HAT, TEZHP VE CLT TERMLER SZLKLER

Fikret USLUCAN

ZET
Hat, tezhip ve cilt, klasik Trk slam
sanatlarndandr. Globalleen dnyada pek ok eski
sanat hayatn devam ettiremezken bu sanatlara ilgi az
da olsa devam etmektedir. Dier taraftan Trk ve Batl
aratrmaclarn hat, tezhip ve cilt sanatlarna ilgisi
gittike artmaktadr. Bu durumda bu sanat dallarnda
kullanlan terimleri bilmek de bir zorunluluk olmaktadr.
Bu almada hat, tezhip ve cilt terimleri iin hazrlanm
szlkler ve szlk olmad halde bir ksm szlk
zelliine sahip eserler tantlp deerlendirilmitir.
Anahtar Kelimeler: hat, tezhip, cilt, klasik
sanatlar, terim, szlk.

GLOSSARIES OF CALLIGRAPHY, ILLUMINATION AND

BINDING TERMS

ABSTRACT
The Calligraphy, the illumination and the
binding are among classical Turkish-Islamic arts.
Whereas a great number of arts belonging to old times
are not able to survive in the global world, the interest in
these arts has been continuing even a little. On the other
hand, the interest of Turkish and Western researchers in
the arts of calligraphy, the illumination and the binding
increases more and more. In that case, it is also
necessary to know terms used in these branches of art.
In this study, glossaries prepared for terms of the
calligraphy, the illumination and the binding and works,

Dr., Erzincan niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat
Blm, retim yesi, f_uslucan@hotmail.com

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri 979

a part of which has characteristics of glossary though

they are not a glossary, are introduced and evaluated.
Key Words: calligraphy, illumination, binding,
classical arts, terms, glossary.

Trk ulusunun yaratclna inanm olan bir

insanm. Ekinsiz bir toprak bulmutum. zerindeki
yaban otlarn sktm. Bu topra ekebildiim kadar
da ektim. Daha ok emek, daha ok ekmek, daha ok
rn almak bizden sonra yetieceklere dyor.
Toprak var, gne var, bitkileri bitiren Allah da var.
Siz de bizim gibi durmayp aln.1

GR
Bilimsel aratrmalarn amalarndan ve belki de
grevlerinden biri de tasnif etmek ve ad vermektir. Bu durumda,
aratrma sahasnda kullanlacak terimlere ve kavramlara ihtiya
duyulur. Aratrma sahasnn uzmanlarnn kulland zel anlaml
kelime ve kelime gruplar olan bu terim ve kavramlar, aratrma
sahasna uzak olanlarn, hatta baz durumlarda sahann uzmanlarnn
da bilemedii veya yanl kulland -ho bir durum olmasa da- ska
rastlanan bir gerektir. Dier taraftan alanna vakf olan
aratrmaclarn da zaman zaman, alanyla ilgili terim ve kavramlar
kullanrken baz tereddtler yaad grlmektedir.
Yalnzca bilimsel aratrma yapanlarn deil; sanatlarn,
okurlarn, yazarlarn ve daha bakalarnn da; bilimsel bir almay
veya herhangi bir konu zerine yazlm bir yazy okurken ya da bir
kalem almasn irdelerken kendileri iin yabanc olan bu terim ve
kavramlar anlayamadklar, bu terim ve kavram anlayamaynca
ellerindeki yaznn veya aratrmann onlar iin bir ey ifade etmedii
de ska rastlanlan bir durumdur. nk; bir bilim veya sanat dalnda
kullanlan terimler, kavramlar, deyimler; bazen gnlk dilde
kullanlmasna ramen terimletikten sonra, gnlk dildeki
anlamndan tamamen uzaklamakta, bambaka bir anlam
kazanmaktadr. rnein; gnlk dilde kullanlan byk kelimesi,
erkeklerin st dudaklarndaki kllarn btn anlamndayken zoolojide

1
smail Hakk BALTACIOLU, Trklerde Yaz Sanat, Kltr Bakanl
Yay., Mersin 1993, s. 84.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
980 Fikret USLUCAN

baz balklarn az kenarlarndaki deri uzantlar anlamndadr.

Hepimizin bildii trnak kelimesi, hat sanatnda cel yazlardaki bir
ssleme iareti anlamnda kullanlmaktadr. Bir organ ismi olan
burun kelimesinin terimletikten sonra corafya ilmindeki anlam da
hepimizin malumudur. Bu rnekleri daha da oaltmak mmkndr.
Bunlarn yannda gnlk dilde hi kullanlmayan; ama sanat ve bilim
dallarnda, sahann uzmanlarnn sklkla kulland terimler, deyimler
ve kavramlar vardr ki sahann mensuplar iin bunlar, bazen sayfalar
dolusu bilgiyi akla getirir.
Gnmz dnyas kendi dar alanlarna hapsolmu bilim ve
sanat adamlarndan hazzetmiyor. Uzmanlk derecesinde olmasa da
dier alanlardan da haberdar, dier alanlarla ilgili konumalar
dinleyip, yazlanlar okuyup anlayan, entelektel dzeyi yksek
insanlar, kendi sahalarnda daha da baarl oluyor. Bu durum ok eski
zamanlarda da byleydi. Sonradan uzmanlama yaygnlat. Hatta
uzmanlk iin nokta alanlar ortaya kt. Gnmzde ise, fark edilir
olmak iin, baarl olabilmek iin saha dnda da dolaabilmek
gerekiyor.
te bu gereklilik terim szlklerinin nemini
artrmaktadr. yleki bazen bir yaz yazarken, bir yazy okurken
alanmzla hi alakas olmayan bir terim veya deyim karmza
kmakta ya da byle bir deyim veya terimi kullanmak zorunda
kalmaktayz. Neticede elimizdeki metni daha salkl kurgulamak
yahut anlayabilmek iin bu deyim, terim ve kavram bilmek,
bilmiyorsak renmek iin terim szlklerine bavurmak mecburiyeti
domaktadr.
Edebiyattan sanat tarihine, tarihten ilahiyata, sosyolojiden
filolojiye kadar sosyal bilimlerin neredeyse her alannda; hatta
mimariye kadar aratrmaclarn karsna hat, kitap, cilt ve tezhip
terimleri kmaktadr. Uzmanlk alan bunlar olmayan bir aratrmac
bu durumda sknt ekmektedir. Doal olarak bu durumda en byk
yardmc bunlarla ilgili terimler szl yahut szlkleri olacaktr.
Sz buraya getirdikten sonra sorulacak sorular unlardr: Bu sanat
dallarnda yazlm szlkler var m? Varsa hangileri? Bu szlklerin
zellikleri nelerdir? Bunlar ihtiyac karlyor mu?
almamzn amac da burada ortaya kyor.
almamzda szn ettiimiz sanat dallaryla ilgili terim
szlklerinin tantm yaplacak, zellikleri gsterilecek, var olan
noksanlar zerinde durulacak ve yeni szlk yazmyla ilgili
tekliflerde bulunulacaktr. Hat, kitap, cilt ve tezhip terimleriyle ilgili
olarak elimizde bulunan eserleri iki ksma ayrdk. Birinci ksmda
dorudan szlk olarak kaleme alnan eserler incelendi. kinci ksmda

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri 981

ise bir szlk yazma niyeti olmadan bu sahalarla ilgili olarak kaleme
alnan; ama bir ksm szlk nitelii tayan veya gerekli bilgilerin
iinde bulunabildii eserler ele alnd.

A. SZLKLER
1. Ansiklopedik Hat ve Tezhip Sanatlar Deyimleri,
Terimleri Szl
Eser, Dr. Hasan znder tarafndan 2003 ylnda Konyada
yaymlanmtr. nc hamur kada byk boy olarak baslan
szlk, yazarn biyografisinden sonra mellif tarafndan kaleme alnan
iki sayfalk n szle balamakta ve bol miktarda siyah beyaz resim ve
fotoraf iermektedir. Gze de hitap edilmek istenen eserde, bunlar
renkli olmad iin, zellikle de tezhiple ilgili resim ve fotoraflarn
konulmasndaki amaca ulalamad kanaatindeyiz. n szde eserin
hangi ihtiyatan dolay hazrland subjektif ifadelerle dile
getirilmitir. Szln sonunda, hazrlanmasnda bavurulan yerli ve
yabanc 126 (yz yirmi alt) kaynak kitap ve makale, bir dzenlemeye
tabi tutulmadan sekiz sayfalk bir liste halinde verilmitir.
Adnda ansiklopedik sfat olmasna ramen eser, bu
zellie sahip deildir. Maddeler olduka yzeysel olarak
tanmlanmtr. Baz maddelerde ise gereksiz bilgilere de yer
verilmitir. 230 sayfa olup iki stun halinde dzenlenen eserde 1375
(bin yz yetmi be) madde hakknda bilgi verilmitir.
Karton kapakla ciltlenen eserde barok, ayar, anonim,
mzekker, seltn cami gibi hat ve tezhip sanatlaryla ilgisi olmayan
maddelere de yer verilmitir. Madde balklar, Latin harfleriyle
verilen bu szln belki de en byk kusuru maddelerin eski
harflerle yazllarnn gsterilmemesidir. Belirttiimiz bu kusurlarna
ramen hat, kitap, cilt ve tezhip terimleriyle ilgili olarak byk bir
boluk doldurmakta ve aratrmaclara mutlaka yarar olmaktadr.
Bu szln alannda ilk ve tek olduunu iddia eden yazar,
eserinin n sznde, uzun yllar devam eden rencilik ve
retmenlik hayatndan edindii tecrbelerinden yola karak
derslerde geen szlk ve stlahlarn en iyi ekilde aklanmas,
terminolojik izahat anlay hzlandryor ve artryor. Bunlar baz
mecaz, tebih, temsil ve tasvirlerle deiik ynlerden anlatan hoca,
rencisine daha faydal oluyor. demektedir.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
982 Fikret USLUCAN

Terminoloji bilgisinin verilmesinin gerekliliini bu ekilde

akladktan sonra, eserinin kaleme aln sebebini yle aklyor:
Bu noktada bir byk aklk her zaman kendini hissettirmitir; bu da
hat ve tezhip sanatlarnda geen deyim ve terimlere dair bir szln
bulunmaydr. Bu ince el sanatlarnda geen terminolojiye dair
yeterli bir eserin yokluu kendini her zaman hissettiregelmitir.
Dolaysyla ou zaman stad anlatamamaktan dolay zor, renci de
anlayamamaktan dolay mkil durumda kalmtr. te bu eser, btn
bu mbrem ihtiyatan dodu.
Yazar, yine eserinin n sznde eseri hakknda unlar
sylemektedir: eserimiz, derslerin anlalmasn; tekniklerin ve
tabirlerin kavranlmasn kolaylatracaktr. stad ile renci
arasnda bulunabilecek dil; zaman, mekn ve kltre bal seviye
problemlerini byk lde zmleyecektir. Bylece zellikle gen
renciler, byk bir kavrama kolayl elde edeceklerdir. Szlk ve
stlahlarn daha iyi anlalmas ve zihinde daha gzel yer etmesi iin
bilgileri, mmkn olduunca ekil ve resimlerle de destekledik. Yer
yer bilgileri genileterek ansiklopedik muhtevay, eitli faydalarn
gz nnde bulundurarak uygun grdk.
2. Trk Kitap Sanatlar Tabir ve Istlahlar
2004 ylnda stanbulda Damla Yaynlar tarafndan
neredilen eseri Dr. Abdulkadir Ylmaz kaleme almtr. Birinci hamur
kada orta boy olarak baslan bu szlk 406 sayfadr. Ansiklopedik
olmak gibi bir iddias olmayan eserde 2241 (iki bin iki yz krk bir)
madde Hasan znderin almasnda olduu gibi detaylara
girilmeden aklanmtr. zellikle aklm- sitte kalemleri gibi baz
maddeler ise olduka detayl bir ekilde izah edilmitir. Eserin n
sznde, szln hazrlanmasnda dikkat edilen hususlar maddeler
halinde verilmi, ardndan szlkte kullanlan ksaltmalarn listesi
sunulmutur. Szln sonunda yer alan bibliyografyada yerli ve
yabanc 363 ( yz altm ) makale ve kitap bir tasnife sokulmadan
alfabetik olarak listelenmi ve 18 sayfa olarak sunulmutur.
Bu almada da grselliin kazandrlmas niyetiyle
fotoraf, resim ve ekiller kullanlm, ancak siyah beyaz olan bu
malzeme dier eserde olduu gibi bu ynyle maksadna
ulaamamtr. Fakat, gerek maddelerin derli toplu aklanmas ve
gerekse daha fazla madde hakknda bilgi verilmesi bakmndan ok
daha byk bir hizmet sunmaktadr.
Yazar; ilim ve sanatta terimlerin ve deyimlerin nemini
vurguladktan sonra bunlar bilmenin ve doru kullanmann gereklilii
zerinde durmakta; Trkenin, deiik sanat dallaryla ilgili pek ok

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri 983

deyim, tabir ve terime sahip olduunu, ancak bu terim deyim ve

tabirlerin Osmanl Trkesi iinde kaldn; hat, tezhip gibi sanatlarla
uraan gen nesillerin de bunlar anlamakta glk ektiini ifade
etmektedir.
Yazar yine n szde, gemite yazlan ve bu gibi sanat
dallaryla ilgili terimleri, deyimleri aklayan kitaplar hakknda unlar
sylemektedir: Gemite iinde Trk el sanatlarnn da bulunduu
deiik sanat dallaryla ilgili terim ve deyimleri iine alan kymetli
eserler verilmitir; fakat her sanata veya birkana ait mstakil bir
eser hemen hemen yok gibidir. Baz risaleler veya eserlerin sonlarna
konan lgateler olsa da yetersizdir. Mevcut olup da ulalabilen
makale, kitap ve ansiklopediler incelendiinde grld ki, hibirisinde
kelimelerin orijinal yazl, asl, farkl sanat dallarnda kullanl
detayl bir ekilde birlikte verilmemitir. Bir ksmnda sadece
kelimelerin asl yazllar, bazsnda hangi dilden olduu, ekserisinde
ise ksaca tarifleri yaplmtr.
Yazarn bu cmleleri, eseri kaleme alma sebebinin de bir
bakma izahdr. Yazar, eserin hazrlanmasnda dikkat edilen hususlar
ise u ekilde aklamaktadr: Tabir ve stlahlarn tespiti iin
gvenilir kaynaklara mracaat edildi. Gerektiinde ifahi bilgilerden
de faydalanld. Kelimelerin bulunabilen eski ve yeni kullanmlar,
galat, dorusu ve her lisanda karlklar verildi. Maddeler yer yer
resimlerle zenginletirildi.
Yazar, n szde klasik sanatlarmzn gemiinden ksaca
sz ettikten sonra, eserin hazrlanmasnda dikkat edilen hususlarla
maddelerin dzenleni ve kullanmyla ilgili olarak bilgi vermektedir.
Bunlardan yola karak szln baz teknik zellikleri hakknda
unlar syleyebiliriz: Madde balklar orijinal, metin iinde ise
gerekli yerlerde orijinal, onun dnda Trke telaffuza uygun
yazlm; terim ve deyimlerin orijinal yazllar parantez iinde
verilmi; kelimelerin hangi dilden veya dillerden geldii ksaltmalarla
gsterilmi (Mesela: (A) Arapa, (F) Farsa gibi); Arapa ve Farsa
kelimelerin Trke yazmnda ayn harfini karlamak iin (), hemze
harfini karlamak iin ( ) iareti, ince sesli harfleri uzatmak iin
uzatma iareti (^), kaln sesli harfleri uzatmak iin izgi (-)
kullanlm; hat, tezhip, ebru ve cilt sanatlar asl olmak zere kat ve
minyatr gibi sanatlardan da deyim ve terimler alnmtr. nce
kelimelerin szlk anlamlar verilerek, isim ile msemma arasndaki
iliki gsterilmeye allm; maddelerde genelde zl bilgi
sunulurken, neminden tr baz maddelerde detayl bilgiler de
verilmi; genellikle tariflerde ve nemli grlen yerlerde dipnotlar
verilmitir. Birka eser ve makalesinden yararlanlan yazarlarn

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
984 Fikret USLUCAN

eserlerinin isimlerinde ksaltmalar yaplm ve bunlar genel ve

bibliyografya ksaltmalarnda ak ekilde yazlm; dipnotlarda ise
sadece rumuzlar ve sayfa numaralar kullanlmtr. Madde halinde
verilen baz deyim ve terimlerin farkl isimleri veya alt balklar
neminden dolay bazen madde halinde de verilmi; genelde Arapa
ve Farsa tamlamalar Osmanl Trkesinde kullanld ekliyle,
Farsa tamlama kurallarna gre yazlm; Avrupa dillerinden
Trkeye giren kelimelerin orijinal yazllar da ayrca verilmitir.
3. Kitaplkbilim Terimleri Szl
Trk Dil Kurumu tarafndan 1974 ylnda yaymlanan bu
szlk, Berin U. Yurdadn tarafndan hazrlanm ve z Trkeci
anlayla kaleme alnmtr. Kurumun 394nc yayn olan eser, cep
kitab boyutunda, nc hamur kada baslm olup 111 (yz on bir)
sayfadr ve karton kapakla ciltlenmitir.
Eserin ba tarafnda kurumun sunu yazs ve yazarn
imzasn tayan n sz yer almaktadr. Eserin 97inci sayfasna kadar
701 (yedi yz bir) kitaplkbilim teriminin aklamas bulunmaktadr.
Bundan sonra szln hazrlanmasnda yararlanlan kaynaklar listesi
sunulmutur. Bu listede on sekiz yerli ve yabanc eser ismi
zikredilmektedir. Aklanan terimlerin bazlarnn yanna ngilizceleri
de verilen eserde bu ngilizce terimlerin dizini ayr bir liste halinde ve
alfabetik olarak ayrca verilmitir.
Eserde ayrca, hangi amala hazrland ve nasl bir mantk
szgecinden getii anlalmaz bir baka liste yer almaktadr. Eski
Terimler baln tayan bu listede cilthane, dibace, hcre, hususi
nsha, ithaf, mkerrer nsha, min ktp, mstensih, mzehhip gibi
kelime ve terimlerin yan sra abone ktphane, abstrakt, akronim,
alfa-sistematik konu katalou, derleme nshas, bibliyografik not,
faset, evrensel bibliyografya, kritik bibliyografya, ktphane, uzman
ktphaneci gibi kelime ve terimler yer almaktadr.
Kelime ve deyimlerin aklamalar olduka yzeysel kalm,
pek ou bir iki kelimeyle karlklar verilerek geitirilmitir.
Yukarda da belirtildii gibi z Trkeci bir anlayla hazrlanan
szlk, bugnk nesil iin bile ar olarak deerlendirilebilecek bir
dil zellii gstermektedir.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri 985

B. BR KISMI SZLK NTEL TAIYAN ESERLER

1. Trk Cilt Sanat
Eser, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar arasnda 1998
ylnda yaymlanmtr. Mine Esiner zen tarafndan kaleme alnan bu
kitap, 92 sayfa olup karton kapakla ciltlenmitir. n szden sonra
Klasik Dou Ciltleri baln tayan birinci blmde cilt sanatnn
tarihesi, klasik cildin blmleri, eitleri, klasik Dou cildinin Bat
cilt sanatndan farklar ve cilt eitleri hakknda detayl bilgiler
verilmitir. 31 ve 33 sayfalar arasnda nl ciltiler ksaca
tantlmtr.
Eserin 35inci sayfas ile37inci sayfalar arasnda ksa bir
cilt terimleri szl yer almaktadr. Bu ksmda 43 (krk ) cilt
terimi ksaca aklanmtr. 39 ve 40nc sayfalarda eserin
hazrlanmasnda yararlanlan kaynaklar liste halinde takdim edilmitir.
Bu listede 32 adet kitap, makale ve ansiklopedi maddesi
zikredilmektedir. Kitabn 43 ve 92nci sayfalar arasnda ise 50 (elli)
adet renkli cilt fotoraf yer almaktadr. Fotoraflarn altnda ise bu
eserlerin isimleri, hangi cilt trnden olduu, eserin nerede bulunduu
ve demirba kayt numaras, bazlarnda ok ksa cilt bilgileri ve
bazlarnda da hangi mcellidin almas olduu hakknda bilgiler yer
almaktadr. Eserin en byk hizmeti belki de bu grsel malzemeyi
oluturan fotoraflardr.
2. Harflerin lmi
bn Arabnin orijinal ad lml-Hurf olan bu eseri,
Mehmet Kank tarafndan Trkeye kazandrlm ve 2000 ylnda Asa
Yaynlar arasnda neredilmitir. Eserin aslnda bn Arabnin
Ftuhtl-Mekkiye isimli eserinin 1, 2 ve 26. baplar olduu i
kapaa not olarak kaydedilmitir. Karton kapakla ciltlenen eser, 240
sayfadr.
Eserin ba tarafnda mtercim tarafndan kaleme alnan ve
Harflerin lmini sunarken baln tayan n sz mahiyetinde bir
ksm yer almaktadr. Mtercim burada eser hakknda okuyucuya n
bilgi vermektedir.
Baplar halinde dzenlene kitapta ruh hakknda bilgiler,
ruhun neetinin aklanmas, rumuz ehlinin kutuplar hakknda
bilgiler, lemdeki harflerin ve harekelerin mertebeleri ve bunlarn ilahi
isimlerdeki karlklar hakknda bilgiler, kelimeler hakknda bilgiler;
ilim, alm ve malum hakknda bilgiler, harflere dair zikredilen baz
sebeplerin ve lafzlarn aklanmas, harekelere ya da kk sesli
harflere dair kelimeler gibi ana balklar yer almakta, buralarda

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
986 Fikret USLUCAN

kelama ve tasavvufa dair malumatlar verilmekte, ele alnan konularn

zahiri ve batni taraflarna deinilmektedir.
Ele alnan konularn ieriiyle ilgili iirlerin de yer ald
eserin konumuzu ilgilendiren asl blm ise, 129 - 173. sayfalar
arasnda yer alan ve Harfler Hakknda Tek Tek Bilgiler baln
tayan 2. bap, 1. fasln 2. eki ksmdr. Burada Arap alfabesindeki
btn harflerin srayla tasavvufi deerleri, anlamlar, rumuz olarak
kullanllar ve simgesel zellikleri hakknda bilgi verilmektedir.
Kuran- Kerimde geen ve hurf- muktaa denilen harflerden
ibaret ayetler hakknda da bilgiler yer almaktadr.
3. Hat Sanat ve Mehur Hattatlar
nl hat sanats Muhittin Serin tarafndan hazrlanan
eserin ilk basks 1999 ylnda stanbulda, geniletilmi ikinci basks
2003 ylnda yine stanbulda Kubbealt Neriyat tarafndan
yaplmtr. Byk boy kue kada baslan kitap karton kapakla
ciltlenmitir. Kitabn hazrlannda grsellie byk nem verilmi
bol miktarda fotoraf kullanlmtr. ok az siyah beyaz olan bu
fotoraflar, konuyla ilgili hat eserleri ve nl hattatlarn
fotoraflardr. Altlarnda nereden alndklar, boyutlar, okunular
gibi bilgiler bulunmaktadr.
383 sayfalk eser, be blmden olumakta; ba tarafnda bir
n sz, sonunda ise kaynaka ve dizin yer almaktadr. Kitabn
blmleri Sanat ve Hat Sanat, Hat Sanatnn Tarihesi ve Aklm-
Sitte, Osmanl Dneminde Hat Sanat ve mehur Hattatlar, Aklm-
Sitenin Dnda Gelien Yazlar, Yaz Alet ve Malzemeleri, Hsn-i
Hat Eitimi ve retimi: Mektir. Bu blm balklarnn her birinde
alt balklar bulunmakta ve her konuyla ilgili teferruatl bilgiler yer
almaktadr. Verilen genel ksaltmalar listesi kaynakann anlalmasn
kolaylatrmaktadr. Kaynaka ksmnda ise yerli ve yabanc
aratrmaclar tarafndan kaleme alnan telif ve tercme 308 ( yz
sekiz) kitap ve makale alfabetik olarak listelenmitir.
Bir szlk olarak hazrlanmamasna ramen eserde
kullanlan alt balklar ve dizin ksm, kullanm kolaylatrmakta,
dolaysyla aranan bir bilgiye kolayca ulalabilmektedir. Dier
taraftan kullanlan grsel malzeme ve bu malzemenin renkli oluu,
okunan konularn daha iyi kavranmasn salamaktadr.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri 987

4. Tezhib
stanbulun fethinin 550. yl hatrasna ithaf edilen eser
Nilfer Kurfeyz tarafndan hazrlanm, Tarih ve Tabiat Vakfnca
2003 ylnda stanbulda yaymlanmtr. Byk boy kue kada
baslp mukavva kapakla ciltlenmitir. ki stun halinde dzenlenen
sayfalarda bir stun Trke, dier stun ise Trke stunda verilen
bilgilerin ngilizcesini ihtiva etmektedir. ngilizce tercmeler Dr. Dara
olakolu tarafndan yaplmtr.
Doksan sayfalk eserin ba tarafnda tezhip sanatnn
tarihesi ve bu sanatla ilgili baz genel ve teknik bilgiler yer
almaktadr. Bu bilgiler iinde, alt balklar halinde tezhiple ilgili
terimlerin aklamalar verilmitir. Eserin on dokuzuncu sayfasnda 10
(on) maddelik bir kaynaka sunulmutur. Kitapta yirmi ikinci
sayfadan son sayfaya kadar tezhip ve hat sanatna ait eserlerin renkli
fotoraflar yer almaktadr. Btn fotoraflarda bu eserlerin kime ait
olduu, teknik zellikleri gibi bilgiler de bulunmaktadr. ou
fotoraflarn baz detaylar bytlerek ayr bir fotoraf olarak asl
fotorafn yanna yerletirilmitir. Eserin asl hizmeti kullanlan bu
renkli fotoraflardr.
5. Talik Yazya Plastik Deer Asndan Bir Yaklam
Nihat Boydan kaleme ald eser, Milli Eitim Bakanl
Yaynlar arasnda stanbulda 1994 ylnda yaymlanmtr.
Akademik bir alma olan kitap byk boy 159 sayfadr ve karton
kapakla ciltlenmitir.
Bir giri ve iki blmden oluan eser sonu yazsndan
sonra bir szlk ve kaynak listesi de iermektedir. Giri ksmnda
slm kltr ve sanatnda hat, slm yazlarnn eitleri, keli yazlar,
makil yaz eitleri, kf yazlar, yuvarlak yazlar, eik yazlar,
fantezi yazlar, turalar, slm sanatnn dier sanatlarla mnasebeti
gibi konularda doyurucu bilgiler verilmektedir. Eserin birinci ve ikinci
blmleri ise talik yazya ayrlm olup burada talik yaznn douu
ve bu konuyla ilgili tartmalar, talik yaznn eitleri ve bunlarla
ilgili teknik bilgiler, talik yazda plastik unsurlarn kullanl, talik
yaznn resim sanatyla ilikisi zerinde durulmaktadr.
Eserde yer yer rnek olarak verilen levhalarn tahlilleri
yaplmaktadr. Bu arada ele alnan konularla ilgili olarak kullanlan
terimlerin aklamalarna da yer verilmektedir. Kitapta deiik yaz
trlerinden levha ve mek rnekleri bulunmaktadr. Bu ynyle gze
de hitap eden eserin en byk kusuru bu malzemenin siyah beyaz
oluudur. 151 153. sayfalarda 63 (altm ) hat teriminin yzeysel
bir aklamas verilmitir. En sonda yer alan be sayfalk kaynaka

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
988 Fikret USLUCAN

ksmnda ise 123 (yz yirmi ) yerli yabanc kitap, makale ve

ansiklopedi maddesi yazar soyadna gre tertiplenerek verilmitir.
6. Hsnhat
Ahmet Soysal tarafndan yazlan eser Norgunk
Yaynlarnca 2004 ylnda stanbulda yaymlanmtr. Kk boy
nc hamur kada baslm ve karton kapakla ciltlenmitir. Kitabn
ortasnda sekiz adet renkli fotoraf bulunmaktadr. Fotoraflarda hat
sanatnn deiik rnekleri bulunmakta, altlarnda ise kimin eseri
olduu, boyutlar vs bilgiler verilmektedir.
Kitabn giri ksmnda hat sanatnn kurucular
tantlmakta, hat sanatnn temel estetik sorunlar zerinde
durulmaktadr. 68 sayfalk eserde bundan sonra; hat sanatnn
kkenlerine inilmekte, ilevi zerinde durulmakta, modernlik
sorunsal tartlmakta, hat sanatnn temsil sorununa deinilmekte,
in yaz sanatyla karlatrma yaplmakta, tarihsellik mant
zerinde durulmaktadr. Btn bunlar yaplrken ok az sayda terim
ve kavram bir balk altnda olmasa da ksaca aklanmaktadr. Eser,
daha ok hat sanatnn estetii ve tarihesiyle ilgilenenlere faydal
olacaktr.
7. Trklerde Yaz Sanat
Ismayl Hakk Baltacolu tarafndan yazlan eser, byk
boy birinci hamur kada baslm, karton kapakla ciltlenmi, Kltr
Bakanl yaynlar arasnda 1993 ylnda yaymlanm ve Mersinde
baslmtr. Bata yazarn biyografisi ve eserlerinin listesi verilmitir.
Eser, bundan sonra 14 blme ayrlm, son szn ardndan yaz
trlerinin rnekleri, fotoraflar, Arap yazsndaki harflerle insan
bedeninin deiik figrlerinin benzerliklerini gsteren resimler
verilmitir. Kitabn 87, 143. sayfalar arasnda yer alan bu resim ve
fotoraflar siyah beyaz olarak baslmtr.
Eserin birinci blmnde Trk sanat yazlarn inceleme
plan, ikinci blmde Trk sanat yazlarnn ana karakteri, nc
blmde Trk sanat yazlar ve srrealist resim, drdnc blmde
Trk sanat yazlarnn srrealistlii, beinci blmde Trk sanat
yazlarnda gzelliin kaynaklar, altnc blmde Trk sanat
yazlarnn trleri, yedinci blmde kf yaz, sekizinci blmde sls
yaz, dokuzuncu blmde talik yaz, onuncu blmde divn yaz, on
birinci blmde rka yaz, on ikinci blmde yaz bezemeleri ve
bezeme yazlar, on nc blmde Trk sanat yazlarnn estetii,
on drdnc blmde Trk sanat yazlarnn tarihi zerinde
durulmaktadr.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri 989

Eserin zellikle 6, 7, 8, 9, 10, 11 ve 12. blmleri

konumuzla alakaldr. Bu ve dier blmlerde hat sanatyla ilgili
terimler yeri geldike aklanmaktadr. Baz bilgileri tartlmakla
beraber, alannda nemli bir boluk dolduran kitabn son szn
nemine binaen aynen almakta fayda gryoruz: Trklerde yaz
sanat iin syleyeceklerimi syledim, bitti. Ancak, bu konuda gerekli
olan her eyi syleyip sylemediimi bilmiyorum. Sylediklerimin
hepsinin doru olduunu da sanmyorum. nk ben yaplmas
gerekeni deil, yalnz elimden geleni yaptm. Ben yaam boyunca
Trk hattatl, Trk dekorculuu ile uraan, btn Trk plastik
sanatlarn incelemi, psikoloji, sosyoloji ve felsefe zerinde alm,
Trk ulusunun yaratclna inanm olan bir insanm. Ekinsiz bir
toprak bulmutum. zerindeki yaban otlarn sktm. Bu topra
ekebildiim kadar da ektim. Daha ok emek, daha ok ekmek, daha
ok rn almak bizden sonra yetieceklere dyor. Toprak var, gne
var, bitkileri bitiren Allah da var. Siz de bizim gibi durmayp aln.
8. Trk Hat Sanat Ara, Gere ve Formlar,
Osmanl Devletinin 700nc kurulu yldnmne
armaan edilen eser, M. inasi Acar tarafndan yazlmtr. Bask
tarihi hakknda bir kayt bulunmayan kitab Artk A. .ce stanbulda
yaynlam. Byk boy kue kada baslan eser 305 sayfa olup
mukavva kapakla ciltlenmitir.
Eserin ba tarafnda yaync Turgay Artamn nsz, Ali
Alparslann sunu yazs ve yazarn n sz yer almaktadr. Kitapta
ele alnan konular; hat sanat ve hattatlk, hat sanatnn ara ve
gereleri, hat sanatnn formlar, hat sanatnn grnd yerlerdir.
Btn bu blm balklar alt balklara ayrlm ve her konuda
detayl, doyurucu bilgiler verilmitir. Pek ok terim, deyim ve
kavramn bu bilgiler iinde uygun balklar altnda aklandn da
belirtmemiz gerekir.
Trke konu anlatmlarndan sonra ayn bilgilerin ngilizce
tercmesi de yabanclar dnlerek ayrca sunulmutur. Eserin son
ksmnda yer alan kaynaka ksmnda 71 (yetmi bir) yerli ve yabanc
kaynak yazar adna gre dzenlenerek verilmi. Bunun ardndan drt
sayfa, stun isim ve terim indeksi yer almaktadr.
Eserin gze de hitap etmesi gerektii dnlerek bol
miktarda hat levhasnn; hat sanatnda kullanlan ara ve gerelerin,
cilt ve tezhip sanatlarnda kullanlan malzemelerin ve aletlerin
fotoraf renkli olarak kitaba konulmutur. ngilizce sayfalarda bu
fotoraflar ak mor renkte baslmtr. ema, resim ve fotoraflarn
altlarnda bunlarla ilgili aklayc bilgiler yer almaktadr. Eserin

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
990 Fikret USLUCAN

alannda byk bir boluk doldurduunu bu konularla ilgilenen kiiler,

dikkatli bir gzle incelediinde hemen fark edecektir.
9. Rh Hendese Hsn-i Hat Sanat
Selim Trkolu tarafndan hazrlanan ve 144 sayfa olan
eser, 2006 ylnda stanbulda byk boy kue kada baslm, karton
kapakla ciltlenmitir. Kitabn birinci blmnde yaz sanat, hat
sanat, hat sanatnda yaz eitleri, harflerin talimi ve iaretler, hat
sanatnda kullanlan malzemeler; ikinci blmde mekler; nc
blmde hattat biyografileri; drdnc blmde ise menkbe ve
hatralara yer verilmitir.
zellikle birinci blmde hat sanatyla ilgili terimler, alt
balklar halinde verilmi ve detaylara girilmeden aklanmtr. Hat
sanatnn gzel numunelerinin, hat sanatnda kullanlan malzemelerin
ve deiik yaz trlerinden mek rneklerinin renkli fotoraflar bu
esere ayr bir gzellik katmtr. Eserin sonunda yararlanlan
kaynaklarn listesinde 14 (on drt) eserin knyesi eser adna gre
verilmitir.
10. Medeniyet leminde Yaz ve slm Medeniyetinde
Kalem Gzeli,
Diyanet leri Bakanl Yaynlar arasnda neredilen eseri
Mahmud Bedreddin Yazr kaleme alm, Uur Derman ise yayna
hazrlamtr. Deiik zamanlarda deiik basklar yaplan bu eser;
bazen iki cilt bir arada, bazen cilt, bazen de iki cilt olarak
baslmtr. Kitabn elimizdeki ikinci basks, iki cilt bir arada olarak
neredilmi; Ankarada 1981 ylnda, byk boy birinci hamur kada
273 sayfa olarak baslm ve karton kapakla ciltlenmitir.
Eserin iindekiler ksm, nce kitaptaki sraya gre, sonra da
alfabetik olarak verilmitir. Ardndan Uur Derman tarafndan
kaleme alnan Eser ve Mellifi Hakknda balyla bir
bilgilendirme yazs gelmektedir. Burada yazar hakknda bilgi
verildikten sonra, eserin hususiyetleri, nasl hazrland, hat sanat
iin nemi zerinde durulmu, yazarn rka hattyla ve kendi el
yazsyla yazd eserin yeni harflere nasl aktarld ve nasl
neredildii gibi noktalarda bilgi verilmitir.
Sayfalar iki stun olarak dzenlenen eserin
mukaddimesinden sonra gelen birinci ksmda yaz hakknda geni
bir malumat, yaznn tarihesi, yaznn sanat olma serveni, slm
aleminde yaz ve yaz sanat, slm yazlarnn eitleri, hat sanatnn
gzel sanatlar arasndaki yeri, hat sanatnn hususi farikalar, hattatla
ve hattata ait baz artlar; ikinci ksmda yaz levazm, hattat ve

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri 991

hattatlkta kullanlan kalemler, kalemi hazrlama, hat sanatnda

kullanlan malzemeler; teknik tabirler, stlahlar ve iaretler, yaz
taliminde kullanlan iaretler, yazmayla alakal baz artlar, yazarken
gzetilecek baz esaslar hakknda olduka geni ve doyurucu bilgiler
verilmitir. Btn bu bilgiler iinde hat ve tezhip sanatyla ilgili birok
deyim ve terim balklar altnda aklanm, gerekli grnenlerin siyah
beyaz resimleri ilgili yerlere yerletirilmitir. Bunlardan baka gerek
mellife ve gerekse baka hatalara ait birok eser siyah beyaz olarak
uygun yerlere yerletirilmitir.
Hat, tezhip ve cilt sanatlaryla ilgili olarak yazlan hemen
hemen her kitap, makale ve ansiklopedi maddesine kaynaklk eden bu
eserin son ksmnda gramaj dk kue kada basl 26 fotorafta
nl hattatlarn eserlerinden semeler, hat sanatnda kullanlan
malzemeler, ebru rnekleri yer almaktadr. Biz bu eserin sahasnda
yeri doldurulamaz olduu kanaatini tamaktayz.
SONU VE TEKLFLER
Bu almaya ansiklopedi maddeleri ve dier szlklerde
bulunan hat, kitap, cilt ve tezhip terimleri, internette yer alan konuyla
ilgili szlkler, bnlemin Mahmut Kemal naln Son Hattatlar
isimli nemli eseri, hacimli bir sunu yazsn bnleminin yazd
Mustakimzde Sleyman Efendinin Tuhfe-i Hatttni, ranl
Habbin ran ve Osmanl hatalarn tantt Hat ve Hattatn isimli
eseri ve konumuzla alakal daha pek ok eser dahil edilmedi. Eer
bunlar da almamza dahil edilseydi bir makale boyutlarn gereksiz
yere zorlam olacaktk.
Grld gibi tanttmz eserlerin byk ounluu
ihtiyaca cevap vermekten uzaktr. Ancak klasik slm sanatlarna
gsterilen ilginin yurdumuzda ve yurt dnda her geen gn artt
gnmzde hat, tezhip ve cilt terimlerini geni bir ekilde aklayan
efrdn cmi ayrn mn bir ansiklopedik szle duyulan ihtiya
da ortadr. Aslnda bu ihtiya sadece hat, tezhip ve cilt sanatlar iin
deil, mimariden kuyumculua, musikiden tespihilie ve hatta
resimden halcla kadar sanatn her dalnda duyulmaktadr.
Yaklak alt yldr fotoraftan makaleye, kitaptan
ansiklopediye kadar malzemesini topladmz ve hazrlamaya
baladmz ve mrmz olursa tamamlamak niyetinde olduumuz
bir alma var. Eer tamamlamak bize nasip olmazsa, geriden
gelenlerin tamamlamas iin bu ansiklopedik szln zelliklerini
sanki ie hi balamam gibi bir teklif olarak buraya kaydetmek
istiyoruz.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
992 Fikret USLUCAN

Trk slam Kltr Tarihinde Yaz, Tezhip ve Cilt Terimleri

Ansiklopedik Szl adn tayacak bu szlk u zelliklere sahip
olmaldr:
1. Medeniyet ve kltr tarihiyle ilgili kitaplar ve makaleler
taranmal, almayla ilgili olanlardan elde edilen bilgiler
dosyalanmal.
2. Tefsir ve hadis kitaplar taranarak ilgili bilgiler
dosyalanmal.
3. Hat, tezhip ve cilt sanatyla ilgili ne kadar makale, kitap,
ansiklopedi maddesi varsa; telif ve tercme ayrmna gidilmeden elde
edilmeli.
4. Bu sanatlarla ilgili malzeme ve aletlerin isim listesi
kartlmal, bunlarla ilgili yazl ve szl bilgiler temin edilmeli.
5. Hat, tezhip ve cilt sanatnn en gzel rneklerinden,
kullanlan malzemelerin fotoraflarndan mmknse asllarndan
zengin bir ariv oluturulmal.
6. Baz klasik airlerimizin hat gibi plastik sanatlarn ve
satran gibi oyunlarn terimlerini kullanarak iirler yazd
bilinmektedir. Bu sebeple divan edebiyatna ait eserler taranarak ilgili
terimlerin kullanld iir paralar ve beyitler toplanmal ve
bunlardan ayr bir ariv teekkl ettirilmeli.
7. Hatratlar toplanmal ve bu hatratlarda alma
konumuzla ilgili olabilecek ksmlardan bir baka ariv oluturulmal.
8. Bu makaleye konu edinilen szlkler ve bir ksm szlk
nitelii tayan eserler taranarak hazrlanacak olan ansiklopedik
szln maddeleri tespit edilmeli.
9. Eseri hazrlayacak olan aratrmac bu bilgi olmasa da
olur dncesini kafasndan silmeli.
10. Maddelerin yazmnda verilen bilgiler, okuyucuda soru
iareti uyandrmamal, mmkn olduunca detaylandrlarak bilgiler
verilmeli.
11. Her maddede en az bir resim, gerekiyorsa ekil, fotoraf
bulunmal ve bunlar mutlaka renkli olmal.
12. Yazlan maddeyle alakal anekdot varsa mutlaka
zikredilmeli, eer bu madde taranan eski edebi eserlerde, iirde
kullanlmsa bu ksm mutlaka uygun bir ekilde verilmeli.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri 993

13. alma mutlaka byk boy kue kada baslmal,

kullanmn kolay olmas iin birka cilt eklinde dzenlenmeli; daha
da nemlisi hat terimleri, tezhip terimleri, cilt terimleri ayr ayr ciltler
halinde olmal.
14. Bu sanatlarda eser vermi nl sanatlarn biyografileri
her cildin sonunda bir ek olarak verilmeli.
15. almann tamam CDlere kaydedilmeli ve piyasaya
bu CDlerle beraber srlmeli.
Byle bir alma tamamlandnda Trk kltr ve
medeniyet tarihi iin nemli bir hizmet de ifa edilmi olacaktr.

KAYNAKA
ACAR, M. inasi, Trk Hat Sanat Ara, Gere ve Formlar, Artk
A.. Yaynlar, stanbul (t.siz).
BALTACIOLU, Ismayl Hakk, Trklerde Yaz Sanat, Kltr
Bakanl Yaynlar, Mersin 1993.
BOYDA, Nihat, Talik Yazya Plastik Deer Asndan Bir
Yaklam, MEB Yaynlar, stanbul 1994.
ESNER ZEN, Mine , Trk Cilt Sanat, Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, Ankara 1998.
bn Arab, ev.: Mehmet Kank, Harflerin lmi, Asa Kitabevi, 2000.
KURFEYZ, Nilfer, Tezhib, Ter.: Dara OLAKOLU, Tarih ve
Tabiat Vakf TATAV Yaynlar, stanbul 2003.
ZNDER, Hasan, Ansiklopedik Hat ve Tezhip Sanatlar
Deyimleri, Terimleri Szl, Konya 2003.
SERN, Muhittin, Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, Kubbealt
Neriyat, 2. bsk., stanbul 2003.
SOYSAL, Ahmet, Hsnhat, Norgunk Yaynlar, stanbul 2004.
TRKOLU, Selim, Rh Hendese Hsn-i Hat Sanat, stanbul
2006.
YAZIR, Mahmud Bedreddin, Medeniyet leminde Yaz ve slm
Medeniyetinde Kalem Gzeli, Diyanet leri Bakanl
Yaynlar, Ankara 1981.
YILMAZ, Abdulkadir, Trk Kitap Sanatlar Tabir ve Istlahlar,
Damla Yaynlar, stanbul 2004.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009
994 Fikret USLUCAN

YURDADN, Berin U., Kitaplkbilim Terimleri Szl, Trk Dil

Kurumu Yaynlar, Ankara 1974.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/4 Summer 2009