Professional Documents
Culture Documents
Chú Giải Sách Ngũ Thư - LM Nguyễn Thế Thuần
Chú Giải Sách Ngũ Thư - LM Nguyễn Thế Thuần
Chú Giải Sách Ngũ Thư - LM Nguyễn Thế Thuần
KHI NGUYN
(1:1-2:4a)
Cch dn bi :
- Nhng phi theo ngha nh trong Tl 32:11; Yr 23:9 (Ugarit cng th) : Bay ln
(Hipri mun thi : i i li li, ch ny ch khc, run ly by). Nh th khng phi
gi cun thi, lm ni sng ln.
- Chung chung cu 2 : T hn mang s thy mt ln nc mt m, bt nh, trong
t cha thnh hnh, khng nhn r ra c. Cc yu t ca v tr sn. Tc gi
khng ni thng hn mang th thin nh th l cng vic ca Thin Cha. Cu 1
d m ch l c hn mang cng khng c trc khi Thin Cha tra tay vo
vic.
By gi t hn mang : Thin Cha ln lt cho xut hin cc iu ngi ta hin thy
trong tri t.
Hominem / Ngi:
Aam mt ting ch loi ch nhm (c th hiu nh nhn loi, loi ngi, ngi ta).
Ad imaginem (nostram) et similitudinem nostram.
Theo hnh nh(Chng)Ta v nh ha nh ca (Chng) Ta
Vn kh gii ch xc.
T ting : Imago (selem) : nh, tng tc hnh (th d tng thn). C khi ch ngha nh
theo ngha yu (i chi hnh vi nh).
Similitudo (Hipri : dmuth) : ngha tru tng hn tng t, tng chiu vi.
Coi nh c khi : nh ci g ha li 2Vua 16,10)
Mo kh khn : v prposition dng khc nhau. Nhng chung chung ta nhn c rng
ad imaginem nostram secundum similitudinem nostram phn th hai hn ch t cch
hnh nh i (loi tr s ngang bng vi mu).
Kh khn l vn : Ging v ci g?
- Aam c nhc ln gii siu nhin, ging Thin Cha v v tnh siu nhin : qu
ng khi bnh lun hn v ting dng.
- Ging v thn xc (nhiu tc gi) : Da vo 5:3; 9:6. H da vo chng mnh :
Ting dng, xut x thuc P nh 5:3.
Quan nim chung Tiu .
- Nhng cng nn nh : Cu c khng h ni r v tnh thing ling ca Thin
Cha tht, nhng li cho ta thy lun lun : Thin Cha vt qu ngi ta ngn
trng, thot khi mi cht vt v thn xc, cm ch tc hnh Thin Cha ng
khc li lun lun cho thy Thin Cha l mt nhn vt : c bn v, hiu bit, nh
ot...)
- Nn nhiu tc gi khc (nh Bible de Jrus) : Ging v thn xc nh s chng
tng tng m khng loi tr ging v bn tnh chung chung c bit ca con
ngi.
Chng ta thy ngay sau : Thin Cha ban cng tc cho loi ngi.
Et praesit /Lm ch - Tr (ting Hipri Radah : Qun cai nh ch, nhng trc tin, dm
ln trn, ch p) cu 28 cn thm ting : Subjicere/ Lm b ch.
Hipri : kabash cng ngha tng t : Dm chn ln trn : a v cao c ca ngi ta (v
l hnh nh Thin Cha) l c quyn thng tr trn c to thnh ca Thin Cha Nh
ngi ta, th to vt ngoi lin lc vi Thin Cha th pht xut bi Thin Cha, li cn
c lin lc mi : hng v cng Thin Cha.
Cu 27 : tnh cch long trng : Cu c ba v bin ngu. ng t bara/ Lm
c lp li n ba ln.
Masculum et feminam creavit eos /L Nam l N, Ngi dng nn chng.
Tc gi khng ni v ngi ta nh ni v th vt l c dng ln theo loi ca
chng. S phn chia nam n l thuc to thnh ca Thin Cha.
Eos/ h : trnh hiu theo truyn k : ngi u tin i nam i n.
Hnh nh Thin Cha khng ch ni ngi nam m thi, m c ni ngi n. V nu
mun nhn mnh hn vo tng ca P, th phi ni nim nhn loi ch hon b khi
c c hai - nam v n.
XT V VN CHNG
SO SNH : Kn 1 vi cc Sng-th-lun.
Trng thi hn mang. Bhu : Baau (?). Trng s thy khng xut hin.
Hn mang Enuma Elish (nc ngt, nc mn, sng m).
Khi nguyn : Tehm (c l cng gm nc sng, nc bin, my m).
Ti tm (chung vi Phnikia).
Tanninim (thung lung, mng x trong Enuma Elish?)
Kn 1:5 8 10 t tn (Enuma Elish) khi s bng : Khi trn cao tri cha c tn... Atum
(Memphis) Mumu (Babylon) : Thn li ni.
Maruk chng t quyn lc mnh bng mt li ph ch (nhng khng dng trong vic
to thnh).
Tri t lm thnh bi s phn tch cc yu t ca hn mang.
S sng hnh nh c ring bit trong Enuma Elish. Kn 1:3 ni r.
Tinh t c dng ln phn nh thi gian. Kn 1 cn ni r hn.
Enuma Elish : m c trao ph cho mt trng Kn 1,16 18.
THNH VNH 8.
Loi vn : Ca ngi.
Chia phn :
Cu 2: M
Cu 3: Chuyn (rt kh ct ngha).
Cu 4-9 Phn chnh : 4 Vinh quang Thin Cha trn tri cao.
5-9 a v cao qu ca Ngi ta.
Cu 10 Ly li 2a : nh ip khc.
Hon cnh :
C l nhn dp mt l c hnh ban m
Ngi ta xng ln Thnh vnh chia nhiu phn i p nhau. L ban m: coi Tv 134-1;
Ys 30:29; 1Ks 9:33. Thnh vnh 8 khng r l thnh phn l , hay l mt bi th ha
li theo tinh thn l .
Thi bui :
C th Tv 8 da trn Kn1 v nh th th thuc vo thi Bat !
Gii thch
Domine Dominus noster/ Yahv Cha chng ti : (Yahwah Dominus noster).
Dominus noster : Kiu ni v nh vua (1Vua 1:11 43 47). V Yahv : Tv 97:5 Cha t
ca Israel l Cha c to thnh. Thnh vnh ca ngi uy quyn ca Thin Cha Israel, Ngi
l Cha mi th to.
Nomen / Danh: Tn thay mt cho chnh vt. Nhng Tn Thin Cha (Yahv) trc tin
l mc khi lch s cho Israel : Thnh vnh ngm nhn nhng t cch ca Thin Cha nh
bit c nh mc khi v nhn thy Danh ca Cha Israel cao c trn hon v.
Hon v nh trong Kn 1 gm c t v tri.
Cu 2b : Rt kh gii :
Chnh vn bn xin khng cho uy nghi ca Cha... khng c ngha trong mch lc. Cc
bn dch u sa cch ny cch khc. Vg : elevata est /(dch theo LXX) Psalterium mi:
extulisti (theo nhiu tc gi khc da trn Syriac v Targum).
Bible de Jrusalem :Phng on sa m (tnh : tunnh). Tournay (RB 66 (1959) 112
qui est redite.
Cu 4: Nhm mn tri m.
Kiu ni ; Kn 1:17. Tinh t, tri cao : vic ngn tay Thin Cha : Thin Cha nh th
im ch trn cng vic Ngi lm. Nhng ct yu ca chim ngm l i n a v
ngi ta.
Thm nh o l
Tv 8 nh th ni n s cao c ca Thin Cha to thnh, v a v cao c ca ngi ta :
s Thin Cha mc khi mnh trong v tr c ni n trc lm bt ni ln ci b
nhim v tnh cch k diu ca s mng ngi ta : Suy t cch b ng ngc nhin v con
ngi, trong s th ly bit n : V tr v Con ngi c quyn nng Thin Cha bao
quanh. S thu hiu c c thc trong bin c mc khi cu ri, trong Yahv
gp g Israel nh dominus noster (Trong mc khi mi nhn ra ch thc nhng s cao
trng ca Thin Cha trong thin nhin).
Tv 8 cng nh Kn 1, khng ch n s sa a ca ngi ta khng phi l nhm n
mt Hong kim thi i no, nhng trong tnh trng hin ti, tc gi vn nhn ra c
mt ci g tuyt i vng chi do bi Thin Cha thit nh (Rm 11:29 n ban, Li
gi, Thin Cha khng h hi tic). Mt khi Yahv t Tn, Danh ca Ngi, mt khi
ngi ta ca tng Ngi, c nh dominus noster, mt khi Ngi nh n, lo lng ving
thm, th s l lng ca vn mng con ngi khng cn b ti li che khut, v ngi ta
s b ng m nhn ra a v mnh l thuc gii Thin Cha. Hr 2:6-9 p dng mi s
cho Cha Kit, ng khng lm ngi. Trong s ving thm cng tn , thc s mi
s mi sng t.
Cu 1. Bt u ging Tv 103.
C l mt cng thc c trong truyn thng. l mt li cm thn khi ng trc
nhng k cng ca Thin Cha.
Thi s nhn ngm Yahv trong y phc hong vng ca Ngi. Majestas Decor/Ngi
mc oai phong lm lit : C th em v nh vua hay cc thn.
(Tv 29:10 - Dominus super diluvium sedit /Yahv ng tr trn hng thy).
Cu 4b-7. Kiu trnh thut c truyn ln n trng thi s thy bng cch khu tr nhng
iu kin ng c (coi : u Enuma Elish).
y : nhn gii vng Palestine : Bn sa mc v vng canh th :
Virgultum agri /Bi cy ng rung:
Tiu biu cho bn sa mc (cy ci mc trong vng ).
Herba regionis /C l ng rung:
Rau v c cn phi c nhiu nc hn (vng canh th).
Quang cnh : vng Palestine vo cui h, trc khi ma thu n.
Homo non erat / Cha c ngi:
Tc gi nhm n ngi lm rung (nh th nhn gii tc gi khng cn l du mc na :
Gi thit mt Israel sng lu ri trong vng canh th).
Fons ascendebat /Con nc t t y ln:
Ting Hipri ed (ch cn dng trong Yb 37:27) hiu nhiu cch : my m, ln nc. m
ch n ln nc s thy nht di lng t.
Chung :
Cnh ca Y(J) st vi ngi ta hn. Nc l yu t cn thit cho s sng. Nhn gii :
nhng g lm khung cnh cho sinh hot mt ngi ti Palestine : vn, th vt, v (P :
quang cnh bao la hn uyn bc nc l yu t nghch phi dp i mi c th t to
thnh).
Formavit... / Nn hnh
cng vic nn c ca th gm
Limo terrae/ Bi ly t t ai :
Trnh thut xy quanh ch : Aam Adamah. - Gi thit c nc Thin Cha
nhi t (kiu to hnh Aicp cng c : ANEP 569, thn Khnum nn Amenhotep III).
ADAM / Ngi:
Tc gi dng mt ting ch loi, khng phi tn ring.
- T nguyn : khng chc (NRT 76-1954) 1051 k cc gii thch)
- tc gi : t lin lc vi adamah (ly t t, s tr v t, sinh sng lin kt vi
t, kh v t).
Spiraculum vitae/Thnh mng sng:
Quan nim thng thng v kh th ct thit cho s sng. y mt ln kh c bit do t
Thin Cha (th vo mi) - mt quyn nng sinh sng thuc quyn ring Thin Cha ban
cho chu ly trong th xc (nh ci tng)
.
Cu 8: Vn a ng
paradisum / trng vn (NRT 76,920 : gan v paradeisos)
Cu 15: L tng ca tc gi :
Khng phi l nhn h nhng vic ca mt nng gia thi bnh, trong mt tha vn.
Quan nim tc gi khng hoang ng nh quan nim vn a ng ca ta. Tha vn
khng phi ca ring : Aam phi lm lng, trng nom!
Cu 16-17/ n hu v gii cm
ex omni ligno.../ Mi cy tri
S phong ph ca Thin Cha (nh cha sn sc con) ban cho Aam.
Tr c mt cy sinh bit lnh bit d :
- Mt - i vi c vn (Thin Cha qu rng ri, ngi ta vn khng ly lm !)
Ti sao c lnh ? Cc tc gi Kinh Thnh ngh sao : coi Yb 9:12; Dan 4:32b Ch c
con rn mi khi u tranh lun! (gi thit : Ngi ra lnh c n , hy thn trng ko b
la v khi ngi ta qun mnh va t khng m ra, bi lng nhn lnh ca Thin
Cha).
Xc tn Thin Cha tuyt i tt lnh : Tc gi gi-thit lnh ra ch v lng Thin Cha
yu mn, mu ch cho ngi ta Tri li thi m thut (v mt th m thut khc :
o c Bit phi!).
So vi cc thn thoi cc dn : Hy v -ngha ca s sng trng a ng, l ni
Vng phc, ch khng trong khoi lc tha h.
Cu 18: Mt s lo lng chu o ca Thin Cha : Sao cho ngi ta khi b l loi.
Adjutorium simile sibi /Tr gip ng i vi n:
(chnh ting : sicut coram Eo, tng xng vi) ch : s tr gip nhng ng loi. S tr
gip trc tin c ni th vt xung quanh ngi ta nhng khng tng xng.
Vn cng v ngi ta th vt v c ngi lm bn cng v ngi ta trong mt mch
lc nh th : lnh cm trn kia cng bi lng thng ngi ta (loi ra mt iu c hi cho
ngi ta, tuy ngi ta khng bit).
Ngi ta khng th ch ng c trc tip bng tinh thn v ch nn ngi ta phi dng
phng k bn ngoi o xng chm chc hu qu
(coi Dubarle, le pch originel de lEcrit. 64s ngha s xu h v trn trung khng
ch v nn dm dc).
Nhng tc gi m ch g?
C phi ch lng tm ti li m thi khng? Mt kinh nghim ca cc k lnh trong Cu
c, thi ca nhng k tip xc vi siu nhin : Thi ca nhng k c c n,
c Thin Cha n v mt nh yu thng ngi ta m kinh s, cm thy s
nh ca mnh, th h ph phc xung, chm mt li (Kn 32:31; Xh 3:6; 19:21;
33:20-23; Tl 4:33; 5:23; 18:16; Thp 6:22; 13:22; 1Vua 19:13; Ys 6:4 Ez 1:28). Nh
th nh tc gi khng phi t mt lng tm ti li qun qui lo u, m i t hi v
ngha ca vic s hi trc mt Thin Cha ca nhng ngi thnh thin nht gia con
ci loi ngi.
- Xu h : S rn v trong lin lc gia ngi vi ngi, bo cho s rn v ni y
thc hu con ngi.
- S s hi trc mt Thin Cha : Du ch s rn v trong lin lc vi chnh Thin
Cha to ha. l thn phn hin sinh ca con ngi m tc gi c kinh nghim
ni chnh mnh cng nh ni ngi ng loi.
VI IU BNH LUN
1) Trnh thut c ng chm vi nhiu nt thn thoi ca Lng-h-a (to thnh, ni
hay vn ca cc thn, cy s sng, nc s sng, Krubim). Nhng so vi Ez 28:11-19,
ta thy Y(J) n gin hn nhiu. Y(J) c tm l st vi ngi ta hn. ung dung dng
nhiu nt thn thoi nhng mt cch c , v lm ch cc nt din t iu mnh
mun.
2) V trnh thut : nhiu tc gi cn mun phn nhiu (t l hai) vn kin. C th c,
nhng thc s nhng nt khng ph tnh cch duy nht v tng ca tc gi. Cng
vic ch gii l hiu bit tng ca tc gi trong trnh thut hin ti nh mt ci g duy
nht. Nhng chi tit ca truyn thng tc gi chu ly c tnh cch suy-nguyn-lun thc.
Nhng khi cc iu nn thnh phn ca mt ton th th chng phi ty thuc tng
chnh ca tc gi.
3) tng chnh ty vo v tr tc gi ng xt s vt. V tr l ngay hin ti ca
tc gi, ch khng phi ci qu kh xa xm a ng. Chng ta thy tc gi trnh mi
tng tng suy lun trn d vng . Tc gi n nhng hin tng hin ti: s thn
thung s hi, nhng chng mt v lng cng trong sinh hot, n ng n b, ri
nht l ci cht. Tnh trng so vi c tn Yavt. Thin Cha to thnh l ng tuyt
i tt lnh bt phi kt lun : Ti c t u.
KAIN V ABEL.
Kn 4:1-16 :
Hai anh em hai ngh nghip, nhn loi phn cng nhng t cng km thm s chia r.
t khng nui, Kain phi chy i ni khc kim tm ca nui thn. Quan nim t
nh th l quan nim ngi vng canh th khu vc gn Thin Cha : kh d th
phng c v c chc lnh. Nh th tc gi y khng coi sa mc nh mt ci g l
tng!
NGHA :
Nhn chng hc : Israel quen bit lm mt nhm b con l dn Knt, danh t l Kain,
th avt vn cn sng du mc, b con vi m Rekabit (2Vua 10,15tt; Yr 35; 1Ks 2:55)
tr li i sng du mc trit . ng l h cng phi nh c vi Israel (Ds 10:29tt). C
nhng nhm trong h c mang du hiu : Xm ni mnh (du mc trong sa mc c du
wasm). Nhng iu c sc l nhm Knt cng th Yahv nh Israel (c nhiu tc gi
nhn l Israel chu nh hng ca nhm Knt trong vic sng bi Yahv).
Theo do lai, truyn thuc thi tc gi Y(J), ni n danh t ca nhm Knt (Thp 1:16;
4:11; 1S 15:6). Tc gi bo dn tch khi khung cnh lch s m em t vo thi s
thy ca loi ngi, v cho truyn mt ngha mun thu : Ngi ta dy lon cng
Thin Cha ri th t nay phi chu nhng hu qu ca s mt lin lc cn bn : Cu
ch gia anh em, ti c, git ngi. S d thng tr t nay, v s cht vo trn gian.
iu chng ta nhn thy r ni truyn Kain-Abel truyn t do lai l mt iu v
truyn trong Y(J) li l mt iu. T do lai, tc gi thu thp nhiu truyn khc bit
y, khng dnh lu g vi nhau. Nhng khi tc gi t trong mt khung kh chung, tc
gi t cho mt ngha m chng ta phi cn nhc.
DNG DI KAIN
4:17-26.
Cc ngh nghip thuc nhm du mc ( bn Samc) : H hnh ngh rong gia canh th
v sa mc. H rt ngho nn, nhng c l c knh n nh c thn linh (thn bn
mnh ca nhm) h ph cch ring v c l mang du hiu g cho ngi ta bit iu .
TN :
Henoch (Hank) xy ct, cung hin nh ca (v th nhiu tc gi ra c thuyt ch t
ca aedificavit / Ta nh l Henoch khng phi Kain).
Irad : c tc gi hiu theo ting arada (rp) : Ngi chy trn, sc mnh - Hay ng
nht vi Eridu (thnh Babylon) hay Arad (thnh Negheb Thp 1:16).
Mehuyael (LXX Maiel Maouiel Maleleel?) TM : c c Mehyyyel.
Metushael ; ngi ta so vi Mutu-sh-ilu /ngi ca Thin Cha.
Lamek? tushael ; ngi ta so vi Mutu-sh-ilu (ngi ca Thin Cha) Lamek? Yabal
(chn dt : bi th ng y l t t cho mc t) Yubal (ybel : sng chin c : dng
lm t v, nhc kh tin khi). Tubal (cn gp trong Kn 10:2, thuc nhm Yaphet, Ez
27:13, thuc hng ngi bun bn ng Assur bit c mt dn Tabal min Taurus,
c ting v m kim kh).
Nn thy c cc tn, hoc thuc v nhng di tch a d, nhn chng hc thi xa
hoc mang tn v ngh nghip.
Th phng Yahv :
Theo Y, vic th phng ln n thi s thy nhn loi.
i vi Israel : tn Yav ch c do mc khi cho Ms. Nhng theo Y : vic sng bi
Yahv c trc Ms nhiu. iu ny khin nhiu tc gi coi Knt l dn sng bi
Yahv trc Israel. (Nhng nn nh : vn cn l c thuyt).
So snh :
Kn 4:17-22 Kn 4:25-26 Kn 5:1-32 (P) W.B. 444 WB.62
Aam Aam Aam Alulim (Eridu) Alulim
8sar (Subaru) 18/4
Seth Seth Alagar (-)20
Enosh Enosh Alagar (Eridu) Kidunnushakinki
Qayin Qaynn (LXX) 10 n(-)
Hank Mahalalel Enmeenluanna Ukku (Larsa)6
Ird (Gairad) Yered 12- Dumuzi 8
Mehuyel Hank Enmeengalanna Enmeenluanna 6
8 Ensibsianna 10
Metushael (sala) Metushalah Dumuzy 10
Lemek Ensibsianna 8 Enmeduranna 20
Yabal-Yubal- Lemek Enmenendurann
Tubal No (Sem a 5/5 Sukurlam 8
Ham) Ubaradudu 5/1 Ziusuddu
Yaphet
S ca P v s ca Y
Nhiu tn y ht nh nhau c tn tng t v ngha c tn khc hnh thc. Chung
chung Y v P : ng v tn. Th t c khc. Trong Y s nm khng quan trng, ngc
li vi P.
Kt lun: hoc l 2 truyn thng hoc l (v c l hn) P x dng Y v t tin thay
i t nhiu
.
S ca P vi NB444 WB62
(Phi thm s ca Berossos: s u sar: 3600 nm; s sau Nr: 600 nm) (NB WB: Weld
Blundel, ngi i th chi ph mua cc vn kin ).
P v WB :
Dy ni gia to thnh v Hng thy. Nhn vt cui cng ng thi vi Hng thy.
Mi ngi. S nm cc nhn vt rt cao (P gi l c chng mc hn). WB 444, bn vua
cui tui bt dn. ng l t ph th 7 ca P v vua th by ca WB444.
nh thn hc :
- Cc th h k tip nhau din ra thi gian tin lun, lch s lun lun hng v
tng lai. Tuy P ch ni n mt ngi con, nhng sau li tip v t ph cn
sinh nhiu con trai con gi : Nh th cc th h nhn loi u lin kt vi nhau.
Nhng tch bit mt dng di i thng n Abraham. Tc gi ng n s tin
nh dn Cha chn c t to thnh, v Thin Cha thy chung nh nht
trong nh ca Ngi qua mi th h. Vy o l va l ph cp (mi ngi
trong thin h u do mt cp tin khi: T hi huynh ) nhng mt trt cho
thy t dn dn thin triu ca Israel.
- Cc con s gim dn dn t n tui bnh thng ca nhn loi ni cc t ph
sau Hng thy. Chng ta bit Israel gi lu tng thng-pht trn trn gian
lnh th sng lu sung sng (Tl 4:40; 5:30; 6:2; 11:9; Cng 4:10; 5:16; 6:3 18;
12:25 28; 19:13; 22:7). Vn t li trong Yob v cc Tv 49 73. P khng thut sa
ng u tin. ng khc cn gi quan nim sng lu lin h vi c. By gi nm
bt dn : Nhn loi cng lu cng sa a, s d cng lan trn. Nhng gia cnh
sa a , Hnc c em i : H rng mt hy vng cho nhng k i vi Thin
Cha.
HNG THY
M TRUYN HNG THY
Kn 6:5-8.
Nhng cu ny quan trng : Chnh thm nh ca tc gi (Xt v mt thn hng : quan
trng hn ht cc truyn trn v l li ch dn ta hiu nh ca tc gi trong cc
trnh thut).
Videns... quod multa malitia / Thy s d ca loi ngi ra nhiu:
S bnh trng ca ti.
Et cuncta cogitatio cordis.../ Suy tnh chng c nn ra c g :
S su thm nht ca con ngi (cm tnh, tr hiu, lng mun) u mang du ti.
i chiu li tc gi cho thy Lng ca Thin Cha.
Paenituit... tactus dolore cordis intrinsecus /Hi tic..au phin trong lng Ngi:
Mt kiu t rt to bo! Ni lng Thin Cha : Phin su, xao xuyn, hu nh tht vng
v nhn loi.
nh : S qui g ca ti li trong to thnh ca Thin Cha (coi Tv 104:35). Tc gi
trnh by tm tnh ca Thin Cha mt cch to bo nh th cho thy quyt nh :
delebo/ Xa sch - l mt iu cc chng , rt tri nghch vi khuynh hng ca lng
Thin Cha.
LT HNG THY
Kn 6:5-9:17
Phn tch ngang qua cng thy nhiu iu lng cng gia cc cu, khng th dung ha li
lm mt c (s th vt 6:19t/7:15t cch lt xy ra 7:4 12 8:2b / 7:11 8:2a; cui lt :
8:5 8:9; No bit ht lt : 8:6-12 13b / 8:14-16 thi gian lt : 7:4 12 8:3a 6-7 8 10-12... /
7:24 8:2a 3b 8:13...).
Bi th nn c hai truyn Lt Hng thy :
- P : 6:9-22; 7:6 11 13-16a 18-21 24; 8:1 2a 3b 4 5 13a 15-19; 9:1-17 28t.
- Y : 6:5-8; 7:1-5 7-10 12 16b 17b 22t 8:2b 3a 6-12 13b 20-22.
P c ly lm khung chung cho c truyn nn di hn Y.
Cu 8-12: Th chim cu :
Ln u v hiu. Nhng nn cu 9 : T con chim v cch rt u ym.
Ln th hai : Hnh nh cng tht vng : n tr v li! Nhng ny! (gi t m v hi
hp) : v mt tia hi vng mt l cy Du ni m n.
Ln th ba, chim khng tr v na. Nh th t c ri!
Cu 13b: No m nc tu,
ad spexit viditque/ngc nhin nhn thy (dch sai) :
ad spexit et ecce/ Ngc nhin ngm nhn!)
Tc gi dng ting et ecce/ ch s ngc nhin mng r. Hy tng tng No ngoi
u ln trn nc tu, mt ro quanh t pha mt cch mng r.
Khng phi l Thin Cha dng dng vi ti! Nhng Y mun nhn vo iu ny t nay
khng cn c Hng thy na.
iu ct yu trong truyn l li kt ny : Chnh nh mt li ha ca Thin Cha m tc
gi coi cng vic to thnh c nn vng chi, v hon ton xng hp vi quan nim
Thin Cha to thnh, tin vn mi s l Thin Cha cu thot.
Cu 15: Kch thc ca tu 300 x 50 x 30 xch (1 xch : 0m40 hay thi Ez 0m52 : 156m
26m 15m6).
Hipri mabbul dng ring cho lt Hng thy. Nhng t ting th mabbul ch mt yu t
ca v tr i dng trn tri. i dng s do nhng ca s trn tri m o xung
(7,11).
Ponamque foedus meum tecum./ Nhng vi ngi, Ta lp mt giao c ca Ta
iu ct yu ca P l giao c. Mi ting u nhm n s t do quyt nh ca
Thin Cha giao c ca Ta : Mt n hu ca Thin Cha.
Cng nh Y : iu ct yu khng phi l c Hng thy cho bng l t nay khng cn
phi s mt th Hng thy nh th, bi v Thin Cha ha. Ri : P k cc th vt. K
t m theo khoa hc ca thi . Tr ra c m thi!
13a 14 : Ht lt.
Mt k nguyn mi c nh du bng nin biu r rng.
9:1 - Trt t mi cng nh trt t tin khi xy dng trn mt chc lnh ca Thin Cha.
Kn 1:28. l ngun sn lc. Lnh truyn i vi n hu. Nhn loi sa a c sinh si ny
n cng khng phi t c.
5-6: Nhng quyn ca Thin Cha trn mng sng ngi ta l iu bt kh xm phm.
L do : khng phi v nhn o nhng v ngi ta l hnh nh Thin Cha.
- Li giao c (9/11)
- Du Giao c (12/17), Thin Cha cm n ci cung v nh li (14/16).
BNH LUN:
Trnh thut Hng thy ta va phn tch mang nhng c tnh ca P : T cn k (tu, th
vt phi cu). Nhng ng khc kiu din t khng c c th (No cng chnh so vi
Y: S th thch; nhn loi h ht; tu ch c tng tng c thi : Trong khng th
sng c.
ng n thi biu (coi A. Jaubert, Le date de la Scne, 33-34) : C l P y theo
dng lch. Nhng c vi im kh : Hnh nh c thm t chi tit dung ha dng
lch vi m lch. Chung chung P : Lt phi ko di hn mt nm. Cn Y : 40+40+(3x7) =
101 ngy.
Tnh cch gng p gi to ca trnh thut qu r : Th d nc lt rt i cng mt
thi gian nh xung (nu tnh ra) th nc phi rt lui gp i thi gian mi phi :
Nhng P mun ht lt vo u nm 601. ng khc khng r P t u nm vo ma
xun hay ma thu? Ri nn nh bi ton ca P v kch thc ca tu v nc lt...
THN HC:
Vy phi ch n thn hc ca P. Y cng nh P u coi Hng thy nh mt phn xt
ca Thin Cha trn ti li. Phn xt ng u Thnh s nh mt li c gi tr mun
i v s thnh n ca Thin Cha trn ti. Phng nga s hiu ngm v mc khi n hu
n sau : nh cu ri ca Thin Cha l mt php l tuyt i cho mt nhn loi bt
xng.
Theo P. Hng thy lm gin on lch s tn gio ca nhn loi:
HNG THY
TRONG VN CHNG LNG H
Ting Sumer : KRAMER S.N.L (histoire commence Sumer 201-206).
ANET 43-44 NRT 77 (1955) 702. Parrot : Cah. darch I,25.
Ting Akkad : Bi gch 11 ca bi ca Gilgamesh.
NRT 77,695-699 PARROT (I): 17-22 ANET 93-97
Trnh thut ca Berossos : NRT 77,703-707.
PARROT A. Dluge et Arche de No, (Cah. dArch/bibl.1) 28-30.
Trnh thut ca Abydenos NRT 77,703-707.
So snh trnh thut Kinh Thnh v trnh thut ngoi Kinh Thnh :
- Trnh thut Kinh thnh vt hn cc trnh thut khc ngn trng v t tng thn
hc : Hiu Hng thy theo quan nim c thn lun l rt vng chi.
- Nhng xt v lin lc vn chng : Gia hai bn c nhiu iu ging nhau (tn ca
ngi c cu : Zi-ud-sud-ra (Sumer), Um-napishtim-ruqu (akkad) : Thi s
sng ko di. Hilp cng phin m : Xisouthros, Xisithros, Sisithros C l gc
ca ting No (Noah) cng ngha (t nguyn theo ting thiopia : nakha
(longum esse/Di ra, longiorem fieri, in longum se producere protrahi/ c ko
di ra) Noah nh th ngha l c ko di (v ngy s sng).
Urartu : Ararat Ci nhin m ni, trnh thut Hng thy khng th pht xut t mt
vng ni non nh ti Palestine.
26: Benedictus Dominus Deus Sem/ Chc tng Yahv Thin Cha ca Sem.
ng khng chc phc trc tip. iu Sem c c hn ngi khc - khng phi v
mt ti c g ring theo kiu nhn loi nhng l v phn ca Sem l chnh Yahv. Sem
y chnh l Israel ch khng phi ai khc. Nhng v d vng phi dng mt tn trng
hn.
27: Dilatet Deus Yaphet / Xin Thin Cha pht gia (khuch trng) Yaphet
(m khong trng ra trc mt ai! Pathah).
Chc chn c chi ch yaphth Yahweh Yephet.
Yephet l ai? Theo li sm : Mt dn ng chm cht ch vi Israel, ln ln vi
Israel ( trong tri!) v cng vi Israel h Canaan. Nh th Yaphet y c mt
ngha hp hn l Kn 10.
- C ngi ngh n nhng dn Tiu thi xa (Hyksos!) c nhng nhm ngi tch
ra lm thnh nhng qu tc trong cc thnh (Hittit? Nhng Kn 10:18 h thuc
Kham).
- Nn c l l m ch n nhm Philitin. V qu thc, Israel khng chim c c
vng Kanaan l mt vn gay go cho lng tin, nn c nhiu cch hiu v li
ha c t lm mt cng dn khc (Thp 2:20 3:2 v theo l tng cng gii
Yua bao c t duyn hi Ys 15:11). Yahv khng phi tnh sai vic Ngi nh.
V vic Philitin chim t vi Israel c coi nh mt iu Thin Cha nh:
l ca li sm do ming No trn cc con ca ng.
Bi th truyn ny cng c phn tng t vi truyn Kain.
BNG K CC DN TC
(Kn. 10)
Tnh cch su tp truyn thng l ra trong t chi tit : Tn trng c trong nhng chi
nhnh khc nhau (Saba, Havila c.7/28-29; 21/22; Ludim/Lud 13:22 tnh cch giai thoi
ca t chi tit gia mt s k. Vy nn ngi ta chia ra cho :
P : 1a 2-5 6-7 20 22-23 31 32
Y : 1b 8 13-19 21 24-30
Phi t nhn chung rng : y l s cc dn, nhng lin lc dn chng c thc hay gi
to c biu din ra bng nhng lin lc cha con. Nhng cc chng tc, cc dn k y
khng theo ng lin lc chng tc nh khoa hc v nhn chng hay v ngn ng. Cc
lin lc y l lin lc chnh tr, lin lc lch s do m cc dn c tip xc vi
nhau gn hay xa.
Lin lc lch s theo bng k ca P th nn v trnh t lch s ny :
Trong thin nin k II, vng Tiu c lin can vi Israel thy hai quc quan trng
nht l Aicp v Hattu.
Aicp c uy th thnh nht, xa rng nht l di thi Tutmosis III (1520-1448) (17 cuc
vin chinh). Sau quyn Aicp trn Syrie-Palestine b suy gim phn no, nhng vn
cn c thc trn Kanaan n th k 11.
Bi th nhm Kham c Kush (Nubia, Ethiopia) Put (vng Somali) Canaan...
Cn vng Tiu : Nc Hittit (Hattu) sng lp t 1900, i thnh vo li 1390; cui th
k 14 bt u ng vi Aicp (trn Kadesh ti b sng Oronta 1295), ri hai bn
ging ha.
Nhng cui th k 13 (li 1200) b xm lng t bin Ege vo tiu dit mt. Trong ln
sng xm lc c dn bin trn mi cho n Aicp, nhng b cc Pharah Merneptah
(-1227) v Ramses III (-1192) chn li v nhng ngi lu li duyn hi Palestine c
gi l Philitin.
Trong s cc dn, vng quc Hattu c rt nhiu dn hn tp chim c, mnh danh
chung l nhm Yaphet.
Nhm dn th ba: Cc dn Sem. Mt nhm rt quan trng thi xa. Vo li nm -3.000
cnh tranh quyn th trong vng Lng h a. Nhng i vi a th khu vc nh
hng ca Aicp v Hattu, th nhm ny l mt lc lng mi. Nhm ny c nhiu t di
dn. t cui thi xa l Aram. Nhng trong s ca P : Cc dn u coi nh ng
hng c.
(NB. Chi tit coi Pirot-Clamer Ia (Gense, do A.Clamer).
TOT YU :
Vn kin c tnh cch gio hun v uyn bc.
Rt c sc : Khng dn no xung quanh (m li l nhng dn rt kinh doanh v chnh tr,
nh Aicp, Lng h a; v kinh t nh Phnikia) li c mt s tng t i ng nh
th.
Vn kin c vit vo thi no : Chng th k 7.
NGHA THN HC :
Mt s t nhn v hiu lc ca chc lnh Thin Cha : Mt li ca ngi v mnh lc to
thnh ca Thin Cha trn nhn loi (Cv 17:26).
S cc dn c cu to do mt lch s rt phin phc. Tuy th di con mt c tin
n vn l cng cuc to thnh ca Thin Cha. Nn iu : Tc gi khng ph
nhn nhng cng trnh ca loi ngi nhng con mt ca c tin l ngang qua cc
nguyn nhn thng tnh lnh hi ly cng vic Thin Cha.
c tin lm cho Israel c mt tinh thn i ng l lng v mt trt cng lm cho
Israel c vt qu ci lng i quc cht hp. Du theo o l mc khi, Israel c vai tr
ct yu (Ez 5:5), v tng b cc dn mnh xung quanh lm cho iu ng nhng khi
k cc dn, khng c du ch him khch no cng khng lit mnh vo hng no th
gi gia cc dn. ng Israel khng c tn trong s C cch gin tip ni mt tn
rt v v Arparshad! Tinh thn ra khi hn no thn thoi t tn.
THP BABEL
Kn 11:1-9
PARROT.A. (Cahiers dArchologie biblique 2) : La Tour de Babel.
RUTTEN (Marguerite) Babylon (Que sais-je 292) 81-88.
Truyn da trn mt truyn tng cu tro t lp. c thay i chi tit t nhiu
u li c vi cc truyn thng khc.
Nhng tuy th cn nhiu iu khng xui vi mch lc hin ti : Kn10 cho ta thy cc
dn tc phn chia thnh nhiu dn ri.
on ny cn cho chng ta thy nhn loi vn cn l mt nhm ngi m thi, v ch
c mt ting ni. Bi tc gi khng nhm vo nhng chi tit, m nhm n tng
chung xng vi ton th lch s s thi.
BNH LUN
Xt v hnh thc vn chng : C tc gi cho l c hai ti tng t :
- Xy thp ( c danh) : 2 4b 5 6b 8a 9b
- Xy thnh ( t lp) : 1 3a 4ac 6a 7 8b 9a.
Nhng phn tch khng hn l chc chn. Nhiu tc gi vn ch trng l ch c mt
truyn. V nu nh bi cnh l Babylon, th thp v thnh khng phi l song song
m l nht khi.
Ni dung ca tng :
Ct ngha Ti sao c nhiu dn, nhiu ting ni? V ct ngha ti sao li c tn l
Babel? - l kiu ct ngha suy-nguyn-lun bnh dn.
Bi cnh lch s :
Babylon kinh thi danh, m cng l kinh cho ngi t ching. Mt trung tm
quyn bnh v nh hng vn ha lan xa rng trong cc dn lng ging. Nhng khng
phi l quc tin khi.
Nhng mun quan nim Babylon nh thy y : Phi l mt ni xa ch nghe n v
Babylon, v ting n va n gin ha (ch trng vo ci thp cao ngt tri) va
thu dt v nhng cng trnh ngh thut ca thnh.
i vi ngi xa ziggurat ca Babylon c coi nh mt k cng ca th gii
(Heroote I 178tt). Ting Babylon l Etemenanki (nh ca nn mng tri t). Mc ch:
C tnh cch tn gio ni giao tip gia thn linh tri cao v l u en h gii l
a im trung gian l ca ca ch thn (bab-ilni, bab-ili : babel) (so vi Kn
28:11-19 : ca tri).
THIN TRIU
ABRAHAM
THIN TRIU ABRAHAM
Kn 12:1-3.
2-3 : Li ha.
Ting ct yu l Chc lnh (cch ny cch khc nhc li 5 ln). S chc lnh trong
Cu c nhn nhiu vo s thnh vng vt cht, nht l c c con ci ng o. Li
ha v dng di l yu t chnh ca li ha cho t ph (13:16; 15:3; 17:5t; 18:18; 22:17;
26:4 24; 28:14; 35:11).
Magnificabo nomen tuum/ Cho danh ngi nn ln lao :
C ngm ngm m ch n Thp Babel, chnh Thin Cha s cho ban Abraham iu m
ngi ta c sc ot ly m khng thnh.
Nhng li ha cho Abraham c ngha khng ch cho Abraham v dng di ng. Cu
ri v n pht t nay Thin Cha em ghp vo chnh trong lch s, trong lp trng
ca ngi ta i vi cng vic Thin Cha mun thi hnh. Nhng t tng cu ri (chc
lnh) t c t tng n pht. iu Thin Cha tra tay lm by gi l ngun mch cho mt
s chc lnh i ng.
Erisque (benedictio)... in te benedicentur universae cognationes terrae :
Ta s chc lnhmi th tc trn trn s ly ngi m cu chc cho nhau
Tranh lun v cch hiu :
a) Cc bn dch xa : Mun dn c chc lnh trong Abraham (Cv 3:25; Ga 2:8). Cc
tc gi xa.
b) Nhiu tc gi hin ti dch nh B.J (par toi se bniront toutes les nations de la terre).
Abraham c phc n i ngi ta ly vo cng thc. C hai kiu u c th, nhng b)
c phn ng mo hn : Za 8:13. Nhng phi nh rng nhng li ny c tnh cch
phc ha chng trnh cu ri, Thin Cha y k ca Ngi vo lch s, nhng
ngi c vai tr trong l mi gii chc lnh cho mi dn trn t, bao la cng
nh s cc dn v phc trn thn (coi Ys 2:2-4; 19:24).
Li ha nhm ngay n cng tn ca lch s cu ri, nhng khng vch ra thc s s xy
ra lm sao : Mi s lun lun di s iu khin ca Thin Cha.
LI HA V GIAO C
(Kn 15).
5: Ra ngoi tri : Sao trn tri l hnh nh cho thy s ng c ca dng di sau ny.
Nhng k thc 5 chng khc g 1b v ni dung. Mt bn qu quyt trng v mt bn
dng hnh nh nhng cng l mt qu quyt trng na thi. l ci nghch l.
6: Credidit/ tin :
Nhng trong khi c gi ngong ngng mt ci g c th, th tc gi b qut trnh thut
sang mt li qu quyt ni c l hon ton thn hc, ch khng t bin c na. Lng
tin coi bn ngoi th ch l ngm cm, thinh lng nghe li v chim ngm.
Cu ny rt quan trng trong o l thnh Phaol (Rm 4:3 Ga 3:6).
Tin : t mnh mt cch kin vng ni Yahv. y tc l mt vic tn th, hng ng,
thng cm vo k ca Thin Cha trong lch s.
Reputatum est illi./ Tin vo s y
Hipri : Hasab) : Lv 7:18; 17:4; Ds 18:27 :
Lin lc hp ng c th hon ton nhn loi. Nhng quan trng cho thn hc Cu
c l s cng chnh c em vo lin lc Giao c vi Thin Cha. Thin Cha
cng chnh khi Ngi x s theo Giao c Ngi lp (justitia salvifica/Gi cng
chnh). Ngi ta cng chnh khi ngi ta ng p theo nhng khon k trong lin lc
hp ng Thin Cha thit nh. Vic tuyn b cng chnh c lin lc mt thit
vi cc iu rn ca Thin Cha (coi Ez 18:5tt).
Trong cu ny : Vic tuyn b cng chnh khng nm trong khun kh l bi, nghi tit,
cng khng do mt ngi vin chc theo nghi tit. Vic tuyn b l cng chnh c
chuyn vo lin lc ch thn gia Thin Cha v Abraham. Vic tuyn b li khng
c cn c ni vic lm no, d l l t hay s vng phc ca Abraham, nhng l mt
li qu quyt rng : Lng tin t Abraham vo lin lc phi c i vi Thin Cha.
Thin Cha t ra k Ngi mun thc thi trong lch s, lm cho Abraham nn mt
dn ng c : Abraham t mnh cch kin vng ni d nh ca Thin Cha -
ngha l Abraham coi iu nh mt iu phi nhn ly cch nghim chnh - v
dn c s mng mnh vo nh ca Thin Cha.
Nh th cu 6 ny l mt li kt thc trnh thut thin triu Abraham.
9-12: ng trc s nghi ngi ca Abraham, Thin Cha khng ban li gii thch, nhng
Ngi hnh ng.
Vic dn nghi l Giao c ny da trn hnh thc kt giao ca ngi xa
(coi Clamar, Gense, ad loc).
Mnh cm s xung : i vi ngi xa l im d.
C l m ch n nhng cuc phiu lu rng r nhiu nm trc khi Israel c nh c
ni t Thin Cha ha.
Gic ng k l ca Abraham (coi Kn 2:21) mi cm gic ngh ring nh mai mt c,
nhng l ngi ta hon ton b ng cho mc khi ca Thin Cha.
17: Thin Cha hin din mt cch rt c th. Mt hnh thc rt cu tro.
C l c m ch n Ni La trong Xut hnh khi Israel n Sinai.
Nghi tit c hnh khng c mt li ni. Ngi ta hon ton th ng.
DU GIAO C - 9-14.
Thin Cha t quyn Ngi ban li ha, v cng ra iu kin phi gi.
y ch c mt iu phi gi : Ct b.
Tc l rt cu tro, gp thy ni nhiu dn c thi, v hin ti na. u tin l mt l
nghi truyn th i vi hn nhn v sinh hot b lc. Israel cng bit rt sm (coi Xh
4:24-26 Ys 5:2-3 : dng c bng ).
Giai on trong dn Israel : u tin khng r. Nhng khng quan trng bao nhiu v
ngha tn gio. Th k 11-10 : Mt cch phn bit Israel vi ngi Philitin (khng c
tc ct b). n thi Israel tht th, dn Assur khng c tc ct b v cc dn chim ng
Israel chung chung cng th. Nn vic ct b c coi l mt hnh din cho ngi Dothi
Yua (Lv 26:41; Tl 10:16; Yr 4:4p 9:25; Ez 44:7) v ni cc tin tri Yremia, Ezekiel
c mt ngha thing ling hn.
Trong thi i y, gia nhng dn khng c tc ct b, hon cnh khng cho php c
thnh l bi, t t, php ct b nn mt cch tuyn xng v mc khi cu thot ca Thin
Cha, mt du mnh lnh nhn ly mc khi.
Nh th tm quan trng ca ct b trong Kn 17 ny phi thuc thi lu y hay sau
lu y.
15-22: Thm mt li ha :
C th ha cc li ha trn Sara s c mt con. Khc ny song song vi Kn 18:1-16
(Sara, li Thin Cha ni n b li ha b s sinh con ting ci (y Abraham, Kn
18 ca Sara) li hi hoi nghi thi hn nm ti).
Ci : t lin lc vi tn Yishq (chnh t nguyn : Yshaq El (arrideat Deus/ Cha
mm ci vi, propitius sit Deus/ Thin Cha thng xt) : ti dng nhiu ln :
18:12; 21:6 9 (E). Nhng 17:7 l k d hn c. Khng bit phi ct ngha lm sao : i
lin vi vic th ly nn khng l l hon ton hoi nghi i vi cu sau, th khng l li
l vui mng tin chc! (Yh 8:56 th hiu s vui mng ca ng!)
23-27: i lin vi 1-15 : cho thy lng hon ton vng phc ca Abraham.
L T YSAAK
Kn 22:1-19
Trnh thut chung chung ca E (c t chi tit ng c rng Y bit truyn thng ny hay
l do mt tay son gi thm v sa cha). Truyn khng lin lc cht ch vi on trc.
Ch on c rng, nay Ysaak l mt tr ln ri (bit t l phi c g, vc ci).
Cu 4: Ba ngy ng!
D nhin khng phi l mt vic bng bt chc lt! Chn mi, lng khng chn suy ngh,
nhng mt lun hng n ni Thin Cha dy!
Cu 5: Gi t ti t, hn lc gp li.
D nh ch c th mt mnh vi con. Bao nhiu tm tnh:Abraham bit, ti t khng
bit!
Tm tnh khng t nhng gin tip - nhng vt nguy him Abraham t mnh mang
ly ko lm con b hi!
V cch hnh vn : Trc v sau li cha con m o, tc gi dng cng mt li : s hiu
qunh gia 2 cha con (ti t khi ny cn lm khuy lng). Trc m o - ng phi i
n mt qung ng xa - Ysaak mi hi cha. Mt s thinh lng nng xung! Sau
m o, s thinh lng cng thm nng.
Li m o : Ngn nhng khng th no ti tnh hn c. Li ca Abraham (bit!) vi
con khng bit : mun n nang con.
Tc gi : hai ngha : c mt s tht m Abraham ni n m khng bit : gn t n gii
quyt nhng li bung th mt v mi ngi eo ui ngh mnh : thinh lng ko
di mi cho n khi Thin Cha can thip!
Cu 9-14: Mi c ch ca Abraham
Khch quan, hon ton v t : Xc thc mt cch khng khip cho n khi cm dao
ln! Nhng ngay Thin Cha can thip! Nn ting long trng
cognovi quod times Deum/Ta bit ngi l ngi knh s Thin Cha ,
v nhng kiu dng ting v Thin Cha :
angelus Domini/ Thn s Yahv
Phn t tri. Con chin c git thay th! V c.14 : Xa l ct truyn v vic kin lp
mt ni t t, nay ch cn cu ct ngha m chnh tn ch li bin mt.
Trnh thut cu tro chm dt vi cu 14.
BNH LUN :
Trnh thut cu tro c th l mt s tch v mt ni t t no v nhn dp hp l ha vic
ly hy sinh th vt thay th cho vic t st hi nhi, con tr, hay nhn mng (c trong dn
Israel bi nh hng cc dn ngoi o). Ngha ca tc gi : khng cn ch trng n
ca truyn c na; ng khc, tc gi ngha mng lung.
Chc chn da ngay vo cu 1 : Truyn l mt s th thch trit v s vng phc v
lng tin ca Abraham. ng khc truyn cng ch trng n l vt l Ysaak: Mt ci g
ng kinh s hn l vic t st mt tr con : Thin Cha lm nghch vi li ha! n hu
nhng khng l g!
TH LUT TH
HNH TH HIN TI
I. DIN T CA MS - 1:1-11:32
Gm c 2 din t :
1/ 1:6-4:40 Lp cc Thm phn, thi Kadesh, chim Kanaan.
Kt thc : cn dn gi lut l Ms s truyn cho Israel.
2/ 4:4-11:32 Thp gii, iu rn yu mn, n hu nhng khng ca Yav
Tuyt i on giao vi Canaan. Nhc li bin c Sinai.
Kt thc : Cn dn vng phc, nhng chc lnh v v chc d.
LUT THA N
15:1-11.
Ri c nhng khon thuc truyn thng c thi c trnh by li theo hnh thc ging
dy m p dng cho hin ti (21:1-9 26:1-11 20:1-9).
Nh th Th lut s dng rt nhiu truyn thng (lut l, tc l ni ta n a phng,
nhng lut tp qun ca Thnh chin). So vi Lut Giao c, ta thy c Th lut s
dng tt c mt cch ng ng t do v chen vo nhng li khuyn khch ging dy.
Trong cc tc l c truyn , ngi ta cch ring n nhng lut v chin tranh
trong Th lut :
- C nhng lut v chin tranh (20:1-9 10-18 19-20 21:10-14 23:10-14 24:5 25,17-
19). Cc lut c tnh cch rt cu tro (d sao cng phi nh c ti Canaan),
nhng Th lut gii thch li, lm cho c nhn o hn.
- Tl 1-11 : c tnh cch mun thi hn l 12-26. Nhng cng khng nht khi. Chung
chung cc on ny l nhng cng thc phng v dng trong ngy i l c dnh
dng vi L lut. Chung chung l nhng bi ging (khuyn khch) ri kt thc bng
nhng li chc lnh hay chc d : 7:1-11/12-15 11:1-12/13-21 10:12-22 8:1-20
11:22-25/26-28.
- Ri chm vo l tng Thnh chin ca Th lut : 7:16-26 9:1-6. L tng thm
nhun c trc tc : 6:18 7:1t 11:23tt 12:29 19:1 20:16t.
Nh vy Th lut c hai mt : Mt ng n r vo truyn thng rt cu tro ca Israel,
nhng li chu ly li rao ging ca cc tin tri v lng yu mn Thin Cha. ng
khc li l mt thn hc suy lun (cch ring v NOMEN : gn nh mt hypostasis) v
c khuynh hng chung L lut, tn gio quay v sch.
DO LAI CA TH LUT TH
Nm 721, Samarie tht th, Assur chim c Israel pha Bc. Bi Akhaz cng hin t
u, nn Yua vn sng st. Nhng k thc, tnh trng Yua n lc kit nhc (Trn
gic Syrie-Ephraim v triu cng). Yua lun lun b e da thn tnh. Cng vi tnh
cnh vt cht cng qun , Ezkya li thy nh hng ngoi o, c th Assur cng
ngy cng thm khc lit.
Nhng thi cng l thi rao ging ca cc tin tri Ysaya v Mika. Li l cc ngi
thy c ng nghim ni Israel pha Bc. Nhng k thnh knh Yahv tnh ng.
Ri v mt chn hng quc gia phng Yua : Chng ta bit c rng li 701, khi
Sennakrib vy hm Yrusalem, th o binh ca Ezkya lm k o ng ra hng
(ANET, 288). Trong mt nc ra kit qu nh Yua, tt khng cn c th gy dng li
mt o binh kiu na (lnh thu, c xe c v nga). Ch cn mt cch lt hn s
ngho nn kinh t gy to li mt binh lc mi m khng tn km bao nhiu, tc l li
dng nhng ti nguyn nhn lc trong x, ngha l dn trong nc c sc cm kh gii
c gi u qun (E. Junge). Nh th l mt t chc cu tro trng binh trong Giao
hiu, b b qun bi vng quyn, s dng o binh nh ngh, nay c thit lp li.
Cng vi vic ci t binh b , l tng Thnh chin xa cng c phc hi : Mt iu
rt ph hp vi bu kh i quc trong Th lut th.
Xt chung cc phng din , ta thy c Th lut th thuc mt thi phc hng trong
khun kh ca cc truyn thng Giao hiu xa. L tng khng ly thi thnh vng
avt (trong Th lut th, a v nh vua khng c uy th bao nhiu, khng ni n
truyn thng Giao c vi avt), nhng l ni Giao hiu nh thy trnh by trong
Yshue 24 (tc l truyn thng pha Bc). Truyn thng Giao hiu mi c th hun c
li mt Israel, v c hi vng thng nht li mi hai b tc di quyn ca dng h
avt. Giao hiu mi-hai-h thi xa c gi l am Yahweh (populus Domini /
Dn Yahv Thp 5:11; 2:2; 2S 1:12) tc l dn binh mi khi c gi ra trn.
V k thc vai tr ca dn (am hres) khi s vi vic lt Athalya (2V 11:13-18a)
cng ngy cng quan trng n ln t c nhng lc lng chnh tr ca triu nh (2V
21:24; 23:33t).
Pht ngn nhn ca nhm ny tc l hng Lvt. H l nhng ngi duy tr truyn thng,
ging dy cho dn, tt nhin h snh si v L lut cng vn chng thnh cng thn
hc. ng khc hng t t Lvt gi mt vai tr quan trng trong thnh chin - nhng k
phc v Hm bia - tc l c-trn ca Israel.
MC CH CA TH LUT TH
Th lut th khng din o l chung lun nh thy trong cc tin tri. Tuy th, Th lut
th khng phi l khng c mang theo mt mi hy vng : Israel y gi thit l cn phi
ngng ch t Thin Cha ha. Israel mi thi vn cn ngng ch li ha cu thot ca
Yahv c thc hin cho mnh; trong hon cnh hin thc thi tc gi : Israel phi lm
sao m li trong t Thin Cha ha. Tc gi nhm trc mt ci tng lai rt gn mt
bn, hu nh hin ti : Vic chim t Canaan l l tng hnh phc, v l thc ti
khng c hng mt (11:23t; 13:18; 28:12t) s an ton (an c lc nghip) ca mt
tiu-nng-gia, ni khong t ca mnh di bng cy nho cy v (16:20; 17:20; 22:7).
NH HNG CA TH LUT TH
Cuc ci cch ca Ysya cha thnh s th Ysya cht. Nhng phong tro Th lut s
vn tn ti trong cc nhm ngi c v trc kia. H tip tc ci tinh thn Giao c
, v h b tc thm, suy ngh li lm cn c cho cc cuc phc hng sau ny. V th
chnh Th lut th cng nh sch cc Vua c b tc thm trong cc t trc tc sau :
Chm vo nhng khc gi thit Ysya cht, v Yrusalem b ph, dn b lu y
(Tl 4:25-31; 32:19tt. Cc on 1-4, mt phn .28, 31...). Cng vic dng nh c
tip tc cho n thi phc hng vo cui th k 6.
QUC GIA
V
VNG QUYN
1.1 CANAAN :
Mt nhm tiu quc (Ys 12:9-24:31 vua, mi mt phn Canaan). Thi Tel-Amarna
cng th. Kiu t chc ln n u thin nin k II (vn kin tr o). Tiu quc : mt
thnh (c tng ly) vi mt lnh th xung quanh. Trong c vua (thi Hyksos, Amarna :
thng l mt ngi thuc dng ging khc Canaan) quyn da trn mt o qun (m
ni dn thnh, cng lnh thu) nguyn tc : tha k. Dn Philitin cng tng t nh th,
nhng h lin minh vi nhau (Ys 13:3; Thp 3:3; 1S 5:8).
1.4 ISRAEL :
Xt theo trn ny, mu vng quyn Israel theo l cc nc xung quanh : Vng quc
(1S 8:5) dn tc, ch khng phi kiu Canaan. Mu Aicp quc, vt hin di thi
avt Salmon. Nc mang tn dn Nguyn tc triu i k tha khng c nhn
ngay lp tc.
Cch lp quc ca Israel hon ton tng t nhng nhm b con cng thuc t di dn
Aram t gia thin nin k II.
Giao hiu 12-h. Mt hin tng chung cho cc dn cha c t chc cht ch (Kn
22:20-24 : nhm Aram Kn 25:12-16 : nhm Ismael Kn 36:10-14 : nhm Esau) di
quyn lnh o ca nhng ngi c thn hng (cc thm phn ln) quyn Giao hiu
c l trong tay nhng shphetim nh (Thp 10:1-5; 12:8-15).
Dp : Cuc h ca dn Philitin.
Saul c tnh cch mt lnh o thn hng (mt ngid / th lnh, thm phn).
5. ISRAEL V YUDA :
Salmon cht, quc avid tan r. Yua - Israel li bit lp. Nhng quan nim vng
quyn hai bn li khc : Israel thy li tnh cch thn hng ca cc k lnh o (do tin tri
ch nh). Quyn k tha khng c hon ton thu nhn. Tri li Yua : Quyn k tha
thnh nguyn tc, v c y chun vi li tin tri Nathan (2S 7:8-16).
6. CNG ON SAU LU Y :
NH VUA
1. LN NGI.
Israel, quan nim lnh o thn hng tt nhin nhn vo vic Thin Cha la chn.
Nhng Yua, ngay vic k tha cng gi thit vic Thin Cha la chn na : Vic la
chn tin khi trn dng di avid Ri vic la chn mi mt ngi k v (cch r rt
Yua - coi n Salmon (Anya l anh), Yakhaz (2V 23:31 36 : tuy c Yyaqim l
anh). Nhng c l phi hiu l nhiu nh con u lng cht ri (Amnon l con c
cng nh Ykhanan con c ca Ysya 1Ks 3:15). ng khc, thm rc ri l nh vua c
nhiu v.
Con c th ng tr cng cha, nht l vua cha gi, hay bnh tt (n Salmon, v Ytam
thay Ozya b phung hi 2V 15,5). Con gi khng c quyn k tha.
2. TN PHONG :
Vn kin : 1V 1:32-48; 2V 11:12-20.
L nghi : Chia lm 2 hi, ti n th v ni hong cung.
2.1 Ti n th :
2V 11:12tt kh r. Nhng 1V 1:38 Salmon c tn phong ti Gihn (mt sui nc
nhng 1V 1:39; 2S 6:17). avt t nh tm Khm Giao c .
2V 11:14 Yas ng ct tr, theo nghi thc. C l l b ca vua t gn ca n th
(2V 23:3 gn ct / 2Ks 34:31 ti ch mnh). 2V 11:14 / 2Ks 23:13 (gn ca vo), 2V
16:18 ci b c l cng l mt vi 2Ks 6:13 (c l hiu c theo kiu cc nc xung
quanh : bia Ras-Shamra v Aicp cho thy vua ng trn mt ci b trc tng thn).
NGHA :
Nghi tit tn gio km theo vic thn kh p xung (ngha l : ban cho mt n g)
nh th vua nn mt nhn vt c tc thnh, thng chia s thnh ca Yahv, bt kh
xm phm (1S 24:7 11; 26:9 11 23 : avid khng dm phm n Saul 2S 1:14 16 :
avid cho git k phm n Saul).
Do lai :
Khng ring cho Israel (Thp 9:8 15 gi thit c trc ti Canaan, 1V 19:15 Elya c
lnh xc du cho Hazael).
Ti Canaan : Mt th Amarna cho thy cc vua Syrie- Palestine chu xc du lm ch
hu Aicp. Hnh nh xc du l mt thi tc Aicp. Cc i thn Aicp cng c xc
du khi nhm chc. Nhng chnh Pharah th khng. Cc vua Lng h a cng khng.
Nhng cc vua Hattu c tn phong vi du thnh vng quyn v xng mnh l
Tabarna : Unctus/ Xc du. Tuy Kinh thnh c ni cc t t, cch ring thng t c
xc du nhng l thi lu y v (thng t hnh nh tha k mt c n thuc v nh
vua, v l th lnh dn tc).
2.6 Suy tn :
Cc i thn n lm l tng phc (1V 1:47) v nh vua ban quyn li.
3. HIU CA NH VUA
Aicp khi tn phong, ngi ta tuyn b 5 tn ca Pharah. Assur hnh nh khng c tc
l Nhng Babylon hnh nh li c i hiu (Teglat-Phalasar III c gi l Pulu, v
Salmanasar V l Ululai, khi 2 ng xng lm vua ti Babylon).
Israel pha Bc khng c chng ch i hiu.
Ti Yua hnh nh c :
2V 23:34 Elyaqim c Pharah i hiu thnh Yyaqim.
2V 24:17 Mattanya c vua Babylon i hiu thnh Skya.
Hai n ny ct ngha c nh kiu phong ch hu nhng sao li dng tn hon ton
theo kiu Yavit Nn c th l cc tn ch ngoi bang nh nhn thi tc ca Yua.
Yoakhaz (2V 23:30 31 34) c l l tn hiu ca Shallum (Yr 2:1; Is 3:15) Ozya (Ys 1:1;
6:1; 7:1; Hs 1:1; Am 1:1; Za 14:5; 2V 14-15:34) c l l hiu ca Azarya (1Ks 3:12).
Salmon c Nathan gi l Yeddya (c l l tn ring) (2S 12:24t) (c ngi mun
hiu avid l tn hiu, m tn ring l Elhann) (2S 21:19 cng l mt vi Baalhann
trong Kn 36:38t).
1. VUA CU TINH.
Mt tng thng thng gia cc dn bn khai. Vua th hin cho hnh phc ca dn;
s thnh vng ca dn tc ty vo nh vua, vua mu cu thot cho dn tc.
Quan nim cn thy ti Aicp, cng nh Lng h a. Ti Israel : coi Tv 72. Cng
nh cc Thm phn xa l nhng v cu tinh (Thp 3:9 15) th vua cng gii phng khi
ch th (2S 19:10), l cu tinh (2V 13:5), v ngi ta ku xin cu gip (2V 6:26).
2. CHC NGHA T.
Aicp : Pharah c coi nh v thn, c gi l thn, thn ti ho, con ca R
(thn to ha), sinh thi l th ha ca Horus, v khi cht th ng nht vi Osiris.
Lng h a : Tnh cch thn linh ca nh vua c t chng ch vo nhng thi tin khi.
Nhng Babylon v Assur khng thy r. Nh vua vn l mt ngi phm.
Dn Hittit : Sinh thi vua khng phi l thn, nhng c phong thn sau khi cht.
Syrie-Palestine : Vn kin qu t. Khng cho php kt lun v tnh cch thn linh ca nh
vua. Cc th t Amarna ha theo Aicp m gi Pharah l thn ca ti. Bi ch Aram
khng nhn tnh cch thn linh ca nh vua.
Israel : C nhng li tng nnh (2S 14:17 20). C dng ting Elohim (Tv 45:7) nhng l
mt ting c th dng theo ngha rng (Thin thn Yb 1:6; Tv 29:1; 89,7 - Hnh Samuel
cht 1S 28:13 th lnh, Thm phn Tv 58:2; 82:1 6). Nhng nh vua c coi nh
ngha t ca Thin Cha (Tv 2:7; 110:3 - LXX) : Filius meus es tu/ Ngi l con Ta :
l mt cng thc lp t ca b lut Hammurabi (tng t nh nhng cng thc : 1S
18:21 (kn r) Tb 7:11 (kt hn) : nh th l ging nh 2S 7:14).
Lng tin vo Yahv khng th no nhn c vic thn ha cc vua.
V. TH LUT TH (Tl)
Tl 4:41-43: Cch thnh th n.
32:48:52 : Ms ln ni Nb v (34 mt phn) cht ti .
Hnh nh yu lc thnh s ca P cn tip thm trong cc sch Yshue, Thm phn (19-
21 cch ring), Samuel (1S 2:26-36; 2S 20:23-26).
C TNH CA P
Hnh vn :
Lnh lng, cng
Khng m xa tnh cch nhn loi i ng, tm l,
Khng cht thi v mn m.
Vn ca P : bun t.
im o l ca thnh s theo P :
o c thn :
Tt c nhn loi c ku gi lnh ly chc lnh. Yu t cn bn ca lng o l trng
thi lun l, k ca Thin Cha din ra dn dn t n vic la chn mt dn.
Thin Cha :
i vi c nhn loi l Elohim. Sau Hng thy cng khng cn mt tn mi : No v
dng di vn l tt c nhn loi. Nhng xut hin mt phm tr tn gio c bit :
Giao c - phi hn, mt c nh km theo t im lun l coi nh ng hp vi lut t
nhin.
Vi Abraham :
Mi thy mt tn mi ca Thin Cha EL SHADDAY. Thc s vn cn l mt kiu gi
trng, nhng c thu li ch Elohim nh Thin Cha ring ca Abraham.
Cng vi tn mi, Giao c ring :
C tnh cch la chn, tch bit ring ra km theo mt tn gio ban thm vo o t
nhin ca thi No. Nhng giao c ch km theo mt gii rn c nht : Ct b.
Nhn gii ph cp khng b loi hn, cc dn khc c th nhp vo Giao c, nhng
cng phi lnh ly gii lut ct b kia.
Ri Thin Cha li mc khi mnh cho Ms, di tc hiu YAHWEH - mt tn ring,
loi b i El SHADDAY Mt Giao c cng c thit lp : Gi thit vic ban Torah :
mt tn gio thit nh ch khng cn l t nhin.
P b rng buc bi s lc c truyn thnh hnh trong nhng li tuyn tn, v nhng
trnh thut c (nht l Y y). Cc on vn thut sao, P nh lng chu ly, v
khng vit thay bng mt trnh thut mi ci chnh. Nh th P khng cn phi lm
vic mt s gia. Thi ca P l thi mt ngi ch thch, suy ngh trn iu vit,
ch khng phi trn s kin xy ra. V ngi ch thch ny nghin ngm vn kin l
ct tm gii quyt cho nhng vn suy tng phi gii quyt. Nhng vic nghin
ngm khng i n mt tng hp tru tng, m l mt trnh thut lch s trong
nh nhng li khi lc, nhng con s, nhng phng i, tc gi i c gi ngh n
gio hun mnh mun trnh by.
TORAH :
Thc s c ngha rng l gio hun, o l, ni c l ng ngha vi mc khi. Nhng
Torah cng ch mt quyt nh ban ra trong mt hon cnh, mt n ring bit no. Ri
ting nn mt danh t tp hp ch ton th nhng qui nh iu hnh lin lc ngi ta
vi Thin Cha, v ngi ta vi nhau. Sau cng, ting Torah c dng ch Ng th
v thc s ta khng thy mt b lut no na ngoi Ng th.
Cc b lut k c nh th ny :
Cc tha hip kt thc bng chc lnh chc d cho ngi gi hay khng gi hip c.
Th cc b lut chung chung cng kt thc bng nhng li chc lnh chc d, cch ring
sau cc b lut Th lut (Tl 28) v lut Thnh thin (Lv 26:3-41).
Cc tha hip c khc trn bia, hay ghi trn bi gch v c t trong n th, trc
mt Thn linh chng kin, th Thp gii c khc trn bia v t trong Khm Giao
c. Giao c Sikem c vit trong sch (Ys 24:26), hay khc trn (Ys 8:35), n
th ca Yahv gi chng th v Giao c (Ys 24:26t).
Nhng khc cc tha hip phm tc, l cc lut Israel t Israel ty thuc chnh Thin
Cha : Bao qut tt c mi khu vc sinh hot, thit nh chng nhng lin lc vi Thin
Cha v c ngi ta vi nhau na.
Cng v lin lc trc tip vi tn gio - Lut Israel pht nng nhng ti nghch cng
Thin Cha (th quy, phm thng) nhng ti nghch vi tnh cch thnh thin ca dn
Thin Cha chn (dm dt vi th vt, k gian, lon lun). Nhng li c tnh cch nhn
o v nhng iu khc (thng tn n thn th, ch c n Tl 25:11t, lut Assur cng
pht nh th). Hnh trng : 40 n thi (Tl 25:3). Nhiu khon ct bnh vc ngi
tha bang, bn cng, b p bc, ga ba, m ci, ngay c k th ring (Xh 22:20-26; 23:4-
9; Tl 23:16 20; 24:1tt). Lut trng binh cng min chun i (Tl 20:5-8). Cng thc
cng rn ca Lut bo th vn cn gi nguyn (Xh 21:23-25; Lv 24:19t; Tl 19:21).
Nhng hnh nh khng cn c p dng trit (coi Xh 21:18-27 : hai lut khc lm
cho lut bo th gim hiu lc nhiu). Lut bo th ch phi p dng nghim nht trong
n st nhn thi, m l do li hon ton tn gio (Ds 35:31-34).
L LUT CU C :
Xc nh ch L lut :
im cn bn l Lut c coi nh hin chng ca Giao c (bin c bin i mt
dn gia mun thin h nn dn ca Yahv).
Lut theo kiu phn chia c h thng ca thn hc c th chia lm :
- Lun l (nn n lin lc vi lut t nhin, v vn : lut t nhin c
Thin Cha y nhn bin thnh mt lut Thin Cha thit nh).
- T php (mt s ng cc khon trong Lut Cu c l t php dn s ca mt
nc : Dn lut v vn mt dn lut nh th c bin thnh mt Lut
Thin Cha thit nh, tr.182).
- Phng s (phc tp trong cc kiu, duy nht trong nh v tnh cch lut do Thin
Cha thit nh phi cn nhc lm sao khi Tn c bi b Lut ).
Tnh cch :
Do lai bi Thin Cha ca L lut, tuy rng cc yu t xt v bnh lun v so snh th
gm c yu t hon ton nhn loi, v bin i theo thi gian (tr.189-195).
Xt v vn : Vai tr ca L lut trong nh Cu ri :
Hon cnh :
Nhng xung t xy ra gia cc k hi hng vi cc dn vn li trong vng. H cng
t coi l ngi thuc o Yahv m khng nhn mnh phi gi nhng yu sch ca
truyn thng ca hng t t hi hng, h ch gi nhng lut l xut hin trc hi lu
y.
S mng Ezra :
Hnh nh l phi hip hai khuynh hng ti Palestine. Triu nh Bat ng h v gip
phng tin duy tr mi ha ho gia cc dn thuc quc. Hnh thc cui cng
ca P do cng vic su tp cc lut l ny. V sau cng, vn kin P c ly lm
khun kh son li v ha hp ht cc truyn thng cu tro ca Israel.
N TH
DN SEM ( ni chung)
1. THNH A :
Mt khong ln nh ty ni xung quanh n th hay bn th (Hylp cng c, temenos).
Th d : n th Khafadjeh (mt v thnh bu dc 100x70th) ANEP, 754.
Cng vy : ti Ur (200x200m, ANEP, 748), Babylon (400x400) ANEP, 765.
n th Salmon : Tin nh (thi Hr : 300x500m) Xh 27,9-19.
Nh tm trong sa mc cng c quan nim nh vy (100x50 xch).
Sng bi ngoi tri, xa thnh th : V thnh c t gii hn bng cm tng chng (c
l Gilgal theo Ys 4:19t; 5:9t).
Thnh a c th rt rng : Mecca c mt harm i hng my gi, c th c mt qu ni :
Hermn (t nguyn ging nh harm, Sinai (Xh 19:12).
2. CH SNG BI : NI THNH
(rt khi khu vc trn tc) (Ez 42:20).
L do :
Tch dng knh thn linh nh mt th thu thp phn v t ai hay : gii hn chm
dt hot ng trn tc ni mt sc thing ca thn linh (trong n th) c lan ta n.
Yrusalem : Dn ngoi cm khng c vo tin nh Israel. V ni Cc Thnh : Phng
v cng khng c c hnh, tr ngy Kippur (Lv 16:15; Hr 9:7). Bi cng c quyn
t tc (1V 1:50,53; 2:28.31; Ys 20:1-6 : su thnh c quyn cho t tc do bi tnh
cch n th khi xa).
3. CHN NI SNG BI :
Xc nh bi mt s hin linh no ca v thn (thn hin, ch, hay c nhng hiu
lc phi thng no).
Thn linh bo hiu : Thp 6:24tt; 2S 2:16-25; Xh 20:24. (Lng h a : ngay vic mun
tu b n th cng phi c triu bo).
Thin nhin sng bi nhn thy s hin hin ca thn linh hay hot ng ca thn linh
ni :
- Sui nc (Panias, ngun sng Yoran Kadesh (En-Mishpat Kn 14:7), ging
nc (Baalat-Beer Ys 19:8; Lahai-Roi Kn 16:13t 24:62; Gihn 1V 1:33-40,
Beerseba Kn 21:31 26:23-25).
- Cy thnh (cy : biu hiu cho sn lc, thn sn lc) (Sng bi ni cy ci : Hs
4:13t; Ys 1:29; 57,5; Tl 12:2; 1V 14:23; 2V 16:4; 17,10; Thp 4:5; Kh 35:4/Ys
24:26 / Thp 9:6 / Kn 12:6 (cy si Sikem), Kn 13:18; 18:4 (Mamr).
- Chm ni (ni my t li, v lm cho c ma xung). Lng h a (cc thn sinh
trn ni, hay hi hp trn ni). Ras-Shamra: Ni Saphn (c in th ca Baal, ni
hi hp ca ch thn). in c Kinh thnh : Ys 14:13-15; Ez 28:14 16). Nhng ni
thnh phi c c th ha ni trn gian (Olympe Hilp. Djebel-el-Aqra :
Saphn ca Ugarit, Ni Casios thi La-Hi). Liban, Siryn (Hermn) - c coi nh
tn thn trong vn kin Httt. Tabor (Tl 33:19; Hs 5:1). Carmel (vn kin Aicp :
rsh qadosh Mi thnh) : 1V 18:20-48 (Elya Carmel).
4. N TH :
Ting : Akkad Bitu /nh, Ekallu (Sumer : E-Kal/ nh ln, Ekurru (Sumer : E-KUR
/nh ca ni).
Ugaria : bt (nh), hkal : n, Ezekiel : Miqdash (ni thnh, thnh in).
Nh th ngi ta quan nim thn linh nh kiu vua : Vua c n, th thn cng c n
. Ha c nhiu kiu : Chung chung theo hnh ch nht, nhng Babylon, ca vo l
mt chiu ngn, cn Assur l chiu di. Syrie Palestine - trc thin nin k II -
ging nh kiu Assur ( chiu di), sau thin nin k II th t nh Babylon (chiu
ngn) (ANEP 739 733). Yrusalem s theo kiu ny (nh ti Teml Tainat).
5. CAO N :
Ting gi : Bamt (Vg excelsa)
T nguyn : lng, mnh con th, c th : ci chm, ch cao.
V tr :
Thng trn mt chm i, mt ch cao (1S 9:13t 19 25) Ez 20:28t; 2V 16:4; 17:9; 1V
11:7. Nhng cng c th gia thnh (1V 13:32; 2V 17:29) hay ca thnh (2V 23:8)
thung lng Yr 7:31 (Topher).
T chc :
C bn th (2V 21:3; 2Ks 4:2; Ez 6:6), nh ph thuc c im : Massbah - mt
tm dng ng, mt bia k nim - Kn 31:45; Xh 23:4), nhc li thn hin, du ch
thn c mt, ri biu hin cho chnh v thn (c o c hay khng) : Tng trng cho
thn nam.
Asherah (lun i vi massbah 1V 14:23; 2V 18:4; 23:13-14; 2Ks 14:2...) lm bng g,
c th l mt cy, tng trng cho thn n.
Lv 26:30; 2Ks 14:4; 34:4 7; Ez 6:4 6 cn thm hammnim (Vg dch mi ch mt kiu :
fanum, simulacrum/tng, delubrum/miu) : theo bi ch Nabat v Palmyre, ting
ch nhng hng n (coi ANEP 579 581, c l 575-583).
Bamt thng ngoi tri, nhng cng c th c xy ct in th, nh ca (1S 9:22; 1V
3:5; 13:31; 2V 17:29...)
Bamt cng c th l ni th cng ngi cht, Massbah c th l bia m ngi cht (2S
18:18; Kn 35:20). Ngi ta p ng trn t th m (Ys 7:26; 8:29; 2S 18:17) v c l
phi hiu Ys 53:9; Yb 27:15 theo ngha .
Trong dn Israel : Cc cao n trc tin khng b ln n (1S 9,12t : Samuel t l ti cao
n; 1V 3:4t : Salmon t l v c mng triu ti cao n Gaban). Dn Israel lai vng
cao n mi n cui thi vng quyn. Ezkya mun trit h (2V 18:4), nhng
Manass lp li (2V 21:3) v cao n tn ti mi n vic ci cch ca Ysya (2V 23).
Israel mun th knh Yahv ti cc ni . Nhng chung chung ti dn chng thng
c hnh nhng l bi hn tp, dng Massbah v Asherah ngay bn bn th ca Yahv,
cng nhp tch nhng kiu sng bi i phong bi tc, v m tn nhiu kiu. Cc tin tri
ln ting kch (Hs 10:8; Am 7,9; Yr 7:31). Sau cng ht thy cc bamt u b ln n,
v nn ng ngha vi n th ngoi o, hay t l bt hp php.
CC N TH CA ISRAEL
1. CC T PH
Dn Israel c t ni th knh nh do cc t ph thnh lp. Chng ch m xt thc h
c c iu l cc ni u bn ra vng canh th du mc lui ti v cc ni
khng danh ting g my thi sau.
Trnh thut thnh lp ng kiu chn ni thnh theo dn Sem: Ni c yu t thin nhin
lm cho ngh n s hin din ca Thin Cha (cy, chm i, mch nc), hay do Thin
Cha hin din.
Bthel : Abraham lp (Kn 12:8), nhng lin lc cch ring vi Yakb (Kn 28:10-22 mt
trnh thut sng lp n th : Bt-El domus Dei, Yacob dng Massbah, v xc du,
khn np thp phn Kn 35:1-9 14t cng lp li mt trnh thut sng lp, trng hp vi
Kn 28:18tt).
Cc vic Yacob lm din li mt nghi thc Israel sau ny vn tun gi (hnh hng 1S
10:3; thp phn Am 4:4). C l vic sng bi Yahv thay th mt v thn Canaan : El-
Bthel (El : ch t ch thn Canaan, Bthel : theo tn gio ca dn chng l mt tn thn
(vn kin Elphantine, v Am 5,4; Yr 48,13).
Beerseba : c lin lc ring vi Yasaak (Kn 21 22:31 26:23-25). Nhng vic sng lp
c gn cho Abraham (Kn 21:33 : El-Olam tn mt v thn Canaan, nh Shamash-Olam
(bi ch Karatp), Elat-Olam (ghi ni mt ci ba tm c Arstal-Tash). Thi sau
ngi ta cn knh ving (Is 7:6-17; Am 5:5; 8:14).
Ting gi :
E: chl md (trng tao phng, nh tm gp g) (Xh 33:11; Ds 12:18) Nhn cch
ring vo vai tr Sm ngn (Xh 33:7).
P: cng dng chel-med (Xh 29:42t; 3:,36), nhng a dng hn ting Mishkan (ng
ngha vi nh lm tm, lu) (Ds 24:5) mt thut ng ca P - Nhn n cch c bit
ca Thin Cha di t, tuy Ngi ng trn tri) T : SHEKINAH
S hin din ca Yahv ni Trng tao phng
E : Xh 33:9; Ds 12:4-10 : Yahv n vi m my. C tnh cch ving thm hn l
lun.
P : Xh 40:34t; Ds 9:15-23 m my ph lun Mishkan, ra lnh cho dn v vic di
chuyn v v v tr tri (theo P th trong tri cn theo E th ngoi (Xh 33:7-11; Ds
11:24-30).
Hnh th :
E : khng c mt du ch no c.
P : Xh 26 36:8-38. Kiu t kh hiu. Chung chung P t vo mt thi Israel khng cn gi
k c r rt na, v P phng theo chnh n th Yrusalem m ha li, nhng ch
bng na n th thi.
KHM GIAO C :
Cc vn kin t mun nht n cu tro nht:
Ci kiu c lch s lu hn Trng : ti Gilgal (Ys 7:6), Thp 20:27 ti Bthel. Sikem
(Ys 8:33), Sil (1S 3:3), b mt ti Apheq (1S 4:3t 11; 5,:-7,1), ti Yrusalem (2S 6),
trong n th (1V 6:19; 8:1-9). C l bin hn nm 587 (Yr 3:16) so vi truyn tng 2M
2:4t).
GILGAL :
coi Memorial J. Chaine :
F.M.Abel, Galgala est aussi le Dodcalithon, 29-34.
A.George, Les rcits de Gilgal en Josu (5,2-15) 169-186.
Studia Anselmiana, 109-113 (F.M.Abel, Lapparition du chef de larme de Yahveh
Josu. (Jos 5,13-15).
SILO :
Trong thi Thm phn cho n Samuel, n th Giao hiu ng ti Silo. Gc tch khng
c r. Nhng sch Yshue cho thy Silo l mt ni cc b tc c hnh i hi, v triu
tp (Ys 18:1; 21,2; 22:9 12). Sch Thm phn cho thy ngi ta c hnh mt l hnh
hng (Thp 21:19.21, cng nh 1S 1:3). Ti c Nh ca Thin Cha tc l
xy mt n th. C l Silo Yahv mi c mang tn l Sabaot ng gia cc
Krubim (1S 1:3 4:4). Bi ngi ta t hi c khi trc kia c mt v thn
Canaan mang tn l Sabaot v c tc hnh c cc Krubim kiu i. Khi p dng tn
cho Yahv, th tc ch c ni n uy quyn v php tc Yahv trn mi s.
C l sau trn Aphek (1S 4:1-11), Silo b ph hy do cuc tn cng ca Philitin (Yr
7:12-14; 26:6 9).
GABAON
(2S 21:1-14; 1V 3:4t) c l Ys 9:23 27. Nhiu ngi ng nht vi Neby-Samwil hin
ti v Mispa trong 1S 7 10.
OPHRA
Thp 6:11-24. Mt trnh thut sng lp n th. Song song vi mt truyn thng khc Thp
6:25-32. Nh th 2 truyn thng : Mt bn cho thy vic sng bi Yahv thay th m
thm kiu sng bi Baal, bn kia li p o bng v lc. Truyn thng th nht cu tro
hn. Cn truyn thng th hai di li thi chinh chin vi sng bi Baal. Coi thm Thp
8:22-27.
Lm Yuse Nguyn Th Thun-Gio s Kinh Thnh-CSsR Page 72
Kinh thnh chuyn khoa-Ch gii ng th
DAN
Ngun gc Thp 17-18. Mt truyn thng cu tro c hiu li nh vch ra tnh cch
bt hp php ca n th : n th quy, do mt hng t t lc o ch tr, xng vi
vic sng bi Yrbam ti lp sau ny (1V 12:29-30; 2V 10:29). C l n th b
ph khi Assur xm chim (Thp 18:31).
YRUSALEM
Mun hn ht cc n th Israel. Sng lp theo 2 giai on :
- em khm giao c v Yrusalem (2S 6, t lin vi Tv 24:7-10; 132).
- Vic dng bn th ni xy n th sau ny 2S 24:16-25; 1Ks 21:15-22,1. y c tnh
cch mt vic sng lp n th (thn hin : vic Malak Yahweh hin ra cho David
ni sn nh Arauna; tn th hnh phc: Ht tai ng; khai sng phng s : dng n
th).
SCH THNH :
n th Salmon : 1V 6-7: 2Ks 3-4.
n th Ezekiel :
Ez 40:1-44:9 (Tin tri mun c th ha nhng tng thn hc : S thnh thin, tinh
tuyn, tnh cch thing ling tc l nhng iu ch cht ca li rao ging ca ngi).
n th sau lu y :
Cc chi tit ri rc trong cc sch Ezra (4:24-5:2) Haggai (1:1-2,9) Zacarya (4:7-
10)...1Macab (1:21-24tt).
O L V N TH
tng ct yu :
n th l ni Thin Cha hin din.
iu din ra trong ng my cht y n th khi t Khm Giao c vo (1V
8:10) tc l chi tit c dng cho c trng Tao phng trong sa mc (Xh 33:9;
40,34t; Ds 12:4-10) Coi li cung hin ca Salmon 1V 8:13. S u ti ca Debir (thm
cung : ni Cc thnh) nhc li ng my (1V 8:12). Bi Yahv hin din nn mi c
t t v sng bi (coi tng ni c ch ca Ezkya 2V19:4).
Cc tin tri cng ng mt tng : Am 1:2; Ys 6:1-4; 2:2t; Yr 14:21. Nhng s hin
din l mt n, m dn bt trung c th mt, bi li cnh co ca Yrmya (7:1-15;
26:1-15). Ezekiel thy s vinh quang ca Yahv rt khi n th (Ez 8-10), nhng Thin
Cha s tr li ni n th mi (Ez 43:1-12; 48:35).
Quan nim v s hin din c bin chuyn dn dn gii s tng khc gia tnh
cch siu vic ca Yahv, Cha t vn vt, v s Ngi gn gi vi Israel trong lch s,
theo kiu va tm nhn loi : 1V 8:27. Sch 1V 8:30-40 gii rng : Tn hu cu khn
trong n th v Thin Cha nhm li t trn tri. Ri ngi ta dng nhng yu t gin
tip nh th trung gian : Danh ca Yahv (1V 8:17 29; Tl 12:5 11) : Danh ca ai l i
din v din t ngi y. Suy tng v thi sau s i n quan nim Shekinah, ct l
din t s hin din ca Yahv gia Israel m khng c nguy hi g cho tnh cch siu
vit ca Ngi.
Cn mt tng na :
n th l du s Thin Cha la chn.
Chnh Thin Cha chn thnh v n th (Tv 132:13; 68:17; 78:68). Ngi
chn t Danh Ngi (Tl 12:5). V vic n th c cu mt cch l lng thi
Ezkya cng cng c thm lng tin . Nhng dn Dothi qu tn th vo tnh cch bt
kh xm phm ca n th (Yr 7:4). Bi tai ha nm 587 nn mt s th thch gh
s. Nhng sau lu y, n la chn c lp li trn Yrusalem v n th mi (Za
1:17; 2:16; 3:2; Nh 1:9).
V ngha n th t u cho n Tn c coi : Y.CONGAR, Le Mystre du Temple.
Chng i n th.
Chung chung cc tin tri ng nhn n th, c ln n l ln n cch lm dng, v s th
m qung lm qun c nhng ngha v i Thin Cha.
Nhng thc s c khuynh hng chng i vic xy dng n th : 2S 7:5-7 : Khng
phi nh ngi ta hiu theo 2S 7:12 : Thin Cha khng mun David xy n th, vic
dnh cho Salmon (1V 5:19; 1Ks 17:12; 22:10; 28:6; 2Ks 6:8t) nhng l Yahv
khng mun c n th xy ct no, Ngi mun gi y nguyn thi tc trong sa mc.
Li tin tri khng mun ni n vic c n th Silo na. Nh th, trong dn c nhng
nhm ngi coi vic xy n th nh mt vic bt trung, mt s loi ha vi sng bi
Baal tn gio Canaan. V thc s c n th, Israel sa vo tnh cnh hn hp tn
gio.
Phong tro cn tip tc ni nhm Rkab (khng trng trt, khng nh ca) (Yr 35)
(n i n tr ti Yrusalem, h cng khng vng lai n th, mi cho n khi Yrmya
ni vi h). Sau lu y : coi Ys 66:1 (so vi 1V 8:27).
THI TN C :
Thi ca Stphan dng li li ni Ys 66:1 m qu quyt ng Ch Cao c u ni
n th do tay ngi phm lm ra (Cv 7:48). Li co ti Cha Ysu : Mc 14:8 Yn 2:19.
V n y nhim cc c co chung : nhng c n ca n th (ni Thin Cha hin
din, du ch n la chn) c chuyn qua thn mnh ca Cha Kit, t nay l ni thnh
c nht cho php ngi ta c hng s hin din s h ph cu thot ca Thin
Cha.
HNG T T
Coi : La Tradition sacerdotale, 27-60 (A.GELIN, Le sacerdoce de lAncien ne Alliance).
R.de VAUX, Les institutions de lA.T. II, 195-277.
Tn :
Hipri dng ting Kohen (t nguyn : Akkad. Knu (ci xung, vi ly hay : kwn :
ng (ng trc Thin Cha, nh ti t) : khng chc).
Chc t t :
Mt chc v, vn kin xa khng thy ni n vic Thin Cha can thip cch ring
sau cng : thuc mt dng h t t l .
B nhim t t :
Thp 17:5-12 Xh 32:29(Tn phong) 1V 13:33 dng ting implere manum ejus/ t y
tay (Hipri). Theo Tv 8:27t Xh 29:22-34 t vt t l trong tay.
Nhiu tc gi hiu theo Thp 17:10 18:4 tin cng.
C th hiu theo vn kin Mari : lnh ly mt phn li tc ca n th v cc ca l.
Phi ni, l mt thnh ng khng c t nghi tit tn phong.
Vic t tay : khng h dng cho t t (semikah thi sau dng cho rabbi).
Xh 29:7 Lc 8:12 xc du thng t Xh 40:12-15 xc du cc t t : Mun thi.
Chung :
Israel thi xa khng c l phong chc t t nhng h c tc thnh ngay trong khi c
hnh phn v. S tc thnh tch bit t t khi gii tc v phi tun gi nhng
iu cm on (Lv 21:1-6 21:7 Xh 28:43 Ds 8:7 Ds 8:7 Xh 30:17-21 40:31 Lv 8:6 :
nhng vic thanh ty).
T t v n th :
Theo tc dn Sem, T t phi l ngi ca mt n th no nht nh, n i b lc di
c, t t vn c ch tr n th a phng c, gia nhng ngi l. ng khc khng c
in th no (du ca t gia cng vy) li khng c t t (Thp 17).
T t v li sm
Tl 33:8-10 con ci Lvi ban li sm. sa mc : vic ca Ms (xh 18:15 19 33:7-11).
Cn cc t t th thnh vn Thin Cha nh :
Ephod (o t t 1S 2:18 22:18 2S 6:14 :
o bng vi gai, th khn qun ngang lng) mt phn ca y phc i t t (Xh 29:5;
Lv 87; Xh 28:6-14; 39:2-7, c ph ch nhiu thi sau lu y) Mt vt phng s :
Thp 17:5; 18:14 17 20 Ghin dng chin phm lm ra Thp 8:27. 1S 2:28 14:3 23:6 9
30:7 1S 21:10 thnh vn Yahv (1S 23:10 30:8). Cc ngha c lin lc vi nhau
th no hin cha r manh mi.
C l Ephod : o ca thn ni Israel, khng c tng thn, th ch dng gi qu
thnh (c l hiu theo Cng 16,33 m ni o c ti ng qu).
Urim v Tummim : tc l nhng qu thnh.
T nguyn, cch s dng u m ti c l phng theo kiu th phng ca ngi
Canaan.
Hnh th sao? (hn si, xc xc, a? Khng th bit r : Ez 21:26t).
Cch s dng : Trao cho t t (Ds 27:21; Tl 33:8) rt thm : 1S 14:41-42; 23:9-12;
14:18t 37; 28:6).
T t v t l.
Tl 33:10 : vic t l l vic cui cng ca t t.
Trong cc vn kin xa, t l l vic dn thng cng lm c (Thp 6:25t; 13:16-23; 1S
1:3; 2:19).
T t trong Cu c thc s khng phi l ngi t l theo ngha h st hy sinh : Vic
t t c th t lm nhng cng c th trao cho k khc lm (Xh 24:3-8; Lv 1:5; 3:2 8
13; 4:24 29 33) hay do hng t t cp di 2Ks 30:17; Ez 44:11. Nhng iu ct thit l
dng huyt (Lv 17:11 14), v phi lm ni bn th, v cng do t t m vt git c
em n bn th. Bi th phn v ca t t l ln bn th. Khi cc vai tr sm, gio
hun gim, th vic ct thit ca t t l t l.
L T
Coi: Van der Leeuw, La Religion... 341-352.
P. Grelot, Sens chrtien de lA.T. 231s.
P. Van Imschoot, Thologie de lA.T.II,130-157
J. Lcuyer, Le sacrifice de la Nouvelle Alliance 9-34.
R. de Vaux, Les institutions de lA.T.II, 291-347.
c sc :
Vt hy sinh phi c thiu trn (ngi dng v t t khng c hng g c, tr ra da
th vt). Hy sinh : Mt con vt ging c, khng t tch (b, d, cu, chim) (chim cu v
b cu m thi).
Ngi dng phi trong sch theo nghi tit. t tay trn u con vt :
2. L t kt ngha
(Hostia pacificorum/ L vt giao ha, sacrifice de communion/Hy l hip thng).
Hipri : Zebah selmim (dng chung hay dng ring tng ting).
L t c t n Thin Cha v mu s hp nht vi Thin Cha. C 2 kiu :
sacrificium laudis /L t k an (Trah Lv 7:12-15; 22:29t).
- Sacrificium (sponte)/Dng tin t nguyn : Nedbah (bi lng thnh knh, ch
khng phi bi gii lut, li ha hay khn : Lv 7:16-17; 22:18-23).
- Sacrificium ex voto (Neder Lv 7:16t; 22:18-23) do mt li khn
Nghi tit Lv 3.
c im :
Hy sinh chia mt phn dng Thin Cha, ri phn khc cho t t, v ngi dng lm tic
thnh. Vt hy sinh nh l ton thiu (nhng khng dng chim), c hay ci, t tch nho
nh chm chc cho nedbah Lv 22:23. t tay, h st, mu nh l ton thiu.
- Phn ca Yahv : Thiu trn bn th (m, ui chin : Lv 3:16t; 7:22-24).
- Phn ca t t : ngc, i phi (tenupah v terumah Lv 7:28-34; 10:14t).
- Phn ca ngi dng : nhng g cn li : cng gia nh n tic, nhng phi gi mnh
trong sch theo lut dy (Tdah phi n ngay trong ngy Lv 7:15 - Nedbah v
Neder : cn n c ngy hm sau, cn li phi t).
Tdah c km theo minhah : bnh khng men v bnh dy men.
3. L t n t :
Coi L.Moraldi, Espiazione sacrfficale ex riti espi atori
Ting dng : l t t ti (hattat), pht t (asm)
- Sacrificium pro peccato / L t ti - Lv 4:1-5:13; 6:17-23.
Vt : b, d, chin, chim (ngi ngho c th dng bt).
c im : huyt quan trng, v tht l phn t t tt c.
M t ni bn th.\
Ngy l n ti, l t ny c c hnh long trng khc thng.
4. L vt tho mc :
Thng gi l minhah (ca dng) Lv 2; bt m ho hng nhi vi du, km theo hng
(Lv 2:1-3; 6:7-11; 7:10). Bt nhi chn (mt phn thiu hy, mt phn v t t) Lv
2:4-10; 7:9.
Nhng phn thiu hy gi l Azkrah (memoriale)
Cc l vt ny hoc dng mt mnh (Lv 6:13-16; Lv 5:11-13; Ds 5:15) hoc lm vt hy
sinh phi mu (Xh 29:40; Lv 23,13; Da 15:1-12).
CC TIN TRI
A. t khi nim. Nhng bc u. c tnh...
B. Cc tin tri : th t theo tng thi (th k 8, 7...)
I. NHNG BC U :
Coi J. STEINMANN, Le prohtisme biblique des origines Ose
Introduction la Bible, I. 469ss.
Nhng dung mo tin tri r rt, chng ta thy c ni Elya, Elisa. Nh th : hin tng
tin tri nhp vo truyn thng Israel vo mt thi mun (t l mun hn qui ch t t, lut
thnh). Hin tng thng c gi l mt phong tro : nhng phong tro khng
duy nht bao nhiu.
Ting gi c phn mp m (coi Introd. la Bible I, 467s).
Ting thng dng hn c l NABI : nhng do bi vic i ng ha, v loi ha ca ngi
chp truyn nhiu hn.
Hnh nh Israel nhp phong tro , ngang qua tn gio Canaan. Cu c cho ta thy
nhng on ngi xut thn nh th y trong dn, cn nhng dn qu thng b ng
nhn ngm (1S 10:5tt). Kiu xut thn c th ly n ngi khc : Ngi ngm bng
quan c th b ko vo vng xut thn (1S 19:18tt). ng khc, cc ting dng nh
trong Am 7:16; Mi 2:6 11 (theo t nguyn hnh nh c ngha si bt) 2V 9:11 (in)
cng cn gi li t m ch v gc tch ca phong tro xut thn. Khi xut thn h c tuyn
sm, ni li g r rt khng, th khng c r, nhng cnh xut thn ca cc tin tri Baal
trn ni Carmel c ni n nhng li ku xin (1V 18:26tt).
2. MI QUAN H
Nhng hin tng tin tri Israel cn c lin lc vi mt hin tng tin tri khc, c a
v lu i ri gia cc dn tc Sem. Chng ta c th so snh vai tr ca Nathan bn cnh
David vi vai tr ca tin tri ni trong th t Mari.
(coi : Introd. la Bible I, 469, th ca mt i thn ca Zimri-Lim vit cho nh vua v
mt li sm ca mt thy bi). (V Nathan, coi DBS, I, 301ss ting Natn.)
Nathan khng thuc hng tin tri xut thn, khng thy c lin lc g vi h. Nhng kiu
hnh ng th ta li thy ging kiu Mari (DBS, VI, 307). Nh th hin tng tin tri vo
nhng bui u l phc tp. Mt bn c phong tro xut thn. Cc vn kin trong v
ngoi Kinh Thnh ta thy c t iu. o Yahv thu np phong tro . Cc nabi ny
cng l nhng chin s c cng duy tr o Yahv chng li s xm nhp ngoi o,
mt th nh nhng nazir v nhm Rekab (Yr 35). Nhng ng khc li c nhng tin tri
c dung mo ging nh cc tin tri chnh thc thi sau, nhng ngi nh Nathan, Gad,
Ahia thnh Silo c nhng ch o l ca cc tin tri thi sau nh Ysaya, Yrmya,
ri : K ca Yahv v vng quyn, li ha c trng cu, li bo n pht c trn
nhng vua trong Giao c, v ngay c vic ph b mt triu i nhn danh Yahv (1V
14:7t).
Trong Sch Thnh c hai dung mo ni bt gia cc tin tri tin khi : Elya v Elisa.
ELYA.
1V 17:1-19:18 - 1V 21: 2V 1.
Trnh thut hng n vic ha mt nhn vt i biu ri. Nhng trnh thut c nhiu
tnh cch lch s, ring bit cho mt ngi r rt :
Coi J.Steinmann, le prophtisme biblique... 85ss
Etudes Carmlitaines : le prophte Elie.
1V 18:17-40 :
Vn ai l thn trong dn Israel, Yahv hay Baal c thnh vn quc gia. Elya
chiu tp nh th c Giao hiu, v phi em ht c lc lng bt dn quyt nh v
mt iu m i a s khng thy l cn thit : Sng bi Baal khng th dung ha c
vi o Yahv ca Israel. Ai l thn trong dn Israel? Cu hi phi do mt can thip l
lng ca Thin Cha mi c cu tr li.
Vic h st cc t t Baal :
Khng phi l vic bo th hay cung tn, nhng Elya p dng mt iu lut ca Giao
hiu m ngi qun t lu : Mi hnh thc chi b Yahv phi trng tr bng t hnh
(coi Xh 22:19, v mun thi hn Elya : Tl 13:7-12, cho c v thnh na : Tl 13:13tt).
1V 19 :
Trong mch lc hin ti th tip tc ngay bin c Carmel. Mt kiu sp t ti tnh i
chiu v cho xut hin nhn vt i din cho c vic sng bi Baal, hong hu Yzabel,
khng hng phc, khng xc tn hay ng l. Nhng xt theo ni dung, th hnh nh l mt
truyn t lp, hu nh song bn vi truyn Carmel, vch ra tnh trng tht vng ca
o Yahv. S yu nhc c in hnh ni thn phn Elya, hu nh n lc
tuyt vng (coi kiu t to bo - i cht cho xong) nhng thc s vic thm nh lch s
v lin lc da trn cch hiu cu 19:1; cu ni cu tro hay mun thi.
Nhng vn nu ln l :
Elya than phin hu tht vng : o Yahv n lc dit vong. Nhng Thin Cha
oan chc, Ngi cn nhiu d nh v dn ca Ngi. S c nhng ngi bo on bn
ngoi (Hazael) v bn trong (Yhu). V sau cng (li cng l chp nh ca trnh thut) :
Yahv s li mt s st (19:18). l cu tr li ca Yahv trc li than vn ca
Elya. Sau nhng cuc th thch gm gh, vn cn mt Israel, khng phi do mt iu
kin ngi ta thc hin, nhng do chnh Thin Cha quyt nh trc mi iu kin.
1V 21 :
Lut ca Yahv trn mi ngi th, c nh vua cng phi tun gi. Trc lut , mi
ngi u ngang hng. Sinh mng mi ngi u c Yahv bnh vc.
2V 1 :
Trong phm vi cha lnh, cng c mt mnh Yahv l ng chng tr sinh mng. ng
trc nhng thn mnh danh c ti c php cha bnh, lng tin ca o Yahv, i din
ni Elya, cng quyt tuyn xng : Ch c Yahv l ng cu thot, i chy cht cng
mt thn ngoi o c cha lnh l phm n lng tin, l chi b Yahv.
Nh th, s tch Elya khng ct cho ta bit dung mo Elya, nhng trong mt bin c
bao qut, tc l vic Yahv chng t v chnh mnh Ngi, sau mt thi dung ha hn
hp tn gio v suy vi trong lng tin.
So vi Elisa, Elya khng lm mt php l no ging nh kiu Elisa. S tch Elya c phn
nht khi hn : Vch ra s xung khc gia o Yahv v vic sng bi Baal. Israel thuc
v Yahv (mt iu thuc truyn thng), nhng Yahv khng dung th s lng khng
b o ca Israel. Ngi s trng tr. Sau cng Yahv ch cn ng n mt s st thi :
l iu lut.
LISA
Mt truyn duy nht b chia lm nhiu mnh ri rc trong cc on 2V 2-13. (Coi
J.STEINMANN, Le prophtisme biblique... (LED 23) 119-137. Cc bi trong cc t vi).
Truyn Elisa cho ta ng thy cc t chc ca phng tin tri (bneney nebiim). H
tp trung vo t a im pha Nam nc Israel, c l c lin lc vi cc n th (coi 1S
19:8tt ti Rama). H tp hp thnh nhng Cng on mt, c l theo kiu nh dng tu,
v c sinh hot nh kiu Dng tu, nhng hnh nh khng chung lun lun. H c
nhng k hi nghe gio hun (2V 4:38; 6,1). Elisa l Thy ca h v c gi l
Cha (2V 6:2 12 21).
iu c sc gia cc tin tri nh Elya, Elisa v cc tin tri th k 8 v sau l trnh thut
s tch gim nhiu - thay v s tch th li c su tp nhng li ca h.
Thi vn dng cho cc li sm nhiu hn c. Tri li hnh tch cc tin tri th c vit
theo tn vn. Ni chung ngn v hnh l 2 thnh phn ct yu, ngha l tn th h
em n v hon cnh trong h hot ng (nhng xung t, nhng php l).
Nhng! Hai thnh phn nhiu khi khng hon ton n khp vi nhau. Hnh tch do
ngi thut truyn gi li mt dung mo nh dn thng bit c, nhiu khi khng cho
ta ng c tm quan trng bao la v tinh thn. Trnh thut thng li c vit sm hn
l su tp cc sm ngn. Cn cc sm ngn c lu truyn trong mt nhm kn hn :
cc mn ca tin tri y lng ngng m suy ngm li tn s. Cc sm ngn c vit
ra mun hn, cn phi c mt thi gian kh lu ngi ta mi thy c o l, tinh thn
ca tin tri, v suy ngm tn th ca tin tri c ngoi hon cnh lch s trc tip.
2. Cc li sm.
Khng th ni hnh thc no l hnh thc cn bn. Nhng hnh thc nng gp thy t thi
u cho n thi cui l :
Li s gi
Thi xa, ai mang tin g bo ngi khc bit, th h ni nh th chnh ngi sai ni thng
vi ngi chu ly tin, ngi em tin dng nh bin i nhng ch cho ngi sai
mnh. V vic i thng ; coi Kn 32:4tt; 45:9; Ds 22:16; 1V 2:30; Ys 37:3.
Tin tri l s gi ca Yahv cng dng kiu ni nh th 2S 7:5; 12:7; 1V 11:31... Kiu
ni quan trng cho ta bit thc ca tin tri v s mng ca mnh. Nhng thng
trc li s gi , tin tri t trc mt li nhm n ai m loan bo thng tri. Li
thng xc nh r rt ngi (t cch ca ngi nh th no) m thng co c
gi n.
Thng thng, trc li ngm e th c li qu mng. Trc li ha, th c li cnh
co, khuyn rn, ku gi. Thng th ch c li s gi nhn danh Yahv mi c coi
nh li ca Thin Cha; cn li dn vo, nhp ny khc th c coi nh li ca chnh
tin tri, nh ngi ta. Li s gi tin tri c thn hng m chu ly. Cn li nhp ,
tin tri ty hon cnh m in vo.
Lin lc gia li nhp (qu mng, hay cnh co) v li s gi th c lkn
(propterea), ri em vo sic dicit Dominus/ Cha Thng phn th ny (koh mar...).
Nhng hnh thc vn chng thng hon ton ty thuc ni dung ca tn th. M
tn th nu bo n pht, th c nhng qui ch c knh nht, thuc khu vc thnh nht
cng u b ln n. Nu bo cu thot, hnh phc, th hnh phc thuc mt trng thi
trong trt t mi ca Yahv s chi phi ht mi lnh vc ca i sng - nn trc mt
tin tri khng c s phn bit hnh thc gia thnh v tc.
Vic chuyn i truyn thng tin tri chng ta ch c vi ba on ni n vic ghi chp v
truyn li tn th ca tin tri :
Ys 8:16-18 :
Thuc mt su tp v thi chin tranh gia Yua v Israel cng Aram (tr ra trnh thut
v thin triu). Tin tri ni n vic nim n v buc li li dy, nh th kt thc mt
h s, mt vn t ca mt ngi xong vic ri. Vn kin c trao cho nhm mn
ca tin tri. Tn th em n gieo vo gia dn mt s chia r, lm cho dn cng
lng (6:9t). Yahv nn trng by cho dn (Ys 8:14), nhng chnh tin tri vn mt lng
trng cy vo ng ngonh mt khng ng n Israel na. Cng tin v tn th i chi
nhau. Nhng tn th gy to mt nhm ngi tin : Mn . H nn nhng ngi bo
lnh cho vic Yahv khng b xui nhng nh cu thot ca Ngi trong lch s. Li
l tuy rng bng by, nhng chc chn phi hiu l c ghi chp li. Vic son tc ny
chc l khi im cho vic son sch Ysaya.
Ys 30:8-15 :
Vo mt thi kh mun trong i Ysaya (c l vo nm 701). Cng mt ln na, tin tri
hnh nh xong vic v tht bi ln. Dn quyt nh khng lnh nhn li hiu triu
Yr 36:
Bin c c t t m bng ba ln, c li sm, nhng chp nh l vic c cho vua
Yoyakim, nhng quyn sch gi vai tr chnh trong truyn. l s mng li tin tri.
Cuc thng kh ca Yrmya nay c din li trong cuc thng kh ca sch sm.
Nhng Yrmya cht l ht nhim v, cn sch chp cha li Thin Cha, b ph hy th
c vit li, v tip tc s mng.
Vic hin ti ha li tin tri, chng ta c th thy lun lun trong Sch Thnh :
Th d li tin tri Nathan 2 S 7 :
- Th nht v Nh Thin Cha v Nh avt.
- Ri n dng di avt.
- Cu 13 p dng cho vic xy n th l mt gii thch.
- n Ys 55:3t, li tin tri c p dng cho c Israel.
- 1Ks 17:11 : i xa hn v m ch n c thi sau lu y.
Vic ch gii li tin tri kh l th : bit c p dng thi sau, th m vn phi c cng t
thu ci ni dung tin khi, theo nh tin tri hiu lc u.
C nhiu tc gi ch trng nhiu tin tri l nhn vin chc vic trong L bi n th, h
l nhn vin ca n th. r l tin tri a lai vng n th. Mun thng t li ging
ca mnh cho qun chng, tt nhin tin tri khng th chn ch no thun tin hn. Tin
tri cng dng nhng li ca phng v lm u cho li ging ca h. Nguyn ch c
th, vn cha c th ni n hng tin tri ca l bi c. ng khc cc ni t t
nhiu khi c tng m Nebiim tun n, v c l h khng c thi tc knh hp vi
ni thnh, nn phi c mt c quan qun st (Yr 29:24tt). Nhng khi ni n nhng
tin tri Cu c ta bit tn tui hay sch v th vn phi ph nhn, ngay c ni cc tin
tri th k th -9 ri.
T t c hoa li, tin tri khng C n tin tri, khng h c n t t. Tin tri cn lu
truyn sm ngn lun lun kch t t cng nh hng tin tri t t. Nhng cch ring
phi xt n ni dung ca cc li tuyn ngn : th vn h dng khng th no dng trong
l bi c. Ni dung li rao ging li cng khc xa hn : h ln n c ni thnh c t t,
v c dn ca Thin Cha na : mt iu khng th thy ni mt t t ch tr mt n
th.
Vic ku gi tin tri l mt bin c ring bit, khng trong khung kh o Yahv c
truyn t xa n nay. Mt can thip mi ca Thin Cha, xut hin trong mt khong
thi gian c hn : Thi vng quyn m i. Bin c dn n mt loi vn mi :
Loi vn thut thin triu theo ngi th nht - trnh thut ti- hn nhng li than
vn hay t n xa nay vn dng ti, nhng th ti l th ti chung cho mi
ngi. Ci ti ni tin tri mi hn l mt ci g c nht, khng mt ngi no ni
c iu tin tri ni khi dng ti. V hnh nh tin tri cng bit l ci g v song,
c o v cm thy phi bin chnh cho nhng ci g t k ni thin triu mnh.
cng l mt l do son ra trnh thut v thin triu.
Yb 4:12-17 :
Mt on t vic chu mc khi vi nhng trng thi bn ngoi. Kiu t chc l da trn
truyn thng cc tin tri. Thi c mc khi : m - Mc khi bo hiu bng s xao
xuyn, y ny kinh hi, cc gic quan b xc ng, trc tin l xc gic, n th gic, ri
thnh gic.
V ngoi ra cn ging bng nhng vic tng trng : Coi : Introd, la Bible, I, 480-481.
Du hiu lm b ngoi :
- C th c tnh cch in hnh cng c gio hun. Mt phng tin gio dc.
- Nhng trong cc vic tin tri lm khng th ch c ngha nh th v lm khi vic
lm c lu trc khi c li gii thch. Vy y cn phi n mt quan nim
khc : Du hiu bn ngoi th hin c thc ti, to nn bin c. Vy du hiu
tin tri lm khng ch l km theo li ging, m l mt hnh bng dn n s
kin s n. Du hiu nh th c tnh cch che giu hn l t by t tng. Vy
vic lm tng trng nhiu khi phi hiu nh mt sc to ra lch s (Ys 20:3; Ez
24:15). Nhng cng c khi vic c tnh cch mt li cnh co (v nh vy vic
kia cn c th trnh c).
Ting dng :
lam ch qu kh hay v lai xa vi.
th mt lc, mt bui, mt khong thi gian
(Mi 5:2 - lc sinh ; Kn 29:7 - thi ui chin; 2S 11:1 - lc cc vua thn chinh nh
gic. Hg 1:4; Tv 1:3; 104:27). Chung chung, mi bin c c thi ca mnh nh, bin
c phi c thi bui, thi bui phi c bin c. Bi vn s nht nht u c thi c
bui (Gv3:1tt). Khn ngoan l ng hng mt thi bui nh cho s vt v vic
lm, con mt tinh nhn ra Kairos b n (Tv 31:6 tempora : i ngi l mt
chui thi bui kt li).
Quan nim thi gian hin i ngm ngm di nh hng Kit gio : c tn th. Dng
thi gian tin mi cho n mt mt cng no . Mt cng l h v, hay l thnh tu
ty tro lu t tng. Quan nim c thi cha bit. Hilp vy, m Israel c
thi cng vy : Kn 8:2 hnh nh khng ngh n tng lai, hay tng lai ch l hin ti
Israel c quan nim ring v lch s ca mnh t thi cc Thm phn. Quan nim
s c trnh by kiu ny kiu khc, nhng iu cn bn bt di bt dch : Lch s ca
Israel ct thit l Thin Cha lp y cc thi cc bui bng cng vic ca Ngi, s
hng dn ca Ngi. Hoch lch s Israel lun lun ko di v trc cng nh v
sau :
-E :Gi y nguyn lch s c : t t ph cho n vic chim Canaan.
-YP :Xa hn v qu kh : lch s ln n to thnh.
- Th lut s:Lch s c khi s vi Ms, nhng sut c thi vng quyn v kt
thc ti tai ha 587.
- K s :Xa hn c. Hoch i t ngi th nht cho n thi sau lu y.
Nh th, hai bo qun trit thi gian trong nhn gii thn hc c pht trin thm lun.
Hoch cng thm bao la hn. Nhng cc phc ha trn vn cha bao qut ly c lch
s hon cu. n aniel ta mi thy thn hc lch s mi c mt nhn gii tng qut trn
ht mi bin c trn gian. Cn Kn 1, mt cch hm n vch ra khi im ca lch s.
1.4 Thnh s v l bi
Nn n s xung t gia quan nim l bi v lch s. L bi - i ngi d l phi
trong tm trng ng thi vi thnh tch din li : Vic ng thi ha, hay hin ti
ha mi t ngi ta vo chnh trong kch thnh. Cn lch s sp t s kin, cho du
l thnh tch theo ng thi gian c trc c sau, c khc vi ci lc ti ang sng. Hin
ti ha b ph v? Chc rng c mt thi lp trng i bn vo statu quo/hin trng,
hu nh khng bit n nhau. Nhng ngi ta l mt, khng th gi y nguyn hai lot t
tng i chi nhau nh vy mt cch thn nhin. Nu ch c mt bin c, bin c
em khi l bi i na, th vic hin ti ha vn cn c c tip tc. Nhng nu l mt lot
bin c i phi c trc c sau, c cch qung vi ngi hin ti, th hin ti ha mt
ngy kia s b cm thy mt ci g gi to. Lch s ch c mt chiu v khng h tr li y
nh c. Ny ra khi khu vc thnh ca l bi, bin c tr nn i tng cho suy ngh v
nh gi : Ni chp hay phn tch, v vch ra nhng chp nh (th d : nh nhng Giao
c ca P).
Quan nim lch s c th l hu qu ca vic gim bt cht phc trong s hin ti ha ca
l bi, nhng cng c th l dp lm cho s hp dn ca l bi suy gim i. D sao cng
c s khng hong v l bi (sc hin ti ha b nghi vn). Cc li trong Th lut cho
thy th h cm thy mnh qu xa vi th h nhng ngi kt giao Sinai ri.
Bi Giao c mun c hiu lc th phi t trn lp trng mi : Tl 5:2t; 29:9-14. Ta
thy din gi c gng thuyt phc ph cc hoi nghi v tnh cch hin ti ca Giao c
xa. Hm nay trng cu c dng n. V thc s ngi ta thnh thc t vn
v khong cch gia cc th h tin khi v th h hu sinh (coi Ys 21:43-45 v Thp
2:10). Coi Nh 8-9 : s thuyt phc v cam kt gi Giao c.
Hn ai ht, cc tin tri tnh thc chim nghim cc tro lu ng thi din ra trong th
gii ng thi ca h. Thi ca h rt uyn chuyn lun lun thch ng kp vi
thi th. Nhng ngi thin cn c th cho h l mu thun vi chnh mnh h.
Li ging ca h c lin lc mt thit vi cc bin c :
- Amos, Ysaya : Vi mi nguy him thng trc l quc Assur.
- Yrmya : Ci ha ang ngm e Israel v Babylon.
- Ysaya-II : Vi vic xut hin ca Kyr, vua Bat.
- Haggai, Zacarya : Vi nhng xao ng trong quc Bat xy ra li 522-520.
Cnh chung theo ngha hp khng p dng chnh ng cho mt chng Cu c no,
hung chi l ni cc tin tri. c im ca tn th tin tri l tnh cch hin ti, mong i
mt tng lai st gn bn khng ni r n cng tn ca lch s hay thi gian - Nhng
li tin bo ca h c mang tnh cch chung cc, tuy vn cn trong lch s. Li bo
da trn s i chiu thi ny v thi s n, v gia 2 thi l s gin on : Trc
ci gin on l thi ny, thi cc tin tri ln n, v Thin Cha ph hy; sau ci
gin on l iu mi Thin Cha tc to.
Nh th khng thy phn bit hot ng ca Thin Cha trong lch s v mt hot ng
cng tn lch s, nhng iu ct yu l nhn c gin on, n i phi ni rng iu
s n khng th coi c nh lin tc, ng loi vi iu c t trc n ci
ginon: m tch hng, trng khng, bi xy ra iu gi l phn xt tc l
mi bo m, an ton gi di b qut sch, iu s n l ci g mi hn.
3. Ngy ca Yahv
Mt thnh phn ct yu ca chung lun ni cc tin tri. Nu bit c do lai ca quan
nim, ta s hiu r hn chnh quan nim. Cc on sm ngn ni n YOM YAHWEH :
- Ys 2:12; 13:6 9; 22:5; 34:8
- Yr 46:10;
- Ez 7:19; 13:5; 30:3;
- Y 1:15; 2:1 11; 3:4; 4:14
- Am 5:18-20;
- Ab 15;
- So 1:7 8 14-18;
- Za 14:1.
Nhng mun kho st cho nhm, th phi n c mch lc trong ting Ngy
Yahv xut hin. Xt v mt ny th cc cu danh ting nh Am 5:18-20 v Ys 2:9tt
khng lm sng t vn .
TOT YU
1.2 Va ni ti :
Ngay trong lch s Thin Cha can thip thc hin nh sau cng, cc tin tri soi
sng cho bit hiu lch s theo quan nim ca Thin Cha. V th cc tin tri ln ln vi
lch s ng thi h cnh co, ngm e, khch l. Nhiu khi h lm cch nghch
nhin : Khi ngi ta an ton, hng khi, th h bo ha khi ngi ta tht vng, th h
bo n tha th, thi phc hng, khi thng. ngha lin tc gia ha v phc c
thnh hnh trong nim s st (do lai t thnh chin, quan nim mc ly ngha
chung lun v Hi Thnh) ( nim Dn ca Thin Cha c thing ling hn, dn n
nim Hi thnh) v v Cha Kit (S st chn tht cui cng l chnh Cha Kit). Nh
th Israel sng mt cch no mu nhim cht v sng li ca Cha Kit trong lch s
ca mnh.
V nh Thin Cha l i n ni gii ha ( coi CONGAR Y. VRaie et fausse rforme...
136ss.)
Cc tin tri lun lun phn khng thi , lun lun nhc li rng : c ch bn ngoi
phi ty thuc ngha ca chng, ch vit phi ty vo tinh thn, phng th ty vo cu
cnh, nghi tit ty vo lng tm thc (coi Mk 2,27). Hnh thc b ngoi l mi nguy
ca nghi tit, v nghi tit lin kt vi t chc t t. Bi tin tri thng gp chng i
ni hng t t (Am 7:12t; Yr 26).
Cc tin tri c nhim v gi pht trin, qu quyt rng qua nhng hnh thc c, v
c y chun na, cn c ting gi ca nguyn l, ca tng sng ng. Hnh thc, qui
ch cng l n hu ca Thin Cha, nhng cha phi l mc ch phi i n : nn cc
tin tri dng kiu bin chng c m li khng : n th, nh David, t l, dn Cha,
Giao c... u l nhng thc ti c, ni li ha thc hin, nhng thc s khng
hn nh th : cn g xa hn na. n th xy ct do tay Salmon l nh ca Thin
Cha nhng Thin Cha s hy hoi n th (Mi 1:2-7; Ez 9:3; 10:18; Yr 7:11-16;
26:18) nhng Thin Cha s lun gia dn ca Ngi (cho du h b i y) (Yr 3:16;
Ys 46:1; Hg 2:3-9; Az 6:12-15), ri s c mt n th mi, em n mi phc lnh (Ez
43:4-9; Za 14:8; Ys 60:1) (coi : CONGAR, Le mystre du Temple).
Hc cc tin tri nn :
1. Sm ngn khng nn c nh mt tn th siu thi gian. Nhng li tin tri
thng l i thoi hng hi nhit nng vi ngi mt thi nht nh vch ra cho h
thy v tr ca h trc mt Thin Cha.
2. Di nhng kiu din gii t tng rt to bo, rt mi m i vi truyn
thng, h hng cht vn truyn thng ca Israel. Ha him lm mi trnh by mt o
l theo kiu suy lun. Ct thit l h thng co cho ngi ng thi nh ca Yav
trong nhng hon cnh c bit : h p dng ty hon cnh mt t tng cn bn.
3. Li rao ging ca cc tin tri khng th coi nh mt h thng. Nhng mi sm
ngn l Li Yav duy nht, di nhng hnh thc ny khc, ty ngi, ty hon cnh m
thch ng.
4. Nhng chung chung nhng yu t ny c thy din ra li :
- Li Yahv y l mt li cnh chung ca Yahv trn dn Ngi.
- Bi cnh l xt li truyn thng n la chn ca Israel.
- Thch ng vi tnh cnh ring ca dn (ti li, hay khn n).
AMOS
I. THIN TRIU.
Teqoa : 18 km pha Nam Yrusalem (by gi l thuc lng Sair), thuc sa mc Yua
nhng khng phi l ho lnh, t thi Rbam c n v trm lnh canh.
Amos (cng nh Amasyah : Amasa - Yahv nng , h ph).
Hnh tch chng ta khng bit g ngoi t chi tit : Thi hot ng (1:1), ngh nghip
(nng gia) v vic xy ra ti Bthel (7:10tt). on thm ta c th coi Amos nh mt
ngi nng gia kh gi.
7:14 : Amos khng thuc mt phng tin tri no. Li khng mun h gi hng tin
tri, nhng cho thy s k l l Amos, mt nng gia, m cng thnh mt v tin tri. Mt
phng sch k l ca Yahv. Thin triu l mt s kin, ngi ta khng th bn lun g
c. Thin triu ca Amos c l c lin lc vi 5 th kin : 7:1-9; 8:1-3; 9:1-4.
Cu 1:2 - Mt li sm c tnh cch chng trnh hng dn li rao ging ca Amos (coi
Steinmann, Le prophtisme biblique, 146) - Mt hnh nh rt y ngha m cng mnh
m l lng. V tng, ng l ca Th lut th : Sion trung tm tn gio, Ngai ca
Yahv cai qun ton dn Bc cng nh Nam.
Nhng sm ngn ny, cng nh th kin trn khng cho ta i xa hn vo tn s Israel
s xy ra lm sao? c bit mt cng ca d nh ni Thin Cha, tin tri phi bt u
suy ngh. Amos sng gia mt dn mang n t : Tin tri m mt ra thy mi s u
bin khc, nhng t oan l ra c. Tin tri suy ngh v duyn do ca tai ha Yahv ngm
e trn dn. Vic suy ngh em v :
Th kin cho tin tri bit Yahv khng cn tha th cho Israel na. Nhng Israel lm g
ng n ca ngha n ? Duyn do ca n pht, tin tri trnh by ni li cnh co,
mng trch, tc l nhng li i trc li hm da. Li hm da hu nh khng thay i
v ni dung (iu tin tri bit c trong th kin, v c din li ni ha chin tranh
v lu y). Cn li qu trch, cnh co th lun lun uyn chuyn, xoay mi chiu
cho thy cc kha cnh, cc thi bui, cc kiu c x bnh thng hay l k ca sinh hot
nhn loi, nh php vo chnh i sng c th, v vch ra mt cch khng n nang d
gi. l cc li co ti : chung chung ti trng c qui v hai iu :
1.2. Cu 3:2 :
Nhng ti ca Israel cn nng hn nhiu, v Yahv chn dn : h c Ngi yu
mn v kt thn (Bit!) V tin tri vch ra cc ti ca Israel : p bc ca hng giu c,
cm quyn trn dn en :
Cu 8:4-7 : Nhng kiu li c cng bng, nhng cch trc li man tr. Trong khi h
yn tm c hnh ci o ca h : Hnh hng l bi : 4:4t; 5:4-6; 5:21-27 (cu 5:25 phi
chm chc m hiu : khng phi l trong sa mc Israel cha bit n t l, nhng nhng
t l kia khc xa kiu ca Israel hin ti : n s gin lc).
2. Mt tn gio qu t ti
Li ging c tnh cch kch ca cc tin tri tt nhin c tnh cch cc oan mt chiu,
khng t tt c tnh hnh tn gio Israel. Nhng d sao s sa a v tn gio trong Israel
n giai on trm trng. Amos ln n cch ring hng thng lu kh gi : H sng
cch v t v t mn trong sung sng. Li trch mc v tnh ham sung sng ny khng
phi do mt ngi thch kh hnh, khinh ca ph vn. Israel xa khng th, h coi mi
ca ci trn i nh n hu ca Yahv. Nn li trch mc ca Amos ni ln mt t oan
g khot c sinh hot Israel su thm lm :
Cu 6:6 - Mt li trch kh l.
Tin tri ngh n nhng bt cng trong x hi. Nhng con mt ngi i xa hn mt vi
iu bt cng. S mc nt m r su thm ni y lng. V khng c lut no cm
nm ging sang qu, hay xoa du thng hng u; cng khng thy c lut no bt
HS
Introd. la Bible I. 493-500 (Steinmann J. Le prophtisme. Biblique. 187-240.
DBS.VI, 926-940 Ose (A.Gelin)
THI BUI :
HS:
Tnh tnh :
c sc l nhit tnh, thn i. Li ni st sng nng hi. Khng c mt tin tri no c
ging thm tha nh Hs.
Coi : Osty (Amos Ose) (Bible de J.fascicule) tr.65 (c sc).
LI GING CA HS
I. S SA A TN GIO.
ch s sa a v tn gio, Israel ha theo Canaan, tin tri dng nim gian dm,
ngoi tnh. Ting dng din ra : Lin lc bt kh phn gia Yahv v Israel, v mt trt
s nhm gm cc nghi tit sn lc v th thnh dm ca sng bi Baal. Nhng khng ch
c m ch n nghi tit dm dt Canaan m thi, m cn ht cc kiu th quy (nghch
vi iu rn th nht v th hai ca thp gii - 4:12 17; 8:4-6; 13:2). Israel an c lc
nghip trong vng canh th (Tl 32:15tt), v tng rng cc n lc l nh cc Baal
m c, khng nhn nhn ra rng mi s u bi Yahv (2:10) - Mt qu quyt ng ly
lm l : Hs thm nh mt cch tch cc cc gi tr vn minh. L ra Israel th n ri th
phi bit rng, nh n lc mnh trong a v tuyn xng c tin trung thnh vi
Thin Cha giao c. Thi ca Hs v th khng th ni thng nh Humbert P.
Ose, le prophte bdouin (nn so vi thi nhm Rekab) (Yr 35).
CH GII Hs 1-3
1. Vn hn nhn ca Hs : Cc kiu gii thch :
- Hn nhn tng tng, ch c ngha bng. Hin nay khng cn my ngi nhn, v
t nt ca trnh thut khng th by t (Gomer, 2 trai 1 gi, tin tr ly v) mt t d
cn g phi thut li hai ln.
- Nu l chuyn tht, th :
+ Hs ci hai v khc nhau (Th. Hieronym, Dom Calmet, B. Dhum, D.Busy).
Khng g ngn tr v thi tc thi i. Nhng on 3 khng ni thm v ngi v, gi
thit l c gi s bit nh on 1.
2. on 1 :
Cng vi on 3: trnh thut v mt vic c tnh cch tng trng : Hnh vi triu bo
(c im :
1. Lnh Thin Cha dy lm mt vic
2. ngha ca vic lm
Trnh thut thng thm : Tin tri thi hnh lm sao (c khi thiu).
Tc gi : Khi so vi on 3, ta phi ni chc l khng do chnh tin tri, nhng phi l
mt ngi ng thi, mt chng nhn tin (bit r nhng vic gia t ca tin tri, v v
con ci).
Cu 4 : Tiu hy triu i.
Yzel : Ly mt tn t (thnh) - khng h dng cho ngi ta t tn - Nn mt b n
lm ngi ta thc mc v ko n nhiu kiu tr li ca tin tri (1:5 2:2 24 25).
m ch n cc ti c hung tn ca Yhu (842-815), coi 2V 9:24 33 27; 10:7 14. So vi
2V 10:30. Kiu cp quyn nh Yhu, i vi Hs l mt vic hoang dm ry b
Yahv. Mt vng quyn trong Dn Cha m li xy dng trn m mu th th no
cng b Yahv ph nhn.
Cu 7 : Mt cu ch thm.
Chc khng do tay tc gi, m l mt son gi (nhng phi trc 587) khng r c m
ch n vic Senakrib phi rt lui khi (Yua) (Yrusalem) nm 689/8 khng? (2V
19:32-34; Ys 29:5tt; 30:7).
Hs 2:4-17.
Mt tiu tit c tnh cch duy nht theo ti ging dy : Mt t d t u ch cui.
Nhng xt hnh vn th phi ni n gm c nhiu tit khc nhau 4a 4b-5 6-7 10 11-15
16-17.
Th vn :
Theo nhng th tc thng din ra ni cc v kin Ngoi tnh ni cc ta n (ni ca
thnh) thi : Ngi chng b phn ku c con ci n lm chng co ti (4a). Li cnh
co ti hu cho ngi c ti (4b) Sau li hm da trng tr thng tay nu c ngoan
c (5-6). Sau trnh thut din ra : Nhng nhn v ca n trng (cc cu 7 10 15b) v
n trng (dn vo bng ting bi cho nn : cc cu 8-9 11-15 16-17). Nhng li kt
thc cng nh li cnh co, ngha l th tc ca v kin c tnh cch mt cuc dn ha.
Tin tri dng th vn mt cch d di, th nn Yahv y va l nguyn co, thm
phn, ngi thi hnh n pht, ngi dn ha (Tl 22:21 phi l nhiu ngi khc nhau).
Tit ny phi vit vo mt thi kinh t cn thnh vng, cc l bi cn din ra bnh
thng ng khc ging vi on 1 nn phi t vo nhng nm cui cng triu
Yrbam II.
Cu 5 : Lt trn :
m ch n phn v chng phi lo cho v c o xng, ly d ri, chng khng cn phn v
(Xh 21:10 : lut hn nhn Tiu ). Nh khi sinh ra : Chng nhng trn trung, m l
cn bt lc, khng trng sng na. Na cui cu y ni r ra hnh pht l t ai li thnh
sa mc, kh chy.
Hs y s dng thn thoi Canaan (v nhiu dn khc, coi Van der Leeuw, La
religion... 83-84 : t so snh vi ngi m): mun ni t ai Israel c hoa mu l do
t Yahv m n.
Cu 6 : Hnh nh l ph ch
cho thy con ci cng khng khc g m : cng mt l ngoi tnh.
Cu 8 :
Cu 8-9 - Nhiu tc gi t sau cu 15 (Oort, condamin, Procksch, Bible de Jrusalem).
Chc rng, cu10 i vi c.7 hn Nhng ng khc cu 16 khng xui vi cu 9, v 9b
i phi c 7b. Th nn : c y nguyn vn bn, v bit rng : cc cu ny c duy nht
v ch , ch khng duy nht v hnh vn.
Chung :
S kin cn bn (lun lun dn Cha phi suy ngm) : Thin Cha au kh trc nhng
tnh ngha ngang tri ca Israel. Lng mn ca Ngi au kh, nn Thin Cha li ly
lng mn c chinh phc li lng mn ca Israel. Mun din by iu , tin tri dng
t d ngi n b ngoi tnh mt cch trit . T d ny ra vi mt ti thn
thoi v hn nhn gia cc thn. Nhng thay v mt n thn, th c mt dn lch s :
bi thn thoi thnh ra v hi, v bin thnh mt t d kch rt him vo thn
thoi Canaan xm nhp vo dn Israel. C khc t nhng phng sch Yahv dng
t nh : chinh phc li Israel : li cnh co b t thn m hi ci, ph hy nhng dp
Hs 2:18-25.
Sau tp nhiu mnh vn (ngi th dng i lun, ch cng nh nhn vt, hu nh mt
cu u khc). Ni chung su tp : Chnh Thin Cha ni v tt c cc cu u mun
ha Ngy cu ri ca Thin Cha.
18 Ct ngha ting ng p ca 17b
19 Cho thy thi mi ca Israel l vic ca Yahv 98t 11-15 16t).
21t Ct ngha vic chinh phc li Israel nh mt vic nh hn (16)
20 23-25 ly li 17a.
Tc gi cc sm ngn l Hs, nhng su tp v cch ni cu (ngy ...) l ca son gi.
Cu 19 : ni r n sng bi hn hp.
Vic tuyn tn v Yahv khng phi l cng nghip Israel, nhng vic ca Yahv.
Nhc n tn : Tc l long trng ku khn khi l bi, hay rao ging nhn danh v thn.
Nhng li ny phn chiu li tnh trng nm 733 : Chin tranh ph tan hoang ha th
d cng ng s lm hi cho ngi ta (mnh th) cho vn tc (chim chc), cho ng
rung (th b st).
Cu 25 :
i danh t Hipri (TM, LXX) l ging ci. Cc tc gi thng i thnh ging c
hip vi Yzreel (c.24). Nhng hai bn khc nhau (c.24 : Yzreel c nhm li, cn c.25 :
Yzreel c gieo xung), nn hnh nh mt phn ca sm ngn mai mt (trong c
ni n m ca Yzreel?).
Chung :
Su tp cc li sm c v li ngy y : Thi Yahv thc thi li nh thng xt ca
Ngi. Trong ngy y c mt Giao c mi (mt lin lc mi : hn nhn (31t), giao c
(25), hay c nhm li (23t) v Israel p li). Mi ! v mi s u lm li khc. To
nn mt sinh hot mi (va ni tm, va ngoi gii).
Hs 2:1-3
Theo kiu hnh vn, th phi t cc cu ny sau 2:4-25, chiu theo trnh t li rao ging
ca Hs Ngy ln lao Yzreel, lin lc vi li v Yzreel 2:23-25.
Hon cnh cng thuc bin c nm 733: Tin tri nhc li li ha cu thot, nhng mt
m m nhn n vng Izreel, ni n pht ca Yav hin t.
Son gi t cc cu ny ln u, cho thy tin tri khng ch ging phn xt (on
1) thi. Cn c tia sng hi vng.
Cu 2 : Vn mng mi ca Israel.
1. Hp nht gia Yua v Israel. Ez 37:21 em v thi sau lu y. y khng cn
phi hiu v lu y, c th ly bi cnh chnh tr 734 chng nhng Yua-Israel tch
i, m cn l cu ch. l du ch n pht ca Yahv. Thi cu thot : cu ch v
chia r chm dt.
2. H cng chn mt u : hp mt vi nhng ngi phn ly. Hs khng
dng vua (ch dng trong nhng li n pht) y, u nhc li thi trc vng
quyn (Ds 14,4; Thp 11,8) : nhng th lnh trong Giao hiu. Chn th lnh kt thc vic
thng nht.
3. H s ln t t : c ct ngha.
- C ngi hiu theo Ez 37:21t em v thi lu y. Nhng t trong Hs
thng ch x Palestine, nh th khng th hiu b ni lu y m v.
- C ngi hiu v cuc hnh hng cnh chung. Nhng ngha qu do phng
on V li hnh hng n ni no?
V ngy Yzreel tht ln lao : Ngy gieo vi ca Yahv thnh cng v i, l do cho vic
tng dn s 2:1a. Nhng vi cu trn, th y l l do : Israel t do, thng nht trong t,
lm ch t, sau khi Thin Cha em nhng ngi b pht lu tr v (gieo 2:25a).
ng khc c th tin tri cn hiu : Mt trt ton thng gii phng dn din ti cnh ng
chin trng tr danh Yzreel, cng nh Ys 9:3 ni n Ngy Maian i chiu
vi ngy bi trn 1:5.
Cu 3 : Li khuyn nh :
Hy x i vi nhau (Israel v Yua hin thi) trong vin tng giao c mi (Ammy :
/Dn ta), v lng thng xt (Ruhamah / c thng oi).
Chung :
Bo ngy cu thot s n, nhng c im l dn s tng thm l lng, s hp nht gia
ngi phn ly, di mt quyn hng dn, trong s t do ni x s. Li ni cho mt
dn b p bc, nh bi, m bn trong li chia r, gy hi vng, v c gng lt s chia
r hin ti di vin tng n hu ca Yahv s lm cho dn.
Ch ct yu ni ting yu mn.
Lng yu mn ca Yahv : mu mc cho lng yu mn ca tin tri, tng phn vi
nhng tnh nhn khc. Lng yu mn ln lao chng no thy c ni hnh vi tin
bo ca Hs. Tl 24:1tt (Lv 21:7) cm vic . Vic L lut khng th lm, th Thin
Cha lm (Rm 8:3 0 Yr 3:1 / 3:22 4,: Ez 16:32tt; 2337tt ha li Hs).
Lng yu mn khng hi ht : khng khinh r chnh mnh, cng nh khng h gi
ngi mnh yu, bi 2-3/4) : nghim khc v yu, v hnh phc ngi mnh yu (so
cu 3:1 vi 3:5).
1. Cc t t.
Hs ch trng n tn gio Israel nn hng t t c nhc n cch ring, nhng s sa
a ca h qu nng (Hs 4:6 9; 5:1; 6:9). iu tin tri thy thiu hn c l da ath
Elohim (bit Thin Cha). Khng phi mt khoa thn hc tru tng, cng khng phi
ch l thi bn trong i vi Yahv, nhng mt ci g cn bn cng nh Torah (Hs
4:6) : mt cch bit Yahv m Israel mai mt, nn ra khn n, bi ting ch
n s am tng v nhng vic Yahv lm trong lch s (11:1 9:10 13:5t 2:10) v
Giao c vi Yahv (8:1 6:7). Vy ti ca hng t t l c qun, b l nhng d
kin ca truyn thng v gio hun c ban mt trt vi mc khi v Yahv nh
Thin Cha giao c. Torah l cch Yahv hng dn ng li cho Israel n s sng
(Tl 32:47), nn hng t t sau nhng nhim v ct thit ca mnh th li ko dn vo
dit vong.
Cu 12 : Hs ch nho m t ci in di ca dn.
Dn b m hoc bi mt thn dm (nh th qu nhp) : Hng h t b m.
III. SM BO HA PHC
1. Ha :
Hs thng m ch, ch khng ni r. t khi tin tri t ch xc l thuc bin c lch s
no : Tai ng do ch th (8:3; 10:14t; 11:6; 13:15), c khi lu y (l l chng nhng
n Assur, m li qua c Aicp : 9:3 6; 8:13; 11:5). Nhng tin tri quan nim iu mt
cch cu tro nhn qu ng p cht ch (5:4t; 7:2) : Mt th quan nim bng lm d
chu. Nhng khng phi v th m tin tri ngh n mt lut v danh chi phi s mng
Israel. Khng ! ch c Yahv : Ngi nh li cc vic ca dn (7:2 : trc mt Ngi)
(8:13; 9:2). Phn xt khng c t c th bng bin c lch s no, y l v c li tin tri
u hng n iu ny : Yahv by gi chng li dn ca Ngi : Ngi s sa tr (5:2),
s nn s t hung d (5:14), nn nh ngi sn th (5:2 12; 7:12). ng trc dung mo
, th mi kiu thi hnh hnh pht trong lch s khng cn ng k.
2. Phc.
Li bo ha qu ni bt, nn nhiu tc gi mun b ngoi cc li bo phc nh do tay
son gi ch thm. Bo phc li khng phi l gim gi tr ca nhng li sm kia sao?
Nu nhng ngi b ln n b tru dit, nh n ra, th bo phc li cn c ngha g?
V th phi nhn rng c nhiu thnh gi khc nhau, nhng ch c mt Israel. Israel ca
Thin Cha gy ln ni lng ca Thin Cha va thnh n va yu mn. Tin tri nh
th chn mch, nghe tim lng ca Yahv m tht ra nhng li bt h, khng h gp ni
tin tri no khc ( Hs 11:8t)
Cu 9 : Thin Cha khng thi hnh n thnh n ca Ngi cho n tiu dit.
Ngi trung thnh vi lng mn ca Ngi (11:1). L do : Thin Cha l Thin Cha, l
ng Thnh, khng phi nh mt ngi, hon ton ty thuc vo phn ng ca ngi i
din c x. Ngi lm ch nh ca Ngi, c s thnh n ca Ngi. ng
quan nim v s thnh thin ca Yahv ni Hs : Khng phi ni n pht m l
ni nh cu thot : S thnh thin mi chng t chnh mnh l g (Ys 40:25tt).
3. Sa dy :
YSAYA - MIKA
YSAYA
Coi Introduction la Bible I. 501-512.
DBS IV, 647ss (Isaie, par A.Feuillet)
Coi Introd. la Bible I, 507 :
Ys 6 : TH KIN KHAI MC
Coi : Ph. Bguerie... Etudes sur les prophtes dIsrael 9-51 (Lectio divina 14).
6:1-4. Th kin
Ni r nm :
Nm Osya cht (742 hay 740, c ngi mun hn 736/5). Nhng khng th bit l trc
hay sau khi Osya cht. Nhng phi nh l Ytam cm quyn c l t 758/7, v Osya
cht v mc bnh.
Kiu trnh thut v thin triu :
Ysaya cng theo mt truyn thng vi Mika ben Ymla (1V 22:19tt) v Ezkiel (Ez 1-3) :
mt quan nim cn bn l mt cuc tn phong gia nhng thin thn trong triu nh ca
Thin Cha. 1V 22:19tt : Triu nh bn lun, cho n khi Thn Kh ra mt v ngh.
ngh c Yahv chp thun, v Thn Kh c sai i. Trong Ysaya : Yahv trn
ngai, trong n th. Nhng tin tri s khng t nhiu, bt qu n o chong di chn
Yahv. Nh th, Ysaya khng ngng mt ln, v quang cnh chng bao lu nn nh m
ti gia nhng khi hng. Th gic gim phn, nhng thnh gic rt ni : Ting hoan h
ca Seraphim lm rung ng c in th... Trc gic v ti L nghi ty u. V sau l
vic tn phong s gi : Ysaya sn sng lnh nhn vic y thc. Khng c quang cnh
thin triu no uy nghi lng ly bng trnh thut ca Ysaya. Trnh thut Ezekiel tuy phc
tp nhng cui cng cng thuc mt nghi tro : Yahv vinh hin gia cc thin thn
trao s mng cho tin tri.
Ti thy :
Ngn gn, nhng by t mt iu kinh khip i vi tm tnh Israel xa thy Yahv.
Tin tri khng ni Ngi thy th no. Mi s u quay v i tng, ch khng suy
ngh trn hin tng tm l. Yahv ng trn ngai, nh vua thin quc ang thi hnh
vng quyn ca Ngi. Quyn cao c ca Ngi c ng ni Ngai cao, trn b cao;
v a v ln lao v uy nghi ca Yahv c ng ni o chong ca Ngi, ta lan c
thnh in, hnh nh n c ni Ysaya ng.
Theo ting ni, th kin din ra trong n th Yrusalem. Ni ca Yahv l tri cao,
nhng Ngi hin ra cho k n yt kin Ngi ni n th di t. C th Ysaya c
ngh n quan nim thn hin trong phng v ni n th, cch ring vo dp l ln hn
c (Hag) : l ma thu - nhiu tc gi nhn l ng quang ca Yahv. Tuy gi thit cn
khng chc, nhng chng ta s thy Ysaya s dng nhiu quan nim thnh truyn
thng trong dn.
Ysaya c l trong n th, hay ni gi l ulam. Khng bit dt khot tin tri c lin lc
g vi nhn vin n th hay khng.
Di o chong ca Yav, ly c n th :
C l nhn my khi ngn ngt vt hy sinh : Tin tri chuyn n tng : Di o ca
Thin Cha. My khi che khut s uy nghi ca Thin Cha ng trong Ni cc thnh
(Debir) di mt khong u m tranh ti tranh sng.
Seraphim :
Nh vua trn gian c nh thn, th Yahv cng c Seraphim h v, nh triu nh ca
Ngi. S - v cu 3 nn c th hiu l 2 Sraphim. Ysaya c th nhn thy 2 Seraphim
ging cnh trn Hm bia, mng tng thy c sau bc trng, ngn gia Hekal v
Debir. Nhng i chiu vi 1V 22:19 v gc hnh nh mt triu nh, th phi ni nh
sch cc vua :Cc o binh trn tri. Cu 6 cng cho php hiu nh th. Hnh th : c th
so snh vi shedu v lamassu ca Lng h a (coi ANEP 646 647 651 : cc kiu thn
c cnh) ; Ysaya : chc l mt ngi v tay (c.6).
Ngoi ra th tranh lun : Ys 14:29; 30:6; Ds 21:6; Tl 8:15 : Hnh rn. Nhng theo t
nguyn : Nhng vt nng la v sng lng. C ch ca Seraphim : lnh che mnh : mt
(h cng nh ngi ta : Thy uy nghi ca Thin Cha c th cht c) v sinh thc kh
(chn : kiu ni nh). C ch ca Seraphim c ha theo kiu thng thng ca th
gii thi . Nhng ngha : s khc bit v cng gia Thin Cha v mi th to : l
cch cho cm thy s thnh thin ca Thin Cha.
Cu 3 : Quan trng.
Cc ting Saint, Gloire
(coi Vocabulaire de thologie biblique Diction. encyclopdiq. de la Bible).
Khung cnh :
n th nh m ti than hng rc ni hng n Bng rc sng nh chp la
Thin Cha oai nghi trn ngai cm bo ca Ngi bung th lp c Hekal o binh
thin thn sng lng quy qun. Sau : li ca ngi ca cc Seraphim vang dy nh sm
st, n i c n th rung chuyn t nn mng, cnh ca nhy dng ln ni n bn l
ht bt tung ra.
Qadsh : 3 ln.
Ch c Thin Cha ng th ly, ch c Ngi l Thnh. Ku n 3 ln : Mi s thnh
thin u ni mt mnh Ngi. Ngi l ng khc hn (mi to vt). Ngi ta
khng th t mnh t thu Ngi. Ngi cch xa v cng, ng knh s, du Ngi c
ly lng thng oi chiu c n u i na, th Thin Cha quyn php, trn lnh, hon
ton ngoi s li dng, s dng ca bt k ai. Ngi c mnh lc thc thi quyn
cha t ca Ngi trn ton c v tr. Ngi l ng siu vit.
Yahweh sabaoth / Yahv cc c binh:
Nhn vo quyn php v bin ca Thin Cha, c th chng tr mi quyn nng trn
tri di t, v thi hnh mi nh ca Ngi. Ngun gc ting cn tranh lun. Vinh
quang Thin Cha lp y c a cu. Kabd (s trng vng, th gi ca Thin Cha) :
Thin Cha xa v ngn, m cng gn gi l lng. Mi thc ti u ni n ng dng
nn, ang bo tn v cai qun mi s (Tv 19:2t) v lch s mun dn cng hng v
Ngi l ng chi phi mi bin c (Ys 42:8). Nhng s vinh quang , i vi mt
ngi phm cng trong en ti, nh s hin din ca Yahv hon ton khut n i vi
Ysaya trc khi Thin Cha mc khi mnh ra cho ng. Thin Cha c t vinh quang ca
Ngi ra, ngi ta mi c th nhn thy c. S thnh thin ca Thin Cha ni c
l vinh quang tng n ca Ngi. Cn vinh quang ca Thin Cha, chnh l s thnh
thin ca Ngi gii by ra : Gii by ra hy dit nhng g l khng thnh thin, thi
hnh n ca Ngi trn ti li ; sau cng hin t ra rng vinh quang ca Ngi lp y
c a cu.
Cu 4 : Quan nim Cu c:
Vic Thin Cha hin hin l c tri t u rung chuyn, ni non nghing ng, khi m
mt, chp sng la : V tr bo Cha ca mnh n. y li ca ngi ca Seraphim cng
c hiu qu tng t ni n th, khi m mt. T by gi th kin nh chm trong my
khi.
6:5-7. Dn vo s v
Cu 5 : Xng th ti li mnh.
Tip xc vi s thnh thin, ri mi rt kt lun v thn phn mnh c : Ysaya bit
mnh l ti li, v bi b n cht. Khng ai thy Thin Cha m cn sng c (Xh
33:20; 19:21; Thp 6:22t; 13:22). Tc hiu Yahv Vua : Lin lc gia Thin Cha v dn
Israel l lin lc vua ti (phc tng, tun lnh Vua : che ch). Lin lc Ysaya v ton
dn khng gi. H l u. Tip xc vi th gii siu nhin mc khi, Ysaya c t
nhn tnh cnh khn n ca chnh mnh cng nh ca ton dn xng th n ca Thin
Cha l cng minh : K phn lon cng Vua ng phi t hnh.
6:8-13. Ku gi v sai i.
Nhng vic chun b xong : y l vic tn phong.
Cu 11 : Cho n bao gi :
ngha c th hiu vthi gian lm tin tri, hay v hu qu nh th ko di cho n
khi no. Li Thin Cha p li hng v hu qu hn.
Kiu ni ca tin tri :
Mt li than th (Tv 13:2; 74:10; 79:5; 80:5; 89:47; 90:13; Ha 1:2). V nh th tin tri
bt u ngay s v tin tri : Mt phn nhim v tin tri l chuyn cu cho dn (Am 7:2 5;
Yr 15:1). Ysaya nh vy xin tha th. Ysaya rt d dt v tnh cm bn trong mnh, khc
vi Yrmya. Thnh thong chng ta c vi chi tit nh, nhng cc iu cng cho
ta thy li rao ging n pht ca tin tri khng phi do mt lng cng ci, hn di, ca
mt ngi k d tch mnh khi x hi, nhng ch l hon ton vng phc Thin Cha v
mun cu vn dn mnh. Tin tri cm thy mnh lin i vi dn, v lun lun phi thng
mnh tun theo Thin Cha (8:11; 22:14).
Li Thin Cha p :
Khc t li ku xin ngm ngm trc ht l n pht nghim thng trn Israel v Yua
: Tn ph gm gh. D nhin gi thit gic gi, v bi trn.
Cu 13 : Cu ny cn tng thm gh s.
Du c lut khi n pht, cng cha gi l thot. S phn mi st li c so snh
vi mt gc cy tr tri c my mm mc ln, nhng li b d b ngom mt. Nhng khi
ni ngi ta l hon ton tuyt vng, th Thin Cha can thip : Gi ca n hu
n. thy t rng n cu thot khng phi l sc lc, ti tr ca ngi ta, nhng l ch
do t quyn php v lng trung tn ca Thin Cha.
T gc ny ra chi lc thnh.
Tranh lun v LXX khng c. Nn nhiu tc gi cho l thm sau.
Nhng phi ni l : LXX b chp sai.
Quan nim S st trong Ys 1:9; 11:1; 7:3. Chnh ni s st , tin tri t hi vng ca
mnh cng nh ca ton dn v c v tr. (Ch s st, coi Vocabulaire de thol. bibliq.
Reste).
Li ng nghim lm sao?
Thi gian s lu lc. Tin tri sut i s gp lun tai ic, mt thong manh. Tin tri s
thy Israel pha Bc bin mt (nh th 9 phn 10 sai mt). Nhng gc cn li l Yua
cng cn phi b tn ph gm gh na, cho n khi cc k cn li xng th ti li ca h
(23:42). V Thin Cha bt u thc hin iu ha v hi vng Israel : Thin Cha
trung tn khng b dn Ngi.
Cc li rao ging ca Ysaya rt i st vi lch s ng thi. Sp t cc sm ngn
theo trnh t lch s v iu cn thit hiu. Nhng khi ch gii tng chi tit, ta c
th sp t cc sm ngn theo truyn thng Ysaya di li.
ca cc li rao ging (sdqh - 1:21 26 27; 5:7 16 23; 9:6; 10:22; 28:17; Mishpat - 1:17
21 27; 4:4; 5:7 16; 9:6; 10:2; 16:5; 28:6 17).
Ys 5:1-7
Coi : Biblica 40 (1959) 259-266 :
H. Junker, Die literarische Art von Is 5,1-7).
- Tin tri khng ni v mnh, hay theo lnh Yahv, nhng v mt ngi bn. Dn
chng khng c qu sm l ngi bn li chnh l Yahv.
- Tin tri ht bi ca tht tnh ca ngi bn vi mt c tnh nhn tht trung. Nhng
lm sao dn chng khng c ng rng c tnh nhn, hay v hn th kia l chnh dn,
cho n khi thnh gi ng rng c tnh nhn tht trung kia ng b chc d ri, th li
Thin Cha phn xt tru dit c ban ra (c.7). Nh th tin tri gi vai tr ng t hng
i vi bn mnh : Lo lin lc gia cp tnh nhn lo ci hi cho n khi dn c du
v nh chng. Theo t cch , tin tri xut hin gia dn chng ang mi mit truy hoan
vo tun l vui nht ca Israel, v thm vo cuc vui, th ca mt bi th tnh. Vn
nho l mt hnh nh thng thng ch v hn th (Ds 2:15; 4:16t; 6:2t).
Cu 3-4 Khng phi l tin tri, m chnh ngi bn ln ting, ni vi dn chng trong
m hi, xin phn gii. Mt ln na, li khng phi ni ch vn nho, nhng ni vn
nho. Li ni ch ny lm theo mt kiu thnh gi ng mt ci g ng sau cu
truyn, v lut thng, mt v hn th tht trung, th lut r: Nm (Tl 22:23t). V li
dp y khng phi lc x n, lm sao chnh ng s li lm chng cho vic mnh c.
Nn dn chng cm thy c g khc l mt bi phong dao hi hc mua vui trong ngy
hi. Thnh gi nn bt.
thc Ysaya a thch cch ring (c khi kh nhn ra, v Ysaya bit thay i rt t nh cc
yu t ca truyn thng).
17:12-14 :
Cc dn tc nh nc lt o o trn n khi v. Nhng Yahv ch qut mt ting, v
chng t r xa u mt ! Khng xc nh : Sion, Yahv, dn tc xng nh, cch
chng tr. Cuc gii phng din ra trong m u m ti : T chp ti (Lc x chiu, th,
i! Kinh m!) v sng mai (trc tng sng : n ra khng!). Kiu hnh vn dng in
tch thn thoi : S xung t gia thn hn mang vi thn to ha (Marduk). Truyn
thng Ysaya dng tng t vi truyn thng cc bi ca Sion (Tv 46 48 76).
10:27-34 :
C tc gi cng hiu theo biu thc truyn thng Sion nhng hnh nh bi ca kt
thc vi cu 32. Cn 33t i lin vi 11:1-9. Nu th th bi ca t mt cuc tn cng
Yrusalem, v bo mt n pht (t nh chin tranh Syrie-Ephraim!).
14:28-32 :
Truyn thng cho Ysaya mt cu tr li y lng trng cy khc t mi lin
minh chnh tr (cc s gi Philitin dy lon vo thi 705, hay 715?) : Yahv thit lp
Sion, nhng k khn kh dn Ngi s n np .
14:24-27
Cng cho thy biu thc tng ng - Yahv th quyt tru dit Assur ni lnh th ca
Ngi.
Li ny cng c l thuc mt thi mi 30:27-33; 31:4-9.
29:1-8
Trnh by tnh cch nghch nhin ca vic can thip ca Yahv. Yahv ng ln chng
li Sion (vy hm xung quanh), Sion s b xu h tt bc (c.4). Nhng sau li c
hng khc cho vn mng Sion, Yahv can thip nh v bo, v nhng ch th Sion b
hay tn lon nh cng rc, nh ht bi.
Nhng cch x dng truyn thng Sion theo thn hc Ysaya ( sa cha tnh cch d
oan m qung ca truyn thng ) ta phi ly ni cc li sm nhn dp chin tranh
Syrie-Ephraim.
4: Li ny ng n mu chnh tr ca nh vua.
Li ca Ysaya c ngi hiu nh mt li khch l; hy thn nhin m ng u vi mi
iu bt trc, v c lo vic phng b mt cch can m. Nhng li khuyn khch
khng hp vi s mng tin tri ca Ysaya. Phi hiu theo th l thnh chin xa : Trc
khi ra trn thng c li hiu triu i Israel phi tin rng Yahv chin trn vi mnh, v
np ch th trong tay mnh ri. y Ysaya i Akhaz phi tin cy vo Yahv c
cu. Tin tri chng li nhng mu nh ngi phm cho l khn ngoan ca Akhaz.
Hnh nh s gi i Assur cha xut hnh. 2V 16:7 : Li s gi phi ni. Cch x tr ,
Ysaya coi l mt s bi phn vi Yahv (Xh 20:3) : Vua l con (Tv 2:7tt) ca Yahv
khi ln ngi, phi xng ng chc v . Li cnh co km thm li bo thot nn :
Akhaz khng phi s g c. Trong thnh chin, ch th b np trong tay. y : Hai v
vua kia ch l 2 thanh ci chy d cn ngt khi.
7-9 : Hai nc kia s b tiu dit trong cuc dy lon chng Assur ln ny.
Vn 8b. R rng 8a v 9a i vi nhau. Ch c 8b l hnh pht m li ch ni n
Ephraim! ng khc 8b chnh bn l 65 nm, ch khng phi 6 hay 5 nm (ng khc ai
Ysaya ln u dng ting Tin, nhng thc ti ghi su trong truyn thng (nh
trong Thp 7; Xht 14:31) quan nim thnh chin Yahv cu thot, nhng i mt lng tin
cy khng nao nng. l mt php l ca Yahv. Tin, tc l nhng ch cho Yahv
lm vic, ng ly mu m chnh tr by binh chon ch ca Yahv.
i tng ca lng tin l Vic ca Thin Cha hay quyt nh ca Yahv trn Sion.
Coi li Yahv trch nhng k ch bit hng lc, khng trng thy vic, d nh ca
Yahv (5:12). Kiu ni c bit ca tin tri nh thy trong 5:19 (li ch nho chc ly
t li ging ca Ysaya). Ting gi n quyt nh ra trong mt hi ng bn bc.
Triu nh c c mt, th Yahv cng c ban c vn ca Ngi (1V 22:19-22) v do t
hnh nh m c ting quyt nh d nh - Quyt nh l mt vic cu thot Sion.
Ysaya c thy hay khng vic thc hin cc li sm ca mnh, iu khng quan trng.
iu quan trng l c tin tri gia dn, v li sm ca tin tri c tin nhn ly
nh li Cha. Ai tin khng cm thy tht vng, nn cc li sm c ghi chp,
trc tin trong mt k c mt nhm cc tng , ri trong sch v, nh mt tn th sng
ng, v thc s nh ng nhng th h sau. Bi , cc th h ny suy ngm v
vit thm (nh 3:16tt / 4:2tt sau li n pht trn ph n Yrusalem, th c li bo phc
18:1-6). Li sm ca tin tri nh th khng phi l mt vn kin cht tng tr trong
vn kh, nhng l mt tn th sng ng, v Sion ca Thin Cha, cng nh Israel ca
Thin Cha vn l ci ch ang n. V bao lu cn ang i n, li sm xa kia cn coi
c, v phi coi nh Li Thin Cha hng dn ch ng.
1:2-9 cho ta thy tng . Li sm thuc v thi cui s v ca Ysaya. Nhng son
gi cui cng t ln u ht : Nh mnh cho hu th : ch nh n hu ca Thin Cha
m Israel khng b iu dit t lu ri.
3. YSAYA V NG XC DU CA YAHV.
Ngoi truyn thng Sion, Ysaya cn c t li sm quan trng v v thin t nh avt :
Thn hc chiu di trong so snh c vi cc Thnh vnh v v Cao tn ca Yahv.
11:1-8 :
Chiu theo mch lc t tng v tit iu th phi ko 10:33a 34 vo khc ny, nh nhp
. Nhiu tc gi coi li sm nh thuc thi sau lu y, nhng khng c g bt buc
phi ngh nh th : hon cnh c th em vo L ma thu vo thi zkya, hay ngay c
thi cn chin tranh Syrie-Ephraim.
Cu 9: C l l mt li ch thm :
Va thu hp nhn gii ni ni thnh, thnh ca Thin Cha, va nhn mnh vo nguyn
y cui cng ca s bin i : S bit Thin Cha.
Cu 8:23:
Nm 734 Tiglat-Pileser III xo mt min duyn hi ca Israel, v lp thnh tnh Dor
(Du[ru]), 732 pha bc v ng Israel cng ng mt s phn : Bc (tc l Galil v
ng Ysreel) thnh tnh Megi, cn ng Yoran bin thnh tnh Galaad ca Assur.
Li tin tri bo trong Ys 7-8 ng nghim. Nhng thnh n khng phi ch cng, vn
b s i thay.
Cu 9:1-2:
S mng r ca dn c cu thot. nh sng : s hin din ca Thin Cha rng ni
cng vic ca Ngi : so snh vi ma gt, v chia chin phm.
Cu 3-4:
Ti sao vui sng : n l c gii phng khi quyn p bc v chin tranh ht hn
ri. Ys t hu qu cuc gii phng, mng lung dung mo v cu tinh.
Cu 5:
Vua cu tinh ng quang. Thay v trnh thut, tin tri t li tng ni ming dn. Ngy
ng quang l ngy sinh ra ca nh vua theo t cch thin t Yav tha nhn lm con,
v ban nm tc hiu (nh kiu cc Fara Aicp), nhng vn bn mai mt ch cn bn,
tc th nm cn di tch m khng sao ti lp li c na.
Cu 6:
Chnh tin tri tip li : trc tin tot yu cc khc trc. V tr li mt vn nn ngm
ngm (ly g bo m cho nhng c vng ngng cung nh th) : chnh s k ca
Yav s lm iu : ngi khng nhng, khng chia vinh d ca Ngi vi ngi hay
thn no c. Ngi i lm ti mt mnh Ngi, th chnh Ngi cng c x nh c
nht.
7:10-17 : Immanuel.
Coi : Catholicisme, IV, 55-56 (Emmanuel, par H.Cazelles)
Recherches bibliques I (Lattente du Messie, 39-50, La prophtie de lEmmanuel)
Maria I, p.38 (par A.Robert)
Steinmann J. Le prophte Isaie, 86-93
Mowinckel, He that cometh, 110-119.
Cu 10-11: Ysaya thc mnh hon ton l dng c ca Yahv chuyn li:
Khng cn thm li dn sm ngn nh thng l. Ct sao em Akhaz ra khi thi
ngp ngng, bi g cho nh vua mt du : Du bo m s hin din ca Yahv, v
quyn nng ca Ngi thc hin li ha hay li e da. Nn Thin Cha ca
ngi (v Thin Cha ca ta, c.13) : di li truyn thng Dothi v Vua (Tv 2:7). Khu
vc ca du l : tri v t (tc l : ng vt hay ci g tng t nh th pht t m ti h
a v t tri : chp, ma... Ni chung : c th la chn bt k u trong hon v).
MIKA
Coi Introduction la Bible (Robert Feuillet) I, 499ss (A.Gelin).
DES V, 1252-1263 : Miche (par A.George).
i hi m cc tin tri thng nhc n : Amos nhc n s cng bng trong x hi, sng
phng trong cch c x v chnh tr, lut php, bun bn... thc hnh chnh trc), Hs i
su hn, i phi c lng chnh trc yu mn : ni c l s hiu ngha, cn Ys li cho
l mi s u h lung c nu khng c s thnh ha lm cho ngi ta c tip xc,
thng ng vi Yav, ng Thnh : nh th loi i c ht nhng iu nghch vi s
hin din ca vinh quang Thin Cha : l sng cch tc knh (i ng cch khim
tn vi Thin Cha).
CHUNG V
CC TIN TRI TH K VIII
Cc tin tri Amos, Hs, Ysaya, Mika ht thy u hot ng hu nh vo mt thi :
Phn th 2 th k th 8 (hn km t nhiu thi), thi quyn lc Assur dn dn lan xung,
v chim c kch trng chnh tr vng Syrie-Palestine.
So vi cc nhn vt c vai tr trong tn gio, th cc ngi u c mt bn ng r rt : n
thn hng n ko cc ngi vo lin lc vi Yahv, th cng bin cc ngi nn nhng
nhn vt ch thc l bn v khc vi ngi khch xung quanh h. iu cng l ra
ni vn ca cc ngi na : Nhng hnh nh ni c l to bo.
SOPHONYA
Introd. la Bible, I.514s.
NAHUM
Introd. la Bible, I.515s (LED 14,85-110 Nahum)
DES VI, 291-300 (Nahum, par A.George).
cc tin tri ang ng trong hy vng dn tr li. ng khc, tin tri no cng c nhng
sm trn cc dn tc, c iu l Nahum nhn dp ch tuyn li sm trn Assur.
HABAKUK
Introd. la Bible, I .517-519
Ha 3:1-19 cf LED 14,53-84 (P.Bguerie, Le psaume dHabacuc).
Hot ng li 609-597. Phn th nht (1:2-2:4) : m thoi gia tin tri v Yahv : 2 li
than phin ca tin tri, v 2 cu tr li ca Yahv. iu ng l vai tr ca tin tri v
Yahv c khc cc tin tri xa : y sng kin ni tin tri (mt ngi bt mn, hch
hi). C th l mt du cho thy Habakuk thuc hng tin tri t t, m nhim v l
chuyn cu, v thnh vn li sm.
ng khc nn n tm no thi cui vng quyn : Lm thc mc xut hin, h
t li vn lin lc vi Yahv, s phn c nhn ng trc ton th dn tc, trong
chui cc th h. Li p ca Yahv khng ly g lm an i : Yahv sp sa can thip
nhng mt cch him hn na. Nhng ai cy chc vo Yahv s c cu. Li ny di
li li tin tri Ysaya v c l m u cho c Ca vnh tip theo sau trong on 3 : Yahv
xut hin chin u li nhng ch th ca Ngi (hnh nh din t da trn truyn thng
cu tro Israel, v c thn thoi Canaan : thn thin li Baal-Hadad chng li cng h b
(thn hn mang).
YRMYA
Introd. la Bible, I,519-533
Steinmann, Le prophte Jrmie (LED 9)
A.Aeschimann, Le prophte Jrmie
Vittonatto G. II libro di Geremia
V nh hng Yrmya trn Ca vnh, P.E. Bonnard, Le psautier selon Jrmie (LED.26)
Yrmya sng sut c thi cui cng nc Yua, t nm c ku gi 627 (lc Assur
thc s mt quyn b ch) cho n thi sau 587. Chnh tr thi l mt yu t quan
trng cho nhng li sm ca Yrmya. Mt iu khc chi phi li ging ca Yrmya
na : tc l truyn thng Israel. Tuy qu ca tin tri ch cch Yrusalem c 4,5km, nhng
thuc Benyamin, tc l thnh phn ca nc Bc trc kia : Yrmya vn nhn truyn
thng v ngi avt. V trong hng tin tri, Yrmya ty thuc Hs (c l c ng chm
nhiu vi hng mn ca Hs, v c bt tch ca Hs na).
V th vn : nhng tiu tit li trch c, hay e da hu nh bin i, chng ta c nhng
din t di, chnh Yahv ln ting than phin co ti. V ln u tin c kiu thi vn t
tnh. Li ging ca Yrmya thm tha v c tnh cch gn con ngi c th c bit (ni
tin tri, cng nh ni thnh gi).
Tm chung :
Israel b vic sng bi Yahv, theo kiu sng bi Baal, nn s b mt tai ha ln t
Bc xung. Vic b Yahv c ph din trong li co ti do chnh ming Yahv : 2:1-
13 (c vch ra s phi l trong cc x tr ca Israel).
15:10-18
12:1-5
Tranh lun vi Yahv v vn may ca k d. Ni c l Yrmya ni r ra mt tm
trng c sn trong lng ngi th h . n hu ca Yahv c phn phi cch no? V
ni Yrmya : Vn n tt bc gay cn (b bt b v thin triu).
20:7-18
Li than vn hu tuyt vng, rt bi t th thm trong vic chin u vi chnh nhim v
mnh, n i tin tri bung li nguyn ra ci i mnh.
NHNG LI SM BO PHC
Trong thi hot ng u tin, Yrmya khng tuyn li sm no v tng lai. Thi
tin tri cn trng dn quyt nh. Nhng t ngy Yrusalem b chim c ln th nht
(597), c t pht lu th nht, s th i khc.
Ngi ta t hi Yahv s lm g?
Yrmya mt mc bo : Babylon s thng, hon ton c c gia mt dn di nh
hng ca phe ch chin trong c c cc tin tri. H nhn danh Yahv m bo rng :
Yahv sp can thip v danh d dn ca Ngi v bo on cho n th b bc lt.
Cuc chin u cam go ca Yrmya l phi ng u vi cc tin tri (23:9t 28:1tt).
Yrmya ch ny c v lng tng, phi tm tiu chun no gii quyt c mt cch dt
khot. So vi 1V 22:21tt th th ca Yrmya rt yu, khng minh bch nh Mika ben
Ymla.
Trong hon cnh , nhng li bo phc ca Yrmya cng khng gy phn khi, v li
ha tng lai khc hn nhng iu ngi ta ao c. Mt th d l th ca Yrmya
gi cho nhng k lu y : 29:5-7 - Gia tro lu xn xao v quyt chin say mu, tin
tri li can ngn v nhn nh phi tnh to, dp i s bng bt si ni, trng n cuc sng
lu di, ng cn coi Babylon nh ch th, nhng l ngi cng chung s mng, hy
cu khn cho Babylon - Dn vn cn tng lai v hi vng (29:11). l tot yu nhng
g Yrmya phi ni v nh cu ri ca Yahv trn dn.
o l v Msia.
Yrmya bit v tin vo truyn thng Ngi David: 23:5t 30:9 30:21 (nn n xut x
3021 ny) : Yrmya nhn n vic li gn Thin Cha, m khng ni n nhng phn
v khc ca v Cao tn. Li gn y ch vic thm giao gia Thin Cha v v i
din ca Ngi. Mun c th, v phi liu mng sng mnh i.
ZKIEL (yhezaql)
J. Steinmann, Le prophte Ezkiel (LED 13)
A.Gelin : Introd. la Bible, I.535-549
Catholicisme, IV, Ezchiel.
W.Zimmerli, Eechiel.
V s v :
Ezekiel b ko i lu y trong t nht (597), c ku gi lm tin tri ti b sng
Kobar (gn Babylon), v c tip tc cng vic gia ngi lu y cho n sau 571 (nin
biu ca li sm cui cng c th t nin biu 29:17).
Chnh cuc :
Yua trc hai cng quc : Babylon v Aicp. Yua trng da vo Aicp dnh c
lp, nhng ch c tht vng thi. Ri Nabukadnessar tin nh Ty Nam Tiu : ch
ca cc dn lng ging Yua (Ammn 25:2tt; Eom 25,12tt). Ezekiel cng nh bt c
ngi b lu y no khc khoi nh qu hng, nn theo di cc bin c tng bc mt.
V tinh thn.
Tri thc uyn bc : c Ezekiel, ta thy tin tri thng t thnh s, truyn thng Lut l.
Tin tri tng tn gc tch Yrusalem trc thi David (16:3 : Amori tc l dn Canaan,
cn Hittit l hng qu phi cm u), bit c nhng truyn thn thoi, hay k truyn
(28:11tt s tch ng Bng C Tiu , 16:1tt truyn a con b b ri, cy diu quyn
31:1tt), nhng k thut ng thuyn, v vt liu tha phng dng trong vic ng thuyn
(27:1tt). Cc ti liu c u li, iu ha cng nhau, chng t mt sc sng to
khng phi l nh
.
Th vn.
Khng cn nhng tiu tit ngn gn, m l nhng trng c, nhng thin lun; cch ring
nn n nhng iu vn tro phng Ezekiel ko rt di (19:1tt 10tt 27:1tt 28:11tt
31:1tt 32:1tt). Trong khi bn v vn , Ezekiel a thch dng kiu bng by, t n tng
trng in hnh. Kiu ni bng by khng phi gi ghm tng kn o trong khi
tranh lun gia cng chng, m thc s l mt kiu hnh vn (coi 15:1tt 17:1tt 16:1tt
19:1-9 10-14 21,2tt 24:3tt). Kiu trnh by nhng n m phm in hnh (18:5tt 14:12-
23). Kiu ca Ezekiel trnh by v th c tnh cch ng xa, lnh lng, kiu gio khoa,
khc hn kiu ca Yrmya.
Tnh kh :
Ezekiel c l c bnh hon. Nhng khng phi l lon c. Mt ngi thuc hng ngt tr,
Ezekiel l mt con ngi phc tp, c nhiu tng phn (t t, tin tri ging vin, vn
s y cm tnh, rt n o suy ngh m mng, thc t bt nhn, chnh thng). V
nht l sng trong th kin v hng khi m li suy lun rch ri : Ezekiel l mt nh thn
hc na. Tm li, Ezekiel xut hin vi mt giao thi ca dn Thin Cha chn,
ng u vi nhng ngi r ri v thi cuc nn n chn chng, kh tnh : mt
dn cng u, ngy tc.
Ba bi suy ngm lch s cng nh cc kiu hiu lch s khc ca sch thnh : Israel c
mt con mt ngay thng, khng phi ly n lch s ca tng dn mnh, nhng l ca
tng cc vic Yahv lm. Nhng khng u li hch ti mt cch cng rn bng trong
Israel : Ton b lch s Israel di n ca Yahv - mt cuc hon ton tht bi trong
cng tin, n n, bt lc vng phc. l l do cho n pht ang sng sc chy n.
Nhng ng khc, Ezekiel ni ra khi con mt thy h rng vic Thin Cha sp lm :
mt vic k cng mi ca Thin Cha m Israel khng cht my may xng ng.
Ez 18. Con ng hi ci sn m.
N nhng ngi phi kh v cc tai ha nhng li khng nhn quan nim tp th c
truyn. H cng kch quyn ca Yahv trng tr h v ti ca cha ng h. Tin tri cng i
vo vn vi h, v tuyn b mi sinh mng u lin lc trc tip vi Thin Cha. Hn
na - ngay c sinh mng mi mt ngi - cng khng phi l mt bi ton cng tr,
nhng cn c s tr li.
Nhng li bo phc
V vic bo ha v bo phc : Ezekiel khng c chia hn trc v sau bin c 587. V
trc , Ezekiel ni n nhng ngi c th c cu vn ( ghi du trn trn,
cha ra khi b li vo tai ha). Quan nim v c nhn ca tin tri i tin tri nhm
n s quyt nh ca c nhn, lm cho c ngi kin trung vi Yahv, hay t l lc cui
cng bit nghe li cnh co. Cn v tng quan gia Ha v Phc trong li sm v
tng lai, th cng nh ht cc tin tri, v c khi hn na. Ezekiel vch r s on tc :
Vinh quang Yahv b n th mt cch cng khai (11:22t), Israel cht tht, ch l
mt ng xng tn (37:1tt).
(Vn Ez 37,1-14 : R.Martin-Achard, De la mort la Rsurrection 78-85).
YSAYA TH HAI
Coi : Introd. la Bible, I.549-560.
Steinmann J. Le livre de la consolation dIsrael (LED 28).
Chung chung :
Thn th, s nghip ch c th hi ra t nhng chng sch thnh ny : Ys 40-55. ng
khc vn cng khng th cho ta kt lun g xc ng v tnh tnh, thn th ca tc gi nh
ta c th lm v Ysaya th nht, v tin tri li dng loi vn thuc Ca vn, v cc th vn
t t khc. Tin tri l mt dung mo v danh trong chn lu y Babylon. Ch c mt
iu l thi bui th kh r : l thi Kyr sp thanh ton quc Babylon. V nh th
ngi ta t s v ca tin tri vo khong trc nm 40/39 t nm.
Xt v truyn thng :
Bi cnh ca Ysaya II l Xut hnh. Hu nh tt c quan im v tng lai Israel c
nhn di hnh thc mt Xut hnh. Cng vi xut hnh - tin tri cng ni n nhng s
kin i trc Xut hnh - nh vic la chn Abraham (41:8 51:1tt), Yakb (43:22).
Truyn thng Sion cng rt tri trong Ysaya II. Xut hnh dn n Thnh chnh Yahv
bo m, v s c xy ct li (41:19; 49: 54:11tt), nhng ngi ly tn c quay v,
mun dn em l vt n (49:22tt 45:14), cuc hnh hng ca cc dn tc (45:14t
49:14-21 52:1-2). Cn truyn thng v dng h avt, ch thy c mt cu 55:3; nhng
tin tri li khng hiu nh li ha ca Yahv cho v Msia dng h avt, m l nh li
ha cho ton dn : Israel l cha mun dn (55:4), nh ni dung c th ca truyn
thng ni c l c dn-ch-ha. Hi vng Msia-hong vng khng c vai tr
g trong li tin tri ca Ysaya II.
Vi cc truyn thng ni trn, Ysaya II lm bt ni mt ngun o l mi : Yahv, ng
to thnh v tr. Nhng o l ny khng xt to thnh nh mt l thuyt, m nh php
l lch s tin khi ca Yahv, mt du c bit cho nh cu ri ca Ngi trong thnh
s : Bi cng mt ting to thnh va c dng v v tr, m cng c dng v
Israel. Khng phi ch nhn v mt o l Israel l mt to vt ca Yahv, nhng trc
tin, v Thin Cha chn, mua chuc Israel, tc l Ysaya II ko ting vo
truyn thng Xut hnh (44:24 54:5). o l to thnh xut hin kh t ngt trong
truyn thng cc tin tri, y l do hon cnh mt phn ln. Phi i chi vi mt vn
minh cu tro, mt quc ln lao vi nhng thn ca h, hng lnh o tinh thn ca
nhng ngi lu y cm thy cn phi t c s c tin Yavit trn cn bn i ng xa
rng hn l khi Israel ch ng ho lnh mt mnh. To thnh lin lc mt thit vi thnh
s, v Yahv ton thng hn mang nn Ngi cu c khi nhng cng qun trong
lch s (51:9t), v Yahv to dng mi phng thin h, nn tn th ca Ngi ni vi
Israel cng ng tin cy (40:27tt). V ng khc, mt l bc t thn li l cc li tin
tri bo trc trong lch s ca Yahv : ng no c th cho php bo trc v tng lai,
ng y mi l Cha lch s th gii. V iu ny Israel l chng nhn (43:9-10).
Ni dung ca li Ysaya II c hai iu ct yu :
2. Ebed Yahweh
Coi : Vocabulaire de thologie biblique (Serviteur)
Dictionnaire encyslopdique de la Bible (Serviteur de Yah.)
C. North, the suffering Servant in Deutero-Isaiah
Van de Ploeg, Les chants du Serviteur de Yahv dans la seconde partie du livre
dIsaie (1936)
R.J.Tournay, Les chants du Serviteur dans la Seconde partie dIsaie (R.B.1952,
355-384 481-512)
H.Cazelles, Les Pomes du Serviteur, Leur place, leur structune, leur thologie,
R.S.R.1955, 5-55.
R.Martin-Achard, De la mort la rsurrection, 86-101 (La rhabilitation du
Serviteur de Jahv)
DomCharlier, Bible et vie chrtienne, No.I (1953)
DBS V (Messianisme).
Cc bi thi ca :
1) 41:1-4 (tranh lun 42:5-9)
2) 4:1-6 (tranh lun 49:7-13)
3) 50:4-9 (tranh lun 50:10-11)
4) 52:13-53:12.
Cc bi thi ca c bit ny va ng mt iu vi ton th Ysaya II v t ng, th vn, v
ch o l. Nhng li va tch bit hn ra (t ra l khi im).
52:13-53:12
Chia lm 3 khc :
- 52:13-15 : Li Thin Cha.
- 53:10 : Li ca ca on.
- 53:11-12 : Li ca Thin Cha.
Li m u ni ngay n tng lai ca Ebed : Ngi s c tn dng. Ngi Ti t
c so i vi cc dn tc, v nhm n lc h nhn ra c con ngi b khinh mn,
mt c hnh ngi kia l con ngi th no. H kinh ngc v iu thut li cho h.
Nh th khi im bt u ni s mng cui cng ngi Ti t : Cuc vinh hin v khi
phc danh d ca Ebed. Nh th l mun ni ln iu quan trng nht trong bi ca : Ni
Ebed, din ra mt bin c, m ngi ta ch hiu c, do phn cui cng ca s mng
Ebed.
ca Thin Cha trn dn ca Ngi. Tin tri phi qun qui gia hai ngun thng kh .
Mt iu ta cha thy r ni Amos. Ri nhng chng t thut : S v tin tri dy v
tin tri n trnh no n i tin tri nh c t t i mi vo m ti b Thin Cha
b cng vi dn ti li. Sau Baruk li t nhng thng kh bn ngoi, m trnh thut li
ct l chng li hoi nghi v s v tin tri ca Yrmya. Thng kh v tht bi khng
phi l chng rng Yrmya khng phi l tin tri, nhng ngc li : chnh v th m
Yrmya l ch thc tin tri ca Yahv, v vn s ca Yrmya phi kt thc nh th.
HAGGAI
Coi : Introduction la Bible I.562-563
ZACARYA (1-8)
Coi : Introduction la Bible 564-566).
Cng trong mt hon cnh nh Haggai. S v lu hn. Zacarya cng bo vic Yahv sp
n, lm cho ngi ng thi nhn bit thi triu. V mt phm gian, thi l mt thi
cht vt, cnh sng eo hp, nhng cng l mt thi cu ri (Za 8:11; Hg 2:15 18).
Vi vic ti to n th, thi s h rng (Za 8:10 12). Trt t cnh chung c t t
nt trong nhng th kin ban m : Trong khi ni trn gian khng c g thay i, tin tri
thy lng nhit thnh ca Yahv i vi Yrusalem, ni Ngi mi iu c
chun b Ngi Quang lm; nhng chc v c thit lp, nhng chng i c
dp i mt bn ri.
Ys 34-35 Mnh danh l Khi huyn nh :
Yahv bo th trn cc dn (cch ring Eom) v cuc khi hon ca Israel.
Ys 24-27 Mnh danh l Khi huyn ln :
Cuc phn xt cnh chung, Nc Thin Cha c thit lp, cuc ton thng trn cc
mnh lc trn tri di t, Yua c thu hp li, ri s sng li ca cc k lnh. Gia
khung cnh chen vo t bi ca v cuc khi hon ca thnh Thin Cha trn thnh s
d.
Lm Yuse Nguyn Th Thun-Gio s Kinh Thnh-CSsR Page 146
Kinh thnh chuyn khoa-Ch gii ng th
MALAKI
YNA
Coi : Introduction la Bible I.574-576)
DBS IV,1104-1131 (Yonas, par A.Feuillet)
Trnh thut lm theo loi Er-Bericht/ boco ni cc sch tin tri, nhng vi mt ti
tnh khng km nhng chng ca Yavish : Hp dn, nh nhng, v dm bu diu tin tri
na : L bch v hp hi thin cn (tc ti khi chng kin lng ln tut ca Thin Cha,
ci vui ch k khi di bng cy thu du, ci bun v hn mun cht i c khi n b
kh mt. Sch Yna cp n mt cm d ln ca dn Thin Cha chn trong sinh
mng da trn n la chn c bit, ngi c chn ch ngh n c quyn mnh
c, n cng kch c s t do ca Thin Cha trong k ca Ngi i vi cc dn
khc.
YEL
Coi : Introduction la Bible, I.576-578.
Thi :
Sch Yel :
Trc y ngi ta mun coi Y 1-2 l mt li tin tri nhn mt tai nn thin nhin (chu
chu v hn hn). Cn Y 3-4 do mt tc gi khc, hon ton hng v cnh chung.
Nhng k thc sch chia lm hai phn :
- Phn I t u n 2:17
- Phn th hai t 2:18 n cui.
Hai phn tng chiu vi nhau rt cn ci : 1:4-20 li than v tai nn thin nhin nht
thi 2:18-19a 21-27 li ha c thot nn .
2:1-11 : Tai nn cnh chung trn Yrusalem / 4:1-3 9-17 : Li ha cu thot cnh chung.
2:12-17 Li ku gi tr li nh iu kin c cu trong hin ti / 3:1-5 iu kin ct
thit trong thi cnh chung : Thin Cha thn kh v cu thot
.
Cn cc phn khc nh:
4:4-8 thm sau do mt tay khc.
4:8-21 c l tay Yel ph thm sau.
Yel da nhiu trn cc tin trc : Ngy Yahv da trn So 1-2; Ys 13; Ez 30; Abya;
Ma 3; li sm trn cc dn tc Yr 46; 49-51; Ez 29-32 ch th pha Bc Yr 4-6; Ez 38t.
Tn th :
Vo tin bn th k 4 : Cng on Dothi thnh lp nh cng vic ca Nhmya v
Ezra. H c hng an ninh, chm ch v hnh din t c v t t v l lut di
quyn hng t t, nh th h trng c bo m nh vic Yahv chn Yrusalem lm
ngai ca Ngi. Trong hon cnh , nhn dp nhng tai ng nht thi (chu chu v
hn hn) Yel ly li li rao ging ca cc tin tri v Ngy ca Yahv m ku gi h :
Hy tnh dy, coi tai nn hin ti nh tin h Ngy cng tn ca Yahv s n. Hin ti
ca cng on sng bi ch l tm thi, iu chung cc l nhng k cng ca Thin Cha
s lm trong Ngy ca Ngi.
ABDYA
Kh t nin biu. C l trc nm 400.
Cc sm ngn di li mt lng i quc kh khi. i vi tinh thn Tn c, tt nhin c
nhiu khuyt im, nhng cng di li lng yu chung cng bng trong lin lc quc t.
ZACARYA ( 9-14).
Coi Introduction la Bible I.580-582.
DANIEL
V
VN CHNG KHI HUYN
TIN DNG:
Da trn sch Khi huyn Tn c, mnh danh mt lot sch i t aniel n sch
4Ezra. Hin tng vn chng cui thi Cu c l i din cho c mt phong tro t
tng.
( Xem thm 4Ezra l mt ngy th, trnh by ngy Cnh chung (tn th) ca ngi
Dothai, tng t nh vn khi huyn Daniel. Sch m t tm nhn c m ra cho Ezra,
tr li nhng cu hi v s au kh ca con ngi trc cng l ca Thin cha vi mu
sc bi quan v s phn ngi Dothi cng nh nhn loi b nguyn ra. Thin Cha
khng quan tm n s phn nhng k bt tun. Sch 4Ezra trnh by mt s cng thng
chun mc, kh hnh c Thin Cha chn lm mi nhng Sch Thnh cho dn
chn la.)
1. Cc tin tri :
Do truyn thng tin tri, vn chng khi huyn ch trng n Chung lun. Nhng kiu
mc khi. Cc sch loi vn ny tip tc mt li dn dn thng dng trong nhng tin tri
cui, khi s t Ezkiel tc l th kin v mng triu. Nhng s quan theo vn chng
khi huyn chuyn hng. Nhn gii cc tin tri lun lun hng v thnh s cu to
nn Israel. Cn nhn gii ca vn khi huyn bao qut c thin h : Lch s ca c v tr
ch l mt (n 2:31 7:2tt) - mt do lai, mt tnh cht, mt mc ch.
DANIEL.
Coi : Introduction la Bible I.695-707.
n 7-12 :
C tnh cch c bit ca vn chng khi huyn hn. Tuy n 2 v 7 c g tng t vi
nhau. Trong hai on ny, aniel da trn mt ti ngoi Israel (trong Hsiode c) :
Mt s quan ct chia thi i. n 8-12 i hn vo vic tnh thi gian trc tn th. Kiu
hnh vn r rng l da trn gii thch nhng b nhim ca cc li tin tri xa. V tnh
cch li tin tri nn n s on tc qu r.
Mt iu hin nhin khi chng ta nhn k n lch s Israel nh thy trong cc sch
lch s cng tin tri l Yahv Thin Cha lun lun can thip trong dn Israel, nn c
Israel theo nh ca Ngi trong lch s. Thin Cha can thip mi thi mi ni
trong lch s . Nhng chung qui mi s can thip u da trn hai iu cn bn v thn
hc, hai qui ch ca Yahv nn rng ct cu to Israel : hai ln Yahv can thip
mt cch c bit hn ht t c s cu ri cho Israel :
1. Cc vic Yahv lm v tuyn tn thnh s tot yu li i t Abraham n
Yshue. Nh Israel thnh dn ring ca Yahv v c Yahv ban cho t
Ngi ha trc ri cho chinh phc c. Cc iu ny c ghi chp li trong
Ng th cng vi Yhsue.
l hai qui ch chnh yu, mi qui ch khc, mi can thip khc ca Yahv u quay
qun xung quanh hai qui ch ny. C sinh mng Israel u da trn . Cc tin tri khi
bo mt to thnh Israel mi cng khng cn c vo u khc din t tng lai : Giao
c Sinai v Giao c vi David.
2. Trong l bi, Israel ca ngi trc ht cc cng vic Yahv lm trong lch s :
T li tuyn tn Tl 26:5tt; Ys 24:2tt. Ri hnh thc n gin l k li cc vic Yahv
lm trong To thnh v Thnh s (nh Tv 136), ri n nhng hnh thc phc tp hn,
cng vi vic tuyn xng cc cng vic Yahv lm. Ca vn cn ni n Israel, cc thi
v li phm (nh Tv 106), khng khc th ci nn en ti lm bt ni lng nhn hu
ca Yahv. Nhng ca ngi bin thnh li hch ti (Tv 78). Tuy th vn l tn tng
Yahv theo ngha ting hdah (tuyn xng m cng l tuyn th). iu ny ta c th
gp rt nhiu n Ys 7:19; Er 10:7tt; n 3:21-4:24; Nh 9; n 9; Er 9. Ys 12:1t. Chung
qui, li ca ngi nh th mun nhn bit cho Yahv lm phi trong n pht. Trong kiu
ny ta c nhng n cc oan : Ca ngi rt phong ph Yb trong tnh trng tht vng
trc s xa vi kn n ca Yahv, li l ngi khen Yahv (Yb 9:3tt; 12:9-25; 26:5-13).
Nhng ci tuyt vi p l chnh khi Thin Cha chiu c n Israel trong lch s. iu
cc bc ha v hin linh Thin Cha di ra hn c : Israel thch th t i t li cc vic
hin linh (Thp 5:4tt; Tl 33:2tt; Ys 30:27; Mi 1:3t; Na 1:3tt; Ha 3:3tt; Tv 18:8tt; 68:8t;
97:3tt). Nhng nt chnh ca Hin linh l yn sng huy hong, my che ph, t rung, ni
l, nn mng a cu vch trn ra. Gia nhng kinh hong, thi s vn cm thm tha ci
p hng v ca vic Yahv t mnh. Ysaya, Sophonia ca tng cuc hin linh cng tn
ca Yahv. Ri nhng chc lnh ca Yahv cng bt tht ln li ca ngi : t Thin
Cha ha (Tl 1:35; 3:25; 8:7 10; 11:12), ngi ta khi c Thin Cha t lng sng m,
chnh vic mc khi cng nhng n hu cu thot (Tv 145:5), vic t thnh ca Ngi
(Tv 119); ci p ca Sion (khng phi ci chm i, nhng l bao li bo m, lm
Sion nn c s cu ri; v Sion thi c ci g l huy hong nu khng phi v
c Thin Cha chn) (Tv 50:2; 48:3). Ri nh vua cng th, c mt ci p siu phm
(Tv 45:3), v chp nh ca ci thm m trong lng tin : V m miu ca ngi Ti t
khng cn hnh dng (Ys 53:).
Tm li :
1. i vi Israel, ci p khng phi l ci g t lp tuyt i, ch c v mnh, nhng
l s chiu c ca Yav n cng vn vt. Bi :
2. Ci p cng l i tng ca lng tin.
3. Thng thc ci p ca Thin Cha l mt ci g n trc : Ngha l hng
ngay v cnh chung - mt s nhn thy trong lng tin. V c tin mng tng
thy cnh chung va l va n trong nhng n hu hin ti.
4. Israel nhn thy ni cng vic ca Thin Cha h mnh chiu c nhng tng n
, s vinh quang ca Thin Cha.
5. Ci p i vi Israel l mt ci g thuc bin c, hn l mt ci g thuc thc
hu, v ct thit i vi Israel, ci p l mt ci g ta ra t hnh ng ca Thin
Cha, ch khng phi t thc hu ca Thin Cha.
sdqh, nhng thin v thng xt hn. Mun phn bit v dch ng mt phn no :
chng ta c th coi sdqah nh tit ngha v hesed nh nhn ngha.
Sdqh ca Yahv :
cch x th ca Yahv i vi Israel nh dn thuc v mnh. Ngay t thi Deborah
chng ta thy ngha sdqh tc l nhng vic cu thot ca Yahv trong lch s.
Quan nim nu r rt c bit ni Ysaya th hai : sdqh hu nh ng ngha vi
cu thot : Tit ngha ca Yahv khng phi l qui lut, m l nhng vic ngha ca
Ngi : Tv 48:11. C nhng t nhn khi t n Yahv h ph chiu theo tit ngha ca
Ngi (Tv 143:1; 71:2). Trng hp c bit ni n sdqh ca Yahv l nhng
vic Hin linh ca Y.
Nhng sdqh ca Yahv trong thc t c thi hnh ngang qua nhng trung gian trn
gian, th d nh nh vua. Nh vua l bo lnh, l ngi ph t cho sinh hot ng theo tit
ngha phi c trong x hi (Tv 72:1 v l tng trong dung mo Cao tn ca Yahv Ys
11:1tt).
Sdqh ca Yahv chng nhng chuyn ngang qua trnh t lch s, nhng c trong thin
nhin na (Y 2:23t; Tv 72:3tt). Sdqh nh th tr nn mt bu kh, ci ngha ca
Yahv tit ra bn ngoi to nn mt gii, mt khu vc, mt lung in t tit ngha,
lm cho ngi i vo c sc lm ngha vic ngha c (Tv 89:17; Tv 72:3; Tv 69:28).
Ri sdqh c nhn cch ha nh h tng, nh s gi ca Yahv (Tv 89:15 97:2
85:14), nn nh o mc (Tv 132:9; Ys 11:5; 61:10), nh ma xung (Hs 10:12; Ys
45:8).
1. Trc lu y :
Nghi tit nhp mn l mt phn l nghi c trc khi vo tin ng n th trong mt
cuc kiu. Cc Tv 15 v 24 cho ta mt vi tng.
n trc ca tin ng, ngi hnh hng xin php vo v hi phi c nhng iu
kin no? V vin t t bn trong p li bng cch nu ln nhng gii rn ca Yahv.
khng phi l ch gi gii rn v nghi l. Nhng l dp tuyn b tn trc vi nhng
i hi ca Yahv. Cng b gii rn tc l bt xt mnh n tng quan ca mnh theo
nh Yahv mun (Tv 118:19t; Ys 26:2 ni n ca sdqh v l nghi ). Ngoi ra
cn trong lin tng ny phi t li quan trng Kn 15:6 !
2. Sau lu y.
Sdqh ca ngi ta thng c nu ln lun. iu cng theo v tnh cch c
nhn nn t lp hn i vi on th. Tv 1 / 73 119 : c nhn mt mnh trc Yahv.
MC LC
KHI NGUYN 01
- Trnh thut to thnh vi quan nim sng th Tiu 07
- Thnh vnh 8 09
- Thnh vnh 104 11
- Dng ln loi ngi Sa ng 13
- Abel v Cain 22
HNG THY 29
- Li chc d v lnh ca No 36
- Cc dn tc 37
- Thp Babel 39
ABRAHAM 42
- Giao c Abraham (P) 42
- L t Ysaac 47
TH LUT TH 49
QUC GIA VNG QUYN 54
- Nh vua 55
TRUYN THNG P (L LUT) 60
N TH 67
- Khm Giao c 69
- o l v n th 73
- Hng t t 75
- L t 76
CC TIN TRI 79
- Ngn hnh cc tin tri 82
- Thin triu v vic tin tri chu mc khi 86
- Thi gian v lch s theo cc tin tri 89
AMOS 97
HS 101
YSAYA - MICA 116
CC TIN TRI TH K VIII 132
- Yrmya 133
- Ezekiel 137
- Ysaya th II 141
CC TIN TRI SAU LU Y 145
DANIEL V VN CHNG KHI HUYN 149
MC LC 155