1 sierpnia we wtorek 1944 roku byo niesonecznie, mokro, nie byo za

bardzo ciepo. W poudnie chyba wyszedem na Chodn (moja ulica

wtedy, numer 40) i pamitam, e byo duo tramwajw, samochodw,
ludzi i e zaraz po wyjciu na rogu elaznej uwiadomiem sobie dat
1 sierpnia i pomylaem sobie chyba sowami:
1 sierpnia wito sonecznikw". Tyle e to pamitam odwrcony
w Chodn w stron Kercelaka. A na jakim skojarzeniu soneczniki? Bo e
wtedy kwitn i nawet przekwitaj, bo dojrzewaj... I to, e byem wtedy
bardziej naiwny i sentymentalny, nie wycwaniony, po czemu i czasy byy,
naiwne, pierwotne, nieco beztroskie, romantyczne, podziemne, wojenne...
Wic ale ten ty kolor musia w czym by wiato tej niepogody
z dobijaniem si (i jednak z przebitk) soca na tramwajach czerwonych,
jak to w Warszawie.
Bd szczery, przypominajcy sobie siebie tamtego w fakcikach, moe
za dokadny, ale za to tylko prawda bdzie. Teraz mam czterdzieci pi lat,
po tych dwudziestu trzech latach, le na tapczanie cay, ywy, wolny,
w dobrym stanie i humorze, jest padziernik, noc, 67 rok, Warszawa znw
ma milion trzysta tysicy mieszkacw. Miaem siedemnacie lat, kiedy raz
si pooyem do ka i pierwszy raz w yciu usyszaem artyleri. To by
front. I to by chyba 2 wrzenia 1939. Miaem wtedy racj, e si bardzo
przeraziem. Pi lat potem - tak dobrze znani Niemcy chodzili w mun-
durach po ulicach.
(Uywam tu okrelenia Niemcy", i nie tylko tu, bo inaczej wypadnie
sztucznie. Tak jak wasowcw miao si wtedy czsto za Ukraicw.
Wiedzielimy,"e hitlerowcami byli nie tylko Niemcy. Nawet widzielimy.
W 1942 roku po likwidacji maego getta pamitam otyszw. Z karabina-
mi. Cali na czarno. Stali wzdu Siennej. Gsto. Na aryjskim chodniku.
I caymi dniami i nocami wypatrywali w oknach ydowskiej strony Siennej.
To byty resztki szyb w futrynach, zatkane pierzynami. Trupie puchy. Ulic
t jedn ulic szed od elaznej do Sosnowej nie mur, ale druty
kolczaste. Wzdu. Jezdnia, kocie by -po tamtej stronie miay ju wysokie
badyle i komosy zdyy zeschn si i zszarze na wgiel. A jednak ci a
przykucali. Tak mierzyli. I pamitam, jak jeden co i raz strzela. W te okna.)
Wic tego 1 sierpnia o jakiej drugiej po poudniu Mama powiedziaa,
ebym poszed po chleb do kuzynki Teika na Staszica; widocznie brako
chleba, a one si o to umwiy. Poszedem. I kiedy wracaem, pamitam, e
ludzi byo bardzo duo i byo ju zamieszanie. I mwili:
Na Ogrodowej zabili dwch Niemcw.
 Zdaje si, e szedem nie tdy, co miaem i, bo apali ludzi, ale co mi
si zdaje, e szedem wanie Ogrodow. Moje zamieszanie na Woli mogo
by miejscowe, bo zaraz spotkaem si ze Staszkiem P., kompozytorem,
i Staszek mia si potem:
A moja mama mwia, e dzi taki spokojny dzie.
Staszek sam widzia duo tygrysw".
Takie czogi jak kamienice.
Wic kryy. Kto widzia, jak na Mazowieck 11 wjechao tysic ludzi
(naszych) na koniach. Byo wic rnie. A nie byo jeszcze pitej, czyli
godziny W". Mielimy ze Staszkiem i na Chodn 24 do Ireny P., mojej
koleanki z tajnego uniwersytetu (nasza polonistyka bya na rogu wito-
krzyskiej i Jasnej, na drugim pitrze, siedziao si w szkolnych awkach; to
si nazywao, e to s kursy handlowe Tynelskiego). Wic mielimy i do
niej na pit (na sidm byem umwiony z Halin, ktra mieszkaa
z Zoch i z moim Ojcem Chmielna 32), a e byo za wczenie, chodzilimy
po Chodnej od elaznej do Walicowa i z powrotem. Kocielny wyoy
dywan na schodach wejciowych i wystawi zielone drzewa w kubach na
paradny lub. Nagle widzimy, e kocielny sprzta to wszystko, zwija
dywan, odnosi kuby z drzewami, ale szybko, i to nas zastanowio.
(Wprawdzie wczoraj czyli 31 lipca przyszed egna si z nami Roman
. Akurat byo sycha naraz sowiecki front, pioruny i jednoczenie
samoloty z bombami na niemieckie dzielnice.) Wic weszlimy do Ireny.
Byo przed pit. Rozmawiamy, nagle strzelanina. Potem tak jakby bro
grubsza. Sycha dziaa. I w ogle rne rodzaje. A krzyk:
Hurraaa...
Powstanie od razu powiedzielimy sobie, tak jak i
wszyscy
w Warszawie.
Dziwne. Bo tego sowa nie uywao si przedtem w yciu. Tylko
z historii, z ksiek. Ju nudzio. A tu raptem... jest, i to takie z hurraaa"
i tumem na ubudu. To hurraaa" i ubudu to byo zdobycie Sdw od
Ogrodowej. Pada deszcz. Pilnowalimy, co tylko da si widzie. Okna
Ireny wychodziy na drugie podwrze z czerwonym murkiem na kocu, i za
tym murkiem szo a do Ogrodowej jeszcze jedno podwrze, z tartakiem,
szop, z kup desek, z wzkami. Patrzymy, a tu kto chyba w niemieckiej
tygrysce, w furaerce, z opask przeskakuje przez ten czerwony murek
z tamtego podwrza na nasze. Skoczy na nasz mietnik z klap. Z klapy na
stoek. Ze stoka na asfalt.
Pierwszy powstaniec! krzyknlimy.
A wiesz, Mironku, e ja bym mu si oddaa powiedziaa do
mnie
Irena w zachwycie przez firank.
Zaraz potem z Ogrodowej na tamto podwrze wpadli ludzie i zaczli
apa wzki i deski na barykady.
Potem pamitam po ugotowaniu klusek przez Staszka i zjedzeniu
gralimy w co, przegldalimy Gargantu Rabelais'go (pierwszy mj z nim
styk). I poszlimy spa. Oczywicie nie byo spokoju. Cay czas. Tyle e
troch przycichy te grubsze kalibry, tak potem znane. Wic Irena posza
spa w pokoju swoim. A my ze Staszkiem do ka jej mamy w pokoju
mamy, ktra nie wrcia z miasta, rzecz jasna. Deszcz pada. Drobny. Byo
chodno. Sycha byo karabiny te terkoty. Serie blisze, dalsze.
I kolorowe rakietki. Co i raz. Po niebie. Z tym chyba zasnlimy.
Pierwszy raz o bombardowaniu w yciu tak naprawd dowiedziaem si
w 1935 roku. Kiedy faszyci woscy napadli na Abisyni. Siedziaa u nas
kulawa Mania ze suchawkami na uszach, suchaa radia i nagle ogosia:
Bombarduj Addis-Abeb.
Wyobraziem sobie dom na Wroniej, od ciotki Natki, nie wiem,
dlaczego ten akurat, i pite pitro, i e tam jestemy na podecie cztery i p
pitra. I e si z tymi pitrami zaczynamy wali. Potem zaraz pomylaem,
e to chyba niemoliwe. No ale w takim razie jak to wyglda?...
Co byo 2 sierpnia 1944 roku? Na zachodzie sza od czerwca ofensywa
aliantw przez Francj, Belgi, Holandi. I od Woch. Front rosyjski sta
na Wile. Warszawa wesza w drugi dzie powstania. Obudziy nas huki.
Pada deszcz.
Zaczo si organizowanie. Blokowi. Dyurni. Kucie piwnic. Prze-
kuwanie podziemnych przej. Caymi nocami. Barykady. Najpierw
ludzie myleli, e ze wszystkiego, jak te z desek z tartaku i wzkw na
Ogrodowej. (Ogrodowa caa bo wyjrzelimy na ni bya w polskich
flagach dziwne wito!) Zebrania i narady na podwrkach. Ustalanie
kto, co. Chyba gazetka ju. Powstaniowa. W ogle powstacy. Si
pokazali. W poniemieckim co popado: hemie, butach, z byle czym
w rku dobrze, jak strzelao. Wyjrzelimy na Chodn. A prawda: ustali
si front. W caej Warszawie. Z miejsca. A raczej ile frontw. Ktre
ustalia pierwsza noc. A dzie zacz przesuwa. Co doniosy gazetki. Huki
byy. Wszystkie. Z dzia. Bomby. Karabiny. Moe front? Ten prawdziwy,
niemiecko-rosyjski. Gdzie od Modlina szed na Warszaw (nasza wielka
nadzieja). Od Woli jeszcze nie szo nic strasznego. Ale Chodna bya
w trudnej sytuacji. Bya niby nasza. Chyba ju wtedy z flagami. Ale rg
Walicw i Chodnej bya jedna wcha. Rg elaznej i Chodnej druga
wcha ten dom pod filarami. Wcha to znaczyo caa kamienica
niemiecka, a to znaczyo strzelanie z pitra (z piciu). Karabiny
maszynowe. Granaty. Co raz strzelanie pojedyncze z dachu, zza komina,
kto ranny, kto zabity. To strzelali ci ukryci.
Gobiarze mwio si. Wlatywao za nimi, szukao, i nic.
Strzelali
z naszych kamienic. Potem ich przyapywali. Ale byo ich duo. Wci. Do
koca. Podobno szli za nacierajcymi czogami i wskakiwali do bram.
Waliy pociski z dzia niemieckich od Woli, od Dworca Towarowego, czyli
z torw, z pocigu pancernego, od Ogrodu Saskiego. Samoloty nad
latyway i rzucay bomby. Co pewien czas. Czsto. Nieraz co p godziny.
I czciej. I czogi. I od Hali Mirowskiej. I od Woli. Chciay zdoby, czyli
oczyci tras. Chodn. Pierwsze barykady prowizoryczne drewniane
nie byy nic warte. Czogi szy po nich. Pociski od razu to zapalay. Albo
bomby zapalajce. Pamitam, jak z kamienicy na drugim rogu Chodnej
i elaznej, tej naprzeciw wachy, wyrzucali z drugiego pitra stoy, krzesa,
szafy na ulic, a tu ludzie zaraz to apali na poczekaniu na barykad. I zaraz
te czogi po niej przechodziy.
Wic zaczli ludzie wyrywa pyty z chodnikw, bruki z ulicy. Byy do
tego narzdzia. Tramwajarze przyszykowali na powstanie ile omw
elaznych i kilofw. Rozdawali ludziom. I tym si rozbijao bruk,
podwaao pyty, rozwalao tward ziemi. Ale te dwie wachy bardzo
przeszkadzay. Wiem, e moja Mama nagle si pokazaa pod 24-ym,
u Ireny na podwrzu. Niespokojna o mnie. Przyleciaa zza elaznej
z Chodnej 40. Przyniosa co je. Wolaem zosta tu u Ireny ze
Staszkiem. Odprowadziem Mam za rg. Ten koo wachy. Rozstalimy si
na razie w dwie strony. Wszystko chykiem biegiem pod oson
barykad. Nad samym skrzyowaniem druty tramwajowe jako si poob-
ryway, popltay od obstrzau kto zreszt na nich powiesi portret
Hitlera, co Niemcw zocio. I strzelali w to skrzyowanie. Gobiarze
pykali.
Niemog dobrze rozrni, co byo 2, a co 3 sierpnia (roda i czwartek).
Obydwa dni pochmurne i z deszczykiem. Ju z poarami, z bombami.
Obydwa dni ze zlatywaniem na d.
Do schronu! czyli do zwykych piwnic. Na narady na
podwrko,
na dyury, na roboty przy kuciu, przy budowaniu barykad. Mieszkao si
jeszcze na grze, na trzecim pitrze. Ale ju siedziao si w przedpokoju,
lajwyej w kuchni, w jak najrodkowszych cianach, bo waliy pociski.
Spao si na zestawionych kanapach w przedpokoju. Raz zlecielimy
z Iren chyba bez butw, bo ju nalot i bomby. Staszek akurat siedzia
w ubikacji. Ju bomby. Jako w nas nic. Staszek schodzi po ilu minutach:
Wiecie, e jak siedziaem na sedesie, to ten cay sedes chodzi razem ze
mn i z caym pitrem... Ale jak...
Jednak nie od razu si wyszo na Chodn. Racja. Brama, tak jak i inne,
bya zabarykadowana. Postanowilimy wywiesi flag. Wysadzio si j
przez elazn krat.
Baczno! i Jeszcze Polska nie zgina.
Niemcy zaczli wali. We flag. W bram. Komu co byo w palec.
Chyba temu porucznikowi, ktry wywiesza flag. A moe komendantowi
OPL na terenie tego domu? Nie pamitam. O ktrej godzinie nagy
straszny huk. A wszystko podskoczyo. Zlecielimy na d.
Niemcy wysadzili si z wach na rogu Walicw! krzyczeli ludzie.
Poszo pi kamienic!
Wylecielimy na Chodn. Ulica bya w chmurach. Rudych i burych.
Od cegie, dymu. Jak to si ustao, zobaczylimy straszn zmian.
Rudoszary py siedzia na wszystkim. Na drzewach. Na liciach. Gruby na
centymetr chyba. I to zniszczenie. Jedna wcha ubya. Ale jakim kosztem.
Zreszt zaczo si ju zmienia. Na niespokojnie. I na coraz gorzej.
I widokowo. Od placu elaznej Bramy, od placu Bankowego, od
Elektoralnej Chodn po naszej stronie pod murem lecieli i lecieli ludzie,
kobiety, dzieci, wszyscy schyleni, szarzy, posypani czym. Pamitam, e
zachodzio soce. Palio si. Ludzie lecieli i lecieli. Potokiem. Ze zbombar-
dowanych domw. Uciekali na Wol.
Na drugi dzie pod wieczr ze Staszkiem ka nam przenosi pyty
z chodnika. Na drug stron ulicy. Staszek zapa pyt i przenis.
Podziwiaem. Nagle pociski. Jeden trafia w drewnian barykad straack
na Chodnej, za kocioem. Caa w ogniu. Zaraz co wpada w Hale
Mirowskie. Pal si. ywym pomieniem. Pomidorowe i tak. Soce
zachodzi. Pierwszy raz pogoda. Ludzie wzdu murw lec po naszej
stronie Chodnej do Elektoralnej i dalej. Tacy jak wczoraj. Ci sami.
Uciekaj z Woli.
Ukraicy id od Woli i rn. I pal na stosach!
Na pity dzie sobota, 5 sierpnia. Duo dugiego huku. Wyleciaem do
bramy.
Wcha zdobyta! wleciaem po schodach na gr. Z t
radosn
wieci. Do Ireny i Staszka. Chodna bya wolna. Caa we flagach za
chwil. Za chwil wylegy tumy. Do robienia barykad. Wszyscy. Kobiety.
Starsi. Pamitam. Ekspedientki w biaych fartuchach. I pani, starsz,
ktra podawaa mi szybko jedn rk cegy, bo w drugiej trzymaa torebk.
Ja podawaem cegy tej ekspedientce w biaym fartuchu. I tak dalej.
Potokiem! Potokiem! krzyko si. Cegy si brao z
wysadzonych
kamienic na rogu Walicw. Nagle samoloty. Uciekamy na schody
secesyjnej kamienicy, pod 22-gi czy pod 20-ty. Bomby. Zlatujemy do
piwnicy. To by dom chyba pana Henneberga, inyniera, brata braci
Henneberg, a ojca moich trzech kolegw szkolno-harcerskich, u ktrych tu
byem przed wojn. Pamitam, jak wtedy wszedem do nich, byo peno
ludzi, otwarty balkon i straszny haas z ulicy, tak jakby zupenie jedzili po
mieszkaniu. Pan Henneberg wczoraj czy dzi rano sta na maszcie od
tramwajw, podcina i zrzuca druty, eby zapltay si pod czogi, kl na
Niemcw, gono. Niedawno, dopiero w tym roku, ze Stolicy" dowiedzia
em si, e jeden z braci Hennebergw modszych, to znaczy moich
kolegw, poleg wtedy w powstaniu. Drugi te zgin. Ich matk pamitam
ze szkolnych czasw, jak bya w aobie; miaa bardzo jasne wosy. Czogi
byo sycha. Ju szy. Na caego. Trzeba byo ucieka.
Wic w tej piwnicy w tej kamienicy jeden starszy pan. Przyszed.
Skd pan przyszed? spytaem.
Z Krakowskiego Przedmiecia.
Mwi o tym, e Niemcy api ludzi i gnaj ich przed czogami na
powstacw, eby powstacy w tych ludzi strzelali.
I caa ulica spalona...
Ktra? pytam.
No, Krakowskie Przedmiecie powiedzia to bardzo smutno.
Zdziwiem si wtedy, pamitam, e, po pierwsze, Krakowskie Przed
miecie kto nazywa ulic, i po drugie, e ten starszy pan tak strasznie by
0 to zmartwiony, teraz si nie dziwi.
Po bombardowaniu wyszlimy. Woano do nastpnej barykady, przed
sam elazn. Mczyzn. Poleciaem. Rozdali kilofy i omy. Do bruku
1 pyt. Zreszt ju cz roww bya wykopana. Pierwszy raz
zobaczyem, e
taka pltanina rur i przewodw. Uprzedzali, eby kopa ostronie. Na
czwartym rogu elaznej wywrcili kiosk z papierosami, jako przeszkod,
papierosy si posypay. Jeden facet zacz zbiera.
E, panie, w takiej chwili! i zaczli krzycze jeszcze inni, na
niego.
Zawstydzi si, przesta, kopa z nami dalej. Nagle wywo z wachy na
taczkach trupy tych Niemcw. Rozebrani do poowy. I bosi. Wystaj im
zielone podeszwy. Goe. I czy u jednego, czy u dwch Niemcw pamitam
10
wystajcy brzuch z taczek. Po kilku na jednych taczkach ich byo. Ma si
ich pochowa. Na skwerze przed kocioem Boromeusza. I nie robi
krzya. A zaznaczy koo z ziemi (co potem, mniej wicej tak o zmroku,
widziaem, e zrobili). Bior mnie do pomocy. Wstydz si wymwi. Ale
ycz sobie w tej chwili nalotu, eby to zrobili za mnie. I jest. Tak szybko,
szybciutko. Nadlatuj. I ju bomby! e ci z taczkami rzucaj te taczki
w popochu, trupy Niemcw lec w rowy, w wykopy, obijaj si o rury, sieci
i gdzie tam zostaj gboko. Z tym, e ich natychmiast jacy wydobyli, ale
ju inni. Po bombach. Ja uciekem dla wszystkiego o dwie kamienice dalej.
Potem powrt do Ireny. Postanawiamy si rozsta. No bo eby jednak i
do swoich matek. Irena zostaje tu, u siebie. Ja mam i do siebie, na
Chodn 40. Staszek do siebie. Na Sienn 17. Bo ludzie lec stamtd
i krzycz:
Paska zbombardowana!
Prosta zbombardowana!
egnamy si midzy Walicowem a elazn. Lec do elaznej. Duo
ludzi, rzeczy, zniszczenia, zmian, zamieszania. Tok. Uciekanie. Gobia-
rze. Pamitam. Patrz: z Chodnej w elazn koo tych arkad przez te rne
wertepy skrca rzdkiem ilu harcerzykw chyba w zielonych mundur-
kach. Z butelkami z benzyn. Skrcaj w elazn. Jest pogoda. Sobota.
Soce. Wpadam do nas. Mama jest. I oprcz Mamy:
Babu Stefu! bo rzeczywicie siedziaa na krzele. W duym
pokoju.
Nagle. Tak j nazywaem, bo akurat czytaem Rabindranatha Tagore,
gdzie wystpuje Panu Babu. Stefa ydwka bya nasz sublokatork
do wiosny 44 roku. Prodzina. Mieszkaa przedtem u drugiej ony ojca
(nielubnej, Zochy), Chmielna 32, z Zoch, moim Ojcem i Halin. Ale nie
wiem, czy trzeba byo jakich innych powodw, czy po prostu si pokciy,
tak e ktrego dnia w 42 roku, czyli wtedy kiedy dostalimy to mieszkanie
na Chodnej, po ydach, bo przedtem tam byo getto, mur getta sta
w poprzek Chodnej midzy Wroni a Towarow, getto troch zmniejszyli,
bo getto cigle zmniejszali, wic ile mieszka byo wolnych. Ojciec
wystara si o to: Chodna 40, z tym, e te mieszkania byy nie tyle
zdemolowane, ile miay jaki dziwny wygld, w naszej kuchni leaa
zaschnita kupa na rodku, ludzka oczywicie, i wanie tam w kuchni
zamieszkaa sobie Stefa, zasaniajca si zielon firaneczk, jak tylko kto
do nas przyszed, cho potem nieraz si odsaniaa, bo niektrych znaa
z przyjaci czy z rodziny, miaa zaufanie, a zreszt bardzo niewielu o niej
wiedziao. Wic krzyknem wtedy:
11
 Skd si pani tu wzia!... i si cieszymy, witamy, krzyczymy, Deutsche", ale wepchna si do przedniej czci wagonu, odgrodzonej
dziwimy, co za traf! Ja chyba najwicej. Babu Stefu, co takiego... Jak si acuchem od reszty, z tokiem, a tu byo luno, ja te tam za ni, troch
pani tu dostaa waciwie? gupawo staem, ona siedziaa i zacza si niby to podkca z jak
Ach, co to byo... folksdojczwn o to, e si niby na ni pcha.
Krzeso, na ktrym Stefa siedziaa, te byo poydowskie, tylko nie Wic. tak Ojciec po sprowadzeniu Stefy sprowadzi krzesa. Dwie
z tego domu, ale z kamienicy, ktra chyba stoi do tej pory, czy ocalaa, czy ydowskie sprawy. Ktre si na pewien niewielki czas rozeszy. I znw si
odbudowana, w takiej lepej kiszce, dosownie lepej, od elaznej zaraz na spotkay.
Chodn po lewej stronie, tej od Wisy. Urzdzili tam licytacj. Poydows- W tym domu od licytacji z krzesami czy moe w tym naprzeciwko, ale
kich mebli. Ojciec wpad do domu, do nas. Krzykn, ebym szed z nim. w kadym razie w tej lepej kiszce elaznej, w 43 roku chyba zrobilimy
By akurat Swen, wic dla towarzystwa te polecia. Chocia ja nie jeden z tak zwanych wieczorkw. Swen, Halina, Irena, Staszek, no i ja.
chciaem. eby tam i. Ale byo trudno, bo Ojciec. W bramie tej kamienicy U kogo, kto tam mieszka. Taki wieczorek patriotyczno-literacki, z teat-
licytacyjnej poydowskiej byo peno kramu. Gratw. Rejwachu. Ludz- ralnociami, Swen przedstawia, gra wtedy Nicka, a ja wedug jego
kiego. Ojciec naapa ile krzese, kade z innej wsi, z tym, e wszystkie pomysu na prawach prawie statysty graem krla. Z tej niemiaoci,
miay swoj wag, wielko, no i znioso si na Chodn 40. I tak Ojciec drewnowatoci siedziaem cay czas sztywno i tak samo mwiem. Mj
najpierw przyprowadzi wtedy w 42 roku z tej Chmielnej 32 prosto Stef do kolega z tajnego uniwersytetu, Wojtek, ktry te zgin w powstaniu, na
nas, niby na jedn noc, na dwie, i tak zostaa na dwa lata. Papiery jej oliborzu, powiedzia, e mu si to bardzo podoba. Powiedziaem,
wyrobi po Zosi Romanowskiej. Bo Zosia Romanowska 8 wrzenia 39 dlaczego tak wypadem.
roku pojechaa na Grochw, do siostry i szwagra, i jeszcze zabraa ze sob To nic, ale to byo bardzo adne.
bratow, po to, eby zatrzasny im si drzwi i eby nie mogli wymanipulo- Gralimy tam, pamitam, kawaek Wesela Wyspiaskiego, Swen gra
wa kluczami, jak nadlatyway samoloty, i zanim co, to ju spadli do Staczyka, we fladze narodowej, ktr beztrosko sobie przenis w teczce
piwnicy, ocalaa tylko jedna osoba (na grze i pod gruzami), siostrzenica czy w zawinitku.
Zosi, ktra trzymaa za rk ma dziewczynk ssiadki, ju nieyw, sama Ojciec swoj drog robi rne interesy przedziwne. Raz przytacha
bya przysypana, i jak potem mieszkaa na Lesznie obok nas u Nanki, zKercelaka na Leszno, jeszcze na czwarte pitro, cay kosz kartofli. Zgnie.
kiedymy stracili mieszkanie w rdmieciu, wic jak mieszkaa po Zosi Zmarznite. Ale to i tak byo drogocenne. Nanka, Ojciec, Mama, Sabina
w jej pokoju, to wiem, e baa si nakrywa w ku kodr po szyj. Bo jak pamitali z zeszej wojny, e z takich zmarznitych kartofli mona robi
ju tracia wiadomo kodry, to jej si to mylio z gruzami, e s po szyj. placki kartoflane. Zrobili, i byy dobre. Kiedy indziej Ojciec kupi na takiej
Wic Stefa miaa kennkart na imi i nazwisko Zosi; troch starsza od niej, licytacji lodwk. Mama i Stefa dziwiy si cay czas, po co. Bo bya
ale i tak bya utleniona, nie tyle ruda, ile robica wraenie rudawej, w ogle zepsuta. Albo wchodzi kiedy na Chodn i ma cay paszcz rybek, takich
podobna do ydwki, tyle e Niemcy na szczcie si na tym nie znali, i na malutkich. Tak bez niczego. Na podoku. Przeciekaj. Mwi Mamie, eby
jeszcze wiksze szczcie Stefa miaa wiele odwagi i zbawiennego tupetu; zrobia z tego kotlety. Mama zrobia. Ale ile ich wyszo! Na wszystkie
skoro widziaa Niemcw na drodze bo chodzia po rnych drogach ze parapety. A mielimy wtedy cztery okna. Kiedy, w Wigili w 42 czy 43
Suewca na d na Wilanw albo na Augustwk z tak zwanymi krtkimi roku, wieczorem otwieraj si drzwi, wchodzi Ojciec i wnosi choink
towarami, bardzo krtkimi, z agrafkami, z czesk biuteri, eby mie sonink. Mama zaczyna wydziwia. Ja te. Ojciec, e niby co takiego.
z czego y i troch pienidzy na zapas wic jak widziaa Niemcw, to Trzeba j zacz ubiera. Zaczem. Dziwnie byo nadziewa zabawki na te
sama podchodzia, pytaa: Wie spdt ist"?, a wracaa zawsze tramwajem, sosnowe gazie. Sosna to dla mnie w ogle byo nie drzewo. To jakby
na pomocie ,,Nur fur Deutsche"; raz, jak mnie spotkaa w miecie ubiera zabawkami sosn w Otwocku. W ogle to nie miao nic wsplnego,
i mielimy wraca razem, powiedziaa: Niech pan jedzie ze mn, zrobi tak mi si wtedy zdawao, z choink. Zupenie inna faktura. Nic z tego
panu lekcj pokazow." I rzeczywicie, nie tylko wsiada przez Nur fur zapachu. Ani tego kolenia.

12 13

Do pomysw Ojca naleao wykorzystywanie umarych, czego przy-
kad ju jeden daem. Ale byo ich wicej. Bralimy marmolad, chleb i te
rne jedzenia na kartki na nazwiska chyba czterech nieboszczykw.
Oczywicie bliskich. Ale wtedy takie rzeczy si robio. Czego si wtedy nie
robio?
eby ju wyjani spraw Stefy. Stefa mieszkaaby u nas do koca. Ale
ktrego dnia na wiosn 44 roku wracam z miasta, a Mama (szya wtedy
dla bab, eby z czego miaa y i ona, i ja, kiecki, a waciwie przerabiaa, bo
to byy przerbki z przerbek, fataachy tak zwane, a jak zacza sobie
ktra kombinowa palto z futrem, czyli pelis, to krliki; wiedziay, e
oba, i to tak jak koty na wiosn, ale co miay robi) wic Mama, ktra
obszywaa rwnie i nasz dozorczyni, mwi mi w drzwiach:
Wyobra sobie, e zdrtwiaam dzisiaj. Dozorczyni przysza po t
swoj kieck i mwi mi: Ta pani syplokatorka to tak, jak idzie przez
podwrko, to tak gow krzywi i tak jako bokiem idzie, oj, z daleka
pozna, e to taka ydwa."
Wic Stefa musiaa si wyprowadzi. Dozorczyni, jak si okazao,
powiedziaa to nie w zej myli, ale kto j wtedy wiedzia. Trzeba byo
uwaa met za spalon, jak to si wtedy mwio. Zreszt po wy-
prowadzeniu si Stefy ktrego ciepego dnia, chyba majowego, obudziem
si o szstej rano i sysz jaki harmider. Na dole. Tkno mnie od razu.
Lec do okna w koszuli. A tu przed kad klatk schodow Niemiec
z karabinem. A po wszystkich klatkach chodz i sprawdzaj wszystkich.
Nie wiadomo po co. Skoczyo si, u nas przynajmniej, na sprawdzeniu
kennkarty, mojego ausweisu, i poszli. Niemiec i konfident, mwicy po
polsku, w biaym paszczu. Moe by i nic nie byo. Ze Stef. Gdyby bya
wtedy jeszcze. Moe by i usza jako Zofia Romanowska. Ale kto tam
wiedzia tego w paszczu.
No wic Stefa 5 sierpnia 44 roku siedzi na tym krzele, poydowskim,
z ktrym si znw spotkaa, w turbanie na gowie, bo turbany na gowie
i drewniaki na nogach byy wtedy modne, z musu, w caej Europie
podobno, a szczeglnie jako rozpoznawao si Niemki po tych turbanach,
a Stefa przecie uchodzia za Niemk, wic siedzi Stefa w tym krzele
i mwi:
A, gdzie ja nie byam. Jad tramwajem. Zamieszanie. Patrz
w koszyk. A tu mi kto podrzuci opask. Zatrzymuj tramwaj, bior nas
na Gsiwk. Tam jestemy, odbijaj nas powstacy, lecimy przez Ogrd
Krasiskich, Bielask i potem przez Ogrd Saski, tu Niemcy, tu si
14
cofamy, elazna Brama, ludzie klcz, maj rozstrzeliwa, uciekamy,
cudem, ach, panie Mironie.
Ale si pani tu dostaa?
Ach, co to byo...
Bya chyba zaraz i ciocia Jzia. Jej dom Ogrodowa 49 styka si
z naszym Chodna 40. Tyle e jego trzecie podwrze, tylny mur, w nim
dziura, to byo przejcie na nasze dugie podwrze, ale jedno. Byem
szczliwy, e byo nas wicej. Co prawda ciotka Jzia wrcia do siebie.
Ale Stefa zostawaa, nie byo smutno. I to, e ocalaa. Ale zaczo si nagle
po rnych klskach i wieciach tak okropne pogorszenie i pieko, e
odechciao si wszystkiego. Atak na Chodn, Ogrodow szed. Ludzie byli
tam ju rozstrzeliwani, paleni na stosach na Grczewskiej, na Bema, na
Mynarskiej, na Wolskiej. Ci, co bronili z uporem linii polskiego frontu, co
i raz mieli odcite schody, zejcia, leeli na dachach, na tych czwartych,
pitych pitrach, dachy si zapalay, paliy, a oni z dachem spadali w d.
Piec, jak w getcie w 43 na Wielkanoc.
Wydobywanie, odsypywanie, gaszenie, pomoc byo trudne, cho
byo, ale uniemoliwiane przez wci nowe bomby, podpalania. Czyli
beznadziejne. W kko. Na ktry krzyk:
Samoloty!
zlatujemy do piwniczyki, pytkiej suterenki z wytwrni szklanych rurek
i bombek. Tok. Panika. Modlenie si. Huk. Warkoty, opotanie bomb.
Jki i strach. Znw zniaj si. Huk, chyba trafio we front, kulimy si.
Obok ktra stara ssiadka bije si w piersi:
Najwitsze Serce Jezusa, zmiuj si nad nami...
Wycie samolotw, bomb.
Najwitsze Serce...
I nagle wyrywa co naszym domem. Fruwaj framugi z okien, drzwi,
szyby. Huki. Koniec? Jeszcze trzaski. Jeszcze dalsze huki. Na razie
wychodzimy. Podwrze zmienione, czarne, posypane, osiwiae, okna
puste, w drzazgach. Przed bram lej na p jezdni. Patrzymy z drugiego
naszego pitra. Na to. Tumy na podwrzu. Pieko dalsze nieco ale bez
ustanku. le. Tumy w popoch. Z pakami, toboami. Lataj. Ci do bramy.
Ci z bramy. Ci do Ogrodowej przez dziur. Tamci z Ogrodowej do nas.
Nagle zamieszanie. Straszny krzyk. Jakie zawirowanie tumu. Co nios.
Kogo... Kad. Trupy? Krzyk... Czyj?
To pani Grska jej syna zabio w szkole na Lesznie.
15
 Znieli trupy. Caa szkoa zbombardowana. Leszno 100 ile? 111 czy
113. To ta, do ktrej poszedem raz na Szopk. Dawno przed wojn,
oczywicie. W czasie ktrego aktu oberway si w lewym kcie sceny koce.
Nagle goe kulisy. Katastrofa, bo tam czekao peno aniow, krle i rni
na swoj kolej. Z piskiem to si rzucio w kt, stoczyo, zbio w trjkcik.
Anioy tuliy si, wtulay, zakryway sobie okcie i piszczay. O, jak mi byo
ciko tu na tym podwrzu teraz.
(Pani Grska, jej syn i synowa patrioci, baptyci. Przychodziy sobie
szy do Mamy. Obydwie. Jak moja Mama spytaa: Pani by nie rzucia
swojej wiary?" Ja? nigdy, w tej wierze si wychowaam i w tej umr.")
Postanowiem zajrze na razie do Ireny na Chodn 24. Zastaem ich ju
wszystkich w piwnicy. Przygnbionych, ale tu byo i ciszej, i mniej ludzi.
Naprzeciwko siedziay dwie kobiety. Jedna martwia si o dzieci, bo
zostawia na Pradze u Wedla. Druga bya z ni, troch modsza. Siedziay
skulone. W tym korytarzyku. Od chodzenia raz na ile po kartofle, po
wgiel w normalnych czasach.
Jak sowy powiedzia strasznie wyranym szeptem po swojemu
i wolniutko Staszek.
Pamitam spokj. I ulg. Po swoim domu. Tu si nocowao. Bo wiem,
e na drugi dzie byo soce, ciepo, niedziela 6 sierpnia. Sowy (starsza
Heka, modsza jak jej byo? wiem, e umiaa stawia karty)
powiedziay:
Dzi Przemienienie Paskie. Moe Pan Bg co przemieni na lepsze.
I zaraz gruchna wie:
Powstanie upado.
Mj Boe zerway si piwnice, schody, baby, tumy tyle wysiku
i na marne, mj Boe? Niemoliwe.
No tak...
Mj Boe zaamywali rce, latali w podwrzach. Po niejakich na
pocztku narzekaniach ta zaprawa, solidarno. Bo rozpacz bya.
I nagle lec z krzykiem, z gazetkami, z odwoaniem. e nieprawda.
Sami powstacy pamitam powiedzieli o upadku i zaczli rozpacz;
teraz co za rado!
Ale niedziela zacza si dopiero. Sza groza, jakiej dotd nie byo.
Wtedy wanie postanowienie rozejcia si w trzy strony. Staszek na
Sienn. Irena zostaje. Ja znw do siebie. Soce, upa, dym, poary, huki,
lec do domu. Wtedy chyba wanie zastaem cioci Jzi. W poudnie
Niemcy, wyprzedzani przez wasowcw, zaczli przypuszcza ostateczny
16
atak na plac Kercelego, Towarow, Okopow. Kercelak upad. Linia
naszych cofaa si. Leeli ju przy barykadach na rogach Wroniej.
I strzelali. Ale po linii Towarowa Kercelak Okopowa miay pada
dalsze ulice, ju nie Wola, ale ku rdmieciu. (Zreszt i my na Chodnej a
do linii Kercelaka, Towarowej i Okopowej bylimy waciwie w rdmie-
ciu, nie tylko w tym tradycyjnym administracyjnie, ale i w rdmieciu
powstaniowym, przynajmniej tak to ustalono przed wybuchem powstania
w dowdztwie przy podziale Warszawy na kilka obwodw.) Na razie
bronio si tego paska midzy Towarow i Kercelakiem a Wroni. Ale atak
szed nie tylko po jezdni, z piechoty, czogw, z artylerii, karabinw,
granatw, miotaczy ognia, pepancw, ale co najgorsze z nieba.
Samoloty bez przerwy teraz, wspierane tamt reszt, stadami leciay,
wracay i znw leciay, i bombardoway dom po domu, oficyn po oficynie.
Chodn. Ogrodow. Krochmaln. Leszno. Grzybowsk. ucka. Itd.
Waliy i paliy. Raz krzyk:
Do odgrzebywania zasypanych!
Zgosiem si. Czekamy przy bramie. Odwouj nas.
Ju poszli. Inni.
Ale zaraz znw krzyk:
Pali si Chodna 39! Kto do gaszenia?!
Wylatujemy. To akurat naprzeciwko. Cay dom pali si. Chyba
trzypitrowy. Wody nie ma. Jest, ale obok, z pompki, trzeba z kubekami.
Przez dziur w murze. Jest i ziemia do gaszenia. Kobiety lataj, pomagaj.
Upa. Pomienie. Te rodki do gaszenia marne. A tu ciany ju w ogniu. Na
trzecim pitrze z ktrych drzwi dym. Ale zamknite. Walimy. Nic. Bijemy
siekierami. Wpadamy. ciana si pali. Goa ciana. Lecimy z tymi
wiadrami. Po wod. Wracamy. Lejemy. Co tu tyle znaczy. Zlatujemy.
Ziemi! Ziemi! krzycz baby.
Lecimy znw. Tu samoloty. Sypi bombami. I bombkami. Zapalajcy-
mi.
Gasi bomby!
Zlatujemy. Sypiemy na bombki. Jest ich ze dwadziecia. Ze trzydzieci.
Na kupie. Na podecie. Znw tam na tym prawie trzecim pitrze. Pal si,
sycz. I ju zaapuje od nich ogie ciana. Ziemia wietnie robi. Jednak.
Sypiemy. Czy pomoe? Bo przecie to bucha i bucha. Pomaga. Ale tam ju
i te ciany prawe i lewe. Pal si. Lecimy na d. Mijamy si. Dobrze, e jest
nas troch. I e te kobiety. Daj gotowe ju kuby z ziemi (nie jestem
pewien, czy wody nagle nie zabrako). Podaj nam przez dziur w murze,
17
ebymy nie musieli niepotrzebnie przelatywa. Donosz do schodw.
apiemy od nich. Wlatujemy. Pamitam, e leciaem po tych bombkach.
e po nich deptaem. Bo nie byo inaczej jak. Gasio sieje po drodze. Ju
dogasajce. Caa ta sterta. Ale co najlepsze: ciany w pomieniach coraz
mniejszych. Nie do wiary. Za ktrym sypniciem ogie si skurczy do
zaniku. Cud! 1 ugasilimy, W tym piekle. Akcja skoczona. Wracamy.
Natarcie si powiksza. Coraz wicej tego bombardowania. Urato-
wani, jako tako przytomni i cali, zlatuj si do naszych piwnic. Straszny
popoch. Na podwrku te. My sami w popochu. Przenosimy si do ciotki
Jzi. Przez t dziur . Na Ogrodow 49. Tam jakie baby na podwrzu przy
kuchniach, dymach, i chopy bij si siekierami. Goni. Rzucaj nimi.
Lataj siekiery w powietrzu. Nic nie przesadzam. Idziemy do mieszkania
ciotki na czwarte pitro. Ale tam nie da si duej wytrzyma ni dwie
minuty. Razem z sublokatork, starsz pani, ciotki Jzefy i z jej bratem
(te siwym) zlatujemy z jakimi ich i swoimi manatkami na ktre nisze
pitro do kogo. Do jakiej kuchni. Siadamy. Sublokatork ciotki Jzi
podaje siwemu bratu:
Masz chleb z cukrem. - Bierze, je.
Da ci jeszcze chleba z cukrem?
Kiwa gow.
Ja tam nie mogem nic je od dwch dni.
Nagle takie huki, wstrzsy, e lecimy na d.
Zbombardowanych przybywa. Wszystko siwe. Od gruzu. Zadymione.
Ciotka Jzia, Stefa, Mama uwaaj, e ta piwnica saba, dom z desek,
trzciny z wapnem i z cegie tylko. A ssiednia 51 kleinowskie sklepienia
nowy dom, nie otynkowany jeszcze. Przenosimy si szybko dziurami,
podziemiami. Tam tumy. Siedz na betonie. Mokrym. Po ktach karbi-
dwki. Mama, ciotka Jzia i Stefa zdejmuj z siebie bety, rozkadaj si na
jakim wolnym kawaeczku. W tym tumie. Harmider. Huki, pociski,
bomby nie do wytrzymania. A najgorsze, e id ci Ukraicy. I rn.
Wszystkich. Wci o tym mwi. Ludzie. Po dwudziestu latach wanie mieszkaem na Poznaskiej i bya Wielkanoc z rezurekcj raniutko, to te
teraz, w 1964 i 65 roku podano dokadne liczby od wiadkw
z obydwch stron. Nasze pisma day wykazy, ile rozwalono ludzi na samej
Woli w sam sobot i niedziel, 5 i 6 sierpnia. Kilkadziesit tysicy osb.
Niektre niedostrzeliwane podpalono razem z tamtymi niby-zabitymi.
Rzucao si ich na wsplne stosy. Ze szpitala witego Stanisawa, rg
Wolskiej i Mynarskiej (teraz Szpital Zakany nr 1), rozstrzeliwali i wy-
rzucali ywcem chorych przez okna na dziedziniec. Tam podpalali, jak szo.
18
ywych czy nie. Zagrzebywali na miejscu. Te tak jak szo. Jako
dziennikarz w 1946 roku byem wysany na moment ekshumacji. Zajecha
em z fotoreporterem. Weszlimy na ten dziedziniec. Trzy czy cztery rzdy
wygrzebanych wieo, obronitych ziemi bezksztatnych bry. Kojarzyo
mi si to z rnociami. Z kotletami w buce i utytanymi w czym. Jeden
pamitam naprawd z koci, jedn, wystajc. Reszta utytana.
Wpada nagle do schronu sanitariuszka:
Kto pomoe nie rannego?
I nagle, po haasie i pomimo hukw cisza.
Nikt nie pomoe?
Byo kobiet ileset. I chyba z tylu mczyzn. Wszystko znieruchomiao.
Czy naprawd nikt?
Ja pjd wstaem.
Nikt si nie ruszy. Wyskoczyem za sanitariuszk. Po schodach.
I wskoczyem wprost w ulic. Ogrodow.
Tu! Tu! Zapaem za przd noszy. I dalej szybko.
Wczylimy
si w kondukt z noszami. Szli przed nami. Za nami. W stron elaznej
i dalej w stron Sdw, bo tam by szpital powstaniowy. Cae uwijanie si
szo do Sdw, do rodka miasta. Byo popoudnie, jaka czwarta czy
pita, niedziela, upa, podlatywanie dymu, ale razem z kurzem, czyli blisko
poar czy co gorcego, huki, kocie by pod nogami, szo si szybciutko, raz
patrzao pod nogi, to znw naprzd, to za siebie, to po domach i po niebie,
latanina, wysokie kamienice, barykady w poprzek co i raz, gzymsy.
Chciaem jeszcze doda, e gobie. Ale chyba gobi albo ju nie byo, albo
pochoway si tak, e nie fruway, albo moe naprawd byy i wanie
odryway si i odfruway za kadym hukiem, ale to chyba odryway si
i odfruway, i robiy ten dym i kurz tylko gzymsy i framugi. A dlatego nie
dowierzam sobie, e na pewno i wtedy dobrze nie wiedziaem co, bo i kiedy
indziej i gdzie indziej wydawao mi si to samo, a zaraz po wojnie, jak
gobie tym razem prawdziwe poszyy si i robiy furkot midzy
gzymsami za kadym hukiem. Wic szlimy kusem. W bramy takie
tradycyjne z wjazdem w podwrka, z Mikoajami z elaza po bokach albo
z wnkami te walio. W barykady. W ciany.
Musielimy przecisn si przez wskie przejcie (takie wskie przejcia
midzy barykad a cian byy wszdzie dla bezpieczestwa) przed
elazn. I za elazn. Bo chyba dwie blisko siebie. Bo barykady szy gsto.
Wszdzie. I to przy elaznej leeli onierze i strzelali z karabinw.
19

Zwykych. W stron Kercelaka. ByPPoch- Uciekanie cywilw. Obrona
rozpaczliwa. Wiadomoci o tych paleniach, rozstrzeliwaniach szy, szy
fakty, szy na nas, coraz bliej. Lecimy raz-dwa z tymi noszami. Ja z t
sanitariuszk niosem kobiet. Ca!* 1 popielata. I na wosach. I twarz.
W konwulsjach. Postrzpiona kiecka. Bya przysypana. Na Chodnej.
Zaraz za nami - cho ten kto (mczyzna) mia rce, nogi grubo
pobandaowane, to krew tak sza, iff si?laa z noszy. Co byo wicej, dalej
- ju nie wiem. Gmach Sdw. Opadamy do bramy, tu ludzie stoj
w bramie, jacy, rni, jedna nasza s*siadka z Chodnej 40. Zaczyna paka
na widok tego wszystkiego. Chyba si? zaczy pacze w ogle, takie ze
spazmami. W caej bramie. Kazali rf" postawi przysypan. Zostawi. Bo
ju szpital. Chyba zoyli nosze. Polcieli P nastpnych. A tych ju zaczli
wnosi do rodka.
Wyleciaem, eby wraca. Po drodze wpadem -tyami od tego tartaku -
na Chodn 24, do piwnicy Ireny. Zastaem i Iren, i te dwie Sowy, i pana
Malinowskiego w opasce OPL jako fokowego. I byo cicho, spokojniej ni
gdzie indziej. W tej drugiej oficynie przynajmniej. Bo nie od frontu. Sycha
byo wszystko dalej. I byo le. A1*5 spokj tej piwnicy. Zwyczajnej.
Korytarzyki z zakrtami, z komrki- Ciemno. Czy najwyej gdzie tam
wpadao na szaro wiato. To nic. I4"5 chciao mi si i dalej. Opowiada-
em. Co widziaem. Co za elazn. P Pytali- Zwlekaem tak. Zwlekaem.
A wieczr. Radz poczeka. Tu. Na noc. Po co pcha si za elazn
z powrotem. Moe tam jest jeszcze gorzej, ni byo, moe ju id? Std
mona uciec. Bliej Starwki. Bo pigwie wszyscy, jak szykowali si, to na
Starwk. Z tymi dwiema Sowami coraz wi?ceJ si? dogadywaem na ten
temat. Starsza, ta Heka, uczesana w koron, wci si martwia o swoje
dzieci, bo zostay na Pradze w doJ 1 Wedla. Modsza - Jadka chyba
- zacza nam stawia karty. Mwiem im, e mam przyjaciela na
Rybakach. Swena. e waciwie od kilku miesicy mieszka na Woli, na
Szlenkierw, ale co mi si zdaje, e jest na Rybakach. Bo tam zostaa jego
matka. Oczywicie aden dowd. Najwyej uczuciowy. I tak zwany
yczeniowy sobie. Tego, e Teik i Swen najpierw ze sob z niewanego
powodu zerwali, potem ja zTeikiem Przez solidarno ze Swenem, a potem
ja ze Swenem, i za to nawizae z Teikiem (przypominam: ten ze
Staszica), to w ogle tego nie brae Pod uwag w teJ sytuacji. Jeszcze co:
wpadem na pomys przepynici* Wisy. One to podchwyciy, jako
oczywisto. Ja mwiem, e Rybak*t0 to samo co Wybrzee Gdaskie. Bo
to bloki. Takie czerwone. elbe*- Nie wykoczone. Wielkie. (Niby
20
schronisko dla bezdomnych" w czasie wojny, ale Swen tam do niedawna
mieszka, chocia ju od duszego czasu pracowa jako opiekun spoeczny
na Parysowie.) Wic, bo te bloki maj front od Rybakw. Ty od Wisy.
Pywa wszyscy troje umielimy, jak si domwilimy. A stamtd przecie
cichcem w nocy da si przemyci dalej na era Jabonne. A tam ju
w Jabonnie Rosjanie. Nie wiem w dodatku, jak sobie wyobraalimy
dopynicie na tamten brzeg, te z Niemcami i co lepsze przejcie przez
front. I to taki front, jakiego raczej w historii wiata do tej wojny nie byo.
Chyba zadziaao tu to, e to Warszawa i era, e przez wasne da si
wszystko.
Przesiedzielimy tak jeszcze. A noc. Atak usta. Zrobiy si normalne
huczki, pohukiwania. Moe i zupena cisza. Wylego wszystko na po-
dwrze. Narady. Obgadywania. Gazetki. Przekuwania dalsze. Piwnic,
przej. Pan Malinowski proponuje Irenie imnie spanieu nich. Bo gdziemy
na trzecim pitrze? A oni maj due mieszkanie w pierwszym podwrzu, na
parterze. Poszlimy. Ja dostaj pokj. Osobny. ko. Kodr. Rozbieram
si. Odchylam kodr, eby wle, a tu jak nie huknie pocisk w rg domu!
Jak nie walnie drugi, trzeci, czwarty; nic, tylko pociski. I ognie. Wszystko
si zrywa. Wylatuje na podwrze. Przefalowuje na to podwrze od
Ogrodowej. Z walizami, dziemi, plecakami. Ci ju wychodz. Ci si
zbieraj. Tok. Huki. Narady. Przechodzenie z grupy do grupy. Irena stoi
z chlebakiem. Naradzamy si. Z panem Malinowskim. No i z ca grup.
Stoimy blisko tej bramy od Ogrodowej (drewnianej). Ale Irena co zwleka.
A ja uwaam, e ju. Naradzam si z Sowami. Gotowe.
Tylko polec odnios Mamie klucze, bo zabraem od mieszkania.
Akurat ja zabraem klucze, jakemy wychodzili z domu wtedy w po-
pochu. Brzcz mi teraz wci w kieszeni. Lec do elaznej. Przed elazn
znw powstacy le, strzelaj w stron Wroniej, zmczeni, spoceni,
midzy jakimi gratami.
Dokd, dokd?
Ja musz. Chodna 40.
Gdzie? Nie wolno.
Ale Matka. A ja zabraem klucze.
Panie! Nic pan nie pomoe. Ani klucze na nic, ani w ogle...
-Ale...
Tam ju s Niemcy.
Cofnem si. Wpadem na podwrze Ireny. Heka z Jadk gotowe.
Jeszcze raz pytam Ireny, jak ona. Ale ona wci stoi koo tej bramy, w tej
21

samej grupce, tak samo wisi jej przez rami chlebak, i w ogle do niej nie
bardzo dochodzi, co mwi. Wic ja, Heka, Jadka wylatujemy
w Ogrodow, tym razem na prawo. I biegiem...
Ktra z nich powiedziaa:
Tylko zdejmijmy pantofle, eby nie byo nas sycha.
Zdejmujemy. Lecimy. Boso. Ogrodow. Barykada. Przeciskamy si.
Do Solnej. Pali si po drodze. Huczy. Lec belki. Szum. Spadaj w ogie.
Z dudnieniem. Lecimy Soln. Do Elektoralnej. Barykada. Przeciskamy si.
I dalej. Elektoraln. Do placu Bankowego (tam, gdzie dzi Dzieryskiego,
tylko mniejszy i trjktny). Pali si po prawej stronie. Cay dom jeden
pomie. Lecimy. Gdzie za Orl pali si cay dom po lewej stronie.
Waciwie dopala si. Stropw ju prawie nie ma. Ani cian. Tylko wielkie
ognisko na jakie trzy pitra. Znw szumi belki, odrywaj si. Gorco. To
chyba Urzd Miar i Wag. Noc. Tu ciszej. A moe w ogle atak zacz
przycicha? Jestemy nie jedni w biegu. Cay potok na Starwk. Wic za
ludmi wlatujemy w lewo. W dziedzice na tyy Resursy, czyli
Rotundy, dawnego Ministerium Finansw i paacu Leszczyskich. Lu-
niej, mniej ciasno. Od placu Bankowego pojedyncze huki. I znw gzymsy.
Tylko mniej szare. A te. To znaczy w tym wicie (ledwie wicie) takie,
jakby pod niedzi. To tu moe te gobie. Si zryway. Albo te tylko te
gzymsy. Na innej zasadzie. Bo z anielicami Corazziego. W girlandach.
Tympanony. Wylot na Leszno. Tu nagle na pewno wita. Zatrzymuj nas
przy barykadzie, a si zbierze wicej. S jacy nawet ydzi z ich kobietami.
Jedna z tych ydwek trzymaa worek pod pach. Barykada jest w poprzek
Leszna, u dzisiejszego wylotu na Tras W-Z. Tylko po prawej stronie bya
Rymarska, jako wylot placu Bankowego. A w lewo Przejazd z widokiem,
takim jak dzi, na paac Mostowskich. ydom sprawdzaj jakie papierki.
Oddzielaj ich. Do dalszego sprawdzenia. Nas puszczaj. Ca grup.
Wlatujemy midzy barykady Leszna. W Przejazd. Tam kawaek. I skrt
w prawo. Przez barykad. Duga . Pohukiwania. Na lekkim skrcie Dugiej
po lewej paac Pod Czterema Wiatrami. Pali si calutki. Ju si koczy.
Wyje ogie w oficynach, we froncie. Szumi, spadaj belki. Tympanon
z paskorzebami jeszcze jest. Migaj medaliony. Bramy dziedzica
z kuciami. I te Cztery Wiatry. Na filarach bramy. Maj zocone skrzyda.
Igraj, wiec. Jeszcze bardziej roztaczone ni zwykle. Lecimy dalej.
Ju Starwka. Wida. Na kocu Dugiej za ilu barykadami
doarza si niebieskozielona kula na dzwonnicy Dominikanw. Dziwne.
Resztka spalonego hemu z blachy? Chyba. Lecimy wic ju nie boso
22
chyba na rogu Leszna i Przejazdu zaoylimy buty lecimy Dug,
Mostow w d, do Rybakw. Ju jest dzie. I cisza. Stare Miasto
spokojniutkie. Na Rybakach, za Prochowni, w zaomku chodnika pod
murem nastpnej posesji bawiy si na trawie pomidzy kocimi bami
dzieci. Ty Prochowni wychodzi na Wis, tak jak ty kadego domu
z Rybakw. Ten mur, o ktrym wspomniaem, by bardzo stary. Byy
w nim dwie muszlowate rokokowe bramy. Stary zajazd. Jak tylko go
minlimy, powiedziaem Hece i Jadce:
To tu.
Rybaki 14/16. Dwa z cegy, na elbecie, nie tynkowane dwupitrowe
bloki, no i jeszcze przylepiony do nich trzeci blok, trjktny, ktry mi si
wydawa mniej wany. Te dwa bloki stay w poprzek do Rybakw i Wisy.
Midzy nimi byo due podwrze. Od Rybakw do samego Wybrzea. I od
Rybakw, i od Wybrzea ogrodzone sztachetami. Wpadlimy przez bram
z kraty do tego podwrza. I lew stron pod murem bo cay rodek by
zajty na dziaki i zaronity do klatki schodowej, tej z mieszkaniem
Matki Swena (chyba jest? i chyba Swen te jest miaem niespokojn
nadziej). Ta klatka schodowa bya przy samym Wybrzeu, bo i ich okna
wychodziy na Wis. Patrz, a tu we wnce wejcia do tej klatki stoi dwch
dyurnych, jeszcze z nocy, z opaskami; jeden z czerwon opask AL, bo tu
na Starwce duo byo AL. A drugi znajomy i z domu, i z biura Swena, pan
Ad.
Jest? Swen? pytam s?
S. Wszyscy. I pan Swen z narzeczon. I ciocia z synem. I moja ona
z dzieckiem.
Gdzie s?
Pan Ad., wci umiechnity, mwi:
W schronie, jeszcze pi.
Wpadlimy po pachncych betonem, cegami i niewykoczeniem
schodach do gbokich piwnic z grubymi murami. Cisza. I zapach
zaduszonej pralni. Wpady nam w ucho i w nos. A co wpado w oko
szkoda gada.
mawa otcha z pipicymi si wiecami na otarzyku z Matk Bosk
w porcelance, a reszta same dziwne dziaki, zatoczone, wszystkie pice,
chrapice, przygnbiajce.
Te dziaki okazay si zespoami prycz. Kady zesp skada si z ilu
prycz. Kada prycza z dwch albo czterech prycz sczepionych gowami.
Kada bya duga, bo leao na niej kilka osb. Midzy zespoami prycz
23
pieniy si w mroku graty. I tylko wyrane byo jedno przejcie gwne od
drzwi do otarza i dookoa. Poza tym betonowe filary. Czyli makabra
katakumbowej kaplicy.
Poszukaem dziaki rodziny Swena. Zobaczyem ich pokotem. Spali.
Schyliem si nad Swenem. I co mwiem. Nie pamitam co. Swen si
przecign, spojrza do gry na mnie, zdziwi si, rozrzewni, zacz wita.
Zaraz reszta, gwnie Mama Swena, poruszyli si i zamrowili.
Ciotka Uff. spaa ze Zbyszkiem na razie. Powiedziaem, z kim jestem.
Powiedzieli, e dobrze. Ka zajmowa miejsca. Przyjmuj. Goszcz.
Zaraz si budz i Celinka, i Ciotka, i Zbyszek, i pani Ad. z malutk
creczk na ssiedzkim barogu. I inni. Ruszaj si. Troch wstaj.
Wstawanie takie zupene nie byo wtedy w modzie. Bo po co? tylko
eby si zbi w tok?
Wic poporuszali si, poprzecigali, pogrzebali w swoich tumokach
bez wstawania. I zaczo si:
Ru-ru-ru gadanie, ale jakie!... I chyba poranna modlitwa przy
otarzu, a raczej od otarza, czyli do otarza. Poranna, czyli pierwsza. Bo
poza tym to modlitw byo duo. I pieww. Nawet w pierwszym tygodniu
to nie tak duo, jak si okazao. Bo potem zaczy si czstsze. I gstniay.
A doszo do tego, e w caej Warszawie we wszystkich piwnicach modlili
si na gos chrami i piewami wszdzie, bez przerwy i wszyscy.
Wic co? Od tej pory, od tego wejcia tam zacza si nowa,
potwornie duga historia wsplnego ycia na tle moliwoci mierci. Co
pamitam? I duo, i nie tak duo, nie zawsze po porzdku czy dzie po
dniu. Mog co pomyli w kolejnoci, w jakiej dacie (jakiej nawet na og
wanej, cho mam kilka dat murowanych), w ukadzie frontw, i tych
naszych, i tego duego.
Wic dowiedziaem si e ciotk Uff.-ow ze Zbyszkiem powstanie
zastao na Freta w sklepie. ycie z piter w schrony, w doy przenioso si
ju par dni temu. Ze wszystkim, co si dao. Ssiadka, gucha, ale
mwica, tyle e faszywie piewajca Bacia, czyli, niewaciwie nazywana,
Baciakowa, z maszyn i z synkiem z nogami po biodra w gipsie, szya
w piwnicy obok na maszynie i piewaa duo mia si Swen bo nie
syszaa hukw. Wejcie (co, co miao by drzwiami, a zdyo zosta w 39
roku tylko otworem) do piwnicy z Baciakowa byo tylko malekim
elemencikiem tego labiryntu pod Rybakami 14/16. Bo korytarzy, sal
piwnicznych z filarami i bez filarw, przej, wyj na schody, ktw,
separat, schowkw, piwniczek kieszonkowych, podpiwnic, zej w tutejsze
24
kotownie z mnstwem rur i kanalizacyjek bya tu nieskoczona ilo.
Na dodatek dwa gwne bloki (A i B) miay poczenie, czyli tak zwany po
tutejszemu tunel. Pod dziakami z dyniami. I z pomidorami. No i chyba
z kartoflami, ktre w czasie okupacji byy tak modne w caej Warszawie, e
nie tylko place, skwery (z ktrych w 39 roku w zimie ekshumowao si
pochowanych naprdce we Wrzeniu), nie tylko wybrzea, ale i Aleje
Jerozolimskie byy obsiane i obkwite w lipcu kartoflami.
Nasza sala" piwnicowa, chocia takich jak ona byo jeszcze ze dwie
albo trzy pod naszym blokiem B, bya tak jakby gwn na ten blok. Bo
przecie sta tu otarz. A moe naprawd bya najwiksza? Chyba tak. Koo
drzwi, to znaczy koo otworu wejciowego tego z klatki schodowej zaraz po
prawej stronie, staa beka, pena wody, na wypadek poaru. Woda bya nie
za wiea ju 7 sierpnia. Co dao potem pole do smrodu, ktni i zmiany
wody w bece metod potokow. Drzwi byy na korytarze, ppiwnice,
przejcia z kuchniami-kozami-sukami, o ktre baby zaraz si kciy,
a mowie si zaraz pobili siekierami. Drugie siekiery w tym powstaniu.
Stamtd byy wanie schody z betonu na gr, na parter. Tu zaraz na lewo
od nas byy wychodki (na razie z wod), wszystko czynne, wiato te. Tu
wpaday z gry supy soca z kurzem, z tym, e jak wpaday codziennie
raniutko, tak wieciy ile godzin, codziennie, bo bya tylko pogoda. Tu
byy najwaniejsze wloty i wyloty, spotkania, narady, moje przesiadywania
na kupce oegie i pisania.
I naprzeciw szy piwnice dalsze. Zaczyna si cig. Synny potem nasz
cig spacerowy. Bo si spacerowao. A nie byo jak na wierzchu. To tu. To
byy zreszt ulice, place, tumy, ycia, zawierania znajomoci.
Wrmy do daty. Na dzie przede mn przylecia Swen z Celink.
1 sierpnia o pitej byli akurat na ulicy, ale blisko Chmielnej. Przelatywali
z podniesionymi rkami pomidzy czogami przez Nowy wiat chyba.
Wanie na Chmielnej miaa Celinka swj pokj. Ju tam zaczo si
pomieszkiwanie wielu osb, zapltanych, oddzielonych od siebie. Wspl-
nota mieszkaniowa na kupie. Ale je co? Na duej? Mama Swena, starsza,
dowiadczona, uskadaa sucharw z paru lat w torby. Wic w niedziel
wzi Swen Celink. Przeleli okrn drog przez p rdmiecia. Bo nie
byo jak inaczej. Gdzie do Zotej czy Paskiej, potem Walicowem do
Chodnej, potem Ogrodow do Solnej, Elektoraln, placem Bankowym,
no i Dug do Mostowej, czyli tras Staszka z Chodnej na Sienn, i moj
z Chodnej na Rybaki. Paac Pod Czterema Wiatrami ju si pali.
W stronach Staszka i mojej byo pieko. Bo to przecie byo to natarcie od
25
Woli. A na Rybakach zaskoczy ich tak samo ten spokoik. Wic zalecieli na
drugie pitro. Tu puchy. No, ale ten spokj, lato i Wisa, wic Swen
domyli si, e Mama gdzie jest na dole, idzie jej szuka, a do Celinki
mwi, eby sobie powygldaa przez ten czas oknem. Okno byo prosto na
Prag. Na wielkie drzewa ZOO. Plae. Most kolejowy, wtedy ten stary, ten
lewy, przycytadelowy. W prawo Kierbed w kraty. Dobrze, e nikt ani
nic od tej Pragi nie strzelio wtedy, boby byo z Celink gorzej. Ludzie
w schronie, jak si dowiedzieli o tym, to zapali si za gowy. Wic prdko
po ni polecia.
Prawie zaraz Swen zapyta mnie, czy nie znam najnowszego szlagieru:
Pamitasz noc lipcow
gorc...
I zaraz dowiedziaem si, e crce, tej malutkiej, pastwa Ad. jest na
imi Basia. I e jej si piewa.
Mam... pajaca na sznurku,
Fika w lewo, fika w prawo,
To najlepsz jest zabaw...
No i piewao si to jej w kko przez cay sierpie. I jak sobie to
przypomn, to mi si robi od tego Hajsmutniej, od tej melodii, i od tych
sw, nie wiem dlaczego. (Pastwo Ad. przeyli wszyscy troje, yj, tyle e
ich si caymi latami nie spotykao, a tu ktrego czerwcowego piknego
dnia kilka lat temu przychodzi do mnie wanie Basia, przedstawia si, kim
jest, e obchodzi j moje pisanie wierszy i e podobno ja j znaem jako
mae dziecko w schronie, i potem przeszo to w blisk znajomo, i Basia
wreszcie wysza za m za Wocha polonist, siedzi teraz we Florencji,
chocia podobno po naszym wyjciu, jak one tam zostay w tych
Rybakach, to matka, Ra, mwia do niej: Nie pacz, i tak nie bdziesz
ya", byy nawet pdzone przed czogiem.)
Wic tego dnia z t Jadk i t drug i ze Swenem i Celink (chyba)
polecielimy na Mostow. Pod gr. Za trzy czy cztery barykady.
Barykady nie takie, jak si robio na pocztku, nawet nie takie, jakie po
szeciu dniach na Ogrodowej, ale kada uoona z pyt chodnikowych na
du wysoko, ubita ziemi, najeona szynami, powtykanymi, wbitymi
w t ziemi. Zupenie byy nie do zdobycia. Teraz dopiero przygldaem si
z niedowierzaniem w ogle na to wszystko tutaj. Bo dopiero tutaj to
26
powstanie zaczynao wyglda jak z ksiki. Jakiej takiej o obleniu.
redniowiecznym. I to egzotycznego, upalnego miasta. Gdzie si zaczyna
je kor z drzew i podeszwy. A tu przecie to grozio prawie z miejsca.
Osaczenie byo. Szturmy te. Z tym, e jak ju byo, to zreszt o tym
pniej. No i to niebo, i skwar. I tum. Prawie dostaem zawrotu gowy ze
zdziwienia. Do dzi pamitam to uczucie. A do takiego gorca w nosie.
Wic polecielimy Mostow pod gr (jeszcze ta skarpa i te pochyoci).
Na rg Freta. Do sklepu. Po prostu. Nie do wiary. Sklep by czynny. Tylko
jako tak dziwnie. Prawie otwarty (uchylony). Ale sprzedawa. Co? Kasz
chyba. Chleb? Bo chybamy te dwie rzeczy kupili. W kadym razie co
kupilimy. Jedyny i ostatni raz. Bo wicej sklepw ani przedtem, ani potem
nie widziaem.
Na ulicy by taki ruch, e ludzie szli jezdniami. Peno uciekinierw
z caej Warszawy. Wszystko, co ucieko z Woli, to tu. Stare Miasto
synna reduta. (Ju synna.) Nie do zdobycia. Barykady. Wzizny. Nie
dla czogw. Stare Miasto jest mocne. Ma cae mury. I grube. I w ogle.
I tradycje.
Spotykania. Mijania z Iren P. Z chlebakiem. Przystpia do AK. Teik
lecia do akcji na czele grupki, gsiego, szybciutko, po tych kocich bach
Mostowej, pod gr, bomy si minli na Mostowej przy Starej, i albo nas
nie zauway, albo w ogle to nie odgrywao roli, tak by i on, i oni zajci
tym, na co szli. W kocu nie wiem, czy go spotkaem na tej Mostowej
w sierpniu dwa razy, czy pierwszy raz na rogu Chodnej i elaznej, wtedy
kiedy wracaem w sobot od Ireny do siebie. Chyba na Rybakach (te dwa
razy w odstpach). Bo inaczej nie pomyliliby mi si ci ludzie w rzdku,
mundurkowi jego, z tymi harcerzykami w mundurkach. Mniejsza o to na
razie. Tak na czucie, to to spotkanie ze Swenem Teika byo pniej, wic
0 tym pniej.
Jeszcze co z tego spaceru, ktry przypomina mi co tam z tego
nastroju z 1939 roku, bo to te lato, co i uroczystego, i klskowego. Wic
chciaem o Dugiej. No bo Duga bya najwaniejsz ulic tego kawaka
Warszawy. Zreszt i najszersz. I najadniejsz. Wtedy jeszcze przynaj-
mniej. No i tu chyba, jak syszaem wtedy, mieciy si najwaniejsze
urzdy, a nawet i samo dowdztwo AL. Mwiem ju o tym, e Duga
miaa dwie jezdnie midzy placem Krasiskich a Freta. I midzy tymi
jezdniami szy kolejno dwa czy trzy placyki skwerowe. To dodawao jej
szyku. Bulwarowego. Co tam jeszcze byo z trawy. Gray goniki z tej
1 z tej strony ulicy. I gaday. Wisiay flagi w kadej bramie. Na
balkonach,
27
takich elaznych, siedziaa kupa ludzi. To pamitam. I pamitam, e
midzy te tumy ludzi przeciska si elegancki samochd z polsk
chorgiewk narodow.
Wieczorem w naszej piwnicy, w kcie nie naszym, ale ich bo znalazy
sobie kt -prycze pod cian koo filara w innej nawie Heka i Jadka...
Jadka wrya na swojej pryczy Swenowi i mnie z kart. Nawet wywrya
szczegliki nieliche, Co do ycia.
Co jeszcze? Modlitwa. Ju wtedy pewnie Swen zaczyna je prowadz.
Nie. Jeszcze nie. Prawda. Jeszcze jedna baba. Swen za dwa trzy dni.
Odmawia. Czyta na gos gazetki (od razu przechodz do tego, bo to
jednakowa liturgia), zawsze wtedy stawa porodku wszystkiego, w gw-
nej alei gwnej nawy, bo tak ju zabrnlimy w porwnywanie, ale suszne,
bo to byo trzynawowe. Zawsze trzyma si prawej od wejcia strony tego
przejcia, blisko pryczy i chyba blisko filara, a moe to ju dodaj ze
zdawania mi si sobie. Dwie baby bray z otarza dwie wiece do
owietlania najnowszych wiadomoci. Niekoniecznie raz dziennie. Tak
samo jak z modlitw. Te rano i wieczr. Co najmniej. Wic te baby bray
z otarza te wiece. Zapalay je. I jak do odczytywania Ewangelii zbliay si
do Swena i staway po jego dwch stronach. Diakonki. Ja byem
subdiakonem czy kocielnym. Reszta naszej rodziny bliziutko na siedzco
na pryczy. Sam Swen porodku nas i dalszego kka zbitego tumku,
najpierw siedzcego i kucanego, a w dalszych odlegociach stojcego. Ale
zawsze z pilnym nasuchem. Co donosz. Bo to wane. Wszystko uciszao
si wtedy. Ju na rozpoczcie. Tak, e naprawd byo to bardzo nabone.
Czytanie. Kartka czy pachta gazetki bya rna, rnej wielkoci,
wydawana przez rne redakcje i albo przez AK, albo przez AL, albo KB.
Przy czytaniu od razu robio si tumnie miny, ale, zaamywania rk albo
wybuchy radoci.
Dalej przez pewien cig dni bdzie mi si mieszao. Do 15 sierpnia.
Z tym, e i 12-go bo przypominam sobie, co wtedy byo co byo.
I 13-go te co. I to znanego. Dotd. A co przypomniaem sobie:
tramwajarza z kochank na pryczy obok naprzeciwko, przy beczce prawie.
Bo jako byli i przy drzwiach, tych nie dokoczonych wyjciowych na
schody, albo co tak przy filarze, chocia wydawao mi si przed chwil, e
pod cian. W kadym razie blisko nas, w zasigu gosu. Mieli karbidwk.
I j palili. Ale pamitam ich duo w mroku. Takim betonowym. Czy moe
zafilarowyrn, Czy moe i to, e zmienili potem miejsce. Cho te blisko. Czy
e wszystko byo takie w mroku. I pewnie tak. Uchodzili za maestwo.
28
Nielubne. On grubej koci. W granatowym mundurze. Na tramwajowe^
Ona pamitam j jako najwicej od gry, od roztarganych wosw,
takich bujnych, popltanych. Na tle karbidwki. Te wosy. Bya grubej
koci te. W jakim kostiumie, raczej akiecie. W szar kratk czy pepit.
W miar modzi, troch adni i mili, i si kochali, przy tym wszystkim.
Zaznajomilimy si z nimi. Czyli to byo tak: e z jednej strony, tej od
otarza, przyjanilimy si z pastwem Ad.; a od drugiej strony, od strony
beczki i wyjcia z tramwajarzami.
Wracam na razie do dnia 7 sierpnia, cigle pierwszego dnia na Starym
Miecie. Co jeszcze si dowiedziaem. Zaraz na pocztku. e przepynicie
przez Wis to w ogle... No bo nie od razu o to zapytaem, bo si
krpowaem, za to od razu wyczuem, e to co nie na miejscu o to pyta.
Wic skoro odwayem si, pgosem w dodatku, Swen machn rk i si
rozemia:
Co-o-o...Id i zobacz... Cae wybrzee w zasiekach, jed czogi,
a w nocy bez przerwy owietlaj wybrzee i Wis reflektorami ze
wszystkich stron.
Oczywicie od razu mnie to przekonao, bo przekonaa mnie ju
pierwsza chwila wejcia na ten teren i do tego schronu. Jadka i Heka te
to syszay. 1 tak samo jak ja machny rk. Zreszt to byy takie lepe
instynkty. Raz chciao si tu. Raz tam. Na Woli by strach o te
rozstrzeliwania i palenia na stosach. Wic czowiek chcia si wydosta
jakim cudem z tego pieka. Ale tu uderzyo do gowy od razu co innego.
Nowy nastrj. Od pocztku. I wiem, tak jak znamy siebie i kadego
przecitnego warszawiaka, e natychmiast chciabym wrci z powrotem
spod tej Warszawy, z tego ocalenia cudownego do tego pieka. Przecie
w 39 roku, bo z rodzicami rajzowaem wtedy a do Zdobunowa, wic nie
byem od 5 wrzenia w Warszawie, nie mogem odaowa, e nie byo mnie
tutaj przez cay wrzesie. I jak mi mwili, co byo, i apali si za gowy, i ten
23,24 i 25 wrzenia to wanie o te daty najbardziej mi chodzio Strasznie
aowaem przez ca okupacj, e nie byo mnie tu 25 wrzenia, podczas
tego synnego bombardowania od smej rano do smej wieczr. Kiedy to
Nanka z Sabin i Michaem na Ogrodowej rg Wroniej na parterze u Olka
w mieszkaniu. (Olek brat Zosi Romanowskiej, tej co zgina na
Grochowie.) Wic Nanka tam przesiedziaa jak opowiadaa Sabina
cay ten czas bez ruchu, skulona i trzymajca si za wtrob. No i teraz
miaem to, co chciaem. No i chciaem ucieka. A jak bym uciek,
powtarzam, to bym znw aowa, e nie przeyem tego, co miaem
29

przey. Dlatego mi tak szkoda tych umarych zbombardowanych. e
mina ich ta frajda przeycia. Inna rzecz, e to na tym wanie polega. e
mona nie przey. Ale dajmy na razie spokj z tymi rozwaaniami. I tak
bdzie ich coraz wicej. Nie dlatego, e mi si teraz ich zachciewa. Ale e
one naleay do materii yciowej tamtego ycia. Wyobraenie sobie, co
moe by albo co na pewno bdzie za chwil, zajmowao chyba poow
mylenia. Reszta sza na zaatwianie biecych spraw, rnych, a to
jedzeniowych, a to pooeniowych si, nakryciowych. Byo gorco i lato,
wic z tym nie byo specjalnie kopotu, bo przecie byo si bez niczego,
tylko w ubranku dosy zuytym, ze szwurgoami u nogawek, w pantoflach
z dziurkami, letnich, wic sprawy teraniejsze, bytowe, te od skry, no
i ostatecznie ta groza od Wisy, a jeszcze gorzej od nieba. Reszt odpychay
wspomnienia. Trudno mwi wspomienia" w cisym sensie. Bo i te
z przedednia. I sprzed godziny. I te z Woli, i te ze wieej Mostowej. To
wszystko si midlio. W kko. Razem z tymi wanie moliwociami, co
moe by. Na tle tego, co si dziao. No i oczywicie musiaa by i luka na
gadanie. I to jeszcze jaka dua. Z tym, e gadanie byo wanie na te tematy.
Gwnie.
I jeszcze dowiedziaem si czego. e Celinka Swen strasznie mia
si przy tym chodzi do pracy na Miodow codziennie. Do Orodka
Zdrowia. No bo jej Orodek Zdrowia by na Parysowie. Chodzia
z koleank, ktr tu spotkaa, do tutejszego. Swen nie chodzi. Zreszt:
No i tak miay chodzi codziennie urzdowa, a dzi poszy
i Orodka ju nie byo! I tu Swen zamiewa si i pokada. A ja z nim.
I Celinka z nami.
Dugo si naurzdoway.
Chodzilimy przez te pierwsze dni na rg Mostowej i Starej, a raczej za
rg, na sam Star, w prawo od Mostowej, na obiady, darmowe, do sistr.
Nie pamitam, jakie i ktre to byy. Stara sza od Mostowej po skarpie,
z tym, e wicej wyej ni niej, i to coraz wyej, do Nowego Miasta, do
samego Rynku. Te zakonnice od naszych stoowa si byy naprzeciwko
tyw Dominikanw. Chocia ogrody Dominikanw szy a do Rybakw.
Czyli ich obszar przecity ulic Star, i chyba tymi zakonnicami, zlatywa
po skarpie do koca, na sam d, do samych Rybakw, oddzielony od
Rybakw starym, zupenie staroytnym murem, biaym, z bram, nad
ktr bya wyrzebiona, ale z metalu (wic jak prawdziwa) monstrancja,
symbol witego Jacka Odrowa, naszego polskiego witego rednio-
wiecznego, staromiejskiego, dominikanina, patrona kocioa Dominika-
30
nw, czyli witego Jacka wanie. Tego u wylotu Dugiej, ktremu tak si
dopala na zielono hem dzwonnicy. Wic ten mur (biay, gruby i biay!),
jak si szo od Mostowej Rybakami lew stron od skarpy do Swena, to
zaczyna si nie tak dugo za rogiem, za kamienic, z podwrka, zaraz bya
ta brama z monstrancj w zaomie chodnika, tyle e nie z pyt, ale z kocich
bw, taki trjkcik jak ten naprzeciwko wanie, ten za Prochowni, tam
gdzie si bawiy raniutko te dzieci na trawce, bo i tu rosa trawka na pewno,
nawet chyba pamitam, e pod t monstrancj dominikask rosa taka
trawka warkoczowa, taka w listki na kadcych si odygach, i chyba
rumianek, taki zwyczajny, niski, taki, co lubi rosn midzy kocimi bami.
Ogrd, bo to by ogrd od warzyw, owocw, od ywienia dominikanw
i ich wychowankw i podopiecznych, bo mieli, cign si i wzdu, i wszerz
i by widoczny, jak idzie pod gr od dou. A dalej w stron Kocielnej
graniczy i z kamienicami od Rybakw, i ogrodem, te takim na skarpie
i od ywienia Sakramentek. Zreszt bdzie o tym jeszcze duo.
I dokadniej. Bo wanie te tereny bd wane.
Z rnych powodw. Wic na tej Starej u tych zakonnic stao si
w ogonku po wspomniane zupki; wcale nie pogardliwie to mwi zupki",
bo to by wtedy naprawd luksus i dobra wola, eby dawa zup, i to gst
i dobr. Stawao si z garami od ulicy na takich schodkach do czerwonego
ich budyneczku. Tego naprzeciw biaych Dominikanw. Klasztoru. Ma-
sywnego, baroku, ju wszystko nad skarp, na jej wierzchu prawie. (A e
biae u nich wszystko bo taki sobie kolor upodobali. Bo nosz habity te
biae, wprawdzie z czarnym, a nawet polscy dominikanie przepasuj si
czerwon grub szarf w pasie, taki maj przywilej, przez to, e zamor-
dowali polskich dominikanw Tatarzy w Sandomierzu kiedy, co moe na
og mao obchodzi, dopki nie zobaczy si gablotki w Sandomierzu,
w kociele, z czaszkami odkopanymi niedawno tych dominikanw,
poupanymi przez tatarskie toporki, a nawet w jednej czaszce taki toporek
cigle siedzi jak si wbi, tak si nie wyj.) Tym bardziej ta biao zostaje
w pamici, e to by upa, sierpie, no i ten dym albo i nieraz biae niebo i od
dymu, i od skwaru, i tak Prochownia bya biaa, i Sakramentki byy biae,
znaczy ich wysoki koci widoczny te od dou, z niebiesk kopu, wic
znowu zwizany z niebem nawzajem. No i na dodatek byli Paulini (paulini
s tylko w Polsce teraz w XX wieku). Paulini chodz cakiem na biao co
prawda ich koci by bez nich, bo car w XIX wieku znis i Paulinw,
i Dominikanw, i Benonitw, ktrzy byli na Nowym Miecie za Sak-
ramentkami, a ich koci zamienili na fabryk noy Biekowskiego (to
31
znaczy pozwoli na to, i tak to zostao do powstania, o czym pniej, bo te
znaczy te bidne zakonnice gotoway i gotoway. Tylko mwi o tym, e
wane w akcji). Ale jacy przedstawiciele tych zakonw byli na pewno.
nagle potem byo z nimi tak jak z tym urzdem na Miodowej. I jak ze
I byli ksia od witego Jacka i od Paulinw, ktrzy mieli koci
wszystkim. Gdzie tak w kadym razie okoo 13 sierpnia z zupkami by
naprzeciwko Dominikanw, tak e front wychodzi na Nowomiejsk i na
koniec. I w ogle stanie na Starej ulicy, na widoku, na skarpie, w ogle na
wlot w Nowomiejsk Mostowej tak jak Dominikanie naprzeciwko
dworze, byo raczej niemoliwe. I teraz sobie przypominam, e to wanie
nawzajem byli wylotem, jak ju powiedziaem, Dugiej. Z tym, e Paulini
z okazji icia na t zupk w jakie chyba popoudnie zobaczyem tego
mieli dwie wiee, barokowe, ktre nie paliy si, ocalay, mieli schodki
wspinajcego si szybciutko, z ogonkiem ludzi w szyku bojowym za nim,
dwustronne do gwnych drzwi. Na tle caej tej toci, takiej, jak to bywa
Teika. Wic chyba raz to byo z okazji sklepu. A drugi raz z okazji zupki.
z tymi tociami tynkowymi, staa Matka Boska midzy latarniami.
A Chodna to chyba zudzenie.
I wszystko to byo wida od dou, od rogu Mostowej i Rybakw, i ta Matka
To wszystko zreszt zupenie jest tak jakby jednym zudzeniem.
Boska staa u zakoczenia wspinania si dugo-dhigo pod gr, chocia
Strasznie oklepane powiedzenie. Ale tylko to mi pasuje. Do tego, co wtedy
stroma wiele kocich bw. Przy okazji przypomn, e Mostowa ma swj
si odczuwao. Bo nie trzeba byo by a poet, eby troio si w gowie.
dalszy cig do Wisy. Tylko nazywa si inaczej. Bole. Lewy bok ulicy
A jeeli mao pisz o wraeniach. I zwyczajnym jzykiem wszystko. Tak
Bole, liczc od skarpy, to bya przede wszystkim Prochownia z boku.
jakby nigdy nic. Albo nie wchodz w siebie prawie, czyli jestem jakby od
Bole sza do Wybrzea, tak jak zreszt idzie do tej pory, sza i wtedy,
wierzchu. To tylko dlatego, e inaczej si nie da. e zreszt tak to siebie si
i w ogle od wiekw, i nawet kiedy bya wana, kiedy most jeszcze taki
czuo. I w ogle to jest jedyny sposb, zreszt nie sztucznie wykombinowa-
niewysoki, ywowy by nie od Bednarskiej, ale wanie od Mostowej.
ny, ale jedyny wanie naturalny. Przekazanie tego wszystkiego. Przez
I wanie, jak si nim przeszo na Prag, to oprcz drzew, ktre byy
dwadziecia lat nie mogem o tym pisa. Chocia tak chciaem. I gadaem.
w powstanie ju ogromne, a dawniej moe mae, wic oprcz drzew zaraz
O powstaniu. Tylu ludziom. Rnym. Po ile razy. I cigle mylaem, e
dalej byo centrum Pragi. Z ratuszem. Od tego ulica Ratuszowa w tym
mam to powstanie opisa, ale jako przecie o p i s a . A nie wiedziaem
miejscu, jakby przecign Mostow przez Wis. I koci Matki Boskiej
przecie, e wanie te gadania przez dwadziecia lat bo gadam o tym
Loretaskiej. Barokowy. Tak zwany koci w kociele. Duo tu moe
przez dwadziecia lat bo to jest najwiksze przeycie mojego ycia, takie
mwi o tych zabytkach. Ale byy wane. Bo z nami giny. Prag byo
zamknite e wanie te gadania, ten to sposb nadaje si jako jedyny do
wida. Skarpa z tym wszystkim, co pisz, bya nad nami. A e witoci to
opisania powstania.
te nie od rzeczy. Stare Miasto byo i siedzib AL. I zagszczeniem
Wrmy do akcji. Okoo 13 sierpnia. Spady bomby. Na Stare Miasto.
witoci i duchowiestwa. A pisz o tym z sympati. Bo o tym
Oczywicie, e na t Miodow wczeniej. Ale w tych dniach Miodowej
duchowiestwie mona duo dobrego powiedzie. Przecie wanie od tych
jeszcze si tak wyranie nie wczao do Starego Miasta, dopki nie bya tak
zupek si zaczo. To moje a zdziwienie. e nie tylko nie odmawiaj, ale
bardzo i zupenie odcita od reszty Warszawy razem ze Starym Miastem,
same po prostu namawiaj. eby je, to co one daj. To stawanie
tak jak i caa ulica Duga, i a nawet Bielaska i Przejazd - to wszystko
w ogonku odbywao si szybko. Smo stanie byo niedugie. Nie niecierp-
byo Stare Miasto. Inaczej si o tym nie mwio. I chyba nawet rzutuje do
liwio. Tak jak wszystko wtedy. Nie niecierpliwio. Zreszt stawao si
dzisiaj ta sprawa. e to jest Stare Miasto do tego miejsca. Dam potem inne
w towarzystwie. Rodzinnym, przyjacielskim czy wieo zaoonym. Od
przykady na takie topograficzne przepojciowania. Bomby tak samo
razu byy wsplne gadania ze sob. Wszyscy znajomi. Przyjaciele. I byo
spady i na Muranw. Ten od Bonifraterskiej do Wisy. To znaczy ten od
nawet przyjemnie. Jak pamitam. Tylko e te samoloty. To si uciekao
Starego Miasta, cilej - od Nowego. I te to si zaczo nazywa: Stare
gdzie w cie. A potem znw stawao do tych schodkw. Z tymi
Miasto. I do dzi zostao nim. Czyli Nowym Miastem. I tutaj ja tych rzeczy
menakami. Bo pamitam, e co si miao, co dzwonio i byo lekkie.
nie plcz, bo Nowe Miasto jest czci Starego Miasta. No wic na
I chyba zjadao si na miejscu, od razu na tych kocich bach, w rynsztoku.
Muranw spady bomby, na Zakroczymsk, i trafiy w jaki tam ogromny
Ile to czasu trwao? Chyba te nie tak dugo. To codzienne chodzenie. To
zbiornik z benzyn. By jaki potworny wybuch. Ile ludzi zgino. Z tym,
32
33

e to liczyo si jako wypadek muranowski. Dla nas. Pamitam, e na Stare
Miasto pierwsze bomby walny w sam rg Mostowej i Nowomiejskiej.
Tam gdzie dzi zdaje mi si jest bar mleczny Nowomiejski". Midzy
murami a Mostow. Dzisiejszymi murami. Bo wtedy po tej stronie
Mostowej i Nowomiejskiej od Wisy nie byo murw. Tylko uryway si na
Nowomiejskiej. Nie byo Barbakanu przecie. Bo by wmurowany
w Gdask Piwnic. W tak kamienic o tej nazwie. Wic gdzie walny
bomby, w ten dom naprzeciw sklepu albo w ten, w ktrym by sklep, ten
jedyny, w ktrym kupilimy pierwszego dnia co tam. I wtedy zro-
zumiaem, e to ju si zaczo. e nie ma na co liczy duej. Ani na p
dnia spokoju. e moje wakacje staromiejskie ju si skoczyy. Ale to, e to
si stao ju to bya rnica. e to ju nie przeczucie. A e ju to jest. I jak
przyszlimy tam na Star, to nagle bya tylko kupa czerwonych cegie, pyu
i same schodki. Moe ju wtedy poleciay i pierwsze bomby na Sakra-
mentki. Moe zaczy si ju pali. Bo si paliy do koca. Kolejno, co
miay. Dominikanom te chyba co si dostao.
Po Wile krya kanonierka i walia. A na tamtym brzegu Niemcy
siedzieli podobno na tych wielkich drzewach z lornetkami. Mwio si, e
wszystko widz i sysz.
Po Wybrzeu miotay si czogi i nieraz zapuszczay si w Kocieln, do
pierwszej barykady. Dokadnie nie wiem, jak z tymi czogami byo. Bo
weszo ju wtedy w mod powiedzenie, ktrym straszyo si:
Cicho! Czog za cian.
I cay schron powtarza:
Cicho... czog za cian...
Nawet ten pan z czerwon opask lubi to mwi gono.
Swen mia si strasznie z tego. Ale ten czog za cian nieraz chyba
naprawd by. Bo kiedy patrz a tu wysoko w takim czerwonym
okieneczku piwniczki powstaniec z butelk z benzyn, przykucnity,
skulony, czeka. Tylko to chyba byo pniej.
Co byo w tych pierwszych czterech, piciu dniach Rybakw? jeszcze?
Wyprawa po dynie. Bya chyba ju wtedy. Na to podwrze. To znaczy,
e w cigu dwch trzech dni tak si zmienio, e wylecenie kusem na
podwrko, zerwanie dwch dy i wlecenie do wnki schodw byo ju
wielkim ryzykiem. Dynie (czy banie) pokroilimy natychmiast w plastry
i zjedlimy ca tak zwan rodzin. Z jedzeniem zaczo by le. Teraz
przy tym pozatrzaskiwaniu si dzielnic w fortece, na ile mogo starczy?
A jeszcze to, e jak kopa, jak tu wal pociski i bomby? Na razie Stare
Miasto z czci Muranowa ze Stawkami, to znaczy z magazynami na
34
Stawkach, yo z tych magazynw. Wci byy walki o utrzymanie tego
w naszych rkach. Tak jak i elektrowni na Powilu. Wodocigi stracilimy
szybciej. To bya pierwsza katastrofa: brak wody. Druga, troch pniej:
stracilimy elektrowni brak wiata. Trzecia lokalna dla Starego
Miasta: utrata Stawek, czyli gd. Wtedy ratoway ludzi, jak mogy, jeszcze
sakramentki. Ale o tym potem.
A jak byo w ogle? Wola jak ju wiadomo odpada. Mokotw si
trzyma. oliborz te. Czerniakw. Powile. Wikszo rdmiecia. To
wszystko byo nasze. Oczywicie nie dosownie cay Mokotw czy cay
oliborz, czy Czerniakw. Na tym polegao, e nie cae. e czno
wierzchem bya coraz trudniejsza. Wkrtce doszy do nas pierwsze wieci,
e z Czerniakowem, z oliborzem, z Mokotowem jest czno, ale tylko
kanaami. Z tym, e na Czerniakw tak mwili trzeba i przez pewn
cz drogi na klczkach. Poczenie z oliborzem utrudnia burzowiec
(chyba na Krasiskiego), do tego hitlerowcy odkrywali nieraz wazy
i rzucali w d granaty albo (co wiem ju z filmw) zakadali cay wylot
drutem kolczastym, a na tych drutach wisiay granaty.
Mimo to czno bez przerwy bya. (Na wierzchu te ginli. Co za
rnica!) cznikami byy przewanie dziewczyny albo mali chopcy.
Z Powilem byo poczenie wierzchem jeszcze dugo. To znaczy rdmie-
cia z Powilem. I ze rdmieciem na razie my mielimy poczenie
wierzchem. Co prawda mocno problematyczne. I chyba duo kosztujce.
Co robio si w schronie?
Gadao. Leao. Czasem szedem przez korytarz do piwnicy rodkowej,
tej u wylotu ze socem z gry, i tam siedziaem, pisaem. Duo byo
modlitw, w ktrych brao si udzia. Byem wtedy na jaki sposb jeszcze
wierzcy. (Niektrzy sceptycznie albo ironicznie na pewno na to patrz.
Albo i szyderczo to wspominaj, co mnie drani, chocia nic nie mwi, bo
mam z tym powizanie po prostu uczuciowe.) Czekao si na gazetki.
Przychodziy kilka razy dziennie. Bo byo duo drukarni. Akowskich.
Alowska. Palowska. Nie wiem, czy KB mia swoj. Wychodziy i te
prawicowe (Warszawianka" na przykad). Nie rozrnialimy wtedy tak,
jak trzeba. Wydawao si, e polskie, to polskie. Zreszt na Starym Miecie
tych faszyzujcych raczej nie byo. Tu byo AK i AL. I ludzie uznawali
obydwie. Po pocztkowych pewnych, jak sobie przypominam, uprzedzon-
kach po prostu przywykli. I bya zgoda.
Co do zaj jeszcze. Zaczlimy chodzi na spacery. Ze Swenem. Spacer
polega na tym, e bralimy si pod rce i chodzilimy przez wszystkie
35
piwnice naszych blokw po kolei. Na kocu cigu naszego bloku B by
tunel. Dugi. Obetonowany. Pod podwrzem. Pod tymi kartoflami i
baniami. I tym tunelem szlimy nieraz na obchd drugiego cigu
schronw pod blokiem A. Dla cisoci trzeba doda (potem nie tylko
bdzie chodzio o ciso, ale i o ycie w tej topografii), e do naszego bloku
B przylegay jeszcze dodatkowe dwa bloki boczne, mniejsze, ktre
waciwie byy razem z naszym jedn caoci, tyle e ktry z nich mia si po piwnicach, w okresie strasznego bombardowania naszych blokw,
swoje wasne trjktne podwrko. Wic i tam si chodzio. Spacery trway
dugo. Bo w kadej piwnicy byo duo ludzi. W korytarzach i w korytarzy-
kach te. A jeszcze byy po drodze mae piwniczki. Bez drzwi. Takie
otwarte przegrdki. W jednej z nich mielimy nowych znajomych. Mode
maestwo. Chodzio si do nich na ploty i na suchanie wierszcza. Bo
siedzia tam w cianie. wierszczy zreszt byo wicej. Ale ten by
najgoniejszy. W jednej z piwnic dalszych, tych duych, odnalelimy
znajomego, Leonarda. Siedzia zwykle na jakich tobokach, chyba nie
swoich. Bo by sam. A moe na cegiekach? Szczuplutki. W okularach. I
mia ze sob biay paszcz. Racja. Leonardek mieszka na Rybakach.
Chyba pod 23. W czteropitrowej kamienicy po stronie Rybakw tej nie
naszej. Tej od skarpy. O tym domu, ktry na razie jeszcze sta (wic albo
Leonard przyszed tu wczeniej jako w miejsce bezpieczniejsze, bylimy
przecie z elbetu, albo ja uprzedzam tutaj co najmniej o tydzie rne
fakty), o tym domu Leonarda bd jeszcze pisa. Jako o kamienicy,
dwupoziomowej, przez ktr przechodzi szlak nowomiejski, najpierw
jeden z dwch na caej Starwce, a potem jedyny do koca. Leonard na
pewno nieraz zaglda do nas. Ale czciej pamitam go w tej piwnicy jego.
W silnym owietleniu arwkowym. Moe to wtedy to wydawao si takie
silne. Bo tyle byo ciemnoci. Pod ziemi. Na tle czerwonych cian. Bo tam
byy strasznie czerwone ciany. Zreszt takie same jak u nas. Tylko chyba
oni nie mieli tam betonowych filarw. Leonard w ostatnich spotykaniach
si by bardzo smutny chyba. Niezdecydowany. Gdzie i. Kiedy ju jego
dom nie istnia. Zastanawia si, tak jak i my, czy nie i do Sakramentek na
gr. Kiedy nareszcie powiedzia nam, e tam pjdzie. Chyba. Za
nastpnym spacerem ju go nie zastalimy. Potem ju nie byo go jak
spotka. Tylko po wojnie ju i po powrocie do Warszawy dowiedzielimy
si, e tak zrobi. e poszed do Sakramentek. I tam go zasypao z reszt
ludzi. Potem, w jakim 46 roku, kto znowu powiedzia, e by przysypany
u Sakramentek, ale e znalaz dojcie do okienka, wygrzeba si i e
podobno stamtd wyszed. Ale potem znw kto chyba jeszcze mwi, e to
36
pewnie nieprawda. Tym bardziej e Leonarda ani my, ani nikt w ogle
wicej od powstania nie spotka. Ani o nim ywym po powstaniu nawet nie
usysza.
W tunelu zagniedzili si ludzie, cho tu byo najwicej ruchu i przy
okazji przecigu. Strasznego przecigu o kadej porze dnia i nocy, bez
wzgldu na upa. Tak, e robio si w kocu zimno. Kiedy przy miotaniu
pognao nas na lepym i gupim instynkcie w stron bloku A. Przez tunel.
Oczywicie. Z ca rodzin i wszystkimi toboami. Bo zreszt przedtem na
jakim tam spacerze odnalelimy moj dalek kuzynk ciotk Troci-
sk, bratow cioci Jzi. Ja bym jej nie pozna moe. Ale ona mnie
pocigna za rkaw i ucieszya si. Mieszkaa przecie w okupacj w bloku
A. Wic bya tam pod wasnym domem. I po uprzykrzeniu sobie swoich
pierwszych schronw sprowadzia si do tunelu. Bya sama. Miaa tylko
jakie tam rzeczy. Pamitam, e mieszkaa przy samych drzwiach, tych od
bloku A. Namawiaa nas, ebymy si tam przenieli. Wrcilimy szybko ze
Swenem do swojego punktu rodzinnego, do piwnicy pierwotnej. I wieczo-
rem, pewno pnym, prawie w nocy, caa rodzina z nami na czele, bardzo
chtnie, przetaszczya si do tunelu, pod cian koo tych samych drzwi co
Trociska. Ludzi jeszcze wtedy byo mao w tunelu. Tylko te przecigi,
trzaskania drzwiami i przelatywania z toboami i bez tobow, szybkie
i jeszcze szybsze, bo o powolnoci w powstanie to mwi co chyba nie ma.
Chyba jeszcze tej samej nocy koo nas pod cianami uoyo si o wiele
wicej osb. Rano tunel by ju zagszczony. Przesiedzielimy tam pewnie
nie duej ni ptorej doby. Moe i to nie. Wystraszyo nas nie to, e ludzie.
Tylko przecigi. W cigu pierwszej nocy ju zmarzlimy. I pewnie druga
noc nas wygonia. I to na pocztku. Nie byo si znw tak za bardzo czym
przykrywa. Po co zreszt takie beznadziejne luksusy, kiedy byo lato?
I zdychao si wszdzie z gorca i z poarw? Znw wybiegem naprzd.
W piwnicach bloku A poznalimy jednego inyniera. Potem, kiedy
Swen ju prowadzi modlitwy przy naszym otarzu, napisalimy, we dwch
do spki, aktualn litani.
Pamitam z tej litanii:
Od bomb i samolotw wybaw nas, Panie, Od
czogw i goliatw wybaw nas, Panie, Od
pociskw i granatw wybaw nas, Panie, Od
miotaczy min wybaw nas, Panie,
37
 Od poarw i spalenia ywcem wybaw nas, Panie, Od
rozstrzelania wybaw nas, Panie, Od zasypania
wybaw nas, Panie...
Litania bya dosy duga. Odmwilimy j jednego wieczora. Na gos.
Strasznie to chwycio. Zaczy j odmawia i inne piwnice. Pamitam, e
odpisalimy j inynierowi. Na drugi wieczr ten inynier spotyka nas
i mwi:
Wiecie, panowie, e wasz litani odmawia w tej chwili ptora
tysica ludzi w moim bloku.
Bo byo nas pod tym jednym adresem co najmniej 3000. Samych
powstacw byo 350 czy 300. Zreszt ich przybywao. Tak samo jak
i cywilw. Z innych zbombardowanych domw. Tak jak ten Leonard.
Odmawianie modlitwy przez Swena wynikao nie tyle z jego pobono-
ci, co z aktorstwa. Przedtem te modlitwy byy nieco monotonne. Ze
Swenem zrobio si od razu ciekawie. I sensowniej. Swen, oprcz aktor-
stwa, mia wyczucie yciowoci, czyli najwieszych potrzeb. Po ktrej
modlitwie wieczorowej, chyba tego dnia, kiedy w tym maym schronie koo
wejcia bili si siekierami (nic sobie zreszt nie zrobili), Swen zwrci si do
wszystkich, od otarza:
Prosz pastwa, przysignijmy sobie, e nie bdziemy si kcili.
Przysigamy... powtrzy pokornie cay tum.
I nawet to pomagao. Przynajmniej na pewien czas. A potem znowu
Swen to powtrzy. I schron znw pokornie przyrzek sobie. I znw
pomogo na ile. Wic jednak nie takie goosowne.
Wracam teraz do kolejnoci zdarze. Do zaprzyjanionej pary tram-
wajarzy. Z nimi wie si data 12 sierpnia.
12 sierpnia z naszych piwnic, jak to zwykle w dzie, po co tam, po
jedzenie, nie wiem, po wod, na jak akcj ratownicz, barykadow moe,
wyszo troch osb; a midzy nimi i tramwajarz. Przywyko si na razie do
pociskw. Do bombardowania. Z Pragi. Z tej kanonierki na Wile.
I z pocigu pancernego od torw Dworca Gdaskiego. Nie byy jeszcze te
wszystkie dziaania takie czste jak troch pniej. Zreszt wanie dzie 12
sierpnia by przeomowy. Po poudniu, kiedy ich nie byo, cae Stare Miasto
poderwao si od nagego kilkakrotnego huku z podmuchami. Byo to
zupenie co nowego, jakby tajfun. Zdawao nam si zupenie, e pozrywao
grne pitra na caej dolnej Starwce. Mwili zreszt, e pozrywao
wszystkie dachy. Nieznana bro. A na rodzaje broni miao si wyczulenie.
38
Ludzie wylecieli sprawdzi. Wrcili z t wieci o dachach. I e to co
w ogle bardzo zego. Jakie V". Wybucha panika. Co to? Ale na
niedugo. Bo niedugo powtrzyo si to samo. Do tej pory noce byy
spokojniejsze. Samolotw w nocy nie byo. Byy nage ataki artylerii.
I rno dodatkowa. Taka jak czogi. Ale od tej pory ta nowa bro
miotacze min zacza nas przeladowa dodatkowo, szczeglnie
w nocy, coraz czciej: ile razy na noc.
Byy i miotacze ognia. Nie wiedzielimy, jak one wygldaj. Te i te.
Sycha byo tylko najpierw trzy albo sze skrzypw-zgrzytw, a potem
zaraz tyle samo wybuchw z podmuchami. Na te skrzypy mwio si, e:
Szaf" nakrcaj...
1 zaraz powsta nawet, i wyczytalimy go w gazetce, humorystyczny
wierszyk o nakrcaniu szafy".
Miotacze to te bya waciwa nazwa. Bo te podmuchy miotay
murami i nami.
Ale wrmy do tramwajarki. Czekaa na tramwajarza do wieczora. Nie
wrci. W nocy nie spaa. Pakaa. Rano nie wrci. Pocieszalimy j.
I chyba po ilu godzinach przestalimy j pociesza. Bo nie byo ju co.
W tej chwili wydaje mi si nie takie pewne, czy to by 12-y. Ale chyba tak.
Tego dnia nastpnego by 13-ty. Synny dzie wybuchu goliata" na
Dugiej. A jednak chyba mam racj. Przed goliatem" jeszcze, czyli 13-go
rano czy moe w poudnie, tramwajarka zwrcia si do nas:
Moecie mi, panowie, pomc go szuka po szpitalach?
Oczywicie!
I we troje, ona, Swen i ja, wylecielimy na miasto.
A moe to byo jednak 14-go? Bo 13-go to bya niedziela. Kto zreszt ze
wiadkw osobistych kojarzy czy kojarzy kiedykolwiek wybuch goliata"
z niedziel? To jest chyba dowd.
A to, e may kawaek czasu wydawa si wielki, to nic dziwnego.
Kadego dnia si mwio:
Ju dwunasty dzie powstania...
Ju trzynasty dzie powstania...
I wydawao si, e ju cae lata tego za nami, i co przed nami?, e nic
innego nie byo i nie bdzie, tylko powstanie. Ktrego nie mona byo
duej wytrzyma. Kadego dnia nie mona byo duej. Potem kadej
nocy. Potem kadych dwch godzin. Potem kadych pitnastu minut. Tak.
Liczyo si czas bez przerwy. Nasuchiwao si z powietrza albo macao
ziemi, czy dry teraz, czy nie, gdzie oni s? ten wschodni front? gdzie za
39
 Wis, ale gdzie? w Winiewie? w Piekieku? Suchao si radia albo tych, co chyba tam na Starwce, mwia (bo te tam bya zaraz wtedy), e opatami
suchali radia, czyli co na Zachodzie. Tam te (od czerwca) szed front. zbierali wntrznoci.
Wyzwalane byy miasta francuskie. Belgijskie. A my co? Byy zrzuty. Kiedy wylecielimy z tramwajark na Rybaki, sprawdzilimy najpierw
Broni. Przylatywali niejeden raz. Najpierw ci z Zachodu. Alianci. Przewa- szpital na rogu Rybakw i Boleci. W tej Prochowni. Bo tam by szpital, na
nie w tych samolotach Polacy. Przewanie czy wycznie. Kto opowiada, parterze. Tramwajarza tam nie byo. Powiedzieli nam, e jeeli ranny nie
e raz caa chmura samolotw leccych ze zrzutami dla nas gdzie od Anglii wojskowy, to najprdzej gdzie na Dugiej.
czy Afryki trafia na zimny pas powietrza nad Alpami (chyba). Wszystkim Rybaki wyglday ju inaczej ni na pocztku. Co ile krokw
zamarzy motory. I wszystkie tam od razu runy. Raz na naszych oczach
barykady z ziemi, szyn, bruku i pyt; z wziutkim przesmykiem przy murze.
w nocy spad samolot Unii Poudniowej Afrykaskiej. Na Prag. Inny
Mury starego zajazdu i dwie muszlowe bramy poobijane z tynku,
spad na Miodow. U wylotu na plac Krasiskich. Na sam barykad, na
ktrej i tak by ju tramwaj. Lotnikw wydobyli. Wanie miaem si z nimi podziobane. Domy ju zaczynay zatraca swoje normalne cigi. Wysoko-
spotka tego 13 sierpnia przypadkiem. To byli Polacy. Ale moe nie ci. Linie fasad.
z tego samolotu? Od rogu Boleci wrcilimy kawaek w nasz stron (Kocielnej), bo tu
zaraz w zaomie by mur, ktrym si koczyy opadajce z gry, przecite
Na Dugiej, midzy wylotem Kiliskiego a kocioem Garnizonowym, po
wspomnian Star, ogrody Dominikanw. W tym murze, omwionym ju
stronie tej od Wisy oczywicie, byy po piwnicach nowe szpitale. Wtedy
kilka stron temu, bya omwiona te ju brama, chyba ta wanie
wanie zaoone. Gwnie z okazji goliata". Jak mam relacj od znajomej
z monstrancj, ktra rozpoczynaa szlak, ten staromiejski, przejcie
nauczycielki ostatnio, ktra tam bya, 13 sierpnia, w t nieuwiadomion
z dolnego Starego Miasta na grne. Po wleceniu w bram z monstrancj
niedziel tak pod wieczr, chyba po zachodzie soca, ze witojerskiej we
skrcao si natychmiast w lewo. Dolatywao do mietnika pod murem
Freta wykrci puszczony przez Niemcw goliat". Taki may czog.
poprzecznym. Wlatywao si na podstawiony stoek. Ze stoka na mietnik.
Raczej tank. e puszczony, to z pocztku si nie wiedziao. By raczej niby
Ze mietnika (starego typu skrzynia z klap) w dziur w murze. I byo si na
opuszczony. Czyli podpuszczony. I zdobyty przez Polakw. Natychmiast
troch wyszym poziomie, czyli na dnie podwrka, z ktrego po desce
tumy rzuciy si wiwatowa. Prowadziy zdobycz. I szy koo niej. Z Freta
wlatywao si w okno, z okna w czyje mieszkanie, z tego mieszkania przez
potem wykrcili w Dug. I gdzie koo Kiliskiego (wylotu), kiedy euforia
dziur w cianie w co drugiego ciemnego, co byo z dou parterem,
dochodzia do szczytu, a balkony byy oblepione ludmi, nastpia
a w rodku piwnic. Tam wpadao si na olep w tum siedzcych, lecych,
katastrofa. Po prostu wybuchn mechanizm zegarowy. Na balkonach
nawet rannych. Ktrzy krzyczeli:
zostao sporo postaci przechylonych przez elazne sztachetki. Najwicej
O Jezu!... nie depta... O Jezu!...
trupw, kawakw ng, rk, wntrznoci, ubra byo na tych skwerach na
Stamtd zakrtami po ciemku na co jeszcze wyej, na podwrko.
rodku. Natychmiast na noc zrobio si te nowe szpitale. Moja znajoma
Z tego podwrka w bram. Na Mostow. Tu si przelatywao w poprzek
nauczycielka miaa dwch braci, ktrzy brali udzia w akcji. Jeden
ulicy, za barykad chyjkiem. Po kocich bach. Zawsze std byo wida
dorolejszy zgin w potyczce. Drugi, chopczyk, przy czym tam
w szparze wylotu kawa niebieskiego nieba i Wis. Ulica jest spadzista.
pomaga. Lata. Tak byo i wtedy. One, to znaczy moja znajoma z matk
A ta barykada liczya si jako widokowo-frontowa. I czsto leeli na niej
(bo ucieky z Woli), siedziay w piwnicy, kiedy modszy brat by na Dugiej.
i strzelali na Wybrzee i na Prag powstacy. Moe nawet do tych
Wyleciaa jego siostra, ta moja znajoma. Szukaa. Po wybuchu. Bo mwili
legendarnych drzew z Niemcami z lornetkami. Po drugiej stronie Mostowej
jej, kto, e ten may tu by. I na tym skwerku, bez trawy wtedy, na goej
(wtedy byy tam domy) wpado si w bram dolnego podwrza Gdaskiej
ziemi znalaza jego kawaek nogi z bucikiem. Kto jednak mwi, e ten jej
Piwnicy. A moe to nie bya jeszcze Gdaska Piwnica, tylko jej ssiedztwo.
braciszek yje i pewnie jest w tym szpitalu nowym. Chciaa wej. Ale nie
Nieco nisze. Bo wydaje mi si, e najstarszy w Warszawie szpital, witego
puszczali. Bo dopiero si urzdzali. Na drugi dzie szpitale byy ju
azarza (pamitam jego wypalone mury, jeszcze stay, przylepione do
zbombardowane. Irena P., kiedy j spotkaem jeszcze w czasie powstania
murw obronnych, kiedy je odsaniano po wojnie; zabytek rozebrano), sta
40
41
 chyba wanie naprzeciw wejcia z Mostowej, przy tym pierwszym, niszym
podwrzu. O ile to byy dwa podwrza. I e za parkanem albo murem,
w kadym razie za otwart na ocie drewnian bram, byo drugie
podobne podwrze. Z kocimi bami, te. I ono dopiero miao Gdask
Piwnic. Gdaska Piwnica bya synn od zawsze kamienic. Mieszkaa
w niej moja Babcia. Mj Ojciec caymi miesicami jako mae dziecko okoo
1905 roku tam przebywa. Gdaska Piwnica miaa cztery pitra od tego
podwrza z kocimi bami i zawsze z szarymi kotami siedzcymi na nich,
czyli miaa cztery pitra od dou, a dwa od gry, od Freta, czyli od frontu.
Schody byy drewniane. Te z kotami. Pamitam to jeszcze sprzed wojny.
Tylko e wtedy nie wiedziao si ani o zabytkowoci w. azarza
(przebudowywanego zreszt, nadbudowywanego, przerabianego, tak jak
wikszo takich rzeczy w Warszawie, wic trudno byo rozpozna
znamiona zabytku), ani nie wiedziao si o tym, e Gdaska Piwnica
oprcz swojej frymunoci jest pasoytem na Barbakanie. Wic wpadao
si na klatk schodow. Na drugie pitro. I po przeleceniu sieni okazywao
si, e to jest parter Freta. I w ogle brama i ju ulica. Gra starego
Miasta. Na tym szlaku, w Gdaskiej Piwnicy i u jej wylotu na Freta, na
rogu Dugiej, Nowomiejskiej, Mostowej, mijao si wci w toku, szybko
duo ludzi. Chodzio si raz-dwa. Szukao. Zaatwiao. I leciao. Duga
bya wci t najwaniejsz i urzdow.
Ktry z domw, czy Gdaska Piwnica, czy ten z aniami przy
Mostowej mia front wykadany kremowoszarymi kafelkami. Modnymi
w XIX wieku. Przecie podobne troch byy na Katedrze. Kolor kamienic
jednak ju zaczyna przechodzi w siwo-spalony. Rg Mostowej i Freta by
w gruzach. Moe nawet i dwa rogi. Bo na pewno, z niedawnych relacji
wiem, e pierwsza bomba strzaskaa dom na prawo od Mostowej stojc
twarz do Wisy; a za to w oczach do dzi mam rg lewy. Wanie ten
sklepowy. Kupa rudych cegie. Gruzy byy zreszt tu niejedne. Ale to by
wszystko dopiero pocztek. Co prawda moe ju wtedy zadusili si, jak
bomba wpada, w piwnicy ludzie w Starym Rynku od mki. Ale stay
jeszcze kocioy, klasztory, Katedra. Ulice stay. Dziwne, a dzikie, jak
wtedy wszdzie byo daleko. Nigdy Warszawa chocia jest teraz cztery
razy wiksza ni wtedy nie wydawaa si taka skomplikowana i dua, bez
koca. Odlegoci rozcignite. Ukady i podziay przetentegowane,
przeuskane, wykopane i przeapane w drobn siatuchn. Teraz to mnie
rozczula, e byem na zbiegu Kruczej Piknej Mokotowskiej, a od placu
Politechniki strzelali tamci i e to si wydawao i czuo daleko. Pewnie,
42
nie widziao si ani tych dzia, ani ich. Mimo woli czowiek przesuwa ca
topografi frontu. Brzeg praski wydawa si w ogle jak z innej mapy.
Hitlerowcy z lornetkami na wielkich drzewach w ZOO i front wschodni na
eraniu czym, co si co prawda objawiao, ale jako druga i trzecia
rzeczywisto.
Wpadalimy do tych szpitali. Po lewej stronie wszystkie. Duo ich byo.
Chyba co jeszcze koatao si na parterach. Ale e niebezpiecznie
(Miodowa bya ju fest poupana), wic w podziemiach. A e podziemia to
byy po prostu schrony, a schrony pod starymi domami to byy ordynarne
piwnice na wgiel i kartofle, ciasne klitki i klity, wic nic dziwnego, e
bylimy po wszystkich dowiadczeniach rbnici na nowo. Zdziwieniem.
Po korytarzyskach byy napisy nad tymi wejciami do klitek na kartofle:
sala 5, sala 6. A i w samym korytarzyku, tym od wejcia z podwrza byli
ranni. To te bya sala ile. Jedni leeli na piwnicowej pododze. Na czym?
Na kocykach, jak byy. I na papierkach te. I pod szarymi papierami te.
Drudzy siedzieli. Podnosili si wp. A jeszcze inni, cali obandaowani,
z twarzami spalonymi na kolor szafy, w owijakach z gazy. Rce te mieli
w tym. I tak poczone owiniciami z reszt, e wyglday na tym (czym)
podparte. Bo chodzili w t i w t. Jak totemy. Wci si mijali. Wracali. Bo
cianiutko. Prawie dreptali w miejscu. I trzymali rce obydwie symet-
rycznie (std te totemy) w tych bandaach do gry. Usta mieli otwarte.
Oddychali. Chodzili ze strasznej niecierpliwoci. Bo si nie dao usiedzie.
Z tego popalenia si ywcem i ycia dalej ale wanie ycia ywcem. To
byli podobno ci lotnicy. Z tego samolotu. Co spadli na wylot Miodowej na
barykad z tramwajem. Co tam emy ich troch spytali. Niewiele. Co
odkiwali. Ale to prawie bya nie rozmowa. Oni chodzili. Tylko. Z tymi
rkami w grze. Z oddychaniem. Ze szpar na nos i na usta midzy
owijakami twarzy. Tramwajarza tu te nie byo. Czyli szans niky.
Tramwajarka pakaa. Chyba we troje wrcilimy. Po jakim czasie. Bo co
byo robi?
Wspomniaem ju o maej piwniczce koo wejcia na schody, w ktrej bya
kuchnia i baby gotoway. Na blacie stao zawsze kilka garw, ale ciasno,
tak e ledwie si mieciy. Dlatego byy ktnie i nawet ta awantura z
siekierami. Raz dwie ssiadki te si pokciy o kolejno. Jedna z nich
obrazia si i posza gotowa do swojego mieszkania. Czyli na gr. Od
razu waln pocisk i trafio j odamkiem. Byem akurat przy schodach,
kiedy j znosili. Zrobio si zamieszanie. Kto krzykn: Nosze!
43
 I ju j na nosze kadli. Nie wiem, czy i ja. Ale i ja zaraz byem jednym
z nioscych. Chyba od ng. Bo dostaa odamkiem wanie w stop.
I pamitam, e strasznie krew si laa. A nie zabandaowali, bo pewnie nie
byo czym, a szpital by blisko. W Prochowni.
Po schodach leciay za nami jej dzieci i ryczay. Ona jczaa. Wydostali-
my si szybko na podwrze. By jasny dzie. Upa. Waliy pociski.
Wylecielimy truchtem z tymi noszami na ulic. Rybaki jak ten garnek.
Bum! Bum! Wziutkie przejcie koo naszej barykady, a trzeba byo nosze
z bab z nog z lejc si krwi wzi jako bokiem i przecisn. Dalej ten czy troch pniej, w kadym razie jeszcze w tych dniach z pewnymi porami
zajazd. Mur. Walio w ten mur i w te dwie wnki. Co koo ktrej si szo, to
bum! I tak do rogu. Do Prochowni.
Tam stawiamy nosze. W rodku na parterze (nie wiem, czy w piwnicy
brako miejsca?). Pamitam szare wiato. Jeden tok, ndza i szarzyzna.
Chwileczk obywatelu chyba tak si do mnie zwrcono tu trzeba
przenie tylko z ka (ka?) na (na co tam) rannego porucznika bez
obydwch ng.
Dobrze czekam zaszokowany. Ale nie. Za ile minut zwalniaj
mnie:
Nie trzeba. Jest ju kto inny.
A walio. Po tym garnku. Po tych Rybakach. Wracam. Walio.
O matko, jak walio! Ale doszedem. Cao.
A jednak kuchnia (czy moe byo ich wicej, nie pamitam) bya nieraz
wolniejsza. Bo Mama Swena stawiaa swj garnek. To znaczy jedzenie dla
nas wszystkich. Albo nieraz my ze Swenem pieklimy na blasze placki.
Z ciemnej mki.
Jado si wtedy dwa razy dziennie. Nie byo wic le. Dostawao si
czasem moe co i z oglnego przydziau. Ale ktrego dnia wybucha
panika:
Stracilimy magazyny na Stawkach!
Wanie z magazynu na Stawkach dostalimy raz kartofle w patkach.
O kartoflach w ogle nawet si nie marzyo. Przez cae powstanie. Bya to
wic nadzwyczajna okazja.
Innego dnia Swen mi zwierzy, e Mama mu zwierzya, e mki nie jest
ju tak duo. Oprcz mki byy jeszcze i suchary, ktrych sporo Mama
Swena w cudownym przewidywaniu zdya ususzy. Ale to duo", na
sze osb, to wcale nie tak duo. Jeszcze jedno, co byo, to kawa zboowa.
No, ale to tylko co do picia. Oczywicie nie osodzone nawet sacharyn.
44
Wic? Co tu poradzi? Co trzeba. I wyjcie si znalazo. Raz, jakemy
wracali od otarzyka, kiwna na nas jedna dobra kobiecina mieszkajca"
pod filarem po drugiej stronie naszego schronu:
Jakby tak panowie odwayli si na gr do mojego mieszkania po
mk, bo mam tam, ale sama boj si i, to przyniecie mnie troch,
a reszt wecie, panowie, dla siebie, ile tylko chcecie...
Ani pierwszego dnia, ani drugiego nie mielimy jeszcze odwagi. To nie
7, 8 sierpnia. Bylimy raz na grze, nie pamitam, czy na samym pocztku,
spokoju. Poszlimy w tajemicy. Na drugie pitro. Po co? Chyba po suchary.
Bo musia by jaki wany powd. Drzwi wtedy jeszcze byy. Bo pamitam
otwieranie, wchodzenie. I kanap. Zielon. Na tej kanapie wysiedzielimy
si nieraz, gapic si za okno prosto na Wis, w dzie i w nocy. Mielimy tu
z Teikiem, z Halin i Iren zebrania naszego kka literackiego. Nawet raz
napisaem opowiadanie o nas i o tej kanapie. I okreliem j, e
wywiechtana". Swen jako si na mnie o to rozali. Z czego sam pniej
si mia.
Kiedy pierwszy raz przyszedem do Swena i oczywicie, jak to
wikszo ludzi chodzcych wtedy do przyjaci czy z wizytami, zostaem
na noc. Siedziaem na parapecie okiennym. Patrzyem bokiem na Wis.
Co gadaem do Swena. A Swen w pewnym momencie otworzy kanap,
opar jej siedzenie o oparcie i klczc schylony dugo czego w niej szuka.
Byem zdziwiony, e on taki rozproszony. Ale on mi pniej wyjani, e
szuka dla mnie koszuli do spania i e by to dla niego kopot. Scena si
powtrzya. Wanie teraz. Swen klcza przed otwart kanap i czego
w niej szuka. Ja staem przy drzwiach (okno to groza) i nie widziaem,
czego on szuka. (Suchary, jeeli wtedy wchodziy w rachub, mielimy ju
przyszykowane.) Swen wydoby chyba yki. Nie jestem pewien. Wiedzia-
em potem co, bo mi mwi. Ale nie pamitam.
Przypuszczalnie na trzeci dzie, po drugiej jeszcze namowie tej pani
spod filara, namwilimy si ze Swenem i poszlimy na gr. Strach by.
Moe waliy pociski, ale dalsze. Poszlimy chyba najpierw po drodze
zajrze do mieszkania Swena. Sytuacja bardzo si zmienia. Nie byo mowy
o otwieraniu drzwi. Ani o drzwiach. Korytarz i mieszkanie nie byy ju
przedzielone. Nawet cian. Wszystko byo pomieszane, aurowe od
pociskw. Spojrzaem w stron kanapy. Byo jej kawaek wida. Caa
przywalona kawakiem muru. Do mieszkania tej pani dolecielimy szybko.
Piorunem wzilimy mk. Ile si dao. I prdko na d!
45

Byem szczliwy, e widmo godu oddalone. Dla Mamy Swena, Swena,
mnie, Ciotki Uff. ze Zbyszkiem i Celinki. No i sprawa honoru. Przestaem
by darmozjadem.
Mam kopot znw z kolejnoci pewnych faktw, ktre dziay si
midzy 12 a 18 sierpnia. Wiem, e dla moich czytelnikw nie jest wane, co
kiedy dokadnie. Ale niech si nie dziwi. Dla mnie to jest wane ta
dokadno dat i miejsc (jak ju chyba zaznaczyem), to jest moje trzymanie
si kupy konstrukcyjnej. Uwiadomiem te sobie, e moe beztrosko
wychodzi u mnie zadzierzgiwanie i gubienie, mimowolne, moich rnych
postaci dalszych, jeszcze dalszych, a nieraz bliszodalszych. Ale to tak byo.
Tak si gdzie nagle gubili, jak si znajdowali. Byli bliscy przez ile tam.
Potem byli bliscy inni. Nagle si ich gubio, a wani byli nowi. To byo
oglne. Sprawa poczucia stadnego. Wszystko jedno, w jakim stadzie,
byleby w stadzie. Wszyscy si wci wiercili, jak to bywa w takich (bd co
bd) godzinach mierci, nie mogli znale miejsca. Ci z tej piwnicy szli do
tej obok, a ci z tej obok do tej. Tak jak ci z dou Starego Miasta szli na gr,
a z gry pod skarp, na d. Bo gdzie indziej lepiej. I nawet jak komu
przyszo do gowy, e wszdzie jest jednakowo, to te nie pomogo.
Wrmy do powstania. Sierpniowego. Jak wtedy mylelimy. e
zostanie nazwane na wieki. W caej Polsce. Ale Polska ju w Mocinach, ju
we Wochach bya nie-Warszaw, ya swoim yciem. Dla Polski War-
szawa przede wszystkim palia si. To robio wraenie. Ojciec Romy
Oliwowej wtedy pod Siedlcami wszed na drzewo, zszed i powiedzia:
Oho, Warszawa si pali.
Lotnicy przylatujcy w nocy na pomoc ze zrzutami nad Warszaw nie
mieli trudnoci z trafieniem. Tam, gdzie byo czerwono, to Warszawa.
Wic wracajc do Polski to Polska nie bya Warszaw. I powstanie
zostao powstaniem warszawskim. Wrmy wic do powstania warszaw-
skiego. Ktrego dnia czy wieczora... to trudno ustali; w schronie palio
si peno karbidwek, troch wieczek, karbidu byo duo wszdzie na
Chodnej, po chodniku, widziaem, jak ludzie toczyli z chrobotem i tym
zapachem (karbidu) spod pachy cae blaszanki, takie karbowane beczuki.
Wic trudno byo rozrni, a ju w pamici na pewno, w tym wiecznym
wieczorze schronu, co byo dniem, a co nie... Takiego jednego wic niby-
wieczora weszli, jak to bywao co i raz, nagle, ludzie, wszyscy
zwyczajnie tak, bez niczego, tym razem z Woli. Nie prosto z Woli, ale po
zatrzymaniu si po drodze w innych schronach, pewnie zbombardowanych
albo pewnie wydajcych im si gorszymi ni nasze. Zaprzyjanilimy si
46
wtedy zjedna grub kobit z grubymi nogami i rkami (bya w letniej sukni
tylko, kwiecistej, z krtkimi rkawkami) z Towarowej rg Wolskiej.
Ucieka stamtd. Na jej oczach ustawiali pod cian, zwaszcza mczyzn,
rozstrzeliwali, podpalali. Ona, jak i sporo innych, jako w tym zamiesza-
niu, paleniu, krzyku i huku zwiaa. W naszym ceglanym duym schronie
z otarzykiem przez tyle dni ju si dopchao. Wic nie miaa gdzie spa.
Prycze byy zatoczone kompletnie. Znalaza sobie lune drzwi, takie
z filongami, moe od piwnicznych ubikacji, i gdzie blisko nas, o ile prycz
za Ad-skimi, bliej otarza i przy samym przejciu, przespaa si pierwsz
noc na drzwiach (pooonych) i jak wstaa, to miaa cae te swoje grube rce
i ydki w rowach od filongw.
By tok. Miejsca coraz mniej. Domw te. Obszar reduty Stare Miasto
pomaleku si zaczyna zmniejsza; tak e czasem przesuwano i barykady,
i okopy. Bo okopy byy normalne. Rowy. Do latania i strzelania. Cignce
si. Krcone. Jak na froncie.
No i coraz wicej bombardowa. Artyleria, kanonierka z Wisy,
pancerniaki z kolei obwodowej, pociski najrniejszych kalibrw jednym
sowem. To swoj drog. Ale samoloty. Ta groza. Dzienna. A dnie byy
dugie. Samoloty przylatyway. Czyli zniay si nad dachy. I wtedy, jak ju
byo sycha, e s... drrrrr... i zlatuj nad nasze dachy, naszych blokw
albo nad najblisze, to wiadomo byo, e i bomby. I zaraz od tego
widrowania z gry na d samolotowego odczao si wycie bomby;
chwil si czekao, ale krciutk. Ta chwila to byo samo trafienie. A dalej
huk, czyli wybuch. I dalej omot, trzask, rozsypywanie si czego, czyli
skutki trafienia. Na szczcie strasznie duo byo niewypaw. Mwio si,
e to Czesi. e u nich si te bomby robio i oni specjalnie nie dokrcali. Wic
jak od samolotu odczao si to wycie, lecenie bomby, trafienie i cisza, to
zaczynao si w pierwszych dniach po cichu, potem razem ze Swenem,
potem caym chrem rodzinnym na gos liczy:
Raz, dwa, trzy, cztery, pi, sze, siedem, osiem, dziewi, dziesi,
jedenacie... dwa-na-cie... (tu ju spogldanie na siebie) trzy-na-ciee...
i ten ruch rk, niedowierzania, odpdzania, westchnienie:
Niewypa.
Ale niedugo zlatyway samoloty, widroway, to odczanie si bomb,
wycie, cisza i:
Raz, dwa, trzy, cztery, pi, sze, siedem, osiem, dziewi,
dziesi,
jedenacie... i tu nieraz potrafio nagle jak grzmotn!
47
 Przewanie wybuchao przy omiu, dziewiciu. No tak. Ale samoloty
znw zlatyway i:
Raz, dwa, trzy, cztery, pi, sze, siedem...
Trzask!
W nas? Nie... Ale ju wycie.
Raz, dwa, trzy, cztery, pi, sze, siedem, osiem, dziewi...
Trzask!
Nie, obok, chyba no bo jestemy. Innego dowodu nie byo. I ju lec,
wyj...
Raz, dwa, trzy, cztery, pi, sze, siedem, osiem, dziewi, dziesi...
Trzask!
Ale ju nastpne:
Raz, dwa, trzy, cztery, pi, sze, siedem, osiem, dziewi, dzie-
si,
jedenacie... dwa-na-cieee... trzyna...cie...
-O...
Potem moga by nagle przerwa. P godziny. Godzin. I...
Raz, dwa, trzy, cztery, pi, sze, siedem, osiem, dziewi, dziesi...
sss i zaraz
..........................................................raz, dwa, trzy, cztery, pi,
sze, siedem, osiem, dziewi, dziesi,
jedenacie, dwanacie... trzy-naa-cie ........o...
i ju zlatyway nowe
raz, dwa, trzy, cztery, ...o rany!... i znw za troch
o ju s
o Jezu
i Nagle trzask. Pocisk w cian obok.
raz, dwa, trzy, cztery, pi, sze, siedem, osiem, dziewi,
dziesi,
jedenacie, dwa-na-cie... trzy-naa-cie... o!
To by dzie. A w nocy. Leymy. Potokiem. Potokami. Piwnicami.
I nagle:
trzszach... trzszach... trzszach... tszach... tszach... tszach...
Podmuchy, ogie i rwanie murami po sze razy, przewanie.
Ale jak te mury chodziy... raz patrz a one chodz chyba na metr w t
i w t... i w t... i w t... rozlatujemy si?!... niee pohutay si... troch
mniej, coraz mniej, i ustawiy... tak jak stay. Przecieraem oczy ze
zdumienia.
Po kadej takiej szafie" ludzie chwil
ru-ru-ru... i kadli si od razu, tak jak stali, i od razu spalimy.
I znw:
wh...sz...wh rzsz...wh...sz ognie, podmuchy, latajce mury (czerwo-
ne), ludzie z dziemi na rkach hurmem rzucaj si w stron beczki,
w wskie przejcie do tamtych piwnic, a ci z tamtych piwnic rzucaj si
w nasz schron.
Wszyscy naraz.
Zderzaj si, obijaj o siebie. Wracaj. Szafa" ucicha. Rzucaj si na
prycze. pi. Dopki znw. Za godzin. Za dwie. Za p:
wszch...wszch...wch...
I znw z tymi dziemi na rkach, buch, w przejcie, tamci do nas,
zderzenie, cisza, oklapnicie, tak jak stoj, w ubraniach, w paszczach...
z dziemi, chrapi...
O, nie. Noce od 12 sierpnia nie byy dobre. Pomijam pociski. Czogi.
Podejcia. To te szafy".
Po mk... wyprawa. Bya raz. Udana. Dalimy tej kobiecie. I ona
miaa. I mymy mieli. Ale zaraz Swenowi przyszo do gowy niegupio, e
na ile nas byo? Mama, on, ja, Celinka, Ciotka Uff. i Zbyszek sze!
no wic, e na sze osb po dwa razy dziennie, nawet po raz, nawet przy
reszcie sucharw, bo jeszcze byy, to nie tak duo tej mki. I powiedzia:
Chodmy na gr.
Poszedem za nim. Pierwszy raz byo te le. Co walio. W nasz blok.
W te czci. Ale jako. Trzymaem si. A teraz co mniej. Na pierwszym
pitrze krzycz do Swena:
Wracamy!
On:
-Nie!
Swen leci wyej.
Krzycz:
Wracamy! Swen! Swen!
On nic.
Ja krzycz (pociski wal) i ju wychodz:
Ja schodz! Nie chod!
Nie pomogo. Pociski biy w schody. W te nasze. Ja zwiaem.
Stchrzyem. Swen za moment wrci zziajany i umiechnity z now
mk.
Tym bardziej mi to zaimponowao, e Swen mia zabandaowane
kolano, bo co mu byo w kolano, i nie chodzi potem (bo z pocztku to tak)
48
49

na akcje. Inni bez mienia powodu, bez tumacze, przykucali, przycupy-
wali prawie za beczk, za filary, pod prycze. I nie szli.
A byy cae grupy, co chodziy. Na kade zawoanie. Do rannych. Do
odsypywa. Do barykad. Przesuwa. Umocnie. Okopw. Gasze . Itd.
Mwiem ju o tych proponowanych przy otarzyku przez Swena
postanowieniach poprawy i o biciu si w piersi caego schronu z po-
wtarzaniem przyrzekamy". Nie zawsze to si udawao, ale potem znw
byo bicie si w piersi i zgody z przepraszaniami.
Raz, kiedy cay nasz czerwony schron jeszcze chrapa i tylko pipiy si
wieczuchny od otarza, nagle z lewej strony blisko ciany za filarami
wybucha ktnia.
Co pani, zwariowaa?
Bo ktra miaa dziecko, a ktra inna czy wzia jej nocnik od tego
dziecka i z tego nocnika posypywaa chlor po przejciu tym midzy lew
stron schronu a lew cian... czy szo o nocnik, ale bez chloru, a mnie
utkwia akurat posta tej idcej i co rozsypujcej, wanie chyba chlor,
i szo chyba o ostry zapach... mniejsza o to.
Albo poszo o bek. T nie tak daleko od nas, przy korytarzyku
wyjciowym.
mierdzi. Coo! Zmieni!
Oo... co... cholera!
Wreszcie nadesza chwila, e postanowiono co z beczk. Za
bardzo mierdziaa ju na p schronu.
Zmieni.
Zmieni, zmieni.
Ale jak? Kto?
Metod potokow.
Tak, tak.
Metod potokow! Prosz pastwa, prosz si ustawi i podajemy
sobie brudn wod... jedno drugiemu... i tak dalej i dalej..
Tak jak cegy na Chodnej na barykady.
I poszo. Do dna. Najpierw ta stara woda mierdzca. Potem nowa.
Najpierw przez korytarzyk do ubikacji (potok ludzi). Potem od ubikacji
przez korytarzyk do beczki. Podawao. Jedno drugiemu. Wyleli. Naleli.
Zmienili.
Dni si tak nie rozrniao za bardzo. Ale to jedno wito 15 sierpnia
(wypadao we wtorek) nagle postanowiono obej, uczci. Na przekr.
Od rana.
50
To wito (teraz zniesione) kocielne byo jednoczenie rocznic tak
zwanego cudu nad Wis". Ktrego wcale nie byo. Oprcz metafory nic
si nie zdarzyo. Ale metafora w cigu lat udosownia si. Ale to chodzio
0 przedwojenno. Tym razem czekao si te na cud nad Wis. Te z
nimi.
Po drugiej stronie. I za eraniem. Ale eby przyszli.
eby ju weszli.
eby ju przyszli.
eby ju byli.
Suchao si frontu. Macao ziemi. Szli. Czasem ustawali.
Pitnasty dzie powstania mwio si rano 15 sierpnia.
Pitnasty dzie powstania...
Pitnasty dzie.
Wydaje mi si, e uprzedziem wobec tej daty pewne fakty, to
rozhulanie si pieka. Ale przypominam sobie, e 15 sierpnia byo ju po
wielu strasznociach tu na Starwce. e ten poranek, nie pamitam jak
zaczty, oczywicie upalny, zadymiony, co si tam palio, to znaczy duo
1 dymu, i ywego ognia... Wic ten poranek, a raczej przedpoudnie,
to byo
kilka godzin wypoczynku, spokoju i witecznoci po caych ju katakli
zmach.
Miaa by na parterze w wielkiej sali z filarami uroczysta suma
z udziaem piciuset (chyba) powstacw, ktrzy tu u nas ju kwaterowali,
i caej ludnoci blokw A, B, C i D. Przygotowywano wiece, naczynia;
skdci dywan chyba, moe i jeszcze co dla ozdoby co? nie pamitam.
Pamitam, emy si zaczli schodzi. e by upa, spokj. e tum
cywilw i tum powstacw w poniemieckich tygryskach, kawakach
munduru, z karabinami i z hemami w rku, zdobytymi na hitlerowcach.
e tum by wreszcie ogromny, e wiata si zapaliy, e ksidz wszed
w zielonym, a moe biaym ornacie. I suma si zacza.
Nikt nie bra pod uwag moliwoci zamieszania, popsucia si szykw.
Ani e prawie nikt si nie goli dwa tygodnie. Upa si zwiksza, suma
trwaa. Ludzie stali. I spokj. By i by. Na kocu ksidz zacz prawie
rwno z powstacami i tumem:
Boe, co Polsk...
Odpiewao si. Rozeszli si. Wszyscy. Po swoich piwnicach. Wojsko
po swoich kwaterach. Czyli po stanowiskach na parterze, w okienkach,
u wylotu, u barykad, i reszta z cywilami po schronach. I wtedy chyba zaraz
przyleciay samoloty. Zleciay na nasze dachy. I zaczy si bomby za
bombami. Chyba si wtedy nie liczyo nawet. Tyle ich naraz. Wszystkie
w nasze bloki. Ludzie wiedzieli, e Niemcy wiedz, e tu jest kupa
powstacw. Ale co? Mie pretensje? (Nieraz byy pretensje cywilw do
wojskowych i na odwrt, ale tego dnia tu nie byo.) Nie wiem, czy to wtedy
ktry z karabinu strzela (nieraz to robili) do lotnikw. I jednego trafi.
Samolot spad. Ale spada i bomba na nas. Na nasz piwnic. Huk.
Ciemno. Wstrzs. I dziwne, ale stoimy, zbici w kup, jak stalimy. Wic
nie na nas? Potem byy czogi. Atak. Waliy. Potem artyleria. I dopiero
po paru godzinach w socu, w upale wychylilimy si ze Swenem na
podwrko i zobaczylimy, e za cian naszego schronu jest d i wydoby-
waj co biaego. I to niejedno. A wiadomo, e jak zamiast domu i piwnicy
d (otwarty) i wydobywaj co biaego, i co jeszcze biaego ley, to
nagino sporo ludzi. Ano, przebio do piwnic. Najbliszych ssiadw.
A my si nie poapalimy.
Od tej pory dalsze pieko Starwki ruszyo ju nieprzerwanie. I chyba
ju bez przerwy co dzie i co noc paliy si Sakramentki. Po kolei
wszystkie ich zabudowania, te na skarpie i te nad skarp.
Sakramentki si pal mwio si ju odtd codziennie.
A Sakramentki si paliy. I latay w welonach. Biaych. I biy winie
i krowy. Codziennie. I rozdaway ludziom. I przyjmoway, i opatryway
u siebie ludzi. Coraz wiksze gromady. Tysice. Te sakramentki, ktre
przez ileset lat, od Marysieki, pieway za kratami i przez kraty
przyjmoway komuni, nagle stay si dziaaczkami, spoeczniczkami,
bohatersk instytucj, oparciem dla Nowego Miasta. ywiy i cz
wojska. Wojsko rozdawao cz swego cywilom. Tylko popeniano
w kko codziennie jeden i ten sam bd. Byy upay. I nie rozdawao si
misa z dopiero co zarnitych wi i krw, tylko to z wczoraj czy
z przedwczoraj. A to z wczoraj czy z przedwczoraj byo ju zamierdziae.
I jak wojsko to gotowao, bo wojsko to gotowao, w rodkowych
schronach, w kotach, kubach, to smrd szed na cae piwnice. Raz
sprbowalimy i my je. Alemy ze Swenem nie mogli tkn. mierdziao
nie do zniesienia. Chocia bylimy ju bardzo wygodniali.
W tym smrodzie pamitam lecych pokotem po nocnej akcji powsta-
cw z czniczkami i sanitariuszkami pod jednymi kocami. Niektre
kobiciny troszeczk si gorszyy, ale tylko tak, na zaszemraniu i spojrzeniu.
Wicej si chyba dziwiy. Jak mona w takiej sytuacji myle o czym takim.
Reszta bya na to idealnie obojtna.
52
Z powstacami byy na og dobre stosunki. Chocia pamitam jak
przykr scen na Freta przed Dominikanami. Jakie baby wymylay
jakim przypadkowym powstacom. O to, co oni w ogle narobili.
W innym miejscu (ale to ju tylko ze syszenia) powstacy wymylali
babom. Bo jak Niemcy ogosili, e mona wychodzi z biaymi pachtami
czy chusteczkami do poddania si na wiadukt oliborski, ile tam bab
podobno wybrao si. Wiadomoci byy o tym rne. Zreszt pewnie
niejedno byo takie wyjcie. Czy raczej prby. Jedno chyba byo szczliwe
(dla tych z biaymi chustkami). Innym razem podobno Niemcy strzelali.
I moe to wtedy baby w przeraeniu cofny si. Do najbliszego domu.
Powstacy zatrzasnli przed nimi bram, obraeni. Potem chyba wymy-
lali, ale wpuszczali. Ale wtedy niektre si obraziy. I poszy do innego
domu.
Sprawa kluczy do mieszkania naszego (mojego z Mam i Stef) na
Chodnej 40 wci mnie przeladowaa. Jak one wrciy na gr - jak
wychodziy do Niemcw jak nie miay kluczy? I w ogle co z Mam?
Ciotk Jzia i Stef? Klucze miaem ze sob. A moe ciotka Limpcia
i babka Frania (ciotka Mamy i jej crka) co wiedz? Mieszkaj Bielaska
16 w oficynie, w suterenie, koo paacu Radziwiw. W ich podwrzu.
Z ca rodzin. Na pewno tam s. Co szkodzi w ogle widzie si z nimi?
A moe uda si dotrze dalej Lesznem do elaznej? Mwi, e Leszno
jednak w naszych rkach - cigle. e mona kilometr wzdu Leszna
przej poczonymi, przekutymi piwnicami. W kadym razie - wybra
si. I wybraem si. Swen nie chcia. I Mama Swena:
Nie chod.
Ale ja si uparem.
Wyruszyem.
Rybaki. Znany szlak staromiejski. Po stoku na mietnik, w dziur
w murze. Podwruchno. Wlecenie na balkonik. Czyje mieszkanie.
Podwruchno. Wlecenie przez dug dech w okno czyjego mieszkania.
Tam siedz. Baby. Ludzie. Dziura. Wlezienie na ciemno w lecych.
O Jezu... To ci ranni.
Z piwnicy w podwrko, w bram, przeskok, w poprzek Mostowej,
barykady, ze strzelajcymi na leco na Prag z tych kaemw powsta-
cami. Otwarta drewniana brama. Podwrze w kocich bach. Bure. Due.
W dole Gdaska Piwnica. Kocia Kamienica. Tu drugie pitro. Tam
parter. Freta. I Duga. Na wprost prawie... Dug przeleciaem szybko.
53
Byo nie tak najgorzej. Moe si co palio. Obejrzaem wtedy t barykad
u wylotu Miodowej. Z tramwajem i samolotem. I wleciaem w Dug. Ten
jej dalszy, krzywy, wszo-nierwny brzeg. Tam co i raz barykada.
I troszeczk gronie. Uprzedzali. Bo u wylotu Dugiej w Przejazd,
naprzeciwko synnego z wybuchu powstania listopadowego Arsenau, sta
siedmiopitrowy dom, obsadzony przez hitlerowcw. I mieli pod ob-
strzaem ca okolic. A ju Dug specjalnie. Duga przed Arsenaem
miaa w prawo wlot Nalewek, a w lewo, prawie naprzeciw, koniec
Bielaskiej. Przed tym skrzyowaniem barykada. Leciao si praw
stron, liczc od Wisy, bo bezpieczniejsza (wiksza osona). I pod
barykad przelatywao si w poprzek Dugiej. Wpadao w bram i podwrko
domu, ktry graniczy prawie albo bezporednio z Bielask 16. Tam,
gdzie ciotka Limpcia, a waciwie Olimpcia, a waciwie Olimpia. Z mem
Stachem, z Rykiem (moim kuzynem) i z bratem swoim, Cekiem,
i z babk Franimoj, czyli swoj matk, ktra j zwaa Olemka. Sieniami
od Dugiej dostaem si na ich podwrze. Dziwne, dugie. W kocich bach.
Cignce si spomidzy boku Bielaskiej (tej tu za Tomackiem) a paa-
cem Radziwiowskim (tym, co dzi stoi na wyspie Wuzetu); skrcajce
pomidzy sztachetow bram wjazdow i kamienic z frontu, Bielask 16,
a front paacu, z podjazdem, pokrgym, na trzech filarach; dalej
podwrze skrcao znw, obchodzio paac z drugiego boku, a naprzeciw
miao dug, dug oficyn. I na koniec tej oficyny, ju pod mur ogrodowy
na tyach paacu wanie tam szybko szedem, chyba leciaem, doleciaem
i zajrzaem do ich okna.
Ciotka! krzyknem ciociu! Rysiek!
Ciotka Limpcia gotowaa zup (krupnik), Rysiek wylecia na schody,
by zaraz chyba i Limpci m, mj wujo, bidny Stach, pewnie brat Stacha
Jziek te by. Zawoali na mnie. Zleciaem. Do nich. (Nie potrzebowali
schronu innego.)
A babcia Frania? zapytaem si.
O ciotka Limpcia mieszaa gsty krupnik, bya pogodna. Babcia
siedzi w paacu... W korytarzu, tam peno, maj wiato... id do niej, jak
chcesz, o, jak ci zobaczy...
A z moj Mam, nic nie wiecie? Zostaa na Chodnej. Ja mam klucze.
Chciaem doj do Chodnej.
Nic nie wiemy. Gdzie chcesz doj?
No, Lesznem sprbowa, tam.
54
Ooo... szkoda mwi. Jak? Nie dojdziesz. Co mylisz? Daleko
dojdziesz? Do elaznej? I e Chodna 40 nie ma Niemcw?
Ano tak pogodziem si.
Id do babci z Rykiem, on ci zaprowdzi, a ja przez ten czas
dogotuj krupnik. Chcesz? Duo dostaniesz.
Tak, chc...
No to idcie, ale babcia si rozpacze...
Idziemy do paacu. Wchodzimy. Przez ten zajazd. W pokrge, idce
w t i w t, rokokowe, szerokie korytarze, balowe kiedy; teraz pstrzy si tu
wiato arwki... i ludzi, ludzi. I gadania, szumu, ruuu... ruu..., a gratw
pod sufit. Po obydwu stronach jeden stos gratw w gr koo drugiego
i ludzie, na tym, pod tym, niej, siedz, le, gadaj... i zakrt, i zakrt
i tak idziemy, idziemy wci skrtem.
A tu Rysiek pokazuje:
-O!
Patrz siedzi.
Siedzi. Babcia Frania.
Babciu. Babciu.
Obraca si na stoku, patrzy, z czerwonymi oczami. I apie mnie za
szyj, i caowa, i w pacz.
Co z twoj matk, co z tob, bj si Boga, tak si martwi o was.
Co
z Kazia?
Mwi, co (Kazia moja Mama).
Posiedzielimy. Wrcilimy. Dostaem zupy. Gstej. Pysznej, duo
kaszy. Peno. Pen, ogromn mich. Zjadem.
Chcesz jeszcze?
Jeeli mona.
Dostaem drug. Tak sam. Co za szczcie byo wtedy z tymi dwiema
michami do syta. Posiedziaem. Trzeba byo wraca. Ale wanie zacz
si paskudny obstrza Dugiej. Z tego siedmiopitrowca z Przejazdu.
Jak ty wrcisz? Jak przejdziesz?
Pod barykad.
Jako z kad minut robi si gorszy. Wyleciaem. W bramie Dugiej,
waciwie w sieni tej przy barykadzie widz, e ludzie co i raz hop! plecy
w d i lec w poprzek. Chwil zbieraem odwag. Ale widz: czniczka
leci i nic sobie nie robi, to ja lu! schylam si, przelatuj, pewnie, e tylko
tak. I ju lec drug stron Dugiej. W gb, w gb. Koo wypalenizny. Pod
Czterema Wiatrami. A po skrt i zaom. Tam, skd wida ju plac
55
 Krasiskich, dalej Dug. Tam, w lewo, jest uliczka za tym zaomem
Dugiej maleka, lepa, na Ogrd Krasiskich od tyu. Barokowa j
si nazwao. Formalnie. Przed wojn. Okolica dumna z nowego czego.
Ale zrozumieli, e Barakowa" (tak mwili). (Przyznam si, e i ja do
1946 roku mylaem, e Barakowa).
Raptem bombowce. I ju kucaj na dachy, sypi bomby. Ju ich nie
ma. Ju s. Dalsze. Blisze. Ju wlatuj w Barokow. My te. One na olep.
My te. My to ja. Z drugim. Jak ja. My. We dwch. Tu. Tylko. Ni std, ni
siad. Bo ju. S! Wpadlimy. Do jednoczego pitrowego... Co (?) puste,
lata, latamy po (?) dole, sali (?), czym (?), hali (?), co ju si zmienia, huczy,
brzka, lecimy, cegy lec, bombowce paskudz. Cega przysowiowa.
Jedna. A tu tyle: pac! pac! My z podniesionymi konierzami. Co za gupi
instynkt? Skaczemy. Pac-pac! Byle nie da si. Trafowi. Wszystko wane.
Bo leci. Ukosami. Z rozpdw. Pomidzy murkami. Szszu brzrzum.
Osypy. Tynki. Co. Rynnowo. Czeka? Nie. Ale byle nie sta. Szszum. Ta
gra fruwa, moe usi... My skoki na ile, naraz pac! Nic. Uniki. Same...
Jak trzeba, w moim mniemaniu.
(Z Leszna. Z 1930 roku. Klocki. Na szparach. Nanka obiera kartofle.
Ja si dziwi, jak moe trafi kulka, przecie j zobacz i odskocz. Nanka
na to, e to si nie da. Tu si co z tego dao.)
Po nalocie. Facet w swoj. Ja w swoj. Wtedy biegiem. Duga. Plac.
Duga. Mostowa. W d. Przejcia. D. Rybaki. Kocie by. My. Czyli o!
jest! Swen spakany. apie mnie. Matka Swena mwi:
Co tu on nie wyprawia cay czas, e ty ju nie wrcisz, e co si
stao.
Eee macham rk.
Tak chciaem. A tak przeoczyem. To nie a takie wane. Niby. Ale dla
mnie... I paacu Radziwiowskiego. Wane. I dla tego muru. Z ogrodem.
Takim, jak i teraz on jest. Bo raz, e z tyu paacu (ty Wuzetu, spadek na
tunel ten ju); dwa, e rozmiar ten. Pewnie. I taka trawa. I te figury. Jasne,
e muru dzi nie ma, cay w tym dowcip, e nie mur, ale i po tej, i po tej
tramwaje, on w rodku. Te figury wanie. By spokj, przerwa. Cichacz.
Przynajmniej z grubsza. I przynajmniej tu. I w midzyczasie gotowania
przez ciotk Limpci krupniku (ale parowa z okienka, z dou; i pachnia
mia czym). Rysiek i ja. Do tego ogrodu. Nie bywa otwarty. Pogoda,
upa. Wiadomo, dzie. To niebo. Upa niebieskie. Trawa zielona.
I one. Te figury. Bo pamitam, e po wojnie nie byy; potem byy; potem ze
56
supkw, i tak na trawie stay, stay, na trawie, w trawie. Potem chyba na
supkach znw, i teraz pomylio mi si jak stoj. A jak wtedy stay? Te.
Niby na supkach. A waciwie nie. Bez. Czy wszystkie? Bo ja wiem.
A jednak co si kurzyo. Zakurzyo (wtedy). Strzelio. Tak. Oho. Ju
wiem. W Bank Polski. Ten z banknotw. Sprzed wojny. Obok. Wic si
zaczo. cichapk. Raz. Drugi. Echo. Puk. Pudowe. Bo nieraz to jak te
dechy. I co chyba spado. Z tego towarzystwa figur. I tyle.
W czasie okupacji dzieci polskie, ydowskie, staruszki, staruszkowie,
Cyganie, wariaci (niby) i w ogle rni, osobno, grupami, od rana do
wieczora wchodzili na podwrze naszej Chodnej i piewali. Najczciej:
Dnia pierwszego wrzenia
roku paa-mitnego napad
wrg na Polsk z nieba
wysokiego.
Najwicej si uwzi na
naa-sz Warszaw, oj,
Warszawo biedna, ty
jest miasto krwawe.
Bya kiedy pikna,
wielka i wspaa-niaa.
Teraz z ciebie kupa
gruzw pozostaa.
Tak si wydawao po 1939 roku, po tym Wrzeniu. Kiedy jednego dnia
23-go (chyba) na Warszaw spado 18 tysicy pociskw. 25 wrzenia
no, to by ten dzie decydujcy od rana do nocy dwanacie godzin
bombardowanie caej Warszawy. Na drugi dzie dopalanie si, bo
przecie poary. Szalay. Pociski. Ale ju co byo przesdzone. Rokowa
nia. Ludzie 25 wrzenia nie wytrzymali. 27-go wyleli z piwnic ci, co ocaleli.
Tak. Potem. Potem wywzki. Pawiaki. Nie tak od pierwszego tygodnia
obozy. To narastao. Potem zaczo si getto. I ta ciana na placu
Krasiskich, w Wielki Wtorek 20 kwietnia drugiego dnia powstania
w getcie. Niemiec strzela chyba spod Garnizonowego, przy Miodowej,
z armaty, w getto, w Bonifratersk. Tam spadali ludzie. Z murw takich
wielkich, lepych, z okienkami. I z tych okienek. A on po ilu tam
walniciach zdj hem, bo soce, spoci si, zmczy ten bohater
i ociera si z potu.
57
 A potem bya synna pna i pikna Wielkanoc 1943. Aryjczycy
tak zwani jeszcze wtedy my po kocioach odwitni a tam to
pieko to wiadome, tylko bez nadziei. Byli tacy, co pomagali. Byli
yczliwi. Niektrzy nawet obojtni. A na sam Wielkanoc bya kulminacja
poaru. Na niebie ogie. To zaczo dziaa. Ale na placu Krasiskich
by taki lunapark. Karuzele. Hutawki. No i troch naszej publiczki krcio
si na tych hutawkach i mynkach. W tym dymie gstym. Bo szed. I szed.
Z Bonifraterskiej. I Nowolipek. Z Dzielnej. witojerskiej. Przejazdu.
Powstanie w getcie przecie trwao i trwao. Pierwsze jaskki. W maju
ujrzaem wtedy w tych dymach i usyszaem, jak piszczay. Gdzie 10-go,
pamitam. To ju dwa dni po zbiorowym samobjstwie ydowskiego
dowdztwa. W bunkrze na Miej. Niemcy ich wykryli.
Tak teraz my bylimy tymi odcitymi, niepodziwianymi. Przynajmniej
z nadziej frontu. Niemcy byli przegrani. Formalnie. Od czerwca ofensywa
sza na zachodzie. I na wschodzie, od duej. Tylko tyle, e powstacy le
obliczyli siy Niemcw. Za Wis. Myleli wtedy, przed wybuchem, e
zostaa resztka. A okazao si, e zostao ile dywizji. Tak. I nic nie
pomogo, e przegrywali. Tu byli silni.
Pierwszy sierpie, dzie krwawy,
powsta nard Warszawy...
...................................... amie
Niemcy ju w kadej bramie,
tatatata tatata tata...
Tu nie pamitam sw. Chodzi mi o t piosenk o powstaniu, naiwn
ale... I dalej tak:
Jaka rozpacz si w sercu rozpina,
walczy nie ma czym.
Idzie na czog z butelk dziewczyna,
by odpaci im
za zburzon, spalon stolic
i za...
Jeszcze sprawa frontu. Wci mielimy nadziej. Tylko ju byy te
odcicia, podziay: na oliborz, na Mokotw, Powile, rdmiecie, Stare
Miasto.
58
Bugaj idzie od Mostu pod Zamkiem, pod Starym Miastem do
Mostowej. Od Mostowej a do Mennicy (tzw. Wytwrni), czyli Sanguszki,
szy Rybaki.
Chodzio o utrzymanie Wytwrni. (Teik tam by. I tam byy cae
noce i dnie walki o kady pokj, korytarz.) I o remiz na Sierakowskiej,
pod Dworcem Gdaskim. eby przebi si przez wiadukt, kolej, na
oliborz. Akcje byy uzgadniane z (oliborza i Starwki) dwch stron.
Nie pomogo. Tracilimy ziemi niczyj", getto. Tracilimy remiz,
kawaek Muranowa po Muranowie. Bronio si jeszcze Mennicy. To bya
najsynniejsza reduta w tej naszej reducie Stare Miasto. Tak. Jeszcze co do
tego wytrzymywania. Uporu. Co tu duo mwi: przymusowego. Wiado-
mo niby, e tam hitlerowcy, za Wis tu-tu Rosjanie, tu powstacy, tam
na zachodzie Amerykanie, Anglicy. Alianci. Ale to bya po prostu
rozkrcona, rozpdzona do nieprzytomnoci machina. Te fronty. I to
powstanie. Tu wiadomo trupie czachy, hemy raus! raus! krzyki,
darcie si. Hitlerowcy, groza, balimy si, eby z czogu ktrego nie
wyskoczyli, nie napadli, nie zaczli rzuca granatw do piwnic. Bo tak
byo. Wszdzie. Zawsze sobie wyobraaem te rumory, tupoty, rausy,
Hande hoch" i trzask! granatem, wizk, w wejcie. Bysk. Rozprysk.
Trzask. I e moe trafi co. A moe filar zasoni. Balimy si zwaszcza na
spacerach po tych schronach, od jednego do drugiego, eby nagle nie
zobaczy na cianie cieni duych, powikszonych, na ukos, tych hemw.
Wic to by ten strach, groza. I nie chciao si ani nagego wejcia ich,
ani niewiadomego wyjcia z sytuacji, ani adnego kontaktu. A wiadukt. Bo
znw podobno ogaszali, oni, eby wychodzi, i ile tam kobiet z biaymi
chustkami wyszo i co tam na tym wiadukcie byo niedobrego. A samolo-
ty, pociski to to byy typowe objawy machiny. Kiedy i gdzie tu poza
tym w tym huku, kotle, potrzasku co decydowa, o sobie! wychodzi
z czym? do kogo? jak? ktrdy? kiedy?
Ludwik z rozczuleniem miechu do ez opowiada 1939 rok, bombar-
dowanie, pieko, tok, ju si nie da wytrzyma i tu w tych bombach
wiu
wiuuu
wijuuuuu nagle baby woaj, ktra najpierw, na toboach,
wpada na:
poddajmy si
i inne
poddajmy si
i cay schron
59
 wanie!
kobiety. Bez przerwy. Albo race. To i to drobione. Podobna
poddajmy si
ale tu nic, tylko technika.
wiuuu wijuuu wijuuu to Chodzio si chyba sporo. Wicej, ni pamitam. Nie to, e wszyscy.
baby, tum, schron dalej Swen mniej. Chocia chodzi. A Mama, Ciotka Uff., Zbyszek wcale.
---------------------------no poddajmy si Celinka,jak posza pierwszego dnia do tego obwodu na Miodow, do tej
No i tyle. pracy, a jake, tak potem ju nie. Nigdzie.
Wic dziki lataniom poznalimy ze Swenem i drugi szlak na gr.
Wrmy do powstania. Akcji. Freta. witego Jacka. Czyli Dominika- Nowomiejski. Rybaki 23 (dom Leonarda, tego w okularach i w paszczu,
nie. 17 sierpnia. Wanie jest witego Jacka. No i witego Mirona. Ale co stamtd uciek do nas, bo u nas beton). Od frontu. Do oficyny. Na
w kalendarzu byo tylko w 1922 roku Mirona B. M." (Biskupa drugie pitro. Przez podwrko z kocimi bami. Do oficyny na wprost. Na
Mczennika) bo z kalendarza Nanka mnie wybraa jako Mirona. A tak drugie pitro. Byo cztery. Wszystkich piter. Wic na drugim pitrze
to byo zawsze: Jacka Julianny." przelatywao si przez sie, jak w Gdaskiej Piwnicy, i byo si na parterze
I kocioa witego Mirona Biskupa Mczennika bizantyjskiego (bo Jacek na skarpie. Co w rodzaju dziedzica, ogrodw. Do tego wiszcych (tyy
to polski, Odrow) nie byo. Wic co mnie ponioso, eby na t okazj Sakramentek, ale i jeszcze co). (Zreszt wygldy i drzew, i budowanych
wyj i pole na gr. Tam. Niby. I polazem. W nieco moliwszej chwili. rzeczy, czyli zwalanych, czyli zapylanych, byy zmienione, i do tego wci
I moe te kulki to wtedy latay po Freta? Czy nie wtedy. A ja zbieraem z dalej zmieniane.) Wic co wiszce bo leciao si pomostem nad
rozwalonej ksigarni latajce lune kartki Psychologii Tit-schenera. Kulki przepaciami skarpy Nowego Miasta. I z pomostu do dawnego (teraz
wiuway mi koo ucha lewego, prawego i tak si schylam siedemnacie czynnego znw) kocioa witego Benona, baroku, zmienionego za caratu
razy, bo tyle nazbieraem podwjnych stron. Na lektur do piwnicy. I bya. na fabryk noy Biekowskiego. W rodku pamitam i halowo, i kociel-
17 sierpnia to wiem wszedem do kocioa witego Jacka. Stanem. no, i wlecenie na galeri. Czyli chr. Coraz gorzej ten fabrykokoci
Patrz. Pusto. I ju huki. Od pociskw. A kocioy, szczeglnie te due, wyglda, coraz poupaszy, w chudszych cegiekach, suchszych, bo
s fatalne. Echo po nich niesie. Jak rzadko w czym. Wic huki i huki. Z sucho, wszystko w tych upaniach, paleniach i upaach byo suche. A nic
tymi echami. Ale co za bardzo. Ju gdzie echa za cian. Ju walno si nie gasio, bo nie dawali, bo rozwalali znw, przypalali, wic bez celu, bo
obok. Ju koci si trzsie. Kurzy. Nagle bryzg, jak si zaperzyo, jak w kko. Za Benonem-Biekowskim, ju od gry, od Rynku Nowego
przeleciao przez cian, w rodek prezbiterium. I tyle e w grny Miasta, pamitam such, dug, drzazgowat i coraz bielsz (?) dech,
gzyms, od razu dziura na wylot, osypka konsol, suchy smak w gbie. ktra tylko pod nogami ubudu. No wreszcie wlatywao si w te elazne
Wyleciaem. Bo co. A tu nagle sycha nakrcanie szafy": kha... kha... kha kraty, t bram kut, co jest i dzi i koczy ten sam zasakramentkowy,
kha... kha... kha kha... kha... kha dobenonowy zauek. Tym zaukiem wylatywao si ju na sam Rynek
I ju z tumem jestem w bramie. Pan z teczk. Drzwi od apteki. Ju z Nowego Miasta. W najszerszym miejscu. Czyli po prawej. Za Sakrament-
tumem na schodach. Ju nami zaczyna miota, dmucha. A e kami ku odnodze na Pann Mari i Kocieln (ktra znw zlatywaa po
wlecielimy zamiast do dou na pitro, tym wicej strachu, kulenia si; nie drewnianych schodkach w d, cia Rybaki i sza a do tych zasiekw, do
wiadomo, co miotanie si wasne, a co nami. Szafy" miay to do siebie, e Wybrzea. Do czogu za cian). Miao si widok na cay Rynek. Zwenie.
nie tylko wyryway, wychapyway po cztery pitra, wysoko, ale ogupiay. W trjkt. W lejek. U Freta rg Kolej.
No to takie byy te imieniny. Bo zaraz wrciem. Na zacierki. Chyba mi Duo si chodzio, bo raz wtedy, kiedy, ze Swenem obaj poszlimy,
jednak winszowaa mama Swena. Krcia te zacierki. Jak wszystkie chyba specjalnie, do Katedry. Odwiedzi. Jeszcze raz. Zobaczy si z ni.
Dotkn. To byo potrzebne. U nas. Z t Katedr. Nic nie pamitam
60 z drogi. Tej i z powrotem. Na pewno biegem. Chykiem. Szlak staromiej-
ski. Dziura, piwnica, lecy, ranni: O Jezu...

61
 Galeryjka. Balia. To prywatne co. Baby. W murze. Do Dominikanw.
Chyba. Mig: Mostowa barykada lecy strzelajcy widok
Praga (inne miasto?). Gdaska Piwnica. Stare mury. Czerwone. Rynek.
No, i wejcie do Katedry.
Popoudnie. Upa. Jednak spokojniej. I ten tok w rodku. I to
zapylenie. Podeszlimy. Prezbiterium. I nie tok od ludzi. Ale rzeb,
postaci, figur, witych, biskupw, pozacacw, infu... Tok... Tum.
wiatocie. Upa. Ale nieostry wiatocie. Reszta mawa. Tam na
przodzie, w gbi, w dole (od drzwi) zapylenie. Podeszlimy. Prezbiterium
miao stalle. Po tej i po tej. No i otarz. I te katedralnoci. Fotele, trony,
nalepy, narzuty, narole. Stalle miay ciasno eb w eb rzeby, postacie.
Ale wtedy to byy i te dodane, jak si okazao. Mao tego: zebrane, u drzwi,
na posadzkach, zdaje si, po prostu oberwane, ocalae, schronione si tu,
zebrane w tok, z rnych miejsc, ju rbnitych. Odpust wisia w powiet-
rzu. Zbir. Czy obir. Sd, ostateczno. I to raz-dwa, w dwa, trzy dni.
Gazetka, zawsze biegiem. Kto wpada. Daje. Te api. Ta przeapuje. Ta
dalej. Te do otarza. Za wiece. Tu Swen. Ju ma. W rkach, w rodku. Ju
otoczenie. Oblepienie!... Bomba. Ta dosowna. Jako wiadomo:
Dzi o godzinie... zostaa zbombardowana doszcztnie Katedra." -O o
o...
Pamitam. To o o o szo przez wszystkie prycze, filary, sienie,
schody.
-O o o...
Jak jeszcze staa, cho podszarpywana, mwio si, e tam si tukli ci
z tymi. e barykady z konfesjonaw i z cukru (w worach).
To tak jak z t Mennic. Ci tu ci tu. Albo gmach PAST-y potem,
w rdmieciu. Szo plastrami. Pitro ci. Pitro ci. I to wszystko
uparte, dugie. Dni. Noce. A i tygodnie. Albo to, e w kociele witego
Krzya powstacy na kociele. Niemcy na organach. Co, e rzucali
piszczakami. Wyrywali. Czy e huczay. Same, piszczay, dmuchay. Albo
te sprawy kanaw. e na oliborzu to mona wpa w burzowiec, do
Wisy. Porywa co i raz tych, co id. A na Mokotw trzeba nisko, garbi
si. A z Czerniakowa idzie si chwilami prawie na klczkach. W dodatku
tam nawrzucali gazw, i granaty. I zasieki we wazach. Zatyki.
To byy te nie mity bo przecie ywe prawdy. Jak Bracka 18.
Wpadli. Wyrnli. Wycofali si.
62
wiato. Jeszcze raz. wiato i woda.
Ze wiatem i wod bdzie mi si nieraz jeszcze mylio. wiato i woda
byy jeszcze bardzo dugo. Ale przecie zdarzay si co i raz uszkodzenia.
Wtedy szy w ruch karbidwki.
Wspomniaem ju o wychodkach, ktre byy obok tej piwnicy od
schodw. Wejciowej. Waciwie jeden wychodek. Taki duy. Z iloma
ubikacjami do kuca. Wanie tam pamitam arwki pod sufitem. Czyli
to, e jeszcze byy. I wieciy. I to, e drzwi poszy. No, choby ta gruba
z Towarowej, co spaa na drzwiach od wychodka. Wic kabiny do kuca
wszystkie bez drzwi. Pamitam zawiasy. Wszdzie. Wychodki zawsze
wszystkie byy zajte. Wic czekao si na swoj kolejk. I rajcowao. To, e
drzwi nie byo, tylko zawiasy, to nic. Nikt na nikogo nie zwraca uwagi. Ani
si nie wstydzi. Niecierpliwoci te nie byo, bo niby komu dokd miao si
spieszy? Rajcowao si. Z tymi obok. Co czekali. Co robili kup. Co ju.
Co jeszcze. Co dla towarzystwa. Co tak. Co siusiu. Co po drodze.
Jednego razu na przykad to pamitam w nocy pod tymi
arwkami ja byem przykucnity w swojej kabinie bez drzwi, a obok bya
jedna starsza pani w biaym paszczu. Przez cay czas gadalimy ze sob po
ssiedzku.
Zaczo si le. To nie to, e dopiero wtedy. (Bo ile razy zaczynao si
le.) Ale samopoczucie. Osaczenia. Tym razem narastajce do niemoliwo-
ci. Oczywicie przyzwyczajenie, opanowanie, coraz wikszy sposb na
sposb.
Zdrowa, Mario, aski pena, Pan z Tob...
wita Mario, Matko Boa, mdl si za nami grzesznymi teraz
i w godzin mierci naszej, amen.
Pamitam jaskraw tosamo teraz" i w godzin mierci" ile razy
j odczuwaem przy odmawianiach, a wci si odmawiao, syszao, tu,
obok, tu drugi raz, na spacerze, u tych obok, i obok dalej, i jak przej dalej,
i jak i, jak co tylko goniej walio, to to jak fala:
Zdrowa, Mario, aski pena...
Teraz i w godzin mierci naszej, amen.
I odmawianie. To mao. piewanie. To dopiero.
Pod Twoj obroon
uuciekamy si...
Wychodzio si z piwnicy O
Paaani
63
 Do drugiej piwnicy Co si wali------
Ordowniczko naasza, Poredniczko Pocieszycielko nasza
naasza, Pocieszycielko nasza Przechodzi raz dwa trzy cztery pi sze siedem... osiem dziewi dziesi...
si dalej - Niepokj si zacz, to trzeba byo spokoju. piewanie. Baganie.
OPaani Stanie. Ju bez ciska si. Race. Zacierki. Jedzenie pod framug. Bo si
brao ze sob. Jak zasypie, to co? Trudno. Chyba e jak duo. To si
- bo to ju inni - ci dopiero zaczli. Za odtego, yk. I si je.
zakrtem ju s przy Zacz si za to niepokj na temat, gdzie przebywa. W ogle.
Z Synem Twoim nas poojednaj U wszystkich. My te. Zaczlimy mie potrzeb zmiany miejsca. Na razie
Nagle goniej, bomby i maej. Potem to uroso. Pierwsza zmiana to by wanie tunel. Ale w tunelu
jak ju wspomniaem byo straszne trzaskanie drzwiami, od ludzkiego
Najwitsze Serce Jezusa, latania, od szaf, z tego przecigu, wianie, z tego zimno. No i to, e po
zmiuj si nad nami, pocztkowym luzie znw tok, bo si naszo takich amatorw jak my,
Najwitsze Serce Jezusa, z betami, a tam wsko, do tego przejciowo, bo przypominam, e tunel
zmiuj si nad nami, czy dwa bloki. I e szed pod podwrzem. I wyobrazilimy sobie, e
Najwitsze Serce Jezusa, bomba moe przebi (kto wie, moe bardzo cienk) warstw ziemi
zmiuj si nad nami. i betonowy sufit. Wic wrcio si szybko do duego czerwonego schronu,
Od otarzyka, klcz: tego z kaplic.
-Za wszystkich tych, ktrzy zgin tej nocy, i za wszystkich zmarych- Mwiem ju chyba, e oprcz blokw A i B byy jeszcze bloki dwa
Ojcze nasz... w niebie... Twoje... Twoje .......Twoja....... ziemi mniejsze. Bo pora tu ustali. C i D. Szy bokiem Kocielnej, od Rybakw
Walenie, lataj ciany. do Wybrzea Gdaskiego. Jakie w nich trjktne podwreczko. A poza
tym midzy blokiem B (tym naszym) a tamtymi C i D nie byo luzu.
Przyrastay do siebie. Tak e od piwnic tomy nie rozrniali. Byy
Ta rzeczywisto -marniuchno -dymi - oczy wci trzeba wtyka przejcia, piwnice, piwnice-przejcia-cigi, piwnice due, czyli schrony,

i8TWrSWZh ' **
w konierzyk -albo zatyka rkami -py, gruzik; siwo, czerwono, sucho i w ktrym miejscu zejcie po schodach z betonu w piwnic piwnic.
Kotownia. Drzwiczki. Podziemne pomieszczenie, elaza, drgomierze,
koty, rury. I jeszcze dodatkowe obnianie si, d i tam taka kotowniana
Oooo Paaani oo Paani... sadzawka; a gdzie obok waz do miejscowego kanau. Ktry by bardzo
I nagle (Najwitsze Serce Jezusa") liczenie -raz dwa trzy cztery pi przez nas ogldany, brany pod uwag, przymierzany do moliwoci,
(jest) obradzony, otoczony nami, ludmi, szczeglnie mczyni, bo najwicej
my si balimy, a jeszcze modzi do tego. Bo pierwsze, co rozwalali to
Oo Paaani modych.
-Oo Wic gdzie tam w okolicy tego popltania bya odnoga w betonie,
- Raz dwa trzy cztery pi sze siedem... fiest) wszystko w betonie, szaro, twardo, sucho, szorstko, z tym, e jak w pralni
hannider, latania, bety. Ta odnoga miaa drzwi do tunelu. Wspomnianego.
zmiuj si nad nami Tunel szed sobie dugi, kichowaty, szary, arwkowy. A do tych drzwi
od bloku A. Przy ktrych wtedy usadowia si z betami na cianie
Trociska. A potem my. I inni.

64
65
 Wrcilimy do naszego duego schronu i zaraz mylelimy, do ktrej
innej piwnicy si przenie. Czy? I kiedy? Jakie byy tak zwane powody
bezporednie i niezalene od tego, e si znao prawo wiercenia si i miao
stosunek do siebie i wzgldnoci przeprowadza si? Czy bezpieczno-
ciowe? e jednak? e ta piwnica ciut wystaje, ma za mao filarw? Czy jak?
Tak. Co z tego. Bo ta nastpna wanie bya, nie wiem, czy gbsza, ale
wicej ofilarowana, betonowa, caa szara, szarociemna, bardzo stropowa,
mniejsza, tak, jednak niej stropy, i to by wany powd. Bya pod blokiem
C czy D. Bliej Kocielnej. No, ale ta stara, dua, wysza, miaa za cian
Wybrzee. Prawda. Prag. Wis. Kanonierki. Czog za cian... ..." wybranych. Zapasy arcia. Z tym, e malay, do niknicia. Bo i jakie to
arty artami. Ale to Wybrzee byo ich. Miao zasieki. Na nas. (My na
nich barykady.) Wisa. I reflektory. Lewe. Prawe. I po asfalcie, i po wodzie,
i po niebie, i znw po asfalcie, po wodzie, po niebie raz, dwa, trzy,
i w kko, raz, dwa, trzy, te z lewej raz, dwa, trzy te z prawej od
Kierbedzia, i znw te lewe od mostu kolejowego, myn, myn. (I prawda, e
cao panoramy bya w dwch mostach. Dwie elazne kraty przez Wis.
Jeszcze stay. O! Suyy im. Prawy, Kierbedzia, ten, co szed od cerkwi, i
lewy, kolejowy, obwodowy, co szed od lewego koca ZOO, ociera si o
Goldzinw za Goldzinowem era do Cytadeli tu... Kolej sza nim
wierzchem. Dwoma wierzchami. Bo to by taki dwumost. Na osobnych
filarach. W samych kratach-klatach pod kolejami szy drugie na takich
belach szuru-buru, co skakay i kurzyy bo drewno fury...) No nic. Ile
jeszcze w schronie czerwonym, pierwotnym, tym pra, na prapryczach,
z widokiem na pipice wiece otarzyka potem tunel, wiania i przecigi,
obliczenia, powrt na praprycze, ale ju bliej rodka, czyli i otarza
i ktrego, to nie pamitam, przeprowadzka. W drugi schron. Szary.
Filarowy. Ciemniej, ciszej, ludzi mniej, w ogle mao na razie. Prycze?
Chyba od razu tam byy tak czy to system taki, e to jako gotowe? Co
z tego chyba. Wic zaraz... 17 sierpnia... witego Jacka i Mirona. Freta.
Szafa. Ryms. W zasieki. Mama robia zacierki...
W tunelu bylimy po 18-ym, po 19-ym. Czyli 20 sierpnia najwczeniej
bya przeprowadzka. 26 sierpnia bya wyprowadzka. A 23-go (bo chyba
tak!) by dzie pamitny. A siedzielimy tam kilka dobrych dni. Chyba na
pewno jeszcze dwa, trzy dni przed 23-im. Bo w pamici to wyglda na kilka
dobrych dni, te dwa dni. Prawie na tydzie. I nie tylko w pamici. Bo
i wtedy. Czas wtedy, w tym przednajgorszym okresie Rybakw, zacz si
liczy jeszcze inaczej, szybciej. Schodzi niby wolniej. A to i tak pozr.
Zagcio si.
66
Wic dwudziesty dzie powstania. Jestemy w nowym schronie, pod
filarami. W czasach wojny zawsze chyba jest nawrt do matriarchatu.
A jeszcze ta wojna. A jeszcze to zejcie w d, pod Warszaw (w to
mrowisko schronowe), to powstanie. To by nawrt wybuch. Matriar-
chatu. Piwnicznego? Jaskiniowego? Co za rnica. Kupy ludzi. Rzdz
matki. Siedzenie pod ziemi. Kryj si! Nie wychylaj si! Niebezpieczestwo
miertelne. Wci. Nawet jak si nie wychyla. I te radzenia sobie. Dobrze,
e byy wynalezione karbidy i karbidwki, i wiece. No i pierzyny. Bro
troch lepsza od jaskiniowej. Ale niewiele. I niewiele tej broni. Dla
zapasy byy. Zwierzyna? Tej nie byo. Bo ta dua zjedzona ju. A ta maa?
Kto czasem mia co swojego ulubionego, wzi to z sob na d i z tym
siedza. Ale rzadko. Szczeglnie na Starwce. Albo mniej tu byo w ogle.
Albo nie wzili. Albo wzili i poginy im. Co nie ucieko, nie odfruno, nie
spalio si, nie pado, nie zdecho, to zostao upolowane. Koty zniky. Psy
zniky. O fruwajcych mowy niema. Jedno co, to ten wierszcz w cianie po
ciemku. A potem we wrzeniu wszy.
Wic schron pod filarami. Najpierw normalny tok. Czyli luno. Jedna
para. J pamitam. Moda. Jak energicznie potrzsaa karbidwk.
Z Zakroczymskiej.
Trzy razy gruzy bombardowali...
Zdziwiem si strasznie. Bo zacza si rozmowa wanie od tego, e
mwiem, e gruzw chyba tak specjalnie nie bombarduj. Wic teraz nie
chciao mi si wierzy. A to tylko dlatego, e zaczo si liczy na gruzy jako
na miejsce bezpieczniejsze. A tu masz ci los.
Oczywicie, e gruzy bombarduj. I to specjalnie.
Tu wanie myl si te sprawy ze wiatem. Bo niby byo. A pamitam j,
jak czsto potrzsaa karbidwk. Bya krtko ostrzyona. Wci w ruchu.
Na siedzco te w ruchu. Kiedy tylko karbidwk przygasaa, apaa j,
i chrobot! chro-bot! I psss" pomie znw by duy.
Poza tym w schronie pod filarami nic nowego. wita. Upa. Pali si.
Sakramentki. Bo jeszcze wci si paliy. Prawie cay czas. I std dym leci.
Z wysoka. Znad skarpy. I dou. I tam co. I tam. I zaraz:
Ju s bo ju byo sycha zlatujce na nas samoloty. Zaraz, pewnie
pierwszego dnia, pod filarami pamitam w szarym wietle z okienka awk
pod cian. Zaczli si schodzi ze zbombardowanych domw. Obdarci.
Godni. Z czym w rku ledwie albo bez niczego.
Jestem taka godna mwi jedna moda.
67
 Ma pani przerywa jedzenie zupy na tej wanie awce jeden
starszy
pan; a jak ju zacza je, to powiedzia: Ja nic nie jadem przez dwa dni,
ale wytrzymam.
W nocy szalay pociski i szafy". A jednak noce byy lepsze. Bo bez
bomb. W nocy najwicej byo akcji. Takich dla cywilw. Na ochotnika.
Tylko w nocy dao si teraz przesun barykad. Bo wanie o to chodzio.
Raz. Pamitam. Widocznie stracilimy kawaek terenu. A moe tylko
taktyka. Bo trzeba byo przenie barykad o ile metrw. W nasz stron.
Na Rybakach. Ju niedaleko przed Wytwrni. Zbirka. Ochotnikw.
O pierwszej czy o drugiej. Sporo nas. Dwudziestu paru chyba. opaty.
Kilofy. omy. Wszystko rozdane. Ruszamy. Cieplunio. Nawet w tym
momencie cicho. A gwiazdy, wydaje mi si. Ale gdzie tam gwiazdy! Na
pewno zasonite dymami. Prowadzi nas porucznik. Porucznik? Czyby?
Tak mi si powiedziao. Porucznik w czasie powstania to bya figura. Wic
to by chyba kto taki jak kapral. Czy osoba cywilno-dyurno-pwojs-
kowa w ogle. Warto przypomnie, e wszystkich powstacw byo
w Warszawie 55 tysicy.
Wic szlimy. Nasz blok, ten B z tym C i D, sztachety naprzeciw, skarpa
z Sakramentkami i murem. Barykada. Przecicie Rybakw z Kocieln.
Znw barykada. Rne rowy. Od Wybrzea skady, ale i co mieszkalnego.
Rybaki cae krzywe, zaomy, nierwno. Kocie by. Na lewo skarpa, nad
murkami, murami, gruzami. (Racja gruzy!...) Na skarpie, na grze za
kopu Sakramentek, Panna Maria. Gotycka. Z osobn wie. Z boku
zawiewa Wisa. Zreszt te myny reflektorowe. Pod nogami coraz to
inaczej. Nagle sucha trawa. Albo zway ziemi. Czy kupy czego nieokrelo-
nego. Potem pamitam na pewno ju tylko te kocie by. I to, e byo wida
troszeczk niskie zabudowania na Rybakach. I t barykad. Ktr trzeba
byo wanie cofn. No i nagle ta cisza. Ktra bya i bya. Tak, e a miaa. Tylko Wis, Prag, pociski i huki z echem. Kto jeszcze koo mnie.
zaczlimy si bardzo ba.
... bo Niemcy...
... bo usysz jeszcze...
Dochodzimy do celu. Wszystko idzie w ruch. Za barykad by jeszcze
kawaek Rybakw. I wylot. Chyba zniajca si jezdnia. Przeprowadzanie
si z barykad byo dosowne. Pyta po pycie. Kady kawa bruczku.
Szyna po szynie. (Chyba tych narzdzi, ktre wymieniem, nie rozdawali do
tego; pomyliem to z inn akcj nocn.) Noc nie bya za duga. W kadej
chwili mogo wybuchn nie wiadomo co. Cisza coraz bardziej robia si
podejrzana. Wic tempo. Tempo. Ruch. A duo rzeczy cikich i brzcz-
68
cych. Duo to pamitam blachy. A blacha robi echo. Duo uwijania
si, ludzi, dwigania kusem i latania po nastpne, i znw. To wci
wszyscy, jedni do drugich, w tym lataniu z dwiganiem i mijaniem si,
w tym chybciku, tylko siebie ciszyli:
...
A przecie przy tylu ludziach i rzeczach co musiao si gubi. Bo jeszcze
ten popiech. Wic ukadanie podobne do rzucania. Tyle e podobnego do
przykadania. Ale tyle tego!
Latalimy z tym od starej barykady (coraz mniejszej, znikajcej) w gb
Rybakw, do nowej barykady, coraz wikszej. Mijajc kamienice od
Wisy. A drewniak od skarpy. I chyba od skarpy te kamienic. Naraz kto
chyba nie ja? upuci blach. Na te kocie by. Huk. Brzk. Potworne
echo. W tej chwili wszystko, i to to z kompletnej ciszy, i to ciepo
(sierpniowe), wydao nam si tak podejrzane, e zamarlimy. I nie wiem,
czy to naprawd to. Ale zaraz zalecia nad nas ogie. Taki ywy. Z wyciem.
I trzasn gdzie blisko. To pocisk.
Potem drugi. Z wyciem. Jak kometa. I prask! Od mostu Kierbedzia.
I trzeci: ogie wycie prask! Ogie wycie prask! z naprzeciwka,
od Gdaskiego, nagle. I drugi, od Gdaskiego. I nowy od Kierbedzia. I od
Gdaskiego. I od Kierbedzia. I prask! prask! Naraz. W dwa ognie nas
wzili. Dosownie. Barykad prawie skoczylimy. A i tak, jakby nie, toby
nie dao rady dugo. Chyba i od trzeciej strony. Zaczli. Z Wisy czy z ZOO.
Wiem, e tylko te ognie z rnych stron. Mijanki. Krzywki. Czerwone.
Nie od razu si spostrzegem. Co robi? I co inni? Jako zaczli znika.
Trzeba znikn. Ale jak? Gdzie wpa? Wpadam pod mur. adna osona.
Wpadam w bram tej kamienicy od Wisy. Wanie bya od Wisy. Od caej
Pragi. Nie wiem, czy miaa podwrze. Czy jak to si zwao. Wiem, e nic nie
Ile tam mona byo by, sta? Raz, dwa, w minut wyskoczyem. I pod mur.
I do bruku. Patrz... to znaczy raczej czuj: nagle zbawienie okieneczko
do piwniczki. Jak kot spaszczyem si. Siu. W d. Kto za mn. Te jak
kot. I jeszcze kto. Ze rodka zawiao ciepekiem. I gadanin:
Ru-ru-ru... Wpadem w zbit kup ludzk, w ciasnotk, chop przy
chopie. Bo to ci my, od barykady. Z czym, z opatami (wanie,
pamitam opaty)... Ale jak tu byo ciasno. A adnego nic innego, wyjcia,
dziury, zapasiku zakamarkowego. Tylko kocie okienko w grze i to
miejsconko. Ciepeko. Tyle bycia, co smrodku i strachu. I zbijania si
69
w koci zaradno. Prawie miejsca na pi workw kartofli. Kto co i raz
jeszcze doszlusowywa, z okienka. Z naszych, z tej resztki. Szus! i jest.
I coraz cianiej. e ani nog, ani rk ruszy. Wic si nie ruszao. Zreszt
i tak szczcie by tu. A za to co tam, o ten skok kota z ulicy. Co si
dziao. Bryzg! W nasz barykad. Co si roztego. Bryzg. W bruk! Tu
zaraz. Bryzg w drewniak! Pomienie wysokie. Przez chwil. I ju si zniay.
Drewniak si dopala.
Iemy tam siedzieli? I dugo, i jednak nie do rana. Za ciemka jeszcze
zaczo si uspokaja. Szybko. I ustao. Wylecielimy. Narzdzia w gar.
Co nie pozbiera. Szybko. Co jeszcze, nie pamitam. Tylko e szybko.
Kocie by. To niebo. Sierpie. Pod pach co (opata?). Kocielna. Rg.
Przy barykadzie... tej tu... cisza tylko para on i ona powstaniec
i powstaczym siedz z boku barykady na dyurze. I rajcuj. Jakby nic
innego nie byo, nie miao by. Tylko ciepo. Siedzi si. Barykada jak bok
mebla. I rajc. To, e byem szczliwy, e wracaem, to te pamitam.
Rano od pocztku: soce, upa, dymy, samoloty, bombardowanie,
pali si. Cigle przypominam. Jeeli kto chce sobie wyobrazi trzy
niszczenia Warszawy, wrzesie 1939, powstanie w getcie, od 19 kwietnia
gdzie do 20 maja, i powstanie warszawskie 1944, to wszystkie byy wanie
w tych socach, upaach, paleniach, samolotach. Upa, to soce i niebie-
skie niebo zmaglowane z poarami, dymem, hukiem, zasypaniem, to
jeszcze dodawao temu, w co i tak trudno byo wierzy, chocia byo, czego
egzotycznego. Czyli dodatkowego trojenia si w gowie.
Wic od rana to. To ju byy te dni, kiedy co godzin, co p godziny
co si zawalao koo nas, bliej, dalej, wyej, zasypywao. Cz si
ratowaa, jak moga. Jedni drugich jak mogli, odgrzebywali. Co pewien
czas do naszych schronw wchodzili nowi ludzie. Osypani jeszcze tynkiem,
z toboami, bez tobow, bez niczego, z dziemi, z rodzinami, samotni.
Wchodzili. Wlatywali. Przyjmowao si wszystkich. To byo oczywiste.
Coraz cianiejsze awko-prycze. Szare wiato z okienka. Jeszcze luno.
Potem wchodz, coraz nowi i nowi. Po ile razy na dzie. Ju zbombar-
dowane Rybaki 23, to przejcie. Ju Mostowa ile. Ju Kocielna ile. Ju
Rybaki za Kocieln. Ju Bole.
W pewnej chwili weszy wanie te cztery pokolenia zbombardowanych.
Lusia Romanowska z Mareczkiem, jej matka pani Rymiska, i ciotka
pani Rymiskiej ciocia Zosia, w czarnym kapeluszu, w czarnym
paszczu, z ciemn lask.
Dzie dobry... czy mona...
70
Tak. Prosimy. Oczywicie. Skd jestecie? Tu jest miejsce. Prosz.
Z Kocielnej 2. Teraz nas zbombardowali. Dobrze, e yjemy.
Zrobilimy im miejsce blisko siebie. My caa szstka z kuchenk
z trzech cegie pod filarem. One usiady na awie chyba. Mareczek mia ze
trzy-cztery lata. Ciocia Zosia przysza do Lusi w gocie akurat 1 sierpnia.
Lusia bya literatk. Od razu emy si zaprzyjanili. Zaczy si gadania,
gadania. Tylko e nowe bomby. Nowe:
Raz, dwa, trzy, cztery... Nowi zasypani. I ci ocaleni, co wchodzili:
Mona?
Tak, skd jestecie?
Siadali. Opowiadali.
Cay nasz schron pod filarami y ze sob w wielkiej przyjani. Nie byo
tutaj ani jednej ktni, sprzeczki. Zreszt i w tamtych schronach te nie byo
le. Schrony byy coraz lepsze dla siebie. I byo coraz gorzej.
Nie pamitam daty. 23 czy 24 sierpnia? Po poudniu. Tego dnia duo
razy stalimy. By jaki instynkt, eby podczas bombardowania sta. Nie
siedzie. Moe nie wysiedziaoby si. A moe to, e przy filarach, bo
stawalimy dokoa filarw. Przy filarach niby ten jeden procencik szansy
wicej. W ostatecznych sytuacjach. Tak jak mj Ojciec jak raz w tym
samym czasie wpad do piwnicy gdzie midzy Marszakowsk a Zieln,
rbno obok, przebio piwnic i zaczo ukosem ich zasypywa. Wszyscy
wtedy stali w miejscu i tylko trzymali sobie rkami gowy. eby jeszcze
jak cega nawet spadnie to jeszcze da sobie szans. I jako ocaleli. Ci.
Tych obok zaraz zaczli jacy inni odgrzebywa.
Wic to byo popoudnie. Stalimy pod filarami ju chyba dosy dugo.
Bo samoloty zlatyway jedne za drugimi. I waliy. I nastpne. I bomby. Nie
wiedzielimy, co si dzieje w naszych blokach. W co ju tam trafili. Co
przebite. Chyba to wtedy zasypao w bloku A, od Rybakw. Wiem, e nie
byo ani pieww wtedy. Ani liczenia raz, dwa". Mama Swena oparta
gow o filar, koo mnie, modlia si po cichu. wiato wtedy si palio to
pamitam. Tak, to na pewno wtedy przebio blok A. Bo samoloty wci
zlatyway. Z wyciem. Potem to wycie bomby. Jednej, drugiej. I walio si.
Co si obrywao. Coraz bliej. Wtedy, przy ostatnim filarze chyba, pod
arwk stana nagle kobiecina w jasnym, takim zwykym paszczu. Nie
zna jej nikt. I nagle w tej ciszy zacza mwi:
Ludzie, mdlmy si, przetrwamy. Ludzie, mdlmy si do
witego
Krzysztofa wyja szybko z torebki obrazek. Znw co osypao si.
I znw wj-j-j-u-u.
71
 *# *
razek do gry.
wity Krzysztof nas z tej toni wyprowadzi.
ty.
szczu zacza mwi, monotonnie, ale tak, e dochodzio
owo, z caym sensem:
Kto si w opiek odda Panu swemu,
a caym sercem szczerze ufa Jemu,
miele rzec moe: mam obroc Boga,
nie przyjdzie na mnie adna straszna trwoga.
. Obok mnie. Pod filarem. Wycie. I wtedy usyszelimy, e
uk. Zgaso wiato. Co drgno. Zaczo si trz nad
e drugiego pitra oberwao si na pierwsze.
On ciebie z owczych obierzy wyzuje
i w zaraliwym powietrzu ratuje,
w cieniu swych skrzyde zachowa ci wiecznie,
pod jego piry uleysz bezpiecznie.
. Osypywao si jeszcze. Tylko cay czas kobieta w pasz-
Anioom swoim kae ci pilnowa,
gdziekolwiek stpniesz, bd ci piastowa...
si posypao.
wy.
Na rkach nosi, aby idc drog na
ostry krzemie nie ugodzi nog...
miejscu urwaa.
si dygot. Osuwanie si z szumem. Coraz wikszym. Swen
k za kolano. Ja wciskaem w siebie oczy i wtuliem
Wic ju? to ju? tak, trudno, tylko czy cinie od gowy?
zy? i eby tylko prdko." Dwa sklepienia razem runy
ra na parter, wic teraz my. Swen wciska gow gdzie pod
Matka Swena staa bez zmiany. Byo cichutko. Bya
Tylko co szumiao, osypywao si, jeszcze osypywao si,
z tym, e si kbio.
Nagle... zrozumielimy, e nas nie zmiady. I dopiero w
zaczli si krztusi, dusi, kasa, kto krzykn:
Drzwi! s drzwi?!
Drzwi! zobaczcie! czy nas nie zasypao? drzwi!
Zapaki! kto ma zapaki?
Drzwi?! chyba zasypao! okienko zasypao! zapaki!
Zbyszek, kaszlc, zapali pierwsz zapak:
Nic nie wida...
Drug, podchodzi:
Nie, chyba nie ma drzwi zasypao! Nie! s! s! otwi
w porzdku, w porzdku...
Zbombardowany blok A od strony Rybakw ogldali
dopiero na drugi dzie. Ze Swenem. Tego, co byo po zbomb
nad nami, nikt nie szed oglda. Na drugi dzie te nie. N
ciekaw. A mnie to dziwio. Ze wiatem byo chyba niewyr
pewnie jeszcze byo. Tam, gdzie nie byy przerwane prze
pamitam, jak na ten drugi dzie powiedzieli, e na parterze
prysznice. Z zimn wod. Trudno byo wymaga ciepej. Swen
mia chci na zimn wod. Ja te jestem zmarlak. Ale byo go
tym uwaaem, e te czynne prysznice po takim czym s m
okazj do wykpania si w jakiej spokojnej porze po nal
drugi dzie pod wieczr bo przecie te prysznice byy gdzie
a pod nami wiadomo co? wic jak to waciwie wyglda
Okryem korytarz, schody, wyjcie i stanem przed naszy
od podwrza, tego drugiego. Nawet wszedem na ten parter. B
Przecie te prysznice tam naprawd byy. I byy czynne. N
i kabiny. I mona byo bo nikt tak si do tych my nie pcha
rozebra si do naga i pokpa. A jak wygldaa reszta? Reszta
dwa sklepienia oberwane, zlepione w jeden betonowy grzyb, k
si dalej z reszt parteru nasz schron by wanie tam, gdzie s
jama z prysznicami, a zaczynao oklapywanie grzyba i przy
parteru.
Tego wanie dnia, drugiego po zbombardowaniu i p
bombardowaniach od rana do wieczora, po mojej kpieli, wie
si uspokoio, przynajmniej od bomb, przybieg do nas ksidz. N
nas. Bo i do innych schronw. I nie pierwszy ksidz. I nie pi
Przybieg, eby kademu schronowi udzieli tak zwanych
sakramentw. Przybieg tak, jak sta. Nie mia ze sob nic. Ws
ju wyczerpane albo przysypane. Pisz o tym, bo to te jest je
wanych wspomnie. Wiadomo, jak zawsze, w najgorsze czasy, kocioy s
zaopatrzone w te opatki do komunii i jak o to dbaj. To jest rzecz, ktrej
nigdy nie braknie! Kiedy na lekcji religii uczyem si o komunii witej
z pragnienia". Wtedy, kiedy opatkw nie ma, a chce si przyj.
Pamitam, e palio si wtedy wiato elektryczne i czy to bya nasza sierpnia bylimy bardzo naszykowani. I mielimy dosy Rybakw. Wisy.
piwnica,.czy obok. Byo w niej peno ludzi. Chyba nasza. Bo ksidz mia
blisko gowy arwk i strop. Byo ogromne przygnbienie. I skupienie.
Ksidz powiedzia:
Teraz odmwimy wszyscy razem na gos Spowied
powszechn.
Spowiadam si Panu Bogu Wszechmogcemu w Trjcy witej Jedy
nemu... em zgrzeszy myl, mow i uczynkiem moja wina, moja wina,
moja bardzo wielka wina."
Cisza.
A teraz powiedzia ksidz po tamtym odmwieniu
chrem
przyjmiemy wszyscy komuni wit z pragnienia. Tu krtka
modlitwa. Cisza. Wszyscy pochylili gowy. I ju.
Ksidz przeszed do nastpnej piwnicy.
Czy na noc, czy rano przenielimy si do duego schronu, do tego
starego. Jeszcze raz. W tamtej piwnicy, pod filarami, byo nam za bardzo
strasznie. Ale i tu w tej starej byo strasznie. Ogldalimy ju przedtem
te wejcia, zejcia w nasz kanalik. Ale dokd on prowadzi? Mylelimy
o kanaach prawdziwych. Do rdmiecia. Ale podobno tumy czekay na
wejcie. A na wejcie trzeba byo mie przepustki. A do przepustek byy
tumy.
Balimy si wejcia Niemcw. Balimy si tych cieni hemw. Przewa-
nie pod wieczr. Czy w nocy. Patrzylimy ze Swenem nieraz na sufit: czy nie
schodz, w kadej chwili mogli wylecie zza czogw. Czogi teraz
naprawd podjedaj. I od Wybrzea. I od Kocielnej. Powstacy
rozmieszczali si tylko po okienkach. I schyleni we framudze czekali nieraz
godzinami. Z granatem. Albo z butelk.
Mylaem wtedy o tych filarach. e w razie jak zaczn schodzi
(Niemcy) i rzuca granaty, to te filary zawsze jaka ochrona. Na pierwszy
rzut przynajmniej. Pniej nie wiadomo co ka wychodzi roz-
biera barykady pognaj przed czogami bo wci to robili. Przecie
Ra Ad. z Basi zostaa tu i bya gnana przed czogiem. Podobno
przedtem, w tej piwnicy jeszcze, mwia do Basi:
Nie pacz, i tak nie przeyjemy. Chocia przeyy.
Wic wci czowiek, razem z innymi ludmi, kombinowa: co teraz
zrobi? Ciotk Uff. i Mam Swena ju kilka razy ponosio, eby std wyj.
74
I dwa razy ju si zbierali. Na grne Stare Miasto. Tylko za obydwoma
razami ja gdzie byem. Po co. Raz na akcji pamitam. I dwa razy
jednak czekali na mnie a jak przychodziem, to by taki obstrza,
nalot albo w ogle jakie pieko, e odkadao si to wyjcie. Ale chyba 25
Tych blokw. My. Lusia z Mareczkiem i matk. Bo ciocia Zosia
powiedziaa, ebymy szli, ona tu zostanie. I Ad. si wybierali z nami. Bya
sprawa: gdzie i?
Do Sakramentek.
Ustalalimy na zmian:
Do Sakramentek.
Do Sakramentek.
Sakramentki prawie si w caoci ju spaliy. Ale sam koci jeszcze
sta. Nie wiem, w jakim stanie. Wydaje mi si, nadrbany. Ale e w zasadzie
sta. Czy z kopu? Nie pamitam. W tych czasach mwienie o czym, e
stoi", mogo by tak wzgldne, e po prostu nie wiem. Ale gdzie, jak nie do
nich? Na caym obszarze naszej dzielnicy zostay jeszcze tak jak mwili
wszyscy tylko dwa adresy: Hipoteczna 5 i Krzywa Latarnia (Podwale),
wic bralimy pod uwag te dwa ocalae domy. Ale skoro tylko te dwa
stay, to jaki tam tok.
Lusia mwia:
Najlepiej byoby na Hipoteczn 5. Mam tam znajom.
Ale znowu dodatkowa przeszkoda Hipoteczna 5 bya daleko. No,
ale tu zosta niemoliwe. Bloki s na wykoczeniu. I lada
moment Niemcy tu wejd. Jak nic.
A w gruzach?
Wanie! W gruzach.
To te ju padao nie pierwszy raz, ten pomys.
Kiedy gruzy te bombarduj.
Moe jednak nie tak bombarduj jak tu, nie celuj.
Tak, ale za to w gruzach jak przebije, to ju klapa, bo albo
jedno
sklepienie, albo wcale...
No i tak w kko. Zawsze co si nie zgadzao. Ale mymy czuli, e
musimy std wyj.
Dzie 25 sierpnia na pewno by straszny, skoro chyba ju wieczorem
ustalilimy, e o wicie wychodzimy. Bo przejcie na Nowe Miasto i na
Stare Miasto ju spalone, zbombardowane. I do Sakramentek trzeba si
wdrapywa po skarpie. Czyli po otwartej patelni". Pod obstrza.
75
 W nocy wpadli powstacy.
Kto pjdzie kopa okopy?
Wstao ilu. Ja te.
Tylko wracaj przed dniem mwi Swen.
Dali nam po opacie, kilofie. I biegiem na ulic. Po cichu. Ciepo. Tylko
wiem, e Rybaki, czyli tak zwane ulice, bo i Kocielna, i skrzyowanie
bardzo si ju wtedy odmieniy. W ogle byy niepodobne ani do siebie,
ani do ulicy. Ani do skrzyowania.
Zapanoway inne ukady.
Gry. Rowy. Barykado-ciany. Gruzo-barykady. Co raczej w po-
przek. I na gboko.
Mwi o zmianach na tak zwany niuch, dotyk: od dreptania, wyciga-
nia rk i wpadania kaszy gruzowej i dymu w dech; w ogle co w sylwecie
bo przecie to noc.
Jak si unosio tamto cae grne, znaczy: po grze, gra i to, co na
grze: Nowe Miasto Starego Miasta? Moe lepiej: jak wisiao? samo
w sobie i nad sob? przepalone ywymi ogniami? dymione? pylone? bite?
huczne? tuczone?
Sakramentki si paliy od gry do dou, od lewa do prawej. I tuky.
Jeszcze w lewo Dominikany, te si tuky, kotoway, pieky. Te do
dou. To, co niej szo, i w naszym dolnym miecie nie do pozbierania
co tu zbiera nawraca na ukad, jaki by jak nic ju nie byo.
Twierdza bloki, te od nas, twarde, szarpane i po ciemku. Mennic, czyli
Wytwrni, to si jeszcze widziao. Byy jeszcze stuczki, skorupy, midzy
ni a Pann Mari, t nad Kocieln. Na wysokoci.
Nic. Robotmy w miejskiej, twardej ziemi, z przewodami, gdzie tkn, i to
ile, odwalili. Blisko. I wio! No, pewnie, e to trwao troszek. Alemy
tymi rowkami skakali, szli chykiem, wracali. opaty, kilofy
zwrot. Szybko. Mj labirynt. Mj schron. Moi na nogach, z toboami.
Idziemy?
Idziemy.
Kady co bierze. Ruszamy ca kup. Bo i Ad.-mscy. Lusia z pani
Rymisk i Mareczkiem. Poegnanie. Przykre. Z cioci Zosi. witao.
I wanie o to chodzio, eby wyj, zanim zacznie si dzie. A jednak co si
zabaaganio. Czy za dugo co si pakowao, czy tamci wczeniej zaczli.
Bo ju by obstrza. U samego wyjcia by jeszcze krtki namys, czy
przeczeka chwil. Ale wikszo chyba pokrzykiwaa, e nie ma co. Bo
z kad chwil bdzie gorzej. Zreszt zaczli niektrzy ju wylatywa,
76
jednoczenie zaczy wali pociski, i od razu zacz si baagan. Na
Rybakach byo ju widno. Kilka postaci leciao zgitych pod toboami. Ja
miaem na plecach peno sucharw w kocu. Szlimy do tej bramy
Dominikanw z monstrancj, eby klasztornymi ogrodami dosta si po
skarpie na gr, bo Rybaki 23 byy ju zawalone.
Po chwili ciszy zaczo znw wali. Popoch. Pan Ad. z podwinitymi
spodniami lecia na samym przedzie z teczk. Pani Ra Ad. z Basi na
rku leciaa za nim i woaa, eby poczeka, ale znw waln pocisk i pan
Ad. zwikszy trucht. Wobec tego pani Ra z Basi wrcia si. Za panem
Ad. leciaa teraz Lusia z Mareczkiem, te coraz szybciej. Jej matka (pani
Rymisk) chciaa za nimi nady, ale nie moga. Ju wymijali j Ciotka
Uff. ze Zbyszkiem. Pani Rymisk woaa:
Poczekaj... poczekaj...
Mina j reszta naszych, a ona wci woaa:
Poczekaj!
Zrobio mi si gupio i wrciem si. Tych ile krokw. Zaczem j
podprowadza. Pod rk. Bo peno byo pod nogami gruzw. I si
potykaa. Jak szlimy za wolno, a tamci za prdko, to najpierw pod-
cigaem j. eby szybciej. Potem podlatywaem do tamtych. eby wolniej.
Ale by ju ostrza. Rozhuka si. Na dobre. I niewiele pomagao woa.
Wic znw wracaem po pani Rymisk. I znw wylatywaem. eby
zachowa niby jak czno. Pan Ad. by coraz dalej. I wyej. Na skarpie.
Lecia po tych gruzach. Spodnie zawinite. Potem po tej trawie. Z cegami.
Z tynkiem. Kurczy si. I lecia. Kiedy tak naprawd dokadnie wrcia si
Ra z Basi na rku nie mog ju ustali. Odwracaem si, ogldaem.
Podlatywaem. Nawoywaem. Widocznie ten instynkt stadny (we mnie).
Poza tym ja lataem w ogle. Duo. Po ulicach. A oni nie. I oni si bali.
Bo nie przywykli. Do tych pociskw i kulek. A to naprawd sprawa
przyzwyczajenia.
Wic Ra z Basi odpady. A caa reszta coraz bardziej chyba
rozcignita sza ju za t bram z monstrancj, ogrodami klasztor-
nymi, coraz wyej, ukosem. Po trawie. Ziemi. Kawakiem czego. Czasem
drzewo. To dobrze. Na oko. Jako osonka. Bo szlimy na Nowe Miasto.
I byo coraz gorzej. Im wicej na prawo. I im wyej. Szli jeszcze jacy inni
ludzie. Duo. Zreszt szli z gry na d te. Mijali nas. Sza jeszcze z nami ta
gruba kobita. Z Towarowej. Co spaa na tych drzwiach od ubikacji. Co
miaa przywizane do plecw. Pod szyj. Chyba. Bo sza od niesienia
czego schylona.
77
 Zaczo huka i od erania. Od tamtych. Zza Wisy. Front. I to hukanie
narastao. I to niemieckie te. I kulki. Koo nas. Coraz gciej. Czyli chyba
w nas (miay by). Robio si gorco. Bio w oczy. Bo ju to soce. Pani
Rymiska jako wesza w tempo. Nie wiem, ile czasu szlimy. Pod gr.
Ukosem. Zaczlimy si drapa pod Sakramentki. Znaczy: pod Beno-na-
Biekowskiego. Ktry by ju w gruzach te, ale jako jeszcze niby sta. Ale
bylimy dopiero pod nim. Ju nad Rybakami, nad kamienic numer 23 w
gruzach hen w dole. Ale do Benona jeszcze byo wysoko. Wlelimy na
najgorszy obszar. Najtrudniejszy do icia. Spadzisty. I najwicej ob-
strzeliwany. apalimy si chyba za gazie, za trawy, eby robi krok
wyej. I wyej. Za byle co. Bo kulki wiu! i wiu! W te gazie. W te trawki.
W nas jako nie. Ale to nie byo takie pewne. Gazki i trawki byy szare.
I tryskay co i raz kulkami. Pociski te. No i ten front. Grzmot za
grzmotem.
W tym wdrapywaniu si po trawkach co mi si rozlunia na szyi, zsuwa
z plecw, i... leci koc z sucharami, spada... niej... suchary si rozpryskuj,
gdzie si da. Natychmiast zaczynam apa te najblisze. I do koca. Rwno
z rozpacz. Jedna gar. Druga. Trzecia. Ale reszta i niej, i w trawie,
i z osobna. Moi ju od ilu tam sekund dr si na mnie, prawie pchaj, nie
daj.
Zostaw to, zostaw to!
Widzisz, co si dzieje!
Miron, Mirek, Miron!
Ja nic. Przecie gd. Kada gar sucharw to ycie na dzie.
Miron! Zostaw to!
Miron!
Miron! Chod!
Woali wszyscy. Ciotka Uff. Zbyszek. Swen. Celina. Swen bardzo
krzycza.
Miron! Miron!
Mam te gosy do dzi w uszach, jak ywe. Czekaj. Troch id. Prawie
wracaj. Staj nade mn. Z tymi tobokami. Garbaci. Bo wci bzyka
i bzyka. I wali. A tu kady suchar. A tu ile ich w trawie. Trawa gsta.
Zbieram, piorunem. Ale...
Miron! Miron!
Ci, co byli niej, podeszli ju nade mnie. Jacy inni ludzie nadchodz.
Garbi si. A tu w nas bije i bije. Ju nie tak duo. Jeszcze ten. Jeszcze ten.
Z trawy trudno wydubywa. Wyrywam. Te suchary.
78
Ju, ju woam ju, ju!
Mirek! Mirek! najduej pamitam gos Matki. Krzyk. I jej
schylanie si cigle. Z takim kocem jak ja. Z sucharami.
Ju-ju! bo ju.
Ju! i wi, i na plecy, i podlatuj.
Szybko. Szybko. Bo le. I wpadam w ruiny fabryki-kocioa. Deski.
ubudu. Tup-tup-tup. Resztki sali. Chyba jeszcze byy. Front Benona. Od
gry. Dechy. Kupa gruzu. Gruziku. Wapna. Tynku. Trzciny. Drzazg.
Cegie. Gzymsw. W ogle. Co tylko. Ju na skarpie. Ju nie na tej
patelni-pochylni. Moe trafi. Ale co za Benonem, to za Benonem. Zreszt
dochodzimy ju do tych, co i dzi s, elaznych sztachet. Brama. Przez
bram. W uliczk. T ulicuni od Benona na Rynek Nowomiejski. Po
prawej Przyrynek, Panna Maria ta ceglana, stara. Po lewej Sakramentki.
Ludzi peno. Z toboami. Z garbami. Z czym pod pach. Z koszykiem. Z
byle czym. Albo bez. Tu pamitam, e pan Ad. chyba w tych
podwinitych nogawkach popodskakiwa, po gruzikach, odpadach i od-
padkach domw. I tak go gubi w pamici. Rynek w trjkt. My u
podstawy. Jako si namylamy. Gorco. Jasno. Dym. Huczy. Front.
Ludzie.
U szyi leja rynkowego zebrane w kup skupienia toku z ludzi; gruzw; te
pomieszane ju, wiszce, sterczce, lecce bo coraz jeszcze co leci,
zlatuje (przecie wci si dalej jeszcze z m i e n i a ! ) te Freta, Kola,
Franciszkany. Rozupane kamienice. Nadbudwki. Po ile piter. Roz-
upane na piony. W ukosy. Puste. W wiry. W wisiory. Z wapna, trzcin,
desek, cegie. Strasznie duo tego. Z tego bya caa Warszawa. Prawie. Te
piciopitrowe te: trzcina, wapno, cega, dachy. Czyli drzazgi. Rozsypki.
Suche to. Trzeszczao. Jak trafiao w to, to to tryskao. Dom po domu.
Wisiay z dziur po balkonach albo z niczego ju po nich gzymsy
podstawkowe konsole z blachy. Hutay si. Brzczay. Tuky. Cienkie,
puste w rodku, te, co si mylao, e to gzyms mur-marmur. W ogle
Warszawa zdradzaa si ze wszystkich swoich sekretw. Ju si zdradzia
nie ma co ukrywa. Ju si sypna. Wkopaa. I te sto lat wkopaa. I te
dwiecie. I te trzysta. I te wicej. Wszystko si wydao. Od gry do dou. Od
Ksit Mazowieckich. Do nas. I z powrotem. Sta, Sobieski, Sasy, Wazy.
Wazy, Sasy, Sobieski, Sta, Fukier. Sobiescy, Marysieka, Sakramentki.
Skrcilimy. Wszyscy nasi. I ta w prgi od drzwi, i rni, co szli,
podchodzili, odchodzili. Front si rozegra. Jak ta ziemia. I na cae gruzy i
niebo. Niebieskie. Zadymione. Czerwone. Soce. Kurz w zbach.
79
 Z wapnem. Gruzy pachn. Silnie. A spalone jak! A huk jak pachnie z t
posypk. Przez uszy do nosa. Nos ma jeden katar z oczami. Pacz
mechaniczny. Przesona. Dosownie. Reszta? Rce pracuj. Troch jak
u lepych. Nogi w czym. Plecy maj wpraw. Cao zlepiona, spocona,
zmachana, co si mwi na tle. Myli te. To samo, szybciej. Wejcie.
Z ludmi. Pod czym. Patrz. W dziur. Szpar. Schodki. W co ciemne,
wilgotne, z tokiem. I ta klapa, czy to bya klapa? to wejcie (zejcie) pod
Sakramentki? Czy w ogle co z desek? I pod tym gboko te chmary. To
gniazdo. Swen tupie, krzyczy, zapiera si.
Ja tam nie wejd. Ja tam nie pjd. Chodmy. Do Sakramentek nie
chodmy. Do Sakramentek nie wejd. Do Sakramentek nie wejd.
Pchamy go. A on swoje:
Do Sakramentek nie wejd. Do Sakramentek nie wejd.
Staje przed nami nagle sakramentka. Od dou.
U nas ju bardzo ciasno, tysic osb pod kocioem rozkada rce;
ma schylone oczy z gow; mwi szaro-szaro dalej: Naprawd, dokd
moglimy... przyjmowalimy... zakopotana urwaa.
Moe, a moe my na to.
No, dokd moglimy...
Moe jednak znwmy, czyli Ciotka, Matka, Zbyszek, ja, Celina,
Lusia z Mareczkiem za rk (po skarpie go niosa, zasaniaa sob), pani
Rymiska. I ta z Towarowej.
Moe, moe jednak...
Moe jako...
Prcz Swena, ktry:
-Nie!
i -Nie!
Tu nie! i tupa na boku.
No, jak pastwo... no sprawdcie, tok... i ciany zarysowane... tyle
bomb... ju trafio... w nas, w koci widzicie. (Tak, koci drzwi. W rowki. Posza. Odesza. Si rozesza. Nie wiem. Bo to wszystko si
Sakramentek na wierzchu nie bardzo ju jednak istnia, tak, tak, ju wtedy,
a nie miay wicej nic, nic, tylko to, tyle, ile pod kocioem, pod t klap.)
No wejdcie, prosz jak si zmiecicie prosz, zobaczcie, wejdcie, Jezuici? Obok. To samo co Katedra. Dominikanie. Moe Dominikanie.
prosz zapraszaa pod klap w d.
Co tam byo?
Bylimy zakopotani. Teraz my. Z toboami z sucharami. Wej? Nie?
Nie, tam nie zejd, tam nie wejd, nie, nie. Swen zdecydowa, nie
dopuci.
80
To gdzie teraz?
To gdzie teraz?
Do Panny Marii?
No, czy tam s? tam przysypao, o! jak wyglda! Wygldaa
strasznie, Panna Maria. Tak, tak. Przypominam sobie teraz wszystko. Jak
to byo ju wtedy.
A moe siedz?
Moe s.
Chodmy.
Podeszlimy pod Pann Mari. Zupenie nas odstraszya. I koci. I ta
ciemna dzwonnica. Jak te zabawy na wsi w sklep, w kakao z cegy; ano taka
bya Panna Maria.
I czy tam teraz siedz?
Siedzieli. Ajednak. Pod tym kakaem" z cegy. Kto informowa. Kto'
z nas troch pyta. Zreszt ludzie szli. Wracali. Wlekli si. Rozgldali.
Soce. Upa. Front. Te nasze: kulki, wisty, gwizdy, pociski. Nikt si
nigdzie nie mieci. Tu te siedziao ile. Dwa tysice. Bo ja wiem?
Do Franciszkanw? Zburzeni. Pewnie te siedz. Dwa tysice. Trzy.
Pod gruzami. Wracamy. Jednak Sakramentki.
Jeszcze raz stajemy. Wpatrujemy si. Pod klap. Ale Swen krzyczy,
cignie nas.
Ja nie pjd. Idcie! Aleja nie pjd. Ja nie pjd. Do
Sakramentek
nie. Wszdzie pjd. W gruzy tak. Ale do Sakramentek nie. Do
Sakramentek nie!
Swen zrobi swoje. Odeszlimy. Idziemy. Grzmi. Ten front. Sypie si.
Wci. Co. Wazimy w t szyj Rynku. Tu gdzie chyba ta kobieta. Od
rozazio. Nie trzymao kupy. Mijao. Szo.
Garnizonowy? Dosta. Paulini? Po Paulinach. Katedra? Wiadomo.
Idziemy Freta. I tak kocioy zreszt nie s dobre.
Krzywa Latarnia tam wanie chcemy, albo Hipoteczna 5.
Chodmy na Hipoteczn 5 to Lusia.
Moe w gruzy? Peno ludzi, przecie mwi, siedzi w gruzach.
Moe?
Chodmy pod Krzyw Latarni.
Tak, tam nie puszcz.
No to w gruzy.
81

Wstpmy do Dominikanw.
Patrzcie, jeszcze stoj.
Stali. Jako koci. Klasztor gorzej.
Wchodzimy. W istn szaf. Pseudogotyck. W krucht. W kruchcie
w lewo rzd kuchenek. Wicej pokraki ni kuchenki. Za to na wszystkich
gary. I wszystkie dymi. Ale jak! Rzdem. Przed kad stoi, kuca baba.
Rozczochrana. Pod siwe wiato, I macha pokrywk. Tak du. Od
kotw.
Wchodzimy. Na wprost. Drzwi. W d. Bo schody. Koci w dole.
W kociele echo, huk. Tok. Skrcamy. W naw. W lewo. Peno. Otarze.
A duo ich. Obijane zotem, srebrem. Baroki. Figury. Roztaczone. wite
gwatowniki, mistyki. Krc si, od otarza na boki, w gr, w skosy. Pod i z powrotem. Wal. Podpalaj.
otarzami, pod kadym (dlaczego akurat?), na schodkach postacie. ywe.
Plece. Swojski barok. Te w skosy, w boki, tylko e w d i w wymito- z powrotem na Podwale i t bram Chodkiewiczw z krat. W to samo
szonych ciuchach.
Wychodzimy... Barykady. Nasza Mostowa w d. Po lewej ju po
Gdaskiej Piwnicy. Spalona. Po prawej mostek, korytko po fosie. I mury.
Te stare. Rekonstrukcje. Cegy. Grubo. I tu ludzie. Pod murami. Rozo-
eni. Na trawie. Nad dnem rzeczki. Nieczynnej w dole. Od czterystu lat. Im
bliej mostku, tym toczniej. I to pod goym niebem tak! Dalej te jednak.
Obsiedli. Obleli. Te mury. Bo one id, krc. Rwno z Podwalem. A my
idziemy, krcimy Podwalem. Tym wskim. Jest. Krzywa Latarnia.
To tu mwi Mama.
-Tu?
Ale w bramie (bo to kamienica) stoi starszy pan, ysy, moe mia wsy.
Racja: wszyscy wtedy mieli brody, wsy, wosy.
Ludzie kochani mwi co wy? Wy tu chcecie? Trzy tysice. Szpilki
gdzie niema... trzy tysice. Dusz si. Udusz si. Ludzie, mowy nie ma.
Nawet bycie nie weszli.
Nawet emy nie wchodzili. Nie mwili. Nie stali. Ju szlimy dalej.
Chodmy Hipoteczna 5 mwi Lusia a moe...
Gdziee? i puszcz?
Tam pi piter, mam znajom. A jak nie, to w gruzy...
Pewnie, e w gruzy.
Ale gdzie? W ktre?
No, poszukamy.
To ju chodmy w stron tej Hipotecznej. A nu.
82
Idziemy. Z wskiego Podwala w szerokie. Tyy paacw. Ludzi. Ludzi. I
co huka. Grzmi. I ten front. I inne. Samoloty. Ju gdzie... Trzeba si
spieszy. Na Dug machno si rk. Ju tam wtedy by klops. I te
szpitale. W piwnicach. I ci podpaleni lotnicy. Poprzebijao. Poprzebijao.
Przysypane. Wszystko. I Dominikanie mieli za dzie dwa te to mie. I ci
ludzie. I ci wici. Razem. I do piwnic. I w ogle.
Chodmy w Kapituln. Do Miodowej. Kapucyska jest prawie
naprzeciw. Byle przej Miodow. A podobno trudno.
Nie pamitam, czy weszlimy w Kapituln, i tu kto mwi, bo duo stoi,
wraca, e Miodow si nie da. Zalana. Zagrodzona. Barykadami. Gruza-
mi. Ale to, e ostrza. Z rogu Koziej, z siedmiopitrowca. I od Bonifrater-
skiej. I co jaki czas czogi. Od Krakowskiego w Miodow. Dokd mog
Wic czy Kapituln. I w prawo, przez zburzone co tam. Czy
podwrze, wielkie. Czy e Kapitulna zagrodzona barykady. I od razu
przez te kraty, bram, w ten dziedziniec, w to gruzowisko, bo wszystko tu,
oficyny, bloki, front zburzone, spalone, sterty czego, cegie, desek. Cae
gry. Kupy. Przez podwrze. Potykanie si. Moe tdy przeskoczymy? Do
sieni, do bramy. Z bramy do bramy Paca. Obok Kapucyni. Kapucyska.
A z Kapucyskiej przebicie jest na ty Hipotecznej. Tam ju blisko. Ale
gdzie tam: przej Miodow. Sycha, co si dzieje. Ludzie wracaj.
Ostrzegaj.
Nie, nie, bo peno ley zabitych. Kto przelatuje, zaraz ley. I jczy.
Albo trup.
Wchodzimy w wypalony, cakiem wypalony, zawalony tylko te piony
stercz front. W sie. Schody w d. Czarne. W d jeszcze czarniejszy. I
w straszny upa Po poarze.
Tam kto jest. na dole, zejdmy spyta.
W ogle tu zejdmy, zobaczymy.
Schodzimy.
To Miodowa, tak?
Miodowa 14.
Na wprost w czym ciemnym, czarnym na dole kobieta. Schyla si. Co
robi. Koo kogo. Plecy. Goe plecy. I rana. Wida- Z daleka. On ley
plecami do gry. Na ku. Ona mu przykada waty, gazy. Klitka. Czarno.
1 szum. W ogle woda. Wodospad.
A przejcie jest? przez Miodow?
83
 Co? Przez Miodow? Obstrza. Gdzie tam. Idziemy po deski dla nas mwimy ze Swenem i wychodzimy. Bo
Sycha obstrza i szum. jeszcze stoi elazne ko z siatk. Ca. Ale jak na tym?
A co to? O Jezu! sycha zza bramy, z Miodowej o Jezu, ratunku!...
Caa ulica zalana. Pynie rzeka. No tak, to on.
I tu leci? spada? No i polaz, ten z wsami, i teraz ley, a teraz jak i. Kto mu pomoe,
-Tak. jak tam zabijaj?
Wodospad dosowny. Ona moczy opatrunki w tej huczcej wodzie Szukamy na podwrzu desek. Wszystkie suche. Trzeszcz. S. Takie
dugie. Dwie.
z gry. Luksus!
Dobra.
A te piwnice w lewo?
Bierzemy.
To Izba Rzemielnicza. Niesiemy.
Tam da si? Tamten jczy. Trudno.
Pewnie. Pusto. O Jezu... ratunku... ratunku...
Wchodzimy w lewo. Za filary tego przedpokoju niby, zaraz obok, Ukadamy dechy na ceglanych podprkach. I od razu si kadziemy
z ocalaym Chrystusem na krzyu olejno. Jaki starszy pan, z wsami, obok. Swen na desce. Ja na swojej. Po lewej wysoko okienko. Ja od
zaglda, schodzi, pyta, odradzaj t Miodow, ale on nic, idzie. okienka. Tego od Miodowej.
Wchodzimy w dalsze. Za prg. Czyli za to, co zostao, za wypalon do O, jak dobrze mwi.
cegie framug. Jak dobrze mwi Swen.
Zostamy tu. Ranny po godzinie po dwch cichnie. Kto go albo zabra, albo si
Zostamy tu. wykoczy. My. Trudno. Swoje. W dziewicioro mieszkamy: Miodowa 14,
Wszyscy naraz godzimy si. Ulga. Pusto. S gruzy. Co jest. Nad paac Chodkiewiczw, Izba Rzemielnicza (front kamienicy od Miodowej,
gowami. Sklepienia. Niecae. Bliej ulicy co chyba brak. Ale mao. I to dziedzicowy od Podwala, bok Kapitulna).
nic. Okienko jedno czy dwa? Chyba jedno. Tak. Jedno. Filar czy dwa filary. Naprzeciw Miodowej paac Paca wnka empire, z paskorzeb,
Wszystko w czerniach, popioach, upale. Ju wiem. Filarw wicej. krat i tym dziedziczykiem w krg. Na prawo paac Prymasowski. Na
I okienko drugie. Od drugiej strony. Podwrza. Dalej w lewo framuga prawo po naszej stronie Bazylianie. Na lewo po naszej paac
Igelstrma, Branickich. Wszystko na dwa fronty: Miodowa Podwale
i co dalej jest takie jak to.
(wjazd). Na lewo, po nie naszej, za Pacem, tym w kko, w pkole, mur
Lusia rozkada paszcz za filarem na kupie popiou i tynku, siada, ciut cofnity, schodki taras figura nad takim czym: Kapucyni.
pierwsza. Z Kapucysk. Te Sobiescy. Na Krakowskim Matka Boska na czele
Uuff, Robinson Kruzoe. rozwidlenia, Zwyciska, sercowa od serc ze zot, wotywna, obwieszona
Mama Swena siada na skrzanym fotelu. te Sobieski. Sakramentki Marysieka. Senatorska dla wszystkich
Uff... jak dobrze. krlw prosto z elekcji pierwsze dziki, buch na kolana.
Ciotka siada na drugim takim samym fotelu. Bliej ciany. Leymy na dechach. Nie heblowanych. W drzazgi. Swen mwi:
Olaboga... nareszcie. Daj Boe, ebym mia cae ycie takie ko.
Zbyszek siada na trzecim. Celina kadzie si na dziecinnym wzku, na Pewnie przywiadczam, i te z tym dobrym mniemaniem, e
rodku. nic
Oo, dobrze... Wisz jej nogi i gowa, bo si nie mieci. Ale lepszego nie ma.
szczliwa. Jak wszyscy. Mama Swena robi jedzenie. Ostatnio jemy nieduo. Dwa razy dziennie.
My ze Swenem apiemy trzy cegy. Jest ju kuchnia. I po bardzo nieduo. Chciaa nam Mama dogodzi. Zrobia zacierki na
jakiej resztce octu, ktr miaa.

84 85
 Jdi///.
o, zrobia mwi Swen.
e, nie da si chyba je mwi.
prbuj.
. siedziaa tam w tej ciemnicy pod wodospadem w halce.
k dla odmiany. No i nie wyszo.
a si to. Dostajemy co innego. Moe kaw z sucharami.
e, dostawao si w szklanych soikach. Przynajmniej tu
itam. Czy byy znalezione ju na Rybakach, czy zaraz
orowe. Zielone. Brzowe. I moe troch pogite. Od
oiczki.
ie na Miodowej w popiele, bo strasznie tu si grzzo
ntylatora sypay si jak tylko hukno kupy sadzy.
cie byo zaraz popsute; i zaraz dalej i w kko psute
e ruszalimy si. No bo gdzie? Jestemy w gruzach.
a, tego jednego, jest. Albo trafi akurat w nas, albo nie.
ije. Tu ju cudw nie ma. Wic siedzimy. Wal.
ej. W skarp, w Dug, w Podwale. W Miodow. Nawet
jedzenia. Nauczylimy si tu zupenie jedzenia nie
e ju bardzo bliskie bomby. To na chwil czowiek si
ywali. Mama modlia si. Zaproponowaa raniec na
y. Potem z Lusi i Swenem mylelimy, co robi. Czy
y, czy Lusia. Lusia wpada chyba na to, eby gra
y we troje. Ze Zbyszkiem. Ale chyba Zbyszek siedzia
byy wygodne. Due. I dziwnie poprzeginane w przegu-
e nie chciao si wsta z wzka. Leaa, czyli wisiaa
zt ng. I bya zadowolona. Pamitam, e karty byy
naszych deskach. I e duomy si nie nagrali. Bo ju
przerwao. Niby nic. Odleciay. Gralimy dalej. Znw
omby. Znw patrzenie w sufit tak dla wszystkiego.
byo przynie wody. Dla Mamy. Do gotowania. Dla
miskiej, Do mycia. Do rnoci. Woda jest trzeba
dzbankiem i z kubem do tej ciemnicy z rannym z on
tam si nabierao w sekund. Poleciaem zaraz tam si
m. I pra koszul. Myda nie byo. Ale kto tam marzy
zarna. Przyleciaa na ten pomys zaraz Celina. Te pra.
a dziwi. e tak pierzemy. A moe dziwi si dopiero
yba prao si niejeden raz. Po kadym grubszym
zakurzeniu. Czy wybuchu sadzy. Suszyo si w dziesi minu
Wanie to gorco. Nie do wytrzymania. I chyba wedug po
zwyczaju chodzilimy w rnych strojach; pamitam, e ta
wzruszaa halka? Natychmiast si ustalio, e do pokoju, teg
za tym najbliszym za nami, bdzie si chodzio na kup
wychodzenie na podwrze byo bardzo ryzykowne. Nawet wy
schodki, przynajmniej te wysze. A wychodzio si na sch
mona byo wytrzyma z gorca. Oczywicie woda. Mocz
trzeba i powietrza. Jak si ciemnio, zaczlimy obsiadywa t
nisko byo za gorco, tak jak na dole. A od poowy mnie
wlatyway odpryski z pociskw. To zauwaylimy. Wic wy
rodkowe stopnie. Tam gdzie ju mona apn yk powie
odamki ju nie dolatuj.
Poszo si spa. Pooenie si spa polegao na usidni
w swoim fotelu, wzku, na rozoeniu si na paszczu na kupc
Lusia z Mareczkiem. Albo, jak my ze Swenem w tym, w c
a byo si w jednym na dechach. Czyli na tym samym, na
miejsc zaraz, ale to zaraz i to wszyscy naraz po wejciu
T pierwsz noc przespaem nie na deskach koo Sw
elaznym ku z go siatk, bo tak sobie stao obok puste
hamak. A e niemoliwe tu byo by w ogle w marynarce,
jedna cienka koszula i ju siatka, elazna, w drobn kratk. N
ilu godzinach i czy ju o wicie, czy wczeniej, wstaem i wrci
Cae plecy miaem w drobn kratk, w kolczug. By jeszcze
wyj i pooy krat, sam siat znaczy, na dechach. I na tym
nie. Te le. Co lepszego od desek? Zostao si na deskach.
Pierwsza noc i te nastpne, i cay chyba czas Miodow
ksiycu. Dymy dymami. Poary poarami. A tu jako z n
przez okienko wida byo grn cz wnki bramy paacu
fryz. W ksiycu bo pogoda to bya, chyba e co z
przesonio ta wnka. Szarobura przypominam sobie.
W nocy wic miaa kolor przestaych do wyschnicia zac
tajcie, e byo wci sucho w gbie). I ten fryz. Z postaciami.
Postacie byy paskie, ale daway cienie. Jednak. Do tego
Patrzaem na to godzinami. Zaintrygowany. Zdawao mi
mniej. Troch miaem o to do niego gon pretensj. Zacierk
Wszystko wtedy byo suche, mkowate, zacierkowane, d
I w tym wszystkim wodospad. Te! Przypadek, cud luksus. Wodospad tylko ze schodw obok. Te spopielone piwnice. I zaraz znalazem. Bo
szumia. Pobrzkiwa. Woda spadaa gdzie niej, ju nie pamitam jak. Mama Swena powiedziaa:
Caa Miodowa szumiaa. Przecie sza wci ni rzeka. Paac Paca. Bd co Mirek, ty tak potrafisz wynajdywa. A mnie by si przyday
bd. Tego Paca. Od paaca. Tego, nie tego. Ale tu tak sobie jakie
wyobraaem odbyway si sdy grodzkie za Prusa. naczyka. Filianki. Bo mamy za mao soikw. Na pewno bd.
Wic potem ta siatka. W nocy. wit. Jak zwykle pogoda arcy. Upa. No, I byy. Zaraz byy. Jak wszedem. Rozejrzaem si. Pogite. Przypalone.
a tu i upa, i do tego jak w piecu. Pi dni temu dom si spali Ale wida, e porcelana. I e w kwiatki. I e od kompletu. Ze spodeczkami.
powiedziaa ona rannego w plecy, ta w halce, z ciemnicy pod Ucieszyem si. Wygrzebaem. Zaniosem. Mama Swena te si ucieszya:
wodospadem. Dugo dom stygnie. A w lecie? Co to pi dni! A ile czasu O, jak to dobrze, bdzie w czym dawa.
poar pachnie! To wiem po 39 roku. Chyba pachniay te wypalenizny do Moe to wtedy wanie pokazali mi:
powstania. Tak. Bo te z powstania pachniay znw z pi lat. I po omiu O! patrz, odamek, jeszcze ciepy! Wpad...
latach jeszcze zalatyway. Tyle e deszcze i to nasiknicie, i tyle ludzkich Teraz?
kup, zaschnitych, nowych, wci, e trudno mwi, co pachnie. Wic Tak, akurat na twoje miejsce, gdzie plecy, jak tylko wyszede.
przebudzenie si z krat na plecach. Prba pooenia kraty na dechach. No, ledwie si podniose i wyszede, a to pac! przez okno.
I pooenie si na tym. Wreszcie rezygnacja. ko sobie zostao, gdzie Miae
stao. Z kolczug. I puste. Zardzewiae, elazne. Przecie si palio. Jak szczcie!
ocalay fotele? Nie wiem. Bo e ten Chrystus i nieodupki tynku. Miaem. Bo wicej nie wpad. aden. Ten sobie obejrzaem. Ano,
W przedpokoju. Ale fotele? Nie wyjanione. Nie wiem, czy to wtedy, czy na ciepy. Taka klucha. Tyle e z elaza.
trzeci dzie, ale chyba na ten drugi, tylko nie z rana, bo leelimy, leelimy. I moe to tego drugiego dnia - zrobilimy z Lusi i Swenem konkurs
Byy naloty. Dostalimy po kolorowym soiczku patkw czy krupniku. literacki. Pomys i od razu:
Chyba resztk kaszy. Czy przedostatni kasz. Wic z tymi naczyniami Robimy?
leelimy pod framug midzy nasz sal a tym duym przedpokojem Robimy.
z Chrystusem na filarze. Bo chyba by na filarze. A moe za framug na Teraz?
cianie. Bo wszyscymy si w jednej framudze nie pomiecili. Omioro Teraz.
dorosych. Bo dziecko przy kolanach. Wic cz chyba sza pod filar. By Teraz, ale co?
zaraz. A liczy si tak samo. Jak framuga. Zawsze to co, co w razie trafienia Temat?
i oberwania si czego, tych resztek, moe zosta. Framugi ze cianami No ten...
w pionie zostaway. Najczciej. Te zaleao. Ale miay szans. Filary te. Dobrze, ten.
Jakie. To nie betonowe co prawda. Jak tam na Rybakach. Ale zawsze. Piszemy...
Wic jedzenie w tych soiczkach brao si z sob w t framug i, e byo si Ile czasu?
godnym, no racja! i to jak! to to by powd. Si jado. Patrzao w gr. Dwie godziny.
Czasem potrafio posypa. Kasz. Kaw. Dlatego si nie zostawiao. To by Dobrze.
drugi powd. W sali tak zwanej zawsze duo rzeczy si sypao. Z gry, Uwaga powiedzia Swen, jak ju mielimy w rku owki, papierki
z okienek. Z sufitu. Z niewiadomokd. Pewnie, e si odgarniao. I jado.
zaczynamy.
Bo co? Bo i tu posypywao. Ale zawsze mniej.
Konkurs by przerywany. Kilka razy. Lecielimy we framugi. Potem si
Wic chyba to tego dnia po co na chwil zerwaem si z desek, bo
odczytao. Po kolei. Nie pamitam nic. Pamitam tylko kartk Lusi, du,
przecie si leao, jak nie stao si we framudze, i poleciaem na podwrko.
od poda, taki arkusz! I jej pochye, drobne pismo owkiem. I e jej byo
Moe po filianki. Do ssiedniej klatki schodowej. W tym samym rogu,
najkrtsze.
Wentylator si odmyka. Sadze leciay. Raz obsypay Zbyszka. Koszule
88
wiec wci si prao. I si moczyo, eby si chodzi. Raniec oglny.
89

Wieczr. Troszk niby chodniej. Ale gdzie tam. To lato. W Warszawie.
I w tej piwnicy. Wic na schody. Wynalelimy idealny stopie. rodkowy.
Najwicej tam wysiadywalimy. Celina, Swen i ja. Na jednym schodku. Ale
pamitam, e kiedy na dwch. To moe byy dwa idealne?
W nocy dechy. Ksiyc. Szrapnele. Szafy". Wanie. Miotajce si
szafy". Bo fryz fryzem, a spokoju to tyle byo co i w dzie. No, tyle e to
jednak nie samoloty. I na te nocne bronie to si nikt nie myla rusza
z miejsca. Leao si. Suchao. Patrzyo. Co si sypno. I dalej dym, cukru. Ju odkd bez cukru. Od pocztku chyba. I po trzy suchary. Takie
dym i ksiyc w pkolu na fryzie. Podjeday czogi od Krakowskiego. ju cienkie, powyginane, niecae plasterki czarnego chleba. Potem byy ju
Zatrzymyway si koo nas, gdzie przy Kapitulnej, pewnie pod barykad.
I waliy. I waliy. Miarowo. Gucho. Sucho.
Pyk!
I po kadym pyk! co si sypao. Nieraz liczylimy. Gono. Raz sta pod framug. I licze.
doliczylimy si ju na pnie do 123. I wtedy mnie brzuch od tego huku
i pyu rozbola.
Wstao si. Soce. Upa. I tu jak w piecu. Dom nic a nic nie chcia
stygn. Moe ostyg o jeden, dwa stopnie? Ale czy czterdzieci dwa, czy
czterdzieci to wszystko jedno. A tyle byo na pewno. I przewiewu tyle
tylko, co od bomb, miotaczy, pociskw, granatw i czogw. Te za to miay
t z stron, e osypyway co tam zawsze. Albo maego, kruszonego, a za
to z popioochodem, czy jak nazwa, popioopodrywem. Albo obryway
gzymsy, gzymsiki, konsole, mury, murki, cegy, zlepy cegie, tynki, kawaki
ktrego pionu; popychay kupy gruzu, te nad nami, te od frontu i od
bramy. Zdawao si nam, e od pociskw i miotaczy min (tych szaf)
cigle co si zwalao, sfruwao albo od bramy, albo od frontu. Coraz mniej
byo tego frontu, tych pionw, tych aurw, wisiorw. Szafa" swoim raz-
dwa-trzy, i drugie raz-dwa-trzy, szarpaa wszystkim, szarpaa, miotaa. Nie
na darmo ta nazwa: miotacze. Miotaczy ognia z pocztku si balimy. e
maj dostp do nas. Przez te dziury, aury. To samo z czogiem. e trafi.
Ktrym wlotem. Albo podpali. To samo granaty. Ale po dwch dniach
przywyko si, e nie dowidrowuj si do nas. Byle tylko ci z czogw nie
wpadli. Nagle nie zaczli nas obrzuca. Drze si. Kaza wychodzi.
Ijednoczenie wali. A potem gna przed sob jako oson. Wszystko to na
razie by byo jako. Ale samoloty. Z samolotami nie mona byo sobie
poradzi. Piwnica jako nowo, jako gruzy, ju nie bawia. Moe by
i bawia. Co z tego. Jak cigle co dwadziecia, co pitnacie minut lec.
Ciskaj. Znw przelatuj. Znw ciskaj. Co dwadziecia minut dziesi
stania we framudze. No tak. P na p. Nie pamitam, co wtedy z frontem.
90
Pamitam to. Framuga. Mama Swena opiera gow o pocztek ciany, pod
olejnym Chrystusem. Walili na olep. Wszystko jedno im byo gdzie, skoro
wszystko ju poszo. Wic sypay si te same gruzy trzeci raz, czwarty raz.
Gruzw ubywao, jako resztek aurowych oson.
Wstawao si rano, nie do jedzenia przecie, bo zaczo si je ju chyba
wtedy raz dziennie. Mama nad wieczorem robia z resztek kaszy zboow
kaw. Na wszystkich. Rozdawaa po filiance kademu. Oczywicie bez
tylko po dwa. To bya najuroczystsza chwila. I przedtem czy potem
- raniec. Dzie by dugi. Chocia niby si mwi, e koniec sierpnia -
dzie krtszy, to gdzie tam. Tyle tego soca. Upau. I tyle tych bomb. I
Raz, dwa, trzy, cztery, pi, sze, siedem, osiem, dziewi, dziesi,
jedenacie, dwaa-naacie... no... niewypa... o...
I zaraz:
-Raz, dwa, trzy, cztery, pi... -Huk, kotowanina, co si obrywa!
My? Nie... I znw:
Raz, dwa, trzy, cztery, pi, sze...
Doczytywaem jeszcze Titschenera. Te 36 czy 38 stronic. Z Freta. Czy
co pisaem? Moe jeszcze i dopisywaem swoje to poemacisko. Bo
powiedziaem Swenowi w to drugie czy trzecie popoudnie na Miodowej,
w chwili troch spokojniejszej, e chciabym mu przeczyta.
Dobrze, to chodmy, wiesz, tam do trzeciego pokoju na kup,
i bdziesz mi czyta.
No wiesz obruszyem si.
No, co takiego?
Nie, na kupie nie.
Dlaczego?
Bo nie; to id, jak wrcisz, to pjdziemy za filar i ci przeczytam.
No dobrze.
I przeczytaem mu za filarem.
Tymczasem z wod. Niemia pspodziewanka. Miodowa pyna,
pyna, szumiaa, ksiyc wieci. Ale soce te. A i te trafione rury si
wypompoway widocznie. Przestao szumie. Jeszcze pyno co. Ale
wodospad w ciemnicy na trzeci dzie ju nie szumia. Najpierw leciao
jeszcze ciurkiem. Potem jako tako. Potem te resztki. Prawie kapania.
Cierpliwe stanie nad wiaderkiem. eby cho na zapas do jutra. Prania
91
 skoczone. Po luksusie. Po trzech dniach albo po dwch i p bylimy ju
bez wody.
Wziem wiadro. Wyleciaem na podwrze. Zagracio si ile razy
wicej rnociami. Za pierwszym razem gdzie blisko, chyba jeszcze
w naszym podwrku, naapaem wody. Ale to byo ostatni raz. Z wod.
W ogle. W caej naszej dzielnicy. Wprowadzili si ju wtedy do nas.
Ludzie. Ju mieszkali. W ten wtorek. Przyszli. Zeszli. Tak jak my. Weszli.
Zostali.
Mona?
Mona.
Caa rodzina. Dua. Skd, nie pamitam. Bya z nimi ciotka, stara.
Jczaa. I zaraz si pooya na to elazne ko. Na t siatk. I ju si nie czas Rybakw. I byo si zdziwionym, e mosty jeszcze stoj. Na Pradze
ruszya. Mwia przez nos. Niewyranie. Wci si skarya. e ma
przepalony cay przeyk od poaru. W ogle bya poparzona. Te kobity,
kilka ich, takie zdrowe, kobylaste, potwierdzay to, wiedziay, widziay.
A jednak uciszay. I powtarzay:
Dodaje sobie.
Potem ju, jak w nocy jczaa, to na gos do niej:
Dodaje sobie ciotka.
Dodaje sobie.
Byli jeszcze i inni ludzie. Po ktach pod cianami. Bo ich naszo. Te
mwili:
Dodaje sobie.
Dodaje sobie.
Naszo si i do tego pierwszego przedpokoju. I do tej sali za nami.
Kobity z tej rodziny jakemy tak w swojej czci siedzieli jako jedzcy
ju raz dziennie, po dwa suchary chodziy gotowa do przedpokoju
z Chrystusem. Tam miay kuchni. Raz przechodziy i przenosiy kluchy.
wieo parujce. Biae. Kadzione. Czubata salatera. Z zapachem. Baranie
kluski jak ja jako may mwiem. Przechodziy z tym za filarami. Do
swojego gniazda. Nie pamitam ju, gdzie miay. W kcie, od podwrza.
Nie tyle w kcie, ile pod cian. One byy tu trzecie. Po tej w halce z rannym
w plecy w ciemnicy, ju suchej jak pieprz. I po nas. Zreszt, przecie
pisaem, e schrony nie byy niczyj wasnoci. Warszawa pod ziemi bya
do spki. Swen to wspomina:
Pamitasz, jak ta baba przenosia te kluchy... ppeno...
Baba moe by i daa kluch. Komu, jakby poprosi. Ale nikomu nie
przyszo do gowy. To i tak nic by nie zaatwio. Jeszcze po te dwa suchary
z popiciem kawy z porcelany przepalonej byo. A e baby pokrzykiway na
92
ciotk? To i inni te. Zreszt pokrzykiwao si nie tak bardzo znw.
Dopiero ze rody na czwartek to ju dosy bardzo. I dosy chrem. I dosy
dugo. A przestaa jcze. To trzeba przyzna. Tego rannego na Miodo-
wej, co sam sobie winien, z wsami, te si zostawio. W tym strachu
o siebie, o wychylenie.
Co byo z wiadomociami? Z gazetami? Chyba jednak docieray.
Zdobywao si. Wiedziao si. e si pogarsza tak zwana oglna sytuacja.
Chciaem powiedzie, e na Starwce nie miao si ju co pogarsza. Ale
nieprawda. To pogorszenie wanie nie miao dna. Okazywao si zawsze,
e moe by jeszcze gorzej. I jeszcze gorzej.
Czekalimy na wysadzenie mostw. Ze specjalnym hukiem. Przez cay
sta czerwony Florian. Z wieami. I cerkiew. Z niebiesk kopu. Jak ta
pogoda. Czekao si na jeszcze jedn symboliczn, z a przesdzon
nowin. Na koniec Zygmunta Wazy na kolumnie. Bo sta jeszcze wci.
Dugo sta. A doszo do nas z gazetki, e zwalili go.
Nie uchronili nas nasi krlowie. Ani mymy nie uchronili naszych
krlw. Tego, co po nich. Wszystkiego. Wszystkiego.
O moja Piwno! Od Augustianw! Od nieszporw! Psalmw: I Siedmiu
Boleci. Chodziem kiedy do Augustianw na nieszpory. Byl tok. Kadzili.
Byy palmy. piewali. Te nieszpory. Te ydowskie sprawy w kociele
z gotyku, w XX wieku jzykiem Kochanowskiego. I kiedy dochodzio do:
Ty jeste kapan do koca wieka
wedle obrzdku Melchizedeka...
wzruszaem si najwicej. Od tych sw usyszaem, zapamit ;iem pierwsze
nieszpory. Dlatego to pisz. Bo to si zazbia o siebie. Wszystko. 1 moje
strony, Leszno, Chodna. I Muranw. Bo tam najwicci tych moich
kociow. Potem ydzi. I te psalmy. I ta kobieta pod filarami.
Jerozolima dom nasz, dom Boy,
chwaa jego co dzie si mnoy...
Potem byo, e co pena w spichrze", e zaszczyca ...trwaa stolica".
Jerozolima na Starym Miecie czy Muranowie. Potem w getcie. By
jeszcze jeden psalm:
Jeeli domu sam Pan nie zbuduje,
daremno nad nim robotnik pracuje.
93
 H I
Jeeli miasta Pan nie strzee z gry,
prno stra czujna opasuje mury.
mitam, tyle:
...(co) odpowiada,
gdy do swych w bramie nieprzyjaci gada.
o zrozumiaem, e to brama obronna, taka z Podwala
znego rzymskiego dramatu Szekspira. Tam si wypycha-
przez tak bram. Ja wtedy mylaem naNowolipkach,
j Piwnej, w toku, pod palmami, e to taka brama jak na
oznaskiej 37, w ogle jakich peno byo. Brama frontu.
pisem Handlarzom, piewakom, muzykantom i ebra-
oniony". Z wnkami po bokach, z Mikoajami z elaza.
W krat, w kwiaty. A dalej, w rodku, przed wejciem
wrze-studni, sfinkswna na nenufarach, olejna, nad
Albo kafle. W girlandy. Pompeje.
ka Boska Piwna. Kto by myla, jak wtedy si tak
e sienie, bramy (zbuduje pilnuje, dom Boy mnoy),
c z kubem szuka wody na Podwale, to zobacz ten
rugi, w gruzach, siwy, czerwony, dom nasz, dom Boy"
owie, po starcach, co w sieni ,,sid i lud sdzi bd", e
gustianw. Tyy. Od Podwala. Zburzone. Ju nie ma
Palm. Toku. piewania ydowskich spraw. By zachd
pa. I te cegy, rozwaliska, siwe, popielate, kamie na
mi, gruzem, z brzkiem kuba, pustego, mojego, i innych,
arzy mi si zachd soca. Wdrapywanie si na Podwale.
e. Coraz wyej. Na zway czego. Ju oglnego. To bya
oznawao si po tym, e krzywa. Bo to bya cieka,
gim pitrze, ze zbitych cegie. Czyli domw. Tyle ju
t Rycersk. Brzcz kuby. Puste. Nigdzie wody. Tylko
znalaz. Patrz nagle. Za krzywymi iluset metrami, po
erwonym, leci kobieta, co niesie, w kuble, w dzbanku.
z: niesie. Bo nie brzczy tak. A troch na jedn stron
Doganiam. Pytam:
..
o ona patrzy na mnie i w kube. I ja w kube patrz. A to
w cigu powojennych opowiada moim przyjacioom
tego, ta zupa bya jagodowa, to nie wiem. Dopiero po dwudzi
czyli ostatnio, zastanawiaem si, skd jagody? W kocu
I w kocu Starwki? W ogle tu? Wtedy? I tyle. Tej zupy. A prz
czarna.
No nic. Rozminem si. Lec. Dolatuj. Zlatuj w co
Skrcam. Piekarska. Bo ja wiem. Znw ludzie. Kuby. I nic.
Bomby. Nie ma co myle o schowaniu si. Bo kiedy i gdzie. I t
Wybuchy. I nastpne. I znw nadlatuj. Znianie. Wycie. Bom
co mona byo zrobi, to jeszcze szybciej lecie. Z kubem. Ws
jak najszybciej. Z kubami. Dzbankami. Ale to nic nie po
sytuacj. Tylko eby odrnio si lecenie bez bomb od lecenia
Fakt, e zbombardowali co blisko. I duo. Bo si kurzyo. D
rude, siwe, cegowe te Pompeje, popioy. I nagle gruchna
Szerokim Dunaju trysa woda. Z rury. Od bomby. W tej chwili.
I lecimy wszyscy. Tam. W te pyy. W Wski Dunaj. Po pagrk
Szerokiego. Tu si zleciao. I nagle cud wida, faktycznie w
jak fontanna, z grubej rury, przebitej, wypchnitej z ziemi. Ra
Nabieranie. Brzk. A e duo wody naraz, piorunem. I kad
Przyleciaem na Miodow. Szczliwy. Z ywym dowodem s
pokazania. I do picia. Od razu. Mama bya uradowana. A
Potem noc. Haas. Huki. Race. Ksiyc na Pacu. Fryzie.
Rano ruch. Nalot. Framugi. I wtedy patrzymy, co ciotka
A ciotka nie yje.
No, nie yje tyle ju
czasu.
-1 kiedy?
Wynieli j. Te one, znaczy. Ta rodzina. Na podwrze. Ale
walili, to tylko tak pooyli szybko, prawie rzucili u wylot
Troch z boku. Tak, e leaa w kucki. Rozkraczona. Cay dzie
I dalej. Bo naprawd nie byo jak i kiedy pochowa. Niby.
Nie wiem, czy to tego dnia pod wieczr, czy poprzedniego,
z Celink i Swenem na dwch rodkowych schodkach i zaczli
czy przeyjemy.
Wiesz umiechaa si Celinka ja mam takie prz
przeyj.
Ja te powiedzia Swen.
Celinka na to z umiechem:
Tak, ale moja koleanka mwia to samo i zgina.
 Jeszcze to moje drugie wylecenie po wod. Z szukaniem. Tym razem
jeszcze gorzej beznadziejnym. Bo gdzie? Drugi raz liczy na bomb w rur?
Pltao si. Szukao. I nic. Z tym kubem.
Jest! Podwale pi! Podwale pi!
Podwale pi?
Podwale pi, rg Kapitulnej, studnia, drewniana, odkryli...
Lec. Inni te. Tym lepsze, e to obok nas, tyle e przez Kapituln. A ja
gdzie zaleciaem daleko. Im bliej, tym wicej leccych z kubami,
dzbankami. Nawet mijaj nas ju z penymi.
-Tak! Jest!
Wlatuj do bramy numer pi. Jest. Tok. Brzk. Ogon. Podwreczko.
Studnia. Na podwreczku. Drewniana. Zielona. Omszaa. W kwadrat.
Taka stara, e a o niej nie wiedzieli. Kto odkry. Kto? Bo ludzi tu nie ma.
Dom niby stoi. Czciowo. Ale zupenie nieczynny. To znaczy, jaka
czstka stoi. Nawet moe nie wypalona. Tylko co po bombach. Bo wci
byy. I to co, co byo chyba biurem, posuyo za miejsce na ogon. Bo ogon
by. I przybywa. Z wody nikt nie rezygnowa. I tak si stao. Cierpliwie.
Parter bo parter. Ale zawsze nie na wierzchu. By upa. Dzie. Jasno.
I dugo si stao. Bo studnia bya naprawd stara. I trzeba byo po kolei
wpuszcza i wyciga (kijem czy sznurkiem) wiadro po wiadrze. A to byo
biuro. Pzyj raem si resztkom mebli, czyli szafce. Zasuwanej na drewnian
harmoni. Odsunit. Ale z papierami. Czystymi. Do pisania. Wziem
sobie plik. To by luksus. Sam fakt. I gatunek. Pamitam znak wodny.
Chyba SIMON i co tam. Papieru mi brako, wic bardzo si cieszyem.
I czekaem. Swojej kolejki. Godzin. Dwie. Chyba dwie. Oprcz szafki byo
jeszcze moe co. Z gruzami. I wicej nic. Owszem gruzy, wapno
z trzcin, cegy, otwory bez drzwi i okien. Przez taki otwr wychodzio si
w tym ogonku do tej studni, jak nadesza swoja pora. Bo wreszcie
nadesza. Moja. Wpuciem kube. Wycignem. Kto nawet mi pomaga.
Wiedzia jak. I poleciaem z wod i papierem do swoich. Do swoich
gruzw.
Noc bya na pewno ksiycowa. Z fryzem naprzeciwko. Z czym
walcym (cigle czog). I z potwornym upaem. Tym po poarze. Na pewno
zjado si po ptora suchara na cay dzie.
A te dni na Miodowej to byy swoj drog cae w bombach. Od rana do
nocy. Bo wci te stania we framugach. I jednak z widokiem ruin na dwa
pitra. Czyli e sklepienia nie byo w tym miejscu. adnego. Tyle e
framuga. Ze sklepieniem w ogle przesadziem. Nie wiem, czy byo
kawaek nad nami. Moe byo. Ale liczyo si tylko na framug. A co do
96
nielatania samolotw po mroku, to te przesadziem. Wanie 31 sierpnia,
jak si zaraz dowiedzielimy, batalion Chrobry", ponad 200 ludzi, wrci
z akcji. Do siebie. Do piwnicy w Pasau Simonsa (Nalewki przy Ogrodzie
Krasiskich, dzi Bohaterw Getta). Wszyscy szybko si walnli na swoje
ka polowe i pryczowe. To znaczy nie tyle walnli, ile zrobili ruch
odchylania koca, eby si pooy i wtedy ten klops. Ocalao tylko czworo
czy picioro. Ci te nie wiedzieli, chocia przeyli, kiedy co jak. Tyle e
nagle bomby i si wali. Rozmawiaem z nimi, z tymi ocalaymi trzech czy
czterech mczyzn i jedna (chyba jedna) kobieta. W 1946 roku. We
wrzeniu. Wtedy w Warszawie od Ogrodu Saskiego do oliborza bya
pustynia. Ogrd Saski te. Waciwie to od Alej Jerozolimskich do
oliborza. Ja byem dziennikarzem. Pisaem o ekshumacjach. Podawao
si, e tu i tu to i to. I sprawa rozpoznania. Listy rozpoznanych. Wic i tu.
Tylko e tych kilkoro ocalaych zaczo ekshumacj ze swojej inicjatywy.
Kopao kilku robotnikw. Byo wiadro, taka wielka blaszanka, na gowy,
rce i nogi. Ale nie bardzo dao si rozpozna, ktre czyje. Pamitam te:
Czy to noga Zdzisia? A moe Ryka?
I wrzucanie do blaszanki po karbidzie.
Nie dziwcie si. To wtedy bya rzecz zwyczajna. Palili ogniska. Od
strony Ogrodu. Bo zaczy si pierwsze chody. Ale si zrezygnowao
z dalszego kopania. Bo ten Pasa by jedn pltanin, kup gruzu, i to
takiego mocnego, zbitego, i sterczay elazne szyny. Bo dom by duy
i silny. Ale te jak si (jako resztka ocalaoci) zwali, to i przywali. Wic
tyle o tym. Potem rozbierali. Racja. Wydobywali. Pochowali. Czy
rozpoznali? Nie wiem. No, to tyle.
Dnia 1 wrzenia roku pamitnego byo te wspaniae lato. I by te
pitek. Przeszo pi lat, ale dwa lata w tym przestpne, i historia w ten
sposb zrobia okrenie. Wiem, e sobie to wtedy pomylaem.
To, e napad wrg na Polsk z nieba wysokiego", to sobie myl
teraz, e to dobrze opiewa. Bo i pogoda a w pogod niebo jest wysokie.
I samoloty. Ale w 44-ym napad z nieba niskiego, dachowego.
e ten pierwszy dzie wrzenia bdzie historyczny rano jeszcze nie
wiedzielimy. Czyli o wicie. Bo chyba zacz si ten dzie wczeniuchno.
Samoloty wstaway ze socem. Na pewno o pitej ju byy bomby.
Obrywanie si naszych resztek. I ju ginli ludzie. Ci od przysypa. Bo
w nocy te ginli. Od czego innego.
Wic 1 wrzenia raniutko Mama Swena ogosia nam, e nie mamy co
je. Mwi nam", bo caa piwnica bya ju na nogach. Kady mwi
swoje.
97
 mmi*
m na pewno postaniu we framudze postanowilimy ze
zuka. Jedzenia. Jak?
dzie co znajdzie...
o trzeba kra.
kra powiedzielimy sobie na gos.
o schodkach od mierzenia upau i bezpieczestwa na
anlimy za drzwiami nad rozkraczonym psiedzcym
ciotki. Na jakim odruchu? Stalimy i przygldalimy si
k na palcu. Dopiero po wojnie jeden drugiemu przyzna
ej obrczce. Ale czy obrczka by wtedy posza to te
o pienidze nie byy wane.
e od dawna nie lubiem 1 wrzenia. Moe to zrobia
ek wmawia w siebie przeczucia? A moe ten dzie
sobie na dugo przedtem niepokj? Prawie na pewno
o dnia oprcz tego wyjcia za szukaniem je wygnao
wego. Po dugim staniu nad ciotk tych bab zaczlimy
ami, podwrzami Miodowej w stron placu Krasiskich.
, e krymy nie my jedni. e niepokj. e koniec. Stare
ostatkiem si. Ale i ludzi coraz mniej. I je nie ma co.
e maj. A tu idzie atak. Z rnych stron. Huki. Walenia.
nich piwnic. Soce si podwyszao na niebie. Upa
nia si. I cywilw, i powstacw. Bezradno. Nie wiem,
wi, e Niemcy wchodz ju na Freta. I e kapitulacja
my do naszej piwnicy. Co tam si mwio, radzio. Ale
wnie o to, e Niemcy o ktrej godzinie wpadn do
wrzuca granaty. Znw te filary. Pomylaem: byle by za
zaatwi spraw? Czy w ogle nasze gadanie, ustalanie co
, huk, krtanina, narady, dymy, bo si palio i palio, ta
oraz wikszy niepokj. I znw wyszlimy. We dwch.
yszek te. Nie pamitam dokadnie co byo od odejcia
tych pierwszych wieci. A potem od pierwszych wieci
reta do spotkania naszego wsplnego znajomego, Henia.
ndurze powstaczym, czyli w czym poniemieckim,
itariuszem powiedzia; i usiedlimy na podwrzu
tym domu za Bazylianami. Na jakim schodku pod
cian, moe tylko pod cian, moe nawet pod resztkami czego
wejcia z daszkiem.
Suchajcie powiedzia Henio wycofujemy si dz
kanaami,
ciko rannych si zostawia, ale porucznik ma pupila, cik
i trzeba go przenie. Zgodzicie si?
-Tak!
Moecie tylko we dwch, bo mog powiedzie, e trzeb
na
zmian, bo trzeba go nie na plecach.
Swena bolaa wci ta noga. Kolano.
To nic, to ja go bd nis powiedziaem a ty mi troch
Ale nas jest trzech, suchaj na to Swen do Henia.
Trzech? To gorzej.
Mj kuzyn, nie moemy go tak zostawi.
To si nie da.
No trudno odezwaem si (jak to atwo z kogo zrezy
Ale Swen by solidarny.
Nie, bez Zbyszka nie pjdziemy.
Henio zacz ustpowa.
No, to nie ode mnie zaley, bo jakby ode mnie, ale m
sprbuj
wytumaczy... albo po prostu powie si o dwch, a trzeci si p
nic, przyjdcie we trzech, na Dug (tu chyba poda adres), na lew
Krasiskich. Tam jest szpital. I ten ranny. Tam jest w ogle pu
Niemcy zdobywaj Stare Miasto, ale bdzie osona. Waz je
Krasiskich. Nic ze sob nie bierzcie. Bo do wazu nie puszczaj
rzeczami. Najwyej chlebak.
Nie mielimy jeszcze uwierzy w te kanay. To byo nasz
Przej do rdmiecia. Legenda o kanaach, o wejciu za prze
znajomoci, i to w wyszych sferach, zrobia swoje. A e w ka
by le, e si topili, e gubili drog, e z Mokotowa, tego D
klczkach, bo dziewidziesit centymetrw, e niektre
Niemcami i otwarte, e Niemcy wrzucaj granaty, to nas n
przeraao. Byleby std! Zostan same kobiety, a im zawsze
Tego rannego (tu poda nam jego pseudonim, nie pa
jaki)
trzeba ubra, trzeba w ogle udawa, e jest lekko ranny, bo
wpuszcz go do kanau. No, to o godzinie... (tu poda Hen
drug chyba po poudniu) bdcie... Na razie...
A moe nie poda godziny, bo nie mia nikt zegarkw, tylko
tak, prdzej to.
 imani,
olecielimy szybko do naszych. e wpadlimy z wielkim
a Uff. bya szczliwa, e i Zbyszek. Zbyszek te by
ma Swena. O nas. Cho i Mamie, i Ciotce, i Celince, i Lusi
ciko z nami si rozstawa. Szczeglnie Mamie Swena.
o bd na niewiadome. Tyle, e w rdmieciu na urawiej
ka Ciotki. Wic Zbyszek i Swen mieli tam Dank. A ja Ojca
e wszystkim mielimy Halin.
wiedzielimy, e wychodzi si na rogu Nowego wiatu
ic Ojciec, Zocha i Halina najbliej. Bo Chmielna 32.
a Marszakowsk. Wic do nich. Wszyscy trzej. Najpierw.
kanaami po tych beznadziejnych godzinach byo takie
ziaay na nas naloty, pociski, ktrych musiao by wanie
ego jeszcze wicej ni codziennie, cho skala ju si dawno
k zwany ostateczny ma swoje specyficzne cechy, znane mi
y antyrodek: kanay.
historyczny dzie. Upadek Starwki. Starwka bya ju
olsce. I w obozach. I w Anglii. I kanay, te ze Starwki, byy
rszawa wiedziaa, e to historyczny dzie. Tylko e to
kie byo wietne.
h udzieli si i reszcie. Szczeglnie Matce i Ciotce. Czyli
az, zaczekajcie!
az, jeszcze to...
o? Nie, chyba. One po prostu przez ten czas szybciutko
zupenie ostatnich zapasw dla nas na drog po dwa
ze. Takie, jak to si wtedy pieko. I nie na blasze.
pomniaem. Na tych trzech cegach za filarem. To wyszo
jakemy si egnali. Wtykay nam do kieszeni. Nie
zlimy do rdmiecia. A im si zabierao ostateczki. Ale
a.
wszystkie kobiety jako niezwykle. A Mama Swena
ka kademu z nas po kolei robiy krzyyki na czole
byo moe najbardziej wzruszajce egnanie si z kim
Pakay. Ostatecznie Mama Zbyszka nie zobaczya go ju
yje w Anglii. Ale... ona, bo si oeni, listy przysya. Za
yje? Chyba tak. Ale dlaczego to tak?
my z piwnicy. Z Miodowej 14. Tyami. Praw stron. Do
h. Tu przeszo si Miodow. Za barykad. W Dug. I ju
pod murami mona byo rozpozna punkt zborny.
Stoi dzi ten dom. Znw. Pierwszy od rogu. Chyba wtedy
z wnk. A moe mi si tak wydaje? Najdziwniejsze, e i wtedy t
Jeszcze. Przynajmniej w czci. Byo w nim jak w ulu. Napraw
I chyba nie zmylam, e i na pitrach. Przynajmniej na pa
pierwszym. Bo przecie chyba wchodzilimy na schody. Wan
Henio nam pokaza. Gdzie i. Czeka. Co robi. A dziwne
z nim znaleli. Bo nie mylcie, e cywilw tam nie byo. Kupa p
i kupa cywilw. Na schodach wlatywania i zlatywania. Nikt
uwagi na bomby. Okazao si, e kanay na wszystkich ta
Dobrze, e bomba w nas nie wpada. No, ale nie wpada.
0 popiech. O kad godzin. Bo atak przybiera na sil
kosztowaa. A skoro zostawiao si w zasadzie ciko rannych i
cywilw, to przynajmniej musieli zdy wycofa si wszyscy p
kocu i i z obrony, co mieli broni ju tylko wazu i siebie. A
jeszcze czekao duo-duo. W dodatku, jak zobaczyem, nieje
ranny. I kupa cywilw, naprawd. Przemycanych tak jak my.
1 po znajomoci. A to wszystko wyduao wycofywanie. A
wszelk cen pilnowano planu. Porzdku. Dlatego nie byo ju
banie si.
Sala, do ktrej wlecielimy za Heniem, bya roztrajkotana i
Przede wszystkim ruchem. Poza tym ludmi. I poza tym
Pitrowymi. No i rnymi rzeczami. Szykowanie noszy.
rzdem pod cian jakich czyby plecakw? Plecakw nie
taszczy. Wic to musiao by co o wiele mniejszego i koniec
Na pryczach siedzieli, leeli, ubierali si i ubierani byli p
rni ludzie. Znaczy powstacy, czniczki, sanitariuszki. I p
rodziny. Dodatki. W tej caej metodzie byo szalestwo
z popiechem. Ale nad tym znowu panowaa sprawa kolejnoci
Nasz ranny lea na pryczy parterowej. Nie pamitam, czy go
czy to zrobiy ju powstaczynie. Pamitam, e miaem woy
pantofle. No i zasznurowa. Samo zabieranie si do tego trwa
Mj ranny by wychudzony, bardzo mody. I postrzelony w
miejscach. Pomylaem, e trudno bdzie za niego udawa
w porzdku. By pprzytomny. Jcza. Bolao go wszystko. 1 n
Co zaczem zakada mu pantofel, to jcza, krzywi si, cofa
mwiem. agodziem. Odczekiwaem. I znw prbowaem. N
si dziao na dworze, czyli na niebie i na miecie. Par r
porucznik Radosaw, ale nie ten synny. Blondyn. Po trzydzies

si z nami. Co te odbyo si w mig. Obchodzio go obucie rannego. I poza
tym kana. Pokaza si par razy Henio. I jaka sanitariuszka. Jego
koleanka. I tego rannego. Z oddziau. Dogldaa mojej roboty. Ja ju
zaczem jeden pantofel naciga. Nie wiem, kiedy nacignem. Chyba mi
pomoga w pewnym momencie. Nasza grupa miaa troszeczk luzu
w czasie. Chocia nie wiem. Moe to wanie zaleao od zapakowania si.
I od tych obu. Do kanau i tak bez przerwy wchodzili. Pantofle nareszcie
mu naoyem. Ale znowu sznurowanie okazao si tak samo trudne. No bo
nogi te byy przestrzelone. Zegarki jednak niektrzy mieli. Przesadziem,
e nie. Zdaje si, e zakadanie pantofli ze sznurowaniem trwao dwie
godziny. Moe troch mniej. Ale niewiele. Bo bardzo dugo byo si w tej
sali. Potem si ju niby miao i. Ale si czekao. Na znak. Pamitam kup
lataniny, krztaniny, wynoszenia, wykrzyknikw, rozkazw.
Wreszcie my. Ja z rannym na plecach. By lekki. Tylko e go wszystko
bolao. Stara si pomc mnie i sobie. Jak mg. Na pocztek, na to wejcie za chwil, za trzy minuty wejd w kanay Warszawy. Kto by myla?"
do wazu, i jemu udzielia si idea przeprawy. Wic ja z tym rannym,
Zbyszek, Swen, Radosaw, Henio i ta sanitariuszka z chlebakiem. I ich
ludzie. Tyle e pamitam idcych najbliej. Swen szed za mn, za Swenem
Zbyszek. Za Zbyszkiem chyba Henio. Przede mn sanitariuszka. A moe
Henio przed ni. A przed nimi Radosaw.
Szybko zeszlimy po schodach. Prosto do bramy. Pamitam, e z bramy
przesunlimy si do wnki. I tu czekao si. Potem kawaeczek dalej, ale
wci przy bramie. Pamitam, e mur tego domu, tej bramy by ty. I e Miodowa bya dobra. Ale barykada w poprzek placu Krasiskich, od
naprzeciwko palio si strasznie. I to nie w jednym miejscu. Ognie na kilka
piter. I dym. Gryz w oczy. Olepia. Przez dym palio soce. Wydaje mi
si, e i za nami, i przed nami byo sporo cywilw. Nie tylko modzi. Bo
i starsi. I starsze panie. Kto siedzia w kolejce na skadanym
krzeseku. Kolejka bya bardzo wygita. Bo wnka. A trzeba byo cile
przy murze. Bo nagle tu w miar wychodzenia na ulic zaczo si czu te
grozy. Nie pamitam, czy samoloty. Na pewno tak. I tylko paszczylimy
si. Do ciany. Bombardoway i podpalay. Pamitam pociski. Leciay od
Krakowskiego i od Bonifraterskiej. Pewnie i od Wisy. I od Przejazdu.
Czuo si, e celuj w ogon do wazu i we waz.
Przesunlimy si. Z bramy. Zupenie na ulic. Pod mur. Tu szo si
troch szybciej. I wida ju byo, jak przed samym rogiem ludzie odrywaj
si od muru i pezaj po jezdni, do wazu. A waz z drugiej strony placu.
Naprzeciw lewej wiey kocioa Garnizonowego.
Na mylenie, takie z uczuciami, by czas. Nie mylcie. Mimo wszystko.
102
Oj... mylaem sobie zostay tam na Miodowej i te krzyyki przy
poegnaniu..."
Znw si przesunlimy kawaek. Przy murze. A byo coraz groniej.
Ooo mylaem sobie tam Halina, Ojciec, Zocha. rdmiecie."
rdmiecie! Z Halin umwiem si na sidm. Pierwszego sierpnia.
Bd pierwszego wrzenia. Te na sidm. Bo sobie pomylaem, e za dwie
godziny ju tam bd, bo byo popoudnie. A co z Mam? Gdzie moja
Mama? I czy yje? Ja z tymi kluczami. Jak si dostaa do mieszkania, nim j
pognali? Co z Nank? Z Sabin? Z ciotk Jzia? Ze Stef?
Znw kawaek przy murze. Pociski biy. I te poary. Po drugiej stronie
Dugiej. Tu. Jaki wiey. I Garnizonowy chyba. Duga 13 czy 15. ywy
ogie. A tu pali soce. Przez dym. Z ogniem. I gryzie. We wszystko.
I ja mylaem tak mniej wicej ktry czytaem z Mam dawno
w spokoju tego Jana Waljana, jak to si wymawiao, Victora Hugo, co
z rannym na plecach szed kanaami Parya ja teraz z rannym na plecach
A rdmiecie tak daleko. Dzi kto moe nie zrozumie. Nowy wiat
plac Krasiskich. Tu i tu rodek, rdmiecie. Tak niedaleko. A to byo
strasznie daleko. Nie bliej mwi wam ni mnie po wojnie
z Warszawy do Parya. W ogle to si nie kojarzyo jako co wsplnego.
Bya pita po poudnu, jak oderwalimy si od rogu muru Dugiej i
muru placu Krasiskich i rzucilimy si od razu peza. Teraz ju szybko,
szybko. Bo pociski waliy niemiosiernie. W nas. W wejcie. Barykada
Bonifraterskiej, bya niziutka, do pasa najwyej. Z szarych worw
z papieru z czym w rodku. Z cementem pewnie. A ta barykada bya
wana. I osona. I pod ni pezalimy. Ja cignem rannego po ziemi. Na
si, ile mi starczyo. Szybko. Szybko.
Naprzeciw tego poaru, tych ogni na ile piter, w socu by waz. Nad
wazem p kuca, p sta kto. Jeden czy dwch. I regulowa ruch. Bez
miosierdzia zrzuca, zdziera z plecw toboy i plecaki i ciska w bok; na
stos, bo si uzbierao. Tu szo wszystko piorunem. Pociski biy wyranie
w samo wejcie. Z dwch stron. Poar szala. I oblepia. Pezalimy. Ile si.
Przed nami te. Za nami nieprzerwany ogon. Waz by nieduy. Pyta
odrzucona w bok. Nikt nikogo nie uczy, co jak. Zarzuciem mojego
rannego na plecy. Nie. Podali mi go chyba jednak. Nie. Nie pamitam.
Moe jednak z nim. W ten otwr. Ostatni widok. Koci Garnizonowy.
Pali si. Dym. Soce. Ogie. Pociski. I klamry. Raz noga. Raz noga. Coraz
103
niej. A gboko. Wcale nietrudno. Ile tych klamer. U dohi rozszerzenie.
Jakby w dzwon. I jestemy zupenie, zupenie pod ziemi. Szum. Od razu
idziemy. W prawo. Spodnie podwino si przedtem na Dugiej. Wazi si
w to co. Wody do p ydki. Zaczynamy i. W wodzie. Tak zwanej. Noga
za nog:
szszu... szszuuu... szszuu...
Pierwsze, co mnie zaskoczyo, to spokj. Cisza. Szumi. Te kroki.
wiateka. Bo przed nami daleko wieczka. I nasza sanitariuszka te niosa
wieczk. Wic spokj. Po tym piekle. Ulga. Niesamowita ulga. Ranny mi
jeszcze nic a nic nie ciy. Odpoczywa po wysiku. By bierny. Wic rado Dlaczego jeszcze pyny?
a. Po tym piekle na grze. Bomby, pociski daleko. Sycha tylko
u-uu uuuu uu uu u wyduone, strasznie wyduone, guche
uu uuu to te pociski czy bomby; zupenie odlege, obojtne i to
echo nioso, nioso.
Chyba zaraz skrcilimy w Miodow. Bo szept. Jedno do drugiego:
Idziemy pod Miodow.
Idziemy pod Miodow.
Idziemy pod Miodow.
A szept te byo sycha w echach, w wydueniu, jak w muszli. Nie. Jak
w studni. To te mao. Bo to tylko studnia w poprzek, bez dna. Ale w ogle
co bez pocztku i koca. I nieprzeliczone. Bo rozwidlajce si. Przecie
tyle kanaw, ile ulic. Czyli jeszcze raz miasto. Trzecia Warszawa, liczc od
wierzchu. Pierwsza na wierzchu wanie. Ta z przejciami przez podwrza
i sienie. Druga schronowa. Z systemem podziemnych pocze. A pod t
podziemn jedn ta podziemna. Z ruchem. Z regulowaniem. Z napisami.
Bo przy kadym rozwidleniu nad wejciem w kana waciwy, czyli arteri
dla pieszych Stare Miastordmiecie, bya kred na cegach
strzaka i napis TU".
Jak kanay wygldaj? Rnie w rnych miejscach. Zawsze w caoci
sklepione ceg. I zawsze maj sklepienia okrge i dno te okrge. Czy
raczej owalne. I w ogle s w przekroju, czyli w perspektywie, bo ten ich
przekrj wyjtkowo si wanie widzi w nieskoczono. Na owal. Albo
mniej wicej na owal. Pisz mniej wicej, bo wanie pod Miodow kana
by duy i mia po obydwu bokach takie (betonowe chyba) awy. Szlimy ze
wieczk. Sanitariuszka niosa. Przed nami daleko te kto nis wieczk.
I chyba jeszcze dalej przed nami te. Tak, e si widziao. Oczywicie
niewyranie. Poyskiway ciany. Ta perspektywa. Ten pochd te bez
pocztku i koca poyskiwa. Migota. Na lisko. Bo tu byo wszystko
104
liskie. Spodnie mielimy zawinite. Do kolan. Ale szo si w pantoflach.
Woda wci bya do p ydki. Nie wiem czy mierdziaa. Czy parowaa.
Nie wiem nawet, co w niej byo. Podobno rne rzeczy. Podobno
przeszlimy po dwch trupach. Co mi si chyba wanie ze dwa razy
pltao pod nogami. A w ogle nie czuo si nic prcz
chlup chlup...
i ulgi. I tego, e si idzie do rdmiecia. Na Starym Miecie musiao by
zupene pieko, skoro miao si tak otpiae oczy i nos.
Dopiero niedawno kto mnie spyta, skd tam wtedy byy pomyje.
Nie wiem.
Te betonowe awy moe s po to, eby obsuga miaa po czym chodzi.
Bo normalnie przecie pomyje pyn wyej i szybciej.
Wtedy si o tym nie mylao. awy to awy. Na awach zobaczyem
nagle porzucony plecak. Potem dalej sj ze smalcem. Potem znw plecak.
Czy koc. Przypominam sam sobie zreszt e niosem rannego. Pod
Miodow byo szeroko i wysoko. Tak, e niosem go normalnie. Ale pod
Miodow szo si i szo. I yskao. Od tych wiec. I ludzi. I grzmiao:
uu...
u uu uuu...
Wic si jednak tym niesieniem zmczyem.
Zbyszek odwrciem si gow tylko, bo si szo - moe go
wemiesz teraz ty?
Dobra.
Swen zwolni. Zbyszek go min. Podszed. I wzi. Byem wolny.
Zrobio mi si wygodnie. Jak rzadko kiedy. Nie pamitam, czy najpierw
byo:
Uwaga! zgasi wiato, waz otwarty.
Uwaga, zwalniamy kroku, podchodzimy pod otwarty waz.
Uwaga... gasi wiece., cisza zupena... u gry Niemcy...
Czy najpierw moe to wiateko z naprzeciwka. Z daleka. Ale idce.
W nasz stron. Chyba emy si zaniepokoili. Moe i zapytali:
Co to?
My, ci niedowiadczeni. Bo kto zaraz na kilka osb przed nami
szepn:
czniczka.
Nic, nic podalimy dalej czniczka...
Aha czniczka.
105
 mmii*
a...
u-wa-ga...
agle zrobio si bliskie, szybko idce, chlupot te szybki.
uwaga to czniczka.
e wieczk.
az, nie wiadomo, czy nie otwarty.
az...
ktry nie by otwarty. Ale przeszo si wolniej, ciszej. Dla
bardzo przez ten miesic przyzwyczailimy si do ucisza,
cy podsuchuj" i do udawania, e nas nagle nie ma.
m ju teraz tych supkw wiata pod otwartym wazem.
m. Z daleka byy podobne do wieczki. Taki sam efekt. Co
zawiecio. Szo. W nasz stron.
uwaga...
chyba chopak. Bo mijaa nas ta czno kilka razy. Raz
z chyba nawet wicej.
jest Miodowa, to si dziwilimy. O zabdzeniu nie byo
iata, i strzaki. I znawcy. I to, e nas byo bez koca.
. Na rogu Nowego wiatu i Wareckiej od dawna ludzie ju
chodzili. A na placu Krasiskich wci jeszcze wchodzili.
mieli wchodzi. My trafilimy na dobr por. Teik
ostatkami, ju zupenie w nocy. Musieli i szybciej i po
zili. W ogle Niemcy rzucali im granaty. Z gry. Zrobi si
cu doszli i wyszli. Ale nie wszyscy.
hwili znw wziem rannego. By ju i zmczony, i roz-
Chciao mu si pi. Bolao go wszystko. Jcza. Ja go
e co z tego? Pi mu si chciao. A wody nikt nie mia. Ani
nie te nie byo lekarstwa. Trzeba byo go nie. Czyli
elu miejscach dotykany. I tak dobrze, e trzyma si mnie,
yj. A ja mu rkami trzymaem nogi.
czasie zacza i od przodu wiadomo, e skrcimy
I e tam nie bdzie ju tak wysoko i szeroko. Czyli e nie
ju tak swobodnie. Obchodzio to szczeglnie mnie.
o nieli na barana rannych. Czowiek by o przeszo gow
ecie z kolei ja nie byem wysoki.
i ciekawi tego rozwidlenia. Tego skrtu. Tej nowoci.
ie!
Krakowskie!
Krakowskie!
Moe to tutaj dopiero by ten pierwszy otwarty waz. Bo K
byo opanowane przez Niemcw. Ale i Miodowa od Krakow
Koziej te bya ju chyba ich, skoro podjedali tam do nas po
przy Kapucynach. I w ogle skoro siedzieli w siedmiopitrow
Koziej.
Wreszcie jest. Rozwidlenie. To wane. Skrcamy w prawo
razu inny. Mniejszy. I tylko owalny. Bez tych aw. Troszeczk
poprzygarbialimy. Ale nie byo tak le. To znaczy przygarbi
na pewno. Nie pamitam ju, na ile. Ranny i tak mi ju ciy. Z
si komu zmieni. Zbyszkowi. Czy komu trzeciemu. Z oddz
Potem znw rannego wziem. Trzymaem go za kolana, n
trzyma niej gow. I wcale tak nie wystawa. Bo gowa mu
bardzo chciaa trzyma. Wic mu opadaa. A opada. N a ty mo
Pi! jcza.
No nie ma wody, co zrobi, jeszcze troch, niedugo dojdz
ja tak pocieszaem.
Ale on jcza:
Pi... pii...
Znw mu tumaczyem. Za chwil znw woa:
Pi... nie wytrzymam...
Niedugo dojdziemy, niedugo dojdziemy...
Zacz si jeszcze wicej obnia, gowa mu leciaa w d i w
pewnej chwili chciaem, przy jakim zatrzymaniu si, bo czy w
zwolnienie kroku, czy nas kto mija, a tu cianiej, to trzeba by
wic chciaem oprze si troszk rk o cian. Oparem s
I do mi zjechaa po zielonej na grubo mazi w d. Nie
Wiedziaem, e to jest przecie pokrge i zielone, ale zdziwiem
na tyle zaronite tym czym. Bo chyba mi w to wlaza c
gar. I zjechaa. Z polizgiem. Wic i z opierania si nic" po
bo wci jeszcze niby oszczdzao si ubrania, o naiwnoci
Ruszylimy dalej.
chlup chlup chlup...
buuuuu sycha byo znw powstanie na grze buu
uuuuuu uu...
-Piii...
No ju niedugo... niedugo...
 Piii... napij si tej wody z kanau...
-Nie!
Napij si... dajcie mi tej wody... z kanau...
Nie, nie...
Sanitariuszka przede mn usyszaa, te zawoaa:
Nie, nie!
Napij si...
Chcia si zniy jeszcze wicej, ale nie da rady.
No co z nim robi? co robi? byem troch zrozpaczony.
Zaraz sanitariuszka otworzya chlebak dam mu kostk cukru.
Mam.
Oj, to dobrze - powiedziaem to pomoe na to pragnienie?
Tak, cukier pomaga, gasi i podaa mu masz, to cukier, we.
Dobrze... Otworzy usta, woya mu kostk w usta.
Szlimy dalej. Na razie byo z nim troch spokoju.
Dugo si szo. Pod tym Krakowskim. Rozwidlenia, nazwy ulic kred,
strzaki: TU!" Mijania. Stawania.
Uwaga! uwaga! uwa-ga! wazy!
Ciisza! zgasi wiato! i znw zwalnianie kroku.
Odgosy bomb, pociskw, czego, co i raz, nieskoczone:
bu-u-u-uu-uuu-uuuuu...
Kto znw (cywil) jeszcze raz wzi ode mnie rannego.
Wreszcie:
Nowy wiat!
Nowy wiat!
Nowy wiat!
Ju niedugo...
Nowy wiat! Ju niedugo wychodzimy, na rogu Wareckiej.
Nowy wiat! Ju ostatni odcinek, wyjcie na Wareck!
Nie pamitam, czy Nowy wiat czym si rni. Czy by troszk jeszcze
mniejszy. Czy nie. Moe nie. Na pewno byo rozwidlenie. Na pewno ju
zmczenie. I niecierpliwo. Chocia pocieszajce byo to, e si udao. Bez
granatw. I e wchodzimy pod nasz teren. Nie pamitam, jakimi sowami
to si przekazywao. W ty, za siebie. Ale to byo bardzo istotne.
Godziny chyba nikt nam wtedy jeszcze nie ogasza. Ktra. Nie wiem,
czy specjalnie. Bo potem tak. Wkrtce potem. Blisko ju wyjcia. Nie to, e
ogasza. Ale si mwio ktra. Moe mnie si wydaje, e nie rozgadywali
tak specjalnie, e tak dugo idziemy. A moe nie. Fakt e nikt si na og
108
nie orientowa. A nawet gdyby, to trudno byo uwierzy, e jednak tych
kilka godzin ju si szo. Wiem na pewno, e przed dochodzeniem do celu
byo wielkie podniecenie. e bya dziesita. Czy nawet po dziesitej.
Wieczorem. Nawet chyba wp do jedenastej. Tak. Na pewno. I to
najwczeniej. Bo kto powiedzia, e szlimy pi godzin. A przecie
weszlimy do kanau o pitej. Byo soce. Upa.
I wiem, e rannego wziem od Zbyszka, czy tego kogo, na swoje plecy.
By wykoczony. Nie pamitam ju, czy bez przerwy jcza. Czy by ju
cicho. I oklapy cakiem. Chyba to i to. Na zmian.
W pewnym momencie haso:
Sta! sta! sta! wychodzimy kolejno. Poda dalej!
Sta! sta! sta! Poda dalej!
Sta! wychodzimy w kolejnoci...
Stanlimy. Henio i sanitariuszka gadali z nami; Radosaw powiedzia
do nas:
-* Przed nami wychodzi caa grupa Parasola". Dwiecie ludzi.
Stalimy. Dosy daleko od wazu. Nie byo nic wida. Nawet sycha.
Tego wychodzenia. Bo sami gadalimy. I za nami. Za daleko zreszt jeszcze
od czoa. Przecigao si to bardzo. Ranny jcza. Traci przytomno.
Mnie ciko te ju byo. Trudno. Co tam ubranie. Oparem si z rannym
razem o cian nim i sob, tak jak si stao. Jemu byo wszystko jedno.
A mnie te ju. A e oparcie byo okrge, wklse, wic wgiem si
wypuko. Czuem, e si wlepiem. O chodzie nie byo mowy tego lata.
A wilgo gupstwo. A i to, e ta mazi to te ju byo wszystko jedno.
Dobrze, e nie zjechaem plecami w d. Ranny przewiesi si przeze mnie.
I pojkiwa. Ja te si przygarbiem. Inni stali do siebie przodem, tyem,
bokiem, grupkami; chyba si te niektrzy opierali. Moemy si w pewnej
chwili przesunli o kilka krokw naprzd. Na pewno tak. Raz. I drugi. Bo
dolatywao ju od przodu zamieszanie, harmider, porozumiewawczy,
jakie okazao si sprawy techniczno-sprztowe.
Henio czy sanitariuszka szepnli nam poufnie:
Maj duo rannych... dlatego to tak si cignie... bo bior ich
na
nosze.
A wic to tak? Duo rannych? Dopiero tu przestao si ukrywa. Wic
ten mj nie wyjtek.
Wszyscy czuli si winni, za tych zostawionych. Cywile to mniejsza.
Oczywicie, e modzi mczyni to co innego. Ale ci powstacy? Ci ciko
ranni? Ci najgorzej. Bo mundurowi. I w kupie. I bezradni. I z tymi... co?
109
 Weszlimy pod 12-ty. Przypadkowo. Due podwrze. Tu to niebo.
udzilimy si, e... tak, jako, jednak... A tu potem okazao si. Co. Jak. I chyba te gwiazdy. Wyrane. Usiado si na schodku. Wylewao si z kapci
Okropnie; inni to ju opisali. Nie bd powtarza. Tylko tyle, e powtrzyy wod. Poprawiao. Opuszczao nogawki. Wszystko w dobrej wierze.
si wolskie sprawy. I troszk dla wygody. rdmiecie. Stoi. ywe domy z ywymi ludmi. Nie
Dugo stalimy. Coraz bliej wyjcia i tego harmideru. Ju zaczo si pali si. Nawet cisza. Moe co. Ale jak na to, co wtedy pamitam, to byo
co widzie. Ruch w gr. Ale wci opieraem si razem z rannym o t kompletnie cicho. Halina! Ojciec! Niebo. Zapach. Noc.
zielon cian. Teraz to byo mi ju wszystko jedno, jak ta marynarka, w ilu Idziemy zerwalimy si raz-dwa. Brama. Warecka. Plac. Szpitalna.
miejscach bdzie do czyszczenia. Wszystko jedno, byleby nie zjecha po Znane. Znane. Jeszcze jak. Szlimy i szybko, i wolno.
cianie. Rg.
Stao si w sumie pod tym wazem prawie dwie godziny. Potem jak Chmielna. Wszystko stoi.
ju doszo do zdrowych tych z Parasola" i tych w ogle przed nami, to Skrcamy.
poszo szybko. Sprawnie. A poganiali. Bo przecie chodzio o tych za Do Marszakowskiej.
nami. A tych za nami byo wci do placu Krasiskich. Nadziany cay
Tylko to, e ciemno. Barykady. Ten klimat. A tak, to normalnie.
kana.
Domy. Noc. Spokj. Dwunasta. Lato. Ciepo.
Niespodziewanie krzyknli:
Wszystko jest.
Wychodzi, wychodzi, naprzd!
Wychodzi, teraz my! Chmielna 32.
Uwaga! teraz my! Wychodzi, wychodzi. Stoi!
Uwaga, teraz my! Wchodzimy. Brama. Podwrko. Zagldamy do dozorcy.
Pamitam, e najpierw chyba wcigali w gr, podpychali jakie nosze, Pani Rybiska jest? s? oni?
jakie co czy kogo. Potem Radosaw. Potem Henio. Potem sanitariuszka. S, s...
Potem ja. Po klamrach. Kazaem si rannemu mocno trzyma. I rkami, W ktrej piwnicy? pytamy.
i nogami. Czepiaem si w tej wzinie. Coraz wyej. Wyej. Moe mnie W piwnicy? zdziwi si dozorca. S u siebie na grze. pi.
kto podpycha. Zbyszek czy ten drugi pomagier. Oni i Swen wychodzili za To byo dopiero wstrzsem.
mn. Wiem, e w pewnej chwili jednoczenie poczuem zapach powietrza. Na grze?
Nocy. Zobaczyem gwiazdy. I kto szybko zapa mnie za obydwie rce. Tak... W mieszkaniu.
Nie, nie, ja sam! Dzikujemy... idziemy...
Pan nie ma ju siy... Panowie ze Starwki?
Nie miaem. Poddaem si. Wycignli mnie na wierzch. Nie wiem Tak, prosto z kanau.
kiedy. Szybko. Domy. Barykada. rdmiecie. wiadomo. Zapach. Dozorca wylecia na rodek podwrka i krzyknk do okien:
Zakoowanie. Ranny. Mj. By ju na noszach. Ju z nim dwie ruszaj. Panie Biaoszewskiii! Panie Biaoszewskiii! Paski syn przyszed ze
Sanitariuszki ze rdmiecia. W Wareck. Starwki.
Ja ponios zapaem za nosze. Ojciec odkrzykn co z trzeciego pitra. Zrobi si harmider. Zaraz.
Nie, nie! To ju do nas naley tak powiedziay dosownie. I ju Tupoty po schodach.
poszy. Nosze skrzypiay. Hutay si. Szedem chwil za nimi. Swen za Wlecielimy i my na schody. Szybciutko. Chyba na drugim pitrze
mn. I Zbyszek. Duo noszy szo. Dalej przed nami. I na pewno za nami.
wpadlimy na Ojca. Zobaczyem otwarte drzwi pitro wyej. I wylatujc
Nie wiem, co z Heniem. Pamitam ju tylko siebie. Byo cicho. Na og.
Barykady. Wska Warecka. Szedem. Szlimy. Rozklejeni. Wzruszeni. na schody Zoch.
Domy? Cae? Halina! Ojciec! rdmiecie! Oooo! Miron! Swen!
111
110
 t iS I

To kuzyn Swena przedstawiam Zbyszka przyszlimy na razie do

zdziwienia. Halina. My. I to poczucie spokoju i szczcia Ch
.. ze Starwki... kanaami...
godzin. A moe da si do koca tego dnia. 1 na noc. Do
Oczywicie, wchodcie, wchodcie...
Nie pamitam, czy co byo. Chyba to wtedy - pierw
Wprowadzaj nas, sadzaj, daj jakie taborety, krzesa.
Halina powiedziaa w pewnym momencie:
Zaraz dam wam je, chcecie si umy? Jak wy wygldacie!
Zejdmy lepiej do piwnicy.
Budzi si Stacha, matka Haliny, Halina. W kach. Lecimy do nich.
Ale nic strasznego. I nie na dugo. Byo wci lato, up
ylam si po ciemku nad Halin. Ja ten z kanaw; ona, ta pod kodr,
Sobota. Jak pi lat temu. W 39 roku. Po poudniu arty
ta. Cauj j.
wyjania:
Mielimy si zobaczy pierwszego sierpnia mwi no to o rwny
O tej godzinie zaczynaj Wiemy, jakie ulice, bo maj
ic pniej.
Teraz Zota i Zgoda. Tam za Marszakowsk maj gorzej
Halina zaspana, pomau si rozglda.
Chyba ju tego dnia z Halin postanowilimy doucza si
Jak ty wygldasz, Boe, wosy zlepione, Zocha, trzeba mu zmieni
francuskim. Halina wycigna La symphoniepastorale Gide'
nie, Swen, jak wy wygldacie!
ku. Z zapaem przeczytalimy ca pierwsz stron. Co nie
Kady z nas dosta co do przebrania. Rozbieralimy si chyba na
bya gsta. A po duo sw trzeba byo zaglda do sownika.
dach. Potem kolejne mycie si w przedpokoju. Zrobi si ruch,
przy kadym zajrzeniu od razu si trafia.
owanie, wstawanie, gadanie, gotowanie wody, jedzenia. Wszystko
Ojciec powiedzia, e tu w rdmieciu obowizuje zn
ko.
i odzewu, ktre si zmienia codziennie. Przed gobiarzami.
estemy w tej chwili szczliwi. Gadamy bez przerwy. Naraz. Wszyscy
wieczorem po ciemnieniu. e jest godzina policyjna. e ro
. Oni te.
zatrzymywania przechodniw. Do prac publicznych. Do
Mycie trwao dwie godziny. Chyba jednak najpierw co si zjado.
barykad. e dowdztwo AK jest w tej chwili tu, na rogu w
m te michy. Gorce wody. Najduej wosy. Nie chciay si rozlepia.
i Marszakowskiej, w gmachu PKO. e na razie, przyna
agali nam.
rdmieciu rodkowym i poudniowym, jest jako tako, czy
Ubranie do ognia.
obrona i porzdek. e wobec tego wystara si nam tu gdzie
Tak, od razu do ognia decyduje za mnie Zocha z Ojcem. I buch
si co robi. Co obowizuje.
kuchni. Kapcie te. Wszstko, co byo na mnie. Pote m to jedzenie
To wszystko nas tego gupawego dnia radoci i dziwio, i
nie. Potem szykowanie nowych posa. Bo przecie taka dua zmiana
balimy si roboty, Do tego si przywyko. Do czego si n
kim maym mieszkaniu. Jeszcze gadania... I nage zanicie.
Tylko chyba mielimy w sobie pod posodzonym nastr
Budzimy si rano. Godni. Halina ju na m szykuje trzy michy
niepewno o to wszystko. Nawet pewno na nie. Ale na r
szonego makaronu. Podaje. Jemy.
tak.
Zaraz wam ugotuj co nastpnego. Zenek jest w AK. Jest na miecie.
1 tak midzy sob rozmawialimy juz o przystpieniu d
ha na kwaterze. Prowadzi kuchni.
Mylaam o tym mwia Halina.
Zenek to mj Ojciec.)
No wanie ~ powiedziaem -jak chcesz, moemy, wa
Z n w co jemy. Pe ne michy. Okr a szone. C o szumi. Dozorca?
ju wszystko jedno.
iata? Wygldamy przez okno. Tak.
Halina powiedziaa, e jej jest ju te wszystko jedno
Halina znw nam co gotuje i podaje. Co godzin, ptorej. Teraz
I tak zostao. Na tej biernoci. Jak si zreszt okazao, nie
ero to Stare Miasto zaczyna wyazi.
albo przyjmowali niechtnie, bo nie byo broni.
Na razie ani Starwka nie jest prawdziwa, ani kanay, ani to
Chyba tego samego wci dnia po ilu jedzeniach Zocha
miecie. Nic. Wszystko nieprawdziwe. Tylko chce si je. R ne
przyj najedzenie na swoj kwater Blisko. Rg Chmielnej

dom stoi do dzi. Taki tort, kawaek tortu, na pi piter, z trjkcikiem
w rodku na dnie (niby podwrko).
Kwatera Zochy, czyli oddziau, dla ktrego gotowaa, bya w miesz-
kaniu pastwa Batarowiczw. Zocha nazywaa si tam pani Zula.
Chodzia w trenerkach i w turbanie na gowie.
Posadzia nas przy stole. Daa kademu talerz makaronu. Prcz tego
postawia sj ze smalcem. Ze skwarkami. I soki. Chyba te w sojach.
Swen jako jednoczenie okrasi mnie i sobie. ych smalcu. Potem
jeszcze.
Jeszcze masz jeszcze po jednej.
Jeszcze masz jeszcze po drugiej.
I zapa za sok. Malinowy. Nie. Chyba winiowy. Lun na te smalce, na
makarony. Co krzyknem. Ale on zacz jeszcze dolewa. Natychmiast
zaczlimy to re. I to szybko. Z wielkim apetytem. Przyznaj. Z docenie-
niem wszystkiego w tym caym zmieszaniu.
Na tym chyba skoczyo si pierwsze wielkie naeranie. Byo ju
ciemno. Bo pamitam, e potem Ojciec wzi nas do wuja Stefana. Zecera.
Na Grskiego. Do drukarni gazetek. By sodki, ciepy wieczr. Jak w 39
roku. Tak samo 2 wrzenia. Sobota. Spokj posodzony, ciepo. Ciemno.
Ta sama Szpitalna i Chmielna. I ja z Mam. Z placu Napoleona poszlimy
po ciastka do Jdrzejewskiego. Bo mia due i dobre ciastka. I ten front.
Udawane szczcie. To zmylenie si przez fizyczne samopoczucie.
W drukarni byo duo wiate, maszyn, ludzi, zapachu gazetek,
skada, papierkw, stosw, nachyla si, stuka. Do tego nastawione
radio. Akurat na Lublin. Mwia Wanda Wasilewska. Do Warszawy
0 Warszawie. Przyjmowao si to troch dziwnie.
Wujo Stefan robi, zdaje si, skad. I zdaje si, podjada z papierka.
1 mwi, bo spytaem, co z ciotk Natk, Krysi i Bogusi (bo przecie nie
s na Towarowej, koo kolei, a tam mieszkali).
Nie, s na Miedzianej u Marychy. Tam jest strasznie.
Zrozumiaem, e tam ju jest po wszystkim, e chyba 26 i 27 sierpnia
zrobili naloty, takie jak na Starym Miecie. One ocalay. Nie wiedziay, e
maj przed sob jeszcze Drezno, bo tam akurat zostay po powstaniu
wywiezione.
Nie tylko za Marszakowsk byo strasznie. Za Nowym wiatem te
zrobio si strasznie. Za Ogrodem Saskim byy tylko ruiny i pustki. Przez
Ogrd Saski szed front. Wic zosta tylko ten wybrany ocalay pas,
najwyej trzecia cz rdmiecia. Z pozorami porzdku. Z dowdztwem
114
AK. Piciominutowa Rzeczpospolita rdmiecia". A przecie i tu bya
niejedna heca.
Mwiem ju, jak Hitlerowcy wpadli za czogami na Brack 18
i wyrnli ile ludzi. Potem to samo na Jasnej. A i naloty, i berty", i inne.
Ojciec raz szed ulic Zgoda, kto gra na fortepianie. Nagle samoloty. Od
razu bomby. P tego domu nie ma. Ten kto na pitrze odcity. Klatki
schodowe spady. Na szczcie przyjecha wz. Straacki. Zdjli go
drabinami.
Nie na darmo w rdmieciu piewao si na star melodi rumby:
Czo-gi przez Marszakowsk,
czo-gi przez No-wy wiat...
Sam gmach PKO (dowdztwa) by ju tykany. Ale niby sta. Niby nic.
Mocny. Beton. Tyle piter. To siedzieli. Ojciec poszed po znajomego
majora Brejdyganda. eby go stamtd wycign. Major Brejdygand na
to:
Nie... tu dobrze...
Na drugi dzie rano Ojciec znw po niego poszed. Zasta gmach
w gruzach. Major Brejdygand zgin. Poprzebijao piwnice, chyba na dwa
pitra w gb. Nie pomg beton.
Od mamy Janka Markiewicza wiem, e mieli tam, ona i Janek, kogo
znajomego, rannego. Trzeba byo go wynie. Zdobyli nosze, polecieli,
szukaj, nie ma. Woaj. Nic. Peno rannych. W wodzie. A wody
przybywa. Bo co popkao. Ranni pezaj, ale nie mog. Ci szukaj
swojego. Nareszcie saby gosik:
Jestem tu...
Patrz: mumia owinita w bandae. Bior na nosze. Wynosz. Inni
woaj:
A my kiedy? A kiedy nas?
Przyjdziemy po was!" krzyknam opowiada mi mama
Markiewicza musiaam skama. Straszne. Niesiemy tego bidul.
Niesiemy. Mnie ju ciko. Koo Sienkiewicza przewracam si z noszami
i zaczynam si drze. Janek krzyczy na mnie: Czego si drzesz, histerycz-
ko!" A ja nic, tylko le i si dr ratunkuuuu!".
I co? pytam ze miechem pomogo?
Wyobra sobie, e pomogo. Nagle kto podlecia. W mundurze.
Podnis z Jankiem nosze. Na kocu zasalutowa i odszed. I to by ten
Jugosowianin, ktry bra udzia w naszym powstaniu.
115
 Wszystko to dziao si wanie na pocztku wrzenia Jeszcze w sierpniu
polecili Ojcu odszuka jednego z pocztowcw. Adres: liska ile. Ojciec
idzie: ten znajomy starszy pan ze swoj siostr siedz w kuchence.
Opowiada Ojciec:
Mwi, eby szli, oni: nie., nieee.. Przychodz za kilka dni. Nie ma
ju ich tam Siedz w piwnicy Ale wiesz jak? pod podwrzem. Przekopali
cae korytarze pod domem i pod podwrzem w kwadrat. I siedzieli tak po
obydwch stronach na awkach z ludmi, jedno obok drugiego, ale jak
ciasno, bez odstpu. Znw namawiam, a on znw: Nieee... tu z siostr tak
ju zostaniemy..." lak szedem do nich za jeszcze jednym razem, to wanie
wtedy w tym domu, co kino Capitol", rzucio mnie o cian, wpadem do
piwnicy, a tam zacza si sypa ciana szczytowa, bo trafio widocznie za
cian i przebio piwnice... No i jak doszedem do liskiej, okazao si, e
wszyscy tak w tych korytarzach pod cianami zginli.
Poza opowieciami o synnych walkach w Pacie" i w kociele
witego Krzya, gdzie podobno Niemcy byli na kociele, a Polacy na
chrze z organami i nawet wyrywali piszczaki, eby ciska, Ojciec i Halina
mwili nam o jednym smarkaczu, ktry caymi dniami siedzia w tramwaju
na Marszakowskiej gdzie koo Zotej, i jak tylko zblia si czog, ciska nie. U nas za to leay trupy na podwrku. Ju od soboty. A achy z tych
butelkami: podobno tak wykoczy kilka czogw, a na kocu sam zgin.
Wicej wtedy mnie dziwio, e Woytowicz na Nowym wiecie na
parterze w kawiarni urzdzi koncert chopinowski. Dla powstacw. By
wieczr. Zacz si obstrza artyleryjski. Woytowicz gra Etiud rewolucyj-
n, kiedy pociski zaczy wista i wali w Nowy wiat. Tu. Woytowicz nie
przerywa. Nikt si nie rusza. Tylko przewracay si i tuky nakrycia. To
mi opowiadaa po wszystkim Irena P.
Halina mwia, e byy koncerty w Konserwatorium. A w kinie
,,Apollo", blisko nich, dawali film. Dokumentalny. Z walk w kociele
witego Krzya. Sama ogldaa. Opowiadaa wtedy.
Ale wrmy do sytuacji na Chmielnej 32, na trzecim pitrze. Nie
pamitam ju, jak spalimy. Przecie byo nas siedmioro, a jednak
wydawao si, e jako wygodnie. Zocha od pocztku okazywaa du
sympati Zbyszkowi, z czego Swen si podmiewa.
3 wrzenia by od rana upa. Niedziela. Czuo si wyjtkowo wito.
Jedzenie. Siedzenie. Rodzinne. Na kanapie. I spokj. Jak wtedy. W 39
roku. Te 3 wrzenia. Te w niedziel, Nagle nie byo bombardowania.
Upa. Ludzie latali od ambasady do ambasady z manifestacjami, bo Anglia
i. Frencja przystpiy do wojny. Na Nowym wiecie, przy Koperniku,
J!6
natknem si na grup ludzi piewajcych po francusku Marsy Hank.
Dyrygowaa nimi kobieta stojca na dachu limuzyny, z czarnymi wosami
uczesanymi jakby na mokro i gadko i potrzsajca wielkimi zausznicami.
Spytaem kogo, kto to. Powiedzia, e Sawojowa-Skadkowska.
Wic dzi 3 wrzenia 1944, urzdziem czytanie, Poematu. Na zupenie
oderwany temat. Pisanego na Rybakach. I rozpocztego dramatu o po-
wstaniu. Ze scen w schronie na Rybakach. Dramat zapisywany by na
papierze, ktry wycignem z szafy na Podwalu 5; tam gdzie bya ta
drewniana studnia. Podczas mojego popoudnia autorskiego" siedzieli-
my wszyscy czworo Halina, Swen, Zbyszek i ja - na kanapie. Byem
pewien, e tego dnia bdzie spokj do koca, I mniej wicej by.
Nie wiem, czy najpierw zaczo si bombardowanie, czy wielka sraczka.
Wiem, e najpierw Swen. Zacz lata. Do wychodka na podwrku.
Z trzeciego pitra. I to co i rusz. Sraczka i rzyganie. Wielkie. To i to.
Podejrzewam, e to ju go zapao pod koniec tej ostatniej (witej)
niedzieli. Mnie chyba w poniedziaek. Od rana. Ta pogoda Wiadoma.
Upa. Palenie mieci w mietniku. Wsplnym dla Chmielnej 32 i dla kina
Palladium", bomy mieli wsplny mur z dziur. I u nich bya woda. U nas
trupw, takie rne zakrwawione kapoty, wisiay na klamce wychodka.
Wic jak si zacza nasza lataczka, to nam to nie byo mie. A bombar-
dowanie zaczo si jako te nagle. W poniedziaek.
Ojciec mwi, emy leeli wtedy po przejciu kanaami prawie trzy
dni w kach. Ale to nie byo trzy dni ani nie cae leenie zaraz po
Starwce. Opisaem przecie nasze pierwsze dwa dni. Z chodzeniami.
Trzeciego dnia, czyli 4 wrzenia, w poniedziaek, przypominam sobie
rozoone ka polowe. Ale wobec musu zlatywania na d nie moglimy
ze Swenem lee normalnie, po kowemu. Przecie nie tylko sraczka
i rzyganie, ale i bombardowanie.
Wspomniaem ju, e by jeden ciasny pokj z rodzajem przedpokoiku
i e byo nas tyle. Oprcz tego dwa mae koty. Jeden czarny, drugi biay.
Halina uwielbiaa koty. Ja te. Swen wola (bo ludzie dziel si na psiarzy
i kociarzy) psy. Ale koty te lubi. No i mj Ojciec. Hoduje cae ycie
zwierzta i jest dla nich cierpliwy. Jak rzadko kto. W ogle ma pogod
ducha. yczliwo dla ycia, wiata i ludzi. Lubi dziaa. Bi stemple
w okupacj. Podrabia podpisy. Niemieckie. Na szkle. Pod szkem wiato.
Umia to wietnie. Nocami. A dniami z tymi ausweisami i to jakie iloci
do Izby Przemysowo-Handlowej. Na Wiejsk rg Senackiej. Tam
117
obrabianie wonego. A raczej nie wonego bo wony by swj ile przez
wonego upijanie kanarka" w rondlu, wartownika z SA. Szo o to, eby
mie atwiejszy dostp do gabinetu szefa o kadej porze. Szef by od
przybijania wron", czyli hitlerowskich gap. Czyli a la rzymskich orw.
Szefem bya kobieta. Podkochiwaa si w wonym, bo by mody.
I wychodzc na obiad nie zamykaa gabinetu, zdajc go na opiek
wonego. Wony przez ten czas zostawia podpitego kanarka", wchodzi
do gabinetu, otwiera dorobionym kluczem szuflad ze stemplami i szybko
stemplowa wronami to, co poda mu mj Ojciec i inni. Ale jeszcze trzeba
byo sta w ogonku do okienka po podpisy. Stao si i stao, jak po
wszystko wtedy. Bya jeszcze dodatkowa trudno. Jedna osoba moga
zaatwia tylko jeden ausweis. Wic Ojciec bra Zoch, Halin, nieraz mnie
i jeszcze kogo si dao. W ten sposb zaatwiao si cztery, pi ausweisw.
Ale na drugi dzie tak zwana Niemra moga pozna. No to Zocha si
przebieraa. Wanie gwnie Zocha. W okulary. W aob. Seplenia.
Dosza do wprawy.
Pamitam Ojca w 40 roku. Kiedy zaczy si apanki. Nasze okno na
rg Leszna i Wroniej byo na czwartym pitrze i wychodzio na cay cig
Leszna. Przez kawa wieczoru elazn jechay ciarwki z plandekami.
W stron Pawiaka. Migay tylko jedna za drug, przecinajc Leszno. To
byy typowe, bardzo znane pniej, budy apankowe, zapakowane ludmi.
Ojciec sta w oknie. W bielinie. Za firank. I patrza w Leszno. Poszlimy
dawno spa, ulica si ju uspokoia, a Ojciec cigle sta i patrza.
W pierwszym dniu powstania, jako pocztowiec przedwojenny, polecia
zdobywa Poczt Gwn. Potem zorganizowa jedn wypraw po cukier
dla powstacw. Cukier by na Ciepej. Przy Ceglanej. Ojciec zwerbowa
dwudziestu cywilw. Przypadkowych. Ogosi, e p na p. Dla wojska.
I dla nich. Polecieli na Ceglan. Ale e w tym magazynie czciowo byli ju
Niemcy, wzili obstaw. Trzech pitnastolatkw z granatami zaszo
Niemcw po cichu od tyu. Wykurzyli ich raz-dwa. A tu adowanie.
Ojciec ponagla. eby nie przechytrzy. Bo oprcz cukru okazao si duo
innych jedze kuszcych. Wda te. liwowica. Podpili sobie. Pozabierali
na zapas. No i ten cukier. I jeszcze te frykasy. I chodu z powrotem. Ojciec
przynis wtedy te mnstwo cukru. Cay wr. W kostkach. Wr
pamitam. Taki ze sztucznego, rzadkiego, a w kratk, ptna. Ten cukier
by wany potem za Alejami.
Nie pamitam dokadnej daty naszej ucieczki za Aleje Jerozolimskie.
Wtedy w poniedziaek 4 wrzenia bylimy ze Swenem i z Ojcem na rogu
118
Chmielnej, Brackiej i Zgoda. A moe nawet i bliej Nowego wiatu. Nagle
zobaczylimy ludzi leccych w popochu i krzyczcych:
Powile zbombardowane!
Powile si koczy!
Niemcy na Powilu!
Wylecieli na pewno tak, jak stali. Bez niczego. Niektrzy z resztkami
gruzu we wosach. Wbiegali od Ordynackiej i Foksal. Pytaem. W biegu.
Tak jak tamtych, co uciekali Chodn najpierw na Wol, a potem z Woli.
Zaraz zaczo si i u nas bombardowanie i popoch. I wtedy ta sraczka
i rzyganie. I te trupy, ktre potem pochowali na tyach Palladium". I to
palenie mieci i odpadkw. Wszdzie.
Pali! Pali! Bo zaraza!
I byo peno dymu. Paniki. Lataniny.
Z pocztku emy nie zlatywali. Bo to cztery pitra. Trzy do parteru
i czwarte do piwnicy. No, ale sraczka i rzyganie i tak zmusiy do zlatywa.
Wci chciao si lee. Pamitam, jak przez nasz dom do Palladium" na
Zot i z Palladium" na Chmieln przez cay dzie przelatyway stada
ludzi. Bez przerwy. W obydwie strony. Na dole naszej klatki schodowej,
w poowie sieni, ktr wanie prowadzi szlak, byy wahadowe drzwi,
poszklone. Te drzwi bez przerwy byy w ruchu i piszczay, i tuky
0 cian. I czy pierwszy raz z okna, a drugi raz w tych drzwiach, czy
odwrotnie, widziaem mczyzn prowadzonego pod pach przez dwie
kobiety. Mia wyrwany policzek. To znaczy wiszcy. Wpadli do naszej sieni
kusem. W stron Chmielnej. Drzwi wci latay. I potem ci sami wracali
te kusem. Tylko ten pan mia ju policzek przyszyty. Nie pamitam, czy
widziaem, e przyszyty, czy w bandaach. Ale zdziwiem si potem,
w powstaniu jeszcze, jak policzek mia. W szramach, ale mia. Bo go
mijaem. A po wojnie te go spotkaem. I policzek znormalnia. A wyglda
wtedy przeraliwie.
Wic nie zlatywalimy z pocztku. Swen. Zbyszek. I ja. I Halina. (Ojciec
z Zoch byli na miecie, a Stacha -matka Haliny zesza do schronu od
razu.) Ale bombardowali dalej Zot, Chmieln, Zgoda, Jasn, Moniuszki,
Sienkiewicza. Dom chodzi. Nie byo co czeka. Ani chwili. Zeszlimy. Bo
1 pociski byy. Do tego. I krowy".
Krowa ryczy mwio si tu w rdmieciu, tak jak na to
samo
mwio si na Starwce szaf nakrcaj".
Piwnica. Raczej piwnice. W kwadrat. Z przebiciami. Odnogami. Byy
wskie. Troszk awek dla starszych. Na razie. Tu pod cianami. Reszta
119

staa. Te pod cianami. I my te. Blisko wejcia. Obok siebie. Po kolei.
I jedno przy dragim. Zrobio mi si niemio, e to ju. I znw zapada we
mnie zgoda na mier. Chodzio tylko o sposb. Halina mwia:
Ja uwaam, e najlepiej trzyma si za rce.
I za drugim zleceniem tego zaraz dnia stalimy pod cian i trzymalimy
si za rce. Strasznie bombardowali. Zaczo si po tej sielance nagle,
ale za to w wiadomy sposb. Duo byo zlatywa i hukw. Wstrzsw.
Obrywa si Bieganin. Tupotw. Woa. Wieci. Takich zych. e to... e
to... e zaraz tu... I na Chmielnej. I na Zotej. I w ogle. Ju nie byo tego.
Ju tego. Wydobywanie zasypanych. Poary. Z miejsca. Wiadome.
Wiadome. Ale to zmczenie mimo pogodzenia si trzeci raz... trzeci
raz? to samo? O rany...
Zaczo si wtedy lata po wod dalej. Obok, w Palladium", wody
zabrako. Co pewnie rbno. W co. Wic latao si na Chmieln. Za
placyk Zgoda rg Brackiej i Szpitalnej. W bram. Ktr. A moe w ktr
na tym odcinku. Ju nie pamitam. Pamitam, e stao peno ludzi
w ogonie, poczwrnym ju na Chmielnej, przez bram, podwrza, na
Widok, przez Widok do bramy, podwrza i przejcia (skomplikowanego,
pod ziemi) prowadzcego za Aleje, By ten pd. Za Aleje. Staa,
pamitam, i Wawa. W kapeluszu. Z torb pod pach. Z fioletowymi
rzsami zupenie sztucznymi, przyklejanymi. Na tych swoich obcasach. Nie
chc jej robi przykroci, ale jest, i wie, e jest, gruba, i e:
Takie si wanie panu tu oblaa pewnego pana u Hani wod
ze
szklanki podobaj (z piskiem, troch opnionym). Potem byo jej
przykro, przepraszaa. Ale to i tak w 1950 roku.
Wawy wtedy jeszcze nie znalimy. Osobicie. Z widzenia, syszenia,
wystpw -tak. Kto nie zna. Swen opowiada w tych dniach zaraz wtedy,
e leci gdzie piwnicami w ten tum, ten przyklejony, nalotowy. W tumie
Wawa w kapeluszu, Swen dolatuje:
Pani Wawo!
Ach! ona na to.
Dzie dobry!
Dzie dobry panu.
Pani tu?
-Ach...
Na razie przez te bramy. Chmielnej. Przelatywalimy z brzczcymi
kubami. Inni i z tym czekali. Ale Ojciec i Zocha mieli przepaski AK.
Ojciec wprawdzie wczoraj wieczorem, czy moe dwa dni temu, zatai swoj
120
obecno, jak go przyszli szuka. Na co by potrzebny. To chyba wtedy,
kiedymy przyszli w nocy ze Starwki. A moe 2 wrzenia. Po wuju
Stefanie, drukarni i smalcu z winiami. Ojciec nie by takim dekownikiem.
Pisaem ju, e lata, dziaa. Ale czasem nie. Trzeba, wedug kogo. A on
uwaa, e ma swoje. Ale na kuby to to byo skuteczne. Przepust od razu. e
kto z bab, cywilw marga, to zawsze marga. Woda bya w trzy kwadranse
najpniej. W domu. Na grze. Na pace.
Bylimy moe ju u pastwa Baturowiczw. (Po nocy z 4 na 5 wrzenia,
bodaj ostatniej u Zochy, Chmielna 32.) Czyli na kwaterze. Czyli mielimy
swj pokj. W szecioro. Bo tu byo pierwsze pitro w grubym trjkcisku,
i pi piter, do tego kleinowskie sklepienia. A tam niebezpiecznie. Na
Chmielnej 32. Wic moemy si ju przenieli po czci na w rg
Chmielnej i Zgoda. I chyba tak. To byo 6 albo 7 wrzenia. roda-czwar-
tek. Bo tak si byo tu, nocowao, jado. Na Chmieln 32 czasem si
zagldao, coraz mniej. Bo wci szo na gorsze. Walio. Macanie po linii.
To Zota, to Jasna, to Sienkiewicza. Wiadome wszystkim. Ktre kiedy. No,
ale w dzie. Niebo. Fatalnawe. Duo. Duo. Czsto. Buuu-uu-u. Samolo-
ty. Jak bl zba. I pogoda. Upa. Niebieski. A tu siwo! I
uu-uu-uu-uu-uu...
wjuuuuuu-uu-u...
wiiijjjjjuuuu-uuu-trzask!
wiiiiiii.. .jjuuu-.. .trzask.
Po dniach. Trzech. Wielkiej biegunki i wielkiego rzygania. Wychodzili-
my. Bo co siedzie i siedzie. Na tej naszej kwaterze rg Zgoda. Chocia le
tu nie byo. Bo i w rodzinie. I Halina. I ten pokj, niby nasz. Zocha
w samych czynnociach. Kumpelsko familijna. Podekscytowana wasn
energi. Gotuje. Warzy. Leje z ychy. Dokada. W turbanie i w trenerkach
bez przerwy. Opowiada, gada, do nas, do tych swoich z AK. Do jednego
lubia si odzywa:
Ty, Smutny bo mia taki peudonim. Jak Teik Szpon. Roman .
Atos. Lech Emfazy. Zapomniaem, jak Ojciec.
Raz chodz sobie biegiem, latam. Po Chmielnej. Ludzi tu i ludzi. Do
bramy. Przechodniej, za Aleje. Ogon narasta. Wi si. Dzie noc. Wic
sobie chodz. Tu bomby od linii Jasnej chyba, Moniuszki, Zotej. Id na
nas coraz gciej. I od Powila. I zza Marszakowskiej. A tu
wiijjj... krowy".
Wlatuj w taki ogrom kolos szaf siedem piter gity
w wykusze Chmielna ile. W prawo z bramy schody. Ju trzask, trzask.
121
Gdzie tu. I wjjjjuu... trzask. 1 nastpne, i znw. Czasu nie ma. Schody
tylko te. Prawe. I tylko do gry. Wic wlatuj. Bram miao si za co
najgorszego (wobec krw"). To byy te bramy bramowe. Typowo.
Ze schodw z zatrzymaniem si na ptora pitrze, na podecie
i. oknem w podwruchno. Malutkie. Widz. Tak. Ale widz jeszcze co,
czego nie spodziewabym si nigdy (tryb przypuszczajco-elegancki, czsto
warimkowo-uprzejmociowy, typowo warszawski). Nagle wic na tle
tyw drugiego domu oficynka-paacyk piterko; na piterku wiszcy
ogrdek z alejkami, w kwiaty. Pyty, chodniczki, balustrady. I drzewa.
Chyba bzy. Z limi posypanymi siwo i ceglasto. Z dosypk na wieo.
To by zaskok. Dziwny. Jeden z tych, co Katedra w figury, ty ogrodu
Radziwiw (dzi na wyspie), Cztery Wiatry na Drugiej palonej.
Innym razem chodzimy ze Swenem ulic Zgoda i Zot. Naprzeciwko
banku Pod Orami ogoszenie, e ubikacja. Zota chyba 5. Pakujemy si do
rodka. Dugie podwrze. Na kocu, gdzie tak koo przebitego do
nastpnej posesji murku latryna. Publiczna. Jedna z wielu. Takie grzdy.
Z drgw, patykw. Dugachne. Nad dugimi doami. A na nich? Jak te
kury. W spodniach. Opuszczonych. Na wiszco. Rni. I midzy nimi
Wojciech Bk. Znany nam z wierszy, z tomikw. Pokaza mi go znajomy.
Raz. e jest. W wojn. W Warszawie. Wysiedlili go z Poznania. Wic by.
Doczeka. Tej chwili na grzdzie. W grozie i dymie. Widziaem, jak si tam
gdzie jeszcze krci. No i okazao si przey wszystko. sprawdzi. Stoi w szparze za drzwiami, oparta o te drzwi, i pacze. Pytam,
Od latryny mona byo przej wybitymi dziurami na Chmieln 32. A te
trupy, jak ju achy spalili, to pochowali. W Palladium". Z trzeciego
pitra wida byo wiee groby. Obok cigle dymicy mietnik. I jeszcze nie pamitaa, a co dopiero dlaczego.)
obok jeszcze jedna latryna.
A co do banku Pod Orami... tak co i raz wychodzilimy z kwatery na
Zgoda. Z Halin na przykad. Wychodzimy. I tak patrzymy na bank
i marzymy sobie gono, e jak ma si pali, a na pewno ma, to niech ju
prdzej i przy nas. Bo to przecie bdzie widowisko. Pi potnych piter.
Okucia murw, w metal, czarne. W ogle cay gmach prawie czarny (by
wtedy). A na dwch szczytach po rogach ory. Przykucnite. Czy szykujce
si do zrywu, Patrz na dachy i troch w d. I wobec tego to wszystko pod
nimi robi si na skay.
No i wychodzimy znw z Halin. Przed nasz trjktn twierdz, t,
w ktrej kwaterujemy. Nagle pocisk. Buch! I ory ju nad przepaci zajt.
Ale jak. W mig. Ogniem. ywym. Na pi piter. Dymu ledwie-ledwie. Za
12.;
to pomienie od parteru pod same ory. Nikt mc nie robi, nie gasi. Bo jak?
No i zbuzowao si. Z tym, e mury zostay. Teraz kto by si tego domyli?
Panika narastaa. Coraz wicej ludzi toczyo si za Aleje. Tak jakb>
tam miao by wybawienie. Ale po prostu, wedug znanego mi ju wtedy
prawa, ludzie musieli zmienia teren i uznawa co za gorsze czy lepsze.
A e terenu do dzielenia zostaa ju resztka, wic Aleje zrobiy si
przedziaem.
Oczywicie by niby powd. Bo kiedy zrobilimy wieczorem, chyba
6-go, z Ojcem i Zoch wypad na tamt stron (metod przyspieszon,
dziki opaskom AK), okazao si, e tam na razie tak le nie jest. Nie mog
sobie przypomnie, gdzie i do kogo wtedy za Alejami si poleciao. Tylko to
oglne wraenie. Fakt, e ulegalimy coraz wikszej potrzebie uciekania
std. Wtedy, 6 wrzenia wieczorem, a moe to byo z 5-go na 6-ty,
szykowalimy si na dobre. Tego ostatniego wieczora na kwaterze
obsiedlimy dookoa st i zaczlimy je. Jedzenia byo jeszcze sporo,
rnego. I przez to pogotowie i niepokj zrobi si, jak to przekornie bywa,
uroczysty nastrj. Co w rodzaju uczty. No bo jemy, jemy, nawet
popijamy, a tu Zocha na dodatek rozdaje kademu cukierki w byszczcych
papierkach. Zbyszkowi daa o jeden cukierek wicej. Ale zaraz dooya
i mnie. Nie pamitam, czy Swenowi. W kadym razie Halina. Nagle.
Wstaa od stou i wysza. Do drugiego pokoju. Ciemnego i pustego. Id
co? Ona pacze. Pocieszam j, cauj w gow, bo mi si zrobio gupio,
a ona pacze jeszcze wicej. (Jak j spytaem niedawno o to, to w ogle tego
Po kolacji postanowilimy zosta tu jeszcze. Ale chyba tylko do rana
Na niedugo przedtem bya inna koncepcja. Ojciec i Swen polecieli przez te
zatoczone bramy na Widok i zaczli szuka tam kwatery. Zupenie nie
wiadomo, dlaczego na Widok. Zaatwili zjedna pani nie tylko nasz pobyt
od zaraz, ale Swen jako zmwi si z ni o sztuce i obydwoje ustalili, e
zaraz wieczorem urzdzimy tam wieczorek artystyczny. Plan szybko si
odmieni, bo posypay si bomby na Widok wanie. 1 moe ja tam po
kolacji z nimi byem. Sprawdzi, e si nie nadaje (bo bomby obok) I moe
wcale nie przechodzio si pod Alejami, tylko mi si pomylio. I chyba tak.
By ksiyc. Pna noc, taka po pnocy. Byo ciepo. Bya penia.
Oboeni walizami, workami (ja niosem na plecach papierowy wr peen
kostek cukru z Ciepej), wczylimy si zupenie powanie tym raz w tum
na szlaku. Oczywicie nie w ten tum powolny i strasznie wielki, ale
123
 w mniejszy, szybki, ten, co mia chody. Halina i Zocha tachay walizy, bo
nie mogy zrezygnowa z ilu zmian bielizny. Halina sza z niespokojnym
sumieniem, bo zostawio si obydwa koty na grze. Naszykowao im si co
prawda bardzo duo jedzenia i picia i otwarte okno jak ju wspomniaem
a jednak byo nam gupio. Snulimy si w szumie idcego tumu w ogle
z dziwnymi i urywanymi uczuciami. Ksiyc wieci. Mino si podwrka
(z popiersiami Chopina i Mickiewicza), te, ktre do dzi su za pasa
dalej, z tymi samymi popiersiami ku ozdobie. W pewnym momencie trzeba
byo zrezygnowa z przywileju (czy tupetu) i wczy si w taki tum, jaki
by. A by ju jeden, zbity w kup i suncy we wsplnym popochu. Lawina
sza i sza. Na ca szeroko. I tyle jeszcze miao i za nami. Chocia tyle
ju od kilku dni przeszo. Wawa te przesza. Bo za ktrym spacerem ze
Swenem zauwaylimy w tumie wielki kapelusz z rondem, pod rondem
fioletowe rzsy, a pod pach torebk.
Dlaczego ogon szed wolno? hamowa? sta? Moe przelatywanie tych
z prawdziwym pierwszestwem? Moe nieraz przeszkoda Alejowa? Czyli
obstrza na ostro? Artyleryjski. Dajmy na to od Wisy. I od Dworca
Gwnego. Moe najazd czogw, cho barykady czogw nie puszczay
midzy BGK (na rogu Nowego wiatu) a Marszakowsk ju potem.
Z pocztku trudno byo te barykady uklepa. I urobi to przejcie. Ale po
wielkich trudach byo i to, i to. Wic gwn przeszkod hamowa
i przestojw ogona, czyli dwch ogonw (bo i zza Alej szli tu przed
Aleje), byo wanie to, e byo ich dwa. I e raz przepust by od nas za Aleje,
a raz zza Alej do nas. Jak zwykle wiercenie si std tam, a stamtd tu.
Mimo oglnego pdu tam. Korytarze byy za ciasne i za krte, eby mogli
si w nich mija ludzie. Nie mona byo pozwoli sobie na masowe
zderzanie w rozpdzie. No bo przypominam moda na pdzenie bya
cay czas wszdzie. Bo chodzio nie o mod, ale o obstrza, popiech
i naloty. No i niecierpliwo. W kocu.
Wic kiedy wczylimy si w bramie Widok czy w podwrzu w fal
ludzi, postao si, posuno kawaek falang. Znw stano. A jak przysza rozcign. Pociskw na parterze nie bierze si za bardzo w rachub. Jeli
pora na nasz stron w stron ich, ruszylimy. Czyli wpadlimy w piwnice.
W korytarze nie piwnicowe, ale przekopowe, czyli sztuczne, czyli w po-
pieszne tunele na okoliczno. W korytarzach, zakrtach byo bardzo
gorco. I byo wida, e s z ziemi, takiej z korzonkami.
Przejcie, czyli przelecenie pod samymi Alejami Jerozolimskimi, byo
jeszcze wsze. Pytsze. I bez przykrycia. Owszem. Byy osony z barykad.
Pamitam, e ta lewa od Nowego wiatu barykada bya zupenie nad nami.
124
Przykrycia wanie nie sposb byo si dorobi. Bo trzeba by popracowa
na wierzchu. A tu ju Niemcy z BGK pilnowali. Wic dla pewnej
sufitowoci byy przerzucone czy pnie, czy koy, czy gazie (sosny),
seriami, rzadko. Jak popado. I gdzie. Byleby jak najwicej. Troch mi si
z tym plcz palikowe wzmocnienia przekopu.
Obstrza by. Chyba normalny. Nocny. Czyli niezbyt grony. Tak mi si
wydaje.
Raz-dwa i ju jestemy za Alejami. Wpadamy w takie same tunele,
krtaniny. Korytarze. Niektre jednak z cegie. Moe czciowo. I chyba to
po tej drugiej stronie Alej byo gorco. Bo moe od poarw.
Na Nowogrodzk w ksiycu wylecielimy z tumem midzy
Brack a Krucz. Na Nowogrodzkiej, na parterze od podwrka, mieszka
dawny kolega Ojca, Mieczysaw Michalski. Ojciec poprowadzi ca
ksiycow kawalkad" (jak mwia Halina), z jasnymi toboami w tym
wietle, do Micia. Przeszlimy jezdni. Weszlimy w secesyjn bram.
I zaraz w trzypitrowe podwrko, w ksiycow studni ze sztachetami na
rodku. Bo niby ogrdek. Oparlimy wszyscy rzdem nasze tumoki i plecy
na sztachetkach. I czekalimy. Nieco zmczeni. A Ojciec wszed w ktr
zaraz sie. Do Micia. Nie uprzedzonego. Zreszt, nie wiedzielimy, czy
y, czy tu by.
To poczekanie plecami do ogrdka musiao by niedugie. Ale nam to
uroso. Ju po kilku dniach. Do dugiej niepewnoci sennej. Lunatycznej.
Bo ten ksiyc w peni.
Tata wypad z sieni.
Miecio y. By, znaczy. Z siostr. Maj pokj z kuchni. Prosz.
Zgarniamy plecy i toboy ze sztachetek. Zupenie biae byy niektre worki.
Haliny na pewno. Pamitam. W ksiycu.
Powitanie, goszczenie, roztasowywanie si, od razu swojsko; nocleg
jest. Parter pzbawienie. Mona spa. Na byle czym. Byleby si
to nie wcieky atak. A nie byo nic wciekego. Na t stron. Ksiyc
wieci. Wic spokj. Oddech ulgi. Jedzenie. St. Siedzimy. Gadamy.
Myjemy si. Wszyscy. Po kolei. W miednicach. W prawdziwej wodzie.
Z mydem. I spa.
Tak. To byo nie wczeniej ni z 6 na 7 wrzenia. Ze rody na czwartek.
Dni si wtedy nie wiedziao. Teraz odliczam. Wiedziao si tylko daty. Bo
ju to zamieszanie, kotowanina od pocztku. Nie pniej. Bo jak si
125

dowiedziaem, Powile pado 6 wrzenia. A przecie ci ludzie z dou,
z Tamki, Oklnika, Obonej, wlatywali z krzykiem:
Powile pado! (wtedy ostatecznie).
To dowd na dat.
Z t jedn trzeci rdmiecia to moe przesadziem. e nasze. Ale jak
odpado Powile i getto, czyli ziemia niczyja. I trzeba wzi pod uwag, e
rdmiecie nie obejmowao tyle co teraz.
Za to nie dodaem, a to wane dla nie znajcych historii powstania, e
wci nasza bya cz Mokotowa, i Grnego, i Dolnego. Nasze byo
Powile poudniowe (tzw. wtedy bliski Czerniakw) i oliborz z Marymon-
tem. Tyle e to byy pooddzielane koty.
Rano nalot. Na to nasze nowe" rdmiecie. Bomba gdzie obok.
Huk. I ju co si na nas sypie. Sadza. Ojca obsypao cakiem. Bo siedzia
pod wentylatorem. Poderwa si. I sta czarny i bezradny, z troch
wycignitymi rkami. Troch emy si zaczli mia. Bo trudno. Nie jest nie pamita. Bo wszdzie barykady. Wysokie. Ubite. Z pyt chod-
mona byo nie. I potem zaraz go czycilimy, pralimy, mylimy; gwnie
Zocha. Siebie te musielimy podszorowywa. Znw.
By upa. Po ksiycu w peni soce w peni. Jak co dzie (bez
wyjtku!). No i co si okazao za Alejami? W tym luksusie? e i ta
ostateczna ostoja te moe by zachwiana. Na razie jeszcze by spokj.
Oczywicie wzgldny. Z pociskami. Czasem naloty. Ale to by ten, jak na te
czasy, spokj.
Ju wiedziaem, e ten spokj lada chwila si skoczy. e na razie
bombarduj tamto rdmiecie. I zaraz wezm si do tej mojej nowej
dzielnicy.
Czyli czwarty raz to samo. I znw trzeba bdzie zacz godzi si ze
mierci. Albo z urwaniem rki czy nogi. To, e kto z nas zginie, to si nie
mylao, e osobno. Zawsze mylao si, e si zginie razem.
Chyba Swen i Zbyszek poszli zaraz dowiedzie si na urawi o Dank.
A my z Ojcem, chyba we dwch, poszlimy na Wilcz 21 do najbliszych
przyjaci Zochy, Ojca i Haliny. Do pani Jadwigi i pana Stanisawa Woj.
eby si do nich przenie. Bo z tym zamiarem przeszlimy Aleje. Na
dodatek chyba wydawao nam si lepiej na Wilczej ni tu na Nowogrodz-
kiej. Racja anty-Alejowa? Pd na poudnie? Pd! W ogle. Wszystkie
stwory w przeraeniu pdz, chowaj si, pdz dalej.
Wstpilimy, przed Wilcz chyba, do mojego szkolnego przyjaciela,
Zdzisawa liwerskiego. Co z tego, e szkolnego. Duo by o tym mwi. Na
urawi 6. Na pierwsze pitro. Otworzy nam ojciec Zdzisawa. I zaraz
126
pokazaa si pani Alfreda. Zrobili gest zapraszajcy. Ale wanie ten
niepokj. W dodatku pierwsze pitro. Czyli pobyt odpada. Bo i oni musieli
myle ju o schronie. Gadalimy w przedpokoju. Na stojco. Potem
jeszcze dugo w drzwiach i na schodach. Wszyscy w popochu. Zapytaem
o Zdzisia.
Zdzich jest na Emilii Plater powiedzia mi pan liwerski w swojej
jednostce.
Na Emilii Plater? zdziwiem si, bo nie mylaem, e tam s nasi; a
tam.
Tak. Na Emilii Plater. Chce pan tam go odnale?
Tak. A tam da si doj?
No tak i poda mi nazw jednostki. To miao by przy Wsplnej,
Hoej? Ktry rg.
Poszlimy jednak najpierw ja i Tata na Wilcz. Wzdu Kruczej. Bo
sam Krucz byo niebezpiecznie. A moe jeszcze wtedy Krucz. atwo
nikowych. Na pewno, nawet jak mona byo ulic, to nie cay czas. Czyli
zaraz brama, podwrko, dziura w murze, sie. Znw dziura. W piwnicy.
Podwrko.
Ruch by niesamowity. Zagszczenie tej czci rdmiecia doszo
w tym czasie do kompletnego toku. A jeszcze przybywali. I mieli
przybywa. Roio si w kadym zakamarku.
Na pewno ju wtedy wzdu Kruczej wyrabia si szlak podwr-
kowo-dziurowy po jej lewej (idc od Alej) stronie. Potem zaraz ten szlak
zszed bardziej pod ziemi. A e by, jak inne znane mi z powstania szlaki
czy deptaki elizejskie", zabawny bo byy i rury, i dziury, i piwniczki,
krtaninki wic powsta o tym przechodzeniu niby-Krucz wierszyk. I
czytalimy go w gazetce. Na gos. Zamiewajc si. Tak jak na Starym
Miecie. Z nakrcan szaf". Tutejsz krow". Bo faktycznie, jak byo
posucha, a nie trzeba byo nasuchiwa, bo to gone stworzenie, to miao
co z porykiwa krowy. (Ogldane po wojnie w Muzeum Wojska
w Warszawie miotacze min, czyli szafy", czyli krowy", zdziwiy mnie.
Szczeglnie pociski. Te po sze, po dziewi. Podobne byy do baniek na
mleko. Czyli co krowiego.) Tu za Alejami zobaczyem powyrywane
przez krowy" kamienice, wsko, ale na cztery pitra nieraz. I jak
mwiem, e krowy" to nic, to mi mwili: One potrafi, no, no!
No i potrafiy.
127
 Tak samo lekcewaona artyleria. Szczeglnie te wielkie modzierze,
ktre mi si kojarzyy z czym solidnym, jako metal, moe mosidz, ale ten
modzierzowy od modzierzy na tuczenie pieprzu i cynamonu.
Te mi ludzie mwili:
No, no...
Ja na to:
Ale nie przebijaj piwnic.
A ludzie na to:
Chacha! nie przebijaj? jeszcze jak potrafi przebija!
I to bya te prawda.
Mwiem ju o wyczuleniu suchu. Na to, co front. Co inna dzielnica.
Co za Alejami. Co o dwie ulice. I jaki kaliber. Na such. Mielimy z Halin
swoje porozumienia. Na to, co leci. Jedne pociski dziwnie miauczay.
Mwilimy:
Oho, koty"!
Najgorsze byy berty". To te o ile pamitam trzyczwartotonwki.
Trzy czwarte tony to niele. Tyle co trzy czwarte tony bomby, ale zamiast
z nieba, to z boku. Uwaaem, e wanie to ma znaczenie. No, ale te z nieba
leciay ukosem, po tej krzywej. A te z boku te po krzywej. Rnica nie taka
wielka. A jednak bya. Zostan przy swoim. Chodzi mi tylko o rachunek
piwnicowy.
Pani Jadwiga bya w schronie. Bo ju wszyscy zeszli na partery. Raczej
do schronu. Pani Jadwiga mwia, e zeszli, i powiedziaa do nas:
Przyjdcie, bardzo chtnie, no pewnie, e przyjdcie; tylko e co,
to
piwnica. Zreszt zaraz przyjdzie Stasio.
Pan Stanisaw by na dyurze. Pilnowa dachu. Z innymi. Zaraz zszed.
No, niedugo.
Leymy na dachu, jak tylko co, i pilnujemy, z mokrymi cierkami.
Przed poarem.
Pan Stanisaw wpad na pomys, ebymy byli na parterze. Maj
ssiadk; samotn, starsz, pani Rybkowsk. Ma na parterze dwa pokoje
z kuchni. Sama siedzi w schronie. Ju dawno. Boi si bardzo.
Zaraz to zaatwimy! I polecia.
Dobrze, zrobione, zgadza si, przychodcie. Ju przychodcie!
Dom Wilcza 21 mia pi piter. I podwrko pstudni. Wic bycie na nagle zosta cay posypany. Tym razem na niebiesko. Obok by skad
parterze byo w takim domu nie najgorsze. Zreszt to miao by mieszka-
nie. Dla nas. A schron to schron.
128
Co do wysokoci domw jeszcze. Tu, w poudniowym rdmieciu,
wanie byo najlepiej pod tym wzgldem. To bya najwysza dzielnica
w Warszawie. Domy po pi, sze, po siedem wysokich piter. I po wicej
nawet. Czsto solidne. Ulice wskie. Czyli gsto. W ogle poudniowe
rdmiecie byo najwiksz dzielnic powstaniow. Na dugo i na
szeroko. Nie, przesadzam. I niepotrzebnie rozdzielam te dwa rdmie-
cia. Przecie miay poczenie.
W rdmieciu w ogle caym byo jeszcze jedno charakterystycz-
ne. Byy roboty publiczne. Nie apania, ale takie w razie potrzeby
zatrzymywania przechodniw i zwracanie si do nich z prob-roz-
kazem, e trzeba to i to. A e to na dwie, trzy godziny, wic wszyscy chtnie.
Takich rzeczy si w ogle nie odmawiao. Cho to niebezpiecznie mwi za
wszystkich. Ale w tym czasie prawie wszystko byo zrobione. A e ludzi
byo strasznie duo, bo chyba ze dwiecie tysicy, to nikt mnie o nic nie
prosi. I tak sobie si obijaem prywatnie.
Jeszcze jedno. W rdmieciu byo wybitne pomieszanie si cywilw
z powstacami. Duo byo opaskowcw z pozoru. Rni ppowstacy.
Stany porednie. Skonno do geszeftw. W ogle rnoci.
Pani Jadwiga opowiedziaa nam zaraz, e na pocztku szya masowo
dla onierzy bielizn, furaerki i jeszcze co z mundurw.
Wrcilimy na Nowogrodzk z pomyln wieci. Swen wrci te
z pomyln. Odnaleli Dank na urawiej. U pastwa Szu. Bo u nich
odnajmpwaa pokj. Z tym, e oni raczej byli ju w piwnicy. Nie na drugim,
swoim (bodaje drugie) pitrze. A Danka przychodzi tam, ale jest w AK
czniczk. Wic siedzi w piwnicy, nadaje i odbiera. Zreszt blisko. Te
chyba urawia. Zbyszek u niej ju zosta. Ma si zapisa. Czyli maj go
przyj. O ile jest bro. Chyba bya. Bo i zdobyczna. I ze zrzutw. Nie tak
duo, jak trzeba. Ale zaczynaa naprawd by. Ludzi tutaj te chyba byo
sporo. Na miejsce tych, co zginli, zgaszali si nowi. Przypominam nasz
by Mokotw, Czerniakw, oliborz. Po upadku Pragi, potem Ochoty,
Powzek i Woli dugo by stan terenowo pomylny. Cho nie przesadzajmy
co byo zego ju po tygodniu.
Wrmy do naszej akcji. Swen te waciwie zamieszka" ju u pa-
stwa Szu. Czyli w piwnicy. Jeszcze poby z nami na Nowogrodzkiej. Jeszcze
emy tu co jedli, moe i pili. Ale pewnie nic. Pilimy wino na Chmielnej.
Bo mieli. Jeszcze zdya waln gdzie berta" czy bomba. Bo znw Ojciec
apteczny. Czy mydlarnia. Trafio w ni. I w farbk do prania. A to znw
129
 w niego. Znw miechy, czyszczenia, mycia. Jeszcze przypominam sobie
dzienne jedzenie zupy. I chyba mi si zdarzy wos. Jej. W zupie. Ale mog
myli z czyj podobn do Mieciowej siostr, kiedy indziej, te w niebez-
pieczestwie. Te w zupie.
No i hajda na Wilcz. Swen na urawi. I tak weszlimy w now faz
topograficzno-mieszkaniow.
Pierwsze co na Wilczej, u pani Rybkowskiej to zbudowalimy
kuchni. Tym razem solidniejsz. Z ilu cegie. Oblepiana glin. I ruszt
w rodku. I popielnik. Zocha zacza zaraz co gotowa. Nie wiem, czy
kuchni zaraz nie rozwalio, zanim wyscha, i budowalimy j na nowo? Pani
Rybkowska wicej si baa, ni bya ciekawa. Poznalimy j dopiero na
drugi czy trzeci dzie.
Spa mielimy wiele. Bo duo miejsca. Przed oknami komrka na co
tam. Przy komrce beka z wod. Na poar. Po lewej stronie brama. Po
prawej mur z dziur. Na krucz 7. Bo tam bya latryna i woda. Mur by
szary: koci kolor. Caa kamienica te bya taka. Jeszcze co: naprzeciw,
troch na lewo, przylepiony do kta sta domek pani Trafnej. Pani Trafna,
jak mi potem Zocha powiedziaa, bya ydwk. Nie wiem, czy znay si
przedtem, czy nie. Z pani Trafn weszlimy w przyja. Prdko. Jak to
wtedy.
Pierwszej czy nastpnej nocy miaem dyur. Na naszym podwrzu.
Wilczej 21. Ze mn by jeszcze kto. Pan Stanisaw te dugo by. Pali
papierosy. 1 Ojciec by. Stali. Gadali. Ja te. Stalimy na grkach, dokach,
deskach od wykopkw. W nocy teren wyczuwa si bez uprzedze
wzrokowych. Ksiyc wieci. Cign si okres ksiycowy. Ju drugi tam, e w oknach na parterze w rogu sycha byo duo ludzi, na
przecie. Z nocami wzgldnymi. Przynajmiej bez najbliszych poarw.
Byo bardzo ciepo ca noc, tak e byem tylko w kapciach, bez skarpetek
(skd skarpetki? luksus), w spodniach i w koszuli. Jasnej. Moe od
ksiyca.
Na drugi dzie przyszed Swen. Posiedzielimy z Halin. We troje.
W pierwszym pokoju z kanap. Z oknem tu, naprzeciw beki z wod.
W co moe gralimy. Moe co czytaem. Moe Swen te. Co pisaem
prawie na pewno. Ale to ju mniej pamitam. Wydajemi si, e mniej. Cho
nie. Wanie tu dopiero pisaem ten dramat o schronie. Cigle na papierze
z Podwala rg Kapitulnej.
Moe to wtedy zaryczaa krowa". Zacza wali. Pewnie blisko. Bo jak
zaryczaa druga, to tak jak bylimy, niedoubrani, bez butw jako
i (jednak) w skarpetkach, tak zlecielimy ze schodw. Byy obok.
130
Zlecielimy to mao powiedzie. Jednym zakrtem porczy w lotne kucki!
I ju byo si w piwnicy. Jak wtedy na Rybakach.
Swen zaprowadzi mnie do siebie. Pokaza, gdzie jest. Potem chyba do
Zbyszka. Zbyszek ju by wcielony. Blisko. Na ktrej z ulic midzy
urawi a Ho. A moe Wilcz? Od Kruczej ku placowi Trzech Krzyy.
Weszlimy na parter. Z bramy. Do czego zatoczonego powstacami. I na
kanapie siedzia w toku z wycignitymi nogami ju niby umundurowany
Zbyszek.
Na razie siedzi si i czeka, bo nie mamy broni powiedzia.
Gdzie blisko Swena na urawiej weszlimy do piwnicy. W ktrej
z komrek na wgiel, na kartofle, midzy cianami z aparatur tak jak
rozebrane radio od tyu, siedziaa na krzeseku Danka. Miaa suchawki na
uszach. I obydwiema rkami jednoczenie w szybciutkim tempie wczaa
i wyczaa rne wtyczki, przetyczki. Jednoczenie mwia. Szyfry. Te
w rodzaju:
Bu-wa! Bu-wa! Sze! tu ma-ta-ha! tu ma-ta ha! hallo, hallo,
nadajemy! en-ka osiemnacie! hallo! Dalej szy peniejsze toki, ale
zaraz przerywane, bo co tam.
I tak dalej. Cigle. Szybciutko. Raz tylko po dugim czekaniu (naszym)
troszeczk si do nas odchylia. Co: dzie dobry, co sycha?" I dalej to
samo. Nie moga si oderwa. Bo jak? Ale si nie nudzilimy. Bardzo nie!
Pierwszy raz byem w takiej nadajni.
Podczas jakiego siedzenia na urawiej czy te na grze, jeszcze
u pastwa Szu., ktrzy zreszt byli w piwnicy czy na podwrzu pami-
towarzysko, brzczay widelce i noe. Jestem pewien do dzi, e to byy
imieniny. To znaczy: niemam adnej pewnoci. Tak mi si zdawao. I zdaje.
A e dziwne. Tym wiksze zdawanie. Byo popoudnie. Soce. Upa. Kurz.
Na podwrzu duo. Czego? Rnoci. Baaganu. Krcenia si. Te imieniny
mnie i dziwiy, i przygnbiay. Nawet denerwoway. Bo nie tylko ta
beztroska. Ale nieomylny znak, e co zego nadciga.
Bo nadcigao, nadcigao.
Mieszkanie na Wilczej byo wietne, ale miejsce w schronie ju
mielimy. I w schronie zaczo si nocowa. Raz tylko przesiedzielimy,
czyli przespalimy noc na siedzco, ja i Halina, na zielonej pluszowej
kanapie. Bo staa blisko drzwi na schody. A tu zostalimy sobie. Bo ja
zatskniem za luksusem luzu. eby go mie chocia raz. A Halina dla
towarzystwa. I dlatego, e nie za bardzo zya si jeszcze z nocowaniem po
131
piwnicach. Miaa na sobie ciemne palto (no zimowe, nosia na sobie,
eby mie ze sob). Z popielatym futerkiem. Na rkawach. I na konierzu.
Wtulaa si w te futerka jak w swoje koty.
W schronie mielimy bety. Co pierzynowego. Bo wypchane od rodka,
a czerwone z wierzchu. Ile byo pierzyn? Dwie? Bo przykrywa si czym
mielimy. Na czym spalimy, to ju nie wiem. Stoki? awki? Chyba
wszystkiego po trochu. I te wtulanie si. W bety. Pierzyn, poduch byo po
naszych piwnicach i piwniczkach wiele. wieciy. Te karmazyny. Cynobry.
Czyby w wietle elektrycznym? Chyba nie. Karbidwki! wiece! Ludzi
byo peno. Po wszystkich zakamarkach. Na parterze tylko my jedni
urzdowalimy. Te w pewnych godzinach tylko. I w dzie. Pani Trafna
w swoim domku. Ale chyba pani Trafna przeprowadzia si na dobre do
piwnicy. Co i dobrze. Bo zaczo wkrtce trafia w nasze podwrze. Nieraz
duo kalibrw. I to uparcie. Granaty. Koty" (tak zwane), krowy".
Berty". Modzierze rednie. Co z gry chyba. Bo domu zaczo od gry
ubywa. Tak po troszku, na raty. Najpierw by demolowany. Potem mala.
Moe si i podpala. Na pewno tak. Ale zdyli zawsze ugasi. Pan
Stanisaw bardzo lata (a by wysoki). Pilnowa. Blachy mokrymi cier-
kami. A pada plackiem troch pochyo, gow niej, nad rynn. Tak go pani Trafnej. Jedno. Drugie. Posypay si suche wapna, murki, trzciny.
sobie odtworzyem? wymyliem? Pani Jadwiga krzyczaa na niego w piw-
nicy:
Nie chod! Stasiu! nie chod! A jak poszed, to si zamartwiaa. mniejszy.
A e chodzi co i rusz, to bya tylko troch przyzwyczajona, a tak to
zmartwiona. Bya modystk. Wic koleank po fachu i Stachy, i Zochy.
Ze Stasiem yli najpierw pitnacie lat bez lubu, bo bali si legalnoci,
odromantyzowania. Kiedy w wielkim strachu wzili si na odwag. lub.
I znw pitnacie lat upyno. W lubnoci. Nic nie zepsua. I tak yli podwrko. Zgromadzonko mczyzn - blokowych, pblokowych,
potem w Jeleniej Grze do koca razem.
Pani Jadwiga wolaa legowisko koo nas. W naszej pace. Bo tworzyli-
my jedn rodzin. Oni -dwoje, Stacha, Zocha, Halina, Ojciec i ja. Obok
pani Trafna. Inne panie, panowie, dzieci. Cae stada. Za prawym wejciem
dalsze. Z lewej strony, w poprzedniej piwnicy poprzedniejsi zajmiciele
miejsc.
I pani Rybkowska w okularach, ktra czasem zajrzaa na parter, do
siebie, czyli do nas. Bardzo rzadko. Ale miaa potrzeb sprawdzi. Raz
sprawdzia, czy przypadkiem nie potuklimy szklanek w kredensie. Raz
znw miaa al, e przesunlimy kredens. To byo przy niej. Nie wiem po
co, sta ukosem. Ale jej chodzio znw o obraz, cudowny, Matki Boskiej
132
Czstochowskiej, ktry by za tym kredensem. Takie ordynarne obrazisko.
Za szkem z kurzu. Bez koloru. Odsuwaa teraz kredens ona sama i tam
wchodzia. Czsto przesiadywaa z nami na parterze - na gotowaniach
obiadu i lepieniach kuchni, bo wci krowa" albo modzierze rozwalay j
i pan Stanisaw. (Zocha ciut-ciut podkrzywiaa si na cige Stasiu,
Stasiu, nie chod" pani Jadwigi. Wreszcie doszo do przymwek o to. Z tej
i z tej strony. Malutka obraza i krtka. Bo czasy nie sprzyjay. Znw si
kochay. I byy ze sob na pani". Dopiero po wojnie nie. Ale po wojnie si
na dobre pognieway: z Gdaska do Jeleniej Gry. A si przeprosiy. To
wtedy Stasio umar.)
I jak pani Rybkowska za duo o tym kredensie, obrazie i o szklankach,
i zaczyna sprawdza, to pan Stanisaw razem z nami mwi:
O, samoloty!
Tak?! pyta pani Rybkowska.
Tak mwimy.
I ucieka do schronu. Wierzya nam. Bo dlaczego nie. Raz trafio,
podczas siedzenia na kanapie (Zocha gotowaa), w t beczk z wod. Z beki
luna w bok fontanna. Potem trafio tu i tam. Potem walno w domek
Z kamienicy te si sypay. I tynk lecia. I framugi. I blacha. Dachy byy
wtedy jeszcze cynkowe. Przewanie. Domek pani Trafnej robi si te coraz
Bya jeszcze w schronie z nami, a raczej gdzie koo drzwi, bo co z tymi
drzwiami byo, przecigi... ale czy ktnia? chyba tak... Wic bya jeszcze
pani de la co. Czyli niby Francuzka. Czy tylko Francuzowa. Ale za to
wdowa. Mieszkaa na czwartym pitrze. Bodaje. Raz awantura. Na cae
wier-AK wymyla okronej, zastraszonej, w paltocinie pani de la co
przed klatk schodow, t jej klatk i nasz, bo j wanie dopiero co
przyapali na czwartym pitrze na robieniu kupy. Przed wasnymi drzwia-
mi.
No nic. Przeszo i to. Latryna bya na ssiedniej posesji: Krucza 7. Nie
pamitam ju w tej chwili, czy to najpierw szo si przez (oczywicie
najpierw przez dziur w murze) podwrze drugie. I dalej pierwsze. Od
Kruczej. Od frontu. Czy od razu wchodzio si za dziur w to dugie
olbrzymie podwrko z olbrzymim doem w rodku. Z ca wyklepan
opatami dolin. Z goej ziemi. I tam porodku w dole i jeszcze w doku bya
pompa. Zawsze z ogonem ludzi. Nieraz dugim. Na trzy zakrty. Tak, e
133
wypenia szczelnie dolin. Po to te ona bya. Tok by po poudniu
najwikszy. Tak pod wieczr. Jak bya nadzieja na zaczynanie si
ciemnia. Bo to niby wtedy samoloty szy spa.
A latryna? Latryna, tak czy owak, bya na prawo od dziury. Na kocu
podwrza. Wszystko jedno ktrego. Na uboczu. W ogle w kcie. I to tak,
e tylko tyle, eby zmieci si na wsko drg. Z doem. I cieka. Do wiadomo niedzieli. 15 sierpnia Rybaki wito cud nad Wis
dochodzenia. Jak si usiado na drgu nad doem, to si miao przed sob
na nosie prawie szop z czym. 1 co nad ni, co szo wyej, wyej. W ten sam zbieg daty i dnia. Kanapa. Chmielna. I to czwarte. Wiedziane.
Chyba bok oficyny. Bez okien. A za plecami, czyli za de", miao si
olbrzymi mur na ile piter. Te lepy. Nad sob miao si wycineczek
(wski i dugi) nieba. Po ktrym przelatyway pociski. Chciaem powie-
dzie: stworzenia. Ale tylko te sztuczne. ywe byy po piwnicach. U nas
ktra pani miaa psa. Rasy? maej tustej. Pan Stanisaw mwi, e na tym
psie (moe suce?) mona postawi szklank z wod. A do pani od psa czy
suki mwi:
Radz pani go pilnowa! Bo podobno, a nawet na pewno,
psy
wtedy jadano. I koty.
W schronie, nie tym, ale obok, pod 23-im (ogromne kamieniczysko na
sze piter, tych dawnych, secesja, zazdrocilimy im tego, e maj
kleinowskie sklepienia) wic obok mielimy radiostacj. Bya w jednej
z komrek na kartofle. Za dechami. Ale w szpary. Mwi mielimy", bo
tam si latao. Na radio.
--------------------- Bu bu bu buuu! Bi Bi Si... Ile razy
dziennie wiadomoci.
Stao si przed tymi dechami. Wkadao uszy w szpary. A latao si tam po
prostu od siebie. Od swoich barogw. W swoim schronie. Przez inne
schrony. Korytarze. Dziury. Przebitki. A gdzie w gb tamtych schro-
nw. Pod 23-im. Czyli przelatywanie piwnicami. Jak wszdzie. Niezalenie
od przej wierzchami.
Pamitam w tych pierwszych, a nawet najpierwszych dniach Wilczej
niedziel rano i naboestwo. Ktra pani wypoyczya na to swoje
mieszkanie. Na parterze. Prostopadle do nas. Z oknami oczywicie od
podwrka. Naszykowaa nawet dywan i palmy. Moe palm. Jedn. A to
drugie to bya dracena? Co tam byo. Kocielnego. Niby. Po mszy bya
spowied. Powszechna. Byo duo ludzi. Z warunkiem odmawianym
gono pjcia do spowiedzi pojedynczej w razie przeycia tego
wszystkiego.
Niedziela wypadaa 10 wrzenia. To bya druga niedziela w rdmie-
ciu, a pierwsza za Alejami, ktr zapamitalimy. A raczej, o ktrej
wiedzielimy, e bya niedziel. Potem ju do koca, a do poowy
padziernika, nikt nigdzie nie rozrnia dni. Niedawno obliczyem, bo to
data znaczca, w jaki dzie wypada 1 padziernika. Niedawno, czyli po
dwudziestu latach. I ze zdumieniem dowiedziaem si po raz pierwszy, e to
bya niedziela.
Pamitacie. 6 sierpnia na Chodnej. (Moe Pan Jezus co odmieni.")
ale nie przychodz. 3 wrzenia niedziela taka jak ta wiwatowni w 1939.
witeczne. Teraz. I to wszystko.
W tych najpierwszych ju dniach szlak wzdu Kruczej zszed pod
ziemi. Na samej Kruczej midzy Wspln a Ho lea skrwawiony (z
kawakiem stopy) pantofel damski. Od tej pory zacza publika nieco
uwaa. Tylko jeden odcinek ten od naszej Wilczej do Hoej zacz by
synny z bezpiecznoci. Zaczli si na nim krci ludzie. Krcili si i midzy
Wilcz a Pikn, czyli ju od naszego rogu do koca Kruczej. Do samego
placu Pikna Krucza Mokotowska. Plac mia w poprzek, na wprost
wylotu Kruczej, wzdu caej strony poudniowej Piknej barykad. Dug.
Solidn. Z tych worw i toreb z czym. Z chodnikw. Ale barykada nie
bya wysoka. Trzeba byo biec. I schyla si. I uwaa na Kruczej, jak si
szo do placyku. Bo tam zaczyna si obstrza od Marszakowskiej i od
placu Zbawiciela.
Ale ludzie latali. Duo. Mnstwo. Na Kruczej i na Mokotowskiej byo
duo kwater powstaczych i cywilnych. Po Kruczej wicej latali i cywile,
i powstacy. I mieszacy. Krucza bya niewtpliwie gwn ulic pou-
dniowego rdmiecia. A w ogle to, e bya podobna do ulicy. I miaa
ruch. Mimo rnych i gruzw, i barykad. I mimo to, e tylko na pewnym
kawaku. Ale to starczyo. e krlowaa. Staa si wnet Alejami na cae
rdmiecie. Na Kruczej mona byo zaatwi wiele spraw. Na Kruczej
spotykali si ludzie z rodzinami, przyjacimi. Z przybyszami z rnych
dzielnic. Z tymi, co mieli t dzielnic ju jako trzeci czy czwart
w powstaniowym dorobku. Mona byo tu spotka kogo, kogo nie
widziao si dziesi lat. Nagle. Tak ja miaem. Te. Spotkaem Frania
hrabiego . Ze szkoy. Po ilu latach. Potem jeszcze kogo.
Na Kruczej spotkalimy Romana . W mundurze AK. Atosa". Tego,
ktry przyszed na Chodn wtedy, 31 lipca, jak bya ta burza i nalot
jednoczenie. Poegna si. Z Mam. I ze mn. I zna Halin. Ojca i Zoch
chyba te. To niewane. Zaraz nas odwiedzi. Raz i drugi. Zocha go
 135
134
 czstowaa. Zup wieo zrobion. Cay talerz. Zabiera si Roman do
jedzenia. A tu krowa".
u-u! u-u! u-u!
- i sypie si z sufitu. Prosto w zup. Roman odgarnia ych, co si da.
Drobniejsze sufitowe zjada. Drugi raz te tak chyba byo. Z tym, e
i kuchnia si rozwalia. Co nie przejo nas. Bo si ulepio natychmiast od
pocztku. Sufit spada chyba codziennie. Plastrami. Plasterkami. I do zup.
I na gow. A miao co spada, bo to bya gorsza z wierzchu, ale w rodku
te secesja. A raczej ten pity-szsty klasycyzm warszawski. W stiuki.
Rozety. Girlandy. Co najmniej w gzymsy.
Draka z trzcin w poudniowym rdmieciu. W tej ostatniej desce
ratunku. Po naszym wynajciu (za darmo, bo pienidze nie szy. Wtedy!)
Wilczej i po paru nocach mylenia jednak o tym 23-im, obok. Nasz mia
nad sob te pi piter. Ale ju z ubytkiem. Wygryzione. Do tego okaza si
lichy. Od pocztku nie wyglda za mocno. I za twierdzowo. Ale jak
sypny si siwe tynki. Biaotawe, wyschnite do trzaskania dechy.
Trzcina. I to si okazao wizaniami. To poszlimy. Caa grupa. Spod
21-go (dosownie spod, bo spodem). Oglda 23-ci. Pod ktem przepro-
wadzki. Lokatorzy 23-go nas znali. Wiadome byo przyzwolenie. A jakby
i me znali, to tak samo. Miejsca troch jeszcze byo. Wic zostay ogldziny.
Pamitam, jak kto z nas po kolei zachwala kleinowskie sklepienia,
a reszta ogldaa, macaa. Rni ludzie, starsze baby Wszystko to
doceniao, znao si, macao Kleina". Chyba ten Klein, po prostu niejaki
pan Klein, Zyd, Niemiec, zrobi dobry wynalazek. I to w por. Tak, eby
zdyo si nabudowa jeszcze za Prusa i Prousta duo takich domw
w starym rdmieciu.
Widocznie bomby waliy, bo decydowanie si nie trwao za dugo.
Zaczlimy apa nasze bebechy", toboy, i wio! pod Kleina! eby nie ten
Klein, czyli bardziej w beczuk cegy i te szyny przeyskujce, toby si tej
piwnicy od tamtej tak znowu nie rozrnio. Zajlimy jakie tam co
wsplnego. Z wlotem dalej. Z wylotem na nas od piwnic poprzednich.
I znw pierzyny. awki. Torby. Rodziny. Siedzenia. Przeniosa si mniej
wicej caa Wilcza 21.
Leciay. I bomby. I pociski. Takie due. Bo siedzielimy nawet
w rodkowym korytarzyku, jak najdalej od otworw na dwr. Na lewo
korytarzyk mia piwniczk za piwniczk. Kada z drzwiczkami. Tyle e
otwartymi. W najbliszej siedziaa rodzina pastwa Wi. Pan Wi., inynier,
i pani Wi., jego ona. Siedzieli na workach. Z czym. Cay dzie. Tak
136
potrafili. Ona bya podobna do Giocondy. A z szyi, z gosu i mowy do
synogarlicy. Bo tak nazwalaj Halina. Mieli dwoje maych dzieci. Dzieci
z innymi maymi dziemi latay. Chodziy po korytarzu. Bawiy si tak:
Ty id naprzeciwko z torebk i spotkamy si.
Wic si rozchodz. Z torebkami. Spotykaj:
Dzie dobry pani.
Dzie dobly.
Pani dom ppalony?
Ppalony i machnicie rk a pani ppalony?
Ppalony...
Bya jeszcze i zabawa w czogi. Dwojgiem maych od pastwa Wi.
zajmowaa si pani Jzia. Nauczycielka. Jak tylko by huk, zatykaa sobie
uszy palcami. A e hukw byo duo, wic siedziaa albo staa z palcami
w uszach. Ale e zajmowaa si dziemi i rozmawiaa z nimi albo
z pastwem Wi., albo z ludmi w ogle, to coraz sobie odtykaa uszy. To
znw szybko zatykaa. Pytaa:
Co? tak, nabraa gestw guchej. Czy niemowy. Raz maa Ewa (Bo
Ewa, nagle: pamitam to) chce kup. Nocnik jest. Pani Jzia sadza Ew na
nocnik. Na korytarzu. Pani Wi. w piwniczce-saloniku siedzi na workach.
I woa:
Na sam rodek! Na sam rodek!
Wic pani Jzia przesadza Ew na sam rodek. Zatyka sobie uszy. Bo
wal. Ale Ewa zaczyna si te ba:
Ciociu, daj mi rk! Pani Jzia trzyma za rk Ew na
nocniku.
A drug rk zatyka sobie to drugie ucho. No dobre i to.
Racja. Bya z nimi jeszcze i ich matka z Brackiej. I Jadzia, moda, jako
im tam pomocna. Tyle e one raczej siedziay tu. Bo kada rodzina wtedy
bya dua, a ta ich piwniczka malutka. Po korytarzach szy huki. Wstrzsy.
I piewy.
Pod Twoj obroon...
wie--ta...
Obok szo ju dalsze miejsce:
o Paa-nii,
oo Paaaniii-i,
ooo Paa-ni na-a-sz-a
Po-cie-szy-cieel-ko naa-szaa...
137

d sob Kleina. Dobre mury. Troch szyn. I te sze piter.
ykuszami. Wygiciami. Wisiorami. Sze piter. Plus caa
r. Osiem kondygnacji. Ale tylko siedem do przebicia. Bo
Siedmiu nie powinno przebi. Byy wyjtki. Czasem. Ale
orm. A jeeli bomba pjdzie wicej z ukosa i trafi nie
tro niej? To tylko sze. Te nie powinno przebi. Ale
warte pitro? A i tak bywao w tych wielkich kamienicach.
przypadku PKO. To wtedy zostaje pi. Tylko e ta
n. A jeeli krowa" wyrwie nagle od trzeciego w d?
er i wychapie co? Z piwnicy? Gupia krowa"? Albo
, co si niby bierze mniej pod uwag. Albo wystarczy, e
przegrdk. I utrci kogo z nas. Rodzin czy jednego.
ao si o swoich. O tych obok, ale dalej troch mniej, ale
szcze dalej, ale od tego adresu jeszcze mniej, ale jeszcze
edni kamienic? Czy z przeciwka? Nie chodzi o przejcie.
ebie, jak nas przysypie? Oni. To kto ich? My. No
mi dalszymi cakiem? To dziwne obliczenia. Ktre kady
m miejscu. Wedle moliwoci. A ilu ju tych, co tak
o? No, ilu? Nikt nie wiedzia. Ale przeraliwa proporcja.
ub rannych, ocalonych, odgrzebanych. Im nas wicej
Bo rozkada si moliwo tak zwanych wypadkw (bo
biorem nieszczliwych wypadkw, a powstanie wybu-
wicej. Czyli powinnimy gin rzadziej. Tymczasem co
as bdzie w tej piwnicy 300 czy 500, jeeli nas zagrzebie na
e? W getcie byo strasznie duo. Nie 500. Nie 5000. Nie
000.1 prawie wszystko poszo z tych, co nie uciekli. mier
jwiksz moliwoci. Prawie jedyn. Prawie jako sto
wielu prawie i bez tego. To te bd statystyki. Poza
raz wal bomby, to znaczy ginie kto. Od kadego takiego
wali si co. Powiedzmy nie od kadego. Bo niewypay.
i w jezdni. Czy w trawnik. Czy w rodek podwrka. Poza
i co, to moe si zwali i nie przebi do piwnic. Mog by
nie ranni. Tyle e do odgrzebania. Co te jest ryzykowne.
aszej Wilczej 23 odwala? Kto da rad? I ile ludzi? I czym?
moe by uduszenie. Albo co. A brak wody? I przez ten czas
opoty. Teraz dalej. Jeeli tylko jest cz zasypana do
bania, a tylko cz zgina, a reszcie w ogle nic na ten
a norma. Jako norma. W te czasy. Ale czy to w porzdku,
liilii J
jak kto ginie? Nawet dziesi osb tylko? I czy ten drugi raz ni
caej reszty kocem? A przecie przypadek moe si uwzi. M
razy w to samo. Poza tym zaley wszystko od iloci bomb. A
tylko wielkie iloci. I na obszar nie tak ogromny. Pewnie, e du
jeszcze Mokotw. Tamto rdmiecie. oliborz. Czerniakw.
te s domy. Pod domami ludzie. Nie mwic o powstaca
Z gorsz oson. Albo bez. Im nas wicej ubywa, tym gorzej. B
I z punktu widzenia statystyki te gorzej. Bo teraz na mniejsz
przypada tyle samo bomb. Albo wicej. A inne bronie?
A rozwalania? Ustay podobno. A wywzki do obozu?
A teraz jeszcze niszczenia oson. Jak naruszy ten dom, jak g
mamy gorsze szans. A potem moe go jeszcze uby. I jeszcze g
indziej i? Gdzie? Wszdzie ubywa. I tok. Gin. To racja. Ale i
Albo poary. Bo s. Sam poar to jeszcze nic. W p
z bombami. Od poaru mona uciec. Ludzie siedz w piwnicy,
na parterze. Dopiero ssiedzi woaj:
Wychodcie! Ju si pali parter!
I wychodz.
Ale wtedy traci si oson. A osona? Im lepsza, tym wicej
e zostanie. Zdawaoby si. Ale za to, jak zdarzy si przypade
fatalny, to wtedy cae dobre idzie na ze.
I w kko tak mona liczy, myle, bada, ucieka.
Swen nie przyszed. Jeden dzie. Nic dziwnego. I Roman
i te nie przyszed. Moe co wypado? Akqa? A zreszt te nal
drugi dzie te ich nie ma. Czekamy. No, przyjd... Cho
zastanowio.
Siedzimy zaronici. Nie myjemy si. Czasem. Przewan
Troszk. Co nieco. Nie ma mowy o wymyciu si caemu. Wody
jest. W tej dolinie od Kruczej. Ale tam duy obszar. I wal. Al
Powinni wszyscy czeka do zmroku. Tylko e o zmroku sza
modzierze, berty", krowy". Na podwrzu wano broni je
tylko bomby si licz, ale i ta reszta. I to bardzo. Mimo to lu
wod. W ten dzie idzie i Ojciec. Bierze kube. Opaska na rk.
Reszta: Zocha, Stacha, Halina, pan Stanisaw, pani Trafna
Od pastwa Wi. te wszyscy siedz. Ojca dugo nie ma. W
Daleko te. Ale coraz gdzie tu. No nic. Wiemy, e tam ogon o
chyba wracaj. Niektrzy. Z wiadrami. Z wod. I mwi
Godzina. Dwie. Nagle huki. Obok. Czy sami emy wpadli na to? Czy kto
wylecia sprawdzi? Czy przylecia? Tak. Chyba duo przyleciao. Bez
wody. Wystraszonych. e walno. Raz. Czy wicej. Bo chyba bomba.
Blisko. I pociski. Jeden w sam studni. Chyba cz zgina. No tak.
Studnia rozwalona, rdo wody ucite. To frajer. Ale ludzie... Co z Ojcem?
Zocha-Zula i ja podrywamy si. Lecimy. Przez dziur. Do tego ogromnego
dou w wielkim podwrzu. Chyba ju ma si ciemnia. Czy ciemnia.
Pobojowisko jakie jest. Rannych. Zabitych. Usunli. Ju. Ojca nie ma.
Znikn. Wracamy. Nie ma. Siedzimy. Wieczr. Nie ma. Gdzie jest?
Dlaczego go nie ma? Gdzie szuka? ladw? W takim razie. Nie pimy.
Z Zoch. W ogle wszyscy. W naszej rodzinie. I czekamy. No przecie
przyjdzie. A jak nie? Trzeba bdzie od rana po szpitalach. Od tego zacz.
Ale przyjdzie... No tak. I noc... I to pna. A jego nie ma. Wreszcie chyba
nad ranem czy rano, jak juemy byli pewni, e co zego, wraca. Chyba
z kubem. Zdrowy, cay. W opasce. Ano nic. Walno. Trafio. Rozwalio
studni. Ludzi? Cz tak. Co. Ale na og zdyli si rozprysn. Ojciec
te uciek. Polecia na Szopena. Chyba po wod. Zaraz za ten placyk
z barykad w poprzek. Tam by blisko kolega. Ktregomy znali. Wszyscy.
Wieczny wojskowy. Jowialny. Pan Kowalski. Ojca skusio. Wstpi. Z tym
kubem. Tam wchodzi. Na pitro. Bo kwatera na pitrze. Bo jedna strona
Szopena polska, druga niemiecka, wic tu nie wal. eby nie trafi
w swoich. Kwatera u inyniera. Z crk. Doros. Okna otwarte. Pogoda.
Dali-go! Gra w karty. Pewnie w bryda. Bo siadaj we czworo tak: Ojciec
przy samej cianie, tyem do niej, midzy oknami. Kowalski naprzeciwko
Ojca. W jednym oknie crka. W drugim inynier. Graj. Pocisk.
Sowiecki. Nie wzili pod uwag frontu. Wlatuj odamki. I w to okno.
I w to. Ojcu i Kowalskiemu nic. Inyniera rani, ale jeszcze p biedy.
A crka ma wyrwany bok. Wic zlatuj po nosze. Znosz. aduj.
Bandauj. Chyba gdzie odnosz.
Crka co le wspomina do dzi Ojciec ten bok, e...
cay
wyrwany... uszkodzona wtroba... co... jeszcze... nie wiem... le, panie.
Na drugi dzie przylatuje Swen.
Bomba trafia. W nasz oficyn. Przebia do piwnic. Poszo p
domu.
Cztery pitra i przebia?
No taaak. Ja staem w tej czci wanie, co miaa si zwali. Z ludmi. I na pewno to by ksiyc. A na Miodowej ksiyca nie powinno by. To
W ostatniej chwili zdyem nie tylko sam przelecie do tej czci ocalaej,
ale popchnem jeszcze ca rodzin.
140
To by ten refleks Swena. I dowiadczenie ze Starwki. e mona duo
zdy od uderzenia bomby do zawalenia.
Trupy le na podwrku do tej pory, chod, zobacz.
Polecielimy. P domu nie byo. Na podwrku leay przecierada. To
znaczy co w przecieradach. Cz ju chowali chyba. Podwrze. Dom.
Wszystko tu wygldao strasznie. Zawalone. Nie wiadomo czym. Okna bez
framug. W powietrzu upa. I jak po wulkanie. Co szarego. Cigle. Wisi.
Na trzeci dzie zgosi si Roman. Z zabandaowan ca gow.
Przywalia mnie berta" na Mokotowskiej, na kwaterze, na
szstym
pitrze. Reszta zleciaa do schronu. Mymy we dwch zostali. Nagle
berta". I ju leymy pod cegami. Mnie przywaliy drzwi. A na drzwiach
cegy. Kawa ciany. Nie byo mnie wida. Miaem szpary do oddechu.
Sysz ludzi. Id. Woam. Usyszeli. Wlatuj. Odgrzebuj. I mnie od
grzebali.
Studni rozwalio. Obok. I zaczo si wody szuka gdzie indziej. Chyba
po to lecielimy na Ho, tu od Kruczej ku Skorupki (dzi Sadowej) a
nawet do Marszakowskiej prawie. Nagle gruzy. wiee. Zbombardowali.
Do piwnic. Kino Urania" przedwojenna Mewa". (Bya tu i rewia
w 423 roku, polska, z najlepszymi piewakami. Od rewii si zaroio
w Warszawie 423 roku.) Jak wychodzilimy, wyprowadzali z tej Me-
wy"-rewii-Uranii" duo Niemcw. W resztkach tynku, muru, w pal-
tocinach tych zielonych. Rozpitych. W strzpy nieco. Jecy. Na wymian.
Siedzieli pod kamienic z Urani" po Mewie". Trafio. Bomba. Czy
bomby. Z przebitkami. Tych, ktrych nie zabio, odgrzebali. Teraz tych, co
nie ranio, prowadzili. Po prostu w inne miejsce. Mijalimy si z nimi.
W ogle mijao ich wiele tumu. Leccego. To ze zbombardowanych
domw, to na pomoc, to szuka, to po wod, to subowo. Raczej ze
zdziwieniem. A oni na nas i na domy, i na wszystko ze strachem. Co
z tego, e to oni na nas przedtem. Chcieli. Moe nie wszyscy. A teraz od
wasnych bomb. Ten paradoks. A nie arty.
Przyapaem si na dwch ksiycach. Raz od 26 sierpnia na
Miodowej, na tym fryzie. Drugi okoo 6 wrzenia na Nowogrodzkiej. Wic
rozpito trzynacie dni. Niby to jest moliwe, gdyby uzna to za odstp
od kwadry do kwadry. Ale na Nowogrodzkiej byo jednak co z tej peni,
mogo si tylko zdawa chwilami. Albo ju to przerobia na ksiyc pami.
A to by na pewno odblask od poarw. Gdzie tam ksiyc?
141

A co z frontem? Sowieckim - tak si wtedy mwio. (Sowieci" albo
wprost Rosjanie", czasem bolszewicy". Ale w powstanie rzadziej
bolszewicy", bo to miao tradycje brzmieniowe u nas nie tego. A w tej
sytuacji jako tego, co czym trcio, si nie uywao. W myl, jak bida, to
do yda").
Wic chyba z 9 na 10 wrzenia pierwszy nalot na niemieckie dzielnice.
Zrzucanie lampionw; tych, co tak si koysay i owietlay dugo, dugo
wszystko, e mona byo ig znale na ziemi; a najwicej to si koysay Wylegy z piwnic. Ludzie stawali coraz wyej. Na deskach. Na pagrkach.
to na due, to na krtkie cienie trawek. Pamitam huki. I byski.
Wszystko to blisko nas. W Koszykow, w alej Szucha i alej R,
w Szopena i w Bagatel. A wylecielimy na ulic z radoci. Potem, za
dalszych nocy, byy nastpne. Z 13 na 14 wrzenia pierwszy raz rozleg si
kukurunik. Sowiecki. Dwupatowiec. Znany z przydatnoci. Trajkota.
Tur-tur-tur, tur-tur-tur... Nazwalimy go od razu trajkotk. Lata po
cichutku. Po ciemku. Niziutko. By trudny do strcenia dla Niemcw.
Nigdy nie strcili. I robi zrzuty. Broni. ywnoci. Bez spadochronw. Tak
to pacao, bo z niewysoka: pac! i worek z sucharami, albo: pac! i worek
z broni.
Mwili, e bro poamana. Nie wiem. Na zrzuty tamtych aliantw
znowu mwili, e wikszo leci na stron Niemcw.
Nastpnej nocy te trajkotk. Lataa, lataa dugo. Jak robak wito-
jaski. Tur-tur-tur-tur-tur-tur-tur-tur... Troch w kko. Zawracaa. Cich-
a. To znw trajkotaa, tur-tur... Niby si mylia. Nie trafiaa. Z pozoru. Jak
te owady. Co wiedz, co robi. Dla wszystkiego jednak powstacy
rozpalali ogniska. I czekali. Trajkotk miaa uatwione koowania.
Wic front naprawd szed? Widocznie tak. Gosio to radio. I gazetki.
Szed. To znaczy ju szed tu. Naprzeciw.
A stao si.
15 wrzenia.
W upa.
Po poudniu. O czwartej. Moe. Czy pitej.
Zaczo si.
Nagle.
Wszystko naraz.
I ju tak szo. Jednakowo.
Byo w tym sycha katiusze, czyli tak zwane organy Stalina". To
znaczy - jakie serie, wyroje ale grzay. I t reszt. Ale chyba le
okrelam. Bo jak raptownie zacz si jeden huk. Taki, e niebo si obijao
142
o ziemi. Albo -i chyba tak to wtedy czuem e rwie si cae na kaway (i
a dziwne, e wisi dalej). Tak szo. I szo. To. Bez zmiany.
Nie wiedziaem, e tego rodzaju huk moe istnie.
A znao si bardzo duo rzeczy. No... Ale.
To byo jedno z gwnych uderze. Wschodniego frontu. W tej wojnie.
Po prostu tyle bio naraz. Bomb. Innych artylerii. Broni. I organw
Stalina" (odpowiednik krw"-szaf'). e echo nie nadyo w ogle za
niczym. Wylecielimy wszyscy. Gdzie kto by. Natychmiast. Cae tumy.
Na gruzach. Tak jakby co to pomogo w zobaczeniu. 1 tak widziao si
tylko niebo. Ale wydawao si, e na kawaku gruzw czy wykopkw
z dechami, pytami bdzie bliej. A przynajmniej bdzie si wicej
syszao. Czy w tym byo. Wanie. Zaskoczenie byo, due. Mimo pewnych
przedtem znakw na niebie i od nieba do ziemi. Niemcw to musiao
zaskoczy wicej ni nas. Mimo wszystko. Bo mymy tego chcieli. Choby
dlatego.
Co tam si dziao - na Pradze trudno byo si domyli. Znajome
miejsca, ulice, ogrody, w ktrych teraz mog si rozgrywa dantejskoci.
Przecie front musi przechodzi przez wszystkie domy, rowy, skwery.
(Chyba e nagle trafi si prnia. Jak komu na lsku w lutym 45, ale to
przez upicie si pewnej grupy, ktra zaspaa.) I rozgryway si. Podobno
wanie w parku Skaryszewskim bya jedna z tych najwikszych
kotowanin. Ile razy potem, ju po wojnie, przechodziem przez ten
znajomy park, szczeglnie koo murowanego wychodka, bardzo poharata-
nego kulami, granatami, odamkami pociskw, wyobraaem sobie, e to
gupie miejsce byo wtedy wane, e potoczya si tdy historia, e dla
niejednego ten wychodkowy budyneczek by ostatni ucieczk albo
ostatnim widokiem w yciu. Druga kotowanina bya podobno przy
praskim wejciu na most kolejowy, ten od Cytadeli. Zgrupowao si tu
duo Niemcw. Dla obrony przyczka. Rosjanie zrobili na nich napad.
Samolotowy. Niemcy, spychani do Wisy, bo ich od ldu wypiera atak,
rzucili si do pontonw. Wpaw. W wod. Ale nic nie pomogo. Zmasakro-
wali ich. My obserwatorzy ze suchu patrzelimy po sobie. Potem byy
do siebie wykrzykiwane uwagi. Poza tym pamitam e przeszyway
mnie dreszcze od ucha do odka i z powrotem. Nie przypuszczabym
dawniej, e taki huk moe sprawi tyle radoci.
Atak musia by potwornie silny. To si czuo. Po jednakowym
nateniu bitwy. Przez dwie, moe trzy godziny. Nie duej. Bo stalimy
143
 cay czas w najwyszym napiciu. I nagle wszystko ucicho. Byo ju po
wszystkim. Soce jeszcze wiecio. Tylko Praga bya zdobyta. Tak. To
by naprawd pierwszy szczliwy dzie. Bez cienia przygnbienia. Zacza
si nadzieja. A prawd mwic pewno. e koniec naszej ndzy. Bomb.
Niemcw.
Ta pewno osaba nieco po kilku dniach. Nie pamitam, czy to wtedy,
czy za czasw przyczka czerniakowskiego mieli pewno i w dowdztwie. I
w gazetkach podawali, jak mamy si zachowa przy wkroczeniu armii
radzieckiej. No wic co tu duo mwi. Bya wskazwka. eby nie robi
owacji. I nie okazywa niechci. Ale co w rodzaju obojtnoci. Pamitam
te dwa sowa, w ktrej gazetce, to ju nie wiem, moe w jakiej prawicowej:
,,... zachowa milczenie". "Po prostu zachowa milczenie." To nas
zdziwio. Wzruszalimy ramionami. Przecie jaki tam kontakt zosta
nawizany. U nas byli zrzuceni obserwatorzy radzieccy. Na dzielnice. eby
dawa wskazwki swoim, jak kierowa artyleri. Byy i prby dogadania
si. I proby o pomoc. Przez radio suchalimy o Mikoajczyku. e jedzie
do Moskwy. Samolotem. Niecierpliwiem si, e nie od razu wsiada w ten
samolot. e si najpierw wybiera. e pewnie bdzie si dugo ubiera.
O Boe! Co za naiwno! I po co to wszystko, eby i tak z tego nic nie
wyszo?
Prby dogadywania si tu na miejscu przez Wis te byy tylko
prbami. To si i czuo. I jako wiedziao. Nie mam zamiaru wchodzi
w dalsze roztrzsanie i tak wyjanionych ju rzeczy. To zaznaczam. Bo
konieczne. Radio angielskie te nas nieraz denerwowao. Cho latalimy
cigle przez korytarze z zakrtami do tych szpar sucha. Wic po
pierwsze denerwowao, bo wpltali nam w audycje za duo dodatkw.
yczenia na Nowy Rok ydowski." Z dymem poarw." I nowy hymn,
cho bardzo stary, z czasw konfederacji barskiej: Do broni,
Jezus Maryja, do broni...
Wtedy mylelimy z Halin, e nowy cakiem, i bardzo nam si
spodoba. Po drugie denerwowalimy si z zazdroci. e tamten front
idzie. e w Paryu powstanie. Cztery dni. I ju wolny Pary. Czyli jakemy
sobie wyobraali swoje, zanim wybucho. e potem w Holandii coraz
nowe nazwy oswobodzonych miast. Utkwio mi Arnhem. Jak gwd.
18 wrzenia w biay dzie nadleciaa nagle masa amerykaskich
samolotw. I cae niebo zaczo fruwa. Od kolorowych spadochronw.
Naprawd byy kolorowe. I to na rnie. Opuszczay si dugo. Jak na
144
nasz krtk cierpliwo. Co miay poprzypinane. Czekalimy co. Okazao
si, e co tam z broni, bandae i ksiki. Okazao si nie tak od razu. Bo
aden spadochron nie wyldowa koo nas. By chyba tego dnia troch
powiew wiatru. Nawet wydaje mi si, e pogoda wyjtkowo nie ta upalna.
Wic znosio gdzie te spadochrony. Ju-ju zdawao si, e na nas. A tu
nie. No i wcale nam si nie zdawao. Bo wikszo tego poleciaa na stron
niemieck.
Po tej rozrywce nastroje si psuy. Bo front wprawdzie dziaa. Czyli
strzela. Trajkotka lataa po nocach. Ale mymy chcieli po prostu by
zdobyci. A tu jako nie.
Jedno zaczo si wane. Bardzo czsto, jak tylko zaczynali nas
bombardowa, tamci ich po prostu przeganiali. Swoimi samolotami.
A Niemcy teraz byli tu silniejsi. Bo ci przerzuceni z Pragi na ten brzeg
zostali wczeni w akcj przeciwpowstaniow. Artyleria zacza si wcie-
ka. Pocig pancerny bi i bi. Od kolei obwodowej. Z zachodu. No
i ataki na oddziay powstacw. Nie wiadomo byo, czy utrzyma si
front przy Ogrodzie Saskim. I w zachodnim rdmieciu. Co i tak mnie
dziwio po piekle na Chodnej i Wroniej, e front od Ceglanej-uckiej
utrzymywa si wanie na Wroniej.
Zaraz po utracie Pragi Niemcy zaatakowali to, co tu byo nie ich. Od
Wisy. Pady Sielce. Z 15-go na 16-ty. I 16-go pad Marymont. O tym
pewnie wtedy si czytao. Ale zapomniaem. I nie tylko ja. Jak taki
Marymont wytrzyma ptora miesica? Kupka domw na pochyym
piasku. Tyle e przypity jedn stron do oliborza. Bielany byy wtedy
oddzielne, o wiele dalsze i mae. oliborz kilka razy mniejszy. Mia nie tak
wiele ulic. Zabudowa raczej blokowa. Wic trudne przelatywanie. Mao
zakamarkw. Bloki niezbyt wysokie. Wysze stay tylko przy placu
Inwalidw i Wilsona (dzi Komuny Paryskiej). Byo troch ciasnych
uliczek. Ale z zabudow pod Kubusia Puchatka. Wic jak ten oliborz si
trzyma? A jednak si trzyma. Mao o nim wiem. Pamitam za to, jak
wygldaa wypalona Mickiewicza. I doszcztnie zbombardowane centrum.
Wilsona. Krasiskiego. I tyy. Tam, gdzie teren idzie w d. Niemcy
tymczasem wzili si za Powile poudniowe. Czyli dawny grny Czer-
niakw. Co tam si dziao, wiem od Teika, ktry przecie ju przey Wol.
Potem Starwk. Potem to. Przey to troch za mao powiedziane. To
oni przecie spadali z dachami. Tacy jak Teik. Oni bronili Wytwrni (w
sierpniu). I prbowali poczy si z oliborzem. Przez Muranw. oliborz
si spni. Niemcy si spostrzegli. I zaczli atakowa. Teik i jego koledzy
145
 bronili si w remizie. Przy Dworcu Gdaskim. Nie wiem, ilu ich wyszo
z tego ywych. Teik w pewnym momencie znalaz si w ustpie. Nie na
darmo wspomnia mi si ustp skaryszewski. Znam jeszcze kilka tragi-
cznych sytuacji wychodkowych. Zygmu M. opowiada mi (w sanatorium
ju), jak w 39 roku, jako onierz, podczas ataku Niemcw wskoczy do
wychodka drewnianego. Jak wychodek dosta seri z karabinu. I Zygmu
myla, e to jego koniec. Ja sam w 43 roku podczas nalotu sowieckiego
w nocy wpadem nagle do swojej tak zwanej ubikacji podwrkowej na
Chodnej. Za mn wpad jaki facet. Samoloty sowieckie celoway w tory
dawnej Syberii". Troch niedaleko nas. Bomby leciay z opotem. Takim,
jakby kto bi w blach. I troch chybiay. Bo z duej wysokoci. W pewnej
chwili wychodek si zatrzs. I mylelimy, e to ju nasze miejsce do ziemi.
Bomba trafia w naronik elaznej i Chodnej. Ale wrmy do Teika. Wic
jest w tym remizowym wychodku na Muranowie. Z koleg. Naraz obydwaj
le. Przez chwil nieprzytomni. Potem patrz, e nie mog si ruszy. Bo
przywaliy ich i drzwi, i troch murku. Potem chc si ze sob porozumie.
Ale nic nie sysz. Wic wygrzebuj si. Zbieraj. I w midzyczasie do siebie
na migi. A tu ju pora wia. Wpadaj do hali. Niemcy zaskoczeni. Rzucaj
dwa cekaemy i uciekaj. Teik w pdzie oblicza: mie dwa cekaemy, ale co
potem? I dalej w nogi. Wybra dobrze. Bo yje.
Teik by te na Solcu. Solec, ten daleki, szed dziwnie. Kocie by. Nie
wiedziaem, e Solec idzie a tam. Wtedy jak byem may, zaszedem sobie.
A tu kamienice, ludzie, baby. A e pogoda, wiosna, to duo-duo nieba
z wody. Bo gdzie to, a gdzie to? Nie pamitam. No i ci ludzie. Wanie. Mieli
tu, oj, mieli. I ten desant mia.
Dzi w nocy wojska radzieckie (bo chyba tak nazwali) wyldoway na
przyczku czerniakowskim.
Byem wtedy rano sam przy radioszparach. Na t wie zaczem lecie
od razu do swoich. Korytarzami. Zakrtami. W podskokach. Co za rado!
Wic jednak! A nagle huk w gow. Bl. Krew. No, nic wanego.
W podskoku zapomniaem si. Co do niskoci przej. Z belkami Kleina.
I o takie jedno co elazo rbnem si w czoo. Z zamroczkiem. Potem
miaem przez sporo lat szramk na tym miejscu.
Wic desant. I ten oliborski (na Krasiskiego), o ktrym chyba wtedy
nie bardzo wiedzielimy. Nie uday si. Ludzi zgino a zgino. Reszta
wycofanie. Cz z nimi. Chyba od nas. Cz naszych z dou i chyba ich
przebia si na gr. Na Grny Mokotw. I po kilkudziesiciu godzinach
drugiej nadziei pewnoci, razem z plot (czy moe prawd):
146
Rosjanie podobno na Ksicej!
Co znaczyo, e tylko plac Trzech Krzyy i urawia ile to? kilometr
i ju my. Ale nie. Potem, po tej nadziei radio. Sysz:
Dzi o godzinie... kociuszkowcw... z przyczka na Czerniakowie...
wycofano...
Na Starwce mwio si, wzdychao:
Pitnasty dzie...
Szesnasty...
Dwudziesty dzie powstania.
Teraz, tu, po tylu koowrotach, ju nie byo co liczy.
Czterdziesty czterdziesty.
Pidziesity drugi pidziesity drugi...
Zaczlimy to traktowa bo i czu jako jedyne rzeczywiste, co byo,
jest. I bdzie. artowao si:
I co? A jak nadejdzie zima?
Wanie? I Boe Narodzenie?
No? I tak bdziemy siedzieli...
Moe choinki... skd bd.
Obce nam byy sprawy zimna. Dalekie. W tym roku. Szczeglnie.
Po wod chodzio si na Szopena. Chyba najpierw. W okresie nocnych
nalotw sowieckich. Za t barykad. Bo te szare torby. I schylanie si.
W nocy te byy szare. Kawaek jeszcze prosto. I zaraz w lewo. W nocy
najbezpieczniej.
Potem na Wilcz. Nie wiem, czy od razu do tego domu tu za rogiem
Mokotowskiej, po prawej stronie. Bo raz si szo Krucz i Wilcz. To znw
Mokotowsk. W kadym razie gdzie tam. Duo razy pamitam w dzie.
Ale byo i chodzenie wieczorem. I o zmroku. Bo uczylimy si hasa.
I odzewu (odzew by waniejszy). I nieraz si odpowiadao. Ludzi szo
z nami duo. I duo nas mijao. I cywilw. I powstacw. I tych na p.
Z kubami i bez kubw. Wieczory byy ciepe. Pod nogami pamitam
such ziemi. I piasek. Przy barykadach. Rowach przeciwczogowych.
Przy dziurach. Gruzach. I te sylwetki w mroku. Popieszne.
W dzie zapamitaem raz Wilcz. Na tym kawaku od Kruczej do
Mokotowskiej. Byo soce. Wielkie domy. Wysokie barykady. Zapach
pyt chodnikowych. Z barykad. Wziutkie przejcia. Kto z powstacw
na dyurze. I, jak zwykle, tum. Zostao mi to w gowie, bo zaczem si
wtedy od pocztku dziwi. e s ludzie. Chodz. S nawet resztki ulic.
Domy. Jest wci lato. Niebieskie niebo. Spokojna godzina. Wic te
147
 pozory. I ta prawda. Smutna. al mi si wtedy nagle zrobio. e mogoby
by normalnie. Nie wiem, czy mylaem o caej Warszawie. Pewnie nie.
Wystarczyo, e na tym kawaku Wilczej co stao jeszcze, co yo. Byo
ciepo. Wic eby sobie zacz y normalnie na tym kawaeczku.
Kiedy indziej szlimy z Halin. I z Zoch czy z Ojcem. Na Wilcz. Ju
pod ten adres wiadomy potem na duej. Po poudniu, nad wieczorem. Po
upale. Sucho. Kurz. Trzeszczy a w zbach. Drzazgi, ziemia, niewygody
pod nogami. Byo wieo po bombardowaniu. Wanie tu. Z daleka ju
brak byo naronej trzy- albo czteropitrowej kamienicy. Nie. Nie z daleka.
To jak wracalimy. Ale to jak si ju wiedziao. Bo szlimy Wilcz.
A zbombardowany by rg Wilczej i Mokotowskiej. Cakiem roztrzaska-
ny. Wanie roztrzaskany. Na sucho. Trzeszczco. Na dechy, trzciny, mur,
cegy. Resztki, poszarpane, stay, wisiay. Kamienica wysypaa si na ulice.
Na obydwie. Na skrzyowanie. I rozsypaa. Posypaa. Bo tego byo i byo.
Coraz rzadziej, im dalej. To decha, to cegy. A suche wszystko!
Z powrotem, jakemy szli z wod, zabralimy kilka dech na opa.
Wszyscy to robili. No bo co? Na Starym Miecie tak samo. Przez cae
powstanie. Wszdzie. Bo niby czym pali. Nie wiemy nic, czy byli zabici.
Nie widzielimy adnych zawinitek. Przecierade. Grobw swoj
drog musiao by ju wtedy bardzo duo. Na skwerkach, trawnikach.
Po wykopanych kartoflach. Na podwrkach. I trotuarach. W naszych
schronach na Wilczej, niedaleko radiostacji, umara tak zwan naturaln
mierci pewna starsza pani. I by jej pogrzeb. Na podwrku.
Mama mamy Janka Markiewicza te wtedy umara naturaln mierci.
W tej dzielnicy, tylko kawaeczek na poudnie. Czy na Mokotowskiej. Czy
Suewskiej. Wiem, e musieli szuka we dwoje desek na trumn. Latali.
Opowiada mi to i Janek, i jego matka. A znaleli. Zbili trumn. Pochowali
u skraju Mokotowskiego Pola. Na Polnej. Trudno byo potem znale.
Sprowadzeni byli ju ludzie do ekshumacji. Spytali:
Gdzie kopa?
Wtedy mama Janka uklka w bocie, bo byo boto, przyoya ucho do
ziemi. I usyszaa zupenie jakby gos swojej matki. Spod ziemi. Z tym jej
niewyranym rh":
Nie bj si, crhunio, nie sprhawi ci kopotu...
Nie dosy, e jej m dosta si na Szucha. e chyba 4 sierpnia by
rozwalony. To po tym wszystkim matk Janka wsadzili z innymi jeszcze
Niemcy na czog i ruszyli Alejami Ujazdowskimi do placu Trzech Krzyy.
Uyli ich jako ywego zabezpieczenia dla swojego ataku. Mama Janka
siedzi na czogu. I myli:
148
No dobrze, ale co to bdzie?"
S coraz bliej.
Jeszcze chwila... no dobrze, ale co to bdzie..."
Powstacy jako nie strzelaj... Bo nie strzelali w takich wypadkach. Tu
nastpi jaki nieoczekiwany zwrot w sytuacji. Chyba trafienie w czog
czym. Ci zeskoczyli. Niemcy zginli (albo w nogi, albo do niewoli). No
i byli u swoich. Nasi. Tu chyba dopiero matka Janka zobaczya si z nim.
I byli do koca razem. On mia wtedy mao lat. Prawie jeszcze harcerski
wiek.
Wrmy do wody. Tych chodze. Najczciej potem chodzilimy we
dwoje z Halin. Uczylimy si odzewu. Bralimy kuby. Przewanie
o zmroku. I hajda. Z tumami. Na Wilcz. Czy kawaek dalej. Gdzie to
zaraz napisz. Bo wiem, e na Wilczej za Mokotowsk skrcao si z bramy
na lewo. Ale czy tu bya gdzie druga brama? Bo w jakiej (chyba drugiej)
bramie wanie siadao si w nocnej kolejce. Dugiej. Stawiao si wiadra
dnami do gry. Siadao si na nich. I dalej rajcowa. Dwie godziny. Trzy.
Wszystko jedno. Traktowao si to i tak jako spacer z dyskusj i z przyjem-
noci. Bez niecierpliwoci. Ogon si posun kawaek? Kuby zazgrzytay?
To i my nasze podcigalimy. I znw klap na dna i gadanie.
Raz Halina powiedziaa, e pjdziemy troch dalej. Chyba nawet
powiedziaa, e za Aleje Ujazdowskie. Byo ju porzdnie mawo. Wic
idziemy. Idziemy. Przez podwrze. Jedno. Drugie. Wygldam. Gdzie te
Ujazdowskie? Jestemy na nie takim znw duym podwrzu. Z murkami
czy co. Czarne ciany.
To s Aleje mwi Halina.
-Jak to? to? -pytam.
No to.
To to nie jest podwrko?
Aleje Ujazdowskie.
To jak? zaczynamy si przyglda.
No, Aleje Ujazdowskie.
Nic nie pomogo przyjrzenie si. To na pewno byy barykady. Te murki.
Wic przestrze zamknita. A e biednie no! I e czarne ciany, fronty.
Takie same miay i inne pryncypialne ulice. Marszakowska te. Poszlimy
dalej. Na drug stron Ujazdowskich. Za Ujazdowskimi nie wiem czy
bylimy wtedy tylko. Ten raz. Ale to zaskoczenie, co to jest, to mi ju
zostanie do koca ycia. No bo wzi Aleje Ujazdowskie za ndzne czarne
podwrko!
149
 Kuchnia dalej nam si rozwalaa. I dom numer 21. I domek pani
Trafnej. I murki. I podwrze z granatami. By czas, e chyba nie
gotowalimy na parterze. Siedziao si w schronie. Wtedy chyba ju zaczo Na Mam... Tak, byle klepn.
si le zjedzeniem. W ogle. Cukru w kostkach te byy resztki. I to wtedy. - Przecie ya z twoim ojcem - to ao i y.
Raz. Jak Zocha wysza z piwnicy. Dorwaem si do jej butelek. I prze- - Jak to? - ja na to nagle.
chyliem sobie do garda. Jedn. Jako sok. Sodkie. A tu nagle zaskok! Co _ No jak to? A nie siedziaa teciowi i RozWalUa si. i Na

(niezwykle!) innego. Wstrtne! Poknem. Bo nie byo jak inaczej. Teraz ja. Niepotrzebnie. Plunem i v Bya nowo. Na ^ B o -
I zaczynam si zastanawia. malutka cisza. Nastpnie Zocha oc nikim to nie ktry raz?
Olej! nage olnienie. Przecie olej lubi. No tak. Tylko gdybym zrobio wraenia. To, z< Zaraz byo tuszowanie. rozmowa. Najduej
wiedzia, e to olej, to nie byby wstrtny. Potem rozi moe mnie byo gupio. Mama mam.
Raz zdarzyo si, e mielimy w piwnicy sporo swojej wody. Nawet znaczyo. Rozmawialimy ze sob raz'a , chyba e. A na drugl
w kotle. Stacha co przelewaa. Przyszed Swen. Z buteleczk. n i e b y o l a d u . Z t y m , e ^ ^ ^ t a n i e m.
Mona nabra? zapyta jako o oczywisto. J e s z c z e w j a k i m.
Nieeee... o nieee... nagle w Stach wstpio co. Ale jeszcze inny numer przytocz. Przed P ^ ^^ tam
Ach, przepraszam cofn si Swen. 41 roku. Jak Ojciec nieraz n ocowaj* a ^
O nie... niech pan idzie sam sobie po wod przynie; tak jak wszyscy wtedy mieszkali. U Nanki ^^^ Mamy mojej nie byo.
mog. urodzenia. Pada nieg. Rano byo. Przys^o ^ ^ ^
Bo Zocha wypatrzya. Ojciec lea w ozku. leg
Swen pamita to do tej pory. Moe i ma racj. Bo w tych niedobrych
czasach Roman przynis mi nieduy, ale prawdziwy bocheneczek chleba. W pokoju. Ja siedziaem sobie w kuchni.
ytniego. Puk-puk! Otwiera Nanka.
Masz pooy. Miaem. Jaki byem zdumiony. I rozczulony. - Przepraszam, nie ma tu Zenka? " W^ z o b a c z y a . I zostaj
Przecie pamitaem mu to przez tyle lat. I dlatego mieszka u mnie po Ja zamykam szybko drzwi od pokoj Nim ^ ffiwi > j N ,
wojnie. Chyba przez ten bochenek. Wic nie trzeba si dziwi Swenowi. w pokoju. Widz. Ojciec przeraony^c poa * N ^
Chocia Stacha wcale nie bya za. A miaa taki numer... Ojciec si przykrywa. N/e ^.^^ sina wtedy nie mylaa. Co
Wanie sprawa numerw. Wracam do kuchni. Tej glinianej. Kiedy Nanka jeszcze co. Normalnie. I jeszcze cny
jestemy tam w kupie. Pora gotowania. Zocha pilnuje. Przyrzdza. O co zrobi. Bo ju zmienia si jej gos. _Uapie za szczotk.
jest za. Na Ojca. Czy na mnie. Wobec mnie bya raczej (i po wojnie te) -A zreszt coo? Co Pani tu rob ; ? Zjakie^ra ^ ^ .....
dobra. Nawet wietna. Ale nagle za. I co mwi. O mojej Mamie. Ktra
przecie jak si potem dowiedziaem rozbieraa barykad, gnana bya
ze Stef i ciotk Jzia midzy tymi stosami trupw. Dalej Pruszkw. Stefa i. Z
w pewnej chwili znika. Wykupia si (jak wiele osb). Potem wywzka. Do Pani Bachmanowa. Z grubym mnie
Gogowa. W Gogowie spotykaj Michaa. Ktry rozsta si na Lesznie - Zygmunt Stary. Mwia:
z Nank. I nie zna jej adresu. Dopiero przez rodzin ze Skaryska. Ale ju _ Ale Nanka? patrzcie si ^ ytla Lgodno d . Bo tak jest. Nanka
po powrocie. Nanka mieszkaa u Sabiny. Micha przychodzi. Nie chciaa Nanka uchodzia, i uchodzi, za szczyt g jest
razem. Koniec! nie! W kocu ulega. A co? O co szo? Ano w pewnej chwili anioem. Ale i w anioa nieraz co wstpi.
bomby wal, Niemcy wkraczaj, tam rn a on (nie wiem o co) do niej, Ale los te jest sprytny. Czechosowacj. Pieszo.
na gos, w piwnicy: Jest 1945 rok. Zocha wrcia z Austru. Przez ^ P o z nanskiej.
eby ci, cholero, pierwsza bomba zabia! Z wzkiem. Piszc pamitnik. Zamieszkaa na razie
151
150
 Ja jej znosiem codziennie drzewo. Deski z kamienic. Ona gotowaa. Jak za Dziwiem si, e dla niego co warte te sto zotych. Tak mao i przedtem
powstania. I byo dobrze. warte. e w ogle bierze. Czyli e przyjmuje.
Wic jest pierwsze Boe Ciao. pi. Rano. Sysz przez sen. Co. Kto. Swen siedzia z brod. Rud.
Budz si. No wiesz. W takiej chwili...
Nanka?! wyskoczyem. Wita si. Chwila trwaa ju pidziesit dni. Dlaczego miaem nie i? Dostaem
Zocha tymczasem szykuje niadanie. od Ojca sto zotych. Mieli duo pienidzy. Ojciec, Zocha, Halina.
Prosz bardzo... prosz je... podejmuje Nank. I polazem. Podwrkami. Czy moe ulic. W stron Marszakowskiej. Pod
A przecie si nie widziay. Od tej szczotki. tymi wielkimi secesjami Wilczej. Strzelali. Owszem. Tak w miar. Z ar-
Wic Gogw. Ten z historii. Z Krzywoustego. Tam Mama. Micha. Na tylerii. Wszedem w podwrze. I czy z podwrza, czy z bramy, od tyu,
waach. Nanka trzydzieci kilometrw dziennie piechot po pitnacie dostaem si do fryzjera. Przyjmowa. Drzwi mia uchylone. Kogo chyba
w te i we wte. Do pracy. I z pracy. W drewniakach. Przez nieg. Po grach. koczy obrabia. Bo kto wychodzi. Zaprosi mnie. Na fotel. Fotel by.
I wrcia rzeka. Chocia dawniej do Komety" na Chodn sza, sza, a Usiadem. Przed lustrem. Bo te byo. Woda bya zimna. I troszk jej. Ale
mwia: bya. I grzebie. I maszynka. I brzytwa. I fartuch chyba mi zaoy. I mydo
E, pantofle uwieraj! i nie sza. byo. Tylko wszystko wydawao si sztuczne. Cay lokal by ciemny. Bo
Wic czy trzeba byo wojny na to? I powstania? Ruszenia narodu? Na te mia front od ulicy dokadnie zasonity dechami. Ale dechy miay szpary.
wicewersaszczotki, wspaniaomylnoci? Nie wiem. One te nie wiedz. I byo tak pciemno. Cay lokal w kurzu. Pyle. Przedmioty te musiay by
Ostatecznie Mama te przedtem, dawno-dawno, sza co pewien czas opylone. Krzeso. Fryzjer. Nie mwic o mojej gowie. Pamitam siedze-
dowiadywa si o Ojca. Raz wychodzi z korytarza Zochy. I mwi, e nie nie. Bierno. Tradycyjn. Niby t od strzyenia, golenia. Ta pciemnia.
od niej. Potem mia jeszcze awantur od Zochy. O to, e Mama bya. Po Autozjawa w lustrze. Czyli pwidok caej tej sceny. Posadzk. Tak.
wojnie, jak Mama bya ju pani Piekutow, zreszt i wczeniej, Zocha Leciay wosy. Duo ich. O dechy chrobotao, bo co i raz co gdzie
mwia mi. Raz, drugi, trzeci: walno. Z tej artylerii. Fryzjernia bya dua. Miaa echo. Ulica tunel.
Ta twoja matka to wita kobita... Wic te. Ta swoje, ta do tego swoje. Fryzjer nic. Ja nic. Jakby nic.
A Sabina mwia do mnie: Zapaciem.
No co? Matka powinna jej teraz postawi wdk. Dzikuj.
A obydwie, Mama i Sabina, mwiy: Dzikuj.
Teraz on powinien si z ni oeni. Po siedemnastu latach! Leciaem do swoich schronowych rodzin. Odnowiony. Bez brody. Bez
Przyjecha do Warszawy, bo pojecha w 1945 roku z Zoch do kakw na szyi, na uszach. Nigdy ju przedtem ani potem fryzjer nie mia
Gdaska. Oeni si z Wal. Nanka z Sabin przyszy na wesele. Potem ju takiego uroku i obrzdu. Chocia. 10 wrzenia 1939 roku, w dziesitym
nie. A to jego siostry. Jed do Mamy. Mama do nich. Nie tak dawno dniu wojny, w pitym dniu rajzy", w Rwnem, pierwszy raz w yciu
wysza Zocha za m. Jeszcze jak zadowolona! Ojciec si z ni widzia. zasiadem u fryzjera do ogolenia. Tamten fryzjer by jednak na rozpdzie
ycz se dobrze.
przedwojennym. Tamto byy postrzyyny.
Wrmy teraz do naszego toku. Za 20 wrzenia. Jak to z myciem byo Wszy. Musiay si zacz. Ju byo za dugo. eby nie byo. Tak. Bez
gorzej. Bo po wod daleko. Brody rosy. Rosy. W ogle kaki. Tak, e jak wody. Te kaki. Piwnica. Wiadomo. Tylko kto? Komu? Najpierw na wp
usyszaem niespodziewanie o fryzjerze, ktry przyjmuje, i to tu, na Wilczej, niemiao ci tym. Piwnica piwnicy. Ulica ulicy. Przesadzam. Moe
po naszej stronie, o trzy czy pi kamienic dalej, zamarzyem o tym rodzinami. To na jedno wyjdzie. W dzie, dwa byo jasne. Jawne. Nikt
ostrzyeniu, ogoleniu. nikogo si nie wstydzi. A radzi. Jak szuka. Wszyscy szukali.
Ile bierze? Nie wiem, kto z naszej rodziny najpierw. Chyba w ogle. urawia ju
Sto zotych. ogosia wszy. Swen przyszed. Powiedzia, e i on ma. Bo i wszyscy. e

152 153

chodz. Nawet. Wszy. Zaczy. Trudno. Rkawem te, bywa wylezie.
Troch si czowiek obtentegowuje. Obmywa. Obszukiwa. Wytukiwa.
I dalej siedzi si. Wiadomo. Przele inne.
Zaczlimy u siebie czu. Natychmiast. e co pali. Caa Wilcza 21.
Prdko! Szuka. Lecimy z Halin do kuchni. Bo chyba ju pastwo Woj.
znaleli. Zabili. W tej kuchni pani Rybkowskiej. Ta kuchnia bya osobna.
Skd wchd? Nie wiem. Z przedpokoju? No. Lecielimy z drzwi w drzwi,
do kuchni. cigamy z siebie z Halin szybko to, mo. Halina apie swoje.
Szuka.
-Nic.
apie moje. Czekam pgoy.
-Nic.
A moe to ja najpierw. Swoje. A ona po mnie. Moje. I nic. A ogie
rozpalilimy, na t okazj.
E, to niemoliwe! mwi Halina.
A ju Zocha si szykuje szuka. I Tato. Zocha te mwi, e niemoliwe.
Halina apie swoje. Moje. Na wyrywki.
Dawaj!
Zaglda.
Trzeba chyba zajrze dobrze w szwy. O, jest! Prosz! 1 prztyk. Na
blach.
O, druga! prztyk.
Cztery! A ty?
Cztery.
A moe po osiem? I tak potem byo wicej. 1 dugo. Szukanie weszo
w mod. Miao si wpraw. Godziny. Miejsca. Wyuszczyem pocztek.
Tymczasem co zaznaczyem gd zacz si dawa we znaki. Kto
z kim zamieni si na rogu Wilczej i Kruczej zapakami na pomidor. Potem
kto wynis na ten rg chleb. Moe suchary. Znw kto inny papierosy.
I chyba zoto. I tak zacz si bazar.
Syszao si, e jest w naszych rkach myn na Prostej. Zaopatrzony
jeszcze w duo yta, pszenicy, jczmienia. e organizuje si wyprawy. Takie
karawany. Kto chce. Pitnacie kilo dla wojska. Reszt ile si
udwignie dla siebie. Podobno szli. Zaraz sami ujrzelimy takich
z workami pod pach. Na ten myn. By daleko. Prawda. To mnie dziwio.
e za elazn. A. I e to byo nasze. Ale to, e daleko. e hece po drodze.
Niebezpiecznie. Artyleria. Z kolei. Z Syberii". Zza Towarowej. Z pancer-
niaka. To nas nie przeraao. Pomylelimy, e chyba trzeba. 1 to szybko.
154
Jutro. Organizowaa si wanie wyprawa na jutro. Punkt zborny by na
Hoej.
Nie pamitam, ile nas byo. W naszej grupie. Bo grupy szy co i raz. Ze
20 osb. A moe 30? 40? Szlimy: ja, Ojciec i Swen. Reszta nieznajomi
albo pznajomi. Byy chyba i kobiety. Jedn pamitam na pewno.
Z workiem pod pach. Kady mia worek. Swj. O worki nie byo trudno.
Mielimy przewodnika. Zbirka musiaa by szybciutka. I tempo caej
wyprawy te. Bo nie pamitam nic z czekania. A powstacom, czyli
organizatorom wypraw, zaleao na duej obrotnoci grup po zboe.
Kada osoba to byo 15 kilo dla wojska. Utrzymanie myna nie byo takie
pewne.
Chyba od razu nasza grupa ruszya mniej wicej szeregiem. Takie
chodzenie byo wtedy w modzie. Zreszt inaczej i si nie dao. Przez te
piwnice, dziury i lochy Kruczej. Potem pod Aleje.
Wic bylimy pierwszy raz przed Alejami" po ucieczce przy ksiycu.
Wiksze wraenie robio to, e mamy i na Marszakowsk. Pierwszy raz w
ogle. Ja i Swen. I chyba i niektrzy inni. Nie pamitam, ktrdy
dokadnie doszo si do Marszakowskiej. Zacza si caa debata w
locie. Ktrdy i. Po przekroczeniu Marszakowskiej. Najpierw miao si
Zot. Ale gruchna wie ju tu e Zot si nie da. Wic Sienn. Wic
chyba skrcilimy gdzie w tyy Sienkiewicza. 1 tu si przeleciao
Marszakowsk. To znaczy najpierw byy piwnice. I piewali w nich:
Pod Twoj obron... wie-
ta Boa Ro-dzicielko...
Potem czajenie si. 1 siup! Przez ten czarny wd. Bo jak to nazwa?
Chykiem pod barykad. Niewiele widziaem. Marszakowska wida
bya pod obstrzaem z wie kocioa Zbawiciela. Czarne ciany. Spody
tramwajw. I syszaem w czasie przelatywania, jak kto po naszej
stronie (naszej Chmielnej) bbni na fortepianie Warszawiank. 1 natych-
miast wpado si w piwnice po tamtej stronie. Tu piewali: Ale od
wszelakich zych przy-y-gd...
Wpadamy w nastpn piwnic:
O Pa-a-ni,
o Panii,
o Paani na-asza.
155

Pamitam, e na pewno w trzech piwnicach po kolei trzy rne miejsca
tej samej Antyfony. Byo widocznie troch nie bardzo, skoro tak piewali.
Czyli walili. Walili z tego pancerniaka. Ojciec, bo posuguj si tu ze trzy
razy pamici Ojca, twierdzi, e co siedem minut pocisk.
Co siedem?
No, nie pamitasz, jak patrzelimy na zegarki i emy si spieszyli,
eby tylko zdy przed nastpnym...
-A to... tak...
Ale wydawao mi si, e jeszcze waliy i inne. Dodatkowe. Amoe tylko
to? W kadym razie co, co byo groz. Dla nas leccych.
Huk by chyba przy wleceniu zaraz za Marszakowsk. Moe w tych
piwnicach. Potem wylecielimy. Na wierzch. Zacza si Sienna. Tylko
jak ona i ta caa okolica wygldaa! Ona, i te boki, i te tyy. A dlaczego
leciao si ni sam? No bo po prostu wszystko byo zasypane. Z przej-
ciami razem. Zbombardowane. I pitrzyo si na jakie dwa pitra! Jak
sign okiem. Bo i w lewo, i w prawo. Gdzieniegdzie co tam sterczao. Ale
to si nie kojarzyo z yciem. Nie przypuszczao si, e pod takim czym
mog siedzie ludzie. A siedzieli. Ci, co ocaleli. Bo mylaem o tym, eby
wstpi do Staszka. Przynajmniej dowiedzie si. Mieszka wanie w tych
lewych Tatrach". Ale po pierwsze, nasza grupa leciaa. A po drugie,
byem pewien, e go nie ma. Bo jak? Prawie pewien. Staromiejskie
dowiadczenie gdzie tam na dnie podpowiadao moliwo, e siedz. Ale
rozum na oko wzi gr. I leciao si dalej. Leciao si po grzbiecie
acucha grskiego z gruzw. Nawet chyba po ciece. Czerwonej. Od
cegie. Z przysypk na siwo. Ojciec pamita, jak zahaczyem o co w biegu i
rozwaliem sobie but.
- No i co?
No nic, leciae jako dalej.
Ja tego nie pamitam.
Tylko ten bieg. eby zdy. Nawoywania. I coraz wikszy strach.
W pewnym momencie rbno. W nas. Tylko nie w nas trzech. W ogon
grupy. Zrobio si zamieszanie. My jednym skokiem przypadlimy do
muru. W prawo. Bo jaki mur by. I w co skrcilimy. W ulic chyba,
w Komitetow. Nie wiem, czy to miao sens. Tu za murem chwilk si
przeczekao. Moe dlatego, e ten ogon. I trzeba byo pomc. Pomagali ci,
co byli bliej. Zaraz polecielimy dalej. T sam Sienn. Czy moe ju
lisk? Ale liska bya tak samo okropna. I caa w grach. Wic na jedno
wychodzio. Byle prdzej!
156
Pod Tward by podkop. Pod ulic. Cianiutki. Na grubo jednej
osoby. Z rurami porodku. Tak, e trzeba byo si przelizgiwa. Dalej
nie pamitam, co byo. Ale te gry. Bieg. 1 drugi taki sam podkop pod
elazn. Lecielimy chyba Pask. Bo tam te podkopy. Za elazn znw
nie pamitam co. Myn by blisko. Po prawej stronie. Ale wlatywao si
najpierw w jakie podwrze. A dopiero z tego podwrza po ogromnej
drabinie. Przez mur. Naprawd wysoki. 1 tam po drugiej drabinie si
schodzio.
Szybko! szybko! popdzali.
Schodzio si wprost do myna, czyli w rojowisko ludzi na podwrze. I do
rampy. Ta rampa bya celem. Bo tu stay wory ze zboem. Stukilowe. Co w
rodzaju kolejki moe byo. A moe nie. Chyba od razu skok na ramp.
Rozpruwanie worw. I adowanie. Czyli sypanie do swoich. Obsuga
nawzajem. Ta rampa bya wysoka i duga, i zdawao mi si, e jestem
naTowarowej przy odnodze kolei. Wiedziaem, e nie. Ale chwilami chyba
prawie zapominaem. I dziwiem si, e nie Towarowa. Trzymaem wory.
Czy apaem z dou. Bo chyba byem pod ramp. A Ojciec i Swen weszli. I
sypali sobie. Do sypania byy wielkie szufle. Swen i Ojciec przy tym sypaniu
troszeczk si pokcili. Szybciutko. I tylko na moment. Nie wiadomo o
co. Wszyscy tu si kcili. Nie wiadomo o co. 1 sypali. Chyba o to, eby
szybciej. Bo popdzali.
Ju! Ju!
A kady chcia jak najwicej. A tu walili. I na dodatek pokazyway si
niemieckie bombowce. Zaczy polowanie na nas. Zrobio si zamieszanie.
Nagle radzieckie myliwce. Przegoniy tamte. Bylimy uratowani.
Ju z worami na plecach szlimy do muru z drabin. Ja wziem tylko 30
czy 35 kilo. Swen wzi wicej. A najwicej Ojciec. Przechytrzyli w dobrej
myli. Swen ba si godu. Zreszt nie mia za bardzo co je. A Ojciec
myla, e to i dla innych. Obydwaj zreszt byli skorzy do dzielenia si. Dla
Swena to bya oczywisto. Ojciec mia z kolei instynkt rodzinny. I w ogle
instynkt robienia zapasw. Za to mieli ciko, okropnie. Ju po tej drabinie
ledwo wchodzili. W ogle te drabiny byy okropne do ciarw. Kiway si. A
jak tu z ciarem apa rwnowag? A tu inni popdzaj. Dlaczego tu nie byo
dziury w murze? Nie wiem. Jaki powd musia by. Przypomniaem sobie:
Swen mia 35 kilo. Ojciec wzi wicej. Ja 30. Ja wypadem tu na
najwikszego egoist. Po prostu baem si zziajania pod worem nad siy.
A o to, e nie bd mia co pniej, to si nie baem. Jczmienia bo by tam
157
 i jczmie chyba nikt na razie nie tyka. Sta w worach. Jako co
gorszego.
Przekopy pod elazn i pod Tward dopiero teraz day si we znaki.
Grzlimy midzy rurami z tymi worami. I jeden drugiemu musia wr
podpycha, popycha, uklepywa i przeciga.
Za Tward podwrzami i dziurami przeszlilmy z Paskiej a na
Sienn. I to na drug stron Siennej. Na podwrza tych dwch czy trzech
domw w nowym stylu przedwojennym. Tych, co ocalay i stoj. Jeden
z nich dobrze znalimy, bo tu si urzdzao u Teika literackie wieczory.
W podwrzu, tym od Teika, przy dziurze w murze na Zot usiedlimy,
zziajani. Soce jeszcze wiecio. Byo gorco. Jakie kobiety wyniosy
wiadro z kaw, czy kilka wiader, i rozdaway wszystkim. Byy rozczulajco
dobre, pogodne. One wanie chyba powiedziay nam, e tylko Zot
wraca. e to plota o Zotej, e nie mona. Na podwrzu, i tym, i tym od
Zotej, byo duo rozkopanej ziemi, rowy, ogrdki, rolinki, tynk. Wszyst-
ko pomieszane. W socu. I jeszcze w tej kawie z wiader. Mj Boe! Ile w tej
Warszawie byo wtedy dobroci. Po prostu dobroci. Ile!
Dalej widocznie byo jako tako. Na tej Zotej. Bo nic nie pamitam.
Przejcie przez Marszakowsk jak przejcie przez Marszakowsk. Co
innego teraz powrt z wiadomego. Przecie to wane byo dla mnie:
pozna t ostatni zachodni wiartk powstaniowego rdmiecia. Bo
tak si stao, e oprcz Powila rodkowego i poudniowego (bo pnocne
przecie tak!) poznaem w powstanie cae rdmiecie. Tak zwany IV
obwd. Wic gdzie po przekroczeniu Marszakowskiej na wysokoci
Zotej szlimy z tymi worami dalej Zot. I albo na rogu Zotej i Zgoda
w podwrku, albo na rogu Zgoda i Szpitalnej w podwrku mieli punkt do
odwaania zboa. Podwrko, czyli podwreczko byo trjktne.
Zabudowane z trzech stron na cztery czy pi piter. Wic bezpieczne.
Czekao si w kolejce. Dugiej. Dugo. Do tej wagi. Obsugiwanej przez
dwie czy trzy osoby. A pociski waliy. ciemnio si. Pociski waliy. Ogon
doszlusowa. Moe nie tylko nasz. Moe i inna czy inne wyprawy. Z tej
dzielnicy. Bo szy ze wszystkich dostpnych.
Byo ju zupenie ciemno (i ciepo) i pociski biy, jak waga jeszcze
chodzia. Ogon si zmniejsza. Przysza pora na nas. Odwayli po 15 kilo.
I ze zmniejszonym, czyli lekkim ciarem przelecielimy pod gorcymi
Alejami. Moe teraz dopiero byy gorce? Po poarach tutaj? Wiem, e
jaka zmiana w przejciu pod nimi zasza. Krucza jak Krucza. Znana. Swen
skrci do siebie. My dobrnlimy ze skarbem na Wilcz.
158
Przypuszczam, e to w dniach zboowych wrcia beznadziejno. Nie
taka jak w sierpniu. Bo ju nas na og wywozili na roboty do Niemiec.
A nawet niezdatnych do pracy i tych z dziemi po Guberni Generalnej.
Beznadziejno co do frontu. I losw powstania. Kociuszkowcy si
wycofali. Front si ustali. Za to front may, ten nasz, powstaniowy, by
niepewny. Mwio si, e mog nas zepchn z linii Krlewskiej. Ja i taksie
dziwiem, e ta linia bya zachowana. e w ogle tyle si dao utrzyma.
Kiedy poszedem na Marszakowsk. Do Zdzisawa . Na rg Emilii
Plater. (I tu si przyapuj na tym, e albo przekroczenie Marszakowskiej
w wyprawie do myna nie byo pierwsze, albo, jeli u Zdzisia byem po
mynie, to dopiero wtedy poznaem ostatni wiartk grnego rdmie-
cia. wiartka to te okrelenie niedokadne. Powiedzmy czstk). Wic
kiedy przeleciaem za Marszakowsk wzdu ktrej z tych ulic. Hoej.
Moe Wsplnej. Zdziwiem si, e mona przelecie. A potem dziwiem si,
e mona i dalej. A moe to byo tylko na rogu Poznaskiej? E, chyba nie!
Nasz teren w kadym razie szed a do Emilii Plater. Albo i kapk dalej. Bo
to by narony dom. Ta kwatera. Duo powstacw. Trafiem atwo.
Zdzisia odszukaem te atwo. By. Usiedlimy na schodach parteru.
W tumie mundurowcw. Ktrzy albo siedzieli, albo latali. A nastrj by
pogodny od pogody. Do tego akurat nie walili. Ale poza tym nastrj by
melancholijny. A moe tam byem dwa razy? Ten raz, jeden z dwch czy
jedyny, by wtedy, kiedy czuo si ju bliski upadek powstania. Siedzieli-
my. Zdzisio o stopie wyej. eby nie tarasowa przejcia. Mwilimy do
siebie mao. Chocia byo swojsko. Zdzisio da mi kostk cukru.
Masz.
Od razu j zaczem ssa. Poczstowanie kogo wtedy kostk cukru
byo czym znaczcym. To byo nasze ostatnie widzenie. Moe jeszcze
kiedy si zobaczymy? Bo obydwaj yjemy. Mieszkamy po prostu od tamtej
pory w innych krajach.
Powrt Zot wtedy ze zboem natchn Ojca i mnie do zajrzenia do
Sabiny. Sabina z Czesawem mieszkali na Zotej. Za Sosnow. Wic chyba
nastpnego dnia po wyprawie polecielimy. Zota wygldaa lepiej ni te
Sienne, liskie, Paskie. Stay jeszcze domy. Byy bramy. Sabin raz-dwa
znalelimy. W schronie. Czyli w piwnicy. Takiej zwykej. Z korytarzy-
kiem. Czyli w piwniczce (na kartofle). Jako tu byo dziwnie luno.
I spokojnie. Sabina i Czesaw mieli drzwi. Mieszkali osobno. Wstawili
sobie tapczan. I siedzielimy u nich naprawd jak w gociach. Palia si
karbidwka. By wieczr.
159
 Trzeba byo wraca. Wyjcie na Zot. Zota z elaznymi bramami. Na
chwil przypomniay si dobre czasy, a si zakoowao w gowie, a
zapachniao normaln ulic. Byo ciepo. I cakiem ciemno. I nagle:
buuu uu!
Wskakujemy do bramy. Pocisk. Rbn niedaleko. Wylatujemy. Bo
trzeba dalej. Nastpny. Znw si chowamy. Tyle co we wnk. Tak jakby
to miao ochroni. Jak zaczli wali, tak ju walili. Wiadomo byo, e nie
przestan. Wraca nie ma co. Czeka nie ma co. Idziemy. Byo proci ute-
ko. Do samej Marszakowskiej. Ale dalej ju nie pamitam.
Co byo jeszcze? W tych dniach? Handel wymienny na Kruczej midzy
Ho a Wilcz szybko narasta. Z dnia na dzie. Ju trzeciego dnia to by
bazarek. Czwartego bazar. Pitego zbity tum. Stojcy. Wierccy si. (Ten
odcinek do koca by wybrany", czyli bezpieczny.) Kady prawie co
trzyma w rku. Byle co. Wszystko mogo i na wymian, byle nie za
pienidze. Pienidze byy tyle warte co miecie. Podobno kto zacz
handel za zoto. Oprcz sprzedajcych krcio si duo niby-kupujcych
czy takich, jak ja i Swen zwiedzajcych.
Drug rozrywk byo mielenie zboa. Z dnia na dzie mielenie
narastao. Jak ten bazar. I te szybciutko. Bo coraz wicej ludzi przytachi-
wao sobie zboe. Z tym, e w dwa-trzy dni po nas to by ju tylko jczmie.
Cieszyli si i z tego. I odchodzio mielenie. Po wszystkich schronach. Od
rana do nocy. Na rnych mynkach. Mniejszych, wikszych. Przewanie
zaczynao si od maych. Tak jak u nas. Na takich od kawy. Szu-ru-buru-
szuru-buru korbkami.
Ale to nam si wydawao powolniutkie. Malutkie. A pszenicy mielimy
duo. (Ju j jedlimy. W kko. Po peniutkich talerzach. Z sokiem.
1 z plewami. Bardzo dobra!) Czstowao si ni, kto jej nie mia. Dalimy
cz pastwu Wi., bo nie bardzo mieli co je. Wic od mynka do kawy
przeszo si do mynka nie wiem na co, wikszego. Poyczyo si. Wydaje
mi si, e ten wikszy wymaga wicej wysiku, jako e mia wiksz korb
i wiksze obroty. Tote Zocha posza i wystaraa si u niby to znajomych
0 mynek duy. Taki duy, e nie by do poyczenia. Czyli do ruszenia.
1 trzeba byo z pszenic lecie tam. Na mielenie. Polecielimy prawie
wszyscy. Mynek by podobny do magla. Mia olbrzymi korb, chodzc
w pionowe koo. Sypnlimy pszenicy. I dalej mle. Na zmian. Raz Zocha.
Raz ja. Raz Halina. Raz Ojciec. Zagldamy do szuflady. A tam led-
wie-ledwie w kcie. Tej mczki. Owszem: moe i drobniej zmielona. Ale co
z tego, jak tak wolno? Znw mielemy. Na zmian. Namachao si kade
160
z nas. A do potw. Zagldamy. A tam znw nieduuchno. Zrezygnowali-
my z dalszego przemiau. Podzikowalimy. Przeprosilimy tych pastwa.
e niby ju wieczr. I rano wzilimy si za pogardzone te mae
mynki. Od kawy. Te byy niezastpione.
I tak ju do koca cae rdmiecie szuru-buru" meo zboe,
gotowao i jado z plewami, z apetytem i z zadowoleniem.
W dniach rozkrcenia mynkw i bazaru Niemcy po Czerniakowie
rzucili si na Mokotw i na oliborz. Przypominam: 23 wrzenia
Czerniakw Powile poudniowe; 27 wrzenia pad Mokotw;
30 wrzenia skapitulowa oliborz. I caa sia uderzenia miaa i teraz na t
resztk rdmiecia.
Jeszcze raz zbijam faszywe legendy o tym, e oliborz ocala.
I Mokotw. e tam nic takiego nie byo. Pamitam wygld i tego, i tego
w 1945 roku: nie tylko spalone domy, ale kupa gruzu. W 1949 roku byem
na Dworkowej, jak odkryli mas trupw (chyba koo dwustu) w kanale
zapchanym. Tam gdzie schodki. Ponure dzieje mokotowskich kanaw s
znane. Wanie tam i wtedy byy najgorsze kanaowe historie.
To po wojnie Warszawa piewaa z werw Marsz Mokotowa:
...nam przecie te noce sierpniowe i
prne ramiona wystarcz...
Ten pierwszy marsz
ma dziwn moc...
Co w piersiach dry
i w sercu ka...
i trbka gra, tra ta ta
tra-tatata-ta-ta...
Ale do rzeczy.
Na Mokotowie ani na oliborzu nie byem. Byli inni. Przeyli albo nie
przeyli. Ci, co przeyli tam swoje tamtejsze wzruszenia, pieka i rzeczywis-
toci, wiedz. I ju opisali. I jeszcze opisz.
oliborz czeka chyba na swoje dzieje. Bo Mokotw ma swoj wielk
tradycj powstaniow. Prawie kada dzielnica ma. Tej lewej Warszawy. Bo
przejdmy od Wisy do Wisy pnoc poudnie wachlarzykiem.
oliborz.
Powzki tu wiem mao (stracone chyba 4 sierpnia).
161

Wola wiadomo co.
Ochota synny Zieleniak, gdzie siedzieli dzie i noc zganiani ludzie;
raz puszczono seri z karabinu do ogona przy pompie; i te gwacenia to
wiem od rnych, i od Ludwika, bo by tam zagnany on, Ludmia, caa
rodzina, e co i raz ktra z bab wracaa na swoj dziak" rodzinn, do
ma, z rykiem.
Mokotw co wyej.
Czerniakw wiadomo.
Po kapitulacji oliborza 30 wrzenia bya pogoda, upa. (Nie
dziwcie si, e pamitam nagle. To tak jest. A poprawek nie robi, eby
wyszo to szamotanie pamici i ta oddzielno dzielnic.) Zostao tylko
rdmiecie. A w rdmieciu co? e ta Krucza bya? Z przecznicami? Czy
Zota? I to tak na niby.
A reszta?
W gruzach.
Po reszcie.
Wic co?
Par na p i na wier ocalaych ulic, ktre tyle, e byy do ulic
podobnawe. Tak si wtedy wydawao. Bo teraz by si nie wyday podobne
nawet i te. Gdzie tam.
Myn by wyczerpany. Zboe naniesione dla wojska, niby tak go duo,
a ju si koczyo. Broni te wcale nie byo tak bardzo. Zreszt co za bro?
miech na sali. Wiadomo, e rusz za chwil bombowce, krowy",
pancerniak, artylerie wszelkich rodzajw, czogi na to rdmiecie. Na t
Krucz. No i co?
Kupa gruzw? Przebitych piwnic? I kupa trupw?
Niepotrzebnie mdrkuj. Dawno inni zrobili ju i histori, i wnioski
z tego, i ogosili. I rzecz jest znana. Tak mwi od siebie laika. I od
innych. Te laikw. O tyle nam wolno mwi, e tam bylimy. Laicy
z nielaikami. Wszyscy razem skazani na jedn histori. Po rnych
wrzeniowych plotach nabieralimy coraz wikszej nadziei. Na ocalenie.
Wic moe nie skazani? Jeeli nie dopuci si do tej katastrofy na tym
kawaku? Moe warto byo obroni, uratowa, co si da i kogo si da. Moe
tu kto si z litoci umiechnie. Teraz? Jak ju tyle? Ano tak.
Mymy yli. Wci. I ten pan z oberwanym policzkiem chodzi jednak
po Kruczej ju z policzkiem przyszytym, bez bandaa. Kapitulacja wisiaa
w powietrzu. Soce te. Kurz te. Czyli upa z hukiem z gruzem. Bo walio!
walio!
162
I ja poleciaem chyba tego dnia wanie na urawi. Do Swena. Tym
razem na gr. Bo co sobie wyobraziem, e moe Swen jest na grze. Nie.
To chyba byo na drugi dzie. Nie mogem tak myle. e s na pierwszym
pitrze 30 wrzenia. A jednak chyba mogem. Chyba to byo 30 wrzenia.
Bo co byo jeszcze z tego niebezpieczestwa wprost, z nieba. I ju byo co
z tego koca, klapy, zawieszenia. Gromu, za przeproszeniem metafory. Bo
0 kapitulacji nie tylko si mwio. Byo jak mi si zdaje oficjalnie
podane o bliskich rokowaniach.
30 wrzenia. Id na urawi. Jasno w podwrzu. Soce na wylot
schodw, mieszka. Moe nie byy pootwierane te inne; tylko to jedno, na
pierwszym pitrze, pastwa Szu., zupenie na przestrza, w amfilad. Co
pohukiwao. Co leao wszdzie. Czuo si duo ludzi. Gdzie? Niej? Tu
wiecio puch. W socu. Tu na klatce. Byo wczenie przed zachodem.
1 cigno, wcigao w ten aur piewem. Jednym, pojedynczym. Z chryp
i zajadle. A nabonie. Msko-wiej sko. Odprawczo-piwnicznie. Cho
dochodzio z pierwszego pitra. Si okazao. I to z tej amfilady. A si
chciaem przesysze. Kto u pastwa Szu. No jednak... Wnikam
w pierwsze drzwi. Chciaem si dowiedzie o Swena. piew coraz przera-
liwszy. Drugie drzwi. Przybiera na sile. No tu! No i widz, bo id dalej e
kto siedzi na krzele, na rodku. Ju widz, e pan Szu., starszy. Tyem do
mnie, do schodw, frontem do okna, podwrza i punktu naprzeciwko.
W pokoju co? Luz. Wszystko wyniesione. Tylko ten piew. Ryk. Po
porzdku, z przystankami: pikna jest caa, przyjaciko moja" jak
trza, pmwione. Znw ryczenie. Przeplot stacja. Fachowo. I znw:
,jak wskazwki zegara nazad s cofnione".
Co chcecie od tekstu Godzinek, od intencji, od skupienia w uporze?
Byem ogupiay. To byy naprawd Godzinki. Podchodz do pana Szu.
Ktry siedzi nieruchomy na krzele. Z rkami zoonymi na podoek.
I odprawia. I nic. Nie odwraca si. Nie przerywa. Nie widzi. Nie syszy.
piewa. Stoj za nim. Zapyta? Nie?
Przepraszam, czy... Nic.
Prosz pana, czy... Nic.
Czy Swen jest? Nic, ryczy dalej, nieruchomy.
Czy nie ma nikogo? Tuu? S??? Nie?! Na dole?? gono, i nic. Gupi
Miron. Pan Szu. ryczy. Miron lata. Obchodzi go z przodu. Pana Szu. Co
oczy ma wlepione w okno, niebo; rce jak wyej (niej); piewa (ryczy) i nic.
Obszedem go i speszony o wanie speszony wyszedem szybciutko.
163
 Swena chyba nie znalazem tego dnia, piew rycza za mn na cae schody,
na cae podwrze i chyba jeszcze dalej.
Dziwny by jednak dom na urawiej. A pan Szu. odprawia w napiciu.
Godzinki na zakoczenie powstania.
To bya sobota. Jeszcze tukli; w modzierze, w krowy" (bomby
nie); w nocy te nie pamitam co, przywyko si. A mieszkao si
w betach w piwnicy pod potg secesji, pod tym kredensem" Wilcza 23,
ktry dotrwa, dosta do dzi. Rano doskwierao. Soce. Dalej. Bez zmian.
Suche lato. I bya niedziela. O czym nikt nie wiedzia. Dzi te nie.
Wiedziao si natomiast, e to ju padziernik. Padziernik... Padziernik...
Niesamowite. Trzeci miesic? Trzeci. To ktry dzie? Szedziesity drugi.
Ale nagle wtedy rano wszystko ucicho. Duy front by cicho. Niemcy
cicho. I my cicho. Cisza. Taka, jakiej nie byo od 1 sierpnia. Czy emy ju
przedtem wiedzieli, czymy si od razu domylili, czy byskawiczne
ogoszenie, e zawieszenie do nocy i e pertraktacje? Chyba ogoszenie.
A wic koniec? Waciwie? Wiadomo, e jak pertraktuj, to si zgodz.
Wierzyo si, e nic zego nas nie czeka, chciao si w to wierzy, bo si miao
dosy i powstania, i wojny w ogle, i nienawici, i zabijania, i ginicia.
Nagle zachciao si wszystkim y! y! I! Wyj! Popatrze! Na
soce. Normalnie.
I naraz zaczli ze wszystkich piwnic, lochw, dziur wszyscy wychodzi.
Na ulice!
Ani to aoba. Ani wito. Nie wiadomo co. Wszystko naraz. Po prostu
wylegnicie narodu na wierzch.
I mymy wyszli. Ca piwnic. Na Krucz. Na Kruczej byo ju takie
zaludnienie, e ledwie si przechodzio. Ale komu si spieszyo? Szlimy
ca famu: Halina, Zocha, Stacha, Ojciec, Swen (bo przyszed), ja, pani
Trafna z torebk pod pach. Waciwie to byo wito, co tu ukrywa.
Szlimy z tumem. I mijalimy si z tumem narodu odwrotnym.
Tum wali ze wszystkich bram, podwrek, gruzw, wylotw i prze-
cznic. Bo gruzw nie brako. Caa Krucza bya w barykadach, w doach.
W gruzach i w tumach. No i w socu. I w tej ciszy, posypanej miejscowym
rozgardiaszem wylegnicia na miasto". Na rogu spotykao si rnych
znajomych, dalszych, bliszych. Mijao si. Gadao. Przystawao. Patrzyo
w niebo. Wszyscy ze wszystkimi. Na rogu Nowogrodzkiej weszlimy na
Iren P. z mam i chyba z ciotkami. Tu byy te wykopy. Barykady.
Stanlimy. Co si mwio i patrzao do gry. I nagle na niebieskim niebie
zobaczylimy ze Swenem wysoko-wysoko, jak leciay dwa bociany.
164
1 padziernika? Pokazaem to im, popatrzyli i nic; dalej si mwio. Potem
zaraz do widzenia, i dalej. Z tumem za Aleje, czyli przed Aleje przejciem
podziemnym.
Cigno nas na Chmieln, na stare miecie. W ogle cigno i
patrze sprawdza. Koomt by taki i pomieszanie wrae; i te tumy, i
soce; i to, e cisza i tyle rzeczy byo po drodze, ciasnot, mija, e nie
pamitam, jak, co dalej. Zaszlimy na Chmieln 32. To wiem. W bram.
Oficyna stoi. Pamitam, jak z bramy ju ujrzelimy, e oficyna nasza stoi.
Ujrzelimy pitro. Drugie. I trzecie. Nasze. I nasze okna. Cae. Otwarte.
Zahaczone. Tak jak si zostawio. Wlecielimy na gr. To wszystko
w socu, w suchym upale, w przezroczystoci. Kotw nie byo. Bo tak
byo wszystko. Stao. Jedzenie dla kotw te. Gdzie koty? Zlecielimy na
d, do dozorcy. Dozorca nam mwi, e kto widzia, jak koty wyszy
ktrego dnia oknem na dach i ju nie wrciy. Oni wszyscy zostali na
Chmielnej. Tylko my ze Swenem poszlimy dalej, do placyku, w Szpitaln
i ktr na lewo do Jasnej. Bo przez plac Napoleona (Powstacw). Zaraz
od placyku zaczo si strasznie.
I to narastao. Gruzy za gruzami. Zway za zwaami. Nie wiem, czego
si spodziewalimy. Przecie wiadomo byo chyba, e te ogryzki Kruczej
czy Wilczej to tylko to i nic wicej. No, jeszcze gdzie co, p domu,
ptora. Z tym, e to ju nie miao znaczenia.
Ale jednak. To pewnie byo to, co Adam powiedzia, jak opowiadaem
0 tym dniu:
No, bo nagle powrt do normy, i nagle niema miasta, nie ma domw,
no... rozpacz...
Tak, wanie to, e to ju spokj. Koniec. Po wszystkim. Dwiecie
tysicy ludzi ley pod gruzami. Razem z Warszaw.
Na Jasnej byo chyba najgorzej. Szlimy po potwornych zwaliskach. To
wysoko. To nisko. Tu byo pusto. I Swen zacz nagle paka. Na cay gos.
Na ca ulic. To mnie do reszty rozoyo. I tak zreszt ryczaem. Tyle e
moe ciszej. Doszlimy do placu Dbrowskiego. Z czterech stron i na
rodku gruzy. I puchy. I to niebo. Z zaczajonym echem. Bo by zachd.
1 co gdzie wystrzelio. W Ogrodzie Saskim. I dalej cisza. Zawrcilimy.
Zaczy si znw strzay. W nocy byy jakie dziaania.
Rano 2 padziernika 1944 roku wszystko w ogle ucicho. Tym razem
na stae. Kapitulacja. Koniec powstania. Ogoszone. Wszyscy od dzi
wychodz. Do 9 padziernika ma by pusto. Cae miasto. Powstacy
skadaj bro. Ludzie zdolni do pracy bd rozwoeni na roboty do
165

Rzeszy. Niezdolni i jedyni opiekunowie dzieci rozwiezieni bd po
Guberni. Soca wyranego tego dnia wyjtkowo chyba nie byo, bo skoro
wylecielimy: Zocha, Ojciec, Halina, Swen i ja, do Piknej tym razem
byle bliej i prdzej na Marszakowsk, sprawdzi pierwszych wy-
chodzcych to byo jako matowo. O pierwszych wychodzcych trudno tu
byo mwi. Marszakowska, jak spojrze w prawo, roia si. Ludzie...
ludzie... w ogonie... ju czekali. Ju do wyjcia, z toboami, rodzinami.
Marszakowska bya pokopana, poprzegradzana. Barykadami, rowami.
Wic tum ustawi si po tej stronie od nas. Zahaczyem wzrokiem o napis
,,Imperial"(kino) nad tumem i w tumie zobaczyem Waw. Spojrzelimy
na lewo: tum tu ju wyazi na ca szeroko. Doszlimy naszym
brzekiem, od naszej strony, do rogu Marszakowskiej, Koszykowej
i niadeckich. Jedno wyjcie byo wanie tu, std przez niadeckich do
placu Politechniki. A drugie Alejami albo Towarow do placu Zawiszy.
Z dalszej Marszakowskiej od Zbawiciela nadchodziy tumy. Z Koszyko-
wej, tej lewej, jeszcze wiksze tumy. Wszystko to albo pakowao si
w niadeckich i tam poruszao si powoli czy w miejscu, mrowio, roio,
albo ogldao, oblatywao, miotao si jak my, albo wracao z Pola
Mokotowskiego, z dziaek, z burakami, marchwi, pietruchami, baniami,
narcza wieunie i te licie, zapachy, kolory i zachanno niesienia do
swojego gara, eby co prdzej ugotowa i zje! pierwszy raz! od takiego
czasu co takiego; te pochody z Pola Mokotowskiego byy coraz wiksze,
ludzie lecieli, rwali, nieli, gotowali, jedli, i znw lecieli, rwali i jedli, eby
chocia par dni poby tu sobie jeszcze, pooddycha, poje i dopiero
wyj.
Duo ludzi, obadowanych ju do wyjcia, kryo koo gwnego
wyjciowego naronika. Siadao na toboach. Szukao swoich. Reszty.
Zagubionych. Umwionych. Walizy. Dzieci. Niektrzy rozkadali si
caymi obozami. Chyba na nocleg. Na tym skrzyowaniu Koszykowej ze
niadeckich. Na samym rodku zbiegu piciu wylotw ulic by wielki lej od
bomby, obsiedziany przez ludzi, okrany. Racja. Prawda. Te leje po
bombach. Co pewien czas co sobie przypominam dosy wanego na
wygld i na such.
To cae wychodzenie szo powoli. I byo podobne do zbierania si na
sd ostateczny. Chyba ju wtedy z miejsca ustalilimy, e wychodzimy na
drugi dzie, czyli 3 padziernika. Zwleka niema co. Co bdzie, to bdzie.
Moe nie tak le. Jasne, e nas wywioz wszystkich na roboty do Rzeszy.
Byle nie na zachd. I nie do bauera (synna harwa i godowa):
166
U bauera piesek wyje.
Na niadanie jad pomyje.
A na obiad kawa flaka,
eby szczeka na Polaka.
Oj... lala -lala -la la
tra lala lala la la
alalalalalala lala
alalala lala lala...
Mielimy wychodzi razem. Pani Jadwiga i pan Stanisaw. Pastwo Wi.
w caym komplecie, z dziemi, z Jzia, zmatk, z Jadzi. My wszyscy. Pani
Trafna. Zocha wiedziaa o pani Trafnej, i pastwo Woj. te, e to
ydwka. Wiele ydw miao wychodzi z Polakami jako nie-ydzi. Inni,
jak chcieli, to zostawali w gruzach. Ale na og ydzi mieli zaufanie wtedy
do warszawiakw. Sytuacja uatwiaa zreszt i zaufanie, i nierozpoznawa-
nie, i niemylenie o tym.
Moje spotkanie z ydami, z ca rodzin Kuby.
Kuba by uroczym, zgrabnym, po prostu piknym modym ydem.
Chodzi w kapeluszu, w butach z cholewami. A by wysoki, mia czarne
wspaniae wosy i biae wspaniae zby. Znaem go. I ja, i inni. Strasznie by
lubiany. Chodzi, mia si. By bardzo kokieteryjny. Ale nie za bardzo.
Zna si na sobie. Ostatni raz spotkaem go na placu Dbrowskiego, tu
gdzie dzi mieszkam; byo lato, czerwiec, pioruny, burza; luno; stalimy
pod daszkiem, a Kuba mia si z piorunw tymi zbami. I potem jeszcze
jak z workiem czy czym dla rodziny szed. Potem znikn. Co byo
normalne. Wspominao si go i mylao, e moe z nim le. I nagle teraz
2 padziernika stoimy, chodzimy w miejscu po naszych podwrkach
Wilczo-Kruczej. Zmieniamy pagrki. Bo byo ich duo. I dow te.
Radzimy. Co. Jak. Kto kiedy z kim wychodzi. Patrz w bok. Te biae zby
rozemiane. Ta sama wspaniaa sylwetka. Patrz i nie wierz. Ale ten si
mieje. Podlatuje.
Kuba!
Jak si masz!
To ty?
Ten si mieje. Szeroko.
Jak ty si uchowa?
Dobrze.
Gdzie jeste? No i co? Co robisz? Sam jeste? Wychodzisz? Nie?
Kuba! Co podobnego...
167

Kuba z caym zaufaniem do mnie i do Ojca, bo stoi obok, i do pana
Stanisawa. Mwi:
Jestemy tu w gruzach. Na Wilczej. Caa rodzina. Cay czas.
Dwadziecia sze osb. Jestemy urzdzeni. A co wy? Wychodzicie?
No, niby tak.
Naprawd wychodzicie? Do Niemcw? Po co?
No wanie do koca nie wiemy. Bo faktycznie Halina miaa ch
zosta w gruzach. Ja te. Ojciec z Zoch tak na p. Ale niby byo
postanowione wyj. A tu Kuba namawia:
Zostacie z nami. Mamy dobrze. Nie bdziecie mieli le. Mamy co
je. Mamy zapasy. Nie znajd nas.
Ojciec mwi a moe?
No czy ja wiem? Ojciec zacz si zastanawia.
Zostacie z nami.
Ja zaczem ulega Kubie. Spodobao mi si. eby zosta. Oni mieli
dowiadczenie. Kuba by mdry, wietny. Naprawd miaem ch. Wielk.
I Halina te. Bo zaraz do niej poleciaem. Kubie powiedziaem:
No zobaczymy.
Zostacie z nami.
Halina i ja bylimy zdecydowani. Wcale nam si nie chciao wychodzi
do Niemcw na niewiadome, na te roboty. Niby liczyo si, e niedugo. Ale
licho wie ile. Moe p roku jeszcze? Nie lepiej tu zosta w gruzach?
Kto nas znajdzie?
Zocha te rozpatrywaa. I Ojciec. I zdawao si przez moment, e
prawie tak. Ale potem zaczli si ba. A moe niebezpiecznie. Znajd, to
rozwal. A wywioz (jak wyj), to na roboty, i tyle; na ycie, a nie na
mier.
Rozbija si znowu nie chcielimy. Chocia stao si w kocu inaczej.
Bo zaczo si gupawe rozbijanie si, nietrzymanie si razem. Stopniowo.
Coraz wiksze. Zaczo si od Swena. Zamiast eby wyszed z nami, on
i Zbyszek (jeliby chcia po cywilnemu), to nie. Jako si nie umwilimy.
Nie dogadalimy. Z winy mojej. Troch Haliny. Ale co Halina winna. Ja!
Niechlujstwo. Prawie polegajce na miniciu si. I niespotkaniu w por.
Jeszcze tego dnia Swen u nas by. Czyja tam. To, e Swen by zraony t
wod od Stachy wtedy i jeszcze tym, owym, drobiazgami, to co? Nie
zadziaaem. I przegraem ja. Swen nie mia dobrze we wrzeniu. Z byciem.
Z myciem. Z arciem. Wszystko le. I jeszcze przecigi. Bo mu wypado
168
takie miejsce. Mimo upaw. Ludwik w 1939 roku na Kercelaku w bramie
sta midzy dwoma poarami w przecigu od ognia i trzs si z zimna.
Pan Szu., ten od Godzinek, wcale wtedy nie zwariowa. Bo teraz z
rodzin szykowali cae soje ze smalcem. Ich syn mia waliz pienidzy.
Przezornie. To, co wiem, to wiem ju po ilu miesicach potem. Po
spotkaniu Swena z Mam. Jego. Bo tu emy si tak niby zgubili, rozleli.
Swen wyszed z Sz.-ami. Do Ursusa. Ich zagnali. Starych oddzielili. Syna
Sz.-w, tego z pienidzmi, i Swena wsadzili na roboty, na wywz do
towarwki. Tyle e otwarty wagon. Jad. Jad. Jest noc. Gdzie. Daleko.
Jeszcze Gubernia. Pocig skrca. Zwalnia. Wyskakuj. Najpierw kto tam.
Strza. Co? Kto wie co? Potem Szu. rzuca waliz z pienidzmi, Swen
tob. I sami skok! skok! Udao si. Lec do wsi. Obok jest Schwanzdorf.
Gubernia. Kieleckie. Po polsku: Ogonowice... Id do chaupy. Nocleg.
Wypytki. No i olnienie z zatkaniem. Mama, ciotka Uff. i Celina. I Lusia
z pani Rym. Wszystkie tu s. Co nie do wiary. Ale tak byo.
Nasza starwkowa rodzina: Mama Swena, Ciotka, Celina, Lusia
z Mareczkiem i swoj mam wyszy, jak Niemcy wpadli, w ile godzin po
naszym wyjciu do kanaw. Granaty gdzie tam rzucili. Ale nie tak
gronie. Powieli do Pruszkowa czy Ursusa. Matce i Ciotce nie grozio nic.
Celince roboty. (Bya w 1942 cztery miesice w Majdanku.) Przebray j.
Czyli ponakaday na ni, co si dao, pookryway. Chustkami. eby bya
brzydka i stara. I tak przeszy. Przez segregacj. Wszystkie jako niezdolne
do pracy. Do Guberni.
Wrmy do wychodzenia gwnego. Ostatecznego. Do tak zwanego
wyjcia. Dzie kapitulacji cign si i cign. Ci wychodzili. Ci si
szykowali. Ci si namylali. Ci mijali. Naradzali. A wszystko to do-
chodzio. Mnoyy si spotkania. Zbierania. I mnoyy si niezdecydowa-
nia. Gupie rozdzielania si. Gapowatoci. Nitakoci-nisiakoci. No
i jeszcze co: znoszenie wody, ile razy tyle co zwykle, na wielkie mycie
przed wielkim wyjciem. Caa Warszawa zacza si my. Rodzinami.
Schronami. We wszystkich moliwych naczyniach. Nie pamitam, co byo
z goleniem. Na pewno, kto mia czym, ten si goli. Po wczorajszym wicie
wylegnicia na ulic dzi by dzie szykowania si. My odoylimy nasze
mycie pod wieczr. Tymczasem zacza si narada, co bra ze sob. Ile si
udwignie. I co wobec tego zostawi na marne. Wszyscy odbywali te
narady. Pastwu Wi. zostao nagle kaszy wicej, ni mogli wszyscy unie.
Nam zostao sporo pszenicy, ktr te trzeba byo zostawi. Czciowo.
Byli i tacy, co nic nie mieli. Ale sporo ludzi musiao co zostawi, co by si
169
przydao, czy zjedzenia, czy z ubrania. Ale nie dao rady tacha ze sob. Po
ustaleniu, co wzi, zaczlimy radzi, w co wzi. Najlepiej: kady wemie niby idcego, a niby zatrzymujcego si na pagrkach pijaka. O ile nie
co na plecy, a do rki to ju kto co chce na dodatek. Ojciec z Zoch wpadli
na pomys, eby uszy dla nas piciorga pi workw-toreb na plecy. Na
pasach, a la plecak. Torby z ptna. I pasy z ptna. Bo skry nie byo.
Ptno byo. I maszyna si znalaza. Zocha, Halina i Stacha zaczy szy te
torby. Ja zaczem si wierci za zapasem zeszytw i owkw. W kcie
mieszkania pani Rybkowskiej odkryem garbaty pokoik. Cay zapchany
stosami zeszytw. Moe nie by garbaty. A tylko zrobi si garbaty przez te
zeszyty. By zatchy. Zeszyty byy stare. Wic szybko wyrywaem nie
zapisane kartki. Na to akurat wesza pani Rybkowska.
Co pan robi? To s zeszyty szkolne mojej zmarej crki.
No, ale przecie...
Ale, prosz pana...
Nic nie pomogo moje ale. Skoro sprawa wyrywania kartek ze starych
zeszytw nie bya oczywistoci, to nie byo jak przekona. Nawet gdyby to
traktowa jako pamitki. Postanowiem po wyjciu pani R. dalej wyrywa.
Przecie musiaem mie na czym pisa. Na drog. I na wywzk. No i skoro
wysza, wyrywaem dalej.
Chyba po uszyciu toreb troch emy si porozchodzili. Czy jeszcze na
Chmieln? Wiem, e ja z Ojcem poszlimy na Zot. Zachciao nam si
jeszcze zobaczy z Sabin, na poegnanie. Byo poudnie, pochmurnawe,
z tym, e bez deszczu. Pochmurno sza nie tyle od gry, ile od dou, tak
byo rojno. Tdy przecie te ludzie wychodzili do placu Zawiszy. I tak
samo mijali si, wracali, naradzali. Domy byy czarne i siwe. Jednoczenie.
Jak tum. Poobrywane balkowy. I nagle w tych balkonach bo trudno
powiedzie na ludzie. W oknach gowy. Dziwio to, e patrz z gry na
ulic. Dawno nie byli na grze. Coraz kto taska rannego na noszach.
Chorego.
Sabina z Czesawem krztali si w swojej piwniczce. Spokojni. Co jedli.
Czy mieli je. Wychodzi nie mieli zamiaru, ani jutro, ani pojutrze. Jak
najpniej. Jak si obluni zupenie. Po co si spieszy. I wyszli 9 czy 10
padziernika. Na ktrym pitrze byy przecie mieszkania. Sabiny,
Czesawa, siostry Czesawa. Wic poszedem na gr i stanem na
pokiereszowanym balkonie. Tum wi si. Krzywo. Zbit kup. Omija
przeszkody. Raz na lewo. Raz na prawo. Raz te porodku. Ulica szumiaa.
W to wszystko wdawa si pijacko-wariacki ton. Gono. Coraz bliej.
170
Przemowa? Ano, przemowa. Zobaczyem w tumie ale troch wyej, bo
wariata. Przemawia to tumu:
Luuuudzie... dokd wychodzicie! Luuudzie! Ju Napoleon powie-
dzia...
Nikt nie sucha. Przemowa bya nieco niezwyka.
Wyszlimy od Sabiny przez te mrowia. Na Krucz. Pki reszta dnia.
My si.
Mycie byo wielkie. I dugie. Po kolei. W miednicy, w grzanych wodach
na cztery fajery. Myli si wszyscy. Halina, Zocha, Stacha, ja, pan Stanisaw,
pani Jadwiga, Tata.
Nadchodzi Trzeci Dzie wit. To niby metafora. Ale tylko niby.
Wtedy ju j odczuwaem. I nie tylko ja. Koczy si dzie kapitulacji.
Dzie, ktry rano jeszcze by ostatnim, szedziesitym trzecim dniem
powstania warszawskiego 1944 roku.
Czo-gi przez Marszakowsk,
Czo-gi przez Nowy wiat...
Pamitasz noc lipcow...
Fika w lewo, fika w prawo...
Caa Warszawa wykrzyknie nam hallo...
Pod rk przez cay Mokotw...
Do broni, Jezus Maryja, do...
Pod Twoj obron...
Na lwa srogiego bez obawy sidziesz...
Mcio si w gowie.
3 padziernika, we wtorek, poszlimy jeszcze raz na Chmieln. Ludzie
wci chodzili, szykowali si do wyjcia, wychodzili, spotykali si, znosili
sobie buraki i marchwie z Pola Mokotowskiego. Mymy te si waciwie
jeszcze krcili. Pastwo Baturkiewiczowie, gospodarze kwatery na rogu
Zgoda, wzili nas do swojej piwnicy, ebymy si doubierali. Nie wiem, cz
171
to wtedy dostaem palto, czy w ogle od Zochy i Ojca, czy od nich. Od nich
wtedy dostaem zimowe buty. Na wyjcie. I nie tylko ja. Caa rodzina
grzebaa w piwnicy. Midzy butami. Dziwiem si w duchu, e ci ludzie
cigle dbaj o innych. W tej piwnicy zostawiem w wglu brulion jednego
mojego dramatu. Nie znalaz si nigdy. Drzwi na Chmielnej zamkno si
na klucz. Niepotrzebnie. Bo dom zosta przez Niemcw spalony. Potem.
Ale kto wiedzia, e to bd gruzy, e bdziemy tu za ile miesicy tylko we
dwch z Ojcem? e przyjdziemy tu z pdzlem i mokr farb w garnku i e
si bdzie pisao malowao malowao wielkimi literami:
ZOCHA, HALINA, STACHA
JESTEMY POZNASKA 37 M. 5
W butach, paltach, w czym (narciarce pewnie, bo to si wtedy nosio)
na gowie zrobilimy ostatnie przejcie przez Krucz. Zatoczon. Chyba
jeszcze wpad do nas Swen. I jednak si widzielimy. Decydujc si na
gupie rozstanie. I ni to egnajc si, ni to nie egnajc.
Jeszcze w ostatniej chwili z Ojcem wzilimy dokumenty swoje,
wiadectwo maturalne Haliny, aparat fotograficzny i moje zapiski (ten
dramat o powstaniu inny ni na Zgoda) na papierze z Kapitulnej. eby
zakopa. Do piwnicy, czyli schronu Wilcza 21. W schronach nie siedziao
si ju dwa dni. Zeszlimy. Byo czarno. Pusto. Owinlimy aparat
w gagan. Papiery razem do blaszanego puda. Wykopalimy doek.
Wkopalimy to. I zaklepalimy. Po powrocie w lutym odkopalimy. Byy.
Inne rzeczy, na Miodowej, na Zgoda pozakrywane dokadnie cegami
wsiky. Swen te by, osobno. I te nic nie byo.
Wreszcie kady zaoy sobie na plecy du bia torb z ptna. Na dwa lata... A to, e wlokem si z rodzin, w tumie, z torb na plecach, to
szelkach. I wyszo si. My. Pastwo Woj., caa rodzina Wi. Pikn. Do
Marszakowskiej. Tu ju tum si zagszcza. I w tym tumie dobrno si do
rogu niadeckich, Koszykowej i Marszakowskiej ze wspomnianym lejem
po bombie porodku (gdzie ludzie nocowali). Dzi byo troch atwiej
dosta si w nurt. Bo to by nurt. Ta niadeckich. Ju ten gwny nurt
wychodzcych. Pogoda bya, wydaje mi si, nie cakiem soneczna. Ale
ciepo. niadeckich miaa po obydwu stronach ciany, czciowo popalo-
ne, poburzone, czciowo cae; w kadym razie wygldaa na ulic. Szo si
wolno. Bo ludzie szli gsto na ca szeroko. Do tego trzeba byo uwaa,
eby nie wej w dziur w jezdni albo na nosze z rannymi. Szo si i szo.
Chocia to nieduga ulica. Czasem robi si na lewo albo na prawo, albo
przed nami may luz. To si przyspieszao. Albo skrcao w lewo. Czy
172
w prawo. Nie wiadomo po co. Co si mwio. Wypytywao. Co dalej. Ale
dalej byli tylko ludzie i ludzie. Od tych wszystkich ludzi razem szed jeden
szum. Byo si w szumie, w rodku. I samemu si szumiao. Nogami.
Mwieniem. Szum mia zafalowania. Bo coraz to wybijao si na wierzch
pojkiwanie, nawoywanie. Nieraz ktre nosze wymijay nas. Czuo si
falowanie dosownie. I co z pynicia. Ktre byo odpywaniem.
ciany niadeckich zaczy si koczy. Ju. Ju. I wylegnicie na plac
Politechniki. Tu odgosy si zmieniy. I wpado si w szybki rwetes. Z tumu
wykrcay popiesznie nosze za noszami. Krzyki Niemcw. Podjedanie
karetek. Samochodw. adowanie chorych i rannych. Zielone mundury.
Hitlerowskie. Rozlatane. Duo ich. Wszystko na tle barykady w poprzek
placu. Na barykadzie leaa biaa pachta. Barykada sza tylko do poowy.
Dalej w bok od niej ruch samochodowy. I Niemcy. Ci od przejmowania
nas. Jeden z oficerw, jakemy ju podchodzili pod barykad, badawczo
wpatrywa si w nas. Wpatrywa si kolejno. W pewnym momencie we
mnie. Podszed do mnie. I szybko obmaca mnie od gry do dou. I ju sta
dalej na boku, wypatrywa i podlatywa do nastpnych. Ale nie tak czsto.
Zdziwiem si wtedy, e upatrzy sobie mnie. Na podejrzanego. Czyli
z ukryt broni. Powstacy mieli przecie wyj na kocu. I mieli tu
skada bro. Pod barykad. I tak byo. Dwadziecia dwa tysice.
9 padziernika. Ci, co wychodzili po cywilnemu zrzucali z siebie wszystko,
co mogo zatrca umundurowaniem. I broni nikt ze sob nie mia zamiaru
nie. Po co? Teraz? Widocznie nam nie dowierzali. Teraz si nie dziwi, e
mnie obmaca. Nie dowierzali modym. A ja miaem wtedy dwadziecia
co... Swoj drog musielimy wtedy wyglda dziwnie. I cywile. I powsta-
cy. Nie byli znowu wcale do siebie tacy niepodobni. Wszyscy ludzie, co
wyazili wtedy z Warszawy, byli do siebie podobni i zupenie niepodobni do
innych.
A moe ten dzie by pochmurny i z deszczykiem? Bo ruch samo-
chodw. Koo barykady i w Nowowiejsk syszaem na mokro. I tak, jakby
bya jezdnia pomokrzona. Troch. Tak mi si widzi. I zaraz szpital
z czerwonej cegy. Po lewej. Z licwki. Bo i tak liska... To moe. Ale nie.
Te mi si widzi pomokrzony. Nikt nie zwraca na to uwagi. Kompletnie.
Za bardzo zajci bylimy wychodzeniem. W wiat, jak by nie byo. Nie taki
pewny. Ten wiat. Ale z nadziej. I nie taki daleki na razie. A ju wydawa
si za barykad daleki. Za dalekiego wiata nie chciao si. Wiadomo.
173

Gubernia to wygrana. Wielka. I tacy jak my nie mieli co na ni liczy.
Chyba zwia gdzie, z Pruszkowa, po drodze, z pocigu.
Nas mieli siupn do Rzeszy. Niemcy robili wraenie zorientowanych,
zorganizowanych, nie traccych rezonu. Do ostatka. A ponadto byli nami
wszystkimi zaskoczeni. e nas wychodzi a tyle. Przecie tyle zgino. Tyle
ju gnao si przedtem. Po upadku dzielnicy. Ulicy. Z rnych stron
Warszawy. A tyle jeszcze zostao. My sami bylimy sob zdziwieni. e
nas tyle. Przed nami, w nieskoczono, ogon. I to ogon na szeroko ulicy.
W nieskoczono, bo trudno mwi o jego pocztku. Za nami trudno
byo mwi o kocu. Ogon ogona wyszed 9 padziernika. W tym
wychodzeniu po kapitulacji cakowitej.
Skd byo w nas tyle dobrej wrby? Przecie wywzki z Warszawy
byy ze. Wywzki z getta w zachlorowanych wagonach, w ktrych si
umierao. Wywzki do obozw. Wywzki na roboty, przymusowe, to byo
i tak szczcie. Przecie nigdy nie wiadomo byo co i jak. Mojego wuja
z Bielaskiej, ma cioci Olimpii-Limpci, wywieli 31 sierpnia do Owici-
mia. Dlatego mwiem ten bidny Stach". Limpcia dostaa puszk
z prochami. Moe nam si zdawao, e mamy szans, bo tyle nas w kupie.
Jak te mrwki w lesie w Buchniku pod Jabonn, co widziaem przed
wojn; bylimy blisko szosy wtedy, w lewo szed las, i gdzie tam spory
kawa szo si do Wisy; budzimy si rano, a tu szum, wylatujemy: a tu
Wisa przysza do nas, powd; patrzymy pod nogi: tu przecieka struka, tu
robi si coraz szersza, obok ta, obok ta; i tak z sekundy na sekund szerzej;
a tu pynie nagle wielka kula, z mrwek, przepyna; nie wiem, czy
ocalay, czy moe te od spodu nie, czy stopniowo si topiy? One liczyy na
co, a musiay zrobi z siebie kul natychmiast; a moe si pchay na zmian
do rodka? tak jak ci na Cudzie w Mediolanie? w jednym rzuciku soca
raniutko wylatuj ze zmarznitego spania, zbijaj si w kupk, kady chce
do rodka, i wci si magluj dorodkowo; Ludwik macha na to rk, bo
mia to bez metafory na Zieleniaku pierwsze noce powstania byy mokre
i chodne, a oni byli na goych kocich bach.
Uczucie, e skoro nas tyle, to przecie jako", moe by mylne. Ja tam
od czasw getta nie wierz.
No i szlimy t Nowowiejsk. Nie byo wyboru. Wybr by przed
Sniadeckich. Mona byo zosta z rodzin Kuby w gruzach. Pod grami
Siennej, liskiej, Paskiej. Ale si nie zostao. A szo. Wolno. Doszo si.
Do skrzyowania. Z alej Niepodlegoci.
174
Tu nurt ogona skrca w lewo. Do Wawelskiej. Czyli do Pola
Mokotowskiego. I znw w prawo. Brzegiem Pola. Wawelsk. Zawiao
marchwiami. Zielenin. Przebyso soce. Ogon przed nami teraz wlk si
i wlk. Byo wida daleko. Bo daleki widok. Po prawej popalone wille
i elegancje Kolonii Staszica, z ogrdkami, i pitrowe w ogrdkach, i te mae
wszystko puste, dawno. Szlimy bardzo wolno. Nawet przystawalimy,
bo robiy si korki, zgrubienia. Co kilka metrw wloka si wzdu nas
eskorta. Bo chyba si wloka. A moe przekazywali nas sobie kolejno? Na
pewno na niektrych odcinkach szli. To byli wehrmachtowcy. Inni ni ci
przy barykadzie. Pokrzykiwali bez zoci. Z humorem. Ze szwargotaniem.
Rwali marchwie, pomidory. Woali do kobiet:
Marijaa! Marijaa!
I dawali, co im si wyrwao. Warszawskie Marije" przyjmoway
i jady. Co tam odpowiaday, w kombinowanym jzyku.
Przy ktrym korku zaczlimy przysiada. Wehrmachtowcy przy-
zwalali, bardzo grzecznie. Jak tylko si odtykao, pokrzykiwali znw.
E, Marijaa!! - i co tam, eby i.
Ta Wawelska rozpogodzia ludzi. Bo i Pole Mokotowskie pachniao,
i bomby nie waliy.
Moe powinienem opisa wicej, jak Warszawa wygldaa od brzegu,
tak niby w caoci i na poegnanie. Bo brzeg Warszawy szed tdy wtedy.
Mokotw by niewidoczny. Prdzej si urywa. I Pole Mokotowskie po
zahaczeniu o wystajc Grjeck star Ochot (te mniejsz, krtsz) szo
i szo, nie wiadomo dokd, otwarte, na Koluszki i Konstantynopol. Wic
Warszawa od brzegu. Ale czy tak si wtedy ogldao? Troch tak. Ale
wyszlimy przecie ze rodka tego, co tu sterczao i musiao nie robi
wraenia. Troch przesadzam. Po jednej stronie Pole Mokotowskie, duo
rosncego. I ludzi nie wida. Po prawej wci stercz ulice, domy, jedne za
drugimi, i po kolei te wszystko ciemne i puste. A rodkiem z przodu
i z tyu wychodzimy my. Wychodzimy i wychodzimy. I przysiadamy.
Ruszamy dalej. I gadamy. I wszyscy idziemy jedn ulic. To nie byo takie
zwyczajne. Za wirki i Wigury, wtedy jeszcze bardzo nieulicow, za-
czynao si wchodzi w rodek Ochoty. Midzy prawe zburzenie i lewe
zburzenie. Na Grjeckiej powinien by ruch. Ale nie pamitam. Bo i tych
nas drugich od placu Zawiszy - nie. I przelotowego ruchu Niemcw
nie. Pamitam cig nasz. Przecinanie Grjeckiej. Pamitam kocie by
z szynami pod nogami. Gruzy. Spalenizna. W nos. W oczy. Pamitam,
jakemy si rozgldali. A nie pamitam za czym. Wychodzio si w niedue
175
 ruiniarnie Kopiskiej z nieduych piterek, drewniakw, wozowni ze
stajniami. Kopiska miaa kocie by na wsko, w spadzisty bochenek. Na
dwa rynsztoki z deskami w podskokach na kady wjazd do bramy.
Urywaa si. Wkrtce. Znaczy sza dalej, ale jako przejcie ju do
Dworca Zachodniego; przez pole z ogrdkami, niby jeszcze prawie
Mokotowskie. Wida ju byo nasypy, perony, wagony. Towarowe. Duo.
Powykrcany ogon ludzi. I na kocu na tle peronw ogromne zamieszanie
w poprzek. Za kocem, czyli za torami, peronami, musiay stercze gruzy
Woli, okrglaki i bben Gazowni. Nie wiem, czy to wtedy widziao si jako
ostatni widok Warszawy.
S bocznice. Krzyki. Ruch. Upychanie kupami ludzi, gratw. Jestemy
niedaleko peronw. My dobijamy wolniunio. U koca Kopiskiej wida
nagle grup Polakw. Nios opaty, wory, worki, cebule, pomidory,
kartofle. Przy nas Szwaby. Tam dworcowi. Peronowi. Te Szwaby.
Zrwnujemy si z Polakami, tymi od kopania. Pilnuje ich tylko jeden
Niemiec, a i to nie tak cile. Polacy trzymaj worki na plecach, w prawych
rkach opaty. Patrz: midzy nimi mj znajomy. Podchodz. Da si.
Wszdzie rejwach. Tu obojtno. Znajomy wita si. Pytam go, co tu robi.
Przyjedaj od kilku dni z Pruszkowa na wykopki. Pytam dalej: czy nie da
si do nich doczy. Daje mi od razu opat.
Prbowa, moe pan przejdzie.
Bior w gar opat. Wrmam przecie swj. Nie obliczyem, e jestem suwem, si cignlimy - to ta cz, prawa, ten Pruszkw mniejszy,
a tak napitnowany. Moi, nasi z Warszawy lawinami kitosz si,
kiebasz. Wszystko trwa moment. Idziemy. Niemiec sprawdza z pamici.
Wszyscy links... Widz ju. A boj si. Halin. Zoch. Z tymi torbami.
Biaymi na plecach. Uda si? Niee. Strach przed... co?... bicie?...A w nosie
zapach cudu. Zdrada. No! To to pierwsze. Zostawi swoich. Prawie bez
umwie. Nic. Tak. Ju. Prawie nie zauwayli. Niewane. Nie wiem. Nagle
jestem odhalcowany w prawo, co, fafluchter" i nic wicej, adnego kopa,
odstawionko, opat zaraz oddaem, egnaj, pruszkowska wolnoci Ha-
lina znw biae wory, Zocha, Tata. Stada. I ju w nich ja. Kto zauway?
Nikt. Halina te nie? Nie. Wtedy byem pewien. A czuem si zdrajc.
Paskudnie. Ju oto i kara. Ju kroczymy. Nic nie zaszo. Co byo jeszcze?
zajmowanie miejsc? Wsiedlimy przecie na otwart platform. Zaczo si
rozemywa. Szaro. Dugo. Smutno. Nagle ni to, ni sio. Dokd? co to?
Gupie tory tory -je!... Wochy zatrzymanie. Rzucaj na nas, ale
ile, z ulicy, ze schodw, okien, peronw: marchwie, cebule, rzodkwie,
buraki. Niemcy nic za to. apiemy. My z Ojcem te. Cebul. Od razu ciach.
176
Wprost. Na surowo. Ojciec od razu zjad. Ja nie mogem. Jechalimy.
Wolniusieko. Wolniusieko. Za Warszaw. Sensacja! Co w Piastowie? Co
w Ursusie? Mawki. Przerzutki jarzyn z peronu. Mroczki. Tumki
obserwatorw-pomagierw.
Jechao si i jechao. Te pitnacie kilometrw. Tymi wagonami. Na
czerwono. Spod choinki. Bo jak miaem cztery lata, to dostaem pocig
towarowy z czterema towarowymi wagonami. Wiem, e jeden by na
wgiel, a jeden na drzewo, taki duszy. Ja z moimi jechalimy teraz tym na
wgiel. W Pruszkowie by ju mok. Wysiadka. Peno wyskakiwa,
wyae, nawoywa. Bo nie tylko duo nas. Ale duo tych, co czekali.
Niemcw. I naszych z RGO taka Rada (Gwna Opiekucza) od
uatwienia przetrwania, dawania zup. I z Czerwonego Krzya. Weszlimy
od razu od torw w prawo w nurt szyku. I zaczlimy i w gb,
w pruszkowskie kolejowe zagrody, przemysy teraz: obozy; bo to byy
najpierw betonowe parkany, tory pod nogami, a potem hale, hale i jeszcze
raz hale. Obz - remiza. To znaczy: obz remizy. Cig tych remiz
zaczyna si ju w Ursusie. Takich, nie tych. Racja, e po Wochach jest
Ursus. Po Ursusie Piastw. I dopiero po Piastowie Pruszkw. Kojarzy mi
si z kredkami w owkach. Bo i od tego przemysu, i od tych kredek zacz
si Pruszkw jako co. Choby powd miasto-stacji. Ta cz prawa. Ta,
gdzie my - transport - transmisja czyli bez ustanku suw, suw, suw za
z mniejszym pseudogotykiem ni po lewej.
Niemcy. mok. My transport - do hal. Tamocig. Padao? Jak
padao, to mao, nie wida. Szlimy. Od razu weszlimy. W te figury. Co
metr, co p. Z Czerwonego Krzya, z RGO. Po tej i po tej stronie. My
wolniuchno. Pod nogami nie wiemy co. Oni w miejscu. W paszczach. Bo
zna. Janiej. Janiej. I te wywoywania. Na gosy. Adresy. Nazwiska.
Szuka si. Wci. Lewe. Prawe. Lewe. Prawe. Lewe. Prawe. Adresy,
nazwiska. Ogaszaj. Wci. Ci w paszczach, raz z prawej, raz z lewej.
Niemcy ich mijaj, ci od nas, z karabinami. A my brniemy i brniemy.
Marszakowska 35. Jadwiga Szamotulska.
Chmielna 18. Andrzej Polakowski.
Bracka 5. Zofia Wgrzyn.
Malwina Kociela, Mazowiecka 5.
Grjecka 13. Pelagia Wchocka.
Antoni Marzec. Artur Marzec.
Malawski... Szopena 2.
177
 Kazimierz Czelad.
Hoa 35.
Jadwiga Penetrowa. Poznaska 12.
Mieczysawa Puchaowska.
Wsplna 43.
Zenon Koodziej.
Marszakowska 94.
Jerzy i Barbara Poroscy, Zota 7.
Borowska Barbara, Chmielna 5...
Dlaczego nie mogem opdzi si od Zaduszek? Bo szlimy tak, jak
wychodzi si z cmentarza w Zaduszki, w toku, midzy majaczejcymi
biaawo (bo ju ciemno) figurami aniow i wypominkami dziadw
ustawionych rzdami. Najdziwniejsze byo to, e przez cay czas nikt a nikt
przed nami ani za nami na adne zawoanie nie odpowiedzia; nikt si nie
zatrzyma ani nawet nie obejrza. Zupena obojtno.
Moja zaduszkowa metafora wcale nie bya metafor. A jeeli bya, to
nigdy nie przeywaem silniejszej.
Weszlimy w now przestrze. Jeeli powiem, e do hali nr 5,
parowozowej, ale bez parowozw, to to nic nie wyjani; wanie nowa
przestrze, bez brzegw, bez koca, i nie tyle ciemna, ile zapeniona
tumem wchodzcych, rozchodzcych si i oporzdzajcych chykiem ze
wieczkami kwatery... Takie wanie jak na Powzkach, poprzedzielane
alejkami, kada kwatera to ile tam przylegajcych do siebie grobw, na
kadym grobie wieczki i rodzina, ktra co oporzdza albo siedzi, albo
porozumiewa si, albo modli... A wic po wychodzeniu z cmentarza
(Brdna czy Powzek) wejcie na cmentarz odwrcorfa kolej rzeczy.
Dugo nie mogem uwierzy, e to nie cmentarz i nie Zaduszki. Nawet, jak
ju nas osadzili w ktrej kwaterze, na czym... a moe po prostu na
betonie; nagrobki byy zbudowane i budowane dalej chyba z tobow
i walizek. Bo zaczlimy si z Halin natychmiast rozglda za desk do
spania.
Byle si wycign mwi do niej.
Mnie te na tym zaley, chodmy czego poszuka. Poszlimy w gb
hali. Rozgldalimy si na lewo, na prawo. Wszdzie tumy, nagrobki,
wieczki, krztania i szum obijajcy si o ciany i nakrycie hali. Co w
rodzaju ciany w kolorze tej przestrzeni zarysowao si, moe rozrniem
j po poysku czy po jakim stwardnieniu cienia, bo tak, to oglny mok
by rozproszony. Stropw trudniej si byo dopatrze.
178
Zeszlimy na dziwne ubocze z torem kolejowym, pod ktrym bya
przepa (jak si tam fachowo nazywa) do reperacji podwozia. Na kocu
szyn staa budka. W budce znalelimy dug i szerok dech.
Idealne powiedziaa Halina.
Zapalimy zdobycz. Co za ulga! I cakiem szczliwi donielimy j
sobie do naszego rodzinnego nagrobka, ktry nie tak od razu si odnalazo.
Wycignlimy si zaraz spa. Byo wietnie. Na razie o nic wicej nie
chodzio. Jeszcze co zjedlimy, co nam daa Zocha, i tak w nieustajcych
Zaduszkach w gigantycznej hali urwa si nam nie dokoczony pierwszy
dzie ju nie-powstania.
Rano byo cakiem inaczej. Nic z Zaduszek. Zapach szyn, hali; ludzie.
Bomby si nie waliy na eb. Do roboty na razie nikt nie popdza. Ani
nawet do wyjazdu. Dowiedzielimy si, e RGO rozdaje zup, e duo, e
dobra, e z pomidorami i kartoflami. Polecielimy. Ogony przed beczkami
z zup przesuway si szybko. Naleli peno. Ciepej, pachncej, prawdziwej
pomidorowej z ziemniakami. Zjado si. Ogosili dolewki. Znw zjado si.
Zupy byo strasznie duo. Zawsze dobrej. Podjeday beczkowozy czy
cysterny, czy nie wiem co, i nalewali, ile kto chcia. Tak byo przez cay
pobyt. A dostaem sraczki, lataem do wielkiej i dugiej latryny, w ktrej
zawsze by tok.
Z hali pitej przenieli nas do innej.
Poza jedzeniem, lataniem do latryny, spaniem i gadaniem byy jeszcze
takie sobie krcenia si z nudw. Widziaem przy tych okazjach niezliczone
krztaniny z pertraktacjami w grupkach, midzy ewakuowanymi a tymi
z RGO i PCK. W bramie ruch nie ustawa. Pielgniarze i pielgniarki
wynosili na noszach i wyprowadzali ludzi. Domylaem si, e duo tam
byo udawa przed Niemcami. Miaem pretensj do swoich, e tacy bogaci,
a nie dziaaj. Bo co si okazao e pienidze byy wane. A mnie zatkao
ze zdziwienia. Objawio mi si to nagle bodaj na drugi dzie. Poszlimy do
bocznej maej przybudwki. Nie wiedzieem, po co tam tyle ludzi i po co
my. A dostrzegem szpar-luk w cegach w cianie, czy okienko, przed
ktrym stana Zocha, Halina i Ojciec. Nie wiedziaem, czego wypatrywali.
Zobaczyem na pionowo, tyle co w strzelnicy, kawaek domu naronego,
jezdni i chodnika. Zza rogu wyszed i skrci w socu elegancko ubrany
pan w kapeluszu. Po prostu poszed sobie. Wic poza Warszaw by
normalny okupacyjny cig ycia i spraw...
W tej chwili pod okienko od ulicy, od tamtych", podesza kobieta. Co
przez szpar z Zoch i Halin mwiy do siebie. Co one jej podaway. Za
moment zobaczyem w ich rkach gom masa.
179
 To pienidze id? spytaem si Haliny.
No pewnie.
I s wane?
Wane kiwn gow Ojciec.
No tak. Dlaczego poza Warszaw pienidze miay by niewane? Tutaj
nie musieli budowa kuchni z trzech cegie. Tutaj nie panowaa pierwotna
jaskiniowa wsplnota.
W Pruszkowie moglimy zosta jeszcze. I tak mdrzejsi robili, bo do
czego si pieszy? do robt? Ale Halina zarazia Zoch i swoj matk
Stach jeszcze raz ide co ma by, to niech bdzie prdzej". Mj Ojciec
poszed za nimi. Do Haliny czu wiele sympatii, przywizania; i znajc jej
sabe strony, e wygodnicka i nic nie zaryzykuje co sama potwierdzaa
e zawsze z walizami i ona, i Zocha, bo musz mie ile bielizny na zmian
mimo to mia dla niej respekt i nawet podziw.
Zdecydowalimy si stan do sortowania ju w czwartek 6 padzier-
nika po poudniu. Sortowanie odbywao si cigle. Na zdolnych do roboty
i na nadajcych si tylko do rozwzki po wsiach Guberni Generalnej.
W poczwrnym ogonie stanli koo nas pastwo Wi. z Jadzi, ciotk,
matk i dwojgiem dzieci. Namwili si:
Ty wemiesz ma, ja jego i tak zrobili; jedyny opiekun dziecka te
nie nadawa si na roboty. Segregacja sza raz-dwa. Ilu Niemcw naraz
pokrzykiwao, pytao, rozdzielao, pilnowao cay szpaler tych waniej-
szych. Na lewo Gubernia, na prawo Rzesza. Stacha trzymaa si mocno
Haliny. Chcia j Niemiec, jako za star, do Guberni. Na to Stacha zapaa
pod pach Halin.
Nieee... razem i bya ju w naszym ogonie, i ju przesuwalimy
si
do bramy, za bram, i do wagonw.
Wagony towarowe, czerwone, tak zwane wiskie. W naszym byo nas
szedziesicioro. Zaryglowali nas. Pocig ruszy. Tok. Jednak powoli
utrzsnlimy si. Raptem wyoni si kopot: siusiu. I co za rado: bya bez niczego. A moe kilka rezerwacikw, bobymy si nie zmiecili. (To
ogromna zocista blaszanka. Ju krya. Trzeba byo siusia przy
wszystkich. Do tego si przywyko. Gorzej, e nie mogem a chciao mi
si bardzo zacz przez kiwanie si wagonu. Staem i staem z blaszanka.
Denerwowaem si. e przepadnie mi okazja, jak oddam i nic, a musz
wreszcie odda, bo tyle czeka. Po kwadransie udao si. Nowe szczcie.
Potem uoylimy si na swoich toboach i jak si zaczlimy budzi do jedzenia. yletki. Jecy byli dosy zadbani, ogoleni tak wygldao to
- orze? mae wziutkie ^Haneczko z wysoka wpadao wiato dzienne.
180
Ludzie wspinali si i wygldali przez okienko: gdzie jestemy. Halina te
wygldaa, ubrana w swoje palto z popielatym konierzem.
Podobno minlimy przedtem d tyle na razie wiadome byo.
Tak na razie nic nikt nie widzia. Powoli zorientowalimy si, e wioz
nas na Dolny lsk.
Pocig nareszcie stan. Byo rano. Pora potrzeb. Ci od drzwi bbnili
w drzwi. A zgrzytny rygle i rzucilimy si do wyskakiwania. Ze
wszystkich wagonw wyskakiwali wszyscy. Ja ukucnem obok Haliny.
Na ca dugo pocigu w czterech rzdach odprawiao si kucane
potrzeby, bez mrugnicia. Potem ju tylko skok do wagonw po rzeczy
i kazali nam si ustawia do przemarszu.
Na stacji z iloma torbami, z belkami drzewa na boku odczytalimy
napis: Lammsdorf'. Dzisiejsze ambinowice.
Poprowadzili nas w krajobraz. Pierwszy prawdziwy. Ciepy. Bez huku.
Od caej tamtej epoki sprzed 1 sierpnia. W pewnej chwili wolno byo
odpocz. Bady bachn si z toboami, walizami, jak popado, pod
krzakami, drzewami, na wrzosie. Kwitn w najlepsze. Ludzie kadli si,
przecigali, cieszyli, wchali, wzdychali.
Wreszcie wprowadzili nas bram na teren ogrodzonego drutami obozu,
alej dug i szerok. Na terenie obozu byy drzewa, trawa, pagrki,
wydawao nam si tu spokojnie i przyjemnie, wyjtkowo, jak na obz. Po
obu stronach alei szy way obronite zieleni. Dopiero w kilkanacie lat
po wojnie przez przypadek ruszyo si te way. Okazao si, e byy w nich
trupy. Po to byy way.
Obz rozciga si hen, bo skrcilimy w inn alej i doszlimy do
rezerwatw rnych narodowoci, jenieckich. Pierwszy raz widziaem obz
jeniecki. Nie przypuszczaem, e taki malutki kawaek ziemi dokoa
kadego baraku dla tylu ludzi, i ju druty, i nastpny wybieg". Bo to byy
troch wybiegi, zoologiczne. Klateczki.
Nas, tych z tego pocigu, wpucili w odrutowany obszarek bez baraku,
znaczy zmieci, toby si zmiecili wszyscy, jakby hitlerowcom zaleao na
dosownym upchniciu w jedn kup.)
Z lewej strony mielimy Polakw, z 1939 roku. Za nimi Francuzw.
Dalej Anglicy, Belgowie i inne narody. No i Rosjanie. Natychmiast
stalimy si sensacj. Francuzi przerzucali nam kolorowe drobiadki. Co
181
na oko i w tym czasie. Polacy z 39 roku mwili, e teraz tu spokj. Ojciec z pakunkw i tornistrw. Potem akurat zachodzio soce powstacy
pamita, e wspominali co z dawniejszego czasu gorszego. na rozkaz rozbierali si. Potem robio si ciemnawo i nas pucili w drog do
Zapytaem jednego z oficerw to byli chyba oficerowie sami naszych nowych miejsc. Widzielimy, jak tamci stali i stali rozebrani do
kiedy dowiedzieli si o powstaniu. bielizny na razie. Nie wisiao mimo to nic gronego w ciepym
Pierwszego dnia, wieczorem. powietrzu. A jednak jak wiadomo ju po ciemku musieli rozebra si
Tak od razu? do naga i czekali. Co byo dalej trudno dociec. Cz wywieli gdzie
Radio powiedzia. indziej. Cz wrcia. Przeya. A inni nikt nie wie co. Wsikli. Czy
Grupami zaczto nas doprowadza do kpieli. Mwio si wtedy na to: tej nocy po cichu na boku gdzie dalej? czy pniej? nie wyjanione do
Do mykwy. koca.
Szlimy znw kawa drogi, przez ki. Przy baraku z mykw peno si Nas wprowadzili w obszerny tym razem rezerwat na grce z zieleni,
uwijao Ukraicw, jecw. Obsugiwali nas w kpieli. Czyli szatnia, trawk, drzewami, odosobniony od caej reszty obozu, ssiadujcy nie-
prysznice, ustawianie, wyprowadzanie. omal z szos i polami rzepy i kartofli po bokach w dole.
Mycie jak mycie. Jeden tylko drobiazg. Kontrola wszowa. I przymuso- Czekao na nas kilka obszernych namiotw. Kiedy weszlimy pod swj
wa rada. e tu na supku w tym wgbieniu jest szara ma. Kady po ni namiot, okazao si, e mamy spa na grubej warstwie wirw. Byy
signie i wysmaruje sobie wosy, pod pachami i w trzecim miejscu. Trudno, uoone w dwa rzdy, midzy nimi przejcie. Wiry okazay si ciepe.
ale przytocz tu okupacyjny szlagier: Zreszt i noc bya ciepa.
Dali co je. Ale dojedlimy sobie jeszcze czym tam z zapasikw
Najlepsza jest szara ma, z Warszawy. Mielimy soki, makaron, kostki cukru. Zjado si co na
nie trzeba jej duo ka. sucho i dalej spa.
Naciera wszdy, a zgin Dopiero na drugi dzie od rana szy gotowania. Na kuchenkach
mendy... z trzech cegie, na prawdziwych piecykach nie wiem skd a moe to
Jak nas na drodze zczyli znw z kobietami, Halina powiedziaa, e nie byy a takie piecyki, tylko byle co ze sob wzite. Zocha i Stacha te
one byy te obsugiwane przez Ukraicw, czyli samych mczyzn. ugotoway makaron, chocia pod wieczr przed beczk z kasz stana
Chodzili midzy nagimi kobietami, eby regulowa prysznice, miali si jako rozlewaczka Zocha. Po jednej porcji krupniku podszedem z menach
i rozmawiali. po nastpn, bo Zocha zrobia do mnie oko, i wlaa mi pen chochl.
I co? mylisz, e bvv wszystkie obraone? Dopiero w dzie rozejrzelimy si dokadnie w terenie. Podoba nam si
No?... bardzo. Bya pogoda do tego, wci ciepo. Za cigiem namiotw, czyli tak
Akurat. Te szczerzyy zby i umawiay si z tymi Ukraicami na jakby za podwrkiem tego nowego gospodarstwa, by zagajnik z wrzosa-
randki. mi. Ci, co nie gotowali albo nie byli w namiotach, siedzieli chtnie tam.
Jak ruszylimy drog, pkolist, za ukiem ukazaa si grupa w mun- Mymy z Halin te siedzieli i gadali. Byo nam dobrze, jak na majwce za
durach specjalnego rodzaju, przewanie khaki, z tornistrami, chlebakami. szkolnych czasw.
To byli powstacy. Dopiero co przywiezieni. Szlimy pod konwojem Nad wieczorem, wedug mojego zwyczaju, zrobiem dokadny obchd.
wzmocnionym. Oni te. Szlimy naprzeciwko siebie. Narastao podniece- W namiotach byo luno i sielsko. Na podwrzu" krztali si albo azili
nie. Szum. No i mijanka. Krzyki, nawoywania. Niemcy popdzaj, dr sobie rni ludzie, na brzegu podwrza naprzeciw namiotw by rw
gby. Ich prowadzili do mykwy. Nas na bok na razie. Czekalimy przez i wzniesienie z krzakami. Nad rowem stay rzdem parujce kuchnie, to
pewien czas w miejscu. Byo pne popoudnie. Ciepo. Powstacw warszawianki robiy kolacj indywidualnie. Za kuchniami tu bawiy si
wyprowadzili z mykwy i ustawili przy drodze na ce, ale daleko od nas. dzieci. A za dziemi na tle krzeww nad rowem na dugich erdziach
Najpierw stali. A potem kazali im co wyjmowa, moe wszystko, zupenie polowej latryny siedzieli szeregiem mczyni i srali. Z koca

183
182
 HfHH

TO P P 3 S 2'

%%Q.* R 2 &

O N B

a 8
oa-
I
- ss
* O ^ N N

a H
3
o" 52. o'
C - P9 N ~
J er ' S. o-
3
sr & g- o
^ B o o o
3 S " P S-

o' UQ "O ^'

N
o a "g
N
 Matka Janka M., jak si dokadnie dowiedziaem od niej samej, jechaa przesiekali wp. Teik zrzuci buty z cholewami i tak wyszed do Niemcw
z innymi na czogu. Wjechay w Mokotowsk. Powstacy nie chcieli z czniczk. To zdjcie butw go ocalio. By w obozie. Potem w Anglii
strzela. One krzyczay, eby strzelali, e sobie poradz. Czog sun na Zmywa talerze. Tam pne powoanie. Zosta ksidzem. Pojecha do
barykad. Powstacy zaczli strzela. Kobiety z czogu zeskoczyy, i do Rzymu. Wrci po pidziesitym szstym roku do Polski. By ksidzem
bramy. Zdaje si, nie od razu im bram otworzyli. Zamieszanie, strzelani- w Sandomierzu i Skarysku. Niedawno umar, majc ledwie po pi-
na, huki, dym, krzyki. W kocu otworzyli. Ucieky i schoway si, te, ktre dziesitce. Do mierci nie sysza na jedno ucho.
ocalay. Co do tej zupy, ktr tak dugo gotowaa ciotka Olemka, wyjanio si.
Swen na swoim przeczuciu wyskoczy z pocigu koo Opoczna, wkrtce Rysio powiedzia mi po Przeczytaniu Pamitnika to by groch.
trafi do chaupy z mam, Celin i Lusi. Ciotka Olemka jedzi do mojej Mamy do Garwolina, a Mama do niej
Lusia i Celina s do tej pory w Warszawie. Swen, wiadomo, te. na Stare Miasto.
Halina i Zocha mieszkaj w Gdasku. Stacha niedawno umara. Sabina po pochowaniu Nanki i Michaa yje w starej kamienicy na
Chmielnej. Kamienic maj rozebra. Mwi, e szkoda. Ale Sabina tam
Zawsze jedzia na Okcie do Warszawy na wakacje. Czekaa na to
marznie i musi wchodzi bez windy. Martwi si, e nie doyje lepszych
kadego roku jedenacie miesicy.
warunkw chocia na chwil.
Moja Mama mieszka w Garwolinie w swoim domku. Wysza tam drugi
raz za m, owdowiaa. Zaznaczam, e jest rodowit warszawiank. Oczywicie mowa tu o krewnych i przyjacioach bohatera ksiki.
Ojciec mieszka na Targwku.
Oboje, Ojciec i Mama, czuj si dobrze. Autor
Teik ze swoim oddziaem na Starym Miecie bra udzia w prbie
poczenia si z oliborzem. Stare Miasto i oliborz porozumiay si ze
sob przez Londyn. Inaczej si nie dao. oliborz opni natarcie na
gdaskie tory co o dwie godziny. Byy przeszkody oczywiste. Teik z koleg
znaleli si podczas natarcia Starego Miasta od tej strony w remizie na
Muranowie, w ustpie. Granat niemiecki wyrwa drzwi. Ich przewrcio.
Obaj porozumiewali si ze sob na migi. Oguchli, Teik wyskoczy pierwszy
na hal. Kolega za nim. Teik nagle widzi dziako, od ktrego uciekaj
Niemcy. Zlkli ich si. Teik biegnc namyla si, czy opanowa dziako,
czy w zaskoczeniu uciec. Opanowanie dziaka byoby chwilowe. Dalej
okrenie. Uciek, nim Niemcy ochonli. Kolega za nim. Po przejciu
kanaami walczyli na Czerniakowie. Byli w kamienicy na drugim pitrze.
Na pierwszym Niemcy. Zakradli si, eby ich wygna. Z granatami.
W skarpetkach. Idcy przed Teikiem po schodach zatrzyma si na
zakrcie. Teik go wyprzedzi. Jednoczenie rzucili granaty, oni i Niemcy. * Dodatek" napisa Miron Biaoszewski w roku 1978 odpowiadajc w ten
A raczej oni o moment wczeniej. Niemcy na nich te w zaczajeniu czekali sposb na pytania czytelnikw i przyjaci,,Pamitnika z powstania warszawskiego ",
zainteresowanych dalszymi losami jego bohaterw. Przeznaczy go pocztkowo do
na swoim podecie. Jeden zgin od polskiego granatu, drugi od wasnego.
publikacji w IV wydaniu ,,Pamitnika", ale ju w trakcie produkcji ksiki
Byo ich tylko dwch. Pomogo to na krtki czas. Ataki szy. Oddzia Teika zrezygnowa z tego pomysu; odoy tekst ,,na pniej".
wycofa si do portu czerniakowskiego na statek Bajka". Tam obrona, ale Le. So.
te nie na dugo. Ludzie wyrywali deski z pokadu, przywizywali si do
nich i rzucali w Wis. Niemcy strzelali, topili. Dowdc pod filarem mostu

186