BAB 6 MESIN LARIK

MESIN LARIK

OBJEKTIF AM

Dapat mengetahui jenis-jenis mesin larik dan mata alat serta berkebolehan
mengendalikan mesin larik.

OBJEKTIF KHUSUS

Di akhir unit ini anda sepatutnya dapat :

Mengenali jenis-jenis mesin larik.

Mengetahui fungsi bahagian-bahagian mesin larik tetengah.
Mengetahui kaedah bagaimana benda kerja dipegang pada mesin larik.
Memahami fungsi dan jenis-jenis mata alat.
Mengetahui sudut-sudut yang ada pada mata alat.
Mengetahui jenis bahan dan kegunaan mata alat.
Mengetahui langkah pengendalian kerja-kerja menggerek, menggerudi, melorek,
melarik tirus, memotong ulir skru dan melarik tak sepusat.

6.0 PENGENALAN

Mesin larik ialah satu-satunya mesin yang paling versatil dalam bengkel kejuruteraan.
Walaupun pelbagai betuk mesin pelarik telah digunakan sebelum kurun ke-18, nanun
mesin pelarik pertama yang boleh memotong ulir hanya dicipta pada tahun 1797 oleh
seorang mekanik Inggeris bernama Henry Maudslay. Mesin ciptaan beliau telah banyak
digunakan dalam pembinaan enjin stim kereta api rekaan James Watt pada awal kurun ke-
19 iaitu pada zaman revolusi industri England.sejak dari masa itu mesin ini telah
diperbaiki dan ditambah dengan beberapa alatan tambahan supaya dapat mengeluarkan
komponen-komponen dengan tepat dan persis. Di Malaysia mesin ini amat popular
sehingga setiap bengkel kejuruteraan mempunyai sekurang-kurangnya sebuah mesin.

6.1 JENIS-JENIS MESIN LARIK

Mesin pelarik boleh dijumpai dalam beberapa bentuk dan saiz. Jenis yang terkecil
digunakan dalam pengeluaran komponen kecil jam tangan sementara yang besar sekali
digunakan untuk memesin syaf berat. Mesin pelarik boleh dikelaskan kepada dua
kategori :
Mesin Pelarik Jentera
Dalam kategori ini terdapat empat jenis mesin pelarik.

6.1.1 Jenis bangku

Mesin ini kecil dan boleh dipasang diatas bangku atau kabinet besi. Ia digunakan untuk
menghasilkan kerja yang ringan dan halus.

6.1.2 Mesin pelarik piawai (mesin larik tetengah)

Mesin ini lebih besar dan berat daripada jenis bangku. Panjang landasan mesin adalah 1.5
meter hingga 6 meter. Lazimnya mesin ini digunakan untuk kerja-kerja penyelenggaraan
sederhana dan juga dalam institusi latihan kemahiran.

6.1.3 Jenis toolroom

Jenis mesin ini lebih persis dan digunakan dalam pembinaan Tool dan Die. Mesin ini juga
dilengkapi dengan alat tambahan khas dan aksesori supaya beberapa operasi Tool dan Die
boleh dilakukan.

6.1.4 Jenis gap-bed

Saiz mesin ini lebih besar daripada jenis bangku. Sebahagian daripada landasannya di
bawah cuk boleh ditanggalkan supaya bahan kerja atau kompenen dengan diameter yang
lebih besar boleh dipegang.

Jenis Mesin Pengeluaran

Ada lima jenis mesin pelarik untuk kategori ini :

(a) Pelarik turret pelana

Pelarik turret pelana juga disebut jenis mesin pelarik turret. Mesin ini mempunyai kepala
turret yang dipasang pada pelana yang bergerak diatas landasan. Kepala turret boleh
memegang beberapa jenis mata pemotong dan boleh digunakan untuk melarik beberapa
operasi tanpa memberhentikan mesin untuk menukar mata alat.

(b) Pelarik kapstan

Pelarik kapstan juga disebut pelarik turret pelantak. Mesin ini kecil sedikit saiznya
daripada jenis pelarik turret. Ia digunakan untuk melakukan kerja-kerja sederhana dan
ringan sahaja. Kepala turret mesin ini terletak diatas satu kekesot berbentuk landasan
pendek. Landasan pendek ini pula menggelongsor diatas landasan utama mesin dan boleh
dikunci pada sebarang kedudukan yang dikehendaki.

(c) Pelarik automatik

Jenis mesin pelarik automatik dicipta untuk pengeluaran kuantiti diantara beberapa ratus
sehingga beberapa puluh ribu kompenen sehari. Semua pergerakan mata pemotong dan
bahan kerja dikawal oleh sesondol (cam), sistem hidraulik atau sistem elektro mekanik.

d) Pelarik kegunaan khas

Pelarik jenis ini dicipta untuk melakukan kerja-kerja khas seperti :
*pelarik roda kereta api
*pelarik aksel
*pelarik penampang
*pelarik menegak

(e) Pelarik N.C dan C.N.C

Mesin pelarik terbaru ini berfungsi dibawah kawalan komputer. Mesin ini lebih produktif
dan hasil pengeluarannya lebih persis jika dibandingkan dengan mesin lain. Terdapat dua
jenis mesin iaitu :
*Jenis yang mempunyai turret dipasang pada landasan mesin sahaja.
*Jenis yang mempunkyai dua turret dimana satu turret dipasang pada landasan dan satu
lagi pada kekesot lintang.

6.2 FUNGSI BAHAGIAN-BAHAGIAN MESIN LARIK TETENGAH

Bahagian-bahagian utama mesin pelarik terdiri daripada landasan, alatan hadapan, alatan
belakang, kekotak gear cepat tukar dan kereta.

6.2.1 Landasan

(a) Landasan adalah tulang belakang sebuah mesin pelarik. Kejituan mesin pelarik
bergantung pada ketegaran, penjajaran dan ketepatan pada landasannya.
(b) Bahagian atas landasan boleh berbentuk V atau rata dan diatasnya terletak peralatan
lain seperti alatan hadapan, kereta dan alatan hadapan.
(c) Landasan diperbuat daripada besi tuangan yang bermutu tinggi. Rawatan haba
kekerasan dilakukan keatasnya supaya boleh tahan haus.
6.2.2 Alatan hadapan

(a) Bahagian ini terletak di sebelah kiri landasan mesin.

(b) Spindal utama yang berbentuk satu syaf geronggang yang disokong oleh beberapa
galas terletak di dalam bahagian ini. Hujunjg spindal atau muncungnya yang terkeluar
daripada alatan hadapan yang berbentuk jenis tirus, jenis ulir atau jenis kekunci sesondol
( kam lock )

(c) Pada hujung spindal ini beberapa peraltan seperti cuk, piring pelarik dan tetengah
hidup boleh dipasang dan digunakan untk memegang bahan kerja atau kompenen yang
hendak dilarik.

(d) Untuk memutarkan spindal utama, alatan hadapan mempunyai perlatan takal atau
beberapa siri rangkaian gear. Alatan hadapan bergear mempunyai lebih rangkaian
kelajuan dan lebih tepat putarannya jika dibandingkan dengan alatan hadapan yang
bertakal. Lagipun takal boleh tergelincir bila terkena minyak dan ini menyebabkan hasil
larikan yang tidak rata atau licin.

6.2.3 Alatan Belakang

(a) Bahagian ini terletak disebelah kanan landasan. Ia boleh digerakan disepanjang
landasan dan juga boleh dikunci pada mana-mana kedudukan yang dikehendaki. Alatan
belakang terdiri daripada dua bahagian utama, badan dan tapak.

(b) Pada badan terdapat satu spindal yang mempunyai penirusan piawaian Morse. Alat
pemotong bertangkai tirus Morse, seperti gerudi dan pelulas boleh dipasang pada spindal
tersebut.

(c) Tapak alatan belakang dimesin dengan jitu supaya boleh didudukan diatas landasan
dengan tepat. Pada tapak terdapat dua skru penyelaras yang diguna untuk menjajarkan
keselarian diantara tetengah mati dan tetengah hidup atau mengofsetkan alatan belakang
supaya dapat melarik tuirus dengan kaedh ini.

6.2.4 Kotak gear cepat tukar

(a) Kotak gear terletak disebelah kiri landasan dan dibawah alatan hadapan. Kotak ini
mempunyai beberapa gear berbilang saiz untuk memutarkan skru pemandu atau aci
penghantar.

b) Skru pemandu digunakan untuk memajukan kereta semasa memotong ulir. Aci
penghantar pula digunakan semasa membuat kadar penghantaran yang tertentu secara
otomatik.

6.2.5 Kereta

(a) Sela
Bahagian ini ialah tuangan berbentuk huruf H dan boleh bergerak diatas landasan. Apron
dan kekesot lintang dipasang pada sela.

(b)
Apron
Bahagian apron dipasang dihadapan sela dengan bolt. Apron mempunyai beberapa gear
dan peralatan yang digunakan untuk mengawal pergerakan sela dan kekesot lintang. Satu
tuas tangan yang dipasang dengan pinan jejaring dengan rak terletak dibawah landasan.
Tuas tangan ini diputarkan apabila hendak menggerakkan kereta secara insani ( manual ).
Keseluruhan bahagian kereta dan kekesott lintan boleh digerakkan secara otomatik atau
insani

(c) Kekesot Lintang

Tiang mata alat dipasang pada kekesot bergabung. Kekesot bergabung pula dipasang
diatas kekesot lintang dengan dua bolt. Apabila kedua-dua bolt ini dilonggarkan kekesot
bergbung boleh dikilaskan pada sudut yang dikehendaki. Dengan cara ini penirusan tajam
tetapi pendek boleh dilarik. Pada hujung kekesot lintang dan kekesot bergabung
dilengkapi dengan relang yang ditanda jitu supaya kedalaman pemotongan dapat
dilaraskan dengan tepat.

6.3 KAEDAH MEMEGANG BAHAN KERJA DI MESIN LARIK

6.3.1 Kaedah memegang bahan kerja dengan bindu

Jenis-jenis muncung spindal

Terdapat tiga jenis muncung spindal yang biasa terdapat pada mesin pelarik. Aksesori
seperti pelbagai jenis cuk dan piring pelarik dipasang pada muncung ini. Tiga jenis
muncung spindal adalah :

(1) Jenis berulir

Muncung spindal jenis berulir biasanya terdapat pada mesin-mesin kecil dan yang lama.
Ulir yang terdapat pada muncung ini biasanya dari jenis bentuk V. Satu plat penyesuai
yang mempunyai ulir dalam dan bentuk yang sama, dipasang pada belakang cuk. Semasa
memmasang cuk ini pada muncung spindal dua perkara yang perlu diperhatikan ialah :

(a) Ulir luar dan dalam mestilah bersih. Kalau tidak pemasangan akan menjadi tidak
tepat.

(b) Ulir luar pada muncung spindal tidak rosak atau sumbing, kerana ini akan
menyebabkan cuk tidak boleh dipasang.

(2) Jenis tirus Amerika

Muncung spindal ini bertirus piawai Amerika iaitu 89 mm untuk setiap 305 mm (3.5 inci
untuk setiap kaki). Tirus ini tajam dan membolehkan aksesori seperti cuk dan pirin
pelarik dibersih dan dipasang atau ditanggal dengan pantas. Satu kekunci pada muncung
tirusdigunakan untuk menempatkan cuk atau piring pelarik pada kedudukan yang tepat.
Gelang kekunci yang berulir itu pula digunakan untuk mengikat cuk pada spindal utama
mesin.

(3) jenis Kam-Lock

Permukaan muncung spindal ini mempunyai tiga atau enam lubang telusan. Fungsi
lubang ini adalah untuk menempatkan dan mengunci stad kekunci sesondol yang ada
pada aksesori yang perlu dipasang. Separa putaran kam-lock akan melepaskan stad ini
dan membolehkan aksesori itu dikeluarkan dengan mudah dan cepat. Dari segi
penggunaan, jenis kam-lock adalah cepat jika dibandingkan dengan yang lain.

Rajah dibawah menunjukkan tiga kaedah digunakan untuk memegang bahan kerja
dengan cuk tiga rahang. Walaubagaimanapun berhati-hatilah semasa menggunakan
kaedah seperti ditunjukkan dalam rajah (a) dan (c) kerana kaedah ini bahan kerja
munngkin tergelincir keluar jika hantaran dan kedalaman pemotongan berlebihan
dilakukan. Bahan kerja bulat dan berbentuk heksagon boleh dipegang dengan cuk tiga
rahang.

6.3.3 Kaedah memegang bahan kerja dengan cuk empat rahang

Rajah dibawah menunjukan tiga kaedah yang digunakan untuk memegang bahan kerja
dengan cuk empat rahang. Bahan kerja boleh dipegang dengan lebih persis dengan cuk
jenis ini dari cuk tiga rahang. Pemusatan bahan kerja secara kasar boleh dilakukan
dengan bantuan lengkung sepusat yang ada pada muka cuk. Dua cara yang lebih persis
adalah dengan bantuan tolok permukaan dan tolok dail.

6.3.4 Kaedah memegang bahan kerja dengan cuk kolet

Rajah dibawah menunjukkan kaedah memegang bahn kerja dengan cuk kolet jenis draw
back. Cuk kolet ini biasanya digunakan untuk memegang dan memesin komponen-
komponen yang kecil dengan cepat dan tepat. Untuk mengunci, bar penarik diputarkan
dan ini menyebabkan kolet ditarik ke dalam sarung tirus. Proses ini membolehkan kolet
mencengkam bahan kerja dengan lebih jitu dan tepat.

6.3.5 Kedah memegang dengan sangga tetap

Rajah dibawah menunjukkan kaedah memegang bahan kerja dengan sangga tetap.
Aksesori ini palingsesuai sekali digunakan untuk menyokong bahan kerja yang panjang
dan yang perlu dimesin pada hujungnya. Biasanya bahan kerja yang ukuran panjangnya 3
kali ganda diameter perlu disokong oleh sangga atau tetengah untuk mengelak bahan
kerja dari bengkok atau memegas (spring).

6.3.6 Kaedah memegang dengan sangga bergerak

Rajah dibawah menunjukkan kaedah penggunaan sangga bergerak semasa melarik bahan
kerja yang panjang. Sanggabergerak mengelakkan bahan kerja memegas pada kedudukan
mata alat semasa proses memesin sedang dijalankan. Amat sesuai digunakan semasa
melarik selari pada bahan kerja yang berdiameter kecil dan panjang.

6.3.7 Lelabah

Rjah dibawah menunjukka sebuah lelabah (spider) dan penggunaannya. Lelabah biasanya
digunakan untuk menyokong paip atau tiub yang panjang. Satu hujung dipegang pada
cuk tiga rahang dan satu lagi dipasang dengan lelabah. Pada pusat lelabah terdapat lubang
tetengah dimana tetengah dipasangkan.

6.3.8 Kepala kekucing

Rajah dibawah menunjukkan kepala kekucing. Alat ini perlu digunakan bersama
dengan sangga tetap. Kepala kekucing berfungsi sebagai penyokong dan
pengalas untuk syaf yang panjang. Syaf ini mungkin telah dimesin dengan jitu
dan licin. Dengan penggunaan kepala kekucing permukaan syaf boleh dielak dari
tercalar semasa melarik. Syaf panjang yang berbentuk heksagon juga boleh
dipasang dengan kepala kekucing supaya dapat disangga dengan mudah.
6.4 MEMAHAMI FUNGSI DAN JENIS-JENIS MATA ALAT

Faktor yang menentukan kecekapan sebuah mesin larik ialah bentuk dan jenis mata alat
yang digunakan. Bahan mata alat yang digunakan haruslah memepunyai sifat-sifat
berikut:

(a) Bahan mestilah keras

(b) Mempunyai rintangan kehausan
(c) Menahan sifat kekerasan pada suhu yang tinggi semasa memotong
(d) Menyerap kejutan semasa melakukan operasi seperti melarik eksentrik dan larikan
kasar.
Diantara jenis-jenis mata alat yang biasa digunakan bagi kerja-kerja melarik biasa ialah :

a. Mata alat pemotongan biasa

b. Mata alat melurah
c. Mata alat membenang
-Jenis V
-Jenis Acme
-Jenis Buttres
-Jenis Bersegi
d. Mata alat jenis sisip (Throwaway)
e. Mata alat menggerek dan sebagainya

6.5 SUDUT-SUDUT YANG ADA PADA MATA ALAT

6.5.1 SUDUT SADAK ATAS (top rake)

Fungsi utama sudut ini adalah dalam pengeluaran tatal semasa larikan dibuat. (sudut ini
curam positif atau negetif, lihat rajah). Sudut ini bergantung kepada jenis bahan yang
dipotong. Sudut sadak atas untuk bahan lembut seperti loyang adalah lebih besar daripada
misalnya bahan keluli lembut. Untuk memesin yang terlalu keras atau lembut sudut sadak
atas dicadangkan bersudut negetif.

6.5.2 SUDUT SADAK TEPI

Sudut ini bergantung kepada bahan yang dilarik dan jenis operasi yang dilakukan,
contohnya melarik kasar, penyudahan dan sebagainya. Sudut tepi yang besar
membolehkan tatal keluar dengan mudah dan mengurangkan geseran tetapi melemahkan
sudut pemotongan. Sudut sadak tepi yang kecil dan negetif akan memperkuatkan sudut
pemotongan tetapi ini akan menjejaskan pengeluaran tatal dan akan menambahkan
bebanan keatas mata alat.

6.5.3 SUDUT TELUSAN HADAPAN

Sudut telusan hadapan mengelakan mata alat daripada menggesel bahan kerja yang
dimesin. Saiz sudut ini bergantung pada kadar dataran dan diameter bahan kerja yang
dimesin. Jika sudut ini terlalu kecil, mata alat akan menggesel bahan kerja dan tidak akan
memotong dengan baik serta menghasilkan penyudahan yang kasar. Jika terlalu besar
pula, poin mata alat akan menjadi lemah, mudah terbakar dan patah.

6.5.4 SUDUT TELUSAN TEPI

Sudut telusan tepi bergantung kepada kekerasan bahan yang dilarik dan kadar hantaran
pemotongan. Untuk bahan kerja keluli sudutnya adalah antara 6 hingga 10 dan untuk
bahan yang lebih keras suditnya adalah 4. sudut ini boleh dikurangkan jika berlaku
gelatuk (chatter). Sebaliknya sudut ini ditambah jika berlaku getaran.

6.5.5 SUDUT PEMOTONG TEPI

Sudut ini adalah antara 10 hingga 25 dan bergantung kepada aplikasinya, mislnya operasi
jenis melarik penampang, melarik kasar dan sebagainya. Jika sudut pemotong tepi terlalu
besar ini akan menyebabkan mata alat menggelatuk.

6.5.6 SUDUT PEMOTONG HUJUNG

Sudut ini juga boleh berubah mengikut aplikasinya. Untuk melarik kasar suduut 5 hingga
15 digunakan. Sudut yang kecil akan memperkukuhkan hujung mata alat. Untuk melarik
biasa sudutnya antara 15 hingga 30. Sudut yang besar mata alat dikilas kekiri supaya
operasi melarik bahu dan larikan hampir dengan cuk boleh dilakukan.