941

KRESELLEME SRECNDE ORTA LEKL

KENTLERN NEM VE TRKYE ZERNDE
BR NCELEME
YAZAR, Kadir Hakan
TRKYE/
ZET
Hzl ve denetimsiz biimde gerekleen kentleme sreci az gelimi ve
gelimekte olan lkelerde byk kent odakl olmakta ve bu sre ile birlikte
yaanan ekonomik, evresel ve sosyal bozulma ve sorunlar ise sadece bu
kentlerde ve evrelerinde deil tm lkede etkisini gstermektedir. te yandan
kreselleme sreci ile birlikte sermayenin daha hzl akkanlnn
salanmasna dayal isel ve dsal dinamiklerde, kresel glerle rekabet
gcnden yoksun bu lkeler asndan ayr bir sorunsal oluturmaktadr. Baka
bir deyile yenidnya dzeninin biimlendirdii byk kent eksenli kentleme
yn sz edilen lkeler asndan ciddi sorunlar beraberinde getirmektedir. O
hlde az gelimi ve gelimekte olan lkeler yaamakta olduklar ekonomik,
evresel ve sosyal sorunlarn meknda birebir yansmasn grdkleri kentsel
yaplarn yeniden ele alp deerlendirmek zorundadrlar. Bu yeniden ele al
sreci, kentsel sistemin, lkesel kalknmay da gz nnde tutarak orta lekli
kentlerin nemini vurgulayan ve srdrlebilir kentsel gelimeyi salayacak
biimde olmas gerekmektedir.
Bu almada byk kentlerin durumlar incelenmi, orta lekli kentlerin
tanm ile birlikte kreselleme sreci karsndaki avantaj ve dezavantajlar
irdelenerek, Trkiye asndan durum incelenmi ve zm nerileri
retilmitir.
Anahtar Kelimeler: kreselleme, orta lekli kentler (OK), byk
kentler, kentsel sistem, srdrlebilir kentsel gelime (SKG).
ABSTRACT
The Importance of Mid Size Cities in The Process of Globalisation and a
Research on Turkey
Very rapid and uncontrolled urbanisation process in less developed and
developing countries mostly focused on big cities and social, economic and
environmental problems due to this process effects not only these cities but they
effect whole countries. On the other hand, non competetive character of these
countries is the other problem in the era of globalisation concerning internal and
external dynamics for maintaining the rapid flow of capital for globalisation
942

process. In the other words, development focused on big sized cities that is
oriented by new worl order becomes a serious problem for these countries. In
this respect, these less developed and developing countries have to analyse and
re-evaluate their urban systems that reflect their all economic, social and
environmental problems. This re-evaluation process have to be focused on the
importancew of middle sized cities with regarding also the country
development.
In this study, advantages and disadvantages of middle sized cities in within
the process of globalisation are analysed with respect to Turkish situation and
some conclusions and recommandations are tried to given.
Key Words: Globalisation, mid-size cities, big cities, urban system,
sustainable urban development.
Byk Kentlerin Durumu
20. yzyl boyunca yaanan teknoloji, iletiim ve bilim alanlarndaki
inanlmaz ilerlemeler sonucu yzyln sonlarna doru kent anlamn
deitirmi; sanayi dneminin emek-enerji younluklu retim kenti yerini
kresel srecin hiyerarik yaplandrmas ile oluan kentlere brakmaya
balamtr. zellikle iletiim olanaklarnn ve aralarnn belirli kentlerde
younlamas ile kentlerin eskiye oranla ok daha geni alanlara hizmet
vermelerini salamtr. Bylece bilgi alarnn balad kresel kentler
(Castells, 1996: 72-101) ortaya kmtr.
Kresel alarn kesitii noktalarda yer alan bu kentler denizar fiber optik
kablo balantlar ile dnya finans piyasalarnn odak noktas konumuna gelmi
ve ileri hizmetler sunan birimler olmulardr. Bu erevede, dnya zerinde
belirli noktalarda yer alan kresel kent, dnya kenti gibi terimlerle karlanan
kentlerin iletiim, finans piyasalar gibi stratejik balant noktalar ile
birbirlerine balanmas sonucu dnya zerinde bir kresel kademelenmenin
olutuu ileri srlmtr. (Keyder, 1996: 94-106)
Bu srelerle biimlenen sz konusu kentlerin zellikle gelimekte olan
lkeler iin nemi sadece nfuslarndan dolay deil toplum, gelime ve devlet
zerindeki etkilerinden kaynaklanmaktadr. te yandan gerek gelimi lkelerin
byk kentleri olsun gerekse de gelimekte veya az gelimi lkelerin byk
kentleri olsun her eyden nce yayldklar alann byklnden kaynaklanan
temel bir sorun ile kar karyadr. Bununla birlikte zellikle nc dnyann
mega kentlerinde insan dlayan bir byme ile birlikte baka hibir kentsel
dzeyde grlmemi bir biimde srdrlebilir gelimenin sosyal ve politik
temelleri zayflatlmtr. (Joseph, 2001: 295)
Ayrca milyon nfuslarla ifade edilen bu kentler ayn zamanda tam
anlamyla devasa tketicilerdir. Nijkamp ve Finco byle bir kentin gnde
yaklak 320 bin ton su, 11 bin ton fosil yakt ve 2000 ton gda tkettiini ileri
srmektedir. (Finco, Nijkamp, 2001: 295) Bu balamda bu kentlerin
 943

doalarndan kaynaklanan ve neo-liberalizmin tketim politikasna uygun

biimde, tketici nosyonlu kentler olduu sylenebilir.
Bununla birlikte tketim sadece mallar dzeyinde gereklememektedir. Bu
kentler krsal alan ve bununla birlikte doal evrelerini de tketmektedirler.
Gerekten de banliylerin ak alanlara ei grlmemi biimde yaylmasyla
kent, tarm alanlarn ve doal dnyay kelimenin tam anlamyla yutmu, komu
kasaba ve kyleri genileyen bir varln iine ekmitir. (Bookchin, 1999: 31)
Gnmzde bu byk kentlerde yaamak iin ideal bir evre
sunulamamaktadr. nk byk kentler kontrolsz ve hzl bir biimde
byrken, kent iindeki hareketliliin sreklilii salanamaz hale gelmi ve
ulam iin harcanan para ve zaman byk oranlarda artmtr. te yandan,
deien retim ilikileri zenginleri daha da zenginletirirken yoksul kesimin
koullarn daha da gletirmitir. Gelir dalmndaki bozulmann da byk
kentlerde art gsterdii grlmektedir. (nar, 1998: 11) Yani bu kentler
ekonomik eitsizlii krklemektedir.
Bununla birlikte, bu kentlerde farkl sosyal gruplarn ikamet alanlar
arasndaki snrlar gittike koyulamaktadr. (Lynch, 1997: 99) Bu balamda,
toplumun farkl snf ve gelir gruplarnn kent dnda etraf yksek duvarlarla
evrili zel mahalleler oluturduklar grlmektedir. zellikle yksek gelir
gruplarnn ve belirli etnik ya da din gruplarn kentlerin evrelerinde meknsal
ayrmay derinletiren bu yerleim biimleri bir baka ynden de sosyal
ayrmay krklemektedir. Bu durumda aslnda kentlilik, yerel zerklik,
demokratik kent yaam gibi kavramlarn iini boaltmaktadr. (Doan, 2002:
116) Nitekim demokrasinin kurulabilmesi iin baskn byk kentlerin olmamas
arasnda da koutluk kurulmaktadr. (Eryldz, 1994: 27).
Ancak byk kentler asndan, bu gelimilik farklarnn dourduu en
nemli ayrm bu kentlerin stlendii roller asndan olumaktadr. Bu
erevede az gelimi lkelerin byk kentleri kresel glerle en youn
deiim ilikilerinin yaand merkezlerdir. Bu nedenle de merkez lkelere
kaynak aktarmnn gerekletii meknlar bu lkelerin en byk kenti/kentleri
olmaktadr. Dolaysyla az gelimi lkeler asndan metropoliten kentler
gelimeye engel olan birimler olarak deerlendirilmektedir. Gereke olarak, bu
kentlerin bymeleri iin zorunlu olan kaynaklar lke iindeki dier
blgelerden aktardklar, sosyal maliyetleri byk lde arttrdklar,
uluslararas kapitalist sistemle ulusal alt sistemlerin btnletikleri merkezler
olarak bamllk ilikilerini younlatrdklar gsterilmektedir. (engl, 2001:
120) Bu erevede, sz konusu kentsel yerleimlerin kresel alarla balant
kurulmakta, sk bir iliki ierisinde olmalarna ramen, yerel dzeyde fiziksel
ya da toplumsal adan bir kopukluk ierisinde olduklar da bir gerektir.
(Castells, 2005: 540)
Bu balamda, sonuta sralanan bu olgular nda byk kent dnda,
byk kent odakl olmayan bir kentleme eiliminin gereklilii aka ortadadr.
944

Yani kentsel kademelenme ierisinde byk kentlerden sonra gelen orta lekli
kentlerin bu dorultuda nem kazandklar grlmektedir. Bu noktada yaplmas
gereken ey, byk kentlerin SKGnin prensipleri ile rtmeyen sorunlarnn
zm ile orta lekli kentlerin yeni bir vizyona olan ihtiyalarnn
birletirilerek SKG dorultusunda orta lekli kentlerin gelitirilmesidir.
Bu balamda, hangi kentlerin orta lekli kentler olduu, bu kentlerin
zeliklerinin neler olduu, kentsel snflama ierisinde nerede yer aldklar
sorularnn yantlanmas gerekmektedir.
Orta lekli Kentin Tanmlanmas
Orta lekli kentin dorudan bir tanmn yapmak gtr. Bununla birlikte
orta lekli kent ile ilgili olarak byk ve kk kentlerin avantajlarn
bnyesinde toplayan ve srdren, bununla birlikte dezavantajlarn srdrmeyen
ve bu iki kentin bilekesi olan kent (Intermediate Cities in, 1996: 21)
tanmlamas yaplmaktadr.
Bunun yan sra orta lekli kentin en yaygn olarak grlen tanmlamas
nfus ltne gre yaplan tanmlamadr. Bu balamda nfus anahtar
konumdadr ancak yegne lt olmayp, corafik ve kltrel grelilik de
tanmlamada nemli rol oynar. (Medium Sized Cities, 1997: 3).
Orta lekli kentin zerinde uzlalabilecek bir tanmnn yaplamamasnn
nedeni, her lkenin kendi zgn dinamikleri, demografik zellikleri ve
kentleme politikalarnn bulunmasdr. Bu sebeple en salkl tanm nfus
ltne gre yaplabilecek olan tanmdr.
Bu erevede, ABDde nfus ltn temel alan bir kentsel snflandrma
kural gelitirilmi ve nfus byklklerine gre kentsel byklkler
tanmlanmtr. Bu yolla gelitirilen yerel kodlar ABDde kentsel hizmetlerin
sunumundan, gvenlik, itfaiye, salk hizmetleri gibi birok kamu hizmetinin
hangi kentte ne ekilde grleceine dek geni bir perspektifte kullanlmakta
olup birok baka lkeyi de etkilemitir. Bu balamda bu snflamaya gre
100.000 ile 300.000 nfus aralnda olan kentler orta lekli kent olarak
tanmlanmtr. (The Mid-Sized City, 2002: 1)
Baka bir yaklamda da, Avrupa Birlii ierisinde kentsel merkezlerin nfus
byklne gre snflandrld grlmektedir. Buna gre nfusu 250.000
kiiden fazla olan kentler byk kent, 250.000 ile 100.000 kii aras orta
byklkteki kentler ve 100.000 kiiyi amayan kentler ise kk kentler olarak
deerlendirilmektedir. (Medium Sized Cities, 1997: 13)
Yine Amerika ktasnda yer alan baka bir lke olan Kanadada ise 50.000
ile 500.000 kii nfusa sahip yerlemeler orta lekli olarak tanmlanmtr.
(Seasons, 2003: 63) Gney Amerikada yer alan Brezilyada ise orta lekli
kent nfusu 50.000 kii ile 500.000 kii aras olarak deerlendirilmektedir.
(Henderson, 1997: 585) Bununla birlikte Hollanda da ise 100.000 ile 150.000
nfuslu kentler orta lekli kentler olarak kabul edilmektedir. (Van Diepen ve
 945

Voogd, 2001: 66) Uzak Dounun gelimi lkesi olan Japonyada ise 100.000
kii ile 500.000 kii arasndaki nfusa sahip yerleimler orta byklkte kentler
olarak ele alnmaktadr. (Henderson, 1997: 586)
Yukardaki verilerin bir deerlendirilmesi yapldnda orta lekli kent iin
alt snrn 50.000 kii, st snrn ise 500.000 kii olduu grlebilmektedir.
Bunun yan sra ABD ve ABnin lt ise birbirine ok yakn bir aralk
(100.000-300.000 kii) iindedir.
Nfusa dayal bu tespitlerden sonra, orta lekli kentler ile ilgili ekonomik,
evresel ve sosyal yaam olarak analitik boyut belirlenmitir. Srdrlebilir
kentsel gelecein elde edilmesi de bu boyutun birbiri ile btnlemesine
baldr. (Medium Sized Cities, 1997: 18) Bu erevede bu btnlemenin
salanmas iin bu analitik boyutlara srdrlebilirliin meknla ilikilen-
dirilmesi iin kentsel sistem boyutunun da eklenmesi gerekmektedir.
Bu erevede, orta lekli kentlerin avantaj ve dezavantajlarnn da bu drt
temel alan zerinden deerlendirilmesi gereklilii ortaya kmaktadr.
Orta lekli Kentlerin Ekonomik Adan Avantajlar ve Dezavantajlar
Kreselleme sreci ile birlikte karlkl bir etkileim ierisinde birok
alanda nemli deiim ve dnmler yaanmtr. Bununla birlikte bu
deiimin kendini en ok gsterdii alan ise ekonomik sreler olmutur.
Ekonomik srelerin kreselleme ile yaadklar dnmn meknsal
sonular arasnda da imalat sanayilerinin olduu kentlerin (Medium Sized
Cities, 1997: 21) nemini yitirmesi ve bunun yerine ileri hizmetlerin
teknolojik kolaylklar ile sunulduu kentlerin (Castells, 2005: 515-522) ortaya
kmas yer almaktadr.
Bu srete yaanan deiime ayak uyduran kentler byme eilimini
srdrm ancak zellikle orta lekli ve sanayiye dayal yaps olan kentler ise
nemlerini kaybetmeye balamlardr. Baka bir deyile, 1980lerden bu yana
ekonomik aktivitenin, retim meknlarndan finans ve zellemi hizmet
merkezlerine doru kaymas (Medium Sized Cities, 1997: 19) ile gemiin
kentleri nem kaybederken yeni cazibe merkezleri olumutur.
Bu yeniden yaplandrma srecinde orta lekli kentler geni aglomerasyon-
lara gre ekonomik dinamiklerinde bir azalma ile kar karya kalmlardr.
Aslnda bu azalmann arkasndaki nedenin de byk kentler olduu ileri
srlebilir. nk byk kentler kresel srelerle ok yakndan ilikili olduu
iin de dier kentlerden ayrlrlar. Bu kentler lek ekonomilerini takip etmekte,
finans piyasalar iin uygun ortamlar sunmakta, gerek cretli i gerekse de
hizmet sektrnde yksek gelirli i sunmaktadrlar. (Konvitz, 1994: 31)
Bunlara ek olarak orta lekli kentlerin ekonomik yap ierisindeki
sorunlarn u ekilde maddeler hlinde belirtmek mmkndr; (Hinderink ve
Titus, 2002: 387-390)
946

Art alanlar ile olan ilikilerinin dorudan gl bir iliki yerine dolayl
makro ekonomik srelerden gelen kararlarla olmas.
Orta lekli kentlerin iinde bulunduklar blgenin demografik yaps,
pazarlara olan eriilebilirlii, gelir dalm yaps gsz orta lekli kenti ok
byk oranda etkilemektedir.
Byk kentlerin yukarda sz edilen nitelii ile de glenen sz konusu
deiim ve dnm karsnda orta lekli kentlere yeni roller bulunmal, bu
kentlerin kentsel sistem ierisindeki yelerini korumalar ve gelitirmeleri iin
politikalar gelitirilmelidir.
Bu balamda, Castellsin gelitirdii ve yarmacla dayanarak gelien
kademelenme yerine balantya (connection) ve i birliine (cooperation) dayal
bir a sistemi zerinden (Taylor, 2004: 14) hareket edildiinde zellikle orta
lekli kentler g birlii de yaparak kresellemenin neden olduu sorunlar
karsnda daha direnli olabileceklerdir. Nitekim orta lekli kentler ktas olan
Avrupada (Medium Sized Cities, 1997: 2) bu kentleri birbirine balayan
alar zerinde yaplan Cappelinin almasnda, Avrupa Birliinde orta lekli
kent merkezleri arasnda karlkl bamlln ve tamamlaycln giderek
artt sylenmektedir. (Castells, 2005: 510 ve Medium Sized Cities, 1997:
3)
Bu olumsuz koullara ramen ekonomik adan orta lekli kentler, henz
bozulmam yaplaryla srdrlebilir bir kentsel gelecek adna daha dinamik
bir ekonomik yapabilirlie sahiptirler.
nk orta lekli kentlerin bulunduklar blgelerin gelitirilmesini
hzlandrc birtakm ideal yaplarndan sz etmek mmkndr. Bunlar srasyla
yeterli ara ve hizmetin salanabilmesi, daha kk ve esnek retim biimleri,
organize olabilecek insan ve i gc, dorudan finansal balantlarn
salanabilmesi olarak tanmlanabilir. (Medium Sized Cities, 1997: 2)
Ayrca ABDyi kapsayan ve orta lekli kentlerin retim biimleri zerine
bir almada, bu kentlerin standardize edilmi retim biimine sahip olduklar,
daha az standardize olmu ve geleneksel olmayan mallarn retiminin ise
byk kentlerde younlat saptanmtr. Yine ayn almada, kent
bydke cretlerde ve ulam masraflarnda oluan arttan dolay firmalarn
yer seim tercihlerini byk kentlerden ziyade orta lekli kentlere
kaydrdklar da ileri srlmektedir. (Henderson, 1997: 590)
Bu balamda zel otomobile dayal gelien ve bu dorultuda meknda ar
byyen ve yaylan kentlerin bir baka sorunu da altyap, ulam, cret, retim
gibi alanlarda maliyet artn getirmesidir. Konu ile ilgili olarak, maliyetin

Daha az standardize olmu retimden, deneme safhasnda olan, gelitirilen rnler ile toplu
retimi gerektirmeyen, zel sipari verilebilen ve sayl mterilere dnk retim biimi
kastedilmektedir.
 947

zellikle orta byklkteki kentler asndan yerlemenin bykl ile

dorudan bir ilikisi olduu ileri srlmektedir. Kent bydke maliyetlerin
artt ve bylece hem verimlilikten hem de etkinlikten uzaklald dile
getirilmektedir. (Fainstein ve Campbell, 1996: 318)
O hlde denilebilir ki, byk kentlerde yaamann ekonomik avantaj aslnda
greceli bir kavramdr. nk byk kentlerde orta byklkteki kentlere gre
daha yksek cret, hizmetlere daha etkin eriilebilirlik olmasna karn, cretin
harcand alanlarn byk ksm yine byk kentlerin hizmetlerinin satn
alnmasna ayrlmaktadr. stelik byk kentlerde toprak, ulam, altyap gibi
alanlara daha fazla harcama yapld da bir gerektir. Ayrca byk kentlerin
temiz su ihtiyalarnn karlanmasnn, kat atklar depolamasnn, kentsel
donatlarn iletme maliyetlerinin de yksek olduu ve bunlarn kentlilere ek
yk getirdii de bilinmektedir. Bu durum SKG asndan ele alndnda ise
ortaya maliyetleri karlayamayan insanlardan dolay bir eitsizliin ktn
gstermektedir. Yani byk kentlerin ekonomik ynden avantajl olduklar
konusu aslnda SKG ilkeleri dorultusunda gerek ddr.
Bu erevede Orta lekli Kentler;
Hizmet ve imalat merkezleri olma durumundadr. Buradaki hizmet ve
imalat merkezleri olma koulu phesiz kendi ard blgeleri ile ilgilidir. Ard
blgelerine dnk olarak ynetim ve ticaret merkezi, ulam ve finansal
hizmetler sunma fonksiyonunu yklenmelidirler. malat merkezi olma durumu
da phesiz uzmanlama alan ile ilgili olup her kentin kendi zgn dinamikleri
dorultusunda belirlenmelidir.
Ard alanlar ile ilikilerini, mevcut byk kentlerin ard alanlar ile olan
smrc ve parazitik (Hinderink ve Titus, 2002: 390) bir iliki zerine
oluturmamaldr. Bu erevede, ekonomik adan orta lekli kentlerin
avantajlarn en iyi kullanabilmesi, dezavantajlarn da en az zarar verici dzeye
indirmesi iin belirli dzenlemeler yapmas gerekmektedir. Bununla ilgili
olarak gelitirilen iki yaklamdan ilki, endstriyel toplu alanlar (cluster)
oluturmak, ikincisi ise buluu blge yaratma zerinedir. (Medium Sized
Cities, 1997: 28) Zaten bu kentlerin art alanlar ile olan ilikisi de buluu
ve ilerleyici (Hinderink ve Titus, 2002: 390) bir ynde olmaldr.
malat sektrnde uzmanlaabilecei gibi krsal alanlarla olan gl
ilikileri dorultusunda tarmsal nitelikleriyle de n plana kabilirler. Her ne
kadar tarmsal retimin Yeni Dnya ierisinde verimli olmad ileri srlse de
gnmzde dnyann en nemli sorunlarndan birisinin beslenme ve gda
retimi olduu unutulmamaldr. zellikle desteklenecek bir kentsel tarm
politikas kentsel gelimenin nemli bir unsuru olabilecektir. Baka bir adan
ise kent yoksullarna daha fazla ve ucuz maliyetli yiyecek sunumunu da
kolaylatracaktr. (TSV, 1991: 311)
948

Sahip olduklar henz bozulmam doal, kltrel ve tarihsel zellikleri ile

kentsel geliimde ekonomik adan eitlilii salamak zere turizm sektrnde
de nemli gelimeler gsterebilirler.
Byk kentlerin grltl, gvensiz kentsel merkezleri karsnda insanlar
kolayca kendisine ekebilecek olan kent merkezlerini canlandrc ve cazip
klc politikalar retebilirler.
Orta lekli Kentlerin Sosyo-kltrel Adan Avantajlar ve
Dezavantajlar
Kreselleme iki trde ele alnabilir; insanlara sunduu frsatlar ve getirdii
olumsuzluklar. Bu balamda iletiim alanndaki yenilikler, teknoloji ve bilim
alanndaki ilerlemeler olumlu ynler olarak ele alnabilir. Bununla birlikte bu
sunulan olanaklara eriebilmenin dzeyi, kentlerdeki zenginyoksul
uurumunun orta snfn ortadan kaldrlarak iyice keskinletirilmesi, meknsal
ve sosyal eitsizlikler yoluyla kentsel yoksulluun krklenmesi, insan deil
sadece kar dnen ynleri de kresel srecin getirdikleri arasndadr.
Yeni dzenin bu sz konusu olumsuzluklarnn yaand mekn ise arlkl
olarak byk kentlerdir. Eit dalmdan uzak olan bu sreler, kentsel
alanlarda dengesiz gelimeyi ve kutuplamay beraberinde getirdii gibi pek ok
kentin sosyal dokusunu da, gn getike daha ok paralamaya ve katmanlara
ayrmaya balamtr (Yalner, 2002: 200)
Bununla birlikte byk kentlerin ekonomik pazardan pay kapma sreci, bu
kentlerin toplumsal adaleti anlaytan uzaklamasna neden olmaktadr. Hatta
tam aksi ynde bu metropolitenlemenin yaratt meknsal ayrma, toplumsal
kesimleri birbirinden yaltt iin eitsizlikleri olaanlatrmaktadr. (Doan,
2002: 85) Bir baka adan da byk kentlerdeki zellikle kent merkezlerindeki
getirimlerden kaynaklanan inanlmaz yaplama basks, bu kentlerde insanlarn
sosyallemesine, btnlemesine olanak salayan ak ve yeil alanlarn giderek
yok olmasna neden olmaktadr. Gnmzde birok byk kentte yeil alan
ihtiyac en st dzeydeki sorunlardan birisini oluturmaktadr. Bu balamda
bilinmektedir ki, SKG erevesinde ak ve yeil alanlarn korunmas,
gelitirilmesi ve oluturulmas nemli bir unsurdur.
Ayrca, orta lekli kentler byk kentlere gre sosyal eitliin
salanmasnda daha avantajl bir konumdadr. nk birok byk kentte
zengin ve yoksullar arasnda keskin hatlarla izilen bir ayrm olduu gibi bu
hattn iki yannda kalan gruplarn kentsel hizmetlere eriebilmeleri de ayn
dzeyde olamamaktadr. Ayrca byk kentlerde gelir, rk, etnik grup vb. gibi
unsurlar asndan homojen olmayan bir nfusun varl ve kent ynetimlerinin
bu unsurlara yaklam sosyal eitsizlii krklemektedir. (The Mid-Sized
City, 2002: 7) Bununla birlikte, sosyal eitsizliin bir sonucu olarak gndeme
gelen dlanmlk olgusu da byk kentler iin nemli bir toplumsal sorun
alandr. lgintir ki dlanan marjinal gruplar kk ve orta lekli kentlerde
 949

grlememekte veya kendilerine yer bulamamaktadrlar. (Trkiye Ulusal

Rapor, 1996: 39) Nitekim orta lekli Avrupa kentlerinde yaplan aratrma
sonucunda metropoliten alanlara oranla bu kentlerde sosyal gerileme ve
marjinallemenin grlmedii saptanmtr. (The Mid-Sized City, 2002: 11)
Bu erevede, byk kentlerle kyaslandnda orta lekli kentlerin kstl
byklnn sosyal birimler arasnda daha sk bir iletiim ve i birlii
kurulmasnda ve kentsel kamu meknlarna eriimin daha kolaylkla
salanmasnda avantajlar da vardr. Bylece katlmn salanmasnda da ok
byk frsatlar sunmaktadr. Ayrca bu kentleri metropollerden ayran bir baka
zellik de yaplarnn ekonomik olmaktan ok sosyal ve kltrel zelliklere
yatkn olmasdr. Nitekim birok orta lekli kent, kentsel kimlik asndan
doal, kltrel ve tarihi zellikleri ile anlmaktadr. Bunun tersine byk kentler
ise finans merkezi, moda merkezi gibi yaktrmalar ile tannmaktadr.
Bu sralanan nedenlerden dolay orta lekli kentler zellikle metropollerde
yaayan insanlar tarafndan birer cazibe merkezi olarak grlmekte ve tercih
sebebi hline gelmektedir.
Orta lekli Kentlerin evresel Adan Avantajlar ve Dezavantajlar
Srdrlebilir gelime kavram bugnk ve gelecek kuaklarn daha iyi
yaam koullarna sahip olmalar zerine temellenmitir. Bu erevede
srdrlebilir gelime gelecek kuaklara sadece doal sermayenin deil ayn
zamanda bilgi ve beceriyi ieren beer sermayenin, tarihsel-kltrel miras gibi
insan yapm sermayenin braklmas (Glasson, 1995: 715) unsurlarn da
iermektedir.
Bu tanm dorultusunda, ncelikli olarak kentlerin nfus byklkleri ve
kapladklar corafik alanlar gndeme gelmektedir. Bu erevede byk
kentlerin en nemli niteliklerinden birisi olan nfus younluunun ve kentsel
yaylmann etkileri doal habitatlarn kaybnda ok nemli olmaktadr. yle ki,
Asya ve Afrikann elli dolaynda seilmi lkesinde nfus younluu ve
yaylma sonucunda bu lkelerin % 20sinin bu durumdan ok kt etkilendii
ve doal yaban hayatlarnn % 85ini kaybettikleri bilinmektedir. 1990 yl
verilerine gre doal yaban hayatnda en az kayba urayan % 20 lkede ise
ortalama kayp % 41 dolayndadr. (Nfus ve Hayat Kalitesi Bamsz
Komisyonu, 1997: 53).
Ayrca kat atk, sv atk, toksikler, p, hava kirleticileri, grlt ve
evrenin yok edilmesi zellikleri gsteren byk kentler en az srdrlebilir
kent biimi olma (Newman, 1994: 225) durumundadrlar.
nk kentsel meknn nfus fazlal, leinin bykl, tketim
alkanlklar, atk ynetimleri gibi birok unsuru, evresel srdrlebilirliin
nndeki en nemli engelleri oluturmaktadr. (The President Council,
1996: 143) Bu balamda yksek nfusa sahip yerlemelerin evre zerindeki
basklarnn en aza indirilmesinin koulu tketim alkanlklarnn deitirilerek
950

en az kaynak kullanma ve en az atk retme biimine dntrlmesi ile

mmkn olacaktr. (The President Council, 1996: 142) Ancak byle bir
durumun gereklemesinin tketime dayal kresel ekonomik sistemin mekn
olan byk kentlerde olabileceini beklemek gereki bir yaklam olamaz.
Bununla birlikte burada sylenmek istenen orta lekli kentlerin insanlara
sorunsuz, tertemiz ve gvenilir bir evre sunduklar yani, bu kentlerin hibir
sorunlarnn olmadn ileri srmek deildir. Doaldr ki orta lekli kentler
de dierleri gibi kirlilik, altyap yetersizlii gibi sorunlarla uramaktadr.
(Medium Sized Cities, 1997: 77) Ancak bu kentlerin en byk avantaj bu
sorunlarn henz geri dnlemez boyutlarda olmad, byk kentler gibi
evrelerini yok etme eilimi ierisinde bulunmadklar ve gl bir yerel
ynetim sistemi ile sorunlarnn stesinden gelebileceidir.
Orta lekli kentlerin sahip olduu evresel avantajlar ierisinde, bu
kentlerin krsal alan ile olan sk balarn da saymak gerekmektedir. Orta
lekli kentler byk kentlerden farkl olarak kent ve kr dengesinin
kurulmasnda kritik role sahiptir. Bu kentler, krsal alanyla gl balar ve
tamamlayc ilikiler sunarken, krsal nfusa daha iyi yaam koullar ve daha az
kirlenmi evre salarlar. (Bolay ve Rabinovich, 2004: 409)
Orta lekli kentlerin krsal alan ile ilikisi, bu kentler asndan baka bir
avantaj sunmaktadr. Kentsel tarm olarak adlandrlabilecek olgu kentlerin
ekonomik yaamna, sosyal yapsna katk salayabilecei gibi evresel
alardan da pek ok olumluluklar ierir. Yaylmann olmad orta lekli
kentlerde kent dnda kalan verimli arazilerin tarmsal amala deerlendirilmesi
hem kent evresinde yeil alanlarn oluturulmasn, hem de p ve konut
atklarnn deerlendirilmesini (kompost gbre yntemi) salar. (TSV, 1991:
310) Etkin politikalarla desteklendiinde ve koruma altna alndnda kentsel
gelimenin yaylmasnn da nne geebilme potansiyeli vardr. Ayrca byk
kentler asndan byle bir olanaktan sz etmek olas deildir. nk bu
kentlerde arazi fiyatlar ok ykselmi, yaplama basks her ynde kent
eperlerini sarmtr.
Sonuta evresel adan orta lekli kentler byk kentlere gre birok
olumlu yn bnyesinde barndrmaktadr.
Orta lekli Kentlerin Kentsel Sistem Asndan Avantajlar ve
Dezavantajlar
Kentlerin srdrlebilir klnmas salt kentler asndan deil lkesel ve
blgesel gelime asndan da ok nemli bir durumdur. Bu erevede kentlerin
srdrlebilir klnmasnn n koulu SKG ilkeleri ile uyumlu bir kentleme
politikasna sahip olmak gerekmektedir. Ayrca bu politikalar meknla
ilikilendirecek etkili bir kentsel planlama sistemi ve bunu uygulayacak gce ve
etkinlie sahip bir yerel ynetim sistemi de gereklilikler arasndadr.
 951

Ancak burada orta lekli kentler asndan bir engel grlmektedir. nk

birok orta lekli kent byle bir politikay yrtebilecek kurumsal ve ynetsel
yapya sahip deildir.
Bu erevede orta lekli kentler asndan en avantajl durum olarak, gerek
lkesel ve blgesel gelimede daha etkin olabilmeleri gerekse de birbirleri ile a
sistemi ierisinde balanarak sorunlar karsnda g birlii oluturmalar
gzkmektedir. (Intermediate Cities in, 1996: 16)
Byle bir sistem ierisinde ise farkl leklerin tanm ve etkinlik alanlar
aadaki Tablo 1de gsterilmitir.
Tablo 1: Alara Dayal Kentsel Sistemde Yerleme lekleri, Tanm ve
Etkinlik Alanlar
lek Tr Tanm Etkinlik Alan
Yerel ve Blgesel Kentin ve yakn Krsal ve kentsel hanehalklar arasnda
evresi ile btnlemi ilikiler
ilikilerinin Ekonomik dzeyde tarmsal retim ve
oluturduu alan pazarlama merkezi ile birlikte kk lekli
kentsel ve krsal ard sanayinin kentsel ekonomide etkin olmas
alan ile eitli
Altyap dzeyinde arazinin en iyi kullanm ile
yerleimlerin mikro
sosyal ve ekonomik aktivitelerin yerine getirilmesi
lekte ileyen
alar Politik ve kurumsal dzeyde ise toplumdaki
insanlarn temel aktiviteleri iin kentsel ve blgesel
karar verme merkezi - ynetsel ve hizmet merkezi
olma durumu
Ulusal Kentin ve kentsel Kentsel alarn kurulmas ve bunlarn birbirleri
aktrlerin ulusal ile ilikilerinden doan etkinlik alan
snrlar ile balants
Uluslararas Kentlerin kresel Kresellemenin kent zerindeki yansmalar
evre ve ortam ile Uluslararas kurumlarn kararlarnn etkileri
ele alnd alan

Kaynak: J. C. Bolay-A. Rabinovich, Intermediate Cities in Latin America

Risk and Opportunities of Coherent Urban Development, Cities, 2004, C. 21,
S. 5, s. 415 kaynandaki veriler dorultusunda Tablo oluturulmutur.
Tablo 1den grlebilecei zere aslnda orta lekli kent ile ilgili olarak
imdiye dek ileri srlen grler ile yeni a sistemi ierisinde dnlen yerel
ve blgesel lein merkezi, st ste akmaktadr. Bu balamda orta lekli
kentin ortaya kan bu zellii onun geleneksel planlama yntemleri ile deil,
daha kapsayc ve blgeye hitap eden planlama yntemleri ile eletirmektedir.
Bu anlamda kentleri srdrlebilir klacak bir planlama ideolojisi de
ncelikli olarak byk kentleri bugne tayan hzl byme yerine, zayf
bymeyi ngren, yrnebilir, yaya leindeki komuluklar, kark
kullanmn olduu kentsel yaplar zerine kurulmaktadr. (Tsenkova, 2004: 13)
O hlde az gelimi ve gelimekte olan lkeler yaamakta olduklar
ekonomik, evresel ve sosyal sorunlarn meknda birebir yansmasn
952

grdkleri kentsel yaplarn yeniden ele alp deerlendirmek zorundadrlar. Bu

yeniden ele al sreci, kentsel sistemin, lkesel kalknmay da gz nnde
tutarak orta lekli kentlerin nemini vurgulayan ve srdrlebilir kentsel
gelimeyi salayacak biimde olmas gerekmektedir.
Trkiye Asndan Orta lekli Kentlerin ncelenmesi
Kent kavram tanmlamalarnda genellikle kentin farkl zelliinin alt
izilmitir. Bu erevede kenti ayrt edici zellikler de yerleme yerinde sunulan
hizmetler, yerleme yerinin ekonomik yaps ve yerleme yerinin demografik
yaps olarak ortaya konmutur.
Bu balamda, kenti ayrt edici zelliklerden birisi olan nfus lt, lkemiz
asndan kentsel byklklerin tanmlanmasnn yaplmas srecinde ele
alnmas gerekli olan ltlerden birisini oluturmaktadr. Bununla birlikte,
nfus ltnn yerlemelere gre alt ve st snrlarnn belirlendii yasal
ereve de baka bir lt oluturmaktadr. Kentsel byklklerin
tanmlanmas adna ele alnmas gereken son lt ise yerlemelerin sosyo-
ekonomik yaplarna gre deerlendirilmesidir.
Kentsel byklklerin yasal-ynetsel adan incelenmesi
Trkiyede kentsel byklkleri tanmlayan yasal ereve byklklerin
snflandrlmasnda dorudan nfus ltn kullanmaktadr. Bu balamda
kentsel byklkleri snflayan en eski yasa, 1924 tarihli, 442 sayl Ky
Yasasdr.
Bu yasa ile nfusu iki binden aa yurtlar (ky) ve nfusu iki bin ile yirmi
bin arasnda olanlar (kasaba) ve yirmi binden ok nfusu olanlar (ehir) olarak
tanmlanmtr. Ky yasas bir alt snr ortaya koyarak, hangi nfustan itibaren
yerlemelere kent denileceini belirlemekle beraber kentleri kendi ierisinde
snflayan st snrlar belirlememitir. Ancak bununla birlikte, ky yasasnn
gerekesinde yle denilmektedir: Belediyelerimizin drt dereceye tefriki
(ayrlmas) lzumlu grlerek bu drt dereceden her birine Ky, Kasaba, ehir,
Byk ehir unvan verilmekte ve her derece iin ayr kanunlar karlmas
ngrlmtr. (Kele, 2000: 172). Bu yerlemelerin nfus ayrm ise nfusu
20 bin ile 300 bin arasndakilere orta ehir, 300 binden ok olanlara byk
ehir (Geray, 2000: 50) denilerek belirlenmitir. Ancak Ky yasasndan sonra
karlan 1930 tarih ve 1580 sayl Belediye Yasas, Ky yasasnda yer alan l
deerlendirmeyi gz ard ederek, nfusu 2000den yukar olan btn
yerlemeleri belediye kapsamna almtr. (Kele, 2000: 172).
Bu balamda, Ky Yasasnn gerekesinde belirtilen dzenleme hayata
geirilebilmi olsayd, lkemizde yle bir kentsel snflama kabul edilmi
olacakt;
 953

Tablo 2: Ky Yasas Gerekesine Gre lkemizdeki Yerleme Byklkleri

Nfus Aral Yerleme Tr
2000den az Ky
2000-20.000 aras Kasaba
20.000-300.000 aras Orta ehir
300.000den fazla Byk ehir

Kaynak: 442 Sayl Ky Yasas

Ky yasasndan sonra karlan 1580 sayl Belediye Yasasnda ise kentsel
byklkler ile ilgili bir tanmlama bulunmamakla birlikte, Yasann 7.
maddesinde belediye kurabilmenin lt olarak 2.000 kiilik bir nfus
bykl ngrlmtr. Bylece 2.000 kiilik nfusu aarak, ky statsnden
kan yerler, yasa ile ad konmasa da kent olarak tariflenmitir. Zira belediye
kentsel yerlemelerin ynetim modeli (Geray, 2000: 46) olmakla beraber
genellikle belediye snrlar iindeki nfus, kentli nfus olarak
adlandrlmaktadr. (Kele, 2004: 105)
75 yl yrrlkte kalan 1580 sayl yasa 3.7.2005 tarihinde kabul edilen 5393
sayl Belediye Yasas ile yrrlkten kaldrlm ve belediye kurulabilmesi
lt 2.000 kiiden 5.000 kiilik bir nfus byklne deitirilmitir. Bu
yasada da kentsel byklkler ile ilgili herhangi bir hkm bulunmamaktadr.
Yasal ereve ierisinde kentsel bykln tanmlanmasna dnk bir
baka snrlamada Bykehir Belediyesi Yasasnda grlmektedir. 5216 Sayl
Bu Yasann 4. Maddesinde bykehir belediyesi kurulabilmesi iin alt nfus
snr 750.000 kii olarak belirlenmitir.
Sonuta yasal ereve asndan lkemizde ortaya kan durum aadaki
tabloda belirtildii gibidir:
Tablo 3: lkemizde Yasal ereveye Gre Kentsel Byklkler
Yasa Getirdii Nfus lt Tanmlad Yerleme
(kii) Birimi
442 sayl Ky Yasas - 2. 000 Ky
2. 000 - 20.000 Kasaba
20.000 + Kent
5393 Sayl Belediye Yasas 5. 000 ve + Belediye Ynetimi
5216 Sayl Bykehir 750.000 + Bykehir
Belediyesi Yasas
Kaynak: 442, 5393 ve 5216 Sayl Yasalar
Tablo 3e gre, 20.000 nfusa kadar olan yerlemeler krsal nitelikteki
birimleri oluturmakta, 20.000 ila 750.000 kii arasndaki yerlemeler kentleri,
750 binden fazla olan yerlemeler ise byk kentleri oluturmaktadr. Bu
durumda, krsal birimler ile byk kentler arasnda kalan dilim, bir anlamda orta
lekli kentleri oluturmaktadr. Ancak tablodan da grlebilecei zere 20 bin
ila 750 binlik bir dilim, ok geni bir alan kapsamakta olup tamamn ayn
954

kategori ierisinde deerlendirmek mmkn deildir. te yandan, lkemizdeki

yasal erevenin kentsel byklkleri snflama yaklamnn dorudan nfus
lt ile yapld da grlmektedir.
Kentsel Byklklerin Demografik Adan ncelenmesi
Trkiyedeki nfusun byk ounluunun kentlerde ylmasna karn,
kentlerin birou kentsel zellikler gstermemektedirler. Nitekim lkemizdeki
bu yap Trkede, bat dillerinde grlmeyen bir biimde kentleme ve
kentlileme, diye farkllam iki kelimenin gelimesine neden olmutur.
(Trkiye Ulusal Rapor, 1996: 21) Bu erevede kentleme ile kent saysnn
artmas ve kentlerdeki nfus birikimi, kentlileme ile de bireylerin kentli
yaama uyum gstermeleri durumu ifade edilmektedir. Kentlileme temelde
yanl bir sylem olmakla beraber lkemizdeki ilgin durumu yanstmas
asndan da ironik bir kavram olarak deerlendirilebilir.
Bununla birlikte hangi kavram ile karlanrsa karlansn kentlemenin
Trkiye asndan nemi asla yadsnamaz. Nitekim Emre Kongar, 21. Yzylda
Trkiye adl yaynnda kentlemeyi lkemiz asndan en nemli srelerden
birisi olarak grrken, gelecekte Trkiyenin yazgsn kentlerin belirleyeceini
ve kentlerini dzelterek dzeleceini, aksi takdirde yamac kentleme sreci ile
geleceini yok edecektir grn ileri srmektedir. (Kongar, 1998: 545-575)
Bu erevede, lkemiz asndan kentsel byklklerin snflandrlmas ve
orta lekli kentin tanmlanmasnda bu almada nfus ltne dayal ve
sosyo-ekonomik gelimilii gz nne alan bir yntem tercih edilmitir.
lkemizde nfus saymn yapan Trkiye statistik Kurumu (TK) kent
tanmn idari bln yapsn dikkate alarak yapmakta ve il ve ile
merkezlerinde bulunan nfus kent nfusunu, bucak ve kylerde bulunan nfusu
da ky nfusu olarak tanmlamaktadr. Buradan hareketle denilebilir ki
Trkiyede kent ve ky ayrmnda ynetsel rgt snrlar lt
benimsenmitir. (Kele, 2004: 106) Bylece, nfus saysna baklmakszn bir
kent kr ayrmnn yapld grlmektedir.
Bununla birlikte nfus ltn kullanarak kenti tanmlayan baka bir
yaklam da Devlet Planlama Tekilatnca yaplmaktadr. Buna gre DPT,
nfusu 10.000 kiiden fazla olan yerlemeleri kent olarak grmektedir. (Kele,
2004; 106 ve Suher, 1996: 39) Bununla birlikte, 1980li yllarda DPTnin
hazrlam olduu Be Yllk Kalknma Planlarnda ise bu snrn 20.000
olarak kabul edildii grlmektedir. (DPT, 5. Be Yllk Kalknma Plan,
1985: 164 ve DPT, 6. Be Yllk Kalknma Plan, 1989: 314)
Bir baka yaklam da Do. Dr. Hale rac tarafndan ortaya konmutur.
racnn incelemelerine gre Trkiyede yerleme merkezlerinin nfuslarna
ve ilevlerine gre gruplandrlmas yledir: (Suher, 1996: 63)
 955

Tarmsal hizmet merkezleri 10.000-100.000 nfus grubu

Potansiyel byme merkezleri 100.000-500.000 nfusu grubu (orta byklkteki
kentler, sanayinin desteklenecei yerlemeler)
Metropoliten merkezler 500.000 ve daha ok nfuslu merkezler (hizmet
merkezleri)
Bu gruplamada, kentler iin alt snr 10.000 olarak kabul edilmi, daha sonra
kentler kendi aralarnda snflanarak kk, orta ve byk kentler olarak
ayrlmtr. Aratrmann nemli yanlarndan birisi de orta lekli kent iin
gelitirilmi olan tanmlamadr. Buna gre orta lekli kentler potansiyel
gelime merkezleri olup sanayinin desteklenecei yerleim yerleridir.
Grld zere lkemizde, kentin kabul ve buna bal olarak kentsel
snflama balamnda, ne kurumlar asndan ne de akademik evreler asndan
zerinde gr birliine ulalm net bir lt olumamtr. Aslnda bu durum
lkemizde bir kentleme politikasnn olmadnn da kantdr. Henz hangi
yerlemelerin kent kabul edilecei, kent olarak kabul edilen yerlemelerin kendi
ierisinde nasl bir snflamaya tabi tutulaca belirlenmemitir. Byle bir
belirsizlik tabi ki, kentleme politikasnn salam temellere oturmasn da
engellemektedir.
O hlde ncelikli olarak yaplmas gereken lke dzeyinde bir kentleme
politikas saptayarak kentsel gelimeyi dzen altna almak gerekliliidir. Byle
bir st dzey politika iin ise ncelikle kentlerin gruplandrlmas
gerekmektedir. Bu gruplandrma orta lekli kentleri de belirleme asndan
ayrca nem tamaktadr.
Trkiyenin gelecek yllarda da bugn olduu gibi kentsel yn ar
basacaktr. lke meknnn byk bir ounluu nfus lt balamnda
kentsel zellie ulaacak ve kent says ile kentsel nfus art gsterecektir. Bu
durum karsnda lkemizdeki kentlerin nfus gruplar asndan irdelenmesi
artk bir zorunluluk hline gelmitir. Bu balamda aadaki Tablo 4, 2000 yl
saym sonularna gre nfus gruplarna gre kent saysn yanstmaktadr.
Tablo 4: Nfus Gruplarna Gre Kent Says
Nfus Gruplar 1990 yl 2000 yl
Kent Says Nfusu Kent Says Nfusu
2.000-5.000 207 740.103 165 603.318
5.000-10.000 213 1.456.050 225 1.576.213
10.000-20.000 190 2.546.133 193 2.700.711
20.000-100.000 191 7.836.924 228 10.069.995
100.000-300.000 50 9.144.963 60 10.932.785
300.000 + 23 11.571.938 38 18.101.050
Toplam 894 33.326.351 923 44.006.274
Kaynak: TRKYE STATSTK KURUMU, (TUK), 2000 Yl Genel
Nfus Saym Sonular Kitab, 2001, s. 134.
956

Bu tabloya gre lkemizde zellikle byk kentlere doru bir ylmann

olduu grlmektedir. yle ki, 20.000 nfusa kadar olan yerlemelerin gerek
kent says gerekse de barndrd nfusta nemli bir art gzlenmemektedir.
20.000 ila 300.000 nfus aralnda ise nemli bir art grlmekle birlikte en
fazla artan aralk 300.000 ve daha fazla olan kentlere dnk olmutur. Tablo
4ten elde edilen bu sonucu, byk kentlere olan ylmann bir alt kademedeki
yerleim merkezlerine ynlendirilmesi gerektii biiminde yorumlamak
mmkndr.
Orta lekli Kentler ile lgili Genel Deerlendirme
almann bu ksmnda eldeki yasal, demografik ve sosyo-ekonomik
gelimilik verileri dorultusunda lkemizdeki orta lekli kentlerin hangileri
olduu ortaya konulacaktr.
Yasal adan veriler;
En az kent nfusu ... 20.000 kii (442 Ky Yasas)
Belediye iin gerekli
alt nfus snr ............. 5.000 kii (5393 Belediye Yasas)
Bykehir Belediyesi
iin gerekli alt nfus snr .. 750.000 kii (5216 Bykehir Yasas)
Nfus Asndan;
en az kent nfusu iin
DPT ve yaygn kabul .. 10.000 kii
Bykehir Belediyesi iin
gerekli alt nfus snr
kabul .. 250-300 bin kii
Bu balamda, gerek akademik aratrmalarda gerekse de lkenin en st
planlama kuruluu olan DPTnin en alt nfus olarak kabul ettii 10.000 kiilik
bir bykle sahip olan yerlemelerin kent saylmas doru bir yaklam
olacaktr. te yandan, bykehir olmak iin yasal ereve ile gelen 750 bin
kiilik nfus bykl yaklamnn yeniden ele alnmas gerekmektedir.
TUKin 2000 yl verilerine gre lkemizde 16 bykehirden sadece 8 kentin
bu snrn zerinde olduu geri kalanlarn ise bu lte uymad grlmektedir.
O hlde bu yaklamn yerine bykehir iin gerekli alt nfus snr kabul
olarak 300.000 kiinin alnmas uygun bir yaklam olma zellii
gstermektedir. Zira ABD ve AB erevesinde de 300.000 kiilik nfus
bykl bykehirler iin alt snr oluturmaktadr.
Bununla birlikte 300.000 ve zerindeki kentlerin tamamn ayn kategoriye
koymamann gereklilii ortadadr. Bu balamda 300.000-1.000.000 nfuslu
yerler byk kentler, 1.000.000nun zerinde olan yerlemelerde
metropolitenler olarak ele alnabilir.
Bu noktada ortaya 10.000-300.000 nfus aralnda olan yerlemelerin orta
lekli yerlemeler olduu gibi bir durum kmaktadr. Ancak rakamlardan da
 957

grlebilecei zere sz konusu aralk ok fazla olup, bu araln da bir ayrma

tabi tutulmas gerekmektedir. Bu balamda birok aratrma ve akademik
almada kabul edildii gibi 100.000 rakam bir eik olarak ele alnrsa ortaya
yle bir snflama kmaktadr;
10.000-100.000 nfus aral kk kent
100.000-300.000 nfus aral orta lekli kent
300.000-1.000.000 nfus aral byk kent
1.000.000 - + nfus aral metropoliten kent
Bu kabulden hareketle lkemiz asndan orta lekli kentlerle ilgili bir
deerlendirme yapmak iin aadaki tablo oluturulmutur.
Tablo 5: Trkiyede Kentlerin Kent Merkezi Nfus Byklklerine Gre
Gruplandrlmas
Byk Yerleim Yeri 2000 yl Nfus Byk Yerleim Yeri 2000 yl
lk SNo Nfusu Grubu lk SNo Nfusu
1 stanbul 9.085.599 46 Kzltepe (Mardin) 113.143
2 Ankara 3.231.198 47 Ordu 112.525
Metropol
3 zmir 2.460.134 48 Ceyhan (Adana) 108.602
Kentler
4 Bursa 1.328.273 49 Tekirda 107.191
Orta
5 Adana 1.130.710 50 Erzincan 107.175
lekli
6 Gaziantep 865.040 51 negl (Bursa) 105.959
Kentler
7 Konya 57.506 52 Nazilli (Aydn) 105.665
8 Kocaeli 722.905 53 Karaman 105.384
9 Antalya 603.190 54 Zonguldak 104.276
10 Kayseri 590. 626 55 Karabk 100.749
11 Diyarbakr 545. 983 56 Siirt 98.281
12 el 537. 842 Byk 57 Krehir 88.105
13 Eskiehir 482. 793 Kentler 58 Bolu 84.565
14 anlurfa 385.588 59 Giresun 83.636
15 Malatya 381. 081 60 Ar 79.764
16 Samsun 363. 180 61 Kars 78.473
17 Erzurum 361.235 62 Rize 78.144
18 K.Mara 326. 198 63 Nide 78.088
19 Sakarya 303. 989 64 anakkale 75.810
20 Van 284. 464 65 Amasya 74.393
21 Denizli 275.480 66 Yozgat 73.930
22 Elaz 266.495 67 Kilis 70.670
23 Sivas 251.776 68 Yalova 70.118
24 Batman 246.678 69 Bingl 68.876
25 Tarsus (el) 216.382 70 Mu 67.927
26 Balkesir 215.436 Orta lekli 71 Nevehir 67.864
27 Trabzon 214.949 72 Mardin 65.072
Kk
28 Manisa 214.345 73 Kastamonu 64.606
Kentler
29 Krkkale 205.078 74 Burdur 63.363
30 Adyaman 178.538 75 ankr 62.508
31 Osmaniye 173.977 76 Idr 59.880
32 Ktahya 166.665 77 Hakkari 58.145
33 orum 161.321 78 Dzce 56.649
34 skenderun (Hatay) 159.149 79 Krklareli 53.221
35 Isparta 148.496 80 rnak 52.743
36 Hatay 144.910 81 Bitlis 44.923
37 Aydn 143.267 82 Mula 43.845
38 orlu (Tekirda) 141.525 83 Bartn 35.992
39 Uak 137.001 Kentler 84 Bilecik 34.105
40 Aksaray 129.949 85 Bayburt 32.285
41 Afyon 128.516 86 Sinop 30.502
42 Siverek (anlurfa) 126.820 87 Gmhane 30.270
43 Viranehir (. urfa) 121.382 88 Tunceli 25.041
44 Edirne 119.298 89 Artvin 23.157
45 Tokat 113.100 90 Ardahan 17.274
958

Kaynak: TK, 2000 yl Genel Nfus Saym Sonular Kitab, 2001

dikkate alnarak oluturulmutur. Dier kk kentler ise okuyucunun dikkatini
datmamak iin nemsenmemitir.
Yerleim Kent Nfus S. Gelimilik Gelimilik Kent Nfus Gelimili Gelimilik
Yerleim Yeri
Yeri Grubu No SraNo Kademesi Grubu Sra no k sra no Kademesi
Ktahya 31 40 3 Bitlis 72 79 5
orum 32 46 3 Mula 73 13 2
Isparta 33 28 3 Bartn 74 55 4
Hatay 34 29 3 Bilecik 75 18 2
Aydn 35 22 2 Bayburt 76 66 5
Uak 36 30 3 Sinop 77 57 4
Aksaray 37 56 4 Gmhan 78 71 5
Afyon 38 44 3 Tunceli 79 52 4
Edirne 39 16 2 Artvin 80 43 3
Tokat 40 61 4 Ardahan 81 74 5
Ordu 41 62 4

Yukardaki tabloya gre lkemizde 5 adet metropoliten kent, 14 adet byk

kent, 36 adet orta lekli kent ve 381 adet kk kent bulunmaktadr. te
yandan bu sz konusu gruplamaya gre byklk gruplarnda yaayan toplam
kentli nfus ise 2000 yl saym sonularna gre srasyla yledir;
Metropoliten kentlerde 17.235.914 kii ve 5 kent; Byk kentlerde 7.227.156
kii ve 14 kent; Orta lekli kentlerde 5.755. 666 kii ve 36 kent; Kk
kentlerde 11.487. 895 kii ve 381 kent.
Yukardaki veriler lkemiz asndan orta lekli kentlerin
nemsenmediinin bir kant olarak yorumlanabilir. Oysaki orta lekli kentler
lkenin gerek meknsal olarak srdrlebilir gelimesinin salanmasnda
gerekse de blgesel dengesizliklerin veya kutuplamalarn ortadan
kaldrlmasnda ve byk kentlere olan nfus ylmalarnn nlenmesinde ok
nemli grevler stlenmektedir.
Bu noktada lkemizdeki orta lekli kentlerle ilgili deerlendirmeyi bir adm
teye tamak iin Tablo 5 ile DPTnin 2003 ylnda yapm olduu llerin ve
Blgelerin Sosyo Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmas aktrlm ve
aadaki tablo elde edilmitir;
Tablo 6: Nfus Byklkleri ve Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamalar
Karlatrlmas
Yerleim Kent Nfus Gelimil Gelimilik Yerleim Kent Nfus Geli Gelimil
Yeri Grubu S. no ik sra no Kademesi Yeri Grubu Sra no milik ik
sra no Kademes
i
stanbul 1 1 1 Tekirda 42 7 2
Metrop Orta
Ankara 2 2 1 Erzincan 43 58 4
ol Kent lekli
zmir 3 3 1 Karaman Kent 44 35 3
Bursa 4 5 1 Zonguldak 45 21 2
Adana 5 8 2 Karabk 46 27 3
G.Antep 6 20 2 Siirt 47 73 5
Konya 7 26 3 Krehir 48 42 3
Kocaeli 8 4 1 Bolu 49 14 2
Antalya 9 10 2 Giresun 50 50 4
Kayseri 10 19 2 Ar 51 80 5
Diyarbakr Byk 11 63 4 Kars 52 67 5
Kent
el 12 17 2 Rize 53 37 3
Eskiehir 13 6 2 Nide 54 49 4
anlurfa 14 68 5 anakkale 55 24 2
Malatya 15 41 3 Amasya 56 39 3
Samsun 16 32 3 Yozgat Kk 57 64 4
Erzurum 17 60 4 Kilis 58 54 4
 959

K. mara 18 48 4 Yalova Kent 59 9 2

Sakarya 19 23 2 Bingl 60 76 5
Van 20 75 5 Mu 61 81 5
Denizli 21 12 2 Nevehir 62 34 3
Elaz 22 36 3 Mardin 63 72 5
Sivas 23 53 4 Kastamon 64 51 4
Batman 24 70 5 Burdur 65 31 3
Balkesir 25 15 2 ankr 66 59 4
Trabzon 26 38 3 Idr 67 69 5
Manisa 27 25 2 Hakkari 68 77 5
Orta
Krkkale lekli 28 33 3 Dzce 69 45 3
Adyaman Kent 29 65 4 Krklareli 70 11 2
Osmaniye 30 47 4 rnak 71 78 5

Kaynak: Tablo 5 ve DPTnin 2003 ylnda yapm olduu llerin ve

Blgelerin Sosyo- Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmas aktrlm
ve bu Tablo elde edilmitir.
Yukardaki Tablo uyarnca, nfus ltne gre orta lekli kent statsne
giren yerlemelerin gelimilik kademesine gre dalm yle olumaktadr;
1. derecede gelimi yerleme grubu; yok.
2. derecede gelimi yerleme grubu; 7 adet (Denizli, Balkesir, Manisa,
Aydn, Edirne, Tekirda, Zonguldak).
3. derecede gelimi yerleme grubu; 11 adet (Elaz, Trabzon, Krkkale,
Ktahya, orum, Isparta, Hatay, Uak, Afyon, Karaman, Karabk).
4. derecede gelimi yerleme grubu; 7 adet (Sivas, Adyaman, Osmaniye,
Aksaray, Tokat, Ordu, Erzincan).
5. derecede gelimi yerleme grubu; 2 adet (Van, Batman).
Bu erevede, orta lekli kentlere dnk olarak yaplan saptama, nfus
gruplamas ve gelimilik seviyesi dorultusunda yeniden ele alndnda, 2., 3.,
ve 4. gelimilik grubunda olan ve nfusu 100.000-300.000 arasnda olan
yukardaki kentleri orta lekli kent olarak tanmlamak mmkndr. Bununla
birlikte gelime dzeyi en dk olan Van ve Batman kentlerindeki nfus
byklnn gerekte, terr, kr yoksulluu vb. gibi nedenlerle oluan salt bir
ylmadan ibaret olduu rahatlkla ileri srlebilir. Ancak lkenin meknsal
olarak kutuplamasnn nne geilebilmesine olanak salayabilecei
dnlerek bu kentleri de orta lekli kent statsne sokmak doru bir
yaklam olacaktr. Bu balamda orta lekli kentlerin lke meknnda dalm
ekil 1 bkz.: s. 1069)de grlmektedir.
ekil 1den de grlebilecei zere, OKlar lke genelinde bat
blgelerinde daha youn biimde bulunmakla beraber genelde dengeli bir
dalm gstermektedirler. Bu kentlerin dengeli dalmlar, ekil 2 (Bkz.: s.
1069)de daha net biimde grlmektedir.
Yukardaki ekil, orta lekli kentlerin ya metropollerin ya da byk
kentlerin evrelerinde yer aldn gstermektedir. Bunun tek istisnasn dou
blgesinde yer alan Van kenti oluturmaktadr. Bunun da, lkemizin meknsal
kutuplamasndan kaynakland aka grlebilmektedir. Yukardaki Tablo
6da lkemizdeki orta lekli kentlerin saptanmasnn doruluunu ortaya
koymas asndan da nemlidir. stisnay oluturan Van kenti de Dou Anadolu
960

Blgesi iin ekim merkezi olarak bir ilev yklenerek yine orta lekli kentin
zgn niteliklerinden birisini salayabilecek konumdadr. Bununla birlikte
lkemizin dou blgesinin yukardaki ekil uyarnca metropol dzeyinde bir
kente ihtiyac olduu da bir baka saptama olarak deerlendirilebilir.
Orta lekli kentlerle ilgili olan bu saptamann ierisinde nfusu 100.000
zerinde olan ilelerimizden orlu, skenderun, negl, Tarsus, Nazilli ve
Ceyhan kentlerini de dhil etmek gerekmektedir. nk bu ileler gerek
gelimilik seviyesi gerekse de nfus bykl asndan orta lekli kent
zellii gstermektedir. Dier ile olan Kzltepe, Siverek ve Viranehirde
ise salt bir nfus ylmas tespit edildii ve bu kentlerin gelimilik
dzeylerinin ok dk olduu iin bu ileler orta lekli kent kategorisinde
deerlendirilmemitir. Sonu olarak lkemizde bu ile merkezlerinin de
katlmyla toplam 33 adet orta lekli kent bulunmaktadr.
Sonu olarak buraya kadar yaplan tm deerlendirmeler, elde edilen tm
bulgular ve incelenen veriler Trkiye asndan orta lekli kentlerin nemini
aka ortaya koymaktadr. Belirlenen toplam 33 adet orta lekli kent
asndan srdrlebilir bir kentsel gelime salanabilirse, lkenin en nemli
sorunlarndan olan blgesel dengesizliin, meknsal kutuplamann ve nfus
hareketliliinin nne geilebilecei dnlmektedir.
SONU
lkemiz asndan bakldnda, yukardaki deerlendirmelerin altnda,
byk kent odakl kentleme eilimi ile kresel etkilere meydan okuyan bir
srdrlebilir kentsel gelimenin salanamayaca, bu kentlerin evrelerini
srekli yok ederek genilemeleri, sosyal ayrmann krklenmesi, ekonomik
ynden de uluslararas sermayeye eklemlenme abalar sonucu kentsel
meknlarnn meta hline gelmesi gibi nedenlerden dolay bir gerektir.
Bununla birlikte bu trden kentlerin srekli olarak sorunlu biimde
genilemeleri onlarn lke ekonomisinden ald paylar giderek arttrmakta,
yatrmlarn bu kentler evresinde konumlanmasna neden olmaktadr. Byle bir
durumda phesiz lke leinde zaten var olan blgesel gelimilik
farkllklarn arttrd gibi meknsal kutuplamay da krklemektedir.
Trkiyedeki mevcut nfus hareketlilii ok nemli oranda byk kentlere
dnk olarak gereklemektedir. Dolaysyla lkemizin kentleme politikas
mevcut eilimi destekleyen biimde deil, bunun yerine orta lekli kent
merkezlerinin n plana karld bir ynde oluturulmaldr. Bu erevede
lkemizde ekonomik gelime srecinde, st lek planlar ile tek tek orta lekli
kentler iin temel stratejiler ve grevler belirlenmelidir. Bylece lke dzeyinde
blgesel gelimilik farklarnn azaltlmasnda ve byk kylerin yaratlmasnn
nne geilmesi srecinde byk aama kaydedilecei ngrlmektedir. te
yandan bu alma ile ortaya konan orta lekli kent snflamas bu balamda
kullanlabilir ve ncelikli olarak bu kentler zerinden politikalar oluturulmaya
balanabilir.
 961

Bunun yan sra, sadece orta lekli kentlerin belirlenmesi ile yetinilmemeli,
lke meknnda yerlemelerin kademelendirilmesi ve bunlara dnk planlama
ve politika retme sreleri gerekletirilmelidir. Bu balamda bu almada
ortaya konan biimiyle, lkemizdeki kentsel yerlemeler; metropoliten kentler,
byk kentler, orta lekli kentler ve kk kentler olarak ele alnabilir.
Bu erevede yeni kentlerin kurulmasndansa mevcut orta lekli kentlerde
srdrlebilir kentsel gelime dorultusunda kentsel mdahalelerde
bulunularak, kaynaklarn bu dorultuda kullanlmas gerekmektedir. te bu
noktada sz konusu kentsel mdahalelerin tamam srdrlebilir kent gelime
ereve plan bnyesinde ele alnmaldr. Ancak byle bir temele oturan
kentleme politikas ile lkemizin kentleme srelerinden kaynaklanan
kalknma sorunlarna srdrlebilir gelime erevesinden zm
bulunulabilecektir.
KAYNAKA
Bolay, J. C., - Rabinovich, A., (2004), Intermediate Cities in Latin America
Risk And Opportunities of Coherent Urban Development, Cities, C. 21, S. 5, s.
407-421.
Bookchin, Murray, (1999), Kentsiz Kentleme, eviren: Burak zyaln,
Ayrnt Yaynlar, stanbul.
Castells, Manuel, (1996), The Informational Mode of Develeopment and
the Restructuring of Capitalism, Readings in Urban Theory, ed. S. Fainstein,
S. Campell, Blackwell Publishing, s. 72-101.
------, (2005), Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr, Cilt 1 A
Toplumunun Ykselii, eviren: Ebru Kl, 1. Bask, Bilgi letiim Grubu
Yaynclk, stanbul.
nar, Tayfun, (1998), Dnya Kenti ve Toplumsal Kutuplama (stanbul
Dnya Kenti Olmal m?), Tartma Metinleri, No: 12, Ankara.
Doan, Ali Ekber, (2002), Birikimin Hamallar-Kriz, Neo-liberalizm ve
Kent, Don Kiot Yaynlar, Akademi 04, stanbul.
DPT, (1985), Beinci Be Yllk Kalknma Plan, Ankara.
DPT, (1989), Altnc Be Yllk Kalknma Plan, Ankara.
Eryldz, Semih, (1994), evreyi Gelitirici Kentleme, Baslmam
Doktora Tezi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Ynetimi
ve Siyaset Bilimi Kent ve evre Bilimleri Anabilim Dal, Ankara.
Fainstein, Susan-Campbell, Scott, (1996), Readings in Urban Theory,
Blackwell Publisher, Cambridge.
Finco, A.-Nijkamp, P., (2001), Pathways to Urban Sustainability, Journal
of Environmental Policy & Planning, C. 3, s. 289-302.
962

Geray, Cevat, (2000), Belediye Kurulmasnda Uyulacak ltler ve

Yntem, Trk Belediyecilik Dernei-Konrad Adenauer Vakf, Ankara.
Glasson J., (1995), Regional Planning and the Environment: Time for a
SEA Change, Urban Studies, C. 32. S. 4-5, s. 713-731.
Henderson, Vernon, (1997), Medium Size Cities, Regional Science and
Urban Economics, C. 27, s. 583-612.
Hinderink, Jan-Titus, Milan, (2002), Small Towns and Regional
Development: Major Findings and Policy Implications from Comparative
Research, Urban Studies, C. 39, S. 3, s. 379-391.
Intermediate Cities in Search of Sustainability, (1996), European
Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin,
Ireland.
Joseph, Jaime, (2001), Sustainable Development and Democracy in the
Megacities, Development in Practice, C. 11, S. 2-3, May 2001, s. 218-231.
Kele, Ruen, (2000), Yerinden Ynetim ve Siyaset, 4. Basm, Cem
Yaynevi, Ankara.
-----, (2004), Kentleme Politikas, 8. Basm, mge Kitabevi Yaynlar,
Ankara.
Keyder, alar, (1996), stanbulu Nasl Satmal?, Ulusal
Kalknmacln flas, kinci bask, Metis Yaynlar, stanbul, s. 94-106.
Kongar, Emre, (1998), 21. Yzylda Trkiye, 2. Basm, Remzi Kitabevi,
stanbul.
Konvitz, Joseph, (1994), Global Cities and Economic Growth, The OECD
Observer, S. 290, s. 31-35.
Lynch, Kevin, (1997), Metropol Modelleri, Cogito Aylk Dnce
Dergisi, eviren: Emre Azizlerli, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, stanbul,
3. Basm, Say: 8, s. 97-111.
Medium Sized Cities in Europe, (1997), Ed.: Voula Mega, European
Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin,
Ireland.
Newman, Peter, (1994), Ecologically Sustainable Cities: Alternative
Models and Urban Mythology, Social Alternatives, C. 13, S. 2, s. 2-21.
Nfus ve Hayat Kalitesi Bamsz Komisyonu, (1997), Gelecee zen,
Trkiye evre Vakf Yayn, Yayn No. 119, eviren: Belks orak Dibudak,
nder Matbaa, Ankara.
Seasons, Mark, (2003), Indicators and Core Area Planning: Applications in
Canadas Mid Size Cities, Planning Practice and Research, C. 18, s. 63-80.
 963

Suher, Hande, (1996), ehircilik, T Rektrl, Yayn No: 1572, T

Mim. Fak. Bask Atelyesi, stanbul.
engl, H. Tark, (2001), Kentsel eliki ve Siyaset, Demokrasi Kitapl,
Dnya Yerel Ynetim ve Demokrasi Akademisi Yayn, Kros Matbaaclk,
stanbul.
Taylor, Peter, J., (2004), Regionality in The World City Network,
UNESCO, Blackwell Publishing Ltd., Oxford, UK, 2004.
TSV (Trkiye evre Sorunlar Vakf), (1991), Ortak Geleceimiz,
Trkiye evre Sorunlar Vakf Yaynlar, 3. Bask, nder Matbaa, Ankara.
The Mid-Sized City: Exploring Its Unique Place in Urban Policy,
(2002), A Summary of the Rochester Conservation on Mid-Size Cities,
November 2002, Rochester, USA, 2002.
The President Council of Sustainable Development, Sustainable
America, A New Consensus, February 96, HABTAT II, (1996), stanbul.
Tsenkova, Sasha, Urban Sustainability Progress and Challenges in
Europe and North America, UN Economic Commisison for Europe, January
2004.
Trkiye statistik Kurumu (TK), (2001), 2000 Yl Genel Nfus Saym
Sonular Kitab, s. 134.
Trkiye Ulusal Rapor ve Eylem Plan, BM nsan Yerlemeleri
Konferans Habitat II, (1996), stanbul.
Van Diepen, Albertine-Voogd, Henk, (2001), Sustainability and Planning:
Does Urban Form Matter?, Int. J. Sustainable Development, 2001, C. 4, S. 1,
s. 59-74.
Yalner, zge, (2002), Kent Yoksulluu ve Kent Sistemleri, Yoksulluk,
Kent Yoksulluu ve Planlama, 8 Kasm Dnya ehircilik Gn 26.
Kolokyumu, TMMOB ehir Planclar Odas-Gazi niversitesi Mh. Mim.
Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm, mit Yaynclk, Ankara, s. 199-
214.
964