Emrah BLGN SLEYMN FK EFENDNN MSTAKMZDE SLEYMN

SADEDDN EFEND HAKKINDAK DEERLENDRMELER ZERNE

HKMET-Akademik Edebiyat Dergisi [Journal of Academic Literature],
Yl 3, Say 6, Bahar 2017, ss. 28 - 48
Ykleme Tarihi: 17.01.2017 - Kabul Tarihi: 24.03.2017

Emrah BLGN

SLEYMN FK EFENDNN MSTAKMZDE SLEYMN

SADEDDN EFEND HAKKINDAK DEERLENDRMELER ZERNE
zet: Osmanl dneminde k sayda eser telif eden byk alimler yetimitir.
B dnemin nemli isimlerinden biri de 150den fazla eseri lan Mstakmzade
Sleyman Sadeddn Efendidir. 18. asrda dnyaya gelen ve yzyln snlarna
dgr vefat eden mellif; biyografik, edeb, dn, tasavvuf ve hikem eserler kaleme
almtr. Mstakmzade hakknda en kapsaml incelemeyi, bnlemn Mahmd
Kemal nal yapmtr. nal, Mstakmzadenin Tuhfe-yi Hatttn adl eserini
yaymlam ve eserin giri ksmnda mellife dair ayrntl bilgi vermitir. Mellif
zerine Sleyman Faik Efendi ise en nemli eseri larak grlen mecmasnda
lmsz degerlendirmeler yapmtr. Diger yandan bnlemn ise incelemesinde
Sleyman Faik Efendinin Mstakmzade hakknda yaptg degerlendirmelere
kar kmtr. B tartmaya daha snra Sadeddn Nzhet Ergn da dahil lm
ve Trk airleri adl eserinde bnlemnin Sleyman Faik Efendi hakkndaki
degerlendirmelerine tenkitte blnmtr. B almann esasn da Sleyman
Faik Efendinin Mstakmzade hakkndaki degerlendirmeleri, b
degerlendirmeler hakknda naln grleri ve Ergnn her iki degerlendirme
zerine lml ya da lmsz eletirileri ltrmtr.
Anahtar Kelimeler: Biygrafi, bnlemn Mahmd Kemal nal, Mstakmzade
Sleyman Sadeddn Efendi, Thfe-yi Hattatn, Sleyman Faik Efendi.

ON THE EVALUATIONS OF SLEYMN FK EFEND ABOUT

MSTAKMZDE SLEYMN SADEDDN EFEND
Abstract: n Ottman perid, great wise men wh wrte a large nmber f
written wrks grew p. Mstakmzade Sleyman Sadeddn Efendi wh had mre
than 150 wrks was ne f the mst significant great wise men f this perid. The
athr wh was brn in the 18th centry and died twards the end f the centry
wrte biographical, literary, religious, mystical, and gnostic wrks. The mst
cmprehensive stdy abt the athr was carried t by bnlemn Mahmd
Kemal nal. nal pblished Mstakmzades wrk named Tuhfe-yi Hatttn and gave
detailed infrmatin abt the athr at the entry f the wrk. Sleyman Faik
Efendi, n the ther hand, made negative evalatins abt the athr in his mst
imprtant wrk named Mecma. Besides, bnlemn in his stdy was ppsed t
the evalatins made by Sleyman Faik Efendi abt Mstakmzade. Sadeddn
Nzhet Ergn was later invlved in this discssin and in his bk entitled Trk
airleri, he criticized bnlemns assessments abt Sleyman Faik Efendi. The
essence f this stdy is cmprised f the evalatins f Sleyman Faik Efendi abt
the Mstakmzade, nals evalatins n what Sleyman Faik Efendi said abt
Mstakmzade, and Ergn's psitive r negative criticisms fr bth evalatins.
Keywords: Bigraphy, bnlemn Mahmd Kemal nal, Mstakmzade
Sleyman Sadeddn Efendi, Thfe-yi Hattatn, Sleyman Faik Efendi.

Okt. Dr., Ardahan niversitesi Rektrl, bilginemrah@gmail.com.

B almada giri blmnde ve Mstakmzdenin hayat hakknda yer alan bilgilerin bir
ksm, Devhatl-Meyh ve Zeyilleri zerine hazrlanan dktra tezinde de yer almaktadr. Bilgi
iin bkz. Emrah Bilgin, Devhat'l-Meyh ve Zeyilleri (nceleme - Tenkitli Metin - Dizin),
(Baslmam Dktra Tezi), Atatrk niversitesi Ssyal Bilimler Enstits, Erzrm 2016, s. 34-
39.

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 29

Giri
Osmanl dneminde 18. asrda yaam ve toplum hayatna katkda
bulunmu olan ok sayda limden biri de Mstakmzde Sleymn Sadeddn
Efendidir. Mstakmzde hakknda bilgi veren kaynaklarn birou, genelde
birbirlerine yakn bilgileri ihtiva eder.1 Mellif zerine yaplan ilk ve en kapsaml
alma bnlemn Mahmud Kemal nala aittir. nal, 1928 senesinde
Mstakmzdenin Tuhfe-yi Hatttn adl eserini yaymlam ve eserin giri ksmnda
mellif ile eserlerine dair bilgi vermitir.2
bnlemn, mellifin hayatn3 kendi ifadesiyle ve srasyla pederi, ceddi,
vildeti, meskat- resi, tahsli, eyh Mehemmed Emn Tokadye intisb, rs imtihnna
duhl ve teessrt, telft ile itigli, veft ve medfeni, ahlk, ekli, Sleymn Fik
Efendinin beynt, sr hakknda mellifin her bir ynn ayr ayr incelemitir.
Son zamanlarda ise mellifin baz eserleri zerine kitap,4 yksek lisans ve doktora
almalar5 yaplmtr.

1
Ahmed Cevdet Paa, Trh-i Cevdet, stanbul 1275, C. 4, s. 237-238; Badatl smail Paa, Hediyyetl-
rifn Esml-Musannifn, stanbul 1955, C. 1, s. 405; Bursal Mehmet Thir, Osmanl Mellifleri, stanbul
1333, C. 1, s. 168-169; Fikri Zeki el-Cezzr, Medhill-Mellifn vel-Alml-Arab, Riyd 1994, C. 3, s.
1520; Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, (1927), (ev. Cokun ok), Kltr Bakanl
Yaynlar, Ankara 1992, 345; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1998, C. 4, s. 621; Kehhle
mer Rz, Muceml-Mellifn, Dmek 1957; C. 4, s. 266; Muallim Nc, Esm, stanbul 1308, s. 292;
emseddin Sm, Kmsul-Alm, stanbul 1311, C. 4, s. 2620.
2
Mstakmzde hakknda ok sayda kaynakta biyografik bilgi vardr. Ancak bnlemn, dier
kaynaklarda verilen bilgilerin ksaltlm olarak beyan edildiini yle belirtir: Tezkire-yi efkat,
Tezkire-yi Fatn, Trh-i Cevdet, Sicill-i Osmn, Kmsul-Alm, Osmnl Mellifleri gibi srda mrun-
ileyh hakknda verilen malmt hemn birbirinin ayn olmak zere vildetiyle veftndan ve
telfta hasr- hayt etdigini muhtasaran beyndan ibrettir. bnlemn Mahmud Kemal nal, Tuhfe-
yi Hatttn, Trk Trih Encmeni Klliyt, stanbul Devlet Matbaas, stanbul 1928, s. 28.
3
bnlemn, Mstakmzde gibi bir kimsenin biyografisini yazmak hakknda ise unlar syler: Bu
kabl mehazlarla Mstakmzde gibi kesrul-sr bir fzl- l-kadrin mufassal ve mkemmel bir
terceme-yi hlini yazmak mkil, belki gayr- kabldir. Binen aleyh yazdm satrlar fevid-i
kfiye temn edemezse de btn sr -keml-i zahmetle- taharr ve tetebbu edildikden sonra
vcda getirilmi olduundan -az ok- mcib-i istifdedir. nal, a.g.e., s. 28
4
Mstakmzde ve eserleri hakknda bnlemnin mhim almas dnda u ana kadar hazrlanm
tm kitap almalar unlardr: Barbara Kellner-Heinkele, Devat l-Meyi: Einleitung und Edition (2
cilt), Stuttgart, 2005; Saliha ener zburun, Hazret-i Ali Divan, Kakts Yay., stanbul 2010; akir
Diclehan, (hzl.), Mstakimzde Sleyman Saadeddin Efendi, Hazret-i Ali Divan, Derin Yaynlar, stanbul
2012; Saliha ener zburun, (hzl.), Mstakimzde Sleyman Saadeddin Efendi, Hazret-i Ali Divan, Kakts
Yaynlar, stanbul 2010; Mustafa Utku, Ahidnme, Uluda Yaynlar, Bursa 2013; Mustafa Ko, (hzl.),
Mstakimzde, Tuhfe-i Hatttn, Klasik Kitaplar, stanbul 2014.
5
Mstakmzde ve eserleri hakknda tarafmzca hazrlanan doktora almasnn dnda yaplm
olan yksek lisans ve doktora almalar ise unlardr: Ahmet Ylmaz, Mstakim-zade Sleyman
Sadeddin Hayat Eserleri ve Mecellet'n-Nisab', (Doktora Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Ankara 1991; Muhammed ssa man, Mstakimzde Sleyman Sadeddin Efendi, Mecelletn-
nisb: Kii, Eser ve Yer Adlarnn Aklamal Dizini, (Doktora Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Ankara 1996; Efkan Vural, Mstakim-zade Sleyman Sa`deddin Hayat, Eserleri ve Risale-i
Melamiye-i Bayramiye'si, (Yksek Lisans Tezi), Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1998;
Abdrrezzak Tek, Mstakimzade Sleyman Sadeddin`in Risale-i Melamiye-i Bayramiye Adl Eserinin Metni ve
Tahlili, (Yksek Lisans Tezi), Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Bursa, 2000; engl
Saman, Mstakimzade'nin Mecmua-i lahiyyat Adl Gfte Mecmuas (2 cilt), (Yksek Lisans Tezi),
Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2001; Yavuz Ylmaz, Mstakimzade'ye Gre
Baz Manzumelerin erhi, (Yksek Lisans Tezi), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul
2001; Ebru Ssler, Hat Sanat Asndan Tuhfe-i Hatttn, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Marmara
niversitesi, Gzel Sanatlar Enstits, stanbul 2004; Mustafa Demirci, Mstakmzde Sleyman
Sadeddnin Hayt, Eserleri ve Tasavvuf Grleri, (Baslmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2006; Serpil Ocak, Mstakimzde Sleyman Sadeddinin Nakbendiyye

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 30

Klsik edebiyat sahasnda kendisi hakknda telftnda bilgi veren

mellifler vardr ki Mstakmzde de bu isimlerden biridir. rnein yukarda ismi
geen Tuhfe-yi Hatttnde hattatlndan dolay kendisi ile ilgili de bir madde
yazm; ancak eserin slbunun dna kmam ve dier hattatlar iin ne kadar
bilgi vermise kendisi hakknda da hemen hemen o kadar bilgi vermitir.
1. Mstakmzde Sleymn Sadeddn Efendi Hakknda Genel Bilgiler
smi Sleymn olup Mstakmzde sanyla mehurdur.6 Lakab
Sadeddn ve knyesi de Ebul-Mevhibdir.7
Mstakmzdenin babas Mehmed Emn Efendi,8 annesi mm Glsm
Hanm, dedesi Mehmed Mstakm Efendi,10 onun babas Ysuf Tlib Efendi ve
9

onun da babas eyh Muzaffer Mstakmdir. Mustaf Vef Efendi11 ise

Tarikatinin Usl Ve Adbna Dair Grleri, (Yksek Lisans Tezi), Hitit niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, orum 2014.
6
Filiz Kl, Tezkire-i uar-y efkat-i Bagdd, [Elektronik Srm], Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara
2012, s. 75.
7
Mellif, en nemli eserlerinden biri olan Mecelletn-Nisbda Sadeddn: ok kiinin lakabdr.
Bunlarn en bykleri Mesd b. mer et-Taftazn ve en kkleri de bu eserin derleyicisi
Sleymndr. ifdeleri ile lakab hakknda bilgi vermitir. Ayn eserin knyeler blmnde ise
Ebul-Mevhib maddesini anlatrken, lakabnda olduu gibi mezkr knye ile anlan kiileri
belirttikten sonra benim de knyemdir. diyerek knyesinin Ebul-Mevhib olduunu ifade
etmitir. Bunlarn dnda mellifin kulland bir mahlas olmamakla birlikte Sadeddn lakabnn
dnda Emnullh lakabnn da olduu yine Mecelletn-Nisbda kendi szlerinden anlalmaktadr.
Bilgi iin bkz. Ylmaz, a.g.e., s. 3.
8
Tuhfe-yi Hatttn incelemesinde Mehmed Emn Efendi hakknda u bilgilere yer verilmitir: def a
imtihna dhil ve Yeniehirli Abdullh Efendinin zamn- mehatinde rs- tedrse nil oldu.
Byezdde mukaddem Mrekkebciler Kuyusu denilen mahalde sadr- esbak Seyyid Hasan Paanun
in eyledii medresenin mderrisi iken mstam-i cemat / 1164 senesi muharreminin selhinde sinni
seksene karb olduu hlde veft etti. Pederinin civr- kabrine defnolundu. nal, a.g.e., s. 3.
9
mm Glsm Hanm ile ilgili bnlemn u bilgileri verir: Hem-nm kerme-yi abb-i gzn mm
Glm terkibinin gsterdii 1158 senesinde veft etti. Mstakmzde Knnul-Edeb Tercemesinin
bandaki varakada vlidesinden bahsederken nesebi, vlidesi tarafndan ecddmzn emcedi
Mecdd-dn Efendiye vsl olur ki Ebul-Feth Sultn Mehmed Hn ile bu diyra gelip emsd-dn
Ahmed el-Grn makmnda 861 tarihinde Ftih merhma kazasker olduu zabt-kerde-yi vekyi-
nvsndr. nal, a.g.e., s. 4.
10
Mehmed Mstakm Efendi hakknda bilgiye ise yine Tuhfe-yi Hatttn incelemesinde rastlanr:
Minkrzde Yahya Efendinin hengm- mehatinde nil-i rs oldu. Tark- tedrsi tekml ile
1110da Medne-yi Mnevvere, 1111de am, 1112de Mekke-yi Mkerreme pyesiyle Edirne kads
oldu. Badel-azl 1124 cumdel-lsnda stanbulda veft etti. Edirne Kaps hricinde Emr Buhr
Dergh kurbunda srt- tekye civrnda medfndur. Kk olu Mustaf Vef Efendi u tarihi
sylemitir:
Dil-i sf- Vef trh-i fevt-i vlidin yazd
Mehemmed Mstakmi hemdem ide dr- Mevda
Tefsr-i Beyzvye ve sr- sireye hiyeleri olduunu hafdi Mecelletn-Nisbda sylyor.
Mehemmed Mstakm ve olu Mehemmed Emn Efendilerin sr- nazmiyeleri de varsa da mevzn
u mukaff olmakdan baka meziyeti yoktur. nal, a.g.e., s. 3.
11
bnlemn Mahmud Kemal nal, Mustaf Vef Efendi hakknda u bilgileri aktarmtr: Sahhflar
eyhizde Esad Efendi Ktphnesinde 2283 numeroda mukayyed el-Marf be-Kethud-y Defter-
i Eylet-i Rm li Dyezde Mustafa Efendinin Edirnedeki Sultan Selm Cmiine dir Selmiyye
nmndaki rislesinin Mstakmzde hattyla selh-i receb / 1183de yazlm olan nshasnn
mukaddimesinde ikinci sahfenin kenarna mrun-ileyh tarafndan u satrlar tahrr olunmutur:
Mneccimba tarihini Maktl brahim Paa tenbihiyle Vehb Efendi ve Neyl Efendi ve Reis Mustafa
Efendi ve Rh Efendi ve Rid Efendi ve elebizde ve Rz Efendi ve lm Efendi ve Subh Efendi ve
rkmul-hurfun ammm Mstakmzde Mustafa Efendi ve ser-ktibi Hfz Efendi ve anlar emsli
hcegn u ulemdan erbb- dnie taksm olunup birka cild kitap bir haftada tercme olundu.
Selset-i tabre iri gibi Nedm Ahmed Efendi merhm muvaffak olmakla evvela ona tayn olunmu
idi. Ve lahz onlarn olmak zere uy bulmutur. Metin rislede Mneccimba Ahmed Efendinin
tarihi ki ir-i zarf, nedm-i rif Trkye tercme eylemitir. deniliyor. nal, a.g.e., s. 3-4.

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 31

Mstakmzdenin amcasdr. Bu bilgilere gre Mstakmzdenin eceresi u

ekildedir:
Mecdddn Efendi12

eyh Muzaffer Mstakm

Ysuf Tlib Efendi

Mustafa Vef Efendi Mehemmed Mstakm Efendi

Mehemmed Emn mm Glsm

Efendi Hanm

Mstakmzde Sleymn Sadeddn

Efendi
Mstakmzde Sleymn Sadeddn Efendinin doum tarihi, kaynaklarda
genellikle H. 1131 / M. 1719 olarak gemektedir.13 bnlemn ise bu bilgiye mellifin
ayn yln Recep aynda domu olmasn eklemitir.14
Mstakmzde, Tuhfe-yi Hatttn ierisinde yer alan Sleymn Saded-dn
bin Mehemmed bin Mehemmed Mstakm maddesinde de kendisi hakknda bilgi
vermitir.15 bnlemn de Tuhfe-yi Hatttn incelemesinde mellifin doduu yer
hakknda bu bilgiye dayanarak bilgi vermitir.
Mstakmzdenin babas ve dedesi de ilimle megul olmulardr.
Mecelletn-Nisbda Mehmed Sadr- Azam Hasan Paann Yeni Medresesinde
mderris iken H. 1164 / M. 1750/1751 senesinde len Mehmed Mstakmin olu
12
Mstakmzde, Mecellet'n-Nisabta Mecdddn Efendi hakknda ayrca O, dedem Mstakm
Efendinin annesi tarafndan benim byk dedemdir. eklinde bahsetmektedir. Bilgi iin bkz.
Ylmaz, a.g.e., s. 10.
13
Mellif, kesin doum tarihini Mecelletn-Nisbta Emnullh maddesinde kendisi bildirmektedir:
Emnullh: Sleymn bin Muhammed bin Muhammed b. Tlib Ysuf b. e-eyh Muzaffer el-
Kastamon bu mecellenin derleyicisidir -Allah affetsin- Atk Al Paa Mahallesinde Hrka-y erfe
yaknnda bin yz otuz bir senesinde dodu, ok eseri vardr. Bilgi iin bkz. Ylmaz, a.g.e., s. 5.
14
1131 Recebinde stanbulda Atk Ali Paada Hrka-y erf civrnda Kabakulak Muhtesib skender
Mahallesinde Muha eyhzdenin pederi eyh Muslihud-dn-i Tavlin eser-i hayr olan Tahta
Minre Mescidi mukbilindeki hnede dodu. nal, a.g.e., s. 5.
15
Mellif, bir hattat olarak kendisini anlatt bu maddede ncelikle nerede doduunu sylemitir:
Cmiul-hurfdur. Hrka-y erf Mahallesi etrfnda Muha eyhzdenin pederi eyh Muslihud-
dn-i Tavlin hayr olan Tahta Minre Mescidi mukbilinde kadem-nihde-yi lem-i ehde olup
Mstakmzdenin doduu ev ise yine kendi ifadesinden anlald zere dedesinden kalmtr:
Ceddim merhmun Edirneden mazlen rhlet eyledigi mesken Balat harkyla muhterk oldukda
Terkm Cmii kurbnda bir hne temellk olnup nal, Tuhfe-yi Hattatn, s. 216.

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 32

olan babamn ad da Mehmeddir. ifadesinden babasnn mderris olduu anlalr.

Mstakmzdenin babas olan Mehmed Emnin tefsr ve hads alannda pek ok
eserinin olduu mellif tarafndan zikredilmitir.16 Mehmed Emnin babas olan
Mehmed Mstakm Efendinin de Tefsr-i Beyzvye ve baka eserlere hiyeleri
vardr.
Mstakmzdenin tasavvuf yoluna girmesinin hem hayatna hem de
kaleme ald eserlerine byk etkisi vardr. Mellif, evvelen Halvet tarikati eyhi
eyh Mehmed Slih Sahvye balanm17 ve daha sonra ise Knnul-Edeb
Tercemesinin banda da anlatt zere18 eyh Mehmed Emn Tokadye intisb
etmitir.
Mstakmzdenin tasavvufa giriinin dnda hayatnn krlma
noktalarndan biri de rs imtihnna girmesi ve bu imtihn kaybetmesinin
verdii tesirleri yaamasdr. Mellif, eyhlislm Seyyid Murtaz Efendinin

16
Ylmaz, a.g.e., s. 8
17
nal, a.g.e., s. 8.
18
lm-i hads-i Resl-i Hallk ve ilm-i tasavvuf u ahlk dah taallm olunmak rzs cygr olup ne
vechile sret-pezr olur diy mteveccih-i eltf- hafiyye-yi Br-yi Kadr olmu idim. Vakt ki
eyhl-islm Hmid Efendi Medresesinin mderrisi hcegn- bzrgndan bir pr-i ren-zamrin
haftada iki gn medrese dersi olmak zere Akid-i Monl Cell istim v istikmle mberetle
eyym- mdvemetde ngh esn-y dersde bir zt- cell-n gh- zhir old ki ahs malmum,
lkin ebn-y zamn ile adem-i lfetm sebebiyle hreti mechlm idi. Meger ki bizim meclis-i
dersimzden ve erbb u tullbndan dah kurb- mekn sebebiyle yegn yegn haberdr ve stdmuz
ile dah lfet-i kadmesi var imi.
Kocst czibe-yi tli-i Sleymn
Ki verd be sery- men n perr-r
(Sleymnn tlihinin czibesi nerede
Ki o peri yzly sarayma getirsin?)


Bery- tazm tekrm dersi tehr idp ol zt- melekiyys-sft sohbete gaz ve c u hur ve bu
abd-i kem-pye-yi b-vye dah saff- nilde kud u hm ve sem-i cn ile gftr- drer-brn
g iderdm. Esn-y tekellmde bende-nvz buyurup bu ker-i kemtere hitb ile kavs- vcb ve
kavs- imkn ve kb- kavseyn-i ev edn ve vcd u hd bahslerinde tatbk- er-i erf iderek
tahkk u ifde ve mstem olan rek dah sdk u tazm ile istifde iderler idi. Netce-yi sohbetde
bu kemne-yi lk biz-zarre giryenk olup hitm- meclisde tevd u tey olund. Lkin bu kebg-i
vcd- nbd ol ehsvr- fez-y vuslatun ez-dil cn vhte-yi fitrk-i istifzas olup nm-
nmsinden istifsr eyledkde e-eyh Mehemmed Emn Efendi budur ve bu cy- vlya hemsyedr diy
ihbr eylediler. Meger ki ol mahalli terfinden akdem sadethnesinde cem-i em-i sohbeti
bulunan zevt tevkf idp hayli demdr bir ikr- serke ikrdur ki an dm- sadete giriftr eylemek
derkrdur deyp ol ehbz- iyn- irfn cenh- lutf u iltift ve himmet ile pervz u ceveln iderek
medrese-yi messeseyi ikrgh idp tenezzl nzl ve al-cenhis-sefer ol nkte-yi dakkay
dah miyn- ihvnda nmyn ve meclis dah kasr u sohbet-i mezkra hasr idp yine avdet
buyurmu idi. Bu abd-i s dah ictim u iltiksna tlib olup bir rz- feyrz ki Yekenbe idi, ales-
seher sitn- sadethne-yi lnn cy- penh idp bil-dakk- bb gnl avndan abd-i fakri
bbnda isticlb eyleyp haddmden brn ikrm ile memnn buyurduu ehr-i mbrek-i mevlid-i
Fahrl-Enm aleyhis-saltu ves-selm 1149 senesi idi. Bir sene lfet-i diyye-yi zamn zere evkt-
gzr olup sene-yi tiyede db- tarkat ve ilm-i ahlk talmine ibtid buyurduu meclisde hayme-
nin-i istim- prdlardan fakat bir tlib-i mevcd idi. Ketm ihf ve adem-i if ile emr idp
badehu alt sene zarfnda ktb-i ehds-i erfeden mm Nevevnin Hads-i Erbani ve Nuhbetl-
Fiker-i bni Hacer bit-tamm ve Sahh-i Buhr-yi erfden dah rub mertebesini evkt- hliyede
keml-i kereminden talm ve esrr- ilm-i hads ve sr ve hurde-yi erkn- azzn tefhm buyurur
idi. Buhr-yi erfi esn-y ifdede iczet-i inyet buyurup Kabetl-Muhaddisn e-eyh Ahmed
en-Nahl el-Mekk e-fiden mezn- rivyet olduu zamnda ahz eyledii krk drt senedi hv
Verkt nmyla mtedvil-i eyd-yi sikt olan sened-i erfi mumz v mahtm bu fakre dah at
vu du buyurmu idi. nal, a.g.e., s. 9-10.

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 33

medrese imtihanna girmi; ancak sakalnn seyrek olmasndan dolay19 imtihn

kaybetmitir. Bu olay, onu ok zm ve bir daha onun byle bir snava
girmemesine neden olmutur. Bu zntsn mellif, hem Hlsatl-Hediyye20 adl
eserinde hem de Devha-y Meyh- Kibr zerine mellifin kaleme ald ilk zeyil
olan Tercim-i Ahl-yi Fetv21 adl eserinde de belirtmitir.
Mstakmzde, hayat boyunca hi evlenmemi olan bir kimsedir ve
evlenmemesi de daha ok eser telif etmesine vesile olmutur.22 Mellif, H. 23
evvl 1202 / M. 27 Temmuz 1788 tarihinde stanbulda 69 yanda vefat etmitir.
Akrabasndan dnemin Eyp Camisi vaizi Yahyzde eyh Mehmed Sadeddn
Efendi imamlk ederek Ftih Camisinde byk bir kalabalk ile cenaze namaz
klnm, Pr Mehmed Paann yaptrd Soukkuyu Camisi mezarlnda defn
edilmi olan, intisab ederek yedi yl hizmetinde bulunduu mridi eyh Mehmed
Emn Tokadnin Zeyrek Yokuundaki kabrinin ayak ucuna defnedilmitir.23
Kabrinde unlar yazldr:
h minel-mevt
Allh Subhnehu ve Tel Hazretleri merhm u mafrun-leh
tark- Nakibend Tokad eyh Mehmed Emn Efendi
Hazretlerinin hulefsndan ilmen ve tarkan ve sinnen eyh
Mstakmzde Sleymn Sadeddn Efendinin rhu in
mmeten ceman mminn ve mmint in el-Ftiha.
23 evvl 1202

19
Bir kimsenin sakalnn seyrek olmasnn medrese imtihann kaybetmesinde ne denli bir engel
tekil edebilecei zerine daha sonra ayrntl bir alma yaplacaktr.
20
Mstakmzde, Hlsatl-Hediyye isimli eserinde imtihn kaybetmesinin verdii znty yle
anlatmtr: Ve biri dah bu fakr-i kesrt-taksrde zuhr eylemidr ki eyhl-islm Seyyid
Murtaz Efendinin medrese imtihnna pederm ve ceddm tark olmagla pederm rhletinden
end mh mrrnda ibrm- ehibb ile dhil oldum. Bitevfkllhi tel bade edil-merm hffet-i
lhyemzi bahne ve bizi inle-yi matlabdan mumele-yi bkesne ile dr eyledkde hkm-i ebb
ve keml-i meyl inkibb ile Hazret-i Sivas ve Cenb- Nr Efendilerin trbelerini beher cuma
seheri ramazn u yd ve sayf u it ve bad dimeyp krk hafta tammen ziyret istimdd idp
badehu Hazret-i Hlid radyallhu anh ziyret olunup avdet olunurdu. Krknc defada bir tesliyetle
mtesell buyurmlardur ki iki sene mrrnda tekrr eyledkleri imtihnda mmeyyiz kendi
stdum eyhul-kurr rihul-Buhr Ysufzde Abdullh Efendi tayn olnup ve bu imtihnmuza
gelsn dimi iken dah varlmayup ve andan sonra halefi olan meyh- slmiyye hazertna dah bir
har mdde zmnnda bile trh-i kitba dek on be sene olur ki varmaktan mahfzum. Maa-hz
baz meyh- slmiyye sr- kalemimze rabet iderler iken lfet-i gibne ile iktif ideriz.
Heme anlarun ve tarklarnda bulunduumuz eizze-yi hcegnun ve bil-hssa prm Hazret-i
Hce Mehemmed Emn cenbnun rhniyyet himmetlerin bizlerden dr eylemeye. mn bin-
nebiyyil-emn ve lihil-minn. Mstakmzde Sleymn Sadeddn Efendi, Hlsatl-Hediyye, Millet
Ktp., 34 Ae eriyye 1082, vr. 50a-50b.
21
Mellif, Tercim-i Ahl-yi Fetv adl eserinde yer alan eyhl-islm Mevln es-Seyyid Murtaz
Efendi bal altnda dnemin eyhlislm olan Murtaz Efendinin hl tercmesini verirken
zntsn de u ifadeler ile anlatmtr: mtihn evvelinde bu fakr-i mehn
z nzertehm lem telka minhm
Siv harfeyni lime lime l tsellem21
(Tarttn zaman onlarla, duymazsn onlardan,
u iki szn dnda bir ey: Niin? Niin? Kurtulamazsn onlardan.)



siyknda mihn- yes hrmn ve mihnet-bn olmu idm. Ve m ymsik fe l mrsile lehu. / Ve neyi tutarsa
artk bundan sonra onu salverecek yoktur. Ftr, 2. ( ) Bilgin, a.g.e., s. 228.
22
bnlemn bu durumu, Vahmetini tefekkr ve selmetini tezekkr ile gile-yi ileden zde
olmas da birok mhim ve mfd eser vcda getirmesinin avmil-i hakkiyyesinden addolunabilir.
eklinde deerlendirmitir. nal, a.g.e., s. 18.
23
nal, a.g.e., s. 14-15.

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 34

bnlemn, Mstakmzdenin mezar tana yazlan bu ifadelerin

tutarllktan uzak olmasnn alacak bir durum olduunu ve Bk ile Hknnin
mezar talarna yazlanlar hatrlattn belirtmitir. Ona gre milletin zihnini
aydnlatmaya ve lisann dzeltmeye alan fazilet sahibi kimselerin mezarlarna
zihinleri aydnlatan ve lisan dzelten szler yazmak, ismi geen kimselerin ilm
hizmetlerine kar bir teekkr almeti olarak addedilmektedir.24
Mehmed Emn Tokad trbesi hazresinde medfun olan Mstakmzdenin
mezarnn yannda bugn yeni harflerle iki mezar ta daha vardr. Bu talarda
eyhl islam Mstakimzade Sleyman Sadettin Efendi Hicri 1202 eklinde bir
ifade yazldr; ancak bu bilgi yanltr. Zira bilindii zere Mstakmzde mehat
makamna getirilmi olan bir kimse deildir.
2. Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde Hakkndaki Beynt
bnlemn Mahmud Kemal nal gibi birok aratrmacnn, eserlerinde
mellifi vd ve Mstakmzde hakknda hibir olumsuz ifade belirtmedii
grlr. Bilhassa kiilii hakknda Sleymn Fik Efendi dnda Mstakmzde
zerine olumsuz bir sz syleyen kimse de olmamtr. Sleymn Fik Efendinin
nl eseri Mecmasnda mellif hakknda syledii szler, bnlemninin de
dikkatini ekmi ve nal, bu szleri Tuhfe-yi Hatttn incelemesine almtr.
Sleymn Fik Efendi, Mstakmzde hakknda deerlendirmelerini
Mecmasnda mellifin hayat, edeb ahsiyeti ve geimini temini zere yapmtr.
2.1. Hayat Hakknda Deerlendirmeleri
Sleymn Fik Efendi, Mstakmzde hakknda bilgi verirken ncelikle
doum ve lm tarihini, yoksulluk ve skntlar iinde mrnn getiini,
ayaklarnda arlar olutuunu ve sonra da vaktinin ounda eser telif ettiini
yle belirtmitir:
Mstakmzde Sleymn Efendi ki vakt-i vildeti bin yz otuz
bir ve veft iki yz iki trhinde vk olmudur. Evkt fakr u
zarretle mrr ve ayaklarnda nikrs illeti zuhr idp ok
zamn kibra baz ktb resil yazmaya taayyn ile
malmtl dem olmagla sagr kebr elliye karb mellefta
muvaffak olmudur.25
Mstakmzdenin eserleri ile ilgili verilen bu bilgiden anlalaca zere
Sleymn Fik Efendi, mellifin 150 civar eserinden ya haberdr deildir ya da bu
kadar eseri olduunu sylememitir. Zira bugnk ifadeyle byk ve kk
elliye yakn eser yazmaya muvaffak olmutur. eklinde bir deerlendirme,
Sleymn Fik Efendinin 150den fazla esere sahip olan mellifin eserlerinin
tamamndan haberdr olmadnn gstergesi olabilir.

24
Mstakmzde gibi bir fzl- kmilin mezr tana byle sebk u rabtdan r szler yazlmasna
taaccb olunur. Bu szler Bk ve Hkn merhmlarn kabirlerine nak olunan kitbeleri ihtr
ediyor. Milletin tenvr-i ezhnna ve tehzb-i lisnna alan zevt- fzlann mezrlarna tev-i
ezhn ve tehv-i lisn edecek szler yazmak, zevt- mrun ileyhimin hdemt- ilmiyyelerine
kar glib nine-yi krn addedilmekdedir.
Ben nasl itmem taaccb yrimi yrnna nal, a.g.e., s. 10-11.
25 Sleymn Fik Efendi, Mecma-y Sleymn Fik, stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi,

TY 9577, vr. 5b.

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 35

2.2. Edeb ahsiyeti Hakknda Deerlendirmeleri

Sleymn Fik Efendi, Mstakmzdenin manzm ve mensr eserlerinin
vlmeye deer olmadn belirtmi ve rs imtihnnda baarl olamayn
yle deerlendirmitir:
ir ins yn- tahsn degldr. Her ne ise kendsi
kbiliyyetlce kimesne olup imtihna da girmi iken rs
virilmeyp bunca n-be-c kimseler mderris olmu iken tark
uzmsndan bir kimesne bu demn ne kbiliyyetine ve ne de
ced-be-ced ulemzdeligine itibr ile tark- ilmden tedrs
yle dursun cihet-i ilmiyyeden bir ramak idecek bir edn cihet
dah virmediler.26
Kendisi kbiliyetlice kimesne olup ifadesi ile Sleymn Fik Efendi,
Mstakimzdenin kabiliyetli bir kimse deil de kabiliyetlice bir kimse
olduunu sylemitir. Bu ifade naln da dikkatini ekmi ve bu deerlendirmeyi
tuhaf bulduunu belirterek kabiliyetlice kelimesinin kullanlmasna tepki
gstermitir.27 stelik bu husus hakkndaki ifadesinde geen Elli eser vcda getiren
kbiliyetlice olursa bir iki eser yazabilen ne olur? sorusu ile nal, Sleymn Fik
Efendiyi kastetmi olmaldr.
Esasnda bnlemn de Sleymn Fik Efendinin Mstakmzdenin
manzm veya mensr eser yazma kabiliyetinin vlmeye lyk olmad
hussunda hakl olabileceini; ancak ilim servetinin zektn ziyadesiyle datan
cmert bir melliften sadece iir ve inya hayatn sarfeden mehr edipler ve
irler derecesinde manzm ve mensr eserler yazmasn istemenin edebe ve
insafa uygun olamayacan; mellifin baz cmlelerinde takid ve zaf- telf gibi
kusurlar ve kelimeler arasnda dzensizlikler grlebileceini belirtmitir. Dier
yandan bnlemn, zahmet ve imknszlklar ierisinde rnein Tuhfe-yi Hatttn
gibi nemli eserler yazmasna ramen, mellifin iir ve insnn vlmeye lyk
olmadndan bahsetmenin kfrn- nimet (nankrlk) addolunacan da
eklemitir.28
2.3. Geimini Temni zerine Deerlendirmeleri
Sleymn Fik Efendi, Mstakmzdenin mrnn son dnemlerinde
hastalndan dolay evinde kaldn ve geimini temin edecek parann ona Seyyid

26 nal, a.g.e., s. 20-21.

27
Efendi, Mstakmzdenin malmtl adam olmakla sagr kebr elliye karb mellefta muvaffak
olduunu syledikden sonra kendisinin kbiliyetlice kimesne olduundan bahsetmesi pek garbtir.
Elliye karb melleft olan bir adama malmtl denildiini mtekben yine o adam hakknda
kbiliyetli unvn bile ok grlp kbiliyetlice tabri nasl rd olunur? Elli eser vcda getiren
kbiliyetlice olursa bir iki eser yazabilen ne olur? nal, a.g.e., s. 23.
28
Sleymn Fik Efendi, Mstakmzdenin ir insn yn- tahsn addetmemekte hakl
olabilir. Lkin mebhis-i mtenevviaya dir muhakkkne, mdekkikne eserler yazan, servet-i
ilmiyyesinin zektn maa-ziydetin tevz eden bir mellif-i kerem-krdan -srf ir inya sarf-
hayt eden- mehr-i deb v uar derecesinde ir in istemek muvfk- edeb insf olamaz.
Mstakmzdenin baz cmlelerinde takd ve zaf- telf gibi edeb kusrlar ve kelimeler arasnda
rabtszlklar grlr ve istihrc- manda bazen zahmet ekilir.
Fakat env- meakkat u mahrmiyyet iinde -mesel Tuhfe-yi Hatttn gibi- mhim bir kms
vcda getirmek, ir inlar yn- tahsn olan deb v uar-y benmn kr olmadn ve -
isimleri unutulmu, nesilleri kesilmi, tarfine msadak- yzlerce hatttdan kat- nazar, be ztn
terceme-yi hlini bulup yazmakta bin-nefs ne mihnetler ektigimizi teemml edince hazret-i
mellifin ir insnn yn- tahsn olmadndan bahsetmek, kfrn- nimet addolunur. nal,
a.g.e., s. 23-24.

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 36

Feyzullh Efendi tarafndan Slihzde Emn Efendiye haber verilmesiyle temn

edildiini syler. Hatta bu bilgilerden anlalaca zere Mstakmzdenin eline
geen maet 50 kurutur.
Nihyet Devlet-i Aliyyede res kethud ve defterdrlk
mansblarnda tekrr ile Mekke-yi Mkerremede veft iden
Seyyid Feyzullh Efendi evil-i hlinde Mstakmzdenin
skin olduu ehremni semtinde mukm olmak mnsebetiyle
hline vkf olmagla riysetinde eyhul-islm bulunan
Cmgz dimekle mulakkab Topkapul Slihzde Emn Efendiye
syleyp ehriyye elli gur bir maet tebd itdrmi ve
meydn- ehl-i perverlikde ta dikmidir. Mstakmzdeye
lyk olan efendi-yi mm-ileyhn bu demiyyetini bilp
takrren ve tahrren krini ed itmek iken efendi-yi mm-
ileyhn olna bir lihye trhi ki nesren hatt- erf / 1199 (
)ibresidr. Andan mad melleftnda harf
yazmayup Ravzatul-Meyh ve Silsiletl-Hatttn ve sir
eserlerinde Topkapul bana tarkumdan ferum
mukbelesinde tebd-i maet virdi diy zikr u sen ider.29
Sleymn Fik Efendinin belirttii zere Mstakmzde, Devha-y Meyh-
Kibr adl eserinde eyhlislm Mehmed Emn Efendinin hl tercmesinde
verdii bilgiler ierisinde Teekkr adyla bir blm oluturarak Mehmed Emn
Efendiye teekkr etmitir.30 Tuhfe-yi Hatttnde de geimini temn edecek
yardmn kendisine Mehmed Emn Efendiden geldiini bir dua ile belirtmitir.31
Sleymn Fik Efendinin slbu ve Mstakmzde hakknda syledikleri,
verdii bu bilgilerden sonra daha da arlar. Mstakmzdenin kendisine
balanan maetin Slihzde tarafndan verildiini sylemesini ve bu hususta
Feyzullh Efendinin ismini zikretmeyiini eletiriden teye tar. Bu ksmda
Sleymn Fik Efendi, Mstakmzdeye asl destek olan kiinin Feyzullh Efendi
olmasna ramen onun adn anmayp Slihzdeden bahsetmesini yadrgadn
belirterek bunun sebebini de vermitir.
Sa olsa da una desem ki sen maetden krk sene evvel
imtihna girmisin mderris olamamsn. Sonra nikrsden
mukad olmusun ve ok zamn oturdun yerde telfta
mberetden gayr bir ie yaramamsn. O mddet iin de
sana tarkun uzmsnda kimesne merhamet idp yzine
bakmam. Krk sene mrn fakr ile gemi. te cmlemiz
bilriz ki sana maeti Feyzullh Efendi yapd. An sen
itmeyp Slihzdeyi sen itmek nin olsun? Bunun sebebi bu
tark- ulemda olanlar tark- hcegnde olanlar
ekemeyp anlardan kendlerine bir inyet olsa da ketm

29
Sleymn Fik Efendi, a.g.e., vr. 5b.
30
Teekkr Muharrir-i fakrn b v ecddum tark olan tedrs-i resm meslegine idhl bbnda
istimzc- bl buyurduklarnda krk sl mukaddem matlabum olup lkin el-hlet hzihi mrn
adem-i tahammli ile istif eylemi idm. Bedelinde bir maeti hakkumda tebd buyurup erzel-i
mrmde ol nn-pre ile hl sedd-i ramak ve subh u mes rh- latfi yd olnmak vcibe-yi
zimmetm olmdur. Bilgin, a.g.e., s. 258-259.
31
Mstakmzde, Tuhfe-yi Hatttnde Bu fakre bir medr- maet kerem inyet buyurmulardr. Hak
tel mazhar- tecell-yi ilh eyleye, mn. ifadesi ile eyhl-islm Mehemmed Emn bin Slih bin
mer Slihzde bal altnda verdii bilgilerde Mehmed Emn Efendiye dua etmitir. nal, Tuhfe-yi
Hattatn, s. 707.

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 37

iderler. Yine tarklar ricline add iderler. Hatt baz ferzne

ukals tarklar ricline uzms syesinde metlib-i
dnyeviyyelerini tahsl idemeyerek tark- hcegn ricline
mrcaat ve ekseri dah izhr- fakr u zarret ile pye v
arpalk ve ake v boa misill tenaumt ile mtenaim
olduklarnda ebn-y cinslerinden ketm ile veliyyn-niam
efendimz ve kdasker efendimz himmet buyurd diy
tarklar riclini uururlar. Anlar ise kimseneye inyet degl
meclislerine gelen olur ise anlara kahve iirmekde buhl iderler
ve cmlesi hasd ve bed-ahlk ve lemin nimetine hased
iderler ve kimesne bir gzelce su barda bulunduunu istemez
lem demler olmagla kimesneye himmet inyet itmezler.
Mstakmzde bu grhdan olup ancak ricl-i Devlet-i
Aliyyenn nfz u ikblini ekemediginden Feyz Efendinn
inyetini ketm ile Topkapuly uurmu.32
bnlemn, bu durumu deerlendirirken ihtiyarlnn sonlarnda mellifin
geimini salayacak parann tahss olunmasn, gerekten Seyyid Feyzullh
Efendinin iareti ile elde etmise nce Feyzullh Efendiyi ve daha sonra
Slihzdeyi yd etmesini bir bor addetmesi gerektiini sylemitir.33 Ayrca
bnlemn, Mstakmzdenin kendisine yardm edilmesine vesle olan kiinin
adnn anlmamasn, mstehakk- muhaze (tenkid edilmeyi hak etmi olan)
olarak belirtmi; ardndan onun gibi birinin kfrn- nimet (nankrlk)
etmeyeceini sylemitir. Bundan sonra ise rnek olarak Mstakmzdenin Tuhfe-
yi Hatttnde Osmn Paazde Ahmed Rtip Paa hakknda onun yardmn
sylediini, bu ve buna benzer grd yardm ok defa belirttiini;34 bu yzden
Seyyid Feyzullh Efendinin inyetini belirtmemi olmasnn uzak grlen bir
ihtimal olduunu; eer Mstakmzde haberi olmad iin Feyzullh Efendinin
ismini anmadysa doal olarak bundan mazr olduunu ifade etmitir.35 Bu

32
Sleymn Fik Efendi, a.g.e., vr. 5b.
33
Mstakmzde kendi tabriyle erzel-i mrnde eyhl-islm Slihzde Efendi tarafndan tahss
olunan nn-preye fil-hakka Seyyid Feyzullh Efendinin delletiyle nil olduysa evvel mrun-
ileyhin, sniyen Slihzdenin subh u mes rh- latfini yd eylemeyi vecbe-yi zimmet addetmeli
idi. nal, a.g.e., s. 21-22.
34
Mstakmzde srnda -mnsebet geldike- grd insniyyeti sylemekte ihml etmiyor.
Mesel Tuhfe-yi Hatttnde veliyy-i nimetim nmyla yd eyledii Osmn Paazde Ahmed Rtib
Paadan bahsederken Bu abd-i fakirin tevrh-i addesini kabl ile b-kes-nevz olmulardr.
Sadret mektpusu Seyyid Ahmed Sbit Efendinin terceme-yi hlinde Vaktimizde mazhar-
ikrmlar olduumuz zevt- gzdeden idi., Seyyid Vehbnin terceme-yi hlinde Fenn-i trhe dir
kendilerden intifmz olmudur., Kirii Hattt Yahynn terceme-yi hlinde Bu cerdenin
ceminde inet-i klliyyesi olmudur. diyor.
Tevrhini kabl eden ve mazhar- ikrm olduunu ve trhe dir intif ve malmtndan
istifde eyledii ztlar zikr ettii hlde erzel-i mrnde nn-pre tahssine dellet ve idme-yi
haytna himmet eden bir zt- mrvvet-ir keml-i kr minnet ile yd etmemesi
mstebaddr. Feyzullh Efendinin dellet-i hayr-hhnesine muttali olmad iin nmn yd
eylemediyse bit-tab mazrdur. nal, a.g.e., s. 22.
35
Feyzullh Efendinin dellet-i insniyet-mendnesine vkf olduu hlde vazfe-yi kr minneti
ed etmediyse mstehakk- muhazedir.
Mstakmzde gibi salbet-i dniyye ve fazlet-i ilmiyye ile mevsf u marf olan bir merd-i nezhin
-dellet-i mrvvet-krnesine mazhar olduu- bir zt- hayr-hha kar vazfe-yi sips fda kusr
etmeyecegi ikrdr.
Zr o, bilirdi ki mnkir-i nimet, mnkir-i Hakk gibi matndur. nkr- nimet edenler yhud ikrr-
nimet etmeyenler insniyyete ve insnlara ihnet etmi olurlar. kr-i nimet dah bir nimetdir.
dstruna riyetle grlen insniyyet ve mrvvet iln edildike insnlar, insniyyet ve mrvvete
mnhemik olurlar. Bu syede hem insnlar tel, hem de insniyyet taammm eder. Kfrn- nimet

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 38

hususta ayrca akla yle bir soru gelir: Acaba Mstakmzde, Sleymn Fik
Efendinin ifadesiyle ricl-i Devlet-i Aliyyenin nfz u ikblini ekememi olan
bir kimse midir? Bu sorunun cevabn bulmak iin bnlemnin baka eserlerdeki
bilgilere bakt gibi rnein mellifin ilim tahsili hakknda verdii bilgilere de
baklabilir.
Mstakmzde, eserlerinde hocalarnn her birinin adn zikretmi ve
hangi ilmi hangi hocadan rendii hakknda ayrntl bilgi vermitir. Kendisinin
vlid-i mcidim merhmdan tahsl-i ulma ibtid olunmutur.36 sznden
anlalaca zere Mstakmzde, ilk tahsilini babasndan almtr. Mellif, Devha-
y Meyh- Kibrn baz nshalarnn nihyetinden37 ve ayrca Tuhfe-yi Hatttnde
kendisini anlatt ksmdan anlalaca zere ok sayda hocadan ders almtr.
Eserlerinin bu blmlerinde ilimlerinden nasiplendii hocalarn ve onlardan
hangi dersleri aldn da tafsilatl olarak anlatmtr.38

hlinde ise zaf- beer, insniyyet-perverlere, insniyyette imsk edilmesini tavsiye eder. nal, a.g.e.,
s. 22.
36
nal, Tuhfe-yi Hattatn, s. 216.
37
Devha-y Meyh- Kibrn yaplan aratrmalarda 43 nshas tespit edilebilmitir. Bu nshalardan
Sleymaniye Ktphanesinde Esad Efendi koleksiyonunda bulunan 2441 ariv numaral ile yine ayn
ktphanedeki Hsrev Paa koleksiyonunda yer alan 390 ariv numaral nshalarn nihyetlerinde
mellifin kendine dair verdii bilgiler mevcuttur. Ayrca Msr Milli Ktphanesi Trke Yazmalar
koleksiyonunda Tarihi Trk Talat 161 ariv numarasyla kaytl Trh-i Mstakmzde ve yine ayn
koleksiyonda Tarihi Trk 156 ariv numarasyla kaytl Terceme-yi Hl-i Mstakmzde adl iki varaklk
metinlerin de burada verilen bilgiler olma ihtimli vardr.
38
Devha-y Meyh- Kibrn baz nshalarnda yer alan bilgilere gre tahsil hayat kendi dilinden
yle anlatlmtr: Bu hadyk- hakykun cmii ve ilm- tercim-i meyh- slmn rfii abd-
i d-yi mnkesirul-bl bende-yi drne-yi pern-hl hk-i py- evld- ulem ve turb- makdem-
i ebn-y fudal maklesinden bulunup el-veledul-hurru yakted bibihil-gurri / Hr ocuk, parlak
atalarna tabi olur. ( ) muktezsnca ser-pene-yi cehl-i mrekkebden tahls-i

girbn- nefs-i ntka ve ikence-yi engl-i tab- n-mhezzebden tebd-i dmen-i azmet-i sdka
kasdyla unfuvn- cevnde d-yi bil-hayr vlid-i mcidmden ilm-i Sarf tekml ve Nahvi tahsl
idp Ebul-Feth Cmi-i nr- lmiinin imm Seyyid Ysuf Efendiden usl ve fr- fkh- erfi itkn
ve tefehhm ve taallm-i krat-i Kurn- Kerm ve mahricinde bni Cezer Manzmesi ve sir
nsah- adde istimn tetmm esnsnda ser-etibb-y hssa-y sbk Haytzde merhm Mustaf
Efendiden cls- hmyn- meymenet-makrn- zll-i Br terflerinden mlzemet ile kadem-
nihde-yi evveln-i pye-yi sllem-i merm olup mderrisn-i kirmdan Yemlih Hasan Efendiden
Telhs ve Muhtasar ve Mutavvel ve sir nsah- mteaddde ve mnzara v dbdan dah lezzetyb
olup merhm Zlfliler Hcesi mderrisn-i kirmdan Hfz Mehemmed Efendiden Akid-i Cell
ve hiyesi Hayl ve erh-i Akid-i Taftazn ve muhtasart- fenn-i mantk ve Kd Mr-i Lr ve
fenn-i Hads-i erfden Kd Iyz merhmun if-y erfi ve Tefsr-i Beyzvden birka cz-i erf
dah grilp ve usl-i hadsden Nuhbetl-Fiker-i bni Hacer ve sir ktb-i muktedye bitemmih
grilp ve fahrul-mderrisn Babadal Sleymn Efendiden dah fenn-i mantkdan emsiyye ve
etrf ve erh-i Matl ve hiyesi Seyyid erf-i Crcn grilp mderrisn-i kirmun dilbendi
brhm Hanf Efendiden nsha-y Vassf ve zmre-yi hcegn- dvndan Seyyid Mehemmed
Hakm Efendiden Makmt- Harr ve Trh-i Ateb ve bediyytdan Hullets-Siyer ve sir
mlhakt- fenn-i db istb olnup eyh Abbs- Vesm Efendiden dah zebn- Frisye taalluk
iden nsah- mhimme mehm-emken grilp sir erbb- kabl-i fuhl-i fezil-vuslden on kadar
zevt meclis-i ifdelerinden levzm- itkn tekml olnup skdrda Vlide Sltn Cmiinin vizi
szde eyh Mehemmed Slih Efendi vstasyla bkyyets-selef e-eyhul-fzl vel-kutbul- vsl
vel-gavsul-kmil Abdl-an en-Nablus e-m kuddise srruhul-azzn fenn-i hads-i erf
silsilesine mumz v mahtm izinnme ile muntazam olup beynel-meyh mnend-i Keml-i
Hucend, Tokat e-eyh Mehemmed Emn Efendi en-Nakibendden dah Buhar-yi erf ve sir
fenn-i hads-i erf grilp e-eyh Ahmed en-Nahl el-Mekk e-fi silsilenmesi ki krk drt senedi
hvdr mumz v mahtm bu fakre erzn klnd. Andan mad turuk- ett ile dah ilm-i hads-
i erf ve sir mesmt u merviyyt ve bil-hssa ktb-i mm Fahr-i Rz ve Muhammed azl ve
telft- e-eyh Muhyid-dn el-Arab kaddesallhu esrrahum mecmn taallm ve istim u
tefhme izn virilp ol esnda ahsen-i marif-i cziyye mek- hattde dah mefharul-mevlil-izm
Fndkzde Efendi badeh md- Rm Ktibzde Mehemmed Ref Efendiden bil-cmle yedi sene

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 39

Tuhfe-yi Hatttnde ise bir hattat olarak kendisi hakknda bilgi verirken
daha ksa bir bilgi vermi; ancak yine de ders grd hocalarnn adlarn
zikretmitir.39 Burada verilen bilgilere gre mellifin ders ald hocalar; Fatih
Camii mam Seyyid Ysuf Efendi, Haytzde Mustaf Efendi, Yemlih Hasan
Efendi, Babadal Sleymn Efendi, Hfz Mehmed Efendi, Seyyid Muhammed
Hakim Efendi, brahim Hanif Efendi, eyh Abbas- Vesm Efendi, eyh Mehmed
Slih Efendi, eyh Mehmed Emn Tokad Efendi, Fndkzde brahim Efendi,
Ktibzde Mehmed Ref Efendi, Ysufzde Abdullah Hilm Efendi, Seyyid Hakm,
Erikapl Mehmed Rsim Efendi ve Dedezde Seyyid Mehmed Efendidir.
Mstakmzde Sleymn Sadeddn Efendinin nemli bir yn de daha
nce belirtildii zere bir hattat olmasdr. Tuhfe-yi Hatttnde hattatl hangi
hocalardan rendiini anlatmtr.40 Sls ve nesih hatlarn Mehmed Rsim
Efendiden, talk hatt ise Fndkzde brahim Efendi, Ktibzde Mehmed Refi ve
Dedezde Seyyid Mehmed Efendiden renmitir.
Mstakmzdenin kendisine yardm eden bu kadar kiinin adn and
grlrken acaba mellif, Feyzullh Efendinin adn niin zikretmemitir?

mikdr taallm ve kuvve-yi karbeye gelmi iken inkisr- zcc- mizc- fakr bis-i tehr olmu
idi. Fakr-i azmt-taksr umm- ahvlde
Enm ki hk-r be-nazar kmy kunend
y buved ki ge-yi em be-m kunend
(Baklaryla topra altn hline getirenler,
Acaba bir gz ucuyla bize de bakmazlar m ki?)


nedesince tefahhus- erbb- suver u hl ve tasaffuh- vch- ashb- keml idp her kanda bir zt-
marzil-hsl ihss itse liksna tlib ve her ne kanda bir vcd- mergbl-fil istim eylese
mehm-emken ictim u iltiksna dil cnla rgb olup pervne-yi vcd ule-yi sohbetine ilk ve
met- sdk u ihlsdan hvel-mevcd hdmetinde fed itmek zere temr-i sk- ikdm ve edd-i
bz-y ihtimmla tahsl-i meleke-yi cziyye ve tekml-i biza-y ilmiyyeye bezl-i makdr eyleyp
mlzemet-i du-y devlet-i pdihyle dest-mye-yi al-y metlibi zb-i kabza-y temellk
eylemek dest-yr-yi inyet-i veliyyn-niamye mevkf olmagla bu veska-y enka-y metne-yi
raziyyenn tahrr ihdsna cesret olund. Yed-i uly-y meymenet-karn ve dest-i vl-y
meyseret-gznlerinden mesldr ki bu hri-i ez-defter-i madd dlerin dah dhil-i hisb-
kerem-ddegn- mevd buyurup zamn- devletlerinde cebhe-syn- evvelin pye-yi sllem-i
tevfk- hayrul-ferk zmresine ilhk u talk buyurup ihy olunmak ment- celiyy-urt irde-yi
himmet-i vl-nehmetleridir.
Araztu al mevlye kulle maksd
Fein e ahyn ve in e etlef
(Arz ettim efendime btn taleplerimi,
sterse ihya eder, isterse helak eder beni.)



Temmet. Mstakmzde Sleymn Sadeddn Efendi, Devha-y Meyh- Kibr, Sleymaniye Ktp., Esad
Efendi, 2441, vr. 40a-41a; Sleymaniye Ktp., Hsrev Paa, 390, vr. 43a-44a.
39
Ceddim merhmun Edirneden mazlen rhlet eyledigi mesken Balat harkyla muhterk oldukda
Terkm Cmii kurbnda bir hne temellk olnup cls- Sultn Osmn trhine gelince skin olmak
mnsebetiyle Sultn Mehemmed mm Seyyid Ysuf Efendi Zlfliyn Hcesi Mehemmed Efendi
ve Yemlh Hasan Efendi ve eyhul-kurr Ysufzde Abdullh Efendiden ve Seyyid Hkimdan
dah nie zamn telemmz mukadder ve fenn-i hads ve tarkat- aliyye hcegn Eb eybetel-
Hdr radyallhu anh civrnda vk Emr Ahmed el-Buhr Zviyesi eyhi hccetd-dn ve
mahaccetu ehll-yakn Hce Mehemmed Emn Tokadden ahz ve mumz vu mahtm veska-y
iczetle dah erefyb olmak myesser olmudur. nal, Tuhfe-yi Hattatn, s. 216.
40
El-kssa sls neshi Hce Mehemmed Rsim stddan taallm ve hatt- talk dah Fndkzde
brhm Efendi ve Ktibzde Mehemmed Ref Efendi ve Dedezde Seyyid Mehemmed Efendiden dah
tefehhm ile mehm-emken medr- mam olan hatt- m-yukra tedrk olunmudur. nal,
Tuhfe-yi Hattatn, s. 216.

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 40

Sleymn Fik Efendinin syledii gibi Mstakmzde, Feyz Efendinin inyetini

ketm ile Seyyid Feyzullh Efendinin yardmn gizledii ve bunu ekemediinden
sylemedii, Mstakmzde ile ilgili verilen bu bilgilerden ve mellifin zerinde
emei bulunan kimselerin adlarn anmasndan da anlalaca zere olas
grnmemektedir. Dier yandan Mstakmzde, Tuhfe-yi Hatttnde kendisi
hakknda bilgi verirken yaamn srdrebilecei kadar yardmn verildiini zaten
sylemi, inkr etmemitir.41 Btn bu bilgiler ve Mstakmzdenin eitli
kaynaklarda kendisi ile alkal verdii bilgilerde geimini temn edecek yardmn
kendisine balanmasna vesile olan kiinin ismini yad etmemesi, bnlemnin
dedii gibi ya mellifin bu kiiden haberdr olmadn ya da tevessl olan kiinin,
yardmn gizlediini dahi gsterebilecek durumdadr.
Peki dier yandan Sleymn Fik Efendi, ismi geen Feyzullh Efendi
hakknda ne sylemitir? bnlemn iddiasn glendirmek iin Sleymn Fik
Efendinin Sefnetr-Res Zeylinde kaytl bilgiyi42 de incelemesinde
deerlendirmitir. Sleymn Fik Efendi, sylediklerinden anlalaca zere
Seyyid Feyzullh Efendi hakknda da olumlu szler sylememitir. Mstakmzde
ise Tercim-i Ahl-yi Fetv adl eserinde yer alan eyhlislm Murtaz Efendinin
hl tercmesinde daha nce de belirtilen imtihn dolaysyla verdii bilgilerden
sonra srasyla onun mehat makamndan azl edilii, vefat ve son olarak eserin
slbuna gre kiilii ve hangi padiahlar zamannda makamda bulunduu zere
bilgi vermitir.43 Bu bilgilerden Mstakmzdenin sakalnn seyrek olmas
nedeniyle mderris olabilmesinden uzak tutulmasna ramen dnemin
eyhlislm olan Seyyid Murtaznn kiilii zerine olumsuz bir deerlendirme
yapmad anlalr.
Sleymn Fik Efendinin vefat etmi olan bir kimsenin arkasndan Sa
olsa da una desem ki, sen maetden krk sene evvel imtihna girmisin, mderris
olamamsn. Sonra nikrsten mukd olmusun ve ok zamn oturduun yerde telfta
mberetden gayr bir ie yaramamsn. eklinde syledii szler esasen ok ardr.
bnlemn, Sleymn Fik Efendinin bu szlerinin tekdr edilmesinin ve
Mstakmzde gibi bir kimseye hi kimsenin bu ekilde hitap etmemesinin
gerektiini belirtmitir. Bu ifadeleri Mstakmzde iin kullanan Sleymn Fik
Efendiye ise nal, birok makamda bulunduu halde ne yapm olduunu

41
b u ecddum tarkndan fergum mukbilinde Devlet-i Aliyyede bir nn-pre-yi maet sedd-
i ramak olmak zere inyet buyurulmudur. nal, Tuhfe-yi Hattatn, s. 216.
42
Sleymn Fik Efendi merhm, nmda- muhteremini nimet-ninslkla ithm ettii gibi
Seyyid Feyzullh Efendi hakknda da Sefnetr-Res Zeylinde u satrlar yazyor: Sreten ahlk-
hamde ve evz- pesendde ile mehr ve manen nifk- sret ve red-yi haslet olduklar zebn-zed-
i cumhrdur.
Feyzullh Efendi, Mstakmzde hakknda ibrz- insniyyet ettiyse kendinin nifk- sret ve red-yi
haslet olmas insniyyetinin kymetine halel veremez. Amm Sleymn Fik Efendinin syledii
hasil-i habse nefsinde mevcd ise insniyyetinin nefini grememesi tabidir.
Mstakmzdeye maklt- mteekkirne rd etdirmemee sebeb-i mdd yhud sebeb-i manev
acab o sret-i mnfkne midir?
Yukarda iret ettiim vech ile Sleymn Fik Efendi mevzu- bahs eyledii zevtn ekserini bir
sretle zemmetmek itiydnda bulunduundan Feyzullh Efendi hakkndaki beyntn da biraz
ihtiytla telakk etmek lzm gelir. nal, a.g.e., s. 22-23.
43
Mft-yi merkm her tarkyla mteferridne reftr muhtasarul-hl yegne etvr her hleti
mlhazadan ibret ve her hareketi mntec-i fikr-i salbet olup arpalkdan nkl ve adem-i
kablleri havss- tab- iffet-perverindendr. Miyn- akrnda mutasallib metn, mutaassb- fid-
dn, ismi gibi merd-i ferd-i zamn ve be seneye karb mddetle htime-yi devlet-i Mahmd Hn
olm idi. Bir ay kadar vakt-i hitm Sultn Osmn- lisin evil-i eyymdur. Tecvezellhu anh. /
Allah ondan/ktlklerinden vazgesin/onu affetsin! ( ) Bilgin, a.g.e., s. 229.

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 41

sormutur.44
Sleymn Fik Efendinin Mstakmzdenin ok sayda eser telf etmesi
hakknda ok zamn oturduun yerde telfta mberetden gayr bir ie yaramamsn
eklindeki ifadeleri zere ise bnlemn, bu szlerin hayretlik verdiini; ayrca
Mstakmzdenin krk sene mr fakirlik iinde gemesine, ayak ars ekmesine
ve evresindekilerce yzne baklmamasna ramen hrmet edilmesi gereken
fazilet sahibi bir kimse olduunu ifade etmitir. Burada geen merhamet etmeyen
kimseler iin ise nal, onlarn yzlerine tkrmek gerektiini, ikyet etmeyerek
vaktini telftla geirmesinden dolay byle bir fert hakknda sz sylerken
ihtiramda bulunmayp telfta mberetden gayr bir ie yaramamsn eklinde bir
ifade ile tekdr etmenin insaf ve hakkaniyetin kabul edebilecei hllerden
olmadn belirtmitir.45 bnlemn, bu sylediklerine Mstakmzdenin hastalk
bahanesiyle yatmadn, ok meakkat ve ilgisizlik iinde kalmasna ramen eser
telfine devam ettiini, Sleymn Fik Efendinin bu kmsemelerinin ise
yzszlnden ileri geldiini ekleyerek onun ok sayda makama getirilmesine
ramen hangi faydal ileri yaptn sormutur.46 Dier yandan burada
bnlemnin belirttii telfta mberet ifadesi de dikkat ekicidir. Zira bu
ifade ile Sleymn Fik Efendi, mellifin telfata balamaktan baka bir ie
yaramadn sylemi; stelik bu durumu, bunca eser kaleme almasna ramen
Mstakmzdenin hizmetini kmser bir slpla sylemitir.
Sleymn Fik Efendinin mderris olmayan limlerin hocalk makamna
getirilenleri ekemeyip onlardan bir yardm grseler dahi bunu sylemediklerini
ve Mstakmzdenin de bu gruhtan olduunu belirterek onun devlet
byklerinin nfzunu ekemediinden bahsetmesi de nala gre yanl bir
ifadedir. nk mellif, daha nce belirtildii zere ilmiye mensuplarndan deil
de devletin ileri gelenlerinden olduklar hlde Ahmed Rtib Paa ve Ahmed Sbit
Efendiden grd iyilii saklamamtr.47
bnlemn, ona gre Mstakmzde gibi dnyadan elini ve dilini ekmi,

44
Hele telfta mberetden gayr bir ie yaramamsn hitb- hat-engzine ne demeli? yn-
itb olan bu hitb Mstakmzde gibi zerinde ferd-i ferdenin zerre kadar hakk olmayan bir
merd-i l-cenba rev gren Sleymn Fik Efendi, hazne-yi milletten mntefi olarak birok ite
bulunduu hlde acaba ne ie yaramtr, gsterebilir mi? nal, a.g.e., s. 24.
45
Sleymn Fik Efendinin ok zamn oturduun yerde telfta mberetden gayr bir ie
yaramamsn tarzndaki hitb- itb-mzi de sezvr- taaccbdr. Krk sene mr fakr iinde
geen, nikrsden mukad olan, tark- uzmsndan kimesne merhamet edip yzne bakmayan bir
fzl- vcibl-ihtirm, hline merhamet etmeyenlerin yzne bakmayanlarn yzlerine bzk-efn
olmak cb ederken bir ferd hakknda akk- ukka ve bess-i ekve etmeyerek telfta hasr- evkt
eylemesinden dolay takdr tevkrde bulunmayp da telfta mberetden gayr bir ie
yaramamsn tarznda itba kalkmak insf u nasfetin kabl edebilecegi hllerden deildir. nal,
a.g.e., s. 24.
46
Sleymn Fik Efendinin bu szlerine yine bnlemn yle kar kar: Fzl- mrun-ileyh
telfta mberet etmeyip de srt st yatarak tavandaki tahtalar saysa idi Sleymn Efendi, ne
diyebilecekti yhud ne demeye hakk olacakt? Mm-ileyhin -Mstakmzde hesbna- kabhat
olarak sayp dkt illetler, klletler ve bre adamn tesdf ettii kadar ninslklar,
merhametsizlikler arasnda oturduu yerde telfta mberet etmesi, fazlet-i hulkiyye v
ilmiyesinin hid-i dili olduu hlde bu yzden muhazeye cret etmek -Sleymn Efendinin
afvn ric ederim- yzszlkden ileri gelir. nal, a.g.e., s. 24.
47
Sleymn Fik Efendinin tark-i ulemda olanlarn tark- hcegnde olanlar ekemeyip
anlardan kendilere bir inyet olsa da ketm ettiklerine ve lem adamlar olduklarna dir
mesrdtyla Mstakmzdeyi de bu grhdan add ve ricl-i devletin nfz u ikblini
ekemediinden bahsetmesi de sakmetden hl deildir. nk yukarda gsterildii vech ile -
Ahmed Rtib Paa, Ahmed Sbit Efendi- tark- ulemdan degil, ricl-i devletten olduklar hlde
Mstakmzde, anlardan grdg en kk bir iyilii ketm etmemidir. nal, a.g.e., s. 25.

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 42

adeta ssz bir kede ibadet edercesine ummun yararna dair faydal ve mhim
eserler telif etmi olan bir kimsenin dnyann ss ile bir alveriinin kalmadn
ve bu nedenle devlet byklerinin nfzunu ekememesi gibi bir durumun sz
konusu olmadn syleyerek bu durumun rekbetten, hrs ve hasetten
kaynaklandn belirtir. Ayrca eitli kaynaklarda vasflar vlerek tarf edilen,
dinini ve emirlerini korumak ve tatbik etmekteki ciddiyet ve salaml ile
ahlknn fazileti, zerinde birleilen bir mesele olan Mstakmzde hakknda
Sleymn Fik Efendinin sz ettii kabahatlerin eksikliklerle dolu ve yersiz
addedilmesi gerektiini ifade eder.48

48
nal, incelemesinde bu sylediklerini yle ifade eder: Mstakmzde gibi dnydan elini ve dilini
eken ve knc-i uzletde -det ibdet edercesine- nef-i mma mteallk sr- mhimme v nfia
telfine vakf- fikr eden bir mnzev-yi l-menziletin, ryi-i dny ile bir alverii kalmamdr
ki ricl-i devletin nfz u ikblini ekemesin. Nfz u ikbli ekememek, rekabetten ve hrs u
hasedden tevelld eder.
eyb u b meden bd u reften
Rz u ebe kden em u besten
(Yallk ve genlik gelir ve gider.
Gndz ve gecesi gz ap kapamaktr.)

Mirc- bendeg zi-der gayr- ser-kest

Reften be-kabe py-be-dmen keden
(Kulluun mirc, siliin dndaki kapdandr.
Gece ve gndz ge ap kapatmak kadar.)

zemzeme-yi istifr-krnesiyle ke-yi inzivya ekilen bir merd-i kniin hissiyt- rekbet-
krneye kaplmasna ve sika-y hrs u hasedle harn nfz u ikblini ekememesine hkmetmek
nasl kbil olur? Binen aleyh Sadeddn Sleymn Efendinin ahvlini, bir de Fik Sleymn
Efendinin akvlini nazar- dikkate alan erbb- insf, ikinci Sleymna hitben
Kr- pkn-r kys ez-hod me-gr
(Temiz olanlarn iini, kendi yaptklarnla kyaslama.)

demeye mecbr olurlar.
Mstakmzde ifs-Sadr lin-Neslin-Nr nmndaki eserinin mukaddimesinde kendini
(filtn mefiln feiln)
Cmiul-cem-i str- tazm
s-yi Hak, mut-i nefs-i sakm

Rehber-i slikn- rh- eref

eyh-i syn- hnkh- telef

Erzell-mr pr-i n-bli

Zikr-i Hakdan degl dil-i frig

Mstakmzde-yi gneh-pr
Mafiret-hh- dergeh-i Mevl
tarznda tarf ettii hlde bitne-yi ahvline vkf olanlar enfs- madde-yi zindegnsini zikr-i
kalbye atf ile nil-i sermed-yi devlet-i maneviyye olan allme-yi yegne ve fehhme-yi b-bahne,
perhz riyzetde d-ber-d rif-i Bistm ve ner-i fevyih nezhet ile etrf u eknfta nefha-
rz-i hret-i Attr u Cm..., Yekt-svr- meydn- hakyk u marif ve znet-trz- esrr- fnn
u avrif ..., Fuzaldan, ulemdan, sulehdan, musannifnden..., Nie zamn takrren ve tahrren
ner-i ulm- nfiaya kym zere iken..., Mahdm- muvakkar, ekser-i fnndan kaz-y vatar,
nazm u nesrde shib-i eser, ulm- edebiyye v Arabiyyede bedun-nikt kbiren-an-kbir bir

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 43

bnlemn, Mstakmzdenin her trl keyif verici eyden nefsini

alkoyabilecek derecede temizlik gsterdiini ve bu nedenle nefs-i emmrenin
gerektirdiklerinden olan hrs ve hased ile nimeti inkr gibi kt hlleri kovulmu
eytann dahi ondan beklemeyeceini tasdk edeceini ifade eder. Ona gre
Sleymn Fik Efendiye den insanlk vazifesi, Mstakmzde gibi ilmiyle mil
bir kimseyi, hrsl ve hased eden baz kt ahlkl kimseler ile merepleri bir
farzederek aleyhinde sz sylemek ve rhunu incitmek deil de if-y erf
rihinin dedii gibi her ynden hrmete lyk grmek, gnln ho etmek ve
Allhn rzasn celbeden himmeti yksek ve gayreti ok olan Mstakmzdeyi
sonradan gelen muasrlarna kar ho szlerle yceltmektir.49
bnlemn, bu bahiste son olarak mellif ile ilgili deerlendirmelerini onun
kymetli eserler vermi kemlt sahibi bir kimse olduunu syleyerek
tamamlamtr.50
3. Sadeddn Nzhet Ergunun Deerlendirmeleri
bnlemnin Sleymn Fik Efendiye dair deerlendirmeleri Sadeddn
Nzhet Ergunun da dikkatini ekmi ve Ergun, Trk airleri adl eserinde Sleymn
Fik hakknda51 bilgi verirken naln Tuhfe-yi Hatttnin bandaki incelemesinde
verdii bilgilere atfta bulunmutur. nal, burada yer alan tenkitlerinin dnda Son
Asr Trk airleri adl eserinde de ayrca deerlendirmeleri yer almaktadr52 ve

fzl- mstakmz-zt ve sr v manev cemls-sft... gibi evsf- liye ile tarf tevkr
ediyorlar.
Hayt u memtnda byle sen vu il edilen ve salbet-i dniyye ve fazlet-i hulkiyyesi mttefekun-
aleyh olan bir zt- l-kadr hakknda Sleymn Fik Efendinin serd ettii ithmt, pr-halel ve n-
be-mahall addolunmak zarrdir. nal, a.g.e., s. 25-26.
49
Mstakmzde her trl mkeyyifttan, hatt ttn istimlinden bile men-i nefs edecek
derecede ibrz- nzhet eyledii hlde nefs-i emmrenin cbt- habsesinden olan hrs u hased ve
kfrn- nimet gibi mesvyi irtikb etmeyeceini, eytn- racm de tasdk eyler.
Sleymn Fik Efendiye terettb eden vazfe-yi insniyye, Mstakmzde gibi bir pr-i marif-
mevfru hars hasd birtakm cerrrn-i bed-yn ile hem-mereb farz edip de aleyhinde idre-yi
makl ve rhunu rencde etmek deil, if-y erf rih-i kmilinin dedii gibi Her vech ile ikrma
yn ve tatybi msteclib-i rz-y Mennn olan o merd-i l-himmeti, musrn u ahlfa kar
kelimt- tayyibe ile izz eylemektir. nal, a.g.e., s. 26.
50
Env- mevni u gumm iinde vcda getirdii sr- ilmiyyeden mstefz olan bir kr-gzr
hakr sfatyla musrn u ahlfa iln ederim ki: Mstakmzde merhm, marif-mendn- millet
arasnda fazlet-i ilmiyye v hulkyye, b-huss kesret kymet-i sr ile maddl-emsl bir
mellif-i shib-kemldir.
te o kadardr ol hikyet
Bksi gzf- b-nihyet nal, a.g.e., s. 27.
51
Ayrntl bilgi iin bkz. Sadeddn Nzhet Ergun, (ty.). Trk airleri, C. 3, s. 1409-1414.
52
naln Son Asr Trk airleri adl eserindeki deerlendirmeleri u ekildedir: Tuhfe-yi Hatttin
mukaddimesinde sylediim vech ile: Tanezenlikte fikul-akrn olan Sleymn Fik Efendinin ismi
ve mecmas ahsndan daha mehrdur.
Sreyy Bey Sicill-i Osmnde Doruluu sever, ir-i mhir idi. diyor. Doruluu sevmesi yn-
takdr ve teekkr ise de doruya, eriye tan etmesi sevilir bir hl deildir. Tezkire-yi Fatnde
mnderic Tan edelim redifli gazeli de herkese, her eye tanetmek itiydnda bulunduuna delldir.
O gazelde mukbilin chna, mline; mdbirin krna, hline; hocann kyline, kline; ruhsr- yrin
line hline; felein mhna sline, en nihyet kendi tabna ve kline tan ediyor.
Ahlkn ve sr- nazmiyyesini tedkik edenler:
Hazret-i mr-i shan-pervere olmaz tanzr
Fikn tabna m kline mi tan edelim
beytinin ikinci msran tekrar etmee mecbr olurlar.
Bir gazelinde:
Temelden hne-i erna Fik metnet ver
Fesd olsa essnda bnnn pydr olmaz
tarznda nefsine nashat etmi ise de hne-i erna temelden metnet verememitir.

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 44

Ergun da naln bu szlerini eserinde vermitir. Ergun, bnlemnin Sleymn

Fik Efendinin hicveden slbunu ileri srerek onu tenkit etmesi ile onun asl
mhim olan tarafn gstermediini ve lke iin hizmetlerininin ne derece faydal
olduunu belirtmediini sylemitir.53 Aslnda nal, bu hususta daha nce
belirtildii zere Sleymn Fik Efendinin ok sayda makamda bulunduunu;
ancak Sleymn Fik Efendi, hazne-yi milletten mntefi olarak birok ite
bulunduu hlde acaba ne ie yaramtr, gsterebilir mi? szleri ile onun
kendisine grev verilen makamlarda ehemmiyetli bir i yapmadn sylemitir.
Sleymn Fik Efendinin slbu ve mecmasnda verdii bilgileri de
deerlendiren Ergun, Sicill-i Osmnde54 doruluu sever diye bahsedilen air iin
eridir diyebilmek iin elde bir belge olmadn; ancak muasrlarnn veya
kendinden nce yaam baz kimselerin ona gre yanl olan tavrlarn aka
eletirmekten ekinmemi olmasn Sleymn Fik Efendinin doruluuna bir
delil addetmitir.55 Buna rnek olarak ise Safay Tezkiresi iin Mevvet-tertb vel-
elfaz tabirini kullanmasn, eyh Galibin bir beytini tenkit etmesini, Mevlna
Hlid,56 Hlidler, Mstakmzde Sleymn Sadeddn Efendi ve Vakanvis Esad
Efendiye dair mecmasnda aleyhte yazlm yazlar olmasn;57 ayrca bunlarn
dnda kssahanlara ve Rflerin topuz vurmalar ile i saplamalarna itiraz
etmesini vermitir.58 Esasnda burada bahsedilmesi gereken bir husus daha vardr.
Devhatl-Meyha Ayntab Mehmed Mnb Efendiden sonra Sleymn Fik
Efendi ve Mektbzde Abdlazz zeyil yazm olan isimlerdir. Her iki mellifin de
eserlerinde biyografilerini verdikleri eyhlislmlar ayndr. Ancak Mektbzde
Abdlazz, Sleymn Fik Efendinin eserini garazkrne bir slpla yazdn

Taht- irde imdi biziz pdih- nev

Olsa aceb mi Nb v Sbit gulmmz
ve
Alrdm irin her bir szn bin altna Fik
Eer kim nutku bu irin gibi hsn-i beyn olsa
demesi, senedsiz iddi-y hak kablinden madddur.
Mstakimzde hakknda iri yn- tahsn deildir. diyen Sleymn Fik Efendinin iirine yn-
tahsndir. diyenler bulunacak m? bnlemn Mahmud Kemal nal, (hzl. Mjgn Cunbur,), Son Asr
Trk airleri, AKMB Yay., Ankara 1999, C. I, s. 536-537.
53
Tanezenliini ileri srerek Sleymn Faik Efendiyi bu cmlelerle tenkid eden Bay bnlemn
Mahmud Kemal, bu deerli ahsiyetin asl ehemmiyetli tarafn gstermemi ve memleket iin
istifadeli olan messinin ne derece faydal olduunu bildirmemitir. Ergun, a.g.e., s. 1410-1411.
54
Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmnde Sleymn Fik Efendi hakknda hayat ile alkal bilgi
verdikten sonra onun kiilii ve edeb ahsiyetini Doruluu sever, ir-i mhir idi. ifadesiyle
deerlendirmitir. Bilgi iin bkz. Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn Yahud Tezkire-i Mehr-i Osmniyye,
Matbaa-y mire, stanbul 1308, C. 3, s. 98.
55
Sicil sahibinin Doruluu sever. diye tavsif ettii bu aire eridir diyebilmek iin elimizde hi
bir vesika yoktur. Yalnz Sleymn Fik Efendi, muasrlarnn ve kendinden evvel yaayan birtakm
ahsiyetlerin yanl telkki ettii hareketlerini aka sylemekten ekinmemitir. Bu tarzdaki
hareketi de gene onun doruluuna bir delildir. Ergun, a.g.e., s. 1411.
56
Sleymn Fik Efendi, eserinde Mevln Hlid-i Badd hakknda verdii bilgilere yle balar:
Silsile-yi Nakibendiyyeden olmak iddisyla Badd civrnda Baba sancnda Sleymniyye
dinilen mahall ahlsinden zuhr iden eyh Hlidin tavr yne-yi tarkat- Nakibendiyyeye
klliyen muhlif ve murd shib-i zuhr olarak ilg-y fitne v fesd idgi ukal-y zamn ve ferd-i
beyna devern indinde zhirdr. Sleymn Fik Efendi, a.g.e., vr. 4a.
57
Burada Mstakmzde Sleymn Sadeddn Efendi dnda ismi geen kimseler hakknda daha sonra
almalar yaplacaktr.
58
Safay Tezkiresi iin de Mevvet-tertb vel-elfaz tabirini kullanmtr. Bu fikir de teden beri
tekrarlanmtr. Sleymn Faik, eyh Galibin de bir beytini tenkid etmektedir. Vcda getirdii
mecmasnda sarih olarak aleyhte yazlm yazlar Mevlna Hlid ve Hlidler ile Mstakimzade
Sadeddin Efendi ve Vakanvis Esad Efendiye mnhasrdr. Bir de kssahanlara ve Rifalerin topuz
vurmalarna, i saplamalarna itiraz etmitir. Ergun, a.g.e., s. 1412.

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 45

dndnden yeniden bir zeyil kaleme almtr.59 Bu husustan ne bnlemnin

ne de Ergunun bahsetmemi olmas da dikkat ekicidir. Zira bnlemn iddiasn
glendirmek iin incelemesinde Sleymn Fik Efendinin yazd zeyl zerine
slbundan dolay yeniden bir zeyl yazlmak zorunda kalndndan
bahsedebilirdi.60
bnlemnin Sleymn Fik Efendi hakkndaki bir baka iddias, mellifin
mecmasnda malumat verdii kiiler zerine kusur isnat etmek gibi bir huyu
olduudur. Vakanvis Esadn hl tercmesinde geen bu iddiay Ergun, mellifin
eserindeki aleyhte yazlm szlerin61 tenkid dncelerden olumasna
balamaktadr. Dier yandan Sleymn Fik Efendinin Mstakmzdenin kudretli
bir air olmadn sylemesinin de aslnda bir gerek olduunu belirtmitir.
Erguna gre Mstakmzdeye verilen kymet iirlerinden ziyade telf ettii
benzersiz eserlerden dolaydr.62

59
Mektbzde Abdlazz Efendi tarafndan kaleme alnan ve Ayntab Mehmed Mnb Efendinin
zeyline zeyl olarak yazlan eserin mukaddimesinde Sleymn Fik Efendinin slbu ve kullanlan
ifadeler nedeniyle zeylin tekrar yazld yle belirtilir: Ve badu haf olmaya ki evil-i Devlet-i
Aliyye-yi Osmniyye l-zle mtekben bi-tevrudil-eltfis-Subhniyyetide / Sbhan olan Allahn
ltuflarnn pe pee gelmesine mazhar olsun! ( ) l-y imz-nvs-i
fetv ve bl-cels-i makm- neam u l olan emsd-dn Fenr Hazretlerinden bede ile bin iki yz
trhine gelince mttek-pryn- mehat-i slmiyye hazertnun tercim-i evsf- ber-gzdeleri
Mstakmzde Sleymn Sadd-dn Efendinn asl- Devha ve zeyillerinde bast u tahrr ve iki yz
trhinden yigirmi bir senesine gelince revnak-efz-y mesned-i fetv olan zevt- kirmun terf-i
ahvl-i pesenddeleri Ayntb Mnb Efendinn iki kta zeylinde zabt u tastr olnup trh-i mezkr
mbadnda erke-trz- makm- muall-y ift bulnan on bir aded nfs- zekiyyenn terceme v
tetimme-yi evsf- hamdelerini muhibbn- ulem-y resmiyye ve mtehayyizn- ricl-i Devlet-i
Aliyyeden cerde muhsebecisi iken elli trhinde defter-i hayt tayy-kerde-yi dest-i memt olan
Muhasslzde Sleymn Fik Efendi krk sekiz trhinde kede-yi silk-i tahrr itmi ise de ifdt baz
arz- hafiyye ile muallel ve her bir mesmtnda men yesma yehal / iten kimse zanna kaplr. (
) mcibini isbt ile tahkkt muhtell olduu cihetle yn- kabl-i zeyl-i mutemed
makbl olamadna binen tercim-i seniyye-yi mezkrenn ez-ser-i nev kalem-i ikeste-rakam-
Abdl-azz-i nz ile tanzm olnmas hussna dir baz zevt- kirm taraflarndan vuk bulan
emr ira cnib-i hakrnemden adem-i istitat beynyla itizr klnm ise de srr buyurlmagn
el-emru fevkal-edeb / Emir edepten stndr. ( ) gy hemn tabrt- rz-merre ile
beyn- maksda ibtid olnd. Vallhul-Mstenu f-klli hnin ve nin. / Allah her zaman ve her anda
Msteandr, kendisinden yardm istenilendir. ( ) Ayrntl bilgi iin bkz.
Bilgin, a.g.e., s. 445.
60
Sleymn Fik Efendinin zeylinde yer alan eyhlislmlar hakknda hangi agrz ifadeleri kullanm
olabilecei zerine de daha sonra ayrntl bir alma yaplacak ve bu almada onun zeyli ile
Mektbzde Abdlazzin zeyli arasnda hangi bilgi ya da slp farkllklarnn olduu belirtilecektir.
61
Ergun, Sleymn Fik Efendinin mecmas zerine belirttii ve aada da geen Bu ztn
mecmasnda aleyhte yazlm szler, ekseriyetle tenkid mahiyette bir takm mlhazalardan
ibarettir. szlerini kendisinin u deerlendirmelerine dayandrm olmaldr: Bir iki ahsiyet
aleyhinde yazlar yazan Sleymn Fik efendi, Mverrih Srr Nsid brahim Bey, eyhlislm
smail sm Efendi, Nb gibi airler, Hamamzde smail Dede, Sikrzade Ahmed, Hfz eyd, kir
Aa gibi musikinslar ve daha bir ok lim ve mutasavvflar hakknda sadece takdrkr yazlar
yazmtr. Binenaleyh, onun her bahsettii ahsiyet aleyhinde bulunduunu sylemek hakikate
uygun olmaz. Btaraf bir mnekkidin verecei hkm u olabilir: Sleymn Fik Efendi, hakl veya
haksz baz ahslar ve meslekler aleyhinde bulunmu ve maruf bir ksm ahsiyetlerin seyyiatn
tehir etmi olmakla beraber, deerli bir ok kimseler hakknda takdirkr bir lisan kullanm ve
faydal bir takm malmat ilk olarak tesbit etmitir. Nitekim Cevdet Paa gibi cidd bir lim, tarihini
vcda getirirken onun mecmasndan da istifade etmitir. Ergun, a.g.e., s. 1412.
62
Bay bnlemn Mahmud Kemal, Vakanvis Esadn terceme-yi hlinde Sleymn Fik Efendi,
bahsettii her zta bir kusur isnd etmek itiydnda olduunu sylyor. Bu zatn mecmasnda
aleyhte yazlm szler, ekseriyetle tenkid mahiyette birtakm mlhazalardan ibarettir.
Mstakmzdenin kudretli bir air olmadn sylemesi de bir hakikattir. Esasen bu byk lime

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 46

Sonu
Mstakmzde Sleymn Sadeddn Efendi, 18. asrda yaam ve bilhassa
mrnn son demlerinde skntlar ekmesine ramen ok sayda eser vermi olan
lim bir kimsedir. Onun hakknda Sleymn Fik Efendi ve bnlemn Mahmud
Kemal nal ile her ikisinin szlerini deerlendiren Sadeddn Nzhet Ergun eitli
mlahazalarda bulunmutur. Bahsi geen isimlerden nal ve Ergunun
deerlendirmelerinden hangisinin bu hususta daha doru olduu hususunda
ncelikle Sleymn Fik Efendinin Mecmasnn incelenmesi gerektii
grlmtr. Zira eserde dzenli ve belirli kidelere oturtulmu bir tenkitten sz
edilip edilemeyecei de aratrlmas ve incelenmesi gereken bir baka husustur.
Mellifin hangi hususlarda kimi methettii, kime tenkitte bulunduu ve gereke
olarak neyi gsterdii ortaya konmaldr. Ancak dier yandan nemli olan ve gz
nnde bulundurulmas gereken bir nokta da Sleymn Fik Efendinin
Mstakmzdeyi tenkit ederken kulland slptur. nk daha nce bahsi geen
kimi blmlerden de anlalaca zere mellifin Mstakmzde zerine
eletirilerinde slp olduka ardr. Ayrca bnlemn, Sleymn Fik Efendiyi
verdii bilgilerin doruluu konusunda da eletirir. Bu durumda Feyzullh Efendi
de dhil olmak zere, mecmasnda haklarnda malumat verdii kiiler zere
bulunan olumlu ya da olumsuz tm tenkitlere de ihtiyatla yaklama gerei ortaya
kmaktadr.
Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde zerine eletirileri, daha evvel de
belirtildii zere onun eserleri, ilm ve edeb ahsiyeti ve geimini temn ettii
parann nereden geldii zerine kuruludur. Sleymn Fik Efendinin
Mstakmzdeyi en ok eletirdii husus, anlalaca zere, eserlerinin herhangi
birinde onun kendisine yardm edilmesine vesle olan Seyyid Feyzullh Efendiden
bahsetmemi olmasdr. Dier yandan mellifin devlet erknndan ya da ulemdan
grd iyilikleri eserlerinde iyilik edenlerin isimlerini de zikrederek anlatt
grlr. Bu nedenle bu hususta da oluan kan, mellifin kendisine yardm
edilmesine vesle olan kiiden haberdr olmad ya da Feyzullh Efendinin
yardmn gizledii ynndedir.
Ergun, bnlemnin incelemesinde Sleymn Fik Efendi hakknda
tarafsz bir deerlendirme yapmadn dnm olmaldr. Dier yandan
Ergunun kimi deerlendirmelerinin cevab da esasen naln incelemesinde yer
almaktadr.
Tm bu muhakemeler dorultusunda verilebilecek en nemli hkm ise
nal ve Ergunun da zerinde durduu sretle Mstakmzdenin bilhassa nesir
sahasnda ok nemli eserler telf ettii, Sleymn Fik Efendinin syledii gibi
oturduu yerde telifata mbaeret etmi olsa dahi meydana getirmi olduu
eserler hasebiyle yaad yzyln nemli limlerinden sayld; ayrca Sleymn
Fik Efendinin Mstakmzdenin edeb ahsiyeti hakknda ifade ettiklerinde hakl
olabilecei; ancak kiilii ve geimini temni zerine belirttiklerinde ise belki de
Mstakmzdenin ilm stnlnden dolay isnat ettiklerinde haksz olarak
grlebileceidir.

verilen kymet, iirleri bakmndan deil vcda getirdii emsalsiz eserler bakmndandr. Ergun,
a.g.e., s. 1412.

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 47

Kaynaka
Ahmed Cevdet Paa, Trh-i Cevdet, stanbul 1275, C. 4.
Akbayar, Nuri, (hzl.), Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn, Tarih Vakf Yurt Yay. stanbul
1996.
Babinger, Franz, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, (1927), (ev. Cokun ok),
Kltr Bak. Yay., Ankara 1992.
Badatl smail Paa, Hediyyetl-rifn Esml-Musannifn, stanbul 1955.
Bayraktar, Nail, Hediyyetl-rifn, Esml-Mellifn ve srl-Musannifn hretler
ndeksi, MEB Yay., stanbul 1990.
Bilgin, Emrah, Devhat'l-Meyh ve Zeyilleri (nceleme - Tenkitli Metin - Dizin),
(Baslmam Doktora Tezi), Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Erzurum 2016.
Bursal Mehmet Thir, Osmanl Mellifleri, Matbaa-i mire, stanbul 1333.
Cunbur, Mjgn, (hzl.), bnlemin Mahmd Keml nal, Son Asr Trk airleri, AKMB
Yay., Ankara 1999, C. I.
Demirci, Mustafa, Mstakmzde Sleyman Sadeddnin Hayt, Eserleri ve Tasavvuf
Grleri, (Baslmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits, stanbul 2006.
Diclehan, akir, (hzl.), Mstakimzde Sleyman Saadeddin Efendi, Hazret-i Ali Divan,
Derin Yaynlar, stanbul 2012.
Ergun, Sadeddin Nzhet, Trk airleri, stanbul 1936.
Fikri Zeki el-Cezzr, Medhill-Mellifn vel-Alml-Arab, Riyd, 1994, C. 3.
bnlemn Mahmud Kemal nal, Tuhfe-yi Hatttn, Trk Trih Encmeni Klliyt,
stanbul Devlet Matbaas, 1928.
bnlemn Mahmud Kemal nal, (hzl. Mjgn Cunbur,), Son Asr Trk airleri, AKMB
Yay., Ankara 1999, C. I.
smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1998, C. 4.
Kanar, Mehmet, Osmanl Trkesi Szl, Say Yay., stanbul 2009.
-----, Byk Farsa Szlk, Say Yay., stanbul 2012.
Kehhle mer Rz, Muceml-Mellifn, Dmek, 1957; C. 4.
Kellner-Heinkele, Barbara, Devat l-Meyi: Einleitung und Edition (2 cilt),
Stuttgart, 2005.
Kl, Filiz, Tezkire-i uar-y efkat-i Bagdd, [Elektronik Srm], Kltr Bakanl
Yaynlar, Ankara 2012.
Ko, Mustafa, (hzl.), Mstakimzde, Tuhfe-i Hatttn, Klasik Kitaplar, stanbul 2014.
Levend, Agh Srr, Trk Edebiyat Tarihi, TTK Yay., Ankara 2008.
Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn Yahud Tezkire-i Mehr-i Osmniyye, Matbaa-y
mire, stanbul 1308, C. 3.
Muallim Nc, Esm, stanbul 1308.

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636
 Emrah BLGN Sleymn Fik Efendinin Mstakmzde S. Sadeddn Efendi Hakkndaki Deerlendirmeleri 48

-----, Lgat-i Nc, TDK Yay., Ankara 2009.

Muhammed ssa man, Mstakimzde Sleyman Sadeddin Efendi, Mecelletn-nisb:
Kii, Eser ve Yer Adlarnn Aklamal Dizini, (Doktora Tezi), Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1996.
Mstakmzde Sleymn Sadeddn Efendi, Hlsatl-Hediyye, Millet Ktp., 34 Ae
eriyye 1082.
Ocak, Serpil, Mstakimzde Sleyman Sadeddinin Nakbendiyye Tarikatinin Usl Ve
Adbna Dair Grleri, (Yksek Lisans Tezi), Hitit niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, orum 2014.
zburun, Saliha ener Hazret-i Ali Divan, Kakts Yay., stanbul 2010.
zburun, Saliha ener (hzl.), Mstakimzde Sleyman Saadeddin Efendi, Hazret-i Ali
Divan, Kakts Yaynlar, stanbul 2010.
Redhouse, Sir James; Turkish And English Lexicon, ar Yay., stanbul 1992.
Resil-i Mstakmzde, Topkap Saray Mzesi Trke Yazmalar, Eski Hazine 1719.
Resil-i Mstakmzde, Topkap Saray Mzesi Trke Yazmalar, Eski Hazine 1735.
Resil-i Mstakmzde, Topkap Saray Mzesi Trke Yazmalar, Y. 2400.
Resil-i Mstakmzde, Topkap Saray Mzesi Trke Yazmalar, Y. 2404.
Resil-i Mstakmzde, stanbul ni. Nadir Eserler Ktp., TY. 4727.
Resil-i Mstakmzde, Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, 3756.
Resil-i Mstakmzde, Sleymaniye Ktp., Pertev Paa, 625.
Saman, engl, Mstakimzade'nin Mecmua-i lahiyyat Adl Gfte Mecmuas (2 cilt),
(Yksek Lisans Tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
stanbul 2001.
Sleymn Fik Efendi, Mecma-y Sleymn Fik, stanbul niversitesi Nadir
Eserler Ktphanesi, TY 9577.
Ssler, Ebru, Hat Sanat Asndan Tuhfe-i Hatttn, (Baslmam Yksek Lisans Tezi),
Marmara niversitesi, Gzel Sanatlar Enstits, stanbul 2004.
emseddin Sm, Kmsul-Alm, stanbul 1311, C. 4.
Utku, Mustafa, Ahidnme, Uluda Yaynlar, Bursa, 2013.
Tek, Abdrrezzak, Mstakimzade Sleyman Sadeddin`in Risale-i Melamiye-i Bayramiye
Adl Eserinin Metni ve Tahlili, (Yksek Lisans Tezi), Uluda niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Bursa, 2000.
Vural, Efkan, Mstakim-zade Sleyman Sa`deddin Hayat, Eserleri ve Risale-i Melamiye-i
Bayramiye'si, (Yksek Lisans Tezi), Uluda niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, 1998.
Ylmaz, Ahmet, Mstakim-zade Sleyman Sadeddin Hayat Eserleri ve Mecellet'n-
Nisab', (Doktora Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Ankara 1991.
Ylmaz, Yavuz, Mstakimzade'ye Gre Baz Manzumelerin erhi, (Yksek Lisans Tezi),
stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2001.

tEMKIK - e -
HKMET - Akademik Edebiyat Dergisi [ Journal of Academic Literature ]
Yl 3, Say 6, Bahar 2017
ISSN: 2458 8636