sonlarnda yapld. En
nemli avantajlar dengelilik ve uzun mr
olan uydular Yerkre evresindeki yrngelerine
ilk kez 1960'larda yerletirildiler.

Aa yukar ayn sralarda mikroipler ortaya

karak uydulara yerletirilebilecek lde
kk bilgisayarlarn gelitirilmesine olanak
salad. Bu bilgisayarlar teleskoplarn gzlem
programn kontrol eder ve onlar deiik
zamanlarda deiik hedeflere ynlendirir.
Yrngedeki teleskop grntleri aldktan sonra
bilgisayarlar ve yksek teknoloji rn dier
aralar yardmyla bu grntler yeryzne
gnderilir. Bu ilemin hibir aamasnda film
kullanlmaz. Teleskobun ald grntler elektrik
sinyalleri biiminde kaydedilir, saysallatrlr
(sfr ve birlerden oluan bilgi birimlerine
dntrlr), ve radyo ya da dier rle uydular
araclyla dorudan yeryzne iletilir.
rnein spernova 1987A, yrngede bulunan
IUE uydusu tarafndan izlendi. Radyo ile acele
programlanan uydu, elektronik gzlerini hzla
bu beklenmedik patlamaya evirdi. Birdenbire
ortaya kan ve nceden hibir uyarda bulunmayan
spernova patlamalar karsnda bylesi
abuk tepkiler zorunludur.

ekil 10- Dnya evresindeki yrngesinde dnecek olan,

X-nlarna duyarl leri X-In Astrofizik Uydusu'nun
(AXAF) hayali grnts

Yldzlarn yaam evriminde spernovalarn

nemi ok byktr. Yldzlarn patlamasyla
ortaya kan atklar evreye dalarak yeni yldzlar
oluturacak gaz bulutlarna yeni maddeler
ekler. Bu nedenle spernovalar sonu olduu
gibi balangc da simgelerler. Teorik
hesaplamalar, en hafif iki element olan hidrojen
ve helyum dndaki tm elementlerin yldzlarn
iindeki nkleer tepkimelerde retildiini
gsteriyor. On milyar yl kadar gemite, ilk yldzlar
olumadan nce yalnzca hidrojen ve helyum
vard. Aralarnda yaamn temelini oluturan
karbon ve oksijenin de bulunduu yzden
fazla kimyasal elementin byk ounluu yldzlarn
iinde sentezlenerek uzaya dald. Bu
'tohumlama'nn bir blm, yldzlarn yzey
katmanlarn uzaya pskrttkleri krmz dev
evresinde, bir blm de scak yldz atmosferinden
kaynaklanan parack rzgarlaryla
gerekleir. Geri kalan da spernova patlamalar
srasnda olur. Gne'imiz gibi ge
kuak yldzlar, bu yeni elementlerce zenginletirilen
gazdan domutur. Aslnda farkl yldz
kuaklar birbirlerinden kimyasal bileimleri ile
ayrlrlar. Tmyle hidrojen ve helyumdan
oluan yldzlar 'ilk kuak'tr. Daha ar
elementlerin oluturduu yldzlar da ikinci ve
daha ge kuaklar olarak bilinir. Yldzlararas
ortamda bulunan gaz, kuaklar birbirine balar.
Maddeyi yal yldzlardan alp gen yldzlara verir.
 Spernova kalntlarnn yayd X-nlar ve
gamma nlarnn incelenmesi, spernovalarn
evreye yayd deiik atomlarn tanmlanabilmesini
salar. Bu da GRO, NAE ve AXAF gibi
uydularn grevidir. Spernova patlamas
srasnda retilip evredeki uzaya dalan kimyasal
elementler, kzltesi malar yoluyla da
tanmlanabilirler. Planlama aamasnda olan
SOFIA uydusu bir uak araclyla hemen alma
blgesine gtrlebileceinden, ksa bir
srede spernova patlamasndan arta kalan
maddeleri incelemeye balayabilecektir. Ve
SIRTF'nin yksek duyarll, Dnya'dan otuz
milyon k yl uzaklktaki spernovalarn
kzltesi lmlerini rahat rahat yapabilecektir.

Yal ve gen yldzlar son bir yolla daha birbirlerine

baldrlar. Spernova patlamasnn
yaratt ok dalgalar evredeki yldzlararas
gaz sktrr. Byle bir sktrma, yeni yldzlarn
oluum srecini tetikleyebilir. Bunun da
tesinde spernovalar evredeki gazn enerjisini
arttrrlar. evreye dalan madde ve nm,
byk gaz hacimlerini bir milyon dereceye
kadar str. Bu scaklklardaki bir gaz elektromanyetik
tayfn mortesi ve X-n blgelerinde
ma yapar. Bu malar AXAF ile
birlikte tasar halinde olan Uzak Mortesi
Spektroskopi Uydusu (Far Ultraviolet Spectroscopy
Explorer) ve U Mortesi Uydusu (Extreme
Ultraviolet Explorer) tarafndan incelenebilecektir.
Enerjisi artan gazn deien
yaps, yldzlar oluturan ortamn koullarn
ve bunlarn nedenlerinin ipularn verir.

Sallie Baliunas Hakknda Bilgi

Sallie Baliunas 23 ubat 1953'de New York'da dodu.

Villanova niversitesi'nde fizik ue astronomi eitimi
grdkten sonra 1980 ylnda Harvard'dan Ph. D. derecesini
ald. O tarihten beri Cambridge Massachusetts'deki Harvard-
Smithsonian Astrofizik Merkezi'nde almaktadr. Baliunas'n
almalar, Gne'in onbir yllk leke evrimi ve bunun
dier yldzlardaki biimleri de aralarnda olmak zere,
Gne ve dier yakn yldzlarn manyetik zellikleri konularnda
younlamtr. Baliunas, alma arkadalar ile birlikte, bir
bilgisayar tarafndan ynlendirilen ve yldzlarn otomatik
gzlemlerini yapabilen bir robot-teleskop gelitirmitir.

Baliunas yle diyor: 'ocukluumdan kalan anlarm arasnda

en byk yeri Sputnik ve uzay-giysili insanlar bir roket
iinde Satrn'e doru yol alrken gsteren duvar katlar tutuyor.
Yldzlara ulamann insanln en temel tutkularndan biri
olduuna inanyorum. Yeni teleskoplar, bilgisayarlar ve elektronik
detektrler sayesinde yldz astronomisinde bir ok alan
ne kyor. Gne'te ve ou yldzlarda manyetik alanlarn
deimesine neden olan mekanizma tam anlamyla bilinmiyor.
Gne'in manyetik alanndaki deimeleri anlamak, bunun evremizdeki
etkilerini tahmin edebilmek iin gereklidir. Gne sismolojisi
ve GONG projesi sayesinde yaknda Gne'in i yapsnn
imdiye kadar elde edilen en ayrntl grntsne sahip
olacaz. Gne'teki yzey alt hareketlerine ilikin bilgi, hem
manyetik alanlarn nasl retildiinin anlalmas, hem de Gne
modellerimizin geerliliinin snanmas asndan nemlidir.
Bu konularn her ikisi de Gne'ten gzlediimiz ntrino saysnn
azlnn aklanmasna yardmc olabilir. Son olarak,
interferometre (giriimler) ve spektrograf (tayfler) gibi yeni
aralar yardmyla, baka yldzlarn evresinde gezegen sistemleri
olup olmadna ilikin kantlar aranmaya balamtr.

:::::::::::::::::

Galaksilerin Yaam ykleri

Galaksilerin Kefi

Gkyznn en eski gizleri arasnda, M.S.

ikinci yzylda Hipparchus'un da not ettii sisli,
puslu, bulutumsu lekeler ya da bulutsular (nebulalar)
yer alr. Bulutsular, Dnya'mzn atmosferi
iinde olamayacak kadar uzak, tek bir yldz olamayacak
kadar danktlar. Peki, bunlar neydi?
1610 ylnda yeni oyunca teleskobun banda
Galileo, byk bir keyifle yle yazyordu: "Bugne
kadar btn astronomlarn 'bulutumsu' dedii
sise ve pusa benzeyen lekeler, olaanst bir biimde
birarada bulunan yldz gruplar... Tek tek
yldzlar gzmzden kasa bile.."

Bulutsulardan biri, geceleri gkyzn boydan

boya kat ettii grlen snk, beyaz k kuadr.
Eski Mezopotamya'da 'cennet nehri', ad
verilen bu kuak gnmzde 'Samanyolu' olarak
bilinir. 1785 ylnda ngiliz astronom ve mzikisi
William Herschel yldz nn farkl dorultulardaki
younluunu lerek Samanyolu'nun
bir biley ta biiminde olduunu buldu. Bu biley
ta, bir merkez evresinde dnen 100 milyar yldz
kapsayan yasslam bir disk biimindedir.
Byle yldz topluluklarna galaksi (gkada) ad
verilir. Samanyolu bizim kendi galaksimizdir
('Galaksi' szc Yunanca'da st anlamna gelen
galaxias kkeninden tremitir). Bugn, evrenin
her biri gaz ve milyarlarca yldz ieren ga-
laksilerle dolu olduunu biliyoruz. Gne'imizin
Samanyolu merkezi evresindeki bir turu yaklak
200 milyon yl srer. Galaksiler ok eitli biimlerde
olabilir. Bazlar hemen hemen kreseldir,
dierleri ise Samanyolu gibi ortas ikin
yass diskler biimindedir.

ekil 11a- ubuklu sarmal galaksi NGC 3992.

ekil 11b- Sarmal Galaksi NGC 4565

Herschel'in almasndan hemen hemen yz

elli yl sonra bile astronomlar, Samanyolu'nun
boyutlar ve hatta baka galaksiler olup olmad
konusunda pek emin deildiler. Sorun, yldzlarn
uzaklklarn lmekteydi. Gkyzne baktmzda
eni ve boyu alglayabiliriz ama derinlii
alglayamayz, tpk iindeki nesnelerin gerek
boyutlar konusunda hibir fikrimizin olmad
bir fotorafa bakar gibi. Dahas, nceki blmde
grld gibi yldzlarn ma gleri
ok eitli olabildiinden, yldzlarn grnr
parlaklklar, uzaklklar konusunda iyi bir gsterge
deildir. Snk grnen bir yldz gerekte
orta parlaklkta ama uzak bir yldz olabilecei
gibi ok snk ve ok yakn bir yldz da olabilir.

Harvard Koleji Gzlemevi'nden Henrietta Leavitt

1912 ylnda Cepheid deienleri ad verilen
bir grup yldzn nemli bir zelliini kefettiinde,
astronomideki uzaklk lmleri konusunda
bir srama gerekleti. lk olarak onsekizinci
yzylda bulunan Cepheid deienlerinin parlaklklar,
dzenli salnmlar gsterir: Snk, parlak,
snk... (Bugn bu salnmlarn yldz yzeyinin
dnemli genleme ve bzlmeleri olduunu
biliyoruz). Parlaklklarndaki dzenli salnmlar
bu yldzlarn parmak izleri gibidir. Birok fotoraf
plan inceleyen Leavitt, bu yldzlarn ma
gleri ile parlaklklarnn deiim dnemi arasnda
kesin bir iliki olduunu buldu. Byle bir
iliki, uzaklklar bilinen, yakndaki Cepheid deienlerinde
doru sonu verecek biimde ayarlanabilir
ve daha sonra da uzaktaki Cepheid yldzlarnn
uzaklklarn lmekte kullanlabilir. rnein
astronomlar, uzakl bilinmeyen ama parlaklk
salnm dnemi on gn olan belli bir Cepheid
yldzn gzleyebilirler. Leavitt'in bulduu
ilikiye gre bu salnm dnemi Gne'imizin
2000 kat bir ma gcne karlk gelir. Bu ma
gcn yldzn gzlenen parlaklyla karlatrarak,
astronomlar yldzn ne kadar uzakta
olduunu saptayabilir. Bu, tpk gc ve grnen
parlakl bilinen bir elektrik ampulnn uzakln
saptamaya benzer. Eer bir astronom, bir
kresel kmenin, nebula veya galaksinin uzakln
lmek isterse, bunlarn iinde bir Cepheid
yldz bulmas ve onun parlaklk deiim dnemini
lmesi yeterlidir. Cepheid yldzlar uzayn
kilometre talar gibidir.

ekil 12- Cepheid deien yldzlarnn periyot-ma gc

ilikisi. stteki eri, tipik bir Cepheid yldznn ma gcnn
zamanla deiimini gsteriyor. Bu erinin temsil
ettii Cepheid yldznn ma gc, yaklak be gnlk
bir periyotla Gne'in ma gcnn 1000-2000 kat arasnda
deiiyor. Alttaki eride ise, Cepheid yldzlarnn
ortalama ma gcnn periyotla nasl deitii grlyor.
stteki erinin temsil ettii Cepheid yldz, alttaki eride
yalnzca bir noktaya karlk geliyor.

Her ne kadar salnda pek itibar grmemi

olsa da Leavitt'in almasnn nemi konusunda
ne sylense azdr. Astronomide uzaklk lmlerinin
yaamsal rol vardr. Henrietta
Swan Leavitt, 4 temmuz 1868'de Massachusetts'deki
Lancaster'de dodu.

Dindar bir aileden geldii iin mr boyunca

anne ve babasnn kesin Priten kurallarna saygl
yaad. Leavitt, 1892'de Radcliffe Koleji Astronomi
Blm'nden mezun olduktan sonra yaknlardaki
Harvard Koleji Gzlemevi'nde gnll aratrma
asistanl yapmaya balad. 1902'de cretli
ve kalc bir kadroya geerek astronomi fotoraflar
blm efi oldu. Yapt iler arasnda geceler
boyu arka arkaya ekilmi gkyz fotoraflarn
karlatrarak hangi yldzlarn parlaklnn ne
kadar deitiini saptamak da vard. Bu tr almalar
son derece byk bir sabr ve hner gerektirir.
Meslek yaam boyunca Leavitt 2400 deien
yldz buldu ve analiz etti. Leavitt, Willaminia Fleming
ve Annie Jump Cannon ile birlikte Harvard
Koleji Gzlemevi mdr Edward Pickering tarafndan
gkyz fotoraflarn incelemeleri iin cret
denen bir grup kadn arasndayd. Yzyln
balarnda fotoraf almas ok nemli bir ara
olarak astronomi tarihinde ilk kez sahneye karken,
Leavitt, Cannon ve Fleming bu yeni arac ilk
kullananlar arasndaydlar.

Neredeyse doutan astronom olan ve ok

gemeden Pickering'in yerine Harvard Koleji
Gzlemevi direktrlne getirilen Harlow
Shapley, 1918 ylnda Samanyolu'nun deiik
yerlerinde bulunan 230 Cepheid yldznn uzaklklarn
lmek zere bir alma balatt. almasn
bitirdiinde Samanyolu'nun ayrntl
bir haritasn da hazrlayan Shapley, galaksimizin
apn 300000 k yl olarak hesaplad. Gnmzde
kabul edilen deer ise 100000 k yldr.
Samanyolu'nun bir yesi olan Gne'imiz
merkezden itibaren galaksi yarapnn te ikisi
uzaklnda yer alr. lk kez Shapley'in aratrmas
ile galaksimizin biimi ve boyutlar, akla
yakn bir biimde llm oldu.

Ama u sorunun yant hala verilmemiti: Dier

bulutsular neydi ve neredeydiler? Bunlar Samanyolu
iindeki yldz kmeleri miydi yoksa her
biri kendi bana bir galaksi miydi? Astronomlar
heyecanl bir biimde bu soruyu tartyorlard.
En azndan bulutsularn bir blm bizim galaksimizin
iinde olmalyd. Kaliforniya'daki Mount
Wilson Gzlemevi'ndeki bir teleskopla alan
Edwin Hubble, 1924 ylnda Andromeda bulutsusunun
iinde bir Cepheid yldz buldu ve uzakln
lmeyi baard. Andromeda, galaksimizin
ok tesinde, 2 milyon k yl uzakta bir yldz
topluluuydu. Bylece Andromeda'nn bir baka
galaksi olduu inkar edilemez bir biimde ortaya
kt. Edwin Hubble da galaksi d astronominin
babas olarak tarihe geti.

ok gemeden snk bulutsulardan ounun

aslnda kendi balarna galaksiler olduu ortaya
kt. Bu yeni bilgiyle de astronomlarn nnde
yeni ve daha byk bir evren grnts alm
oldu. Tm dikkat galaksilere yneltildi. Galaksiler
aras ortalama uzaklklar bir galaksinin
apnn yz kat ya da 10 milyon k yl civarndadr.
Bu nedenle eer dev bir kozmik yaratk
olsayd, uraya buraya serpitirilmi yldz
adalar, galaksiler dnda uzay bombo bir deniz
gibi grecekti.

Bununla birlikte, bir baka adan bakldnda,

galaksiler aras uzaklklar, lek de gz
nne alndnda yldzlar aras uzaklklardan
daha kktr. Bir galaksi iindeki yldzlarn
arasndaki uzaklklar ortalama olarak on k
yl ya da bir yldzn apnn 100 milyon kat
kadardr. Bu nedenle her birimi bir yldz boyutlarnda
olan bir galaksi yaplanmasnda yldzlar
arasnda yz milyon uzaklk birimi varken,
her birimi bir galaksi boyutlarnda olan bir evren
yaplanmasnda galaksiler arasnda yalnzca
yz uzaklk birimi bulunur.

Galaksilerin anatomik yapsn anlamaya almak,

gnmzde astronomlarnn en fazla zaman
ayrdklar konulardan biridir. Neden baz
galaksiler genellikle biimlenmemi gaz ve tozdan
olumaktayken dierleri hemen tmyle
yldzlardan oluur? Galaksilerin biimlerini belirleyen
ey nedir? Neden baz galaksiler hemen
hemen kresel yapda iken dierleri yass diskler
biimindedir? Acaba bizimki gibi sarmal galaksilerde
nce ekirdek blgesi, daha sonra
disk mi biimlenir yoksa bunun tersi mi gerekleir?
Baz galaksilerin --ubuklar gibi, halkalar
gibi-- deiik ve garip biimleri nasl ortaya kar?
Bu garip ve deiik biimler ilk bata m
ortaya kar yoksa galaksi iindeki ktle ekim
kuvvetleri tarafndan sonradan m biimlendirilir?
Yoksa bu oluumlarda baka bir galaksi ile
gereklemi olabilecek yakn etkileimlerin rol
m var?

Galaksi astronomisindeki en artc gelime,

galaksilerin ounluunun evresinde karanlk
madde ad verilen gzlenemeyen maddeden
meydana gelen, yaklak kresel biimde halelerin
var olduu gereinin anlalmas olmutur.
1970'lerin ortalarnda Princeton'dan Jeremiah
Ostriker ve James Peebles ile Stonybrook New
York State niversitesi'nden Amos Yahil, birbiri
evresinde dnen iki galaksiden balayp ortak
bir merkez evresinde dnen galaksi gruplarna
kadar ok eitli sistemlerin yrnge hareketlerine
ilikin veriler toplayp analiz ettikten
sonra bu sistemlerde gzlenen maddenin on kat
kadar grnmeyen madde olmas gerektii sonucuna
vardlar. Benzer bir analiz, bamsz
olarak Estonya'da J. Einasto, A. Kaasik ve A.
Saar tarafndan da yapld. Karanlk maddenin
varl, 1978'de Washington Carnegie Enstits'nden
Vera Rubin ve arkadalar ile Groningen
niversitesi'nden Albert Bosma'nn almalar
sonucunda hibir kukuya yer brakmayacak
biimde ortaya kt. Yakndaki galaksilerin
evresinde dnen gazlarn hzn len aratrmaclar,
bu galaksilerin evresinde byk ktleye
sahip, gzlenemeyen (ma yapmayan) haleler
bulunduu ynnde ak gzlemsel kantlar
buldular. Gzlenebilen ktlenin tek bana
yrngede dnen gazlar llen hzlara ulatrmas
olanakszd.

Gnmzde hemen hemen tm astronomlar

karanlk madde gereini kabul ediyorlar. Galaksilerin
yaplarndaki dengeyi, bu galaksilerdeki
yldz ve gazlarn dnme hzlarn ve galaksilerin
birbirleri ile olan fiziksel ilikilerini aklayabilmek
iin bu galaksilerin halelerindeki
karanlk maddenin varln kabul etmek zorunludur.
Nasl buzdalarnn fotoraflar buzdalarnn
suyun altnda kalan ok byk blmleri
hakknda hibir fikir vermiyorsa, galaksi fotoraflar
da galaksilerin bu byk ktleli blmleri
hakknda fikir vermez. Gelecek blmde
karanlk madde konusu daha derinlemesine ilenecektir.

Astronomlar, evrede dnen hidrojen gaznn

yeri'ni inceleyerek de galaksilerin biimleri konusunda
pek ok ey rendiler. Bu gaz, yldzlarn
bulunmad blgelerde yer alr ve 21 cm
dalgaboyunda, ok zel radyo dalgalar yayar.
Rntgen filmleri ekilecek hastalarn vcuduna
radyoaktif iyot verilmesi gibi hidrojen gaz da
izleyici grevi yapar. stelik bu gaz yerli yerindedir.
Son zamanlarda astronomlar yzlerce galakside
karbon monoksit gaz buldular. Hidrojenin
bulunduu uzakln ok daha uzaklarndan
varl saptanabilen ve kendine zel dalgaboyunda
radyo dalgalar yayan bu gaz da, galaksilerin
daha nce hi gzlenememi burulma
ve dnme hareketlerini ortaya karmtr. Yeni
radyo teleskoplar, karbon monoksit gaznn varln
saptayarak ok uzaklardaki galaksilerin
ayrntl grntlerini oluturabileceklerdir.

Galaksilerin Evrimi

Keiflerinden uzun yllar sonrasna kadar galaksilerin

sabit ve deimez olduklar varsaylmtr.
Galaksiler, gc bilinen elektrik ampullerine
benzetilerek grnr parlaklklarndan
uzaklklarn saptamak zere yararlanlmtr.
Galaksiler konusundaki bu duraanlk 1950'lerden
itibaren deimeye balad. Yeni radyo teleskoplar,
merkezlerinden darya doru fkran
gazlardan youn radyo dalgalar yaylan galaksiler
buldular. Bu radyo dalgalarn inceleyen
astronomlar, gazlarn hznn k hzna yakn
olmas gerektii sonucunu kardlar. Gaz
stunlarnn boyu en ok 1 milyon k yl civarnda
olduundan, oluumlar bir milyon yldan
daha eskiye dayanmyor olmaldr (Astronomi
standartlarna gre bu olduka ksa bir sredir).
Bu 'radyo galaksi'lerinde bir eylerin deimekte
olduu aka grlyor. l gayzerlerde ise
bu tr fkrmalar pek grlmez.

Radyo galaksiler, iddetli olaylarn ak ipularnn

gzlendii ilk galaksilerdir. Keifleri de,
gzle grlemeyen ama astronomi aralar tarafndan
'grlen' ilk elektromanyetik nm tr
olan kozmik radyo dalgalarnn kefi sonucunda
gereklemitir. Radyo astronomi, Bell Telefon
Laboratuvar'nda alan Amerikal mhendis
Karl Jansky'nin dnen bir radyo anteni yaparak
uzaydan gelen srekli radyo parazitlerini saptad
1931 ylnda dodu. zleyen on be yl iinde
tm dnyada Jansky'nin rastlantsal kefinin
izinden giden tek kii, bir elektronik mhendisi,
amatr radyocu ve amatr astronom olan Grote
Reber oldu.

Reber 1911 ylnda Wheaton, Illinois'de dodu.

1936'da 25 yanda olan Reber, Wheaton'daki
evinin arka bahesinde 2 arp 4 cm'lik talardan
oluan ahap bir kulenin zerine yaklak
10 metre apnda metal bir anak monte
etti. Bu, evrenden gelen radyo dalgalarn almak
zere zel olarak bir anten biiminde ina
edilmi ilk radyo teleskoptu. 1942'de Reber, Samanyolu'nun
ilk radyo nm haritalarn yapmt.
1940'larn ortalarna kadar Reber'in tek
radyo astronom olduu dnlyor. 1940'larn
sonlarna doru Avusturya, ngiltere, Hollanda
ve Amerika Birleik Devletleri'nde baka
radyo teleskoplarn ina edilmesiyle radyo astronomi
kurulmu oldu. 1950'lerde baz galaksilerde
kefedilen radyo dalgalar yayan gaz
akmlar da galaksi etkinlii ve evriminin ilk
bulgular oldu.

ekil 13- Yakndan birbirleri ile etkileen ve karlkl ktle

ekimleri nedeniyle birbirlerinin ekillerini bozan iki galaksi.
Bu galaksiler, NGC 5426 ve NGC 5427'dir.

1970'lerde astronomlar, tm galaksilerin evrim

geirmelerinin gerekli olduunu farkettiler.
Teksas niversitesi'nde alan Yeni Zelandal
bir astronom olan Beatrice Tinsley, galaksilerin
yldzlardan olutuuna dikkati ekti. Yldzlar
yalanr ve deiirler. Yldzlar ayn zamanda
yldzlararas gazn kimyasal yapsn da deitirirler.
Bu, gittike daha ar atomlarn retildii
tek ynl bir sretir. Bu nedenle galaksilerin
kimyasal yaps, renkleri ve parlaklklar da
zaman iinde deimek zorundadr.

Galaksiler ayn zamanda yaknlarnda bulunan

dier galaksilerle etkileimde bulunmak yoluyla
da deiime urarlar. Karlkl ktle ekimi
nedeniyle galaksi gruplar meydana getirirler.
Galaksilerin birbirine normalden daha yakn
bulunduu galaksi gruplarnda, biri dierinin
ekim alanna girerek birlikte dnmeye balar
ve zellikleri kendilerini oluturan galaksilerden
ok farkl, karmak zelliklere sahip yeni,
bileik galaksiler meydana getirirler. Kimi
galaksi grubu fotoraflarnda, merkezdeki galaksiler
garip bir biimde arpk, dolak bir grnt
verirler. Bu, baka ve kendilerinden daha
byk bir galaksi tarafndan yutulmakta olduklarnn
bir iaretidir. Baz dier fotoraflarda
ise geri yalnzca bir galaksi grlr ama bunun
garip biimli deiik kuyruklar, kollar ve baka
zellikleri de yakndaki bir dier galaksi ile
ok iddetli bir etkileimin habercisidir.

Galaksilerin evrimine ilikin dorudan kant

bulmak yldzlardan daha zordur. Yldzlar srekli
olarak doduklarndan herhangi byk bir
uzay parasnda evrimlerinin her aamasnda
yldzlar bulunur. Ama galaksilerin ounluu
uzak bir gemite byk bir olaslkla ayn zamanda
olutu. Dolaysyla herhangi bir zaman
dilimi ele alndnda --rnein bugn-- galaksilerin
ounluu hemen hemen ayn yata olabilir.
O zaman yaamlarnn deiik dnemlerindeki
galaksileri nasl gzleyebiliriz?

zm, ktadr. In hz saniyede 300000

kilometredir. Uzaydaki uzaklklar ise ok byktr.
Bugn 2 milyon k yl uzaklktaki Andromeda
galaksisinin fotorafn ektiimizde onun 2 milyon
yl nceki durumunu grrz; n galaksiden
Dnya'mza ulamas 2 milyon yl almtr.
50 milyon k yl tedeki Virgo kmesindeki bir
galaksiye baktmzda, ondan 50 milyon yl nce
ayrlm olan grrz. Bu nedenle uzayn
gittike daha derinlerine bakmak, zamanda da
gittike daha eskiye bakmak demektir. Teleskoplar
bu anlamda zaman makineleridirler. Teleskopla
evrimlerinin gittike daha erken dnemlerinde
bulunan galaksileri gzleyebiliriz.

Ne yazk ki uzak galaksilerden gelen k da

zayftr. Bylesine zayf klar alglamak iin
astronomlar byk teleskoplara gereksinim duyarlar.
Yirmi otuz yl ncesine kadar hem byk
teleskoplarn saylar ok azd, hem de bu teleskoplara
bal aralar olduka ilkeldi.
 Bir milyar k ylnn tesinde saptanabilen
ancak birka galaksi vard. 1970'lerin bandan
itibaren, bata Arizona, Tucson'daki Kitt Peak
ve Mount Hopkins; ili'deki Cerro Tololo olmak
zere bir dizi yeni ve byk teleskop ina edildi.

ekil 14- Galileo'nun, 1610 ylndan kalan iki teleskobu.

Boylar 1 metre civarnda olan bu teleskoplar, Floransa'daki
Bilim Tarihi Mzesi'nde bulunmaktadr.

Daha da nemlisi, zayf toplamakta ve

kaydetmekte kullanlan yeni aralarda ve teknolojide
bir patlama oldu. Fotoraf plaklar yerlerini
bilgisayar kontroll elektronik detektrlere
brakt. Bu aralar, fotoraf plandaki
karanlk lekeler yerine elektrik sinyallerine dntryor
ve onlardan on-yz kat daha fazla
k toplayabiliyorlard. Elektrik sinyalleriyle
almak kolaydr. Bu sinyalleri saysallatrabilir,
daha sonra ilemek zere bir bilgisayar ortamnda
saklayabilirsiniz. rnein, bir galaksinin
grnts, zellikleri bilinen, bize daha yakn
bir baka galaksi tarafndan bozuluyorsa,
bilgisayar elektronik olarak bu ikinci galaksinin
n ortamdan silerek ilk galaksinin temiz bir
grntsn oluturabilir.

u iinde bulunduumuz yllarda astronomlar,

aplar sekiz ile on metre arasnda deien
grnr k ve kzltesi teleskoplar ina etmekteler.
Bu yeni nesil byk teleskoplar ve onlarn
zayf grmekteki stn yetenekleri
sayesinde astronomlar, ok uzak ve evrimlerinin
u ana kadar gzleyemedikleri kadar erken aamasnda
olan galaksileri grebileceklerini umuyorlar.

Yirmi yl sonras iin astronomlar Dnya evresine

yrngede dolanmas planlanan ve Byk
Uzay Teleskobu (Larga Space Telescope,
LST) ad verilen bir teleskobun dn kuruyorlar.
Hubble Uzay Teleskobu'nun mirass
olacak olan LST'nin aynasnn ap alt metre ve
asal zmleme gc de ksa dalga boylarnda
Hubble'in on kat kadar olacak. Kzltesinden
mortesine kadar tm dalga boylarna duyarl
olacak LST, ok uzaklardaki galaksileri inceleyecek.
Buna ek olarak LST, yldz oluum blgelerini
aratracak, baka yldzlarn evresinde
gezegen arayacak ve yldzlararas ortamdaki
gazlar inceleyecek.

Acaba gen galaksilerde ne tr yldzlar bulunuyor?

Tek tek yldzlarn doup lmeleri bir yana,
acaba galaksideki yldzlarn byk ounluu
birlikte nasl yalanyorlar? Galaksilerin biimi
zamanla deiiyor mu, yoksa ilk olutuu
zamandaki biimini mi koruyor? Bir galaksinin
toplam parlakl zamanla nasl deiiyor?
Gruplardaki komu galaksiler ve galaksi kmeleri
karlkl nasl etkileiyorlar? Tm bunlar
galaksi d astronomiyi ilgilendiren kritik sorulardr.

Astronomlar, eer tm deilse de galaksilerin

ounluunun, hemen hemen enerjilerinin
tmnn merkez blgelerinde retildii ok
enerjik bir erken evrim aamasndan getiklerine
inanyorlar. Bu inancn temelinde kuasarlarn
1960'lardaki kefi var. Kuasarlar fotoraf
plaklarnda grnt olarak yldzlar andrmakla
birlikte, ma gleri galaksilerin toplam ma
glerinden byk olabiliyor. Kuasarlar,
Kaliforniya Teknoloji Enstits'ndeki Palomar
Gzlemevi'nde alan Maarten Schmidt tarafndan
1963 ylnda bir raslant sonucu bulundu.
Schmidt, bu cisimlerden kaynaklanan nmn
baz zelliklerine (renkleri ve nmzdeki blmde
sz edilecek olan krmzya kaymalar)
bakarak, kuasarlarn Dnya'dan ok uzakta olmalar
gerektiini farketti. Yalnzca son derece
yksek ma gcne sahip olan bir cisim ok
uzakta olmasna karn parlak grnebilir. Dahas,
kuasarlarn kk boyutlar, ok byk
miktarda enerjinin neredeyse Gne sistemimiz
boyutlarnda kk bir blgede retildiini gsteriyor.
Kuasarlar, evrendeki en yksek enerjili
uzay cisimleri olup sahneye tmyle srpriz
olarak ktlar. Hi kimse kuasarlarn varln
nceden tahmin etmemiti.

Kuasarlarn yalnzca ok uzaklarda gzlenmesi

nemli bir noktadr. Yaknlardaki kuasarlarn
says ok azdr. Astronomide uzaklk zaman
demek olduundan, kuasarlarn ounluunun
uzak bir gemite yaayp lm olduklarn
dnebiliriz. Kuasarlar evrenin dinozorlardrlar.
Astronomlarn, yaknda bulunan kuasarlarn
evresinde snk bir galaksi yaps olduuna
ilikin sezgileri ve kukular var. Bu nedenlerle
bilim adamlar, kuasarlarn, evrimlerinin
ilk aamalarnda olan galaksilerin ekirdek
blmleri olduklar dorultusunda teoriler ortaya
atyorlar. Yeni nesil grnr k ve kzltesi
teleskoplar ile u anda yrngede bulunan
Hubble Uzay Teleskobu, yapsnda kuasarlar
bulunduran birok gen galaksinin zayf n
zmleyerek, galaksilerle kuasarlar arasndaki
iliki konusunda ok nemli ipular salayacaklar.
Gnmzdeki en nemli soru u: Neden
uzaktaki galaksilerden bazlar kuasar ierirken
dierleri iermiyor?

SIRTF gibi yeni kzltesi teleskoplar ve yerden

gzlem yaplan kzltesi teleskoplar da kuasar
aratrmasnda nemli roller oynayacaklar.
Birok kuasar evreliyor gibi grnen toz bulutlar
grnr perdelerler. Kuasarn enerjisi
bu toz bulutu tarafndan sourulup kzltesi nm
biiminde yeniden yaynlanr. 1980'lerde Kzltesi
Astronomi Uydusu, merkezlerinde kuasarlarn
bulunduu dnlen ve enerjilerinin
yzde doksan veya daha fazlasn kzltesi nm
biiminde yayan ok parlak galaksiler buldu.
Dahas, bu galaksilerin pek ou baka galaksilerle
arpyor gibi gzkyordu. Galaksileraras
arpmalar kuasarlarn ortaya kmasna
neden olabilir mi, veya onlarn enerjisini arttrabilir
mi? ok stn duyarll sayesinde SIRTF,
bu gizemli 'kzltesi galaksiler'in doasn ve evrimini
inceleyebilecek. Kuasarlarn ounluunun
galaksileraras arpmalar sonucu ortaya
kp kmadn SIRTF saptayacak. Son olarak,
ok yksek asal zmleme gcne sahip olan
yeni radyo teleskoplar, zellikle VLBA kuasarlarn
radyo dalgaboyu grntlerini hazrlayabilecek.
Aslnda kuasarlarn kefinde de yaydklar
youn radyo nmnn byk rol var.

Merkezlerinde bulunmas olas kuasar olgusundan

baka gen bir galaksi neye benzer? Bu
sorunun yant konusunda astronomlar pek
emin deiller. Galaksiler byk bir olaslkla evrenin
ortaya kmasndan birka yz milyon yl
sonra, gnmzden 10-20 milyar yl nce olutular.
Ksaca sz edilecei gibi, astronomlar galaksilerin
de yldzlara benzer biimde olutuklarn
dnyorlar: Bir gaz bulutunun skmas
sonucu. Eer sonuta galaksiyi oluturacak
byk lekli bir skmann yansra yldzlar
oluturacak kk lekli skmalar da oluyorsa,
galaksi kendi iindeki yldzlarla ayn anda
oluuyor demektir. Oluumlar srasnda yldzlar
kzltesi nm yaydklarndan kzltesi teleskoplarla
gzlenebilirler. Kzltesi detektrlerle
donatlacak olan SIRTF ve Hubble Uzay
Teleskobu, ilkel galaksilerden yaylacak bylesi
kzltesi nm lebilecek kadar duyarl olacaklar.
Henz neri aamasnda bulunan bir
baka kzltesi teleskop da zayf kzltesi nm
bileen dalga boylarna ayrarak gen galaksilerdeki
kimyasal elementleri tanmlayabilecek
lde duyarl olacak. Astronomlar, son derece
uzaktaki radyo galaksilerde yldz oluumunun
ipularn ve yldz oluum blgeleriyle galaksilerin
merkezlerinden fkran gaz jetleri arasnda
artc bir ilikinin kantlarn buldular.
Yksek hzl gaz fkrmalarnn evredeki gaz
sktrmas ve bylece yldz oluumunu tetiklemesi
olas grnyor.

Kuasarlarn ve Etkin Galaksilerin G Kaynaklar

Kuasarlar enerjilerini nereden salyorlar?

Aslnda ilk radyo galaksilerin kefedildii
1950'lerden bu yana bu soru ok parlak bir galaksi
tr iin srekli olarak gndemdeydi.
Yksek miktarlarda X-nlar, kzltesi nm,
grnr k ve radyo dalgalar yayan bu 'etkin
galaksi'lerde enerji, merkezdeki ok kk bir
blgeden --byk bir olaslkla kuasar boyutlarnda--
kaynaklanyor gibi grnyor. Etkin galaksilerin
ou merkezden dar doru ok byk
miktarlarda gaz pskrtyorlar.

Bu enerjinin byk bir blmnn yldzlardan

gelmedii aktr. Yldzlar ounlukla grnr
k yayarlar. Dahas, yldzlar enerjilerini
nkleer tepkimeler sonucu retirler ki burada
maddenin enerjiye dntrlme verimlilii
yalnzca yzde 0.5 kadardr. Dolaysyla nkleer
tepkimeler kuasar ve etkin galaksilerin yayd
devasa enerji miktarlarn aklamaya yetmez.
Son olarak, yldzlar galaksi iinde dank olarak
bulunurlar; oysa etkin galaksiler enerjilerini
merkezlerindeki ok skk bir blgede retmektedirler.
Eer yeterli sayda yldz bylesi
kk bir hacme skm olsalar bile, ortaya kacak
olan yldz sistemi ylesine youn olacaktr
ki sonuta yldzlar, aralarndaki arpmalar
sonucu kaynaacak ve ortaya ok youn ve
byk ktleye sahip bir cisim kacaktr.

te bu nedenlerden tr astronomlarn ounluu

kuasar ve etkin galaksilerin enerjilerini
merkezlerindeki cismin serbest brakt ktle
ekim enerjisinden saladklarn dnyorlar.
Ktle ekim enerjisi iki cisim arasndaki
karlkl ekim kuvvetinden kaynaklanr. Bykl
de ktlelerin arpmyla doru, aralarndaki
uzaklkla ters orantldr.

Ktle ekimi analitik olarak ilk kez onyedinci

yzyl ortalarnda Isaac Newton tarafndan ifade
edilmitir; her ne kadar henz tmyle tamamlanmamsa
da en son ktle ekim teorisi
Einstein tarafndan 1915 ylnda gelitirilmitir.
ekim enerjisi yle aa kar: Kk bir ktle
byk bir ktlenin zerine derken --Dnya
zerine den bir Bowling topu dnn-- hz
gittike artar. Bu hz art ekim enerjisinin
serbest kaldn gsterir. Bu enerji, s ve nm
gibi baka enerji biimlerine dnebilir.
Eer byk ktleli cismin ayn zamanda younluu
da yksekse, den cismin hz ok byk
deerlere ular. Kara delik, ite bu ar younlam
maddenin bir rneidir. Kara delie doru
den bir cisim, delie girmeden nce k hzna
ular. Byle yksek hzlarda maddenin
enerjiye dnm verimlilii yzde onlara kadar
ykselir, ki bu da kuasar ve etkin galaksilerin
rettii yksek enerji miktarlarn aklamaya
yeterlidir.

Son teorilere gre, tm etkin galaksilerin ve

kuasarlarn merkezinde ktleleri Gne'imizin
ktlesinin bir milyon katndan bir milyar katna
kadar olduu tahmin edilen ok byk ktleli
kara delikler bulunuyor. Merkezdeki bu kara
deliin byk ekim gc nedeniyle evredeki
gaz ve yldzlar merkeze doru ekiliyorlar. Gaz,
kara delie doru derken aa kan ekim
enerjisi yksek hzl paracklara ve nma dnyor.
Enerjinin ok byk blm kara deliin
hemen dnda aa ktndan ve kara deliin
boyutlar ok kk olduundan, byk
ktleli kara delik varsaym, kuasar ve etkin galaksilerin
yayd enerjinin neden merkezden
kaynaklandn doal olarak aklyor.

Kara delik kavram ilk olarak 1783 ylnda

ngiltere, Yorkshire'daki Thornhill'in rektr
olan John Michell tarafndan ortaya atld.
1796'da kavram Pierre-Simon Laplace tarafndan
yeniden kefedildi. Fikir u: Ktlesi ve boyutlar
belirli bir gk cismi verildiinde, ktlesi
daha kk olan bir baka cismin bynn
ekiminden kurtulabilmesi iin 'kurtulma hz'
denen kritik bir hza sahip olmas gerekir. rnein,
Yerkre iin kurtulma hz saniyede 11
kilometre civarndadr. Bu hzdan daha kk
bir hzla Dnya yzeyinden yukar doru frlatlan
hibir cisim Dnya'nn ekiminden kurtulamaz;
maksimum bir ykseklie ulatktan sonra
gerisin geriye yere der. Saniyede 11 kilometreden
daha byk bir hzla yukar doru frlatlan
bir cisim Dnya'nn ekiminden kurtularak
uzayda hareketini srdrr, hibir zaman geri
dnmez. imdi Dnya'y dev bir mengenede sktrarak
apn drtte birine indirdiimizi dnelim.
Dnya'nn yzeyi ekim merkezine daha
yakn hale geldiinden ekim kuvveti daha
glenmitir. Kurtulma hz iki katna, saniyede
22 kilometreye ykselmitir. Dnya'nn ktlesini
ayn tutarak apn gittike kltmeyi srdrelim.
ap her drt kat klttmzde kurtulma
hz iki kat artar. Sonuta, Yerkre'mizin
ap yaklak bir buuk santimetreye indiinde
kurtulma hz da saniyede 300000 kilometreye,
yani k hzna ular. Bu durumda k bile
Dnya'nn ekiminden kurtulamaz. Dnya, dardan
bakldnda simsiyah grnr. Bir kara
delik olmutur. Bu hayali deneyi ilk kez gerekletiren
Michell ve Laplace, Newton'un ktle
ekim teorisinden ve ilk kez onyedinci yzylda
llm olan n hzndan haberdardlar.

Tabii Dnya'y bir buuk santimetre apna

kadar kltebilecek dev bir mengene yoktur.
Ama, daha nce grdmz gibi, yldzlar yaktlarn
tketip kendi arlklarn tayamaz
hale geldiklerinde kendilerini ok kk boyutlara
kadar sktrabilirler. 1916 ylnda Einstein'n
yeni ktle ekim teorisini kullanan Alman
fiziki Karl Schwarzscild, Michell ve Laplace'n
hesaplarn yeniden gzden geirdi. Bir ktlenin
kara delik haline dnmesi iin sahip olmas
gereken kritik yarap ktle miktar ile doru
orantl olup Gne'imizin ktlesi iin 3.5 kilometre
civarndadr. Gnmzde kritik yarapa
'Schwarzschild yarap' ad veriliyor.

1939 ylnda Amerikal teorik fiziki Robert

Oppenheimer ve rencisi Hartland Snyder byk
ktleli, yanp tkenmi bir yldzn --birka
Gne ktlesi ya da daha byk ktleye sahip
bir ntron yldz gibi-- kerek bir kara delik
oluturacan gsterdiler. Bununla birlikte, Oppenheimer'in
hesaplarndan sonra bile ou bilim
adamlar kara deliklerin yalnzca kat zerinde
var olduuna inanmaya devam ettiler. Daha
sonra, 1965 ylnda astronomlar byk olaslkla
kara delik olan bir gk cismi kefettiler:
Dnya'dan yaklak 7000 k yl uzakta olan
Cygnus (Kuu) X-1. Ardndan gelen birka ylda
Cygnus X-1'in (X-nlar yayd ve Cygnus
takmyldznda bulunduu iin bu ad verildi)
ktlesinin ntron yldzlarna oranla ok byk,
kendisinin de normal yldzlara oranla ok kk
olduu farkedildi. Kabul edilebilecek tek seenek
Cygnus X-1'in bir kara delik olmasyd.
Ktlesinin Gne'in ktlesinin on kat kadar olduu
hesaplanyor. 1970'lerin ortalarndan gnmze
kadar baka pek ok kara delik aday
kefedilmitir.

Henz kara delikler hakknda gzlemsel kantlarn

bulunmad 1964 ylnda, Rus fiziki
Yakov B. Zel'dovich ve ondan bamsz olarak
Amerikal fiziki Edwin Salpeter, byk ktleli
kara deliklerin zerine decek olan gazn, etkin
galaksiler ve br enerjik cisimlerin g
kayna olabileceini ileri srdler. Kuasarlar
ve etkin galaksileri anlamann pf noktas,
merkezdeki kara deliin, zerine akan gazla
beslenme mekanizmasnn anlalmasdr. Bu
gaz akm srekli mi yoksa geici mi? Akm tetikleyen
nedir? Olas gaz kaynaklar, galaksinin
merkezi evresinde bulunan gaz, kara deliin
fazlaca yaknna gelen talihsiz yldzlarn
gl ekim alan tarafndan paralanmas, yldzlarn
kendi aralarnda arparak ufalanmalar
veya galaksinin bir baka galaksiyle fazla
yaknlamas sonucu ortaya kan alkant olabilir.
Dk parlaklktaki kuasarlar ve yksek
parlaklktaki etkin galaksilerde merkezdeki kara
deliin zerine akan gazn ktlesi, ylda bir
Gne ktlesi civarnda olmaldr. Baz kara
delikler, dorudan evreden zerlerine akan gazn
ekim enerjisi yerine dnmelerindeki yavalamadan
tr enerji yayabilirler. Ama bu bile
dnen kara deliin evresinde srtnme yaratarak
onu yavalatacak bir gaz ktlesinin varln
gerektirir. Ne kadar byk ktleli olurlarsa
olsunlar, evrelerinden soyutlanm kara delikler
ok az enerji retirler. Bu nedenle baz
galaksilerin neden dierlerinden enerjik olduunu
anlamak iin merkezdeki kara deliin
evresindeki madde dalmn bilmenin ok byk
nemi vardr.

Byk ktleli kara delik varsaymn nasl snayabiliriz?

Gne'imizin bir milyar kat kadar
ktleye sahip olsa bile, byk ktleli bir kara
deliin apnn alt buuk milyar kilometre civarnda
olmas gerekir. En yakn byk galaksinin
uzakl olan 2 milyon k yl uzaktaki byle bir
kara deliin asal ap bir derecenin yalnzca
ikiyz milyarda biri olur ki bu byklkte bir
cismi en byk teleskoplarla bile grmek mmkn
deildir. Bununla birlikte, byk ktleli bir
kara delik, evredeki yldzlarn hareketlerini ve
konumlarn etkileyerek kendini ele verebilir.
Kara deliin ekim alanna yakalanm olan yldzlar
daha kk bir alana skr ve daha hzl
hareket etmeye balarlar. Bu etkiler kara delikten
birka k yl uzakla kadar farkedilir boyutlarda
olabilir. Hubble Uzay Teleskobu ve byk
olaslkla 1990'lar iin planlanan sekiz metrelik
ve on metrelik teleskoplar yakn galaksilerdeki
bu trden etkileri farkedebileceklerdir. Yldzlarn
merkez blgelerde younlamalar olgusunun
ipular imdiden bata Andromeda olmak
zere birok yakn galakside bulundu. Ama
10 milyon k ylndan da tede bulunan galaksilerin
merkez blgeleri yeni teleskoplarla bile
grlemeyecek kadar kk kalacaklar. Her ne
kadar yldzlarn ounluu radyo dalgalar yaymasa
da u anda radyo teleskoplarn asal zmleme
gc grnr k teleskoplarna oranla
bin kat fazla; bu nedenle de daha kk ayrntlar
grebiliyorlar. Radyo teleskoplar milyarlarca
k yl uzaktaki etkin galaksilerin ve
kuasarlarn merkezlerinin birka k yl kadar
yaknna nfuz edebilirler. Eer byk ktleli
bir kara delik radyo bandnda parmak izleri brakmsa,
1990'lar iin planlanan VLBA gibi
yksek asal zmleme gcne sahip radyo teleskoplar
tarafndan grlmesi gerekir.

ekil 15a- 500 k yl uzaktaki M87 galaksisinin (ayn zamanda

Virgo A olarak da bilinir) grnr kla ekilmi fotoraf.
Galaksinin merkezinden kan snk, damlalara benzeyen izgiye
dikkat ediniz.

ekil 15b- M87 galaksisinin radyo dalgalaryla ekilmi fotoraf.

Bir nceki ekilde snk olarak grnen izgi, burada
ak olarak bir gaz fkrmas biiminde grlyor. Fkrmann
boyu, yaklak olarak 5000 k yldr.

Kara delikleri tanmann dolayl bir baka yolu

ise evredeki gazn yayd yksek enerjili nmdr.
Teorik astrofizikiler evredeki gazn
yass bir disk oluturarak kara deliin etrafnda
yrngeye gireceini dnyorlar. Bu diskin
gezegen sistemleri oluturan disklerden fakl
yn, daha byk ktleli ve daha scak olmas.
Diskte bulunan gaz 1 milyon-1 milyar dereceye
kadar snarak ounlukla X-nlar yayar.
AXAF aracnn grevlerinden biri de bu tr X-nlarnn
aratrlmasdr. Bylesine yksek
enerjilerin bir baka karakteristik zellii de
elektronlarn ve onlarn kar-parac olan pozitronlarn
retilmesidir (Her atom-alt paracn,
ou zellii parackla ayn, kimi zellikleri
ise tam kart olan ve kar-parack ad verilen
bir ikizi vardr. rnein pozitron her bakmdan
elektronun ayn olup yalnzca tad elektrik
yk terstir). retildikten ok ksa bir zaman
sonra parack ve kar-paracklar gamma
nlar yayarak yok olurlar. GRO ve nerilen
dier gamma-n detektrleri bu tr gamma
nlarn aratracaklardr. Etkin galaksi ve kuasarlarca
yaylan X-nlarnn, astronomlar
yirmibe yldr dndren gizemi, 'X-n fonu'nu
aklamas akla yakn bir olaslktr. Astronomlar
X-n detektrleri kullanarak uzaya
baktklarnda her ynde youn bir kozmik X-n
sisi gryorlar. X-n fonunun kayna konusunda
henz bir gr birlii yok. nerilen
aklamalar arasnda evreni doldurduu dnlen
scak gaz var. Baz bilim adamlar bu kozmik
X-n sisinin, tek tek nm kayna olarak
alglanamayacak kadar uzak ve ok saydaki
etkin galaksi ve kuasarlarn nmlarndan
olutuunu dnyorlar. Bu problemin zm,
uzaydaki etkin galaksi ve kuasar says ve
dalm ile birlikte bunlarn zaman iindeki evrimlerinin
de bilinmesini gerektiriyor. AXAF
aracnda X-n fonunun tek tek kaynaklardan
olutuu ynndeki varsaymn snanmasn
salayabilecek kadar duyarl ve asal zmleme
gc yksek olan detektrler bulunuyor.

Etkin galaksi ve kuasarlarn arpc davranlar

baka sorular da akla getiriyor. Bu cisimlerden
gzlenen yksek hzl gaz fkrmalarndan
bazlar ok ince biimli bir grnme sahip.
Bylesi madde stunlarn reten ve onlar
kontrol eden ey nedir? Son yllarda bu sorunun
yantlanabilmesi yolunda epeyce gelime kaydedildi.
Bu gaz stunlar grnr k, X-nlar
ve radyo dalgalar yayyorlar. Optik teleskoplar,
radyo teleskoplar ve 1980'lerde veri toplayan
Einstein X-n uydusu tarafndan alnan grntler,
gaz stunlarndaki topaklanmalar ve dier
yaplanmalar son derece ayrntl, enfes bir
biimde gzler nne serdi. zellikle yksek
asal zmleme gl radyo gzlemleri, bu gaz
stunlarna her yl yeni maddenin katldn
gsterdi. Darya doru hareket eden gaz kabarcklar
snkleiyor. Bu gaz kabarcklarnn
tesbih taneleri gibi birbirlerini mi izlediklerini
yoksa bamsz m hareket ettilerini bilmiyoruz.
Daha ayrntl radyo dalgalar lmleri gaz stunu
boyuca gl manyetik alanlar bulunduu
ynnde kantlar olduunu gsterdi. Aslnda
baz teorisyenler manyetik kuvvetlerin akan gaz
kuatarak sktrdn ve ince bir kolon haline
gelmesini saladn ne sryorlar. Hawaii'den
Karaibler'e kadar Amerika Birleik Devletleri
boyunca konumlandrlm ve tek bir dev
teleskop gibi alan on radyo teleskoptan olumas
planlanan VLBA, ok sayda etkin galaksiden
fkran gaz stunlarndaki ayrntl yaplanmann
ve manyetik alanlarn sistematik bir
biimde incelenmesine olanak verecektir. Dnya
evresinde yrngede dolanan, her biri Dnya
ile balantl olup birlikte Dnya'dan daha byk
bir radyo anteni oluturmas planlanan bir
grup radyo detektrnden oluan OVLBI (Orbiting
Very Long Baseline Interferometer) ile, elde
edilen asal zmleme gc daha da byyecektir.
Amerikal bilim adamlarnn katklaryla
yaplan OVLBI uydularndan ilk ikisi nmzdeki
yllarda Japonya ve Rusya tarafndan
frlatlacaktr.

Galaksilerdeki gaz fkrmalarnn anlalmasnda

nmzdeki yllarda srdrlecek olan
teorik almalarn da yaamsal nemi bulunuyor.
1980'lerde bu fkrmalarn baz zellikleri
bilgisayar simlasyonlar kullanlarak yeniden
oluturulmutu. Bu simlasyonlarda bilim
adamlar gaz, nm ve manyetik alanlarn davranlar
ile ilgili fizik yasalarn bilgisayara
ykler ve madde ile nmn birarada bulunduu
bir 'ilk durum' kurarlar. Sistemin zaman
iinde nasl evrim geireceini ise bilgisayar hesaplar.
Gzlemlerle karlatrlarak teori daha
da gelitirilir.

Galaksilerin Oluumu

Daha uzaktan gelen klar daha eski zamanlarda

yaynlanm demektir. Eer uzayn derinliklerine
doru yeterince uzaa bakarsak, galaksilerin
olutuu ok eski zamanlara kadar geriye
gidebiliriz. Henz olumu ya da olumakta
olan galaksiler konusunda ok az ey biliyoruz.

Galaksilerin oluumu konusunda hesaplamalara

dayanan ilk teori 1928 ylnda Sir James
Jeans tarafndan ortaya atlmtr. Bu teoriye
gre evrendeki tm madde, tpk dz bir ldeki
kumlar gibi dzgn bir biimde dalmtr. Bununla
birlikte, l tabannda urada burada birazck
daha fazla ktle ieren kum tepecikleri
bulunur. Jeans, tepecikleri ngrrken bunlarn
varlnn daha sonra bir baka teoriyle aklanabileceini
dnmt. Fazladan madde bulunan
her tepecikte ktle ekimi ortalamadan
yksek olacandan evredeki maddeyi eker.
Bu ekim sonucunda madde miktar artar, tepeciin
boyutlar byr, evredeki maddeyi daha
byk bir kuvvetle eker ve sre ivmelenerek
devam eder. Sonuta tepecikler byk tepelere
dnr. Bu byk tepeler galaksilerdir. Galaksiler
arasnda ok az miktarda madde kalm olmaldr.

Tpk tek tek yldzlarda olduu gibi galaksileri

oluturacak dev gaz bulutlar da, ancak ktleleri
ok byk olduundan ieriye doru etkiyen
ktle ekim kuvvetlerinin darya doru etkiyen
basnc yenebildii durumlarda ker. Yldzlarda
olduu gibi galaksilerin oluumu da nmdan
ve tm ktlenin dnmesinden etkilenir.
Her durumda nce kk tepeler kp younlaarak
galaksileri, daha sonra daha bykleri
younlaarak galaksi kme ve gruplarn oluturur.
Bu sre gittike daha byk yaplar
oluturarak srp gider. Bu galaksi oluum modeline
'ktle ekim hiyerari modeli' ad verilir.
Bu model temel olarak 1960 ve 1970'lerde Princeton
niversitesi'nden teorisyen James Peebles
tarafndan gelitirilmitir.

1960'larn sonlarnda ve 1970'lerin balarnda

Sovyet astrofizikiler Yakov B. Zel'dovich, A.G.
Doroskevich ve alma arkadalar pancake
modeli (Pancake, yuvarlak ve yass biimli bir kek
trdr.) ad ile anlan bir baka galaksi oluum
modeli nerdiler. Bu modele gre nm kuvveti
balangtaki ktle tepeciklerini datr. Balangtaki
kozmik ln dzl ktleleri en
azndan bir galaksi ktlesinin 1000 kat kadar
olan daha byk tepeler tarafndan bozulur.
Byle tepeler de ktle ekim hiyerari modelinde
de olduu gibi l tabanndan yalnzca hafife
ykselir. Bu byk ktle birikimleri, scaklklarn
uzaya yayarak kmeye balarken kanlmaz
olarak eksenlerden biri boyunca daha hzl
keceinden gaz yass 'pancake' biimini alr.
Byk ktleli bu pancake daha sonra birok
paraya blnr ve her parasndan bir galaksi
oluur. Bu galaksi oluum modeline gre, ana
pacake'in bulunduu blgelerde galaksilerin ince
bir tabaka zerinde dalm olarak bulunmalar
gerekir.

Teorisyenler bu modellerden hangisinin doru

olduunu tartyorlar. Sorular, ksmen evrenin
ilk dnemdeki madde tepeciklerine neyin sebep
olduu, bu tepeciklerin aralarnda byk
uzaklklar bulunsa bile birbirlerine bal olup
olmadklar ve o zamanlarda hangi tr atom-alt
paracklarn bulunduu konularnda younlayor.
Baka faktrler de var doal olarak. Her
iki teoride de galaksilerin oluumu konusunda
temel rol evrensel ekim kuvveti oynuyor. Balarn
Princeton'dan Jeremiah Ostriker ve Hawaii
niversitesi'nden Lennox Cowie'nin ektii
bir grup astronom da evrenin ilk dnemlerindeki
madde tepecikleri yerine asl etkenin gaz basn
kuvvetleri olabileceini ne sryorlar. Gaz
basn kuvvetleri ve nmn, bir galaksiden dierine
fazla deimeyen boyut ve ktlelerin belirlenmesinde
bir rol olmas akla yakn grnyor.
Son yllarda Ostriker ve alma arkadalar,
teorik modellerin sonularn incelemek
amacyla, gaz basn kuvvetlerini de ieren ayrntl
bilgisayar simlasyonlar yaptlar. yle
grnyor ki ktle ekimi, gaz basnc ve galaksi-ncesi
gaz bulutunun dnmesi galaksi oluumunda tek tek etkili.

Gzlemsel adan astronomlar birok ipucu

aratryorlar. Acaba u an varolan galaksiler,
ktle ekim hiyerari modelinin ngrd gibi
gittike byyen rastgele ekillenmi gruplarn
iinde mi yoksa pancake modelinin ngrd
gibi belli boyutlarda ve dzlemler zerinde mi
yer alyorlar? Aslnda pancake modeli, her biri
bir galaksi ktlesinin bin kat ktle ieren galaksi-ncesi
pancake biiminde gaz bulutlar ngryor.
Bunlarn 10 milyar k yl teden grnmesi
gerekir. Galaksilerin olas doum yeri
olan bylesi dev yaplar ounlukla hidrojenden
olumakta ve 21 cm dalgaboyunda radyo dalgalar
yaymaktadrlar. Bu radyo dalgalar, VLA,
yeni Green Bank Teleskobu ve gncelletirilmi
Arecibo Teleskobu ile aratrlacaktr.

Gndemde daha da nemli konular var. Hem

ktle ekim hiyerari teorisinde hem de pancake
teorisinde, balangtaki minik younluk
farklarnn zerine ktle ekim kuvvetinin etkisi
sonucunda byk madde younlamalar oluur.
Ne kadar kk olursa olsun, balangta
bir younluk fark gereklidir. Bu younluk farkllamalarn
nasl saptayabiliriz? Byk bir
olaslkla yant kozmik fon nmnda gizlidir.
1965 ylnda New Jersey'deki Bell Telefon Laboratuvar'nda
almakta olan Arno Penzias ve
Robert Wilson, tm uzay dolduran ve adna
kozmik fon nm denen radyo dalgalarn kefettiler.
Bu nmn, evrenin yalnzca 300000
yanda olduu gnlerden beri uzayda zgrce
dolat dnlyor. Daha nceleri nm, evrene
salm bulunan atom-alt elektronlarla
etkileiyordu. Kozmik fon nmnda, galaksilerin
olumasndan nce, evrenin 300000 yanda
olduu son etkileim srasndaki madde dalmnn
kaytlar bulunmaldr. O zamanlar madde
dzgn bir biimde daldndan bu maddeye
arparak salan kozmik fon nm da her
yne eit ve dzgn bir biimde dalm olmaldr.
Tersine, eer o zamanlar madde dalm
dzgn deilse, kozmik fon nmnn da dzgn
olmamas gerekir. Madde dalmnn dzgn
olmamas, bugn radyo teleskoplar deiik
ynlere dndrldnde radyo dalgalar iddetinin
deimesi sonucunu douracaktr. Aslnda
btn galaksi oluum teorileri bu tr deiimlere
gereksinim duyuyor.

On yllarca sren aratrma sonunda nihayet

yz binde bir dzeyinde de olsa bu deiimler
bulundu. Bu ok nemli keif, kozmik fon nmn
byk bir duyarllkla lmek amacyla
1989 ylnda frlatlan Kozmik Fon Kaifi (Cosmic
Background Explorer, COBE) uydusu tarafndan
1992 ylnda gerekletirildi. Bu sonular,
galaksi oluumu ve byk lekli kozmik yapya
ilikin teorileri bir anlamda snrlayc bir rol
oynayacaktr. lk olarak bu sonular bize, zerine
etkiyen ktle ekim kuvvetleri sonucunda galaksi
ve galaksi kmelerini oluturan minik madde
younlamalarnn boyutlar konusunda bilgi verecektir.
kincisi, bu ilkel younlamalarn boyutlarn
aklayabilmemize olanak verecektir.
u anda hibir galaksi oluumu veya ilkel evren
teorisi COBE'nin bulgularn doyurucu bir biimde
aklayamamaktadr. nmzdeki birka yl
iinde, gzlemsel sonularla karlatrlacak lde
ayrntl birok yeni teori aday gelitirilmesi
bekleniyor. Bu, kukusuz kozmoloji teorisi
iin heyecen verici bir zaman dilimi olacaktr.

Son olarak galaksileraras ortam ad verilen

galaksiler arasndaki gazda da galaksi oluumuna
ilikin olduka nemli ipular vardr. Galaksilerin
iinde bulunan yldzlararas ortamda olduu
gibi bu gaz da yldzlar tarafndan retilen
eitli kimyasal elementlerce zenginlemitir.
ok uzaklardaki --dolaysyla ok eski zamanlardaki--
galaksileraras ortam, galaksilerin olutuu
ortamdr. Galaksileraras ortam aratrmalarnn
en nemli aralarndan biri de kuasarlarn
yayd nmn incelenmesidir. Inm oradan
buraya gelirken galaksileraras ortamdan geer
ve bu arada bir blm de sourulur. Sourulan
dalga boylar ortamdaki gazn kimyasal yapsna
ilikin bilgiler verir. Galaksileraras gazn
kimyasal yaps zamanla nasl deimektedir?
Baka bir deyile, Dnya'dan olan uzaklkla nasl
deimektedir? Bu gaz, galaksilerin ilk kez
olutuu dnemi tarihlendirmek amacyla kullanlabilir
mi? Uzaklardaki galaksileraras ortamn
incelenmesi iin hem yksek duyarllk
hem de yksek tayfsal zmleme gc gereklidir.
Bunlar, u anda almakta olan 4 metrelik
teleskoplarn yeteneklerinin tesinde ama gelecek
on yllardaki ok daha byk teleskoplarn
yetenek snrlar iinde olacak.

Garth Illingworth Hakknda Bilgi

Garth Illingworth, 17 Mart 1947'de Avustralya'nn Perth kentinde

dodu. 1968 ylnda Bat Avustralya niversitesi fizik blmn
bitirdikten sonra, 1973 ylnda Avustralya Ulusal niversitesi'nden
astronomi dalnda Ph. D. derecesini ald. Doktora sonras almalardan
sonra Illingworth, 1978-1983 yllar arasnda Tucson, Arizona'daki Kitt
Peak Ulusal Gzlemevi'nde astronom olarak alt. 1984'ten 1987'ye
kadar hem Johns Hopkins niversitesi'nde aratrmac, hem de Baltimore'da
bulunan Uzay Teleskobu Bilim Enstits'nde
direktr yardmcs olarak grev yapt. 1988 ylnda Santa
Cruz'daki Kaliforniya niuersitesi'nde astronomi profesr
oldu. Illingworth'un aratrmalar, galaksilerin
oluumu ue evrimini anlayabilmek amacna ynelik olarak,
yldz kmeleri ve galaksilerin gzlemleri konusunda
younlamtr. Keck Teleskobu'nda da alan Illingworth,
Hubble Uzay Teleskobu'nun ardndan gelecek
olan byk uzay teleskobunun yapm iin de almalar
balatmtr. Illingworth yle demektedir: Astronom olmann
en keyifli ve dllendirici yan, kendini aratrmaya
adam olan bireylerin ve kk ekiplerin, astronominin
nde gelen problemlerinin zmnde byk ilerleme
kaydedebilmesidir. Bu problemlerin anlalmas en
zor olanlarndan biri, Samanyolu'muz gibi galaksilerin
ne zaman ue nasl olutuu, zamanla nasl deitiidir.
Galaksilerin, evrenin genlik gnlerinde, o zamanlar
uzay dolduran seyrek gaz ve karanlk maddeden younlaarak
bugn gzlediimiz byk ktleli cisimlere dntn
biliyoruz. Ama bunun nasl ve tam olarak ne
zaman gerekletiini bilmiyoruz. 1990'larn yeni, gl
teleskop ve bilgisayarlarnn, evrenin genliini gzlerimizin
nne sereceini umuyorum."

:::::::::::::::::

Evrenin Yaam Tarihi

Byk Patlama (Big Bang) Modeli

Uzayn git gide daha derinlerine baktmzda,

acaba uzayn sonuna ya da zamann balangcna
ulaabilir miyiz? Evrenin bir balangc
varsa, acaba nasld? Sonu olacak m? Tm bunlar,
kozmolojiyi, bir btn olarak evrenin yaps
ve evrimini inceleyen astronomi daln ilgilendiren
sorulardr.

Her kltr, kendine zg bir kozmoloji icat

etmitir. Aristoteles'in evreninde zerine yldzlarn
tutturulmu olduu byk, kristal bir kre
olarak dnlen uzayn kenarlar vard.
Ama bu evrenin ne balangc, ne de sonu vard.
Yani duraand. Gkyzne likin adl eserinde
Aristoteles yle demektedir: "En temel cisim,
sonsuzdur; bymez, klmez, yalanmaz, deimez
ve hareket ettirilemez". Aristoteles, tanrsal
ve lmsz olan evrenin, temel cisim olan
'ether'den olumas gerektiini dnyordu.
Hristiyan dnya gr sonsuzluk kavramndan
vazgemekle birlikte evrenin deimez olduu
fikrine sahip kt ve srdrd. Bu gelenee
gre evren, Tanr tarafndan yoktan var edilmi
ve o gnden bu yana hi deimemitir.
1543 ylnda Dnya'nn evrenin merkezi olmayp
yalnzca Gne evresinde dnen bir gezegen
olduunu gsteren Copernicus ok eyi deitirmekle
birlikte, evrenin uzaysal olarak snrl,
zamansal olarak ise sonsuz olduu yolundaki
Aristoteles inann deitiremedi.

1576 ylnda, Copernicus retisine inanan

bir ngiliz olan Thomas Digges, yldzlar, zerinde
bulunduklar kristal kreden koparp uzaya
datan ilk astronom oldu. 1546 ylnda doan
ve matemetik eitimi gren Digges, Copernicus'un
byk eseri The Revolutionibus'un baz
blmlerini ngilizce'ye evirerek yaynlad. A
Perfit Description of the Caelestiall Orbes balyla
yaynlad bu eviriye Digges, yldzlarn
dalm, zellikle de uzayn sonsuz olduu ve
yldzlarn bu sonsuz uzayda dalm olarak
bulunduklar ynndeki kendi grlerinin anlatld
bir blm ekledi (Digges ayn zamanda
daha uygulamal olan baka konularla da ilgileniyordu.
Top mermilerinin yrngeleri zerine
ilk ciddi almalar yapan Digges, ngiltere'de
balistiin babas saylr).

Digges'ten sonra evrenin uzayda sonsuz olduu

kabul edilmitir. Bununla birlikte insanlar
hala evrenin zaman iinde deimez olduunu
dnyorlard. Byk fiziki Isaac Newton ayn
problemi yz yl kadar sonra yeniden ele ald.
Tek tek gezegenlerin hareket halinde olduklar
kesindi ama ok byk zaman aralklaryla bile
baklsa evrenin deimez olduu dnlyordu.

Newton, byk lekte evreni tanmlayan asl

kuvvetin evrensel ktle ekim kuvveti olduunu
anlad. Bunun tesinde, ktle ekim teorisi ile
Newton, evrenin bir btn olarak hesaplamalara
dayanan modelini yapan ilk insan oldu. Bununla
birlikte 1917'deki Albert Einstein'n modeline kadar
byle bir modelden sz edilmemiti. Einstein
da Newton gibi genel grelilik ad verilen ktle
ekim teorisini yeni gelitirmiti. Newton gibi
Einstein da kozmolojideki temel kuvvetin ktle
ekim kuvveti olduuna inanyordu.

Genel grelilik, madde ve enerjinin ktle ekimini

nasl rettiini, buna karlk madde ve
enerjinin ktle ekimine nasl tepki verdiini
anlatan olduka karmak ve matemetiksel bir
teoridir. Bir btn olarak evren teorisiyle ilgili
zor denklemleri zebilmek amacyla Einstein,
iki basitletirici varsaym yapmt: Evren zamanla
deimez ve madde evrende dzgn bir
biimde dalmtr. Her ne kadar Einstein'n
balang varsaymlar ile ilgili gzlemsel hibir
kant yoksa da, Einstein bu varsaymlarn tatminkar
sonular verecek lde geree yakn
olduklarna inanyordu. Einstein'in sonutaki
'kozmoloji modeli' duraan ve homojendi.

ok gemeden, baka kozmoloji modellerinin

de olas olduu ortaya kt. 1922 ylnda Alexander
Friedmann, zamanla deien evreni tanmlayan
bir kozmoloji modeli olan duraan olmayan
evren modelini ortaya att. Bir Rus matematiki
ve meteorolog olan Friedmann, ie
Einstein'in ekim teorisi ile balad ama homojenlik
varsaymn kabul ederken duraanlk
varsaymn sorgulamaya at. Hollandal astronom
Wilhelm de Sitter'in de dedii gibi, ne kadar
byk bir teleskopla bakarsak bakalm evreni
grmz bir fotoraf karesinden baka
bir ey deildir, dolaysyla da evrenin uzun dnemli
davranlar konusunda ok az fikir verir.
Friedmann, genel grelilik denklemlerinin baka
zmn buldu. Bu zme gre evren, younluu
son derece yksek bir durumdan balayarak
zaman iinde geniliyordu.

Friedmann'n kozmoloji modeline gre ilk patlamadan

sonra genilemeye balayan evren gittike
daha dank bir duruma geliyordu. Bu
kozmoloji modeline 'byk patlama' modeli ad
verildi. 1923 ylnda Friedmann'n evrimleen
modelinin eletirisinde Einstein, Friedmann'n
hesaplamalarnn matematiksel geerliliini kabul
etmekle birlikte, bunlarn gerek evrene
uygulanabileceinden kukuda olduunu bildirdi.
Teorik fizikte, balang koullarna bal olarak
bir denklem setine birden fazla zm bulunmas
olduka sk rastlanan bir eydir; bu nedenle
Aristoteles, Copernicus ve Newton gibi
Einstein da evrenin duraan olduuna inanmaya
devam etti. Bununla birlikte ne Friedmann'n
ne de Einstein'n balang varsaymlar
ampirik olarak snanabilirdi. O zamanlar her
iki gr dorultusunda da deneysel kant hemen
hemen yok gibiydi. Einstein ve Friedmann,
evren teorilerini kat zerinde retmilerdir.

1929 ylnda durum kkten deiti. O yl, teleskopla

gzlem yapan Amerikal astronom Edwin
Hubble, evrenin genilemekte olduunu
kefetti. Galaksiler srekli olarak birbirlerinden
uzaklayorlard.

Gerekte Hubble teleskopla baktnda galaksilerin

birbirlerinden uzaklatn grmedi; byle
hareketleri dorudan grmek iin milyonlarca yl
gerekir. Hubble, Doppler kaymalarna bakarak
galaksilerin hareket ettii sonucuna vard: Galaksilerin
renkleri tayfn krmz ucuna doru kayyordu.
'Krmzya kayma' olarak bilinen bu kayma,
uzaklama hareketinin bir sonucudur. Btn
galaksiler Samanyolu'ndan uzaklayordu. Aslnda
birok kozmik bulutsunun krmzya kaymalar
1900'lerde Arizona'daki Lowell Gzlemevi'nde
alan Vesto Slipher tarafndan llmt.
Hubble'n Slipher'in almasna ekledii tek ey,
Cepheid yldzlarn kullanarak uzaklaan galaksilerin
uzaklklarn saptamak oldu. Hubble, galaksilerin
uzaklklarnn, uzaklama hzyla doru
orantl olduunu kefetti. Baka bir deyile,
bir galaksinin bize olan uzakl bir baka galaksinin
iki katysa, uzaklama hz da iki kat oluyordu.
Bu sonu, her ynde dzgn olarak genileyen
bir evren iin beklenen bir sonutu.

Hubble'n gzlemleri bir yandan ok ak bir

biimde Fiedmann'n duraan olmayan modelinin
Einstein'n duraan modeline gre stnln
ortaya karrken, te yandan da Hubble'n
gzlemleri grne gre her iki bilim adamnn
da ne srd temel varsaym doruluyordu:
Evren hemen hemen homojendir. Yalnzca
evren eer homojense galaksilerin uzaklama
hzlar uzaklklar ile doru orantl olabilir. Dahas,
homojen evren her noktann dier noktalardan
farkl olmad anlamna gelir. Nasl ien
bir balonun, balon yzeyinde bir genileme
merkezi yoksa, evren de geniliyor olmasna
karn bir genileme merkezi yoktur. Bir balonun
yzeyine her biri bir galaksiyi temsil eden
noktalar koyduumuzu dnelim. Balon ierken
herhangi bir noktadan bakldnda dier
noktalarn uzaklat grlecektir. Hibir nokta
merkez deildir.

Eer galaksilerin uzaklama hzlar uzaklklar

ile doru orantlysa, btn galaksiler iin
hzn uzakla oran sabit olmaldr. Hubble sabiti
ad verilen bu oran evrenin u andaki genileme
hzn vermektedir. En duyarl lmlere
gre u andaki genileme hz ile evrenin boyutlar
yaklak 10 milyar yl iinde iki katna kacaktr.
Daha kesin konumak gerekirse, birbirlerinden
uzakta bulunan iki galaksinin aralarndaki
uzaklk, yaklak 10 milyar yl sonra iki
katna kacaktr.

Zaman getike galaksiler birbirlerinden

uzaklayorlar. Dolaysyla gemite birbirlerine
daha yakn olmalar gerekiyor. Eer evren filmini
geriye doru oynattmz dnrsek, galaksiler
gittike birbirlerine yaklaarak kalabalklaacaklar.
Gemite yle bir an olacak ki evrendeki
btn madde, younluu sonsuz olan bir noktaya
skm durumda bulunacak. Astronomlar
bu durumun gereklemi olduu zaman hesaplayabiliyorlar:
Gnmzden 10-20 milyar yl nce.
Bu ana 'byk patlama' ad veriliyor. Byk
patlamadan nce ne olduu, halen teorik fizikiler
arasnda youn tartma konusu.

1930'larda, astronomlar evrenin yan ilk kez

hesapladklarnda, bunu Dnya'mzn yayla
karlatrmlard. Daha nce sz edildii gibi,
1910'larda balayan uranyum filizinin radyoaktif
tarihlendirme almalarna gre Dnya'nn
ya yaklak olarak 4.5 milyar yldr. Dnya'nn
ve Gne'in oluumu ile ilgili tm teoriler,
Dnya'nn yann, evrenin yann yzde
onu ile yzde doksan arasnda bir yerlerde olmas
gerektiini belirtiyorlar. Baka bir deyile,
yeryzndeki kayalarn yalarn saptayan bilim
adamlar, evrenin yann 5.5 milyar ile 50
milyar yl arasnda olmas gerektiini sylyorlar.
Galaksilerin hareketlerini gzleyen baka
bilim adamlar da evrenin yan 10-20 milyar
yl arasnda buluyorlar. Bu ikisi birbirinden
ok farkl lmler. Bulunan ya aralklarnn
kesimesi ise byk patlama modeli lehinde ok
kuvvetli bir kant. Bununla birlikte urasn da
unutmamak gerekir ki kozmoloji, astronominin
tm dallar, hatta btn bilimler, uzay ve zamann
en u kesimelerini gerektirirler. Her ne kadar
ok geni kesimlerce tutulduysa da byk
patlama modeli henz ok az sayda gzlemsel
testlerden gemi durumdadr.

Dnya'nn yayla karlatrma testinden

sonraki iki nemli test, evrenin kimyasal yaps
yzde 74 hidrojen, yzde 24 helyum, yzde 2
ar elementler ve kozmik fon nm ad verilen
ve tm uzay kaplayan dzgn radyo dalgalardr.

Byk patlama modeline gre hem evrenin

temel kimyasal yaps, hem de kozmik fon nm
evrenin bugnknden ok farkl olduu uzun
zaman nce biimlenmitir. Eer kozmik evrim
filmimizi gene geriye doru oynatrsak, evren
bzlr, galaksiler gittike birbirlerine yaklarlar
ve sonunda yldzlar ve galaksiler kendilerine
zg kimliklerini yitirirler. Evrendeki madde,
bir gaz andrmaya balar. Evren gittike
bzlerek younlatka kozmik gazn scakl
da gittike artmaya balar. Scaklk 10000 santigrat
dereceye ulatnda, elektronlar atomlarndan
kap kurtulmaya balar. Daha yksek
scaklklarda ise atom ekirdekleri proton ve
ntronlara ayrr. Evrenin doum an olan byk
patlama yaklatka, scaklk artmaya devam
eder. Scaklk 10 trilyon dereceye ulatnda
proton ve elektronlar kuark ad verilen temel
paraca blnrler.

imdi balangtan itibaren zaman iinde ileriye

doru gittiimizi dnelim. Byk patlamadan
yaklak 0.00001 saniye sonra kuarklar
birleerek proton ve ntronlar oluturdular. En
basit ve hafif kimyasal element olan hidrojenin
ekirdeinde yalnzca bir proton bulunur. Bu
sre ierisinde baka hibir kimyasal elementin
bulunabilmesi mmkn deildir. Dier tm
kimyasal elementler iki veya daha fazla atom-alt
paracn biraraya gelip kaynamasyla ortaya
kar ki evrenin balang aamasndaki
youn scaklk koullarnda byle kaynamalar
gerekleemezdi. Evren geniledike soudu.
Balangtan birka dakika sonra scaklk milyar
derece mertebesine dt. Bu kritik scaklklarda
proton ve ntronlar, aralarndaki nkleer
kuvvetler nedeniyle birlemeye baladlar.
Teorisyenlerin 1960'lar ve 1970'lerde yaptklar
hesaplara gre, dteryum, helyum ve lityum bu
srada olumu olmallar. Bu tr ilk hesaplar
1964 ylnda Cambridge niversitesi'nden Fred
Hoyle ve Roger Tayler ile Moskova Kozmik
Aratrma Enstits'nden Yakov B. Zel'dovich
tarafndan yapld. Princeton'dan James Peebles,
Kaliforniya Teknoloji Enstits'nden Robert
Wagoner ve arkadalar ile Chicago niversitesi'nden
David Schramm ve arkadalar da daha
ileri dzeyde hesaplar yaptlar. Bu teorik hesaplarn
sonular, gzlemsel olarak saptanan hidrojen,
helyum, lityum ve dteryum miktarlar
ile dikkat ekici bir uyum iindedir (Karbon, oksijen,
ve demir gibi tm dier elementler ok daha
sonralar, yldzlar tarafndan retilmilerdir).
Bu uyum byk patlama modelini destekleyen
bir baka kanttr.

Yeni domu ve dolaysyla ok scak olan evren,

kozmik fon nmn da retmi olmaldr.
1948 ylnda ilk kez George Washington niversitesi'nden
Ralph Alpher, George Gamow ve Robert
Herman tarafndan yaplan ve 1965 ylnda
bamsz olarak Princeton'dan Robert Dicke ve
James Peebles tarafndan tekrarlanan teorik
hesaplar, byk patlamann zerinden henz
yalnzca birka saniye getii sralarda uzayda
kara cisim nm ad verilen zel bir cins nmn
retilmi olmas gerektiini gsterdi. Kara
cisim nm, nmn scaklna karlk gelen
tek bir parametre tarafndan belirlenir. Teorik
olarak kara cisim nm evrenin ilk anlarnda,
uzayda dzgn olarak retilmi ve evren
300000 yl yana gelip de atom ekirdekleri
biraraya gelerek atomlar oluturuncaya kadar
atom-alt paracklar tarafndan salmaya devam
etmi olmaldr. Zaten bu noktadan sonra,
maddeyle hi etkilemeyen nm uzayda yaylmasn
srdrmtr. Evren geniledike nmn
dalgaboyu bym ve gnmzde nmn
dalgaboyu radyo dalgalarna karlk gelen
bir deere, scakl da mutlak sfrn zerinde
yaklak 3 dereceye kadar dmtr. Bir nceki
blmde sz edildii gibi, bu nm bir raslant
sonucu 1965 ylnda kefedilmiti. Son yllarda
veri toplayan COBE uydusu, kozmik fon
nmnn zelliklerinin byk patlama teorisinin
ngrd zellikler olduunu doruladndan,
bu teoriyi destekleyen bir kant daha elde
edilmi oldu.
 Evrenin Byk lekli Yaps

Byk patlama modeli evrenin homojen olduunu

varsayar. Bu varsaym tam olarak doru
olmayabilir. Homojen bir evrende yldz, galaksi
ve galaksi kmeleri gibi madde topaklanmalarnn
bulunmamas gerekir. Bununla birlikte bylesi
topaklanmalar yalnzca evrene kk lekte
bakldnda nemli gibi grnyor olabilir.
Nasl bir kumsala ok yakndan bakarken kum
tanelerini seebiliyor, yirmi otuz metre yukardan
baktmzda ise onu przsz gryorsak,
evren de ok byk hacimlere bakldnda przsz
grnyor olabilir. Asl sorulmas gereken
soru, kumsala ne kadar uzaktan bakmamz
gerektii sorusudur. Eer evrenin przsz grnd
bir lek yoksa, byk patlama modelinin
nnde ciddi sorunlar var demektir.

Galaksi zincirlerinin, byk sayda galaksi

ieren yzeylerin ve hemen hemen hi galaksi
iermeyen byk boluklarn kefedildii son
yllarda bu keifler, evrenin byk lekte homojen
olmayabileceinin temel kantlar olarak kabul
edildiler. Byle byk galaksi gruplarna 'yap'
ad veriliyor. Eer evren tmyle homojen olsayd
hibir ekilde bu tr yaplanmalar gstermemesi
gerekirdi. 1989 ylnda Harvard-Smithsonian
Astrofizik Merkezi'nden Margaret Geller
ve John Huchra o gne kadar bilinen en byk
galaksi yaplanmasn kefettiler. Bu, uzunluu
en azndan 500 milyon k yl olan ve galaksilerden
oluan bir 'duvar'd. Geller ve Huchra,
byk galaksi gruplarnn boyutlu haritalarn
karmlard. Daha dorusu her galaksinin
iki boyutlu konumu ile birlikte krmzya kayma
miktarn da saptamlard. Krmzya kaymann
galaksilerin uzaklama hzlarnn bir ls olduunu
hatrlayalm. Eer evrenin homojen olduunu
ve dzgn bir biimde genilediini varsayarsak
--ki o zaman galaksilerin uzaklklar ve
uzaklama hzlar arasndaki ilikiyi veren
Hubble yasasn kullanabiliriz-- krmzya kayma
miktarlarn bildiimiz galaksilerin uzaklklarn
da bildiimizi kabul edebiliriz. Bylece, her
boyut da bilindiinden boyutlu (3-D) haritalar
hazrlanabilir (Kabaca, bir galaksinin uzakl,
10 milyar k yl ile gzlenen nmn krmzya
kayma yzdesinin arpmyla bulunabilir. rnein
dalgaboyundaki yzde onluk bir art 1
milyar k ylna karlk gelir).

ekil 16- Astrofizik Merkezi'nden Margaret Geller ve John Huchra'nn

1989 ylnda tamamlanan krmzya kayma aratrmas. Her nokta bir
galaksiyi gsteriyor; burada, birbirine dokunan kama biimindeki
uzay blgelerinde 3962 galaksi yer alyor. Yarap yn, homojen bir
evrende dorudan yarap ynndeki hza karlk gelen uzaklama
hzn gsteriyor. ekildeki en uzak galaksinin uzakl 500 milyon
k yldr. eklin ortasnda, hemen hemen yatay bir biimde uzanan
galaksi topluluu, u ana kadar evrende gzlenen en byk ve tutarl
galaksi yaplanmas olan Byk Duvar'dr.

Rastgele seilmi birka uzay blgesindeki

yaplanmalarn blgelere mi zg yoksa evrenin
tmn temsil edebilecek yaplanmalar m olduu
henz bilinmiyor. Bununla birlikte imdiye
kadar hemen hemen her lekte bylesi yaplanmalarn
olduu gzlenmi durumda. 50 milyon
k yln kapsayan bir aratrmada genellikle
boylar yaklak 50 milyon k yl olan galaksi
zincirleri, galaksilerin oluturduu yzeyler
ve boluklar; 500 milyon k yln kapsayan
bir aratrmada ise boyutlar 500 milyon k yl
civarnda olan yaplanmalar bulunuyor. Baz
astronomlar evrende her boyutta kozmik yaplanmalarn
olduunu savunuyorlar.

ngiltere'de Durham niversitesi'nden T. J.

Broadhurst ve R. S. Ellis, Kaliforniya'daki Lick
Gzlemevi'nden David C. Koo, Chicago niversitesi'nden
Richard Kron ve Johns Hopkins niversitesi'nden
Alex S. Szalay'n aratrmalar sonucunda
gittike daha byk boyutlarda kozmik
yaplanmalar ortaya karld. 'In demeti' aratrmalar
ad verilen bu aratrmalarda, uzayda
yalnzca bir izgi boyunca yer alan galaksilerin
krmzya kayma miktarlar llr. Bu izgi ok
uzaklara, on milyarlarca k yl uzaklara gider.
Bu aratrmalar galaksilerin her 400 milyon k
ylnda kmelenmeler gsterdiini ortaya koyuyor.
Daha byk leklerde ise yaplanma gzlenmiyor.
Eer byleyse, en byk ve tutarl
kozmik yaplanmalarn boyutlar 400 milyon k
yl civarndadr ki bu da 'Byk Duvar' olarak
adlandrlan yaplanmann boyudur. Dolaysyla,
daha byk leklerde bakldnda evren homojen
olarak gzkecektir. Bu varsaymlar desteklemek
veya rtmek iin daha fazla gzlemsel
almaya ihtiya vardr.

Birka milyar k yl uzaklklara kadar giden

ok daha kapsaml galaksi aratrmalar u
anda gelitirilme aamasndadr. Buna ek olarak
daha birok galaksi aratrmas planlanyor.
Gnmze kadar yaplan en byk galaksi krmzya
kayma aratrmalar birka bin galaksiyi
iermekteydi. Princeton niversitesi, leri Aratrmalar
Enstits ve Chicago niversitesi'nden
bir grup astronomun oluturduu bir
ekip, nmzdeki on ylda, yaklak bir milyon
galaksinin konumlarn ve krmzya kayma
miktarlarn lmeye ynelik ve tmyle bilgisayar
kontrolnde olan bir aratrma balatmaya
hazrlanyorlar. Ekip, bu amala Princeton'dan
James Gunn tarafndan tasarlanan ve New Mexico'daki
Sacramento dalarna kurulmas planlanan
2.5 metre apnda geni al bir teleskop
kullanacak. Byle bir aratrma, yalnzca bu i
iin ayrlan ve ayn anda birok galaksinin nmn
kaydedebilecek fiber optik aralarla donatlacak
olan orta boy optik bir teleskopla gerekletirilebilir.

Radyo teleskoplarn, zellikle gncelletirilmi

Arecibo Teleskobu ve Green Bank Teleskobunun
kullanlaca galaksi krmzya kayma
aratrmalar da planlanyor. Daha nce sz
edildii gibi, galaksilerdeki hidrojen gaz atomlar
belli bir dalgaboyunda radyo dalgalar yayarlar
ve bu nmn dalgaboyundaki art (krmzya
kayma), byk sayda galaksi iin ok
duyarl bir biimde llebilir.

Ne kadar homojen olmayan galaksi gruplar

bulunmu olursa olsun, kozmik fon nmnn
ok byk lde dzgn olmas, evrenin 10
milyar k yl leinde homojen olmas gerektii
anlamna geliyor. Eer imdiye kadar bulunmu
olanlardan birka kat daha byk yaplanmalar
bulunursa bu, evrenin homojen bir yapda
olmad anlamna gelecek. Yzletirme zaman
yaklayor. Eer byle yaplanmalar varsa,
nmzdeki on yl iinde bulunmas hemen
hemen kesin gibi.

Evrenin homojen olup olmad baka yollarla

da aratrlabilir. Dzgn bir biimde genileyen
bir evrende her galaksinin uzaklama hz,
uzaklyla orantldr. Yap maddesi homojen
olmayan bir evrende bu iliki bozulur. Bu durumda,
galaksilerin hareketi hissettikleri ekim
kuvveti tarafndan deitirilir. 'zel hzlar' ad
verilen bu deiik hareketler ktlenin homojen
olup olmadn saptamak amacyla kullanlabilir.
1987 ylnda David Burstein, Roger Davies,
Alan Dressler, Sandra Faber, Donald Lynden
Bell, R. J. Terlevich ve Gary Wegner 200 milyon
k yl uzaklkta, sanki byk bir ktle tarafndan
ekiliyormuasna zel hzlara sahip
olan bir grup galaksi buldular. Bu ktleye 'Byk
ekici' ad verildi. Baka galaksi gruplarnda
da zel hzlar saptand.

Gzlenen zel hzlarn tmyle gzlenen homojenlik

bozukluklar ile aklanabilip aklanamayaca
henz belli deil. Aklanamyorsa, o
zaman ya galaksileri normal yollarndan ayrlmaya
zorlayan galaksileraras topaklanm durumda
karanlk madde var ya da bu hareketlerde
ktle ekimi dnda baka kuvvetler de rol
oynuyor demektir. Astronomlar bu iki ktan da
pek holanmyorlar. Yakn bir gelecekte de yaklak
300 milyon k yl uzakla kadar 15000
galaksinin krmzya kayma miktarlarn
hesaplayabileceklerini dnyorlar.

Kozmik uzaklklarn birbirinden bamsz

yollarla llmesinin bu almalar ve byk-lekli
yaplarn aratrlmasnda yaamsal nemi
vardr. Uzakln krmzya kayma miktaryla
orantl olduu varsaylamaz, nk byle bir
varsaym henz snanma aamasnda olan homojenlik
varsaymnn kabul edilmesi demektir.
Son yllarda, kendi galaksimizden balamak
zere uzaydaki ok byk uzaklklarn llmesi
amacyla yeni yntemler gelitirildi. Radyo teleskoplarn,
hareket halinde olan cisimlerin konumlarn
ve konumlarndaki deiiklikleri lmekteki
duyarllklar, galaksimizin merkezine
uzakl ve dier galaksilere olan uzaklklarn
olduka duyarl biimde llebilmesini salad.
Astronomlar, sonunda uzaya optik interferometre
ad verilen ve konumdaki deiiklikleri bir
derecenin milyarda biri gibi olaanst bir
duyarllkla lebilecek olan zel bir teleskop tr
yerletirebileceklerini dnyorlar. Bir derecenin
milyarda biri, Ay yzeyinde bulunan
bir metal parann grld a anlamna geliyor.
Bu olaanst duyarllk sayesinde, Dnya'mz
Gne evresindeki yrngesinde hareket
ederken gzlenen konum kaymalarnn llmesi
sonucu, galaksimizdeki tm Cepheid
yldzlarnn uzaklklar byk bir kesinlikle
saptanabilir. Cepheid yldzlarnn kesin uzaklklarnn
bilinmesi ok nemlidir.

Ne yazk ki 30 milyon k ylndan daha tedeki

yldzlar gzlenemediinden, Cepheid yldzlar
ou galaksinin uzaklnn belirlenmesi
amacyla kullanlamaz. Bununla birlikte, baka
kilometre talar bulunmutur. rnein 1970'lerin
ortalarnda, Lick Gzlemevi'nden Sandra
Faber, Uzay Teleskobu Bilim Enstits'nden
Robert E. Jackson ile onlardan bamsz olarak
alan Hawaii niversitesi'nden R. Brent Tully
ve Ulusal Radyo Astronomi Gzlemevi'nden J.
Richard Fischer, ma gleri ve uzaklklar bilinmekte
olan yakn galaksileri kullanarak, galaksilerin
ma gleri ile iindeki yldzlarn
hzlar arasnda ampirik bir bant buldular.
Bu bant, bir kez yakndaki galaksilerde doru
sonu verecek biimde ayarlandktan sonra, yalnzca
yldz hzlarnn llebildii (renklerdeki
Doppler kaymasndan) uzak galaksiler iin uygulanabilir.
Sonra, tpk Cepheid yldzlarnda
olduu gibi, hesaplanan ma gcnden ve gzlenen
parlaklktan uzaklk saptanr. Bu yntemin
sorunu, uzayda byk uzaklklara bakmann
zamanda geriye bakmakla edeer olmasdr.
Ima gc-yldz hz bantsnn ayarlanmasnda
kullanlan yakn galaksiler, bu bantnn
uyguland uzak galaksilere gre olduka
yaldrlar. Bu nedenle, galaksilerin ma gc
ve ilerindeki yldzlarn hareketleri gibi zelliklerin
zamanla nasl evrim geirdiinin bilinmesi
yaamsal bir nem tar.
 Kozmik uzaklklarn llmesi amacyla
Massachusetts Teknoloji Enstits'nden John
Tonry tarafndan gelitirilen yeni ve umut veren
bir yntem, bir teleskopla tarandnda galakside
grlen yldz saysnn deimesine
dayanr. Bu yntemi aklayc bir rnek verelim.
Yere geliigzel bir biimde dalm olan
bilyalar saymakta olduunuzu dnn. Bilyalar
rastgele dalm olduklarndan, bir desimetre
karedeki bilya says bir yerden dierine
farkllklar gsterecektir. Yerin her metre karesindeki
bilya saylar da farkl olacaktr ama
her metre karedeki bilya says da fazla olduundan,
kesirsel deiim kk olacaktr. Benzer
biimde soru sorulan kii says arttka kamuoyu
yoklamalarndaki kesirsel (yzde) hata
pay azalr. imdi bilyalar yldzlarla deitirelim.
Yakn bir galaksiye bakan bir teleskobun
gr alan iine galaksinin daha kk
bir paras girer. Bu nedenle galaksinin deiik
blgelerini taradka teleskobun yldz saysnda
veya k iddetinde kaydettii deiiklikler
oransal olarak byk olacaktr. Tersine, uzak
bir galaksiye yneltilmi bir teleskop galaksinin
deiik blgelerini tararken k iddetinde
daha kk oransal deiimler kaydedecektir.
Ik iddetinin blgeden blgeye deiimi bir
kez uzakl bilinen, yakn bir galakside doru
sonu verecek biimde ayarland m, bu yntem
ok uzaklardaki galaksilerin uzaklklarn lmek
iin kullanlabilir.

Teorik tarafta, astronomlar byk bilgisayar

simlasyonlar kullanarak galaksilerin gzlenen
konum ve hareketlerini yorumlamaya alyorlar.
Byle simlasyonlar, her biri bir galaksi
parasn veya birka galaksiyi temsil eden
10000 ile 10 milyon arasnda parac kapsar.
Paracklar balangtaki yerlerine konur ve
karlkl ekim kuvvetleri araclyla etkilemeye
braklrlar. Paracklarn bilgisayar saati
ile yz saat sonra ekrandaki konumlar, galaksilerin
gerek zamanda 10 milyar yl sonraki konum
ve hareketlerini temsil eder.

Bilim adamlar, bilgisayar simlasyonlar

ile evrenin gzlenen byk-lekli yapsn
karlatrarak, evrendeki ilkel koullar ve
kuvvetler konusundaki varsaymlarn snayabileceklerini
umuyorlar. Her ne kadar on yl
ncekilerden on kat byk olsa da bilgisayar
simlasyonlar henz teori ve gzlem arasnda
salkl bir karlatrma yapabilmek iin gerekli
parack saylarn iermiyorlar. Gelecek
on ylda daha byk bilgisayarlar ve gelitirilecek
yeni yntemler yardmyla daha gvenilir
yantlar elde edilecektir. Bilgisayarlar daha
fazla fizik kullanlarak programlanacandan,
simlasyon sonular daha gereki ve inanlr
olacaktr. Daha nce sz edildii gibi, astronomlar
uzun yllar boyu galaksilerin ve dier
byk-lekli yaplarn olumasnda asl etkenin
ktle ekim kuvveti olduunu dnmlerdi.
1989'dan bu yana ise bilgisayar simlasyonlarnda
gaz basnc gibi ktle ekimi ile
ilikisi bulunmayan baka kuvvetler de gz
nne alnyor.

Bilgisayar simlasyonlarnn sonular ne

olursa olsun, evrendeki maddenin dalm teorisinin
son ekli gzlenen kozmik fon nm
ile tutarl olmaldr. u anda gzlenen galaksi
zincir ve duvarlarn oluturmak iin madde,
gemite ne kadar topaklanm durumda bulunmalyd
ki hala gzlenen kozmik fon nmnn
milyonda bir topakl yapsn versin? Kozmoloji
alannda alan astronomlardan kendi alanlarnn
byk problemlerini sralamalar istendiinde,
byk-lekli yap ne kyor.

Karanlk Madde

1970'lerin sonlarna doru astronomlar evrendeki

ktlenin en azndan yzde doksan kadarnn
grnmez olduunu farkettiler. Bu grnmez
madde, grdmz yldz ve galaksilere
yapt ekimsel etkiler yoluyla farkedilebilir
ama kendisi elektromanyetik nmn hibir trn
yaymaz --ne grnr k, ne radyo dalgalar,
ne kzltesi, ne mortesi, ne X-nlar, ne
gamma nlar-- hibir ey. Gerekten grnmezdir.
Adna karanlk madde diyoruz. Karanlk
maddenin varl, evrenin byk-lekli yaps
konusundaki anlaymz kesinlikle daha
karmak bir hale getiriyor.

Karanlk maddenin bulunabilecei olasl

ilk olarak 1933'de Fritz Zwicky tarafndan ortaya
atlmtr. Zwicky, birbiri evresinde dnen
bir grup galaksi gzlemi ve grubu dalmadan
birarada tutabilecek ktle ekim kuvvetini hesaplamt.
Bu ktle ekim kuvvetinden ve grubun
boyutlarndan grubun ierdii ktleyi hesaplayan
Zwicky, bu ktlenin, grlen yldz ve
gazlarn oluturabileceinin yirmi kat olduunu
buldu. O zamanlar Zwicky'nin eksantrik bir
kiilii olduu ve bulduu sonucun manta aykr
olduu dnlyordu. Krk yldan daha
uzun zaman boyunca, astronomlarn ounluu,
karanlk maddenin bulunabilecei olasln
hep gzard etmeye altlar. Sonunda,
1970'lerde astronomlar galaksilerdeki yldz ve
gazlarn yrnge hareketlerini yeniden gzlemeye
baladlar.

ekil 17- Andromeda Galaksisi'ndeki hidrojen molekllerinin

yrnge hzlarnn galaksi merkezinden olan uzaklkla
deiimi. Her konumdaki yrnge hz, o konumdan
merkeze daha yakn konumlarda ne kadar ktle olduunu
anlatr. Eer galakside yalnzca grnr ktle olsayd,
yrnge hzlarnn galaksi merkezinden yaklak otuz bin
k yl uzakla kadar azalmas gerekirdi. ekilde ise,
yrnge hzlarnn elli bin k ylndan sonra artk azalmad,
hemen hemen sabitletii grlyor. Buradan karanlk
maddenin bulunduu sonucu kyor. ekil, Vera
Rubin, W. K. Ford ue Morton Roberts tarafndan elde edilen
gzlemsel verilerden uyarlanmtr.

Dnya'y karanlk maddenin varlna inandran

gzlemler arasnda, Vera Rubin ve arkadalar
tarafndan yaplan gzlemler nemli bir
yer tutar. Andromeda ve baka galaksilerin ekirdekleri
evresinde dnen gazlarn hzn len
Rubin, bu hzlardan, galaksinin sahip olmas
gereken maddeyi hesaplad.

O zamanlar, 1970'lerde, gk cisimlerine ait

pek ok grnt, gnmzde olduu gibi saysal
detektrlerde deil, hala fotoraf plaklarnda
saklanyordu. Sonuta Rubin, gzlemevine her
zaman fotoraf plaklarn hazrlamak amacyla
gzlem gnnden tam bir gn nce gelmek zorunda
kalyordu. En uzak galaksilerden gelen
ltnden, fotoraf plaklar sper-duyarl
olmak zorundayd. Rubin, mutlak karanlkta
cam iki in-karelik iki paraya ayryor, ve duyarllklarn
arttrmak iin saatlerce kuru azot
ortamnda styordu. Tek bir toz tanecii bile
plaklar, dolaysyla da yapt ii berbat edebilirdi.
saatlik poz srelerinden sonra Rubin,
plaklar banyo ediyor, kurutuyor ve bir mikroskop
altna yerletirerek tayf izgilerinin yerlerini
santimetrenin be binde birinden daha iyi bir
duyarllkla lmeye balyordu. Bugn, elektronik
detektrler ve bilgisayar analizi yardmyla
tm bu ilemler otomatik olarak yaplabilir.

Tm kariyeri boyunca Rubin, akla uygunluk

snrlarn zorlayan bir dizi projeye nclk etmitir.
Alay edercesine hep tartmal konular
semitir. Amerikan Astronomi Dernei'nin
1950 ylnda Philadelphia'daki bir toplantsnda
Rubin, byk bir galaksi kmesinin birlikte
dndn kantlayan on dakikalk bir bildiri
sundu. Bu, galaksilerin byk-lekli, zel hzlar
olduunu gsteren ilk almayd ve bu dnce
o zamana kadar hi de popler deildi. O
zamanlar henz yirmi iki yanda olan Rubin,
toplant srasnda ayn zamanda yeni domu
olan bebeine de bakyordu.

Vera Rubin 1928 ylnda dodu ve Washigton

D.C. blgesinde byd. On yanda, yatak odasnn
penceresinden grnen yldzlarn hareketlerini
gece boyunca izlediini anlatyor. Rubin,
1948'de Vassar'dan mezun oldu, 1951'de
Cornell'den master ve 1954'de Georgetown niversitesi'nden
Ph. D. derecelerini ald. Doktora
almas, galaksilerin kmelenmeleri ile ilgili
ilk almalardan biridir. Rubin, 1978 ylnda
karanlk madde konusundaki ilk ipularn bulduunda
hi kimsenin verilerden kukulanmadn
--galaksilerin merkezlerinden farkl uzaklklardaki
gazlarn hz-- ama herkesin bu verilerin
karanlk madde varsaymna gerek olmadan
yorumlanabilmesini istediini sylyor.

Karanlk madde nedir? Var olduunu biliyoruz

ama ne olduu konusunda ok az fikrimiz
var. Karanlk madde uzaya dalm durumdaki
gezegenler veya ok snk yldzlar olabilir. Karanlk
madde, engin bir atom-alt paracklar
denizi olabilir. Her ne ise, karanlk madde evrendeki
maddenin ounluunu oluturuyor.

Ve ilgiyi uyandran asl ey karanlk maddenin

tanmlanamayan kimlii deil. Miktar ve
uzaydaki dalmndan da emin deiliz. Bu da
nm yapan maddenin dalmn anlama ynndeki
abalar boa karyor. Grne baklrsa,
karanlk madde her lekte var. Byk leklerde,
galaksilerin zel hzlar ile nm yapan
maddede gzlenen dzensizliklerin badatrlmasnn,
zel hzlar ktle ekimi yoluyla etkileyen
karanlk maddenin varln ortaya karmas
gerekir. Astronomlar, karanlk maddenin
en az bir blmnn nm yapan madde civarnda
kmelenmi olmas gerektiini biliyorlar.
Ama acaba tm kmelenmi durumda m?
Eer dzgn dalm olsayd, karanlk madde
zel hzlar etkileyemeyeceinden bulunmas
ok daha g olurdu.

nmzdeki on ylda, scak gazlarn yayd

X-nlar kullanlarak, karanlk maddenin bir
dalm haritas karlacaktr. Byk galaksi
kmelerinin iinde ve baz galaksilerin merkezinden
5-10 milyon k yl uzaklara kadar yaylan
ok scak gaz bulutlar saptanmtr. Ar
scaktan dolay dalp gitmesi gereken gazn,
grnmeyen maddenin ekim kuvveti tarafndan
birarada tutulduu aktr. Astronomlar,
gazn dalmndan geriye doru giderek bu gaz
birarada tutan ktle ekim kuvvetini ve bu ekim
kuvvetini yaratan karanlk maddenin dalmn
ortaya karabiliyorlar. nmzdeki on
ylda Alman X-n uydusu ROSAT, Japon X-n
uydusu Astro-D ve Amerikan uydusu
AXAF, galaksi kmelerindeki scak gaz dalmnn
gittike daha iyi haritalarn yapacaklardr.
Son iki uydu, gazn ayn zamanda scakln
da lebilecektir.

Karanlk maddeyi lmlemenin yeni yntemlerinden

biri de 'ekimsel mercek' olgusunu kullanr.
Ktle ekimi maddeyi olduu gibi k nlarn
da eker. Bu nedenle kuasar gibi uzak bir
kaynaktan yaylan k, Dnya'ya doru yolculuu
srasnda yolu zerindeki madde tarafndan
bklr. Aradaki bu madde, kuasarn grntsn
databilir veya yeniden biimlendirebilir.
Kuasar grntlerindeki bozulmalar incelemek
yoluyla astronomlar, bu bozulmaya neden olan
maddenin dalmn, karanlk madde gibi grnmez
olsa bile anlayabiliyorlar. ekimsel merceklerin
ilk kez kefedildii 1979 ylndan bu yana
on kadar ekimsel mercek bulundu. nmzdeki
on ylda ise ekimsel mercek olgusu, karanlk
maddenin doasn anlamak ve haritasn karmaya
ynelik gl bir ara olarak kullanlacak.
imdiden byle bir program AT and T Bell Laboratuvarlar'ndan
Anthony Tyson ve bakalar tarafndan
balatlm durumdadr.

Baz astronomlar karanlk maddenin byk

gezegenlerden olutuunu ileri sryorlar. Byk
gezegenler, tam anlamyla grnmez deildir;
dk iddette kzltesi nm yayarlar.
SIRTF, karanlk maddenin gizlenmi olabilecei,
galaksimizin uzak noktalarndaki kzltesi
yayan gezegenleri bulabilecek lde duyarl
olacaktr.

Karanlk madde, paracklardan olumu topaklar

olan gezegenler yerine bu paracklarn
kendilerinden olumakta olabilir. Bu olaslklar,
parack fizikilerinin hayal glerini harekete
geirmitir. Dzinelerce parack, hatta laboratuvarda
hi gzlenmemi paracklar ne srlmtr.
Aksiyon veya fotino gibi adlar alan bu
hayal rn paracklar atom-alt fiziin yeni
teorilerine dayanlarak ngrlmektedir. Bununla
birlikte, bu yeni paracklarn zellikleri
belirsizdir. Tm bilinen, hibir zaman grlemediinden,
bu paracklarn dier maddeler zerindeki
etkilerinin ok zayf olduudur. Eer karanlk
madde gerekten bu egzotik paracklardan
oluuyorsa, o zaman bu paracklar uzaydan
daha ok laboratuvarda tanmlanabilir. Son
birka yl iinde bu varsaylan paracklarn bazlarn
aramak zere ilk detektrler yapld.
Paracklarn utanga olmasndan tr deneyler
son derece zor. Eer bu paracklar gerekten
varsa, onlar bulabilmek iin gelecekte yaplacak
detektrlerin duyarllnn gnmzdekilerden
yaklak yz kat daha fazla olmas gerektii
hesaplanyor.

James Peebles Hakknda Bilgi

James Peebles, 25 Nisan 1935'te Manitoba'nn Winnipeg kentinde

dodu. Amerika Birleik Devletleri'nde alyor olmasna karn
bir Kanada vatandadr. 1958 ylnda Manitoba niversitesi'nden
mezun olan Peebles, 1962 ylnda Princeton niversitesi'nden fizik
dalnda Ph. D. derecesini ald. Btn mesleki kariyerini, u anda da
Albert Einstein Bilim Profesr olarak grev yapt Princeton
niversitesi'nde yapmtr. Peebles bir teorisyendir. Ana ilgi
alan kozmolojidir. 1965 ylnda, Robert Dicke ve dierleri
ile birlikte kozmik fon nmnn varln ortaya att.
Ertesi yl, Peebles ilk kez evrenin ilk dnemlerindeki nkleer
tepkimeler sonucu beklenen kozmik helyum bolluunun
ayrntl hesaplarn yapt. 1965 ylnda, genileyen
evrende maddenin ktle ekiminden dolay topaklanmas
ile ilgili hesaplamalara nclk eden Peebles, evrenin byk-lekli
yapsna ilikin 'ekimsel hiyerari' modellerinin
nde gelen teorisyenlerinden oldu. Birok fiziki, Peebles'in
1971 ylnda baslan Fiziksel Kozmoloji kitabndan
sonra kozmoloji ile ilgilenmeye balad.

Peebles yle demektedir: Bilimde aratrma byk sorularca

ynlendirilir ama almann ou ayrntlara, zmleri
bilgimizi ok az arttran kk bilmecelerin zmne
gider. te 1990'larda benim tartlacan umduum
sorularn listesi: Galaksilerin ve galaksi kmelerinin
evresindeki karanlk maddenin doas nedir? Eer evrenin
ktlesi kozmik genilemeyi durduracak lde bykse
bu ktle ne kadardr ve nerede gizlidir? Uzayn geometrisi
nedir? Kapal m, dz m yoksa ak mdr? Galaksiler
nasl olumutur? Galaksiler neden gruplar ve kmeler
oluturma eilimi gsteriyorlar? Paracklar ve manyetik
alanlar gibi sradan eylerin kkeni nedir? Evrenin balangcna
ilikin ien evren modelinin snanabilmesi iin
evrenin ilk anlarna gitmenin bir yolunu bulabilecek
miyiz? Deiik modeller bulabilecek miyiz?"

Evrenin Kkeni

Fiziin amac doay olabildiince basit bir

teoriyle aklayabilmektir. Kozmolojinin amac
ise evrenin yapsn ve evrimini bu teoriyle zmeye
almaktr. Astronomlar ve fizikiler gzlenen
evrenden yola kp, ktle ekimi, elektrik
ve nkleer kuvvetler konusundaki bilinen yasalar
kullanarak zaman iinde geriye, byk patlamaya
doru gidebilirler. Evren bzlr. Galaksiler
amasz gaz kabarcklarna dnrler.
Kabarcklar birleir. Yldzlar ve sonunda atomlar
zlr. Scaklk trmanr. Atom ekirdekleri
paralanr. Sonra, byk patlamadan 0.00001
saniye nce, evreni dolduran atom-alt paracklarn
enerjileri, yeryzndeki parack hzlandrclarda
elde edilemiyen en yksek deerlere
ular. Byk patlama anna daha da yaklamak
speklasyon konusudur. Son zamanlara
kadar kozmoloji alannda alan astronomlarn
ou, bu ilk anlar fazla merak etmiyordu. Evrenin
kkeni sorusu hemen hemen dnlemeyecek
kadar byktr.

Bugn bu soru zerinde dnlyor. Gnmzn

astronom ve fizikileri, u an var olan
evrenin zelliklerinin byk bir olaslkla ilk
yz binde bir saniye iinde olup bitenlere bal
olduunu dnyorlar.

Gariptir ki bu zelliklerden biri, kozmik fon

nmnn tekdzeliinin kantlad evrenin
byk lekteki dzgnldr. Her ne kadar
bu dzgnlk ve homojenlik byk patlama modelinde
varsaylyorlarsa da aklanmalar veya
en azndan akla yakn bir biime sokulmalar
gerekir.

Evrenin bu kadar homojen yaratlm olabilecei

fikri pek ok bilim adamna hi de akla yakn
gelmiyor. Balangtaki homojenlik bozukluklar
zamanla kendi kendilerini yok etmi olabilirler.
Bu, bir banyo kvetine aktlan scak ve
souk suyun kararak ve s alverii yaparak
ayn scakla gelmelerine benzetilebilir. Bununla
birlikte, s alverii zaman alr. Hibir ey
ktan daha hzl hareket edemeyeceine gre,
s alveriinin yaplabilecei en byk uzakl
k hz snrlar. Bu nedenle, evren 300000 yanda
iken homojenlemenin yer alm olabilecei
blgenin boyutlar en ok 300000 k yl olabilir.
Ama o zamanlar kozmik fon nmn reten blgenin
boyutlar yaklak 50 milyon k ylyd; ki
bu boyutlar byk patlamadan sonra s alveriinde
bulunup homojenlemek iin yeterince zaman
bulmu olamazlar. Evrenin byk lekli
homojenliinin aklanmasna ufuk problemi ad
veriliyor. Bu problem ilk kez 1960'larn sonlarna
doru Maryland niversitesi'nden Charles Misner
tarafndan ak bir biimde ortaya atlmtr.
zm de byk olaslkla ilk yz binde bir saniyenin
anlalmasn gerektirmektedir.

1970'lerin sonlarnda ve 1980'lerin balarnda

teorik kozmolojide bir devrim yaand. Atom-alt
parack ve kuvvet teorisinden kaynaklanan yeni
fikirler evrenin balangcna yeni bir bak
as getirdi. Bu yeni fikirlerle yeni sorular da
sorulabilirdi. 1970'lerden nce bilim adamlar
evrenin, galaksilerin ve maddenin varl, maddenin
kar-maddeye stnl ve kozmik fon
nmnn son derece tekdze olmas gibi zelliklerinin
bilinmekte olduunu kabul etmilerdi.
1970'lerden nce kozmoloji alannda alan astronomlar
daha ok galaksilerin uzaklklarnn
ve zelliklerinin saptanmas, evrenin genileme
hznn llmesi ve byk patlama teorisinin
sonularnn yorumlanmas gibi konularla ilgileniyorlard.
1970'lerden bu yana atom-alt fiziinin
yeni bulgularyla donanm olan kozmoloji
uzmanlar, daha nce batan kabul ettikleri varsaymlar
yeniden sorguluyorlar. Madde neden
var olmak zorunda? lk kuarklar ve elektronlar
nereden geliyor? Evren genken neden ok homojen
grnyordu? Atom-alt fizii, kozmolojinin
snrlarn ilk 0.00001 saniyeden daha erken
zamanlara gtrmtr.

Ksaca sz edilecek olan 1970'lerin sonlarndaki

devrimden nce bile kozmoloji, atom-alt fiziiyle
balantlyd. Elemanter parack ve
kuvvet teorileri, yaamsal bir biimde ka tr
elemanter parack olduuna baldr. Atom-alt
paracklarn bir trne lepton ad verilir. Yalnzca
tr lepton bilinmektedir, elektron, mon
ve tau ile bunlarn kar paracklar ve ntrinolar.
Ama parack fiziinin kimi teorileri bu
saynn daha fazla olduunu ngryorlar. imdi
sra kozmolojide. lk olarak 1964 ylnda ngiliz
fizikiler Fred Hoyle ve Roger Tyler ile bamsz
olarak Rus fiziki V. F. Shvartsman tarafndan
yaplp 1977 ylnda daha ayrntl bir biimde
bamsz olarak Bartol Aratrma Kurumu'ndan
Gary Steigman, Chicago niversitesi'nden
David Schramm ve Princeton'dan James
Gunn tarafndan tekrarlanan teorik hesaplamalara
gre, evrenin ilk evrelerindeki nkleer tepkimelerle
retilen helyum miktar lepton trlerinin
saysna bal olmak zorundadr. Lepton
tr ne kadar fazla ise helyum miktar o lde
fazla olacaktr. Hesaplamalar, u anda gzlenen
helyum miktar iin --ki bu tm maddenin yzde
yirmi drd demektir-- bilinen leptona ek olarak
en fazla bir yeni tr leptonun var olabileceini
gstermektedir. Bunlar tmyle teorik hesaplardr.
Bu hesaplar byk patlama modeliyle
aklanan evrenin ilk dakikalardaki grnne
dayanmaktadrlar. Ama bu hesaplar, evrenimizin
atom-alt dzeyde temel bir zelliini ngrmlerdir.
Bu ngr 1989 ylnda snand. Cenova,
CERN'deki dev elektron-pozitron arptrc
ve Kaliforniya, Stanford'daki Lineer Hzlandrc
Merkezi'nde yaplan deneyler, yeni tr
bir lepton olmadn ortaya kard. Yalnzca
tr lepton var. Bu dorulama, atom-alt fizik ve
byk patlama teorisi konularndaki gvenimizi
arttrmaktadr.

1970'lerde atom-alt fizii ile kozmoloji arasnda

gerekleen verimli ibirlii GUT ksaltmas
ile anlan 'birleik alanlar teorileri'nin ortaya
kmasna zemin hazrlad. Bu teoriler doada
yalnzca bir temel kuvvetin olduunu ne
sryor. Bununla birlikte, normal koullarda bu
tek kuvvet, drt ayr kuvvetmi gibi grnyor:
Ktle ekim kuvveti, elektromanyetik kuvvet ve
iki tr nkleer kuvvet. Baz GUT teorileri ktle
ekim kuvvetini ierirken dier baz teorileri
iermiyor. ne srlen bu drt kuvvetin 'tek'lii
kavram, biraz da suyun biiminin 'tek'liine
benziyor. Buz, sv su ve buhar da birbirlerinden
ok farklym gibi grnrler. Ama ayn molekllerden
olumulardr. Dahas, uygun koullarda,
rnein ok scak ya da ok souk ortamlarda
tek biime (tmyle buhara ya da buza)
dnrler.

Eski Yunan'dan bu yana fizikiler, srekli

olarak doann 'minimalist' aklamalarnn peinde
komulardr. Byle teoriler ok ekici grnmekteyse
de hala herhangi bir birleik alan
teorisini destekleyen son derece az sayda gzlemsel
kant vardr. Bu teorilerin snanmas olanaksz
deilse bile ok gtr. Kuvvetlerin birleecei
scaklk --yaklak 10 zeri 28 derece- herhangi
bir laboratuvarda elde edilebilecek scakln
ok ok zerindedir. Yldzlarn merkez blgelerindeki
scaklklarn da ok ok zerindedir. Aslnda
bylesine yksek bir scaklk tek bir kez,
byk patlamadan yalnzca bir saniye sonra scak
enerji denizi evreni doldururken ortaya kmtr.
u an iinde yaadmz evrende yeni
teorilerini snayabilecek bir laboratuvar bulamayan
atom-alt fizii, evrenin ilk anlarna gitmek,
dolaysyla da kozmolojinin dnyasna girmek
zorunda kalmtr.

1980'lerin balarnda, tm de atom-alt fizikileri

olan Massachusetts Teknoloji Enstits'nden
(daha sonra Stanfordlu) Alan Guth
Pennsylvania niversitesi'nden Paul Steinhardt
ile Andreas Albrecht ve Moskova'daki Lebedev
Fizik Enstits'nden Andrei Linde --ki hepsi
GUT konularnda uzmandr-- byk patlama
modelinde, kozmolojideki ufuk probleminin ve
dier zlmemi problemlerin doal bir biimde
zlmesini salayacak deiiklikler nerdiler.
Adna ien evren modeli denen yeni kozmoloji
modeli, kozmoloji dncesine temel deiiklikler
getirdi.

ien evren modeline gre, evren henz yalnzca

10 zeri eksi 35 saniye yanda iken --ki bu, birleik
kuvvetin ayr biimlere dnt andr-- evren,
ksa ve ok hzl bir genileme aamasndan
gemitir. Hzl genilemeye o zamanlar
var olan ve ktle ekiminin ekici deil itici olmasn
salayan garip ve deiik bir enerji biimi
neden olmutur. Evren 10 zeri eksi 32 saniye yana
ulatnda ise hzl genileme dnemi sona ermitir.
Bu andan sonra evren ok daha yava
bir genileme srecine girmitir. Hzl genileme
dnemi o kadar kk bir uzay blgesini
kapsamtr ki blge hemen homojenlemi ve
hzla gnmzde gzlenen evrenin boyutlarndan
daha byk boyutlara kadar genilemitir.
Bu nedenle, imeye benzer bu genleme, evreni,
elimizde veri bulunan blgelerden ok daha
byk leklerde homojenletirmitir. Standart
byk patlama modeline gre daha nce hibir
zaman s alverii yapacak lde birbirine
yakn olmam noktalar, ien evren modeline
gre aslnda birbirlerine ok yakn konumlarda
bulunabiliyorlard.
 ien evren modelinin, evrendeki yaplarn
oluumu konusunda kendine zg ngrleri
vardr. zellikle, evrenin ilk dnemlerindeki
birleik kuvvetle ilikili sreler, nceden ldeki
kum tepelerine benzeyip daha sonra galaksi
ve galaksi gruplarna dnen homojenlik bozukluklarnn
doasn belirler. Bu ngrler,
daha nce sz edilen ekimsel hiyerari modelinin
zel bir durumu olan ve 'souk karanlk
madde' modeli ad verilen ayrntl bir byk-lekli
evren modeline dnmlerdir. ok etkili
bir model olan souk karanlk madde modeli,
kozmoloji ile uraan astronomlarn byk ounluu
tarafndan son on ylda, kozmik yaplanmann
en nde gelen modeli olarak nitelendirilmektedir.
Galaksilerin gzlenen konum ve
hareketlerini anlamak iin kullanlan bilgisayar
simlasyonlarnn ou, souk karanlk madde
modelinin ngrd ilk homojenlik bozulmalaryla
balar.

Teoriciler asndan byk bir ansszlk olarak,

souk karanlk madde modeline kar birikmekte
olan gzlemsel kantlar, hemen hemen
lmcl bir dzeye ulamtr. Asl problem
udur: Galaksiler, byk lekte, teorinin
ngrdnden daha fazla kmelenmektedirler.
1980'lerin balarnda Princeton niversitesi'nden
Neta Bahcall ve AT and T Bell Laboratuvarlar'ndan
Raymond Soneira galaksi kmelerinin
yz milyonlarca k yl ve daha byk leklerde
biraraya toplanma eilimi gsterdikleri
sonucuna varmlardr. 1980'lerin sonlarnda,
daha nce sz edilen 'Byk ekici'nin bulunmas,
maddenin byk leklerde souk karanlk
madde modeliyle aklanamayacak lde
kmelendiini gstermitir. Oxford niversitesi'nden
George Efstathiou, S. J. Maddox ve arkadalar
ile Queen Mary ve Westham Kolej'leri
ile Durham niversitesi, Oxford niversitesi ve
Toronto niversitesi'nden bilim adam gruplarnn
son zamanlardaki almalar, 30 milyon
k ylndan daha byk leklerdeki galaksilerin,
kolaylkla souk karanlk madde modeliyle
aklanabileceinden daha fazla kmelendiklerini
gsterdi. Kozmoloji alannda alan astronomlarn
ou, souk karanlk madde modelinin
artk lmekte olduunu dnyor. Ama
yerine gemeye aday iyi bir model de yok gibi
grnyor. Daha fazla sayda galaksinin incelenmesi,
daha fazla sayda teorik dnce ve
daha ok bilgisayar simlasyonu gerekiyor. u
an kozmoloji ile uraan astronomlar yeni gzlemler
sonras arm ve problemli bir durumdalar.

ekil 18- Standart byk patlama ve ien evren modellerine

gre evrenin genilemesi. Genileme, birbirinden
uzakta bulunan iki nokta arasndaki uzakln
artmasyla llebilir (Bu erken dnemlerde henz galaksiler
yoktu).

Hala, souk karanlk madde modeli yanl olsa

bile ien evren modelinin bir baka yorumunun
doru olduu dnlebilir. ien evren
modeli doru olsun yanl olsun, bilim adamlarna,
byk patlamadan ok ksa bir sre sonra
evrenin davran konusunda hesaplar yapabilme
olana salamtr. u anda bilim adamlarnn
elinde, kozmik fon nmnn dzgnl
gibi evrenin artc zelliklerini, hesaplanabilir
fiziksel sreler cinsinden aklayabilecek bir
model var.

Tartmay srdrebilmek asndan ien evren

modelinin doru olduunu dnelim. Bu
bizi byk patlamann 10 zeri eksi 35 saniye sonrasna
gtrr. Ama acaba bundan nce ne oldu? Baz fizikiler,
evrenimizin birok zelliinin Planck
dnemi ad verilen ilk 10 zeri eksi 43 saniyelik srede
belirlendiini dnyorlar. Kuantum teorisinin
kurucularndan Max Planck'a atfen Planck dnemi
denen srede tm evren, atom-alt paracklar
etkileyen 'kuantum mekaniksel salnmlar'
tarafndan etkilenmi olmaldr. 1920'ler ve
1930'larda geliip daha sonra deneysel olarak
dorulanan kuantum mekanii, atom-alt leklerde
maddenin davrann belirler. Bu davran,
makroskopik yaratklar olan bizlerin saduyusuna
aykrdr. Kuantum mekaniine gre,
atom-alt dzeyde doann yapsal bir bulankl
vardr; doa, kesin bir biimde deil, ancak
olaslklarla tanmlanabilir. rnein elektron,
ayn anda bir ok yerde bulunuyormu gibi davranr.
Planck dneminde byk miktarlarda
madde ve enerji, toptan ortaya kmak ve kaybolmakla
ayn biimde davranm olabilir. Zaman
kavramnn kendisinin hibir anlam olmayabilir.
Tm pratik amalar asndan Planck
dnemi, evrenin kkeni saylabilir.

Son on ylda Stephen Hawking'in nderliindeki

teorik fizikiler, evrenin Planck dnemindeki
beklenen davranlarn hesaplamaya altlar.
Byle almalara kuantum kozmolojisi
ad veriliyor. Hawking, kuantum mekanii ve
genel grelilik teorisinin kavramlaryla ie balyor,
yksek boyutlu dsel bir uzayda evrenin
biimi ile ilgili baz genel varsaymlar yapyor
ve sonular yorumluyor. Hawking, evrenin douunu
hesaplamaya alyor. tiraf etmek gerekir
ki Hawking'in hesaplar ok basite indirgenmitir.
Ama bileenlerinin bir blm doru
olabilir. Eer byle bir hesaplama gvenilir bir
biimde yaplabilse bile, bilim adamlar evrenin
ilk koullar konusunda herhangi bir varsaymda
bulunmak zorunda deillerdir. Evrenin neden
yle olduunu reneceiz.
 Evrenin Sonu

u anda evrenin genilemekte olduunu biliyoruz

ama acaba bu genileme sonsuza kadar
srecek mi? Evrenin kaderi ne acaba? Hemen
hemen kesin bir biimde, genileme yavalamaktadr.
Tpk yukarya doru atlan bir
tan yerekimi nedeniyle ykselirken bir yandan
da yavalamas gibi evren de genilerken
bir yandan da kendi ktle ekimi altnda bu
genileme yavalamaktadr. Darya doru
genileme ile ieriye doru etki yapan ktle
ekimi arasndaki rekabet, iki olaslk ortaya
karyor: Ya yeryznden yukarya doru kurtulma
hzndan daha byk bir hzla frlatlan
bir ta rneinde olduu gibi evren sonsuza
kadar genileyebilir veya yeterince hzl frlatlmadndan
dolay bir ykseklie kadar ktktan
sonra geriye den bir ta rneinde olduu
gibi evren de bir noktaya kadar genileyip sonra
bzlmeye balayabilir. Bu iki olaslk, ak ve
kapal evrenler olarak adlandrlr. Ak evrenler
sonsuza kadar srer. Kapal evrenlerin ise
sonu vardr. Evren hemen hemen sonsuz younlua
ulancaya kadar bzldnde bir eit
ters byk patlama ile sonu gelir.

Evrenimizin bu yollardan hangisinde olduu

kozmik genilemenin nasl baladna baldr,
tpk yukar frlatlan tan yolunun, tan ilk
hznn Dnya'nn ekim kuvvetine oranla byklne
bal olduu gibi. Bununla birlikte,
bu ilk koullar konusunda hi bilgi sahibi olmasak
da u andaki genileme hz ile u andaki ortalama
madde younluu karlatrlarak evrenin
ak veya kapal olduu saptanabilir. Eer
younluk, kritik bir deerden bykse, o zaman
ktle ekimi stn gelir ve evren kapaldr. Gelecekte
bir zamanda kecektir. Eer younluk,
kritik younluktan azsa, evren aktr. Younluun
kritik deeri, evrenin u andaki genileme
hz tarafndan belirlenir. Her 10 milyar ylda
uzaklklarn iki katna kt saptanmtr, bu
da 10 zeri eksi 29 gr//cm kp kritik younluk anlamna gelir.
Bu deerin anlamn kavrayabilmek iin, bir kiisel
bilgisayarn toplam ktlesinin Gne'in
hacmine daldn dnn. Maddenin gerek
younluunun kritik younlua oranna omega
ad verilir. Evrenin olas kaderini omega cinsinden
sylememiz gerekirse, omega birden kkse
evren ak, omega birden bykse evren kapaldr.
Omegann tam bire eit olduu zel durumda
evrenin dz olduundan sz edilir ki bu durum
ak ve kapal evrenlere eit uzaklktadr.

ekil 19- Kapal, ak ve dz kozmolojilerde evrenin

zamanla genilemesi. Genileme, herhangi iki uzak galaksi
arasndaki uzaklkla llebilir. Kapal bir evrende, evren
nce geniler, sonra bzlr.

eitli lmlere gre, evrenin gerek ortalama

madde younluu, kritik deerin onda biri veya 10 zeri
eksi 30 gr//cm kp civarndadr. Omega yaklak
olarak 0.1'dir. Evrenimiz ak gibi grnyor.

Ne yazk ki madde kapal deildir. Omegay

lmek zordur. Eer evren tmyle homojen olsayd,
yani btn paralarnn zellikleri tam
tamna ayn olsayd, yakn lmlerden omegann
deerini saptamak greceli olarak kolay
olurdu. Uzaklklarn kolayca saptanabilecei yakn
bir uzay hacmi aln, hacim iindeki madde
miktarn ekimsel etkilerden saptayn ve hacme
blerek younluu bulun. Sonra, krmzya
kayma miktarndan hacmin kenarnn uzaklama
hzn ln, uzakla bln, ve kozmik genileme
hz ile buna karlk gelen kritik
younluu bulun. Bununla birlikte evren tam
anlamyla homojen deildir. Yerel homojenlik
bozukluklar, evrenin younluunun ve genileme
hznn bir yerden baka yere deimesine
neden olur. Yapabileceimiz en iyi ey, yeterince
byk leklerde bu homojenlik bozukluklarnn
ortadan kalktn ummak ve lmlerimizi byle
byk lekte yapmaktr.

Byle bir lm yapmann olas bir yolu, ilk

kez Yakov B. Zel'dovich ve Rashid Sunyaev'in
dikkat ektii bir etki olan kozmik fon masnn
galaksi kmelerindeki scak gazlardan salmasdr.
Scak gaz, radyo dalgalar Dnya'ya doru
yol alrken onlara hafif enerji destekleri verir.
Hem radyo dalgalarndaki enerji deiimini, hem
de scak gazlarn yayd X-nlarn lerek
galaksi kmelerinin uzakl olduka iyi saptanabilir.
Byk sayda galaksi kmeleri iin tekrarlanan
bylesi lmler, evrenin byk lekteki
genileme hznn daha kesin lmlerine
olanak verir. Astronomlar, nmzdeki on ylda
MA, AXAF ve dier aralarla bu lmleri
yapabilmeyi mit ediyorlar.

Benzer biimde, ok sayda galaksi iin tekrarlanan

hz ve uzaklk lm almalar, hem
omegann hem de Hubble sabitinin yerel deerlerini
bulmakta kullanlabilir. Galaksilerin zel
hzlar, bir blgede birikmi halde bulunan, kozmik
madde younluunun zerindeki madde
miktarna baldr. Belli bir blgede ortalamann
zerinde ne kadar madde bulunduu
bilgisi ile birlikte zel hzlarn llmesi,
omegann hesaplanabilmesini salar.

Omega tmyle belirsiz deildir. Astronomlar

geni uzay blgelerinde omegann 0.1'den kk
olmamasn salayacak miktarlarda madde bulmulardr.
Dier yandan, eer omega 2'den
byk olsayd, evrenin hesaplanan yann Dnya'mzn
yandan kk olmas gerekirdi.
Dolaysyla, omegann deerinin 0.1 ile 2 arasnda
olduu hemen hemen kesin gibidir. Eer
omegann deeri, evrenin ak m yoksa kapal
m olduu sorusuna yant olacak ekilde 1'den
kesinlikle kk ya da 1'den kesinlikle byk
olarak bulunabilseydi, kozmoloji ile uraan
astronomlar bu sonutan daha fazla memnun
olacaklard. Bunu belki de nmzdeki on ylda
anlayabileceiz.

ien evren modeli omegann deerinin kesinlikle

1'e eit olmasn ngryor. Bu anlamda, en
azndan ilke olarak model, gzlemsel sonularca
rtlebilir ya da desteklenebilir. u andaki
gzlemsel sonular, omegann deerinin 0.1'e
yakn olduunu gsteriyor. Bu nedenle ien evren
modelinin doru olduuna inanan bilim
adamlar ok byk miktarlarda maddenin bir
ekilde gizlendiini kabul etmek zorundalar. Bu
gizli maddeye 'kayp madde' ad veriliyor.

zetlersek, gzleyebildiimiz k yayan madde,

omegann 0.01 olmasn salayabilecek lde
ktleye karlk geliyor; gzlenemeyen ama ekimsel
etkileri saptanabilen maddeden dolay bir
10 arpan gelerek omegay yaklak olarak 0.1
deerine ykseltiyor. Omegann 1 olmasn gerektiren
ien evren modelini destekleyenler,
uzayn her k yl kbnde grlemeyen ama
varl ekimsel olarak saptanabilen on kat daha
fazla madde olduunu varsaymak zorundalar.

Her ne kadar ien evren modeli u andaki

gzlemsel sonulara ters dyorsa da genel
zellikleri ve aklamaya ynelik gc nedeniyle
pek ok bilim adamnn akln elmi gibi grnyor.
Hayli etkili olan ien evren modelinin
on yldan biraz daha fazla zaman nce henz
bilinmediini kabul etmek gerekir. 1987A
spernovas gibi bu dnce de birden patlamtr.
Gelecekte de bu tr dnce patlamalar olmasn
beklemeliyiz.

Eer evren kapal ise, bir gn genilemesini

durduracak ve byk patlamann tersine bzlmeye
balayacaktr. Scaklklar azalma yerine
artmaya balayacak, sonunda btn madde dalp
yok oluncaya kadar skacaktr. Bir evrenin
lmnden sonra baka bir evrenin doup
domayaca ise tam bir bilinmeyendir.

Ama evren ak veya dzse, sonsuza kadar

genilemesini srdrecek, gittike souyacak ve
younluu azalacaktr. Yldz ve galaksiler evrimlerini
gittike yavalayan bir hzda srdreceklerdir.
Hesaplamalara gre, yaklak
10 zeri 14 (100 trilyon) yl sonra btn yldzlar yaktlar
bittii iin snkleecek, 10 zeri 15 yl sonra
gezegenler ile evresinde dndkleri yldzlar
arasndaki balar kopacak, yaklak 10 zeri 19 yl
sonra yldzlar iinde bulunduklar galaksilerden
ekimsel olarak kurtulacak, ve yaklak 10 zeri 1500 yl
sonra evrendeki madde tmyle demire
dnecektir. Tm bunlarn gereklemesi iin
yeterince zaman vardr. Princeton'daki leri
Aratrmalar Enstits'nden Freeman Dyson
gibi kimi bilim adamlar, byle yok olua giden
bir evrende yaamn devam edebileceine
inanyorlar. Uzayn sonsuzluklar gittike daha
fazla boalp souduka, nronlar arasndaki
iletimin yavalamas, eldeki zamann sonsuz
uzunluuyla karlanabilir. Bylece sonsuza
doru uzanlp alnabilir. Yllar saniyeye
dnecektir.

Son olarak, kesinlikle yapabileceimiz tek

eyin, uzayn bulunduumuz yerel blgesinin
haritasn yapmak olduunu unutmamamz
gerekir. Eer evren sonsuz uzanmda olsa bile,
verilen bir zamanda yalnzca snrl bir
blmn grebiliriz: Yalnzca n byk patlamadan
gnmze kadar yol ald uzay blgeleri
grlebilir. Uzayn daha byk derinliklerine
baktmzda, bize ulamak iin daha fazla
yol alan grrz. Eninde sonunda yle
bir uzaklk gelir ki, teleskobumuza o an ulaan
k byk patlama srasnda yaynlanmtr.
Bu uzaklk, gzlenebilen evrenin u an 10-20
milyar k yl olarak hesaplanan snrlarn
belirler. Daha uza gremeyiz, nk k
henz oradan bize ulamak iin gereken zaman
bulamamtr. Bu snrdan tede ne olduunu
bilebilmemizin de hibir yolu yoktur. Evrenin
ok uzak blgelerinde farkl kuvvetlerin, farkl
parack trlerinin, hatta farkl uzay boyutlarnn
olmas olasl akla yakn gzkyor.
Eer byle ise, doann ok kk bir blm
dndaki blmlerine tanklk yapabilmemiz
olanakszdr.

Ayn nedenle, bizi artacak ok ey vardr.

Genileyen evren gereinin 1920'lerde bilinmediini,
kuasarlarn 1960 ylnda henz tannmadn
dnecek olursak, astronomlarn
2000 ylndan sonra ne bulacan nasl dleyebiliriz?
Trlerin Kkeni adl eserinin son
sz olarak Darwin yle yazmt: "ok basit
balanglardan en gzel ve en olaanst eyler
oluur ve evrimleir." Evren iin ne kadar da
doru.

:::::::::::::::::

u Anda almakta Olan ve nerilen Baz Astronomi Aralar

ADI--ALlMA ZAMANI--DALGABOYU--YER--NOTLAR
 Arecibo--1960--radyo--Puerto Rico--Dnya'daki en byk radyo teleskop

Kitt peak 4 metre--1973--grnr ve kzltesi--Arizona--Ulusal kullanm

MMT--1978--grnr--Arizona--6 paral

Cerro Tololo 4 metre--1978--grnr ve kzltesi--ili

IUE--1978--mortesi--uzay

Einstein--1978-1981--X-nlar--uzay

VLA--1980--radyo--New Mexico

IRAS--1983--kzltesi--uzay--tm gkyz aratrmas

Ginga--1987-1992--X-nlar--uzay--Japonya

COBE--1989--radyo ve kzltesi--uzay

HST--1990--grnr ve mortesi--uzay--kzltesine de duyarl

ROSAT--1990-1995--X-nlar--uzay--Alman-Amerikan ve ngiliz ortak yapm

GRO--1991-2005--gamma nlar--uzay

VLBA--1992--radyo--ABD

Keck 10 metre--1992--grnr ve kzltesi--Hawaii

Smithsonian 6.5 metre--1993--grnr ve kzltesi--Arizona

gncelletirilmi MMT

GONG--1993--grnr--tm yerkre--Gne teleskobu

GBT--1995--radyo--Bat Virginia

Milimetre Alt Gzlemcisi--1996--radyo ve kzltesi--Hawaii--Smith sonian

SOFIA--1997-2017--kzltesi--havadan gzlem

Columbus 8 metre--1996--grnr ve kzltesi--Arizona--2 adet 8.4 metre

Magellan 8 metre--1996--grnr--ili

Japon 7.5 metre--1996--grnr Hawaii

IRO--1998--kzltesi ve grnr--Hawaii--ulusal kullanm

VLT--1998--grnr ve kzltesi--ili--Avrupa 4 adet 8 metre

AXAF--1998-2013--X-nlar--uzay

SIRTF--2000-2005--kzltesi--uzay

MMA--2001--radyo--New mexico

FUSE--1997-?--mortesi--uzay
EUVE--1992-?--mortesi--uzay

OSL--1998-?--X-nlar ve grnr--uzay

LEST--1998-?--grnr ve kzltesi--Kanarya Adalar

LST--2010-2020--grnr--uzay

:::::::::::::::::