You have downloaded a document from

The Central and Eastern European Online Library

The joined archive of hundreds of Central-, East- and South-East-European publishers,

research institutes, and various content providers

Source: Prilozi

Contributions

Location: Bosnia and Herzegovina

Author(s): Sra Pavlovi
Title: Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji
Price List of Memories - Historical Revisionism in Former Yugoslavia
Issue: 39/2010
Citation Sra Pavlovi. "Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji". Prilozi 39:103
style: -122.

https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=118326
CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

UDK: 930.1 ( 497.1 ) 19/20

Izvorni nauni rad

CJENOVNIK SJEANJA: ISTORIJSKI REVIZIONIZAM U

BIVOJ JUGOSLAVIJI

Sra Pavlovi
Univerzitet Alberte, Edmonton, Kanada

Apstrakt: Ovaj rad se bavi analizom problematinog odnosa izmeu

koncepata kolektivnog i individualnog sjeanja s jedne strane, i strune
discipline istorije koja se izuava na univerzitetima s druge. Oslanjajui se na
teorijske postulate i metodoloke alatke istorije, sociologije, antropologije
i kulturnih studija, kao i poddiscipline kakva je mnemoistorija, autor
definie proces konstrukcije kolektivnog sjeanja i analizira kategorije
prisustva i odsustva u okviru zvanine istorijske naracije. Autor nadalje
problematizuje koncepte istine i sjeanja i smatra ih veoma nestabilnim
i destabilizirajuim. Polazna osnova autora je shvatanje da se prolost
uvijek iskazuje u okvirima naracije i da se, stoga, radi o reprezentaciji i
konstrukciji. Iz tih razloga nae shvatanje prolosti ima strateke, politike
i etike konsekvence u sadanjosti.
Kljune rijei: kolektivno sjeanje, kolektivni zaborav, konstrukcija
istorijske naracije, mnemoistorija, istina, istorijski revizionizam, bivsa
Jugoslavija, nacionalizam, mitologizacija prolosti, istorijska odsustva i
istorijska prisustva.

Abstract: This paper deals with the analysis of problematic relations

between the concepts of collective memory, on one side, and the scientific
discipline of history which is studied at Universities, on the other. Relying
on theoretical postulates and methodological tools of history, sociology,
anthropology, and cultural studies, as well as on sub-disciplines such as
mnemohistory, the author identifies the process of construction of collective
memory and analyses the categories of presence and absence in the frame
of official historical narration. Further on, the author deals with the

103

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

concepts of truth and remembrance considering them very unstable

and destabilizing. The starting point is the understanding that past is
always expressed in the frames of narration and because of that, it is about
representation and construction. Due to these reasons our comprehension
of the past has strategic, political and ethical consequences in the present.
Key words: Collective memory, collective forgetting, construction of
historical narrative, mnemohistory, truth, historical revisionism, the former
Yugoslavia, nationalism, mythologizing of the past, historical absence and
historical presence.

Jezik jasno pokazuje da sjeanje nije instrument za istra-

ivanje prolosti,ve prostor koji ta prolost naseljava. To
je medijum prolih iskustava, kao to je tlo medijum u ko-
jem poivaju mrtvi gradovi.1

Rad koji slijedi predstavlja pokuaj da se deifruje unutranja dinamika odnosa

izmeu sjeanja (pamenja) i discipline istorije koju izuavamo na katedrama uni-
verziteta i koju nudimo generacijama kroz sistem obrazovanja. Ovo je, istovremeno,
pokuaj da se skiciraju modeli konstrukcije drutvenog pamenja i zaborava.
ini se da je u kontekstu analize konstrukcije, dekonstrukcije i rekonstrukcije
kolektivnog i drutvenog pamenja i zaborava gotovo nemogue izbjei priu o sje-
anju. Tokom posljednjih decenija dvadesetog vijeka ovaj koncept se jasno defini-
sao kao globalna kulturna opsesija, i nema indicija da e se taj trend uskoro mijenja-
ti.2 Pitanje istorijskog sjeanja je igralo centralnu ulogu u razvoju politike identite-
ta, a imalo je znaajan uticaj i na zapoinjanje i razbuktavanje etnikih sukoba i gra-
anskih ratova irom svijeta. U akademskim krugovima je izuavanje sjeanja (pam-
enja) zaokupilo mnoge discipline, a pogotovo istoriju, sociologiju, antropologiju i
kulturne studije.

1
Walter Banjamin, One way Street and Othert Stories, preveli na engleski Edmund Jephcott
i Kingsley Shorter, (London: NLB, 1970), str. 314. Ukoliko nije drugaije naznaeno, svi
prevodi s engleskog jezika su autorovi.
2
Andreas Huyssen, Present, Past: Media, Politics, Amnesia. u: Public Culture, br. 12, 2000,
26.

104

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

Na veoma optem nivou, sjeanje (pamenje) je termin koji se koristi da bi se

opisao proces ili sposobnost da se dogaanje ili utisak iz prolosti sauvaju i/ili ispri-
aju nakon odreenog vremena. Kolektivno sjeanje ili jedan od mnogih sinonima
kao to su drutveno ili kulturno sjeanje odnosi se na relativno uniformno shva-
tanje prolosti od strane lanova odreene grupe. Ovo sjeanje odreuje prirodu na-
racije koju ta grupa kazuje o sebi i svojim lanovima. Takva pria, izmeu ostalog,
ima za cilj da povee prolost, sadanjost i budunost u jednu pojednostavljenu na-
raciju. Ovo povezivanje ini prolost ili vrlo selektivnu sliku o prolosti ivom i
prisutnom u sadanjosti. To, naravno, ne mora da bude tana verzija prolih deava-
nja, a esto se i ne moe verifikovati. U nekim sluajevima to moe da vodi ka pot-
punom nipodatavanju osnovnog postulata na kojem poiva linearna percepcija vre-
mena progresa. U zavisnosti od referentnosti i upotrebne vrijednosti specifine
verzije prolosti, ovo kolabiranje vremenskog faktora koji razdvaja prolost, sada-
njost i budunost moe da vodi onome to je Walter Benjamin nazivao apsolutnim
vremenom. Jedino je u apsolutnom vremenu mogue da sjeanje na dogaaj iz dav-
ne prolosti ima direktan uticaj ne samo na identitet grupe koja se tog dogaaja sje-
a nego i na mnoge odluke koje lanovi grupe svakodnevno donose. Avishai Mar-
galit je u pravu kada sjeanje definie kao znanje iz prolosti, koje nije obavezno i
znanje o prolosti.3
Pitanje je ta, u sutini, podrazumijeva napor usmjeren ka dekonstrukciji i re-
konstrukciji sjeanja, odnosno, osporavanju prolosti ili odreenih deavanja iz pro-
lih dana. Ovo pitanje otkriva odreena istorijska i politika predubjeenja o odno-
su izmeu sadanjosti i prolosti. Istovremeno, diskurs o sjeanju, odnosno pame-
nju postao je centralna taka u analizi pomenutog odnosa. Platforma ideje o ospora-
vanju prolosti je, u bukvalnom smislu, oigledna i jasna: radi se o neslaganju (nad-
metanju?) o tome ta je istina o prolim deavanjima. Ako se, kao to je to esto slu-
aj, osporava slijed dogaaja, onda novi odgovori od strane grupa koje su ranije bile
marginalizovane (izolovane?) mogu da dovedu u pitanje dominantne ili privilego-
vane naracije. Ti novi odgovori ne moraju obavezno biti proizvod novih izvora, ve
mogu da predstavljaju manifestaciju nove i drugaije, odnosno alternativne interpre-
tacije prolosti. Osporavati prolost takoe znai postavljati pitanja o sadanjosti i o
tome kako prolost utie na dinamiku i sutinu nae svakodnevice. Sve naprijed po-
menuto predstavlja veoma specifian nain razmiljanja o istoriji.4 Nae shvatanje

3
Avishai Margalit, The Ethics of Memory. Cambridge, MA.: Harvard University Press, 2003,
14.
4
O temi raznorodnih percepcija istorije vidi: Stephan Feuchtwang, Loss: Transmissions,
Recognitions, Authorisations. u: S. Radstone i K. Hodgkin (ur.), Regimes of Memory. Lon-

105

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

prolosti ima strateke, politike, i etike konsekvence u sadanjosti. Ideje o restitu-

ciji, reparaciji ili nekom drugom obliku formalne kompenzacije, koje u sebi sadre
elemente postizanja finansijskog i politikog sporazuma kojim se rjeavaju sluaje-
vi uinjene nepravde, kao i spremnost da se sasluaju i prihvate kao legitimne prie
koje su do tada bile skrivene, baziraju se na osjeanju da je sadanjost obavezna da u
obzir uzme prola deavanja kako bi se od tih deavanja iskorailo naprijed. Osnov-
na funkcija napora ka ostvarivanju prava na reparaciju iz vremena komunistike vla-
sti u srednjoj i istonoj Evropi (konfiskovanog vlasnitva; odtete itd.) bila je da se
stvori i definie specifian okvir za sjeanje i da se time potvrdi identitet grupe.5
Etika sjeanja ima nekoliko tokova. Postoji znaajna veza izmeu politike legi-
timnosti i sjeanja. Politike odluke se, na kraju krajeva, legitimiu na domaem te-
renu, ali i za konzumente u inostranstvu, tako to se u pomo pozivaju kolektivno ili
nacionalno sjeanje.6 Specifina vienja prolosti takoe su od centralnog znaaja za
delegitimizaciju bivih sistema vladavine i reima na vlasti.7 Ovo se postie tako to
se predano radi na otkrivanju i javnom pokazivanju pogreaka koje su ti sistemi i re-
imi uinili. Vrlo esto se radi o otkrivanju zloina, otkopavanju kolektivnih grobni-
ca, i publikovanju sline faktografije nasilja iz prolosti. Gotovo kao po pravilu biv-
i sistemi vladavine i reimi briu se iz udbenika istorije, ili se njihova uloga dra-
stino reducira. Istovremeno, pomenuta specifina vienja prolosti nuna su za le-
gitimisanje alternative onome to se dekonstruie i smjenjuje. Novi politiki modeli
i diskursi, kao i novi sistemi vladavine i novi reimi, legitimiu se samim inom de-
legitimacije svojih prethodnika, odnosno injenicom da su doli u poziciju iz koje to
mogu uiniti. Nadalje, etika sjeanja moe da se odnosi na etiki impuls za kome-
moracijom rtava uglavnom onih koji su ubijeni u ratu. Ovo se obino radi kako
bi se manifestovala elja za pomirenjem, iako postoje situacije u kojima pomirenje
nije krajnji cilj. Komemoracija moe, po liniji frojdovske podjele na aljenje i me-

don: Routledge, 2003.

5
Christopher Kurtz, Justice in Reparations: The Cost of Memory and the Value of Talk. u:
Philosphy & Public Affairs, br. 32, 2004, 283.
6
Jan-Werner Muller (ur.), Memory and Power in Post-War Europe: Studies in the Presence
of the Past Cambridge: Cambridge University Press, 2002, 26. Takoe vidi: Joshua Foa Di-
enmstag, The Pozsgay Affair: Historical Memory and Political Legitimacy. u: History &
Memory, br. 8, 1996, 51-65.
7
Vano je napomenuti da termin reim, koji se koristi u ovom radu, oznaava samo i
iskljuivo strukturu koja se nalazi na vlasti (vladu) u odreenom istorijskom trenutku. U
sklopu ovog rada upotreba termina reim sa sobom ne nosi negativne konotacije politikog
radikalizma, niti slui da bi se implicitno delegitimizovala bilo koja struktura na vlasti.

106

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

lanholiju, imati formu melanholije, u kojoj dominiraju bol za izgubljenim i ljutnja.

Melanholija ini drutvenu psiholoku osnovu na kojoj se definie elja za osvetom
kao formom postizanja pravde i moe inicirati nove cikluse nasilja, kao i postepeno
nazadovanje i fragmentaciju preanjih modernih drutava.8
Ovdje je potrebno rei neto vie o kombinaciji aljenja i melanholije koji
karakteriu komemoraciju kod Junih Slovena. Komemoracija je na naem prostoru
esto, ako ne kao po pravilu, bila ankerisana u nacionalnim, odnosno nacionalisti-
kim diskursima. Tako je diskurs rtve nesretnih istorijskih okolnosti bio prisutan
na prostorima nekadanje SFJ i snano se manifestovao na mnogo nivoa i na razlii-
te naine kod svih naroda koji su bili dio te federacije.9 Naracija o Kosovu kao koli-
jevci srpske civilizacije i najskupljoj srpskoj rijei, kao i naracija o Kosovu kao sve-
toj albanskoj zemlji koja je njihova prapostojbina predstavljaju interesantne primjere
kroz koje se moe analizirati ova problematika.10 Ovaj diskurs je neodvojivo vezan
za mitove o istorijskom kontinuitetu prisustva na odreenoj teritoriji.11 Od mitologi-
je o hrvatskoj hiljadugodinoj evropskoj kulturi, preko one o bogumilskoj Bosni, pa
8
Larry Ray, Mourning, Melancholia and Violence. u: Duncan Bell (ur.), Memory, Trauma
and World Politics: Reflections on the Relationship Between Past and Present, London: Pel-
grave Macmillan, 2006. Takoe vidi: Sabrina P. Ramet, Social Currents in Eastern Europe:
The Sources and Making of the Great Transformation, London: Duke University Press, 1991,
kao i Misha Glenny, The Balklans, 1804-1999: Nationalism, War and the Great Powers,
London: Granta Books, 1999.
9
Vidi: Matjaz Klemeni, Ustanovitev Slovenske Drave Davna elja vseh Slovencev?
u: zborniku Mitsko in Stereotipno v Slovenskem Pogledu na Zgodovino, Ljubljana, 2006.
Takoe vidi: Ivo Goldstein, Granica na Drini znaenje i razvoj mitologema. u: Historijski
mitovi na Balkanu. Zbornik radova (gl. ur. Husnija Kamberovi) Sarajevo: Insitut za istoriju,
2003, kao i Branko Paunov (ur.), Istorija na Makedonskiot Narod, tom 1, Skopje, 2000.
10
O mitologizaciji Kosova vidi: Milica Grkovi, Spisi o Kosovu. Beograd: Prosveta/SKZ,
1993; Wayne S. Vucinich i Thomas A. Emmert (ur.), Kosovo: Legacy of a Medieval Battle.
Minneapolis, Minn.: University of Minnesota, 1991; Thomas A. Emmert, Serbian Golgo-
tha: Kosovo 1389. Boulder, CO.: East European Monographs, 1990. Za analizu Kosova kao
srpskog etnonacionalistikog mita vidi: Ivan olovi, Bordel ratnika: folklor, politika i rat.
Beograd: Biblioteka XX vek, 1994.
11
Kao odline primjere tekstova koji ine dio nacionalistike mitologijeo temi antikog porij-
ekla srpskog naroda vidi: Olga Lukovi-Pjanovi, Serbs: the Most Ancient People. Indian-
apolis, IN.: Glas Srba, 1988. Prevod pod naslovom Srbinarod najstariji. Beograd: Dosije,
1990. Ponovljena izdanja 1993, 1994 i 2003, kao i Drako eki, Sorabi: Istoriopis. Beograd
i Podgorica: Sfairos/Timor, 1994. O nacionalistikoj aproprijaciji Muslimana Bosne i Herce-
govine vidi: edomil Mitrinovi, Nai Muslimani. Beograd: 1926, kao i Stjepan Radi, ivo
Hrvatsko Pravo na Bosnu i Hercegovinu. Zagreb: 1908. O mitologizaciji porijekla Bonjaka

107

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

do mitologije o Srbima kao najstarijem narodu, nacionalne istorijske naracije obra-

zovale su generacije na mitskim predstavama.12 Konano, etika sjeanja moe da se
odnosi i na vjerovanje pojedinaca i grupa u obavezu da ne zaborave nepravde koje su
njima uinjene u prolosti. Darko Gavrilovi je ispravno primijetio: Iznoenje mit-
skih predstava u kolskim udbenicima u stvari nikada i nije prestalo.13
Napor ka osporavanju prolosti se vrlo esto ne fokusira na razliite interpre-
tacije onoga to se dogodilo, nego se bavi pitanjem ko u sadanjosti (ili ta, u insti-
tucionalnom smislu) ima pravo da govori u ime prolosti i interpretira prolost. e-
lja da se otkljua znaenje u sadanjem trenutku vodi, dakle, ka konfliktu oko repre-
zentacije, odnosno prava na reprezentaciju: gdje se treba postaviti neki spomenik ili
obiljeje; koje artefakte treba uvrstiti u muzejske zbirke, iji stavovi treba da budu
prezentirani u televizijskim intervjuima. U ovim okvirima nadmetanje se odvija oko
toga kako e se istina predstaviti, a ne oko toga ta se, u stvari, dogodilo u prolosti.
U svim debatama o odnosu izmeu sjeanja i istorije postoji jedna tema koja je kon-
stantno prisutna: iako se radi o razliitim konceptima, istorija i sjeanje su gotovo is-
kljuivo i uvijek fokusirani na sadanjost i njihova svrha jeste, izmeu ostalog, i de-
finisanje, promocija, i odravanje specifinih znaenjskih, kognitivnih i drutvenih
okvira. Stoga su esta podsjeanja da je sjeanje ivo, aktivno i sveprisutno, pa se na
njemu treba bazirati na napor da se sazna ta se zaista dogodilo.
Ovo sveopte okretanje sjeanju kao sigurnoj alatki za deifrovanje prolih
deavanja je ipak problematino. Valja se podsjetiti da su termini sjeanje (pam-

vidi: Mustafa Imamovi, Historija Bonjaka. Sarajevo: 1997, kao i Enver Imamovi, Kor-
ijeni Bosne i Bosanstva. Sarajevo: 1995.
12
Antropolog Marko ivkovi je napisao zanimljivu analizu ove problematike u svojoj knjizi
pod naslovom Serbian Dreambook: National Imaginary and the End of Yugoslavia koja e
se pojaviti u tampi 2011. godine u izdanju Northwestern University Press. Zahvalan sam
profesoru ivkoviu za dozvolu da konsultujem njegov rukopis tokom priprema ovog rada.
Kritika evaluacija argumenata koje su prezentirali Lukovi-Pjanovi i eki (vidi fusnotu
br. 11), kao i ira analiza mitologizacije istorijske naracije se moe nai u: Radivoj Radi,
Velesova Knjiga: Uzbudljiva pria o jednom falsifikatu. Kultura Polisa, br. 67, Novi Sad:
2007. Takoe vidi: Radivoj Radi, Srbi pre Adama i posle njega: Istorija jedne zloupotrebe
Slovo protiv novoromantiara. Beograd: Stubovi kulture, 2005.
13
Darko Gavrilovi, Mitovi Nacionalizma: Zaarani Krug Sukoba. Novi Sad - Sremska
Kamenica: Centar za Istoriju, Demokratiju i Pomirenje, Fakultet za Evropske Pravno -
Politike Studije, 2009, 7. Takoe vidi: Ljubodrag Dimi, Rat i istoriografija, kao i Natali-
ja Jovanovi, Mitovi i stereotipi u gimnazijskim udbenicima srpskog drutva 19. veka,
u: The Shared History: The Second World War and National Question in ex-Yugoslavia.
Zbornik radova (ur. Darko Gavrilovi), Novi Sad: 2008.

108

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

enje) i istina istovremeno veoma nestabilni i destabilizirajui. Ako privilegujemo

sjeanje kao taku iz koje se kree u proces nalaenja istine (kojom se, potom, moe
ili eli osporiti validnost zvaninih verzija prolosti), to moramo da uradimo na pre-
misi da postoje direktna veza i odnos izmeu iskustva i naina na koji je to iskustvo
zapameno. U ovom modelu, osoba koja pamti je sposobna da zna i kae istinu o do-
gaaju zato to je on/ona bila tamo u vrijeme kada se dogaaj odvijao. Iskustvo je
garancija sigurnosti zapamenog. Ipak, za istoriju, kao i za druge discipline koje su
prole revolucionarne metamorfoze u proteklih nekoliko decenija, ovaj model nije
zadovoljavajui. Mjera u kojoj se moemo osloniti na sjeanje/pamenje i iskustvo
kao tane opise prolosti sve se ee i sve snanije dovodi u pitanje. Osim toga, i
stabilnost samog koncepta istorijske istine esto se dovodi u pitanje. Prolost je iska-
zana u okvirima naracije, pa se stoga uvijek radi o reprezentaciji i konstrukciji.14 Od-
nos izmeu sjeanja (pamenja) i istorije je kompleksan i predstavlja zasebnu temu
kojom se ovaj rad nee baviti. Ipak, vrijedno je pomenuti postojanje suprotstavljenih
stavova o ovom pitanju. Tako Jacques LeGoff kritikuje preuveliavanje znaaja sje-
anja i kae, na alost, da savremeni naivni trendovi naizgled potpuno poistovjeu-
ju istoriju i sjeanje tvrdei da je sjeanje, na odreeni nain, sirovi materijal za isto-
riju [] i ivi izvor sa kojeg istoriari crpe saznanja. Pierre Nora takoe insistira na
jasnoj demarkaciji izmeu sjeanja i istorije.15 S druge strane, Raphael Samuel sma-
tra da je granica koja se povlai izmeu sjeanja i istorije potpuno vjetaka, i pod-
sjea na slinosti izmeu ova dva koncepta tvrdei da istorija ukljuuje seriju brisa-
nja, dodataka i kolaa/kompozicija koji su veoma slini onome to Frojd naziva sje-
anja na platnu.16 U svojoj knjizi Istorija u praksi, Ludmila Jordanova kae da je
na individualnom nivou, za istoriare i za one koji su predmet njihovog izuavanja,
vrijeme uokvireno sjeanjem ... na kraju krajeva, praktikovanje istorije jeste visoko
specijalizovana forma komemoracije.17
Imajui u vidu irinu i obim onoga to se naziva drutveni ivot i injenicu da iz
praktinih razloga relativno ogranien prostor moe biti dodijeljen sjeanju na stvari
iz prolosti, postavlja se logino pitanje u kojoj mjeri je korisno govoriti o zaborav-

14
Za detaljniju diskusiju ove problematike vidi: Hayden White, Tropics of Discourse. New
York: John Hopkins University Press, 1978, kao i Keith Jenkins, Re-Thinking History, Lon-
don, Routledge, 1991.
15
Jacques LeGoff, History and Memory. preveli na engleski Steven Rendall i Elizabeth Cla-
man, New York: Columbia University Press, 1992, xi xii. Takoe vidi: Pierr Nora, Memory
and Counter-Memory. u: Representations, br. 26, proljee 1989.
16
Raphael Samuel, Theatres of Memory. London: Verso, 1994, x.
17
Ludmila Jordanova, History in Practice. London: Arnold, 2000, 138.

109

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

ljanju? Iako zvui kao teorijska postavka, ovo pitanje ima naglaen praktini znaaj
na prostoru nekadanje Jugoslavije. U okvirima kolapsa komunistike ideologije i
nestajanja SFR Jugoslavije kao dravnog okvira, primijetan je bio revizionistiki na-
por u svim dravama nastalim raspadom SFR Jugoslavije kada su u pitanju bile na-
cionalne, odnosno takozvane velike istorijske naracije. U odnosu na raniju ideoloki
definisanu platformu o slinostima i zajednitvu, relativno brzo i otro se napravio
otklon u knjigama i udbenicima istorije ka platformi o razlikama i hegemonistikim
tendencijama susjeda. Ovaj revizionizam se, takoe, ogleda i u konstrukciji za kol-
ske udbenike novih istorijskih naracija o ratovima koji su pratili raspad SFR Jugo-
slavije. U zavisnosti u kojoj od drava nasljednica ive i pohaaju kolu, mlade ge-
neracije ue o nedavnoj prolosti ili kroz prizmu borbe za ouvanje Jugoslavije i ot-
pora golorukog naroda ili kroz vizuru domovinskog rata, marginalne uloge u ratnim
operacijama na naem prostoru, ili, pak, kroz patriotski nadahnutu naraciju o ugro-
enim ljudskim pravima koja su, na kraju, morala nauiti da pucaju kako bi izvoje-
vala sopstvenu slobodu. Postavlja se pitanje u kojoj je mjeri selektivno (instrumen-
talizovano?) zaboravljanje posljedica radikalnih drutvenih, ekonomskih, politikih,
vojnih i demografskih promjena tokom posljednjih dvadesetak godina i na koji na-
in se disciplina istorije moe oduprijeti (ako je to uopte mogue?) pritiscima da se
konstruiu nove naracije koje dolaze iz sredina izvan akademije?
Oslanjajui se na zakljuke do kojih su doli oni koji se bave problematikom
sjeanja, moe se rei da je drutveni zaborav, iznad svega i prije svega, odustvo
odreenih segmenata onoga to zajednica vidi i doivljava kao realnost prolosti.
Ovi segmenti su vieni kao integralni dio te realnosti, pa je zato za mnoge njihovo
ouvanje od izuzetne vanosti. Napori da se osigura sjeanje esto su predstavljeni
kao napori da se sprijei zaboravljanje. Interesantno je zapaziti da je to, u stvari, pre-
ventivni napor, zato to se bazira na oekivanju (pretpostavci?) da pod odreenim
uslovima, moe doi do zaboravljanja vanih segmenata koji ine kolektivno isku-
stvo onoga to se zove realnost prolosti. Ideja o drutvenom zaboravljanju kao ne-
emu to se primijeti i protiv ega se bori, naravno, opstaje zahvaljujui podjeli iz-
meu onih koji prihvataju odsustvo odreenih segmenata kao neminovnost i onih
koji se tome protive. Iako svjesni injenice da je pamenje socijalna konstrukcija,
smatramo da se politiki induciranom kolektivnom zaboravu treba opirati.
Prepoznati da neto nedostaje u kolektivnom sjeanju istovremeno znai pozici-
onirati se (fiziki i mentalno) izvan toga sjeanja. Oni koji uspiju da se ovako pozi-
cioniraju imaju, kao po pravilu, laki zadatak identifikovanje segmenata koji nedo-
staju. Nakon to se ti i takvi segmenti identifikuju, na onima koji ive i rade u kon-
kretnoj zajednici lei odgovornost konstruisanja prihvatljivih alternativa za neka-
da legitimne interpretacije prolosti, kojih vie nema. Na primjer, za Meunarod-

110

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

nu zajednicu je vano da paljivo procjenjuje nain na koji se drave nastale raspa-

dom bive SFRJ odnose prema ratnim deavanjima i poinjenim zloinima. Meu-
tim, mnogo je vanije ta se deava unutar tih drava i na koji nain one djeluju u
vezi sa istorizacijom prolosti. I pored svih napora Meunarodne zajednice i priti-
saka koji dolaze izvana, reforme obrazovnih sistema ovih drava i aktivnosti njiho-
vih kulturnih institucija inicirane iznutra nose konanu odgovornost za novu struk-
turu kolektivnog sjeanja. Na primjer, injenica da su deavanja na Tjenanmen trgu
odlino dokumentovana u zapadnoj Evropi i Sjedinjenim Amerikim Dravama nije
nikakva garancija da stanovnici Kine nijesu podlegli jo jednoj amneziji dizajniranoj
od strane njihove dravne birokratije. Domai radikalniji primjer bi bio sluaj Sre-
brenice i injenica da i pored relativno obimne i dostupne dokumentacije o tome ta
se tamo dogodilo postoje oni koji jo uvijek nijesu uvjereni da je tamo zaista poi-
njen zloin koji, osim individualne dimenzije, ima i svoju politiku, ideoloku, kao
i kulturnu stranu. Po rijeima Sonje Biserko i Edine Beirevi, poricanje se najin-
tenzivnije reflektira u politikom diskursu, medijima, pravnim procesima i obrazov-
nom sistemu.18 Ovo poricanje ima razliite forme i nivoe. Rijetki su primjeri decid-
nog poricanja zloina u Srebrenici, na nain kako to praktikuju Sra Trifkovi, Smi-
lja Avramov, Kosta avoki, Emil Vlajki, Milivoje Ivanievi, ili Darko Trifunovi,
na primjer.19 Ovaj zloin se, de facto, negira i tako to se u pitanje dovode motivi,
namjera, tehnologija zloina, komandna odgovornost i vojna pripadnost poinilaca,
kao i to da li su ubijeni bili civili ili pripadnici neke od vojnih jedinica Armije BiH.20
Nadalje, ovaj zloin se implicitno negira i tako to se pokuava s pojedinanog pre-
i na opte, i time odreivanje prema specifinom dogadjaju kao to je zloin u Sre-

18
Sonja Biserko i Edina Beirevi, Zloin i kazna: proces suoavanja u Srbiji i mogunost
normalizacije Odnosa u Regionu, Dani, br. 642, Sarajevo: 9. oktobar 2009.
19
Sra Trifkovi, The Sword of the Prophet: History, Theology, Impact on the World. Re-
gina: Regina Orthodox Press, 2002. Emil Vlajki, Mar smrti, Novi Reporter, br. 192, de-
cembar, 2006. Milivoje Ivanievi, Srebrenica, Jul 1995 - u traganju za istinom. Beograd:
Hrianska Misao, 2007. Zanimljivo je napomenuti da se tekstovi Milivoja Ivanievia u
kojima ovaj autor negira zloin u Srebrenici esto objavljuju na internet stranici srpskog
ogranka Neofaisticke organizacije StormFront. Darko Trifunovi, Report about Case
Srebrenica. Republika Srpska Government Bureau for Relations with the International Crim-
inal Tribunal for the Former Yugoslavia, September, 2002.
Alex Dragnich, Srebrenica: No Definitive Verdict Yet. The South Slav Journal (89/90):
20

Autumn-Winter 2002, 23-29.

111

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

brenici pretoiti u generalizaciju, odnosno priu o potrebi da se osude svi zloini iz

ratova 1990-ih godina.21
Kada su u pitanju deavanja tokom 1990-ih, crnogorska situacija je posebno in-
teresantna s pozicije profesionalnog istoriara. Crna Gora moe biti zahvalan subjekt
istraivanja i analize savremene konstrukcije istorijske naracije o blioj i daljoj pro-
losti, i toga kako se direktno i indirektno kreiraju istorijska odsustva i prisustva. Na-
dalje, kada je u pitanju rat u bivoj Jugoslaviji, Crna Gora predstavlja znaajan iza-
zov u vezi sa istorijskim izvorima i dostupnosti tih izvora. Zvanini diskurs o tan-
gentualnoj umijeanosti Crne Gore u ratna deavanja ranih 1990-ih jo uvijek domi-
nira drutvenim prostorom. Ovakav diskurs se, izmeu ostalog, oslanja na prokla-
movani nedostatak primarnih izvora, odnosno dokumenata i audio-vizuelnog mate-
rijala, koji bi jasno pokazali nivo i prirodu ucea Crne Gore u raspadu SFRJ. Ovaj
nedostatak izvora prezentira se kao snaan dokaz o marginalnom ueu crnogor-
ske elite u procesu nestajanja Jugoslavije. Tano je da se zapisnici skuptinskih za-
sjedanja tokom 1991. i 1992. godine moraju tretirati kao sekundarni izvori, zato to
su dostupni jedino kroz kolekciju odabranih tekstova profesionalnog novinara. Pro-
sto reeno, autorska selekcija materijala za tu knjigu oduzima pomenutim zapisnici-
ma atribute primarnih izvora. Tano je da se ne zna ta se desilo sa video i audio ar-
hivom TVCG o deavanjima iz ranih 1990-ih.22 Ipak, ne treba zaboraviti da su 2003.
godine uniteni primjerci dnevnog lista Pobjeda, koji su se uvali u gradskoj bibli-
oteci Radosav Ljumovi u Podgorici. U njima su tampani tekstovi crnogorskih po-
litikih lidera koji su bili dio tada snane nacionalistike kampanje u prilog ratu. Ne
treba zaboraviti ozbiljne indicije da je bivi generalni sekretar Skupstine Republike
Crne Gore izdao uputstvo svojim slubenicima da iz podruma Skuptine izmjeste ar-

21
Naravno da sam saglasan s tim da treba osuditi zloine iz ratova devedesetih, ali postav-
ljam pitanje predsedniku zbog ega to nije uinjeno 2005. godine, i pitam se da li je Tadi
svestan da postavljanje pitanja kolektivne odgovornosti Srbije i Republike Srpske nema za
cilj pravdu prema rtvama, ve je naprotiv, uglavnom, deo naknadnih ratnih napora Repub-
like Hrvatske, i Muslimana i Hrvata iz BiH. Komentara istoriara edomira Antia pren-
esen u tekstu Aleksandra iria, Sluaj Srebrenica: zloinac bez kazne, Vreme, br. 996,
Beograd: 4. februar, 2010. U istom broju nedjeljnika Vreme u tekstu Filipa varma ovjek
koji je ubio Srebrenicu: Ratko Mladi navedene su izjave ministra unutranjih poslova
Srbije, Ivice Daia i predsjednice Skuptine Srbije, Slavice uki-Dejanovi, koje se skoro
u potpunosti podudaraju sa komentarom edomira Antia.
22
Dokumentarni film Rat za mir autora Koe Pavlovia, Podgorica: IPG OBALA, 2004,
kao i knjiga Veseljka Koprivice Sve je bilo meta (Podgorica: Monitor, 2004) predstavljaju
rijetka autentina svjedoanstava o opsadi Dubrovnika koja su u odreenom stepenu dostu-
pna javnosti u Crnoj Gori.

112

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

hivu koja se odnosila na ratni period. Jo uvijek se ne zna kakva je sudbina zadesi-
la te dokumente. U meuvremenu, oni koji se bave ovom problematikom oslanjaju
se na privatne arhive u Crnoj Gori i u inostranstvu kako bi sklopili sliku deavanja iz
1990-ih. Ovakvi primjeri nedostupnosti primarnih izvora mogu da izazovu sumnju
u postojanje koncentrisanog napora od strane vladajue elite da se eliminiu istorij-
ski izvori, i time se profesionalni istoriari ostave bez mogunosti da argumentova-
no analiziraju prola deavanja. Ipak, nadamo se da e dokumenta o ulozi Crne Gore
u raspadu SFRJ biti uskoro stavljena na raspolaganje profesionalnim istoriarima.
Ovakve situacije se, takoe, mogu interpretirati i kao primjeri kreiranja kolektivnog
sjeanja (zaborava?) kroz selektivnu konstrukciju kolektivnog pamenja i instru-
mentalizovanog iskustva realnosti prolosti. Zanimljivo je da se uporedo konstrui-
e alternativna interpretacija prolosti: idealizovana predstava mediteranske, multi-
etnike, tolerantne i multikulturne Crne Gore, koja je, zbog spleta nepovoljnih isto-
rijskih okolnosti, bila rtva hegemonistike politike velikih susjeda. Istovremeno se
nudi nova vizija budunosti koja se bazira na brisanju tekih sjeanja lokalnog i regi-
onalnog karaktera i promociji irih okvira: evro-atlanski integracioni procesi i lan-
stvo u NATO-u. Ovi medijski atraktivno upakovani okviri predstavljeni su kao sve-
moni lijek za neprijatna sjeanja o prolim danima i kao magina pilula koja namah
otklanja sve glavobolje iz prolosti, a graanstvo i politiku elitu oslobaa obaveze
da se osvru na ono to je bilo. Ovim se, naravno, manifestuje ozbiljnost problema
sa kojima se Crna Gora jo uvijek nije suoila, ali i nespremnost (nemo, nesposob-
nost?) elita da te probleme rijei na lokalnom i regionalnom nivou. Ovdje se, tako-
dje, radi o mnogo kompleksnijem problemu nego to je to politiki motivisano pro-
movisanje zaborava kao vrline. Radi se, naime, o konstrukciji sjeanja i selekciji ele-
menata koji e initi novu crnogorsku istorijsku naraciju. Navedeni primjeri slue da
ukau na oiglednu stvar: borba protiv zaborava mora se voditi i na domaem terenu.
Iako ovdje nije rije o junoslovenskom specifikumu, valja podsjetiti na to da
ovaj proces ima svoj istorijat, odnosno, da postoje domai primjeri na osnovu kojih
se moe (i treba?) mjeriti valjanost savremenih struktuiranja kolektivnog sjeanja.
Tako su napori na obnovi i izgradnji kao i proces graenja novog ovjeka u so-
cijalistikoj Jugoslaviji istovremeno bili napori ka konstrukciji (redefinisanju?) ko-
lektivnog sjeanja kroz reformu sistema obrazovanja, kontrolisanu izdavaku djelat-
nost i mnoge aktivnosti na polju kulture i umjetnosti. Slian proces se nakon Dru-
gog svjetskog rata odvijao u dravama kao to su Njemaka, Sovjetski savez, Japan i
SAD. Istona Evropa je u periodu poslije 1989. godine bila preplavljena primjerima
kolektivnog zaborava, restruktuiranja kolektivnog sjeanja, a nerijetko i sasvim no-
vih konstrukcija sjeanja. Isto se moe rei i za prostor nekadanje SFRJ.

113

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

Bavljenje spreavanjem kolektivnog zaborava oslanja se na teorijski vaan prin-

cip: ono to nije poznato javnosti i ono o emu se javno ne govori neminovno e biti
podvrgnuto drutvenom zaboravu. Nasuprot pravilima koja reguliu individualno
sjeanje gdje gospodari kompleksna dinamika neizraenih sjeanja kolektivno
pamenje mora biti dio javnog domena. Osim iskustava koja formiraju individualna
sjeanja, postoji potreba za dokumentima, obiljejima, spomenicima i podsjeanji-
ma. Drugim rijeima, postoji potreba za stvaranjem (ouvanjem) iroke informativ-
ne osnove za sjeanje. Ovo znai kada govorimo o drutvenom zaboravu, potreb-
no je da se vie fokusiramo na drutvene, politike i kulturne faktore, a manje na psi-
holoke i psihoanalitike kategorije.23 Odustvo u kolektivnom sjeanju moe, narav-
no, biti motivisano psiholokim faktorima, ali posljedice takvog odsustva utiu na
mnogo ire okvire nego to su individualna svijest i savjest. Njemaka moe poslu-
iti kao primjer. Veoma je korisno kada se publikuju rezultati istraivanja psihodina-
mike utanja onih koji su ivjeli u doba nacizma. Ipak, rezultati ovakvih istraivanja
nude samo jedan od mnotva komadia znanja koji ine kompleksnu sliku prisustva
i odsustva u dananjem kolektivnom sjeanju stanovnika Njemake.24 Ovo bi mo-
glo posluiti kao model i metod ouvanja kolektivnog sjeanja na naim prostorima.
Line naracije bola i patnje uzrokovane ratovima za teritorije u bivoj SFRJ vaan
su dio kolektivnog sjeanja i njih treba sauvati i publikovati. Istovremeno, ne smije
se zaboraviti da su ove naracije samo i jedino dio mnogo ire prie. Ukoliko se ova
individualna sjeanja ne budu tretirala kao mali segmenti kompleksne naracije koja
ima svoje vane politike i kulturne elemente, kolektivno iskustvo realnosti prolo-
sti (nova konstrukcija drutvenog sjeanja) imat e mnogo praznina i bit e prepo-
znatljivo po onome to nedostaje. Odsustva su, ini se, i do sada bila najupeatljivi-
ji elemenat kolektivnog sjeanja na naem prostoru.
Kada govorimo o drutvenom zaboravljanju, mi, u stvari, govorimo o odsustvi-
ma koja su zapaena i oigledna, to implicira da kolektivni zaborav kao i kolektiv-
no pamenje imaju svoju istoriju. Ono to je u jednom istorijskom trenutku izgleda-
lo kao potpuno prirodan nedostatak panje posveene specifinim detaljima iz pro-
losti, u drugom vremenu postaje veoma znaajna injenica koja je izostavljena iz
korpusa kolektivnog pamenja. Kao to je to sluaj sa konceptom pamenja, i odsu-
stvo pamenja je socijalna konstrukcija koju uobliavaju jednako snani moralni i

23
Za opiran pregled strunih radova koji se bave analitikim perspektivama vidi: La mem-
oire et loubli, u specijalnom broju asopisa Communications, br. 49, Pariz: Seuil, 1989.
Za detaljniju analizu ove problematike vidi: Anson Rabinbach i Jack Zipes (ur.), Germans
24

& Jews since the Holocaust: The Changing Situation in West Germany. New York: Holmes
& Meier Publishers, 1986.

114

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

ideoloki faktori.25 Kada se grupe ije je iskustvo zadugo bilo iskljueno iz ukupnog
drutvenog sjeanja bore protiv zaboravljanja tog iskustva, one, u stvari, redefi-
niu sopstveno iskustvo od onoga koje nije bilo vrijedno da se zapie i zapamti, do
onoga koje to jeste. U crnogorskoj istoriografiji, na primjer, nije dovoljno obraiva-
na problematika politikih lojalnosti u pograninim krajevima u vremenu redefini-
sanja granica i nacionalnog buenja. Naracije o ulogama koje su u ovim procesima
u Crnoj Gori imale etnike i vjerske manjine, kao i analize suprotstavljenih osjea-
nja lojalnosti predstavljaju tematske okvire, odnosno praznine koje treba popuniti.
Ovaj napor, naravno, ne predstavlja samo prepoznavanje odsustva, izazov za struk-
ture vlasti u odreenom drutvu i dekonstrukciju mnogih kulturnih stereotipa, ve se
radi o jasnom politikom inu.
Postoje brojni radovi multidisciplinarnog karaktera koji nude kritike procje-
ne razliitih modela i naina sjeanja, odnosno pamenja. Veina ovih radova poi-
nje eksplicitnom izjavom da je cilj itavog napora da se iznova uspostavi prisustvo
odreenih segmenata prolosti koji su bili marginalizovani, ili sasvim zanemareni.
Dajui mogunost da se ranije nepoznanice iznova snano pojave na javnoj sceni,
oni predstavljaju istovremeno i prepoznavanje odsustva i model koji koriguje raniju
greku, pa to odsustvo uspostavlja kao integralni dio savremenog drutvenog pam-
enja. Ovim se, naravno, ne konstruie kompletan idealni model. Potrebno je imati
na umu da ono to mi u ovom trenutku smatramo da je vrijedno pamenja ili spaa-
vanja od zaborava samo je i jedino naa subjektivna projekcija istorijskog sjeanja.
To nije i ne moe se uzeti kao apsolutni standard.
Tvrdnja da su odsustva u korpusu kolektivnog sjeanja jasan dokaz potpunog
drutvenog zaborava istovremeno je veoma znaajna i problematina. Postoje situ-
acije kada je takva tvrdnja analitiki kontraproduktivna, jer na fokus na dokaziva-
nje zaborava esto moe zamagliti, odnosno marginalizovati vaan elemenat: dina-
miku iskljuivanja, koja je, kao po pravilu, cilj ovakvih istraivanja. Moda bi bilo
funkcionalnije i ispravnije koristiti termin praznina sjeanja, jer se esto ne radi o
potpunom zaboravu, nego o modalitetima marginalizacije specifinih sjeanja do ni-
voa da se ona ne zaboravljaju, ali se o njima ne govori javno.
Ono to je ovdje u pitanju nije sitniarenje oko terminolokih odrednica i jasno-
e. Radi se o prepoznavanju razliitih zahtjeva koje analiza odsustva namee.
Dokumentovanje odsustva u kolektivnom sjeanju znatno se razlikuje od utvr-
ivanja i analize procesa i tehnologije eliminacije odreenih sjeanja. Dokumento-
vanje je, naravno, vano za to bolje razumijevanje sadanjosti i budunosti: nedo-

Vidi komparativnu analizu ovih pitanja u: Judith Miller, One, by One, by One: Facing the
25

Holocaust. New York: Simon & Schuster, 1990.

115

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

statak osnovnih resursa za sjeanje (pamenje) odreenih aspekata prolosti znat-

no umanjuje, ako ne i sasvim onemoguava kolektivno pamenje. U ovom smislu,
saznati ta je izostavljeno iz dokumenata i arhiva moe dati veoma vane rezulta-
te. Kao dobar primjer moe posluiti donekle problematian proces dokumentova-
nja ratnih sukoba i njihovih posljedica na prostoru nekadanje SFRJ krajem 1990-
ih godina.
Utvrditi razloge za odsustva i analizirati modele eliminacije dvije su razliite
stvari. U nekim sluajevima dokumentacija moe biti sasvim jasna i decidna. Ovo
vai u sluajevima politikih reima koji odreeni dogaaj (dogaaje) ili ljude pro-
glase nepostojeim i potrude se da uklone sve tragove njihovog postojanja i sjea-
nja na njih.26
Do sada smo koristili termin odsustvo u njegovom osnovnom znaenju: da ne-
to nedostaje. U relativno ogranienom broju sluajeva sasvim je opravdano kori-
stiti ovaj termin u njegovom osnovnom znaenju. Udbenici istorije i knjige koje su
se objavljivale o istorijskim temama u Sovjetskom Savezu bile su ispunjene od-
sustvima.27 Takoe je bilo primijetno odsustvo tematike Holokosta u udbenicima
istorije i istorijskim monografijama pisanim i objavljivanim na Zapadu.28 No, ak i
u ovim sluajevima ideja da neto nedostaje funkcionie naspram slijedee pozadi-
ne: neto drugo je veoma prisutno. Izuzetno su rijetki sluajevi potpunog vakuuma
u arhivskim materijalima, pa se ovakva pretpostavka potpunog i apsolutnog odsu-
stva ne koristi u procesu promiljanja drutvenog zaborava. Valja, ipak, napomenu-
ti da nas istorija ui tome da diktature i drugi represivni reimi imaju veoma veliko
potovanje prema sjeanju (pamenju). Nivo tog potovanja je u direktnom odno-
su obrnutog reciprociteta s brojem i kompleksnou metoda koje ovi reimi koriste
kako bi unitili sve ono to ne odgovara zvaninoj naraciji koju kreiraju. to je vei
napor da se unite izvori i da se marginalizuju alternativne naracije, to je potovanje
prema sjeanju prisutnije.
Udbenici istorije i knjige koje se bave tematikom crnogorske istorije mogu po-
sluiti kao dobra ilustracija. Najvei broj udbenika i knjiga o istoriji Crne Gore pi-
sanih u posljednjih stotinjak godina jasno pokazuju oboje: prisustva i odsustva. Do

26
Vidi Jonathan Mirsky, The Partys Secrets, The New York Review , 25. mart 1993, 57-64.
27
Interesantna i informativna analiza procesa otkrivanja ovih odustava u sovjetskoj istorio-
grafiji moe se nai u: R.W. Davies, Soviet History in the Gorbachev Revolution. Blooming-
ton & Indianapolis: Indiana University Press, 1989.
28
U ovom pogledu su interesantne studije Lucy S. Dawidowicz, The Holocaust and the His-
torians. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1981, kao i Gerd Korman, Silence in
the American Textbooks, Yad Vashem Studies VII (1970), 183-203.

116

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

perioda poslije Drugog svjetskog rata skoro sve knjige individualnih autora i goto-
vo svi udbenici istorije za kole u Crnoj Gori su kulturne odlike, tradiciju i drutve-
ne odnose, kao i identitetsku problematiku ovog prostora analizirale kroz diskurse
predmoderne i plemenske strukture, kao i crnogorskog srpstva. No, i tadanji reim
je pokazivao zdravu dozu potovanja prema sjeanju i veoma istanan politiki in-
stinkt kada su u pitanju prisustva i odsustva. Tako je 17. jula 1861. godine knjaz Ni-
kola Petrovi podigao spomenik grupi Vasojevia i Cetinjana koji su, nakon naivno
zamiljenog vojnog angamana u Srbiji, bili internirani od strane tamonjih vlasti.
Ovo je bio prvi spomenik koji je podignut u Crnoj Gori, i oni kojima je bio namije-
njen nazvani su junacima. Jednu deceniju kasnije knjaz je ustvrdio da je to spome-
nik izdajstvu Srbije, da bi 1896 godine, uoi posjete kralja Aleksandra Obrenovia
Cetinju, crnogorski vladar naredio da se taj spomenik srui.29
Istoriografija i udbenici u socijalistikoj Jugoslaviji naglaavali su prisustvo
ideolokog elementa i novih konstrukcija koje su nametane kako bi se naizgled ri-
jeila kompleksna pitanja identiteta i odnosa meu zajednicama na prostoru Crne
Gore. U oba sluaja istoriografija prije i nakon 1945. godine je snano, i s pozicija
vlasti, naglaavala veoma specifina prisustva. S druge strane, naracije rtvi raznih
vojski i velikodravnih projekata, kao i itav korpus koji se odnosi na suverenisti-
ku ideju u Crnoj Gori inili su ono to bi se moglo nazvati veoma oiglednim odsu-
stvom. U zavisnosti od perioda u kojem se praktikovalo, zaboravljanja ove istorij-
ske naracije bivala su racionalizovana raznoraznim konstrukcijama vezanim za cr-
nogorsko srpstvo: od teze da je toponim prihvaen kao etniko i nacionalno ime, pa
do toga da su crnogorsku naciju izmislili komunisti. Izvan okvira identitetskih tema
pojedini dogaaji koji se nijesu uvijek mogli iskoristiti za politiku promociju bivali
su ili sasvim iskljueni iz zvanine istoriografije, ili su svoeni na fusnotu u nekom
od radova. Poznati Vraneki sluaj iz perioda izmeu dva svjetska rata, kao i brojne
prie o takozvanim pasijim grobljima dobri su primjeri ove marginalizacije. S dru-
ge strane, iako je crnogorsko iskustvo Informbiroa bilo tabu tema sve do 1990 go-
dine i pojavljivanja knjige Rifata Rastodera i Branislava Kovaevia Crvena Mrlja,
tadanje veoma snano promovisano oivljavanje ovog znaajnog odsustva je, ini
se, bilo ideoloki motivisano. Politiki inducirane alternativne interpretacije istorij-
ske naracije u Crnoj Gori tada su zahtijevale da se napravi otklon od starog reima
i poraene ideologije, pa su dotadanja odsustva postala centralne teme istoriografi-
je, beletristike i novinarstva.

29
erbo Rastoder, Crnogorci is: ulini obraun sa istorijom, u: erbo Rastoder, Janusovo
Lice Istorije: Odabrani lanci i Rasprave. Podgorica: Vijesti, 2000, 280.

117

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

ivotni put jednog od voa Boine pobune Krsta Popovia interesantan je pri-
mjer prisustva i odsustva. Naime, u zavisnosti od vremenskog perioda i od toga koja
je dravna formacija bivstvovala na naem prostoru, kao i od karakteristika ideolo-
kog profila vladajuih reima, istorijska naracija o Krstu Popoviu je ili bivala uklju-
ena u zvanino sjeanje ili bivala djelimino zaboravljena. Paralelno sa periodi-
nim i ideoloki motivisanim odsustvima iz zvaninog drutvenog sjeanja i udbe-
nika istorije Krsto Popovi je postao integralni dio oralne istorije, odnosno alterna-
tivnog sjeanja koje je bilo marginalizovano. Popovi predstavlja ne samo jednu od
kontroverznijih linosti moderne istorije Crne Gore nego su njegov ivotni put i iz-
bori koje je pravio vremenom postali epitomija crnogorskih podjela, manipulacija i
emocijama obojene politike naivnosti.
Interesantno je pratiti kako se ovaj proces konstrukcije istorijske naracije i di-
zajniranja odsustva, odnosno spaavanja onoga to je bilo marginalizovano odvijao
tokom kasnih devedesetih godina i poetkom dvadeset prvog vijeka. Kraj devedese-
tih godina bilo je vrijeme kada se u Crnoj Gori publikovalo relativno dosta istorij-
skog materijala koji je analiziran u okviru suverenistikog diskursa. U ovom napo-
ru da se akademski uokviri politiki projekat crnogorske nezavisnosti, koji je dece-
nijama bio marginalizovan i potiskivan u zaborav, dotadanji dominantni elementi
drutvenog sjeanja potisnuti su u pozadinu. Revizionizam u istoriji, kao i dizajnira-
nje kolektivnog sjeanja nakon Podgorike skuptine zamijenio je istovjetan proces
nakon 1945 godine.30 Nakon antibirokratske revolucije do tada potiskivani diskurs
crnogorskog srpstva je iznova zauzeo centralnu poziciju na javnoj sceni. Promjena
politikog kursa vladajue elite u Crnoj Gori nakon 1997. godine bila je taka u ko-
joj je dotadanje odsustvo suverenistike naracije ubrzo postalo dominantni eleme-
nat zvaninog drutvenog sjeanja. Dakle, jedan te isti proces ponavljao se u razli-
itim vremenskim periodima. Ono to se mijenjalo bila je politika klima i nivoi na-
silja koji su pratili kreiranje novih odsustava. Model je, meutim, ostao nepromije-
njen; iako se o njima ili nije govorilo ili su bivala osporavana u strunoj i popular-
noj literaturi, injenica je da su odsustva bila integralni dio drutvene svakodnevice
u Crnoj Gori. Ona su bila izmjetena izvan okvira zvaninog i formalnog, ali nikada
nijesu sasvim zaboravljena.
Ideja o izmjetanju, odnosno o tiini koja je odjenuta u rijei pomae da
shvatimo kako drutveno zaboravljanje funkcionie u velikom broju sluajeva. Nae
kognitivne mape ne mogu lako da toleriu prazninu i haos, pa potpuno brisanje i-

30
Za detaljniju analizu Podgorike skuptine vidi: Sra Pavlovi, Balkan Anschluss: The An-
nexation of Montenegro and the Creation of the Common South Slavic State. West Lafayette,
IN.: Purdue University Press, 2008.

118

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

tavih perioda/dogaaja/linosti iz dokumentacije esto (ako ne uvijek) prouzrokuje

nelagodnost ili sumnjiavost. Suprotno ovome, ponuditi prihvatljivu verziju prolo-
sti, bez obzira to se iskljuuju neke centralne komponente, predstavlja siguran nain
da se ponuena verzija ne dovede u pitanje sve do onog trenutka kada se drutvena
situacija drastino ne promijeni. Kada se radi o zaboravljanju i iskljuivanju iz
naracije onih aktivnosti koje su bile moralno i etiki problematine, ova odsustva bi-
vaju vie nego nadoknaena alternativnom i moralno prihvatljivom verzijom prolo-
sti. Koliko je prihvatljiva ova alternativna verzija i na koji nain se ona moe odra-
ti kao dominantna zavisi, ini se, od vjerodostojnosti prezentacije u odnosu na mito-
ve koji su ve odavno prihvaeni od strane zajednice, kao i od sposobnosti da se eli-
minie svaka kritika alternativne verzije. Primjer Austrije je dobra ilustracija vital-
nosti alternativne verzije prolosti. Interpretacije uloge Austrije u Drugom svjetskom
ratu svode se na priu o rtvi nesretnih istorijskih okolnosti, i ovaj segment prolosti
analizira se u okvirima viktimologije. Ova alternativna verzija bila je nevjerovatno
uspjena uprkos aferama kakva je bila ona sa Kurtom Valdhajmom, na primjer. Za-
boravljanje nacistike prolosti dobro se uklopilo u iru naraciju o propasti Imperije,
ali se ovo nije moglo desiti bez pristanka i saradnje spoljanjeg faktora: Sovjetskog
saveza i SAD-a. Paralela moe biti povuena i u sluaju Poljske i njenog nepristaja-
nja da prihvati dio odgovornosti za holokaust.
Istorijska naracija u periodu poslije 1995. godine o tangentualnoj ulozi Crne
Gore u procesu raspada nekadanje SFRJ, koju nalazimo u nekim udbenicima i po-
jedinim strunim analizama, kao i drutveno sjeanje koje se ovom naracijom poku-
ava kreirati (nova prisustva i odsustva) moe da poslui kao dobra ilustracija iz-
mjetanja i nuenja alternativne verzije istorijskog sjeanja. I u sluaju Crne Gore
(kao, uostalom, i svih bivih republika SFRJ) saradnja spoljanjeg faktora bila je ne-
ophodna, pa se Meunarodna zajednica potrudila da legitimie diskurs rtve nacio-
nalistike politike sjevernog susjeda, koji je ponuen kao alternativna verzija novi-
je crnogorske istorije. Vidjeti sebe (kolektiv/naciju/dravu) kao rtvu istorije uopte,
a posebno kao rtvu nacista, diktatora, nacionalista ili vjerskih fanatika, veoma je
snana i privlana ideja, koja, uz to, konzumentu nudi privid sigurnosti i kreira okvir
postojanja koji ne mora uvijek da ima mnogo dodirnih taaka s realnou.

119

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

Prepoznavanje injenice da su odsustva veoma esto rezultat izmjetanja pred-

stavlja dobru polaznu osnovu za analizu dinamike drutvenog zaboravljanja. Tradi-
cionalna kritika analiza drutvene konstrukcije znanja pomae nam da obiljeimo
postojee modele pamenja. Obiljeiti detalje odreenih naracija, kao i generalnu
strukturu senzibiliteta u koju se te naracije uklapaju, znaajno pomae da shvati-
mo kako je mogue da neke od alternativnih verzija prolosti nikada nijesu zaivje-
le.31 Ono to je vano imati na umu jeste da suprotstavljati se odsustvu tako to e
se kreirati i obogaivati informaciona baza koja e govoriti o tom i takvom odsustvu
predstavlja samo poetnu fazu. Drugim rijeima, ovim se jedino kreira mogunost
promjene u okviru kolektivnog sjeanja. Iskoritavanje te mogunosti predstavlja
tei dio posla, jer re-kreiranje naracije na osnovu novih izvora (informacione baze)
mora zadovoljiti najmanje dva kriterijuma. Prvo, ono mora biti uvjerljivo na emo-
tivnom i kognitivnom nivou. Drugo, ono mora kreirati potrebu da se zajednica sjea
onoga ega se ranije nije sjeala. Ovaj posao je teak ne samo zato to zahtijeva do-
bro poznavanje i razumijevanje korijena i istorijata specifinog procesa zaboravlja-
nja nego i zato to je ono to se konstruie novom naracijom manje stvarno i mjer-
ljivo nego preanje znanje ili njegovi fiziki markeri. Da bi se opravdali novi na-
ini sjeanja, bilo na moralnoj, intelektualnoj ili na emotivnoj osnovi, esto se mo-
raju marginalizovati ili potcijeniti neke od veoma vanih kulturnih vrijednosti i vje-
rovanja. Naravno, kreiranje novih naina sjeanja moe biti (a esto i jeste) ekspli-
citno politika aktivnost. Politiki motivisani projekti konstrukcije sjeanja nose u
sebi odreene rizike. Ovo je posebno oigledno u sluajevima kada su takvi projekti
povezani sa procesom rekreiranja i razvoja kolektivnog identiteta. Jedan od znaaj-
nih rizika jeste proiavanje arhiva o prolim deavanjima i selekcija konstruktiv-
nih elemenata alternativne istorijske naracije kako bi se postigla to vea inspirativ-
na vrijednost novih realnosti prolosti.
Po svim ovim linijama, mnogi od osnovnih principa koji ureuju ivot zajed-
nice mogu biti dovedeni u pitanje. S obzirom da sjeanje pomae da se odri dru-
tveni identitet i poredak, boriti se protiv zaborava esto predstavlja izazov i za pore-
dak i za uspostavljeni drutveni identitet. Ovo su neki od razloga za znaajan otpor
ak i onda (ili posebno onda) kada je dozvoljeno da se nova infrastruktura sjea-

31
Termin struktura senzibiliteta (structure of sensibility) pozajmljen je od Rejmonda Vili-
jamsa. Njegove ideje o kulturi znaajno su utjecale na formiranje mojeg vienja ove tematike.
Vidi: Raymond Williams, Culture and Society. London, Chatto and Windus, 1958; The Long
Revolution. London, Chatto and Windus, 1961; The Country and the City. London, Chatto
and Windus, 1973. Takoe vidi: Paul Jones, Raymond Williamss Sociology of Culture: A
Critical Reconstruction. London: Palgrave, 2004; J.E.T. Ethridge, Raymond Williams: Mak-
ing Connections. New York: Routledge, 1994.

120

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

nja konstruie. Ovdje je vano napomenuti da drutveni zaborav moe biti, i esto
jeste, vien kao potreban i poeljan. Osim veoma uoptene ideje da prevelika bri-
ga za prolost moe biti kontraproduktivna za zdravlje kolektiva, postoje drugi spe-
cifiniji i kulturno konstruisani principi koji zaborav uokviruju na pozitivan nain.
Ranije pomenuta naracija o pomirenju i evropskim integracijama u Crnoj Gori od-
lian je primjer ovog pozitivnog vienja zaborava. Insistiranje na tome da se treba
okrenuti budunosti, a prolost istorizovati kako ne bi predstavljala teret za drutve-
ni napredak, predstavljaju model pozitivne prezentacije zaborava, odnosno promo-
cije zaborava kao vrline.
Ideja o tome da esto treba da oprostimo, ali ne i da zaboravimo namah zvui
kao pravilo o tome kako se treba odnositi prema prolosti. Meutim, praktine pri-
mjene ove ideje esto zamagljuju liniju koja razdvaja opratanje od zaborava. Kada
je, kao tek izabrani predsjednik eske, Vaclav Havel apelovao na svoje sugraane da
jedni drugima ne iskopavaju prljavtinu iz prolosti, on je podrao ovaj apel mo-
ralno utemeljenim priznanjem da je i on odgovoran za nedjela komunistikog rei-
ma. Zarad drutvenog mira, tvrdio je Havel, ljudi treba da prepoznaju sopstvenu od-
govornost i da istovremeno oproste drugima. U tadanjoj situaciji Havelov glas je
predstavljao racionalnost i moralnost stopljene u leguru. Ipak, on je ovim aktom isto-
vremeno uutkivao one koji su eljeli da kreiraju detaljni dokumentacioni centar o
dogaanjima iz bliske prolosti.
Zaboraviti, ali ne i oprostiti mnogo je prisutnija strategija u centralnoj i isto-
noj Evropi nakon pada Berlinskog zida. Paralelno sa irokim i raznorodnim napori-
ma da se od zaborava spase sjeanja uutkana od strane reima odvija se temeljan i
veoma obiman posao na brisanju oiglednih tragova komunistike prolosti iz javne
sfere. Preimenovanje ulica i trgova, pa i itavih gradova nerijetko je znailo vraa-
nje na originalne nazive. esto je, meutim, to bila prilika da se omrznuta simboli-
ka starog svijeta iz perioda poslije 1989. godine zamijeni referencama iz alternativ-
ne istorijske naracije. Slian proces drutvenog ininjeringa zaborava moe se prati-
ti u mnogim zemljama, od bive Istone Njemake preko drava nastalih raspadom
bive SFRJ. Crna Gora je, takoe, integralni dio ovog procesa.
Imajui u vidu brzinu kojom se najvei dio infrastrukture sjeanja mijenja ili
sasvim unitava u zemljama u tranziciji, uspjeh ovog poduhvata jo nije potpuno osi-
guran. Da bi drutveni zaborav postao integralni dio svakodnevice odreenog kolek-
tiva, nije dovoljno da sa horizonta nestanu samo najoigledniji tragovi prolosti. Po-
trebno je mnogo vie. Naravno, ono to se postiglo vie je nego oigledno: posta-
lo je praktino nemogue da se obiljeava prolost koja je sada izmjetena. U ovom
pogledu, napori u zemljama centralne, istone i jugoistone Evrope nijesu izuzetni,
ve potvruju univerzalnu funkcionalnost modela konstrukcije kolektivnog zabora-

121

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Sra Pavlovi, Cjenovnik sjeanja: istorijski revizionizam u bivoj Jugoslaviji

Prilozi, 39, Sarajevo, 2010, str. 103-122.

va. Kao to se poziv za sjeanje esto oslanja na moralne principe pravde, tako se i
poziv na zaborav esto oslanja na osjeaj istorijske korektnosti. Kada se od nas tra-
i da se neega ne sjeamo, odnosno da zaboravimo, od nas se, u sutini, trai da ne
potujemo i ne obiljeavamo odreeni dogaaj, ljude ili itave istorijske periode.
Ono to je obino u pitanju jeste da li individua, grupa, ili pokret zasluuju da budu
zapameni. Zaboraviti ideoloki problematinu prolost pojava je koja se moe de-
tektovati irom svijeta. Ono to je znaajno, bez obzira kako to vidimo u datom po-
litikom trenutku, jeste da odsustva mogu da oive namah. Politiki, ideoloki, ali
i iri kulturni faktori igraju znaajnu ulogu u ovom procesu oivljavanja, pa se ana-
liza procesa drutvenog zaborava treba zapoeti deifrovanjem svih ovih faktora

PRICE LIST OF MEMORIES HISTORICAL REVISIONISM IN

FORMER YUGOSLAVIA

Sra Pavlovi

Summary
This paper analyzes the tensed and sometimes problematic relationship between
the collective and individual memory, on the one hand, and the discipline of history
that we teach and study at universities, on the other. Adopting and applying theoret-
ical frameworks and methodological tools of history, sociology, anthropology, and
cultural studies as well as the sub-discipline of mnemohistory, the autor is defining
the process of constructing and re-constructing collective memory and is elaborat-
ing on the categories of presence and absence within an official historical narrative.
Furthermore, the concepts of truth and memory itself are treated as unstable and
destabilizing. Since the past is always presented through the narrative, contesting it
means struggling over the issue of representation. With this in mind, our understand-
ing of the past has strategic, political, and ethical consequences for our present
(Summary translated by author)

122

CEEOL copyright 2017