Sadrzaj

1 Rjesavanje nelinearnih jednadzbi 1

1.1 Metoda bisekcije (polovljenja segmenata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.2 Metoda jednostavnih iteracija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

2 Numericka integracija 5
2.1 Trapezna formula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2.2 Simpsonova formula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

3 Zadaci za vjezbu 9

Literatura 12
Odabrana poglavlja matematike - Radna verzija

1 Rjesavanje nelinearnih jednadzbi

1.1 Metoda bisekcije (polovljenja segmenata)
Najjednostavnija metoda nalazenja nultacki funkcije je metoda polovljenja segmenata.
Ona funkcionira za neprekidne funkcije, ali zbog toga ima i najlosiju ocjenu pogreske.

Osnovna pretopstavka za pocetak algoritma polovljenja je neprekidnost funkcije f na

intervalu [a, b] uz pretpostavku da vrijedi:

f (a) f (b) < 0.

Algoritam polovljenja je vrlo jednostavan. Oznacimo sa pravu nultacku funkcije, a

zatim sa a0 = a, b0 = b, x0 poloviste [a0 , b0 ], tj.

a0 + b 0
x0 = .
2
Provjeravamo da li je srediste intervala (x0 ) rjesenje jednadzbe f (x) = 0, te, ukoliko nije,
postupak dijeljenja segmenata se nastavljana onom dijelu intervala na kojem u cijim ru-
bovima funkcija ima vrijednosti suprotnog znaka. Na ovaj nacin dobivamo ugnjezdene
segmente, i niz x0 , x1 , . . . xn , . . . koji konvergira ka tacnom rjesenju .

Ocjena greske je data sa:

1
| xn | (b a).
2n+1

Zadatak 1 Rijesiti jednadzbu ln x cos x = 0 sa tacnoscu  = 104 .

Rjesenje:

Neka je f (x) = ln x cos x. Zapisimo prethodnu jednadzbu u obliku: ln x = cos x, i

nacrtajmo grafike funkcija (x) = ln x, (x) = cos x : Odavdje zakljucujemo da jednazba
ima rjesenje u intervalu (1, 1.5). Broj iteracija za postizanje zeljene tacnosti dobijamo
rjesavanjem nejednakosti:
1
n+1
(1.5 1) < 104
2
2n+1 > 5000
(n + 1) ln 2 > ln 5000
n + 1 > 12.29
n > 11.29
Dakle, n = 12.

Jahic Sead, asistent 1

Odabrana poglavlja matematike - Radna verzija

Racunanje prikazimo sljedecom tabelom (f (1) = 0.540302 < 0) i

f (1.5) = 0.334728 > 0

n an bn xn greska
0 1 1.5 1.25000 0.25000
1 1.25 1.5 1.37500 0.12500
2 1.25 1.375 1.31250 0.06250
3 1.25 1.3125 1.28125 0.03125
4 1.28125 1.3125 1.29688 0.03125
5 1.29688 1.3125 1.30469 0.01563
6 1.29688 1.30469 1.30078 0.00391
7 1.30078 1.30469 1.30273 0.00196
8 1.30273 1.30469 1.30371 0.00098
9 1.30273 1.30371 1.30322 0.00049
10 1.30273 1.30322 1.30298 0.00025
11 1.30273 1.30298 1.30286 0.00012
12 1.30286 1.30298 1.30292 0.00006

Priblizno rjezenje jednadzbe je = 1.303.

1.2 Metoda jednostavnih iteracija

Jednadzbu f (x) = 0 trebamo napisati u obliku x = (x) gdje za funkciju obicno ima
vise izbora. Nakon odredivanja intervala u kome se nalazi rjesenje, odredi se pocetna
aproksimacija x0 i onda racunamo niz aproksimacija sa:

x0 , x1 = (x0 ), x2 = (x1 ), . . . , xn = (xn1 ), . . . .

Jahic Sead, asistent 2

Odabrana poglavlja matematike - Radna verzija

Vrijedi sljedeci teorem:

Teorem 1 Neka je : I = [a, b] R neprekidno diferencijabilna funkcija za koju vrijedi:

1. (x) I za svako x I,

2. postoji q (0, 1) takav da je |f 0 (x)| q za svako x (a, b).

Tada postoji jedinstven I takav da je = ().

Osim toga, za proizvoljni x0 I niz x0 , x1 = (x0 ), x2 = (x1 ), . . . , xn = (xn1 ), . . .
konvergira prema i vrijede ocjene aproksimacije:
qn
| xn | |x1 x0 |
1q
q
| xn | |xn xn1 |.
1q
5
Zadatak 2 Rijesiti jednadzbu f (x) = ex x 4
= 0 sa tacnoscu  = 0.005.

Rjesenje:

5
Napisimo jednadzbu u obliku x = ex 4
i oznacimo sa (x) = ex 54 . Vidimo da

jednazba ima dva rjesenja koja se nalaze u intervalima (1, 0) i (0, 1). Posmatrajmo
rjesenje iz intervala (0, 1).
Kako je 0 (x) = ex > 1 na [0, 1] to uslovi prethodne teoreme nisu zadovoljeni. Zato cemo
jednadzbu napisati u obliku (x) = ln (x + 45 ), x ( 54 , +). Sada je 0 (x) = 4x+5 4

4 5 9
5
< 1 na [0, 1] i ([0, 1]) = (ln 4 , ln 4 ). To znaci da ce iterativni proces da konvergira.

Jahic Sead, asistent 3

Odabrana poglavlja matematike - Radna verzija

Za pocetnu iteraciju odaberimo da je x0 = 1, i imamo sljedece rezultate:

n xn Greska 1 Greska 2 f (xn )

0 1 0.468282
1 0.810930 0.756280 0.756280 0.189070
2 0.723157 0.605024 0.351091 0.087773
3 0.679635 0.484019 0.174090 0.043522
4 0.657331 0.387215 0.089217 0.022304
5 0.645705 0.309772 0.046504 0.011626
6 0.639561 0.247818 0.024457 0.006114
7 0.636360 0.198254 0.012922 0.003230
8 0.634649 0.158603 0.006844 0.001711
9 0.633742 0.126883 0.003630 0.000907

Priblizno rjesenje jednadzbe je x = 0.633742.

Jahic Sead, asistent 4

Odabrana poglavlja matematike - Radna verzija

2 Numericka integracija
2.1 Trapezna formula
Kod trapezne formule odaberemo dekompoziciju D koja dijeli interval [a, b] na n jednakih
dijelova,
D = {a = x0 , x1 , . . . , xn1 , b = xn },
pa je prirast jednak
ba
x = xi xi1 = .
n
Zadanu krivulju y = f (x) aproksimiramo izlomljenom crtom koja nastaje spajanjem
Z b
tacaka (xi1 , yi1 ) i (xi , yi ), a integral f (x)dx aproksimiramo s tako dobivenom inte-
a
gralnom sumom Jn .

Trapezna formula glasi

n1
!
y0 X yn
Jn = x + yi + .
2 i=1
2

Neka je f 00 (x) neprekidna i omedena na intervalu [a, b], tada vrijedi

Zb
f (x)dx = Jn + R,
a

pri cemu je Jn dat ranijom formulom, dok za ostatak R vrijedi ocjena

(b a)3
|R| M, M = max |f 00 (x)|.
n2 12 x[a,b]

Zelimo li da je greska manje od zadatog , onda je dovoljno traziti da bude

r
(b a)3 M
n ,
12
n cijeli broj.
Z2
Zadatak 3 Primjenom Trapezne formule izracunajte integral I = ln xdx , podijelom
1
na 5 intervala.
Rjesenje:
ba 21
n = 5 xi = = = 0.2 = h,
n 5
pa je
xi = a + ih, h = 0.2, (i = 0, 1, . . . n).
iz cega slijedi
x0 = 1, x1 = 1.2, x2 = 1.4, x3 = 1.6, x4 = 1.8, x5 = 2.

Jahic Sead, asistent 5

Odabrana poglavlja matematike - Radna verzija

Integral je sada

Z2  
f (x0 ) + f (x5 )
I= ln xdx 0.2 + f (x1 ) + f (x2 ) + f (x3 ) + f (x4 ) =
2
1
 
0 + 0.69314
= 0.2 + 0.18232 + 0.33647 + 0.47 + 0.58778 = 0.38463.
2

Zadatak 4 Trapeznom formulom izracunajte vrijednost integrala

Z 1
dx
,
0 x+1

s 10 podintervala, te ocijenite gresku i nadite pravu gresku. Nadite broj podintervala

potreban da se istom formulom postigne tacnost 104 .

Rjesenje:
1
Ovdje je f (x) = , a = 0, b = 1, n = 10,
1+x
ba
h= = 0.1.
n
Cvorove integracije xk i funkcijske vrijednosti su u njima:

k xk fk
0 0.0 1.00000
1 0.1 0.90909
2 0.2 0.83333
3 0.3 0.76923
4 0.4 0.71429
5 0.5 0.66667
6 0.6 0.62500
7 0.7 0.58824
8 0.8 0.55556
9 0.9 0.52632
10 1.0 0.5000

Uvrstimo te vrijednosti u trapeznu formulu dobijemo da je:

I = 0.1 6.93771 = 0.693771.

Jahic Sead, asistent 6

Odabrana poglavlja matematike - Radna verzija

Ocijenimo gresku, uvrstavanjem poznatih vrijednosti u formulu za ocjenu greske imamo:

3
|R| (ba)
n2 12
M.

Prije racuna, odredimo M :

1 1 2
f (x) = , f 0 (x) = 2
, f 00 = ,
x+1 (1 + x) (1 + x)3
pa je:
2 2
M = max |f 00 (x)| = max | 3
| = max =
x[0,1] x[0,1] (1 + x) x[0,1] (1 + x)3

= (razlomak je veci sto mu je nazivnik manji) = 2.

Uvrstavanjem u ocjenu dobivamo:

|R| 0.00167.

Egzaktna vrijednost integrala je:

Z 1
dx
I1 = = ln x + 1|10 = ln 2 = 0.69315.
0 1 + x
Prava pogreska je:
I1 I = 0.69315 0.69377 = 0.00062.
Na kraju, za  = 104 mora biti:
r r
(b a)3 M (1 0)3 2
n = = 40.82,
12 12 104
tj. n = 41.

2.2 Simpsonova formula

Simpsonovu formulu dobijemo kada umjesto linearnih koristimo kvadratne aproksimacije
zadane funkcije. Preciznije, zadani interval [a, b] podijelimo na paran broj toATaka n =
2k, uzmemo:
ba
x = ,
n
a zadanu funkciju f (x) na intervalu [x2i2 , x2i ], i = 1, . . . , k aproksimiramo kvadratnom
parabolom p(x) = ax2 + bx + c koja prolazi kroz tri susjedne tacke

(x2i2 , y2i2 ), (x2i1 , y2i1 ), (x2i , y2i ).

Simpsonova formula glasi:

x
Jn = (y0 + 2(y2 + y4 + + yn2 ) + 4(y1 + y3 + + yn1 ) + yn ).
3

Jahic Sead, asistent 7

Odabrana poglavlja matematike - Radna verzija

Ako je cetvrta derivacija f IV (x) neprekidna i omedena na intervalu [a, b], tada vrijedi:

Zb
f (x)dx = Jn + R,
a

pri cemu za ostatak R vrijedi ocjena:

ba 4
|R| M x , M = max |f IV (x)|.
180 x[a,b]

Zadatak 5 Simpsonovom formulom izracunajte vrijednost integrala

Z 1
dx
,
0 x+1

s 10 podintervala, te ocijenite gresku i nadite pravu gresku. Nadite broj podintervala

potreban da se istom formulom postigne tacnost 108 .

Rjesenje:
1
Ovdje je f (x) = , a = 0, b = 1, n = 10je paran broj. Tablica vrijednosti je
1+x
identicna onoj u prethodnom zadatku. Koristeci Simpsonovu formulu imamo:
h
IS = (f0 + f10 + 4(f1 + f3 + f5 + f7 + f9 ) + 2(f2 + f4 + f6 + f8 )) = 0.69315.
3
Prava greska je:

I IS = 0(ako racunamo na 10 decimala je 3.0505 106 ).

24
Za ocjenu greske potrebna nam je cetvrta derivacija funkcije, tj. f 4 (x) = , pa je
(1 + x)5
M = 24.
Dakle, imamo: |R| 1.33333 105 .
Broj iteracija za postizanje trazene tacnost odredujemo pomocu n, gdje je:
r
5
4 (b a) M
n = 60.4275,
180
tj. n = 62. Zasto bas 62???

Jahic Sead, asistent 8

Odabrana poglavlja matematike - Radna verzija

3 Zadaci za vjezbu
1. Odrediti Lagrangeov interpolacioni polinom za funkciju y = f (x) datu tabelom

xi 0 1 5 7
yi 1 2 4 5

Na osnovu toga izracunati f ( 21 ), f 0 (f (1)).

2. Sastaviti tablicu konacnih razlika za funkciju y = f (x) zadanu tablicno:

xi 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.1

yi 0.1875 0.2299 0.1739 0.1659 0.2139 0.2201

Funkciju aproksimirati sa Njutnovim prvim i drugim interpolacionim polinomima,

a zatim izracunati f (1.0), f (1.0), f (f 0 (5)).

3. Za funkciju 3 3 + x poznate su vrijednosti f (0), f 0 (0), f (0), f (4). Hermiteovom she-
mom odredite priblizne vrijednosti od f (1.5) i f 0 (1.5).

4. Odredite Hermiteov interpolacioni polinom za funkciju zadanu sljedecom tablicom:

x f (x) f 0 (x) f (x)

0 1 0 2
1 1 0
2 0

5. Koristeci Hermiteovu shemu izracunajte f 0 (1) za funkciju f (x) zadanu tablicom

x f (x) f 0 (x) f (x)

1 4 11
0 1 1 6
1 6

6. Koristeci metodu najmanjih kvadrata odredite vezu oblika (a x)y = bx ako su

podaci dani tablicom:
xk 2.1 3.1 4.0 4.9 5.7
yk 62 8.7 6.2 4.9 4.3
a
7. Odredite funkcionalnu zavisnost oblika y = e x+b koja najbolje aproksimira tablicu:

xk 0 1 2 3
yk 1.65 1.4 1.28 1.22

8. Metodom najmanjih kvadrata aproksimirajte funkciju f (x) = x 1 na intervalu
[2, 5] polinomom prvog stupnja.

9. Metodom najmanjih kvadrata aproksimirajte funkciju f (x) = x + 1 na intervalu
[0, 3] polinomom prvog stupnja.

Jahic Sead, asistent 9

Odabrana poglavlja matematike - Radna verzija

10. Rijesiti sistem jednadzbi, sa tacnoscu 105 :

2.46x1 + 0.28x2 + 0.26x3 = 0.76
0.38x1 + 3.57x2 + 0.36x3 = 1.72
0.50x1 + 0.48x2 + 4.68x3 = 3.11
(a) Jacobi metodom.
(b) Gauss-Seidel metodom.
Rjesenje 10. zadatka:
Jacobijeva metoda
Zapisimo sistem u sljedecem obliku:
x1 = 0.11382x2 0.10569x3 + 0.30894
x2 = 0.10644x1 0.10084x3 + 0.48179
x3 = 0.10684x1 0.10256x2 + 0.66453
Odnosno dobivamo matricu:

0 0.11382 0.10569
0.10644 0 0.10084 .
0.10684 0.10256 0
Kako je ||B||K = max(0.21328, 0.21638, 0.20653) = 0.21638 < 1, iterativni proces
konvergira.
(0)
Za pocetnu iteraciju izaberimo X = (0.30894, 0.48179, 0.66453). Broj iteracija za
postizanje tacnosti dobivamo iz nejednakosti:
||B||k+1
K
||c||K 105 .
1 ||B||K
Dakle, dobijemo da je: k = 7.
Posmatrajmo sljedecu tabelu iz koje cemo dobiti rjesenje sistema nakon odredjenog
broja (7) iteracija.
x1 x2 x3 b
2.46000 0.28000 0.26000 0.76000
A 0.38000 3.27000 0.36000 1.72000
0.50000 0.48000 4.68000 3.11000
0 0.11382 0.10569 0.30894
B 0.10644 0 0.10084 0.48179
0.10684 0.10256 0 0.66453
(0)
x 0.30894 0.48179 0.66453
(1)
x 0.18387 0.38190 0.58211
x(2) 0.20395 0.40452 0.60572
(3)
x 0.19899 0.39900 0.60188
x(4) 0.19991 0.39992 0.60225
(5)
x 0.19964 0.39978 0.60216
(6)
x 0.19979 0.39982 0.60220
x(7) 0.19979 0.39980 0.60218
Pokazimo kako izgleda neka od iteracija Jacobijeve metode.
(3) (2) (2)
x2 = x1 b21 +x3 b23 +c2 = 0.20395(0.10644)+0.60570(0.10084)+0.48179 = 0.39900.

Jahic Sead, asistent 10

Odabrana poglavlja matematike - Radna verzija

Gauss-Seidelove metode.
Prikazati cemo tabelarno samo iteracije koje dobijemo na osnovu formule:
i1
X n
X
(k+1) (k+1) (k)
xi = bij xj + bij xj + ci .
j=1 j=i

x(0) 0.30894 0.48179 0.66453

x(1) 0.18387 0.39521 0.60435
x(2) 0.20008 0.39955 0.60218
x(3) 0.19982 0.39980 0.60218
x(4) 0.19979 0.39980 0.60218
Naredna iteracija x(5) poklapa se sa prethodnom iteracijom tako da vrijedi pravilo
o dvije uzastopne iteracije, pa je rjesenje sistema:

(x1 , x2 , x3 ) = (0.19979, 0.39980, 0.60218).

NAPOMENA: Za razliku od Jacobijeve metode, kod Gauss-Seidelove metode u

jednoj iteraciji koristimo dobijene podatke u istoj iteraciji. Naime, za izracunavanje
(k+1)
vrijednosti x1 koristimo posljednje izracunate vrijednosti, a to su iz predhodne
(k) (k) (k+1) (k+1)
iteracije, x2 , x3 . Za izracunavanje x2 koristimo upravo izracunatu x1 , i iz
(k) (k+1)
predhodne iteracije x3 . Za izracunavanje x3 koristimo u ovoj iteraciji izracunate
(k+1) (k+1)
x1 i x2 .

Jahic Sead, asistent 11

Odabrana poglavlja matematike - Radna verzija

Literatura
[1]

[2]

Jahic Sead, asistent 12