11.sınıf Ileri Düzeyy Matematik

Ortaretim leri Dzey
MATEMATK
11. Snf
Yazarlar
Komisyon
DEVLETKTAPLARI
KNCBASKI
,2017
MLL ETM BAKANLII YAYINLARI ............................................................................................:6213
DERS KTAPLARI DZS ..................................................................................................................:1694
17.06.Y.0002.4586
Bu kitap Mill Eitim Bakanl, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl ile TBTAK arasnda
imzalanan Eitimde birlii protokol kapsamnda hazrlanmtr.
Kitabn her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn dzeni, metni, soru ve
ekilleri ksmen de olsa hibir ekilde alnp yaymlanamaz.
ETM MATERYALLLER GELTRME EDTR

Dr. Fatih KOYUNCU
ETM MATERYALLLER GELTRME GRUBU (Alfabetik srada)
Dr. Erol KARAKIRIK Dr. Ramazan GRBZ

Dr. Fatih KOYUNCU Dr. Yksel DEDE
Dr. Fatih ZMANTAR Aye AKMAK
Dr. Hasan NAL Fadime ZGVEN
Dr. lyas YAVUZ Hatice Erikel YAMAN
Dr. Niyazi AHN Kadir LHAN
Dr. Orhan ANAKI Taylan DEMR
DL UZMANI
zlem YILMAZ
GRSEL TASARIM UZMANLARI

Hseyin DKER
PROGRAM GELTRME UZMANI

Dr. Hseyin MEK
LME DEERLENDRME UZMANI

Mehmet Ouzhan ETN
REHBERLK VE PSKOLOJK DANIMANLIK UZMANI

Melek ALTUNEL
ISBN 978-975-11-4071-5
Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulunun 11.02.2016 gn ve 7 sayl karar ile ders
kitab olarak kabul edilmi, Destek Hizmetleri Genel Mdrlnn 26.05.2017 gn
ve 7680046 sayl yazs ile ikinci defa 53.935 adet baslmtr.
Korkma, snmez bu afaklarda yzen al sancak; Bastn yerleri toprak diyerek geme, tan:
Snmeden yurdumun stnde tten en son ocak. Dn altndaki binlerce kefensiz yatan.
O benim milletimin yldzdr, parlayacak; Sen ehit olusun, incitme, yazktr, atan:
O benimdir, o benim milletimindir ancak. Verme, dnyalar alsan da bu cennet vatan.
atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hill! Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda?
Kahraman rkma bir gl! Ne bu iddet, bu cell? heda fkracak topra sksan, heda!
Sana olmaz dklen kanlarmz sonra hell. Cn, cnn, btn varm alsn da Huda,
Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll. Etmesin tek vatanmdan beni dnyada cda.
Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm. Ruhumun senden lh, udur ancak emeli:
Hangi lgn bana zincir vuracakm? aarm! Demesin mabedimin gsne nmahrem eli.
Kkremi sel gibiyim, bendimi iner, aarm. Bu ezanlar -ki ehadetleri dinin temeli-
Yrtarm dalar, enginlere smam, taarm. Ebed yurdumun stnde benim inlemeli.
Garbn fkn sarmsa elik zrhl duvar, O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- tam,
Benim iman dolu gsm gibi serhaddim var. Her cerhamdan lh, boanp kanl yam,
Ulusun, korkma! Nasl byle bir iman boar, Fkrr ruh- mcerret gibi yerden nam;
Medeniyyet dediin tek dii kalm canavar? O zaman ykselerek ara deer belki bam.
Arkada, yurduma alaklar uratma sakn; Dalgalan sen de afaklar gibi ey anl hill!
Siper et gvdeni, dursun bu hayszca akn. Olsun artk dklen kanlarmn hepsi hell.
Doacaktr sana vadettii gnler Hakkn; Ebediyyen sana yok, rkma yok izmihll;
Kim bilir, belki yarn, belki yarndan da yakn Hakkdr hr yaam bayramn hrriyyet;
Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll!
Mehmet kif Ersoy

GENLE HTABE
Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk Cumhuriyetini,

ilelebet muhafaza ve mdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu temel, senin en
kymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek
isteyecek dhil ve hric bedhahlarn olacaktr. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti
mdafaa mecburiyetine dersen, vazifeye atlmak iin, iinde bulunacan
vaziyetin imkn ve eraitini dnmeyeceksin! Bu imkn ve erait, ok
namsait bir mahiyette tezahr edebilir. stikll ve cumhuriyetine kastedecek
dmanlar, btn dnyada emsali grlmemi bir galibiyetin mmessili
olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann btn kaleleri zapt edilmi, btn
tersanelerine girilmi, btn ordular datlm ve memleketin her kesi bilfiil
igal edilmi olabilir. Btn bu eraitten daha elm ve daha vahim olmak zere,
memleketin dhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatt hyanet
iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri ahs menfaatlerini,
mstevllerin siyas emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret iinde
harap ve btap dm olabilir.
Ey Trk istikbalinin evld! te, bu ahval ve erait iinde dahi vazifen,
Trk istikll ve cumhuriyetini kurtarmaktr. Muhta olduun kudret,
damarlarndaki asil kanda mevcuttur.
Mustafa Kemal Atatrk
NDEKLER
Sembol ve Gsterimler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI
Kitabmz Tanyalm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII
n Sz .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII
1. NTE: MANTIK
Blm 1.1 nermeler ve Bileik nermeler
1.1.1 nermeler .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.1.2 Bileik nerme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.1.3 Kmelerdeki lemler le Sembolik Mantk Kurallar Arasndaki likiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
1.1.4 Koullu nerme .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
1.1.5 ki Ynl Koullu nerme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
1.1.6 Szel veya Sembolik Dilde Verilen Bileik nermeleri Birbirine Dntrme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
1.1.7 Totoloji ve eliki .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Blm Deerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Blm 1.2 Ak nermeler ve spat Teknikleri

1.2.1 Niceleyiciler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
1.2.2 Ak nermeler .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
1.2.3 Tanm, Aksiyom, Teorem ve spat Kavramlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
1.2.4 Teoremlerin spat .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
1.2.5 Tmevarm Yntemiyle spat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Blm Deerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
nite Deerlendirme .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
2. NTE: MODLER ARTMETK

Blm 2.1 Blnebilme
2.1.1 Tam Saylarda Blnebilme ve zellikleri .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
2.1.2 Tam Saylarda klit Algoritmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Blm 2.2 Modler Aritmetikte lemler

2.2.1 Modler Aritmetikle lgili Temel zellikler ve Uygulamalar .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
VII
3. NTE: DENKLEM VE ETSZLK SSTEMLER
Blm 3.1 Dorusal Denklem Sistemlerinin zm
3.1.1 Dorusal Denklem Sistemlerinin zm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Blm 3.2 kinci Dereceye Dntrlebilen Denklemler ve Denklem Sistemleri
3.2.1 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlere Dntrlebilen Denklemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
3.2.2 kinci Dereceden ki Bilinmeyenli Denklem Sistemlerinin zm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Blm 3.3 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler
3.3.1 kinci Dereceden Bir Deikenli Fonksiyonun aret ncelemesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
3.3.2 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlerin Kklerinin Varl ve aret ncelemesi .. . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Blm 3.4 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sistemleri
3.4.1 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sistemleri .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
4. NTE: TRGONOMETR
Blm 4.1 Ynl Alar
4.1.1 Pozitif- Negatif Ynl Alar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
4.1.2 A l Birimleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
4.1.3 Esas l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
Blm 4.2 Trigonometrik Fonksiyonlar
4.2.1 Trigonometrik zdelikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
4.2.2 Trigonometrik Fonksiyonlar ve Birim ember . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
4.2.3 Trigonometrik Fonksiyonlarn Grafikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
4.2.4 Ters Trigonometrik Fonksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
Blm 4.3 ki Ann lleri Toplamnn ve Farknn Trigonometrik Deeri
4.3.1 Toplam ve Fark Formlleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
4.3.2 Yarm A Formlleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
4.3.3 Dnm Formlleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Blm 4.4 Trigonometrik Denklemler
4.4.1 Trigonometrik Denklemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
VIII
5. NTE: STEL VE LOGARTMK FONKSYONLAR
Blm 5.1 stel Fonksiyon
5.1.1 stel Fonksiyon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374
Blm 5.2 Logaritma Fonksiyonu

5.2.1 Logaritma Fonksiyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
Blm 5.3 stel ve Logaritmik Denklem ve Eitsizlikler

5.3.1 stel ve Logaritmik Denklemler .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
5.3.2 stel ve logaritmik Eitsizlikler .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
5.3.3 Gerek Hayat Durumlarnda stel ve Logaritmik Fonksiyonlar .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426
6. NTE: DZLER
Blm 6.1 Gerek Say Dizileri
6.1.1 Dizi Kavram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444
6.1.2 ndirgemeli Diziler .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457
6.1.3 Aritmetik ve Geometrik Diziler .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
7. NTE: DNMLER
Blm 7.1 Analitik Dzlemde Temel Dnmler
7.1.1 Analitik Dzlemde Temel Dnmler .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500
Blm 7.2 Dnmlerin Bilekesini eren Uygulamalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 538

CEVAP ANAHTARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553

SZLK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 570
IX
N SZ
Matematik, gnlk hayatmz kolaylatran ve yaammza estetik katan nemli bir bilim
daldr. Matematik, kefedilmesi gereken bir rnt ve dzenler sistemi olmasnn yannda,
kefedildike daha da elenceli hale gelen bir alandr. Buna bal olarak, kitabmzn yazmn-
da matematiin kefedilerek anlalacak ve ilikiler kurularak renilecek bir alma alan ol-
duu temel felsefe olarak benimsenmitir. Kitapta yer alan ieriin oluumu ve sunumunda
grselletirme, modelleme ve farkl temsillerin kullanmna zel bir nem verilmitir. Ayrca,
matematiin gnlk hayatmzdaki yeri ve nemi de dikkate alnarak, buna ynelik rnekler
verilmi ve uygulamalar yaplmtr. Bu anlayla yazlan kitabmzda yer alan blmleri ve ze-
rinde durulan konular ksaca u ekilde zetleyebiliriz:
Gnlk hayatta sistemli ve doru dnmemize yardmc olan mantksal kurallar 1. nite-
de; bir problemi kk paralara ayrarak daha kolay zmemize yardmc olan modler arit-
metik 2. nitede; matematikte, mhendislikte ve ekonomide problemlerin zmnde, veri-
leri analiz etmede ve yorumlamada nemli katklar salayan denklem ve eitsizlik sistemleri 3.
nitede ele alnmtr.
Bilim ve teknolojinin vazgeilmez bir arac olan trigonometri 4. nitede; fizik, kimya ve bi-
yoloji gibi fen bilimleri alanlarnda birok gnlk hayat problemlerinin modellenmesinde ve
zlmesinde nemli katklar salayan stel ve logaritmik fonksiyonlar 5. nitede yer almak-
tadr.
6. nitede, baz rntleri daha iyi anlamamza yardmc olan dizi kavram; 7. nitede, baz
karmak ve dzlemsel yaplar daha iyi alglayabilmemize katklar salayan dnmler konu-
su incelenmitir.
Bu kitap, 01.02.2013 tarihinde yaynlanan Ortaretim Matematik Dersi retim Progra-

mnn 11. snf kazanmlarna uygun olarak hazrlanmtr. Matematiin gnlk hayatmza ne
derece nemli katklar saladn srekli vurgulayan, ona gereken ilgiyi gsterdiimiz zaman
cevap vermesinden dolay, elenceli bir bilim dal olduunu gsteren kitabmzn retmen-
lere ve rencilere yararl olacan umuyoruz.
Fatih KOYUNCU
Editr
X
Sembol ve Gsterimler
p
p nermesi e yaklak deeri 2,718 olan sabit
bir say
p'
p nermesinin deili
lnx
logaritma e tabannda x
/ Denklik sembol
logx
logaritma 10 tabannda x
Ve balac
(an) Genel terimi an olan dizi
Veya balac
an Dizinin genel terimi
se balac
d
Ortak fark
Gerek ve yeter art
r
ortak oran
Q ya da balac
Sn ilk n terim toplam
Evrensel niceleyici
Varlksal niceleyici
/ Toplam Sembol
Tu u vektr ile teleme
Alt kme
DM, a M merkezli a alk dnme
a / b (mod n) a denktir b mod n
Da Orijin merkezli a alk dnme
a|b
a bler b
SM M merkezli simetri
EBOB(a,b) a ve b tam saylarnn en byk
ortak bleni Sd d dorusuna gre simetri
EKOK(a,b) a ve b tam saylarnn en kk |AB|
AB doru parasnn uzunluu
ortak kat
[AB]
AB doru paras
o
Derece
u u vektr
'
Dakika
AB AB vektr
R
Radyan
Tu o D T ve D dnmnn bilekesi
r Pi
T
periyot
sinx
sins x
cosx
kosins x
tanx
tanjant x
cotx
kotanjant x
secx
sekant x
cscx
kosekant x
arcsinx = sin-1x arksins x
arccosx = cos-1x arkkosins x
arctanx = tan-1x arktan x
logax logaritma a tabannda x
XI
Kitabmz Tanyalm
Temel Kavramlar Hatrlayalm

Bilgi Notu Uyar
Bu kutucukta ilgili blmde Bu kutucukta, ilgili konu
Bu kutucukta baz nemli Bu kutucukta, ilgili konuya
geen temel kavramlar iin gerekli baz n bilgiler
bilgiler verilmitir. ilikin uyarlar verilmitir.
sralanmtr. verilmitir.
Tarihten Notlar
Sra Sizde Bu kutucukta ilgili konuya
ilikin ilgin tarihsel bilgiler
Bu kutucukta, nceki rneklere benzer sorular verilmitir. verilmitir.
TEKNOLOJK UYGULAMALAR
Burada, ilgili nitede yer alan kazanmlarla ilgili teknolojik uygulamalara yer verilmitir.
N HAZIRLIK
Burada, ilgili nite iin gereken nceki konularla ilgili sorular yer almaktadr.
BLGMZ DEERLENDRELM
Bu blmde ilgili blm veya altblmle ilgili kazanmlar kontrol eden sorular
bulunmaktadr.
BLM DEERLENDRME
Burada, ilgili blmde yer alan kazanmlarla ilgili sorular yer almaktadr.
NTE DEERLENDRME
Burada, ilgili nitede yer alan kazanmlarla ilgili test sorular yer almaktadr.
XII
nite MANTIK
1 Blm 1.1
Blm 1.2
nermeler ve Bileik nermeler
Ak nermeler ve spat Teknikleri
Bu nitede Neler reneceiz?

nerme, nermenin doruluk deeri, iki nermenin denklii ve
nermenin deilini aklamay
Bileik nermeyi, ve, veya, ya da balalar ile kurulan bileik
nermelerin zelliklerini ve De Morgan kurallarn doruluk
tablosu kullanarak gstermeyi
Kmelerdeki ilemler ile sembolik mantk kurallar arasnda iliki
kurmay
Koullu nermeyi, koullu nermenin kartn, tersini, kart
tersini yazmay ve doruluk tablosu kullanarak denk olanlar
yazmay
ki ynl koullu nermeyi
Szel olarak veya sembolik mantk dilinde verilen bileik
nermeleri birbirine dntrmeyi
Totoloji ve elikiyi
Her () ve baz () niceleyicilerini
Ak nerme ve doruluk kmesini
Tanm, aksiyom, teorem ve ispat kavramlarn aklamay, bir
teoremin hipotezini ve hkmn belirtmeyi
Mantk kurallarn basit teoremlerin ispatnda kullanmay
Tmevarm yntemi ile ispat yapmay
Niin reneceiz?
Gnlk hayatmzda karlatmz olaylar veya kiilerin ifade ve davranlarn akla uygun veya akla uygun
deil gibi ifadelerle deerlendirirken bilinli ya da biliniz bir ekilde mantk biliminden yararlanrz. Zira, mantk
doru ve sistemli dnme bilimidir ve matematiksel akl yrtmenin temelini oluturur. Mantk, hesap makinele-
rinin tasarmnda, elektrik devrelerinin inasnda, bilgisayar programlama dili ve sistemlerinin yazmnda (rnein,
Prolog, Maple, Java, C++ vb.), yapay sinir alarnn modellenmesinde vb. alanlarda sklkla kullanlmaktadr.
Bu blmde, ncelikle gnlk hayatmzda karlatmz olaylar veya kiilerin ifade ve davranlarn daha iyi
anlayabilmek iin mantn baz temel kavramlarn ele alacaz. Daha sonra, bu mantksal kavramlardan yararla-
narak matematii dier bilimlerden ayran ispat kavramn ve ispat tekniklerini inceleyeceiz.
N HAZIRLIK
1. A = {1, 2, 3,4} , B = {3, 4, b, c} kmeleri verili- 7. Zeynepin zm mantklyd. cmlesinden

yor. A B kmesini, ne anlyorsunuz? Tartnz.
a) Liste yntemi ile yaznz.
b) Venn emas ile gsteriniz. 8. Aadaki iki cmlenin anlamlar arasndaki
fark belirleyiniz.
2. C = {a, b, c} , D ={2, 4, 6, b} kmeleri veriliyor.
a) Evdeki saati kurdu.
C D kmesini,
b) Evdeki, saati kurdu.
a) Liste yntemi ile yaznz.
b) Venn emas ile gsteriniz.
9. Aada verilen atasz ve deyimlerden ne
3. A = {3, 5, 7, 9} , B = {a, b, c} , anlyorsunuz? Tartnz.
C = {Ali, Mehmet, Hakan} , D = {7, 3, 9, 5} k- a) Ackl bata akl olmaz.

meleri veriliyor. Buna gre, birbirine eit olan b) Damdan ardaa atlamak.
kmeleri belirleyiniz.
c) Hangi akla hizmet ediyor?
4. Aadaki ekillerde mavi renkle gsterilen

10. Altn Fiyat (TL/g)
blgeleri ifade eden kmeleri yaznz.
85,25
a) E b) E 85,00
A B A B
84,75
84,50
84,25
84,00
83,75
c) A B E Gn
10 Ekim 11 Ekim 12 Ekim 13 Ekim 14 Ekim 15 Ekim
Yukarda verilen grafikte, 10 Ekim ile 15 Ekim

2014 tarihleri arasnda serbest piyasadaki
altn fiyatlar gsterilmitir. Bu grafikle ilgili
verilen aadaki ifadelerden hangisi veya
5. A = {a, b, c} kmesinin alt kme saysn bulunuz.
hangileri kesin hkm bildirmektedir?
a) 10 Ekim ile 15 Ekim tarihleri arasnda
6. Aadaki olaylarn olaslklarn bularak, ayrk altnn en dk fiyat 83.75 TL dir.
ya da ayrk olmayanlar belirtiniz. b) Altn en iyi yatrm aracdr.
a) Bir zar atma deneyinde, zarn 2 den byk c) 12 Ekimde altnn gram fiyat, en yksek
veya tek say gelme olasl nedir? deere ulamtr.
b) Bir zar atma deneyinde, zarn tek ya da

ift say gelme olasl nedir? 11. Bir genin i alarnn llerinin toplam-
nn 180 olduunu gsteriniz.
2 nite 1. Mantk
nite
1
1.1 nermeler ve Bileik nermeler 1. Blm
Giri Bu blm sonunda;
nerme, nermenin doruluk

Gnlk hayatta; doru, mantkl ve anlalr cmle- deeri, iki nermenin denklii ve
nermenin deilini aklamay,
ler kurmaktan, santran, yapboz, sabr kp (zeka
Bileik nermeyi, ve, veya, ya da
kp) ve sudoku gibi sistematik akl yrtme ve
balalar ile kurulan bileik
strateji gelitirme gerektiren oyunlara kadar birok nermelerin zelliklerini ve
farkl alanda mantksal kurallardan yararlanlr. De Morgan kurallarn doruluk
tablosu kullanarak gstermeyi,
Kmelerdeki ilemler ile sembo-
Matematik, mantk gibi sistemli ve do- lik mantk kurallar arasnda iliki
ru dnme bilimidir. Dolaysyla, mate- kurmay,
matiksel kavramlarn anlalmasnda ve Koullu nermeyi, koullu

nermenin kartn, tersini, kart
2 irrasyonel saydr. gibi kesin hkm
tersini yazmay ve doruluk
bildiren bir ifadenin doruluunun gs-
tablosu kullanarak denk olanlar
terilmesinde olduu gibi matematiksel bulmay,
ifadelerin doruluunun ya da yanll- ki ynl koullu nermeyi,
nn ispatlanmasnda mantn temel Szel olarak veya sembolik man-
kurallarndan yararlanlr. tk dilinde verilen bileik nerme-
leri birbirine dntrmeyi,
Totoloji ve elikiyi,
Mantn temel kurallar, bilgisayar ve elektronik
aralarn tasarmnda olduka sk kullanlmakta renmi olacaz.
olup birok farkl uygulama alanna sahiptir. r-
nein, bilgisayar ve elektronik aralardaki devre-
lerin her biri, 1 ya da 0 olan girilere sahiptir ve
Temel Kavramlar
1 ya da 0 olan klar retirler. Devreler, bu iki
farkl duruma sahip herhangi temel elemanlarn nerme
kullanmyla ina edilirler. Bu tr elemanlar, sis- Bileik nerme
temi ak ya da kapal durumda tutan anahtarlar nermenin deili
(elektrik dmeleri) araclyla yanan ya da yan- Ve, veya, ya da balalar
mayan panolar ierirler. De Morgan kurallar
Koullu nerme
Koullu nermenin kart
Koullu nermenin tersi
Gerek gnlk yaantmzda gerekse matematikte kullanmna ynelik yukar- Koullu nermenin kart tersi
da bilgiler ve rnekler verdiimiz mantksal kurallarn temelini ise nermeler ki ynl koullu nerme (gerek
oluturur. Bunun iin bu blmde, nerme ve bileik nerme kavramlarn in- ve yeter art)
celeyeceiz. Totoloji
eliki
nite 1. Mantk 3
Blm Mantk
1.1
1.1.1 nermeler
Bilgi Notu
Emir, Eren ve amil isimli olu olan bir baba, oulla-
Mantk, Yunancada sz, akl, ilke, rna krmz, mavi ve siyah olmak zere farkl renkte
dnme ve oran gibi anlamlara apka almtr. Baba, oluna da bu apkalar gster-
gelen logos kelimesinden gelmek-
dikten sonra oullarnn nn de gzlerini balar ve
tedir. Ayrca mantk, Arapa'da sz,
her birinin kafasna bu apkalardan birini takar. Daha
belagat, hitabet ve konuma gibi
anlamlarda kullanlan nutuk keli- sonra, oullarnn her birini gzleri bal bir ekilde
mesinden tretilmitir. Bu nedenle, evin baka bir odasna gtrr. Biraz sonra; baba, tm
mantk ile dil arasnda yakn bir ocuklarn evin salonuna toplamak ister.
iliki vardr. rnein,
O, devi yapt. ve
O devi yapt. cmlelerini alalm. Bunun iin, ilk nce amili odasndan alp salona getirir, burada gzlerini aar
Birinci cmlede, belirli bir kiinin ve ona apkasnn renginin ne olduunu sorar. Fakat amil, apkasnn rengine
devini yapt anlalrken, ikinci
ilikin doru cevap veremez. Benzer sre, Eren iin de yaanr ve sonlanr. Ayn
cmlede devin herhangi bir kii
tarafndan yapld ifade edilmek-
sre, Emir iin bu kez Emir'in gzlerini amadan tekrar edilir. Fakat Emir, apkas-
tedir. nn rengine ilikin doru cevap verir. Emir, bu cevab nasl vermitir? Burada, farkl
dnceler retilebilir. Bunlardan biri aadaki ekilde olabilir:
Emir, o an salonda bulunan Eren ve amile aadaki sorular apraz olarak sorar:
Erene, amilin apkasnn rengi nedir? ve amile, Erenin apkasnn rengi nedir?
Emir, Eren ve amilin cevaplarndan hareketle onlarn apkalarnn rengini re-
nir. Buradan da, kendi apkasnn renginin ne olduunu karr.
Burada, mantn kurallar kullanlarak bir karm yaplmtr. Mantn kurallarn
ve mantksal dnmenin temelini ise nermeler oluturur. imdi, nerme ve bi-
leik nerme kavramlarn inceleyelim.
Tarihten Notlar
Aristoteles (Aristo)
1
a) ki ift doal saynn toplam, tek doal saydr.
b) Ankara, Anadolu Blgesi'ndedir.
c) Bu akam beraber ma izleyelim mi?
) Harika grnyorsun.
d) Yolun ak olsun.
e) Bugn hava ok souk.
(M. . 384 - 322)
f) Biraz daha alsaydm!
Yapt almalarla, mant,
doru ve sistematik dnme g) Buraya gel.
arac haline getirmi ve mantk-
la ilgili almalarn Organon ifadeleri verilsin. Bu ifadelerden doru ya da yanl (ayn anda her ikisini de ier-
adl kitabnda toplamtr. meyen) kesin hkm bildiren ifadeleri belirleyelim.
4 nite 1. Mantk
Bilgi Notu
Mantk, klasik mantk (veya Aristo

mant) ve sembolik mantk olarak
a) ki ift doal saynn toplam, tek doal saydr. ifadesi kesin bir hkm bil- ikiye ayrlr. Klasik mantk, kullanlan
dirmektedir. dil ile i iedir. Bilindii zere, her dil
kendine zg bir yapya sahiptir.
b) Ankara, Anadolu Blgesi'ndedir. ifadesi kesin bir hkm bildirmektedir. Balama dayal bu farkllama ise bir
olaya, nesneye veya kiiye ynelik bir
c) Bu akam beraber ma izleyelim mi? bir soru ifadesidir. Doru ya da yanl
akl yrtme srecinin sonucunda
kesin bir hkm bildirmemektedir. ulalan yarglarn deiiklik
gstermesine yol aabilir. Bu durum
) Harika grnyorsun. bir beenme ifadesidir ve grecelidir. Doru ya da ise ulalacak sonularn znel ve
yanl kesin bir hkm bildirmemektedir. tutarsz olmasna neden olabilir. te,
klasik mantn bu eksik ve bazen de
d) Yolun ak olsun. bir dilek ifadesidir. Doru ya da yanl kesin bir hkm yanltc sonulara gtrebilecek
bildirmemektedir. ynlerinin giderilmesi noktasnda
sembolik mantk devreye girer.
e) Bugn hava ok souk. bir durum belirleme ifadesidir. Doru ya da yanl Sembolik mantk, modern mantn
kesin bir hkm bildirmemektedir. dilini oluturur ve aadaki emada
gsterildii gibi be alt bala ayrlr.
f) Biraz daha alsaydm! bir pimanlk ifadesidir. Doru ya da yanl kesin bir MANTIK
hkm bildirmemektedir.
g) Buraya gel. bir emir ifadesidir. Doru ya da yanl kesin bir hkm bildirme-
mektedir.
Klasik Mantk Sembolik Mantk
(Aristo Mant)
Grld gibi, yukardaki rneklerden sadece (a) ve (b) seeneklerinde verilen ki Deerli Varlk
Mantk Mant
ifadeler, doru ya da yanl kesin bir hkm bildirmektedir. Kiilik
Mant
nermeler Niceleyiciler
Mant Mant
zdelik
Mant
ok Deerli
Mantk
(Bulank Mantk)
Doru ya da yanl kesin hkm bildiren ifadelere nerme denir. nermeler, Bu blmde, sadece iki farkl
p, q, r gibi kk harflerle gsterilir. deerle alan mantn bir alt
bal olan nermeler mantn
inceleyeceiz.
2
Aada verilen ifadelerden nerme olanlar belirleyelim. Uyar
Emir, soru, istek, nlem, hayret,

a) p: Gne, batdan doar.
grecelilik vb. anlamlar ieren
b) q: Dikkatli yaznz. ifadeler bir nerme deildir.
c) r: 8, 3 ten kktr.
2
) s: gerek saydr.
3
d) t: x + 3 = 7
e) u: x y = z
nite 1. Mantk 5
Blm Mantk
1.1
Bilgi Notu
a) p: Gne, batdan doar. ifadesi bir nermedir. nk kesin bir hkm bil-
2 dirmektedir. Gne, doudan doduu iin bu ifade yanl bir hkm bildir-
s: gerek saydr nermesi gibi
3
daha basit biime ayrlamayan mektedir.
nermelere basit (veya ilkel) ner- b) q: Dikkatli yaznz. ifadesi bir istek ierdii iin nerme deildir.
meler denir.
c) r: 8, 3 ten kktr. ifadesi bir nermedir. nk kesin bir hkm bildir-
mektedir. 8, 3 ten kk olduu iin bu ifade doru bir hkm bildirmek-
tedir.
Tarihten Notlar 2
) s: gerek saydr. ifadesi bir nermedir. nk kesin bir hkm bildirmek-
Ltfi Aliasker Zade 3
(1921- ) 2
tedir. gerek say olduu iin bu ifade doru bir hkm bildirmektedir.
Bulank Kmeleri adl maka- 3
lesi ile matematik ve bilgisayar d) t: x + 3 = 7 ifadesi bir nerme deildir. nk t ifadesindeki x deikeninin
bilimlerinde bulank mantk
teorisinin temellerini atan Azeri
deeri belli olmad iin t ifadesi doru ya da yanl kesin bir hkm bildir-
matematikidir. memektedir.
e) u: x y = z ifadesi bir nerme deildir. nk u ifadesindeki x, y, z dei-
kenlerinin deerleri belli olmad iin u ifadesi doru ya da yanl kesin bir
hkm bildirmemektedir.
Bilgi Notu
Sra Sizde
Bulank mantk, ok deerli mantk
kategorisinde ele alnabilir. Klasik Aada verilen ifadelerden nerme olanlar belirleyiniz.
mantkta, bir nesne ya kmenin
elemandr (bu durumda 1 deerini a) p: Biraz glmse.
alr) ya da deildir (bu durumda
0 deerini alr). Bulank mantk ise
bir kmenin eleman olmann de- b) q: 2 + 3 = 7 dir.
recelendirilmesine dayanmaktadr.
Bulank kmenin her bir nesnesinin
yelik derecesi vardr ve bu yelik c) r: nerme kelimesinin son harfi e dir.
derecesi (0, 1) aralnda herhangi bir
deer olabilir. Bu doruluk deerleri
ise saylar yerine ok az, biraz az, az
) s: stanbul, dnyann en gzel ehridir.
vb. kelimelerle ifade edilir. Bulank
mantk, gnmzde televizyon alc-
lar, klimalar, amar makineleri vb.
birok farkl alanda kullanlmaktadr.
rnein, bir amar makinesine 3
bulank mantn uygulanmas ile
amarn miktar (az, orta, ok vb.),
Aada verilen nermelerden doru hkm bildirenleri belirleyelim.
cinsi (pamuklu, ynl, ipekli vb.) ve
a) p: 6 2 = 4
kirlilik dzeyine (az, orta, ok vb.)
gre en ekonomik ykamann (ok b) r: Rakamlar toplam 5 in kat olan saylar 3 ile tam blnr.
ksa, ksa, uzun, ok uzun vb.) yap-
labilmesine ynelik uygun modelle- c) s: 2 ift asal saydr.
meler yaplabilmektedir.
6 nite 1. Mantk
Bilgi Notu
a) p nermesi, doru bir hkm bildirmektedir.
Bir p nermesi iki farkl deere
b) r nermesi, yanl bir hkm bildirmektedir.
sahiptir. Bunlar:
c) s nermesi, doru bir hkm bildirmektedir. p doru olabilir.
p yanl olabilir.
p nermesinin doruluk tablosu ise
Bir nerme, doru hkm bildiriyor ise 1 (veya D), yanl hkm bildiriyor ise aadaki biimde gsterilir:
0 (veya Y) ile gsterilir. 0 ve 1 saylarna, nermenin doruluk deeri denir. Bir
nermenin doruluk deerini gsteren tabloya ise doruluk tablosu denir. p
1 (veya D)
0 (veya Y)
4
Aada verilen nermelerin doruluk deerlerini bulalm.
a) p: |2 + 1| = 1 b) q: Polinomlar, zel fonksiyonlardr.
Bilgi Notu
c) r: Bir gn 25 saattir. ) s: Bir drtgenin i alarnn toplam 180 dir.
Bir p nermesi doru hkm
bildiriyorsa p / 1 yanl hkm
bildiriyorsa p / 0 ile gsterilir.
a) p nermesinin doruluk deeri 1 dir. nk p nermesi doru hkm bildir-
mektedir ve p / 1 eklinde gsterilir.
b) q nermesinin doruluk deeri 1 dir. nk q nermesi doru hkm bildir-
mektedir ve q / 1 eklinde gsterilir.
Bilgi Notu
c) r nermesinin doruluk deeri 0 dr. nk r nermesi yanl hkm bildir-
mektedir ve r / 0 eklinde gsterilir. Birbirinden farkl p ile q nerme-
lerinin, drt farkl doruluk deeri
) s nermesinin doruluk deeri 0 dr. nk s nermesi yanl hkm bildir- vardr. Bunlar:
mektedir ve s / 0 eklinde gsterilir. p doru iken q doru olabilir.
p doru iken q yanl olabilir.
p yanl iken q doru olabilir.
Sra Sizde p yanl iken q yanl olabilir.
p ile q nermelerinin doruluk
1. Aada verilen nermelerin doruluk deerlerini bulunuz.
tablosu ise aadaki biimde
a) p: kinci dereceden bir deikenli fonk- gsterilir:
siyonlarn grafikleri paraboldr. p q
b) q: Ekenar drtgen, zel bir drtgendir. 1 1
1 0
c) r: r rasyonel saydr.
0 1
) s: Bir dik gende, hipotense ait ke- 0 0
narortay uzunluu, hipotens uzunlu-
unun yarsna eittir.
2. n farkl nermenin doruluk deerleri ile oluturulacak ka farkl du-

rum vardr?
nite 1. Mantk 7
Blm Mantk
1.1
5
Aada verilen nermelerden ayn doruluk deerlerine sahip olan nermeleri
belirleyelim.
a) p: Bir gende, bir kenarn uzunluu arttka bu kenar gren ann ls

de artar.
b) q: Bir genin d alarnn llerinin toplam 180 dir.
c) r: Boazii Kprs, zmirdedir.
) s: Tuz gl, Anadolu Blgesindedir.
Bilgi Notu
Bir nermenin doruluk deerini a) Bir gende, bir kenarn uzunluu arttka bu kenar gren ann ls de
belirlemek bazen zor olabilir. artt iin p / 1 dir.
rnein, 8000 den kk en byk
asal say 7919 dur." nermesinin b) Bir genin d alarnn llerinin toplam 360 olduu iin q / 0 dr.
doruluk deerinin belirlenmesi bir
ok hesaplama yapmay gerektirir. c) Boazii Kprs, stanbulda olduu iin r / 0 dr.
) Tuz gl, Anadolu Blgesinde olduu iin s / 1 dir.
Buna gre, p ile s ve q ile r nermeleri ayn doruluk deerlerine sahiptir.
Doruluk deerleri ayn olan nermelere denk nermeler denir. p ile q ner-
meleri denk ise p / q biiminde gsterilir ve p denktir q eklinde okunur.
6
Aada verilen nermelerden denk olanlar belirleyelim.
a) u: E genlerin karlkl yardmc elemanlar etir.
b) v: Harezmi, bir matematikidir.
c) y: Fonksiyonlarda bileke ileminin birleme zellii yoktur.
) z: Diskriminant sfrdan kk olan ikinci dereceden bir bilinmeyenli gerek

katsayl bir denklemin sanal kkleri birbirine eittir.
8 nite 1. Mantk
a) E genlerin karlkl yardmc elemanlar e olduundan u / 1 dir.
b) Harezmi, bir matematiki olduundan v / 1 dir.
c) Fonksiyonlarda bileke ileminin birleme zellii olduundan y / 0 dr.
) Diskriminant sfrdan kk olan ikinci dereceden bir bilinmeyenli gerek

katsayl bir denklemin sanal kkleri birbirinin elenii olduundan z / 0 dr.
Buna gre, u / v, y / z dir.
Sra Sizde
Aada verilen nermelerden denk olanlar belirleyiniz.
1
a) p: sin 60 =
2
b) q: Bir doru parasnn orta dikmesi zerinde alnan her nokta, doru
parasnn u noktalarna eit uzaklktadr.
c) r: Aortay zerinde alnan bir noktadan ann kollarna indirilen dik-

melerin uzunluklar eittir.
) s: Bir emberde, ap gren merkez ann ls 180 dir.
Aada verilen nermeleri, hkmlerini deitirerek yeniden oluturalm ve bu

yeni nermelerin doruluk deerlerini belirleyelim.
a) k: ki asal saynn fark, bir asal saydr.
b) l: 5 2 = 3
c) m: ki tek tam saynn toplam ift tam saydr.
) n: 8 < 6
nite 1. Mantk 9
Blm Mantk
1.1
nermenin Yeniden Yeniden oluturulan

nerme doruluk oluturulan nermenin
deeri nerme doruluk deeri
a) k: ki asal ki asal saynn
saynn fark, bir 0 fark, bir asal say 1
asal saydr. deildir.
b) l: 5 2 = 3 1 523 0
c) m: ki tek tam ki tek tam saynn
saynn toplam 1 toplam ift tam 0
ift tam saydr. say deildir.
) n: 8 < 6 0 86 1
Bilgi Notu
Bir p nermesinin hkm deitirilerek doru iken yanl (ya da yanl iken
Bir p nermesinin deilinin doru- doru) nerme elde etmeye p nermesinin deili (veya olumsuzu) denir. Bir
luk tablosu aada verilmitir. p nermesinin deili p' (veya ~ p) ile gsterilir ve p nin deili eklinde okunur.
p p'
1 0
0 1
8
Aadaki nermelerin deillerini ve doruluk deerlerini bulalm.
a) h: Bir karenin btn alar etir.

b) k: Hz = Yol Zaman
c) l: Bir dakika 3600 saniyedir.
) m: 10, iki basamakl en kk ift doal saydr.
d) n: 6, ift tam saydr.
e) o: ki zarn birlikte atlmas deneyinde, zarlarn st yzne gelen saylarn

1
toplamnn 7 olma olasl dir.
2
1
f) p: Hilesiz bir para atma deneyinde, parann tura gelme olasl dir.
2
1
g) r: Bir zar atma deneyinde, zarn ift say gelme olasl dir.
2
10 nite 1. Mantk
Aadaki tabloyu inceleyelim.
nermenin nermenin
Bilgi Notu
nerme doruluk nermenin deili deilinin
deeri doruluk deeri "imdi gecedir." nermesinin deili,
h': Bir karenin "imdi gece deildir." eklinde ifade
a) h: Bir karenin edilebilirken "imdi gndzdr."
1 btn alar e 0
btn alar etir. eklinde de ifade edilebilir.
deildir.
Ancak bir nermenin deili olan
b) k: Hz = Yol Zaman 1 k': Hz Yol Zaman 0 nerme her zaman ilk nermenin
c) l: Bir dakika 3600 l': Bir dakika 3600 anlamca ztt olmayabilir. rnein;
0 1 "Bu kalemin rengi siyahtr." ner-
saniyedir. saniye deildir.
mesinin deili, "Bu kalemin rengi
m': 10, iki siyah deildir." eklinde ifade edile-
) m: 10, iki bilirken "Bu kalemin rengi beyazdr."
basamakl en
basamakl en kk 1 0 eklinde ifade edilemez. Niin?
kk ift doal
ift doal saydr.
say deildir.
d) n: 6, ift tam n': 6, ift tam say
1 0
saydr. deildir.
o': ki zarn
birlikte atlmas
e) o: ki zarn birlikte deneyinde,
atlmas deneyinde, zarlarn st
zarlarn st yzne yzne gelen
0 1
gelen saylarn saylarn
toplamnn 7 olma toplamnn 7
1
olasl dir. 1
2 olma olasl
2
deildir.
p': Hilesiz bir para
f) p: Hilesiz bir para
atma deneyinde,
atma deneyinde,
1 parann tura 0
parann tura gelme 1
1 gelme olasl
olasl dir. 2
2 deildir.
r': Bir zar atma
g) r: Bir zar atma deneyinde, zarn
deneyinde, zarn ift
1 ift say gelme 0
say gelme olasl 1
1 olasl
dir. 2
2 deildir.
nite 1. Mantk 11
Blm Mantk
1.1
9
Aadaki her bir nermenin deilinin deilinin doruluk deerini bulalm.
a) p: Ankara, Trkiyenin bakentidir.
b) q: Kaa, mer Seyfettinin eseridir.
c) r: Fonksiyonlarda bileke ileminin deime zellii vardr.
) s: Van, Dou Anadolu Blgesindedir.
Bilgi Notu Aadaki tabloyu inceleyelim.
Bir p nermesi iin p / (p')' dir. nermenin

nermenin nermenin
deilinin
nerme doruluk deilinin deilinin
doruluk
deeri doruluk deeri
deeri
a) p: Ankara,
1 0 1
Trkiyenin bakentidir.
b) q: Kaa, mer
1 0 1
Seyfettinin eseridir.
c) r: Fonksiyonlarda
Bilgi Notu bileke ileminin 0 1 0
deime zellii vardr.
) s: Van, Dou
1 0 1
Anadolu Blgesindedir.
Tablodan grld gibi, p / (p')' / 1, q / (q')' / 1, s / (s')' / 1 ile r / (r')' / 0 dr.
Sra Sizde
1. Aada verilen nermelerin deilllerini ve doruluk deerlerini bulunuz.
Sudoku, 1980 ylnda Japonca'daki
a) p: cos60 = 1 dir.
"Suuji wa dokishin ni kagiru" (Saylar
tek olmal) cmlesindeki kelime- b) q: Cumhuriyet, 29 Ekim 1923te ilan edilmitir.
lerin ksaltlmasndan ortaya kan c) r: (x + y)2 = x2 + 2xy + y2 dir.
ve gnmzde dnyann farkl
blgelerinde olduka popler olan ) s: Bir dik gende, hipotens uzunluunun karesi, genin dik ke-
bir oyundur. Sudoku, 9 hcreden nar uzunluklarnn karesinin toplamna eittir.
oluan 9 eit kutuya blnm bir 2. p: 102, rakamlar birbirinden farkl en kk basamakl doal say-
alan zerinde her satr ve stunda
dr. nermesi verilsin. Buna gre, p nermesinin
1 den 9 a kadar olan saylar sadece
bir kez kullanmak artyla yazma a) doruluk deerini
kuralna dayanmaktadr. Sudoku bul-
b) deilini ve doruluk deerini
macalarnn zmnde, matematik
ve manta dayal birok stratejiden c) deilinin deilini ve doruluk deerini bulunuz.
yararlanlmaktadr.
3. Paradoks nedir? Aratrnz.
12 nite 1. Mantk
1.1.1 nermeler ve Bileik nermeler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki cmlelerin kesin hkm bildirip 5. Aadaki nermelerin doruluk deerlerini

bildirmediini belirtiniz. bulunuz ve birbirlerine denk olan nermeleri
belirleyiniz.
a) ok gzelsiniz.
p: Kare, be kenarldr.
b) Bir yl 360 gndr.
q: stanbul, bakent olmu bir ehirdir.
c) Keke, zamannda gelseydim.
r: Bir dik gende hipotense ait kenarortay
) Evlendiniz mi? uzunluu, hipotens uzunluunun yarsna
d) Karenin iki kegeni vardr. eittir.
s: x2 3x 4 = 0 denkleminin kklerinden biri
2. Aadaki ifadelerden nerme olanlar belirtiniz. 1 dir.
a) p: Saat ka?
b) q: Ay, dnyann uydusudur. 6. Aadaki ifadelerden doru olanlarn bana
D, yanl olanlarn bana Y harfi yaznz.
c) r: 6 + 4 = 8
() Doruluu ya da yanll kesin olarak
) s: Trkiye, Afrika ktasndadr.
belli olan ifadelere nerme denir.
d) t: 32 > 23 () 2 farkl nermenin doruluk deerleri ile
e) u: Sevgili renciler! 4 farkl durum oluur.
() Doruluk deeri ayn olan nermelere
3. Aadaki nermelerin doruluk deerlerini eit nermeler denir.
bulunuz. () Bir nermenin deilinin deili kendisine
eittir.
a) p: ki basamakl en byk pozitif tek say
99 dur.
b) q: 17 Austos 1999da Trkiyede byk 7. Aadaki nermelerin deillerini bulunuz.
bir deprem olmutur. a) 9 tek saydr.
c) r: a ve b gerek saylar olmak zere, b) am bir bitkidir.
(a + b)2 = a2 + b2 dir. c) ki basamakl en kk say 10 dur.
) u: 17 asal saydr. ) 3 asal saydr.
4. Aada verilen nermelerden denk olanlar

8. Aada verilen nermelerin deilinin deilini
belirleyiniz.
bulunuz.
p: Trkiyenin bakenti Ankaradr.
p: 2 asal saydr.
q: 12 asal saydr.
q: 2 + 4 2 6
r: Ekenar gende, tabana ait ykseklik ayn
s: Bir nermenin doruluk deerleri ile 2 farkl
zamanda kenarortaydr.
durum oluur.
s: Cos 60 = 2 dir.
nite 1. Mantk 13
Blm Mantk
1.1
1.1.2 Bileik nerme

imdiye kadar, p: 2 asal saydr, q: 10. snflarda matematik dersi haftada 6 saat-
tir., r: zmir, Ege Blgesindedir. gibi matematikte ve gnlk hayatmzda kullan-
dmz sadece tek bir ifade ieren basit (veya ilkel) nermeleri rendik. Ancak,
tek bir ifade ieren bu basit nermeleri ve, veya, ise, "gerek ve yeter art gibi
balalarla birbirine balayarak birden fazla ifade ieren nermeler elde edebi-
liriz. Bu yeni nermeleri gerek matematikte gerekse gnlk hayatmzda sklkla
kullanrz. rnein, bir manava gittiimizde meyve olarak bazen sadece muz alr-
ken, bazen muz ve elma, bazen kiraz, eftali veya elmadan birini, bazen de elma,
eftali veya muz satn alabiliriz.
imdi aadaki rnei inceleyelim.
1
p: Birol, alkan bir rencidir.
q: 2 asal saydr.
r: 2 ift saydr.
s: Birol, zeki bir rencidir.
nermeleri verilsin. Buna gre,
a) p ile s nermelerini "veya" balacn
b) q ile r basit nermelerini "ve" balacn kullanarak yeni nermeler olutura-

lm.
a) p: Birol, alkan bir rencidir.
s: Birol, zeki bir rencidir. basit nermelerini veya balac ile balayalm:
u: p veya s eklinde tanmlanan bir nerme olsun.
Bu durumda, u: Birol, alkan veya zeki bir rencidir.
b) q: 2 asal saydr.
r: 2 ift saydr. nermelerini ve balac ile balayalm:
v: q ve r eklinde tanmlanan bir nerme olsun.
Bu durumda, v: 2 asal ve ift saydr.
14 nite 1. Mantk
2
p: n, doal says tektir.
q: n + 1, doal says ifttir.
r: f fonksiyonu bire bir ve rtendir.
s: f fonksiyonun tersi vardr.
nermeleri verilsin. Buna gre,
a) p ile q nermelerini "ise" balac
b) r ile s nermelerini "gerek ve yeter art" balacn kullanarak yeni nermeler

oluturalm. Bilgi Notu
v: f fonksiyonunun bire bir ve

rten olmas iin gerek ve yeter art
f fonksiyonunun tersinin olmasdr.
a) p: n, doal says tektir. bileik nermesi,
q: n + 1, doal says ifttir. nermelerini ise balac ile balayalm: v: Bir f fonksiyonu bire bir ve
rtendir ancak ve ancak f fonksiyo-
u: p ise q eklinde tanmlanan bir nerme olsun. O zaman, nunun tersi varsa. eklinde de ifade
edilebilir.
u: n doal says tek ise n + 1 doal says ifttir.
b) r: f fonksiyonu bire bir ve rtendir., s: Bir f fonksiyonunun tersi vardr. ner-

melerini gerek ve yeter art balac ile balayalm:
v: r gerek ve yeter art s eklinde tanmlanan bir nerme olsun. O zaman,
Tarihten Notlar
v: f fonksiyonun bire bir ve rten olmas iin gerek ve yeter art f fonksiyo- George Boole (Corc Bul)
nunun tersinin olmasdr.
ki veya daha fazla nermenin ve, veya, ise", ya da, "gerek ve yeter art
balalarndan en az biri ile birbirine balanmasyla oluturulan yeni ner-
melere bileik nermeler denir.
3
p: 3 + 8 = 17 q: 17 asal saydr. :ve (1815-1864)
r: 2 + 6 = 8 s: 8 ift saydr. :veya 1854 ylnda yaymlad

Dnmenin Kanunlar adl
t: P(x) bir polinomdur. u: P(x) bir fonksiyondur. :ise kitabnda, bir veya daha fazla
nermeyi, mantksal balalar
v: n asal saydr. y: n, 1 ve kendisinden kullanarak birletirmi ve var
baka bir sayya :gerek ve yeter art olan nermelerden yeni ner-
blnmemektedir. meler yani, bileik nermeler
elde etmitir.
nermelerinden karlarnda belirtilen balalar kullanarak bileik nermeler
elde edelim.
nite 1. Mantk 15
Blm Mantk
1.1
p: 3 + 8 = 17 ile q: 17 asal saydr. nermelerini ve balac ile balayalm:

p ve q: 3 + 8 = 17 dir ve 17 asal saydr.
r: 2 + 6 = 8 ile s: 8, ift saydr. nermelerini veya balac ile balayalm:
r veya s: 2 + 6 = 8 dir veya 8 ift saydr.
t: P(x) bir polinomdur. ile u: P(x) bir fonksiyondur. nermelerini ise balac ile
balayalm:
t ise u: P(x) bir polinom ise P(x) bir fonksiyondur.
v: n, asal saydr. ile y: n, 1 ve kendisinden baka bir sayya blnmemektedir.
nermelerini gerek ve yeter art balac ile balayalm:
v gerek ve yeter art y: n nin asal says olmas iin gerek ve yeter art n nin 1
ve kendisinden baka bir sayya blnmemesidir.
Sra Sizde
1. Aada verilen nermelerden veya balacn kullanarak bileik
nermeler elde ediniz.
a) p: Hava, yamurludur. q: Hava gnelidir.
b) r: 7 tek saydr. s: 7 ift saydr.
2. Aada verilen nermelerden ve balacn kullanarak bileik ner-

meler elde ediniz.
a) p: Matematik, akl yrtmedir. q: Matematik, cebirsel dnmedir.
b) r: 99 asal say deildir. s: 99 ift say deildir.
3. Aada verilen nermelerden ise balacn kullanarak bileik ner-

meler elde ediniz.
a) p: ki gen etir. q: ki gen benzerdir.
b) r: Gerek saylarda tanml f fonksiyonu sfr fonksiyonudur.

s: Gerek saylarda tanml f fonksiyonu sabit fonksiyondur.
4. Aada verilen nermelerden gerek ve yeter art balacn kullana-

rak bileik nermeler elde ediniz.
a) p: Hzl tren biletim vardr. q: Hzl trene bindim.
b) r: ABC dik gendir.

s: Bir dik gende a ve b dik kenar uzunluklar, c de hipotens
uzunluu olmak zere, a2 + b2 = c2 dir.
16 nite 1. Mantk
p ile q iki nerme olsun. p ile q nermelerinin her ikisi doru olduunda do- Bilgi Notu
ru, dier durumlarda yanl olan bileik nermeye p ve q nermesi denir ve
p q eklinde gsterilir. Bir p q nermesinin, doruluk
tablosu aadadr:
p q pq
4 1 1 1
Aada verilen bileik nermelerin doruluk deerlerini bulalm. 1 0 0
0 1 0
a) Almanya, Avrupa ktasndadr ve 7 + 4 = 11 dir.
0 0 0
b) 23 asal saydr ve Tuz Gl, Dou Anadolu Blgesindedir. Doruluk tablosunun son stununa
deerlendirme stunu denir.
c) 5 en kk tek asal saydr ve zmir, Avrupa ktasndadr.
) Bir zar atma deneyinde, zar 7 den kk bir say gelir ve bir para atma dene-
1
yinde parann yaz gelme olasl dir.
2
a) Almanya, Avrupa ktasndadr ve 7 + 4 = 11 dir. bileik nermesini iki ayr

nerme olarak yazalm.
k: "Almanya, Avrupa ktasndadr. nermesi doru olduundan k / 1 dir.
q: "7 + 4 = 11 dir. nermesi doru olduundan q / 1 dir.
Buna gre, k q / 1 1 / 1 dir.
b) 23 asal saydr ve Tuz Gl, Dou Anadolu Blgesindedir. bileik nermesi-

ni iki ayr nerme olarak yazalm.
m: "23 asal saydr ile n: "Tuz Gl, Dou Anadolu Blgesindedir. Burada,
m / 1, n / 0 dr. Buna gre m n / 1 0 / 0 dr.
c) 5 en kk tek asal saydr ve zmir, Avrupa ktasndadr. bileik nermesini

iki ayr nerme olarak yazalm.
p: 5 en kk tek asal saydr. ile r: zmir, Avrupa ktasndadr. Burada, p / 0,

r / 0 dr. Buna gre, p r / 0 0 / 0 dr.
) Bir zar atma deneyinde, zar 7 den kk bir say gelir ve bir para atma dene-
1
yinde parann yaz gelme olasl dir. bileik nermesini iki ayr nerme
2
olarak yazalm.
u: "Bir zar atma deneyinde, zar 7 den kk bir say gelir. ile
1
v: "Bir para atma deneyinde, parann yaz gelme olasl dir. Burada
2
u / 1, v / 1 dir. Buna gre u v / 1 1 / 1 dir.
nite 1. Mantk 17
Blm Mantk
1.1
5
p: Her dikdrtgen bir karedir.
q: 2 rasyonel say deildir.
nermeleri verilsin. Buna gre; aadaki nermeleri yazalm ve doruluk deer-
lerini bulalm.
a) p q b) p' q c) p' q'
a) p: Her dikdrtgen bir karedir. q: 2 rasyonel say deildir.

p q: Her dikdrtgen bir karedir ve 2 rasyonel say deildir.
p / 0
q / 1 olduundan p q / 0 1 / 0 dr.
b) p': Her dikdrtgen bir kare deildir. q: 2 rasyonel say deildir.

p' q: Her dikdrtgen bir kare deildir ve 2 rasyonel say deildir.
p' / 1
q / 1 olduundan p' q / 1 1 / 1 olur.
c) p': Her dikdrtgen bir kare deildir. q': 2 rasyonel saydr.

p' q': Her dikdrtgen bir kare deildir ve 2 rasyonel saydr.
p' / 1
q' / 0 olduundan p' q' / 1 0 / 0 dr.
Bilgi Notu
Bir p q nermesinin, doruluk

p ile q iki nerme olsun. p ile q nermelerinin her ikisi yanl olduunda yan-
tablosu aadadr:
l, dier durumlarda doru olan bileik nermeye p veya q nermesi denir ve
p q pq p q eklinde gsterilir.
1 1 1
1 0 1
6
0 1 1
Aada verilen bileik nermelerin doruluk deerlerini bulalm.
0 0 0
a) 4 : 2 = 2 veya Sinop, Trkiyenin kuzeyindedir.
b) 101 en kk basamakl tek saydr veya serbest dmede yer ekiminin
etkisi yoktur.
c) 109, 3 ile tam blnr veya dikdrtgenler prizmas boyutludur.
) Btn tek saylar asal saydr veya hava molekllerinin arl yoktur.
1
d) Bir para atma deneyinde, parann tura gelme olasl dir veya bir zar atma
2
deneyinde, ift say gelme olasl tek say gelme olaslna eittir.
18 nite 1. Mantk
a) 4 : 2 = 2 veya Sinop, Trkiyenin kuzeyindedir. bileik nermesini iki ayr

nerme olarak yazalm:
k: "4 : 2 = 2 ile l: "Sinop, Trkiyenin kuzeyindedir. Burada, k / 1, l / 1 dir.

Buna gre, k l / 1 1 / 1 dir.
b) 101 en kk basamakl tek saydr veya serbest dmede yer ekiminin

etkisi yoktur. bileik nermesini iki ayr nerme olarak yazalm:
m: "101 en kk basamakl tek saydr. ile n: "Serbest dmede yer eki-
minin etkisi yoktur. Burada, m / 1, n / 0 dr. Buna gre, m n / 1 0 / 1 dir.
c) 109, 3 ile tam blnr veya dikdrtgenler prizmas boyutludur. bileik

nermesini iki ayr nerme olarak yazalm:
p: "109, 3 ile tam blnr. ile r: "Dikdrtgenler prizmas boyutludur. Bura-
da, p / 0, r / 1 dir. Buna gre p r / 0 1 / 1 dir.
) Btn tek saylar asal saydr veya hava molekllerinin arl yoktur. bile-
ik nermesini iki ayr nerme olarak yazalm:
s: "Btn tek saylar asal saydr. ile t: "Hava molekllerinin arl yoktur.
Burada, s / 0, t / 0 dr. Buna gre s t / 0 0 / 0 dr.
1
d) Bir para atma deneyinde, parann tura gelme olasl dir veya bir zar
2
atma deneyinde, ift say gelme olasl tek say gelme olaslna eittir.
bileik nermesini iki ayr nerme olarak yazalm:
1
v: "Bir para atma deneyinde, parann tura gelme olasl dir. ile y: "Bir zar
2
atma deneyinde, ift say gelme olasl tek say gelme olaslna eittir.
Burada, v / 1, y / 1 dir. Buna gre v y / 1 1 / 1 dir.
nite 1. Mantk 19
Blm Mantk
1.1
7
p: Dnyann ekli, kreye benzer.
q: x2 + 4 = 0 denkleminin gerek kk yoktur.
nermeleri verilsin.
Buna gre, p' q' bileik nermesini yazalm ve doruluk deerini bulalm.
p': Dnyann ekli, kreye benzemez.

q': x2 + 4 = 0 denkleminin gerek kk vardr.
p' q': Dnyann ekli, kreye benzemez veya x2 + 4 = 0 denkleminin gerek kk
vardr.
p' / 0
Bilgi Notu
q' / 0 olduundan p' q' / 0 0 / 0 dr.
Bir p Q q nermesinin, doruluk
tablosu aadadr:
p ile q iki nerme olsun. p ile q nermelerinin doruluk deerleri birbirin-
p q pQq den farkl olduunda doru, dier durumlarda yanl olan bileik nermeye
1 1 0 p ya da q nermesi denir ve p Q q eklinde gsterilir.
1 0 1
0 1 1 8
0 0 0
Aada verilen bileik nermelerin doruluk deerlerini bulalm.
a) 3 + 1 = 5 ya da 2 5 = 20 dir.
b) 102 en kk basamakl tek saydr ya da 17 asal saydr.
c) Kibrit kutusu, dikdrtgenler prizmasna benzer ya da dondurma klah bir
silindire benzer.
) 13 > 5 ya da 4 < 5 tir.
d) (111 234) eklinde tasarlanm bir zar atma deneyinde, 1 gelme olasl bir
zar atma deneyinde 1 gelme olaslna eittir ya da (111 234) eklinde ta-
sarlanm bir zar atma deneyinde, 3 gelme olasl bir zar atma deneyinde 3
gelme olaslna eittir.
a) 3 + 1 = 5 ya da 2 5 = 20 dir. bileik nermesini iki ayr nerme olarak yazalm.

k: "3 + 1 = 5 ile l: "2 5 = 20 dir.
Burada, k / l / 0 olduu iin k Q l / 0 Q 0 / 0 dr.
20 nite 1. Mantk
b) 102 en kk basamakl tek saydr ya da 17 asal saydr. bileik nerme-

sini iki ayr nerme olarak yazalm.
m: "102 en kk basamakl tek saydr ile n: "17 asal saydr. Burada,

m / 0, n/ 1 dir. Buna gre, m Q n / 0 Q 1/ 1 dir.
c) Kibrit kutusu, dikdrtgenler prizmasna benzer ya da dondurma klah bir

silindire benzer. bileik nermesini iki ayr nerme olarak yazalm.
p: "Kibrit kutusu, dikdrtgenler prizmasna benzer ile r: "Dondurma klah

bir silindire benzer. Burada, p / 1, r / 0 dr. Buna gre, p Q r / 1 Q 0 / 1 dir.
Bilgi Notu
) 13 > 5 ya da 4 < 5 tir. bileik nermesini iki ayr nerme olarak yazalm.
p Q p / 0
s: 13 > 5 ile t: 4< 5 tir. Burada, s / t / 1 dir. Buna gre s Q t / 1 Q 1 / 0 dr. p Q q / q Q p (Deime zellii)
p Q (q Q r) / (p Q q) Q r (Birleme
d) (111 234) eklinde tasarlanm bir zar atma deneyinde 1 gelme olasl, bir zellii
zar atma deneyinde 1 gelme olaslna eittir ya da (111 234) eklinde ta-
sarlanm bir zar atma deneyinde 3 gelme olasl, bir zar atma deneyinde 3
gelme olaslna eittir bileik nermesini iki ayr nerme olarak yazalm.
u: "(111 234) eklinde tasarlanm bir zar atma deneyinde 1 gelme olasl,
bir zar atma deneyinde 1 gelme olaslna eittir. ile v: "(111 234) eklinde
tasarlanm bir zar atma deneyinde 3 gelme olasl, bir zar atma deneyinde
3 gelme olaslna eittir. Burada, u / 0, v / 1 dir. Buna gre, u Q v / 0 Q 1 / 1
dir.
9
p: 0! = 1 dir.
q: kinci dereceden bir deikenli fonksiyonlarn grafii paraboldr.
nermeleri verilsin. Buna gre, p Q q nermesini yazalm ve doruluk deerini bu-
lalm.
p Q q: 0! = 1 dir ya da ikinci dereceden bir deikenli fonksiyonlarn grafii para-

boldr.
p/1
q / 1 olduundan p Q q / 1 Q 1 / 0 dr.
nite 1. Mantk 21
Blm Mantk
1.1
imdi, kme kavramndan hareketle, "veya" ile "ya da" balalarnn kullanm
arasndaki fark gsteren aadaki rnei inceleyelim.
10
Bir snfta, futbol oynayan rencilerin says 14, basketbol oynayan rencilerin
says ise 9 dur. Buna gre,
a) Her iki oyunu da oynayan 5 renci varsa
b) Her iki oyunu da oynayan renci yoksa
snfta toplam ka rencinin olduunu bulalm.
Futbol oynayan rencilerin kmesi F, basketbol oynayan rencilerin kmesi B

olsun.
Soruda verilenlere uygun Venn emalarn izelim.
a)
Bilgi Notu
B F Snftaki toplam renci says = 4 + 5 + 9 = 18
rnek 10 (a) seeneinde en az bir dir.
4 5 9
oyun oynayan renciler olduu Burada s(B F) = 5 tir.
iin veya balac, rnek 10 (b)
seeneinde sadece bir oyun oy- b)
nayan renciler olduu iin ya da
balacnn kullanlmas uygundur. B F
Snftaki toplam renci says = 9 + 14 = 23
9 14
tr.
Burada s(B F) = dir.
(a) seeneindeki zmden grld gibi, B F ise yani, snfta hem fut-
bol hem de basketbol oynayan renciler varsa bu durum "veya" balac ile ifade
edilir. Dier taraftan, b seeneindeki zmden grld gibi, B F = ise
yani, snfta hem futbol hem de basketbol oynayan renciler yoksa bu durum
"ya da" balac ile ifade edilir.
Sra Sizde
1. p: 1729 = 123 +13 tr.
q: x2 5x 6 = 0 denkleminin gerek kkleri 2 ve 3 tr.
nermeleri verilsin. Buna gre, aadaki nermeleri yaznz ve doru-
luk deerlerini bulunuz.
a) p' q b) p q' c) p' Q q'
2. Aadaki nermelerde, bo braklan yerlere veya ile ya da bala-
larndan hangisini kullanmamz gerektiini cevabnz gerekelendire-
rek yaznz.
a) 3 tek saydr ift saydr.
b) 2 rasyonel saydr irrasyonel saydr.
c) 2 asal saydr ift saydr.
22 nite 1. Mantk
Veya ile Ve Balalar ile Kurulan Bileik nermelerin

zellikleri
1) Tek Kuvvet zellii

Aada verilen doruluk tablolarn inceleyelim.
p p pvp p p p p
v
1 1 1 1 1 1
0 0 0 0 0 0
p / pvp p/p p Bilgi Notu

v
Yukarda verilen tablolardan grld gibi, her p nermesi iin p p / p ile p p' p p'v p v p'
p p / p dir. Bu zellie, srasyla veya ile venin tek kuvvet zellii denir.
1 0 0 1
0 1 0 1
p p' /
v
0 p v p' / 1
2) Deime zellii Tablodan grld gibi her
p nermesi iin p p' / 0 ve
Aada verilen doruluk tablolarn inceleyelim. p p' / 1 dir.
p q pvq qvp p q p q
v q p v
1 1 1 1 1 1 1 1
1 0 1 1 1 0 0 0
0 1 1 1 0 1 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0
pv q / q vp p q/q p
v v
Yukardaki tablolardan grld gibi, her p, q nermeleri iin p v q / q v p ile

p q / q p dir. Bu zellie, srasyla veya ile venin deime zellii denir.
Sra Sizde
Aada verilen nermelerin denk olduklarn doruluk tablosu yaparak
gsteriniz.
a) p 1 / 1 p / p b) p 0 / 0 p / 0
c) p 1 / 1 p / 1 ) p 0 / 0 p / p
nite 1. Mantk 23
Blm Mantk
1.1
3) Birleme zellii
Aada verilen doruluk tablosunu inceleyelim.
p q r p q
v (p q) r
v v q r v p (q r)
v v
1 1 1 1 1 1 1
1 1 0 1 0 0 0
1 0 1 0 0 0 0
1 0 0 0 0 0 0
0 1 1 0 0 1 0
0 1 0 0 0 0 0
0 0 1 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0
(p q) r / p (q r)
v v v v
Tablodan grld gibi, her p, q, r nermeleri iin (p q) r / p (q r) dir.

Bu zellie, venin birleme zellii denir.
Sra Sizde
(p q) r / p (q r) denkliini doruluk tablosu yardmyla gsteriniz.
4) Ve nin veya zerine soldan dalma zellii

Aada verilen doruluk tablosunu inceleyelim.
p q r p q
v p r
v qvr p (q v r)
v (p q) v (p r)
v v
1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 0 1 0 1 1 1
1 0 1 0 1 1 1 1
1 0 0 0 0 0 0 0
0 1 1 0 0 1 0 0
0 1 0 0 0 1 0 0
0 0 1 0 0 1 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0
p (q v r) / (p q) v (p r)
v v v
Tablodan grld zere, her p, q, r nermeleri iin p (q r) / (p q) (p r)

dir. Bu zellie, ve nin veya zerine soldan dalma zellii denir.
Sra Sizde
1. Ve nin veya zerine sadan dalma zelliini doruluk tablosunu
kullanarak gsteriniz.
2. Veya nn ve zerine soldan dalma zelliini doruluk tablosu yar-
dmyla gsteriniz.
3. Veya nn ve zerine sadan dalma zelliini doruluk tablosu
yardmyla gsteriniz.
24 nite 1. Mantk
11
Aada verilen nermelerin denk olup olmadklarn doruluk tablosu yardmyla
gsterelim.
a) (p q)' / p' q' b) (p q)' / p' q'
a) (p q)' / p' q' denkliini gstermek iin aadaki doruluk tablosunu yapa-
lm.

p q p' q' pvq (p v q)' p' q'
v
1 1 0 0 1 0 0
1 0 0 1 1 0 0
0 1 1 0 1 0 0
0 0 1 1 0 1 1
(p v q)' / p' q'

v
Buna gre, her p ile q nermesi iin (p q)' / p' q' dir.
b) (p q)' / p' q' denkliini gstermek iin aadaki doruluk tablosunu

yapalm.

p q p' q' p q
v (p q)'
v p' v q'
1 1 0 0 1 0 0 Tarihten Notlar
1 0 0 1 0 1 1
Augustus De Morgan
0 1 1 0 0 1 1
(Aughusts D Morgn)
0 0 1 1 0 1 1
(1806-1871)
(p q)' / p' v q'
v
Aritmetik, trigonometri ve cebir
Buna gre, her p ile q nermesi iin (p q)' / p' q' dir. alanlarnda almalar yapm
ngiliz matematikidir. De Mor-
gan Kurallar ve matematiksel
mantkla ilgili yapt alma-
Her p ve q nermesi iin (p q)' / p' q' ile (p q)' / p' q' dir. Bu kurallara larla matematiin geliimine
nemli katklar yapmtr.
De Morgan Kurallar denir.
12
(p q') (p q) bileik nermesini en sade biimde yazalm.
Bilgi Notu
rnek 12nin zmnde olduu

(p q') (p q) / p (q' q) (ve nin veya zerine soldan dalma zellii) gibi, balalarn zellikleri kullan-
larak yaplan ilemlere nermeler
/ p 1 (q' q / 1)
cebiri denir.
/ p (p 1 / p)
nite 1. Mantk 25
Blm Mantk
1.1
13
(p' q)' (p q') bileik nermesini en sade biimde yazalm.
(p' q)' (p q') / (p q') (p q') (De Morgan Kural)
/ p (q' q') (ve nin veya zerine soldan dalma zellii)
/ p q' (Tek kuvvet zellii)
14
p' (q r)' / 1 olduuna gre, p, q, r' nermelerinin doruluk deerlerini bulalm.
Bilgi Notu
p' (q r)' / 1 ise p' / 1 ve (q r)' / 1 olmaldr. (ve balacnn zellii)
rnek 14n zmndeki
Buradan p' / 1 ise p / 0 dr. (p nin deili)
(q r)' / 1
denkliini De Morgan Kuraln Benzer ekilde, (q r)' / 1 ise (q r) / 0 dr. (p nin deili)
kullanarak, (q r)' / (q' r') / 1
eklinde yazabiliriz. Buna gre, (q r) / 0 ise q / 0 ve r / 0 dr. (veya balacnn zellii)
(q' r') / 1 ise q' / 1 ve r' / 1 dir. r / 0 ise r' / 1 dir. (r nin deili)
Buradan, q / 0 ve r' / 1 bulunur.
Sra Sizde
1. (p q)' (p' q') bileik nermesini en sade biimde yaznz.
2. p (q' r')' / 0 olduuna gre, p', q, r nermelerinin doruluk

deerlerini bulunuz.
3. q' (p q')' / 0 denkliini,

a) nermeler cebiri ile
b) Doruluk tablosuyla gsteriniz.
26 nite 1. Mantk
15
Bilgi Notu
p q Yandaki ekilde verilen elektrik devresine
ait bileik nermeyi yazp, doruluk Anahtar
deerleri yardmyla lambalarn yanp
r
yanmayacan belirleyelim.
Batarya
Yukardaki ekilde gsterildii
zere, bir elektrik devresinde lamba
yanyorsa anahtar kapaldr ve
elektrik devresinden akm geer.
Verilen elektrik devresinde p ile q anahtarlar seri balanm, r anahtar ise p ve q Bu durum, doruluk deeri 1 olan
anahtarlarna paralel balanmtr. Buna gre, bu elektrik devresine uygun bileik nermeye karlk gelir.
nerme (p q) r dir. Aadaki ekilde gsterildii
gibi, bir elektrik devresinde lamba
imdi, bu bileik nermenin doruluk deerini bulalm. yanmyorsa anahtar aktr ve
elektrik devresinden akm gemez.
p, q, r anahtarlarnn her de kapal olduundan p / q / r / 1 dir. Buna gre,
Bu durum, doruluk deeri 0 olan
(p q) r / (1 1) 1 / 1 1 / 1 olduundan devreden akm geer ve lamba nermeye karlk gelir.
yanar. Anahtar
16
p Yandaki ekilde verilen devreye uygun bi- Batarya
leik nermeyi yazp, doruluk deerleri
q r
yardmyla lambann yanp yanmayacan
gsterelim.
s t
Bilgi Notu
Bir elektrik devresinde seri balama

aadaki ekildeki gibidir ve p q
ile ifade edilir.
Bu devrede q ile r anahtarlar seri balanm, p anahtar da bunlara paralel ba-
lanmtr. Benzer ekilde s ile t anahtarlar seri balanm ve p, q, r anahtarlarna
paralel balanmtr. p q
Buna gre, bu devreye uygun bileik nerme [p (q r)] (s t) dir. Burada Bir elektrik devresinde paralel
balama aadaki ekildeki gibidir
p / q / s / t / 1, r / 0 dr.
ve p q ile ifade edilir.
imdi, bu bileik nermenin doruluk deerini bulalm. p
[p (q r)] (s t) / [1 (1 0)] (1 1) / (1 0) (1 1) / 1 1 / 1
olduundan devreden akm geer ve lamba yanar.
q
nite 1. Mantk 27
Blm Mantk
1.1
17
p / q / r / s / t / 1 olduuna gre, [(p q') r] (s' t) bileik nermesine
karlk gelen elektrik devresini izip, lambann yanp yanmayacan belirleyelim.
Tarihten Notlar
Claude Shannon
(Khluud ennoyn)
(1916-2001)
p
q' [(p q') r] (s' t) bileik nermesine
Amerikal matematiki, elekt- uygun elektrik devresinin ekli yandadr.
ronik mhendisi ve kriptoloji
r imdi lambann yanp yanmayacan be-
uzmandr. 1938 ylnda yazd
yksek lisans tezinde, mantn s' lirleyelim.
temel kurallarnn bilgisayar
ve dier elektronik aralardaki
t
devrelerde kullanlabileceini
gstermitir.
[(p q') r] (s' t) / [(1 0) 1] (0 1) / (0 1) (0 1) / 1 1 / 1
olduundan devreden akm geer ve lamba yanar.
Sra Sizde
1. p t
q
r s u
Yukardaki ekilde verilen devreye uygun bileik nermeyi yaznz ve

doruluk deerleri yardmyla lambann yanp yanmayacan belirle-
yiniz.
2. p / q / r / s / t / u / 0 olduuna gre,
[(p q') (r s')] (t u) bileik nermesine karlk gelen elektrik
devresini iziniz ve lambann yanp yanmayacan belirleyiniz.
28 nite 1. Mantk
1.1.2 Bileik nermeler
BLGMZ DEERLENDRELM
{
1. Aada verilen nermelerden ve, veya, 5. [(p' q) q' ] (p' q)' nermesini en sade
ya da, ise balalarndan birini kullanarak biimde yaznz.
bileik nermeler elde ediniz.
p: 5 tek saydr.
q: r irrasyonel saydr.
r: 56 says 3 e kalansz blnr.
6. p q
s: Hakkari, Trkiyenin gneydousundadr.
r
t
s
2. Aada verilen bileik nermelerin doruluk

deerlerini bulunuz.
a) p: 20 3 = 23 ve 11 asal saydr.
ekildeki devreye ait bileik nermeyi yaznz
b) q: r rasyonel saydr veya 32 = 9 dur. ve doruluk deerleri yardmyla lambann
c) r: Mu, Trkiyenin en dousundadr ya yanp yanmayacan belirleyiniz.
da en batsndadr.
3. Aadaki bileik nermelerde bo braklan 7. [p (q r)] (s t) bileik nermesine uygun

yerlere, veya ile ya da balalarndan han- elektrik devresini iziniz.
gisini kullanmanz gerektiini belirleyiniz.
a) p: r irrasyonel saydr tam saydr.
b) q: Gamze, Spor Lisesinde Anadolu
Lisesinde okuyacaktr.
8. (p' q )' r / 1 ise [(p r')' (q p)']' bileik
c) r: 11 tek tam saydr rakamlar birbirin-
nermesinin doruluk deerini bulunuz.
den farkl olmayan en kk iki basa-
makl tam saydr.
4. p / 0 , q / 1 , r / 0 olduuna gre, 9. (p q)' / 0 ise p Q q bileik nermesinin do-

ruluk deerini bulunuz.
[p (q' r)]' bileik nermesinin doruluk
deerini bulunuz.
nite 1. Mantk 29
Blm Mantk
1.1
1.1.3 Kmelerdeki lemler ile Sembolik Mantk

Hatrlayalm Kurallar Arasndaki likiler
Sezgisel olarak, iyi tanmlanm Dokuzuncu snfta; kmeler konusu bal altnda, kme, evrensel kme, bo kme,
birbirinden farkl nesneler toplulu-
eit kmeler gibi temel kavramlar incelemitik. Yine dokuzuncu snfta, kmelerde
una kme denir. Kmeyi oluturan
nesnelerin her birine ise kmenin birleim, kesiim, fark ve tmleme ilemlerini yapmay ve bu ilemler arasndaki ili-
bir eleman ad verilir. Kmeler, ge- kileri ifade etmeyi de renmitik. imdi, kmelerdeki ilemler ile sembolik mantk
nellikle A, B, C gibi byk harflerle kurallar arasndaki ilikileri inceleyeceiz.
gsterilir. Eer x, A kmesine ait bir
eleman ise x A biiminde yazlr Gemi yllardan, A ve B herhangi iki kme olmak zere, A B gsteriminin A ve
ve x, A kmesinin elemandr ek- B kmelerinin elemanlarnn bir arada ele alndn, A B gsteriminin A ve B k-
linde okunur. Eer x, A kmesine ait melerinin ortak elemanlarnn belirlenmesini, A B gsteriminin A da olup B de
bir eleman deilse x A biiminde
yazlr ve x, A kmesinin eleman
olmayan elemanlarn tespitini, A' gsteriminin A da olmayp E evrensel kmesinde
deildir eklinde okunur. olan elemanlar gstermede kullanldn ve bu ilemler yardmyla kmeler ze-
rinde cebirsel bir yap oluturulduunu biliyoruz. Dier taraftan, sembolik mantk
konusunda ise imdiye kadar nerme ve bileik nerme kavramlarn ve bu kav-
ramlarn zelliklerini inceledik. Kmeler ve sembolik mantk konusuna ilikin u
ana kadar rendiimiz kavramlar birlikte dndmzde, kme ilemlerinin,
ou durumda sembolik mantn kurallarna benzer baz zelliklere sahip oldu-
Bilgi Notu unu grebiliriz. rnein, kmelerdeki sembolnn ilevini sembolik mantkta
sembol, sembolnn ilevini sembolik mantkta sembol grmektedir.
Kmelerde iyi tanml olma zellii
Kmelerde yaplan ilemler ile sembolik mantkta kullanlan sembol ve gsterimler
ile kmeyi oluturan nesnelerin
belirlenmesinde grecelie yer arasndaki ilikileri aadaki tabloda verelim.
olmamas kastedilmektedir. Buna
gre, bir kmenin elemanlarnn
belirlenmesinde beeni, gr, ilgi Sembolik Mantk 0 1 ' /
veya kiiye zg olma durumlar
vb. olmamaldr. Yani, herhangi bir Kmeler E ' =
nesnenin, bir kmenin eleman
olup olmadna ynelik bir soruya
evet ya da hayr eklinde kesin bir imdi ise kmelerde yaplan ilemler ile sembolik mantkta kullanlan sembol ve
hkm (yarg) verilmelidir. Benzer
gsterimlerle ifade edilen ilemler arasndaki ilikileri inceleyelim. Bunun iin ilk
durum, nermeler iin de geerlidir.
Zira, doru ya da yanl kesin hkm olarak, kmelerde yaplan ilemler ile v balac ile ifade edilen ilemler arasnda-
bildiren ifadelere nerme dendiini ki ilikileri belirleyelim. Aadaki tablo, bu ilikileri grmemize yardmc olacaktr.
nceki derslerimizde rendik.
nerme tanmndan hareketle, emir,
soru, istek, nlem, hayret ve grece- Sembolik Mantk Kmeler
lilik vb. ieren ifadelerin bir nerme
olmadn ifade ettik. p0/p A=A
p1/1 AE=E
pp/p AA=A
p p' / 1 A A' = E
pq/qp AB=BA
(p q) r / p (q r) (A B) C = A (B C)
p q / 0 ise p / 0 ve q / 0 A B= ise (A = ve B = )
30 nite 1. Mantk
1
p ile q nermeleri srasyla A ile B kmeleri ile ilikilidir. Buna gre, aada verilen
bileik nermeleri kmelerde yaplan ilemler cinsinden ifade edelim.
a) (p q) p' b) (1 q') (p q')' Hatrlayalm
A ile B kmelerinin tm elemanla-

rndan oluan kmeye A birleim
B kmesi denir ve A B eklinde
a) (p q) p' bileik nermesini, kmelerdeki ilemler cinsinden, (A B) A' gsterilir. Buna gre,
biiminde yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, tablo ile de gsterelim. A B = {x | x A veya x B} dir.

A, B, C kmeler olmak zere, aa-
Sembolik Mantk Kmeler dakiler salanr:
A = A
(p q) p' (A B) A'
A E = E
A A = A
b) (1 q') (p q')' bileik nermesini, kmelerdeki ilemler cinsinden,
A B = B A
(E B') (A B')' biiminde yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, aadaki tablo ile (A B) C = A (B C)
de gsterelim. A B ise A B = B
A B = ise (A = ve B = )
Sembolik Mantk Kmeler
(1 q') (p q')' (E B') (A B')'
Hatrlayalm
imdi, kmelerde yaplan ilemler ile balac ile ifade edilen ilemler arasn-
daki ilikileri inceleyelim. Aadaki tablo bu ilikileri grmemizde bize yardmc A ile B kmelerinin ortak eleman-
lardan oluan kmeye A kesiim
olacaktr. B kmesi denir ve A B eklinde
gsterilir. Buna gre,
A B = {x | x A ve x B} dir.
A, B, C kmeler olmak zere, aa-
dakiler salanr:
A =
p0/0 A=
A E = A
p1/p AE=A A A = A
pp/p AA=A A B = B A
(A B) C = A (B C)
p p' / 0 A A' =
A B ise A B = A
pq/qp AB=BA A (B C) = (A B) (A C)
(p q) r / p (q r) (A B) C = A (B C) A (B C) = (A B) (A C)
nite 1. Mantk 31
Blm Mantk
1.1
Hatrlayalm 2
A ve B iki kme olsun. A kmesinde
olup B kmesinde olmayan ele- bileik nermeleri kmelerde yaplan ilemler cinsinden ifade edelim.
manlardan oluan kmeye A fark B
a) p (p' q)' b) [(q 0) (p q')] 1
kmesi denir ve A B ile gsterilir.
Buna gre,
A B = {x : x A ve x B}
A B = ise A ve B kmelerine
ayrk kmeler denir. Benzer ekilde
a) p (p' q)' bileik nermesini, kmelerdeki ilemler cinsinden, A (A' B)'
olaslk konusundan da hatrlana- biiminde yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, tablo ile de gsterelim.
ca zere, ayn rnek uzayda ayn
anda gerekleemeyen iki olaya Sembolik Mantk Kmeler
ayrk olaylar denir. A ve B olaylar
ayrk olaylar ise p (p' q)' A (A' B)'
P(A B) = P(A) + P(B)
b) [(q 0) (p q')] 1 bileik nermesini, kmelerdeki ilemler cinsinden,

Hatrlayalm [(B ) (A B')] E biiminde yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, tablo ile de
gsterelim.
Bir A kmesini ieren E evrensel
kmesinin eleman olup, A kme-
sinin eleman olmayan elemanlarn
kmesine A nn tmleyeni denir ve [(q 0) (p q')] 1 [(B ) (A B')] E
A' ile gsterilir. Buna gre,
A' = E A = {x | x E ve x A}
imdi de kmelerde yaplan ilemlerle, bir nermenin deili, ve balala-

rnn birlikte kullanld ilemler arasndaki ilikileri inceleyelim. Aadaki tablo
bu ilikileri grmemizde bize yardmc olacaktr.
Hatrlayalm
A, B herhangi iki kme ve E evren-

sel kme olmak zere, aadakiler
salanr:
(A')' = A
E' = (p')' / p (A')' = A
' = E (1)' / 0 E' =
E A = A'
A A' = E (0)' / 1 ' = E
A A' = p (q r) / (p q) (p r) A (B C) = (A B) (A C)
(A B)' = A' B' (De Morgan
Kural) p (q r) / (p q) (p r) A (B C) = (A B) (A C)
(A B)' = A' B' (De Morgan (p q)' / p' q' (A B)' = A' B'
Kural)
(p q)' / p' q' (A B)' = A' B'
32 nite 1. Mantk
3
bileik nermeleri kmelerde yaplan ilemler cinsinden ifade edelim.
a) (p q) (p' q)' b) (1 q') p' c) [1 (0)']' q'
a) (p q) (p' q)' bileik nermesini, kmelerdeki ilemler cinsinden,

(A B) (A' B)' biiminde yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, tablo ile de gstere-
lim.

(p q) (p' q)' (A B) (A' B)'
b) (1 q') p' bileik nermesini, kmelerdeki ilemler cinsinden, (E B') A'

biiminde yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, tablo ile de gsterelim.

(1 q') p' (E B') A'
c) [1 (0)']' q' bileik nermesini, kmelerdeki ilemler cinsinden,

[E ()']' B' biiminde yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, tablo ile de gsterelim.

[1 (0)']' q' [E ()']' B'
4
A ile B kmeleri srasyla p ile q nermeleri ile ilikilidir. Buna gre, aada verilen
kmelerde yaplan ilemleri bileik nermeler cinsinden ifade edelim.
a) (A B)' B b) A' (E' ') c) (B B') (A' )
a) (A B)' B ilemini, bileik nerme cinsinden (p q)' q biiminde yazabi-

liriz. Buradaki ilikiyi, tablo ile de gsterelim.

(A B)' B (p q)' q
nite 1. Mantk 33
Blm Mantk
1.1
b) A' (E' ') ilemini, bileik nerme cinsinden p' [(1)' (0)'] biiminde
yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, tablo ile de gsterelim.

A' (E' ') p' [(1)' (0)']
c) (B B') (A' ) ilemini, bileik nerme cinsinden (q q') (p' 0) bii-

minde yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, tablo ile de gsterelim.

(B B') (A' ) (q q') (p' 0)
5
p, q ile r nermeleri srasyla A, B ile C kmeleri ile ilikilidir. Buna gre, aada
verilen bileik nermeleri, sembolik mantkta ve kmelerde yaplan ilemler cin-
sinden en sade ekilde ifade edelim.
a) (p q) p b) p (q' p)' c) [p (q r)]' [(p q) (p q')
a) (p q) p bileik nermesini, kmelerdeki ilemler cinsinden (A B) A

biiminde yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, tablo ile de gsterelim.

(p q) p (A B) A
b) p (q' p)' bileik nermesinin sembolik mantkta ve kmelerde yaplan

ilemler cinsinden en sade ekilde yazmn aadaki tabloda gsterelim.

p (q' p)' / p [(q')' p'] A (B' A)' = A [(B')' A')]
(De Morgan Kural) (De Morgan Kural)
/ p (q p') = A (B A')
(q')' / q, p q / q p (B')' = B, A B = B A
/ (p p') q = (A A') B
(p q) r / p (q r) (A B) C = A (B C)
/1q =EB
(p p' / 1) (A A' = E)
/1 =E
(1 p / 1) (A E = E)
34 nite 1. Mantk
c) [p (q r)]' [(p q) (p q') bileik nermesinin sembolik mantkta ve

kmelerde yaplan ilemler cinsinden en sade ekilde yazmn aadaki
tabloda gsterelim.

[p (q r)]' [(p q) (p q')] [A (B C)]' [(A B) (A B')
/ [p' (q r)'] [(p (q q')] / [A' (B C)'] [(A (B B')]
(De Morgan Kural, Dalma zellii) (De Morgan Kural, Dalma zellii)
/ [p' (q' r')] (p 1) / [A' (B' C')] (A 1)

(De Morgan Kural, p p' / 1) (De Morgan Kural, A A' = 1)
/ [p' (q' r')] p / [A' (B' C')] A

(p 1 / p) (A E = A)
/ (p' p) [(q' r') p] / (A' A) [(B' C') A]

(/ nin zerine dalma zellii) ( nin zerine dalma zellii)
/ 0 [(q' r') p] / [(B' C') A]

(p' p / 0) (A' A = )
/ (q' r') p / (B' C') A

(0 p / p) ( A = A)
6
E p ile q nermeleri srasyla A ile B kmeleri ile ili-
A B kili olsun. Buna gre, yandaki ekildeki renkli bl-
genin dndaki blgeyi, sembolik mantkta ve
kmelerde yaplan ilemler cinsinden en sade
ekilde ifade edelim.
Verilen ekilde, renkli blgenin dndaki blgenin sembolik mantkta ve kme-

lerde yaplan ilemler cinsinden en sade ekilde yazmn aadaki tabloda gs-
terelim.
Kmeler Sembolik Mantk

E (A B) = (A B)' = A' B' (p q)' / p' q'
nite 1. Mantk 35
Blm Mantk
1.1
7
p ile q nermeleri srasyla A ile B kmeleri ile ilikilidir. p' (q' p)' / 0 verilsin.
Buna gre,
a) p ile q nermelerinin doruluk deerlerini bulalm.
b) p' (q' p)' / 0 denkliini kmelerde yaplan ilemler cinsinden ifade edelim.
c) A ve B kmelerini bulalm.
a) p' (q' p)' / 0 ise p' / 0 ve (q' p)' / 0 dr. (p q / 0 ise p / 0 ve q / 0)

p' / 0 ise p / 1 dir. Dier taraftan, (q' p)' / 0 ise q' p / 1 dir. (p' / 0 ise p / 1)
balacnn zelliinde, q' / 1 dir. Buradan da q / 0 dr.
Buna gre, p / 1 ve q / 0 dr.
b) p' (q' p)' / 0 denkliini, kmelerde yaplan ilemler cinsinden
A' (B' A)' = eklinde yazabiliriz.
c) A' (B' A)' = ise A' = ve (B' A)' = dir. (A B = ise A = ve B = )
Buradan A = E dir.
Dier taraftan, (B' A)' = ise B A' = dir. (De Morgan kural)
A' = olduundan B = ise B = dr. Buna gre, A = E ve B = dr.
Sra Sizde
1. p, q ile r nermeleri srasyla A, B ile C kmeleri ile ilikilidir. Buna gre,
aada verilen bileik nermeleri kmelerde yaplan ilemler cinsin-
den ifade ediniz.
a) q' (p' q') b) (0 0) (p q) c) [(p 1) r)]' (r q')'
2. Aada verilen bileik nermeleri, sembolik mantkta ve kmelerde

yaplan ilemler cinsinden en sade ekilde yaznz.
a) p' (q p)' b) (q r) (q' r')' c) (r 0') [(q' (p q')']
3. p, q ile r nermeleri srasyla A, B ile C kmeleri ile ilikilidir.
[(p' q)' r]' p / 0 verilsin. Buna gre,
a) p ile q nermelerinin doruluk deerlerini bulunuz.
b) [(p' q)' r]' p / 0 denkliini kmelerde yaplan ilemler cin-

sinden yaznz.
c) A, B, C kmelerini bulunuz.
36 nite 1. Mantk
1.1.3 Kmelerdeki lemler ile Sembolik Mantk Kurallar
Arasndaki likiler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. p, q ile r nermeleri srasyla A, B ile C kme- 3. E

leri ile ilikilidir. Buna gre, aada verilen A B
bileik nermeleri kmelerde yaplan ilemler
cinsinden ifade ediniz.
a) q (p' q')
p ile q nermeleri srasyla A ile B kmeleri ile
b) (1 0) (p q)
ilikilidir. Buna gre, yukardaki ekilde mavi
c) [(p 1) r )] (r' q')' renkle gsterilen blgeyi ifade eden bileik
) (p q)' p' nermeyi yaznz.
4. p, q ile r nermeleri srasyla A, B ile C kmele-

ri ile ilikili olmak zere,
[(p q)' r]' p / 1 verilsin. Buna gre,
2.
A B
a) p, q ile r nermelerinin doruluk deer-
lerini bulunuz.
b) [(p q)' r]' p / 1 denkliini kmeler-

de yaplan ilemler cinsinden yaznz.
C
p, q ile r nermeleri srasyla A, B ile C kmele- c) A, B, C kmelerini bulunuz.

ri ile ilikilidir.
Buna gre, yukardaki ekilde mavi renkle
gsterilen blgeyi ifade eden bileik nerme-
yi yaznz.
5. p, q ile r nermeleri srasyla A, B ile C kmele-
ri ile ilikilidir.
Buna gre, [p (q r')]' (r q') bileik
nermesini kmelerdeki ilemler cinsinden
ifade ediniz.
nite 1. Mantk 37
Blm Mantk
1.1
1.1.4 Koullu nerme

Daha nce, iki veya daha fazla nermeyi ve ile veya balalarndan en az biri
ile birbirine balayarak bileik nermeler elde etmitik. imdi ise iki veya daha
Bilgi Notu
fazla nermeyi, ise balac ile birbirine balayarak bileik nermeler elde ede-
Bir p q koullu nermesinin do- ceiz ve bu tr bileik nermelerin zelliklerini inceleyeceiz.
ruluk tablosu aada verilmitir:
p q pq
p ile q iki nerme olsun. p doru, q yanl iken yanl, dier durumlar iin
1 1 1
doru olan bileik nermeye koullu nerme denir. Koullu nerme p q
1 0 0
biiminde yazlr ve p ise q eklinde okunur.
0 1 1
0 0 1
1
Tarihten Notlar Aada verilen bileik nermelerin doruluk deerlerini belirleyelim.
Bertrand Russell
(Behtron Rsol) a) 6 > 5 ise 3 < 5
b) 11 asal say ise 11 ift tam saydr.
c) 100, 4 n 24 kat ise 4 6 = 24 tr.
Verilen bileik nermeleri ilk nce basit nermeler eklinde yazalm.

(18721970) a) p: 6 > 5
ngiliz matematiki ve filozoftur. q: 3 < 5 nermeleri iin p / q / 1 dir.
Ayrca, 20. yzyln en nemli
mantklarndan da biridir. Buna gre, (p q) / (1 1) / 1 dir.
nermeler arasndaki ilikileri
ve, veya, ise, gerek ve yeter art
gibi mantksal balalara dayal b) r: 11 asal saydr.
mantk sistemini bilim dnya- s: 11 ift saydr. nermeleri iin r / 1, s / 0 dr.
sna takdim etmitir. Mantksal
retiyle, yeni bir felsefe ortaya Buna gre, (r s) / (1 0) / 0 dr.
koymu ve matematii p q
biiminde nermeler kmesi
olarak tanmlamas ile matema- c) t: 100, 4 n 24 katdr.
tiin geliimine yeni bir bak
u: 4 6 = 24 tr. nermeleri iin t / 0, u / 1 dir.
as kazandrmtr.
Buna gre, (t u) / (0 1) / 1 dir.
38 nite 1. Mantk
2
Uyar
Aada verilen koullu nermelerin doruluk deerlerini bulalm.
p q koullu nermesinin
a) r irrasyonel say ise 2 rasyonel saydr. doruluk deerini belirlemede, bir
zorunluluk olmas veya karlkl
b) En kk iki basamakl negatif tam say 10 ise en kk iki basamakl asal bir szleme yaplmas durumu
bize bir fikir verebilir. Aadaki
say 11 dir. rnei inceleyelim:
Bir matematik retmeni, bir
c) 192 bir asal say ise her rasyonel ifade bir rasyonel denklemdir. renciye;
Son snavda en az 75 alrsan szl
1
) "Bir para atma deneyinde, tura gelme olasl ise zar atma deneyinde, 1 notuna 100 vereceim. eklinde
2 bir sz veriyor. Buna gre, aada-
1
gelme olasl dir." ki durumlar sz konusudur:
2 * renci, snavda 75 ve st bir
not alrsa szl notunun 100 ol-
masn bekler. (p q / 1 1 / 1)
* renci, snavda 75 ve st bir
not alrsa buna ramen retmen
a) r irrasyonel say ise 2 rasyonel saydr. koullu nermesinde, renciye szl notu olarak 100
vermez ise renci kendisini
p: r irrasyonel saydr.
aldatlm hisseder, retmen de
sznde durmam olur.
q: 2 rasyonel saydr. dersek (p q) / (1 0) / 0 dr.
(p q / 1 0 / 0)
* renci, snavda 75 ve st bir
b) En kk iki basamakl negatif tam say 10 ise en kk iki basamakl asal not alamazsa szl notunun 100
olmasn beklemez. Bu durumda
say 11 dir. koullu nermesinde, retmen, bu renciye 100 puan
vermez. (p q / 0 0 / 1)
r: En kk iki basamakl negatif tam say 10 dur. * renci, snavda 75 ve st
bir not alamazsa szl notunun
s: En kk ift basamakl asal say 11 dir. dersek (r s) / (0 1) / 1 dir. 100 olmasn beklemez. Ancak
retmen, baka faktrleri de gz
nnde tutarak bu renciye sz-
c) 192 bir asal say ise her rasyonel ifade bir rasyonel denklemdir. koullu
l notu olarak 100 puan verebilir.
nermesinde, (p q / 0 1 / 1)
t: 192 asal saydr.
u: Her rasyonel ifade bir rasyonel denklemdir. dersek (t u) / (0 0) / 1 dir.
1 Bilgi Notu
) Bir para atma deneyinde, tura gelme olasl ise zar atma deneyinde 1
2
1 rnek 2(b), 2(c) ve 2()de verilen
gelme olasl dir. koullu nermesinde,
2 koullu nermeler, bir gerektirmedir.
1
k: Bir para atma deneyinde tura gelme olasl dir.
2
1
y: Zar atma deneyinde, 1 gelme olasl dir. dersek (k y) / (1 0) / 1 dir.
2 Bilgi Notu
p q gerektirmesinin doru olma-

s iin p ile q nermelerinin ilikili
Doruluk deeri 1 olan p q koullu nermesine gerektirme denir. olmalar gerekmez.
nite 1. Mantk 39
Blm Mantk
1.1
Sra Sizde
1. Aada verilen koullu nermelerin doruluk deerlerini bulunuz.
a) Btn saylar ift ise 22 ift saydr.
b) x2 + 16 = 0 denkleminin gerek kk yoksa her polinom denk-
lemi, bir rasyonel denklemdir.
c) 100 : 20 = 4 ise en kk tek basamakl asal say 5 tir.
) Her tamsay bir gerek say ise her asal say bir tek saydr.
2. p ile q iki basit nerme olmak zere, p q koullu nermesinin do-

ruluk deeri 0 olsun. Buna gre, aadaki nermelerin doruluk de-
erlerini bulunuz.
a) p q b) p' q' c) p' q' ) p' q'
3
p: 3 ift saydr.
q: 9 tek saydr.
r: 9 ift saydr.
nermeleri verilsin. Buna gre, aada verilen koullu nermelerin doruluk
deerlerini bulalm.
a) p q b) q p c) p r ) rp
a) p nermesi 3 ift saydr. ve q nermesi 9 tek saydr. ise

(p q) / (0 1) / 1 dir.
Uyar
rnek 3n (c) ve () seenekle-

b) q nermesi 9 tek saydr. ve p nermesi 3 ift saydr. ise
rinden grld gibi, baz zel (q p) / (1 0) / 0 dr.
durumlarda (p r) / (r p)
olabilir. Ancak, rnek 3n (a) ve
(b) seeneklerinden ise c) p nermesi 3 ift saydr. ve r nermesi 9 ift saydr. ise
(p q) _ (q p) olduu
grlmektedir. Buna gre, p q (p r) / (0 0) / 1 dir.
ile q p koullu nermelerinin
doruluk deerleri arasnda genel
bir iliki yoktur. ) r nermesi 9 ift saydr. ve p nermesi 3 ift saydr. ise
(r p) / (0 0) / 1 dir.
40 nite 1. Mantk
4
Bilgi Notu
p: A ve B ynde alardr.
A) = m ( V
q: m (W
Akl yrtme etkinliklerinde nemli
B) dir.
bir role sahip olan p q eklinde
Yukarda verilen p ile q nermelerinden oluturulan yazlan koullu nermeler farkl
A) = m ( V
p q: A ve B ynde alar ise m (W
biimlerde ifade edilebilir. rnein,
B) dir.
7 asal say ise her rasyonel ifade
koullu nermesinden hareketle, aada verilen koullu nermeleri yazalm. bir rasyonel denklemdir. koullu
nermesi aadaki ekillerde de
a) q p b) p' q' c) q' p'
ifade edilebilir:
7 nin bir asal say olmas her
rasyonel ifadenin bir rasyonel
a) q p: m (WA) = m ( V
denklem olmasn gerektirir.
B) ise A ve B ynde alardr.
144444442q 44444443 14444444444442p 4444444444443 (p, q yu gerektirir.)
b) p' q': A ve B ynde alar de il ise m (WA) m ( V

7 nin bir asal say olmas her
B) dir. rasyonel ifadenin bir rasyonel
1444444444444442444444444444443 14444444244444443
p' q' denklem olmas iin yeterlidir.
c) q' p': m (WA) m ( V

(p, q iin yeterdir.)
B) ise A ve B ynde alar de ildir.
14444444244444443 14444444444444444244444444444444443 7 nin bir asal say olma-
q' p'
s her rasyonel ifadenin
bir rasyonel denklem
p q koullu nermesi verilsin. O zaman, olmas iin yeter arttr.
(p, q iin yeter arttr.)
{
q p koullu nermesine p q koullu nermesinin kart denir.
Her rasyonel ifadenin bir
p' q' koullu nermesine p q koullu nermesinin tersi denir. rasyonel denklem olmas iin 7
nin bir asal say olmas gerektir.
q' p' koullu nermesine p q koullu nermesinin kart tersi denir.
(q, p iin gerektir.)
Her rasyonel ifadenin bir rasyo-

nel denklem olmas iin 7 nin
bir asal say olmas gerek arttr.
5 (q, p iin gerek arttr.)
p q koullu nermesinin kartn, tersini ve kart tersini doruluk tablosu yar-
Yalnz 7 bir asal say ise
dmyla gsterelim. her rasyonel ifade bir
rasyonel denklemdir.
(Yalnz p ise q.)
p q p' q' p q q p p' q' q' p'

1 1 0 0 1 1 1 1
1 0 0 1 0 1 1 0
0 1 1 0 1 0 0 1
0 0 1 1 1 1 1 1
(p & q) / (q' & p')
Yukardaki doruluk tablosunda grld gibi, bir koullu nerme kart tersine
denktir. Yani, (p q) / (q' p') dir.
nite 1. Mantk 41
Blm Mantk
1.1
Sra Sizde
1. p: ABCD bir dikdrtgendir.
q: Dikdrtgenin btn alarnn ls 90 dir.
Yukarda verilen p ile q nermelerinden oluturulan
p q: ABCD bir dikdrtgen ise btn alarnn ls 90 dir.
koullu nermesinin
a) Kartn b) Tersini c) Kart tersini yaznz.
2. Aada verilen koullu nermelerin kartn, tersini ve kart tersini

yaznz.
a) p q' b) p' q c) p' q'
6
p q / p' q denkliini doruluk tablosu yardmyla gsterelim.
p q p' p q p' v q
1 1 0 1 1
1 0 0 0 0
0 1 1 1 1
0 0 1 1 1
(p & q) / (p' v q)
Doruluk tablosundan grld gibi, (p q) / (p' q) dur.
7
p q: Zeynep, devlerini yapar ise snfn geer. koullu nermesini veya ba-
lacn kullanarak yazalm.
(p q) / (p' q) olduunu biliyoruz. Buna gre;

p q: Zeynep, devlerini yapar ise snfn geer. koullu nermesini,
p' q: Zeynep, devlerini yapmad veya snfn geti. eklinde yazabiliriz.
42 nite 1. Mantk
(p q)' / p q' denkliini doruluk tablosu yardmyla gsterelim.
p q q' p q (p q)' p q'v
1 1 0 1 0 0
1 0 1 0 1 1
0 1 0 1 0 0
0 0 1 1 0 0
(p & q)' / (p q')

v
Doruluk tablosundan grld gibi, (p q)' / p q' dr.
Sra Sizde
1. Aada verilen bileik nermeleri koullu nermeler eklinde yaznz.
a) Zlal resim yapmad veya ders alt.
b) Ders bitmedi veya teneffs balad.
2. Aada verilen koullu nermeleri veya balac kullanarak en sade

biimde yaznz.
a) p q'
b) p (p q')
c) p (p q')
) (p q)' q
nite 1. Mantk 43
Blm Mantk
1.1
9
Aada verilen bileik nermeleri en sade biimde yazalm.
a) p' (p q)' b) (p' q') (p q)'
c) (p' q) Q (p' q) ) (p q)' (p' q')
a) p' (p q)' / (p')' (p q)' (p q / p' q)
/ p (p' q') ((p')' / p , De Morgan Kural)
/ (p p') q' (veya nn birleme zellii)
/ 1 q' (p p' / 1)
/1
b) (p' q') (p q)' / (p' q')' (p q)' (p q / p' q)
/ (p' q')' (p q') ((p q)' / (p q'))
/ (p q) (p q') ((p)' / p, (q')' / q, De Morgan Kural)
/ p (q q') (venin veya zerine dalma zellii)
/ p 1 (q q' / 1)
/p
c) (p' q) Q (p' q) / 0 (p Q p / 0)
) (p q)' (p' q') / [(p q)']' (p' q') (p q) / (p' q)
/ (p q) (p' q') [((p q)')' / (p q)]
/ (p q) (p q)' (De Morgan Kural)
/ 1 (veya nn zellii)
44 nite 1. Mantk
10
Aada doruluk deerleri verilen bileik nermeler yardmyla, p ile q nerme-
lerinin doruluk deerlerini bulalm.
a) (p q)' (p q)' / 0 b) (p' q') (p' q')' / 0
a) (p q)' (p q)' / 0 ise balacnn zelliinden,

(p q)' / 0 ve (p q)' / 0 olmaldr.
Buradan, p q / 1 ve p q / 1 dir.
Buradan da, p q / 1 olduundan p / 1 ve q / 1 olmaldr.
Burada, p / 1 ve q / 1 doruluk deerleri p q / 1 iin de dorudur.
b) (p' q') (p' q')' / 0 ise

(p' q') / 1 ve (p q')' / 0 ( balacnn zelliinden)
olmaldr.
(p' q')' / 0 ise p' q' / 1 dir. Buradan, (p q)' / 1 dir. Buradan da p q / 0
dr. balacnn zelliinden (p / 0 ve q / 0) veya (p / 0 ve q / 1) veya
(p / 1 ve q / 0) olabilir.
Burada, (p / 0 ve q / 0) veya (p / 1 ve q / 0) doruluk deerleri (p' q') / 1
denkliini de salar. Niin?
Sra Sizde
1. p, q, r nermeleri verilsin. Aada verilen bileik nermelerin denk
olup olmadklarn doruluk tablosu yardmyla gsteriniz.
a) (p q) r ile p (q r)
b) (a) seeneinden nasl bir sonu karrsnz?
2. Aada doruluk deerleri verilen bileik nermeler yardmyla

p ile q nermelerinin doruluk deerlerini bulunuz.
a) (p q') q / 0
b) (p' q)' p' / 0
c) (p' Q q)' q' / 1
nite 1. Mantk 45
1.1.4 Koullu nerme
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen nermelerden "ise" balac 4. (x = 3) (x2 = 9) koullu nermesinin kar-

yardmyla bileik nermeler oluturunuz. tn, tersini, kart tersini bulunuz.
p: Btn saylar tek saydr.
q: 23 tek saydr.
r: Fatma, niversiteyi kazanr.
5. p (p q') nermesinin deilini bulunuz.
s: Babas, Fatmay tatile gnderir.
2. Aada verilen koullu nermelerin doruluk 6. p q' / 1 , r p' / 0 ise

deerlerini bulunuz. (q r)' (p q) nermesini en sade biimde
a) Bir saynn 5 kat 15 ise 3 kat 9 dur. yaznz.
b) 3! = 5 ise Gller Blgesi, Anadolu Bl-

gesi'ndedir.
c) Merkez a, grd yayn lsne eit
ise ap gren evre a 180 dir. 7. p: Hakan, gzlkl bir rencidir.
q: Buse, esmer bir rencidir.
r: Hakan ve Buse ayn snftadr.
nermeleri veriliyor.
3. p: ABC geni ekenar gendir.
Hakan gzlksz veya Buse esmer bir -
q: ABC geninin i alarnn lleri birbiri-
renci ise Hakan ve Buse ayn snftadr. bileik
ne eittir.
nermesini sembolik olarak ifade ediniz.
Yukarda verilen p ile q nermelerinden olu-
turulan p q: ABC geni ekenar gen ise
i alarnn lleri birbirine eittir. koullu
nermesinden faydalanarak aadaki koullu
nermeleri yaznz. 8. (p' q)' r / 1 ise p, q ile r nermelerinin
doruluk deerlerini bulunuz.
a) q p
b) p' q'
9. [(r s) r)] r nermesini en sade biimde

yaznz.
c) q' p'
46 nite 1. Mantk
1.1.5 ki Ynl Koullu nerme

nceki blmde, iki veya daha fazla nermeyi balac ile birbirine bala-
yarak bileik nerme eitlerinden p q biimindeki koullu nermeleri elde
etmeyi rendik. p q biimindeki bir koullu nermenin p, q iin yeter art- Bilgi Notu
tr veya q, p iin gerek arttr gibi farkl ekillerde okunabileceini de biliyoruz.
Bir p q iki ynl koullu nerme-
imdi ise iki veya daha fazla nermeyi, gerek ve yeter art balac ile birbirine
sinin, doruluk tablosu aadadr:
balayarak bileik nermeler elde edeceiz ve bu eit bileik nermelerin zel-
p q pq
liklerini inceleyeceiz.
1 1 1
p ile q iki nerme olsun. p ile q ayn doruluk deerine sahipken doru, di- 1 0 0
er durumlarda yanl olan bileik nermeye iki ynl koullu nerme denir. 0 1 0
ki ynl koullu nerme p q biiminde yazlr ve "p iin gerek ve yeter art 0 0 1
q dur." eklinde okunur.
1
Aada verilen bileik nermelerin doruluk deerlerini belirleyelim.
Bilgi Notu
a) Dengesiz beslenmenin, sala zararl olmas iin gerek ve yeter art interne-
p q iki ynl koullu nermesi
tin insanlar asosyal kiilik sahibi yapmasdr. aadaki biimlerden biri ile de
ifade edilebilir:
b) Doru ann lsnn 180 olmas iin gerek ve yeter art dikdrtgenin bir
p ancak ve ancak q dur.
kare olmasdr.
p ise q dur ve q ise p dir.
c) 13 4 = 9 olmas iin gerek ve yeter art 29 un asal say olmasdr. p ise ve yalnz byle ise q dur.
p, q yu gerektirir ve q, p yi gerek-
) kizkenar gende btn alarn llerinin birbirine eit olmas iin gerek
tirir.
ve yeter art ikizkenar gende btn kenar uzunluklarnn birbirine eit ol-
masdr.
Verilen bileik nermeleri ilk nce basit nermeler eklinde yazalm.
a) p: Dengesiz beslenme sala zararldr.

q: nternet, insanlar asosyal kiilik sahibi yapar nermeleri iin p / q / 1
dir. Buna gre, p q / 1 1 / 1 dir.
b) r: Doru ann ls 180 dir.

s: Dikdrtgen, bir karedir. nermeleri iin r / 1, s / 0 dr. Buna gre,
r s / 1 0 / 0 dr.
c) t: 13 4 = 9 dur.
u: 29 asal saydr. nermeleri iin t / 0, u / 1 dir. Buna gre,
t u / 0 1 / 0 dr.
nite 1. Mantk 47
Blm Mantk
1.1
) v: kizkenar gende btn alarn lleri birbirine eittir.

y: kizkenar gende btn kenar uzunluklar birbirine eittir. nermeleri
iin hem v / y / 0 dr. Buna gre, v y / 0 0 / 1 dir.
2
p: 2 > 5 tir.
q: Her tamsay bir gerek saydr.
r: Gerek saylarda tanml y = 3x 1 fonksiyonunun grafii orijinden geer.
s: 2 10 < 20 dir.
nermeleri verilsin. p, q, r ile s nermelerini kullanarak aada verilen iki ynl
koullu nermeleri yazp doruluk deerlerini bulalm.
a) p q b) q r c) r q ) sr
a) p q: 2 > 5 olmas iin gerek ve yeter art her tamsaynn bir gerek say
olmasdr. imdi, p q nun doruluk deerini bulalm.
p q / 1 1 / 1 dur.
b) q r: Her tamsaynn bir gerek say olmas iin gerek ve yeter art gerek
saylarda tanml y = 3x 1 fonksiyonunun grafiinin orijinden gemesidir.
imdi, q r nin doruluk deerini bulalm.
q r / 1 0 / 0 dr.
c) r q: Gerek saylarda tanml y = 3x 1 fonksiyonunun grafiinin orijinden

gemesi iin gerek ve yeter art her tamsaynn bir gerek say olmasdr.
imdi, r q nun doruluk deerini bulalm.
r q / 0 1 / 0 dr.
) s r: 2 10 < 20 olmas iin gerek ve yeter art gerek saylarda tanml

y = 3x 1 fonksiyonunun grafiinin orijinden gemesidir. imdi, s r nin
doruluk deerini bulalm.
s r / 0 0 / 1 dur.
Bilgi Notu
rnek 2(a) ve rnek 2()de verilen

iki ynl koullu nermeler, bir ift Doruluk deeri 1 olan p q bileik nermesine ift gerektirme denir.
gerektirmedir.
48 nite 1. Mantk
Sra Sizde
1. Aada verilen p ile q nermelerini kullanarak iki ynl koullu ner-
meler elde ediniz.
a) p: Ekenar genin i alarnn lleri eittir.
q: Ekenar genin kenar uzunluklar eittir.
b) r: 9 5 tir.
s: 2 en kk asal saydr.
2. Aada verilen iki ynl koullu nermelerin doruluk deerlerini
bulunuz.
a) 3 < 5 olmas iin gerek ve yeter art gerek saylarda tanml
y = x2 3x + 5 fonksiyonunun grafii x-eksenini kesmemesidir.
b) p ile q nermeleri iin p / 0 olmak zere, p q / 1 olmas iin
gerek ve yeter art 121 in asal say olmasdr.
c) x2 64 = (x 8) (x + 8) olmas iin gerek ve yeter art 3 i karmak
saysnn eleniinin i 3 olmasdr.
) Yamuun zel bir drtgen olmas iin gerek ve yeter art 0! = 1
olmasdr.
3
p q / [(p q) (q p)] denkliini doruluk tablosu yardmyla belirleyelim.
Bilgi Notu
p q iki ynl koullu nermesi,

p q koullu nermesi ile bu
Aadaki doruluk tablosunu inceleyelim. koullu nermenin kart olan q p
bileik nermesinin ve balac ile
p q p &q q&p p q (p q) (q & p)
v
balanmasyla oluur.
1 1 1 1 1 1
1 0 0 1 0 0
0 1 1 0 0 0
0 0 1 1 1 1
Bilgi Notu
p & q / (p & q) (q & p)
v
p q iki ynl koullu nermesi
Tablodan grld gibi, p q / (p q) (q p) dir. iin,
p q / (p q) (q p)
p q / (p' q) (q' p) dir.
nite 1. Mantk 49
Blm Mantk
1.1
4
Aada verilen iki ynl koullu nermeleri, koullu nermeler olarak yazalm.
a) (x = 0) (x2 = 0) b) (x ift say) (x2 ift say)
a) p: x = 0 ile q: x2 = 0 olsun. O zaman,

(x = 0) (x2 = 0) / [(x = 0) (x2 = 0)] [(x2 = 0) (x = 0)] dr.
b) r: x ift saydr ile s: x2 ift saydr olsun. O zaman,

(x ift say) (x2 ift say) / [(x ift say) (x2 ift say)] [(x2 ift say) (x ift say)] dr.
5
(p q) koullu nermesinin deilinin denk olduu nermeyi bulalm.
(p q) koullu nermesinin deili (p q)' dr. Buna gre,
Bilgi Notu (p q)' / [(p q) (q p)]' (p q / (p q) (q p))
p q iki ynl koullu nermesi-

/ [(p' q) (q' p)]' (p q / p' q)
nin deili (p q)' olmak zere, / (p' q)' (q' p)' (De Morgan Kural)
(p q)' / (p q) (q' p') ve
/ ((p)' q') ((q')' p') (De Morgan Kural)
(p q)' / p Q q tir.
/ (p q') (q p') ((p') / p)
/ [(p q') q] (p q') p') ( nin zerine dalma zellii)
/ [(p q) (q' q)] [(p p') (q' p')] (0 nin zerine dalma zellii)
/ [(p q) 1] [1 (q' p')] (p p' / 1)
/ (p q) (q' p') (p p' / 1)
6
Aada verilen zelliklerin salandn doruluk tablosu yardmyla gsterelim.
a) p p / 1 b) p 1 / p c) p 0 / p' ) p p' / 0
50 nite 1. Mantk
a) (p p) / 1 zelliini doruluk tablosu yardmyla gsterelim. Bilgi Notu

p p p p p basit nerme ve p', p nin deili
1 1 1 olmak zere, aadakiler salanr:
0 0 1
(p p) / 1
(p &
& p) / 1 (p 1) / p
Tablodan grld gibi, (p p) / 1 dir. (p 0) / p'
(p p') / 0
b) (p 1) / p zelliini doruluk tablosu yardmyla gsterelim.

p 1 p 1
1 1 1
0 1 0
(p &
&1) / p
Tablodan grld gibi, (p 1) / p dir.
c) (p 0) / p' zelliini doruluk tablosu yardmyla gsterelim.

p p' 0 p 0
1 0 0 0
0 1 0 1
&0) / p'
(p &
Tablodan grld gibi, (p 0) / p' dir.
) (p p') / 0 zelliini doruluk tablosu yardmyla gsterelim.

p p' 0 p p'
1 0 0 0
0 1 0 0
(p & p') / 0
Tablodan grld gibi, (p p') / 0 dr.
nite 1. Mantk 51
Blm Mantk
1.1
Sra Sizde
1. Aada verilen iki ynl koullu nermeleri, koullu nermeler olarak
yaznz.
a) f(x) fonksiyonun bire bir ve rten olmas iin gerek ve yeter art
f(x) fonksiyonunun tersinin olmasdr.
b) (x tek say) (x2 tek say)
2. p ile q nermeleri verilsin. Buna gre, aada verilen zelliklerin sa-

landn doruluk tablosu yardmyla gsteriniz.
a) (p q) / (q p) b) (p q) / (p' q')
c) (p q)' / (p' q) / (p q')
3. p, q, r nermeler olsun.
Buna gre, (p q) r ile p (q r) bileik nermelerinin denk
olup olmadn doruluk tablosu yardmyla gsteriniz.
7
Aada verilen iki ynl koullu nermeleri en sade biimde yazalm.
a) (p 0) (p p) b) (p p) (1 p) c) [(p 0)' (q 1)] 1
a) (p 0) (p p) / p' 1 ((p 0) / p' , (p p) / 1)
/ p' ((p 1) / p)
Hatrlayalm
b) (p p) (1 p) / 1 p ((p p) / 1 , (1 p) / (p 1) / p)
p, q nermeler; p', p nin deili
olmak zere, aadakiler salanr:
/ p ((p 1) / p)
(p q) / p' q
(p q)' / p' q' (De Morgan
c) [(p 0)' (q 1)] 1 / [(p' 0)' (q' 1)] 1 ((p q) / p' q)
Kural)
p 1 / 1 / [((p')' 1) 1] 1 (De Morgan Kural, q' 1 / 1)
p 1 / p / [(p 1) 1)] 1 ((p)' / p)
/ (p 1) 1 (p 1 / p)
/ p 1 ((p 1) / p)
/p
52 nite 1. Mantk
8
p ile q herhangi iki nerme, p / 1 ve q / 0 olmak zere aada verilen iki ynl
koullu nermelerin doruluk deerlerini bulalm.
a) [(p q) (p q')] (p q') b) (p q) [(p Q q') (p' q)]'
p / 1 ve q / 0 olmak zere,
a) [(p q) (p q')] (p q') / [(1 0) (1 1)] (1 1)
/ (0 1) (1 1)
/11
/1
b) (p q) [(p Q q') (p' q)]' / (1 0) [(1 Q 1) (0 1)]'

/ 0 (0 0)'
/ 0 (1)'
/00
/1
9
p, q, r nermeler olsun. p' (q r) / 0 ise aada verilen iki ynl koullu ner-
melerin doruluk deerlerini bulalm.
a) [p (p r)] (q r)' b) (p r)' [(p' r) (p' q')]
lk nce p, q, r nermelerinin doruluk deerlerini bulalm.

p' (q r) / 0 olduundan p' / 1 ve q r / 0 dr. ( balacnn zellii)
Buradan p / 0 ve q r / 0 ise q / 0 ve r / 0 dr. ( balacnn zellii)
imdi, p / 0 , q / 0 , r / 0 iin (a) ve (b) seeneklerinde verilen iki ynl koullu

nermelerin doruluk deerlerini bulabiliriz.
nite 1. Mantk 53
Blm Mantk
1.1
a) [p (p r)] (q r)' / [0 (0 0)] (0 0)'

/ [0 1] (0)'
/11
/1
b) (p r)' [(p' r) (p' q')] / (0 0)' [(1 0) (1 1)]

/ (0)' (0 1)
/10
/0
Sra Sizde
1. Aadaki tabloda bo braklan yerleri verilenlere gre doldurunuz.
p q pq pq pQq pq pq
1 1 0 1
1 1
0
0 0 1
2. Aada verilen iki ynl koullu nermeleri en sade biimde yaznz.

a) (p p') [p (q q')]
b) (0 (q q) (q p)
c) (p q')' (p 0 1)
3. p, q, r nermeler olsun. [q (p' r)] r' / 0 ise aada verilen iki

ynl koullu nermelerin doruluk deerlerini bulunuz.
a) [(p q)' p] (r r')'
b) [(q p) p'] [(q r) (r q')]
54 nite 1. Mantk
1.1.5 ki Ynl Koullu nerme
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen nermelerden gerek ve yeter 4. p / 1 , q / 1 , r / 0 olduuna gre, aada

art balacn kullanarak bileik nermeler verilen bileik nermelerin doruluk deerle-
elde ediniz. rini bulunuz.
p: Planl ders alt.
a) p (p r) b) (p q ) r
q: Snavdan yksek not ald.
c) r [p (q r)]
r: ki doru paraleldir.
s: ki doru kesimez.
5. (p q)' / (p' q) / (p q') denkliini do-

ruluk tablosu yaparak gsteriniz.
2. Aada verilen bileik nermelerin doruluk

deerlerini bulunuz.
6.
p q pq pq
a) emberde paralel kiriler arasndaki yayla-
rn uzunluu eittir ebob(12,16) = 4 tr. 1 1 a 1
1 0 0 c
b) Dondurma klh dairesel koniye rnektir
9 12 < 6 dr. 0 1 0 d
0 0 b 1
c) y = x2 + 2 parabol, y = x2 parabolnn 2
birim yatay telenmesidir 2 + 2 = 4 tr. Yukarda verilen doruluk tablosuna gre,
a + b + c + d toplamn bulunuz.
) 42 < 32 4! 2! = 2 dir.
7. p q nermesi yanl bir nerme olsun.

Buna gre, aadaki bileik nermelerden
3. Aada verilen iki ynl koullu nermeleri, daima doru olanlar belirleyiniz.
koullu nermeler olarak yaznz.
a) q p b) q' p c) p q
a) x= 2 x2 = 4
) p' q' d) q p'
1
3
b) x = 3 2 + x = 2
8. ift gerektirme olan iki nerme yaznz.
nite 1. Mantk 55
Blm Mantk
1.1
1.1.6 Szel veya Sembolik Dilde Verilen Bileik

nermeleri Birbirine Dntrme
Dil, mantkl dnmenin en nemli aralarndan biridir. Bu nedenle, hem gn-

lk konuma dilini hem de genelde matematiin zelde de mantn dilini ve
bu iki farkl dil yaps arasndaki ilikileri ve dnmleri renmemiz, matema-
tiksel kavramlar renmede bize byk kolaylklar salar. Mantksal sembol ve
balalar ieren ifadeleri, gnlk hayatmzda kullandmz ifadelere veya tam
tersine, gnlk hayatmzda kullandmz ifadeleri, bazen anlamsz grnseler
bile mantksal ifadelere sklkla dntrrz. imdi, szel olarak veya sembolik
mantk dilinde verilen bileik nermelerin birbirine nasl dntrldne y-
nelik aada verilen rnekleri inceleyelim.
1
Spor yaparsam ve dengeli beslenirsem salkl olurum. eklinde szel olarak ve-
rilen bileik nermeyi sembolik mantk dilinde yazalm.
Verilen bu szel cmlenin iindeki her bir cmleyi ifade edecek nermeleri ve
uygun mantksal balalar belirleyelim.
Buna gre, bileik nermeyi,
p: Spor yapyorum.
q: Dengeli besleniyorum.
r: Salklym.
eklinde basit nermelere ayralm. Buradan,
Spor yaparsam ve dengeli beslenirsem salkl olurum. eklinde szel olarak ve-
rilen bileik nermeyi,
(p q) r eklinde sembolik mantk dilinde yazabiliriz.
56 nite 1. Mantk
2
Ev devlerini yapmak veya derse devamszlk yapmamak iin gerek ve yeter art
matematii ve retmeni sevmektir eklindeki szel olarak verilen bileik ner-
meyi sembolik mantk dilinde yazalm.
Ev devlerini yapmak veya derse devamszlk yapmamak iin gerek ve yeter art
matematii ve retmeni sevmektir bileik nermesini,
p: Ev devleri yaplr.
q: Derse devamszlk yaplr.
r: Matematik sevilir.
s: retmen sevilir.
eklinde basit nermeler eklinde yazalm. Buna gre, verilen bileik nerme
sembolik dilde aadaki ekilde yazlr:
(p q') (r s)
3
p: Televizyon izlenir.
q: nternete girilir.
r: Kitap okunur.
basit nermeleri verilsin. Buna gre, aada sembolik mantk dilinde verilen
bileik nermeleri szel olarak verilen bileik nermeler eklinde yazalm.
a) (q')' r b) (r' Q r) q' c) (p' q') (r q)
a) (q')' r: nternete girilir veya kitap okunur.

Uyar
b) (r' Q r) q': (Kitap okunmaz ya da kitap okunur) ise internete girilmez. Szel veya sembolik dilde verilen
bileik nermeleri birbirine dn-
trme ilemlerinde oluan yeni
bileik nermelerin her zaman
c) (p' q') (r q): (Televizyon izlenmez ve internete girilmez) veya (Kitap
anlaml olmas gerekmez.
okunur ise internete girilir)
nite 1. Mantk 57
Blm Mantk
1.1
4
p: Kar yaar. q: Trafik kazas olur.
r: Araba hasar grr. s: Yollar kaygandr.
basit nermeleri verilsin. Buna gre, aada sembolik mantk dilinde verilen bile-
ik nermeleri szel olarak verilen bileik nermeler eklinde yazalm.
a) (s')' b) (p' r) Q q c) (q' r) (p s) ) (r s') (q p)
a) (s')': Yollar kaygandr.

b) (p' r) Q q: Kar yamaz ve araba hasar grr ya da trafik kazas olur.
c) (q' r) (p s): Trafik kazas olmaz ise arabann hasar grmesi iin gerek
ve yeter art kar yamas ve yollarn kaygan olmasdr.
) (r s') (q p): Araba hasar grr veya yollar kaygan olmaz ise trafik kaza-
s olmas iin gerek ve yeter art kar yamasdr.
Sra Sizde
1. Aada szel olarak verilen bileik nermeleri sembolik mantk dilin-
de yaznz.
a) Pencere ak ya da kap kapal deil ise eve toz girer.
b) Bilgisayarla almam ve bir mzik aleti almam iin gerek ve ye-
ter art iir yazmamdr.
c) Mantk, dnme biimi ve akl yrtme ise satran oynamak
veya sudoku oynamaktr.
2. p: lkbaharda iekler aar. q: Hava yamurludur.
r: Evde ders alacam. s: Piknie gideceim.
nermeleri iin aada sembolik mantk dilinde verilen bileik ner-
meleri szel olarak verilen bileik nermeler eklinde yaznz.
a) [(q p) r] q b) (p q) (s r) c) (q' Q r') (p s)
3. Dn gece, stanbulda bir banka ubesi kimlii belirsiz kii veya kiiler-
ce soyulmutur. Olay mahalline gelen polis eitli delilleri deerlendi-
rerek bugn akam saatlerinde Berk (35), Burak (24) ve Cem (34) adl
phelileri gzaltna alarak nce karakola oradan da mahkemeye sevk
etmitir. Buradaki nbeti savc, phelileri sorgulamasndan sonra
aadaki karmlara ulamtr:
Berk sulu ise Burak ve Cem suludur.
Burak veya Cem susuzdur.
Berk susuzdur veya Burak suludur.
Bu bilgiler nda; savc, phelilerin tutuklanmas talebiyle mahke-
meye sevkine ya da tahliyesine karar verecektir. Savcya adil bir karar
vermesinde yardmc olabilecek bir mantksal karm yapnz.
58 nite 1. Mantk
1.1.7 Totoloji ve eliki

Daha nce, p 1 / 1 , p p' / 1 , p p / 1 olduunu rendik. imdi, kendisini
oluturan nermelerin her deeri iin daima doru olan yukardaki bileik ner-
melerden baka bileik nermelerin var olup olmadn aratralm. Bunun iin
aadaki rnei inceleyelim.
1
p ile q basit nermeler olmak zere, aada verilen bileik nermelerin doruluk
deerlerini,
i) nermeler cebiri yntemiyle
ii) Doruluk tablosu yardmyla bulalm.
a) (p q) p b) p (q p)
a) (p q) p bileik nermesinin doruluk deerini ilk nce nermeler

cebirini kullanarak bulalm.
(p q) p / (p q)' p (p q / p' q)
/ (p' q') p (De Morgan Kural)
/ (p' p) q' ( nin zellii)
/ 1 q' (p p' / 1)
/1
(p q) p bileik nermesinin doruluk deerini imdi doruluk tablosu
yardmyla bulalm.
p q p q v (p q) & p
v
1 1 1 1
1 0 0 1
0 1 0 1
0 0 0 1
(p q) & p / 1
v
b) p (q p) / p' (q p) (p q / p' q)
/ p' (q' p) (p q / p' q)
/ (p' p) q' ( nin zellii)
/ 1 q' (p p' / 1)
/1
nite 1. Mantk 59
Blm Mantk
1.1
p (q p) bileik nermesinin doruluk deerini imdi doruluk tablosu

yardmyla bulalm.
p q q &p p & (q & p)

1 1 1 1
1 0 1 1
0 1 0 1
0 0 1 1
p & (q& p) / 1
Bilgi Notu
Kendisini oluturan basit nermelerin her deeri iin daima doru olan bile-
Bir bileik nerme totoloji ise do- ik nermelere totoloji denir.
ruluk tablosundaki deerlendirme
stununun tamam 1 dir.
Daha nce, p 0 / 0 , p p' / 0 , p p' / 0 olduunu rendik. imdi, kendisini
oluturan nermelerin her deeri iin daima yanl olan yukardaki bileik ner-
melerden baka bileik nermelerin var olup olmadn aratralm. Bunun iin
aadaki rnei inceleyelim.
2
p ile q basit nermeler olmak zere, aada verilen bileik nermelerin doruluk
deerlerini, nermeler cebiri yntemiyle ve doruluk tablosu yardmyla bulalm.
a) (p q) (p' q') b) [p' (p' q)]'
a) (p q) (p' q') bileik nermesinin doruluk deerini ilk nce nermeler

cebirini kullanarak bulalm.
(p q) (p' q') / (p q) (p q)' (De Morgan Kural)
/ 0 (p p' / 0)
(p q) (p' q') bileik nermesinin doruluk deerini imdi doruluk

tablosu yardmyla bulalm.

p q p' q' p qv p' v q' (p q)
v v (p' v q')
1 1 0 0 1 0 0
1 0 0 1 0 1 0
0 1 1 0 0 1 0
0 0 1 1 0 1 0
(p q) (p' v q') / 0
v v
b) [p' (p' q)]' / (p')' (p' q)' (De Morgan Kural)

/ p (p' q)' ((p')' / p)
60 nite 1. Mantk
/ p [(p')' q]' (De Morgan Kural)

/ p (p q)' ((p')' / p)
/ p (p' q') (De Morgan Kural)
/ (p p') q' (nin birleme zellii)
/ 0 q' (p p' / 0)
/0
imdi, [p' V (p' q)]' bileik nermesinin doruluk deerini imdi doruluk
tablosu yardmyla bulalm.
p q p' p'& q p' v (p'&q) [ p' v (p'& q)]'
1 1 0 1 1 0
1 0 0 1 1 0
0 1 1 1 1 0
0 0 1 0 1 0
[p' v (p'& q)]' / 0
Kendisini oluturan basit nermelerin her deeri iin daima yanl olan bile- Bilgi Notu
ik nermelere eliki denir.
Bir bileik nerme eliki ise do-
ruluk tablosundaki deerlendirme
stununun tamam 0 dr.
3
[(p q') (p' r)'] [(p q)' ((p' q')'] bileik nermesinin bir totoloji ya da
bir eliki olup olmadn aratralm.
[(p q') (p' r)'] [(p q)' ((p' q')'] bileik nermesini alalm.
Bu bileik nermenin bir totoloji ya da bir eliki olduunu gstermek iin ilk
nce [(p q)' ((p' q')'] bileik nermesinin doruluk deerini bulalm.
Buna gre,
(p q)' ((p' q')' / (p q)' (p q) (De Morgan Kural)
/ 0 (p' p / p p' / 0)
Buna gre, [(p q') (p' r)'] [(p q)' ((p' q')'] / [(p q') (p' r)'] 0
dr. balacnn zelliinden [(p q') (p' r)'] bileik nermesinin dorulu-
unu bulmamza gerek yoktur. Buradan, [(p q') (p' r)'] 0 / 0 dr.
Buna gre, [(p q') (p' r)'] [(p q)' ((p' q')'] bileik nermesi bir elikidir.
nite 1. Mantk 61
Blm Mantk
1.1
4
(p q)' r bileik nermesi bir eliki ise p, q, r' nermelerinin doruluk deer-
lerini bulalm.
(p q)' r bileik nermesi bir eliki ise (p q)' r / 0 dr.

Buna gre, balacnn zelliinden dolay, (p q)' / 1 ve r / 0 dr. Buradan,
(p q)' / 1 ise p q / 0 olur. Buradan da, balacnn zelliinden p / 0 ve q / 0
dr. Dier taraftan r / 0 ise r' / 1 dir.
Buna gre, p / 0 , q / 0 , r' / 1 bulunur.
5
[(p q) (p q')]' bileik nermesinin bir eliki olduunu gsterelim.
[(p q) (p q')]' / (p q)' (p q')' (De Morgan Kural)
/ (p q)' (p' q')' (De Morgan Kural)
/ (p q)' (p q) (De Morgan Kural)
/ (p q)' (p q) (p p' / 0)
/0
6
(p q) (p r)' bileik nermesi bir totoloji ise [(p' q')' (q r')] p r
bileik nermesinin doruluk deerini bulalm.
(p q) (p r)' bileik nermesi bir totoloji ise (p q) (p r)' / 1 dir.

Buradan, balacnn zelliinden (p q) / 1 ve (p r)' / 1 olmaldr.
Buna gre, p q / 1 ve p r / 0 dr.
p r / 0 ise balacnn zelliinden p / 1 ve r / 0 dr. Dier taraftan,
balacnn zelliinden p / 1 ve q / 1 dir. Buna gre, p / 1 , q / 1 , r / 0 dr.
imdi p, q, r nermelerinin bu doruluk deerlerini kullanarak
[(p' q')' (q r')] p r bileik nermesinin doruluk deerini bulalm.
62 nite 1. Mantk
[(p' q')' (q r')] (p r) / [(1)' (1)')' (1 (0)')] (1 0)

/ [0 0)' (1 1)] (1 0)
/ [(1)' 1] 1
/ (0 1) 1
/11
/1
Sra Sizde
1. (p q') (p q) bileik nermesinin bir totoloji ya da bir eliki
olduunu doruluk tablosu yardmyla gsteriniz.
2. Aada verilen bileik nermelerin bir totoloji ya da bir eliki oldu-

unu nermeler cebirini kullanarak gsteriniz.
a) (p' q)' p'

b) [(p q) (q p )]
c) [(p' (q r)]' [r (p q)]
3. [(p' r) (p q')]' bileik nermesi bir eliki ise p, q, r nermelerinin

4. (p q)' (p r) bileik nermesi bir totoloji ise

[(p r) (q' r')] [(q' r') p] bileik nermesinin doruluk
deerini bulunuz.
nite 1. Mantk 63
1.1.6 Szel-Sembolik Mantk Dili
1.1.7 Totoloji ve eliki
BLGMZ DEERLENDRELM
1. p: Hakan spor yapar. 3. [(p' q)' p']' nermesinin bir eliki ya da bir
totoloji olduunu belirleyiniz.
q: Hakan alkan deildir. nermeleri veri-
liyor.
Aada sembolik mantk dilinde verilen
nermeleri szel olarak yaznz.
a) p q':
b) p' q
4. [(p q)' p]' [(q p) p'] nermesinin

c) (p q) q' bir eliki ya da bir totoloji olduunu gste-
riniz.
2. p: Bir mesajlama program kullanlr.

q: nternet vardr.
r: Video gnderilir.
s: Resim gnderilir. 5. 1 [(p q) q] nermesinin bir eliki
nermeleri veriliyor. ya da bir totoloji olduunu nermeler cebirini
Aadaki nermeleri sembolik mantk dilin- kullanarak gsteriniz.
de yaznz.
a) nternet varsa bir mesajlama program
kullanlr.
b) Video ve resim gnderilmesi iin gerek

6. [(p r') (p' q')] s bileik nermesi
ve yeter art bir mesajlama programnn
eliki ise p, q, r ile s nermelerinin doruluk
kullanlmasdr.
deerlerini bulunuz.
c) nternet yoksa bir mesajlama program

kullanlmaz.
) Video veya resim gnderilmezse internet

yoktur.
64 nite 1. Mantk
Blm 1. 1 nermeler ve Bileik nermeler
BLM DEERLENDRME
1. (p (q r) / 0 olduuna gre, 5.
p q p' q p' q Q p'
[(p r) (q' p')] r nermesinin doru-
1 1 x 0 1
luk deerini bulunuz.
1 0 0 a z
0 1 1 1 t
0 0 1 y 1
Yukardaki doruluk tablosunda verilenlere

gre x + y + z t a ileminin sonucunu
2. [p (p' q)]' q bileik nermesinin en sade bulunuz.
biimini bulunuz.
6. Bugn cuma ise yarn cumartesidir. bileik

nermesinin tersini, kartn ve kart tersini
yaznz.
3. p: Havada oksijen gaz vardr.

q: 5 3 = 10 7. Aada verilen bileik nermelerin doruluk
deerlerini hesaplaynz.
olduuna gre, p q' nermesini yaznz.
a) [(1 0) 1]'
b) (1 1)' 1
4. Aadaki bileik nermelerin totoloji olup

olmadn belirleyiniz.
c) (0 0) (1 0)'
a) p q b) p q
c) p' q ) 1 p
) [(0 0)' 0]' 1
d) 1 p e) p 0
d) (1 0)' (1 0)
nite 1. Mantk 65
Blm 1. 1 nermeler ve Bileik nermeler
BLM DEERLENDRME
8. Aadaki tabloda verilen bileik nermelerin 11. (p q)' ((p' q) r) bileik nermesini en
doruluk deerlerini bulunuz. sade ekilde yaznz.

p q p q q p (p q) / (q p) p q
1 1
1 0
0 1
0 0 12. p ile q nermeleri srasyla A ve B kmeleri ile

ilikilidir. Buna gre, (p q') (p q)' bileik
nermesini kmelerdeki ilemler cinsinden
belirtiniz.
9. (t q) / 0
(r s) / 1
(r p) / 1 olduuna gre,
t [ q (r s)] p bileik nermesine karlk 13. (p q) r / 0 olduuna gre,
gelen elektrik devresinden akmn geip ge- p [r (q p)'] bileik nermesinin doru-
mediini belirleyiniz. luk deerini bulunuz.
10. s
r 14. Aadaki nermenin kart tersini yaznz.

m n
t y [(p q) r] (p' q)
p q
Yukarda verilen elektrik devresine karlk

gelen bileik nermeyi yaznz ve doruluk 15. [(p q) (p r)] (q r) nermesinin
deerini bulunuz. doruluk tablosunu oluturunuz.
66 nite 1. Mantk
nite
1
1.2 Ak nermeler ve spat Teknikleri 2. Blm
Giri
Bu blm sonunda;
Sihirbaz: Burada olmadm ispat edebilirim.
Seyirci: Nasl? Haydi gster! Her () ve baz () niceleyicilerini
Sihirbaz: Tamam. u an Edirne'de miyim? aklamay,
Seyirci: Hayr. Ak nerme ve doruluk kme-
Sihirbaz: Evet. u an Karsta mym? sini aklamay,
Seyirci: Hayr. Tanm, aksiyom, teorem ve ispat
Sihirbaz: Tamam. Eer u an Edirne'de ve Karsta kavramlarn aklamay,
deilsem o zaman baka bir yerde olmalym. Bir teoremin hipotezini ve hk-
Seyirci: Evet. mn belirtmeyi,
Sihirbaz: Eer baka bir yerdeysem o zaman burada da olmayabilirim. Mantk kurallarn basit teoremle-
rin ispatlarnda kullanmay,
Yukarda verilen konuma metninde, her bir adm bir ncekini takip etmesine Tmevarm yntemi ile ispat
ramen genel anlamda eksik ve mantksz bir sonuca ulalmtr (Niin?). yapmay
renmi olacaz.
Matematikte, herhangi bir matematiksel kavramn
ve ifadenin birok zel durum iin doruluunun
saland gsterilse bile, bu durum zerinde al-
lan matematiksel kavram ve ifadenin doruluu-
nun kesin olarak gsterimi iin yeterli deildir.
nk matematik, incelenen matematiksel kavra- Temel Kavramlar
ma ve ifadeye ynelik herhangi bir phe ve tartmaya meydan vermeyecek Ak nerme
kesin sonular ve hkmler elde etmeye alr. Her, baz niceleyicileri
Tanm
Bu balamda; matematik, yukarda sihirbazn ge- Aksiyom
nel anlamda yapt eksik ve mantksz karmlar- Teorem
dan kanmak ve kesin sonulara ulamak iin is- Hipotez
pat kavramndan yararlanr. spat kavram, hem
Hkm
matematiin (zelde geometrinin) tarihsel gelii-
spat
mi iinde nemli bir rol oynam hem de sistemati-
Tmevarm
e ve belirli mantksal kurallara dayal dorulama yntemleriyle matematii
dier bilimlerden ayrmtr.
Bu blmde, matematiin en nemli kavramlarndan biri olan ve matematii

dier bilimlerden ayran ispat kavramn ve baz ispat eitlerini reneceiz.
Ayrca, ispat kavramnn reniminde ve anlalmasnda bize yardmc olacak
baz kavramlar da (niceleyiciler, ak nerme, tanm, aksiyom ve teorem) ince-
leyeceiz.
nite 1. Mantk 67
Blm Mantk
1.2
1.2.1 Niceleyiciler
Bilgi Notu
Niceleme mant, nermeler man- nceki blmde, iki farkl deerle alan mantn bir alt bileeni olan ve ner-
t gibi iki farkl deerle alan
meleri sadece nitelik ynnden ele alan nermeler mantn rendik. nerme-
mantn bir alt bileenidir. Nicele-
me mant, nermeler mantnda ler mant, nermeleri sadece nitelik ynnden ele ald iin nermeleri nicelik
kullanlan mantksal balalara ynnden ifade etmekte yetersiz kalmaktadr. rnein, Her tek say asal saydr
(ve, veya, ya da, ise, gerek ve yeter
veya Baz tek saylar 3 ile blnr nermeleri, nermeler mantnda srasyla p
art), her ve baz niceleyicilerinin
eklenmesiyle elde edilmitir. Bu ile q sembolleri ile gsterilen birer basit nermedir. Fakat verilen bu p ile q ner-
ekilde, iki farkl deerle alan melerinden hareketle her, btn, baz, en az bir gibi kelimelerle ifade edilen
mantn uygulama alan genile-
nicelikler hakknda bilgi sahibi olamayz. nermeler mantnn eksik kald bu
tilmitir.
noktada niceleme mantna ihtiya duyulmutur. Bu blmde, "her" ve "baz"
niceleyicilerini ve zelliklerini inceleyeceiz.
1
p: Her kanatl uar. q: Her asal say tektir.
nermeleri verilsin. Buna gre, p ile q nermelerinin doruluk deerlerini
bulalm.
p / 0 dr. nk deve kuu bir kanatl hayvandr fakat uamaz.

q / 0 dr. nk 2 hem bir asal say hem de bir ift saydr.
Bilgi Notu
Niceleyiciler, nne geldii ele-

manlarn niceliini (okluunu) 2
ifade eder. r: Her ift saynn karesi ifttir.
s: Her dikdrtgen, bir karedir.
nermelerinin doruluk deerlerini bulalm.
r / 1 dir. nk karesi ift olmayan en az bir ift say bulunamaz.

s / 0 dr. nk kare olmayan en az bir dikdrtgen bulunabilir. rnein; ksa
kenar uzunluu 2 cm, uzun kenar uzunluu 6 cm olan bir dikdrtgen bir kare
deildir.
68 nite 1. Mantk
Matematikte her veya btn terimine evrensel niceleyici denir ve sem- Tarihten Notlar
Gerhard Gentzen
bol ile gsterilir. Her () niceleyicisi ieren herhangi bir p nermesinin
(Yeard Diyentzen)
yanlln gsterecek en az bir rnek bulunmas durumunda p / 0 dr. Aksi (1909 -1945)
Matematiin temelleri ve ispat
taktirde p / 1 dir.
kavram zerine nemli alma-
lar olan ve her niceleyicisi iin
semboln ilk kez kullanan
3 Alman matematikidir.
p: Baz kanatllar uar. q: Baz asal saylar tektir.
nermeleri verilsin. Buna gre, p ile q nermelerinin doruluk deerlerini bulalm.
p / 1 dir. rnein, gvercin bir kanatl hayvandr ve uabilir.
q / 1 dir. rnein, 3 hem bir tek saydr hem de asaldr.
4
r: Baz doal saylar, 5 ten kktr.
s: Baz tam saylarn ift kuvveti negatiftir.
nermelerinin doruluk deerlerini bulalm.
r / 1 dir. nk 5 ten kk en az bir tane doal say bulunabilir. rnein, 3 doal

says 5 ten kktr.
s / 0 dr. nk ift kuvveti negatif olan en az bir tane tam say yoktur.
Tarihten Notlar
Giuseppe Peano
(Cuzeppe Piano)
(1858 -1932)
Matematiksel mantk ve kme
Matematikte baz veya en az bir terimine varlksal niceleyici denir ve
teorisi zerine nemli alma-
sembol kullanlarak gsterilir. Baz () niceleyicisi ieren herhangi bir q lar olan ve baz niceleyicisi iin
nermesinin doruluunu gsterecek en az bir rnek bulunmas durumun- semboln ilk kez kullanan
da q / 1 dir. Aksi taktirde q / 0 dr. talyan matematiki ve felsefe-
cisidir.
nite 1. Mantk 69
Blm Mantk
1.2
5
Aada verilen nermelerin doruluk deerlerini bulalm.
a) x Z, x2 > 0 b) x N, x < 0
c) x R, x2 1 = 0 ) x (0, 1), x4 < x, x R
a) x Z, x2 > 0 nermesinin doruluk deeri 0 dr. nk x = 0 iin 02 > 0 ise

0 > 0 yanl nermesi elde edilir.
b) x N, x < 0 nermesinin doruluk deeri 0 dr. nk x < 0 olacak ekilde

en az bir x N bulunamaz.
c) x R, x2 1 = 0 nermesinin doruluk deeri 1 dir. nk x2 1 = 0

denklemini salayan x = 1 R vardr.
) x (0, 1), x4 < x, x R nermesinin doruluk deeri 1 dir. nk x (0, 1)

iin x4 x < 0, x R dir.
Hatrlayalm 6
[a, b] A = {0, 1, 2, 3, 4} kmesi verilsin. A kmesinde tanmlanan aadaki nermelerin
doruluk deerlerini bulalm.
(a, b)
[a, b) a) x A, x + 3 = 7 b) x A, x 1 > 3
(a, b] c) x A, x2 x ) x A, (x) < x3
a) x = 4 iin x + 3 = 7 eitlii saland iin x A, x + 3 = 7 nermesinin do-

ruluk deeri 1 dir.
b) x 1 > 3 olacak ekilde en az bir tane x A bulunamayaca iin
x A, x 1 > 3 nermesinin doruluk deeri 0 dr.
c) x2 x ifadesi x A iin salanr. Bu nedenle, x A, x2 x nermesinin

doruluk deeri 1 dir.
) x = 0 iin (0) < 03 = 0 < 0 dr. Bu nedenle, x A, (x) < x3 nermesinin

doruluk deeri 0 dr.
70 nite 1. Mantk
Sra Sizde
1. Aada verilen nermelerin doruluk deerlerini bulunuz.
a) p: Btn kular uar.
b) q: Her paralelkenar bir dikdrtgendir.
c) p: Baz asal saylarn toplam 5 ten kktr.
) q: En az bir doal say iin n + 1 = 3 tr.
2) Aada verilen nermelerin doruluk deerlerini bulunuz.

a) p: x R, x2 0
b) q: x (0, 1), (x) (x)2, x R
c) r: x Z, x3 3x2 + 3x 1 = 0.
) s: x C, x2 + 4 = 0.
3) A = {1, 2, 3, 4, 5, 6} kmesi verilsin. A kmesinde tanmlanan aadaki

nermelerin doruluk deerlerini bulunuz.
x
a) x A, x + 1 = 4 b) x A, 2x 1 >
2
c) x A, |x + 1| x + 1 ) x A, (x)3 1
7
Aada szel olarak verilen ve niceleyici ieren nermeleri, sembolik mantk di-
linde yazalm.
a) p: Baz doal saylar 10 dan kktr.
b) q: Baz tam saylar 5 ten byktr.
c) r: Btn tam saylar pozitiftir.
) s: Her tam saynn karesi kendisine eittir.
a) p: n N, n < 10
b) q: n Z, n > 5
c) r: n Z, n > 0
) s: n Z, n2 = n
nite 1. Mantk 71
Blm Mantk
1.2
8
Aada sembolik mantk dilinde verilen nermeleri, niceleyici ieren nermeler
eklinde szel olarak yazalm.
a) p: x N, x2 < 2
b) q: x R, x2 < 1
c) r: x N, x2 = 0
) s: x N, x3 = x
Bilgi Notu
rnek 8de sembolik mantk dilinde

verilen nermeler, szel ve niceleyi- a) p: Baz doal saylarn karesi 2 den kktr.
ci ieren nermeler olarak aada-
ki biimde de ifade edilebilir: b) q: Baz gerek saylarn karesi -1 den kktr.
p: Karesi 2 den kk olacak e- c) r: Btn doal saylarn karesi sfra eittir.
kilde en az bir doal say vardr.
q: Karesi 1 den kk olacak ) s: Her doal saynn kp kendisine eittir.
ekilde en az bir gerek say
vardr.
r: Her doal saynn karesi sfra
eittir. Sra Sizde
s: Btn doal saylarn kp
1) Aada szel olarak verilen ve niceleyici ieren nermeleri, sembolik
kendisine eittir.
mantk dilinde yaznz.
a) p: Baz gerek saylar 13 ten kktr.
b) q: En az bir doal saynn kp kendisine eittir.
c) r: Btn tek tamsaylarn kp tektir.
) s: Her tamsaynn karesi kendisine eittir.
2) Aada sembolik mantk dilinde verilen nermeleri niceleyici ieren

nermeler eklinde szel olarak yaznz.
a) p: x Z, x2 > 0
b) q: x R, x x3
c) r: x N, x = 5
) s: x R, x2 = 16
72 nite 1. Mantk
9
Bilgi Notu
Aada verilen nermelerin deillerini bulalm.
Her () niceleyicisinin deili, baz
a) x Z, x + 2 = 13 b) x Z, 2x2 1 2
() niceleyicisidir.
c) x N, |x| x ) x Z, |x| < 0
Bilgi Notu
a) x Z, x + 2 = 13 nermesinin deili, x Z, x + 2 13 tr.
Baz () niceleyicisinin deili, her
b) x Z, 2x2 1 2 nermesinin deili,x Z, 2x2 1 < 2 dir. () niceleyicisidir.
c) x N, |x| x nermesinin deilix N, |x| = x tir.

) x Z, |x| < 0 nermesinin deilix Z, |x| 0 dr.
10
p: x Z, x 1 > 4 ile q: x {1, 2, 3}, x3 1 > 8 nermeleri verilsin. Buna gre,
a) p q, p q ile p q bileik nermelerini yazalm ve doruluk deerlerini
bulalm.
b) (a) seeneindeki bileik nermelerin deillerini yazalm ve doruluk deer-
lerini bulalm.
a) p q: (x Z, x 1 > 4) (x {1, 2, 3}, x3 1 > 8) dir. imdi, p q bileik

nermesinin doruluk deerini bulalm.
p v q: ( 6x ! Z, x - 1 2 4) v ( 7x ! " 1, 2, 3 ,, x 3 - 1 2 8)
14444444444244444444443 14444444444444244444444444443 dir. Buradan,
0 1
p q / 0 1 / 1 bulunur.
p / q: ( 6x ! Z, x - 1 2 4) / ( 7x ! " 1, 2, 3 ,, x 3 - 1 2 8)
14444444444244444444443 14444444444444244444444444443 dir.
0 1
Buradan, p / q / 0 / 1 / 0 bulunur.
p & q : ( 6x ! Z, x - 1 2 4) & ( 7x ! " 1, 2, 3 ,, x 3 - 1 2 8)

144444444424444444443 14444444444444244444444444443 dir.
0 1
Buna gre,
(p q) / (0 1) / 1 bulunur.
nite 1. Mantk 73
Blm Mantk
1.2
(p 0 q) ' : ( 7x ! Z, x - 1 # 4) / ( 6x ! " 1, 2, 3 ,, x 3 - 1 # 8)
b) 144444444424444444443 14444444444444244444444444443
Hatrlayalm 1 0
De Morgan Kurallar olduu iin,

(pq)' / p'q'
(p 0 q) ' / 1 / 0 / 0
(pq)' / p'q'
bulunur.
(p / q) ' : ( 7x ! Z, x - 1 # 4) 0 ( 6x ! " 1, 2, 3 ,, x 3 - 1 # 8)
144444444424444444443 14444444444444244444444444443 dir.
1 0
Buradan,
(p / q) ' / 1 0 0 / 1
olur.
(p & q) ' / (p / q') : (6x ! Z, x - 1 > 4) / (6x ! " 1, 2, 3 , , x 3 - 1 # 8)
1444444444420 44444444443 14444444444444420 444444444444443
olduundan
(p & q) ' / 0 / 0 / 0
bulunur.
Sra Sizde
1) Szel olarak verilen ve niceleyici ieren nermelerin doruluk deer-
leri ile bu nermelerin deillerinin doruluk deerleri arasnda nasl
bir iliki vardr? Cevabnz rnekler vererek aklaynz.
2) Aada verilen nermelerin deillerini bulunuz.

a) p: x N, x 2 0 b) q: x N, x2 + 3 1
c) r: x Z, |x 1| > 3x ) s: x N, x < 0
3) p: x Z, x2 > 64 ve q: x {1, 2, 3}, x + 1 2 nermeleri verilsin.

Buna gre,
a) p q, p q ile p q bileik nermelerini yaznz ve doruluk
deerlerini bulunuz.
b) (a) seeneinde verilen bileik nermelerin deillerini yaznz ve
74 nite 1. Mantk
1.2.1 Niceleyiciler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen nermelerin doruluk deer- 5. Aada sembolik mantk dilinde verilen
lerini bulunuz. nermeleri niceleyici ieren nermeler eklin-
de szel olarak yaznz.
a) p: Baz srngenler suda yaar.
a) p: x Z, x2 +1 < 0
b) q: Her tamsaynn karesi pozitif tam say-
dr. b) q: x, y R, x + y = y + x
c) r: En az bir doal saynn kp kendisin- c) r: x N, 3 < x < 3
den kktr.
) s: x R, x2 = 25
) s: Btn asal saylar tektir.
2. Aada verilen nermelerin doruluk deer-

lerini bulunuz.
6. Aada verilen nermelerin deillerini bulu-
a) p: x R, x2 1 0
nuz.
b) q: x N, x2 + 1 > 0
a) p: x N, x + 3 0
c) r: x Z, 3x 6 = 5x 8
b) q: stanbul, 2010 yl Avrupa Kltr Ba-
2
) s: x N, x < x kentidir.
c) r: Harezmi, matematik alannda alma-
lar yapan bilim adamdr.
3. A = {2, 4, 6, 8} kmesi verilsin. A kmesinde
tanmlanan aadaki nermelerin doruluk ) s: x Q, 3 x
deerlerini bulunuz.
a) x A , |x 7| > x 7
b) x A, 16 < x2 < 64
c) x A, 2x + 2 = 14
7. p: x Z, x2 25,
x
) x A, 1< 0
2 q: x Z, x 3 > 0
nermeleri veriliyor. Buna gre, aadaki
4. Aada szel olarak verilen ve niceleyici bileik nermeleri yaznz.
ieren nermeleri, sembolik mantk dilinde a) p q
yaznz.
b) p q
a) p: En az bir doal say 3 ten kktr.
c) p q
b) q: Baz tam saylar 5 ile +5 arasndadr.
c) r: 0 ile 1 arasndaki btn rasyonel sayla-
rn karesi kendisinden kktr.
) s: Her doal saynn 1 fazlas 5 e eittir.
nite 1. Mantk 75
Blm Mantk
1.2
1.2.2 Ak nermeler
x herhangi bir deiken olmak zere, x + 3 = 7 ifadesinin bir nerme olmadn

daha nceki derslerimizden biliyoruz. nk bu ifadenin doruluu ya da yanl-
l x yerine konulacak nesneye baldr. rnein, x + 3 = 7 ifadesinde x yerine
Bilgi Notu 4 yazlrsa doru nerme elde edilirken, x yerine 2 yazlrsa yanl nerme elde
edilir. Bununla ilgili olarak, aadaki rnei inceleyelim.
Bir nermenin; doru nerme ya
da yanl nerme olmas, verilen
nermenin ierdii x deikenin
alnd say kmesine baldr.
1
rnein,
p: x Z, x < 0 Aada verilen nermeleri dorulayan deikenlerin deerlerini bulalm.
nermesinin doruluk deeri 1 dir.
a) p: x2 says bir tek saydr. b) q: x + y = 5
nk x < 0 olacak ekilde en az bir
x Z bulabiliriz. rnein,
x = 2 Z iin 2 < 0 dr.
p nermesindeki x deikenini tam
saylar kmesi yerine doal saylar
kmesinden alrsak yani,
q: x N, x < 0 a) p: x2 says bir tek saydr. ifadesinin doruluk deeri x deikeni yerine ya-
eklinde yazarsak q nermesinin zlacak deere baldr. rnein, x Z iin x yerine yazlacak her ift tam
doruluk deeri 0 olur. nk say iin p ifadesi yanl nerme iken, x yerine yazlacak her tek tamsay iin
x < 0 olacak ekilde en az bir x N p ifadesi doru nerme olur.
yoktur.
b) q: x + y = 5 nermesinin doruluk deeri, x ve y deikenleri yerine yazla-
cak deerlere baldr. rnein, x = 1 ve y = 4 iin q nermesi doru nerme
iken x = 2 ve y = 2 iin ise q nermesi yanl nermedir.
inde en az bir deiken bulunduran ve bu deikenin deerine gre doru

ya da yanl olan nermelere ak nermeler denir.
Bilgi Notu 2
inde x gibi tek deiken bulunan
bir ak nerme p(x), x ve y gibi iki Aada verilen ak nermeleri dorulayan x deerlerini bulalm.
deiken bulunan bir ak nerme
a) p(x): x, Trkiye ye batdan snr komusu olan bir lkedir.
ise p(x, y) eklinde gsterilir.
b) q(x): x, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ilk Cumhurbakan'dr.
c) r(x): x, mantkta varlksal niceleyici iin semboln ilk defa kullanan
matematikidir.
) s(x): x, stiklal Mar'nn airidir.
76 nite 1. Mantk
a) p(x): x, Trkiye ye batdan snr komusu olan bir lkedir. ak nermesinde

x yerine Bulgaristan veya Yunanistan yazarsak p(x) ak nermesi doru olur.
Aksi durumda, p(x) nermesi yanl olur.
b) q(x): x, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ilk Cumhurbakan'dr. ak nerme-

sinde x yerine Atatrk yazarsak q(x) ak nermesi doru olur.
c) r(x): x, mantkta varlksal niceleyici iin semboln ilk defa kullanan ma-
tematikidir. ak nermesinde x yerine Giuseppe Peano yazarsak r(x) ak
nermesi doru olur.
) s(x): x, stiklal Mar'nn airidir. ak nermesinde x yerine Mehmet Akif Er-

soy yazarsak s(x) ak nermesi doru olur.
3
p(x): "x3 = 3x" ak nermesi verilsin. Buna gre, p(x) nermesinin aadaki du-
rumlar iin doruluk deerlerini belirleyelim.
a) x = 0 b) x=1
c) x R ) x R
a) x = 0 iin 03 = 3 0 0 = 0 olduundan p(0) / 1 dir.
b) x = 1 iin 13 = 3 1 1 3 olduundan p(1) / 0 yanl nermedir.
c) x = 0 iin 03 = 3 0 0 = 0 olduundan p(x) ak nermesini dorulayan

x R vardr. Bu nedenle, x R iin p(x) / 1 dir.
) x = 1 iin 13 = 3 1 1 3 olduundan p(x) ak nermesi x R iin do-

rulanmaz. Bu nedenle, x R iin p(x) / 0 dr.
4
Aada verilen ak nermeleri, doru nerme yapan deerleri bulalm.
a) p(x): x Z, x(x 3) = 0 b) q(x): x N+, x + 1 < 6
nite 1. Mantk 77
Blm Mantk
1.2
Bilgi Notu
a) p(x): "x Z, x(x 3) = 0" ak nermesini doru yapan deerleri bulalm.
p(x): x Z, x(x 3) = 0 x(x 3) = 0 x = 0 (x 3) = 0
ak nermesi bir denklem, x = 0 x = 3 tr.
q(x): x N+, x + 1 < 6 Buna gre, p(0) ve p(3) iin p(x): "x Z, x(x 3) = 0" ak nermesi doru-
ak nermesi ise bir eitsizliktir. dur.
b) r(x): "x N+, x + 1 < 6" ak nermesini doru yapan deerleri bulalm. Buna
gre,
x+1<6x<61x<5
olur.
Buna gre, r(1), r(2), r(3), r(4) iin
r(x): x N+, x + 1 < 6
ak nermesi dorudur.
Denklemler ve eitsizlikler birer ak nermedir.
Bilgi Notu
Bir p(x) ak nermesini salayan x Bir kme zerinde tanmlanan bir p(x) ak nermesinde x yerine yazldn-
deerleri, bu nermenin doruluk da p(x) nermesini doru yapan elemanlarn kmesine p(x) ak nermesi-
kmesi olan D kmesinin eleman- nin doruluk kmesi denir.
lardr. Bu balamda, p(x) in deili
olan p'(x), D kmesinin tmleyeni
olan D' kmesi ile ilikilidir. 5
p(x): "49 x2 100" ak nermesi verilsin. Buna gre,
a) x N iin p(x) ak nermesinin doruluk kmesini bulalm.
b) x Z iin p(x) ak nermesinin doruluk kmesini bulalm.
a) x N olmak zere p(x): "49 x2 100" ak nermesinin doruluk kmesini

bulmak iin, karesi 49 (dahil) ile 100 (dahil) arasnda olan doal saylar bul-
malyz. Bu saylar, 7, 8, 9, 10 dur. Buna gre, x N iin p(x) ak nermesinin
doruluk kmesi D ise
D = {7, 8, 9, 10} olur.
b) x Z olmak zere p(x): "49 x2 100" ak nermesinin doruluk kmesini
bulmak iin, karesi 49 (dahil) ile 100 (dahil) arasnda olan tam saylar bulma-
lyz. Bu saylar, 10, 9, 8, 7, 7, 8, 9, 10 dur. Buna gre, x Z iin p(x) ak
nermesinin doruluk kmesi D ise
D = {10, 9, 8, 7, 7, 8, 9, 10} bulunur.
78 nite 1. Mantk
6
Aada verilen ak nermelerin doruluk kmelerini bulalm.
a) p(x): x R, x2 3x 4 = 0
b) q(x): x N, x2 = 25
c) r(x): x N, x + 8 7
) s(x): x N, x + 4 > 3
a) p(x): "x R, x2 3x 4 = 0" ak nermesinin doruluk kmesini bulalm.

Buna gre,
x2 3x 4 = 0 (x + 1)(x 4) = 0
Bilgi Notu
(x + 1) = 0 (x 4) = 0
rnek 6(c)nin zmnde verilen
x = 1 x = 4 tr. ve doal saylar kmesinde
Buna gre, p(x) ak nermesinin doruluk kmesi D = {1, 4} olur. tanmlanan x + 8 7 ile x 1 ak
nermeleri, doal saylar kmesi-
nin her bir eleman iin doruluk
b) q(x): "x N, x2 = 25" ak nermesinin doruluk kmesi iin deerleri eit nermeler verirler.
Bu ekilde, tanmland herhangi
bir kmenin her bir eleman iin
x2 = 25 x = 5 bulunur. Ancak 5 N dir. Bu nedenle, q(x) ak nerme-
doruluk deerleri eit nermeler
sinin doruluk kmesi D = {5} bulunur. veren bu tr ak nermelere denk
ak nermeler denir.
c) r(x): "x N, x + 8 7" ak nermesinin doruluk kmesi iin x N olmak
zere x + 8 7 x 1 bulunur. Burada, x yerine yazldnda r(x) ak
nermesini doru nerme yapan bir doal say bulunamaz. Buna gre, r(x)
ak nermesinin doruluk kmesi D = olur.
) s(x): "x N, x + 4 > 3" ak nermesinin doruluk kmesi iin x N olmak

zere x + 4 > 3 x > 1 bulunur. Burada, x yerine hangi doal say yazlrsa
yazlsn s(x) ak nermesi doru olur. Buna gre, s(x) ak nermesinin do-
ruluk kmesi D = N bulunur.
7
p(x, y): x, y Z, x2 + y2 = 1
verilen ak nermenin doruluk kmesini bulalm.
nite 1. Mantk 79
Blm Mantk
1.2
p(x, y): "x, y Z, x2 + y2 = 1"iki deikenli ak nermesini dorulayan tam saylar

bulalm.
x, y Z iin, x = 0 ve y = 1 iin 02 + 12 = 1
x = 0 ve y = 1 iin 02 + (1)2 = 1
x = 1 ve y = 0 iin 12 + 02 = 1
x = 1 ve y = 0 iin (1)2 + 02 = 1 dir.
Buna gre, p(x, y): "x, y Z, x2 +y2 = 1 iki deikenli ak nermesinin doruluk
kmesi D olmak zere,
D = {(0, 1), (0, 1), (1, 0), (1, 0)}
bulunur.
8
A = {1, 2, 3, 4} kmesinde tanmlanan aadaki ak nermelerin doruluk kme-
lerini bulalm.
a) p(x, y): x, x + 2y < 4 b) q(x, y): x, x + 2y < 16
a) x + 2y < 4 ak nermesinde x A iin bir doru nerme elde ederiz. Ger-

ekten, p(x, y) ak nermesinde x yerine 1 yazdmzda,
x + 2y < 4 x = 1 ve y = 1 iin 1 + 2 1 = 3 < 4 bulunur.
Dier btn durumlarda (x ve y nin yerine A kmesinden seilecek eleman-

lar iin) p(x, y) ak nermesi yanl nerme olur (Niin?).
Buna gre, p(x, y) ak nermesinin doruluk kmesi D olmak zere,

D = {(1, 1)} dir.
80 nite 1. Mantk
b) x + 2y < 16 ak nermesinde x A iin doru nermeler elde ederiz. Bu-

nun iin, y yerine 4 yazalm. Niin?
x + 2y < 16 x = 1 ve y = 4 iin 1 + 2 4 = 9 < 16
x = 2 ve y = 4 iin 2 + 2 4 = 10 < 16
x = 3 ve y = 4 iin 3 + 2 4 = 11 < 16
x = 4 ve y = 4 iin 4 + 2 4 = 12 < 16 bulunur.
Grld gibi, x A iin q(x, y) ak nermesi doru nermedir.

q(x, y) ak nermesini, dorulayan dier durumlar da siz bulunuz.
Sra Sizde
1. Aadaki nermelerden ak nerme olanlar belirleyiniz.
a) p: Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM), 23 Nisan 1920de almtr.
b) q: 2014 ylnda, TBMMde 550 milletvekili vardr.
c) r: y, bir cep telefonu markasdr.
) s: z, olaslk konusu zerine almalar yapan bir matematikidir.
2) p(x): "x 3 = 3x" ak nermesi verilsin. Buna gre, p(x) ak nermesi-

nin aadaki durumlar iin doruluk deerlerini belirleyiniz.
a) x= 3 b) x = 3 c) x R ) x R
3) Aada verilen ak nermelerin doruluk kmelerini bulunuz.
a) q(x): x N, x3 3x2 + 3x 1 = 0
b) r(x): x Z, x2 25
c) p(x, y): x, y Z, (x + y)2 = 4
) q(x, y): x, y N+, x 1 < y
nite 1. Mantk 81
1.2.2 Ak nermeler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen nermelerden, ak nerme 4. Aada verilen ak nermelerin doruluk

olanlar belirleyiniz. kmelerini bulunuz.
a) Edirne ehri, Osmanl mparatorluuna a) p(x): x Z, 3 < x < 7
bakentlik yapmtr.
b) q(x): x Z+, x2 16
b) Aydn ili, zmir iline gneyden komudur.
c) r(x, y): x, y Z, x2 + y2 = 9
c) x, bir video gnderme programdr.
) s(x): x Z, x2 3 < 0
) y, matematik alannda alan bir Trk
bilginidir.
2. Aadaki ak nermeleri doru nerme 5. A = {1, 2, 3, 4} kmesinde tanmlanan aa-

yapan x ifadelerini belirleyiniz. daki ak nermelerin doruluk kmelerini
bulunuz.
a) p(x): x, Almanyann bakentidir.
a) p(x): x A, 4 < x2 < 15
b) q(x): Saltanat, x tarihinde kaldrlmtr.
b) q(x, y): x, y A, 2x 1< y
c) r(x): x, mantkla ilgili almalarn Orga-
non adl eserinde toplamtr.
) s(x): x farkl nermenin doruluk de-
erleriyle oluturulacak 4 farkl durum
vardr.
3. p(x): x2 2x 3 = 0 ak nermesi verilsin. 6. A = {0, 1, 2, 3} kmesinde tanmlanan aa-

Buna gre, p(x) ak nermesinin aadaki daki ak nermelerin doruluk kmelerini
durumlar iin doruluk deerlerini belirleyi- bulunuz.
niz.
a) p(x): x, x3 < 27
a) x= 1
b) q(x, y): x, x + 2 < y
b) x= 3
c) x R
) x R
82 nite 1. Mantk
1.2.3 Tanm, Aksiyom, Teorem ve spat Kavramlar

Herhangi bir matematiksel dnceyi ve sistemi aklamann nemli admlarn-
Bilgi Notu
dan biri, matematiksel kavramlarn ve terimlerin net ve kesin bir ekilde ifade
edilmesidir. Bu durum, matematiksel terimlerin ve kavramlarn herkes tarafndan Her bilim dalnn kendine zg an-
ayn ekilde anlalan ve kabul edilen tanmlarnn olmasn gerektirir. imdi, aa- lam ieren szckleri ve dolaysyla
daki rnei inceleyelim. bir dili vardr. Bu dil, gnlk yaam-
mzdaki konuma dilinden ayrlr.
Bu szcklerin her birine o bilim
dalnn terimi denir. Bu balamda,
a, drtgen, fonksiyon ve polinom
1 gibi kavramlar birer matematiksel
terimdir ve baka matematiksel
Asal saylara ilikin aada verilen ifadelerden hangisinin dierlerinden farkl ol-
terimler yardmyla tanmlanabilir.
duunu bulalm.
Bu tr terimlere tanml terimler
a) Asal saylar, sadece kendisi ve 1 saysna blnebilen 1 den byk pozitif tam denir. Ancak, geometride kulland-
saylardr. mz nokta, doru ve dzlem gibi
terimleri tanmlamak her zaman
b) Asal saylarn says sonsuzdur. mmkn deildir. Bu tr terimlere
tanmsz terimler denir. Tanmsz
c) Asal saylar, gizlilik ve kimlik denetimi gibi bilgi gvenliine ilikin kavramlar terimler genellikle sezgilerimizle ve
denetlemede kullanlan matematiksel yntemler btn olarak adlandrlan evremizde bulunan eitli rnekler
Kriptografi alannda sklkla kullanlr. zerinden kavranabilir. rnein, bir
tebeirin tahta zerinde brakt
) 13 asal saydr. izden hareketle sezgisel olarak
nokta hakknda bilgi sahibi oluruz.
Tanml ya da tanmsz terimler
yardmyla gerek gnlk hayatmz-
da gerekse matematikte cmleler
Verilen seeneklerden sadece (a) seeneinde bir hkm cmlesi vardr ve "Bu kurarz. Bu cmleler, emir, istek,
nedir?" sorusuna cevap verilmitir. Yani, asal saynn ne olduu sadece (a) seene- soru, yarg (veya hkm) vb. ifade-
inde kesin bir ekilde dille ifade edilmitir. Burada, asal saynn tanm, daha n- ler ierir. nceki blmde, bir yarg
(veya hkm) bildiren cmleleri
ceden bilinen blnebilme ve pozitif tam say kavramlarndan yararlanlarak,
yani nermeleri inceledik.
herkesin anlayaca ekilde ak, anlaml ve tutarl bir ekilde yaplmtr. Dier
seeneklerde ise asal saylara ilikin farkl zelliklerden bahsedilmektedir.
Bir terimi tanmlamak, anlamlar daha nceden bilinen terimler yardmyla o

terimi ifade etmektir.
yi bir tanmda olmas gereken baz zellikler aadadr:
Tanmsz terimlerden ve tanml terimlerden yararlanmaldr.
Herkes iin ak, anlaml ve tutarl olmaldr.
Ayn trden olan kavramlar kapsamal, ayn trden olmayan kavramlar
darda brakmaldr.
nite 1. Mantk 83
Blm Mantk
1.2
Tarihten Notlar 2
Jules Henri Poincar Snfnzdaki bir arkadanz, kare iin Kare, bir dzgn okgendir. tanmn yap-
maktadr. Bu tanmn, iyi bir tanm olup olmadn belirleyelim.
yi bir tanmda olmas gereken Ayn trden olan kavramlar kapsamal, ayn tr-
den olmayan kavramlar darda brakmaldr. zelliine gre, Kare, bir dzgn
okgendir. cmlesi kareyi tanmlayan iyi bir tanm ifadesi deildir. nk dzgn
okgen olma zellii sadece kareye ait bir zellik deildir. rnein, ekenar -
(1854 - 1912) gen de bir dzgn okgendir.
Olaslk teorisi, diferansiyel
denklemler, topoloji gibi mate-
Sra Sizde
matik konular ile hidrodinamik,
gk mekanii, termodinamik
1. Aada verilen terimlerden tanml ve tanmsz terimleri belirleyiniz.
gibi matematiksel fizik konula-
rnn yan sra bilim felsefesiyle a) In b) Daire c) arpma ) Doru
de ilgili ok nemli almalar
yapm Fransz matematiki ve
2. Aada verilen ifadeleri inceleyiniz ve bunlarn birer iyi tanm olup
fizikidir. Poincare, almalarn-
olmadklarn tartnz.
da iyi bir tanmn ne olduunu
da incelemi ve iyi bir tanmn, a) Kare, drt tane simetri ekseni olan drtgendir.
psikologlar ve bilim adamlar
iin tanmland btn nesne- b) A dan B ye bir fonksiyon, A ve B botan farkl iki kme olmak
lere uygulanan ve dayand zere A kmesinin her bir elemann B kmesinin bir ve yalnz bir
mantksal kurallar dorulayan elemanna eleyen bir ifadedir.
ifadeler iken, eitim ve retim
alannda iyi bir tanmn, ren- c) Polinom, zel bir fonksiyondur.
cilerin anlayabilecei ekilde
) ember, dzlemde sabit bir noktaya eit uzaklkta bulunan nok-
dile getirilen ve aklanan ifade-
talar kmesidir.
ler olduunu belirtmitir.
Doruluu, ispatsz olarak kabul edilen nermelere aksiyom denir.
3
p: Ardklar eit olan doal saylar birbirine eittir.
q: Her doal say iin onun ard denilen baka bir doal say ve yalnzca bir
doal say vardr.
r: Bir nokta ve bir uzunluk bir ember belirler.
s: ki tek saynn arpm tektir.
t: Tm dik alar eittir.
u: Bir gende bir d ann ls, kendisine komu olmayan iki i ann l-
lerinin toplamna eittir.
Yukarda verilen nermelerden hangisinin veya hangilerinin doruluunu ispat-
sz olarak kabul edebiliriz?
84 nite 1. Mantk
p: Ardklar eit olan doal saylar da birbirine eittir. nermesinin doruluu-

nu ispatsz olarak kabul edebiliriz. Niin?
q: Her doal say iin onun ard denilen baka bir doal say ve yalnzca bir
doal say vardr. nermesinin doruluunu ispatsz olarak kabul edebiliriz. Niin?
r: Bir nokta ve bir uzunluk bir ember belirler. nermesinin doruluunu ispatsz
olarak kabul edebiliriz. Niin?
s: ki tek saynn arpm tektir. nermesinin doruluu ispat yapmadan anlala-

maz. Bu nedenle s nermesinin doruluunun ispatlanmas lazmdr.
t: Tm dik alar eittir. nermesinin doruluunu ispatsz olarak kabul edebili-

riz. Niin?
u: Bir gende, bir d ann ls kendisine komu olmayan iki i ann l-

lerinin toplamna eittir. nermesinin doruluu ispat yapmadan anlalamaz.
Bu nedenle, u nermesinin doruluunun ispatlanmas lazmdr.
Sra Sizde
p: 2 irrasyonel saydr.
q: Bir dik gende, dik kenar uzunluklarnn karelerinin toplam hipotens
uzunluunun karesine eittir
r: Bir btn, paralarndan byktr.
s: Ayn eye eit olan eyler birbirlerine eittir.
Yukarda verilen nermelerden hangisi veya hangileri aksiyomdur? Cevap-
larnz gerekelendiriniz.
rnek 3 de verilen s: ki tek saynn arpm tektir. ve u: Bir gende bir d ann
ls kendisine komu olmayan iki i ann lleri toplamna eittir. nerme-
lerine geri dnelim. s ile u nermelerinin doruluunun sezgisel olarak anlala-
mayacan ve bu eit nermelerin doruluunun gsterilmesinin yani ispatlan-
masnn gerektiini belirtmitik. imdi, doruluu ispatlanmas gereken bu eit
nermeleri tanmlayalm.
nite 1. Mantk 85
Blm Mantk
1.2
Bilgi Notu Doruluu ispatlanmas gereken nermelere teorem denir. Bir teoremin ve-
rilen ksmna hipotez (varsaym), ispatlanacak olan ksmna ise hkm (yar-
p nermesi doru iken p q g) denir. Bir teoremin hipotezinden hareketle hkmn elde etmeye ise
gerektirmesi doru ise teoremi ispatlamak denir.
p q gerektirmesi bir teoremdir.
Burada balacnn zelliinden
dolay p / 1 ve q / 1 olmaldr. Bu
teoremde, p nermesine p q
teoreminin hipotezi, q nermesine 4
ise hkm denir.
Aada verilen teoremlerin hipotez ve hkmlerini belirleyelim.
a) ki tek saynn toplam ift saydr.
b) ift saylarn karesi ift saydr.
c) ki gen e ise benzerdir.
Bilgi Notu ) ki ift saynn arpm ift saydr.
Hem aksiyom hem de teorem bir

nermedir. Ancak aksiyom, do-
ruluu ispatsz olarak kabul edilen
nermeler iken, teorem doruluu
a) ki tek saynn toplam ift saydr. teoreminin hipotez ve hkmn belirle-
ispatlanmas gereken nermelerdir.
yelim.
Hipotez p: a ve b tek saydr.
Hkm q: a + b ift saydr.
Teorem (p q): a ve b tek say ise a + b ift saydr.
(p q): a ve b tek say & a + b ift saydr.

14444444244444443 144444444424444444443
p q
b) ift saylarn karesi ift saydr. teoreminin hipotez ve hkmn belirleye-

lim.
Hipotez p: a ift saydr.
Hkm q: a2 ift saydr.
Teorem (p q): a ift say ise a2 ift saydr.
2
(p q): a ift say & a ift saydr.
14444244443 14444444244444443
p q
86 nite 1. Mantk
c) ki gen e ise benzerdir. teoreminin hipotez ve hkmn belirleyelim.
Hipotez p: ki gen etir.
Hkm q: ki gen benzerdir.
Teorem (p q): ki gen e ise benzerdir.
.
(p q): Iki gen es. & iki gen benzerdir.
14444444424444444 3 14444444444444424444444444444 3
p q
) ki ift saynn arpm ift saydr. teoreminin hipotez ve hkmn belirle-

yelim.
Hipotez p: a ve b ift saydr.
Hkm q: a b ift saydr.
Teorem (p q): a ve b ift say ise a b ift saydr.
(p q): a ve b ift say & a b ift saydr.

14444444244444443 1444444442444444443
p q
Sra Sizde
1) Matematik derslerinde imdiye kadar rendiiniz iki tane teorem ya-
znz.
2) Aadaki ifadelerin doru olup olmadn belirleyiniz. Cevaplarnz
gerekelendiriniz.
a) Her nerme bir aksiyomdur. b) Her aksiyom bir nermedir.
c) Her teorem bir nermedir. ) Her nerme bir teoremdir.
3) Aada verilen teoremlerin hipotezlerini ve hkmlerini belirleyiniz.
a) 3x + 2 5 ise 2x + 3 5 tir.
b) n bir ift tam say ise n + 3 tek tam saydr.
c) Tek saylarn karesi tek saydr.
) ki tek saynn arpm tek saydr.
nite 1. Mantk 87
1.2.3 Tanm, Aksiyom, Teorem ve spat Kavramlar
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen terimlerden tanml ve tanm- 4. Aada verilen teoremlerin hipotez ve h-

sz terimleri belirleyiniz. kmlerini belirleyiniz.
a) Fonksiyon b) Doru a) 2x 3 = 7 ise x3 + 1 = 126 dr.
c) gen ) Asal Say b) ABC geni ikizkenar gen ise tabana
ait kenarortay uzunluu ayn zamanda
d) Dzlem e) Nokta
aortay uzunluudur.
c) ki ift saynn fark ift saydr.
) x = 1 x2 1 = 0 dr.
2. Aadaki ifadelerden, iyi tanm olanlar

belirleyiniz.
a) Doru ya da yanl kesin hkm bildiren
ifadelere nerme denir.
b) 1 ve kendisinden baka bleni olmayan
saylara asal say denir.
c) Btn kenarlar birbirine eit olan dz-
5. Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere
gn okgene kare denir.
uygun ifadeleri yaznz.
) Herhangi noktann birletirilmesiyle
a) Doruluu ispatsz olarak kabul edilen
oluan ekle gen denir.
nermelere denir.
b) Doruluu ispatlanmas gereken ner-
melere ..denir.
c) Bir teoremin verilen ksmna,
ispatlanacak olan ksmna.denir.
3. Aada verilen ifadelerden aksiyom ile teo-
rem olanlar belirleyiniz. ) Bir terimin daha nce tanmlanm terim-
ler ve anlam bilinen szckler yardmyla
a) Tek bir tam saynn karesi yine tek bir
zelliklerini belirtmeye
tam saydr.
denir.
b) Farkl iki noktadan bir ve yalnz bir doru
geer.
c) ki tek doal saynn toplam ifttir.
) Bir doruya dndaki bir noktadan en
ok bir paralel doru izilebilir.
88 nite 1. Mantk
1.2.4 Teoremlerin spat

nceki konularmzda, ilk nce mantn temel kurallarn daha sonra tanm, ner-
me, aksiyom, teorem ve ksmen de olsa ispat kavramlarn inceledik. Bu kavramla-
rn her biri; matematii, dier bilimlerden ayran en nemli zelliklerden biri olan
ispat kavramn renmemize ve anlamamza yardmcdr. nk matematiin
en temel ve en nemli ilerinden biri, teoremleri ispatlamaktr. Varlk bildiren te-
oremler hari, bir teoremin doru olduunu gsteren tek bir rnek vermek hatta
rnekler gstermek bir teoremin ispat iin yeterli deildir. nk teorem, verilen
bu rnek veya rnekler iin doruland halde baka bir rnek veya rnekler iin
dorulanmayabilir. Bu balamda, aada verilen rnei inceleyelim.
1
Bir ember zerinde alnan n tane noktann, emberin i blgesinde en fazla ka
blge oluturduunu bulmaya alalm.
Bu sorunun zm iin, emberin zerinde alnan nokta says ile bu noktalarn

emberin i blgesinde oluturduu maksimum blge says arasnda bir rnt
bulmalyz. Bunun iin, ilk nce srasyla 1, 2, 3 ve 4 noktann emberin i blge-
sinde oluturduu maksimum blge saysn gsteren aadaki ekilleri izelim
ve bunlar bir tabloda kaydedelim.
1 2
1
1 2
1 2 5 6
3
7 8
4 3 4
Maksimum
Nokta says
blge says
1 1 = 20
2 2 = 21
3 4 = 22
4 8 = 23
5
6
Tablodan aradmz kuraln 2n 1 olduunu dnebiliriz. Gerekten, emberin
zerinde alacamz 5 nokta iin (izerek deneyiniz!) emberin i blgesindeki
maksimum blge saysnn 16 = 24 olduunu ve 2n 1 kuralnn salandn g-
rebiliriz. Grld gibi, 2n 1 kural ilk 5 nokta iin dorulanmaktadr. Fakat her
nite 1. Mantk 89
Blm Mantk
1.2
n nokta iin 2n 1 kural geerli midir? rnein, ember zerinde alacamz 300
nokta iin emberin i blgesindeki maksimum blge says gerekten 2299 mu-
dur? Bu tr sorulara kesin bir cevap verebilmek iin verilen teoremlerin dorulu-
unu gsterecek ispat kavramna ihtiyacmz vardr.
spat kavram, manta ait kurallar kullanr ve bu balamda tanm, hipotez, ak-
Bilgi Notu siyom veya her biri daha nceden ispatlanm teoremlerden yararlanr. Bu kap-
samda; bir nerme, genellikle nermede verilenlerden hareketle dorudan is-
rnek 1deki sorunun zm iin
patlanabilir. Fakat bazen, verilen bir nermeyi dorudan ispatlamak her zaman
varsaylan 2n 1 kuralna gre, bir
ember zerinde bulunan 6 nokta mmkn olmayabilir. O zaman, verilen nermeye denk bir nermeyi ispatlamak
ile tanmlanan maksimum blge daha kullanl ve daha kolay olabilir. Bu durum ise bir nermeyi ispatlamak iin
says 25 = 32 olmaldr. Ancak,
farkl ispat eitlerinin kullanlmasna izin verir. Bu ispat eitlerinden bazlarn
buradaki maksimum blge says
31 dir ve 2n 1 kuraln salama- aadaki emada gsterelim.
maktadr .
SPAT YNTEMLER
Tmevarm Tmdengelim
Dorudan spat Dolayl spat
Aksine rnek Kart ters eliki

verme yoluyla ispat yoluyla ispat
yoluyla ispat
imdi, yukardaki emada gsterilen tmdengelim yoluyla ispat yapma eitleri-

ni renelim.
Bilgi Notu
Dorudan ispat yntemine ynelik I. Dorudan spat Yntemi

felsefe alannda olduka sk kullan-
lan bir rnek aadadr: Dorudan ispat, en temel ispat eididir. Bu ispat eidinde, doruluu gste-
Tm insanlar lmldr. ve rilecek nerme, baka tanm, nerme, hipotez, aksiyom veya doruluu daha
Sokrat bir insandr. nermeleri
birletirilerek aadaki karm
nceden ispatlanm teoremler yardmyla mantk kurallar ierisinde dorudan
elde edilir: birletirilerek ispatlanr. Aadaki rnei inceleyelim.
Sokrat bir lmldr.
2
ki tek tam saynn arpm tektir. nermesini ispatlayalm.
90 nite 1. Mantk
lk nce, ki tek tam saynn arpm tektir. nermesinin hipotez ve hkmn be-
lirleyelim.
Hipotez p: a ve b tek tam saydr.
Hkm q: a b tek tam saydr.
Teorem (p q): a ve b tek tam say ise a b tek tam saydr.

Bilgi Notu
(p q): a ve b tek tam say & a b tek tam saydr.
14444444444244444444443 14444444444244444444443
p q Teoremlerin ou p q nermesi
eklindedir. Dorudan ispat ynte-
imdi, verilen nermeyi dorudan ispat yntemiyle ispatlayalm. minde, p q
gerektirmesinde p nermesinin
a tek tamsay ise m Z iin a = 2m + 1 dir.
doru olduu kabul edilerek q
Benzer ekilde, b tek tamsay ise n Z iin b = 2n + 1 dir. nermesinin de doru olduu gs-
terilir. Yani, p q gerektirmesinin
Buna gre, a b = (2m + 1)(2n + 1) = (4mn + 2m + 2n + 1) doruluunun ispat,
p p1 p2 ... q gerektirmeler
= 2 (2mn + m + n) + 1
1444444442444444443 bulunur. dizisi izlenerek yaplr.
k
Burada, (2mn + m + n) = k Z denirse 2k ift tam saydr. Buradan 2k + 1 tek tam

saydr. Dolaysyla 2(2mn + m + n) + 1 tek tam say olur. Buradan da, a b tek tam
saydr.
Bilgi Notu
rnek 3te verilen Tek tam saynn

karesi tektir. nermesinin, geomet-
Bir teoremin hipotezinin doruluundan hareketle, teoremin hkmnn de rik modellenmesi aadadr:
doru olduunun gsterilmesine dorudan ispat yntemi denir. m 1 m
m m2 m2 m
3
1 1 1
Tek tam saynn karesi tektir. nermesini dorudan ispat yntemiyle ispatlaya-
m m2 m2 m
lm.
m 1 m
m m+1
m
m+1
lk nce, Tek tam saynn karesi tektir. nermesinin hipotez ve hkmn belir-
leyelim.
1
Hipotez p: a tek tam saydr.

m+1
Hkm q: a2 tek tam saydr. m+1 m
nite 1. Mantk 91
Blm Mantk
1.2
Teorem (p q): a tek tam say ise a2 tek tam saydr.
a tek tam say & a 2 tek tam saydr.

(p q): 4444444244444443 144444444424444444443
1
p q
imdi, verilen nermeyi dorudan ispat yntemi ile ispatlayalm.
a tek tam say ise m Z iin a = 2m + 1 dir. Buna gre,
a2 = (2m + 1)2 = (4m2 + 4m + 1)
= 2 (2m 2 + 2m) + 1
144444424444443 bulunur.
l
Burada, (2m2 + 2m) = l Z denirse 2l ift saydr. Buradan 2l + 1 tek tam say olur.
Buradan da 2(2m2 + 2m) + 1 tek tam say olur. Sonu olarak, a2 tek tam saydr.
Sra Sizde
Aada verilen nermeleri dorudan ispat yntemiyle ispatlaynz.
a) ki ift tamsaynn arpm ifttir.
b) Bir ift tam saynn karesi ifttir.
c) Bir tek ve bir ift doal saynn toplam tektir.
) a ve b tam kare ise a b tam karedir.
d) Gerek saylarda tanml f(x) = 5x + 3 fonksiyonu bire birdir.
II. Dolayl spat Yntemi
imdiye kadar, bir teoremin hipotezinden hareketle teoremin sonucuna ulama-

ya imkn veren dorudan ispat yntemiyle ispat yapmay rendik. Fakat, bir
teoremin ispatna ynelik bu tr bir yaklam her zaman bizi sonuca gtrmeye-
bilir. Bu nedenle, p q biimindeki teoremlerin ispat iin baka ispat yntem-
lerine de ihtiyacmz vardr. Bu eit teoremlerin ispatlar, hipotezlerle balanp,
hkm ile sonlandrlarak dorudan yaplamaz.
Bir teoremin kendisini ispatlama yerine teoremin doruluunu gsteren bu

teoreme denk baka bir nermenin doruluunu ispatlamaya dolayl ispat
yntemi denir.
92 nite 1. Mantk
imdi, dolayl ispat yntemi eitlerinden bazlarn inceleyelim.

Bilgi Notu
a) Aksine rnek verme yoluyla ispat
Aksine rnek verme yoluyla ispat anlamamza yardmc olacak aadaki rnei Aksine rnek verme yoluyla ispat
yapmada,
inceleyelim.
(p q)' / (p' q)' / p q'
4 denklii kullanlr. Bu nedenle bu

ispat ynteminde, p q' nun doru
Her pozitif tam say, iki tam saynn kareleri toplamdr. nermesinin doru olup olduunu gsteren bir tek rnek
olmadn inceleyelim. bulunursa p q nun yanl olduu
gsterilmi olur.
Bu nerme yanltr. Bunun iin, iki tam saynn karelerinin toplamnn bir tam say
olmadn gsteren bir tam say bulmamz yeterlidir. rnein, 3 saysn alalm.
Kareleri toplam 3 ten kk saylar 0 ve 1 dir. Gerekten 02 = 0 ve 12 = 1 dir. Buna
gre, 3 says 0 ve 1 saylarnn karelerinin toplam eklinde yazlamaz. Yani,
3 02 + 12 = 0 + 1 = 1 dir. Buna gre, Her pozitif tam say, iki tam saynn kareleri
toplamdr. nermesi yanltr. nk 3 bir aksine rnektir.
Bir nermenin doru olmadn aksi bir rnek vererek ispatlamaya aksine
rnek verme yoluyla ispatlama denir.
b) Kart tersle ispat

Dorudan ispat ynteminde, p q gerektirmesinde p hipotezinden hareketle
q hkmne ulayorduk. Daha nce de belirttiimiz zere, bu durum her zaman
mmkn olmayabilir. Bu balamda, aada verilen rnei inceleyelim. Bilgi Notu
Daha nceki derslerimizden, p q

5 nermesinin kart tersinin q' p'
n Z iin, 5n + 4 tek say ise n tek saydr. nermesini ispatlayalm. olduunu biliyoruz. Yani,
(p q) / (q' p') dr. Buna gre;
kart tersle ispat ynteminde,
p q biimindeki bir teoremin
n Z olsun. imdi, 5n + 4 tek say ise n tek saydr. nermesinin hipotez ve ispat yerine q' nermesi doru
varsaylarak p' nermesinin doru
hkmn belirleyelim.
olduu ispatlanmaya allr. Veya,
p q koullu nermesini ispat-
Hipotez p: 5n + 4 tek saydr. lamak iin q nermesinin yanl
olduu varsaylarak p nermesinin
Hkm q: n tek saydr. de yanl olduu gsterilir.
Teorem (p q): 5n + 4 tek say ise n tek saydr.

(p q): 5n + 4 tek say & n tek saydr.
1444444442444444443 144444424444443
p q
nite 1. Mantk 93
Blm Mantk
1.2
lk nce n Z iin 5n + 4 tek say ise n tek saydr. nermesini dorudan ispat
yntemiyle gstermeye alalm. Bunun iin, n Z iin 5n + 4 n bir tek say
olduunu kabul edelim. Buradan hareketle n nin de bir tek tamsay olduunu
gstermeliyiz. 5n + 4 bir tek say ise k Z iin 5n + 4 = 2k + 1 yazabiliriz.
Buradan, 5n + 3 = 2k bulunur. Fakat bu eitlikten n nin tek say olduunu doru-

dan gremeyebiliriz. Bu nedenle, bu teoremin ispatnda kullandmz dorudan
ispat yntemiyle ispat yapma baarsz olur. imdi; bu nermenin ispatn, kart
ters ispatla yapalm. Yani, (p q) / (q' p') olduundan
(q' p'): " n tek say de il & 5n + 4 tek say de ildir." olduunu gsterelim.
1444444442444444443 14444444444444244444444444443
q' p'
n tek say olmasn. Yani, n ift say olsun. O zaman k Z, n = 2k dir. Buradan,
(5n + 4) = 5(2k) + 4
= 10k + 4
bulunur. Buna gre, 5n+4 ifttir. Dolaysyla 5n + 4 tek deildir. Bylece, q' p'
olduunu gsterdik. Dolaysyla, n Z iin 5n + 4 tek say ise n tek saydr. ner-
mesinin ispat kart tersle ispatlanm oldu.
Bilgi Notu
Kart tersle ispat yerine bazen Bir teoremin hkmnn deilinden hareketle, teoremin hipotezinin deilini
olmayana ergi yntemiyle ispat elde etmeye kart tersle ispat denir.
da kullanlmaktadr.
c) elikiyle ispat yntemi

elikiyle ispat, dolayl ispat yntemlerinden en fazla kullanlan ispat eitlerin-
den biridir. Aada rnei inceleyelim.
6
2x + 5 = 7 ise 5x + 2 = 7 olduunu ispatlayalm.
lk nce 2x + 5 = 7 ise 5x + 2 = 7 nermesinin hipotez ve hkmn belirleyelim.

Hipotez p: 2x + 5 = 7
Hkm q: 5x + 2 = 7
Teorem (p q): 2x + 5 = 7 ise 5x + 2 = 7
(p q): 2x + 5 = 7 & 5x + 2 = 7 dr.

1444442444443 1444444442444444443
p q
(p q) / (p' q) / (p q')' olduunu biliyoruz.
94 nite 1. Mantk
Buna gre,
Bilgi Notu
(2x + 5 = 7 & 5x + 2 = 7) / ( 2x + 5 = 7 / 5x + 2 ! 7) ' dir.
1444442444443 1444442444443
p q' Daha nceki derslerimizden
(p q) / (p' q) / (p q')'
(2x + 5 = 7 / 5x + 2 ! 7) & (2x + 5 = 5 + 2 / 5x + 2 ! 5 + 2)
olduu biliyoruz. Buna gre,
& (2x = 2 / 5x ! 5) & (x = 1 / x ! 1) elikiyle ispat yntemiyle p q
&0 biimindeki bir teoremi ispatlamak
olduundan iin p q' nermesine denk olan
(2x + 5 = 7) (5x + 2 7) r r' biiminde bir eliki elde
edilir. Bylece, p q' nermesinin
nermesi yanltr. Dolaysyla, yanl, (p q')' nermesinin doru
olduu ispatlanm olur.
[(2x + 5 = 7) (5x + 2 7)]'
nermesi dorudur. Buna gre,
2x + 5 = 7 ise 5x + 2 = 7
nermesi doru olur.
Bir teoremin hipotezinin doru olduu varsaylp, hkmnn deilinin hipo-

tez ile elitiinin gsterilmesine elikiyle ispat denir.
Sra Sizde
1) Aada verilen nermeleri aksine rnek verme yoluyla ispatlaynz.
a) 2 ve 3 saylarna blnebilen bir doal say 12 saysna da bl-
nr.
b) Her asal say tektir.
2) Aada verilen teoremleri, kart tersle ispatlaynz.

a) 3x + 7 10 7x + 3 10 dur.
b) m, n Z +iin x = mn ise m # x veya n # x dir.
3) Aada verilen teoremleri, eliki yntemiyle ispatlaynz.

a) 3x + 5 = 8 ise 5x + 3 = 8 dir.
b) 2 irrasyonel saydr.
c) Bir tam say 6 nn kat ise 3 n de katdr.
nite 1. Mantk 95
Blm Mantk
1.2
1.2.5 Tmevarm Yntemiyle spat

nceki konularmzda,
p: 6, 2 ile blnr.
q: 2 ile blnen her say ifttir.
r: 6 bir ift saydr.
eklinde matematiksel dnmenin temelini oluturan tmdengelimci akl y-

rtmeyle yaplan ispat eitlerini inceledik. Burada, p ile q nermelerinin doru
olduunu kabul ederek r nermesinin doru olduunu gsterdik. Ancak, mate-
matiksel dnme bazen tmevarmc akl yrtmeyi de kullanmaktadr. Tme-
varmc akl yrtme, tmdengelimci akl yrtmeye zttr ve zel durum veya
olgulardan hareketle genelleme yapabilme mantna dayanmaktadr. rnein,
1, 2, 3, , n tane pozitif ardk tam saynn toplamn verecek bir forml bulmak
isteyelim. Yani,
n = 1 iin 1 = 1
n = 2 iin 1 + 2 = 3
n = 3 iin 1 + 2 + 3 = 6
n = 4 iin 1 + 2 + 3 + 4 = 10
n = 5 iin 1 + 2 + 3 + 4 + 5 = 15 tir.
Toplamlarn bu ekilde devam ettiini dnrsek, n tane pozitif ardk tam sa-
ynn toplam iin
n (n + 1)
1 + 2 + .... + n =
2
eklinde ifade edebiliriz. Fakat, bu ifadenin btn pozitif tam saylar iin doru
olduundan kesin olarak emin olabilir miyiz? Bu kural salayan birok rnek ver-
sek bile bu kuraln btn pozitif tam saylar iin doru olduunu syleyemeyiz.
Bu noktada, devreye domino talar gibi alan matematiksel tmevarm ilkesi
girmektedir. Bildiimiz zere, ilk domino ta istenilen ynde itildii zaman, dier
domino talar da srasyla dmektedir. Btn domino talarnn dtnden
emin olmak iin ise aadakileri bilmemiz yeterlidir:
. lk domino ta der.
. Herhangi bir domino ta dtnde onun ard olan domino ta da

dmelidir.
te; matematiksel tmevarm ilkesinin temeli, domino talarnn dmesi duru-
muna benzemektedir.
96 nite 1. Mantk
n Z+ iin P(n) nermesi verilsin. Bilgi Notu

(i) P(1) doru,
Matematiksel tmevarm ilkesinin
+ (i) basamana temel basamak
(ii) k Z iin P(k) doru ise P(k + 1) de dorudur.
(ii) basamana ise tmevarm
O zaman n Z+ iin P(n) dorudur. basama denir. (ii). admdaki,
P(k) P(k + 1) koullu nermesini
Bu ispat yntemine, matematiksel tmevarm ilkesi denir.
ispatlamak iin genellikle doru-
dan ispat yntemi kullanlr.
1
n Z+ iin 1 + 3 + 5 + .... + (2n 1) = n2 olduunu tmevarm yntemiyle gs- Tarihten Notlar
terelim. Al-Karaji
(953-1029)
zellikle cebir alannda nemli
P(n): 1 + 3 + 5 + .... + (2n 1) = n2 almalar yapm ranl mate-
matiki ve mhendistir. Cebirin
olsun. n Z+ iin, P(n) nin doru olduunu gstermeliyiz. Bunun iin matema-
yannda geometrinin eitli
tiksel tmevarm ilkesinin (i) ve (ii) admlarnn salandn gsterelim.
alanlarnda da almalar yap-
mtr. Binom Almn mate-
i) n = 1 iin P(1) = 1 = 12 dir. Dolaysyla P(1) dorudur.
matiksel tmevarm yntemiyle
ispatlam ve Pascal geni'ni
ii) k Z+ iin P(k) doru olsun. Buradan P(k + 1) in doru olduunu gsterme-
oluturmutur.
liyiz.
Bunun iin, dorudan ispat yntemini kullanalm.
P(k): 1 + 3 + 5 + .... + (2k 1) = k2 doru olsun. .... (1)
imdi, P(k + 1) in doru olduunu gsterelim.
1 + 3 + 5 + .... + (2(k + 1) 1) =
1 + 3 + 5 + .... + 2(k 1) + (2(k + 1) 1) =

( 1 + 3 + 5 + .... + 2 (k - 1)) + (2 (k + 1) - 1) =
14444444444444244444444444443 .... (1) zelliinden
k2
k2 + (2(k + 1) 1) =
k2 + 2k + 1 = (k + 1)2
Buna gre, P(k) doru iken P(k + 1) de dorudur. Bu ekilde, tmevarmla ispat
tamamlanmtr. Buradan, tmevarm ilkesi gereince
P(n): 1 + 3 + 5 + .... + (2n 1) = n2, n Z+
dorudur.
nite 1. Mantk 97
Blm Mantk
1.2
2
P(n): (ab)n = anbn, n Z+ olduunu tmevarm yntemiyle gsterelim.
i) (ab)1 = a1b1 dir. Dolaysyla P(1) dorudur.

ii) k N iin P(k) doru olsun. Buradan P(k + 1) in doru olduunu dorudan
ispat yntemiyle gsterelim.
P(k): (ab)k = akbk doru olsun. ....(1)
(ab)k + 1 = (ab)k (ab)1
= a k b k (ab) 1 ....(1) zelliinden
:
= (aka1)(bkb1)
= ak + 1bk + 1
Buna gre, P(k) doru iken P(k + 1) de dorudur. Bylece, tmevarmla ispat ta-
mamlanmtr. Buradan, tmevarm ilkesi gereince
P(n): (ab)n = anbn, n Z+ dorudur.
Bilgi Notu 3
n 4 tam saylar iin 2n < n! olduunu tmevarm yntemiyle gsterelim.
Tmevarmla ispat ynteminin
temel basamanda, n nin 1 den
balamas zorunlu deildir. rne-
in, herhangi bir P(n) nermesinin, n 4 iin P(n): 2n < n! olsun.
n = s tamsays iin doruluu yani
i) n = 4 iin 24 < 4! 16 < 24 olduundan, P(4) dorudur.
P(s) nin doru olduu ve P(k) doru
iken P(k + 1) in de doru olduu ii) k 4 tam says iin P(k) doru olsun. Buradan P(k + 1) in doru olduunu
gsterilirse P(n) nermesi n s ar-
dorudan ispat yntemiyle gsterelim.
tn salayan n Z iin dorudur.
P(k): 2k < k! doru olsun. ....(1)
2k + 1 = 2 2k < 2 k! < (k + 1)k! = (k + 1)! ...(1) zellii .... 2 < k + 1, k 4
Grld gibi, P(k) doru iken P(k + 1) de dorudur ve tmevarmla ispat ta-
mamlanmtr. Sonu olarak, tmevarm ilkesi gereince
2n < n! n 4 , n Z
98 nite 1. Mantk
4
Her n Z+ iin, (7n 3n), 4 ile blnr.
nermesinin doru olduunu tmevarm yntemiyle gsterelim.
P(n): "(7n 3n), 4 ile blnr. olsun.
i) P(1): (71 31) = 7 3 = 4, 4 ile blnr. Buna gre, P(1) dorudur.
ii) n Z+ iin P(k): "7k 3k, 4 ile blnr. doru olsun. O zaman,
7k 3k = 4r olacak ekilde r Z+ vardr. ....(1)
imdi, P(k+1) in doru olduunu gsterelim.
7k + 1 3k + 1 = 7k + 1 7 3k + 7 3k 3k + 1 ...7 3k eklendi ve karld
= 7 (7 k - 3 k) + (7 - 3) 3 k
14444424444 3 ....(1) zellii
4r
= 7 4r + 4 3k
= 4(7r + 3k)
bulunur. Buradan 7k + 1 3k + 1, 4 ile blnr. Dolaysyla, P(k) doru iken P(k + 1)

dorudur. Buradan, tmevarm ilkesi gereince
"n Z+, P(n): (7n 3n) 4 ile blnr."
nermesi dorudur.
Sra Sizde
n Z+ iin, aada verilen nermeleri tmevarm yntemiyle ispatlay-

nz.
n ( n + 1)
a) 1 + 2 + 3 + .... + n = b) (1 + y)n (1 + ny), y > 1
2
c) n 2n 3n ) (2 7n + 3 5n 5), 24 ile blnr.
nite 1. Mantk 99
1.2.4 Mantk Kurallaryla spat Yapma
1.2.5 Tmevarm Yntemiyle spat Yapma
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen nermeleri dorudan ispat 4. Aada verilen teoremleri, eliki yntemiyle
yntemiyle ispatlaynz. ispatlaynz.
a) Herhangi bir tek saynn kuvveti tek say- a) 7x + 2 = 9 2x + 7 = 9 dur.
dr.
b) Bir tam say 8 in kat ise 4 n de katdr.
b) Tek saylarn toplam ifttir.
c) 2x 6 = 2 ise x3 = 64 tr.
) ABCD drtgeni bir kare ise kegenleri
birbirine diktir.
5. Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere

uygun ifadeleri yaznz.
a) spat yntemleri tmevarm ve
.. olarak ikiye ayrlr.
2. Aada verilen nermelerin doru olmad- b) Bir teoremin hipotezinin doruluun-
n aksine rnek verme yoluyla gsteriniz. dan hareketle teoremin hkmnn
de doru olduunun gsterilmesine
a) ift saylar asal say deildir.
.. denir.
b) 3 ve 5 saylarna blnebilen bir doal
c) p q biimindeki bir teoremin ispat
say 30 saysna da blnr.
yerine q' nermesi doru varsaylarak p'
nermesinin doru olduunun gsteril-
mesine . denir.
3. Aada verilen teoremleri, kart ters ynte- 6. n Z+ iin aada verilen nermelerin
miyle ispatlaynz. doruluunu tmevarmla ispat yntemiyle
gsteriniz.
a) x 4 3x + 1 13
a) n2 < 4n + 1
b) 3x + 1 = 10 x2 + 2x = 15
b) 5n 3n, 2 ile tam blnr.
100 nite 1. Mantk

Blm 1. 2 Ak nermeler ve spat Teknikleri
BLM DEERLENDRME
1. Aada szel olarak verilen ve niceleyici 4. A = {0, 1, 2} kmesi verilsin. Buna gre,
ieren nermeleri, sembolik mantk dilinde aadaki nermelerin doruluk deerlerini
yaznz. bulunuz.
a) p: En az bir doal say 2 den byktr. a) x A, x3 + 3 < 7
b) q: Baz tam saylarn karesi 10 dan kk- b) x A, x +2 = 4
tr.
c) r: Btn doal saylarn karesinin 5 eksii
0 dan kktr.
) s: Her tam saynn 3 fazlas 10 a eittir.
5. Aadaki nermelerden hangisi veya hangi-
leri ak nermedir?
a) Ku Cenneti, Akdeniz Blgesindedir.
b) x ili, Gller Yresi'ndedir.
c) 323 y = 101 dir.
2. Aada sembolik mantk dilinde verilen
nermeleri niceleyici ieren nermeler eklin-
de szel olarak yaznz.
a) p: x N, 0 < x < 5 tir.
b) q: x, y R, 2x + 2y = 2(x + y) dir. 6. Aada verilen ak nermelerin doruluk
kmelerini bulunuz.
c) r: x Z+, x < 0 dr.
a) p(x): x Z, 5< x3 < 9
) s: x R, x2 = 16 dr.
b) q(x): x Z+, x2 5 6
3. Aada verilen nermelerin deillerini bulu- 7. A = {1, 3, 5, 7} kmesinde tanmlanan aa-

nuz. daki ak nermelerin doruluk kmelerini
bulunuz.
a) p: x N, 2x 8 0 dr.
a) p(x): x A, x2 2x > 10
b) s: x R, x2 + 2 = 0 dr.
b) q(x): x A, 8 < 2x
nite 1. Mantk 101

Blm 1. 2 Ak nermeler ve spat Teknikleri
BLM DEERLENDRME
8. Aada verilen nermelerin deillerini bulu- 12. "x Z iin 3x 5 = 7 ise x2 = 16 dr. nerme-
nuz. sini dorudan ispat yntemiyle ispatlaynz.
a) (x Z, x3 < 0) (x Z, x 4 > 0)
b) (x Z, x3 < x) (x Z, x2 0)
13. Aada verilen teoremlerin hipotez ve h-

kmlerini belirleyiniz.
9. p(x): 2 < x < 5 ak nermesinin
a) x Z iin x3 + 4 = 5 22x + 1 = 8
a) Z deki doruluk kmesini
b) ki negatif tek tam saynn arpm pozitif
b) N deki doruluk kmesini bulunuz.
tek tam saydr.
10. Aadaki noktal yerlere uygun ifadeleri

yaznz.
a) Doru, terimdir.
14. 8 in irrasyonel say olduunu eliki ynte-
b) gen, terimdir. miyle ispatlaynz.
c) Nokta, terimdir.
) Drtgen, . terimdir.
d) Polinom, terimdir.
15. n Z+, 1 + 3 + 5 +2n 1 = n2

nermesinin doruluunu tmevarm ynte-
11. Aadaki ifadelerden teorem olanlar belirle-
miyle ispatlaynz.
yiniz?
a) ki ift saynn toplam ift saydr.
b) Ynde alar etir.
c) Bir genin i alarnn llerinin topla-
m 180 dir.
) ki noktadan bir doru geer.
102 nite 1. Mantk

nite 1. Mantk
NTE DEERLENDRME
1. Aadaki ifadelerden hangisi nermedir ? 4. Aada verilen bileik nermelerin hangisin-

de ya da balac doru olarak kullanlmtr?
A) Sen o kadar mehur muydun?
B) 95, 2 ye tam blnr. A) ay ierim ya da televizyon izlerim.
C) Sinemaya gidelim mi? B) Okula gideceim ya da evde kalacam.
D) Keke, biraz erken gelseydin. C) 2 asal saydr ya da ift saydr.
E) Hemen okula git. D) 99 tek saydr ya da iki basamakl en byk
ift saydr.
E) Ahmet gzlkl ya da uzun sal bir ren-
cidir.
2. Aadaki nermelerden hangisi y = x2 4

parabol, y = x2 parabolnn y ekseninde
pozitif ynde telenmesidir. nermesine
denktir?
1
A) 5
3 saysnn stl say olarak ifadesi 3 5 tir.
B) Dairenin alan r2 formlyle hesaplanr. 5. Aadaki tabloda p ile q nermeleri ve bun-
C) rten fonksiyon ayn zamanda bire bir lara bal m, n, r, s ve t bileik nermelerinin
fonksiyondur. doruluk deerleri verilmitir. m,n,r s ve t bile-
D) Fonksiyonlarda bileke ileminin deime ik nermeleri sras ile hangisi olabilir ?
zellii yoktur.
E) Bir emberde teet-kiri ann ls, p q m n r s t
grd yayn lsnn yarsna eittir. 1 1 0 0 1 0 0
1 0 0 1 1 0 0
0 1 1 0 1 0 0
0 0 1 1 0 1 1
3. Aadaki nermelerden hangisi, bileik ner-

me deildir? A) p', q', p' q', p q, (p q)'
B) p', q', (p q)', p q, p' q'
A) x = 4 veya 2x + 3 = 11 dir.
C) p', q', p q, p' q', p' q'
B) x = 3 ise x bir asal saydr.
C) kinin kp sekizdir. D) p', q', p q, p' q', p' q'
D) Planl alrsan baarl olursun. E) p', q', p q, p' q', (p q)'
E) x = 3 ve x2 = 9 dur.
nite 1. Mantk 103

nite 1. Mantk
NTE DEERLENDRME
6. 8. 5 farkl nermenin doruluk deerleriyle

p oluturulacak ka farkl durum vardr ?
s t
q r A) 4 B) 5 C) 16 D) 32 E) 64
ekildeki elektrik devresine karlk gelen 9.

bileik nerme aadakilerden hangisidir? A B E
A) (p q r) s t
C
B) (s t) [(p (q r)]
C) (p s t) (q r)
D) [p (q r)] (s t)
E) [(p q) r] s t
A, B ile C kmeleri srasyla p, q ile r nermele-
riyle ilikilidir. Buna gre, yukarda mavi renk-
le boyal blgeyi ifade eden bileik nerme
aadakilerden hangisidir?
A) (p q) r
7. [[(r s) (q n)] [m (t u)] p] bileik B) r' (p q)
nermesine karlk gelen elektrik devresi C) (p q)' r'
D) (p' q') r
A) r q B) r q m E) (p r) q
s n s
p p
t t
m n
u u
C) r q D) r 10. A, B ile C kmeleri srasyla p, q ile r nermele-

q n
s n s riyle ilikilidir. Buna gre,
p p
t t
u
m m
u
[p (q' r')]' (r q)' bileik nermesinin
kmelerde yaplan ilemler cinsinden ifadesi
r q n
E) s
u p A) [A (B' C')]' (C B)'
m
t B) [A (B' C')] (C B)'
C) [A (B C)]' (C B)
D) [A (B' C)] (C B)'
E) [A (B' C')]' (C B)'
104 nite 1. Mantk

nite 1. Mantk
NTE DEERLENDRME
11. (x 3) (x2 9) koullu nermesi aadaki- 14. p' q koullu nermesi iin aadakilerden
lerden hangisine denktir? hangisi yanltr ?
A) (x = 3) ( x2 9) A) Tersi: p q'
2
B) (x 9) (x 3) B) Kart tersi: q' p
2
C) (x = 3) (x = 9) C) Deili: p' q'
D) (x2 = 9) (x 3) D) Kart: q' p
2
E) (x = 9) (x = 3) E) p q nermesine denktir.
12. (p q') r' nermesinin kart tersi yanltr. 15.

Buna gre p,q,r nin doruluk deerleri sra-
syla aadakilerden hangisidir? p q p' q p q'
1 1 a x
A) 1, 1, 1 B) 1, 0, 1 C) 1, 1, 0 1 0 b y
0 1 c z
D) 0, 1, 0 E) 0, 0, 0
0 0 d t
Yukarda verilen tabloya gre ,

(a +b + x + y) (c + z + d + t) ileminin sonu-
13. p: Betl eve erken gelir.
cu katr?
q: Betl evde ders alr.
r: Betl snf geer.
A) 2 B) 1 C) 0 D) 1 E) 2
olduuna gre,
(p' q') r' nermesi aadakilerden hangi-
si ile ifade edilebilir?
A) Betl eve erken gelir ve ders alrsa snf-
n geemez.
16. Aadaki koullu nermelerden hangisi bir
B) Betl eve erken gelir ve ders almazsa
gerektirme deildir?
snfn geemez.
A) 8 5 = 3 ise 2 bir asal saydr.
C) Betl eve erken gelmez ve ders almazsa
B) 10 < 2 ise iki basamakl en byk asal
snfn geemez.
say 97 dir.
D) Betl eve erken gelir ve ders alrsa snf-
C) 32 + 2 = 5 ise 6 + 9 < 12 dir.
n geer.
D) 4 tek say ise 15 bir asal saydr.
E) Betl eve erken gelmez veya ders al-
mazsa snfn geemez. E) x2 < x ise x, 0 ile 1 arasnda deer alr.
nite 1. Mantk 105

nite 1. Mantk
NTE DEERLENDRME
17. Aadakilerden hangisi (p q)' nermesine 20. p: Aa yaken eilir.

denktir?
q: Hayatta en gerekli eylerden biri iyi bir
eitimdir.
A) p q' B) p' q C) p' q'
r: nsan mutlu olur.
D) p' q' E) p' q'
nermeleri veriliyor.
(p' q) r bileik nermesinin szel olarak
ifadesi aadakilerden hangisidir?
A) Aa yaken eilmezse hayatta en gerekli
18. [(p p) (q' q)] q bileik nermesinin eylerden biri iyi bir eitimdir ve insan
en sade ekli aadakilerden hangisidir? mutlu olur.
B) nsan mutlu olur iyi bir eitim alrsa.
A) p B) q C) p' D) q' E) 0 C) Aa yaken eilirse hayatta en gerekli
eylerden biri iyi bir eitimdir ve insan
mutlu olur.
D) Mutlu olur insan genken iyi bir eitim
alrsa.
19. E) Aa yaken eilmezse hayatta en gerekli
eylerden biri iyi bir eitim almaz veya
p q r s t insan mutlu olur.
1 1 0 1 0
1 0 1 1 1
0 1 0 1 1
0 0 0 0 0
Yukardaki tabloda p ile q nermeleri ve

bunlara bal r,s ile t bileik nermelerinin 21. K bir sosyal paylam programdr ve K he-
doruluk deerleri verilmitir. r, s ile t bileik sabn varsa videolarn ve resimlerini payla-
nermeleri sras ile aadakilerden hangisi rsn. bileik nermesinin sembolik mantk
olabilir? dilinde ifadesi aadakilerden hangisidir ?
A) (p q'), (q' p), (p' q) A) (p q) (r s)
B) (p' q), (p q'), (q' p) B) p [(q (r s)]
C) (q' p), (p' q), (p q') C) p [(q (r s)]
D) (p q'), (p' q), (p q') D) (p q ) (r s)
E) (p' q), (q' p), (p q') E) p [(q (r s)]
106 nite 1. Mantk

nite 1. Mantk
NTE DEERLENDRME
22. Aadakilerden hangisi bir elikidir ? 25. (x N, x + 1 = 5) (x N, x2 = 16) ner-

A) p (p q ) B) (p q) ( p' q') mesinin szel olarak ifadesi aadakilerden
hangisidir?
C) p (q p) D) 0 (q r)
A) Baz doal saylarn 1 fazlas 5 e eit ise her
E) (p q') p doal saynn karesi 16 ya eittir.
B) En az bir doal saynn 1 fazlas 5 e eit ise
baz doal saylarn karesi 16 ya eittir.
C) Her doal saynn 1 fazlas 5 e eit ve btn
doal saylarn karesi 16 ya eittir.
D) Baz doal saylarn 1 fazlas 5 e eit ve her
23. (p q) ( p q) bileik nermesinin bir toto- doal saynn karesi 16 ya eittir.
loji olmas iin; E) Baz doal saylarn 1 fazlas 5 e eit ise en
az bir doal saynn karesi 16 ya eittir.
I. q' / 0 dr.
II. q / 0 ise p / 1 dir.
III. p / 1 ve q / 1 dir.
26. (x R, 2x > 0 ) (x Z, x2 < x) nermesi-
ifadelerinden hangisi veya hangileri kesinlikle
nin deili aadakilerden hangisidir?
dorudur ?
A) x R, 2x < 0 ) (x Z, x2 > x)
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III B) x R, 2x < 0 ) (x Z, x2 > x)
D) I ve II E) I ve III C) x R, 2x 0 ) (x Z, x2 x)
D) x R, 2x < 0 ) (x Z, x2 > x)
E) x R, 2x 0 ) (x Z, x2 x)
24. Btn tamsaylarn karesi kendisinden

byktr ve ikiden kk en az bir doal say 27.
vardr. nermesinin sembolik mantk dilinde x Z, x2 + 4 > 0
I.
ifadesi aadakilerden hangisidir ?
II. x (0, 1), x3 < x, x R
A) (x Z, x2 > x) (x N, x < 2) x+1
III. x Z, =0
2 x-4
B) (x Z, x > x) (x N, x < 2)
IV. x N, 2x + 1 < 0
C) (x N, x2 > x) (x N, x < 2)
D) (x Z, x2 < x) (x N, x < 2) Yukardaki nermelerden ka tanesinin do-
ruluk deeri 1 dir?
E) (x Z, x2 > x) (x N, x < 2)
A) 0 B) 1 C) 2 D) 3 E) 4
nite 1. Mantk 107

nite 1. Mantk
NTE DEERLENDRME
28. p(x): x2 6x + 8 = 0 ak nermesi verilsin. 31. Aadakilerden hangisi bir teoremdir?

Buna gre p(x) nermesinin aadakilerden
A) Asal saylarn says sonludur.
hangisi iin doruluk deeri 1 dir?
B) Karenin drt kenar birbirine eittir.
A) x = 4 B) x = 3 C) x R 3
C) rasyonel saydr.
8
D) x = 0 E) x = 2
D) Herhangi bir tek saynn karesi tektir.
E) ki noktadan bir doru geer.
29. A = {2, 1, 0, 1, 2} olmak zere, aadaki

nermelerden hangisi veya hangileri doru- 32. Aadaki nermelerden hangisi veya hangi-
dur? leri dorudan ispat yntemiyle ispatlanabilir?
I.
x A, x 3 0 I. Gerek saylarda tanml f(x) = 3x 2 fonk-
siyonu bire birdir.
II. x A, 3x 1 < 0
II. a Z+ iin 102a 1 + 1, 11 ile blnebilir.
III. x A, x2 5 0
III. x Z iin 2x + 5 = 9 x + 4 = 6
A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) II ve III E) I, II ve III
D) I,II E) I, III
33. Aadaki nermelerden hangisi tmevarm

yntemiyle ispatlanamaz?
30. Aadakilerden hangisi bir aksiyomdur?
5n - 1
A) 1 + 5 + 52 + 5n 1 = , 6 nd Z +
A) Tek say ile ift saynn arpm ift saydr. 4
B) genin d alarnn llerinin toplam n (n + 1) (2n + 1)
360 dir. B) 12 + 22 + 32 + + n2 = ,
6
C) Ekenar gende ykseklik ayn zamanda
6 nd Z +
a ortaydr.
D) Negatif saylarn karesi pozitiftir. C) n(n + 1)(n + 5), 3 ile blnr.
D) 13 + 23 + ... + n3 = ; E , 6 nd Z +
E) Tm dik alar eittir. n (n + 1) 2
2
E) xn yn = (x y)n, 6 nd R +
1. B 2. C 3. C 4. B 5. E 6. D 7. D 8. D 9. A 10. E 11. E 12. B 13. C 14. D 15. E 16. A

17. A 18. E 19. A 20. A 21. B 22. B 23. A 24. E 25. A 26. C 27. D 28. A 29. B 30. E 31. D 32. E 33. E
108 nite 1. Mantk

nite MODLER ARTMETK
2 Blm 2.1 Blnebilme

Blm 2.2 Modler Aritmetikte lemler
Bu nitede
Neler reneceiz?
Tam saylarda blnebilme ve
zelliklerini
klit algoritmasn
Modler aritmetikle ilgili zellikleri ve
bunlarn uygulamalarn
Niin reneceiz?
Gnlk hayatta tam saylarla sklkla ilem
yapmakta, saladklar kolaylklardan dolay,
birok alma alannda onlar kullanmay
tercih etmekteyiz. Bu blmde, tam saylar
daha verimli kullanabilmek iin, tam saylar-
da blnebilme kurallarn, klit algoritmas
yardmyla iki tam saynn en byk ortak
blenini bulmay bir dorusal denklem elde
etmeyi reneceiz. Ayrca, gnlk hayat-
ta bize birok kolaylk salayan, modler
aritmetiin baz zelliklerini ve kullanm
alanlarn ele alacaz.
N HAZIRLIK
1. Tam saylarda hatrlayabildiiniz blnebilme 8. 75 kg reel ve 105 kg bal en az sayda kava-

kurallarn aklaynz. noz kullanlarak eit miktarlarda blnmek
isteniyor. Ka kavanoz gereklidir?
2. 180 tam saysnn pozitif tam say blenlerinin

9. Kenar uzunluklar 25 cm ve 42 cm olan
saysn bulunuz.
dikdrtgen eklindeki fayanslardan, hibir
fayans kesmemek artyla, en kk alanl
kare eklinde bir oday demek iin en az
3. 30 ve 281 saylarnn pozitif ortak tam say
ka fayans gereklidir?
blenlerini bulunuz.
10. evresi dikdrtgen olan 72 metre uzunluun-

4. 36 ve 98in en byk ortak blenini bulunuz. da 44 metre geniliinde bir arsa en byk
alanl ka karesel blgeye ayrlabilir?
5. 25cd drt basamakl bir tam say olsun. Bu

11. 2x + 3y = 6 dorusu zerinde bileenleri tam
say
say olan noktalar bulunuz.
a) 2nin kat ise d yerine ka farkl deer

gelebilir? 12. 2x + 3y = 1 dorusu zerinde bileenleri tam
say olan noktalar bulabilir misiniz?
b) 3n kat ise en az ka olabilir?
c) 4n kat ise c + d en ok kaa eittir? 13. Bir dijital saat hangi ilemi yaparak gece saat
) 9un kat ise en ok katr? 24:00 yerine 00:00 gstermektedir?
d) 5in kat ise ka farkl deer alabilir?

14. a) Bir dijital saat 23:45 gsteriyor.
e) 12ye tam blnyorsa c d en ok katr? 25 dk sonra ayn saat ka gsterir?
b) Bir analog saat 11:45 gsteriyor. 25 dk
240 sonra ayn saat ka gsterir?
6. ifadesini tam say yapan ka farkl n
n
Bu iki soruyu zmek iin bulduunuz
pozitif tam says vardr?
zmleri karlatrn, zmnz genelle-
meye aln.
7. Aada verilen say iftlerinin en byk ortak
blenlerini (EBOB) ve en kk ortak katlarn
15. Bir dijital saat 23:59
(EKOK) bulunuz.
gstermektedir. 2015
dakika sonra,
a) 36 ve 60 b) 21 ve 147
a) Ayn saat ka gsterir?
c) 119 ve 272 ) 9 ve 25
b) Bu saate gre ayarlanm bir analog saat
d) 24325273 ve 23527
ka gsterir?
110 nite 2. Modler Aritmetik

nite
2
2.1 Blnebilme 1. Blm
Giri
Bu blm sonunda;
Gnlk hayatta ou zaman bir btn e parala- Tam saylarda blnebilme ve
ra ayrmay tercih ederiz. rnein, eit alanl daire- zelliklerini
lere sahip binalar, eit aralklarla dizilmi sokak klit algoritmasn
lambalar, eit aralklarla izilmi yol izgileri, eit
renmi olacaz.
alanl fayanslarla denmi zeminler, eit aralklarla
dikilmi aalar, izgili defterlerimizde eit aralk-
larla dizilmi satrlar, snflarmzda eit aralklarla
dizilmi eit yzey alanl sralar vb.
Temel Kavramlar
Blnebilme
Benzer durumlar doann ileyiinde de gr- klit algoritmas
rz. rnein, eit alanl yapraklara sahip aa-
lar, bal arlarnn petei eit alanl altgenlere
ayrmas, birok canlnn baz hareketleri belirli
periyodik aralklarla yapmalar vb. olaylar bun-
lardandr.
Gnlk hayatta, bir tam saynn uygun baka bir

tam sayya blnebilmesi durumunu sklkla
kullanmaktayz. Bazen bir btn e paralara
ayrrken tam saylarda blnebilmeyi kullan-
rz. rnein, 500 sayfalk bir kitab her gn eit
sayda sayfa okuyarak 20 gnde tamamlamay
planlarken aslnda tam saylarda blnebilme
ve zelliklerini kullanrz.
Yaptmz birok ite iki tam saynn en byk

ortak blenini bulmaya ihtiyacmz vardr. r-
nein, 200 km ve 60 km uzunluunda farkl iki
yola eit aralklarla en az sayda trafik levhalar
koymay planlarken, nce 200 ve 60 saylarnn
en byk ortak blenini buluruz.
nite 2. Modler Aritmetik 111

Blm Modler Aritmetik
2.1
2.1.1 Tam Saylarda Blnebilme ve zellikleri

Bu blmde tam saylarda blme algoritmasn, tam saylarda blnebilme ve
Bilgi Notu zelliklerini ve iki tam saynn en byk ortak blenini bulmay inceleyeceiz.
Algoritma, saysal bir problemi

sonlu sayda adm kullanarak z-
mek iin uygulanan yntem olarak
tanmlanabilir. Tam Saylarda Blme Algoritmas
Aslnda, tam saylarda blme algoritmasn u ana kadar zaten kullanyorduk. r-
nein, 101 tam saysn 18 ile bldmz zaman
101 = 5 18 + 11 , 0 11 < 18
olduunu biliyoruz. Bu blme ileminde, iki nokta ok nemlidir:
1. Burada bulunan 5 ve 11 tam saylar sadece birer tanedir.
2. Burada elde edilen kalan olan 11 tam says [0, 18) aralndadr.
imdi, bu rnein genel bir durumu olan, tam saylarda blme algoritmasn g-
relim.
m, n Z ve n > 0 olmak zere,

m = bn + k , 0k<n
zelliini salayan sadece birer tane b ve k tam saylar vardr.
Burada, b ve k tam saylar srasyla, m nin n ile blmnden elde edilen b-

lm ve kalan olarak adlandrlr.
Blme algoritmas aadaki ekilde genellenebilir.
m, n Z ve n 0 olmak zere,
m = bn + k , 0 k < |n|
zelliini salayan sadece birer tane b ve k tam saylar vardr.

Blnebilme
1
m: blnen, n: blen olmak zere; aada verilen tam say iftleri iin blme al-
goritmasn uygulayalm.
a) m = 103 , n = 11 b) m = 265 , n = 18
c) m = 58 , n = 7 ) m = 47 , n = 8
a) 103 = 9 11 + 4 , 0 4 < 11
Grdmz gibi, 103 saysnn 11 ile blmnden elde edilen blm 9 ve
kalan 4 olur.
b) 265 = 14 18 + 13 , 0 13 < 18
c) 58 = (9) 7 + 5 , 0 5 < 7
) 47 = (5) (8) + 7 , 0 7 < |8| = 8
2
5m 20 tam says m + 3 ile blndnde, blm 2 kalan 1 olduuna gre, m
saysn bulalm.
Blme algoritmasna gre,

5m 20 = 2(m + 3) + 1 = 2m + 7 3m = 27 m = 9
olur.
3
m tam says 15 ile blnyor ve bu ilem blme algoritmasna uygun olarak,
m = (5 n) 15 + n2 4
eklinde yazlyor. Buna gre, m tam saysnn alabilecei en byk deeri bulalm.

2.1
Blme algoritmasna gre,

0 n2 4 < 15
olmaldr. Buna gre,
4 n2 < 19
olduundan,
n {4, 3, 2, 2, 3, 4}
olmak zorundadr.
Bu seenekler arasnda, (5 n) ve (n2 4) ifadelerini en byk yapan deer n = 4
deeridir ve bu deer iin m nin en byk deeri
m = 9 15 + 12 = 147
olur.
Sra Sizde
Bilgi Notu
1. Aadaki blme ilemlerinde M, N ve K pozitif tam saylar olduuna
m, n, b, k tam saylar iin gre, M nin K cinsinden deerini bulunuz.
m n M N+1 N K
b 3 5
k K 1
blme ifadesini
m = bn + k
2. m tam says b2 ile blndnde, blm 4 kalan 27 ise m nin en kk
eklinde de yazabiliriz.
deerini bulunuz.
3. 196 saysnn 25 ile blmnden kalan A, 205 saysnn 14 ile bl-

mnden kalan B ve 403 saysnn 15 ile blmnden kalan C oldu-
una gre, A + B + C toplamn bulunuz.

2.1.1 - Tam Saylarda Blme Algoritmas
BLGMZ DEERLENDRELM
1. a b Yandaki blme ileminde a 6. A saysnn B ile blmnden elde edilen

ve b birer pozitif tam say blm 6 kalan 2 dir. B saysnn 5 ile blmn-
10
olduuna gre, a tam den elde edilen kalan 3 tr.
12 saysnn alabilecei en
Buna gre, A saysnn 30 ile blmnden
kk deeri bulunuz.
elde edilen kalan katr?
7. M N N K
2. Bir blme ileminde blnen ve blenin top-
lam 266 dr. Bu ilemde, blm 11 ve kalan 4 6
14 olduuna gre, blnen say katr?
5 0
Yukardaki blme ilemlerinde M, N ve K birer
pozitif tam saydr.
M+N-5
Buna gre, ifadesinin eitini
3. Yandaki blme ileminde x K
x 45 bulunuz.
ve y birer pozitif tam say
8
olduuna gre, x yerine
y2 gelebilecek en byk deeri
bulunuz.
8. Aadaki boluklar uygun ekilde doldurunuz.
a) 123 saysnn 10 ile blmnden elde
edilen blm . , kalan .
b) 91 saysnn 8 ile blmnden elde
4. a b+4 Yandaki blme ilemine edilen blm . , kalan .
gre a tam saysnn b
3 c) 52 saysnn 7 ile blmnden elde
trnden deerini
edilen blm . , kalan .
2b bulunuz.
9. 89 2a Yandaki blme ilemin-

de 2a iki basamakl bir
5. ab0ab ab ab0ab be basamakl ve 4
tam say ve her nokta bir
ab iki basamakl doal 5 rakama karlk gelmek-
saylar olmak zere,
tedir.
verilen blme ileminde
elde edilen blm katr? Buna gre, a nn alabilecei ka farkl deer
vardr?

2.1
Tam Saylarda Blnebilme

Blme algoritmasnda kalan en az sfr olabilir ve bu zel bir durum oluturur.
Yani, blme algoritmasnda kalan sfr ise
m = bn + 0 = bn
elde edilir. Bu zel durumda, m says n ile tam blnr veya n says m tam say-
sn bler denir.
rnein, 10 tam says 2 ile tam blnr. Bunun anlam,
10 = 2 5
olacak ekilde bir 5 tam saysnn varldr. Bu durum,
2|10
eklinde gsterilir ve 2 bler 10 olarak okunur.
imdi, tam saylarda blnebilmeyi tanmlayarak baz zelliklerini inceleyelim.
Bilgi Notu
a ve b tam saylar ve b 0 olmak a ve b tam saylar ve b 0 olsun.

zere, b|a ifadesi ayn zamanda
Eer a = bc olacak ekilde bir b Z varsa b, a tam saysn bler veya a, b ile
b tam says a nn blenidir,
tam blnr denir ve b|a yazlr. Eer b tam says a tam saysnn bir bleni
b tam says a nn arpandr,
deilse b a yazlr.
a tam says b nin katdr
anlamlarn tar.
Eer b tam says a tam saysnn bir bleni ise a, b ile de tam blnr. nk
a = bc ise a = (b) (c)
Bilgi Notu
Tam Saylarda Blnebilmenin Baz zellikleri
a, b, c Z iin aadakiler do-
a, b, c Z iin aadaki zellikler salanr:
rudur:
a 0 iin a|0 ve a|a a|b ve b|c ise a|c.
1|a
Eer x, y, z Z iin x = y + z ve a tam says bu tam saynn ikisini
a|1 a = 1 blyorsa dierini de bler.
a|b ve b|a a = b
a|b ise her x Z iin a|bx.
a|b , b 0 ise |a| |b|
a|b ve c|d ise ac|bd a|b ve a|c ise x, y Z iin a|(bx + cy).
Uyar Verdiimiz bu zelliklerin doruluunu, tam saylarda blnebilmenin tanmn

kullanarak gsterebiliriz. Burada, sadece birinci zellii gstereceiz. Dierlerini
Bundan sonra, eer a, b Z iin nce saysal rneklerle kontrol ediniz ve sonra da hepsinin doruluunu gste-
a | b ise riniz.
a 0 olarak alacaz.

Blnebilme
4
a, b, c Z iin
a|b ve b|c ise a|c
olduunu gsterelim.
a|b ise b = ak olacak ekilde bir k tam says vardr. b|c ise c = bm eitliini sala-
yan bir m tam says vardr. Buna gre,
c = bm = (ak) m = a(km) , km Z
olduundan, a|c.
imdi, tam saylarda baz zel blnebilme kurallarnn nasl elde edildiini g-
relim.
Tam Saylarda Baz zel Blnebilme Kurallar
nce, iki veya daha fazla basamakl bir pozitif tam saynn 2, 3, 5, 9 ve 10 ile bl-
nebilme kurallarn bulalm.
Bu blnebilme kurallarnn hepsi tam saylarn zmlenmesinden elde edilebi-
lir. rnein, ab, abc, abcd, abcde tam saylarnn
ab = 10a + b
abc = 100a + 10b + c
abcd = 1000a + 100b + 10c + d
abcde = 10000a + 1000b + 100c + 10d + e
eklinde zmlendiini biliyoruz.
Bu zmlemelerde 10, 100, 1000 ve 10000 ift olduklar iin 2 ile tam blnr.
Buna gre, bu saylarn birler basamandaki rakamlar 2 ile tam blnyorsa bu
saylar da 2 ile tam blnr. Sonu olarak, aadaki genel sonucu elde ederiz.
Birler basamandaki rakam ift olan tam saylar 2 ile tam blnr.
Benzer olarak, 10, 100, 1000 ve 10000 5 ve 10 ile tam blnr. Buna gre, bu
saylarn birler basamandaki rakamlar 5 ile tam blnyorsa bu saylar da 5 ile
tam blnr ve bu saylarn birler basamandaki rakamlar 10 ile tam blnrse
bu saylar da 10 ile tam blnr. Dolaysyla, aadaki genel sonular verebiliriz.
Birler basama 0 veya 5 olan tam saylar 5 ile tam blnr.

Birler basama 0 olan tam saylar 10 ile tam blnr.

2.1
Bunlarn yannda, ab, abc, abcd, abcde saylarnn zmlemeleri,

ab = 10a + b = 9a + (a + b)
abc = 100a + 10b + c = 99a + 9b + (a + b + c)
abcd = 1000a + 100b + 10c + d = 999a + 99b + 9c + (a + b + c + d)
abcde = 10000a + 1000b + 100c + 10d + e = 9999a + 999b + 99c + 9d + (a + b + c + d + e)
eklinde yazlabilir. Blme ilemi yaparak, bu zmlemelerde yer alan 9, 99, 999
ve 9999 saylarnn hem 3 hem de 9 ile blnebildiini grrz.
Buna gre, bu saylarn rakamlar toplamlar 3 ile tam blnrse bu saylar 3 ile
tam blnr ve bu saylarn rakamlar toplam 9 ile tam blnyorsa bu saylar da
9 ile tam blnr. Dolaysyla, aadaki genel sonulara ularz.
Rakamlar toplam 3 ile blnebilen tam saylar 3 ile tam blnr.

Rakamlar toplam 9 ile blnebilen tam saylar 9 ile tam blnr.
5
1234567890000081 saysnn hem 3 hem de 9 ile blnebildiini gsterelim.
Verilen saynn rakamlar toplam

1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + 9 + 8 + 1 = 54 ve 9|54 , 3|54
olduundan, bu say hem 3 hem de 9 ile tam blnr.
imdi, pozitif tam saylarn 4, 8 ve 11 ile blnebilme kurallarn bulalm.

Bu blnebilme kurallar da tam saylarn zmlenmesinden elde edilebilir. r-
nein, abc, abcd, abcde saylar
abc = 100a + (10b + c)
abcd = 1000a + 100b + (10c + d)
abcde = 10000a + 1000b + 100c + (10d + e)
Bilgi Notu
eklinde zmlenebilir.
Eer a, b Z iin ab = 0 ise a = 0 Bu zmlemelerdeki 100, 1000, 10000 saylarnn blme ilemi yaplarak 4 ile
veya b = 0 dr. Yani, sfrdan farkl
blnebildii grlr. Buna gre, bu saylarn son iki basamann gsterdii sa-
herhangi iki tam saynn arpm
sfr deildir.
ylar 4 ile tam blnrse bu saylar 4 ile tam blnr. Buradan, aadaki genel
sonuca ularz.

Blnebilme
Bir tam saynn onlar ve birler basamandaki rakamlarnn oluturduu say

4 ile tam blnyorsa bu say 4 ile tam blnr.
1000 tam says 8 ile blnebildiinden, 10n (n 3) eklindeki tam saylar 8 ile b-
lnebilir. Dolaysyla, abcd ve abcde saylarnn son rakamnn gsterdii say 8
ile tam blnyorsa bu saylar da 8 ile tam blnr.
Buna gre, aadaki genel kural elde ederiz.
Son basamann gsterdii say 8 ile blnebilen tam saylar 8 ile tam
blnr.
Bunun yannda, ab, abc, abcd, abcde saylarnn zmlemeleri

ab = 11a a + b
abc =100a + 10b + c = 99a + 11b + (a b + c)
abcd = 1000a + 100b + 10c + d = 1001a + 99b + 11c + (a + b c + d)
abcde = 10000a + 1000b + 100c + 10d + e = 9999a + 1001b + 99c + 11d + (a b + c d + e)
Blme ilemi yaplarak 11, 99, 1001, 9999, 100001, 999999, say dizisinin btn
terimlerinin 11 ile blnebildii grlr. Buna gre,
a + b says 11 ile tam blnyorsa ab says 11 ile tam blnr,
a b + c says 11 ile tam blnyorsa abc says 11 ile tam blnr,
a + b c + d says 11 ile tam blnyorsa abcd says 11 ile tam blnr,
a b + c d + e says 11 ile tam blnyorsa abcde says 11 ile tam blnr.
Sonu olarak, aadaki 11 ile blnebilme kural elde edilir.
n basamakl t = a1a2 an tam says iin, saynn basamak saysna bal ola-
rak, a1 a2 + a3 a4 + + an (veya, a1 a2 + a3 a4 + an) 11 ile tam
blnyorsa t says 11 ile tam blnr.
Bilgi Notu
6
m = 1234567894432015 saysnn 11 ile blnp blnmediini belirleyelim. Her 1 i n iin bi, xi Z ve
a tam says her bi tam saysn
blyorsa,
b1x1 + + bnxn
Yukarda verilen kurala gre, tam says a ile tam blnr.
1 2 + 3 4 + 5 6 + 7 8 + 9 4 + 4 3 + 2 0 + 1 5 = 4 + 9 1 + 1 5 = 0
ve 11|0
olduundan 11|m.

2.1
7
100n pozitif tam say blenlerinin saysn bulalm.
100 = 22 52 olduundan, 100n pozitif tam say blenleri

1, 5, 25, 2, 10, 50, 4, 20, 100
bulunur. Aslnda, bu blenler
2m 5n , 0 m 2 , 0 n 2
eklindedir. Bu ifadede m kuvveti 2 + 1 = 3 deer ve n kuvveti de 2 + 1 = 3 deer
alabilir. Buna gre, saymann temel ilkesine gre, 100 tam saysnn pozitif blen-
lerinin says
(2 + 1) (2 + 1) = 3 3 = 9
bulunur.
Burada elde edilen sonucu aadaki ekilde genelleyebiliriz.
Bir m pozitif tam says

m = p1e p2e fpne ; e1, , en Z+ ; p1, , pn farkl asal saylar
1 2 n
eklinde yazlyorsa, m nin pozitif tam say blenlerinin says

(e1 + 1) (e2 + 1) (en + 1)
olur.
8
m = 23 32 54 saysnn tam say blenlerinin saysn bulalm.
m nin pozitif tam say blenlerinin says

(3 + 1) (2 + 1) (4 + 1) = 4 3 5 = 60
bulunur.
Sra Sizde
1. 123456789 9 + 10 saysnn 2, 3, 4, 5, 8, 9, 10 ve 11 ile blnp bln-
mediini belirleyiniz.
2. 154 32 nin pozitif tam say blenlerinin saysn bulunuz.

2.1.1 - Tam Saylarda Blnebilme
BLGMZ DEERLENDRELM
1. 2 ile tam 3 ile tam 4 ile tam 5 ile tam 9 ile tam 5. Drt basamakl 4a3b saysnn 5 ile blmn-
Say
blnr blnr blnr blnr blnr den kalan 2 dir.
1772
1800 Bu say hem 2 hem de 3 ile tam blnyorsa a
2724 nn alabilecei ka farkl deer vardr?
3574
5246
15302
Yukardaki tabloyu benzer ekilde doldurunuz. 6. Be basamakl 1m432 says 11 ile blnebil-
diine gre, m katr?
2. Drt basamakl 712m saysnn aada be-
lirtilen her bir durumu iin m nin alabilecei
farkl deerleri bulunuz.
7. Drt basamakl 2a3b says hem 4 hem de 9
a) 3 ile blnebilmesi iin
ile tam blnyorsa, a nn alabilecei deer-
b) 4 ile blnebilmesi iin
lerin toplamn bulunuz.
c) 2 ve 3 ile blnebilmesi iin
) 9 ile blnebilmesi iin
d) 11 ile blnebilmesi iin
2x + 242
8. kesrini tam say yapan ka tane x
x+1
3. M says 7 ile blndnde elde edilen kalan pozitif tam says vardr?
2 dir.
Buna gre, aadaki ifadelerden 7 ile bl-
nenleri iaretleyiniz.
9. 25n 8n + 1 saysnn 100 tane tam say bleni
a) M+5 b) 2M + 3
olduuna gre, n katr?
c) M 3 ) 5M 3
4. 474747g47
14444444424444444 3 10. 154 203 saysnn ka tane tek pozitif tam say
30 basamakl
bleni vardr?
Yukarda verilen say iin aadaki boluklar
uygun ekilde doldurunuz.
a) 3 ile blmnden kalan olur.
b) 5 ile blmnden kalan olur. 11. 112 + 222 + 332 + 442 toplam sonucunda
elde edilen saynn ka tane pozitif tam say
c) 4 ile blmnden kalan olur
bleni vardr?
) 9 ile blmnden kalan olur
d) 10 ile blmnden kalan olur.

2.1
En Byk Ortak Blen

imdi, herhangi iki tam saynn blenleri zerinde duralm.
a, b, c Z olmak zere, c|a ve c|b ise, c tam says a ile b nin bir ortak bleni
olarak adlandrlr.
9
32 ve 42 saylarnn pozitif ortak blenlerini ve bunlarn en byn bulalm.
32 nin pozitif blenleri 1, 2, 4, 8, 16 ve 32 dir. 42 nin pozitif blenleri 1, 2, 3, 6, 7, 14,

21 ve 42 dir. Buna gre, 32 ve 42 saylarnn pozitif ortak blenleri kmesi
D = {1, 2}
ve bu kmenin en byk eleman 2 dir. Sonu olarak, 32 ve 42 nin en byk po-
zitif ortak bleni 2 olur.
Bilgi Notu Herhangi iki pozitif a ve b tam saylarnn pozitif tam say blenleri kmesi
a, b Z, a 0 veya b 0 olsun. D = {c: c|a , c|b , c Z+}

a ve b tam saylarnn en byk olmak zere, D kmesinin en byk eleman olan d tam saysna, a ile b nin
ortak bleni aadaki zellikleri
en byk ortak bleni denir ve
salayan d pozitif tam saysdr.
d|a ve d|b d = EBOB(a,b)
c Z iin c|a ve c|b ise, c|d eklinde gsterilir.
Bu tanma gre, a ve b tam saylarnn en byk ortak blenini bulmak iin, nce
a ile b nin pozitif ortak tam say blenleri bulunur, sonra bunlarn en by olan
say EBOB(a,b) olarak seilir.
Bilgi Notu
a, b Z+ iin, d = EBOB(a, b) tam says daima vardr ve sadece bir tanedir. Ayrca,
Sfrdan farkl her a Z iin
EBOB(a, b) = EBOB(b, a)
EBOB(a, 0) = |a|.
Ayrca, en byk ortak blenin tan- EBOB(a, b) = EBOB(a, b) = EBOB(a, b) = EBOB(a, b)
mna gre, EBOB(0,0) tanmszdr.
olur.

Blnebilme
10
EBOB(18, 30) tam saysn bulalm.
18 tam saysnn pozitif blenleri 1, 2, 3, 6, 9 ve 18; 30 tam saysnn pozitif blen-

leri 1, 2, 3, 5, 6, 10, 15 ve 30 dur. Buna gre, bu iki saynn pozitif ortak tam say
blenleri 1, 2, 3, 6 ve bunlarn en by 6 dr. Sonu olarak,
EBOB(18, 30) = 6
olur.
Benzer olarak,
EBOB(8, 36) = EBOB(8, 36) = EBOB(8, 36) = EBOB(8, 36) = 4
EBOB(7, 35) = EBOB(7, 35) = EBOB(7, 35) = EBOB(7, 35) = 7
EBOB(8, 39) = EBOB(45, 103) = 1
olur.
a ve b pozitif tam saylarnn en byk ortak blenini, bu saylar asal arpan-

larna ayrarak da bulabiliriz. Bunun iin,
Her iki say ayn asal saylarn kuvvetlerinin arpm olarak yazlr,
Eer bir p asal says iin pm|a , pn|b ve m n ise pm EBOB(a, b)nin
arpan olarak alnr; m > n ise pn EBOB(a, b)nin arpan olarak alnr
Sonu olarak, EBOB(a, b) bu ekildeki ortak asal saylarn belirtilen kuvvetle-
rinin arpm olarak bulunabilir.
11
m = 22 33 54 73 ve n = 25 32 54 112
saylar iin EBOB(m,n) deerini bulalm.
m ve n tam saylar,
m = 22 33 54 73 110 ve n = 25 32 54 70 112
olarak yazlabileceinden,
EBOB(m, n) = 22 32 54 70 110 = 22 32 54
olur.

2.1
Sra Sizde
1. 42 ve 70in pozitif ortak tam say blenlerini ve en byk ortak bleni-
Hatrlayalm ni bulunuz.
m, n R ve m 0 olmak zere, 2. x-ekseni, y-ekseni ve 42x + 70y = EBOB(42, 70) dorusu tarafndan s-
y = mx + n nrlanan blgenin alann hesaplaynz.
dorusu x-eksenini a - , 0 k nok-

n 3. (2, 1) noktasnn 12x + 21y = EBOB(12, 21) dorusu zerinde olduu-
m
nu gsteriniz.
tasnda, y-eksenini (0, n) noktasnda
keser. 4. 5x + 20y = 48 EBOB(5, 20) dorusu, y = x dorusu ve x-ekseni tarafn-
dan snrlanan blgenin alann bulunuz.
Aslnda, EBOB(a, b), a ve b tam saylarnn bir lineer birleimi olarak

EBOB(a, b) = ax + by , x, y Z
eklinde yazlabilir. nce bu zellie bir rnek verelim, sonra da bunun sebebini
grelim.
12
EBOB(12, 30) tam saysn 12 ve 30un lineer birleimi ve EBOB(5, 7) tam saysn da
5 ve 7nin lineer birleimi olarak yazalm.
EBOB(12, 30) = 6 = 12(2) + 30(1)

EBOB(5, 7) = 1 = 5(3) + 7(2) = 5(4) + 7(3)
eklinde yazlabilir.
a ve b sfrdan farkl tam saylar ise

EBOB(a, b) = ax + by
olacak ekilde sonsuz sayda (x, y) tam say ifti vardr.
Bu zellii grebilmek iin

L = {ar + bs | ar + bs > 0 ; r, s Z}
kmesini ele alalm. L bo kme deildir. nk eer a 0 ise, a tam saysnn
pozitif veya negatif olmasna gre, r = 1 veya r = 1 iin
|a| = ar + b 0

Blnebilme
L kmesinin bir elemandr. Pozitif tam saylar kmesinin her alt kmesi bir en kk
elemana sahip olduundan, L kmesinin bir en kk d eleman vardr. Buna gre,
d = ax + by
olacak ekilde x ve y tam saylar vardr.
d = EBOB(a, b)
olduunu kolayca grebiliriz. a tam saysn d tam saysna blersek, blme algo-
ritmasna gre,
a = nd + k , 0 k < d
olacak ekilde n ve k tam saylar vardr. Bilgi Notu
Dolaysyla, k tam says a ve b tam saylarnn en byk
k = a nd = a n(ax + by) = a(1 nx) + b(ny) ortak bleni
d = ax + by , x, y Z
eklinde yazld iin k L olduu grlr. L kmesinin en kk pozitif eleman
d olduundan, k = 0 ve a = nd olur, yani, d|a olur. Benzer ekilde, d|b olduunu da eklinde yazlabilen en kk d
pozitif tam saysdr.
grebiliriz. Bunlarn yannda, eer c pozitif tam says a ve bnin bir ortak bleni
ise c|(ax + by) olduundan c|d olur.
Sonu olarak d tam says EBOB(a, b) nin btn zelliklerini salad ve d L
olduu iin,
d = EBOB(a, b) = ax + by
olacak ekilde x, y Z vardr.
13
a = 6 ve b = 15 iin yukarda belirtilen L kmesini bulalm.
a = 6 ve b = 15 iin
L = {6 (2) + 15 1 , 6 1 + 15 0 , 6 (1) + 15 1 , 6 (3) + 15 2, }
= {3, 6, 9, 12, } olur.
a, b Z+ iin
d = EBOB(a, b) = ax + by , x, y Z
Bilgi Notu
ise, her k Z iin
d = ax + by + abk abk = a(x + bk) + b(y ak) a ve b sfrdan farkl tam saylar ise
K = {ax + by | x, y Z}
eklinde yazlabilir. Grld gibi,
kmesinin elemanlar
EBOB(a, b) = d
olacak ekilde sonsuz sayda x ve y tam saylar bulunabilir. saysnn tam say katlarndan
Bazen, verilen a ve b tam saylarnn ortak blenleri sadece 1 ve 1 olabilir. Bu oluur. Yani,
durumda, EBOB(a, b) = 1 olur. K = {ax + by | x, y Z} = {dn | n Z}

2.1
14
Aralarnda asal say iftleri bulalm.
EBOB(5, 42) = EBOB(15, 103) = EBOB(12, 35)

= EBOB(8, 25) = EBOB(14, 39)
= EBOB(17, 43) = EBOB(443, 253) = 1
olduundan 5 ile 42, 15 ile 103, 12 ile 35, 8 ile 25, 14 ile 39, 17 ile 43 ve 443 ile 253
aralarnda asal say iftleridir.
En byk ortak blenin yukardaki zelliklerinden yararlanarak aadaki sonucu
verebiliriz.
Sfrdan farkl a ve b tam saylar iin,

1 = ax + by
olacak ekilde x ve y tam saylar varsa EBOB(a, b) = 1 dir. Bu durumda
a ile b aralarnda asaldr.
15
Her a tam says iin, EBOB(a, a + 1) = 1 olduunu gsterelim.
Yukardaki sonuca gre, x = 1 ve y = 1 iin

1 = ax + (a + 1)y = a (1) + (a + 1) 1
olduu iin,
EBOB(a, a + 1) = 1
olur.
16
EBOB(30, a) = 1 artn salayan 50 den kk ka tane a pozitif tam says oldu-
unu bulalm.
30 = 2 3 5 olduundan,
1 a 50 , 2 a , 3 a , 5 a
artlarn salayan tam saylar bulmalyz. Buna gre,
a A = {1, 7, 11, 13, 17, 19, 23, 29, 31, 37, 41, 43, 47}
olmaldr. Sonu olarak a, 13 farkl deer alabilir.

Blnebilme
17
Bilgi Notu
a ve b pozitif tam saylar olmak zere,
3a - 2 7 p ve q farkl asal saylar ise
EBOB(3a 2 , 2b + 1) = 1 ve =
2b + 1 5 EBOB(p, q) = 1
olduuna gre, a b deerini bulalm. olduundan p ile q aralarnda
asaldr.
EBOB(3a 2 , 2b + 1) = (7, 5) = 1
olduundan, hem 3a 2 ile 2b + 1 hem de 7 ile 5 aralarnda asaldr.
Bir r Q rasyonel saysnn
a
r = , a, b Z , b 0 , EBOB(a, b) = 1
b Bilgi Notu
eklinde sadece bir gsterimi olduundan,
Bir r Q rasyonel saysnn
3a 2 = 7 a = 3
a
r = , a, b Z , b 0 ,
2b + 1 = 5 b = 2 b
EBOB(a, b) = 1
olur.
eklinde sadece bir gsterimi
Buna gre, a b = 3 2 = 6 bulunur. vardr.
imdi, tam saylarda blnebilme ve en byk ortak blenle ilgili baz zellikleri
inceleyelim.
a, b Z iin EBOB(a, b) = d ise ebob c , m = 1 olur. Baka bir ifadeyle,

a b
d d
a ve b saylarnn d = EBOB(a, b) ile blnmesinden elde edilen tam saylar
aralarnda asaldr.
Bu sonucu kullanarak, aralarnda asal saylar bulabiliriz. rnein, EBOB(21, 98) = 7

olduu iin,
EBOB c m = EBOB(3,14) = 1
21 98
,
7 7
olur.
a, b, c Z iin a|c , b|c ve EBOB(a, b) = 1 ise, (a b) | c

yani c tam says a ve b ile tam blnyorsa ve a ile b aralarnda asal ise c,
a b ile de tam blnr.

2.1
18
Tam saylarda 6, 10, 12, 15, 18, 20, 21 ile blnebilme kurallarn bulalm.
Yukarda grld gibi, bir tam say aralarnda asal olan iki tam sayya tam b-
lnd zaman bu saylarn arpmna da tam blnr. Buna gre, m Z iin
2|m ve 3|m ise 6|m
2|m ve 5|m ise 10|m
3|m ve 4|m ise 12|m
3|m ve 5|m ise 15|m
2|m ve 9|m ise 18|m
4|m ve 5|m ise 20|m
3|m ve7|m ise 21|m
19
Drt basamakl 7a3b says 30 ile blnebildiine gre, a nn ka farkl deer
alabileceini bulalm.
Bir say 30 ile tam blnyorsa, 3 ve 10 ile de tam blnr. Bu saynn 10 ile bl-
nebilmesi iin son rakam b = 0 olmaldr. Buna gre, 7a30 says 3 ile tam bln-
yorsa a'nn alabilecei deerler 2, 5 ve 8 olur.
Bilgi Notu
a, b, c Z iin a | (b c) ve EBOB(a, b ) = 1 ise, a|c;
a, b Z ve p bir asal say ise (yani, b c tam says a ile tam blnyorsa ve a ile b aralarnda asal ise c
p | ab p|a veya p|b says a ile tam blnr).
Yukarda verdiimiz son iki sonu, EBOB(a, b) = 1 art kaldrlrsa doru olmaya-
bilir. Bu durumlara rnekler veriniz.
20
a, b Z+ iin EBOB(a, b) = 7 ve 4a = 5b ise a + b tam saysn bulalm.

Blnebilme
a 5
4a = 5b =
b 4
olur. EBOB(a, b) = 7 olduundan,
a = 5 7 = 35 , b = 4 7 = 28 a + b = 35 + 28 = 63
bulunur.
21
Her a Z iin, 2|a(a + 1) olduunu gsterelim.
a Z olsun. Eer a ift ise a = 2k , k Z, eklinde yazlabilir. Buna gre,

a(a + 1) = (2k) (2k + 1) 2|a(a + 1)
Eer a tek ise a = 2k + 1 , k Z, eklinde yazlabileceinden,
a(a + 1) = (2k + 1) (2k + 1 + 1) = 2(2k + 1) (k + 1) 2|a(a + 1)
olur.
Benzer olarak, siz de her a Z iin,

3|a(a + 1)(a + 2)
olduunu gsteriniz.
Sra Sizde
1. a, b Z iin 3a b ve 2a + b tam saylar aralarnda asaldr. Buna gre,

(3a b) 57 = (2a + b) 38 olduuna gre, a + b katr?
61 a
2. ifadesi bir tam say olduuna gre, a nn 3 basamakl ka farkl
25
pozitif tam say deeri vardr?
3. Her n 1 tam says iin 6|n (n + 1) (2n + 1) olduunu gsteriniz.
4. Bir tren iin A okulundan 100, B okulundan 120 renci gelmitir. ren-
cilerin tamam eit gruplar halinde tren alanna sralanacaktr. Her okulun
rencisi kendine ayrlan blgede ve gruplardaki renci saylar en fazla
olacak ekilde ka grup oluturulabilir?

2.1.1 - En Byk Ortak Blen
BLGMZ DEERLENDRELM
1. EBOB(52, 91) + EBOB(77, 121) toplamn 8. 45 < A < 80 olmak zere EBOB(A, 30) = 6
bulunuz. olduuna gre, A nn alabilecei ka farkl
deer vardr?
2. Drt basamakl aa3b says 15 ile blnebildi-

ine gre, a nn ka farkl deeri vardr?
9. EBOB(M, N) = d olduuna gre, aadakiler-
den hangileri dorudur?
407 1001 I. d | (M + N)
3. ve ifadelerinin en kk pozitif
A A
II. d | (3M + 2N + 4)
tam say olmasn salayan A doal says
III. d2 | 25MN
katr?
IV. d2 | (M2 + N)
4. Be basamakl 25a3b says 55 ile blnebildi-

ine gre, a nn alabilecei deerleri bulunuz.
10. 40 tan kk 40 ile aralarnda asal ka doal
say vardr?
A 4
5. = ve EBOB (A, B) = 3 tr.
B 5
A ve B pozitif tam saylar olduuna gre,
11. 15! + 3 < A < 15! + 13 eitsizliini salayan
A + B toplam katr?
ka tane A asal says vardr?
6. a ve b birbirinden farkl doal saylardr.

EBOB(a, b) = 18 olduuna gre, a + b toplam
en az katr? 12. 3a b ile 3b + 9 tam saylar aralarnda asaldr.
3a - b 32
= olduuna gre, a + b toplam
3b + 9 30
katr?
7. Drt basamakl a35b says 12 ile tam bln-
yorsa a + b nin alabilecei en byk deeri
bulunuz.

Blnebilme
2.1.2 Tam Saylarda klit Algoritmas

ki tam saynn en byk ortak blenini, bu saylarn btn pozitif ortak tam say
blenlerini belirledikten sonra bunlarn en byn seerek bulabiliriz. Fakat,
saylar ok byk olduunda bu yntem zaman kaybna yol aabilir. Blme algo-
ritmasnn tekrar tekrar kullanlmas ilkesine dayanan ve klit algoritmas olarak
adlandrlan, daha verimli bir yntemle de iki tam saynn en byk ortak blenini
bulabiliriz. Ayrca, klit algoritmas yardmyla, her a ve b tam says iin
olacak ekilde x ve y tam saylar da bulabiliriz. imdi, ayn anda iki i yapmamza
olanak salayan bu gzel yntemi inceleyelim.
klit algoritmas, aadaki zelliin direk sonucu olarak elde edilebilir.
a, b, n, k Z ve b 0 iin blme algoritmasna gre

Bilgi Notu
a = nb + k
a, b Z iin
ise,
EBOB(a, b) = EBOB(|a|, |b|)
EBOB(a, b) = EBOB(b, k)
Burada, eer d = EBOB(a, b) ise d|a, d|b d|(a nb) yani,

d|b ve d|k
Bunun yannda, eer c|b ve c|k ise c|(nb + k), yani c|a ve dolaysyla da c|d
Sonu olarak en byk ortak blenin tanmndan,
d = EBOB(b, k)
olur.
1
EBOB(96, 30) tam saysn bulalm.
96 = 3 30 + 6
30 = 5 6 + 0
Yukardaki zellie gre,
EBOB(96, 30) = EBOB(30, 6) = EBOB(6, 0) = 6
bulunur.

2.1
klit Algoritmas le En Byk Ortak Blen Bulma

nce, blme algoritmasnn tekrar tekrar kullanlmasna dayanan, klit algorit-
masn inceleyelim.
a, b Z+ , a b > 0 olsun. Buna gre, blme algoritmasna gre
a = c1b + k1 , 0 k1 < b
olacak ekilde c1 , k1 Z vardr.
Burada, k1 = 0 ise EBOB(a, b) = b olur. Eer k1 0 ise, blme algoritmasn b ve
k1 iin tekrar uygularsak,
b = c2k1 + k2 , 0 k2 < k1
olacak ekilde c2 , k2 Z vardr.
Eer k2 = 0 ise, yukardaki sonuca gre,
EBOB(a, b) = EBOB(b, k1) = k1 olur.
k2 0 ise ayn ekilde bu ileme, en son admda sfr kalann buluncaya kadar,
devam ederiz.
Bu ilem, b > k1 > k2 > 0 olduundan, belli bir admda son bulmak zorun-
Bilgi Notu
dadr. Bu ilem (n + 1). admda son buluyorsa ve sfrdan farkl en son kalan kn ise
a, b Z iin EBOB(a, b) = EBOB(b, k1) = = EBOB(kn 1, kn) = EBOB(kn, 0) = kn
EBOB(a, b) = EBOB(a, a b)
olur.
= EBOB(a, a + b)
nceden grdmz gibi,
d = EBOB(a, b) = ax + by
olacak ekilde x ve y tam saylarnn var olduunu biliyoruz. Fakat, buraya kadar
bu tam saylarn genel durumda nasl bulunabileceinden sz etmedik.
klit algoritmasna gre a, b Z iin, blme algoritmasnn uygun ekilde tekrar
tekrar uygulanmasyla d = EBOB(a, b) tam saysn bulabiliriz.
klit algoritmasnn bunun yannda baka bir yarar daha vardr.
klit algoritmas yardmyla
kn = EBOB(a, b) = ax + by
olacak ekilde x ve y tam saylar bulabiliriz.
imdi, bu algoritmann sz ettiimiz faydalarn gsteren rnekleri inceleyelim.
2
EBOB(119, 272) = 119x + 272y
olacak ekilde x ve y tam saylar bulalm.

Blnebilme
klit algoritmasna gre,

272 = 2 119 + 34
119 = 3 34 + 17
34 = 2 17 + 0
olduundan,
EBOB(119, 272) = 17
olur.
Bunun yannda, ikinci eitlik yardmyla 17 tam saysn
17 = 119 3 34
eklinde yazabiliriz. Birinci eitlikten
34 = 272 2 119
olduundan,
17 = 119 3 (272 2 119) = 7 119 + (3) 272
olur, yani
EBOB(119, 272) = 17 = 119 7 + 272 (3)
eitliini elde ederiz. Grld gibi, u = 7 , v = 3 ve her k tam says iin
17 = 119u + 272v = 119u + 272v + 119 272 k 119 272 k
= 119(u + 272k) + 272(v 119k)
olur. Buna gre,
x = 7 + 272k ve y = 3 119k
iin
17 = 119x + 272y
olur. Sonu olarak,
EBOB(119, 272) = 119x + 272y
olacak ekilde sonsuz sayda x ve y tam saylarnn var olduu grlr.
rnein, k = 1 , k = 0 ve k = 1 iin
17 = 119 (265) + 272 116 = 119 7 + 272 (3) =119 279 + 272 (122) Bilgi Notu
olur. a sfrdan farkl bir tam say ve n Z

ise
EBOB(a, na) = a

2.1
3
a = 1524 ve b = 348 saylarnn en byk ortak blenini bularak
klit algoritmas yardmyla, hem bu saylarn en byk ortak blenini hem de

istee uygun x ve y tam saylarn bulabiliriz. Bunun iin, blme algoritmasn uy-
gun ekilde tekrar tekrar uygulamamz yeterlidir. Buna gre,
1524 = 4 348 + 132
348 = 2 132 + 84
132 = 1 84 + 48
84 = 1 48 + 36
48 = 1 36 + 12
36 = 3 12 + 0
olduundan EBOB(1524, 348) = 12 olur. Son eitlikten geriye doru hareket ederek,
12 = 48 1 36 = 48 1 (84 1 48) = (1) 84 + 2 48 = (1) 84 + 2 (132 1 84)
= 2 132 + (3) 84
= 2 132 + (3) (348 2 132)
= (3) 348 + 8 132
= (3) 348 + 8 (1524 4 348)
= 1524 8 + 348 (35)
elde ederiz. Grld gibi, x = 8 ve y = 35 iin
EBOB(1524, 348) = 12 = 1524x + 348y
olur.
4
a = 443 ve b = 99 saylarnn en byk ortak blenini bularak
1 = ax + by
klit algoritmasna gre,

443 = 4 99 + 47
99 = 2 47+5
47 = 9 5 + 2
5=22+1
2=21+0
olduundan, EBOB(443, 99) = 1 olur.

Blnebilme
Grld gibi,
1 = 5 2 2 = 5 2 (47 9 5) = (2) 47 + 19 5 = (2) 47 + 19 (99 2 47)
= 19 99 + (40) 47
= 19 99 + (40) (443 4 99)
= 443 (40) + 99 179
olur.
Burada, x = 40 ve y = 179 iin
EBOB(443, 99) = 1 = 443x + 99y
elde edilir.
Bilgi Notu
5
Her n Z+ iin, 9n + 4 ve 2n + 1 tam saylarnn aralarnda asal olduunu gs- a, b, k Z ve k 0 ise,
terelim. EBOB(ka, kb) = |k| EBOB(a, b)
Her n 1 tam says iin, 9n + 4 > 2n + 1 olur. Buna gre,

9n + 4 = 4 (2n + 1) + n , 0 < n < 2n + 1
2n + 1 = 2 n + 1 , 0 < 1 < n
n=n1+0
olduu iin,
EBOB(9n + 4 , 2n + 1) = 1
olur. Aslnda,
(9n + 4) (2) + (2n + 1) 9 = 1
olduundan, 9n + 4 ve 2n + 1 tam saylarnn en byk ortak bleni 1 olur.
Sra Sizde
1. a = 9677 ve b = 883 saylarnn en byk ortak blenini bularak
EBOB(a, b) = ax + by olacak ekilde x ve y tam saylar bulunuz.
2. a = 33960 ve b = 6354 saylarnn en byk ortak blenini bularak

EBOB(a, b) = ax + by olacak ekilde x ve y tam saylar bulunuz.
3. Her n Z+ iin, EBOB(8n + 3 , 5n + 2) = 1 olduunu gsteriniz.

2.1
a, b Z iin, klit algoritmas uyguladmzda, elde ettiimiz btn eitlikleri k

ile arparsak aadaki sonucu elde ederiz.
a, b, k Z ve k > 0 ise,
EBOB(ka, kb) = k EBOB(a, b)
6
Yukarda verdiimiz zellii kullanarak, EBOB(12, 72) ve EBOB(18, 60) deerle-
rini bulalm.
EBOB(12, 72) = 2 EBOB(6, 36) = 2 6 EBOB(1, 6) = 12 1 = 12

EBOB(18, 60) = EBOB(6 3, 6 10) = 6 EBOB(3, 10) = 6 1 = 6
Aslnda, herhangi bir a ve b tam say ifti
a = dm , b = dn , EBOB(m, n) = 1
Bilgi Notu eklinde yazlabileceinden
Her a Z+ iin,
EBOB(a, b) = EBOB(dm, dn) = d EBOB(m, n) = d 1 = d
EBOB(a, a + 2) = 1 olur.
ya da
EBOB(a, a + 2) = 2
En Kk Ortak Kat
imdi iki pozitif tam saynn en kk ortak katn (EKOK) bulmay hatrlayalm ve
EBOB ile EKOK arasndaki ilikiyi inceleyelim.
ki tam saynn en byk ortak blenini tanmladmz gibi, bu saylarn en kk
ortak katn da tanmlayabiliriz.
a ve b sfrdan farkl tam saylar olsun. Eer c Z iin,

a|c ve b|c
ise c tam says a ve b saylarnn bir ortak kat olarak adlandrlr. a ve b nin
pozitif ortak katlarnn en k, bu saylarn en kk ortak kat olarak ad-
landrlr ve
EKOK(a, b)
olarak gsterilir.
Sfrdan farkl a ve b tam saylarnn en kk ortak kat her zaman vardr. Ayrca,
1 EKOK(a, b) |ab| ve EKOK(a, b)|ab.

Blnebilme
7
Bilgi Notu
17 ile 10, 13 ile 5, 25 ile 4 ve 18 ile 30un en kk ortak katlarn bulalm.
Her a Z+ iin,
EKOK(1, a) = EKOK(a, 1) = a
EKOK(17, 10) = 170 , EKOK(13, 5) = 65 , EKOK(25, 4) = 100

EKOK(18, 30) = EKOK(18, 30) = EKOK(18, 30) = EKOK(18, 30) = 90
a ve b pozitif tam saylarnn en kk ortak katn, bu saylar asal arpanlar-

na ayrarak bulabiliriz. Bunun iin,
Bilgi Notu
Her iki say ayn asal saylarn kuvvetlerinin arpm olarak yazlr,
Sfrdan farkl a ve b tam saylar-
Eer bir p asal says iin pm | a , pn | b ve m n ise pn nn en kk ortak kat aadaki
zellikleri salayan bir m pozitif
EKOK(a, b)nin arpan olarak alnr; m > n ise pm EKOK(a, b)nin arpan ola-
tam saysdr.
rak alnr.
a|m ve b|m
Sonu olarak, EKOK(a, b) bu ekildeki ortak asal saylarn belirtilen kuvvetle- c Z iin a|c ve b|c ise, mc
rinin arpm olarak bulunabilir.
8
m = 22 33 54 73 ve n = 25 32 54 112
saylar iin EKOK(m, n) deerini bulalm.
m = 22 33 54 73 110 ve n = 25 32 54 70 112
olarak yazlabilir. Buna gre,
EKOK(m, n) = 25 33 54 73 112
olur.
ki tam saynn en byk ortak bleni ve en kk ortak kat arasnda bir iliki vardr.
Bu iliki yardmyla, her a, b Z+ iin EBOB(a, b) veya EKOK(a, b) den biri bulunduk-
tan sonra, dieri kolayca bulunabilir. Bu zellik her iki tam saynn nceden belirttii-
miz ekilde ayn asal saylarn kuvvetlerinin arpm olarak yazlmasndan elde edilir.
Her a, b Z+ iin,
EBOB(a, b) EKOK(a, b) = a b

2.1
Grld gibi, a ve b aralarnda asal pozitif tam saylar ise EBOB(a, b) = 1 oldu-
Bilgi Notu undan,
EBOB(a, b) EKOK(a, b) = 1 EKOK(a, b) = EKOK(a, b) = a b
Her a, b Z+ iin,
EKOK(a, ab) = EKOK(b, ab) = a b
olur.
9
Aada verilen her say iftinin en kk ortak katn bulunuz.
1. a = 443 b = 99
2. a = 1524 b = 348
3. a = 119 b = 272
1. EBOB(443, 99) = 1 olduunu bulmutuk. Buna gre,
EKOK (443, 99) = c m = 43857

443 99

1
Bilgi Notu olur.
a, m, n Z+ ve m n ise,
2. EBOB(1524, 348) = 12 olduunu bulmutuk. Dolaysyla,
EBOB(am, an) = am
EKOK(am, an) = an 1524 348
EKOK (1524, 348) = = 44196
12
olur.
3. EBOB(119, 272) = 17 olduunu bulmutuk. Sonu olarak,

119 272
EKOK (119, 272) = = 1904
17
olur.
ki tam saynn en byk ortak blenini ve en kk ortak katn tanmladmz

gibi, benzer olarak veya daha fazla tam saynn da en byk ortak blenini ve en
kk ortak katn tanmlayabiliriz.
Bilgi Notu rnein,

EBOB(21, 33, 66) = 3
a, b, c sfrdan farkl tam saylar ise
EBOB(a, b, c) EBOB(21, 12, 143) = 1
aadaki zellikleri salayan d EBOB(6, 14, 21) = 1
pozitif tam says olarak tanmlanr.
d|a, d|b ve d|c Grdmz gibi, tam saynn en byk ortak bleni 1 olsa bile bu saylar
e Z iin e|a, e|b ve e|c ise, e|d.
iftler olarak aralarnda asal olmayabilir.

Blnebilme
10
Sacide hanm, misafirleri iin 16 muz, 16 elma, 16 portakal ve 24 eftalinin tama-
mn kullanarak her birinde 4 eit olmak zere meyve tabaklar hazrlayacaktr.
Her tabakta ayn tr meyveden eit sayda olduuna gre, Sacide hanmn en
ok ka meyve taba hazrlayabileceini ve bu durumda bir tabakta ka meyve
olacan bulalm.
Bir meyve trnden her tabakta ayn sayda meyve bulunmas gerektii iin, ha-
zrlanan meyve taba says en fazla
EBOB(16, 16, 16, 24) = 8
olacaktr. Her bir tabakta da 2'si muz, 2'si elma, 2'si portakal ve 3' eftali olmak
zere toplam 9 meyve olacaktr. Bu sayy, toplam meyve saysn tabak saysna
blerek de bulabiliriz.
11 Bilgi Notu
p, r, s ve t farkl asal saylar ve p ve q farkl asal saylar ise
a = p3r4s2 , b = p2r6st EKOK(p, q) = pq
olduuna gre,
EKOK (a, b)
EBOB (a, b)
orann bulalm.
EKOK(a, b) = p3r6s2t ve EBOB(a, b) = p2r4s olduu iin,

EKOK (a, b) p3 r6 s2 t
= 2 4 = pr 2 st
EBOB (a, b) p r s
bulunur.
12
Bilgi Notu
a ve b aralarnda asal tam saylar ve
Her a, b, n Z+ iin,
EBOB(a, b) EKOK(a, b) = 120
EBOB(na, nb) = n EBOB(a, b)
olduuna gre, a + b toplamnn alabilecei en kk deeri bulalm. EKOK(na, nb) = n EKOK(a, b)

2.1
a ve b aralarnda asal tam saylar ise EBOB(a, b) = 1 olur. Buna gre,
EBOB(a, b) EKOK(a, b) = a b
olduundan,
EKOK(a, b) = a b = 120 = 23 3 5
olur. Buradan, arpmlar 120 olan aralarnda asal tam say iftlerinin
(1, 120), (8, 15), (3, 40), (5, 24)
olduu grlr. Bunlar arasnda toplam en kk olan (8, 15) ikilisidir.
Sonu olarak, a + b toplamnn en kk deeri 8 + 15 = 23 bulunur.
Sra Sizde
1. m ve n farkl pozitif tam saylar ve
EBOB(m, n) = 15
olduuna gre, m + n toplamnn en kk deerini bulunuz.
2. a, b Z iin EBOB(a, b) = p bir asal say ise,

EBOB(a2, b2) EBOB(a3, b2) EBOB(a, b2)
EKOK(a2, b2) EKOK(a3, b2) EKOK(a, b2)
deerlerini bulunuz.
3. a ve b pozitif tam saylar iin,

EBOB(a, b) = 10 ve EKOK(a, b) = 120
olduuna gre, a + b toplamnn alabilecei deerleri bulunuz.
4. a ve b aralarnda asal iki pozitif tam saydr.

80
EKOK(a, b) = 120 ve a + = 25
b
olduuna gre, a katr?

2.1.2 Tam Saylarda klit Algoritmas
BLGMZ DEERLENDRELM
1. ki pozitif doal saynn arpm 9600, en 6. A = B C + 18

byk ortak bleni 40 tr. B = 18 D + 3
Buna gre, bu saylarn en kk ortak kat E=3F
katr?
A, B, C, D, E ve F pozitif tam saylar olmak
zere, yukardaki ilemde A ile B saylarnn en
byk ortak bleni klit algoritmas kullanla-
2. a = 3! + 4! rak bulunmutur.
b = 4! + 5! Buna gre, EBOB(A, B) + E toplam katr?
ekok (a, b)
olduuna gre, katr?
ebob (a, b)
7. Aada verilen her say iftinin en byk
ortak blenini klit algoritmas kullanarak
3. m ve n birbirinden farkl asal saylar olmak bulunuz.
zere
a) 731 ile 141
a = m2 . n2
b) 3003 ile 55
a = m5 n
c) 513 ile 247
ekok (a, b)
olduuna gre, katr?
ebob (a, b)
8. 712 ve 75 saylarnn aralarnda asal olduunu

klit algoritmas kullanarak gsteriniz.
4. a ve b doal saylar iin a = 5b ve
EBOB(a, b) + EKOK(a, b) = 300 olduuna gre,
a b katr?
9. n bir pozitif tam say olmak zere,
20n + 4
kesrinin sadelemediini gsteriniz.
4n + 1
5. 348 = 54 6 + A
B=A2+6 10. Aadaki eitliklerde x tam saysn bulunuz.
A=CD
a) EBOB(150, 20) = 150 1 + 20 x
Yukarda, 348 ve 54 saylarnn en byk ortak
b) EBOB(770, 33) = 770 x + 33 (23)
bleni klit algoritmas kullanlarak bulun-
mutur.
Buna gre, 11. Aadaki eitlikleri salayan bir (x, y) tam say
ifti bulunuz.
a) A + B katr?
a) EBOB(72, 21) = 72x + 21y
b) C + D katr?
b) EBOB(675, 235) = 675x +235y
c) EBOB(348, 54) katr?

Blm 2. 1 Blnebilme
BLM DEERLENDRME
1. Bir blme ileminde blnen blenden 10 6. Aadaki tabloda I. stunda verilen drt
fazladr. Bu ilemde blm 4 ve kalan 1 ise, basamakl saylarn her biri iin a nn alaca
blnen say katr? deerleri II. stundan bularak eletiriniz.
I II
34a4 says 4 ile blnebil-

A) K) {2}
2. Yandaki blme ileminde a mektedir.
a b2
ve b birer pozitif tam say 237a says 6 ile blnebil-
6 B) L) {5}
olduuna gre, a nn en mektedir.
10 kk deeri katr? 7a5b ift says 15 ile bl-
C) M) {0, 2, 4, 6, 8}
nebilmektedir.
a32b saysnn 10 ile bl-
) mnden kalan 2 dir. Bu say N) {0, 6}
9 ile blnebilmektedir.
3. x 4y 3 Yandaki blme ilemin-
52a8 says 11 ile blnebil-
de x ve y birer pozitif D) P) {0, 3, 6, 9}
14 mektedir.
tam say olduuna gre,
y+3 x yerine gelebilecek en
kk tam say deerini
bulunuz. 7. Be basamakl 5a14a says 12 ile blnebildi-
ine gre, a katr?
4. A saysnn 4 ile blmnden elde edilen

blm B kalan 2, B saysnn 3 ile blmnden 8. Be basamakl 5ab21 saysnn 9 ile blmn-
elde edilen kalan 1 dir. den kalan 2 ise alt basamakl 3a5b42 says-
Buna gre, A saysnn 12 ile blmnden nn 9 ile blmnden kalan katr?
kalan katr?
9. Drt basamakl 1a3b says 18 ile blne-

5. bildiine gre a nn alabilecei deerlerin
A B+1 B C2 toplamn bulunuz.
3 4
2 1
Yukardaki blme ilemlerine gre, A nn C
10. 4m2n saysnn 30 ile blmnden kalan 13
trnden deerini bulunuz.
ise, m + n toplamnn alabilecei en byk
deeri bulunuz.

Blm 2. 1 Blnebilme
BLM DEERLENDRME
11. a ve b pozitif tam saylarnn en byk ortak 16. Aadaki her bir say iftinin en byk ortak
bleni d dir. blenini klit algoritmas kullanarak bulunuz.
Buna gre, aadaki ifadelerden doru a) 230 ve 391
olanlarn yanna D, yanl olanlarn yanna Y
b) 783 ve 327
yaznz.
d, 3a + 2b yi bler
d, 101 a b yi bler
d2, a2 + b2 yi bler 17. Aadaki eitlikleri salayan bir (x, y) tam say
ifti bulunuz.
d, 5a b + 6 y bler
a+b a) EBOB(35, 15) = 35x + 15y
d, yi bler
d b) EBOB(103, 41) = 103x + 41y
12. 51x + 68y = EBOB(51, 68) eklinde denklemi

verilen dorunun x eksenini kestii noktann
apsisinin y eksenini kestii noktann ordinat- 18. Aada 96 ve 20'nin en byk ortak bleni
na oran katr? klit algoritmas kullanlarak bulunmutur.
Buna gre, eksik adm tamamlaynz.
96 = 20 4 + 16
13. a ve b pozitif tam saylar iin EBOB(a, b) = 7 ise ..
a) EBOB(24a, 32b) katr? 16 = 4 4 + 0
b) EBOB(5a, 2ab) katr?
19. n pozitif bir tam say olmak zere, 2n + 13

14. EKOK(A, B) + EBOB(A, B) = 180 ve ve n + 6 saylarnn aralarnda asal olduunu
5 A = 7 B olduuna gre, A B fark katr? klit algoritmas kullanarak gsteriniz.
15. A pozitif tam say olmak zere,

20. 20n 15 saysnn 70 tane pozitif tam say
EBOB(A, A + 5) = 5 ve
bleni varsa n katr?
EKOK(A, A + 5) = 60
olduuna gre, A katr?

nite
2
2. Blm 2.2 Modler Aritmetikte lemler
Giri
Bu blm sonunda; Verilen bir tam saynn baka bir tam sayya blnebildiini anlayabilmek iin
modler aritmetik, kalan aritmetii veya denklikler aritmetii, kullanlabilir.
Modler aritmetikle ilgili temel
zellikleri ve bu zelliklerin baz Modler aritmetiin temelinde, tam saylar kmesini belirli ortak zellikleri
uygulamalarn salayan alt kmelere ayrma dncesi vardr. Burada, benzer zellikteki tam
renmi olacaz. saylar denk olarak alglanr.
Temel Kavramlar
Modler Aritmetik
Modler aritmetikteki, bir kmeyi farkl ortak zellikleri salayan alt kmelere
ayrma dncesini gnlk hayatta farkl alanlarda kullanmaktayz.
Tarlamzn farkl ksmlarna farkl trde aalar dikmek, balk havuzumuzun
farkl blmlerinde deiik trde balklar beslemek, kitaplmzn farkl rafla-
rna farkl alanlarda kitaplar dizmek, bir park sslerken belirli blmeleri ayn
tr ieklerle sslemek, bir futbol sahasn farkl renklerde blgelere ayrmak
gibi ilemlerin temelinde bir kmeyi farkl ortak zelliklere sahip alt kmelere
ayrma dncesi vardr.
Modler aritmetiin baka bir kullanm alan da saatlerdir. leden sonra saat
13:57 yerine 1:57 diyerek aslnda 13 tam saysnn 12 ile blmnden kalan
bulmaktayz. Saat 23:59 yerine 11:59 dediimizde, nce 23 tam saysnn 12 ile
blmnden kalan hesaplamaktayz.

Modler Aritmetikte lemler
2.2.1 Modler Aritmetikle lgili Temel zellikler ve

Uygulamalar
Modler aritmetik, bir tam saynn pozitif bir tam sayya blmnden kalan bul-
ma ilemi ile ilikisinden dolay, kalan aritmetii olarak da adlandrlr.
Modler Aritmetikte Denklik ve zellikleri

Aslnda, modler aritmetikte kullandmz mod ilemi blme algoritmasndan
elde edilmitir. Eer bir a tam saysn bir m pozitif tam saysna blersek, blme
algoritmasna gre,
a = bm + k , 0k<m
zelliini salayan sadece birer tane b ve k tam saylar vardr. Burada, k kalan iin
a mod m = k
veya
a / k (mod m)
yazlr ve
a denktir k mod m veya a ve k mod m ye gre denktir
denir. Bundan dolay, modler aritmetik, denklikler aritmetii olarak da adland-
rlr. Grld gibi, burada
a k = bm Hatrlayalm
olduundan, a, b Z , b 0 iin, a = bc olacak
m|(a k) ekilde bir b Z varsa, b|a
olur. rnein,
23 mod 12 = 11 , 89 mod 10 = 9 , 2015 mod 100 = 15
olduu iin
23 / 11 (mod 12) , 89 / 9 (mod 10) , 2015 / 15 (mod 100)
yazlr. Daha genel olarak, iki tam saynn bir pozitif m tam saysna gre denk
olmas aadaki gibi tanmlanr.
a, b, m Z ve m > 0 olsun. Eer m|(a b) ise, yani bir k tam says iin
a b = km
ise, a ve b tam saylar mod m ye gre denktir denir ve
a / b (mod m)
yazlr.
Burada, eer m(a b) ise a ve b mod m ye gre denk deildir denir ve

a _ b (mod m)
yazlr.
Grld gibi, m =1 durumunda tanm otomatik olarak salanr. Dolaysyla,
bundan sonra m > 1 olarak alacaz.

2.2
1
73 / 23 (mod 5)
103 / 4 (mod 9)
12 / 38 (mod 10)
223 _ 100 (mod 7)
olduunu grelim.
73 23 = 50 = 10 5 olduundan, 73 / 23 (mod 5)
103 / 4 (mod 9) nk 103 4 = 99 = 11 9
12 38 = 50 = (5) 10 olduu iin, 12 / 38 (mod 10)
223 100 = 123 = 3 41 ve 7 123. Buna gre, 223 _ 100 (mod 7).
imdi, modler aritmetikle ilgili temel zellikleri detayl bir ekilde inceleyelim.
Bilgi Notu a, b, m Z ve m > 0 olsun. Eer

a / b (mod m)
a, b, d Z iin
d|a, d|b d|(a b) ise m|(a b) olduundan bir k tam says vardr ve a b tam says
a b = km
eklinde yazlr. Blme algoritmasna gre,
b = cm + r , 0 r < m
olacak ekilde sadece birer tane c ve r tam saylar vardr, yani b / r (mod m).
Sonu olarak,
a = b + km = (cm + r) + km = (c + k)m + r
olduu iin, a tam saysnn m ile blmnden kalan da r olur, yani a / r (mod m).
Dier taraftan, blme algoritmasna gre a ve b tam saylarnn m ile blmn-
den kalan r ise
a = dm + r , b = em + r , 0 r < m
zelliini salayan d ve e tam saylar vardr. Dolaysyla,
a b = (d e)m
olduu iin m|(a b), yani
a / b (mod m)
elde edilir.

Bu sonucu aadaki ekilde ifade edebiliriz.
a, b, m Z ve m > 0 ise
a / b (mod m) a / r (mod m) , b / r (mod m) , 0 r < m
2
Yukardaki sonucu kullanarak,
a) 73 / 60 (mod 7) b) 52 / 102 (mod 5)
olduunu grelim.
a) 73 = (11) 7 + 4 ve 60 = 8 7 + 4 olduu iin 73 / 60 (mod 7).

b) 52 = 5 10 + 2 ve 102 = 20 5 + 2 olduundan 52 / 102 (mod 5).
Bilgi Notu
a Z ve m > 1 ise blme algoritmasna gre,
a, b, m ve r tam saylar olmak zere,
a = bm + k , 0 k < m
a = bm + k , 0k<m
yazdmz zaman k tam says ifadesinde a nn m ile blmnden
K = {0, 1, , m 1} kalan k dir. Bu durum,
kmesinin elemandr. Yani, her a tam says iin k / a (mod m)

olarak gsterilir.
a / k (mod m)
ve k tam says K kmesinde yer alr.
imdi, modler aritmetikte baz nemli zelliklere gz atalm. Aslnda, denklik
iin verdiimiz toplama ve arpma zellikleri, eitlikteki benzer zelliklerin denk-
lik zerine uyarlanmasndan elde edilmitir.
a, b, c, d, m Z ve m > 1 iin aadaki zellikler dorudur:
1. a / b (mod m) ve b / c (mod m) ise, a / c (mod m) Uyar
2. a / b (mod m) ve c / d (mod m) ise, a, b, c, d Z ve m Z+ iin

a + c / b + d (mod m) (a + b) / (c + d) (mod m)
yerine
3. a / b (mod m) ve c / d (mod m) ise,
a + b / c + d (mod m)
ac / bd (mod m) yazacaz.
zel olarak a / b (mod m) ise, her n Z+ iin, an / bn (mod m) tir.
4. a / b (mod m) ise, a + c / b + c (mod m) ve ac / bc (mod m)

2.2
imdi, yukardaki baz zelliklerin doruluunu gsterelim.
3
a, b, c, d, m Z ve m > 1 iin
a / b (mod m) ve c / d (mod m) ise,
I. a + c / b + d (mod m)
II. ac / bd (mod m)
olduunu gsterelim.
Bilgi Notu
Fermat Teoremi
a, b, c, d, m Z ve m > 1 iin
a bir tam say, p bir asal say ve p, a
nn tam bleni deil ise a / b (mod m) ve c / d (mod m) olsun. Buna gre,
p1
a / 1 (mod p). a b = km ve c d = lm
nk
olacak ekilde k ve l tam saylar vardr. Buradan,
a, 2a, 3a, , (p 1)a
tam saylar mod p ye gre ikierli (a + c) (b + d) = (k + l)m,
olarak birbirlerine denk deildir. ac bc = kcm , bc bd = blm ac bd = (kc + bl)m olduundan,
nk
I. a + c / b + d (mod m)
1u<vp1
iin, II. ac / bd (mod m)
va / ua (mod p) va ua = pt, t Z elde edilir.
(v u)a = pt
Son ifadede, pa olduundan Benzer olarak, denkliin tanm kullanlarak, dier zellikler de gsterilebilir.
p|(v u) olmaldr. Bu durum,
(v u) < p olduu iin, bir elikidir.
4
Buna gre,
443 + 798 2015 saysnn 9 ile blmnden kalan bulalm.
{a, 2a, 3a, , (p 1)a}
kmesinin elemanlar mod p ye
gre
1, 2, 3, ...., p 1 443 / 2 (mod9), 798 / 6 (mod 9) ve 2015 / 8 (mod 9) olduundan,
kalanlarn verir. 443 + 798 2015 / 2 + 6 8 / 5 (mod 9) olur.
Sonu olarak,
a 2a 3a (p 1)a
5
/ 1 2 3 (p 1) (mod p)
ap 1(p 1)! / (p 1)! (mod p 5110 tam saysnn 7 ile blmnden kalan bulalm.
ap 1(p 1)! (p 1)! = pk , k Z
(p 1)! (ap 1 1) = pk.
elde edilir. Burada, EBOB(5, 7) = 1 olduundan, Fermat teoremine gre,
p(p 1)! 56 / 1 (mod 7).
olduundan, Buna gre,
p | (ap 1 1) ap 1 / 1 (mod p) 5110 = (56)1852 / 1 25 / 4 (mod 7)
olur.
olduu iin, 5110 saysnn 7 ile blmnden kalan 4 olur.

6
103
47 + 10359 saysnn 3 ile blnebildiini gsterelim.
47 / 1 (mod 3) ve 103 / 1 (mod 3) olduundan,
47103 + 10359 / (1)103 + 159 / 0 (mod 3)
olur. Dolaysyla, 3|(47103 + 10359).
7
12105 saysnn birler basamandaki rakam katr?
Bir tam saynn birler basamandaki rakam bu saynn 10 ile blmnden kalandr.
121 / 2 (mod 10)
122 / 4 (mod 10)
123 / 8 (mod 10)
124 / 6 (mod 10)
125 / 2 (mod 10)
126 / 4 (mod 10)
Burada, kalanlarn periyodik olarak devam ettii grlmektedir. Buna gre,
12105 / (124)26 121 (mod 10) / 6 2 (mod 10) / 2 (mod 10)
olur.

2.2
8
17 + 27 + 37 + + 977 + 987 + 997 + 1007 + 1017
saysnn 4 ile blmnden kalan bulalm.
17 + 27 + 37 + + 497 + 507 + 517 + 527 + + 977 + 987 + 997 + 1007 + 1017

/ 17 + 27 + 37 + + 497 + 507 + (49)7 + (48)7 + +(3)7 + (2)7 + (1)7 + 07 + 17
/ 0 + 507 + 1 / 27 + 1/ 1 (mod 4).
Sra Sizde
1. 9102 saysnn 13 ile blmnden kalan bulunuz.
2. Her n tam says iin, n33 n saysnn 15 ile blnebildiini gsteriniz.
Bilgi Notu
3. x, y Z ve m Z+ olsun. Eer x / y (mod m) ise,
a, b, c, d, m Z ve m > 0 iin,
1. a / a (mod m) EBOB(x, a) = EBOB(y, a)
2. a / 0 (mod m) m|a olduunu gsteriniz.
3. a / b (mod m) b / a (mod m)
4. x, y Z ve p bir asal ay olsun.

p | a k , her 1 r p 1 iin,
p
r
olduunu kullanarak
(x + y)p / xp + yp (mod p)
olduunu gsteriniz.
5. a ve b tam saylar olmak zere,

5 a / 5 b (mod 35) ise
a / b (mod 7) olduunu gsteriniz.
6. p ve q farkl asal saylar ve a bir tam say olmak zere,

a p / b p (mod p q) ise a / b (mod q) olduunu gsteriniz.

2.2.1 - Modler Aritmetikte Denklik ve zellikleri
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki ifadelerden doru olanlarn yanna 8. Bir doktor 4 gnde bir nbet tutmaktadr.
D , yanl olanlarn yanna Y yaznz.
Doktor 7. nbetini sal gn tutarsa 17. nbe-
a) 1272 / 1 (mod3) tini hangi gn tutar?
b) 183 / 3 (mod5)
c) 724 / 4 (mod9)
9. Bir trafik lambasnda srasyla 45 saniye
) 83 / 6 (mod7) krmz, 10 saniye sar ve 75 saniye de yeil k
yanmaktadr.
2. Aadaki ifadelerin her birinde denklii sa- Buna gre, krmz n yand andan itiba-
layan en byk iki basamakl A doal saysn ren 90 dakika sonra hangi k yanar?
bulunuz.
a) A / 2 (mod11) b) A / 4 (mod7)
10. 62002 saysnn 9 ile blmnden kalan katr?
c) A / 3 (mod5)
3. 53 / 3 (mod a) olduuna gre, a nn alabile-

11. Aadaki her bir denklemi salayan en kk
cei ka farkl pozitif tam say deeri vardr?
x doal saysn bulunuz.
a) (2014)2014 / x (mod 5)
4. x / 1 (mod7)
b) (2012)101 / x (mod 3)
x / 1 (mod5)
c) (2008)2014 / x (mod 10)
Yukardaki denklikleri salayan en kk iki
) (222)100 / x (mod 8)
basamakl x doal saysn bulunuz.
5. Bugn gnlerden Perembe olduuna gre,

12. 32005 + 72005 / x (mod 9) ise, x yerine gelebile-
201 gn sonra hangi gndr?
cek en kk doal say katr?
6. Emine Teyze bahar aylarnda doan kuzulara

periyodik olarak srasyla Kvrck, Knal, Sr- 13. (2009)x / 1 (mod 3) ise x yerine gelebilecek
meli ve Ufaklk ismini vermektedir. en byk iki basamakl doal say katr?
Buna gre, 105. srada doan kuzunun ismi
ne olur?
14. 134k + 2 / x (mod 7) denkliinde k Z olduu-
na gre, x yerine yazlabilecek en byk iki
7. 8 gnde bir nbet tutan bir asker ilk nbetini
basamakl doal say katr?
aramba gn tutarsa 21. nbetini hangi
gn tutar?

2.2
Modler aritmetik yardmyla tam saylarda blnebilme kurallar

Her m pozitif tam says, dolaysyla da btn tam saylar, zmleme yaplarak
10 tam saysnn kuvvetlerine gre yazlabilir. Yani, her (n + 1) basamakl
m = anan 1 a2a1a0
pozitif tam says
m = an 10n + an 1 10n 1 + + a2 102 + a1 10 + a0
eklinde yazlabilir.
9
98, 974, 8573, 63982 ve 443253 tam saylarn 10un kuvvetlerine gre zm-
leyelim.
98 = 9 10 + 8
974 = 9 102 + 7 10 + 4
8573 = 8 103 + 5 102 + 7 10 + 3
63982 = 6 104 + 3 103 + 9 102 + 8 10 + 2
443253 = 4 105 + 4 104 + 3 103 + 2 102 + 5 10 + 3
Aslnda, tam saylarda nceden grdmz baz blnebilme kurallar tam sa-
ylarn 10un kuvvetlerine gre zmlenmesinden elde edilir. imdi, bunu r-
neklerle grelim.
Bilgi Notu
m = anan 1 a2a1a0 pozitif tam says 10un kuvvetlerine gre
Her m pozitif tam says bir b > 1
tam saysnn kuvvetlerine gre
m = an 10n + an 1 10n 1 + + a2 102 + a1 10 + a0
m = an bn + an 1 bn 1 + + eklinde yazlsn. Buna gre,
a2 b2 + a1 b + a0 , 0 ak b 1
10 / 0 (mod 2)
olarak tek ekilde yazlabilir.
rnein, 10 / 1 (mod 3)
5 4 3 2 1 0
63 = 2 + 2 + 2 + 2 + 2 + 2
t 2 iin, 10t / 0 (mod 4)
Tam saylarn 2nin kuvvetlerine
gre yazlmas, bilgisayar prog- 10 / 0 (mod 5)
ramlarnn algoritmalar iin hayati
nem tamaktadr. 10 / 1 (mod 9)
10 / 1 (mod 11)
olduundan,
m / a0 (mod 2)
0000

m / an + an 1 + + a1 + a0 (mod 3)
m / a1a0 (mod 4)
m / a0 (mod 5)
m / an + an 1 + + a1 + a0 (mod 9)
m / a0 a1 + a2 + an(1)n (mod 11)
elde edilir. Burada, m nin 2, 3, 4, 5, 9 ve 11 ile blmnden kalanlar srasyla yukarda-

ki denkliklerin sa taraflarndaki saylarn 2, 3, 4, 5, 9 ve 11 ile blmnden kalanlardr.
Sonu olarak,
2|m 2|a0 , yani a0 {0, 2, 4, 6, 8}
3|m 3|(an + an 1 + + a1 + a0)
4|m 4|a1a0
5|m 5|a0 , yani a0 {0, 5}
9|m 9|(an + an 1 + + a1 + a0)
11|m 11|(a0 a1 + a2 + an(1)n)
elde edilir. Siz de buna benzer blnebilme kurallar bulabilirsiniz.
10
m = 2014443253 saysnn 2, 3, 4, 5, 9 ve 11 ile blmnden kalanlar bulalm.
m nin birler basama olan 3 iin,

3 / 1 (mod 2) olduundan, m nin 2 ile blmnden kalan 1,
3 / 3 (mod 5) olduundan, m nin 5 ile blmnden kalan 3 olur.
Bilgi Notu
m nin onlar ve birler basamandaki rakamlarn gsterdii 53 says iin
P(x) = anxn + + a1x + a0
53 / 1 (mod 4) olduundan, m nin 4 ile blmnden kalan 1 olur.
katsaylar tam say olan bir poli-
m nin rakamlar toplam olan nom ve a, b, m Z, m > 0 olmak
zere;
T = 2 + 0 + 1 + 4 + 4 + 4 + 3 + 2 + 5 + 3 = 28
a / b (mod m)
iin, ise
T / 1 (mod 3) olduundan, m nin 3 ile blmnden kalan 1, P(a) / P(b) (mod m)
olur.
T / 1 (mod 9) olduundan, m nin 9 ile blmnden kalan 1 olur.
Son olarak,
A = 3 5 + 2 3 + 4 4 + 4 1 + 0 2 = 2 / 9 (mod 11)
olduundan, m nin 11 ile blmnden kalan 9 olur.

2.2
Sra Sizde
1. 8 / 1 (mod 9) olduunu kullanarak, 99999984444 saysnn 9 ile bl-

mnden kalan bulunuz.
2. Bir
m = an 10n + an 1 10n 1 + + a2 102 + a1 10 + a0
pozitif tam says iin,
6|m 6|(4an + 4an 1 + + 4a1 + a0)
olduunu gsteriniz.
3. Pozitif tam saylarda 8 ile blnebilme kuraln bulunuz.
ax / b (mod m) Denkleminin zmleri

m Z+ , a K = {0, 1, , m 1} ve m ile a aralarnda asal, yani
Bilgi Notu EBOB(m, a) = 1
mod m arpma ilemine gre, olsun. Buna gre,

K = {0, 1, , m 1} au + mv = 1
kmesinin m ile aralarnda asal olan
her a K elemannn sadece bir
olacak ekilde u ve v tam saylar vardr. Dolaysyla,
tane b K tersi vardr, yani au + mv / au / 1 (mod m)
a b / 1 (mod m)
olur.
Burada, b = a1 olarak gsterilir.
Sonu olarak,
ax / b (mod m)
denkleminin tam say zmleri
= {ub + mx | x Z}
kmesinin elemanlardr.
a, b Z , m Z+ ve EBOB(a, m) = 1 olsun. Buna gre,

ua / 1 (mod m) , 1 u m 1
olacak ekilde bir u tam says vardr ve
ax / b (mod m)
= {ub + mx | x Z}

11
Bilgi Notu
K = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6}
kmesinin sfrdan farkl her elemannn mod 7 arpma ilemine gre tersini bulalm. p bir asal say ise
K = {0, 1, , p 1}
kmesinin sfrdan farkl her ele-
mannn, mod m arpma ilemine
mod 7 arpma ilemine gre gre, tersi vardr. nk a K ve
1ap1
1 1 / 1 (mod 7) , 2 4 / 1 (mod 7) , 3 5 / 1 (mod 7) , 6 6 / 1 (mod 7)
ise, p bir asal say olduundan,
olduundan, EBOB(a, p) = 1
1 1 1 1 olur.
1 =1, 2 =4, 3 =5, 6 =6
olur.
12
a) 9x / 1 (mod 11)
b) 9x / 6 (mod 11)
denklemlerinin 1 x 10 eklindeki zmlerini bulalm.
9 5 / 1 (mod 11) olduundan,

a) 9x / 1 (mod 11) 5 9 x / 5 1 (mod 11) x / 5 (mod 11)
b) 9x / 6 (mod 11) 5 9 x / 5 6 (mod 11) x / 30 / 8 (mod 11)
olur.
13
7x / 8 (mod 15) denkleminin 1 x 14 eklindeki zmn bulalm.
7 13 / 1 (mod 15) olduundan, K = {0, 1, 2, , 14} kmesinde 7 nin mod 15

Bilgi Notu
arpma ilemine gre tersi 71 = 13 olur.
Sonu olarak, K = {0, 1, 2, , 14}
kmesinin mod 15 arpma ilemine
7x / 8 (mod 15) 7 13 x / 8 13 (mod 15) x / 104 / 14 (mod 15) gre tersi olan elemanlar
olur. 1, 2, 4, 7, 8, 11, 13 ve 14 tr.

2.2
14
23x / 14 (mod 15)
denkleminin tam say zmlerini bulalm.
23 / 8 (mod 15) olduundan, nce K = {0, 1, 2, , 14} kmesinde

8x / 14 (mod 15)
Bilgi Notu
denkleminin zmn bulacaz. K kmesinde 2 8 / 16 / 1 (mod 15) oldu-
m bir asal say ise undan,
K = {0, 1, ..., m 1} 2 8x / 2 14 (mod 15) x / 13 (mod 15)
kmesindeki sfrdan farkl btn bulunur. Sonu olarak,
elemanlarn mod m arpma ilemi-
ne gre tersi vardr. Ancak, m asal 23x / 14 (mod 15)
deilse bu kmede m ile aralarnda denkleminin tam say zmleri
asal olmayan sfrdan farkl bir ele-
= {13 + 15x | x Z} = {, 17, 2, 13, 28, 43, }
mann arpmaya gre tersi yoktur.
15
99x / 447 (mod 443)
denkleminin tam say zmlerini bulalm.
Bilgi Notu
K = {0, 1, 2, , 13}
nceki blmde yaptmz bir rnee gre klit algoritmas kullanarak
gre tersi olan elemanlar
443 (40) + 99 79 = 1
1, 3, 5, 9, 11, 13 tr.
olduunu grmtk.
Buna gre,
443 (40) + 99 79 / 99 79 / 1 (mod 443) ve 447 / 4 (mod 443)
olduundan,
79 99x / 79 4 (mod 443)
yani,
x / 316 (mod 443)
Bilgi Notu olur. Sonu olarak,

99x / 447 (mod 443)
K = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7}
gre tersi olan elemanlar = {316 + 443x | x Z} = {, 570, 127, 316, 759, 1202, }
1, 3, 5, 7 dir. kmesinin elemanlardr.

16
2x + 4 / 2 (mod 5) denkliini salayan en kk x pozitif tam saysn bulalm.
2x + 4 / 2 (mod 5)
2x / 2 (mod 5)
2x / 3 (mod 5)
32x / 33 (mod 5)
6x / 9 (mod 5)
x / 4 (mod 5)
Buna gre x in en kk pozitif tam say deeri 4 olur.
17
7x 3 / x + 1 ( mod 11 ) denkleminin tam say zmlerini bulalm.
7x 3 / x + 1 (mod 11)
7x x / 1 + 3 (mod 11)
6x / 4 (mod 11)
26x / 24 (mod 11)
12 / 8 (mod 11)
x / 8 (mod 11)
olur. Buradan denklemin tam say zmleri
= { 8 + 11x | x Z } = { , 3, 8, 19, 30, }
eklinde bulunur.

2.2
18
5 x / x 1 (mod 7) denklemini salayan en byk x negatif tam saysn bulalm.
5 x / x 1 (mod 7)
x 1 / 5 x (mod 7)
x + x / 5 +1 (mod 7)
2x / 6 (mod 7)
42x / 46 (mod 7)
8x / 24 (mod 7)
x / 3 (mod 7)
olur. Buradan denklemin tam say zmleri
= { 3 + 7x | x Z } = { , 11, 4, 3, 10, 17, }
yleyse denklemi salayan en byk x negatif tam says 4 olur.
Bilgi Notu
19
Alfabemizdeki harfler srasyla
K = {0, 1, 2, , 28} Alfabemizdeki harfler srasyla K = {0, 1, 2, , 28} kmesinin elemanlaryla
kmesinin elemanlaryla
A 0 , B 1 , C 2 , 3 , , V 26 , Y 27 , Z 28
A0, B1, C2, 3
D4, E5, F6, G7 eklinde eleniyor. Bir f: K Z ifreleme fonksiyonu
8 , H 9 , I 10 , 11 f(x) = 2x + 1, 2x + 1 / k (mod 29), k K
J 12 , K 13 , L 14 , M 15
olarak tanmlanyor. Buna gre, MATEMATK kelimesinin ifrelenmi eklini bulalm.
N 16 , O 17 , 18 , P 19
R 20 , S 21 , 22 , T 23
U 24 , 25 , V 26 , Y 27
Z 28
eklinde elenebilir.

MATEMATK kelimesinin harfleri, K kmesinin elemanlaryla srasyla

M 15 , A 0 , T 23 , E 5 , M 15 , A 0 , T 23 , 11 , K 13
eklinde elenir. Buna gre,
f(15) = 31, 31 / 2 (mod 29), 1 C
f(0) = 1, 1 / 1 (mod 29), 1 B
f(23) = 47, 47 / 18 (mod 29), 18
f(5) = 11, 11 / 11 (mod 29), 11
f(0) = 1, 1 / 1 (mod 29), 1 B
f(11) = 23, 23 / 23 (mod 29), 23 T
f(13) = 27, 27 / 27 (mod 29), 27 Y
olduundan, MATEMATK kelimesi CBBBTY eklinde ifrelenir.
Sra Sizde
1. Aadaki denklemlerin tam say zmlerini bulunuz.
5x / 4 (mod 7) 15x / 23 (mod 7) 43x / 52 (mod 12)
2. rnek 19'daki f(x) yerine

g(x) = 3x + 5
fonksiyonunu kullanarak
ALITIIM KADAR ELDE EDERM
mesajnn ifrelenmi eklini bulunuz.

Bu blmde, GeoGebra program kullanarak, bir tam saynn pozitif blenlerinin saysn bulmay, bir
...
tam saynn pozitif blenlerini bulmay, bir tam saynn pozitif bir tam sayya blmnden elde edilen
blm ve kalan bulmay, iki tam saynn en byk ortak blenini ve en kk ortak katn bulmay ve
bir tam sayy asal arpanlarna ayrmay reneceiz.
15 saysnn pozitif blenleri saysn

bulalm.
GeoGebra programn balatnz
ve ilk arayz de otomatik olarak
Bir tam
kan grafik penceresini kapatnz.
saynn pozitif
blenlerinin Arayzdeki menden Grnm
saysn bulma -> CAS a tklaynz.
CAS penceresine, Blenler[15]
yazp giri (Enter) tuuna basnz.
Sonu 4 olarak verilecektir.
15 saysnn pozitif blenlerinin lis-

Bir tam tesini bulalm.
saynn pozitif
CAS penceresine, BlenlerListe-
blenlerinin
si[15] yazp giri tuuna basnz.
listesini
bulma Sonu {1, 3, 5, 15} olarak verile-
cektir.
16 saysnn 3 ile blmnden

Bir tam elde edilen blm ve kalan bu-
saynn pozitif lalm.
bir tam sayya
CAS penceresine, Blm[16, 3]
blmnden
yazp giri tuuna basnz.
elde edilen
blm ve Sonu {5,1} olarak bulunur. Bu-
kalan bulma rada ilk verilen 5 says blm, 1
says da kalandr.

12 ile 15 saylarnn en byk ortak

En az biri bleni bulalm.
sfrdan CAS penceresine, EBOB[12,15]
farkl iki tam yazp giri tuuna basnz.
saynn en
byk ortak Cevap, 3 olarak bulunur.
blenini Not: 2 den fazla tam saynn en b-
bulma yk ortak bleni de benzer ekilde
bulunabilir.
12 ile 15 tam saylarnn en kk or-

En az biri tak katn bulalm.
sfrdan CAS penceresine, EKOK[12,15] ya-
farkl iki tam zp giri tuuna basnz.
saynn en
kk ortak Sonu, 60 olarak verilecektir.
blenini Not: 2 den fazla tam saynn en k-
bulma k ortak kat da benzer ekilde bu-
lunabilir.
42 saysnn asal arpanlarn bulalm.

Bir tam
sayy asal CAS penceresine, Asalarpan-
arpanlarna lar[42] yazp giri tuuna basnz.
ayrma
Sonu {2, 3, 7} dir.

2.2.1 - ax / b (mod m) Denkleminin zmleri
BLGMZ DEERLENDRELM
1. x + 5 / 1 (mod 3) denklemini salayan en 6. 2x / 5 (mod 11) denklemini salayan en kk

kk x doal says katr? iki basamakl x tam saysn bulunuz.
2. 2x + 7 / x 2 (mod 7) denklemini salayan en

kk x doal says katr? 7. 3 x / x 1(mod 7) denklemini salayan en
byk x negatif tam says katr?
3. a ve b tam saylar iin a b / 1(mod n) ise b

ye a nn mod n arpma ilemine gre tersi
denir. 8. Aada verilen denklemlerin tam say -
zmlerini bulunuz.
Aadaki boluklar uygun ekilde doldurunuz.
a) 9x 2 / x (mod 5)
a) mod 3 arpma ilemine gre 5 in tersi
. olur.
b) mod 7 arpma ilemine gre 3 n tersi b) 7x 3 / 2x (mod 13)
olur.
c) mod 11 arpma ilemine gre 7 nin tersi
olur.
) mod 5 arpma ilemine gre 7 nin tersi
olur. 9. 8x / 12 (mod 9) denklemini salayan x deer-
leri iin aadakilerden hangileri dorudur?
I. x in en kk pozitif tam say deeri 8 dir.
4. 3x / 2 (mod 5) denklemini salayan en kk II. x in en byk negatif tam say deeri 3 tr.
x pozitif tam saysn bulunuz.
III. x in en byk iki basamakl pozitif tam say
deeri 92 dir.
5. 5x / 3 (mod 7) denklemini salayan en kk IV. x in en byk iki basamakl negatif tam say
iki pozitif x tam saysnn toplamn bulunuz. deeri 12 dir.

Blm 2. 2 Modler Aritmetikte lemler
BLM DEERLENDRME
1. Aadaki denklikleri salayan a pozitif tam 6. 771 saysnn 5 ile blmnden kalan katr?
saylarn bulunuz.
a) 23 / 5 (mod a)
b) 67 / 4 (mod a)
7. 22014 saysnn 7 ile blmnden kalan katr?
c) 129 / 11 (mod a)
8. Aada verilen saylarn birler basamandaki

2. Aadaki verilen denkliklerden doru olan- rakamlar bulunuz.
larn yanna D, yanl olanlarn yanna Y
a) 20142014
yaznz.
b) 441 + 642
a) 87 / 3 (mod 4)
c) n Z+ olmak zere 74n + 2
b) 2222 / 2 (mod 9)
) 2! + 3! + 4! + + 2014!
c) 717 / 5 (mod 11)
) 98 / 7 (mod 7)
d) 43 / 2 (mod 5)
9. 5 x / 2 (mod 3) denklemini salayan en kk
e) 101 / 2 (mod 6)
iki pozitif x tam saysnn toplam katr?
3. 8! / x (mod 5) olduuna gre, x yerine gelebi-

10. x + 9 / 4 (mod 5) denklemini salayan en b-
lecek en kk doal say katr?
yk iki basamakl negatif x tam says katr?
4. 52005 / x (mod 3) olduuna gre, x yerine

11. 3x / 2 (mod 5) denklemini salayan en kk
gelebilecek en kk pozitif tam say katr?
iki basamakl x doal says katr?
5. 3999 / x (mod 5) olduuna gre, x yerine yaz-

12. x / 2 (mod 5)
labilecek en kk pozitif tam say katr?
x / 2 (mod 3)
Yukardaki denklemleri salayan en kk x
doal says katr?

Blm 2. 2 Modler Aritmetikte lemler
BLM DEERLENDRME
13. a ve b tam saylar iin a b / 1(mod n) ise b 18. 4 gnde bir nbet tutan bir doktor ilk nbe-
ye a nn mod n ye gre tersi denir. tini sal gn tutarsa 15. nbetini hangi gn
tutar?
Buna gre, aadaki tabloyu doldurunuz.
mod 5 arpma ilemine gre 3 n tersi

mod 7 arpma ilemine gre 5 in tersi
mod 11 arpma ilemine gre 9 un tersi 19. 5 ayda bir sefere kan bir gemi ilk seferine
mod 12 arpma ilemine gre 7 nin tersi ekim aynda karsa 21. seferine hangi ay
mod 15 arpma ilemine gre 7 nin tersi kar?
14. Aada verilen her bir denklemi salayan en 20. Bir hastann tedavisi iin almas gereken ila-
kk x tam saysn bulunuz. lar ve zamanlar aadaki gibidir. Hasta,
a) 5x / 3 (mod 7) A ilacn 3 gnde bir almaktadr,
b) 41x / 7 (mod 12) B ilacn 2 gnde bir almaktadr,

A ve B ilalarn birlikte ald gnlerde C ilacn
almaktadr.
Hasta bu ilalarn n ilk kez sal gn
alyor. Buna gre,
15. 3, 125 devirli ondalk saysnn virglden son- a) 10. defa ilac birlikte hangi gn alr?
raki 101. basamandaki rakam katr?
b) 15. defa ilac birlikte aldnda A ilacn-
dan ka kez alm olur?
16. BAARIBAARIBAARI..
eklinde devam eden bir dizinin 550. harfi 21. A B C D E F Y Z
nedir?
0 1 2 3 4 5 6 27 28
Alfabemizin harfleri yukardaki gibi saylarla
eleniyor.
17. Bugn gnlerden pazartesi ise 91 gn sonras K = {0, 1, 2, ..., 28} olmak zere f: K Z ifrele-
hangi gn olur? me fonksiyonu
f(x) = 2x + 1 , (2x + 1) / k (mod 29) , k K
eklinde tanmlanyor.
Buna gre, KALEM kelimesinin ifrelenmi
eklini bulunuz.

nite 2. Modler Aritmetik
NTE DEERLENDRME
1. M pozitif bir tam saydr. 4. A, B ve C birer doal saydr.
3M + 11 M2 A B B C
5 7 4
3 3 2
Yukardaki blme ilemine gre M katr? Yukardaki blme ilemlerine gre, A nn

alabilecei en kk deer katr?
A) 6 B) 8 C) 9 D) 12 E) 17
A) 31 B) 57 C) 88 D) 101 E) 121
5. a ve b birer doal saydr.
2. x ve y doal saylar iin 35035 35
x 15 y 20 a
m n b
3 7 Yukardaki blme ilemine gre a + b toplam

katr?
olduuna gre, x y arpmnn 5 ile bl-
mnden kalan katr? A) 11 B) 100 C) 101 D) 1001 E) 1010
A) 0 B) 1 C) 2 D) 3 E) 4
6. 73464 says aadaki saylardan hangisi ile

blnmez?
A) 4 B) 6 C)8 D) 9 E) 12
3. A doal saysnn 11 ile blmnden kalan 5 tir.

Buna gre, aadakilerden hangisi 11 ile tam
blnr? 7. 5 ile blndnde 2 kalann veren iki basa-
makl ka tam say vardr?
A) 4A + 2 B) 3A 1 C) 2A + 3
D) A 2 E) 5A + 2 A) 10 B) 12 C) 14 D) 16 E) 18

NTE DEERLENDRME
8. Drt basamakl A3A4 says 6 ile blne- 48 72

12. m bir pozitif tam say olmak zere; ve
bildiine gre, A nn alabilecei deerlerin m m
toplam katr? ifadeleri birer tam say olduuna gre,
48 72
+ ifadesinin alabilecei en kk
A) 8 B) 11 C) 12 D) 13 E) 15 m m
deer katr?
9. Drt basamakl 5A7B saysnn 10 ile bl- A) 5 B) 8 C) 12 D) 15 E) 18

mnden kalan 7 dir.
Bu saynn 9 ile blnebilmesi iin A ka
olmaldr?
13. A = 3003 25 olduuna gre, A saysnn ka
A) 2 B) 5 C) 7 D) 8 E) 9 tane asal bleni vardr?
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7
10. 3 100 lk bir kat zerindeki baz kareler
boyanarak bir ksm aadaki ekilde gsteri-
len bir desen oluturuluyor.
14. A ve B doal saylar olmak zere, A = 5B dir.
1 2 3 4 5 6 99 100
EKOK(A, B) = 50 olduuna gre, EBOB(A, B)
A
katr?
B
C
A) 5 B) 10 C) 15 D) 25 E) 30
Bu desende A satrnda 3 n tam say katna,
B satrnda 4 n tam say katna, C satrnda 6
nn tam say katna karlk gelen stunlardaki
kareler boyaldr. 15. M ve N ardk iki ift doal saydr.
Buna gre, bu desende yer alan stunlarn EKOK(M, N) = 112 olduuna gre, M + N
ka tanesinde A, B ve C satrlarndaki kareler katr?
boyaldr?
A) 30 B) 36 C) 40 D) 52 E) 60
A) 4 B) 6 C) 8 D) 12 E) 16
11. Be basamakl A3A42 saysnn 11 ile bl- 16. En kk ortak kat 60 olan farkl iki doal
mnden kalan 2 olduuna gre, A katr? saynn toplam en az M, en ok N ise N M
fark katr?
A) 2 B) 3 C) 5 D) 6 E) 9
A) 63 B) 65 C) 73 D) 75 E) 81

NTE DEERLENDRME
17. 21. 72 = 3 20 + 12
20 = 1 12 + 8
A=B1+4
8=42+0
Yukardaki ilemde 72 ve 20 nin en byk
Boyutlar 36 cm, 48 cm ve 60 cm olan dik- ortak bleni klit algoritmas kullanlarak
drtgenler prizmas eklindeki bir pasta, eit bulunmutur.
byklkte ve kp eklinde dilimlere ayrlmak Buna gre, A B katr?
isteniyor.
A) 2 B) 3 C) 4 D) 8 E) 12
Buna gre, en az ka dilim pasta elde edilir?
22. m ve n saylarnn en byk ortak bleni

A) 50 B) 60 C) 72 D) 90 E) 120
(m, n) eklinde gsterildiine gre aadaki-
lerden hangisi yanltr?
18. a, b ve c pozitif tam saylardr.
A) (32, 20) = (20, 8)
A = 4a + 1 = 5b + 2 = 6c + 3 eitliini sala-
B) (80, 25) = (25, 5)
yan en kk basamakl A saysnn rakam-
C) (120, 50) = (50, 20)
lar toplam katr?
D) (140, 80) = (80, 70)
A) 6 B) 8 C) 9 D) 11 E) 15 E) (360, 100) = (100, 60)
23. 6A + 3 = 2 (3A) + 3
19. Dairesel bir pisti koucu srasyla 12, 16
3A = 3 A + 0
ve 20 dakikada bir turlayabiliyor. Koucular
birlikte ayn noktadan ayn ynde komaya A pozitif bir tam say olmak zere, klit algo-
balyor. ritmasna ait yukardaki ilemler verilmitir.
Buna gre, aadakilerden hangisi dorudur?
ilk defa yan yana geldiinde en hzl
koucu kanc turunu tamamlar?
A) EBOB(6A + 3, 3A) = 2
B) EBOB(6A + 3, 3A) = 3
A) 20 B) 18 C) 15 D) 16 E) 12
C) EBOB(6A, 3A) = 2
D) EBOB(2A + 3, 3A) = 1
20. Boyutlar 12 cm ve 15 cm olan dikdrtgen
E) EBOB(6A + 3, A) = 3
eklindeki fayanslar birletirilerek kare eklin-
deki bir zemin denmek isteniyor.
Bu ilem iin en az ka tane fayansa ihtiya 24. EBOB(85, 45) = 85x + 45y eitliini sala-
vardr? yan x ve y tam saylar iin x + y toplam ka
olabilir?
A) 12 B) 15 C) 18 D) 20 E) 30 A) 2 B) 1 C) 2 D) 3 E) 6

NTE DEERLENDRME
25. x ve y birer tam say olmak zere, 31. 2x / 5(mod 7)

EBOB(40,15) = 40x + 15y eitlii salanyorsa denklemini salayan en kk x pozitif tam
x y ka olabilir? says katr?
A) 4 B) 2 C) 5 D) 8 E) 10 A) 6 B) 8 C) 9 D) 12 E) 20
26. 1327 / x (mod 9) denklemini salayan en 32. Bugn perembe ise 115 gn ncesi hangi
kk x doal says katr? gn olur?
A) pazar B) pazartesi C) sal

A) 2 B) 3 C) 4 D) 6 E) 7
D) perembe E) cuma
27. 29 / 5 (mod n) denkliini salayan ka tane n

pozitif tam says vardr? 33. Bir takvimde yln ilk gn sal olursa 3 yl
sonra yln ilk gn hangi gn olur? (1 yl 365
A) 11 B) 10 C) 8 D) 7 E) 6 gn alnacaktr.)
A) cuma B) cumartesi C) pazar

2014
28. 3 saysnn birler basamandaki rakam D) pazartesi E) sal
katr?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 7 E) 9 34.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ...
29. a / 3 (mod 9)
S T A N B U L S ...
a / 3 (mod 5)
N E B O L U N E ...
Yukardaki denklikleri salayan en kk a
doal says katr?
Yukardaki tabloda ilk satra STANBUL, ikinci
satra NEBOLU kelimeleri ayn ekilde devam
A) 18 B) 31 C) 48 D) 98 E) 113
ettirilerek yazlmaktadr.
Buna gre, kanc stunda harfleri ilk kez
30. 2x + 10 / x (mod 5) denklemini salayan en tekrar alt alta gelir?
kk x pozitif tam says katr?
A) 45 B) 49 C) 56 D) 57 E) 59
A) 3 B) 5 C) 7 D) 10 E) 15
1. C 2. B 3. A 4. D 5. D 6. D 7. E 8. C 9. D 10. C 11. E 12. A 13. C 14. B 15. A 16. C 17. B

18. C 19. A 20. D 21. C 22. D 23. B 24. B 25. A 26. C 27. D 28. E 29. C 30. B 31. A 32. B 33. A 34. C

DENKLEM ve ETSZLK SSTEMLER
nite Blm 3.1
3
Dorusal Denklem Sistemlerinin zm
Blm 3.2 kinci Dereceye Dntrlebilen Denklemler
ve Denklem Sistemleri
Blm 3.3 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler
Blm 3.4 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sis-
temleri
Bu nitede Neler
reneceiz?
Dorusal denklem sistemini
Yok etme yntemini
Deiken deitirmeyi
kinci dereceden iki bilinmeyenli denklem
ve denklem sistemini
kinci dereceden bir bilinmeyenli
eitsizlikleri
kinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizlik
sistemlerini
Niin reneceiz?
Dorusal denklem sistemlerini matematik,
mhendislik ve ekonomide problemlerin
zmnde, verileri analiz etmede ve
yorumlamada kullanrz. Birok gerek hayat
problemlerinin verileri, ikinci dereceden
ve hatta daha yksek dereceden denklem
zmlerinin bulunmas sonucunda, bu
problemlerin zlmesi iin nem kazanmtr.
Birok i ve endstriyel uygulamalarda, kr
veya kt gibi baz niceliklerin belirli koullar
altnda en uygun hale getirilmesi gerekebilir.
Bu koullarn ayarlanmas iin bazen dorusal
bazen de ikinci dereceden eitsizlikler
kullanlmaktadr.
N HAZIRLIK
1. (1, 3), (2, 5) ve (1, 4) noktalarnn yerlerini dik koordinat sisteminde belirtiniz.
2. x2 + 1 = 0 denklemini znz.
3. (1, 6) ve (3, 4) noktalarndan geen dorunun denklemini bulunuz.
4. 2x 4 < 0 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.
5. x2 + 3x 4 = 0 denkleminin kklerini bulunuz.
6.
Yandaki ekle gre x ka derecedir?
x
(x20)
7. y = 2x 11 dorusunun x-eksenini kestii noktay bulunuz.

8. y = x 2 dorusunu dik koordinat dzleminde iziniz.
9. 3x 4 0 eitsizliini znz.
10. Kkleri 3 ve 5 olan ikinci derece denklemi oluturunuz.
3
11. y = x 4 dorusunun y-eksenini kestii noktay bulunuz.
2
12. y = 2x + 2 ve y = 2x 5 dorularnn paralel olup olmadklarn belirleyiniz.
13. 3x 9 12 eitsizliini salayan gerek say araln bulunuz.
14. 2x2 + 5x 7 = 0 ikinci derece denkleminin kklerini bulunuz.
15. 2x + y 13 = 0 dorusunun eimini bulunuz.
16. 2x 4 4x 1 eitsizliini znz.
17. 2(x + 3) < 4x 7 eitsizliini salayan x lerin araln bulunuz.
18. x2 8 = 0 denklemini znz.
19. Kkleri 3 5 ve 3 + 5 olan ikinci dereceden denklemi oluturunuz.
20. 3 < 2 x < 1 eitsizliini salayan x lerin araln belirleyiniz.
21. 1< 2x + 3 13 eitsizliini znz.
22. 3x + 8 > 17, 2x + 5 7 eitsizliklerini salayan x deerlerini bulunuz.
23. |x 4| 3 eitsizliini znz.
24. ( 1, 2) ve ( 4, 1) noktalarndan geen dorunun eimini bulunuz.
25. |2x + 1| 3 6 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.
26. Aada verilen noktalarnn 2x 3y 2 eitsizliinin bir zm olup olmadn kontrol ediniz.
a) (0, 0) b) (0, 1) c) (2, 1)
170 nite 3. Denklem ve Eitsizlik Sistemleri

nite
3
3.1 Dorusal Denklem Sistemlerinin zm 1. Blm
Giri
Bu blm sonunda;
x1 Birinci dereceden iki bilinmeyenli

85 araba says/saat
t lineer denklem sistemlerini,
s/saa
say Birinci dereceden bilinmeyenli
raba
120 a lineer denklem sistemlerini
Yok etme metodu ile lineer denk-
x2 45 araba says/saat lem sistemlerinin zmn
x3 renmi olacaz.
x4
70 araba says/saat x5
Hayatn en nemli gereklerinden biri, yaammz nasl kolaylatrabilecei-

mizi ve dnyann hangi lde matematiksel kurallara gre altn ren-
mektir. Matematiksel aralardan biri olarak, dorusal denklem sistemlerinin Temel Kavramlar
gnlk hayatta birok kullanm alan vardr. rnein, tek ynl bir trafik ak-
Dorusal (lineer) denklem sistemi
nn modellemesi iin dorusal denklem sistemi kullanlr.
Yok etme yntemi
Dorusal denklem sistemleri, gnlk hayatmzda karlatmz birok prob-

lemin modellenmesinde ve dolaysyla zmnde kullandmz nemli bir
matematiksel aratr. rnein, i ekonomisi analizinde, belirli bir rnn mik-
tarn ve fiyatn veren iki deiken arasndaki iliki talep fonksiyonu adyla
dorusal bir fonksiyon yardmyla ifade edilmektedir.
nite 3. Denklem ve Eitsizlik Sistemleri 171

Blm Denklem ve Eitsizlik Sistemleri
3.1
Tarihten Notlar
3.1.1 Dorusal Denklem Sistemlerinin zm
Birden fazla bilinmeyen ieren Gnlk hayatta aadaki rnee benzer pek ok problemle karlarz.
denklem sistemlerinin zm
yntemi eski alara kadar 1
dayanr. Bu yntemlerden yok
etme metodu, ilk olarak Alman Bir marketten bir mteri, 3 kg elma ve 2 kg armut iin 8 TL, baka bir mteri 5 kg
matematiki Carl Friedrich elma ve 2 kg armut iin 12 TL demitir. Armut ve elmann sat fiyatlarn bulalm.
Gauss (1777 1855) ve Fransz
matematiki Marie Ennemond
Camille Jordan (1838 1922)
tarafndan kullanlmtr. Problemin kurulumunu u ekilde yapabiliriz.
1 kg elmann x TL den ve
1 kg armudun y TL den satldn kabul edelim.
Buna gre,
3 kg elma ve 2 kg armut iin 3x + 2y = 8 (1)
5 kg elma ve 2 kg armut iin 5x + 2y = 12 (2)
Bylece, problem yukarda (1) ve (2) denklemlerini salayan x ve y leri bulmaya
dnr. (1) ve (2) denklemlerine dorusal denklem sistemi denir. Bu sistemlerin
zmlerine balamadan nce baz temel kavramlar aklayalm.
Hatrlayalm a, b, h R ve a, b her ikisi ayn anda sfr olmamak zere,

Geometrik olarak, katsaylarndan ax + by = h denklemine bir dorusal (lineer) denklem denir. Burada, x ve y
en az biri sfrdan farkl olan her sembollerine bilinmeyen, a ve b saylarna denklemin katsaylar denir.
dorusal denklemin grafiinin
dzlemde bir doru olduunu ha- Buna gre, (1) denklemindeki 3x + 2y = 8 ifadesinde x ve y ler denklemin bilinme-
trlaynz. Dorusal denklemin -
yenleri, 3 ve 2 saylar denklemin katsaylardr.
zmleri, grafik zerindeki noktalara
karlk gelen gerek say ikilileridir.
rnein, 2x + 4y = 8 x0, y0 R olmak zere, ax + by = h denkleminde x yerine x0, y yerine y0
denkleminin zmleri, aadaki yazldnda denklem salanyorsa, yani ax0 + by0 = h oluyorsa, ( x0, y0) sral
dorunun zerindeki noktalara gerek say ikilisine denklemin bir zm denir.
karlk gelen gerek say ikilileridir.
y
Yukarda (1) denkleminde x yerine x = 2 ve y yerine y = 1 yazlrsa,
4
32+21=8
(0,2)
denklemi salanr. Benzer ekilde, (2) denkleminde de x yerine x = 2 ve y yerine
(4,0)
3 3
x y = 1 yazlrsa,
5 2 + 2 1 = 12
denklemi salanr. Buradan, (x0, y0) = (2, 1) sral ikilisi hem (1) hem de (2) lineer
denklemlerinin zmdr.

2
(3, 2) sral ikilisinin 2x + y = 8 dorusal denkleminin bir zm olduunu gs-
terelim.
2x + y = 8 dorusal denkleminde x yerine x = 3 ve y yerine y = 2 yazlrsa,

23+2=8
eitlii salanm olur. Bylece, (3, 2) sral ikilisi 2x + y = 8 dorusal denkleminin
bir zmdr.
Uyar
Sra Sizde Her iki katsays da sfr, sa
taraf sabiti sfrdan farkl olan
c 1, m sral ikilisinin 2x + 4y = 8 dorusal denkleminin bir zm ol-
3 bir dorusal (lineer) denklemin
1.
2 zm yoktur. rnein, 0x + 0y
duunu gsteriniz. = 2 dorusal denklemini salayan
hibir gerek say ikilisi yoktur.
2. Aadaki soru iin bir dorusal denklem sistemi bulunuz ve znz: Bu nedenle, denklemin zm
kmesi bo kmedir.
500 adet izleyici kapasitesine sahip bir sinemada, fiyatlar 8 TL ve 12 TL
olan biletler satlmaktadr. Tm biletlerin satlaca kabul edilirse, bilet Eer hem katsaylar hem
de sa taraf sabiti sfr, yani
satndan 15000 TL gelir elde etmek iin 8 TL ve 12 TL lik biletlerden
0x + 0y = 0 ise, her gerek say iki-
kaar adet satlmas gerekir? lisi, bu denklemin bir zmdr.
Bu durumda, denklemin sonsuz
imdi, birden fazla dorusal denklemin ortak zmn bulmak iin kullanlan sayda zm vardr denir.
dorusal denklem sistemlerini inceleyelim.
a, b, c, d, h, k R olmak zere,
ax + by = h
3 (3)
cx + dy = k
dorusal (lineer) denklem topluluuna iki bilinmeyenli dorusal (lineer) denk-
lem sistemi denir. Burada, x ve y sembollerine bilinmeyen, a, b, c ve d saylarna
denklem sisteminin katsaylar denir.
x ve y sembollerinin yerine r, s, t, u gibi semboller de kullanlr. rnein,

3x + 2y = 1
6x + y = 2
sisteminin bilinmeyenleri x ve y iken,
4r + 2s = 3
4r 5s = 3
sisteminin bilinmeyenleri r ve s dir.

3.1
x0, y0 R olmak zere, hem ax + by = h hem de cx + dy = k denklemini sa-

layan x0 ve y0 reel say ikilisine lineer denklem sisteminin bir zm denir.
Yani,
ax 0 + by 0 = h
cx 0 + dy 0 = k
3
5x + y = 6
(ki bilinmeyen, x ve y, ieren iki denklem)
x - 2y = 10
dorusal denklem sisteminin zmnn (x0, y0) = (2, 4) sral gerek say ikilisi
olduunu gsterelim.
(2, 4) sral ikilisi hem birinci denklemde hem de ikinci denklemde yazlrsa;
5 2 + (4) = 6
2 2 (4) = 10
elde edilir.
Sra Sizde
- x + 2y = - 2
1. 3 denklem sisteminin zmnn (x0, y0) = (2, 2)
- 2x + 5y = - 6
sral ikilisi olduunu gsteriniz.
- y + 2x = 4
2. 3 dorusal denklem sisteminin zmnn (x0, y0) = (2, 0)
x + 2y = 2
sral ikilisi olduunu gsteriniz.
zm kmeleri ayn olan iki denklem sistemine denk sistemler denir.
2x + 3y = 1 2x + 3y = 1
rnein, 3 ve 3 denklem sistemleri denktir nk her
- x + y =-3 5y = - 5
iki sistemin de zm kmesi = {(2, 1)} dir.

Yok etme yntemi
Buraya kadar, verilen bir sral ikilinin bir lineer denklem sisteminin zm olup
olmadn denklemlerde yerine yazarak kontrol ettik. imdi ise verilen bir do-
rusal denklem sisteminin zmn nasl bulacamz inceleyeceiz. Bunun iin
farkl yntemler vardr. Bu yntemlerin banda da yok etme yntemi gelmektedir.
Bu yntemle zm yapabilmek iin verilen sistemi oluturan iki denklemde de

bilinmeyenlerden birinin kat saylar eit olmaldr. Ayn bilinmeyenden birinin kat
saylar eit deilse nce kat saylar eitlenir. ki denklem taraf tarafa toplanarak
veya kartlarak bir bilinmeyenli bir denklem elde edilir. Elde edilen bu bir bilin-
meyenli denklem zlerek bilinmeyen bulunur. Bulunan deer, denklemlerden
herhangi birinde yerine konularak dier bilinmeyen bulunur. Bylece denklem
sisteminin zm olan sral ikilisi bulunmu olur.
Geometrik olarak, her dorusal denklemin grafiinin koordinat dzleminde bir

doru olduunu biliyoruz. Dzlemde iki doru birbirine gre farkl konumda
bulunur:
Kesien dorular Paralel dorular akan dorular
Bir dorusal denklem sisteminin zm kmesini belirlemek iin, o denklem sis-

temindeki dorusal denklemlerin grafikleri ayn dzlem zerinde izilir ve elde
edilen dorularn ortak noktalarna, yani kesiim noktalarna baklr.
Dorular kesiiyorsa, sistemin tek zm vardr.
Dorular paralel ise, denklem sisteminin zm yoktur.
Dorular akk ise, sistemin sonsuz sayda zm vardr.
Aadaki rnek yntemin uygulan hakknda bilgi verecektir. zm dikkatli-

ce inceleyerek, izlenilen yola zellikle dikkat ediniz.
x+y = 5
denklem sistemini yok etme yntemi ile zelim.
-x + y = 1

3.1
y
8
x+y=5
6 Verilen denklem sisteminde x bilinmeyenini yok etmek iin, birinci denklem ile
4 A
ikinci denklemi toplarsak (veya denklemleri taraf tarafa toplarsak)
x+y = 5 x+y = 5
2 & 2
2
0 2
x -x + y = 1 2y = 6
6 4 2 4 6 8 10
2
denklem sistemini elde ederiz.
4
x + y =1 1
6 imdi ikinci denklemin her iki tarafn ile arparsak,
2
ekil 1
x+y = 5
1 4
x+y = 5
1 & 2
Bilgi Notu 2y = 6 y =3
2 2
rnek 4te x bilinmeyeni yerine y sistemi elde edilir. Bylece, y = 3 bulunmu olur. Bulduumuz bu y deerini birin-
bilinmeyeni yok edilerek de zm ci denklemde y yerine yazarsak,
bulunabilir. Ancak, birinci denk-
x+3=5 x=2
lemdeki x bilinmeyeninin iareti
ile ikinci denklemdeki x bilinme- elde edilir. O halde, verilen sistemin zm kmesi ={(2, 3)} olur. ekil 1de sis-
yeninin iaretleri zt olduundan, temdeki doru denklemlerinin izimleri verilmitir. Dorusal denklemler bir nok-
x bilinmeyenini yok etmek daha tada kesitiinden, sistemin tek bir zm vardr.
kolaydr.
5
2x + y = 5
3 denklem sistemini yok etme yntemi ile zelim.
4x + 2y = 8
2x + y = 5 y deikenini yok etmek isteyelim. Birinci denklemin her iki tarafn 2 ile arpa-
y
lm.
2x + y = 5 (- 2) (2x + y) = (- 2) 5
3 & 3
10
8 4x + 2y = 8 4x + 2y = 8
6
- 4x - 2y = - 10
4
& 3
2 4x + 2y = 8
0 x
8 6 4 2
0
2 4 6
denklemleri taraf tarafa toplanrsa
2
- 4x - 2y = - 10
3
4
&
6 2x + y = 4 0x + 0y = - 2
ekil 2 kinci denklemden 0 = 2 bulunur ki bu bir elikidir. O halde verilen denklem

sisteminin zm yoktur. Yani, = dir. ekil 2de sistemde verilen dorularn
grafikleri izilmi olup, grld gibi dorular paraleldir.
6
2x + y = 4
3 denklem sistemini yok etme yntemi ile zelim.
- 6x - 3y = - 12

1
kinci denklemin her iki tarafn ile arpalm.
3
2x + y = 4
4&
2x + y = 4
3
c m (- 6x - 3y) = c m (- 12)
1 1
- 2x - y = - 4
3 3
Birinci ve ikinci denklemleri taraf tarafa toplanrsa
2x + y = 4
& 3
0x + 0y = 0
Bu ilem sonucunda, nc denklem sisteminde, ikinci denklemin yerine, dai-

ma doru olan 0 = 0 eitlii gelmitir. O halde, rnekteki dorusal denklem siste-
minin zm kmesi, 2x + y = 4 dorusal denkleminin zm kmesi ile ayndr.
Bu denklemde y deikenini x cinsinden yazarsak,
y = 4 2x Bilgi Notu
elde edilir. Bu eitlikten, sistemin, her x deeri iin bir zm bulunduu; zm
rnek 6nn zmnde grld
kmesinin sonsuz sayda olduu sonucu ortaya kar. imdi, x = t alp yukarda gibi, zm kmesinin herhangi bir
y iin ikinci denklemden bulduumuz ifadeden y = 4 2t elde ederiz. Bundan elemann gsteren
dolay, bu rnekteki denklem sisteminin zm kmesi, (t, 4 2t), t R
ikililerine, sistemin genel zm
= {(t, 4 2t): t R}
denir.
Bu ifadede grlen t simgesi parametre olarak adlandrlr. Parametreye verilecek

her bir deer iin sistemin bir zel zm bulunur. rnek olarak,
t = 1 iin (x, y) = (t ,4 2t) = ( 1, 4 2( 1)) = (1,6),
t = 0 iin (x, y) = (t, 4 2t) = (0 ,4 2(0)) = (0,4), y

2x + y = 4 10
t = 1 iin (x, y) = (t, 4 2t) = (1, 4 2(1)) = (1,2) 8
6
zel zmleri elde edilir. Bu zel zmlerin her biri verilen denklem sistemini 4
2
salar. ekil 3te de grld gibi, 2x + y = 4 dorusu ile 6x 3y = 12 x
10 8 6 4 2 0 2 4 6 8 10 12
dorusu akktr. Bu durum, sistemin sonsuz zme sahip olduunu gsterir. 2
Yani, 2x + y = 4 dorusunu salayan her (x, y) ikilisi ayn zamanda 6x 3y = 12 4

6
dorusunu da salar.
ekil 3
Sra Sizde
Aadaki denklem sistemlerini yok etme yntemi ile znz.
3x + 2y = 2 2x + y = 1
a) b)
x - 7y = - 30 4x + 2y = 3

3.1
7
renci biletinin 3 TL, tam
biletin ise 4 TL olduu
ehir Tiyatrolar tiyatro biletlerinden 461
Bilet no: 435789-498578 int. kredi ind. adet satan Kerem, toplam-
Oyun: Lks hayat
Sahne: H. Muhsin Erturul da 1624 TL gelir elde
Tarih: Sra/ Koltuk: Tutar:
ediyor. Buna gre, Kerem'in
27/12/2014 15/ 35 3.00 TL - renci satm olduu biletlerden
Gsteri sonuna kadar saklaynz ka tanesinin renci bileti
ve ka tanesininde tam
bilet olduunu bulalm.
x : satlan renci bileti says
y : satlan tam bilet says
Her bir renci bileti 3 TL, her bir tam bilet 4 TL ve bu sattan 1624 TL elde edil-
diine gre,
3x + 4y = 1624
olur. Dier taraftan tiyatro iin 461 tane bilet satldna gre,
x + y = 461
bulunur. Buna gre, dorusal denklem sistemi
3x + 4y = 1624
x + y = 461
olarak yazlr. imdi sistemin zmn bulalm.
kinci denklemi 3 ile arpp birinci denklem ile toplayalm. Bylece, x bilinmeye-
ni yok edilmi olur.
3x + 4y = 1624 3x + 4y = 1624 3x + 4y = 1624

3& 3& 3
x + y = 461 - 3 (x + y = 461) - 3x - 3y = - 1383)
Buradan, y = 241 (satlan tam bilet says)
kinci denklemde y = 241 yazlrsa
x + 241 = 461 x = 220 (satlan renci bilet says)

Birinci dereceden bilinmeyenli dorusal denklem sistemleri

Birinci dereceden 3 bilinmeyenli denklem sistemleri yukarda tanmladmz bi-
rinci dereceden iki bilinmeyenli denklem sistemlerine benzer olarak tanmlanr.
a1, b1, c1, a2, b2, c2, a3, b3, c3, k, l ve m R olmak zere,
a1 x + b1 y + c1 z = k
a2 x + b2 y + c2 z = l
a3 x + b3 y + c3 z = m
dorusal (lineer) denklemler topluluuna birinci dereceden 3 bilinmeyenli
denklem sistemi denir. Burada, x, y ve z sembollerine bilinmeyen, a1, b1, c1,
a2, b2, c2, a3, b3 ve c3 saylarna denklem sisteminin katsaylar denir.
Bilgi Notu
x + y + z = 46 (1)b_b
bb Bilinmeyen sembolleri olarak her
1 b
- y + z = - 1 (2) b` denklem sistemindeki 1. denklemin katsaylar 1, 1 ve zaman x, y ve z kullanmak gerek-
2 bb
b mez. Bazen farkl semboller de
x - 8y - 8z = 1 (3)b
a kullanlabilir. rnein, r, s ve t gibi.
1
1 sa taraf sabiti 46, 2. denklemin katsaylar 0, - ve 1 sa taraf sabiti 1. ve 3.
2
denklemin sa taraf sabiti 1 ve katsaylar ise 1, 8 ve 8 dir.
a1x + b1y + c1z = k denklemi uzayda bir dzlem belirtir. Birinci dereceden bilin-
meyenli bir denklem sisteminin zm iin, iki bilinmeyenli denklem sistemleri-
ne benzer olarak, durum sz konusudur:
Sistemin bir tane (tek) zm vardr.
Sistemin hi zm yoktur.
Sistemin sonsuz zm vardr.
Bu durumlar geometrik olarak aadaki anlamlara gelmektedir.
Tek bir zm Sonsuz zm

Dzlemler bir noktada kesiir. Dzlemler bir doru zerinde kesiir.
Dzlemler bir dzlem zerinde kesiir.
(x,y,z)
Hibir zm yok
Dzlemlerin hibir ortak noktas yoktur.

3.1
8
x + y + z = 46
1
- y + z =-1 ( bilinmeyen, x, y ve z ieren, denklem)
2
x - 8y - 8z = 1
birinci dereceden 3 bilinmeyenli lineer denklem sisteminin zmnn
(x0, y0, z0) = (41, 4, 1) sral reel say ls olduunu gsterelim.
(41, 4, 1) sral reel say lsnn, verilen birinci dereceden 3 bilinmeyenli lineer
denklem sisteminin bir zm olduunu gstermek iin, rnek 3' e benzer ola-
rak, her bir denklemde x yerine x0 = 41, y yerine y0 = 4 ve z yerine z0 = 1 yazlrsa
41 + 4 + 1 = 46
1
- 4 + 1 = 1
2
41 8 4 8 1 = 1
elde edilir. Verilen (x0, y0, z0) = (41, 4, 1) sral reel say ls sistemin bir z-
mdr.
Sra Sizde
x + y + z = 6b_b
bb
3x - 2y + 4z = 9b` birinci dereceden 3 bilinmeyenli lineer denklem sistemi-
bb
x - y - z = 0b
a
nin zmnn (x0, y0, z0) = (3, 2, 1) sral reel say ls olduunu gsteriniz.
Birinci dereceden bilinmeyenli dorusal denklem

sistemlerinin yok etme yntemi ile zlmesi
Birinci dereceden bilinmeyenli denklem sistemlerinin yok etme yntemiyle

zmlerinin bulunmas, yukarda aklanan iki bilinmeyen ieren iki denklem
sistemlerinin zmlerinin bulunmasna benzerdir. Yukarda verilen ve balan-
gtaki sisteme denk olan baka bir sisteme indirgeme iin takip edilen metot bu-
rada da geerlidir. Sistemimiz bilinmeyen ierdiinden herhangi iki bilinme-
yen yok edilerek nc bilinmeyen bulunur. Daha sonra bulunan bu deiken
dier denklemlerde yerine yazlarak sistemin zm elde edilir. imdi yntemi
aklayan rnekleri inceleyelim.

9
x + y - z =-1 (1)
4x - 3y + 2z = 16 (2)
2x - 2y - 3z = 5 (3)
birinci dereceden 3 bilinmeyenli lineer denklem sisteminin zmn bulalm.
(2). denklemdeki x deikenini yok etmek iin (1). denklemi 4 ile arpp (2).
denklem ile toplayalm.
- 4x - 4y + 4z = 4 (1)
x + y - z =-1 (1) - 4 ile arp
3 & 4x - 3y + 2z = 16 (2)
4x - 3y + 2z = 16 (2) +
----------------
0x - 7y + 6z = 20
Benzer ekilde, (3). denklemdeki x deikeni yok etmek iin (1). denklemi 2 ile
arpp (3). denklem ile toplayalm.
x + y - z =-1 (1) - 2 ile arp - 2x - 2y + 2z = 2 (1)

3 & 2x - 2y - 3z = 5 (3)
2x - 2y - 3z = 5 (3) +
----------------
0x - 4y - z = 7
Bylece, rnekte verilen sisteme denk yeni bir sistem elde edilir ve yeni sistem
x + y - z =-1 (1)
0x - 7y + 6z = 20 (2)
0x - 4y - z = 7 (3)
olarak yazlr. Bu yeni sistemde (2). ve (3). denklemlerini dikkate alacaz. Bu iki
bilinmeyenli iki denklem
- 7y + 6z = 20 (2)
- 4y - z = 7 (3)
sistemi olarak yazlr. Burada, (2) ve (3) denklemlerinden z yi yok etmek daha ko-
lay olduundan (3) denklemi 6 ile arpp (2). denklem ile toplayalm.
- 7y + 6z = 20 (3)
- 7y + 6z = 20 (2)
3& - 24y - 6z = 42 (4)
- 4y - z = 7 (3) +
----------------
- 31y - 0z = 62
Bylece, elde edilen ve ilk verilen denklem sistemine denk olan yeni denklem
sistemi
x + y - z =-1 (1)
- 7y + 6z = 20 (2)
- 31y = 62 (3)

3.1
1
imdi (3). denklemi - ile arpalm. Bylece,
31
x + y - z =-1 (1)
- 7y + 6z = 20 (2)
y =-2 (3)
elde edilir. (3). denklemdeki y = 2 deeri (2). denklemde yazlrsa
7 (2) + 6z = 20 z = 1 bulunur.
Son olarak, bulduumuz y = 2 ve z = 1 deerleri (1). denklemde yazlrsa
x + (2) 1 = 1 x = 2 olur.
Buna gre, sistemin zm x = 2, y = 2 ve z = 1. Yani = {(2, 2, 1)} dir.
10
2x + y - z = - 2_bb
bb
x + 2y - z = - 9`b birinci dereceden 3 bilinmeyenli dorusal denklem sisteminin
bb
x - 4y + z = 1 b
a
zmn bulalm.
Verilen denklem sistemine dikkatlice baklrsa, z yi yok etmenin daha kolay oldu-
u grlr. Nedenini grebiliyor musunuz? imdi, birinci denklemi 1 ile arpp
ikinci denklem ile toplayalm. Ayrca, ikinci ve nc denklemleri taraf tarafa
toplamak nc denklemdeki z yi yok etmek iin yeterlidir.
- 2x - y + z = 2
x + 2y - z = - 9
2x + y - z = - 2
3 & +
x + 2y - z = - 9 -------------
- x + y + 0z = - 7
ve
x + 2y - z = - 9
x - 4y + z = 1
+
-------------
2x - 2y - 0z = - 8
Bylece, verilen sisteme denk olan yeni sistem
2x + y - z = - 2
- x + y =-7
2x - 2y = - 8

elde edilir.
1
imdi nc denklemi ile arpalm.
2
2x + y - z = - 2
- x + y =-7
x - y =-4
kinci ve nc denklemler iki bilinmeyenli iki denklem sistemi olarak alnrsa ve
bu denklemler taraf tarafa toplanrsa
- x + y =-7
x - y =-4
+
------------
0x + 0y = - 11
sistemi bulunur. Bylece, 0 = 11 bulunur ki bu bir elikidir. O halde, verilen
denklem sisteminin zm yoktur. Yani, = dir.
Sra Sizde
x - 2y + 3z = 7 _bb
bb
1. 2x + y + z = 4 `b birinci dereceden bilinmeyenli lineer denk-
bb
- 3x + 2y - 2z = - 10b
a
lem sisteminin zmn bulunuz.
x - y - z = 1_bb
bb
2. 2x + 3y + z = 2b` bilinmeyenli lineer denklem sisteminin zmn
bb
3x + 2y = 0b
a
bulunuz.
11
x - 2y - z = 8 b_b
bb
2x - 3y + z = 23`b denklem sisteminin zmn bulalm.
bb
4x - 5y + 5z = 53b
a
kinci ve nc denklemlerinden x deikenini yok edebiliriz. Bunun iin, birinci

denklemi 2 ile arpp ikinci denklem ile toplamak ve birinci denklemi 4 ile ar-
pp nc denklem ile toplamak yeterlidir.
- 2x + 4y + 2z = - 16
2x - 3y + z = 23
x - 2y - z = 8
3 & +
2x - 3y + z = 23 ---------------
0x + y + 3z = 7
ve

3.1
- 4x + 8y + 4z = - 32
4x - 5y + 5z = 53
x - 2y - z = 8
3 & +
4x - 5y + 5z = 53 ---------------
0x + 3y + 9z = 21
x - 2y - z = 8
y + 3z = 7
3y + 9z = 21
bulunur. nc denklemden y deikenini yok etmek iin, ikinci denklem 3 ile
arplp, nc denklem ile toplanrsa
x - 2y - z = 8
y + 3z = 7
0y + 0z = 0
yani,
x - 2y - z = 8
y + 3z = 7
0=0
elde edilir. Bylece, sistem iki denklem ieren bir sisteme dnr. O halde denk-
lemler birbirine bamldr ve sistem sonsuz sayda zme sahiptir. imdi, bu
sonsuz zm gsteren banty bulalm.
kinci denklemden y yi z cinsinden bulup birinci denklemde yazarsak
y = 7 3z
ve
x 2(7 3z) z = 8 x = 5z + 22
bulunur. imdi, z = t alp yukarda y iin ikinci denklemden bulduumuz ifadeden
y = 7 3t ve x iin nc denklemde x = 5t + 22 elde ederiz. Bundan dolay, bu
denklem sisteminin zm kmesi,
= {(5t + 22,7 3t,t) : t R}
bulunur.
Burada, t bir parametre olup, t parametresine verilecek her bir deer iin siste-
min bir zel zm bulunur. rnein,
t = 1 iin (x, y, z) = (5(1) + 22,7 3(1), 1) = (27, 10, 1),
t = 0 iin (x, y, z) = (5(0) + 22,7 3(0), 0) = (22, 7, 0),
t = 1 iin (x, y, z) = (5(1) + 22,7 3(1), 1) = (17, 4, 1),
zel zmleri elde edilir. Burada, t yerine ilemlerin kolayl asndan tamsay
alnmtr. Ancak unutulmamaldr ki t herhangi bir reel say alnabilir. Bu zel -
zmlerin her biri verilen denklem sistemini saladna dikkat ediniz.

12
(1, 4), (1, 6) ve (3, 0) noktalar y = ax2 + bx + c ikinci dereceden denkleminin
grafii zerinde olduuna gre a, b ve c reel saylarn bulalm.
(1, 4), (1, 6) ve (3, 0) noktalar y = ax2 + bx + c ikinci dereceden denkleminin

grafii zerinde olduuna gre, y
2 (1, 6)
(1, 4) iin : 4 = a(1) + b(1) + c 4 = a b + c 6
(1, 6) iin : 6 = a(1)2 +b(1) + c 6=a+b+c 5
4
(3, 0) iin : 0 = a(3)2 + b(3) + c 0 = 9a + 3b + c 3
2
olur. Bylece, aadaki birinci dereceden a, b, c bilinmeyenli denklem sistemi
1
elde edilir. (3, 0)
a - b + c =-4 x
2 1 1 2 3 4
1
a+b+c = 6
2
9a + 3b + c = 0 3
Elde edilen sistem yukardaki rneklerde olduu gibi, yok etme yntemi ile z- (1, 4) 4
lrse a = 2, b = 5 ve c = 3 bulunur. Bylece, (1, 4), (1, 6) ve (3, 0) noktalarndan 5
ekil 4
geen erinin (paraboln) denklemi y = 2x2 + 5x + 3 bulunur. kinci dereceden
denklem ve bu noktay gsteren grafik ekil 4te verilmitir.
Sra Sizde
x - y - z = 1 _bb
bb
1. - x + 2y - 3z = - 4 `b denklem sisteminin zmn bulunuz.
bb
3x - 2y - 7z = 0 b
a
2. (1, 4), (2, 3) ve (0, 1) noktalar y = ax2 + bx + c ikinci dereceden denkle-
minin grafii zerinde olduuna gre a, b ve c reel saylarn bulunuz ve
erinin grafiiniz iziniz.
13
Bir bilgisayar irketi farkl maazaya tip dizst bilgisayar satyor. Her maa-
za tarafndan sipari verilen dizst bilgisayar miktar ve irkete denecek toplam
tutar, aadaki tabloda verilmitir.
Maaza Dizst A Dizst B Dizst C Toplam Tutar (TL)

Maaza-1 10 8 6 21200
Maaza-2 7 9 5 18700
Maaza-3 8 4 3 13000
Yukardaki bilgiyi ifade edebilecek denklem sistemini yazalm ve her bir dizst
iin birim fiyat bulalm.

3.1
a: Dizst A nn birim fiyat
b: Dizst B nin birim fiyat
c: Dizst C nin birim fiyat
olsun. Buna gre, bu bilgileri ifade eden denklem sistemi

10a + 8b + 6c = 21200 (1)
7a + 9b + 5c = 18700 (2)
8a + 4b + 3c = 13000 (3)
olur. Yukardaki sistemden (1) ve (2) denklemlerini alalm. Birinci denklemi 5 ile
ikinci denklemi 6 ile arpp taraf tarafa toplayalm.
10a + 8b + 6c = 21200 (1) 5(10a + 8b + 6c = 21200)
7a + 9b + 5c = 18700 (2) 6(7a + 9b + 5c = 18700)

- 50a - 40b - 30c = - 106000
42a + 54b + 30c = 112200
+
-------------------
- 8a + 14b = 6200
imdi (1) ve (3) nolu denklemleri alalm. nc denklemi 2 ile arpp birinci
denklem ile toplayalm.
10a + 8b + 6c = 21200 (1) 10a + 8b + 6c = 21200
8a + 4b + 3c = 13000 (3) 2(8a + 4b + 3c = 13000)

10a + 8b + 6c = 21200
- 16a - 8b - 6c = - 26000
+
-------------------
- 6a = - 4800 & a = 800
a = 800 8(800) + 14b = 6200 b=900
Bulduumuz a ve b deerlerini sistemdeki herhangi bir denklemde yerine yazlr-

sa rnein (1) nolu denklemden
10a + 8b + 6c = 21200 10(800) + 8(900) + 6c = 21200 c = 1000 olur.
Bylece, Dizst A nn birim fiyat 800 TL, Dizst B nin 900 TL ve Dizst C nin
ise 1000 TL dir.

3.1.1 Dorusal Denklem Sistemlerinin zm
BLGMZ DEERLENDRELM
x x x-2 x + 2y - 3z = 22
1. + +6 = + 2 eitliini salayan x 9.
2 4 4 2x - y + 4z = 11
deerini bulunuz. denklem sistemine gre, 3x + y + z ileminin
sonucunu bulunuz.
2. x ve a reel saylar olmak zere,
a (5x 6) = 5ax 24 eitliini salayan a
9a - 7b - 3c = 12
deerini bulunuz. 10.
4a - 4b - 2c = 2
x x x x sistemini salayan a, b ve c reel saylar iin,

3. + - + = 4 eitliini salayan x a + b + c deerini bulunuz.
2 3 4 5
deerini bulunuz.
11. a, b ve c R olmak zere,

2a + 3b - 8 = 0 a + 2b + 3c = 10
4.
3a + 2b - 7 = 0 a - b - c =-1
olduuna gre, a + b toplamn bulunuz. 3a + 2b + 2c = 12
sistemini salayan b deerini bulunuz.
2x - 6y = 10
5. 3 sistemini salayan (x, y)
3x - 5y = 11
3 1 2
ikilisini bulunuz. + + =4
a b c
1 1
12. + =6
1 4 a b
+ =8 1 1
a b - =1
6. a b
2 2
+ =3
a b denklem sisteminde, c gerek saysn bulu-
nuz.
sistemini salayan a deerini bulunuz.
2 3 3 a + b = 7 bb_
+ = bb
a b 4 13. 2a - c = 4 `b denklem sistemine gre, a
7. bb
2 3 1 3c + b = 10b
- = a
a b 8 deerini bulunuz.
sistemini salayan a ve b deerleri iin, b a
farkn bulunuz.
2a + 3b = 6 b_b
bb
2a - 3b = 1 14. 3b + 4c = 20`b olduuna gre, a + b + c
2 olduuna gre,
a bb
8. deerini 4a + 2c = 4 b
3a + 6b = 4 b a
bulunuz. deerini bulunuz.

Blm 3. 1 Dorusal Denklem Sistemlerinin zm
BLM DEERLENDRME
a + 2b = 3 9. a, b ve c R olmak zere,
1. 2 olduuna gre, b a farkn
3a - 4b = - 7
a - 3b + 2c = 6_bb
bulunuz. bb
a + b + c = 2`b sistemini salayan b deerini
bb
2a - b + 3c = 9b
a
x x x-3 bulunuz.
2. + = eitliini salayan x deerini
3 9 2
bulunuz.
x x x x
3. - + - = 19 eitliini salayan x
3 6 9 15 10. a - b = 1 _bb denklem sistemine gre, a
bb
deerini bulunuz. a + 2c = 14 `b deerini bulunuz.
bb
2b - c = 1 b
a
x - 2y = 10
4. 3 sistemini dorulayan x + y
2x + 3y = - 1 a b = 36 bb_
toplamn bulunuz. bb
11. a, b, c N ve b c = 12 `b olduuna gre,
bb
a c = 48 b
_b a
2 1 b a + b + c deerini bulunuz.
+ = 7 bb
a b bb
5. `b sistemini salayan a deerini
1 3 b
+ = 11 bbb
a b b
a 12. Ali, parasyla 3 defter ve 6 kalem veya 12
bulunuz. kalem ve 2 defter alabiliyor. Ali, parasnn
tamamyla ka kalem alabilir?
2ax - b = 5
6. 2 olduuna gre, x = 2 iin a
ax + 2b = 10
deerini bulunuz. 13. 3 kilogram elma ile 2 kilogram domates
11,5 TL ve 5 kilogram elma ile 3 kilogram
3a + 2b - 4c = 12 domates 18,5 TL olduuna gre, 1 kilogram
7. 2 denklem sistemine gre, domates ka TL'dir?
b + 2a - 3c = 7
a + b c ileminin sonucunu bulunuz.
11a + 8b + 11c = 18 14. 30 soruluk bir snavda her doru cevap iin 3
8. 2 sistemini salayan puan verilmekte, her yanl soru iin 1 puan
3a + 2b + 3c = 4
silinmektedir. Toplam 42 puan alan bir kiinin
a, b ve c reel saylar iin, a + b + c deerini
ka tane doru cevab olduunu bulunuz.
bulunuz.

nite
3
3.2 kinci Dereceye Dntrlebilen Denklemler ve Denklem Sistemleri 2. Blm

kinci dereceden denklemler fen bi- bir denkleme dntrlebilen
limleri, matematik ve mhendislik ve polinomlarn arpm ve bl-
alanlarnda karmza kar. rne- m biiminde verilen denklemle-
rin zm kmelerini bulmay,
in, t yl olarak zaman ve P nfus ol-
Deiken deitirerek ikinci
mak zere, kk bir ehrin nfusu
dereceden bir bilinmeyenli
P = 15 + 3t 2 + 2 bir denkleme indirgenebilen
denklemlerin zm kmelerini
fonksiyonu ile modelleniyor. Bu bulmay,
durumda, ehrin nfusu ne zaman kinci dereceden bir bilinmeyenli
20000 olur? sorusunun cevab kk- bir denkleme dntrlebilen
l bir denklemin zmne dayanr. ve en ok iki kkl ifade ieren
denklemlerin zm kmelerini
bulmay,
Kuvvet, yn ve bykl olan bir vektrdr
ve vektrler uzayda x - y - z dorultularnda bir denkleme dntrlebi-
bileenlere sahiptir. Fizikiler ve mhendisler len ve bir mutlak deer ieren
kuvvetin nesneler zerine nasl etki ettii ze- denklemlerin zm kmelerini
rinde hesaplamalar yaparlar. Toplam kuvvet, bulmay,
kinci dereceden iki bilinmeyenli
F= Fx2 + Fy2 + Fz2
denklem sistemlerinin zm
denklemi kkl ifade ierir. kmelerini cebir ve grafik yard-
myla bulmay,
Bir dorusal denklem ile bir
ikinci dereceden iki bilinmeyenli
kinci derece ve ikinci dereceye dntrlebi- denklemin bulunduu sistemler-
le ilem yapmay
len denklemler mhendislikte nemli bir yer
tutar ve birok problemin zmnde kullan- renmi olacaz.
lr. rnein, T suyun kaynama scakl (C) ve
h (m) deniz seviyesinden olan ykseklik olmak
zere, h nin T cinsinden ifadesi, 95 T 100
olmak zere,
h = 1000(100 T) + 580(100 T)2 Temel Kavramlar
ikinci dereceden bir denklem ierir. Deiken deitirme

kinci dereceden iki bilinmeyenli
denklem
Denklem sistemi

3.2
3.2.1 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli

Denklemlere Dntrlebilen Denklemler
Bu blmde ax2 + bx + c = 0 ikinci derece denklem eklinde olmayan, fakat ikinci
derece denklemlere dntrlebilen denklemleri inceleyeceiz ve zm k-
melerini cebir ve grafik yardmyla bulacaz. Bu tr denklemlerin zmlerini 4
alt blmde ele alacaz.
f (x)
I. f(x) g(x) = 0 ve =0 biimindeki denklemlerin zm
g (x)
f(x) ve g(x) polinomlar olmak zere, f(x) g(x) = 0 biimindeki denklemlerin -

Bilgi Notu zmleri, her bir arpan sfra eitlenerek bulunur. Yani,
f(x) = 0 ifadesi geometrik olarak

y = f(x) erisi ile y = 0 (x-ekseni) f(x) g(x) = 0 f(x) = 0 veya g(x) = 0
dorusunun kesim noktalarnn
x-koordinatlarn, yani f fonksiyonu-
Eer arpan says ikiden fazla ise benzer yntem izlenir.
nun kklerini verir.
1
2
(x 3)( x 3x + 2) = 0 denkleminin zm kmesini (kklerinin kmesini) bula-
lm.
(x 3)( x2 3x + 2) = 0 x 3 = 0 x2 3x + 2 = 0
x 3 = 0 (x 2)(x 1) = 0 x = 3 x = 2 x = 1 elde edilir. Buna gre, denk-
lemin zm kmesi = {1, 2, 3} olur.
2
x3 + 4x2 + 3x = 0 denkleminin zmn bulalm.
3 x3 + 4x2 + 3x = 0 denkleminin soldaki her bir teriminde x olduundan, x parante-

x3 + 4x2 + 3x zine alnrsa x (x2 + 4x + 3) = 0 denklemi bulunur. Buna gre,
2
1 x (x2 + 4x + 3) = 0 x = 0 x2 + 4x + 3 = 0
A B 0 x x = 0 x = 3 x = 1
4 3 2 1 C 1 2
1 sonucu elde edilir. ekil 1de grld gibi, y = x3 + 4x2 + 3x erisi x-eksenini 3
2 noktada keser. Bu noktalar, x = 0, x = 3 ve x = 1 dir.
ekil 1

kinci Dereceye Dntrlebilen Denklemler ve Denklem Sistemleri
3
(x + 1)(x + 3)(x 2) = (x + 3)(x 2) denkleminin zmn bulalm.
nce verilen denklemi f(x) g(x) = 0 formuna getirelim.

Uyar
(x + 1)(x + 3)(x 2) = (x + 3)(x 2)
f(x) g(x) = f(x) eklindeki denk-
(x + 1)(x + 3)(x - 2) - (x + 3)(x - 2) = 0 lemlerde sadeletirme yaplrsa
kk kaybedilebilir. Bu nedenle,
(x + 3)(x 2)[(x + 1) 1] = 0 x(x + 3)(x 2) = 0 sadeletirme yaplmamas ve tm
ifadelerin tek tarafa toplanmas
x = 0 x + 3 = 0 x 2 = 0 x=0 x = 3 x = 2 gerekir.
bulunur.
Sra Sizde
1. x4 9x2 = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
Tarihten Notlar
2. (x2 3x)(x2 2x + 1) = 0 denkleminin kklerini bulunuz.
kinci dereceden denklemle-
rin kullanld problemler en
3. (x2 - 9)(x2 + 8x + 6) = 9 x2 denkleminin kkler toplamn bulunuz. eski matematik literatrnde
bulunmaktadr. Babiller ve
4. (x2 x 6)(x + 4) = 0 denkleminin kklerinin toplam katr? Msrllar M.. 1800lerden nce
bu tr denklemleri kullanyor-
lard. klit, Data (M.. 300) adl
5. (2x 1)(x + 3) + (2x 1)(x 4) = 0 eitliini salayan x gerel saylarnn eserinde ikinci derece denklem-
toplam katr? leri geometrik olarak zm,
Hintliler ve Araplar da gerek
kkl herhangi bir ikinci derece
denklemi zmek iin kurallar
gelitirmitir.
f (x)
= 0 biimindeki denklemlerin zmn bulmak iin, f(x) = 0 denklemi- Thomas Harriot (1560-1621),
g (x)
zmleri elde etmek iin
arpanlara ayrma metodunu ve
nin kkleri bulunur, g(x) = 0 denkleminin kkleri zm kmesine dahil edilmez.
Franois Viete (1540-1603) esas
Buna gre,
olarak tam kareye tamamlaya-
rak bulunan bir metot sunmu-
tur.
f (x)
= 0 & f (x) = 0 ve g (x) ! 0
g (x)

3.2
4
x 2 + 2x - 3
= 0 denkleminin zmn bulalm.
x 2 - x - 12
x 2 + 2x - 3
= 0 & x 2 + 2x - 3 = 0 ve x 2 - x - 12 ! 0
x 2 - x - 12
olmaldr. x2 + 2x 3 = 0 denkleminin kkleri bulunursa
x2 + 2x 3 = 0 x = 3 ve x = 1 olur. Dier taraftan, x = 3 iin verilen denklemin

paydas olan ifade
(3)2 (3) 12 = 0 olduundan x = 3 denklemin bir zm olamaz. x = 1 iin

(1)2 (1) 12 = 12 0 olduundan, x = 1 bir zmdr. O halde, verilen denk-
lemin zm kmesi = {1} olur.
5
(x 4 - 1) (x 2 + 2x + 1)
= 0 denklemini salayan x deerlerini bulalm.
x (x 2 + 3x + 2)
(x4 1)(x2 + 2x + 1) = 0 x4 1 = 0 x2 + 2x + 1 = 0 dr.
x4 1 = 0 (x2 1)(x2 + 1) = 0 elde edilir. Ancak x2 + 1 = 0 denkleminin reel kk

yoktur.
x2 1 = 0 = {1, 1} dir. Ayrca, x2 + 2x + 1 = 0 = {1} bulunur. (Burada, 1

in iki katl kk olduuna dikkat ediniz). Buna gre, paydaki
(x4 1)(x2 + 2x + 1) = 0 denkleminin zm kmesi 1 = {1, 1} olacaktr. imdi de

paydada bulunan denklemin kklerini arayalm.
x(x2 + 3x + 2) = 0 x = 0 veya x2 + 3x + 2 = 0
x = 0 x = 1 x = 2 2 = {0, 1, 2} dir. Buna gre,
(x 4 - 1) (x 2 + 2x + 1)
= 0 denkleminin zm kmesi = 1 2 = {1} bulunur.
x (x 2 + 3x + 2)

6
3x - 1
= 0 denkleminin zm kmesini bulalm.
4 (x 2 - 2x)
x
3x - 1
= 0 & 3 x - 1 = 0 ve 4 x (x 2 - 2x) ! 0
4 x (x 2 - 2x)
3x 1 = 0 3x = 1 x = 0 dr.
Dier taraftan, x = 0 iin paydadaki ifade 40 (0)2 2(0)) = 0 olduundan x = 0

zm olamaz. O halde, zm kmesi = olur.
7
4 5
1+ - = 0 denklemini salayan x gerek saylarnn kareleri toplamn bu-
x x2
lalm.
Verilen denklemde payda eitlenirse
1 4 5 x 2 + 4x - 5
+ - 2 =0& = 0 & x 2 + 4x - 5 = 0 ve x 2 ! 0
1 x x x 2
(x)
(x 2) (1)
x2 + 4x 5 = 0 denkleminin kkleri x = 5 x = 1 dir.

x = 5 ve x = 1 iin payda sfr olmaz. Bu nedenle, x = 5 ve x = 1 denklemi sala-
yan gerek saylardr ve bunlarn kareleri toplam (5)2 + 12 = 26 bulunur.
Sra Sizde
(x 2 - 9) (3x 2 - 12)
1. = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
x 2 + 5x + 6
(x 2 - 4) 2 (x + 3) 2
2. = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
x 2 + 5x + 6
1 6
3. + + 9 = 0 olduuna gre, a katr?
a 2 a

3.2
II. kinci dereceden bir bilinmeyenli bir denkleme

indirgenebilen denklemlerin zm
Deiken deitirerek ikinci dereceden bir bilinmeyenli bir denkleme indirgene-
bilen denklemler farkl formlarda olabilir. rnein,
Ax4 + Bx2 + C = 0
eklindeki bir denklem x2 = t dnm yaplarak ve
At2 + Bt + C = 0
biiminde ikinci derece bir denkleme dntrlerek zlebilir. Benzer ekilde,

A(ax + b)4 + B(ax + b)2 + C = 0
biimindeki bir denklem de ax+b=t dnm ile yine
At2 + Bt + C = 0
eklinde ikinci derece bir denkleme indirgenerek zlebilir.
8
x4 10x2 + 9 = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.
y x2 = t yazalm. Buna gre, verilen denklem t2 10t + 9 = 0 ikinci derece denkleme

10 x 10x + 9
4 2
dnr.
5
t2 10t + 9 = 0 denklemi diskriminant ile zlrse
- b ! b 2 - 4ac - (- 10) ! (- 10) 2 - 4 (1) (9) 10 ! 64

x t= = =
10 5 3 1 0 1 3 5 10 2a 2 (1) 2
5
t1 = 1 ve t2 = 9 bulunur.
Bulunan t deerleri x2 = t yerine yazlrsa

10
x2 = t1 = 1 x = 1
15
x2 = t2 = 9 x = 3
ekil 2
Buna gre, zm kmesi = { 3, 1, 1, 3} dr. ekil 2de
y = x4 10x2 + 9 erisinin grafii verilmitir. Grld gibi, eri x-eksenini 4

farkl noktada kesmektedir.

9
(x + 1)2 + 3(x + 1) 4 = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.
Bilgi Notu
x + 1 = t yazalm. Verilen denklem, t2 + 3t 4 = 0 ikinci derece denklemine dn-
r. t2 + 3t 4 = 0 denklemi zlrse kinci bir yol olarak,
(x + 1)2 + 3(x + 1) 4 = 0
t1 = 4 ve t2 = 1 bulunur. Bulunan t deerleri iin x + 1 = t yazlrsa denklemi gerekli cebirsel ilemler
ve sadeletirmeler yaplrsa,
x + 1 = t1 = 4 x = 5
x(x + 5) = 0 denklemine dnr ve
x + 1 = t2 = 1 x = 0 bu denklemin de zm kmesi de
={5, 0} olur.
olur. Buna gre, zm kmesi = {5, 0} dr.
10
9x 8 3x 9 = 0 denklemini salayan x deerlerini bulalm.
9x = (32)x = (3x)2 olduundan, 3x = t olsun.
Buna gre, denklem t2 8t 9 = 0 ikinci derece denklemine dnr.
Denklemin kkleri, t1 = 9 ve t2 = 1 bulunur.
Bulunan t deerleri iin 3x = t yazlrsa
3x = t1 = 9 = 32 x = 2 olur.
3x = t2 = 1 eitliini salayan bir reel say yoktur. nk her x R iin 3x > 0 dr.
Buna gre, zm kmesi = {2} olur.
11
D C
Yandaki ABCD dikdrtgeninin kegen uzunlu-

cm u 10 cm ve alan 45 cm2 dir. Dikdrtgenin bo-
10 y
yutlarn bulalm.
A x B

3.2
Dikdrtgenin uzun kenarnn uzunluu x cm ve ksa kenarnn uzunluu y cm

olsun. Kegen uzunluu 10 cm olduundan,
x2 + y2 = 102
olur. Bylece, y = 100 - x 2 dir. (y uzunluk olduundan y > 0 dr)
Dikdrtgenin alan xy = 45 olduundan,
xy = 45 & x 100 - x 2 = 45 & x 2 (100 - x 2) = 2025
Denklem dzenlenirse
x4 100x2 + 2025 = 0 (x2 ye gre ikinci derece denklem)
x2 = t alalm. Buna gre,
t2 100t + 2025 = 0 denklemi bulunur. Denklemin kkleri t = 50 ! 5 19 olur.

x2 = t olduundan,
x2 = t = 50 5 19 x = 50 ! 5 19 (Uzunluk negatif olamayacandan, ne-

gatif x deerleri alnmaz.)
O halde, x = 50 ! 5 19 iin y = 100 - x 2 = 100 - (50 ! 5 19)
y = 50 ! 5 19 bulunur.
12
(x2 2)2 + (x2 2) 6 = 0 denkleminin gerek say zmlerini bulalm.
y
(x22)2 + (x2 2) 6
(x2 2)2 + (x2 2) 6 = 0 denklemi iin x2 2 = u olsun. Bylece,

5
(x2 2)2 = u2 olur. Verilen denklem ise,
u2 + u 6 = 0
x
5 2 0 2 5
ikinci derece denklemine dnr. Bu ikinci derece denklemin zm ise
u2 + u 6 = 0
5
(u + 3)(u 2) = 0
u = 3 veya u = 2
10 2
bulunur. x 2 = u ifadesinde bulduumuz u deerleri yerine yazlrsa
ekil 3.
u = 3 x2 2 = u = 3 x2 = 3 + 2 = 1 gerek zm yoktur.
u = 2 x2 2 = u = 2 x2 = 2 + 2 = 4 x = 2 bulunur.

imdi orijinal denklemde yerine yazlp kontrol edilirse

x = 2 iin (22 2)2 + (22 2) 6 = 4 + 2 6 = 0
x = 2 iin ((2)2 2)2 + ((2)2 2) 6 = 4 + 2 6 = 0
O halde zm kmesi = {2, 2} dir. ekil 3te erinin izimi verilmitir. Grld-
gibi, y = (x2 2)2 + (x2 2) 6 erisi x-eksenini x = 2 ve x = 2de keser.
13
t suyun kaynama scakl (C) ve h(m) deniz seviyesinden olan ykseklik olmak
zere, hnin t cinsinden ifadesi
h(t) = 1000(100 t) + 580(100 t)2, 95 t 100
ile verilmektedir.
a) Hangi ykseklikte suyun 98 C de kaynadn bulalm.
b) Everest Da'nn deniz seviyesinden ykseklii yaklak olarak 8840 m dir.
Buna gre, dan zirvesinde suyun kaynama scakln hesaplayalm.
a) Suyun hangi ykseklikte 98 C de kaynadn bulmak iin, verilen ifadede

t = 98 alalm. Buna gre,
h(98) = 1000(100 98) + 580(100 98)2 = 4320 m
b) Everest Da'nn zirvesinde suyun kaynama scakln bulmak iin, verilen
ykseklik-scaklk formlnde h = 8840 alrsak
8840 = h(t) = 1000(100 t) + 580(100 t)2
yazlr. Bu ise ikinci derece denkleme dntrlebilen bir denklem olup
zmek iin 100 t = x dnm yaplrsa
8840 = 1000x + 580x2
denklemi elde edilir.
392 695
580x2 + 1000x 8840 = 0 x = veya x = - bulunur.
125 143
100 t = x olduundan x yerine bulunan deerler yazlrsa
392 12108
100 t = t= = 96,86 C
125 125
695 14995
100 t = - t= = 104,86 C
143 143
95 t 100 olduundan, t = 96,86 C olur.

3.2
Sra Sizde
1. 42x 12 4x + 32 = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
2. (x2 + 5x)2 6(x2 + 5x) = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
3. 3x4 + x2 + 4 = 0 denklemini salayan x reel saylarn bulunuz.

1 4
4. x (x 2 - 3x) 3 + 2 (x 2 - 3x) 3 = 0 denklemini salayan tamsay deerleri-
ni bulunuz.
5. a pozitif bir gerek say ve a4 2a2 = 15 olduuna gre a katr?
III. g (x) = f (x) biimindeki denklemlerin zm
Kkl denklemler gnmzde birok alanda karmza kar ve bu denklemlerin

finans, tp, fizik, jeoloji, meteoroloji ve mhendislik alanlarnda ok nemli uy-
gulamalar vardr. rnein, H cm olarak ykseklik (boy) ve W kg cinsinden arlk
olmak zere, doktorlar bir yetikin insann vcut yzey alann BSA indeksi ad
verilen ve
H W
BSA =
3600
ile modellenen bir denklem ile hesaplayabilirler.
Kkl denklemler genel olarak g (x) = f (x) biiminde yazlan denklemlerdir. Bu

blmde, ikinci dereceden bir bilinmeyenli bir denkleme dntrlebilen ve en
ok iki kkl ifade ieren denklemlerin zmlerini inceleyeceiz.
Bu tr denklemleri zmek iin, denklemin her iki tarafnn verilen kkn kuvveti
alnarak denklem kkten kurtarlr.
Eer denklem iki kkl ifade iermesi durumunda, g (x) + f (x) = h (x) veya
g (x) + f (x) = h (x) , kkl terimlerden biri denklemin dier yannda yalnz b-
raklr ve kuvvet alnarak kkten kurtarlr. Bu ilem tm kkler yok edilene kadar
devam edilir.
14
x + 3 + 3 = x denkleminin zm kmesini bulalm.

y
x+3+3-x
Denklemin sol taraf bir kk ierdiinden, kk ieren terim yalnz braklrsa 5
x+3 = x-3
x
denklemi elde edilir. Kk kuvveti 2 olduundan, her iki tarafn karesini alrsak 10 5 0 5 10
^ x + 3 h = (x - 3) 2 & x + 3 = x 2 - 6x + 9 & x 2 - 7x + 6 = 0
2
5
olur. Bylece, kkl ifade ieren bir denklem ikinci derece bir denkleme dnt- 10
rlm olur. Elde edilen bu ikinci derece denklem zlrse
ekil 4
x2 7x + 6 = 0 x = 1 veya x = 6 olur.
imdi bu kklerin denklemi salayp salamadn kontrol edelim. Ancak, veri-
len sorudaki denklemi kullanmak yerine x + 3 = x - 3 denklemini kullanmak
Uyar
daha kolaydr. Bu denklemin sol tarafndaki kkl ifade pozitif olduundan, sa
tarafndan pozitif olmas gerekir. Buradan, ift kuvvetle ilem yaplrken
birbirinin ters iaretlisi olan
x=1 1+3 =13 reel saylarn ift kuvvetleri eit
olduundan yabanc kkler ortaya
2 2 olduundan x = 1 kk deildir.
kabilir. Bu nedenle, bunlar
x=6 6+3 =63 ayrmak iin kk deerlerinin
denklemi salayp salamad
3 = 3 denklemi saladndan x = 6 denklemin kkdr. O halde, = {6} dr. kontrol edilir, salamayanlar kk
ekil 4te y = x + 3 + 3 x erisinin ve y = 0 dorusunun izimleri birlikte veril- olarak alnmaz.
mitir.
15
x + 1 - 3x = 1 denkleminin zm kmesini bulalm.
lk olarak, reel saylarda negatif saylarn karekk alnamayacandan,

x + 1 0 x 1 olmas gerektiine dikkat ediniz.
x + 1 - 3x = 1 & x + 1 = 3x + 1
Her iki tarafn karesini alalm.
^ x + 1 h = (3x + 1) 2 & x + 1 = 9x 2 + 6x + 1 & 9x 2 + 5x = 0
2
5
& x (9x + 5) = 0 & x = 0 veya 9x + 5 = 0 & x = 0 veya x = -
9
imdi bu kklerin denklemi salayp salamadn kontrol edelim. Burada,
x = 0 & 0 + 1 - 3 (0) = 1 & 1 = 1
olduundan x = 0 bir zmdr.
+ 1 - 3c - m = 1 & ! 1
5 5 5 7
x =- & -
9 9 9 3
7
olduundan x = bir zm deildir. Buna gre, = {0} olur.
3

3.2
16
2 + x = x + 14 denkleminin zm kmesini bulalm.
Kkl terimlerin kuvveti 2 olduundan her iki tarafn karesi alnrsa
^2 + x h = ^ x + 14 h & 4 + 4 x + x = x + 14
2 2
bulunur. Gerekli sadeletirmeler yaplrsa

10 5 25
4 x = 10 & x = = & x=
4 2 4
25
bulunur. x = verilen denklemde yerine yazlrsa
4
25 25 5 81 9
2+ = + 14 & 2 + = =
4 4 2 4 2
olduundan zm kmesi = ' 1 bulunur.
5
2
17
2 = x + x - 4 denklemini salayan x deerlerini bulalm.
Her iki tarafn karesi alnrsa
(2) 2 = _ x + x - 4 i & 4 = x + x - 4 & 4 - x = x - 4

2
elde edilir. Kkten kurtulmak iin tekrar her iki tarafn karesi alnrsa
(4 - x) 2 = ^ x - 4 h & 16 - 8x + x 2 = x - 4 & 20 - 9x + x 2 = 0
2
olur. Bu ikinci derece denklem zlrse x = 4 veya x = 5 bulunur.
imdi, bulduumuz bu x deerlerinin denklemi salayp salamadn kontrol

edelim.
x = 4 iin 2 = 4 + 4 - 4 = 2 olduundan, x = 4 bir zmdr.
x = 5 iin 2 5 + 5 - 4 = 6 olduu iin, x = 5 bir zm deildir.
Buna gre, denklemin zm kmesi = {4} olur.

18
2 3 3x + 3 = x denkleminin zm kmesini bulalm.
2 3 3x + 3 = x
2 3 3x = x - 3
^2 3 3x h = (x - 3) 3
3
(Her iki tarafn kpn alalm)
8 3x = x3 9x2 + 27x 27
x3 9x2 + 3x 27 = 0 (Sadeletirelim)
x2(x 9) + 3(x 9) = 0 (arpanlarna ayralm)
(x2 + 3)(x 9) = 0 x2 + 3 = 0 veya x 9 = 0
x2 + 3 = 0 reel zm yoktur.
x 9 = 0 x = 9 olur.
x = 9 iin verilen denklemi kontrol edersek,
2 3 3 9 + 3 = 2 3 27 + 3 = 2 3 + 3 = 9
Buna gre, denklemin zm kmesi = {9} olur.
Sra Sizde
1. 40 + x = x - 2 denklemini salayan x deerini bulunuz.

2. x 1 = - 2x 2 + 5x - 1 denkleminin zm kmesini bulunuz.
3. 2x + 3 - x + 2 = 2 denkleminin reel zmlerini bulunuz.
IV. |f(x)| = g(x) biimindeki denklemlerin zm

Bir mutlak deer ieren denklemler |f(x)| = g(x) trnden denklemlerdir. Bu tr
denklemleri zmek iin, nce mutlak deer iindeki ifadenin pozitif veya negatif
olduu blge belirlenir. Yani,
f (x), f (x) $ 0 ise
| f (x) | = (
- f (x) f (x) 1 0 ise
zelliini salayan aralklar belirlenir. Bu, bize mutlak deer iaretinin hangi du-
rumlarda kaldrlabileceini gsterir.

3.2
19
x2 3|x| + 2 = 0 denklemini zelim.
zme balamadan nce, denklemde yer alan mutlak deer iindeki ifadenin
x, x $ 0 ise
|x |= ( olduuna dikkat ediniz.
- x, x 1 0 ise
a) x 0 ise |x| = x olduundan, denklem
x2 3x + 2 = 0 olur. Buradan, bir ikinci derece denklem elde edilir ve zm
x1 = 1 ve x2 = 2 bulunur.
x 0 kouluna hem x1 = 1 hem de x2 = 2 uymaktadr. O halde, her ikisi de
y x2 3|x| + 2 verilen denklemin zmdr.
5 b) x < 0 ise |x| = x olduundan, denklem
4
3 x2 + 3x + 2 = 0 olur. Bu ikinci derece denklemin zm
2
x1 = 1 ve x2 = 2 bulunur.
1
x x < 0 olduundan hem x1 = 1 hem de x2 = 2 verilen denklemin zm-
4 3 2 1 0 1 2 3 4 5
1 dr. (a) ve (b) seeneklerinde elde edilen zmler birletirilirse denklemin
zm kmesi ={2, 1, 1, 2} olur. ekil 5te erinin x-eksenini kestii
ekil 5
noktalar gsterilmitir.
20
|x + 2|2 + 3|x + 2| 4 = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.
Verilen denklemde |x + 2| = t alnrsa, denklem t2 + 3t 4 = 0 ikinci derece denk-

lemine dnr. Bu denklemin kkleri,
t1 = 4 ve t2 = 1 dir. Bulunan bu kkler |x + 2| = t eitliinde yerine yazlrsa
t1 = 4 |x + 2| = 4 denklemini salayan bir x deeri yoktur nk hibir say-
nn mutlak deeri negatif olamaz.
t2 = 1 |x + 2| = 1 denklemini salayan x ler,
x + 2 = 1 ve x + 2 = 1 dir.
x + 2 = 1 x = 1 ve x + 2 = 1 x = 3
Buna gre, zm kmesi = {3, 1} olur.

21
|x2 + x| = 12 denklemini salayan x deerlerinin arpmn bulalm.
Verilen denklem mutlak deer ierdiinden, mutlak deer iindeki ifadenin pozi-
tif ve negatif olduu blgeler belirlenir. Yani,
x2 + x 0 |x2 + x| = x2 + x
x2 + x < 0 |x2 + x| = (x2 + x).
imdi bu iki duruma gre denklemin zmn bulalm.
x2 + x 0 |x2 + x| = x2 + x = 12 x2 + x 12 = 0
x1 = 4 veya x2 = 3 olur. x2 + x 0 kouluna her iki kknde uyduuna dikkat

ediniz. Yani, (4)2 + (4) = 12 0 ve (3)2 + (3) = 12 0.
x2 + x < 0 |x2 + x| = x2 x = 12 x2 x 12 = 0
x2 + x + 12 = 0 reel kk yoktur.
Sonu olarak, denklemi salayan x deerlerinin arpm x1 x2 = 12 bulunur.
Sra Sizde
1. |x|2 3|x| + 2 = 0 denklemini znz.
2. Bir saynn kendisi ile mutlak deerinin arpm saynn 3 katnn 2
eksiine eit olduuna gre, bu sayy bulunuz.
3. x2 8 = |4 x| denkleminin zm kmesini bulunuz.

3.2.1 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlere Dntrlebilen Denklemler 3.
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen denklemlerin zm kmele- 2a - 6 2

5. - = 0 denkleminin zm
rini bulunuz. a2 - a - 6 a + 2
kmesini bulunuz.
a) (x2 6x 5)(3x2 27) = 0
b) x3 8x2 9x = 0
a+3 a 2a 2 + a a + 2
6. - = 2 - denkleminin
a-2 2 a - 2a a
zm kmesini bulunuz.
c) (2x2 + 25)(9x2 6x + 1) = 0
) k R olmak zere x2 3kx + 2k2 = 0 7. x4 + x2 20 = 0 denkleminin zm kmesini

bulunuz.
d) (2x2 + 14x 20)x3 = 0
8. 10x4 + 35x2 8 = 0 denklemini salayan x

deerlerinin kmesini bulunuz.
2. kxk + 8 + (1 k)x (k + 1) = 0 denklemi ikinci
dereceden bir denklem olduuna gre, bu
denklemin zm kmesini bulunuz.
9. (a2 a)2 10(a2 a) + 24 = 0 denkleminin

zm kmesini bulunuz.
3. 4x3 + 3x2 36x 27 = 0 denkleminin zm
kmesini bulunuz.
4. 2(x 5)2 18 = 0 denklemini salayan x de- 10. 25x 26 5x + 25 = 0 denkleminin zm

erlerini bulunuz. kmesini bulunuz.

er 3.2.1 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlere Dntrlebilen Denklemler
BLGMZ DEERLENDRELM
2 1 4 3
11. 2a 5 + 3a 5 - 2 = 0 denkleminin zm k- 17. + 4 = 1 denkleminin zm kmesini
x x
mesini bulunuz. bulunuz.
18. x2 |x| 6 = 0 denklemini salayan x gerek

say deerlerini bulunuz.
12. 2x - 1 = 2x - 7 denklemini salayan x
deerlerini bulunuz.
19. x |x 6| = 8 denkleminin zm kmesini

bulunuz.
13. x + 8 - 6 = x denkleminin zm kmesini

bulunuz.
20. |x + 4|2 6|x + 4| + 9 = 0 denkleminin zm

kmesini bulunuz.
14. x + x - 7 = 3 denkleminin zm kmesi-

ni bulunuz.
21. |x|2 + 4|x| + 3 = 0 denklemini salayan x de-
erlerinin kmesini bulunuz.
15. 3 - 2x + 4 - 3x = 2 denkleminin zm-

n bulunuz. 22. x2 | 28 3x| = 0 denkleminin zm kme-
sini bulunuz.
23. |2x 1|2 |2x 1| 20 = 0 denkleminin -

16. 4x - 3 - x + 1 = 1 denkleminin zm
zm kmesini bulunuz.
kmesini bulunuz.

3.2
3.2.2 kinci Dereceden ki Bilinmeyenli Denklem

Sistemlerinin zm
retmeni Sevilaydan iki say bulmasn istiyor. Bulmasn istedii iki saynn top-
lam 3 ve saylardan birinin karesi ile dier saynn toplam ise 5tir. Acaba byle
iki say var mdr? Sevilay problemi zmek iin nce yle bir modelleme yapar:
Aradmz iki say (bilinmeyenler) x ve y olsun.
x + y = 3 (Toplamlar 3)
x2 + y = 5 (Saylardan birinin karesi ile dier saynn toplam 5)

Sevilay bu koullar salayan bu iki sayy nasl bulabilir? Byle bir problem x ve y
yerine koullar gerekleyecek ekilde rastgele saylar deneyerek zlebilir, an-
y cak ou zaman bu yntem baarsz kalr.
x+y=3
x+y = 3
3 olarak verilen ve iki denklemi ortak olarak salayan (x, y) noktalarn
x2 + y = 5
A 4
bulma problemi matematik, fen bilimleri ve mhendislik problemlerinde sklkla
x2 + y = 5
2 karlalan bir problemdir. Bu blmde, bu formda verilen ikinci dereceden iki bi-
1 B linmeyenli denklem sistemi olarak adlandrlan sistem zmlerini inceleyeceiz.
x
4 2 1 0 2 4 Bu sistemin zm kmesi, geometrik olarak, x + y = 3 dorusu ve x2 + y = 5 e-
ekil 6
risinin (parabolnn) kesiim noktalar kmesidir. Bu doru ile erinin grafikleri
ekil 6da verilmitir. ekilde x + y = 3 dorusu ile x2 + y = 5 erisi iki noktada
kesimektedir ve bu noktalar A ve B ile gsterilmitir. Bu noktalar, bu iki denklemi
ortak olarak salayan (x, y) noktalardr.
A, B, C, D, E, F R olmak zere, ikinci dereceden iki bilinmeyenli bir denklem

Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F = 0 (1)
biiminde yazlr. Bu denklemi salayan (x, y) ikililer kmesine de denklemin
zm kmesi denir. A, B, C, D, E ve F denklemin katsaylardr.
(1) denkleminde A, B, C, D, E ve F katsaylarnn durumlarna gre, bu denklem bir

parabol, hiperbol, elips, ember veya doru belirtebilir. rnein, (1) denkleminde
A = B = C = 0, D 0 veya E 0 Dx + Ey + F = 0 bir doru denklemi,
B = C = 0, A 0, E 0 Ax2 + Dx + Ey + F = 0 bir parabol denklemi,
Hatrlayalm B = D = E = 0, A = C = 1 ve F = 1 x2 + y2 1 = 0 bir birim ember denklemidir.
ax + by + c = 0 denklemi, birinci de-

receden iki bilinmeyenli bir doru ki bilinmeyen ieren birinci dereceden en az iki denklemin oluturduu sis-
denklemi olarak da adlandrlr. Bu- teme, birinci dereceden iki bilinmeyenli denklem sistemi denir. Denklemler-
rada, a,b ve c denklemin katsaylar, den en az bir tanesi ikinci dereceden ise sisteme ikinci dereceden iki bilin-
x ve y ise bilinmeyenlerdir. meyenli denklem sistemi denir.

Bazen, (1) denklemi gibi iki veya daha fazla denklem ieren sistemlerle karla-
abiliriz. kinci denklem ikinci dereceden iki bilinmeyenli olabilecei gibi birinci
dereceden bir denklem de olabilir.
Uyar
Bu tr sistemleri zmek iin bilinen en klasik yntem, denklemlerden birinden
lemlerin kolayl asndan kat-
bir deikeni (bilinmeyeni) ekip dier denklemde yerine yazarak bilinmeyenler-
says 1 olan deikeni (bilinmeye-
den birini bulmaktr. Bulunan bu deer dier denklemlerden birinde yerine yani) tercih ediniz.
zlarak dier bilinmeyen de bulunur. Ancak bu yntem her zaman ie yaramaya-
bilir. zm yntemi ikinci denkleme gre deiebilir. Bu tr sistemlerde, verilen
sistemdeki denklemler kullanlarak bir bilinmeyenli yeni bir denklem elde etmek
zm bulmay kolaylatrabilir.
Bilgi Notu
x+y = 3
imdi, yukarda verdiimiz 2 3 denklem sisteminin zmn aratra- y = 3 x yerine x2 + y = 5 denklemi
x +y = 5
kullanlsayd,
lm. rnein, x + y = 3 denkleminden y ekilirse
x = 1 (1)2 + y = 5 y = 4
x+y=3 y=3x x = 2 (2)2 + y = 5 y = 1
elde edilir. kinci denklemde y = 3 x yazlrsa olarak ayn zmlerin bulunabile-
cei grlr.
x2 + y = 5 x2 + 3 x = 5 x2 x 2 = 0
ikinci derece denklemi elde edilir. Bu denklemin zm
x2 x 2 = 0 x = 1 ve x = 2 olur.
x = 1 ve x = 2 deerleri verilen sistemdeki herhangi bir denklemde yerine yaz-
lrsa
x = 1 y = 3 (1) y = 4
x = 2 y = 3 (2) y = 1
Sonu olarak, sistemin zm kmesi = {(1, 4), (2, 1)} olur. A( 1,4) ve B(2,1)
noktalar ekil 6da gsterilmitir.
22
x-y = 3
3 denklem sisteminin zm kmesini bulalm.
x - y 2 = 15
2
y
x2 y2 = 15
10
I. yol
5 xy=3
Birinci denklemden x ekilip, ikinci denklemde yerine yazlrsa
A
x
x y = 3 x = 3 + y (3 + y)2 y2 = 15 9 + 6y + y2 y2 = 15 10 5 5 10
6y = 6 y = 1 x 1 = 3 x = 4 5
Buna gre, denklemin zm kmesi = {(4, 1)} olur. ekil 7

2 2
ekil 7de grld gibi, x y = 3 dorusu ile x y = 15 erisinin kesiim nok-
tas A = (4, 1) noktasdr.

3.2
II. yol
kinci denklemden
x2 y2 = 15 (x y)(x + y) = 15 olur.
x y = 3 yazlrsa 3(x + y) = 15 x + y = 5 bulunur.
Bylece,
x-y = 3
3 iki bilinmeyenli iki denklem sistemi elde edilir. Bu denklem sistemi
x+y = 5
yok etme yntemi ile zlrse zm kmesi = {(4, 1)} olur.
23
x 2 - 2y 2 = - 7
3 sisteminin zm kmesini bulalm.
x 2 + y 2 = 20
I. yol
x 2 - 2y 2 = - 7
3 sisteminde ikinci denklem (1) ile arplp denklemler taraf tarafa
x 2 + y 2 = 20
toplanrsa
x 2 - 2y 2 = - 7
- x 2 - y 2 = - 20
y +
------------
x22y2 = 7 - 3y 2 = - 27 & y = ! 3 olur.
C = (3.32, 3) Birinci veya ikinci denklemde y yerine 3 yazlrsa

D = (3.32, 3)
y = 3 x2 + (3)2 = 20 x = ! 11
x
0
B = (3.32, 3) A = (3.32, 3) y = 3 x2 + (3)2 = 20 x = ! 11 .
x2+y2 = 20 O halde, denklemin zm kmesi,
= "^ 11 , - 3h, ^ 11 , 3h, ^- 11 , - 3h, ^- 11 , 3h, bulunur. ekil 8de ember ile
ekil 8
erinin (hiperboln) drt noktada kesitii grlr. Bu noktalar da zm kme-
sindeki noktalardr.
II. yol
Birinci denklemden x2 yalnz braklp ikinci denklemde x2 = 7 + 2y2 yazlrsa
7 + 2y2 + y2 = 20 y = 3 ayn sonuca ulalr.

y
Sra Sizde x+y=1
x 2 - y 2 = 48
3 denklem sisteminin zm kmesini bulunuz.
2x2 + xy y2 = 8
1. 5
|x |+ y = 6
2x 2 + xy - y 2 = 8
2. 3 denklem sisteminin zm kmesini salayan x ve 5 5
x
x+y = 1
y deerlerinin kareleri toplamn bulunuz. ekil 9da bu erilerin grafik-
5
leri verilmitir.
ekil 9
24
x 2 + 2y 2 + 4x + 2 = 0
3 denklem sisteminin zmn bulalm.
- y 2 - 2x - 3 = 0
Verilen denklemlerden, ikinci denklemi 2 ile arpp birinci denklem ile toplarsak
y deikeni kolayca yok edilir.
x 2 + 2y 2 + 4x + 2 = 0
- 2y 2 - 4x - 6 = 0
+
---------------
x2 - 4 = 0
x2 4 = 0 ikinci derece denklemine dnr ve zm,
x2 4 = 0 x = 2 olur.
Bulunan x deerleri y2 2x 3 = 0 denkleminde yerine yazlrsa
x = 2 y2 2(2) 3 = 0 y2 + 7 = 0, yani reel kk yoktur.
x = 2 y2 2(2) 3 = 0 y2 1 = 0 y = 1 olur.
Sonu olarak, denklemin zm kmesi
={(2, 1), (2, 1)}
bulunur.

Bu blmde, dinamik geometri programn kullanarak grafik izimlerini ve erilerin kesim noktalarn bul-
may reneceiz.
x-y = 3
Uygulama-1: rnek 22de verdiimiz 2 3 denklem sistemindeki her bir erinin ve bunlarn kesi-
x - y 2 = 15
imini adm adm bulalm ve grafik yardmyla bir denklem sisteminin nasl zldn aratralm.
Grafik yardmyla ikinci dereceden iki bilinmeyenli bir denklem sisteminin zm

Giri komut satrna
a: x y = 3 yazp Enter tuuna
basnz. Bylece x y = 3
dorusu izilmi olacaktr.
1. Adm (stenirse grafik penceresinde
izilen doru zerine sa
tklayp, zellikler -> Renk
Sekmesinden istenilen renk
seimi yaplabilir)
Tekrar Giri komut satrna
b: x2 y2 = 15 yazp Enter
tuuna basnz. Bylece
x2 y2 = 15 erisi izilmi olur.
2. Adm
Giri komut satrna

Kesitir[a,b] yazp Enter
tuuna basnz. Bu komut
erileri kesitirerek kesiim
noktasn (noktalarn) grafikte
gsterecektir. rneimizdeki
eriler sadece A = (4, 1)
3. Adm noktasnda kesiirler. Bu
nokta sol stundaki cebir
penceresinde verilir. (Nokta
zerine sa tklayp zellikler
-> Renk sekmesinden nokta
rengi ve Still sekmesinde
de nokta bykl
ayarlanabilir)

imdi yine dinamik geometri programn kullanarak cebirsel olarak ikinci dereceden iki bilinmeyenli bir
denklem sisteminin zmn bulalm.
Cebirsel olarak ikinci dereceden iki bilinmeyenli bir denklem sisteminin zm
GeoGebra programnn CAS sistemi

1. Adm kullanmak iin; Program mensnden
Grnm -> CAS a tklayalm.
Grafik penceresi dmesine

2. Adm basarak kapatalm. Sadece CAS
penceresinin kaldn grebilirsiniz.
CAS penceresinde 1 nolu satr

penceresine,
3. Adm
z[{x y = 3, x^2 y^2 = 15}, {x, y}]
yazp Enter tuuna basalm.
Enter tuuna bastktan sonra z

komutunun hemen altnda
4. Adm
{{x = 4, y = 1}}
sonucu verilecektir.

3.2.2 kinci Derceden ki Bilinmeyenli Denklem Sistemlerinin zm
Kmesinin Cebir ve Grafik Yardmyla Bulunmas
BLGMZ DEERLENDRELM
xy = 2 2x + y = 5
1. 7. 2
x+y = 3 (x - y ) - 4 (x - y ) + 3 = 0
sisteminin zm kmesini bulunuz. sisteminin zm kmesini bulunuz.
3a 2 + b 2 = 7
2x 2 - y 2 - 2xy = 3 8.
2. 2a 2 - b 2 = - 2
3x - 2y = 5
denklem sisteminin zm kmesini bulunuz.
denklem sistemini salayan x ve y ler katr?
x 2 + y 2 + 4xy = 52 x 2 - y 2 = 119
3. 9.
x 2 + y 2 - xy = 12 xy = 60
denklem sisteminde x katr? sisteminin zm kmesini bulunuz.
xy - x = 3
4. x 2 + y 2 = 169
xy + 2y = - 2 10.
xy = - 60
sisteminin zm kmesini bulunuz.
sistemini salayan x ve y deerlerini bulunuz.
3x - y = 4
5. v 2 - 3uv + 2u 2 = 6
x 2 + y 2 = 80 11.
v 2 - u 2 = 15
denklem sisteminde y katr?
1 1 13
+ = x 2 - 8y 2 = 8
6. x2 y2 80 12.
2 2
x + y = 13 x 2 - 9y 2 = 7
denklem sisteminin zm kmesini bulunuz.

Blm 3. 2 kinci Dereceye Dntrlebilen
Denklemler ve Denklem Sistemleri
BLM DEERLENDRME
1. (x2 7x + 6)(3x2 12) = 0 denkleminin zm 6. (5x2 x + 8)(2x2 32) = 0 denkleminin zm

kmesini bulunuz. kmesini bulunuz.
7. x6 + 9x3 + 8 = 0 denklemini salayan x R

2. 6t4 11t2 10 = 0 denklemini salayan x
bulunuz.
deerlerinin zm kmesini bulunuz.
8. x - 2 4 x - 8 = 0 denklemini salayan x
deerlerini bulunuz.
(x 2 - 5x + 4) (x - 3)
3. = 0 denkleminin zm
x 2 - 7x + 12
kmesini bulunuz.
9. 4x +4 x 2 = 0 denklemini salayan x gerek

saysn bulunuz.
1 - 2mx x 2 - 6x - 1
4. = 2 denkleminin kkle-
mx + 1 x + 2x + 1 2
10. 5 x - 10x - 11 = 1 denklemini salayan x gerek
rinden biri 1 ise m deerini bulunuz. say deerlerini bulunuz.
11. c m - 5c m + 4 = 0 denkleminin
x+3 2 x+3
x x
zm kmesini bulunuz.
5. a, b, c pozitif tam saylar olmak zere
a2 + b2 + c2 2ab = 37 denklemini salayan c
deerlerinin toplamn bulunuz.

Blm 3. 2 kinci Dereceye Dntrlebilen
Denklemler ve Denklem Sistemleri
BLM DEERLENDRME
12. (a b)2 7 (a b) 18 = 0 ve a + b = 1 18. |x 6|2 8|x 6| + 15 = 0 denklemini sala-

olduuna gre, bu denklemleri salayan yan x deerlerini bulunuz.
(a, b) ikililerini bulunuz.
19. x2 + 5|x| 6 = 0 denkleminin zm kmesini

bulunuz.
2
13. 2 x - 4x = 32 denklemini salayan x in deerle-
rini bulunuz.
20. (x 6)|x3 + 8||x2 4| = 0 denkleminin zm

kmesini bulunuz.
14. 5x + 1 = x + 1 denkleminin zm kmesi-

ni bulunuz.
21. x 2 - 6x + 9 -| x 2 - 3x | = 0 denkleminin
zm kmesini bulunuz.
15. 2x 2 - 3x + 2 = 2x 2 - 3x denklemini sala-

yan x R leri bulunuz. ab = - 4
22.
a+b = 3
sistemini salayan (a, b) ikilisini bulunuz.
16. x|x 5| = 4 denkleminin zm kmesini x 2 - y 2 - 2x = - 9

23.
bulunuz. 2x + y = 7
sisteminin zmn bulunuz.
17. x|x 6| = 8 denkleminin zm kmesini x 2 - 2xy + 5 = 0

bulunuz. 24.
y-x-2 = 0

nite
3
3.3 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler 3. Blm
kinci dereceden bir deikenli

dnyas ve endstride yer alan bir- fonksiyonun alaca deerlerin
ok uygulamada, kazan veya kt iaretini incelemeyi
gibi baz niceliklerin zel koullar al- ikinci dereceden bir bilinmeyenli
tnda ayarlanmas gerekebilir. Bu ko- eitsizliklerin zm kmesini ce-
bir ve grafik yardmyla bulmay
ullar kst olarak adlandrlr ve lineer
eitsizliklerle ifade edilir. Uygulamal ax + b ve ax2 + bx + c eklindeki
ifadelerin arpm ve blm
matematiin bir alt dal olan lineer
biimindeki eitsizliklerin zm
programlama, kazanc maksimize kmesini bulmay
etme veya maliyeti minimize etme kinci dereceden bir bilinmeyenli
gibi nemli amalara ulamak iin lineer eitsizlikler sisteminin tm zm- denklemi zmeden kklerinin
lerini elde etmeyi amalayan nemli bir alandr. rnein, havaalanlarndaki varln ve iaretini belirlemeyi
uu veya tren istasyonlarnda hareket tarifeleri birok bilinmeyen ve kstlar renmi olacaz.
ierir ve karmak bilgisayar algoritmalar kullanlarak zlr.
Nfus modellemesi, bir dier eitsizlik

rnei olarak verilebilir. Byk bir ehir-
deki nfus younluu (insan/km2) eh-
rin merkezine olan uzaklkla ilgilidir ve
Temel Kavramlar
5000x
D= 2 modeli ile verilmektedir.
(x + 36) kinci dereceden bir deikenli
ehrin hangi blgesinin nfus younlu- fonksiyon
u 400 den fazladr? kinci dereceden eitsizlikler
kinci derece eitsizlikler gnmzde

fiziksel ve teknik uygulamalarda da
karmza kar. rnein, v (km/sa)
hzla hareket eden belirli bir aracn
v2
fren mesafesi (m), d = v + denk-
20
lemi ile veriliyorsa bu aracn 75 m den
daha az mesafede durabilmesi iin
hznn hesaplanmas bir eitsizlik problemidir.

3.3
3.3.1 kinci Dereceden Bir Deikenli Fonksiyonun

aret ncelemesi
Bu blmde, ilk olarak f(x) = ax2 + bx + c biimindeki fonksiyonlarn alaca de-
erlerin iaretini inceleyeceiz.
a, b, c R ve a 0 olmak zere;
y = ax2 + bx + c veya f(x) = ax2 + bx + c biiminde yazlan fonksiyonlara ikinci
dereceden bir deikenli fonksiyon denir.
kinci dereceden bir deikenli fonksiyonun iaret incelemesini yapmak iin

ax2 + bx + c = 0 ikinci derece denklem zmlerinden bildiimiz = b2 4ac
diskriminant formln kullanacaz. nn pozitif, negatif ve sfr olmak zere
durumunu inceleyelim.
1. = b2 4ac > 0 ise ax2 + bx + c = 0 ikinci derece denklemlerde olduu gibi
f(x) = ax2 + bx + c fonkiyonunun (birbirinden farkl) iki kk vardr. Bu kkler x1 ve
x2 olsun. Bylece,
f(x) = ax2 + bx + c = a(x x1)(x x2) olarak yazlabilir. Burada f(x) fonksiyonunun
iareti a, (x x1) ve (x x2) nin iaretlerine baldr.
a) x < x1 < x2 ise x x1 < 0 ve x x2 < 0 olur. Bylece,
(x x1)(x x2) > 0 dr.
Bu durumda, a > 0 f(x) > 0 ve a < 0 f(x) < 0 dr. Yani, f(x) ve ann
iareti ayndr.
b) x1 < x2 < x ise x x1 > 0 ve x x2 > 0 olur. Buradan,
(x x1)(x x2) > 0 olur. Yani, f(x) ve a nn iareti ayndr ve (a) seene-
indeki durum burada da vardr.
c) x1 < x < x2 ise x x1 > 0 ve x x2 < 0 dr. Bylece, (x x1)(x x2) < 0 olur.
Bu durumda, f(x) ve a ters iaretlidir. Yani,
a > 0 f(x) < 0 ve a < 0 f(x) > 0
) x1 ve x2 kkleri iin f(x1) = 0 ve f(x2) = 0 olduu aktr.
imdi bu durumlar tablo ile gsterelim:
D = b2 4ac > 0
x x1 x2
f(x) = ax2 + bx + c a nn iareti ile ayn a nn iaretinin tersi a nn iareti ile ayn

kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler
1
f(x) = x2 3x 4 fonksiyonunun iaretini belirleyelim.
x2 3x 4 = (x + 1)(x 4) = 0 denkleminde
= b2 4ac = (3)2 4(1)(4) = 25 > 0
olduundan, bu fonksiyonun iki reel kk vardr. Bu kkler
-b - D - (- 3) - 25 -b + D - (- 3) + 25
x1 = = = - 1 ve x 2 = = =4
2a 2 (1) 2a 2 (1)
f(x) = x2 3x 4 fonksiyonunda a = 1 > 0 olduuna dikkat ediniz. y
4
x x1 = 1 x2 = 4 3
f(x) = x2 3x 4 + + 2
(a nn iareti ile ayn) (a nn iaretinin tersi) (a nn iareti ile ayn)
1
x
2 1 1 2 3 4 5 6
1
Buna gre,
2
x (, 1) f(x) > 0 3
4
x (1, 4) f(x) < 0 5
6
x (4, ) f(x) > 0
ekil 1
Bu durumu ekil 1de izilen y = f(x) = x2 3x 4 grafiinde de grebiliriz. Grafik,

(, 1) ve (4, ) aralklarnda x-ekseninin yukarsnda (f(x) > 0) izilirken, 1 < x < 4
aralnda x-ekseninin altnda (f(x) < 0) kalmaktadr.
Sra Sizde
1. f(x) = 2x2 x + 3 fonksiyonunun iaretini inceleyiniz.
2. g(x) = 3x2 + 2x 8 ikinci derece fonksiyonunun pozitif olduu blgeyi
belirleyiniz.
3. h(x) = x2 x 12 fonksiyonunun negatif olduu aral grafik izerek
bulunuz.

3.3
b 2 - 4ac
2. = b2 4ac < 0 ise 1 0 dr. (Her a 0 iin 4a2 > 0 dr)
4a 2
b 2 b 2 - 4ac
Ayrca, Her x R iin c x + m $ 0 ve 1 0 olduundan
2a 4a 2
b 2 b 2 - 4ac
dc x + m - n2 0
2a 4a 2
b 2 b 2 - 4ac
olur. Buna gre, f(x) = ax2 + bx + c = a <c x + m - F terimlisinin ia-
2a 4a 2
reti a nn iaretine bal olacaktr. Bu durumda,
a > 0 f(x) > 0 ve a < 0 f(x) < 0
olur. imdi bunu tablo ile gsterelim.
D = b2 4ac < 0 ve a > 0

x
f(x) = ax + bx + c
2
+ + + +
D = b2 4ac < 0 ve a < 0

x
f(x) = ax2 + bx + c
f(x) = ax2 + bx + c fonksiyonunda x R iin;

a > 0 ve < 0 ise f pozitif iaretli (f(x) > 0)
a < 0 ve < 0 ise f negatif iaretli (f(x) < 0)
2
f(x) = 3x2 + 4x + 5 fonksiyonunun iaretini inceleyelim.
3x2 + 4x + 5 = 0 denkleminde
y
f(x) = 3x2 + 4x + 5 = b2 4ac = (4)2 4(3)(5) = 44 < 0
70 olduundan reel kk yoktur. a = 3 > 0 olduundan f(x) in iareti her yerde a nn ia-
60
reti ile ayndr, yani f(x) > 0 dr. Bu durumu ekil 2 de aka grebiliriz. f(x) in grafii
50
40
her yerde x-eksenin stnde kalmakta ve hibir yerde negatif olmamaktadr.
30 D = b2 4ac = 44 < 0 ve a = 3 > 0
20
10
x
5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5
x f(x) = 3x + 4x + 5
2
+ + + +
ekil 2

3
f(x) = 4x2 + 4x 3 fonksiyonunun iaretini inceleyelim.
4x2 + 4x 3 = 0 denkleminde
= b2 4ac = (4)2 4(4)(3) = 32 < 0
x
olduundan f(x) = 0 denklemini salayan x reel says yoktur.
5 4 3 2 1 01 2 3 4 5 y
a = 4 < 0 olduundan f(x) in iareti her yerde a nn iareti ile ayndr, yani 10
her x R iin f(x) < 0 dr. ekil 3te grld gibi, f(x) fonksiyonunun grafii her 20
yerde x-ekseninin altnda olduundan hibir yerde pozitif olamaz. 30
40
50
D = b2 4ac = 32 < 0 ve a = 4 < 0
60
x 70
f(x) = 4x2 + 4x 3 80
f(x) = 4x2 + 4x 3
ekil 3
Sra Sizde
1. f(x) = 2x2 + 4x 6 fonksiyonunun iaretini inceleyiniz.
2. f(x) = x2 + 3x + 5 fonksiyonunun iaretini inceleyiniz.
3. = b2 4ac = 0 ise ax2 + bx + c = 0 ikinci derece denkleminin iki katl kk

b
vardr ve bu kk x = - dr.
2a
b 2 - 4ac Bilgi Notu
Dier taraftan, = 0 olduundan
4a 2
ift katl kklerde grafik x - ek-
b 2 b 2 - 4ac
f(x) = ax + bx + c = a <c x + F
b 2
2
m - = a c x + m senine teet olduundan eri, o
2a 4a 2 2a noktada da iaret deitirmez.
b 2
Ayrca, her x R iin c x + m $ 0 olduundan f(x) ile a ayn iarete sahiptir. Bu
2a
durum aadaki tablolarda gsterilmitir.
D = b2 4ac = 0 ve a > 0
-b
x x=
2a

f(x) = ax2 + bx + c + + + + + +
D = b2 4ac = 0 ve a < 0
-b
x x=
2a

f(x) = ax2 + bx + c

3.3
4
y
f(x) = x2 + 6x + 9 f(x) = x2 + 6x + 9 terimlisinin iaretini belirleyelim.
40
30
20
10 x2 + 6x + 9 = 0 = b2 4ac =(6)2 4(1)(9) = 0 olduundan f(x) = 0 denklemini
x salayan iki katl kk vardr ve
8 6 4 2 2 4 6
b 6
x1 = x2 = - =- = 3
ekil 4 2a 2 (1)
Dier taraftan a = 1 > 0 olduundan her x R {3} iin f(x) > 0 dr. Bu durum
ekil 4te ve aadaki tabloda gsterilmitir.
D = b2 4ac = 0 ve a = 1 > 0
x x1 = x2 = 3
f(x) = ax2 + bx + c + + + + + +
5
f(x) = x2 + 4x 4 fonksiyonunun iaretini inceleyelim.
x2 + 4x 4 = 0 = b2 4ac = (4)2 4(1)(4) = 0 olduundan iki eit kk

y
4 2 2 4 6 8
vardr ve bu kkler
x
4
x1 = x2 = - =2
10 2 (- 1)
20 bulunur. Dier taraftan a = 1 < 0 olduundan her x R {2} iin f(x) < 0 dr.
30 (f(2) = 0 olduuna dikkat ediniz).
40
D = b2 4ac = 0 ve a = 1 < 0
50
x x1 = x2 = 2
ekil 5
f(x) = x2 + 4x 4
rnek 3e benzer olarak f(x) = x2 + 4x 4 ifadesi tam kare olarak

f(x) = x2 + 4x 4 = (x 2)2 biiminde yazlabilir. Buradan,
her x R {2} iin f(x) < 0 olduu grlr. (ekil 5)

Sra Sizde
1. f(x) = x2 8x 16 fonksiyonunun iaretini inceleyiniz.
2. f(x) = 9x2 + 12x + 4 fonksiyonunun iaretini inceleyiniz.
kinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizlikler
a, b, c R ve a 0 olmak zere;
ax2 + bx + c > 0, ax2 + bx + c 0 (1)
Uyar
ax2 + bx + c < 0, ax2 + bx + c 0 (2)
m R olmak zere,
biiminde yazlan matematiksel ifadelere ikinci dereceden bir bilinmeyenli
f(x) > m, f(x) m
eitsizlikler denir. Bu eitsizlikleri salayan x reel saylarnn kmesine eitsiz-
f(x) < m, f(x) m
liin zm kmesi denir.
biimindeki eitsizlikler
f(x) m > 0, f(x) m 0
f(x) m < 0, f(x) m 0
kinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizlikleri zmek, ikinci derece fonksiyonu-
ekline getirildikten sonra zm
nun iaret incelemesine benzer olarak yaplr ve (1) veya (2) de verilen eitsizlikle-
kmesi bulunur.
rin zm kmesini bulmak iin aadaki admlar uygulanr:
ax2 + bx + c = 0 denkleminde = b2 4ac nin iareti belirlenir,

I.
II. a nn iareti belirlenir,
III. Kkler bulunarak f(x) = ax2 + bx + c fonksiyonunun iareti tablo yaplarak

incelenir. Tabloda f(x) < 0 iin (), f(x) > 0 iin (+) iareti yazlr. Hatrlayalm
ax+b birinci dereceden bir

bilinmeyenli eitsizliklerin iaret
y
incelemesi:
x x = - ab
f
kkler
ax + b (a nn iaretinin
+
(a nn iareti
tersi) ile ayn)
f(x)>0
0 f(x)<0 f(x)>0

3.3
y 6
x2 + 3x 4 x2 + 3x 4 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
0 x
5 4 3 2 1 1 2 3 4 5
x2 + 3x 4 = 0 denkleminin diskriminant
= b2 4ac = 32 4 1 (4) = 25 > 0 olduundan terimlinin farkl iki kk
vardr. Bunlar, x1 = 4 ve x2 = 1 dir.
ekil 6
a = 1 > 0 olduundan kkler aras negatiftir.
Aadaki tabloda x2 + 3x 4 0 eitsizliinin iaret incelemesi yaplmtr.
x x1 = 4 x2 = 1
x2 + 3x 4 + +
Bilgi Notu (a nn iareti ile ayn) (a nn iaretinin tersi) (a nn iareti ile ayn)
Sadaki tablodaki iaret belirlemesi

x2 + 3x 4 ifadesinde x yerine bu- x2 + 3x 4 0 eitsizliini salayan deerler tabloda "+" iarte ile belirtilen aralk-
lunan aralkta herhangi bir deer lardr. O halde = (, 4] [1, ) bulunur.
verilerek de bulunabilir. rnein,
x =5 (5)2 + 3(5) 4 > 0
x2 + 3x 4 0 ifadesinde eitlik de olduundan x1 = 4 ve x2 = 1 kkleri de zm
kmesine dahildir. ekil 6da (, 4] [1, ) aral grafiksel olarak gsterilmi-
x = 0 (0)2 + 3(0) 4 < 0
tir. Boyal alanlar zm araldr.
x = 2 (2)2 + 3(2) 4 > 0
7
3x2 7x 6 < 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
3x2 7x 6 = 0 denklemi iin = (7)2 4 3 (6) = 121 > 0 olduundan denk-

2
lemin iki farkl kk vardr ve bu kkler x1 = - ve x2 = 3 tr.
3
a = 3 > 0 olduundan kkler aras negatiftir.
3x2 7x 6 < 0 eitsizliinin iaret incelemesi aadaki tabloda verilmitir.
2
x x1 = x2 = 3
3
+ +
3x2 7x 6 (a nn iareti ile ayn) (a nn iaretinin tersi) (a nn iareti ile ayn)

2 y
Buna gre, zm kmesi = {x R: - < x < 3} olur. 3x2 7x 6 < 0 ifadesinde
3 3x2 7x 6
2
eitlik olmadndan, x1 = - ve x2 = 3 kklerinin zm kmesine dahil olma-
3
dna dikkat ediniz. 3x2 7x 6 < 0 eitsizliinin zm kmesi grafiksel olarak x
2 0 3
3
ekil 7de verilmitir.
8
T takm says ve x, 1992 den beri geen yllarn saysn gstermek zere, lise - ekil 7
rencileri iin dzenlenen robot yapm yarmasna katlan takm says
T(x) = 7x2 + 42x 62, 0 x 9
denklemi ile modelleniyor. Hangi yllarda, yarmaya 50 den fazla takm katld-
n bulalm.
Hangi yllarda, yarmaya 50 den fazla takm katldn bulmak iin, T(x )> 50 eit-
sizliini salayan x deerlerini bulmak gereklidir. Buna gre,
T(x) > 50 7x2 + 42x 62 > 50 7x2 + 42x 112 > 0.
7x2 + 42x 112 = 0 x1 = 8 veya x2 = 2 olarak bulunur. x yllar ifade ettiinden

y 7x2 + 42x 112
negatif olamaz. Buna gre, x = 2 dir.
800
2 600
ekil 8de grld gibi, x > 2 iin 7x + 42x 112 > 0 olduundan istenilen
400
aralk 2< x 9 araldr.
200
x
Dier taraftan, verilen problemdeki 0 x 9 aralndaki x = 0 deeri 1992 ba- 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
200
lang ylna karlk gelmekte olup 2 < x 9 aralnn yl olarak karl 1994
ekil 8
ile 2001 yllar arasdr. Buna gre, yarmaya 50 den fazla takmn katld yllar
1994-2001 yllar arasdr.
9
v (m/sa) hzla hareket eden bir aracn fren
v2
mesafesi (m), d =v + denklemi ile verili-
20
yor. Aracn 75 m den daha az mesafede du-
rabilmesi iin hznn ne olmas gerektiini

hesaplayalm.

3.3
v2
v (km/sa) hzla hareket eden bir aracn fren mesafesi (m), d = v + olarak veril-
20
diine gre ve aracn 75 m den daha az mesafede durabilmesi iin
v2
d=v+ < 75 olmaldr. Yani,
20
v2
v+ < 75 v2 + 20v 1500 < 0
20
ikinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizlii elde edilir. Buna gre,
v2 + 20v 1500 = 0 v1 = 50 ve v2 = 30 dur.
a = 1 > 0 olduundan
v2 + 20v 1500 < 0 eitsizliinin iaret tablosu aadaki gibi oluturulur.
v v1 = 50 v2 = 30
+ +
v2 + 20v 1500 (a nn iareti ile ayn) (a nn iaretinin tersi) (a nn iareti ile ayn)
Ancak v hz negatif olamayacandan, negatif v deerleri atlarak 50 < v < 30

yerine 0 v < 30 olmaldr. Yani, aracn hz [0, 30) arasnda olduu zaman fren
mesafesi 75 m den daha az olur.
10
2
c m 1c m eitsizliinin zm kmesini bulalm.

1 x +8 1 2x
3 27
2 2 2
c m 1c m &c m 1c 3m &c m 1 c m & x 2 + 8 2 6x

1 x +8 1 2x 1 x +8 1 2x 1 x +8 1 6x
3 27 3 3 3 3
olduundan, verilen denklem x2 6x + 8 > 0 eitsizliine dnr.
x2 6x + 8 = 0 denkleminin kkleri x1 = 2 ve x2 = 4 tr. Tablo yaplrsa
x x1 = 2 x2 = 4
x2 6x + 8 + +
Buna gre, zm kmesi = (, 2) (4, ) olur.

imdi de ierisinde ax + b veya ax2 + bx + c eklinde ifadeler barndran eitsizlik-

lerin zmn inceleyelim. Bu tr eitsizlikleri zmek iin her bir ifadenin ayr
ayr iaret incelemesi yaplarak ayn iaret tablosunda birletirilir. stenen zm
oluturulan iaret tablosu yardmyla elde edilir.
11
2
(x 2)(x 2x 3) 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm. Hatrlayalm
1. 0 < a < 1 ise

ax < ay x > y
nce (x 2)(x2 2x 3) = 0 denkleminin kklerini bulalm. 2. a > 1 ise
ax < ay x < y
(x 2)(x2 2x 3) = 0 x 2 = 0 veya x2 2x 3 = 0
x2 2x 3 = 0 x = 1 veya x = 3. Buradan
(x 2)(x2 2x 3) = 0 x = 2 veya x = 1 veya x = 3
x x = 1 x=2 x=3
x2 2x 3 + +
x2 + +
(x 2)(x2 2x 3) (+)() = ()() = + ()(+) = (+)(+) = +
(x 2)(x2 2x 3) 0 olduundan, tabloda negatif olan aralklar alnmaldr.
O halde zm kmesi,
= {x R: x 1 veya 2 x 3 }
veya aralk biiminde = (, 1] [2, 3] olarak yazlr. Burada,
(x 2)(x2 2x 3) 0 ifadesinde eitlik olduundan, x = 1, x = 2 ve x = 3 kkle-

rinin de zm kmesine dahil olduuna dikkat ediniz.
12
(x + 2)2(2x 3) 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
(x + 2)2(2x 3) 0 eitsizliini oluturan ifadelerin kkleri

(x + 2)2 = 0 x = 2 (ki katl kk, = b2 4ac = 0 ve a > 0 )
3
2x 3 = 0 x =
2

3.3
Buna gre tabloyu oluturursak,

y
3
x x = 2 x=
2 2
3 x
2 (x + 2)2 + + +
2x 3 +
(x + 2)2 (2x 3) +
Buna gre, (x + 2)2(2x 3) 0 eitsizliinin zm kmesi = ; , 3 m araldr.

(x+2)2 (2x3)
3
2
ekil 9, ; , 3 m zm araln gstermektedir.
3
2
ekil 9
13
(1 - x 2) (x + 3)
1 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
x2 - 4
(1 - x 2) (x + 3)
1 0 eitsizliini oluturan ifadelerin kkleri
x2 - 4
1 x2 = 0 x = 1
x + 3 = 0 x = 3
x2 4 = 0 x = 2
x x = 3 x = 2 x = 1 x=1 x=2
1x 2
+
x+3 + + + + +
x2 4 + + +
(1 x2)(x+3) + +
(1 x2)(x+3)
x2 4
+ + +
Uyar
(1 - x 2) (x + 3)
2 Buna gre, tablodaki iaret incelemesi sonucu 1 0 eitsizliinin
(1 - x ) (x + 3)
10 x2 - 4
zm kmesi
x2 - 4
= (3, 2) (1, 1) (2, )
eitsizliinde, paydadaki x2 4
ifadesini sfr yapan x deerleri
olur.
tablo yaplrken ift dikey izgi ile
gsterilmelidir.
Sra Sizde
1. (2x 6) < 0 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.
2. (2x + 1)2(x + 3) > 0 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.
(4 - x 2) (x - 5)
3. # 0 eitsizliinin zm kmesini belirleyiniz.
x2 - 9

3.3.1 kinci Dereceden Bir Deikenli Fonksiyonun aret ncelemesi
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilerin eitsizliklerin zm kme- x-3

6. # 0 eitsizliini salayan x in aral-
lerini bulunuz. 3x - 12
n bulunuz.
a) 6x + 48 2 - 7
b) x - 11 1 - 2
c) 18 - 3x # 0
- 2x + 6
) 4x + 16 $ 0 7. -4 1 1 8 eitsizliinin zm
5
d) 8x - 96 2 0 araln bulunuz.
e) 6x - 12 2 6
f) 7-x 1 0
(3 - x) (x 2 - 4)
8. $ 0 eitsizliini salayan x
3x
tam saylarnn toplam katr?
x-4 2x + 6
2. 2 eitsizliinin zm kmesi-
6 5
ni bulunuz. 9. (2x 1)(2 + 6x)(4x + 8) > 0 eitliinin zm
kmesini bulunuz.
x-6
3. $ 0 eitsizliinin zm kmesini 10. (x + 4)(x2 + 5x + 4) 0 eitliinin en geni
2x - 18
bulunuz. zm kmesini bulunuz.
-4
2x - 8 11. $ 0 eitliini salayan x tam say
4. # 0 eitsizliinin zm kmesini x 2 - 2x - 3
x-4
bulunuz. deerlerinin arpm katr?
x-5 2
12. c m 2 c m eitliini salayan ka tane x

5. 1 - 2 eitsizliini salayan x deer- 4 x - 4x 4 5
3x + 12 5 5
lerini bulunuz. tam says vardr?

3.3
3.3.2 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli

Denklemlerin Kklerinin Varl ve aret ncelemesi
kinci dereceden bir bilinmeyenli bir denklemin a 0 olmak zere
ax2 + bx + c = 0 biiminde yazldn nceki yllardan biliyoruz. x1 ve x2 denkle-
min iki kk olmak zere, kkler ve katsaylar arasndaki bantlar,
b
I. Kkler toplam: x1 + x2 = -
a
c
II. Kkler arpm: x1 x2 =
a
ax2 + bx + c = 0 denkleminin reel kkleri x1, x2 ve x1 < x2 olsun.

c
I. = b2 4ac > 0 olmak zere x1 x2 = < 0 ise kkler ters iaretlidir. Yani
a
x1 < 0 < x2 dir. Bu durumda
Uyar b
1. x1 + x2 = - > 0 ise |x1| < x2 dir.
a
Yandaki zelliklerin hibirini
ezberlemeye gerek yoktur. Bunlar b
2. x1 + x2 = - < 0 ise |x1| > x2 dir.
sadece hatrlatmak iin verdik. a
Burada zaten kkler bilindii iin
3. x1 + x2 = 0 ise |x1| = x2 ve kkler y-eksenine gre simetriktir.
bu sralanan zelliklerin hepsini
kendiniz kolayca gzlemleye- c
II. = b2 4ac > 0 olmak zere, x1 x2 = > 0 ise kkler ayn iaretlidir. Bu
bilirsiniz. Kkleri bulmadan da a
kendiniz kolayca kkler arpmn
durumda
ve kkler toplamn kullanarak bu b
zellikleri elde edebilirsiniz. 1. x1 + x2 = - > 0 ise 0 < x1 < x2 olup kklerin her ikisi de pozitiftir.
a
b
2. x1 + x2 = - < 0 ise x1 < x2 < 0 olup kklerin her ikisi de negatiftir.
a
14
(n + 1)x2 8x + 6 n = 0 ikinci derece denkleminin kkleri x1 ve x2 dir. x1 x2 > 0
olduuna gre, n nin alabilecei deerlerin kmesini bulalm.
(n + 1)x2 8x + 6 n = 0 denkleminin kkleri x1 ve x2 ise kkler arpm

c
x1 x2 = dir. Buna gre,
a
c 6-n
x1 x2 = = 20
a n+1
eitsizliini zelim.
6n=0 n=6
n + 1 = 0 n = 1

Tablo yaplrsa,
x n = 1 n=6
6n + +
n+1 + +
6n (+) (+) ()
= =+ =
n+1 () (+) (+)
6-n
2 0 olmas iin 1 < n < 6 olmaldr. Yani, n nin alabilecei deerlerin k-
n+1
mesi (1, 6) araldr.
15
x2 2x + n + 2 = 0 denkleminin kkleri ters iaretli ise, n nin deer araln bu-
lalm.
Denklemin kkleri x1 ve x2 olsun.
Kkler toplam x1 + x2 = 2 > 0 dr.
Kkler arpm x1 x2 = n + 2 < 0 dr. (Kkler ters iaretli olduundan)
Dier taraftan > 0 olmas gerektiinden,
= b2 4ac = (2)2 4(n + 2) = 4 4n > 0
Tabloyu oluturalm.
n n = 2 n = 1
n+2
(n < 2) + +
D = 4 4n > 0
(n < 1) +
Buna gre n, (, 2) (, 1) = (, 2) aralnda deerler alr.

3.3
16
(n 3)x2 (2n 4)x + n 2 = 0 denkleminin birbirinden farkl iki pozitif kk
olmas iin n nin deer araln bulalm.
kinci derece denklemin farkl iki kk olmas iin > 0 olmaldr.
c
Kklerinin ayn iaretli olmas iin x1 x2 = >0
a
b
Kklerinin ikisinin de pozitif olmas iin x1 + x2 = - > 0 olmaldr. imdi, bu
a
durumlarn ayn anda gerekleecei aral belirleyelim.
I. = (2n 4)2 4(n 3)(n 2) = 4n 8 > 0 n > 2
c n-2
II. x1 x2 = = >0
a n-3
b - (2n - 4)
III. x1 + x2 = - =- >0
a n-3
Tabloyu oluturalm.
n 2 3
I + +
II + +
III + +
Tabloya gre, zelliin de ortak olarak saland aralk (3, ) araldr.
Sra Sizde
1. (m 2)x2 + (3m 1)x + m + 3 = 0 denkleminin ters iaretli iki kknn
olmas iin m nin araln bulunuz.
2. (1 m)x2 + 4x + m2 9 = 0 denkleminin biri pozitif, dieri negatif iki

gerel kk varsa m nin alabilecei deerler kmesini bulunuz.

17
x2 8x + m ifadesi her x R iin daima 6 dan byk olduuna gre, m nin alabi-
lecei deerlerin araln bulalm.
Verilen ifadede her x R iin x2 8x + m > 6 olmas iin
x2 8x + m 6 > 0
olmaldr. Burada a = 1 > 0 dr ve < 0 olmaldr. Yani,
= (8)2 4 1 (m 6) < 0 64 4m + 24 < 0
88 4m < 0 4m < 88 m > 22
olmaldr. O halde, m nin deer aral (22, ) olur.
18
1
f(x) = mx 2 + fonksiyonu veriliyor. Buna gre, her x > 0 iin f(x) 0 eitsizliini
x
salayan en kk m deeri katr?
1 mx 2 - 2x + 1
f(x) = mx 2 + fonksiyonu f (x) = olarak yazlabilir.
x x
her x > 0 iin f(x) 0 olduundan mx2 2x + 1 0 dr.
mx2 2x + 1 ifadesinin daima pozitif olabilmesi iin, a = m > 0 ve
= (2)2 4m(1) 0
olmaldr. Yani,
m > 0 ve 4 4m 0
m > 0 ve 4m 4
m > 0 ve m 1
olmaldr.
Sonu olarak, m nin en kk deeri m = 1 olur.

Bu blmde, dinamik geometri programn kullanarak ikinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizliklerin grafik
izimlerini ve zm kmesini bulmay reneceiz.
Uygulama-1: (2x 3) 0 eitsizliinin zm kmesini bulmay hem grafiksel hem de analitik olarak vere-
lim.
Grafik yardmyla ikinci dereceden iki bilinmeyenli bir denklem sisteminin zm
Giri komut satrna

1. Adm
(x+2)^2(2x3)>=0 olarak giriniz.
Yandaki grafik elde edilir.
(x + 2)2(2x 3) 0 eitsizliini
program kullanarak analitik
olarak zm kmesini bulmak
2. Adm
iin, GeoGebrann grafik
penceresinden kp CAS
penceresine geelim.
Burada 1 nolu satra

z[(x+2)^2(2x3)>=0] yazp
Enter tuuna basalm. Sonu
3. Adm hemen alt satrda
' x = (- 2), x $ 1
3
2
olarak verilecektir.
Uygulama-2: Siz de (x 2)(x2 2x 3) 0 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.

3.3.2 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlerin Kklerinin Varl ve aret ncelemesi
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki denklemlerin kkleri x1 ve x2 olmak 4. (m 2)x2 4mx (m 3) =0

zere, kklerin iaretlerini kkleri bulmadan
denkleminin kkleri x1 ve x2 dir. x1 x2 = 0 ol-
belirleyiniz.
duuna gre, kkler toplamnn iareti nedir?
a) 3x2 20x + 12 = 0
b) 2x2 + 10x + 8 = 0
c) x2 9x + 14 = 0
) 2x2 5x 3 = 0
5. (m + 3)x2 + 10x m 4 = 0
denkleminin zt iaretli iki kk varsa m nin
alabilecei deerlerin kmesini bulunuz.
2. Kkleri x1 ve x2 olan ikinci dereceden bir bilin-

meyenli denklemin kkleri arasnda x1 < 0 < x2
ve |x1| < x2 bants varsa aadakilerden ka
tanesi dorudur? 6. (m + 8)x2 + (m 2)x + m = 0
a) Kkler toplam negatiftir. denkleminin kkleri x1 ve x2 dir. Denklemin

kkleri arasnda x1 < 0 < x2 ve x2 < |x1| bant-
b) Kkler arpm negatiftir.
s olduuna gre, "m" hangi aralkta olmaldr.
c) Kkler ayn iaretlidir.
7. (k 2)x2 2kx + k + 1 = 0
3. x2 8x 6 = 0 denklemi iin aadakilerden
denkleminin farkl iki pozitif kk varsa k nn
ka tanesi dorudur?
alabilecei deerlerin araln bulunuz.
a) Kkler ayn iaretlidir.
b) Kkler zt iaretlidir.
c) Kkler toplam pozitiftir.
) Kkler toplam negatiftir.
8. x2 (k 4) x 2k + 2 = 0
d) Kkler arpm negatiftir.
denkleminin farkl iki pozitif kk varsa k nn
e) Kkler arpm pozitiftir. alabilecei deerlerin araln bulunuz.

Blm 3. 3 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler
BLM DEERLENDRME
3x - 6 3x + 1
1. 2 0 zm kmesini bulunuz. 7. -5 1 1 3 eitsizliinin zm aral-
x+1 9
n bulunuz.
x-3
2. 2 2 eitsizliinin zm kmesini
x-5
bulunuz. x 2 (x 2 - 4)
8. $ 0 eitsizliinin zm kmesini
4x + 4
bulunuz.
3. 2x + 6 $ 4 eitsizliini salayan x gerek

saylar kmesini bulunuz.
9. a < b < 0 < c olmak zere;
(bx c)(ax c) < 0
eitsizliinin zm araln bulunuz.
4. 2x + 14 2 - 1 eitsizliinin zm kmesini
bulunuz.
10. (x2 1)(6 + 2x) (4x + 1) 0 eitsizliinin

zm kmesini bulunuz.
4x - 16
5. < 6 eitsizliinin zm kmesini
x-4
bulunuz.
11. (x 8)(x)(x + 1) 0 eitsizliini salayan x
araln bulunuz.
x - 5 (3 - x)
6. # - 1 eitsizliinin zm kme-
3x + 15
sini bulunuz. x (2x - 8) (3x - 6)
12. 1 0 eitsizliini salayan
x2 + 1
pozitif tam say deerini bulunuz.

Blm 3. 3 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler
BLM DEERLENDRME
2
19. 3x2 + (m 8)x + n 5 = 0
13. c m 2 c m eitsizliini salayan x tam
7 x - 9x 7 10
4 4 denkleminde kkler mutlak deerce eit ve
say deerlerinin toplam katr. ters iaretli olduuna gre, m n nin en byk
tam say deeri katr?
(- x 2 + 1) (x 2 - 4x + 4)
14. 1 0 eitsizliinin
x3 - x
20.
zm kmesini bulunuz. y y = f(x)
0 1 x
(x 2 + 1) (x 2 - 3x)
15. 2 0 eitsizliini salayan x 3
x 2 (1 - x)
gerek say araln bulunuz.
Yukarda verilen f fonksiyonunun grafiine

gre, (x + 5)f(x) < 0 eitsizliinin zm aral-
n bulunuz.
(x 2 - 7x - 8)
16. 1 0 eitsizliinin zm aral-
(- 1 - x) 2
n bulunuz.
21. kx2 + 2x2 2x + k 5 = 0 denkleminin ters

iaretli iki kknn olmas iin k hangi aralkta
olmaldr?
17. (k 5)x2 4kx + k + 4 = 0
denkleminin kkleri x1 ve x2 dir. x1 < 0 < x2
olduuna gre, k ne olmaldr?
22. x2 2kx + 6 k = 0 denkleminin her iki kk-

nn de pozitif olmas iin k nn deer aral
nedir?
x 2 + 6x + 9
18. $ 0 eitsizliini salayan x tam
(x - 2) (x - 3)
saylarnn toplam katr?

nite
3.1
3
4. Blm 3.4 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sistemleri
Giri
Bu blm sonunda; y Bir kalp at boyunca, kan basnc
Minimum Basn (mm Hg) 140 merkr milimetresi (mm-Hg) ile l-

120
eitsizlik sistemlerini cebir ve len bir maksimum ve bir minimum
100
grafik yardmyla zmeyi
80
seviyesine ular ve maksimumun mi-
renmi olacaz. 60
40 nimuma oran ile ifade edilir. rnein
20 120
. Normal kan basnc, 40 yan al-
0
x 80
60 80 100 120 140 160 180
Maksimum Basn tndaki insanlar iin maksimum
(mm Hg)
100 - 140 mm-Hg aralnda, mini-
mum 60 - 90 mm-Hg aralnda deiir. Bu durum eitsizlik sistemleri ile ifade
edilir.
deal kilo, salkl bir yaam srdrebilmemiz iin

boyumuz ile orantl olan kilo deeridir. Boyu
h (cm) olan salkl bir bireyin, normal kilosu kg
olarak
19h 2 25h 2
K$ ve K #
703 703
Temel Kavramlar
eitsizlik sistemi ile modellenmektedir. 90 cm
Eitsizlik sistemleri uzunluunda bir kiinin normal kilosu hangi ara-
Eitsizlik sistem zmleri lkta olmaldr?
Uzay mekii frlatlmadan nce baz

hava koullarnn gereklemesi ge-
reklidir. rnein, hava scaklnn
35 F (1,67 C) den byk ve 100 F
(37,78 C) den kk olmas ve rzgar
hznn 54 km/s gememesi gerekir.
Bu koullar gstermek iin eitsizlik
sistemi kullanlabilir.

kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sistemleri
3.4.1 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik

Sistemleri
Bu blmde, iki veya daha fazla eitsizliin ayn anda verildii sistem zmlerini
inceleyeceiz.
ki veya daha fazla eitsizliin oluturduu sisteme eitsizlik sistemi denir. Bir
eitsizlik sistemindeki eitsizlikleri birlikte salayan deerler kmesine siste-
min zm kmesi denir.
kinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizlik sistemleri f ve g birinci derece ve/veya

ikinci derece bir bilinmeyenli fonksiyonlar olmak zere,
f (x) $ 0 f (x) 1 0 f (x) 2 0 f (x) 1 0
3 , 3 , 3 veya 3
g (x) 1 0 g (x) 2 0 g (x) 1 0 g (x) 1 0
vb. biimlerde ifade edilir.
Yukarda verilen her bir durumda eitsizlik sisteminde her eitsizliin zm aral-
ayr ayr bulunur. Bu aralklarn kesiim kmesi sistemin zm kmesidir. im-
di aadaki rnekleri inceleyelim.
1
0 < x2 + 3x 4 eitsizlik sisteminin zm kmesini bulalm.
0 < x2 + 3x 4 ise x2 + 3x > 0 ve x2 + 3x 4 0 olur.

x2 + 3x = 0 denkleminin kkleri x = 0 ve x = 3,
x2 + 3x 4 = 0 denkleminin kkleri x = 4 ve x = 1 olup ilgili iaret tablosu aa-
daki gibidir.
x x = 4 x = 3 x=0 x=1
x2 + 3x + + + +
x2 + 3x 4 + +
Sistem
(0 < x2 + 3x 4)
Burada, x2 + 3x > 0 ve x2 + 3x 4 0 olduu blgeyi setiimize dikkat ediniz.

Yani, x2 + 3x ifadesinin pozitif olduu ve x2 + 3x 4 ifadesinin negatif veya sfr ol-
duu ortak bir blge aryoruz. Ayrca, x = 4 ve x = 1 iin x2 + 3x 4 0 ifadesinde
eitlik olduundan zm kmesi yazlrken arala dahil edilmelidir. Buna gre,
zm kmesi = [4, 3) (0, 1] olur.

3.4
2
x-4 1 0
2 eitsizlik sisteminin zmn bulalm.
x 2 - 8x + 15 2 0
Verilen eitsizlik sisteminde x 4 < 0 ve x2 8x + 15 > 0 eitsizliklerinin zmle-

rini ayr ayr bulalm.
x4=0 x=4
ve
x2 8x + 15 = 0 x = 3 veya x = 5 tir.
Buna gre, iaret tablosu aadaki gibidir.
x x=3 x=4 x=5

x4 + +
x 8x + 15
2
+ +
x4<0
x2 8x + 15 > 0
x 4 ifadesinin negatif ve x2 8x + 15 ifadesinin pozitif olduu ara-

lk (, 3) olur. O halde, sistemin zm kmesi = {x < 3: x R } olur.
3
8 < x2 6x < 7 eitsizlik sistemini salayan tam saylarn kmesini bulalm.
8 < x2 6x < 7 eitsizlik sisteminde 8 < x2 6x ve x2 6x < 7 dir. Yani,
x2 6x + 8 > 0 ve x2 6x 7 < 0 dr. Bu eitsizliklerin zmleri iin denklemlerin

zmlerini bulalm.
x2 6x + 8 = 0 x = 2 veya x = 4
ve
x2 6x 7 = 0 x = 1 veya x = 7 dir.

x x = 1 x=2 x=4 x=7

x2 6x + 8 + + + +
x2 6x 7 + +
(8 < x2 6x < 7)
Buna gre, zm kmesi = {x R: 1 < x < 2 veya 4 < x < 7} olur. Sistemi sa-
layan tam saylar kmesi ise T = {0, 1, 5, 6} olur.
4
x2 + 1 bb_
1 0 bb
x2 - 1 b`b eitsizlik sistemini zelim.
x 2 - x - 2 1 0bb
a
x2 + 1 = 0 denkleminin reel kk yoktur. Ayrca her x R iin x2 + 1 > 0 olduun-

x2 + 1
dan, 1 0 olmas iin x2 1 < 0 olmaldr.
x2 - 1
x2 1 = 0 denkleminin kkleri x = 1 ve
x2 x 2 = 0 denkleminin kkleri x = 1 ve x = 2 dir. aret tablosu oluturalm.
x x = 1 x=1 x=2
x2 + 1 + + + +
x2 1 + + +
x2 + 1
x2 1
+/+ = + +/ = +/+ = + +/+ = +
x x2
2
+ +
Sistem
x2 + 1
Hem hem de x2 x 2 ifadesinin negatif olduu aralk (1, 1) araldr.
x2 - 1
Sonu olarak, sistemin zm kmesi =(1, 1) araldr.

3.4
Sra Sizde
1. 6 x(x + 7) 8 eitsizlik sistemini salayan tam saylarn toplamn bu-
lunuz.
x+2
4 eitsizlik sistemini znz.
20
2. x-2
x 2 - 16 1 0
x 2 - 4x - 21 1 0
3. 2 eitsizlik sistemini znz.
x 2 - 13x + 40 $ 0
x 2 - 2x - 3 2 0
4. 2 eitsizlik sistemini salayan tam saylarn toplamn
x2 - x - 6 # 0
bulunuz.
5
x(4 x) > 0
(2x + 1)(x 2) < 0
Yukarda verilen eitsizlik sisteminin zm kmesi (a, b) ak aral olduuna

gre, a + b toplam katr?
x(4 x) = 0 x = 0 veya x = 4 tr.

1
(2x + 1)(x 2) = 0 x = veya x = 2 dir.
2
1
x x= 2
x=0 x=2 x=4
x(4 x) + +
(2x + 1)(x 2) + + +
Tablodan zm aral (0, 2) aral olduu kolayca grlebilir. Buna gre, a = 0

ve b = 2 olduundan, a + b = 0 + 2 = 2 bulunur.

{ Bu blm,
1
y < ax2 + bx + c,
y > ax2 + bx + c,
y 2 ax 2 + bx + c, a 1 0
1
y
2
x
x
y ax2 + bx + c
y ax2 + bx + c
biimindeki eitsizliklerin zmlerini grafiksel olarak vererek bitirelim. Bu eit-
sizliklerin grafii, eitsizlii salayan tm (x, y) noktalar kmesidir.
y = ax2+ bx + c parabol bulunduu dzlemi iki blgeye ayrr. Bu blgeler pa-
raboln i blgesi ve d blgesidir (Boyal blgeler). Bunlardan bazlar aada
incelenmitir.
y $ ax 2 + bx + c, a 2 0 y # ax 2 + bx + c, a 1 0
1
y
2
5
y
Bu eitsizliklerin grafiklerini izmek iin aadaki admlar takip edilir:

2
y 1 ax 2 + bx + c, a 2 0
x
1. Adm: y = ax2 + bx + c parabol izilir. Verilen eitsizlikte > veya < varsa ke-
sikli izgi ile, veya varsa kesiksiz izgi ile paraboln izimi yaplr.
nce y = x2 2x 3 parabolnn grafii izilir. Burada, a = 1 > 0 ve paraboln kol-

x
2. Adm: Paraboln iinde bir (x, y) test noktas seilir ve eitsizlii salayp sa-
lamad kontrol edilir.
3. Adm: Seilen test noktas bir zm ise, paraboln ii, deilse paraboln
d taranr.
6
y > x2 2x 3 eitsizliinin grafiini izelim.
lar yukar aktr. Ayrca, eitsizlikte > olduundan parabol kesikli izgi ile izilir.
Paraboln iinde bir test noktas olarak (1, 0) alalm ve eitsizlikte x = 1 ve y = 0
yazalm.
y > x2 2x 3
0 > (1)2 2(1) 3
0 > 4 (1, 0) noktas eitsizliin bir zmdr.
Buna gre, paraboln i blgesi taranr, taral blge ekil 1de gsterilmitir.
y
1 0 (1, 0)
nite 3. Denklem ve Eitsizlik Sistemleri

ekil 1
241
3
x
3.4
7
2
yx 4
y < x2 x + 2 eitsizlik sisteminin grafiini izelim.
y
yx 4 2
y x2 4 eitsizliinin grafii yanda
4 verilmitir. Burada, verilen eitsizlikte
olduunda, grafik kesiksiz izgi ile
2
izilmitir.
x
6 4 2 2 4 6
2
y < x2 x + 2 y < x2 x + 2 eitsizliin de < oldu-

2
undan, grafik kesikli izgi ile izilmi-
1
tir.
x
3 2 1 1 2 3
1
2
y x2 4
1 y x2 4
x y < x2 x + 2 eitsizlik sisteminin
3 2 1 1 2 3
zm, grafiklerin ortak blgesi
1
(arakesiti) dir. Burada, mor ile boyal
2 blge eitsizlik sisteminin grafiidir.
3
y < x2 x + 2
4
Bazen eitsizlik sistemindeki eitsizliklerden biri dorusal bir eitsizlik de olabilir.

Bu durumda da zm yntemi farkl deildir.

8
y x2 1
y + x 0 eitsizlik sisteminin grafiini izelim.
y x2 1 5
4 y x2 1 eitsizliinin grafii yanda

3 verilmitir.
2
1
x
4 3 2 1 1 2 3
1
2
y
y+x<0
4
3
2
1 y + x < 0 eitsizliinin grafii yanda verilmi-
x tir.
4 3 2 1 1 2 3
1
2
5 y x2 1
4 y x2 1
3
2 y+x<0
1
eitsizlik sisteminin zm, grafiklerin
x
4 3 2 1 1 2 3 4 ortak blgesi (arakesiti) dir.
1
2 y+x<0
3

3.4
y 11
2
ekil 2'de verilen parabol ile doru arasnda kalan renkli blgenin alan A = bh

3
h A (b ve h ekilde gsterilmitir.) bants ile modellenmektedir. Buna gre,
y - x 2 - 4x + 3

b
)
x y2
sistemini salayan blgenin alann bulalm.

ekil 2.
nce, y = x2 4x + 3 parabolu ile y = 2 dorusunun kesiim noktalarn bulalm.

Hatrlayalm x2 4x + 3 = 2 x2 4x + 1 = 0 x = 2 5 veya x = 2 + 5 dr. Yani para-
y = f(x) = ax2 + bx + c parabolnn boln y = 2 dorusunu kestii noktalar x = 2 5 ve x = 2 + 5 dr. Buna gre,
tepe noktas T(r, k) 2 + 5 > 2 5 olduundan
b
r =- , k = f(r) dr.
2a b = 2 + 5 (2 5 ) = 2 5
2
4ac - b
Ayrca, k = ile de bulu- imdi, h deerini bulmak iin y = x2 4x + 3 parabolunn tepe noktalarn bu-
4a
nur. Buna gre paraboln denklemi
lalm.
b -4
y = a(x r)2 + k r=- =- = 2 ve k = f(2) = (2)2 4(2) + 3 = 7
2a 2 ( - 1)
eklinde de gsterilir.
olduundan,
h=72=5
Sonu olarak, renkli blgenin alan,
2 2 20 5
A= bh = (2 5 ) (5) =
3 3 3
bulunur.
Sra Sizde
1. y > x2 + 2x + 1
y x2 4x + 4 eitsizlik sisteminin zm blgesini grafiksel olarak
bulunuz.
2. y 2x2 9x + 8
y > x2 6x 4 eitsizlik sisteminin grafiini iziniz.
3. y < 3x2
1
y $ - x 2 - 5 eitsizlik sisteminin zm kmesini grafiksel olarak
2
gsteriniz.

3.4.1 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sistemleri
BLGMZ DEERLENDRELM
3x - 6 $ 0 b_
2 eitsizlik sisteminin zm kme-
x 2 (x - 3)
1. $ 0bb
2-x # 0 6. x-1 `b eitsizlik sisteminin zm
b
sini bulunuz. (x - 2) (x + 2) # 0b
a
kmesini bulunuz.
2 (x - 2) + 4 $ 0 b_b
bb
2. 5 + x $ 0 `b eitsizlik sistemini salayan (x - 5) 2x # 0
2 eitsizlik sisteminin zm
bb
3x - 9 1 0b 7.
a x 2 - 25 # 0
x araln bulunuz.
kmesini bulunuz.
x2 - 4 _b
2
$ 0bbb
2x b
3. b`b eitsizlik sisteminin zm k- 8.
x-5
# 0bbb y
x+3
a f(x)
mesini bulunuz.
1
x
3 0 4
_
x 2 - 4x + 3 $ 0bbb
bb
4. x (x - 2) `b eitsizlik sisteminin zm f(x) fonksiyonunun iaret tablosunu iziniz.
# 0bbbb
1-x
a
kmesini bulunuz.
y $ x2
(x 2 - 1) x 2 b_ 9. 3 eitsizlik sisteminin zm blge-
$ 0bbb y # x2 + 3
5. x-7 `b eitsizlik sisteminin
bb sini bulunuz.
( x - 5) ( x + 3) x # 0 b
a
zm araln bulunuz.

Blm 3. 4 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sistemleri
BLM DEERLENDRME
b_b b_b
(x 2 - 1) (x - 2) b x 2 (x - 8) (x - 3) b
$ 0 bbb $ 0bbb
x 2 b x2 - x + 5 b
1. `b 4. `b
bb x-5 b
(x - 3) x 2 0bb
b # 0bbb
b 2
x -x bb
a a
eitsizlik sisteminin zm araln bulunuz. eitsizlik sisteminin zm kmesini bulunuz.
_b
b_ bb
(x - 1) (x + 3) (x - 4) 2 $ 0bbb (x 2 + 1) bb
bb $ 0 bb
2. `b x2 b
(x - 2) (x - 4) b 5. `b
# 0bbb x 2 - 2x b
x+5 b # 0 bbb
2
x + 2x bb
a b
eitsizlik sisteminin zm kmesini bulunuz. a
eitsizlik sisteminin zm kmesini bulunuz.
_b
x (x - 4) bb
_b $ 0 bb
(2 - x) 2 bb (1 - x) (x - 2) bb
$ 0 bbb bb
x b bb
3. `b (x + 2) x `b
2x bb 6. 1 0bb
2 0bbb x-2 bb
x+9 b bb
b
a (2x - 4) (3x + 6) 1 0bbb
eitsizlik sisteminin zm kmesini bulunuz. a
eitsizlik sisteminin zm kmesini bulunuz.

{
Blm 3. 4 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sistemleri
BLM DEERLENDRME
7, 8 ve 9. sorularda verilen sistemlerin zm 10.

1 0 1 5
kmelerini bulunuz.
+ +
+ + +
(x - 3) (x + 2) (1 - x) $ 0
7. 2
(2x) (x - 5) (7 + x) 2 0
Tabloya gre, zm kmesi (1, 0) (1, 5)

aral olan eitsizlik sistemi aadakilerden
hangisi olabilir? Aklaynz.
{
x 2 - 4x - 5 1 0
I) )
(x 2 - 1) x 2 0
x 2 - 4x - 5 2 0
II) )
(x 2 - 1) x 1 0
x (x - 1) _b
$ 0 bbb x 2 - 4x - 5 1 0
III) )
x+3 bb
bb (x 2 - 1) x 1 0
b
8. x (x - 9) # 0 `bb
bb
x 2 - 4x - 5 2 0
IV) )
bb
bb
x - 4 1 0b (x 2 - 1) x 2 0
a
x 2 - 4x - 5 1 0
V) )
(x 2 - 1) x $ 0
11.
(1 - x) 2 x b_ y
2
$ 0bbb
(x - 4) bb
9. `b f
x-8 bb
# 0bbb
x x
a 2 2 3
Yukardaki grafikte f(x) ve g(x) fonksiyonlar

verilmitir. Verilenlere gre, f(x) g(x) > 0 eit-
sizliinin zm kmesini bulunuz.

NTE DEERLENDRME
2a - 3b = c
2
2x - 3y = 11
1. 3 5.
3x + 6y = - 15 3a + 2b = 2c
olduuna gre, x katr? a
olduuna gre, katr?
b
A) 2 B) 1 C) 1 D) 2 E) 3 A) 4 B) 5 C) 6 D) 7 E) 8
1-x x+2 2x - 4y - 2z = 5
2.
x+3
=
x+6 6. 3
x+y-z = 9
eitliini salayan x deeri aadakilerden denklem sistemine gre, 5y + z x ileminin
hangisidir? sonucu katr?
A) 7 B) 6 C) 5 D) 4 E) 3 A) 2 B) 4 C) 8 D) 16 E) 32
2x - y = 7
3. 3 7. a bir reel say olmak zere;
3x + 2y = 7
sistemini dorulayan (x, y) ikilisi aadakiler- 2a 2a
6a - = 24 -
den hangisidir? a-4 a-4
denkleminin zm kmesi, aadakilerden
A) (1, 2) B) (1, 3) hangisidir?
C) (3, 4) D) (2, 1)
A) {8} B) {6} C) {4} D) R E)
E) (3, 1)
2x + 3y - 7 = 0
3 2
+ = 18 bbb
_b
8. 3
a b bb 6x + 9y + 24 = 0
4. `b denklem sistemine gre, aadakilerden
2 3 b
+ = 27 bbbb hangisi dorudur?
a b
a A) x = 3 iin, y = 2 dir.
a+b
sistemini salayan a ve b deerleri iin, B) x = 2 iin, y = 1 dir.
ab
deeri katr? C) x = 5 iin, y = 5 tir.
D) Denklemi salayan (x, y) ikilisi yoktur.
A) 7 B) 8 C) 9 D) 10 E) 11
E) Denklemin sonsuz zm vardr.

NTE DEERLENDRME
3 b bb_ a + 3b = 8 bb_
+ = 1 bb bb
a 3 bb 13. 2b + 2c = 7 `b
9. `b bb
5 b bb 4a + 3c = 10b
+ = 2 bbb a
olduuna gre, a + b + c katr?
a 5
a
sistemini salayan a deeri katr?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
16 16 16
A) B) C)
7 5 3
16 16
D) - E) -
3 5 a + b = 6 bb_
bb
14. 2a - c = 7 `b
bb
2c + b = 4 b
a
denklem sistemine gre, a katr?
3x - 2y = - 1
10. 3
4x + y = 6 A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 10
1 1
olduuna gre, + katr?
x y
3 5
A) 1 B) C) 2 D) E) 3
2 2 15. a, b ve c pozitif reel saylar olmak zere;
a b = 12 b_b
bb
b c = 20 `b
bb
a c = 15 b
11. a, b ve c R olmak zere; olduunaagre, a b c katr?
2a + b + c = 7 bb_
bb
a + 2b + c = 8 `b A) 30 B) 45 C) 60 D) 75 E) 90
bb
a + b + 2c = 9 b
a
sistemini salayan b deeri aadakilerden
hangisidir? 16. kx + 4k = (6 x)k + 2
denklemini salayan x deeri 2 olduuna
gre, k reel says katr?
A) 2 B) 1 C) 0 D) 1 E) 2
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
3b - 2
12. a =
10b + 5
ifadesinde, a nn hangi deeri iin b nin dee- 17. x|x| 25 = 0 denkleminin zm kmesi
ri hesaplanamaz? aadakilerden hangisidir?
4 3 2 1
A) B) C) D) E) 1 A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
11 10 9 8

NTE DEERLENDRME
18. 3x + 1 9x + 54 = 0 denkleminin zm kmesi x 2 + y 2 + 2xy = 9

aadakilerden hangisidir? 22. 3
x 2 + y 2 - xy = 3
aadakilerden hangisi sistemin zm
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 kmesinin alt kmesi deildir?
A) (4, 2) B) (4, 2) C) (2, 4)
D) (2, 4) E) (2, 4)
a 2 - b 2 + a + b = 10
19. 2 23.
x 2 - y 2 = 57
3
a-b = 1 x y = 88
sisteminin zm kmesi aadakilerden sistemini dorulayan (x, y) ikililerinden birisi,
hangisidir? aadakilerden hangisidir?
A) (1, 2) B) (2, 2)
A) (1, 2) B) (10, 3) C) (3, 4)
C) (1, 0) D) (1, 4)
D) (11, 8) E) (8, 11)
E) (3, 2)
x-2
2 2 24. # 0 eitsizliinin zm kmesi aa-
20. a + 4b + 6a + 4b + 18 ifadesinin en kk 2x - 6
deeri aadakilerden hangisidir? dakilerden hangisidir?
A) 10 B) 9 C) 8 D) 7 E) 6 A) [2, 3) B) (2, 3) C) (2, 3]

D) [2, 3] E) (2, 3)
xy = 5
21. 2 25.
(3 - x) (x 2 - 4)
$0
2x + y = 7 3x
sistemini dorulayan (x, y) ikililerinden birisi, eitsizliini salayan x tam saylarnn toplam
aadakilerden hangisidir? katr?
A) (3, 2) B) (3, 2) C) (1, 4) A) 5 B) 4 C) 0 D) 4 E) 5

D) (2, 3) E) (1, 5)

NTE DEERLENDRME
26. (2x 1) (4 + 2x) (3x + 12) > 0 29. (m + 3)x2 + 10x m 4 = 0

eitsizliinin zm kmesi aadakilerden denkleminin zt iaretli iki kk varsa mnin
hangisidir? alabilecei deerlerin kmesi nedir?
A) [4, 3] [4, 5] A) (, 6) (7, 8)
B) [4, 2] [1, ] B) (8, 4) (3, 7)
C) (- 4, - 2) j c , 3 m
1 C) (, 4) (3, +)
2
D) (, 2) (1, +)
D) [3, 2] [3, 5]
E) (, 4) [5, +)
E) (3, 0) [1, ]
27. x2 8x 6 = 0
30. (m2 4)x2 x + (m 4) = 0
denklemi iin aadakilerden ka tanesi
dorudur? denkleminin zt iaretli iki kk varsa mnin
alabilecei deerlerin kmesi aadakilerden
I. Kkler ayn iaretlidir.
hangisidir?
II. Kkler zt iaretlidir. A) (, 2) (2, 4)
III. Kkler toplam pozitiftir. B) (4, 4)
IV. Kkler toplam negatiftir. C) (4, +)
D) (, 1) (2, +)
V. Kkler arpm negatiftir.
E) (, 2) (1, +)
VI. Kkler arpm pozitiftir.
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
28. (m + 8)x2 + (m 2)x + m = 0 31. (m 1)x2 (m 7)x + 2m = 0

denkleminin kkleri x1 ve x2 dir. Denkle- denkleminin zt iaretli iki kk varsa mnin
min kkleri arasnda x1 < 0 < x2 ve x2 < |x1| alabilecei deerlerin aral hangisidir?
bants olduuna gre, "m" hangi aralkta
A) m < 1 B) 2 < m < 1
olmaldr?
C) 1 < m < 1 D) 0 < m < 1
A) (1, 5) B) (5, 3) C) (8, 0)
E) 2 < m
D) (2, 8) E) (1, 4)

NTE DEERLENDRME
x 2 + 6x + 8 3-x b_
#0 2 0 bbb
x 2 - 3x - 4 x+2 bb
35. b`b
32. x+4
# 0 bbbb
x 2 - x - 12 $ 0 x-8
a
eitsizlik sistemini salayan ka tane x tam eitsizlik sisteminin zm kmesi aadaki-
says vardr? lerden hangisidir?
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7 A) < x < 2 B) 2 < x < 1
C) 2 < x < 3 D) 2 < x < 5
33. (4x 12)16 > 0 eitsizliinin zm kmesi
E) 5 < x
A) R B) C) (3, )
D) R {3} E) {3}
34.
1 0 3 5
36.
y
+ + +
+ + f(x)
x
4 0 2 5
Tabloya gre, zm kmesi (1, 0] aral

olan eitsizlik sistemi aadakilerden hangi-
f(x) fonksiyonunun grafiine gre,
sidir?
(3 x) f(x) > 0 eitsizliini salayan x tam
x 2 - 2x - 3 1 0
A) ) saylarnn toplam katr?
x (x 2 - 4x - 5) $ 0
x 2 - 2x - 3 2 0
B) )
A) 2 B) 1 C) 0 D) 1 E) 2
x (x 2 - 4x - 5) 1 0
x 2 - 2x - 3 1 0
C) )
x (x 2 - 4x - 5) 1 0
x 2 - 2x - 3 2 0
D) )
x (x 2 - 4x - 5) 2 0
x 2 - 2x - 3 1 0
E) )
x (x 2 - 4x - 5) # 0
1. C 2. C 3. E 4. C 5. E 6. B 7. E 8. D 9. A 10. B 11. E 12. B 13. E 14. B 15. C 16.A 17. E 18. B

19. E 20. C 21. E 22. C 23.D 24.A 25. B 26. C 27. C 28. C 29. C 30.A 31.D 32.A 33.D 34. A 35. C 36. B

nite TRGONOMETR
4
Blm 4.1 Ynl Alar
Blm 4.2 Trigonometrik Fonksiyonlar
Blm 4.3 ki Ann lleri Toplamnn ve Farknn
Trigonometrik Deeri
Blm 4.4 Trigonometrik Denklemler
Bu nitede
Neler reneceiz?
Ynl ay ve a birimlerini
Bir ann esas lsn bulmay
Trigonometrik zdelikleri
Trigonometrik fonksiyonlar ile birim ember ilikisini
Trigonometrik fonksiyonlarn deerlerinin iaretini
incelemeyi ve sralamay
Periyodik fonksiyonu
Trigonometrik ve ters trigonometrik fonksiyonlarn
grafiklerini izmeyi
Toplam-fark, yarm a ve dnm formllerini
oluturmay ve kullanmay
Trigonometrik denklemlerin zmn
Problem zmlerinde trigonometriden yararlanmay
Niin reneceiz?
Tarih boyunca, insanlar birok alanda trigonometriden yararlanmlardr. Msr
piramitlerinin yapmnda, yldzlarn hareketlerini incelemede, zaman lmede,
denizcilikte yn belirlemede, harita iziminde vb. alanlarda trigonometri kullanl-
mtr. Gnmzde ise trigonometri konum belirlemede (navigasyon), havaclk-
ta, uzay teknolojisinin gelitirilmesinde, byk inaat projelerinde, karayolu ya-
pmnda, mzikte (akustik), mimaride vb. birok alanda kullanlmaktadr. Ksacas
trigonometri, bilim ve teknolojinin vazgeilmez bir arac olmutur.
Daha nce, rendiimiz trigonometrik oran kavramn trigonometrik fonksiyon
kavram ile ilikilendirmek, derece dnda birimler ile daha byk ya da daha k-
k ynl alar kullanmak karlalan farkl problemleri zmek iin gereklidir.
Trigonometrik fonksiyonlarla ilgili nemli zdelikleri, zel bantlar kefedip bu
fonksiyonlarn grafiklerini izmeyi ve en nemlisi gerek/gereki hayat problem-
lerinde karlaacamz trigonometrik denklemleri zmeyi reneceiz.
N HAZIRLIK
1. A D Yandaki ekilde 5. Aada verilen ilemlerin sonularn yapnz.
m (V
B) = m ( W
D) = 90 a) sin30 + cos60 b) sin60 + cos30
|AB| = 8 br tan 60 sin 45 - cos 45
c) )
tan 45 + cot 45 tan 30 + cot 60
|BC| = 7 br
B |CD| = 10 br
C
6. sin150 + cos120 tan120 + cot150
ifadesinin sonucunu bulunuz.
|AD| = x br olduuna gre x katr?
2. y 7. A Yandaki ABC
3
1
120
cgeninde
Yandaki ekilde 5
Ad n
2 5
, B
3 3
OA n birim |AB| = 3 cm
x
x 1 emberi A nok-
x C |AC| = 5 cm ve
1 O B tasnda kesmek-
%
tedir. m (BAC) = 120
1 olduuna gre, |BC| = x ka cm dir?
%
Buna gre, m (BOA) = x lsnn trigono-
metrik oranlarn bulunuz. 8. B Yandaki ekilde
x
A
1 2 |AE| = 1 cm
3. C Yandaki ABC dik
E |EB| = 2 cm
geninde
3
4 |EC| = 3 cm
|AC| = 12 cm
C
A B
|BC| = 5 cm olarak 2 |ED| = 4 cm
D
veriliyor. |CD| = 2 cm
A asnn trigonometrik oranlarn bulunuz. ise, |AB| = x ka cm dir?
4. A Yandaki ABC ikizkenar

9. Bir ABC geninde |AB| = 8 cm, |BC| = 11 cm
geninde
x %
ve m (ABC) = 150 olduuna gre, ABC
|AB| = |AC|
geninin alan ka cm2 dir?
%
m (BAC) = x
y %
m (ACB) = y 10. Bir ABC cgeninde |AB| = 4 cm, |BC| = 7 cm
B C
5 ve |AC| = 5 cm olduuna gre, tanA deerini
sin x =
13 bulunuz.
ise tany deerini bulunuz.
254 nite 4. Trigonometri

nite
4
4.1 Ynl Alar 1. Blm
Giri
evremizde grdmz ya da gremediimiz birok ey bir merkezin etra- Bu blm sonunda;
fnda embersel bir ekilde dnmektedir.
pozitif ve negatif ynl ay
a birimlerini ve bu birimleri
birbirine evirmeyi
bir ann esas lsn bulmay
renmi olacaz.
Dnyamz, gne sistemindeki dier gezegenler, elektronlar, saatteki akrep, Temel Kavramlar
yelkovan, pervaneler, ou makinedeki dililer, arklar, vb. dnen tm cisim-
lerin durduunu ya da dn ynlerinin tersi ynde dndklerini dnelim, ynl a
sizce ne olurdu? derece
radyan
Dnen cisimler veya embersel hareket yapan cisimler iin dnme yn
birim ember
nemli olup bu ynlerin isimlendirilmesi nem tar. embersel harekette y-
esas l
nn dnda dier nemli bir husus da cismin ka derecelik dnme yaptdr.
Daha nceden rendiimiz a l birimi olan derece dnda radyan olarak

isimlendirilen birim daha kullanl olup bir ok bilimsel ve teknolojik alma-
da bu birim tercih edilir. Bu almalarda a lleri, daha geni aralklarda
yn kavram ile ilikilendirilerek kullanlr.
Bu blmde, ynl a, esas l ve radyan kavramlarn tanmlayarak bu kav-
ramlarn kullanld problemler zeceiz.
nite 4. Trigonometri 255

Blm Trigonometri
4.1
4.1.1 Pozitif Negatif Ynl Alar

Dorusal hareket yapan bir cisim iin yukar-aa, saa-sola gibi ifadeleri kullan-
rz. Peki embersel hareket yapan bir cismin ynn nasl ifade edebiliriz? rne-
in, Dnya'mz kendi ekseninde ya da gne etrafnda hangi ynde dnmekte-
dir? Bir viday skarken ya da gevetirken hangi ynde evirirsiniz?
Yukardaki sorulara cevap verebilmemiz iin embersel hareketler iin pozitif ve

negatif yn kavramlar gelitirilmitir.
Saatin dnme ynne negatif yn, saatin dnme ynnn tersine yne
pozitif yn denir.
Bu tanma gre dnyamz hem kendi hem de gne etrafnda pozitif ynde dn-
mektedir.
Yn kavramn a kavram ile de ilikilendirebiliriz. Bir ann iki kenar olduuna
gre kenarlardan birini balang, dierini bitim kenar olarak alalm.
Hatrlayalm
r
B r
B
A na na
Ke Ke
im im
Balang noktalar ayn olan iki Bit Bit
nn oluturduu ekle a denir.
O Balang Kenar A O Balang Kenar
A
B
Soldaki a, balang kenar [OA, bitim kenar [OB ye saat ynnn tersinde yani
pozitif ynde hareket ettiinden pozitif ynl a olarak adlandrlr.
O A Sadaki a ise bu hareketi saat ynnde yani negatif ynde yapt iin negatif
ynl a olarak adlandrlr.
%
AOB , [OA , [OB %
Her iki a da AOB olarak gsterilir.

Ynl Alar
1
Aada verilen tablodaki boluklar uygun biimde dolduralm.
Sembolle Balang Bitim
A Yn
Gsterim Kenar Kenar
C
E D
F O G
Sembolle Balang Bitim

A Yn
Gsterim Kenar Kenar
C
% [BA [BC Pozitif

B ABC
A
F
% [EF [ED Negatif
FED
E D
% [OG [OF Pozitif

F O G GOF
Sra Sizde
Aada verilen alar iin boluklar uygun biimde doldurunuz.
D
A
A E
G H K
B C
F
Sembolik Gsterim
Balang Kenar
Bitim Kenar
Yn

Blm Trigonometri
4.1
4.1.2 A l Birimleri
Hatrlayalm imdiye kadar, a l birimi olarak dereceyi kullandk. Bir nnn tam bir dn-
Tam ember yayna karlk gelen me yaparak oluturduu a tam adr ve ls 360 dir.
merkez ann ls 360 dir.
1
Tam ember yaynn ini gren
360
merkez ann ls 1 dir.
1
Bu nn tam dnme hareketinin ine karlk gelen ann ls 1 dir. 1 lik
360
Tarihten Notlar
1
ann ine karlk gelen ann ls ise 1 dakikadr ve 1' olarak gsterilir.
60
Babilli astronomlar tam dnme
hareketini derece cinsinden 360
saysyla ilikilendirmilerdir. Ku-
1 1
zey Yldz'nn bir geceden ertesi Bir dakika 1' olarak yazlr ve 1 nin idir. 1 = 60' ve 1' =
1 60 60
geceye bir emberin na
360
karlk gelecek bir yer deiik-
lii yaptn gzlemlemilerdir.
360 says, arpan ok olduun-
dan ilem yapmaya elverili bir
saydr. 1
Kuzey Kutbu
Yandaki ekilde dnyamzla ilgili co-

b rafi terimler gsterilmitir. Dnyann
Ekliptik eksen eiklii a = 23 27' olduuna
a Dzlem
gre b deerini derece ve dakika cin-
ni
Ekvator
kse
Dzlemi sinden bulalm.

E
Yer
Gney Kutbu
Yer ekseni ile ekvator dzlemi dik kesitii iin a + b = 90 olur.

90 0' Yandaki karma ileminde 0' dan 27' kmayaca iin 90 den
23 27' 1 = 60' alnr.
89 60'
Bu durumda b = 66 33' bulunur.
23 27'
66 33'

Ynl Alar
2
Aadaki ilemleri yapalm.
a) 37 48' + 45 29' b) 70 12' 53 33'
a) Derece ve dakikalar kendi aralarnda toplayalm.

37 48' 77' = 60' + 17' = 1 17' olduundan,
45 29' 8277' = 8317' olarak yazlr.
+
82 77'
b) 12' dan 33' kmayaca iin 70 den 1 = 60' alnr ve 12' ya eklenir.
70 12' 69 72'
53 33' 53 33'

? 16 39'
3
Aada verilenleri istenen birimler cinsinden yazalm.
a) 1107' = ........ derece ........ dakika b) 41 13' = ........ dakika
c) 15,24 = ........ dakika
a) 1107 60 b) 41 = 41 60' = 2460' (1 = 60')

60 18 1107' = 18 27' 41 13' = 2460' + 13' = 2473'
507
480
27
c) 15,24 = 15,24 60' = 914,4'
Sra Sizde
ls 48 21' olan ann tmler ve btnler alarnn llerini bulunuz.

Blm Trigonometri
4.1
A l birimi olarak kullanlan birimlerden biri de radyandr. Bir emberde yarap

uzunluu kadar yay gren merkez ann ls 1 radyan olarak tanmlanr ve
R harfi ile gsterilir.
r Tam ember yayn gren merkez asnn ls

r
i radyan ise
1 radyan
r r br 1 radyan
2rr br i radyan
Bilgi Notu
i = 2r radyandr.
Tam ann ls;
360 = 2r R Bu durumda tam ember yaynn ls 2r radyandr. Ayn zamanda tam em-
Yarm ember yayn gren merkez ber yayn gren merkez ann ls 360 olduundan 2r radyan 360 ye eittir.
ann (doru a) ls;
180 = r R 2r radyan = 360 derece
1 R=c m , 57, 3
360
eyrek ember yayn gren mer-
kez ann (dik a) ls;
2r
r
90 = R
2
4
Aada derece cinsinden verilen alarn llerini radyan cinsinden yazalm.
a) 30 b) 45 c) 270
180 = r radyan olduundan doru orant ile istenen sonular bulabiliriz.

a) 180 r radyan

30 i radyan

r
180 i = 30 r i = radyan bulunur.
6
b) 180 r radyan

45 i radyan

r
4
c) 180 r radyan

270 i radyan

3r
2

Ynl Alar
Bir ann ls derece cinsinden D ve radyan cinsinden R ise

Uyar
D R
= Ann lsnde herhangi bir
180 r
birim yazlmamsa a l birimi
radyan olarak alnr.
rnein, m (W
r r
A) = = radyan
3 3
5
Bir atlkarncada, Atacan'n bindii atn atlkarncann merkezinden uzakl 6
2r
metredir. Atlkarnca radyanlk bir a yaparak dndnde Atacan'n ka
3
metre yol aldn bulalm.
$
Atacan, A noktasndan B noktasna gelsin. AB yaynn
uzunluunu bulmamz gerekiyor.
Atacan tam bir tur atarsa; 2 r r = 2 r 6 = 12r
6m metre yol alr.
r= 2r radyan
$
A 3 B Tam ember yaynn ls 2r radyan olduundan Bilgi Notu
AB yaynn uzunluu;
2r
$
AB = 12r 3 = 4r m olarak bulunur.
2r O
$ 2r
Aslnda ok daha kolay bir ekilde AB = r i = 6 = 4r metredir. r r
i
3 radyan
A B
$
AB = r i
Sra Sizde
1. Aada verilen deerleri radyan cinsinden yaznz.
a) 60 b) 135 c) 330
2. Aada verilen deerleri derece cinsinden yaznz.

5r 4r 7r
a) b) c)
6 3 5
3. Yarap uzunluu r br olan bir emberde 2r br uzunluunda yay g-

ren merkez ann ls ka radyandr?

Blm Trigonometri
4.1
4.1.3 Esas l
Alar standart olarak analitik dzleme aadaki gibi yerletirilir.
Hatrlayalm
y y
Birim ember
y
r
na
Ke
1
im
Bit i
im
Bit
i K.
x x
O Balang O Balang K.
Kenar
i 0 < i < 90 90 < i < 180

x 0<i< r r <i< r
1 O 1 2 2
y y
1 i i O Balang K. x
x
O Balang K. Bit
Merkezi orijinde yarap 1 br olan im
K.
K.
embere birim ember denir.

im
Bit
180 < i < 270 270 < i < 360

r < i < 3r 3r < i < 2r
y 2 2
Standart izimde ann kesi orijinde olup balang kenar x ekseninin pozitif
0 Bitim K.
O Balang K.
x tarafnda, bitim kenar ise analitik dzlemin 4 blgesinden birinde ya da eksenler
zerindedir. Bitim kenar eksenlerden birinde olan alarn lleri 0, 90, 180,
y 270, 360 deerlerini alr.
Bitim K.
Bitim kenar tam tur yaptnda ann ls 360 olur. Bitim kenar hareketine
90
x devam ederse oluan ann ls 360 den byk olur. Ancak bu ann bitim
O Balang K.
kenar da ls [0, 360) olan bir ann bitim kenar ile akr. Aada verilen
y iki ay inceleyelim.
y y
180
x
Bitim K. O Balang K.
Bitenar
Bitenar
K
K
im
120 480
im
y x x
O Balang K. Balang K.
270 Sadaki ann bitim kenar bir turu tamamladktan sonra 120 lik bir hareket
O x
Balang K. yapm ls 480 olan bir a oluturmutur. Aslnda bu a ile soldaki a farkl
Bitim K.
deildir. Balang ve bitim kenarlar st ste gelir yani akr.
y 0 a < 360 ve k Z olmak zere, ls a + k 360 olan ann esas

ls a derecedir.
360 0 a < 2r ve k Z olmak zere, ls a + k 2r olan ann esas ls

O Balang K.
x
Bitim K. a radyandr.

Ynl Alar
6
Bilgi Notu
Aada lleri verilen alarn esas llerini bulalm.
Bir ann esas ls, derece cin-
a) 750 b) 1100 sinden [0, 360) aralnda, radyan
cinsinden [0, 2r) aralndadr..
a) 750 = 30 + 2 360 olarak yazlabildii iin esas ls 30 dir. y
750 360
720 2 Bitim kenarnn tam tur says
30
30 Esas l x
750
b) 1110 = 330 4 360 olduundan esas ls 330 dir. Negatif ll
alarda iareti dikkate alnmayarak yukardaki gibi ann ls 360 a b-
y
lnerek kalan bulunur ve kalan 360 dan karlarak sonuca ulalr.
1110 360
1080 3 360 30 = 330 330 1110
x
30
7
Aada lleri verilen alarn esas llerini bulalm.
13r 10r
a) 7r radyan b) radyan c) - radyan
4 3
Verilen deerleri derece cinsinden yazarak bir nceki rnekte olduu gibi esas
lleri bulabiliriz. Bunun yerine sonucu dorudan radyan olarak hesaplayalm.
y
a) 7r = r + 3 2r olarak yazlabildii iin esas l r radyandr. Pozitif ynde bi-
tim kenar 3 tam tur yaparak ls r olan ann bitim kenaryla akmtr.
13r 5r + 8r 5r 5r 7r
b) = = + 2r olduundan esas ls radyandr. x
4 4 4 4
10r 2r - 12r 2r 2r 2r
c) - = = - 4r = - 2 2r olduundan esas ls
3 3 3 3 3
radyandr.

Blm Trigonometri
4.1
8
Bir kiisel bilgisayarn (PC) sabit diski 7200 rpm ( 1 dakikadaki dnme says) h-
zna sahiptir. Buna gre, 11 saniyelik srede diskin zerindeki bir toz taneciinin
ka derece dndn ve bu ann esas lsn bulalm.
Disk 1 dakikada yani 60 saniyede 7200 tam tur yapyorsa 11 saniyede,

7200
11 = 11 120 = 1320 kez dner.
60
Her tur 360 lik a oluturduu iin oluan ann ls,
1320 360 = 37520 olarak bulunur. Bu deer 360 nin kat olduundan esas
ls 0 dir.
9
Merkezi, yerden 32 m ykseklikte bulunan bir dnme dolaba bini kabininin
yerden ykseklii 2 m dir. Dnme dolaba binen Eymen, bindikten itibaren saat
ynnde 2040 lik bir dnme yapmsa Eymen'in yerden yksekliinin ka metre
30m olduunu bulalm.
2m
2040 = 5 360 + 240 olduundan 2040 lik a-

nn esas ls 240 dir.
B
A noktasndan harekete balayan Eymen, B nok-
m
30 tasna gelir.
240 30
O D
C %
m (BOD) = 30 ve |OB| = 30 m olduundan
|DB| = 15 m
B noktasnn yerden ykseklii ise
A |OA| + |BD| + 2 = 30 + 15 + 2 = 47 m olur.
Sra Sizde
Bir kompakt disk (CD) oynatc dakikada 480 kez dnmektedir. Bu oynat-
1
cya konulan bir diskin zerindeki bir noktann saniyede sprd
10
ann,
a) lsn derece ve radyan
b) Esas lsn derece ve radyan
cinsinden hesaplaynz.

4.1.1 Pozitif Negatif Ynl Alar
4.1.2 A l Birimleri
4.1.3 Esas l
BLGMZ DEERLENDRELM
Aada verilen cmlelerdeki boluklar doldu- 10. Aada radyan olarak lleri verilmi ala-
runuz. rn llerini derece cinsinden yaznz.
1. Balang noktalar ayn olan iki nn birle- 4r 3r 8r
a) b) c)
mesiyle meydana gelen ekle . denir. 15 8 9
2. Saatin dnme ynnn tersi ynndeki ala- 11. Aada derece olarak lleri verilmi ala-
rn llerinin iareti dir. rn llerini radyan cinsinden yaznz.
a) 55 b) 162 c) 250
3. Saatin dnme ynnde olan alarn lleri-
nin iareti dir.
A) = 36 53' ve m ( V
12. ABC nde m (W
D
B) = 37 41'
olduuna gre m (W
C) deerini bulunuz.
4. Merkezi orijin ve yarap uzunluu 1 birim
olan embere denir.
13. Aada lleri verilmi her ann esas l-

5. Tam ember yaynn 360 ta birini gren mer- sn derece olarak bulunuz.
kez ann lsne . denir.
a) 1582 = b) 1158 =
6. Bir emberde yarap uzunluunda

bir yay gren merkez ann lsne 14. Aada lleri verilmi her ann esas l-
denir. sn radyan olarak bulunuz.
a) 23r = b) 18r =
7. 360 = . radyandr.
19r
c) 17r = ) =
2
45r 67r
8. Derece cinsinden verilen ann esas ls d) = e) - =
4 5
bulunurken bu ann ls 360 a blnr
kalan bu ann dr.
15. a) (36,35) = derece dakika

9. Radyan cinsinden verilen ann esas l- b) 23 17' = dakika
s bulunurken bu ann lsnden 2r
c) 2015' = derece dakika
nin katlar karlr ve kalan deer bu ann
dr.

Blm 4. 1 Ynl Alar
BLM DEERLENDRME
1. 6.
y 0
r
x
Hale, matematik devi iin bir radyan saati

tasarlyor. rnein; Saat tam 6 y gsterirken
akrep saysn yelkovan 0 saysn gsteriyor
% a) Saat tam 3 gsterirken akrep ka rad-

ekildeki dnme dolapta m (AOB) = 30 dir.
Dnme dolap saat ynnn tersine 4,5 tur yan gsterir?
attktan sonra duruyor. b) Saat 10:00 iken akrep ile yelkovan arasn-
A noktasnda bulunan kabinin x ekseni ile daki dar ann ls ka radyandr?
yapt pozitif ynl ann lsn bulunuz. 7r
c) Radyan saati y gsterirken normal
6
saat ka gsterir?
2. ls 12 derece 36 dakika olan ann l-

snn 10 kat ka derecedir? 7. ls 30 radyan olan bir ann esas ls
ka derecedir?
3. (45,25) lik ann ls ka derece ka 8. C

dakikadr?
3r
2
O r
m (W
B
4. A) = 76 45' olduuna gre, A asnn
tmler ve btnler alarnn lleri toplam
A D
hesaplaynz.
|AO| = |BO| = r = 8 br yarapl dairede

' 3r
m ( BCA) = olduuna gre,
5. Bir ABC geninde m (W
2
A) = 70 ve
W
m ( C) = 37 12' olarak veriliyor.
a) ADB yaynn uzunluunu
b) Renkli blgenin alann bulunuz.
B asnn lsn bulunuz.

nite
Trigonometrik Fonksiyonlar
4
4.2 Trigonometrik Fonksiyonlar 2. Blm
Giri
Hayatmz kolaylatran birok teknolojik rnn gelitirilmesinde trigono- Bu blm sonunda;
metri nemli bir yere sahiptir. Bilim insanlar birok gerek hayat problemini
Trigonometrik zdelikleri
bir trigonometrik fonksiyon ya da denklem kullanarak modeller.
Trigonometrik fonksiyonlarn
birim ember ile ilikisini ve
rnein; bir motorsikletlinin embersel
zelliklerini
bir viraj gvenli bir ekilde alabilmesi
Periyodik fonksiyonu
iin hz V, virajn eim as ve ap R
Trigonometrik fonksiyonlarn
arasndaki iliki:
grafiklerini izmeyi ve ters fonksi-
v2 yonlarn bulmay
R=
g (f + tan q) Trigonometrik fonksiyonlar
kullanarak gerek/gereki hayat
(f ve g sabit deerlerdir.) eklindedir.
problemleri zmeyi
Bir tiyatro veya konser salonunun akusti- renmi olacaz.
ini salamak ve en uygun tasarmn
yapmak iin de trigonometri kullanlr.
Ses, havada deiik alarla dalga hare-
keti yapar ve karlat engellere arpa-
rak yansr. Dinleyiciye sesin dorudan
gelmesi ve yank yapmamas iin oturma
dzeni, duvarlarn yaps, ses panelleri-
nin yeri gibi birok problemin zmn-
de trigonometriden yararlanlr. Temel Kavramlar
trigonometrik zdelik
trigonometrik fonksiyon
Ses dalgalar, bilgisayar ortamnda trigo- birim ember
nometrik fonksiyonlar kullanan prog-
periyod
ramlar sayesinde grafiklere dntr-
periyodik fonksiyon
lr ve analizleri yaplr. Akustikte sesin
ters trigonometrik fonksiyon
dalga denklemi:
y = A sin(2rf t + )
(f: frekans, t: zaman) eklindedir.
Yukarda verilen rneklerde geen denklemler ve ok daha karmak olan

denklemleri zebilmek iin bu blmde trigonometrik zdelikleri ve zel
dnmleri, trigonometrik fonksiyonlar ile terslerinin zelliklerini ve grafik-
lerini izmeyi ve yorumlamay reneceiz.

Blm Trigonometri
4.2
4.2.1 Trigonometrik zdelikler

Hatrlayalm 9. snfta, bir dik gende bir dar ann lsnn ve daha sonra da birim ember
C yardm ile (90, 180) aralndaki geni alarn llerinin trigonometrik oranla-
rn bulmay renmitik. imdi bu bilgilerimizi kullanarak trigonometrik oranlar-
la ilgili ok kullanlan zdelikleri kefedelim.
b
a
1
C D
a ABC dik geninde
c
m (W
A B
A) = olduuna gre, sin2a + cos2a ifadesinin
sin a =
a a eitini bulalm.
tan a =
b c
a
c c A B
cos a = cot a =
b a
b D a c
a ABC nde sin = ve cos = olur.
b b
a
A c B
a2 c2 a2 + c2
sin 2 + cos 2 = 2
+ 2 = (a 2 + c 2 = b 2)
b b b2
b2
= = 1 bulunur.
b2
sin2a + cos2a = 1
2
1 - cos x 1 - sin 2 x
2
- ileminin sonucunu bulalm.
sin x cos x
sin2x + cos2x = 1 ise sin2x = 1 cos2x ve cos2x = 1 sin2x olur. Bu eitlikleri,

Bilgi Notu sadeletireceimiz ifadede yerine yazalm.
sin2i = 1 cos2i
1 - cos 2 x 1 - sin 2 x sin 2 x cos 2 x
- = - = sin x - cos x
cos2i = 1 sin2i sin x cos x sin x cos x

3
Hatrlayalm
A = (sinx + cosx)2 + (cosx sinx)2 olduuna gre, A'nn eitini bulalm.
r
1. a + i = 90 ya da ise
2
sina = cosi
A = (sinx + cosx)2 + (cosx sinx)2 tana = coti
A = sin 2 x + 2 sin x cos x + cos 2 x + cos 2 x - 2 sin x cos x + sin 2 x 2. a + i = 180 ya da r ise
= 2(sin2x + cos2x) sina = sini

cosa = cosi
=21
tana = tana
=2
4
sin223 + sin267 + cos2170 + sin210 ileminin sonucunu bulalm.
sin67 = cos23 ve cos170 = cos10 dnmlerini verilen eitlikte yazalm.

sin 2 23 + cos 2 23 + (- cos 10) 2 + sin 2 10 = 1 + cos 2 10 + sin 2 10 = 1 + 1 = 2
144444444444421 444444444444 3
5
tanx + cotx = 8 olduuna gre sinx + cosx ileminin sonucunu bulalm.
sin x cos x sin 2 x + cos 2 x

tan x + cot x = 8 & + =8 & = 8 & 8 sin x cos x = 1
cos x sin x sin x cos x Hatrlayalm
(sin x) (cos x)
1 Aada verilen ifadelerin paydalar
& sin x cos x =
8 sfrdan farkl olmak zere,
sin x + cos x = A & (sin x + cos x) 2 = A 2 & sin 2 x + cos 2 x + 2 sin x cos x = A 2 tan x =
sin x
144444444421 44444444 3 1444444421 444444 3 cos x
8
cos x
1 cot x =
& 1 + 2 = A2 sin x
8
1
tan x =
2 5 5 cot x
A = ise A = bulunur.
4 2

Blm Trigonometri
4.2
Sra Sizde
2r 3r
1. sin 2 + sin 2 - 1 ileminin sonucu katr?
7 14
sin 2 q cos 2 q
2. - ifadesini sadeletiriniz.
1 - cos q 1 - sin q
r
3. 0<x< olmak zere, 1 + 2 sin x cos x - 1 - sin 2 x ileminin
2
sonucunu bulunuz.
Bir i asnn tani ve coti deerleri , her ikisinin de sfrdan farkl olduu durum-
larda, birbirinin arpmaya gre tersidir.
Hatrlayalm 1 1
tan q = ve cot q =
cot q tan q
tani coti = 1
Benzer ekilde sini ve cosi deerlerinin arpmaya gre terslerini tanmlayalm.
cosx ifadesinin arpmaya gre tersi secx olarak yazlr ve sekant x olarak okunur.
1
sec x = (cos x) -1 =
cos x
sinx ifadesinin arpmaya gre tersi cscx olarak yazlr ve kosekant x olarak
okunur.
1
csc x = (sin x) -1 =
sin x
Bilgi Notu
6
ABC dik geninde m (W
D 5
A) = q ve tan q = olduuna gre, seci ve csci trigo-
C 12
nometrik oranlarn bulalm.
b
a
i C 5 5k
A c B tan q = = (k ! Z +)
12 12k
13k
c b 5k D
cos q = ise sec q = ABC dik geninde Pisagor bants ile hipote-
b c
i ns uzunluu 13k bulunur.
a b A 12k B
sin q = ise csc q =
b a
12 13
cos q = & sec q =
13 12
5 13
sin q = & csc q =
13 5

7
Tablodaki boluklara uygun deerleri yazalm.
r r r 2r 3r 5r Hatrlayalm
i (radyan)
6 4 3 3 4 6
1.
seci 60
2
1
csci
30
3
sin 30 = cos 60 = 1
2
1 1 sin 60 = cos 30 = 3
sec q = ve csc q = olduu iin verilen a llerinin cos ve sin de- 2
cos q sin q
tan 30 = cot 60 = 1
erlerini bulalm. 3
tan 60 = cot 30 = 3
i (derece) 30 45 60 120 135 150
3 1 1 1 1 3
cosi - - - 2.
2 2 2 2 2 2 45
2 2 2
seci 2 2 2 - 2 - 1
3 3
45
1 1 3 3 1 1 1
sini
2 2 2 2 2 2
sin 45 = cos 45 = 2
2
2 2
csci 2 2 2 2 tan 45 = cot 45 = 1
3 3
8
tan2x + cot2x = 3 olduuna gre, sec2x + csc2x ileminin sonucunu bulalm.
1 cos 2 x + sin 2 x sin 2 x

sec 2 x = = = 1 + = 1 + tan 2 x
cos 2 x cos 2 x cos 2 x Uyar
1 sin 2 x + cos 2 x cos 2 x sec2x = (secx)2

csc 2 x = 2
= 2
= 1+ = 1 + cot 2 x
sin x sin x sin 2 x csc2x = (cscx)2
sec2x secx2
sec 2 x + csc 2 x = 1 + tan 2 x + 1 + cot 2 x = tan 2 x + cot 2 x + 2 = 5 bulunur.
144444444423 44444444 3 csc2x cscx2
1 + tan2x = sec2x
1 + cot2x = csc2x

Blm Trigonometri
4.2
9
Bilgi Notu
sec x csc x
+ ifadesini sadeletirelim.
sin x 2 1 + tan 2 x 1 + cot 2 x
1 + tan 2 x = 1 +
cos 2 x
cos 2 x + sin 2 x
=
cos 2 x
1 + tan2x = sec2x ve 1 + cot2x = csc2x olduundan
1
=
cos 2 x sec x csc x 1 1
+ = + = cos x + sin x
2 sec 2 x csc 2 x sec x csc x
=c m
1
cos x
= sec 2 x
10
tanx cotx = 2 olduuna gre, sec2x + csc2x ileminin sonucunu bulalm.
tanx cotx = 2 (tanx cotx)2 = 4

tan2x 2 tanx cotx + cot2x = 4
tan2x 2 + cot2x = 4
tan2x + cot2x = 6
sec2x 1 + csc2x 1 = 6
sec2x + csc2x = 8
bulunur.
Sra Sizde

D 3
1. A) = q ve tan q = olduuna gre,
4
seci csci arpm nedir?
r r
sec - tan
2. 3 4 ileminin sonucu katr?
r r
cot csc
6 3

4.2.1 Trigonometrik zdelikler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki ifadelerin yanndaki boluklara 3. Aadaki ifadelerin en sade eklini bulunuz.

doru ise D, yanl ise Y yaznz.
cos 2 x
2 2 a) - sin x
() sin x + cos x = 2 1 + sin x
() seca sina = 1
() sin2160 + cos220 = 1
() cosa deerinin arpmaya gre csca dr.

csc x tan x
b)
() sinx cscx + cosx secx = 2 1 + tan 2 x
() csc250 = 1 + cot250
() tana cota = 1
() 1 + seca = tana sin x 1 + cos x

c) +
1 + cos x sin x
r r
() cos csc = 0
2 2
() tan2x = 1 + sec2x
2. Aada verilen ifadelere zde en sade ifade- cot x + csc x

yi yaznz. )
sin x + tan x
a) cosa tana
b) csca sina + seca cosa cos x + cot x

d)
tan x + sec x
c) csc2a cot2a
cos 2
e)
1 + sin
) 2 + 2 sin x 2 - 2 sin x

Blm Trigonometri
4.2
4.2.2 Trigonometrik Fonksiyonlar ve Birim ember

Gerek hayatta karlalan, trigonometrinin uygulama alanna giren bir ok prob-
lemde alarn dar a olmad llerinin 90 den hatta 180 den byk olduu
grlmektedir. Daha nce, bir dar a iin bulduumuz trigonometrik oranlardan da
yararlanarak ls ne kadar byk olursa olsun, isterse negatif olsun, bir aya ait
trigonometrik deerleri hesaplamak iin yeni bir fonksiyon tanmlayacaz. imdi,
birim ember kullanarak bu yeni fonksiyonu tanmlayalm.
y 1. sin: R [1, 1] sini = y

2. cos: R [1, 1] cosi = x
(0, 1)
3. tan: R & (2k + 1) , k ! Z0 " R

r
P(x, y)
2
y
r
1b y
Hatrlayalm tan q =
r=
i x
x 1
Birim ember (1, 0) O x (1, 0) 4. csc: R {kr, k Z} R csc q =
y
Merkezi orijin ve yarap uzunluu
5. sec: R & (2k + 1) , k ! Z0 " R

1 br olan emberdir. r
P(x, y) noktas, birim ember zerin- 2
de bir nokta ise (0, 1) 1
sec q =
x
x2 + y2 = 1
x
eitlii Pisagor Bants ile salanr. 6. cot: R {kr, k Z} R cot q =
y
ls i olan bir a, analitik dzleme standart olarak yerletirilsin ve bu a-
nn bitim kenar birim emberi P(x, y) noktasnda kessin.
Yukarda tanmland gibi i ile P noktasnn koordinatlar olan x ve y deerle-
rinin bir veya ikisini ilikilendiren fonksiyonlara trigonometrik fonksiyon denir.
Verilen tanma gre ls i olan ann bitim kenar analitik dzlemin herhangi bir
blgesinde veya eksenler zerinde olabilir. Aada verilen durumlar inceleyelim.
y y y
1 1 1
P(a, b) b
i i i
x c x e x
1 a O 1 1 O 1 1 1
P(c, d) d f P(e, f )
1 1 1
sini = b sini = d sini = f

cosi = a cosi = c cosi = e
b d f
tan q = tan q = tan q =
a c e
1 1 1
csc q = csc q = csc q =
b d f
1 1 1
sec q = sec q = sec q =
a c e
a c e
cot q = cot q = cot q =
b d f

sins ekseni
1 P(cosi, sini)
r=
i kosins
O ekseni
ls i olan ann bitim kenar birim emberi P(x, y) noktasnda kessin.

cosi = x (P nin apsisi)
sini = y (P nin ordinat)
olduu iin x ekseni kosins ekseni ve y ekseni sins ekseni olarak adland-
rlr.
P(x, y) = P(cosi, sini)
x = cosi ve y = sini
x2 + y2 = 1 cos2i + sin2i = 1
1
ls i olan bir ann bitim kenar birim emberi P d - n noktasnda ke-
1 3
,
2 2
siyor ise i nn tm trigonometrik fonksiyon deerlerini bulalm.
1 3 1
x =- ve y = olduu iin, P( 1 , 3 ) 3
2 2 2 2 2
3 1 y i
sin q = y = cos q = x = - tan q = =- 3
2 2 x 1 O 1
x
1
2
1 2 1 x 1
csc q = = sec q = =-2 cot q = =-
y 3 x y 3
1
olarak bulunur.

Blm Trigonometri
4.2
2
Aada verilen tablodaki boluklar uygun ekilde dolduralm.
i sini cosi tani csci seci coti

0
r
2
r
3r
2
r 3r
0, , r ve radyanlk alarn bitim kenar x ya da y ekseni zerindedir.
2 2
y y y y
P(0, 1)
x x x x
O P(1, 0) O P(1, 0) O O
P(0, 1)
0 radyan = 0 r radyan = 90 r radyan = 180 3 r radyan = 270

2 2
Birim ember zerindeki P noktas iin; P(x, y) = P(cosi, sini) olduunu biliyoruz.
0 radyanlk (0) a iin P(1, 0) = P(cos0, sin0) eitliinden; cos0 = 1 ve sin0 = 0 olur.
cot0 tanmsz c cot x = , tan 0 = 0 m

sin 0 0 1
tan 0 = = =0
cos 0 1 tan x
csc0 tanmsz c csc x = , sin 0 = 0 m

1 1 1
sec 0 = = =1
cos 0 1 sin x
Benzer ekilde tabloyu dolduralm.
Uyar i P sini cosi tani csci seci coti
r 0 (1, 0) 0 1 0 Tanmsz 1 Tanmsz

Esas ls radyan (90) ve
2
3r r
radyan (270) olan alarn (0, 1) 1 0 Tanmsz 1 Tanmsz 0
2 2
tanjant deerleri tanmszdr. r (1, 0) 0 1 0 Tanmsz 1 Tanmsz
Esas ls 0 radyan (0) ve r rad-
yan (180) olan alarn kotanjant 3r
(0, 1) 1 0 Tanmsz 1 Tanmsz 0
deerleri tanmszdr. 2

3
sin40 , cos140 , tan220 , cot320 trigonometrik fonksiyon deerlerinin iare-
tini inceleyelim.
Birim ember zerindeki P noktas iin P(x, y) = P(cosi, sini) olduu iin x in ia-
reti cosi nn iaretiyle ve y nin iareti sini nn iaretiyle ayn olur.
sin q y
tan q = olduundan orannn iareti tanjantn iaretini verir.
cos q x
y
Blge (x, y) y = sini x = cosi = tan q csci seci coti
x
sin
ekseni
I. Blge
r (+, +) + + + + + + + I. Blge
0<q< II. Blge
2 (, +) + (+, +)
+
II. Blge + cos
+ + + + ekseni
r (, +) + +
<q<r
2 (, ) (+, )
III. Blge IV. Blge
III. Blge
3r (, ) + +
r<q<
2
IV. Blge
3r (+, ) + +
< q < 2r
2 y
(cos 140, sin140) (cos 40, sin 40)
Tabloda grld gibi, sadece verilen ann bitim kenarnn analitik dzlemin
+ +
+ +
+
hangi blgesinde olduunu bilmemiz yeterlidir. Ayrca sin ile csc nin, cos ile sec in +
+
ve tan ile cot un iaretlerinin ayn olduuna dikkat edelim. Bu bilgileri kullanarak + + + + x

sin40 + (I. blge) cos140 (II. blge)

tan220 + (III. blge) cot320 (IV. blge) (cos 220, sin 220) (cos 320, sin 320)
+
sonucuna ularz.
y
Q
C
B P
4
50
70 F
Yanda verilen birim ember ve a llerine gre, bitim kenarlar bu emberi x
D O A
P, Q ve R noktalarnda kesen alarn sins, kosins, tanjant fonksiyon deerlerini 75
bulalm.
E
R

Blm Trigonometri
4.2
y y y
Q(x, y)
P(x, y) C
B
110 285
40 F
x x x
O A D O
E
R(x, y)
x = |OA| x = |OD| x = |OF|

y = |OB| y = |OC| y = |OE|
Uyar
sin40 = |OB| sin110 = |OC| sin285 = |OE|
Bir noktann eksenlere olan dik
uzakl daima pozitiftir fakat koor- cos40 = |OA| cos110 = |OD| cos285 = |OF|
dinatlar negatif , alabilir.
OB OC OE
tan 40 = tan 110 = - tan 285 = -
OA OD OF
Sra Sizde
1. P c - , - m noktas, analitik dzlemde ls i olan pozitif ynl

3 4
5 5
bir ann birim emberi kestii noktadr.
Buna gre, sini, cosi, tani, csci, seci ve coti deerlerini bulunuz.
3r r
2. cos 2r + sin + tan r - cot ileminin sonucu katr?
2 2
3. sin155, cos170, tan190, cot280 deerlerinin iaretlerini belirleyiniz.
5
a = sin20 , b = sin50 , c = cos80 ve d = cos130 trigonometrik fonksiyon de-
erlerini sralayalm.
sin ekseni
sin20 = |OP0| , sin50 = |OQ0| ve
R(cos 80, sin 80) sin80 = |OR0|
R0
Q0 Q(cos 50, sin 50)
|OP0| < |OQ0| < |OR0|
Bilgi Notu 30 P(cos 20, sin 20)
P0
30 sin20 < sin50 < sin80
20 cos
q ! :0 , D olmak zere i artar-
r
O R Q P ekseni [0, 90] aralnda ann ls by-
2
ken sini artar fakat cosi azalr. dke sins deeri artar.
Bu aralkta sin artan, cos azalan
fonksiyondur. cos80 = sin10 olduundan
sin10 < sin20 < sin50 olur.
cos130 = cos50 < 0

Bu durumda d < c < a < b bulunur.

Ayrca |OP'| > |OQ'| > |OR'| olduu iin cos20 > cos50 > cos80 olduuna yani
a ls bydke kosins deerinin kldne dikkat edelim.
y Yandaki birim emberde pozitif

ynl q asnn bitim kenar ya
tan T (1,tan ) da bu kenarn uzants, birim
1
P embere A noktasnda teet
olan doruyu T noktasnda
1 1 kessin. T noktasnn ordinat q
x
O A asnn tanjant deerine eit
olduundan bu doruya
tanjant ekseni denir.
1
tanjant ekseni
Ann esas ls 90 veya 270 ise bitim kenar tanjant eksenine paralel
olduundan bu deerlerin tanjant tanmszdr.
6
r r r 5r
a = tan , b = tan , c = tan ve d = tan deerlerini sralayalm.
12 5 3 6
Bilgi Notu
|OT| = 1 br olduu iin
y i [0, 90) olmak zere i artarken
Q r
tan = tan 15 = PT tani deeri de artar. Bu nedenle bu
12
aralkta tanjant fonksiyonu artandr.
r
R
tan = tan 36 = RT
5
P r
15 tan = tan 60 = QT
x 3
O r = 1 br T(1, 0)
5r
ls radyan (150) olan ann
6
S
tanjant deeri negatif olaca iin
5r
tanjant tan= tan 150 = - ST
ekseni
6
Bu durumda d < a < b < c olur.

Blm Trigonometri
4.2
y Yandaki birim emberde

pozitif ynl q asnn bitim
kotanjant K kenar ya da bu kenarn
1 B
ekseni uzants, birim embere B
noktasnda teet olan
1 doruyu K noktasnda kessin.
x
O 1 cot K noktasnn apsisi q asnn
kotanjant deerine eit
olduundan bu doruya
1 kotanjant ekseni denir.
Ann esas ls 0 veya 180 ise bitim kenar kotanjant eksenine paralel
olduundan bu deerlerin kotanjant tanmszdr.
7
a = cot25 , b = cot45 , c = cot65 , d = cot130 deerlerini sralayalm.
y |OK| = 1 br olduu iin

Bilgi Notu
S K(0, 1) Q R P
cot25 = |KP|
(0, 90] aralnda i artarken coti 25 kotanjant cot45 = |KR|
deeri azalr, yani bu aralkta kotan- ekseni
1 br
jant fonksiyonu azalandr. cot65 = |KQ|

25
x
O cot130 = |KS|
Bu durumda d < c < b < a bulunur.
8
y 3r 3
r<q< ve sin q = - olduuna gre, cosi, tani ve coti deerlerini
1 2 5
hesaplayalm.
i
4k x
1 O 1
3k lk nce yanda verilen ekillerde gsterildii gibi i ile ilikili a as iin uygun
5k
dik gen izilir. Bu gen yardm ile a asnn trigonometrik oranlar hesaplanr.
i iin verilen aralk 3. blge ile ilikili olduundan bu blgede cosi, tani ve coti
1 deerlerinin iareti belirlenir ve bu iaretler srasyla , +, + olur.

4 4
cos = & cos = - (III. blgede cosi < 0)
5 5
5k 3k 3 3
tan = & tan = (III. blgede tani > 0)
4 4
a 4 4
cot = & cot = (III. blgede coti > 0)
4k 3 3
9
y
4r
ls radyan olan ann sin, cos, tan ve cot fonksiyon deerlerini hesap-
3
layalm.
1
1 2
2 O x
4r 60
ls radyan (240) olan ay izelim. Bu ann bitim kenar 3. blgede 3
3 2
r
30
1b
olup ls 180 den 60 fazladr. 60 yi referans deer kabul ederek zel dik
r=
3
geni oluturalm. P( 1 , 3 ) 2
2 2
1 3
30-60-90 zel geninden dik kenar uzunluklar br ve br bulunur.
2 2
Uyar
Bu nedenle P (x, y) = P d - n , cos 240 = x = - , sin 240 = y = -
1 3 1 3
,-
2 2 2 2 cos240 = cos(180 + 60)
x 1 = cos60
ve cot 240 = = olur.
y 3 sin240 = sin(180 + 60)
= sin60
tan240 = tan(180 + 60)

10 = tan60
7r
ls radyan olan ann sin, cos, tan ve cot fonksiyon deerlerini hesap-
4
layalm.
y 7r
radyan = 315 olduundan ann bi-
4
tim kenar 4. blgededir. ls 360 den
45 eksiktir. 45 yi referans alabiliriz. Bu de-
2 2 ere gre 45-45-90 zel geni oluur. Uyar
2
2
x
O 45 2 cos315 = cos(360 45)
2 Dik kenarlarn her biri br 'dir.
2 2 = cos45
P (x, y) = P d n , cos 315 =

2 P(
2, 2
) 2 2 2 sin315 = sin(360 45)
2 2 2 ,-
2 2 2 = sin45
2 tan315 = tan(360 45)

sin 315 = - , tan315 = 1 , cot315 = 1
2 = tan45

Blm Trigonometri
4.2
1. ls r + i ve bitim kenar III. blgede olan bir a iin;

Uyar
sin(r + i) = sini cos(r + i) = cosi
Verilen zdeliklerde trigonomet-
tan(r + i) = tani cot(r + i) = coti
rik fonksiyonun ad ayn kalm,
(sin sin, cos cos, tan tan,
2. ls 2r i ve bitim kenar IV. blgede olan bir a iin;
cot cot) zdeliin solundaki
ann blgesine gre sa tarafn sin(2r i) = sini cos(2r i) = cosi
iareti belirlenmitir. Bu zel- tan(2r i) = tani cot(2r i) = coti
liklerin hepsi birim emberden
kolaylkla elde edilebilir.
11
sin225 , cos210 , tan225 , cot330 , cos300 deerlerini hesaplayalm.
Uyar
Esas ls 90 den byk bir 2

sin 225 = sin (180 + 45) = - sin 45 = -
ann trigonometrik fonksiyon 2
deerini bulurken ann blgesi 3
dikkate alnarak nce bu deerin cos 210 = cos (180 + 30) = - cos 30 = -
2
iaretine karar verilir.
rnein sin225 deeri negatif tan 225 = tan (180 + 45) = tan 45 = 1
() olmaldr. nk 225 lik ann
cot 330 = cot (360 - 30) = - cot 30 = - 3
bitim kenar III. blgede olup bu
blgede sins, deer alr. 1
cos 300 = cos (360 - 60) = cos 60 =
2
12
sin(3r + i) cos(9r i) + sin(15r i) + cos(i 5r) = A olduuna gre A deerini
bulalm.
3r, 9r, 15r ve 5r radyanlk alarn hepsinin esas ls r radyandr.

Hatrlayalm A = sin(3r + i) cos(9r i) + sin(15r i) + cos(i 5r)
a + i = 180 ise a = 180 i = sin(r + i) cos(r i) + sin(r i) + cos(r + i)
sina = sin(180 i) = sini
= sini + cosi + sini cosi = 0
cosa = cos(180 i) = cosi
bulunur.

13
olmak zere, cos a + q k , tan c - q m ve sin c + q m ifadele-
r r 3r 3r
0<q<
2 2 2 2
rinin eitini yazalm.
y
cos a + q k = cos a r - a - q kk = - cos a - q k
r r r P(sini, cosi)
2 2 2 Q(cosi, sini)
Yanda bu zdeliin geometrik ispat verilmitir. i

cos i a
sin i
tan c - q m = tan a r + a - q kk = tan a - q k = cot q
3r r r a i
2 2 2 x
O
sin i cos i
sin c + q m = sin a 2r - a - q kk = - sin a - q k = - cos q
3r r r
2 2 2
sin a + q k = cos q cos a + q k = - sin q

r r
1.
2 2
tan a + q k = - cot q cot a + q k = - tan q
r r

2 2
Uyar
sin c - q m = - cos q cos c - q m = - sin q
3r 3r
2. Verilen zdeliklerde trigonomet-
2 2
rik fonksiyonlarn ad, sin cos,
tan c - q m = cot q cot c - q m = tan q
3r 3r
cos sin, tan cot, cot tan
2 2
eklinde deimi zdeliin sol
tarafndaki ann blgesine gre
sin c + q m = - cos q cos c + q m = sin q
3r 3r
3. sa tarafn iareti belirlenmitir. Bu
2 2
zellikler birim ember zerindeki
tan c + q m = - cot q cot c + q m = - tan q
3r 3r
e genlerden elde edilebilir.
2 2
14
1
0 < i < 90 ve tan q = olduuna gre,
5 2
1 sin(90 + i) cos(270 i) + tan(90 + i) cot(270 + i)
i ileminin sonucunu bulalm.
2
1 1 2
tan q = ise sin q = , cos q = ve cot q = 2 olur.
2 5 5
sin ( 90 + q ) cos ( 270 - q ) + tan ( 90 + q ) - cot ( 270 + q )

144424443 14444244443 144424443 14444244443
II. b lg e III. b lg e II. b lg e IV. b lg e
2 1 1 2 3 19
= cos i (- sin i) - cot i + tan i = - - 2 + =- - =-
5 5 2 5 2 10

Blm Trigonometri
4.2
15
Hatrlayalm
sini = k olduuna gre, sin (- q) + cos c + q m + cos (- q) tan (q - r) ilemi-
7r
ls, 0 i < 2r olan ann esas
2
ls 2r i deerine eittir. nin sonucunu k cinsinden bulalm.
y
cos c + q m = cos c + q m = sin q
7r 3r
1 sin(i) = sin(2r i) = sini
2 2
b P(cos i, sin i)
cos(i) = cos(2r i) = cosi tan(i r) = tan(i + r) = tani
i
x
zdeliklerini ilemde yerine yazalm. Buna gre,
1 O i a 1
sin (- q) + cos c + q m + cos (- q) tan (q - r) = - sin q + sin q + cos q tan q

7r
b Q(cos i, sin i)
2
= cos q tan q
1
sin q
cos (i) = a = cos i = cos q
sin (i) = b = sin i
cos q
b = sin q
tan (i) =
a = tan i
a
=k
cot (i) = = cot i
b olur.
Bilgi Notu 16
Esas ls 90 den byk bir tan110 + cot200 + tan250 tan340 ileminin sonucunu bulalm.
ann trigonometrik fonksiyon
deerini bulurken, x eksenini
referans kabul edersek (180 ve
360) trigonometrik fonksiyon ad tan(90 + 20) + cot(180 + 20) + tan(270 20) tan(360 20)
ayn kalr. Fakat, y eksenini referans = cot20 + cot20 + cot20 (tan20) = cot20 tan20 = 1 bulunur.
kabul edersek (90 ve 270)
sin cos, tan cot eklinde
fonksiyon ad deiir.
17
r cos 3x tan 17x
x= olduuna gre, - ileminin sonucunu bulalm.
16 cos 13x cot 25x
r 3r
x= & 16x = r ve 24x =
16 2 olduundan,
cos 3x tan (16x + x) cos 3x tan (r + x) cos 3x tan x
- = - = -
cot c + xm
cos (16x - 3x) cot (24x + x) cos (r - 3x) 3r - cos 3x - tan x
2
=-1 + 1 = 0
bulunur.

18
a = sin165 , b = cos320 , c = sin265 , d = tan230 deerlerini sralayalm.
y a, b, c, d deerlerini dar alarn trigonomet-

rik fonksiyon deerleri olarak yazalm.
t
1 a = sin165 = sin(180 15) = sin15
s
b = cos320 = cos(270 + 50) = sin50
c = sin265 = sin(180 + 85) = sin85
50
x
1 O 1 d = tan230 = tan(180 + 50) = tan50
Dnm yaparken alarn hepsini ayn tip
fonksiyona (sins ya da kosins tanjant ya
1 da kotanjant) evirirsek sralama daha kolay
sins tanjant olur.
ekseni ekseni
t > s tan 50 > sin 50
ncelikle c negatif deerli olduu iin en kktr. A bydke sins deeri

arttndan b deeri a dan byktr. c < a < b sralamas oluur. tan50 > 1 olduu
iin tan50 > sin50 yani d > b olur. Sonu olarak c < a < b < d olur.
Sra Sizde
1. Aada verilen tablodaki boluklar uygun ekilde doldurunuz.
5r 7r 5r 4r 5r 7r 11r
i
6 6 4 3 3 4 6
sini
cosi
tani
sin c - q m + cos c - + q m + tan (5r - q) + cot a - q - k ilemi-

9r 3r r
2.
2 2 2
nin sonucunu bulunuz.
3. x = sin80 , y = cos340 , z = sin140 , t = tan55 deerlerini sralaynz.

Bir dinamik geometri yazlmnda aadaki admlar srasyla yaparak verilen sorular cevaplandrnz.
1. Bir birim ember ve zerinde bir A noktas oluturunuz.
y
2. OA doru parasn oluturarak BOA asn belirleyiniz.
1
3. BOA asn olarak isimlendiriniz.
Ac m
74 67
,
100 100 4. Hesap makinas aracn kullanarak sin, cos, tan ve cot
0,2 42
deerlerini belirleyiniz.
1 x
O 0,2 B 5. sin, cos, tan ve cot deerleri ile A noktasnn koordinat-
larn karlatrnz.
A(x, y) olmak zere,
sin ile x deerlerini, cos ile y deerlerini karlatrnz. A nok-
tasnn yerini deitirerek ulam olduunuz sonucun farkl alar
iin de geerli olup olmadn kontrol ediniz.
....................................................................................................................................................................................
A noktasn hareket ettirerek sin ve cos deerlerinin hangi aralkta deitiini gzlemleyiniz.
....................................................................................................................................................................................
y
tan ile deerlerini karlatrnz. A noktasnn yerini deitirerek ulam olduunuz sonucun farkl
x
alar iin de geerli olup olmadn kontrol ediniz.
....................................................................................................................................................................................
x
cot ile deerlerini karlatrnz. A noktasnn yerini deitirerek ulam olduunuz sonucun farkl
y
alar iin de geerli olup olmadn kontrol ediniz.
....................................................................................................................................................................................
tan ile cot deerli arsnda nasl bir ilikinin olduunu A noktasnn koordinatlar yardmyla ifade ediniz. Bu
ilikinin A noktasnn yerini deitirerek farkl durumlar iinde geerli olup olmadn kontrol ediniz.
....................................................................................................................................................................................
x y
A noktasnn yerini deitirerek ve deerlerini inceleyiniz. Buradan tan ile cot deerlerinin
y x
hangi aralklarda deerler aldn ifade ediniz.
....................................................................................................................................................................................
x y
A noktasn hareket ettirerek veya deerlerinin tanmsz olduu noktalar belirleyiniz. Belirledii-
y x
niz bu noktalarda tan veya cot deerlerinin neden tanmsz olduunu belirtiniz.
....................................................................................................................................................................................

4.2.2 Trigonometrik Fonksiyonlar ve Birim ember
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen ifadelerin doru olanlarna D, 3. Aadaki tabloda verilen x, y, z ve t trigono-

yanl olanlarna Y yaznnz. metrik deerlerini her bir durum iin sralay-
nz.
() cos a - k = - sin
r
2 x y z t
() tan a - k = - cot
r a) sin 25 sin45 sin145 sin175
2
r r r r
() cot a - k = tan
r b) sin cos tan cot
5 5 5 5
2
() sin(r a) = sina c) sin132 cos132 tan132 cot132
() tan(a r)= cota ) sin279 cos175 tan272 cot182
() cot(r a)= cota
4. Aada verilen trigonometrik fonksiyon
() sin c - m = cos
3r
2 deerlerinin iaretini inceleyiniz.
a) sin772 b) cos1815 c) tan925
() cos c - m = - sin
3r
2 ) sec702 d) csc1700 e) cot2015
() cot c - m = tan
3r
2 r 2
5. < < r ve cos = - olduuna gre
2 3
() sin(2r a) = cosa sina , tana , cota , seca ve csca deerlerini
() cos(a) = sina bulunuz.
() tan(2r a)= cota 6. y ekilde verilen
1 birim ember
A zerinde
2. cos196 = cos16 = sin74 60 B bulunan A, B ve
45 C noktalarnn
Yukardaki ifadede gsterildii gibi aada 1 O 30 1
x
verilen trigonometrik deerlerin karsna bu koordinatlarn
C bulunuz.
deerlere eit iki farkl ifade yaznz.
1
a) cos216 = ................. = .................
b) sin174 = ................. = ................. sin 65 cos 110 tan 52 cot 216
7. +
c) tan281 = ................. = ................. sin 125 cos 70 tan 308 cot 144
ifadesinin eitini bulunuz.
) cot346 = ................. = .................
d) sin(211) = ................. = ................. 8. D 4 C ABCD yamu-
e) cos(12) = ..................= ................. a unda
12
f) cot(181) = ................. = ................. 5 [AB] // [CD] dir.
g) tan(3170) = ................. = .................
) cos2345 = ................. = ................. A 17 B
h) tan817 = .................. = ................. Verilenlere gre cota deerini bulunuz.

Blm Trigonometri
4.2
4.2.3 Trigonometrik Fonksiyonlarn Grafikleri

evremizde ayn hareketi belli aralklarla tekrar eden bir ok durumla karlarz.
Dnyann kendi ekseni etrafndaki hareketi, haftann gnleri, bir mzik aletinin
notalar, bir sarkacn ya da bir yayn hareketi, hatta bir iein ta yapraklarnn
dizilii bu durumlara birer rnektir. Bu saydmz durumlar matematiksel olarak
modellendii zaman karmza periyot ve periyodik fonksiyon kavram kar.
Periyot ve Periyodik Fonksiyon
f: A " R fonksiyonunda her x ! A iin f (x + T) = f (x) eitliini salayan

T ! R + varsa f fonksiyonuna periyodik fonksiyon, en kk T saysna ise bu
fonksiyonun periyodu denir.
Trigonometri Nergisi
1
Grafii verilen f fonksiyonunun periyodunu bulalm.
x
5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5
Grafie bakldnda izgilerin kendini belli aralklarda tekrarlad grlr. Ken-

dini tekrar eden para farkl ekillerde grlebilir.
Grafik yandaki eklin yanyana birbirine eklenmesiyle oluabilir.Bu

T1 durumda T1 = 2 olur.
Aada verilen durumlar inceleyelim.

T2
T4
T3 T5
T2 = 2 T3 = 4 T4 = 4 T5 = 6

Durum says oaltlabilir. Bu deerlerden en kk deer olan 2 says f nin peri-

yodu olur. Grafikte verilen noktalarla deerler tablosu oluturalm. Bilgi Notu
x -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 Periyodik bir fonksiyonun periyodu

y 0 1 0 1 0 1 0 1 0 sadece bir deer alabilir.
T = 2 & x = -3 iin f(-3) = f(-3+2) = 0

x = -2 iin f(-2) = f(-2+2) = 1
T ! 1 nk x = -3 iin f(-3) ! f(-3+1)
2
f : Z " R ve k ! Z olmak zere
Z
]]] 0 , x = 3k
]
f (x) = [] 1 , x = 3k + 1
]]
] 2 , x = 3k + 2
\
eklinde paral f fonksiyonu tanmlanyor. Bu fonksiyonun periyodik olup olma-
dn inceleyelim.
f fonksiyonunun deerler tablosunu oluturalm.
x ....... -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 .......
y ....... 0 1 2 0 1 2 0 1 2 0 .......
Grnt kmesindeki 0, 1 ve 2 elemanlar belli aralklarla tekrar etmektedir. Tekrar y

T=3 T=3 T=3
aralnn genilii 3 ve 3 n katlardr, periyot ise 3 tr. rnein;
2
T = 3 alnrsa f(-3) = f(-3+3), f(-2) = f(-2+3), f(-1) = f(-1+3)....... 1
olduu grlr. Bu durumda f periyodiktir. x
3 2 1 0 1 2 3 4 5 6
Sra Sizde
1. Periyodu T=3 olan herhangi bir periyodik fonksiyonun grafiini iziniz.
2. Tam saylarda tanml bir f fonksiyonu bir tam sayy , bu tamsaynn 5

ile blmnnden elde edilen kalan ile eletiriyor. Bu fonksiyon peri-
yodik midir? Eer periyodik ise periyodu katr?

Blm Trigonometri
4.2
3
Bir ann ls y, bu ann esas ls a ya eletiren f fonksiyonunun peri-
yodik olup olmadn belirleyelim.
f: i " a ve f(i)=a olmak zere a , i nn esas lsdr. Buna gre, i ya 2r ve

katlar eklenirse esas ls deimez. rnein;
y
& f a k = f a + 2r k =
r r r r
2r i=
3 3 3 3
& fa k = f a - + 2r k =
x r -r r 3r
4r 2r 0 2r 4r i =-
2 2 2 2
f (i) = f (i + T) = a eitliini salayan pozitif T deerleri ; 2r, 4r, 6r........olduu-

na gre f periyodiktir ve periyodu 2r olur.
4
f(x) = sinx fonksiyonunun periyodik olup olmadn inceleyelim.
x -2r 3r -r r 0 r r 3r 2r 5r
- -
2 2 2 2 2
sinx 0 1 0 -1 0 1 0 -1 0 1

2r 2r
0, 1, 0, -1, 0 deerleri 6- 2r, 0@ ve 60, 2r@ aralklarnda ayn ekilde tekrar etmitir.
1, 0, -1, 0, 1 deerleri ;- , E ve ; , E aralklarnda aynen tekrar etmitir.

3r r r 5r
2 2 2 2
Bilgi Notu
f(x) = f(x+T) & sin(x) = sin(x+T) eitlii T = 2r, 4r, 6r, ...pozitif deerleri iin sa-
lanr. rnein; sin c - m = sin c - + 2r m = 1

Her x gerek says, 3r 3r
sin (x)=sin (x+T) 2 2
sin a - k = sin a - + 2r k = -
cos (x) = cos (x+T) r r 1

eitliklerini salayan en kk T 6 6 2
pozitif gerek says 2r dir.
Bu durumda sins fonksiyonu periyodik olup periyodu 2r dir.

sins fonksiyonu periyodik fonksiyondur ve periyotu 2r dir.
5
f(x) = tanx fonksiyonunun periyodik olup olmadn inceleyelim.
f(x) = f(x+T)& tan (x) = tan (x+T) eitlii T= r, 2r, 3r, 4r, .......... pozitif deerleri
iin salanr. rnein;
tan a - k = tan a - + r k = - 3
r r
3 3
tan a k = tan a + r k = 1
r r
4 4
Bu durumda tanjant fonksiyonu periyodik olup periyodu r dir.
Hatrlayalm
tanjant fonksiyonu periyodik fonksiyondur ve periyotu r dir.
tan (x + r) = tan x
cot (x + r) = cot x
Sra Sizde
1) f(x) = cosx ve g(x) = cotx fonksiyonlarnn periyotlarn bulunuz.
2) f fonksiyonunun periyodu 4 tr.
f(-1) + f(2) = 10
olduuna gre f(98) + f(99) deeri katr?
1 , x!Z
3) f (x) = ( paral fonksiyonu periyodik midir? nceleyiniz.
-1 , x g Z
Sins, Kosins, Tanjant ve Kotanjant Fonksiyonlarnn

Grafikleri
evremizde karmza kan bir ok durumun modellendiinde trigonometrik

fonksiyona dntn, bu fonksiyonlarn grafikleriyle ifade edildiini sy-
lemitik. rnein; osiloskop denen aralarla dalga hareketi yapan ses, grafikler
halinde grlebilmektedir. imdi, periyodik olan trigonometrik fonksiyonlarn
grafiklerini izelim ve farkl grafik zelliklerini kefedelim.

Blm Trigonometri
4.2
I. Sins Fonksiyonunun Grafii
1
f(i) = sini fonksiyonunun grafiini izelim ve zelliklerini inceleyelim.
Sins fonksiyonunun periyodu 2r olduundan genilii 2r olan bir aralk be-

lirleyerek bu aralkta grafiimizi izelim ve bu izilen paray tekrarlayarak izimi
tamamlayalm.
T = 2r olduu iin i d 60, 2r@ olsun. Deerler tablosu ve birim ember kullana-
rak grafiin getii belli sayda noktalar yazalm.
r r 5r 7r 3r 11r
i 0 6 2 r 2r
6 6 2 6
1 1 1 1
y=sini 0 1 0 - -1 - 0
2 2 2 2
y
r
5r i=
i= 1 2 1
6
1 1
2 2
7r 3r 11r
1 30 1 i =0 0 r 6 2 6
i =r i = 2r r r 5r 2r
1 1
6 2 6
2 2
7r 11r
i= i= y = sin i
6
1 6
1
3r
i=
2
imdi bu izdiimiz paray kopyala-yaptr yapar gibi sola ve saa doru ayn
ekilde izelim.
y
Bilgi Notu 2r 2r 2r 2r
1
f(x) = sinx fonksiyonunun grafii 4r 2r 3r
3r r 0 r 2r 4r
i
orijine gre simetriktir.
f(x) = f(x) 1
sin(-x) = sinx
olduundan f(x) = sinx tek fonksi-
yondur.

Sins fonksiyonunun zellikleri;

Periyodik fonksiyondur ve periyodu 2r dir.
Tanm kmesi : " i ; i d R ,
Grnt kmesi : " y ; - 1 # y # 1, y d R ,
En byk deeri 1'dir.
En kk deeri -1'dir.
Grafii orijinden geer.
Fonksiyonun sfrlar ... - 2r, - r , 0 , r , 2r...
Tek fonksiyon olduu iin grafii orijine gre simetriktir.
2
f(x) = sinx olduuna gre, aadaki fonksiyonlarn grafiklerini izelim.
a) y = f (x) + 1 b) y = f (x) 1
x 0 r r 5r r 7r 3r 11r 2r
6 2 6 6 2 2
1 1 1 1
y=sinx 0 1 0 - -1 - 0
2 2 2 2
3 3 1 1
y=sinx+1 1 2 1 0 1
2 2 2 2
y=sinx-1 -1 1 0 1 -1 3 -2 3 -1
- - - -
2 2 2 2
Deerler tablosuna gre grafikleri izelim.
y
2
y = sinx + 1
1 y = sinx
r r
x
3r r2 0 r 3r
2 2 2 y = sinx 1
1

Blm Trigonometri
4.2
Tablo ve grafikten grld gibi y = sinx + 1 fonksiyonunun grafii y=sinx gra-

fiinin 1 br yukar dey telenmesi ile, y = sinx 1 grafii ise 1 br aa dey
telenmesi ile izilir.
3
a) f (x) = sin a k
x
b) g (x) = sin 2x
2
fonksiyonlarnn grafiklerini izelim.
Bilgi Notu
f(x)=sin a k fonksiyonunun periyodunun 4r olduunu gsterelim.

f(x) = sin(ax + b) fonksiyonunun x
periyodu: 2
f ^x + Th = f (x + 4r)

2r
T= x + 4r
a
= sin
2
= sin a + 2r k
x
2
= sin a k
x
2
= f (x)
Bamsz deikenin 2 ye blnmesi hareketi yavalatm ve periyodu iki katna
karmtr. Periyot 4r olduundan, fonksiyonun 60, 4r@ aralnda deerler tab-
losunu oluturmak yeterlidir.
r 5r 7r 11r
x 0 3 r 2r 3r 4r
3 3 3
x 1 1 1 1
y = sin 0 1 0 - 1 - 0
2 2 2 2 2
y = sinx deerler tablosundaki x deerlerinin 2 katnn alndna ancak sonucun (y)

deimediine dikkat ediniz.
Bilgi Notu
y
x 1 y = sinx
y=sin grafii y=sinx grafiinin
2 y = sin x
4r 3r 4r 2
60, 2r@ arasnda yapt hareketi 3r 2r r 0 r 2r i
x
60, 4r@ aralnda yapar. 1
Bu nedenle y = sin a k grafii,

x
2
g(x)=sin2x fonksiyonunda x in 2 kat alndndan periyot yarya der yani r
y = sinx grafiinin yatay genile- olur. Benzer ekilde deerler tablosunu oluturalm.
mesidir.
r r 5r r 7r 3r 11r
x 0 r
12 4 12 2 12 4 12
1 1 1 1
y=sin2x 0 1 0 - -1 - 0
2 2 2 2

y=sinx deer tablosundaki x deerleri yarya derken y deerlerinin deimedi-

ine dikkat ediniz.
y
Bilgi Notu
1 y = sinx

r y = sin2x y=sin2x fonksiyonunun grafii,
2
r 0 r r 3r
2 2
x y=sinx fonksiyonunun grafiinin
60, 2r@ aralnda yapt hareketi
1
60, r@ aralnda yapar. Bu nedenle
bu grafik, y = sinx fonksiyonunun
4 grafiinin yatay daralmasdr.

1
a) f (x) =2 sinx b) g(x) = sinx
2
fonksiyonlarnn grafiini izelim.
f ve g fonksiyonlar iin deerler tablosunu oluturalm.
r r 5r 7r 3r 11r
x 0 r 2r
6 2 6 6 2 6
1 1 1 1
y = sinx 0 1 0 - 1 - 0
2 2 2 2
y = 2sinx 0 1 2 1 0 1 2 1 0
1 1 1 1 1 1 1
y= sinx 0 0 - - - 0
2 4 2 4 4 2 4
Deerler tablosu verilen her fonksiyonun periyotlarnn ayn olduuna dikkat

edelim.
y
2
y = 2sinx
1 y = sinx
Bilgi Notu
1
r 2 3r y = 1 sinx
2r 2
2 r 2

3r r 0 r 2r x y=2sinx fonksiyonunun grafii,
2 1 2
2
1
y=sinx fonksiyonunun grafiinin
1
dey genilemesi iken y= sinx
2
2
fonksiyonunun grafii ise dey
daralmasdr.

Blm Trigonometri
4.2
5
a) f(x)=-sinx b) g(x)=sin(-x)
fonksiyonlarnn grafiklerini izelim.
x 0 r r 5r r 7r 3r 11r 2r
6 2 6 6 2 6
Bilgi Notu
y=sinx 0 1 1 1 0 1 1 1 0
y=sinx fonksiyonunun grafiinin - -
2 2 2 2
x eksenine gre yansmas olan
y=-sinx grafii ile y eksenine gre y=-sinx 0 1 -1 1 0 1 1 1 0
- -
2 2 2 2
yansmas olan y=sin(x) grafii
ayndr. Bu durum sins fonksiyo-
Daha nceden sin (-x) =sinx olduunu renmitik. Bunun iin her iki fonksiyo-
nunun tek fonksiyon olmasndan
nun grafikleri ayndr.
kaynaklanr.
y
1
y = sinx
r 0 2r
2r
x
3 r 3r
r r r

2 2 2 2
y = sinx
1
Bilgi Notu
Mzik alan ya da kaydeden bir

elektronik birletiricinin kts bir 6
osiloskop tarafndan sins grafiine
Basit bir ses tonunun frekans saniyede ton sinyalindeki titreim says olarak ta-
dntrlr. nmlanr. Tonun iddeti ya da younluu osiloskop tarafndan oluturulan sins
grafiinin yksekliidir. Frekans 440 titreim/sn olan bir ses dalgasnn sins gra-
fii aada verilmitir.
A B
x
A

Grafii verilen bu sesten 1 oktav dk sesin frekans 220 titreim/sn ve 1 oktav

yksek sesin frekans 880 titreim/sn olduuna gre, bu iki sese ait grafikleri i-
zelim.
Frekansn yarya dmesi periyodun iki katna kmas, hareketin yavalamas de-
mektir.
A
B
x Bilgi Notu
A
Sins fonksiyonu olarak modellene-
bilen bir ses dalgasnn frekans f ve
Frekansn iki katna kmas periyodun yarya dmesi, hareketin hzlanmas de- 1
periyodu T arasnda T = bants
mektir. f
vardr.
A B
x
A
Sra Sizde
x ! 6- r, 3r@ olmak zere aadaki trigonometrik fonksiyonlarn grafiini

iziniz.
x x x
a) y=sin b) y= 2 sin c) y= - 2 sin
3 3 3
II. Kosins Fonksiyonunun Grafii
f(i)=cosi fonksiyonunun grafiini izelim ve zelliklerini inceleyelim.

Blm Trigonometri
4.2
Kosins fonksiyonunun periyodu 2r dir. Bu nedenle genilii 2r olan bir tanm

aralnda rnein, 60, 2r@ aralnda grafiinin bir parasn izelim ve bu paray
ayn ekilde yatay olarak devam ettirelim .
r r 2r 4r 3r 5r
i 0 3 2 3 r 3 2 3 2r
y=cosi 1 1 0 1 1 1 0 1 1
- -
2 2 2 2
Uyar
f(x)=sinx iin y
2r 2r
f a x + k = sin a x + k = cos x
r r 1 y = cosi
2 2 1
r 2r 4r
r2 2 r
2 3 r
olduundan y=cosx grafii y=sinx 3 3
i
2r 3r 3r 5r 2r x
r 2 12 2 3
grafiinin br sola yatay telen-
2
1
mesi ile kolayca izilebilir.
Kosins fonksiyonunun zellikleri

Periyodu 2r olan periyodik fonksiyondur.
Tanm kmesi : " i ; i d R ,
Grnt kmesi: " y ; - 1 # y # 1, y ! R ,
En byk deeri 1 dir.
En kk deeri 1dir.
Grafii y eksenini (0,1) noktasnda keser.
Bilgi Notu
- 3r - r r 3r 5r
cos x =cos (-x) Fonksiyonun sfrlar: ... , , , , ...
2 2, 2 2 2
olduu iin f(x) = cos x fonksiyonu
ift fonksiyon olduu iin grafii y-eksenine gre simetriktir.
ift fonksiyondur.
2
f(x)=cosx olduuna gre, y=-2f(-2x)+1 fonksiyonunun grafiini izelim ve zel-
liklerini inceleyelim.
y = 2f (2x ) + 1
y = 2. cos(2x) + 1
y = 2 cos2x + 1
olduundan bu grafii izerken f(x)=cosx fonksiyonunun grafiinden yararla-
nacaz.

I. adm : y = cos2x
Periyodu r olduundan grafik yatay daralma yapmtr. Grnt kmesi 6- 1, 1@ Bilgi Notu
ayn kalmtr.
y f(x) = cosx & T = 2r
1 f(2x) = cos2x & T = r
r r

f a k = cos & T = 4r
2 2 x x
r 0 r 3r r x
4 4
2 2
2r
1 f(x) = cos(ax + b) T =
a
II. adm : y = cos 2x

y = cos 2x grafiinin x eksenine gre yansmas izilir.
y
Bilgi Notu
1
r
Yatay daralmalarda periyot klr-
r r 0 r x
2 2 ken yatay genilemelerde periyot
byr. Ancak her iki durumda da
1
grafiin boyu deimez.
III. adm : y = 2cos 2x

y = 2cos 2x grafiinin dey genilemesi ile grafik izilir.
y
2
Bilgi Notu
1
Dey daralma ve genileme ile x
r
r r 0 r x ve y eksenlerine gre yansmalar
2 2
periyodu etkilemez.
1
2
IV. adm : y = 2cos 2x + 1
y = 2cos 2x grafiinin yukar 1 br dey telenmesi ile izilir.
3
Bilgi Notu
2
Dey ve yatay telemeler ile peri-
1 yot deimez.
3r
4
r2 r4 0 r
4
r
2
3r
4
x

Blm Trigonometri
4.2
f nin zellikleri :
1) Periyodu : r 5) Grafii, (0, 1) de y-eksenini keser.
6) (2k+1) ^k d Zh fonksiyonun sfrlardr.
r
2) Tanm kmesi : R
4
3) Grnt kmesi : 6- 1, 3@ 7) ift fonksiyondur.
4) En kk 1, en byk 3 deerini alr.
Sra Sizde
f: 6- 2r, 3r@ " R , f (x) = - 3 cos a - k + 2 fonksiyonunun grafiini izerek

x
3
zelliklerini inceleyiniz.
III. Tanjant Fonksiyonunun Grafii

Sins ve kosins fonksiyonlar tm gerek saylarda tanml fonksiyonlardr.
Bilgi Notu
sin i
tan i = eklinde tanmland iin cosi fonksiyonunun sfrlar tanjant
y = cosx fonksiyonunun x eksenini
cos i
kestii noktalarn apsisleri (fonksi- fonksiyonunu tanmsz yapar.
yonun sfrlar) y=tani fonksiyonu- r
cos i = 0 & i = (2k + 1) kdZ
nu tanmsz yapar. 2
3r r r 3r
& i = ... - ,- , , , ...
2 2 2 2
Bu nedenle tanjant fonksiyonunun tanm kmesi : R - & i ; i = (2k + 1) , k d Z0

r
2
olur.
y tanjant
1
ekseni
f: R - & i ; i = ^2k + 1h , k d Z 0 " R , f (i) = tan i fonksiyonunun grafiini
r
2
izelim.
x
O T(1, 0)
Tanjant fonksiyonunun periyodu r dir. Bu nedenle genilii r olan bir aralkta grafi-
Esas ls 90 veya 270 olan alarn inin bir parasn izelim. nce i d a - r , r k iin deerler tablosu yapalm.
bitim kenar tanjant eksenine paralel ol- 2 2
duundan bu alarn tanjant deerleri
tanmszdr. Ann bitim kenar y-ekseni-
i r r 0 r r
ne yaklatka ann tanjant deeri ok - -
2 4 4 2
byk pozitif ya da ok kk negatif de-
erlere yaklar. Bu nedenle tanjant fonk- y=tani tanmsz 1 0 1 tanmsz
siyonu (, +) aralnda deer alr.

imdi bu deerlere gre grafii izelim.
r r r Bilgi Notu
r
tani ifadesi nin tek katlar olan
2
1
r 3r r r 3 r 5r

4
... - ,- , , , , ...
2 2 2 2 2
r 0 r r
4 x
deerlerinde tanmszdr.
1
Bu nedenle grafii bu deerlerde
kopar. Kopmann olduu yer kesik
x = 3r x=
r x= r x = 3r
2 2 2 2 izgili dey bir doruyla gsterilir.
Tanjant fonksiyonunun zellikleri

Periyodu r dir.
Tanm kmesi : R - & i ; i = (2k + 1) , k d Z0
r
2
Grnt kmesi : ^- 3, 3h
En kk ve en byk deeri yoktur.
Bilgi Notu
tan(x) = tanx olduu iin
Fonksiyonun sfrlar : ... - 2r, - r, 0, r, 2r, ...
f(x) = tanx fonksiyonu tek fonksi-
Tek fonksiyon olduu iin grafii orijine gre simetriktir. yondur. Bu nedenle grafii orijine
gre simetriktir.
f(x) = tan a - k fonksiyonunun grafiini iziniz.

x Bilgi Notu
2
x
f(x) = tan fonksiyonunun periyo-
2
du 2r dir. nk
f(x) = tan a - k = tan
x x x
olduundan f(x) = tan fonksiyonunun f (x + 2r) = tan c
x + 2r
m
2 2 2 2
= tan a + r k
grafiini adm adm izelim. x
2
x x
= tan
I. adm : y = tan 2
2
= f (x)
x deikeni 2 ye blnd iin periyot 2 katna kar yani 2r olur.
r
f(x) = tan(ax + b) T =
a

Blm Trigonometri
4.2
x -r r 0 r r
-
2 2
x tanmsz 1 0 1 tanmsz
y = tan
2
y
Bilgi Notu
y = tanx fonksiyonunun periyodu 1

x
r
r iki katna kt iin y = tan 2
2
2r 0 r r 2r x
grafii yatay genileme yapmtr. 1 2
x = r x=r
x
II. adm : y = tan
Bilgi Notu 2
x y
y = tan fonksiyonu (1) ile
2
x
arpld iin y = tan grafiini
2
izerken x eksenine gre yansma
1
r
yaplmtr. 2
3r 2r r
r 0 r 2r 3r x
2 1
x = r x=r
IV. Kotanjant Fonksiyonunun Grafii
cos i 1
coti = = olduu iin sins ya da tanjant fonksiyonunun sfrlar bu
sin i tan i
fonksiyonu tanmsz yapar.
sin i = 0 & i = kr (k d Z)

& i = ... - 2r, - r, 0, r, 2r, ...
Kotanjantn tanm kmesi : R - " i ; i = kr, k d Z,
f: R - " i ; i = kr, k d Z , " R f îh = cot i fonksiyonunun grafiini

izelim.

Bilgi Notu
y = cotx fonksiyonunun periyodu tanjant fonksiyonu gibi r dir.
r
f(x) = cot(ax + b) T =
Genilii r olan (0, r) aralnda bir parasnn grafiini izelim. a
r r 3r
i 0 r
4 2 4
y = cot tanmsz 1 0 1 tanmsz Bilgi Notu
y = cotx = tan a - x k = tan a x - k

r r
y 2 2
r r r olduu iin kotanjant fonksiyonu-
r
nun grafii tanjant grafiinin br
2
yatay saa telenmesinin x ekseni-
1
r 3r
2 4 ne gre yansmas olur.
r 0 r r 3r 2r x
r 4 2
2
1
Bilgi Notu
tani.coti = 1 olduundan tanjant

x = r x=0 x=r x = 2r
artarken kotanjant azalr.
Kotanjant Fonksiyonunun zellikleri

Periyodu r dir.
Tanm kmesi : R - " i ; i = k $ r, k d Z,
Grnt kmesi : ^- 3, 3h
En kk ve en byk deeri yoktur.
3r r r 3r
Fonksiyonun sfrlar : ... - ,- , , ...
2 2 2 2
Grafii y eksenini kesmez.
Tek fonksiyon olduu iin grafii orijine gre simetriktir.
Sra Sizde
f(x) = 2 tanc x + m - 1 fonksiyonunun grafiini izerek zelliklerini inceleyiniz.

3r
2

farkl srg oluturarak bunlar a, b ve c olarak isimlendiriniz.
Ekrana y = a*sin(b*x+c) ifadesini girerek a, b ve c srglerini bu ifadeye ataynz. Daha sonra y = a*sin(b*x+c)
fonksiyonunun grafiini oluturunuz.
a srgsn hareket ettirerek grafikteki deiimi gzlemleyiniz. Gzleminizi genelletirerek bir cm-
leyle ifade ediniz.
imdi de b srgsn hareket ettirerek grafikteki deiimi gzlemleyiniz. Gzleminizi genelletirerek

bir cmleyle ifade ediniz.
Son olarak c srgsn hareket ettirerek grafikteki deiimi gzlemleyiniz. Gzleminizi genelletirerek
bir cmleyle ifade ediniz.
Ayrca ayn srgleri kullanarak y = a*cos(b*x+c), y = a*tan(b*x+c) ve y = a*cot(b*x+c) fonksiyonlarnn

grafikleri iin yukardaki admlar tekrar ederek cosins, tanjant ve kotanjant fonksiyonlarnn grafikleri
ile a, b ve c deikenlerine bal olarak benzer karmlarda bulununuz.

4.2.3 Trigonometrik Fonksiyonlarn Grafikleri
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada grafii verilen fonksiyonlarn periyot- 4. Aada verilen fonksiyonlarn periyotlarn

larn bulunuz. bulunuz.
y a) f (x) = 6 $ sin (7x - 4) + 6
b) f (x) = 3 $ cos c x + 3 m - 2
2 1
1 4
2 4 1
7 3 1 3 5 9
x c) f (x) = $ tan (3x - 1)
7
1
5. Periyodu 2 olan iki farkl fonksiyon grafii
y iziniz.
4 y y
3
2
1
x
7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8 x x
6. Aada verilen fonksiyonlarn verilen tanm

x
aralklar iin grafiklerini iziniz.
7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4
a) f: 60, 2r@ " R f(x) = 2cosx + 1
y
2. Aadaki nermelerden doru olanlarna D,

yanl olanlarna Y yaznz.
x
(...) tan ve cot fonksiyonlarnn tanm kmesi

gerek saylardr.
(...) sin ve cos fonksiyonlarnn grnt k- b) f: 60, r@ " R f(x) = sin2x + 1
mesi gerek saylardr. y
(...) cos fonksiyonunun grafii y eksenine

gre simetriktir.
x
(...) sin fonksiyonu ift fonksiyondur.

(...) Trigonometrik fonksiyonun grafii yatay
telendiinde periyodu deiir. x
c) f: :- , D" R
r r
f(x) = 2tan
2 2 2
y
3. f(x) fonksiyonunun periyodu 5'tir.

f(2)= 4 ve f(1)=3 olduuna gre,
x
2 $ f (12) + f (- 3) - f (- 6)
f (42) + f (- 26) + 2
ifadesinin deerini bulunuz.

Blm Trigonometri
4.2
4.2.4 Ters Trigonometrik Fonksiyonlar

Trigonometrik fonksiyonlarn grafiklerine yatay doru testi uyguland zaman
bu dorunun, grafii birden ok noktada kestii grlr. Bunun iin sin, cos, tan
ve cot fonksiyonlar bire bir deildir ve daha nceden belirlediimiz en geni ta-
nm kmeleri iin tersleri bir fonksiyon belirtmez. Aada bu fonksiyonlarn gra-
fiklerine yatay doru testi uygulanmtr.
y y
y = sinx y = cosx
x x
Hatrlayalm
y y
Bire Bir Fonksiyon
f: A B olmak zere, y = tanx y = cotx
x1 , x2 A iin,
f(x1) = f(x2) x1 = x2
x x
ya da
x1 x2 f(x1) f(x2)
oluyorsa f fonksiyonu bire birdir.
Bire bir fonksiyonlarn grafiklerini,
x-eksenine paralel olarak izilen
dorular en fazla bir noktada keser. Bu durumda bu drt fonksiyonun tanm kmelerini daraltarak bire bir olduklar
uygun tanm kmeleri belirlememiz gerekir.
I. Sins Fonksiyonunun Tersi

y Sins fonksiyonunun tanm kmesi daraltrsak bire bir yapabiliriz.
rnein :- , D araln tanm kmesi olarak alalm. Yanda verilen grafikte
r r
y = sinx 2 2
1
r grld gibi y = sinx bu aralkta bire birdir. Ayrca 1 sinx 1 olduu iin
2 x
r deer kmesi [1, 1] alnrsa rten olur.
1 2
f : :- , D " 6- 1 , 1@ , f(x) = sinx fonksiyonunun ters fonksiyonu:

r r
2 2
f -1 : 6- 1 , 1@ " :- , D , f1(x) = sin1x = arcsinx

Hatrlayalm r r
2 2
f fonksiyonu bire bir ve rten ise
f : A B f1: B A
fonksiyonudur. "arcsinx" ifadesi "ark sins x" eklinde okunur.
f(x) = y f1(y) = x sinx = y x = sin1(y) = arcsiny

1
Uyar
y ! :- , D olmak zere y = arcsinx fonksiyonuna ait aada verilen deer-
r r
2 2 sins fonksiyonunun ters fonksi-
ler tablosundaki boluklar dolduralm. yonu
sin1(x) = arcsinx
x 1 2 3
2 2 sins fonksiyonunun arpmaya
r r gre tersi
y = arcsinx - 0 1
6 2 (sin x) -1 = = csc x
sin x
r Bilgi Notu
arcsin (1) = y & 1 = sin y & y = -
2
x = sin a - k & x =-
r r 1 y
arcsin x = - &
6 6 2
y = sinx
arcsin x = 0 & x = sin (0) & x = 0 1
r
2 x
2 2 r r
arcsin =y & = sin y & y =
2 2 4 1 2
3 3 r
arcsin =y & = sin y & y =
2 2 3 y
r r
arcsin x = & x = sin & x=1
2 2 r y = arcsinx
2
1 2 3 1 x
x 1 - 0 1 1
2 2 2
r
r r r r r 2
y = arcsinx - - 0
2 6 4 3 2
y = arcsinx, sins fonksiyonunun
tersi olduundan grafii y = x do-
rusuna gre sins fonksiyonunun
2 grafiinin simetrii olur.
f : :- , D " 61 , 1@ ,
r r
f(x) = sinx ise aadaki deerleri hesaplayalm.
2 2
sin c f -1 c mm f -1 a sin a - kk
1 r
a) b)
2 3
sin c sin -1 c mm = sin a k =

1 r 1
a)
2 6 2
Bilgi Notu
b) sin -1 a sin a - kk = sin -1 d - n =-
r 3 r
3 2 3
f(x) = y ise
f(x) = sinx ve f1(x) = sin1x = arcsinx fonksiyonlar birbirinin ters fonksiyonu ol-
fof1(y) = I(y) = y
duu iin biri dierinin yapt ii tersine evirir, bilekeleri alnrsa birim (etkisiz)
f1of(x) = I(x) = x
fonksiyon elde edilir.

Blm Trigonometri
4.2
3
cos c arcsin m deerini hesaplayalm.
3
5
3 3
arcsin = q & sin q = olur.
5 5
cos c arcsinm = cos q olaca iin sins deeri

3 3
olan i nn kosins deerini
5 5
bulmamz yeterlidir. Dik gen yardmyla sonuca ulaalm.
C
Uyar
|AB| = 4 br (Pisagor Teoremi)
Herhangi bir deer aral verilme- 5
3 AB 4
dii zaman arcsinx = i eitliini cos q = =
AC 5
salayan i deerinin :- , D
r r i
2 2 A 4 B
aralnda olduu kabul edilir.
r r 4
- q & cos q = olur.
2 2 5
II. Kosins Fonksiyonunun Tersi
y
Sins fonksiyonunda olduu gibi kosins
1 y = cosx fonksiyonu iin de bire bir olduu bir aralk
r x belirleyelim.
0
1 rnein, [0, r] aralnda bu fonksiyon hem
bire bir hem de rten olur.
f: [0, r] [1, 1]
Uyar f: [0, r] [1, 1] , f(x) = cosx fonksiyonunun ters fonksiyonu:

cos1x (cosx)1 f1: [1, 1] [0, r] , f1(x) = cos1x = arccosx
cos1x = arccosx fonksiyonudur. "arccosx" ifadesi "ark kosins x" eklinde okunur.
1
(cosx) = secx
cosx = y x = cos1(y) = arccosy

4
Bilgi Notu
0 [0, r] olmak zere i = arccosx olsun. Buna gre,
y
arccos c m arccos d - n
1 2
a) b) arccos(0) c)
2 2
1 r
deerlerine karlk gelen i deerlerini bulalm. 2 r x
0
1 y = cosx
y
arccos c m = q
1 1 r
a) & cos q = & q=
2 2 3 y = arccosx
r
r
b) arccos (0) = q & cos q = 0 & q= r
2 2
x
1 0 1
arccos d - n= q
2 2 3r
c) & cos q = - & q=
2 2 4
y = arccosx, kosins fonksiyonu-

nun tersi olduundan grafii y = x
dorusuna gre kosins fonksiyo-
5 nunun grafiinin simetrii olur.
f: [0, r] [1, 1] , f(x) = cosx ve g: R [1, 1] , g(x) = sinx fonksiyonlar veriliyor.
Buna gre, aadaki deerleri hesaplayalm.
gof -1 c - m f -1 og a k
1 r
a) b)
3 3
f -1 c - m = cos -1 c - m = arccos c - m = q cos q = -

1 1 1 1
a)
3 3 3 3
gof c - m = g (q) = sin q olduundan kosins deeri - olan i nn sins
-1 1 1

3 3
deerini hesaplamamz isteniyor. stenen deeri dik gen yardmyla bula-
biliriz.
C D
ABC de BC = 2 2 br (Pisagor Teoremi)
BC 2 2
3 sin q = = bulunur.
2 2 AC 3
i
sini > 0 olur nk [0, r] aralnda sins fonksiyonu po-
A 1 B zitif deer alr.
b) g a k = sin = f -1 og a k = f -1 d n = cos -1 d n=
r r 3 r 3 3 r

3 3 2 3 2 2 6

Blm Trigonometri
4.2
III. Tanjant Fonksiyonunun Tersi

Tanjant fonksiyonunun bire bir ve rten olduu aralklardan biri a - , k aral-
r r
2 2
Bilgi Notu dr. Bu aralkta ters fonksiyonu tanmlanabilir.
f: a - , k " R , f(x) = tanx fonksiyonunun ters fonksiyonu:

y r r
2 2
y = tanx
f -1: R " a - , k , f1(x) = tan1x = arctanx
r r
2 2
x tanx = y x = tan1(y) = arctany
0
x = r2
6
x = r2
i1, i2 ve i3 deerleri a - , k aralndadr. Buna gre,
r r
2 2
y 1
a) arctan (- 3 ) = q 1 b) arctan(1) = i2 c) arctan (tan q 3) =
2
eitliklerini salayan i1, i2 ve i3 deerlerini bulalm.
y = r2
x
0
y = r2
r
a) arctan (- 3 ) = q 1 & tan q 1 = - 3 & q1 = -
3
y = arctanx, tanjant fonksiyonunun r
b) arctan (1) = q 2 & tan q 2 = 1 & q2 =
tersidir. Bu nedenle, arctan fonksi- 4
yonunun grafii y = x dorusuna 1 1 1
c) arctan (tan q 3) = & tan q 3 = tan & q3 =
gre tanjant fonksiyonunun grafii- 2 2 2
nin simetriidir..
57, 3
1 radyan , 57,3 olduundan q 3 , yani yaklak 28,65 bulunur.
2
7
sin(arctan1) + cos d arcsin d - nn toplamn bulalm.
2
2
arctan1 = i ise tani = 1 olur. Herhangi bir aralk verilmedii iin i ! a - , k olur.
r r
Uyar 2 2
ve sin a k =
r r 2
Ters trigonometrik fonksiyonlar Bu durumda q = bulunur.
4 4 2
iin grnt kmesi verilmedii
Benzer ekilde, arcsin d - n = ise sin = -

zaman arcsinsx, arccosx ve arctanx 2 2
olur.
iin verilen tanmlardaki aralklar 2 2
iin sonular bulunur.
ve cos d arcsin d - nn = cos a - k =
2 2
a ! :- , D olduundan a = -
r r r r
1
rnein, arcsin = q ise i yerine 2 2 4 2 4 2
2
r
sadece deeri gelebilir. 2 2
6 bulunur. Bu durumda istenen sonu, + = 2 dir.
2 2

Aatan 10 m uzaklkta bulunan

Ali, aacn boyunu klinometre ile
lerken i asnn lsn 51
i olarak hesaplamtr.
Klinometre
Aacn gerek boyu 13,4 m, Ali'nin boyu 1,7 m olduuna gre Ali'nin i asnn
ls iin yaklak ka derece hata yaptn bulalm.
13,4 1,7 = 11,7 m

11,7 m 11, 7
tan q = & tan q = 1, 17
10
i
10 m i = arctan1,17 q , 49, 48

1,7 m 1,7 m
Hata miktar = Gerek deer llen deer = 49,48 51

Yaklak hata , 1,52 Bilgi Notu
Ali yaklak olarak 1,52 gerek deerden kk lm yapmtr.
Genelde hesap makinelerinde cot1
tuu bulunmaz. nk
coti = x i = cot1x (1)
1
Sra Sizde cot q = x & tan q =
x
1
q ! a0 , k ve i = arctan olduuna gre, cosi ve sini deerle-
r 1 & q = tan -1 (2)
1. x
2 2
rini bulunuz. (1) ve (2) eitliklerinden
1
cot -1 x = tan -1 bulunur.
x
2. cot(arctan5) ifadesinin deeri katr?
Demek ki cot1x yerine hesap ma-
1
x+1 kinesinde tan -1 hesaplanabilir.
3. f (x) = 4 arcsin fonksiyonunun tanm kmesinde ka tane tam x
5
say vardr? rnein:
1
cot -1 3 = tan -1
3

4.2.4 Ters Trigonometrik Fonksiyonlar
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki nermelerden doru olanlarna D,

arctan c m = a olduuna gre, sina cosa
5
5.
yanl olanlarna Y yaznz. 12
ileminin sonucu katr?
() f: R [1, 1] , f(x) = sinx fonksiyonu 1-1
ve rten olduu iin tersi vardr.
6. 4arcsin(5x) = 3r denklemini salayan x dee-
() f: R [1, 1] , f(x) = cosx fonksiyonu
rini bulunuz.
rten olmad iin tersi yoktur.
() tan1x = cot x
() tan(arctana) = a 7. 10. Sorular, aada verilen tanm ve deer
1 aralklarn dikkate alarak cevaplaynz.
() cot (arctan x) =
x
arcsin: 6- 1 , 1@ " :- , D
r r

2 2
2. Aada verilen ifadelerdeki boluklar uygun arccos: 6- 1 , 1@ " 60 , r@
ekilde doldurunuz.
arctan: R " a - , k
r r

a) f: a - , r k - & 0 " R , f(x) = tanx
r r 2 2
2 2
fonksiyonu .. olduu halde
arctan (1) + arccos d n + arcsin d n
.. olmadndan tersi yoktur. 3 3
7.
2 2
r
b) = arcsin x ise x = dir. ifadesinin eitini bulunuz.
6
c) a = arctanb ise tana = . dir.
8. Aada verilen ifadelerin eitlerini bulunuz.
r
) x= ise x = arctan () dir.
a) tan c arccos c - mm =
4 1
4
d) arccosx = a ise x deikeni . aral-
b) cos c arcsin c - mm =
ndadr. 2
3
e) arctanx = a ise x deikeni . aral-
c) arctan c tan m=
7r
ndadr.
6

a) sin(arcsin(1)) b) cos c arccos c mm
1
a) sin c + arctan m
2 3r 1

2 4
c) tan(arctan0) ) cot (arctan 3 )
b) tan c + arcsin m
r 2

2 3
, D ve f (x) = arcsin c m
3x + 2
f: A " :-
r r
4.
2 2 4
10. arcsinx = arctan3 olduuna gre, x katr?
fonksiyonunun tanm kmesini bulunuz.

Blm 4. 2 Trigonometrik Fonksiyonlar
BLM DEERLENDRME
1. Aada verilen nermelerin doru olanlarna 4. Aadaki trigonometrik deerleri kkten

D, yanl olanlarna Y yaznz. bye doru sralaynz.
() sin c - m = - cos
3r a) a = sin128 b = cos276 c = tan456
2
() sin(2r a) = sina
b) a = sin55 b = cos55
() tan(60)= cot30
c = tan55 d = cot55
() cot54 = cot54
() sin126 = cos54
c) a = sin286 b = cos125
() cos110 = sin70 c = tan215 d = cot242
() cot248 = cot22
() sin312 = cos48
() cos(10) = sin10
() tan296 = cot64 r 7
5. < < r ve cos = - olduuna gre
2 25
sina, tana, cota, seca ve csca deerlerini
bulunuz.
2. Aadaki ifadeleri en sade biimde yaznz.
a) sina cota
sin 2
b) 6. Aada grafikleri verilen fonksiyonlarn peri-
1 + cos
yotlarn bulunuz.
cos 4 x - cos 2 x a) y
c)
sin 4 x - sin 2 x
x
12 10 8 6 4 2 2 4 6 8 10 12
2
2 sin x - sin x - 1
)
2 sin x + 1
b) y
1 1
arctan c m = a olduuna gre,
8 10 7 4 1 2 5 8
3. + x
15 sin a tan a
ifadesinin en byk deerini bulunuz.

Blm 4. 2 Trigonometrik Fonksiyonlar
BLM DEERLENDRME
7. Aada verilen fonksiyonlarn grafiklerini 10. tan 28 = a olduuna gre,

iziniz. tan 208 + cot 118
x tan 332 + tan 242
a) f: [0, 4] R , f (x) = 2 cos -2
2

r
11. 9x = olduuna gre,
2
sin a - 4x k + sin (5x - r) toplam katr?
r
2
b) f: c - m " R , f (x) = - tan 2x

3r 3r 1
, sin 52 - cos 142
4 4 2 12. ifadesinin deerini
sin 138 - cos 228
bulunuz.
13. c mc m ifadesinin
5 5 6 6
- +
sin x tan x sin x tan x
sonucunu bulunuz.
8. Okyanusta yaanan gel-git olaynn etkisiyle bir

krfezdeki suyun ykseklii gn iinde deiim
14. f: [0, c] R olmak zere f(x) = k sinx 1
gsteriyor. Yaplan lmlere gre suyun orta-
fonksiyonunun grafii aada verilmitir.
lama ykseklii zamana (t: saat) bal olarak;
r y
h (t) = 5 + 3 sin (t - 2) fonksiyonu ile model-
6
1
leniyor. Buna gre, [0, 24] zaman diliminde d c
x
a r b
a) Suyun ykseklii en az ka m olmutur? 1 2
b) Suyun ykseklii en ok ka m olmutur? e
c) Ykseklik deiiminin periyodu katr?

Grafie gre,
9. Aada verilen ifadelerin deerini bulunuz. a) a, b, c, d ve e deerlerini bulunuz.
b) f c m deerini hesaplaynz.
3r
a) cot d arctan
1
n 4
3
b) arccos a cos k
r
, D ve f (x) = arcsin c m
2x - 5
15. f: A " :-
5 r r
2 2 6
c) tan c + arctan m
3r 2 fonksiyonunun tanm kmesini bulunuz.
2 7

nite
ki Ann lleri Toplamnn ve Farknn Trigonometrik Deeri
4
4.3 ki Ann lleri Toplamnn ve Farknn Trigonometrik Deeri 3. Blm
Giri
Para, senet gibi deerli katlarn ya da diploma, Bu blm sonunda;
sertifika benzeri nemli belgelerin taklit edilmele-
ki ann lleri toplamnn ve
rini engellemek iin zerlerine yerletirilen desenler farknn trigonometrik deerini
dikkatinizi ekmitir. Bu desenler oluturulurken bulmay,
daha nceki blmde grm olduunuz trigono- Bir ann lsnn yarsnn
metrik fonksiyonlarn daha karmak olanlar tercih trigonometrik deerini hesapla-
x may,
edilerek cos(x + y) ve sin gibi trigonometrik ifa-
2 Toplam durumunda olan iki
deler ieren fonksiyonlar kullanlr. trigonometrik deeri arpm
durumuna getirmeyi,
Saydam bir maddenin krlma indisi; - Trigonometrik toplam-fark, yarm
n boluktaki hznn maddedeki hzna a, dnm formllerini kulla-
orandr. Bu oran maddelere gre deiir. narak problem zmeyi,
rnein, havann krlma indisi 1 iken bu renmi olacaz.
deer su iin yaklak olarak 1,33 ve elmas
iin yaklak olarak 2,4 tr. Krlma indisi(n),
n saydam maddeye geli as ve k-
rlma as a ya bal olarak
sin c + m
i a
2 2
n=
i
sin
2
forml ile bulunur. Temel Kavramlar
Toplam-fark formlleri
Ara srclerinin virajlarda gr alar darald-
Yarm a formlleri
iin gvenli bir sr iin viraja girerken hzlarn
Dnm formlleri
ayarlamalar gerekir. R br apl ember yay eklinde-
ki virajda gr as i olan bir srcnn minimum
gr mesafesi (d)
d = R c 1 - cos m
i
2
forml ile bulunur.
Yukarda verilen her iki formlde a llerinin yars alnm, ancak birinci for-
mlde farkl iki a toplanmtr. Bu blmde reneceimiz toplam-fark, yarm
a ve dnm formlleri olarak adlandrlan formller verilen iki rnekte ol-
duu gibi gerek hayat problemlerini modelleyebilmek iin kullanlr. Ayrca bu
formller zel alar dndaki dier alarn trigonometrik oranlarn bulmak ve
trigonometrik denklem gerektiren problemleri zmek iin de gereklidir.

Blm Trigonometri
4.3
4.3.1 Toplam ve Fark Formlleri

30, 45, 60 gibi zel a llerinin trigonometrik oranlarn dik gen yardm
ile hesaplayabiliyoruz. Ancak trigonometri ile modellenebilen gerek hayat prob-
lemlerinde karlatmz a lleri genelde bu zel deerlerin dnda herhan-
gi bir deer olmaktadr. Bu deerlerin trigonometrik oranlarn bulmak iin baz
zel formllerden yararlanlr. imdi bu formllerden toplam-fark formllerinin
nasl bulunduunu ve kullanldn grelim.
1
D F C Yanda ABCD dikdrtgeni ve AEF dik geni
verilmitir.
%
m (FAE) = 30
E
%
1br m (EAB) = 15
30
15 |AE| = 1 br
A B
olduuna gre cos15 deerini hesaplayalm.
cos 30. cos 45 sin30. sin 45 Verilen ekle gre,

D F C
45 45
|AF| = cos30 br , |FE| = sin30 br
45
sin
30
Bilgi Notu |DF| = cos30 cos45 br

0

E
s3
co |FC| = sin30 sin45 br olur.
Sins Toplam Formlnn Farkl 1br
45
30
Grsel spat 15 Bu durumda |AB| = |DF| + |FC| olduundan
A B
D |AB| = cos30 cos45 + sin30 sin45
i
C bulunur.
S3 | AB |
cos i
br a
1b
1 Dier taraftan cos 15 = = | AB | olduunu biliyoruz.

cos a
S1
r
a+i S2 1
A sin i O sina B cos 15 = cos 45 cos 30 + sin 45 sin 30
genlerin alanlar:
2 3 3 1 6 3 6+ 3
sin i cos i = + = + =
S1 = 2 2 2 2 4 4 4
2
sin a cos a
S2 =
2 cos 15 deerini bulurken 15 = 45 30 olduuna ve 45 ile 30 nin cos ve sin
1
S 3 = 1 1 sin (a + i) deerlerini nasl kullandmza dikkat edelim. Bu durum sadece 15 iin geerli
2
olmayp iki ann lleri fark eklinde yazlabilen her a iin geerlidir. Aada
Yamuun alan:
verilen ekli inceleyelim.
| AD | +| BC |
A (ABCD) = | AB |
2 D cosx . cosy F sin x . siny C ekle gre;
cos i + cos a y t
= (sin i + sin a)
2
|AB| = |DF| + |FC|
sin
y
x
S1 + S2 + S3 = A(ABCD) olduundan x
s E cos(y x) = |AB|
co
sin (a + i) = sin a cos i + sin i cos a
1 br cos(y x) = cosx cosy + sinx siny
t
x
y x
A B

Birim ember yardm ile de kan bu sonuca ulaabiliriz.

Aadaki birim emberi bitim kenarlar kesen, lleri a ve b olan iki a alalm.
y
1 B(cosb, sinb) % Hatrlayalm
m (AOB) = b - a olur.
ba
b A(cosa, sina) Analitik dzlemde,
imdi cos(b a) deerini bulalm. AOB genin-
a x A(x1, y1) ve B(x2, y2) noktalar arasn-
1 O 1 de,
daki uzaklk;
AB = ^cos a - cos bh2 + ^sin a - sin bh2 AB = (x 2 - x 1) 2 + (y 2 - y 1) 2
1
| AB | 2 = 2 - 2 ^cos a cos b + sin a sin bh (I)
AOB geninde kosins teoremini uygulayalm.

|AB|2 = |OA|2 + |OB|2 2 |OA| |OB| cos(b a) (II)
(I) ve (II) birbirine eitlenirse
2 2 (cosa cosb + sina sinb) = 12 + 12 2 1 1 cos(b a) eitliinden
cos(b a) = cosb cosa + sinb sina (1)
bulunur. (1) nolu eitlikte a yerine (a) yazlrsa Hatrlayalm
cos(b + a) = cosb cos(a) + sinb sin(a) cos (- a) = cos a
cos(b + a) = cosb cosa sinb sina (2) sin (- a) = - sin a
eitliine ulalr.
Kosins iin toplam ve fark formlleri;

cos(x + y) = cosx cosy sinx siny
cos(x y) = cosx cosy + sinx siny
Yukarda kosins iin bulduumuz bu formlleri sins iin de oluturalm. Kosins

toplam ve fark formllerinden yararlanarak sonuca gidilebilir.
sin (x + y) = cos a - (x + y) k = cos aa - x k - y k

r r
2 2 Hatrlayalm
= cos a - x k cos y + sin a - x k sin y sin a - a k = cos a

r r r
2 2 2
cos a - a k = sin a
r
sin (x + y) = sin x cos y + cos x sin y (3) 2
(3) nolu eitlikte y yerine (y) yazalm.

sin (x + (y)) = sinx cos(y) + cosx sin (y)
sin (x y) = sinx cosy cosx siny (4)
Sins iin toplam ve fark formlleri

sin (x + y) = sinx cosy + cosx siny
sin (x y) = sinx cosy cosx siny

Blm Trigonometri
4.3
Kosins toplam - fark formln kullanmadan da bu formllere ulaabiliriz.

C C
x
x
D B
D B
x+y
x+y
y
y
x x
O E A E O A
r r
0 1 x + y 1 1 x+y 1 r
2 2
EC ED + DC AB + DC AB DC
sin (x + y) = = = = +
OC OC OC OC OC
AB OB DC BC
= +
OB OC BC OC
= sin x cos y + cos x sin y
OE OA - EA OA - DB OA DB
cos (x + y) = = = = -
OC OC OC OC OC
OA OB DB BC
= -
OB OC BC OC
= cos x cos y - sin x sin y
2
Aada verilen trigonometrik deerleri hesaplayalm.
a) sin15 b) cos105
a) sin 15 = sin (45 - 30) = sin 45 cos 30 - sin 30 cos 45

2 3 1 2 6 2 6- 2
= - = - =
2 2 2 2 4 4 4
b) cos105 = cos(60 + 45) = cos60 cos45 sin60 sin45

Hatrlayalm
1 2 3 2 2- 6
= - =
cos a + a k = - sin a
r 2 2 2 2 4
2
ya da sin15 deerini bildiimiz iin
2- 6
cos105 = cos(90 + 15) = sin15 = bulunur.
4

3
Aada verilen ilemlerin sonucunu bulalm.
5r r 5r r
a) cos cos - sin sin
12 12 12 12
b) sin35 cos5 sin5 cos35
c) sin85 sin55 + sin35 sin5
= cos c m = cos
5r r 5r r 5r r 6r r
a) cos cos - sin sin + = cos = 0
12 12 12 12 12 12 12 2
1
b) sin35 cos5 sin5 cos35 = sin(35 5) = sin30 =
2
c) sin85 sin55 + sin35 sin5 = sin85 cos35 + sin35 cos85

3
= sin(85 + 35) = sin120 =
2
4
ABC nde 6HC@ = 6AB@
A D

3
|BH| = 2 br
H
2 |AH| = 3 br
1
|HC| = 1 br
B C

%
m (BCA) = a olduuna gre a deerini bulalm.
Pisagor bants ile |BC| = 5 br ve |AC| = 10 br bulunur.

% %
a = m (BCH) + m (HCA) = x + y olsun;

A
sin a = sin (x + y) = sin x cos y + sin y cos x
2 1 3 1
3 = +
5 10 10 5
H
10 5 5 1
2 = = =
1 50 5 2 2
y
x
B C
5
r 3r
a2 olduu iin a = veya a = 135 dir.
2 4

Blm Trigonometri
4.3
II . yol
Bilgi Notu genlerin alanlarn eitliyerek de sonuca ulaabiliriz.
Sins Toplam Formlnn Alan
; BC ; ; AC ; sin W
C = 5 10 sin ^x + yh
Yardm ile spat 1D 1
A (A BC) =
2 2
A
D 1 1
x y A (ABC) = ; AB ; ; HC ;= 5 1
c b 2 2
S1 d S2
ki ifadeyi birbirine eitlersek;
B C

1 1
5 10 sin (x + y) = 5 1
D
A (ABC) =
1
b c sin (x + y) 2 2
2 1 3r
1 sin (x + y) = & x+y = a=
S1 = c d sin x 2 4
2
1
S 2 = d b sin y bulunur.
2
D
A (ABC) = S 1 + S 2
III . yol
b c sin (x + y) = c d sin x + d b sin y
d d
sin (x + y) = sin x + sin y A D 1 5
b c A (A BC) = | AB | | HC | = br 2
sin (x + y) = sin x cos y + sin y cos x 2 2
3
D 1 5 h 2
H A (ABC) = | BC | | AD | = br
10 h 2 2
2
1 5 5 h 5
= & h= = 5
B
i 2 2 5
5 C D
h 5 1
sin a = sin i = = =
| AC | 10 2
IV . yol
Soruyu Kosins Teoremini kullanarak zelim.
Hatrlayalm
|AB|2 = |BC|2 + |AC|2 2 |BC| |AC| cosa

Kosins Teoremi
a = b 2 + c 2 - 2 b c cos W
2
A 5 2 = 5 + 10 - 2 5 10 cos a
b 2 = a 2 + c 2 - 2 a c cos V
B
c 2 = a 2 + b 2 - 2 a b cos W
C cos a = -
1
&a=
3r
2 4
V . yol
imdi de soruyu, Sins Teoremi ile zelim.
Hatrlayalm
| AB | | AC | 5 10 1
W V
Sins Teoremi = & = & sin a =
sin ( C) sin ( B) sin a 1 2
a b c 5
sin W sin V sin W
= =
A B C
Siz de yukarda verilen zm yollarndan farkl bir zm yolu bulmaya alnz.

5
x ! a , rk , y ! c , 2rm , sin x =
r 3r 4 5
ve cos y = olduuna gre,
2 2 5 13
sin(x y) + cos(x + y) deerini hesaplayalm.
13
12
5 4
x y
3 5
a
1 x 1 rk c 1 y 1 2r m
r 3r
2 2

4 3 5 12
sin x = & cos x = - cos y = & sin y = -
5 5 13 13
sin (x - y) = sin x cos y - sin y cos x

- c- m c- m =
4 5 12 3 20 36 16
= - =-
5 13 13 5 65 65 65
cos (x + y) = cos x cos y - sin x sin y
= c- m c m - c- m =-
3 5 4 12 15 48 33
+ =
5 13 5 13 65 65 65
16 33 17
sin (x - y) + cos (x + y) = - + =
65 65 65
6
1 1
x + y + z = r, sin x = ve cos y = olduuna gre, sin z deerini bulalm.
3 3
3 3
1 2
x y
2 2 1
1 2 2 1 2
sin x = & cos x = cos y = & sin y =
3 3 3 3
Hatrlayalm
sin z = sin (r - (x + y)) = sin (x + y)
sin (r - a) = sin a
= sin x cos y + sin y cos x

1 1 2 2 2 5
= + =
3 3 3 3 3 3

Blm Trigonometri
4.3

sin W m (W
5
C= , 0, 962 & C) , sin -1 (0, 962)
3 3
, 74, 21 ya da 105, 79
imdi bulduumuz sonucu kontrol edelim.

sin (W & m (W
1 1
A) = A) = sin -1 , 19, 47
3 3
cos ( V & m (V
1 1
B) = B) = cos -1 , 54, 74
3 3
m (WA) + m ( V
B) , 74, 21 & m (W
C) , 105, 79
7
n1 : In geldii ortamda krlma katsays
Normal
n2 : In gittii ortamda krlma katsays

i1
n1
i1 : In geli dorultusunun normalle yapt a
Asal Eksen n2
i2 : In krldktan sonra gidi dorultusunun
i2
normalle yapt a
sin i 1 n
Snell yasas: = 2
sin i 2 n1
n 1 cos i1 - n 2 cos i2
S kutuplamas yapan k iin Fresnel katsays: R s =
n 1 cos i1 + n 2 cos i2
sin (i 2 - i 1)
olduuna gre, R s = eitliini gsterelim.
sin (i 1 + i 2)
n1
n2 d
cos i 1 - cos i 2 n
n cos i 1 - n 2 cos i 2 n2
Rs = 1 =
n 1 cos i 1 + n 2 cos i 2 n
n 2 d 1 cos i 1 + cos i 2 n
n2
sin i 2
cos i 1 - cos i 2
sin i 1 sin i 2 cos i 1 - sin i 1 . cos i 2
= =
sin i 2 sin i 2 cos i 1 + sin i 1 . cos i 2
cos i 1 + cos i 2
sin i 1
sin (i 2 - i 1)
RS =
sin (i 1 + i 2)

8
A B
Yandaki ekilde gsterildii gibi O noktasnda
bulunan bir kii, gerekte B noktasnda bulu-
4 km 5 km nan bir ua sesine gre A noktasnda olarak
i x
alglyor.

A' 9,6 km O
Buna gre, m _ AOB i = x deerinin yaklak ka derece olduunu bulalm.

/
A B |AO| = 10,4 km (Pisagor Bants)

|AA'| = |BB'| = 4 km
4 4 5
i
|OB'| = 3 km (Pisagor Bants)
x
%
A' 6,6 B' 3 O m (OAB) = x = i - a
cos x = cos (i - a) = cos i cos a + sin i sin a

3 9, 6 4 4 28, 8 16 44, 8
= + = + = , 0, 862
5 10, 4 5 10, 4 52 52 52
cos x , 0, 862 & x = cos -1 0, 862 , 30, 51
Sra Sizde
1. Aada verilen trigonometrik deerleri hesaplaynz.
a) sin a + k b) cos a - k
r r r r

6 4 3 4
11r 17r
c) cos ) sin
12 12
2. Aadaki ifadelerin sonucunu bulunuz.
7r r 7r r
a) sin cos - cos sin
5 5 5 5
b) cos173 cos67 + sin173 sin67

Blm Trigonometri
4.3
9
1 1
tan x = ve tan y = olduuna gre, tan(x + y) ve tan(x y) deerini hesap-
2 3
layalm.
sin (x + y)
tan (x + y) = eitliinde sins ve kosins toplam formllerini kullana-
cos (x + y)
rak sonucu bulabiliriz. Ancak bu yol ilemsel olarak uzun olaca iin tanjant iin
de toplam-fark formllerini elde edelim.

sin (x + y) sin x cos y + sin y cos x
tan (x + y) = =
cos (x + y) cos x cos y - sin x sin y
Kesrin pay ve paydasn cosx cosy arpmna blersek aadaki sonucu elde
ederiz.

sin x sin y
+
cos x cos y tan x + tan y
tan (x + y) = =
sin x sin y 1 - tan x tan y
1-
cos x cos y
Bu toplam formlnde y yerine (y) yazlrsa

Hatrlayalm tan x + tan (- y)
tan (x + (- y)) =
1 - tan x tan (- y)
tanx fonksiyonu tektir, yani
tan x - tan y
tan (- y) = - tan y tan (x - y) =
1 + tan x tan y
tanjantn fark forml bulunmu olur.
Tanjant iin toplam-fark formlleri
tan x + tan y
tan (x + y) =
1 - tan x tan y
tan x - tan y
tan (x - y) =
1 + tan x tan y
rnekte, istenen deerleri artk bulabiliriz.

1 1
+
1 1
tan x = ve tan y = & tan (x + y) = 2 3 = 1
2 3 1 1
1-
2 3
1 1
-
1
& tan (x - y) = 2 3 =
1 1 7
1+
2 3

10
r
tan deerini hesaplayalm.
12
r r
tan - tan
= tan a - k = 4 = 3-1 = 2- 3
r r r 3
tan
12 3 4 r r 1+ 3
1 + tan tan
3 4
11
Aadaki ilemlerin sonucunu bulalm.
37r 3r
tan - tan
tan 41 + tan 19 20 5
a) b)
1 - tan 41 tan 19 37r 3r
1 + tan tan
20 5
tan c m = tan
37r 3r 25r
a) tan (41 + 19) = tan 60 = 3 b) -
20 5 20
5r
= tan =1
4
12
C
Yanda birim karelerle oluturulmu kareli
kat zerinde ABC geni verilmitir.
Buna gre,
B
% %
a) tan (ABC) b) tan (BAC)
deerlerini hesaplayalm.
A
a)
C
% tan x + tan y
tan (ABC) = tan (x + y) &
1 - tan x tan y
3 3
+
x B & 5 6
y 3 3
1-
5 6
33 11
& =
21 7
A

Blm Trigonometri
4.3
b)
% %
C m (CAC') = i , m (BAB') = a
%
m (CAB) = i - a
% tan i - tan a
B
tan (CAB) = tan (i - a) =
1 + tan i tan a
3
6-
6 11
= =
3 8
A C B 1+6
6
13
tan a i + k tan a i - k ileminin sonucunu bulalm.
r r
4 4
r r
tan i + tan tan i - tan
tan a i + k tan a i - k =
r r 4 4
4 4 r r
1 - tan i tan 1 + tan i tan
4 4
tan i + 1 tan i - 1
= =-1
1 - tan i 1 + tan i
14
Eimleri m1 ve m2 olan ve dik kesimeyen iki doru arasndaki dar ann ls i
| m1 - m2 |
ise tan i = olduunu gsterelim.
| 1 + m1 m2 |
Bilgi Notu
y ki doru arasnda kalan alarn ls a
Herhangi biri x eksenine ya da y ve b , dorularn eim alar i1 ve i2 olsun.
eksenine paralel olmayan iki doru y = m1x + n1
a + i1 = i2 a= i2 - i1
dik kesiirse eimleri arpm 1'dir.
Bu dorularn aralarndaki ann m1 = tani1 , m2=tani2
r r
ls ve tan tanmszdr. imdi hem a hem b deerlerinin tanjan-
2 2
Bu nedenle, i2 tn bulalm.
i1
x
r | m1 - m2 | tan i 2 - tan i 1
tan
2
=
| 1 + m1 m2 |
tan a = tan (i 2 - i 1) =
1 + tan i 2 tan i 1
y = m2x + n2
eitliinde m1 m2 = 1 olur.
m2 - m1
=
1 + m1 m2

m1 - m2
a+b = r olduundan tan b = - tan a =
1 + m1 m2
Bu durumda iki doru arasnda kalan dar ann tanjant deeri pozitif olaca iin
| m1 - m2 |
sonu olarak bulunacaktr.
| 1 + m1 m2 |
15
Bir ABC geninde tanA + tanB + tanC = tanA tanB tanC eitliinin dorulu-
unu gsterelim.
A + B + C = r ise A + B = r - C Hatrlayalm
tan (A + B) = tan (r - C) = - tan C olur. tan (r - a) = - tan a
tan A + tan B
tan (A + B) = = - tan C eitliinde iler-dlar arpm yaplp
1 - tan A tan B
dzenlenirse tanA + tanB + tanC = tanA tanB tanC eitliine ulalr.
16
O Yunus balklar zerine alma ya-
30
pan bir aratrmac deniz fenerinde
O noktasnda bulunmaktadr. Bu
48 m
aratrmac ilk olarak A noktasnda
B A grd bal daha sonra B nokta-
C x
48 m snda grmtr.
%
m (AOB) = 30 ve |OC| = |CB| = 48 m olduuna gre, |AB| = x uzunluunun ka m
olduunu bulalm.
i + 30 = 45 ise i = 45 30 olur.

3
1-
tan 45 - tan 30 3 O
tan i = tan (45 - 30) = =
1 + tan 45 tan 30 3
1+ 30
3 48
3- 3 3-1
tan i = = = 2- 3 45 i
3+ 3 3+1 C 48 B x A
bulunur.

Blm Trigonometri
4.3
48
Dier taraftan tan i = olduuna gre,
48 + x
48
= 2 - 3 & 96 - 48 3 + (2 - 3 ) x = 48
48 + x
48 ( 3 - 1)
& (2 - 3 ) x = 48 3 - 48 & x = = 48 ( 3 + 1) m
2- 3
, 131, 12 m
Buna gre, aratrmac A noktasndan yaklak 131,12 m uzaklkta bulunan B nok-
tasnda bal tekrar grr.
17
Bir yangna mdahale eden itfa-

iyeciler binada mahsur kalan ki-
ileri kurtarmtr. tfaiye aracnn
x merdiveni, nce 15 lik a ile alt
10 m
katn, daha sonra x m ykselerek
st katn balkonuna getirilmitir.
15 Buna gre, x deerini bulalm.
8m
x 6-x
tan 15 = ifadesini daha nce deerini hesapladmz tan 15 = 2 - 3
8
10 deerine eitleyelim.
6 x 6-x
= 2 - 3 & 6 - x = 16 - 8 3 & x = 8 3 - 10 , 3, 86 m
8
15 Buna gre, merdiven iki kat arasnda yaklak olarak 3,86 m ykselmitir.
8
Sra Sizde
3r 4r
tan + tan
7 7 tan 11 - tan 56
1. a) b)
3r 4r 1 + tan 11 tan 56
1 - tan tan
7 7
ilemlerinin sonucunu hesaplaynz.
7r
2. tan deerini bulunuz.
12
tan a x - k tan a x + k = 2 ise tan2x katr?

r r
3.
3 3

4.3.1 Toplam ve Fark Formlleri
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen ifadelerdeki boluklara top- 5. A |AB| = 2 br

lam veya fark formllerini kullanarak uygun x
|BD| = 1 br
ifadeler yaznz. 2
|DC| = 3 br
a) sin(30 + 45) =
B 1 D 3 C
b) cos(45 30) =
%
ABC dik geninde m (DAC) = x olduuna
c) sin(60 45) =
gre, tanx deerini bulunuz.
) cos(60 + 45) = ..
tan 18 + tan 42
d) = ...
1 - tan 18 tan 42
6.
e) sin48 cos12 + sin12 cos48 = .. D C
|AB| = 3|AE|
f) cos35 cos25 sin35 sin25 = ..
a
|AE| = |BC|
g) cos(3 x) sinx + sin(3 x) cosx = ..
A E B
r r
tan + tan %
h) 18 9 =. ABCD dikdrtgeninde m (ACE) = a
r r
1 - tan tan olduuna gre, sina deerini bulunuz.
18 9
2. Aadaki ifadelerin deerini bulunuz. 3 5

7. Bir ABC geninde cos A = ve sin B =
5 13
a) sin195 = b) cos285 =
olduuna gre, sinC deerini bulunuz.
r
c) tan75 = ) tan =
12
8.
D C
1 1
a |DE| = 1 br
3. tan a = ve tanb = 2 ise a + b katr? E K 2
3
F
|CF| = 2 br
|AB| = 6 br
A 6 B
2 1
4. tan a = ve cot b = olduuna gre,
3 2 %
ABCD dikdrtgeninde m (CKF) = a olduuna
tan(a + b) ifadesinin deerini bulunuz. gre, tana deerini bulunuz.

Blm Trigonometri
4.3
4.3.2 Yarm A Formlleri

Toplam formllerini, lleri farkl iki a iin kullandmz gibi lleri eit iki a
iin de kullanabiliriz. Bu zel durumda elde edilen formller yarm a formlleri
olarak adlandrlr. imdi bu formlleri ve bu formllerin nasl elde edildiini grelim.
1
sin2x = 2 sinx cosx zdeliinin doruluunu gsterelim.
sin(x + y) = sinx cosy + siny cosx (Eitlikte y yerine x yazlr.)

sin(x + x) = sinx cosx + sinx cosx
sin2x = 2 sinx cosx
sin2 = 2 sin cos

Bilgi Notu
A 1 2
2c cos2x = cos2x sin2x zdeliinin doruluunu gsterelim.
os
in

sin2
2s
1 2 1
x
B H cos2 C
cos(x + y) = cosx cosy sinx siny (Toplam formlnde y = x yazlr.)
1. ABC geninin alann iki farkl cos(x + x) = cosx cosx sinx sinx
ekilde yazp birbirine eitleyelim. cos2x = cos2x sin2x
1 1
| BC | | AH | = | AB | | AC | eitlii elde edilir. Ayrca bu eitlikte sin2x yerine 1 cos2x yazlrsa
2 2
1 1
2 sin 2i = 2 sin i 2 cos i cos2x = cos2x (1 cos2x) = 2 cos2x 1
2 2
sin 2i = 2 sin i cos i cos2x yerine 1 sin2x yazlrsa
2. ABC geninde klit dik kenar

cos2x = (1 sin2x) sin2x = 1 2 sin2x
bantsn uygulayalm. eitlikleri elde edilir.
| AC | 2 = | HC | | BC |
(2 cos i) 2 = (1 + cos 2i) 2
cos2 = cos2 sin2 cos2 = 2 cos2 1 cos2 = 1 2 sin2
2 cos 2 i = 1 + cos 2i
cos 2i = 2 cos 2 i - 1
3
x ! a 0, k ve sin x = 0, 6 olduuna gre, sin2x deerini hesaplayalm.
r
2
5 3 4
3 sin x = 0, 6 = ise cos x = olur.
5 5
3 4 24
x sin 2x = 2 sin x cos x = 2 = bulunur.
5 5 25
4

4
1
cos x = olduuna gre, cos2x deerinin eitini bulalm.
3
cos 2x = 2 cos 2 x - 1 = 2 c m - 1 = -
1 2 7
3 9
5
sin25 = m olduuna gre, sin50 ve cos50 deerini m cinsinden bulalm.
sin 50 = 2 sin 25 cos 25

1
m = 2 m 1 - m2
25
cos 50 = 1 - 2 sin 2 25
1 m2
= 1 - 2m 2
6
cos 2x (sin x + cos x) 2 - 1
- ifadesini sadeletirelim.
cos x - sin x 2 sin x
cos 2x (sin x + cos x) 2 - 1 cos 2 x - sin 2 x sin 2 x + cos 2 x + 2 sin x cos x - 1

- = -
cos x - sin x sin 2x sec x cos x - sin x sin 2x sec x
(cos x - sin x) (cos x + sin x) sin 2x

= -
cos x - sin x sin 2x sec x
= cos x + sin x - cos x = sin x
7
1 - cos 2i
ifadesini sadeletirelim.
sin 2i
1 - cos 2i 1 - (1 - 2 sin 2 i) 2 sin 2 i sin i

= = = = tan i
sin 2i 2 sin i cos i 2 sin i cos i cos i

Blm Trigonometri
4.3
8
sin 3i cos 3i
- ifadesini sadeletirelim.
sin i cos i
sin 3i cos 3i sin 3i cos i - cos 3i sin i sin (3i - i)

- = =
sin i cos i sin i cos i sin i cos i
(cos i) (sin i)
sin 2i
= =2
sin i cos i
9
5r
Yerle i = radyan a yapacak ekilde frlatlan bir model roketin gidebilecei
12
2
2 V0
yatay uzaklk d = (tan i - tan i sin 2 i) eitlii ile modelleniyor. Roketin
g
ilk hz V0 = 19,6 m/s olduuna gre bu roket frlatld noktadan ka m uzaa
dtn hesaplayalm. (Yer ekimi ivmesi g , 9, 8 m/s 2 )
Verilen eitlii daha sade bir ekilde yazalm.

2
2 V0
d= (tan i - tan i sin 2 i)
g
2
5r
2 V0
12 = tan i (1 - sin 2 i)
d g
2 2
2 V0 sin i V
= cos 2 i = 0 2 sin i cos i
g cos i g
2
V
= 0 sin 2i
g
5r
i= , V0 = 19, 6 m/sn ve g = 9, 8 m/s 2 olduu iin
12

19, 6 2
sin c 2 m=
5r 19, 6 19, 6 5r
d= sin
9, 8 12 9, 8 6
1
= 2 19, 6 = 19, 6 m bulunur.
2

10
cos36 ve cos72 deerlerini hesaplayalm. A
1
54 54
36
Yandaki ekilde verilen ABCDE dzgn begendir. Bir kenar uzunluunu 1 br alalm. B
cos36 O
E
ABO dik geninde |BO| = cos36

1
BFC dik geninde |FC| = cos72
|FG| = |BO| olduuna gre, 72 108
F cos72 C 1 G 1 D
2 2
1
cos 72 + = cos 36
2
1
2 cos 2 36 - 1 + = cos 36
2
1
2 cos 2 36 - cos 36 - = 0 (cos 36 = t)
2 Bilgi Notu
1
2t 2 - t - = 0
2 Bayramz ve Altn Oran
4t 2 - 2t - 1 = 0 (D = b 2 - 4ac = 20) A
2 - 20 1- 5 36 36 36 1
t1 = = 1 0 olduundan alamayz nk cos 36 2 0 x x
8 4
72 72 x
B C
2 + 20 1+ 5 1x
t2 = = = cos 36
8 4

2
cos 72 = 2 cos 2 36 - 1 = 2 d n -1
1+ 5
4
6+2 5 5-1
= 2 -1 =
16 4 Dzgn bir begenin kegenleri
izilirse yldz oluur. Bayramzda
da bulunan bu yldz ok zeldir
nk iinde altn oran vardr.
11 D
ABC nde aortay teoremi;
Hz kontrol iin yol kenarnda bekleyen ra- x 1
Radar = & x2 + x - 1 = 0
darlarn hesaplad hz, aracn gerek hzn- 1-x x
-1 + 5
R dan belli bir miktar sapma yapar. nk rada- &x=
2

rn gsterdii hz, aslnda aracn gerek
B 5-1 1+ 5
A hznn radar sinyalinin dorultusu ve aracn 1-x = 1+ = =Q
V V 2 2
dorultusu arasndaki ann kosinsyle ar- D
|AB| = |AR| Ayrca ADC nde D kesinden
pmdr.
6AC@ ye dik indirilirse;
ekilde verilen hzlar eit iki ara iin radar ekrannda hesaplanan hzlarn oran
1 2 1 1+ 5
i cos 36 = = =
2 sin olduuna gre i nn ka derece olduunu bulalm. x 2x 4
2
bulunur..

Blm Trigonometri
4.3
A noktasndaki aracn radar tarafndan llen hz VA = V cosi

i
R B noktasndaki aracn radar tarafndan llen hz VB = V cos
2
2
VA V cos i i i i
= = 2 sin & cos i = 2 sin cos & cos i = sin i
2 VB i 2 2 2
B A V cos
2
Bu eitlikten i = 45 bulunur.
Sra Sizde
r r
1. sin 2 - cos 2 deeri katr ?
8 8
sin 105 cos 105

2. ileminin sonucu katr?
2 cos 2 22, 5 - 1
3. Aadaki zdeliklerin doruluunu gsteriniz.

1 + cos 2x sin 4x - sin 2x
a) = cot x b) = tan x
sin 2x cos 4x + cos 2x
12
2 tan x
tan 2x = zdeliinin doruluunu gsterelim.
1 - tan 2 x
tan x + tan y
tan (x + y) = (Eitlikte y yerine x yazlr.)
1 - tan x tan y
tan x + tan x
tan (x + x) =
1 - tan x tan x
2 tan x
tan 2x =
1 - tan 2 x
2 tan i
tan 2i =
1 - tan 2 i

13
Aadaki ifadelerin eitini yazalm.
2 tan a 45 - k
r x
2 tan
a) 8 b) 2
1 - tan 2 a 45 - k
2 r x
1 - tan
8 2
r
2 tan
= tan a 2 k = tan = 1
8 r r
a)
r 2 8 4
1 - tan
8
2 tan a 45 - k
x
= tan a 2 a 45 - kk = tan (90 - x) = cot x
2 x
b)
1 - tan a 45 - k
2 x 2
2
14
tan5 = k olduuna gre cot80 (2 sec25) ileminin sonucunu k cinsinden
bulalm.
cot 80 (2 - sec 2 5) = tan 10 (2 - sec 2 5)

Hatrlayalm
2 tan 5
= (2 - (1 + tan 2 5))
1 - tan 2 5 sec 2 x = 1 + tan 2 x
2k
= (1 - k 2) = 2k
1 - k2
15
Uak kanatlarnn yatay dzlemle yapt aya dihedral a denir. Bu a, uan
aerodinamiini arttrmak iin 1809'da George Cayley tarafndan bulunmutr. 2y
Yanda iki dihedral aya sahip bir kanat modeli gsterilmitir. Kanadn paralar- 2x
k
y
nn dihedral alar x ve 2x tir. Verilenlere gre k deerini h ve y cinsinden yazalm. x
h
y 2y
tan x = ve tan 2x = olduunu biliyoruz.
h k
y 1
2
2 tan x 2y h 1 h 1 h2
tan 2x = & = & = = 2
1 -a k
1 - tan 2 x k y 2 k y2 h h - y2
1- 2
h h
1 h h2 - y2
& = 2 & k=
k h - y2 h

Blm Trigonometri
4.3
16
A D
ABC ikizkenardr.

|AB| = |AC| = 5 br, |BC| = 6 br
5
m (W
5
A) = i olduuna gre tan deerini bulalm.
B 6 C
A i 3
Yandaki ekle gre tan = tr.
2 4

22
5
4
5 i 3 3
2 tan 2
2 4 24
tan i = = = 2 =
7 7
1 -c m
i 3 2
1 - tan 2
B 3 3 C 2 4 16
17
Bilgi Notu
O Bir baz istasyonu A ve B noktalarna sinyal gn-
tan2 verilip tan istendiinde bir dermektedir.
as 2 olan bir dik gen izilir ve
aadaki dik gen oluturulur. |OB| = |AB| , |OC| = 150 m ve |BC| = 200 m
olduuna gre tan deerini bulalm.

A B C
2 O % %
| OB | = | AB | & m (AOB) = i ve m (OBC) = 2i
150 3
3k tan 2i = = tr.
5k 200 4
2 |OC| = 3k , |BC| = 4k |OB| = |AB| = 5k
A 5k B 4k C
| OC | 3k 1
tan i = = = bulunur.
| AC | 4k + 5k 3
Sra Sizde
tan 2 22, 5 - 1
1. deerini hesaplaynz.
4 tan 22, 5
2. tan25 = k olduuna gre cot220 deerini k cinsinden bulunuz.
5 i
3. tan i = olduuna gre tan deeri katr?
12 2

Bir dinamik geometri yazlmnda aadaki admlar srasyla yapnz.
y 1. Dik koordinat sistemi zerinde bir birim em-
1 ber oluturunuz.
A D
C 2. ember zerinde bir A noktas, A noktasndan
eksenlere dik doru paralar indirilerek B ve C nok-
1 talarn oluturunuz.
24 24
0.1 24
O 0.1
x 3. Birim emberin x-eksenini kestii noktay E
B E
olarak isimlendiriniz. E den ve C den koordinatlara
izilen dik dorularn kesiim noktasn da D olarak
isimlendiriniz.
4. AOE nin a ortay dorusunu izip oluan a-

lar olarak isimlendiriniz.
imdi aada verilen sorular cevaplandrnz.
y AC, AD ve DE doru paralarnn uzunluklar ile 1 2sin2,

2sin2 ve 2sincos ifadelerinin deerlerini karlatrnz.
(0, 1)

1 2sin2 i A 2sin2 i D
C

sin
2sin i cos i
i
sin 2i
2si
r
A noktasn hareket ettirerek, tespit etmi olduunuz

1b
ni
ilikilerin her durum iin geerli olup olmadn kontrol

i
cos ediniz.
sin
i
i
i
i
x

O cos 2i B E(1, 0)

4.3.2 Yarm A Formlleri
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen ifadelerdeki boluklara yarm 7. sin37 0,6 olduuna gre sin16 nn yakla-
a formllerinden yararlanarak uygun ifade- k deerini bulunuz.
leri yaznz.
a) cos70 =
=
3
8. tan x = ise tan2x in deerini bulunuz.
= 2
2r
b) tan = .
5
c) 1 2 sin225 =
) 2cos40 sin40 = . 9. sin10 = k ise sin70 in k cinsinden deerini
bulunuz.
2 tan 5
d) = ...
1 - tan 2 5
e) 2cos218 1=
f) sin210 cos210 = ... 10. cos35 = a ise cos290 nin a cinsinden dee-
rini bulunuz.
1 - tan 2 25
g) = ..
tan 25
sin 2x + cos 2x + 1
sin 80 11. = 2 cos x olduunu gs-
2. ifadesini sadeletiriniz. sin x + cos x
sin 40
teriniz.
1
3. cos x - sin x = olduuna gre tan2x in
2
deerini bulunuz. cos 2x - cos x
12. = cot x - csc x olduunu
sin 2x + sin x
gsteriniz.
4. sin4105 cos4105 ifadesinin eitini bulu-

nuz.
13. cos c 2 arcsin c mm ifadesinin eitini bulunuz.
1
3
5
5. cos x = ise cos2x ifadesinin deerini
13
bulunuz.
14. cos20 cos40 cos80 ileminin sonucunu

1
6. sin x = ise cos2x in deerini bulunuz. bulunuz.
3

4.3.3 Dnm Formlleri

Trigonometri kullanlarak modellenebilen durumlarda karmza kan trigono-
metrik ifadelerin ok kark olmas nedeniyle ou zaman bu ifadelerin sadele-
tirilme ihtiyac doar. rnein, toplam durumundaki iki trigonometrik ifadenin
arpm durumuna getirilmesi gerekir. Bu amala gelitirilen formllere dnm
forml ad verilir. imdi bu formllerin nasl oluturulduunu ve uygulamalarn
grelim.
1
x+y x-y
cos x + cos y = 2 cos cos olduunu gsterelim.
2 2
Kosins toplam ve fark formllerini kullanarak sonuca gidebiliriz.

cos(a + b) = cosa cosb sina sinb ... (1)
cos(a b) = cosa cosb + sina sinb ... (2)
(1) ve (2) numaral eitlikleri taraf tarafa toplayalm.
cos(a + b) + cos(a b) = 2cosa cosb ... (3)
Bu eitlikte a + b = x ve a b = y dnmleri yapalm.
a+b = x
3 & a=
x+y x-y
, b=
a-b = y 2 2
Bu dnmleri ve deerleri (3) numaral denklemde yazalm. Bu durumda,

x+y x-y
cos x + cos y = 2 cos cos
2 2
formln elde ederiz.
cosx cosy ifadesine eit, arpm durumunda olan bir ifade bulmak iin (1) ve (2)
numaral eitlikler taraf tarafa karlr.
cos(a + b) cos(a b) = 2sina sinb
Bu eitlikte (3) numaral eitlikte yaplan dnm uygulanrsa
x+y x-y
cos x - cos y = - 2 sin sin
2 2
eitlii elde edilir.
x+y x-y
cos x + cos y = 2 cos cos
2 2
x+y x-y
cos x - cos y = - 2 sin sin
2 2

Blm Trigonometri
4.3
2
a) cos75 + cos15 b) cos75 cos15
ilemlerinin sonucunu bulalm.
Bilgi Notu
cos75 + cos15 toplam bulunur-

75 + 15 75 - 15
ken cos75 yerine sin15 yazlp a) cos 75 + cos 15 = 2 cos cos = 2 cos 45 cos 30
2 2
karesi alnr.
2 3 6
sin15 + cos15 = A = 2 =
2 2 2
2 2 2
sin 15 + cos 15 + 2sin15cos15 = A
75 + 15 75 - 15
1 + sin30 = A2 b) cos 75 - cos 15 = - 2 sin sin = - 2 sin 45 sin 30
2 2
3 3 6 2 1 2
A2 = & A= = =-2 =-
2 2 2
2 2 2
3
cos 5x + cos 3x
16x = r olduuna gre ifadesinin eitini bulalm.
cos 5x - cos 3x
5x + 3x 5x - 3x
2 cos cos
cos 5x + cos 3x 2 2 cos 4x cos x
= =- =- cot 4x cot x
cos 5x - cos 3x 5x + 3x 5x - 3x sin 4x sin x
- 2 sin sin
2 2
r r r
= - cot cot = - cot
4 16 16
4
x+y x-y
sin x + sin y = 2 sin cos olduunu gsterelim.
2 2
Sins toplam ve fark formllerinden yararlanarak sonuca gidelim.

sin(a + b) = sina cosb + sinb cos a ... (1)
sin(a b) = sina cosb sinb cosa ... (2)
ki eitlii taraf tarafa toplayalm.
sin(a + b) + sin(a b) = 2sina cosb
Bu eitlikte a + b = x ve a b = y dnm yapldnda
x+y x-y
sin x + sin y = 2 sin cos
2 2
sonucuna ularz.
x + (- y ) x - (- y)
sin x + sin (- y) = 2 sin cos (y yerine y yazlr.)
2 2
x-y x+y
sin x - sin y = 2 sin cos (sin(y) = siny)
2 2

x+y x-y
sin x + sin y = 2 sin cos
2 2
x-y x+y
sin x - sin y = 2 sin cos
2 2
5
sin 54 + sin 6
ifadesinin deerini bulalm.
sin 54 - sin 6
54 + 6 54 - 6
2 sin cos
sin 54 + sin 6 2 2 sin 30 cos 24
= =
sin 54 - sin 6 54 - 6 54 + 6 sin 24 cos 30
2 sin cos
2 2
3
= tan 30 cot 24 = cot 24
3
Sra Sizde
5r r
cos + cos
12 12 sin 5x + sin 3x
a) b)
5r r sin 5x - sin 3x
cos - cos
12 12
ilemlerinin sonucunu bulunuz.
6
cos 72 + cos 18
ifadesinin eitini bulalm.
sin 72 + sin 18
72 + 18 72 - 18
2 cos cos
cos 72 + cos 18 2 2 2 cos 45 cos 27
= = =1
sin 72 + sin 18 72 + 18 72 - 18 2 sin 45 cos 27
2 sin cos
2 2
7
sin a - sin 3a
ifadesinin eitini bulalm.
cos a - cos 3a

Blm Trigonometri
4.3
a - 3a a + 3a
2 sin cos
sin a - sin 3a 2 2 sin (- a) cos 2a
= =- = - cot 2a
cos a - cos 3a a + 3a a - 3a sin 2a sin (- a)
- 2 sin sin
2 2
8
r sin 5x + sin 3x
x= olduuna gre deerini hesaplayalm.
18 cos 5x sin 8x
5x + 3x 5x - 3x
2 sin cos
sin 5x + sin 3x 2 2 2 sin 4x cos x
= =
cos 5x sin 3x cos 5x sin 8x cos 5x sin 8x
r
4x + 5x = 9x = olduu iin sin4x = cos5x
2
r
x + 8 x = 9x = olduu iin cosx = sin8x eitlikleri kullanlrsa sonu 2 bulunur.
2
9
sin a + sin 4a + sin 7a
= 1 denklemini salayan pozitif ynl a dar asnn ala-
cos a + cos 4a + cos 7a
bilecei en kk deeri bulalm.
sin a + sin 4a + sin 7a sin 4a + (sin 7a + sin a) sin 4a + 2 sin 4a cos 3a

= =
cos a + cos 4a + cos 7a cos 4a + (cos 7a + cos a) cos 4a + 2 cos 4a cos 3a
sin 4a (1 + 2 cos 3a)

= = tan 4a
cos 4a (1 + 2 cos 3a)
r r
tan4a = 1 ise 4a = olur ve a = bulunur.
4 16
10
1 1
sin 15 cos 15
1 1 cos 15 - sin 15 sin 75 - sin 15 2 sin 30 cos 45

- = = =
sin 15 cos 15 sin 15 cos 15 1 1
(cos 15) (sin 15) 2 sin 15 cos 15 sin 30
2 2
= 4 cos 45 = 2 2

Bilgi Notu
11
1 1 cos72 cos36 = ?
cos 36 cos 72
(cos 72 - cos 36) (cos 72 + cos 36)
cos 72 + cos 36
cos 2 72 - cos 2 36
=
cos 72 + cos 36
1 1 cos 72 - cos 36 - 2 sin 54 sin 18
- = = = - 2 bulunur. 1 1
cos 36 cos 72 cos 36 cos 72 cos 36 cos 72 2
(1 + cos 144) - (1 + cos 72)
2
=
cos 72 + cos 36
1 cos 144 - cos 72
=
2 cos 72 + cos 36
12 1 - cos 36 - cos 72
C) = 90 , m (W
=
2 cos 72 + cos 36
A) = 75 , |AC| = b br ve |BC| = a br olduu-
1
=-
a+b 2
na gre orann hesaplayalm.
a-b
A+B A-B A
a+b 2R sin A + 2R sin B sin A + sin B 2 sin cos
= = = 2 2
75
a-b 2R sin A - 2R sin B sin A - sin B A-B A+B
2 sin cos
2 2 c
b
A+B A+B A+B
sin : cos tan
= 2 2 = 2
15
A-B A-B A-B a
sin : cos tan B C
2 2 2
A+B
tan
a+b 2
Bulduumuz = (a b) bants her gen iin geerlidir.
a-b A-B
tan
2
A) = 75 ve m ( V
m (W
Hatrlayalm
B) = 15 olduundan A + B = 90 ve A B = 60 olur.
ABC geninde
a+b tan 45 1
Bu deerler yerine yazlrsa = = = 3 bulunur. a b c
a-b tan 30 1 = = = 2R
3 sin A sin B sin C
Sra Sizde
2r cos x - cos y
1. x+y = olduuna gre, ileminin sonucu katr?
3 sin x - sin y
cos 7x + cos 3x
2. 9x = r olduuna gre, ileminin sonucu katr?
5x
cos 4x sin
2

4.3.3 Dnm Formlleri
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki ifadelerdeki boluklara dnm sin 6x + sin 4x

5. ifadesinin eitini bulunuz.
formllerinden yararlanarak uygun ifadeleri cos 6x - cos 4x
yaznz.
a) sin12 + sin24 =
b) sin18 sin8 = 5r
6. a+b = olmak zere,
c) cos80 + cos40 = 6
cos a - cos b
) cos54 cos42 = ifadesinin deerini bulunuz.
sin a - sin b
sin a + sin 2a + sin 3a

7. ifadesinin eitini
2. Aada verilen eitliklerin doru olanlarna D cos a + cos 2a + cos 3a
yanl olanlarna Y yaznz. bulunuz.
6
() sin 75 + sin 15 =
2
() sin40 + sin20 = cos10
r
() cos 10 + cos 50 = 3 cos 10 8. 8x = olmak zere,
2
() cos80 + cos40 = cos20 cos 10x - cos 2x
() cos 80 - cos 40 = - 3 sin 20 cos 2x cos 4x
9. sin28 = k olmak zere,

sin 32 + sin 28 sin88 sin32 ifadesinin k cinsinden deeri-
3. ifadesinin eitini bulunuz.
cos 2 ni bulunuz.
4. cos255 + cos165 ifadesinin deerini bulunuz. 10. cos72 + cos360 deerini hesaplaynz.

Blm 4. 3 ki Ann lleri Toplamnn ve Farknn
Trigonometrik Deeri
BLM DEERLENDRME
1. Bir ABC geninde 6. D 1 C ABCD dik yamuunda

1 1 %
sin A cos B = ve sin B cos A = ise 2 m (BEC) =
6 8
a olduuna gre, sina
sinC deerini bulunuz.
deerini bulunuz.
3
csc 42 cos 48 + sec 40 sin 50 A 4 B

2.
tan 75
cos c arcsin m ifadesinin eitini

3 5
7. + arctan
5 12
bulunuz.
3. D E C ABCD karesinde
|AB| = 4|FB| = 4|DE|
% 8. C ABCD drtgeninde
ve m (EAF) =
olduuna gre, 12
[AD] [AB] ve
F
cosa deerini %
a D m (BED) =
bulunuz. 13
A B olduuna gre,
4 %
cos (ABC) deerini
bulunuz.
A 3 B
sin c arcsin m ifadesinin eitini

4 7
4. + arctan
5 24
bulunuz. 1
9. tan x - cot x = ise tan4x ifadesinin deerini
2
bulunuz.
5. D C ABCD karesinde
5
10. x (0, 90) olmak zere, tan 2x = ise
a |AB| = 4|BE| ve 12
tanx deerini bulunuz.
%
m (BED) =
olduuna gre,
11. tan a k deerini hesaplaynz.
r
tana deerini
A B E 12
bulunuz.

Blm 4. 3 ki Ann lleri Toplamnn ve Farknn
Trigonometrik Deeri
BLM DEERLENDRME
12. 16. Bir uak yerden

2000 metre yksek-
Uzunluu
likte umaktadr.
21,5 m olan bir
15 Uan pilot
21,5 m 36 yk asansr-
kabininden yerdeki
d nn merdiveni 2000 m
bir aaca bak as
duvara yaslan-
15 dir.
mtr.
Uan aacn tam zerine gelmesi iin yatay-

Merdivenin duvarla yapt yatay a 36 oldu- da ne kadar umas gerekir?
una gre, d ve n deerlerini bulunuz.
(sin 36 , 0, 6)
17. sin20 = a ve cos20 = b olduuna gre,

r sin a - sin b
13. a + b = olmak zere,
3 cos a - cos b cos50 nin a ve b cinsinden deerini bulunuz.
sin 30 cos 30
sin 12 + sin 24 + sin 36 18. cos20 = m olmak zere +
14. ileminin sonucunu sin 10 cos 10
1 + cos 12 + cos 24 ifadesinin deerini bulunuz.
bulunuz.
15. 19.
A H B
30
C
50 metre
15
A
200 metre
Dikey bir anten 50 m uzunluundaki bir direin

Yukarda, direkler arasndaki kabloda asl bir tepesine yerletirilmitir. Antenin 200 metre
teleferik, yolcu kabini gsterilmitir. uzaklktaki bir A noktasna gnderdii sinya-
lin yer ile yapt ann ls 15 dir.
%
|AC| = 80 m, |CH| = 10 m ve m (ABC) = 30
% Antenin boyunu bulunuz.
olduuna gre, cos ÂCBh deerini bulunuz.

nite
Trigonometrik Denklemler
4
4.4 Trigonometrik Denklemler 4. Blm
Giri
Bilim insanlar ou gerek hayat problemini, doadaki olgu ve olaylar ak-
larken trigonometrik fonksiyon ya da denklemlerden yararlanrlar. Bu nedenle,
yaantmzn her yerinde (deniz, hava, kara) trigonometri karmza kar.
Bu blm sonunda;
Kuzey Amerika'nn Atlantik kysnda yer alan Fundy
Krfezi, yksek gelgit genliiyle tannr. Denizin 6 sinx = c , cosx = c ve tanx = c
saatlik ykselii srasnda kara, 100 milyar ton su ile tipindeki denklemleri,
dolar. Bu miktar dnyadaki tm nehirlerin toplam sin(ax) = c , cos(ax) = c ve
su miktarna yakndr. Bu krfezde, gelgitin etkisiyle tan(ax) = c (a 1) tipindeki denk-
normal seviyesinin 6 m stne ykselen deniz daha lemleri,
sonra normal seviyesinin 6 m aasna iner. 12 m lik sinx = sina , cosx = cosa ve
tanx = tana tipindeki denklemleri,
bu deiim sreci 12 saatlik bir periyotta tekrar
r arpanlarna ayrma ve zdelik-
eder ve h (t) = 8 + 6 sin (t - 2) denklemi ile mo- lerden yararlanarak trigonomet-
6
dellenebilir. rik denklemleri zmeyi,
renmi olacaz.
Ara srclerinin virajlarda gvenli bir sr ya-
pabilmeleri iin mhendisler virajda iten da
doru belli bir eimle ykselti fark olutururlar.
Araba ya da motosiklet yarlarnn yapld daire-
sel pistlerde de kullanlan ve ykseltme as ola-
rak da adlandrlan bu a virajda bir aracn hz limi-
ti asndan nem tar. Bu limit aldnda ara
savrulur ve kazalar oluur. Bir viraj iin ykselti a-
s ise gvenli bir sr iin bir aracn maksimum
V2
hz (V: km/sa), tan i = denkleminden
224000
elde edilebilir.
Mach says(M), hareket halindeki bir ktlenin h- Temel Kavramlar
znn, ktlenin bulunduu artlardaki ses hzna
Trigonometrik denklem
orandr. Stratosfer snrnda 11 km ykseklikte
Trigonometrik denklemin kk
1 M = 1062,2 km/sa tir. Bir jet bu deeri getiin-
ve zm kmesi
de uan arkasna doru bir buhar konisi oluur.
Bu koninin kesitinin oluturduu as ile M ara-
i 1
snda sin = bants vadr.
2 M
Yukarda verilen bu zel denklemlerin zm var olan durumu aklad
gibi gelecee ynelik tahminler yaplabilmesi iin de nem arz eder. Bu b-
lmde bu zel denklemleri yani trigonometrik denklemleri zeceiz.

Blm Trigonometri
4.4
4.4.1 Trigonometrik Denklemler

Trigonometrik fonksiyon ieren eitlikler trigonometrik denklem olarak adland-
rlr. Bu eitliklerin bir ksm daha nce trigonometrik zdelikler olarak karmza
kmt.
sin2x + cos2x = 1 , tanx cotx = 1 , ........
eitlikleri birer zdeliktir. Bu zdelikler dnda baz zel deerler iin de doru
olan denklemler vardr.
1
sin x = , cos 2x = - 1 , tan 2 x = 3 ............
2
Bu blmde bu tip denklemlerin zel ve genel zmlerini greceiz.
I. sinx = c , cosx = c ve tanx = c Tipindeki Denklemler
1
1
sin x = denkleminin zm kmesini bulalm.
2
Bilgi Notu
1
1 sin x = denklemini salayan aklmza ilk gelen deer 30 ve bu deeri 180 ye
sin x = 2
2
denklemini zmek, aslnda
tamamlayan 150 dir. Ancak sin fonksiyonu, periyodik olduu iin bu deerlere
1 360 nin katlarnn eklenmesi ya da kartlmas ile oluan deerler de denklemin
y = sinx ve y = fonksiyonlarnn
2
kkleridir. Bu durumda denklemin kkleri,
grafiklerinin kesitii noktalarn
apsislerini bulma ilemidir.
r
x 1 = 30 + k 360 = + k 2r k = 0 , ! 1 , ! 2...
6
y
5r
1 y = sinx x 2 = 150 + k 360 = + k 2r k = 0 , ! 1 , ! 2...
2 y=
1
2
6
0 x
11r 7r r 5r 13r
6 6 2 6 2 olarak yazlr ve zm kmesi ise
= " x | x = 30 + k 360 V x = 150 + k 360 , k ! Z,
veya
= 'x | x = k ! Z1
Bilgi Notu r 5r
+ k 2r V x = + k 2r ,
6 6
x 1 + x 2 = r & sin x 1 = sin x 2
eklindedir.
2
1
cos x = - denkleminin zm kmesini bulalm.
2

Bilgi Notu
cos x = - eitliini salayan 60, 2rh aralndaki iki deer vardr. Bu deer 1200
1
2 x 1 + x 2 = 2r & cos x 1 = cos x 2
ve bu deeri 3600 ye tamamlayan 2400 dir. Denklemde geen cos fonksiyonun
periyodu 2r olduundan denklemin kkleri;

2r
x 1 = 120 + k $ 360 = + k $ 2r , k = 0 , ! 1 , ! 2 , .....
3 Bilgi Notu
4r
x 2 = 240 + k $ 360 = + k $ 2r , k = 0 , ! 1 , ! 2 , ..... 1
3 cos x = -
2
denkleminin analitik zm iin,
olarak yazlr ve zm kmesi ise; 1
y = cosx ve y = - fonksiyonlar-
2

= " x ; x = 120 + k $ 360 V x = 240 + k $ 360, k ! Z , nn grafikleri kesitirilir.
= 'x ; x = + k $ 2r, k ! Z 1
2r 4r
+ k $ 2r V x = y
3 3
4r 2r 2r 4r 8r
3 3 0 3 3 3
x
y = 1
eklindedir. 12 y = cosx 2
3
Aada verilen denklemlerin zm kmelerini bulalm.
a) sinx = 0 b) sinx = 1 c) sinx = -1 Bilgi Notu
y
y = sinx
0
2r r r 2r y = 0
a) sinx = 0 x1 = 0 + k . 2r veya x 2 = r + k $ 2r ^ k d Z h
sinx = 0 denkleminin kkleri
& x 1 = ... - 2r , 0 , 2r , ... veya x 2 = ... - r , r , 3r , ... y = sinx fonksiyonun sfrlardr.
iki durum birletirildiinde,
x = ... - 2r , - r , 0 , r , 2r , 3r , ...
Bilgi Notu
olaca iin sinx = 0 denkleminin zm kmesi,
= " x ; x = k $ r , k d Z , bulunur.
1 sinx 1 olduundan

sinx = 1 denkleminin kkleri:
5r r 3r
x = ..., - ,- , , ...
2 2 2
y = sinx fonksiyonunu en kk
+ k $ 2r ^k d Zh
r
b) sin x = 1 & x = yapan x deerlerdir.
2
3r r 5r 9r sinx = 1 denkleminin kkleri:
& x = ... , - , , , , ...
2 2 2 2 x = ..., -
3 r r 5r
, , , ...
2 2 2
= &x ; x = + k $ 2r , k d Z 0
r
y = sinx fonksiyonunu en byk
2
yapan deerlerdir.

Blm Trigonometri
4.4
c)
3r
sin x = - 1 & x = + k $ 2r
2
5r r 3r 7r
& x = ... , - ,- , , , ...
2 2 2 2
= 'x ; x = + k $ 2r , k d Z 1
3r

2
4
a) cos x = 0 b) cos x = 1 c) cos x = -1
denklemlerini zelim.
+ k $ 2r ^k ! Zh
r 3r
a) cos x = 0 & x 1 = + k $ 2r veya x2 =
Bilgi Notu 2 2
y 3r r r 3r 5r r 3r 7r
x 1 = ... , - ,- , , , , ... veya x 2 = ... , - , , , ...
2 2 2 2 2 2 2 2
y=0
5r 3r r
0 r 3r 5r Denklemi salayan tm deerler bir araya getirilirse
2 2 2 2 2 2 y = cosx
3r r r 3r 5r
x = ... , - ,- , , , , ...
cosx = 0 denkleminin kkleri
2 2 2 2 2
y = cosx fonksiyonunun sfrlardr. r
olur. Bu durumda, deerinin tek katlar denklemin kkleridir. zm kmesi
2
= & x ; (2k + 1) , k ! Z0
r

2
Bilgi Notu
b)
cos x = 1 & x = 0 + k $ 2r (k ! Z)
1 cosx 1 olduundan
& x = ..., - 2r, 0, 2r, 4r, ...
= " x | x = k 2r , k ! Z ,
cosx = 1 denkleminin kkleri:
x = ..., - r, r, 3r, ...
y = cosx fonksiyonunu en kk-
yapar. c)
cosx = 1 denkleminin kkleri: cos x = - 1 & x = r + k 2r ^k ! Zh
x = ..., - 2r, 0, 2r, ... & x = ..., - 3r, - r, r, 3r, 5r, ...
y = cosx fonksiyonunu en byk- = x | x = ^ 2k + 1 h r , k ! Z ,
"
yapar.
5
tan x = 3 denkleminin zm kmesini bulalm.

Bilgi Notu
Tanjant 3 olan alarn esas ls 60 veya 240 dir. Bunun iin genel zm;
tan x = 3
r
x = 60 + k 180 veya x = + k r , k = 0, ! 1, ! 2, ....... denkleminin kkleri y = tanx ve
3
y = 3 fonksiyonlarnn grafikle-
eklinde yazlr ve zm kmesi ise rinin kesitii noktalarn apsisleridir.
= " x | x = 60 + k 180 , k ! Z ,
y
veya y = tanx
= &x | x = + k r , k ! Z0
y= 3
r 3

3 0
4r x
olarak bulunur. Bu denklem iin sinx veya cosx ieren denklemden farkl bir du- 2r r
3 3
3
rum sz konusudur. Bu durum tanx fonksiyonunun periyodunun r olmasndan
kaynaklanr.
6
cotx = 1 denklemini zelim. Bilgi Notu
Esas ls 135 ve 315 olan deerler denklemi salar. cotx fonksiyonunun pe-
riyodu r olduundan tanx fonksiyonu ieren denklemin zmnde olduu gibi r
4
3r
4
7r
4
iki deeri tek bir durum iinde ifade edebiliriz. x
y = 1

3r
x = 135 + k 180 veya x = + k r , k = 0, ! 1, ! 2, ...... y = cotx
4
Kesiim noktalarnn apsisleri
= " x | x = 135 + k 180 , k ! Z , = ' x | x = + k r, k ! Z 1
3r
arasndaki farkn r olduuna dikkat
4
ediniz.
II. sin(ax) = c , cos(ax) = c ve tan(ax) = c (a 1) Tipindeki

Denklemler
1
3
sin 2x = - denklemini zelim.
2 Uyar
y = sin2x
fonksiyonunun periyodu T = r
4r 2r
2x 1 = + k $ 2r & x 1 = +k$r 3
3 3 dir. Bu nedenle sin 2x = -
2
5r 5r 2r 5r
2x 2 = + k $ 2r & x 2 = +k$r denklemini zerken ve
3 6 3 6
= 'x ; x = + k $ r, k ! Z1
2r 5r deerlerine r nin katlar eklenip
+k$r V x =
3 6 kartlmtr.

Blm Trigonometri
4.4
2
2 cos 4x + 2 = 0 denkleminin 60, r@ aralnda ka tane kk olduunu bulalm.
2
2 cos 4x + 2 = 0 & cos 4x = - olur
2
3r 3r r
i) 4x 1 = + k $ 2r & x 1 = +k
4 16 2
3r 3r r 11r
k = 0 iin x = , k = 1 iin x = + =
16 16 2 16
k = 2 , 3 , ... iin x 2 r olacandan bu durum iin baka kk bulamayz.
5r 5r r
ii) 4x 2 = + k 2r & x 1 = +k
4 16 2
5r 5r r 13r
k = 0 iin x = , k = 1 iin x = + =
16 16 2 16
k = 2 , 3 , ... iin x 2 r olur. Bu durum iin 2 kk daha vardr.

Denklemin 60, r@ aralnda toplam 4 kk vardr.
3
3 sin x + 3 cos x = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.

3 sin x + 3 cos x = 0 & 3 sin x = - 3 cos x
sin x 3
& =-
cos x 3
3
& tan x = -
3
3
tan x = - denklemini esas ls 150 ve 330 olan alar salar. Bu durumda,
3
verilen denklemin zm kmesi
= 'x ; x = + k r , k d Z1
5r

6
olarak bulunur.

4
Evlerimizde kullandmz elektrik, alternatif akma (AC) sahip olmakta bu akm
ve bu akmla ilikili potansiyel fark sins fonksiyonu ile modellenmektedir.
t : zaman (sn) ve V : potansiyel fark (volt) olmak zere bir blgede kullanlan elekt-
riin potansiyel fark denklemi zamana bal olarak
V(t) =180 sin(120rt)

forml ile belirleniyor. Buna gre, bu blgedeki elektrikli bir ev aleti altrldktan
a) ka saniye sonra ilk kez potansiyel farkn 90 V olduunu,

b) ikinci kez potansiyel farkn 90 V olmas iin en az ka saniye gemesi gerek-
tiini hesaplayalm.
Verilen denklemde V yerine 90 yazalm. Bilgi Notu

1
180 sin (120rt) = 90 & sin (120rt) =
2 V(volt)
r 1 1
a) 120rt = + k 2r & t = +k 180
6 720 60 90 V = 90
1 0 t(sn)
k = 0 iin t 1 = sn sonra potansiyel fark ilk kez 90 V olur.
1 1
720 148
720 V = V(t)
180
5r 1 1
b) 120r t = + k 2r & t = +k
6 144 60 V(t) = 180 sin(120rt)
1 fonksiyonun periyodu
k = 0 iin t 2 = sn sonra ikinci kez 90 V olur.
144
2r 1
T= = sn
Bu durumda, ikinci kez potansiyel farkn 90 V olmas iin 120r 60
1 1 4 1
t2 - t1 = - = = sn lik sre gemelidir.
144 720 720 180
Sra Sizde
x ! 60, r@ olduuna gre, sin 3x = -

1
1) denklemini salayan ka x
2
deeri vardr?
2) 4 cos 2x + 2 = 0 denklemini salayan en kk iki farkl pozitif x de-
erinin toplam katr?
3) 0 # x 1 2r olmak zere, 2tan 4x = 1 denkleminin ka tane kk
vardr?

Blm Trigonometri
4.4
imdiye kadar zdmz denklemlerde geen trigonometrik fonksiyonlarn

derecesi 1 idi . Derecesi 1'den byk trigonometrik fonksiyon ieren denklemleri
zerken arpanlara ayrma ynteminden ve trigonometrik zdeliklerden yarar-
lanacaz. imdi bu tip denklemlerin nasl zldn grelim.
III. arpanlara Ayrma Yntemi ile zlebilen Trigonometrik

Denklemler
1
- r 1 x 1 r aralnda 2 cos 2 x - 1 = 0 denkleminin ka tane kk olduunu
bulalm.
1 1
2 cos 2 x - 1 = 0 & cos 2 x = & cos x = !
2 2
i) 1 r 7r r 9r
cos x = & x= + k 2r & x = ... , - , , , ...
2 4 4 4 4
7r r 7r 15r
& x= + k 2r & x = ... , - , , , ...
4 4 4 4
1 3r 5r 3r 15r
ii) cos x = - & x= + k 2r & x = ... , - , , , ...
2 4 4 4 4
5r 3r 5r 13r
& x= + k 2r & x = ... , - , , , ...
4 4 4 4
3r r r 3r
x =- ,- , , deerleri (-r, r) aralnda yer aldndan denklemin
4 4 4 4
4 kk vardr.
2
sin 2 x - sin x = 2 denklemini salayan ^- r , 4rh aralnda ka tane x deeri oldu-
unu bulalm.
sin 2 x - sin x - 2 = 0 denkleminde sin x = t dnm yapalm.

Uyar t 2 - t - 2 = 0 & (t - 2) (t + 1) = 0
sin(ax + b) = c & t = 2 veya t = - 1
veya t ! 2 nk t = sin x olduundan - 1 # t # 1
cos(ax + b) = c
3r
denklemlerinin zm kmesi t = sin x = - 1 & x = + k 2r olur.
2
c > 1 ya da c < 1
r 3r 7r
iin bo kme () olur.
k = -1 , 0 , 1 iin x = -, , deerleri verilen aralkta olduundan denk-
2 2 2
lemi salayan 3 tane x deeri vardr.

3
6sin2x 5sinx 4 = 0 denklemini salayan en byk negatif x deerini bulalm.
sinx = t dnmn yapalm.
6t 2 - 5t - 4 = 0 & (2t + 1) (3t - 4) = 0

1 4
& t =- veya t =
2 3
4
t] nk 1 sinx 1
3
1 7r 11r
t = sin x = - & x= + k 2r veya x = + k 2r
2 6 6
11r r
k = 1 iin - 2r = - deeri verilen denklemin en byk negatif kkdr.
6 6
4
sin2x = cos2x denkleminin c 0, m aralnda ka kk olduunu bulalm.
3r
2
sin 2 x = cos 2 x & sin 2 x - cos 2 x = 0

& (sin x - cos x) (sin x + cos x) = 0
i)
sinx cosx = 0 sinx = cosx tanx = 1
r 5r
& x= veya x =
4 4
ii) sinx + cosx = 0 sinx = cosx tanx = 1

3r
& x= .
4
Buna gre, c 0, m aralnda denklemin 3 tane kk vardr.
3r
2
Sra Sizde
Aada verilen denklemlerin 60, 2r@ aralndaki kklerini bulunuz.
a) 6sin2x 3 = 0 b) 2cos2x = 3cosx + 2

Blm Trigonometri
4.4
IV. zdelikler Yardmyla zlebilen Trigonometrik Denklemler
1
2sin2x = 3cosx denklemini salayan en kk pozitif x deerini bulalm.
2 sin2x = 3 cosx (sin2x = 1 cos2x)

2(1 cos2x) = 3cosx
2 2cos2x = 3cosx 2cos2x + 3cosx 2 = 0
cosx = t dnm ile 2t2 + 3t 2 = 0 denklemi elde edilir ve aadaki gibi ar-
panlarna ayrlr.
1
(2t 1) (t + 2) = 0 t = veya t = 2
2
t = cosx = 2 = olur.
1 1
t= t = cos x =
2 2
r
Bu durumda, denklemi salayan en kk pozitif x deeri olur.
3
2
cos2x + 3cosx = 1 denklemini salayan x deerlerinin esas lsnn en ok ka
olabileceini bulalm.
Hatrlayalm
cos 2a = 2 cos 2 a - 1 cos2x + 3cosx 1 = 0 (cos2x = 2cos2x 1)

2cos2x 1 + 3 cosx 1 = 0
2cos2x + 3cosx 2 = 0 (cosx = t, 1 t 1)
2
2t + 3t 2 = 0 (2t 1) (t + 2)
1
t= veya t = 2
2
1 r 5r
t ! - 2 , t = cos x = & x= veya x =
2 3 3
5r
Bu durumda sonu bulunur.
3
3
sin 3x cos 3x
+ = 2 3 denklemini salayan en kk pozitif ynl dar ann
sin x cos x
lsn bulalm.

Hatrlayalm

sin 3x cos 3x sin 3x cos x + cos 3x sin x sina cosb + sinb cosa = sin(a + b)
+ =2 3 & =2 3
sin x cos x sin x cos x 2 sina cosa = sin2a
& sin (3x + x) = 2 3 sin x cos x
& sin 4x = 3 sin 2x
sin 4x = 3 sin 2x & 2 sin 2x cos 2x = 3 sin 2x
3
& sin 2x = 0 veya cos2x =
2
sin2x = 0 denklemini salayan x dar asnn ls 0 olup bu deer asl denkle-

min paydasn sfr yapt iin kk olmaz.

3 r r
cos 2x = & 2x = + k 2r & x= +kr
2 6 12
r
& k = 0 iin x =
12
11r 11r
& 2x = + k 2r & x = +kr
6 12
r
& k = - 1 iin x = -
12
r
Verilen denklemi salayan dar a pozitif olaca iin sonu dir.
12
4
:0, k
r
tan x = 2sin2x denklemini salayan aralnda ka x deerinin oldu-
2
unu bulalm.
sin x
tan x = 2 sin 2x & = 4 sin x cos x (sin x = 0)
cos x
1
& cos 2 x =
4
1 1
& cos x = veya cos x = -
2 2
sin x = 0 ise x = 0
1 r
cos x = ise x =
2 3
k aralnda x deeri yoktur.

1
denklemini salayan :0,
r
cos x = -
2 2
r
x = 0 veya x = olur. Bu durumda 2 tane x deeri vardr.
3

Blm Trigonometri
4.4
sin 4x - sin 2x
= 2 (sin 3x + sin x) denklemi salayan 90 den kk en byk x
cos 4x + cos 2x
deerini bulalm.
Hatrlayalm Dnm formlleri ile verilen denklemi daha sade hale getirelim.
a+b a-b

sin a + sin b = 2 sin cos sin 4x - sin 2x 2 sin x cos 3x
2 2 = = tan x
cos 4x + cos 2x 2 cos 3x cos x
a-b a+b
sin a - sin b = 2 sin cos
2 2 2 (sin 3x + sin x) = 2 2 sin 2x cos x = 4 sin 2x cos x
a+b a-b
cos a + cos b = 2 cos cos sin x
2 2
tan x = 4 sin 2x cos x &
= 4 2 sin x cos x cos x (sin x ! 0)
cos x
1 1
& cos 3 x = ve cos x =
8 2
sinx = 0 x = 0 denklemin kkdr , ancak 90den kk en byk deer
deildir.
1 r
cos x = x= deeri aradmz deerdir.
2 3
A D
ABC nde
2x |AB| = 4br , |AC| = 2 br ,
4 2
|BC| = 2 6 sin x br
%
B 2 6 sin x C m (BAC) = 2x
Buna gre, sinx deerini hesaplayalm.
D
ABC nde kosins teoremini uygulayalm.
|BC|2 = |AB|2 + |AC|2 2 |AB| |AC| cos2x

^ 2 6 sin x h = 4 2 + 2 2 - 2 4 2 cos 2x
2
4 6 sin x = 16 + 4 - 16 (1 - 2 sin 2 x)
24 sin x = 20 - 16 + 32 sin 2 x & 32 sin 2 x - 24 sin x + 4 = 0

Bu denklemi 4 ile sadeletirerek

8 sin 2 x - 6 sin x + 1 = 0
denklemini elde ederiz.
sinx = t dnm yaparsak
8t 2 - 6t + 1 = 0 & (4t - 1) (2t - 1) = 0
1 1
& t= veya t =
4 2
1 1
Bu durumda sinx deeri veya olabilir.
4 2
Sra Sizde
Aadaki denklemlerin 60, 2r@ aralndaki kklerini bulunuz.

a) 2 sin2x + 3 cosx = 3 b) sinx cos2x = 2
c) sin3x + sinx = cos2x + 1 d) 1 + tan2x cosec2x = 0
V. sinx = sina , cosx = cosa ve tanx = tana Tipindeki Denklemler
1
sin2x = sin(x + 30) denkleminin zm kmesini bulalm.
Eitliin her iki tarafndaki trigonometrik fonksiyonlarn isimlerinin ayn olduu-

nu gryoruz. Sins deerleri eit olan 2x ve x + 30 deerleri iin iki durum sz
konusudur. Bu iki deer birbirine eit olabilir ya da birbirini 180 ye tamamlar.
Bilgi Notu
i) 2x = x + 30 + k 360 x = 30 + k 360 (k Z)
sinx = sin
ii) 2x = 180 (x + 30) + k 360 3x = 150 + k 360 (k Z) denkleminin kkleri:
x = 50+ k 120 i) x = + k 2r (k Z)
veya
= " x | x = 30 + k 360 V x = 50 + k 120 , k ! Z , ii) x = r + k 2r (k Z)
sinx = sina x = a + k 2r veya x = r a + k 2r (k Z)

Blm Trigonometri
4.4
cos a 3x + k = cos a x + k denklemini zelim.

r r
6 3
ki ann lsnn kosinsleri eitse alarn esas lleri ya birbirine eittir ya da

Bilgi Notu toplamlarnn esas ls 0 dir.
i) r r r r
cosx = cos ise 3x + = x + + k 2r & 3x - x = - + k 2r
6 3 3 6
denkleminin kkleri r
& 2x = + k 2r
i) x = + k 2r (k Z) 6
veya r
& x= +kr
ii) x = + k 2r (k Z) 12
ii) r r r r
3x + = - x - + k 2r & 3x + x = - - + k 2r
6 3 3 6
(2)
r
& 4x = - + k 2r
2
r r
& x =- +k
8 2
= &x | x = , k ! Z0
r r r
+kr V x =- +k
12 8 2
cosx = cosa x = a + k 2r V x = a + k 2r (k Z)
3
sin a 2x - k = cos a - x k denklemini zelim.
r r
4 6
Hatrlayalm
Denklemdeki fonksiyonlar birbirinden farkl olduunda isimlerini ayn yapmak
gerekir. Birbirini 90 ye tamamlayan alarn sins ve kosins deerlerinin eit ol-
sin x = cos a - xk
r
2 duunu biliyoruz.
cos x = sin a - xk cos a - x k = sin a - a - x kk = sin a + x k
r r r r r
2
6 2 6 3
Yukarda kosins sinse dntrdk, isterseniz sins kosinse dntrebilir
ve sonucun deimediini grebilirsiniz.

sin a 2x - k = cos a - x k & sin a 2x - k = sin a + x k

r r r r

4 6 4 3
= + x + k 2r veya 2x - = r - a + x k + k 2r
r r r r
2x -
4 3 4 3
i) r r 7r
x= + + k 2r & x = + k 2r
3 4 12
r 2r 2r r
ii) 2x - = - x + k 2r & 3x = + + k 2r
4 3 3 4
11r 2r
& x= +k
36 3
4
tan(3x 20) = tan(80 2x) denklemini salayan 60, 180h aralndaki x deer-
lerini bulalm.
Sins ve kosins ieren denklemlerden farkl olarak tek bir durum sz konusudur.
Bu durum tanjant fonksiyonunun periyodunun r olmasndan kaynaklanr.
tan (3x - 20) = tan (80 - 2x) & 3x - 20 = 80 - 2x + k 180

& 3x + 2x = 80 + 20 + k 180
& 5x = 100 + k 180
& x = 20 + k 36
k = 0, 1, 2, 3, 4 iin x = 20, 56, 92, 128, 164 deerleri verilen aralkta denk-
lemin kkleridir.
tanx = tana x = a + k r (k Z)
cotx = cota x = a +k r (k Z)
5
cot a 4x + k = tan c x + m denklemini salayan en kk pozitif x deerini
r 2r
3 3
bulalm.
Verilen denklemde nce trigonometrik fonksiyon adlarn ayn yapmamz iimizi

kolaylatrr. Tmler iki ann tanjant ve kotanjant eit olduu iin,

tan c x + m = cot c - c x + mm = cot a - x - k
2r r 2r r
3 2 3 6
bulunur.

Blm Trigonometri
4.4
imdi bu ifadeyi denklemde yerine yazalm.
cot a 4x + k = cot a - x - k
r r r r
& 4x + =-x - + k r
3 6 3 6
r r
& 4x + x = - - + k r
6 3
r
& 5x = - + k r
2
r r
& x =- +k
10 5
r r r
k = 1 iin x = - + = bulunur, bu deer de denklemin en kk pozitif
10 5 10
kkdr.
6
tan3x cot2x = tan2x cot3x denklemini 60, 2rh aralnda ka tane x deerinin
saladn bulalm.
tan 3x tan 2x
tan 3x cot 2x = tan 2x cot 3x & =
tan 2x tan 3x
& tan 2 3x = tan 2 2x
& tan 3x = tan 2x veya tan 3x = - tan 2x
i)
tan 3x = tan 2x & 3x = 2x + k r & x = k r & x = 0 veya x=r
Bu iki deeri alamayz nk denklemi tanmsz yaparlar.
tan 3x = - tan 2x = tan ^- 2xh

kr
ii) & 3x = - 2x + k r & x=
5
k = 5 iin x = r olur. Bu deer de denklemde yazldnda tanmszlk oluturur ve
zm kmesine dahil edilmez.
Bu nedenle k = 1 , 2 , 3 , 4 , 6 , 7 , 8 , 9 iin 8 farkl x deeri vardr.
Sra Sizde
1) sin(4x+15) = sin(x - 15) denklemini salayan en kk pozitif x dee-
ri katr?
2) sin4x cos2x = sin2x cos4x denkleminin en byk negatif kk ka-
tr?
= 4 cos 2x denkleminin 60, r@ aralnda ka tane

cos 4x sin 4x
3) +
sin x cos x
kk vardr?

5 a=2 5 3 b = 0.6 3
y=b 1
1
x
y = cos ax
1. a deeri iin snrlar [5, 5] ve b deeri iin [3, 3] olan iki srg oluturunuz.
2. y = b ve y = cos(ax) fonksiyonlarnn grafiini oluturunuz.
3. Grafikleri [6, 6] aralnda snrlayarak aadaki sorular cevaplandrnz.
b deerini [1, 1] aral dnda hareket ettirdiinizde iki grafiin ortak noktas var mdr?
Bu durumda cos(ax) = b denkleminin zm kmesi hakknda ne sylenebilir? fade ediniz.

b = 1 ve b = 1 iin iki grafiin ortak noktalarn inceleyiniz. Bu durumda cos(ax) = b denkleminin -
zm kmesi hakknda ne sylenebilir? fade ediniz.

b deeri (1, 1) aralnda iken a nn farkl deerleri iin iki grafiin kesiim noktalarn inceleyiniz. Bu
durumda cos(ax) = b denkleminin zm kmesi hakknda ne sylenebilir? fade ediniz.

a deeri mutlak deerce bydke y = cos(ax) grafiindeki deiimi gzlemleyiniz. Bu fonksiyonun
periyodu nasl deiiyor? ki grafiin kesiim noktalarnn says nasl deiiyor?

imdi de ayn b srgsn kullanarak y = sin(bx) grafiini oluturunuz. Farkl a ve b deerleri iin
y = cos(ax) ve y = sin(bx) fonksiyonlarnn grafiklerinin ortak noktalarn inceleyiniz. Buradan
cos(ax) = sin(bx) denkleminin zm kmesi iin karmlarda bulununuz.


4.4.1 Trigonometrik Denklemler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki ifadelerin yanndaki boluklara 2. cos2x cosx = 0 denkleminin zm kmesi-

doru olanlarna D, yanl olanlarna yanna Y ni [0, 360) aralnda bulunuz.
yaznz.
() cosx = a denkleminin [0, 2r) aralnda

bir kk a ise dier kk a dr. 3. cosx 2cos2x = 0 denkleminin zm kme-
sini ;0, m aralnda bulunuz.
3r
() cosx = a denkleminde |a| > 1 ise denkle- 2
min zm kmesi bo kmedir.
() cosx = a denkleminin [0, 2r) aralnda

bir kk a ise zm kmesi
4. 2sin2x 2 sinx = 0 denkleminin zm
{x| x = a + 2kr veya x = a + 2kr , k Z } dir. kmesini [0, r] aralnda bulunuz.
() sinx = b denkleminin [0, 2r) aralnda
bir kk ise dier kk r a dr.
() sinx = b denklemi |b| > 1 iin zm 5. sin(3x + 300) = 0 denkleminin zm kmesi-

kmesi drt elemanldr. ni 60, 90@ aralnda bulunuz.
() sinx = b denkleminin [0,2r) aralnda bir
kk a ise zm kmesi
{x| x = a + 2kr veya x = r a + 2kr ,
k Z } dir.
6. sin3x 1 = 0 denkleminin zm kmesini
() tanx = c denkleminin [0, 2r) aralnda
bulunuz.
{x| x = a + kr , k Z } dir.
() tanx = c denkleminde |c| > 1 ise denkle-

min zm kmesi bo kmedir. 7. tan2x 1 = 0 denkleminin zm kmesini
; , m aralnda bulunuz.
r 3r
() cotx = d denkleminin [0, 2r) aralnda 3 2
{x| x= a +2kr veya x = a + 2kr ,
k Z} dir.
8. 3 cotx 3cos2 x = 0 denkleminin zm
() cotx = d denkleminde |d| < 1 ise denkle- kmesini [0, r] aralnda bulunuz.
min zm kmesi bo kmedir.

Blm 4. 4 Trigonometrik Denklemler
BLM DEERLENDRME
1. cos4x cos2x + 1 = 0 7. 4cos2x 12 3 cosx + 15 = 0 denkleminin

denkleminin zm kmesini :- , D aral-
r r [0, 2r) aralndaki kklerini bulunuz.
2 2
nda bulunuz.
sin x
2. =1
1 + cos x
denkleminin zm kmesini bulunuz. 8. 2cos2x + 2 = 3 2 cosx denkleminin (0, 2r)
aralndaki kklerini bulunuz.
sin x
3. 1 + = 0 denkleminin zm kme-
1 + cos x
sini [0, 2r) aralnda bulunuz. 3
9. sin x cot x =
2
denkleminin zm kmesini c , 2rm
3r
2
aralnda bulunuz.
3
4. 1 + cos x 1 - cos x =
2
denkleminin zm kmesini ;0, m aral-
3r
2
nda bulunuz. sin x + tan x 2 3
10. + cos x =
csc x + cot x 3
denkleminin zm kmesini [0, 4r) araln-
da bulunuz.
5. 2cos2x 3cosx 2 = 0
denkleminin zm kmesini (0, 2r) araln-
da bulunuz. sec x - cos x
11. =1
csc x - sin x
denkleminin zm kmesini bulunuz.
6. 3cos3x + 2cos2x + cosx = 0

denkleminin zm kmesini (0, 2) araln- 12. 4sinx cosx = 3 denkleminin zm kmesini
da bulunuz. bulunuz.

Blm 4. 4 Trigonometrik Denklemler
BLM DEERLENDRME
13. sin3x = cos2x 1 denkleminin zm kme- 19. tan6x cot5x = 1 denkleminin zm kmesi-
sini bulunuz. ni bulunuz.
14. tan a x +k = cot a x + k denkleminin

r r
20. 2cos24x + cos4x = 0 denkleminin zm
3 3
kmesini a 0, k aralnda bulunuz.
r
zm kmesini :- , D aralnda bulunuz.
r r
2
2 2
21. cos a 4x - k = sin 2x denkleminin zm

r
15. tanx + cotx = 2 denklemini a 0, k araln-
r
4
2
da znz. kmesini bulunuz.
16. sin a 2x -k = sin a x + k denkleminin 22. tan a 3x + k = cot 2x denkleminin zm

r r r
4 6 8
zm kmesini bulunuz. kmesini bulunuz.
17. sin a x -k = - sin a x - k denkleminin

r r
23. tan3x tanx = 1 denkleminin zm kmesini
3 6
( 0, r) aralnda bulunuz.
zm kmesini bulunuz.
sin x + sin 4x + sin 7x

18. cos 3x = cos a x +k
r 24. =-1
cos x + cos 4x + cos 7x
4
denkleminin zm kmesini bulunuz. denkleminin zm kmesini bulunuz.

nite 4. Trigonometri
NTE DEERLENDRME I
a, b ! a 0,
k ve tan a -
1. Aadakilerden hangisi yanltr? r sin 2b
5. =0
2 1 - cos 2b
A) 1820 nin esas ls 20 dir. olduuna gre, a + b toplam katr?
B) 700 nin esas ls 20 dir.
r r r r
38r 2r A) r B) C) D) E)
C) n esas ls tr. 2 3 4 5
3 3
25r 7r
D) - nn esas ls tr.
4 4
29r r
E) - nn esas ls dir.
2 2 6. x = tan25, y = cot112 ve z = cos978
olduuna gre, aadaki sralamalardan
hangisi dorudur?
2. Aadakilerden hangisi dorudur?

A) y < z < 0 < x B) z < 0 < y < x
10 C) x < 0 < z < y D) x < 0 < y < z
A) tan 2 30 + cot 2 60 =
3
B) 1 sin230 = sin260 E) x < y < 0 < z
C) tan45 + cot245 = 2
D) sin252 + cos248 = 1
E) sin212 cot12 cos212 tan212 = 1
x ! c r, m ve tanx = 2 olduuna gre,
3r
7.
2
2 5 - sin x
ifadesi kaa eittir?
5 + sin x - cos x
3. sin243, cos126, tan425, cot700
ifadelerinin iaretleri srayla aadakilerden A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
hangisidir?
A) +, , +, B) , +, , + C) , +, +,
D) , , +, E) +, , , +
8. D C E ABCD karesinde
|DC| = 4 |CE|
olduuna gre,
cot x - tan x
4. tana deeri
cot x - 1 a
ifadesinin en sade hali aadakilerden han- katr?
gisidir? A B
A) sinx B) secx C) 1 + tanx 1 1 1 1 1

A) B) C) D) E)
8 9 10 12 13
D) cosx E) cotx

NTE DEERLENDRME I
5r sin x - sin y 13. sin2x cos2x = a ise sinx ifadesinin a cinsin-

9. x+y = olduuna gre,
3 cos x - cos y den ifadesi aadakilerden hangisidir?
ifadesinin sonucu nedir?
a +1 a 1
1 A) B) C) a-
A) - 3 B) C) 1 2 2 2
2
a a
3 3 D) E)
D) E) 3 4
4 5
10. D C ABCD dikdrt- cos 2 a - cos 2 b

x 14. ifadesinin eiti aadakiler-
y gen, sin 2 a - sin 2 b
z
den hangisidir?
5 |AD| = 3 br,
3
|BD| = 5 br cos a
A) 1 B) C) sina cosb
sin b
A E B D) cot(a + b) E) 1
% % %
m (CDB) = x , m (BDE) = y , m (ADE) = z
olduuna gre, siny aadakilerden hangisi-
ne eittir? 3 sin x + 7
15. = a olduuna gre, a hangi
2
13 6 13 5 13
A) - B) C) aralktadr?
65 65 65
4 13 3 13 A) 2 a 5
D) E)
65 65
B) 1 a 2
C) 4 a 7
r 4
11. a + b = ve cos a = D) 3 a 0
2 5
olduuna gre, sin(a + 2b) deeri katr? E) 5 a 8
2 3 4 3 4
A) B) C) D) - E) -
5 5 5 5 5
sin 12x cos 12x
16. + = 1 olduuna gre, cos8x
sin 4x cos 4x
katr?
sin x - cos x 1
12. = - olduuna gre, cos2x
sin x + cos x 5 1 1 1
A) B) C)
katr? 8 7 6
1 1
D) E)
5 4
10 5 5 3 2
A) B) C) D) E)
21 13 7 5 3
1. E 2. C 3. D 4. C 5. B 6. A 7. C 8. B 9. A 10. B 11. B 12. B 13. A 14. E 15. A 16. E

NTE DEERLENDRME II
1. sin20 = a olduuna gre, tan220 ifadesininin 5. tanx cotx = 4 olduuna gre, tan4x cot4x
a trnden deeri nedir? ifadesinin deeri katr?
a2 1 - 2a
A) a2 B) 2
C) A) 96 5 B) 108 5 C) 120 5
1-a a2
1 - 2a 2 3a 2
D) E) D) 132 5 E) 144 5
a 1+a
6. sint cost = a ise sin2t ifadesinin a cinsinden

2. (sinA + sinC)2 + (cosA + cosC)2 = 3 ve eiti aadakilerden hangisidir?
A + B C = 125 olduuna gre, B asnn
ls aadakilerden hangisi olabilir? a2
A) 1 + a2 B) 1 a2 C)
2
A) 55 B) 60 C) 65 D) 70 E) 75
D) a E) 2a
cos 3 x - sin 3 x 7. sinx cosx ifadesinin en byk deeri en

3.
cos 2 x tan x + 1 kk deerinden ka fazladr?
ifadesinin en sade ekli aadakilerden
hangisidir? A) 0 B) 1 C) 2 D) 2 E) 2 2
A) 2sinx B) 1 tanx C) cosx sinx

D) cotx 1 E) sinx + cosx
8.
y
(0, 5)
|AC| = |OC|,
A %
C m (COB) = i
=
=
B
tan c arcsin - arccos m
4 4 x
4. O (24, 0)
5 5
ifadesinin eiti aadakilerden hangisidir?
Yukarda verilenlere gre, tan i katr?
7 5 1 5 7 5 7 9 11 13
A) - B) - C) - D) E) A) B) C) D) E)
24 8 3 8 24 24 24 24 24 24

NTE DEERLENDRME II
9. A Yandaki dik 13. D C ABCD dikdrt-

gende geninde,
|CD| = 4 br ve a
|DB| = x br K |AB| = 2|AD|
E
olarak veriliyor. |AF| = 3|FB|
B D 4 C
|DE| = 3|AE|
A F B
Buna gre, x aadakilerden hangisine eittir?
%
olduuna gre, tan (DKC) = tan a katr?
A) 4tan V
B B) 4cot V
B C) 4tan2 V
B
25 24 23 22
2V
E) 4sin V
A) B) C) D) E) 1
D) 4cot B B 18 19 20 21
10. cos23 = a ve sin23 = b olduuna gre,

sin136 nin a ve b trnden eiti nedir?
14. f (x) = - 2 sin a 8x + k fonksiyonunun periyo-
r
2
A) a + b B) a b C) (a + b)2 du katr?
D) a b
2 2
E) a b
r r r r r
A) B) C) D) E)
8 7 6 5 4
11. Aadakilerden hangisi yanltr?
A) sin a - a k = cos a
r
2
15.
B) tan a + a k = - cot a
r cos 2 30 + sin 2 60
2
(tan 45 + cot 45) 2 + (sin 30 - cos 60) 2
C) cos (r+ a) = cos a
ifadesinin sonucu katr?
D) sin c + a m = - cos a
3r
2 3 1 5 3 7
A) B) C) D) E)
E) cot c - a m = tan a
3r 8 2 8 4 8
2
12. cosx cotx = 1 olduuna gre, sinx aadaki- 16. (sin15 + cos15 2) (sin15 + cos15 + 2)
lerden hangisidir? ileminin sonucu katr?
5-1 5+1 5 1 3 5 3 1
A) B) C) A) - B) - C) - D) E)
2 2 2 2 5 2 2 2
1 3
D) E)
2 5
1. B 2. C 3. C 4. E 5. E 6. B 7. E 8. A 9. D 10. D 11. C 12. A 13. A 14. E 15. A 16. C

nite STEL VE LOGARTMK FONKSYONLAR
5
Blm 5.1 stel Fonksiyon
Blm 5.2 Logaritma Fonksiyonu
Blm 5.3 stel ve Logaritmik Denklem ve Eitsizlikler
Bu nitede
Neler reneceiz?
stel fonksiyonu
stel fonksiyonlarn bire bir ve rten olduunu
Logaritma fonksiyonunu
On tabannda logaritma fonksiyonunu ve doal
logaritma fonksiyonunu
Logaritma fonksiyonunun zelliklerini
stel ve logaritmik denklemlerin ve eitsizliklerin
zm kmelerini bulmay
stel ve logaritmik fonksiyonlar gerek hayat
durumlarn modellemede ve problem zmede
kullanmay
Niin reneceiz?
Bu blmde, stel ve logaritmik fonksiyonlar ve zellikleri incelenecektir. Bu fonksiyonlar dier fonksiyonlardan ayran
en nemli zellik, bamsz deikenin deiimi ile deerlerinin ok hzl bir ekilde artmas ya da ok hzl bir ekilde
azalmasdr. Bu zelliklerinden dolay bu fonksiyonlar, birok gerek hayat durumunun modellenmesinde etkili bir ara
olarak kullanlr.
rnein, bir banka hesabndaki faiz birikimi, kaynaklarn snrl olmad bir blgedeki nfus art, bozunmakta olan
radyoaktif bir maddenin miktar ve alnan bir ilacn etki sresinin hesaplanmas gibi gnlk hayatmzda ve farkl bilim
dallarnda birok problemin zmnde stel ve logaritmik fonksiyonlardan yararlanlmaktadr.
N HAZIRLIK
1. Aada verilen ifadelerin deerini bulunuz. 7. f(x) = 1 - x 2 fonksiyonunun tanm kmesini

) c m
2 -2
a) 52 b) 33 c) (2)4 belirleyip grafiini iziniz. Bu grafiin hangi
3
simetrilere sahip olduunu ifade ediniz.
2. Aada verilen ifadeleri en sade ekilde

yaznz.
8. Bir fonksiyonun bire bir ve rten olmas ne
a) (a2)(a5) b) (2b2)(3b3)
2
demektir? Aadaki fonksiyonlarn bire bir
x2
c) (2xy)3 ) e o olup olmadn hem cebirsel olarak hem de
y3
grafikleri yardmyla belirleyiniz.
3. Aada verilen ifadelerde, verilen x deerine
a) f(x) = x2 6 b) g(x) = 6x 7
karlk y deerini bulunuz.
c) h(x) = |x 1| ) k(x) = x3 2
a) y = 2x3 + 2x ; x = 2 b) y = 2x ; x = 3
d) m(x) = 5
c) y = c m ) c m ; x = 2
5 x 1 x
; x = 1
4 3
4. Aada verilen ifadelerde, verilen y deerine 9.

y y
karlk x deerini bulunuz. y = g(x)
3 x x x
a) y = x 6 ; y = 2 b) y = 5 ; y = 125 (1, 0)
c) y = c m ; y = 8
1 x
) y = 10x; y = 0,0001 y = f(x)
2 (0, 4)
5. Gerek saylarda tanml olan aadaki fonk-

Yukarda verilen f ve g fonksiyonlarnn gra-
siyonlarn grafiklerini iziniz.
fiklerinden yararlanarak f1 ve g1 in grafikle-
1
a) y = 3x 5 b) y = c) y = x2 rini iziniz.
x
2
) y = x 3 d) y = x
6. Yanda y = f(x) 10. Hangi zelliklere sahip fonksiyonlarn tersi de

y
fonksiyonunun bir fonksiyon belirtir? Tersi de bir fonksiyon
y = f(x) belirten ve belirtmeyen fonksiyonlara birer
grafii verilmi-
x tir. Bu grafikten rnek veriniz.
yararlanarak
aadaki fonksi-
yonlarn 11. Artan ve azalan fonksiyon kavramlarn
grafiini iziniz. aklaynz. Srekli artan ya da srekli azalan
fonksiyonlarn bire bir olup olmadklarn
a) y= f(x) + 2 b) y = f(x) 1 c) y = f(x + 3)
aratrnz.
) y = f(x 5) d) y = f(x) e) y = f(x)
372 nite 5. stel ve Logaritmik Fonksiyonlar

nite
stel Fonksiyon
5
5.1 stel Fonksiyon 1. Blm
Giri
Bu blm sonunda;
Etkin madde miktar ve bu maddenin her stel fonksiyonu,
saatte kandaki azalma miktar bilinen bir ila- stel fonksiyonlarn bire bir ve
c kullanan bir hasta bir doz aldktan sonra rten olduunu
ikinci doz iin ne kadar sre beklemelidir? renmi olacaz.
Yllk sabit bir oranda bileik faiz veren bir

bankaya bir miktar para yatrldnda belli
bir srenin sonunda elde edilen faiz miktar
nasl hesaplanr?
Temel Kavramlar
stel fonksiyon
Baz atomlar kararszdrlar ve srekli olarak

ktle veya radyasyon yayabilirler. Bu ileme
radyoaktif bozunma denir. Acaba bozun-
makta olan radyoaktif bir maddenin miktar
nasl hesaplanr?
Bilindii gibi bakteriler ikiye blnerek oa-

lrlar. Bir barsak hastal olan kolera, kolera
bakterisi yoluyla meydana gelir. Kolera has-
tas olan bir kiideki bakterilerin seyri nasl
hesaplanr?
Yukarda bazlar ifade edilen birok gnlk hayat problemini zmede ve mo-
dellemede stel fonksiyonlar kullanlr. Bu blmde, stel fonksiyonlarn ne
anlama geldii aklanacak ve sahip olduu zellikler ele alnacaktr.
nite 5. stel ve Logaritmik Fonksiyonlar 373

Blm stel ve Logaritmik Fonksiyonlar
5.1
5.1.1 stel Fonksiyon

Bilindii gibi, nilfer iekleri srekli artarak oalrlar. Her gnn sonunda iek
says iki katna karak bu art ok dzenli bir ekilde devam eder. rnein, bir
glde balangta 1 tane nilfer iei olsun. Bir gn sonra 2 tane, iki gn sonra
4 tane, gn sonra 8 tane, drt gn sonra 16 tane, . . . nilfer iei olacaktr.
Bu ekilde devam ederek 12. gn sonunda gln yars ieklerle kaplanyorsa
acaba iekler gln tamamn ka gnde kaplar?
Tarihten Notlar
Balangta 1. gn 2. gn 3. gn 4. gn ... 11. gn 12. gn
Leonhard Euler
1 2 2
2
23
24
... 211 212
(1707-1783)
Euler, birok yeni kavram

gelitirmi ve gnmz modern 12 gn sonra gln yars ieklerle kaplanyorsa gln yarsndaki iek says
matematiin olumasna 212 olur. Gln tamamnn kaplanmas iin gerekli iek says 212 saysnn 2 kat,
nemli katklar salamtr. yani 2 212 = 213 olacaktr. Gl kaplayan iek says 213 olduuna gre 13. gnn
rnein, fonksiyon kavramn sonunda gln tamam dolacaktr. Gln yars 12 gnde kaplanrken dier yars
ve fonksiyonun nasl yazldn
1 gnde kaplanmaktadr ki bu durum bize ieklerin ne kadar hzl bir ekilde
tanmlamtr. Ayrca, 2,718
irrasyonel says iin e gste- oaldn gsterir.
rimi ilk olarak Euler tarafndan Bu rnekte grld gibi, 2nin doal say stlerini kullandk. Burada 2nin ger-
kullanlmtr
ek say stlerini de alabiliriz. Bu durumda karmza y = 2x eklindeki stel fonk-
siyon kavram kar.
a saysnn pozitif ve 1den farkl sabit bir reel say olduu
Uyar y = f(x) = ax
Gemi yllarda fonksiyonuna stel fonksiyon denir. a saysna stel fonksiyonun taban de-
1
2 3 2
y = x , y = x , y = x , ...
nir.
(taban deiken, st sabit) eklin-

deki fonksiyonlar incelemitik. a taban neden pozitif ve 1 den farkl olmaldr?
imdi ise 1
1 x
y = 2x, y = 3x, y = c m , ... rnein; a = 2 iin (- 2) 2 = - 2 olur. - 2 gerek say deildir nk hibir
2
gerek saynn karesi 2 olamaz. Dolaysyla negatif bir tabann stlerini gerek
(taban sabit, st deiken) eklin-
deki fonksiyonlar inceleyeceiz.
saylar iinde kalarak tanmlayamayz. Ayrca a = 1 iin f(x) = 1x = 1 olacandan
bu fonksiyon sabit fonksiyona dnr.
1
Aada verilen fonksiyonlarn stel fonksiyon olup olmadklarn inceleyelim.
b) g (x) = c m c) h(x) = 5x4 ) m(x) = 2x d) n(x) = 6
1 x
a) f(x) = 3x
5

stel Fonksiyon
a) f fonksiyonu taban 3 olan stel bir fonksiyondur.

1
b) g fonksiyonu taban olan stel bir fonksiyondur.
5
c) h fonksiyonu stel bir fonksiyon deildir nk taban da x deikeni vardr.
olan stel bir fonksiyondur nk c m = 2 -x tir.

1 1 x
) m fonksiyonu taban
2 2
d) n fonksiyonunda st deiken olmayp sabit bir say olduundan bu fonksi-
yon da bir stel fonksiyon deildir.
2 Hatrlayalm
a, b, m, n ! R olmak zere,
f(x) = 2x stel fonksiyonu iin aadaki deerleri hesaplayalm. a0 = 1 (a 0)
am an = am+n
) f c m d) f c - m
1 3
a) f(4) b) f(0) c) f(3) (am)n= amn
2 2
1
am = m
a
am
= amn
a) f(4) = 24 = 2.2.2.2 = 16 an
(a.b)m= am bm
b) f(0) = 20 = 1
a m am
1 1 a k = m (b 0)
c) f(3) = 2 = 3 = -3 b b
2 8
1
fc m = 2 2 = 2
1
)
2
3
d) f c - m = 2 2 =
3 - 1 1 1
= =
d2 2n
2 3
2 3
8
Sra Sizde
1. Aada verilen fonksiyonlarn stel fonksiyon olup olmadklarn be-
lirtiniz.
a) f(x) = x8 b) g(x) = 5x c) h(x) = 42
) k(x) = x x d) l(x) = 3 ^1, 3hx
2. Aada verilen stel fonksiyonlarn karsnda belirtilen deerlerini

hesaplaynz.
c) h(x) = c m ; x=
1 x 1
a) f(x) = 4x ; x = 0 b) g(x) = 3x ; x = 2
8 3

5.1
imdi, y = 2x ve y= c m fonksiyonlar yardmyla stel fonksiyonlarn baz zel-

1 x
2
liklerini inceleyelim. Aada bu iki fonksiyona ait bir deerler tablosu verilmitir.
1 x
y =c m
Hatrlayalm
x y = 2x
2
1den byk reel saylarn st .. .. ..
bydke deeri artarken, 1den . . .
kk pozitif reel saylarn st 1
c m = 21000
1 1000
bydke deeri azalr. 1000 21000 =
21000 2
.. .. ..
. . .
3 0,125 8
2 0,25 4
1 0,5 2
0 1 1
Uyar
2 4 0,25
stel fonksiyonlarn; tanm kmesi
3 8 0,125
tm reel saylar (R), grnt k-
.. .. ..
mesi ise pozitif reel saylardr (R+). . . .
1
1000 21000 21000
.. .. ..
. . .
artyor artyor azalyor
Tabloyu incelediimizde x deikeni artarken y = 2x stel fonksiyonunun deer-

lerinin de arttn, buna karn y = c m stel fonksiyonun deerlerinin ise azal-
1 x
2
dn gryoruz.
Ayrca tm reel saylarn bu fonksiyonlarda grntleri vardr ve bu grntlerin
hepsi bir pozitif reel saydr.
Tabloda elde edilen deerler yardmyla y = 2x ile y = c m stel fonksiyonlarnn

1 x
2
grafikleri aadaki ekilde oluturulur.
y y
1 x
9 y=c m
y = 2x 2
4 4
2 2
1 1
0,5
x x
O 1 2 3 2 1 O 1

stel Fonksiyon
a ! R + - " 1 , olmak zere f : R " R + , f (x) = a X fonksiyonu

y
y = ax
a > 1 iin artan fonksiyon, a>1
0 < a < 1 iin azalan fonksiyondur.

(0, 1)
x
3 ekil 1
f(x) = 3 , g(x) = 5 , h(x) = c m ve k(x) = c m fonksiyonlarnn grafiklerini izip

x x 1 x 1 x
2 4
zelliklerini inceleyelim. y
0<a<1
y = ax
f ve g fonksiyonlarnda taban a says 1 den byk olduundan artan fonksiyon, (0, 1)

h ve k fonksiyonlarnda ise 0 < a < 1 olduundan azalan fonksiyonlardr. Aada x
bu fonksiyonlara ait bir deerler tablosu ve grafikleri verilmitir.
ekil 2
1 x y
k(x) = c m
4 g(x) = 5x
1 x
h(x) = c m f(x) = 3 x
2
x f(x) g(x) h(x) k(x)

2 0,11 0,04 4 16
1 0,33 0,20 2 4
0 1 1 1 1
1 3 5 0,50 0,25
2 9 25 0,25 0,06
1
x
1
Grafikler incelendiinde; a > 1 durumunda a taban arttka grafiin kolu y-ek-

senine yaklamakta, 0 < a < 1 durumunda ise a taban kldke grafiin kolu
y-eksenine doru yaklamaktadr.
Uyar
4 y = ax eklindeki tm stel fonksi-
Aada grafikleri verilen f, g ve h stel fonksiyonlarnn kuraln belirleyelim. yonlarn grafiklerinin (0, 1) nokta-
sndan getiine dikkat ediniz.
y y y
(a0 = 1 olduundan)
(2, 4)
(1, 3)
(2, 9 )
4 (0, 1)
(0, 1) (0, 1)
x x x

5.1
Fonksiyonlarn hepsi de (0, 1) noktasndan gemektedir, dolaysyla bu fonksiyon-

larn kural y = ax eklinde olmaldr.
f fonksiyonu artan bir fonksiyon olup a > 1 olmaldr.

a2 = 4 olmas iin a pozitif reel says 2 olmaldr. O halde f(x) = 2x tir.
g fonksiyonu da artan olduundan a > 1 olmaldr.

a2 = 2,25 artn salayan a pozitif reel says olduundan g(x) = c m olur.
3 3 x
2 2
h fonksiyonu ise azalan bir stel fonksiyondur, dolaysyla 0 < a < 1 olmaldr.
a1 = 3 artn salayan a pozitif reel says a = olduundan h(x) = c m tir.
1 1 x
3 3
x f(x) g(x)
2 4/9 128 1
3 4 Yanda deerler tablosu verilen f ve g stel
1 4/3 32 1
3 4 fonksiyonlarnn kuraln bulalm.
0 4 8 1
3 4
1 12 2 1
2 36 3 1/2 4
x deerleri artarken f fonksiyonunun deerleri de artmaktadr. Dolaysyla, f artan

bir fonksiyon olup a taban a > 1 artn salamaldr. Ayrca her admda fonksiyo-
nun deerleri 3 ile arplarak elde edildiinden a = 3 olmaldr. 30 = 1 iken tabloda
f(0) = 4 verilmitir. Dolaysyla f fonksiyonun kural f(x) = 4 3x tir.
1
x deerleri artarken g fonksiyonun deerleri her admda ile arplarak azal-
4
1
maktadr. Dolaysyla g fonksiyonu azalan bir fonksiyon olup taban a = tr.
4
Ayrca c m = 1 iken tabloda g(0) = 8 olarak verilmitir. O halde g fonksiyonunun
1 0
4
kural g(x) = 8 c m tir.
1 x
4

stel Fonksiyon
Sra Sizde
1. y = c m , y = c m ve y = 5x stel fonksiyonlar ile bu fonksiyonlar

1 x 2 x
4 3
temsil eden aadaki grafikleri eletiriniz.
y y y
x x x
2. Aada grafikleri verilen stel fonksiyonlarn kuraln bulunuz.

a) b) y
y
f g
(2, 25) (2, 6)
(0, 3)
(1, 5) (0, 1)
x x
3.
x f(x) g(x) h(x)
Yanda deerler tablolar verilen f, g ve h
2 5/16 27/14 65/32 stel fonksiyonlarnn cebirsel ifadeleri-
1 5/4 9/2 15/16
ni bulunuz.
0 5 3 3/8
1 20 2 3/20
2 80 4/3 3/50
3 320 8/9 3/125
6
ekil 3'te grafii verilen f(x) = 2x fonksiyonundan yararlanarak g(x) = c m ile
1 x
y
2
h(x) = 2x fonksiyonlarnn grafiklerini izelim ve aralarndaki ilikiyi inceleyelim. f(x) = 2x
g(x) = c m = 2x = f(x) olduundan g fonksiyonunun grafii f nin grafiinin

1 x
2 1
y-eksenine gre yansmasdr.
x
h(x) = 2x = f(x) olduundan h fonksiyonunun grafii f nin grafiinin x-eksenine 1
gre yansmasdr. ekil 3
y y
1 x
g(x) = c m Uyar
2
f f
y = f(x) bir fonksiyon olmak zere;
1 y = f(x), f nin grafiinin y-ekse-
x nine gre yansmasdr.
1
y = f(x), f nin grafiinin xekse-
1 h(x) = 2x nine gre yansmasdr.
x
1

5.1
y 7
f(x) = 3x
ekil 4'te grafii verilen f(x) = 3x fonksiyonundan yararlanarak g(x) = 3x 1 ile
h(x) = 2 3x fonksiyonlarnn grafiini izelim.
x g(x) = 3x 1 = f(x 1) olduundan g nin grafii f nin grafiinin yatay olarak 1 birim
saa telenmi halidir.
ekil 4
h(x) = 2 3x = 2f(x) olduundan h nin grafii f nin grafiinin 2 birim kadar dikey
genilemesidir.
Hatrlayalm Bu durumda g ve h fonksiyonlarnn grafikleri aadaki gibi izilir.
y = f(x) bir fonksiyon ve c pozitif bir

sabit say olmak zere; y y
h(x) = 2 3x
y = f(x + c), f nin grafiini yatay g(x) = 3x1
olarak sola doru c birim teler. f f
y = f(x c), f nin grafiini yatay
olarak saa doru c birim teler.
1 1
x x
1 1
Hatrlayalm
y = f(x) bir fonksiyon ve k > 1 sabit

bir say olmak zere;
Sra Sizde
y = kf(x), f nin grafiini k arpan 1. Aada verilen her bir g fonksiyonunun grafiini, f fonksiyonunun
kadar dikey olarak geniletir.
grafiine hangi simetri dnmlerinin yapldn belirterek iziniz.
1
y= f(x), f nin grafiini k arpan
k a) f(x) = 2x ; g(x) = 2x + 3 b) f(x) = 2x ; g(x) = 25 x
kadar dikey olarak daraltr.
c) f(x) = c m ; g(x) = 3 c m + 4
1 x 1 x
2 2
2. Aada kurallar verilen fonksiyonlar kendi grafikleri ile eletiriniz.
Bunu herhangi bir grafik izmeden nasl yapabileceimizi aklaynz.
y y y
y = 3x x x x
x
y = 2
y = -c m
1 x
y y y
2
x x x x
y=3 2
y = 2 x
y=c m -2
1 x

2

stel Fonksiyon
8
Hatrlayalm
f(x) = 2x ve g(x) = x2 fonksiyonlar veriliyor. Buna gre,
Bir f fonksiyonunun [x1, x2] araln-
a) f ve g nin [2, 7] aralndaki deiim hzlarn (oranlarn) inceleyerek karla-
daki ortalama deiim hz (oran):
tralm.
b) f ve g nin pozitif veya negatif deer ald aralklar inceleyelim, varsa sfrla- f (x 2 ) - f (x 1 )
dr.
rn (kklerini) bulalm. x2 - x1
a) f fonksiyonun [2, 7] aralndaki deiim hz (oran) :
f (7) - f (2) 27 - 22 128 - 4 124

= = = = 24, 8
7-2 5 5 5
g fonksiyonun [2, 7] aralndaki deiim hz (oran) :
g (7) - g (2) 72 - 22 49 - 4 45 y
= = = =9 f(x) = 2x
7-2 5 5 5 g(x) = x2
128
Grld gibi, her iki fonksiyonun da bu aralktaki deiim hzlar pozitif ia-
retli olduundan art byktr. Ancak bir stel fonksiyon olan f nin art hz g
fonksiyonuna gre daha yksektir ve bu durum stel fonksiyonlarn en nemli
zelliklerinden biridir.
49
Sizde, stel fonksiyonlarn art hzn dier fonksiyonlarla farkl aralklar zerinde
karlatrp ulatnz sonular snfta tartnz.
4
x
b) f(x) = 2x fonksiyonunda her x ! R iin, 2x > 0 olduundan f fonksiyonu po- 0 2 7
zitif deerli bir fonksiyondur.
ekil 5
g(x) = x2 fonksiyonu x = 0 hari pozitif deerli bir fonksiyondur.
Her x ! R iin 2x 0 olduundan f(x) = 2x fonksiyonunun sfr (kk) yoktur.

x = 0 iin x2 = 0 olduundan g(x) = x2 fonksiyonun sfr (kk) vardr ve x = 0 Hatrlayalm
noktasndadr. Dolaysyla f fonksiyonunun grafii x-eksenini hibir noktada kes-
Bir fonksiyonun bir aralkta ald
medii iin sfr yoktur. g fonksiyonunun grafii ise (0, 0) noktasndan getii iin deerler pozitif ise fonksiyon bu
x = 0 bu fonksiyonun sfrdr. aralkta pozitif deerli, negatif ise
negatif deerlidir.
Bir fonksiyonun grafiinin x-ekseni-
ni kestii noktaya da fonksiyonun
9 sfr (kk) denir.
f(x) = x ile g(x) = 3x fonksiyonlar veriliyor. fog (f bileke g) ile f + g fonksiyonla-

rnn kuraln belirleyip grafiklerini izelim.

5.1
y x
y = 3 fg(x) = 3
x x/2 fog(x) = f(g(x)) = f(3x) = 3 x = 3 2
elde edilir. Bu fonksiyon y = 3x
fonksiyonunun 2 kat yatay olarak
genilemesidir. Tanm kmesi tm
reel saylar olan
x
1
fog(x) = 3 2 stel fonksiyonun gra-
x
1 fii yandaki gibi izilir.
(f + g)(x) = f(x) + g(x) = x + 3x elde edilir. Ancak burada elde edilen fonksiyonun
tanm kmesi, f ile g nin tanm kmelerinin ara kesiti olduundan [0, ) aral-
dr. Deerler tablosu ve dinamik bir geometri yazlm yardmyla f + g nin grafii
aadaki gibi izilir.
y
(f + g) (x) = x + 3 x
x f(x) g(x) f(x) + g(x) g (x) = 3 x
0 0 1 0+1=1
1 1 3 1+3=4
2 2 9 2 + 9 , 10, 4
3 3 27 3 + 27 , 28, 7 f (x) = x
(0, 1)
x
Sra Sizde
1
x 3
m(x) = 3 ile n(x) = x fonksiyonlar iin,
a) [0, 5] aralndaki deiim hzlarn karlatrnz.
b) nom (n bileke m) fonksiyonunun kuraln bulup zelliklerini (artan/
azalan, bire bir, rten) inceleyerek grafiini iziniz.
c) k(x) = m(x) + n(x) fonksiyonunun tanm kmesini belirleyip kuraln
bulunuz. Dinamik geometri yazlmlarndan birini kullanarak grafiini
oluturunuz.

stel Fonksiyon
10
Hatrlayalm
f: R " R +, f (x) = a x eklindeki stel fonksiyonlarn bire bir ve rten olup olma-
Bir fonksiyon bire bir ise tanm
dklarn aratralm.
kmesinde alnan herhangi iki farkl
elemannn grntleri de farkldr.
f: R " R +, f (x) = a x stel fonksiyonunda x1 x2 iin f(x1) f(x2) olduundan ta-

nm kmesinde bulunan her elemann grnts birbirinden farkldr. Dolaysy-
la stel fonksiyonlar bire birdir.
Hatrlayalm
Ayrca k ! R + olmak zere k = ax eitliini salayan mutlaka bir x ! R says
mevcuttur. Dolaysyla stel fonksiyonlarn R + grnt kmesinde akta ele- Bir fonksiyonun deer kmesindeki
man kalmadndan stel fonksiyonlar ayn zamanda rtendir. her eleman, tanm kmesinden
en az bir elemanla elemise bu
stel fonksiyonlarn bire bir olduklarn grafikler zerinde yatay doru testi ile fonksiyon rtendir.
aadaki ekilde gsterebiliriz.
y y
y = ax, a>1 y = ax, 0<a<1
Hatrlayalm
1 1 Yatay Doru Testi: x-eksenine para-
x x lel izilen her doru, bir fonksiyo-
nun grafiini en fazla bir noktada
Grld gibi, stel fonksiyon ister artan isterse azalan olsun, x-eksenine paralel kesiyorsa bu fonksiyon bire birdir.
izilen her doru stel fonksiyonun grafiini sadece bir noktada kesmektedir. Bu
da bize stel fonksiyonlarn hem bire bir hem de rten olduunu gsterir. nk
bu durumda her bir elemann grnts birbirinden farkldr ve ayrca grnt
kmesindeki her eleman tanm kmesindeki bir elemanla eletiinden rtendir.
f: R " R +, f (x) = a x stel fonksiyonu bire bir ve rtendir
stel fonksiyon bire bir ve rten olduundan bu fonksiyonun tersi de bir fonksi-
yon belirtir. Bir sonraki blmde stel fonksiyonun tersi olan fonksiyon incelene-
cektir.
11
f: R " R +, f (x) = c m fonksiyonunun bir deerler tablosunu oluturup grafiini
3 x
5
izelim. Ayrca bu fonksiyonun bire bir ve rten olduunu gsterelim.

5.1

a k
3 x
y x f (x) =
x
f (x) = c m
3 5
5
a k
3 -2 25
2 = = 2, 777
5 9
a k
3 -1 5
1 = = 1, 666
5 3
a k
3 0
0 = 1
5
1
a k
3 1 3
x 1
5
=
5
= 0, 6
a k
3 2 9
2 = = 0, 36
5 25
6x 1, x 2 ! R ve x1 x2 iin c m ! c m yani f(x1) f(x2) dr. Dolaysyla f bire bir-

3 x 3 x 1 2
5 5
dir. 6 c m ! R + iin c x, c m m ! f olduundan f fonksiyonu rtendir.
3 x 3 x
5 5
12
f: R " R +, f (x) = 2 x fonksiyonunun tersi olan f 1 fonksiyonunun grafiini izelim.
f fonksiyonu stel bir fonksiyon olduundan bire bir ve rtendir, dolaysyla tersi
olan f1 de bir fonksiyon belirtir.
f1 in grafii f nin grafiinin y = x dorusuna gre yansmasdr.
y
y
y=x (3, 8)
(a, b) y=x
f(x) = 2x
Siz de, f(x) = 2x in tersi olan ve
(2, 4) yukarda grafii verilen f1 fonksiyo-
(b, a) (8, 3) nunun kural zerine dnnz ve
f1
(0, 1)
(4, 2)
snfta tartnz.
(2, 0.25)
x (1, 0)
x
s
s
(0.25, 2)
ekil 6. Bir noktann y= x doru-
suna gre simetrisi
Sra Sizde
f: R " R +, f (x) = 3 c m fonksiyonunun bire bir ve rten olduunu belirle-

1 x
2
yip f nin grafiinden yararlanarak f 1 ters fonksiyonunun grafiini iziniz.

stel fonksiyonlar ve zellikleri
Bir dinamik geometri yazlmnda aadaki admlar srasyla yaparak verilen sorular cevaplaynz.
y
nce snrlar 3 ile 5 olan bir srg oluturunuz.
y = ax
y = ax ifadesini giriniz.
Srgy a ya atayarak y = ax ifadesinin grafiini olu-
turunuz. 3 a = 2.28 5
Srgy 3 ile 0 arasnda hareket ettiriniz. Grafiin
grnp grnmediini belirterek bu durumun ne- 1
deni zerinde dnnz ve snfta tartnz.

x
.............................................................................................................................................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................................................................................................................................
imdi de srgy a says 1 olacak ekilde hareket ettiriniz. Bu durumda oluan grafik hakknda ne
sylenebilir? Bu grafii temsil eden fonksiyonla daha nceden karlatnz m? Bu tip fonksiyonlar nasl
isimlendiriliyordu? Belirtiniz.
.............................................................................................................................................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................................................................................................................................
Srgy sadece (0, 1) ak aralnda hareket ettirerek oluan grafikleri gzlemleyiniz. Oluan bu gra-
fiklerin hepsinin ortak zellikleri nelerdir? Snfta tartnz.
.............................................................................................................................................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................................................................................................................................
Son olarak srgy (1, 5) aralnda hareket ettirerek oluan grafikleri gzlemleyiniz. Oluan bu grafik-
lerin hepsinin ortak zellikleri nelerdir? Bu aralkta oluan grafiklerle (0, 1) aralnda oluan grafikler
arasndaki benzer ve farkllklar ifade ediniz.
.............................................................................................................................................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................................................................................................................................

5.1.1 stel Fonksiyon
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen fonksiyonlarn stel fonksiyon 4.

y
olup olmadklarn belirtiniz.
16
a) f(x) = 9x
b) h(x) = 4x3
c) g(x) = 6x
) k(x) = 5 22x + 5 1
x
2
Yukarda grafii verilen f stel fonksiyonunun

kuraln bulunuz.
2. f(x) = 32x 1 iin aadaki deerleri hesapla-
ynz.
a) f(0)
b) f(1)
c) f c m
1
2
) f c - m
1
2
5. Aada deerler tablosu verilen f ve g stel

fonksiyonlarnn kuraln bulunuz.
3.
y x f(x) g(x)
b 2 1
2 25 27
y = 3x 2 1
1 5 9
2 1
0 3
1
1 10 1
1
3 x 2 50 3
a 0 1
ekilde y = 3x fonksiyonunun grafiinde veri-

len bilgilere gre a + b toplamn bulunuz.

Blm 5. 1 stel Fonksiyon
BLM DEERLENDRME
1. Aada verilen fonksiyonlarn stel fonksiyon 4.

y
olup olmadklarn belirleyiniz.
f 9
a) y = x7 b) y = 7x c) y = 77 ) y = xx
m x
n 2
Yukardaki f(x) = 3x stel fonksiyonun grafi-

2. Aada verilen stel fonksiyonlarn karsn- inde verilen bilgilere gre m ve n deerlerini
da belirtilen noktalardaki deerlerini hesap- bulunuz.
laynz.
a) f(x) = 4x , x=1
b) g(x)=3 2x + 1 , x=3 5. Aada grafikleri verilen stel fonksiyonlarn
c) h(x) = 5 3 2x
, x = 1 kuraln bulunuz.
a)
y
f 10
(0, 2)
3. Aada deerler tablosu verilen f ve g stel
fonksiyonlarnn kuraln bulunuz.
x
x f(x) g(x) 1 0
3
2 80
2 b)
1 20 3 y
g
0 5 6
1
5
12 1
4
5 c 0, m
1
2 24 3
16
x
1

Blm 5. 1 stel Fonksiyon
BLM DEERLENDRME
6. 8. a R+- {1} olmak zere,

y
f g h f: R R+ , f(x) = ax stel fonksiyonunun a
nn aadaki deerlerine gre artan veya
azalan olup olmadklarn belirleyiniz.
1
1 a) 0 < a <
2
b) 1< a < 2
x
0 c) a > 3
Yukarda grafii verilen f, g ve h stel fonk- ) 0 < a < 1

siyonlarn aadaki stel fonksiyonlar ile d) 0 < a < 3
eletiriniz.
a) y = 2x
b) y = 5x
c) y = 3x
7.
y 9.
g f
h
y
y = 3 5x2
15
x
0 a
b
0 2 c x
Yukarda grafii verilen f, g ve h stel fonk-
siyonlarn aadaki stel fonksiyonlar ile
ekilde verilen y = 3 5x 2 fonksiyonunun
eletiriniz.
grafiine gre a, b, c deerlerini bulunuz.
a) y = 4x
b) y = 7x
c) y = 3x

nite
stel Fonksiyon
5
5.2 Logaritma Fonksiyonu 2. Blm
Giri
Logaritma fonksiyonu gnlk hayatmzda sklkla kullandmz matematiksel Bu blm sonunda;
bir kavramdr. Bu fonksiyonu, birok problem eidini modellemede ve z-
mede kullanrz. Logaritma fonksiyonunu,
On tabannda logaritma fonksi-
yonunu,
Doal logaritma fonksiyonunu
Ses iddetini lmek iin kullanlan Desi-
bel lei ile bir depremin gcn l- Logaritma fonksiyonunun zel-
liklerini
mek ve bunlar karlatrabilmek iin
renmi olacaz.
gelitirilen Richter lei logaritmik bi-
rer lektir.
Marketlerde pet ielerde satlan ve her

gn itiimiz suyun kalite ve snflandr- Temel Kavramlar
ma faktrlerinden biri olan pH deii-
Logaritma Fonksiyonu
minin hesaplanmasnda da logaritma
Doal Logaritma
fonksiyonu kullanlr.
Ayrca stel fonksiyon ile modellenebi-

len durumlarda ilemin tersi olan de-
eri bulmak gerektii zaman da loga-
ritma kullanlr. rnein, alnan bir
ilacn etki sresine nasl karar verilece-
i logaritma fonksiyonu yardmyla he-
saplanr.
Bu blmde, sadece matematikteki kullanm asndan deil ayn zamanda

gnlk hayattaki uygulamalar ile de nemli bir yere sahip olan logaritma
fonksiyonu ve zellikleri incelenecektir.

5.2
5.2.1 Logaritma Fonksiyonu

Tarihten Notlar
Gelenbevi smail Efendi nceki blmde stel fonksiyonun bire bir ve rten olduunu dolaysyla bu
(1730-1790) fonksiyonun tersinin de bir fonksiyon olduunu belirtmitik.
Logaritma zerine nemli
almalar yapan ve lkemize f: R " R +, f (x) = 2 x kural ile verilen f stel fonksiyonunda deikenlerin yeri de-
logaritmay ilk tantan nl Trk itirildiinde x = 2y elde edilir ki bu eitlik f1 ters fonksiyonun kuraln verir.
bilginidir. Byk bir matematik-
i olup mantkla da uramtr. Bu ters fonksiyon, taban 2 olan logaritma fonksiyonu olarak adlandrlr ve
Kendisinin Logaritma Risalesi
isimli ak ve anlalr bir ekilde f(x) = log2x biiminde gsterilir. O halde,
yazlm bir eseri mevcuttur.
y = log2x x = 2y dir.
f ile f 1 fonksiyonlarnn deerler tablosunu oluturup grafiklerini izelim. f1 in

grafii f nin grafiinin y = x dorusuna gre yansmasdr.
Bilgi Notu stel Logaritma

fonksiyonu fonksiyonu
Logaritma kavram ilk olarak y (3, 8)
1614te skoyal John Napier x f(x) =2x x f-1(x)=log2x
(1550 1617) tarafndan kefedil- y=x
mitir. Aritmetik ilemleri basitle-
1 y = 2x 1
3 3
tirmek iin bu kavram kefeden 8 8
Napier, uzun uzun logaritma cetvel- 1 1
2 (8, 3) 2
leri hazrlamtr. 4 4
(0, 1) y = log2x (x = 2 )
y
1 (2, 0.25) 1
1 x 1
2 (1, 0) 2
s
s
0 1 (0.25, 2) 1 0
1 2 2 1
Bilgi Notu
2 4 4 2
Logaritma kelimesi, Latince orant 3 8 8 3
anlamna gelen logos ve say
anlamna gelen arithmos kelime-
lerinden tretilmi olup orantlarn
saysn veren say demektir. a > 0 ve a 1 olmak zere f: R " R +, f (x) = a x stel fonksiyonunun ters fonk-
siyonuna a tabannda logaritma fonksiyonu denir ve
f -1: R + " R, f -1 (x) = loga x
biiminde gsterilir. logax ifadesi logaritma a tabannda x diye okunur.
Ters fonksiyon tanmna gre,
y = loga x , x = a y olur.

1
Bilgi Notu
Aada logaritmik biimde verilen eitlikleri y = logax + x = ay den yararlana-
y
rak stel biimde yazalm.
y = ax
c) log5 c m = 2
1 1
a) log28 = 3 b) log 3 3 = ) log41 = 0
2 25 y=x
a
1 y = logax
1
a
a) log28 = 3 tr nk 8 = 23 tr. 1
a
x
1 1 a
1
1
b) log 3 3 = dir nk 3 = 3 2 dir. 1
2
c) log5 c m = 2 dir nk
1 1
= 5-2 dir. ekil 1. y = logax in grafii (a > 1)
25 25
) log41 = 0 dr nk 1 = 40 dr. y
y = ax y=x
2
stel biimde verilen aadaki eitlikleri logaritmik biimde yazalm. 1
a
1
a) 81 = 34 b) 7 = 49 c) = 2-3 x
8 0 a 1
y = logax
a) 81 = 34 eitlii log381 = 4 eitliine denktir. ekil 2. y = logax in grafii (0 < a < 1)

1
b) 7 = 49 eitlii log497 = eitliine denktir.
2
= 2 eitlii log2 c m = 3 eitliine denktir.
1 3 1
c)
8 8
3
Aada logaritmik biimde verilen eitliklerdeki x deerlerini bulalm.
2
a) log4x = 3 b) logx36 = 2 c) log64x =
3
1 Bilgi Notu
a) log4x = 3 43 = x x=
64
x > 0 olmak zere logax says "a
b) logx36 = 2 x2 = 36 x=6
nn hangi kuvveti x tir? sorusunun
Hem stel fonksiyonda hem de logaritma fonksiyonunda taban pozitif ve cevabdr.
1den farkl bir reel say olmas gerektiinden burada sadece x = + 6 olmaldr. s
2 logax = y ay = x
64 = x ^3 64 h = x 42 = x x = 16
2 3 2
c) log64x =
3 Taban

5.2
Sra Sizde
1. Aada logaritmik biimde verilen eitlikleri stel biimde yaznz.
2
a) log525 = 2 b) log84 =
3
c) log1010000 = 4 ) log7(x 1) = y
2. stel biimde verilen aadaki eitlikleri logaritmik biimde yaznz.
a) 122 = 144 b) 52x = y + 1
1
c) 8 3 = 2 ) 105 = 0,00001
3. Aadaki eitliklerdeki x deerlerini bulunuz.
1 2
a) log16x = - b) logx9 = c) log 2 2 = x
4 3
4
Uyar
f: R " R +, f (x) = 3 x stel fonksiyonunu ile bu fonksiyonun tersi olan
f(x) = loga x fonksiyonunun tanml f -1: R + " R, f -1 (x) = log 3 x logaritma fonksiyonunun grafiklerini izelim.
olmas iin
a > 0, a 1 ve x > 0 olmaldr.
f1 c m = log3 c m = 1,
1 1 1
x = 1 iin f(1) = 31 =
3 3 3
x = 0 iin f(0) = 30 = 1 f1 (1) = log31 = 0 ,
x = 1 iin f(1) = 31 = 3 f1 (3) = log33 = 1dir.
x ... 1 0 1 ... x ... 1 1 3 ...

3
f(x) = 3x ... 1 1 3 ... f (x) = log3x
1 ... 1 0 1 ...
3
Sadaki tabloda grld gibi taban a = 3 > 1 iken, x deerleri artarken logarit-
ma fonksiyonun deerleri de artmaktadr.
Tablolardaki deerler yardmyla fonksiyonlarn grafikleri aadaki gibi izilir.
y
y = 3x
y=x
y = log3x
1
1/3
1/3
x
1 0 1 3
1

5
f: " +, f(x)= c m fonksiyonunu ile bu fonksiyonun tersi olan
1 x Bilgi Notu
2
y
1 + 1
f : " , f (x)= log 1 x logaritma fonksiyonun grafiklerini izelim. log2x
2 log3x
log4x
log5x
x
1
Baz deerler iin fonksiyonlarn grntleri aadaki tablolarda verilmitir.
1 ekil 3. y = logax in grafikleri (a > 1)

x ... 1 0 1 ... x ...
2 1 2 ...
x
f(x) = d12n ... 2 1 1
2
... f1(x) = log1/2x ... 1 0 1 ... y
1
Sadaki tabloda grld gibi taban a = < 1 iken, x deerleri artarken loga-
2
ritma fonksiyonunun deerleri ise azalmaktadr. x
1
Tablolardaki deerler yardmyla fonksiyonlarn grafikleri aadaki gibi izilir. log1/2x

log1/3x
log1/4x
log1/5x
y
2 y=x ekil 4. y = logax in grafii (0 < a < 1)
y=c m
1 x
2
1
1
4
1
2
0 1 1 x
1 4 2 1 2
1
y = log1/2x
Bilgi Notu
Dikkat edilirse y = logax eklindeki logaritmik fonksiyonlarn grafikleri daima
y-eksenin sanda yer almaktadr. Dolaysyla negatif saylarn logaritmas tanml y = logax eklindeki tm logarit-
deildir. ma fonksiyonlarnn grafiinin
(1, 0) noktasndan getiine dikkat
ediniz.
a ! R + - " 1 , olmak zere f: R + " R , y = f (x) = log a x logaritma fonksiyo-

nu;
a > 1 iin artan fonksiyon,
0 < a < 1 iin azalan fonksiyondur.

5.2
On tabannda logaritma fonksiyonu

stel fonksiyonda olduu gibi herhangi bir taban alnarak birok logaritma fonk-
siyonu oluturulabilir. Ancak bu tabanlar ierisinde 10 taban daha ok kullanlan bir
tabandr nk kullanmakta olduumuz say sistemi 10 tabanl bir sistem olduun-
dan, 10 tabanna gre logaritma, saysal ilemlerde byk kolaylklar salar.
Ayrca hesap makinelerinde de genellikle 10 tabanna gre logaritma tuu ( )
bulunur.
Taban 10 olan f logaritma fonksiyonuna, on tabannda logaritma fonksiyonu

denir.
f: R + " R , f(x)= log10 x = log x
eklinde gsterilir.
6
f: R + " R, f (x) = log x logaritma fonksiyonun zelliklerini inceleyip grafiini izelim.
On tabanndaki logaritma fonksiyonunun grafiini izmek iin 10un tamsay

kuvvetlerinin logaritmasn alalm.
f(103) = log103 = 3 f(101) = log101 = 1
f(102) = log102 = 2 f(102) = log102 = 2
f(101) = log101 = 1 f(103) = log103 = 3
f(100) = log100 = 0
x ... 103 102 101 100 101 102 103 ...
f(x) = log x ... 3 2 1 0 1 2 3 ...
Tabloda grld gibi, 0 ile 1 arasndaki bir saynn on tabanna gre logaritma-
s negatifken 1den byk bir saynn ayn tabandaki logaritmas pozitiftir.
y = logx
1
f(x)
1
x
0 100 x 101
Tablo ve grafikteki veriler yardmyla, verilen bir gerek saynn 10 tabanna gre
logaritmasnn hangi iki ardk tam say arasnda olduunu syleyebiliriz:
100 ile 101 arasndaki saylarn on tabanna gre logaritmas (0, 1) aralnda,
101 ile 102 arasndaki saylarn on tabanna gre logaritmas (1, 2) aralnda,
102 ile 103 arasndaki saylarn on tabanna gre logaritmas (2, 3) aralndadr.
. . .

7
log6, log85, log1027 ve log0,03 deerlerinin hangi iki ardk tamsay arasnda
olduunu bulalm.
1 < 6 < 10 olduundan log6nn deeri 0 ile 1 arasnda,
10 < 85 < 100 olduundan log85in deeri 1 ile 2 arasndadr.
log1027 ile log0,03 deerlerinin hangi iki ardk tamsay arasnda olduunu da
stel fonksiyon kavram yardmyla bulalm:
log1027 = x 10x = 1027 103 < 10x = 1027 < 104
3 < x < 4
3 < log1027 < 4
log1027 = 3, olur.
log0,03 = x 10x = 0,03 10 3 < 10x < 10 2
3 < x < 2
3 < log0,03 < 2
log0,03 = 2, olur.
8
Aadaki ifadelerin deerlerini bulalm.
1 1
a) log 5 10 b) log c) log
1000 100000
1
1
a) log 5 10 = log 10 5 =
5
1
b) log = log 10 -3 = - 3
1000
-5
1 1 2 5
c) log = log 5 = log 10 =-
100000 2
10 2

5.2
Doal logaritma fonksiyonu
Bilgi Notu Yllk %100 faiz veren bir banka olduunu ve bu bankaya 1 TL yatrdmz d-
Belli dnemler sonunda mevcut
nerek farkl dnemler iin ne kadar paramzn olacan hesaplayalm.
faiz getirisi anaparaya eklenir ve
1 yl sonunda paramz: c 1 + m = 1 + 1 = 2 TL,
bundan sonra gelecek faiz bu yeni
100
anapara zerinden uygulanrsa
100
buna bileik faiz denir.
Faizi anaparaya 6 aylk dnemlerde
c1 + m = c 1 + m = 2, 25 TL,
50 2 1 2
ekleyerek 1 yl sonunda:
100 2
Faizi anaparaya 3'er aylk dnemlerde

c1 + m = c 1 + m = 2, 44140625 TL,
25 4 1 4
Bilgi Notu ekleyerek 1 yl sonunda:
100 4
A lira % p bileik faizle bankaya
yatrlrsa n. dnem sonunda
Aa1 + k
p n
100
100 Bir yl n dneme blersek her bir dnem iin faiz oran % olacandan;
olur. n
Faizi anaparaya her n dnemlerde 100 n

f
ekleyerek 1 yl sonunda: 1 + n
p = c 1 + 1 mn TL olur.
100 n
Bilgi Notu
Faizi anaparaya aylk, haftalk, gnlk, saatlik ve hatta saniyelik dnemlerde ekle-
e irrasyonel saysnn ilk 54 basa- yerek bir yln sonundaki anapara miktarn hesaplayacak olursak;
ma:
e = 2,71828182845904523536028
7471352662497757247093699959 1 yl sonunda elde
574... Faiz eklenme dnemi 1 yl = n dnem
edilen para cc 1 + m m
1 n
n
Aylk 12 2,613035290
Haftalk 52 2,692596954
Gnlk 365 2,714567482
Bilgi Notu
Saatlik 8760 2,718126692
Bir niceliin kendi bykl ile Dakikalk 525600 2,718276243
orantl bir hzla deitii btn Saniyelik 31536000 2,718281778
olaylar (rnein, bir tepeden aa
yuvarlanan kartopunun bykl
arttka bymesi de hzlanr.) e Dnemi her ksalttmzda paramzn arttn ancak bu art miktarnn snr-
saysna dayanan matematiksel
sz olmadn grmekteyiz. n'yi ne kadar arttrrsak arttralm c 1 + m deeri
1 n
bantlarla anlatlr. n
2,718281778 gibi bir sayya yaklamaktadr. Burada elde ettiimiz 2,7182818
says e says olarak bilinen bir irrasyonel saydr.

e says matematikte says gibi en nemli sabit saylardan biridir. Tepkime hz- y 3xex 2x
lar, buhar basnc, elektromotor kuvvet, bileik faiz ve bir mzik topluluunda
kan ses ile alg says arasndaki bant gibi pek ok olay e saysna bal mate-
matiksel bantlarla aklanabilmektedir.
Logaritma fonksiyonunda, 10 tabanndan sonra en ok kullanlan taban e taba-

1
ndr.
x
0
x
ekil 5. y = e in grafii
Taban e olan f logaritma fonksiyonuna, doal logaritma fonksiyonu denir.

f: R+ R, y = f(x)= logex = lnx
y
eklinde gsterilir. y = lnx
y = logx
10 tabannda olduu gibi, hesap makinelerinde genellikle e tabanna gre loga-
ritma tuu da ( ) bulunur. x
9
ekil 6. y = lnx ile y = logx in grafikleri
f: + , y = f(x) = lnx fonksiyonun grafii ile bunun tersi olan f1(x) = ex stel
fonksiyonunun grafikleri aada verilmitir. nceleyiniz.
y
y = ex
e
y=x
x ... 1 0 1 ... y = lnx

1
y = ex 1
...
e 1 e ...
1
e
1/e
1 x
x ...
e 1 e ... 1 0 1 e
y = ln x ... 1 0 1 ...
1
10
Aadaki ifadelerin deerlerini bulalm.
1
a) ln e b) ln c) ln1
e

5.2
1
1
a) ln e = dir nk e = e 2 dir.
2
1
b) ln = ln e -1 = - 1 dir.
e
c) ln1 = 0 dr nk e0 = 1 dir.
11
Aada verilen eitliklerin salanmas iin x deerlerini bulalm.
1
a) logx = 1 b) logxe2 = 2 c) lnx =
2
a) logx = 1 x = 101 = 0,1 dir.
b) logxe2 = 2 e2 = x2 x = e dir.
1
1
c) lnx = x = e 2 = e dir.
2
Sra Sizde
1) log(3x 5) = 1 eitliinin salanmas iin x in alaca deeri bulunuz.
2) Hesap makinesi yardmyla x saysnn alaca ok byk pozitif ve ok
kk negatif deerler iin c 1 + m ifadesi hangi sayya yaklayor?
1 x
x
Bu say iin ne sylenebilir? Tartnz.
3) ln|x e| = 1 eitliinin salanmas iin x in alaca deeri bulunuz.

Birok hesap makinesi log (ya da LOG) ve ln (ya da LN) etiketli tua sahiptir. log tuu 10 tabanl loga-
ritmay, ln tuu ise doal logaritmay gsterir.
Hesap makinesi kullanarak 10 tabanl veya e tabanl (doal) logaritmay bulmak ok kolaydr; nce fonksi-
yonun tanm kmesinden bir say girilir ve sonra da veya tuuna baslr.
1. Aadaki logaritmik deerleri nce tahmin ediniz sonra da bir hesap makinesi yardmyla bulunuz.
a) log5
b) log102
c) ln7,389
) ln0,00045
2. log (3, 14) ve ln(0,513) deerlerini bir hesap makinesi yardmyla bulmay deneyiniz. Ne gzlemli-
yorsunuz? Neden?
3. Aadaki logaritmik deerleri srasyla bir hesap makinesi yardmyla hesaplaynz. Bulduunuz de-
erler yardmyla verilen logaritmalar arasndaki ilikiyi ifade ediniz.
a) log1270
b) log127
c) log12,7
) log1,27
d) log0,127
e) log0,0127

5.2
Logaritma Fonksiyonunun zellikleri

Logaritma fonksiyonu stel fonksiyonun tersi olduundan, bu fonksiyonun zel-
likleri stel fonksiyonun zelliklerinden elde edilir.
12
a R+ - {1} iin logaa nn deerini bulalm.
Bilgi Notu
a R+ - {1} ve n R iin, a R iin a1 = a olduunu biliyoruz. Logaritma fonksiyonu tanmndan,

logaa = 1
a1 = a logaa = 1
loga1 = 0
logaxn = nlogax rnein, log33 = 1, log 2 = 1, log10 = 1, lne = 1
2
13
y a R+ - {1} iin loga1 deerini bulalm.
y = loga x
1
logaa = 1
(1, 0) x
a a 0 olmak zere a0 = 1 olduunu biliyoruz. Logaritma fonksiyonu tanmndan,
loga1 = 0
1 a0 = 1 loga1 = 0
ekil 7. rnein, log51 = 0 , log 1 1 = 0 , log1 = 0 , ln1 = 0
3
14
a R+ - {1} ve n R iin logaxn = nlogax eitliinin doru olduunu grelim.
logax = m olsun.
logax = m x = am dir. (stel / logaritma fonksiyonu ilikisinden)
m m n n nm n
a = x (a ) = x a = x dir. (stl ifadelerin zelliinden)
anm = xn logaxn = nm olur. (stel / logaritma fonksiyonu ilikisinden)
logaxn = nm eitliinde m = logax yazlrsa logaxn = nlogax elde edilir
O halde,
logaxn = nlogax olur.
rnein, log464 = log443 = 3 log44 = 3, lne5 = 5.lne = 5

15
Bilgi Notu
a R+ {1} ve her x, y R + iin loga(x y) = logax + logay eitliinin doru
olduunu gsterelim. a,c R+-{1} ve x, y R+ iin;
loga1 = 0
loga(x y) = logax + logay
loga c m = logax logay
x
logax = u ve logbx = v olsun. y
log c x
logax = (taban deitirme)
x = au ve y = av olur. (stel / logaritma fonksiyonu ilikisinden) log c a
x y = au av = au + v dr. (stl ifadelerin zelliinden)
x y = au + v loga(x y) = u + v (stel / logaritma fonksiyonu ilikisinden)
loga(x y) = loga x + loga y olur.
O halde,
loga (x y) = logax + loga y olur.
rnein, log7(2 4) = log72 + log74 , log(10 7) = log10 + log7 = 1 + log7
16
loga c m = logax logay eitliinin doru oldu-
x
a R+ {1} ve x, y R+ iin
y
unu grelim.
logax = u ve logay = v olsun.
x = au ve y = av olur. (stel / logaritma fonksiyonu ilikisinden)

u
c m = v = au v dr.
x a
(stl ifadelerin zelliinden)
y a
c m = au v loga c m = u v
x x
(stel / logaritma fonksiyonu ilikisinden)
y y
loga c m = logax logay

x
olur.
y
Sonu olarak,
x
loga c m = logax logay olur.
y
rnein, log5 c m = log58 log52, log3 a k = log3a log33 = log3a 1 (a > 0)

8 a
2 3

5.2
17
log c x
a, c R+ {1} ve x R+ iin logax = eitliinin doru olduunu gste-
log c a
relim.
logax = y olsun.
logax = y ay = x olur. (stel / logaritma fonksiyonu ilikisinden)
logcay = logcx y logca = logcx olur. (logaritmann zelliinden)
y yerine logax yazlrsa

log c x
logax logca = logcx logax = elde edilir.
log c a
Buna gre,
log c x
logax = (taban deitirme)
log c a
elde edilir.
ln 2 ln 2 ln 2 ln 2
rnein, log 1 2 = = = = = - 1 dir.
ln c m
2
1 (ln 1 - ln 2) (0 - ln 2) - ln 2
2
18
n
a R+ {1}, b R+ ve m, n R, m 0 olmak zere, log a b n = m logab
m
eitliinin doru olduunu gsterelim.
n log b n
log b = (taban deitirme)
am log a m
n log b
=
m log a
n
= log a b dir.
m
O halde,
n
log a b n =
m log a b
m
olur.

19
log 2 5
2 deerini bulalm.
2 log 5 = y diyelim. 2x = y x = log2y olduundan,

2
log2y = log25 olur. Logaritma fonksiyonu bire bir olduu iin, y = 5tir.
Bilgi Notu
Bu ifadeyi herhangi bir a taban iin genelletirerek yazarsak a R+ - {1}, b R+ ve m, n R,
m 0 olmak zere,
a log x = x
a
n
log a m b n = log a b
m
elde edilir. a log a x = x
imdi de yukarda elde edilen zellikler yardmyla logaritma fonksiyonu ile ilgili
farkl uygulamalar yapalm.
20
1
loga4 + loga8 ifadesini tek bir logaritmik ifade olarak yazalm.
2
1 1 1
loga4 + loga8 = loga22 + loga23 = 2 loga2 + 3 loga2 = 4 loga2
2 2 2
21
ln a k + ln c m + ln a k + ln (abc) ifadesini en sade biimde yazalm.

a b c
bc ac ab
ln a k + ln c m + ln a k + ln (abc) = ln c abc m = ln 1 = 0
a b c a b c

bc ac ab bc ac ab
22
log23 log92 ifadesini en sade biimde yazalm.

5.2
log 2 2 log 2 2
log23 log92 = log23 e o = log 2 3 e o
log 2 9 log 2 3 2
log 2 2
= log23 e o
2 log 2 3
1
= log23
2 log 2 3
1
=
2
Sra Sizde
1. Aadaki ifadeleri a, b, c ve d nin logaritmalar cinsinden yaznz.
log (a 2 5 b ) log 1
a) log(ab2c) b) 3
c) log a 3 (b 2 - c) )
(c d ) a bcd
2. Aadaki ifadeleri hesaplaynz ya da eitini bulunuz.
a) log20,125 b) log 2 64 c) log332 log2 27 ) log 8 2 + 5 3 log 2
5
3. Aadaki ifadeleri arpm ya da blmn logaritmas eklinde yaznz.

3 log 2 - 1
a) log3 + log5 + log11 b)
log 16 - 4 log 3
5 log ( a + b ) - 1 log a + log 3 + 3
c) )
2 log (a + b) 2 (log 5 - log a)
23
^ log 3 h2 + c log m ifadesinin deerini bulalm.
1 2
3
Hatrlayalm
1 2
a, x ve y R ve a > 0 olmak zere, ^ log 3h2 + c log m = ^log 3h2 + ^log 3 -1 h
2
x y
a a =a x+y 3
ax = ^log 3h2 + ^ - log 3h2
= ax - y
ay = 2 (log 3) 2
(ax)y = axy = 2 | log 3 |
= 2 log 3
24
log2 = a ve log5 = b olduuna gre log40 n a ve b trnden deerini bulalm.

log40 = log23 5 = log23 + log5 = 3 log2 + log5 = 3a + b
25
log2 = 0,301029996 ise log5 in deerini bulalm.
log10 = 1 olduunu biliyoruz. O halde, log10 = log(2 5) = log2 + log5 = 1 dir.
log2 + log5 = 1 0,301029996 +log5 = 1
log5 = 1 0,301029996
log5 = 0,698970004 tr.
26
1 1
+ ileminin sonucunu bulalm.
log 2 6 log 3 6
log b b
log a b = olduunu biliyoruz (taban deitirme).
log b a
O halde,
log b b 1
log a b = =
log b a log b a
Buna gre,
1 1 Bilgi Notu
= log 6 2 ve = log 6 3
log 2 6 log 3 6
a, b R+ - {1} olmak zere,
olduundan, 1
logab = dir.
log b a
1 1
+ = log 6 2 + log 6 3 = log 6 2 3 = log 6 6 = 1
log 2 6 log 3 6
olur.

5.2
27
125 log 4 + 16 log 5 deerini hesaplayalm.
5 2
43
125 log 4 = 5 3 log 4 = 5 log
5 5 5
= 4 3 = 64 ve
54
16 log 5 = 2 4 log 5 = 2 log
2 2 2
= 5 4 = 625 olduundan,
125 log 4 + 16 log 5 = 64 + 625 = 689

5 2
elde edilir.
28
x = log523, y = log27 ve z = log328 deerlerini bykten ke doru sralayalm.
f(x) = logax fonksiyonu a > 1 iin artan olduundan,
51< 23 <52 1= log551 < log523 < log552 = 2 x = 1,
22< 7 <23 2 = 22 < log27 <log223= 3 y = 2,
33< 28 <34 3 = log333 < log328 < log334 = 4 z = 3,
bulunur. Sonu olarak, z > y > x olur.
29
f(x) = 2 + log3(x 1) fonksiyonunun tersini bulalm.
y = f (x) = - 2 + log 3 (x - 1) & log 3 (x - 1) = y + 2

& x - 1= 3 y + 2
& x = 3y + 2 + 1
-1 x+2
o halde, f (x) = 3 + 1 olur.
30
log2(15!) = k ise log2(16!) in deerini k trnden bulalm.

16! = 16 15! olduundan log2(16!) = log2(16 15!)

= log216 + log2(15!)
= log224 + log2(15!)
= 4log22 + k
=4+k olur.
Sra Sizde
1) log2 = a ve log3 = b ise log1236 nn deerini a ve b cinsinden bulunuz.
1 1 1
2) + + toplamnn deerini bulunuz.
log 2 30 log 3 30 log 5 30
3) f(x) = logm(5x 2) ve f1(3) = 5 olduuna gre m katr?

4) log3(27!) = m ise log3(26!) saysn m cinsinden bulunuz.
Simetri Dnmleri Yardmyla Farkl Logaritmik

Fonksiyonlarn Grafik izimleri
31 y
ekil 8'de grafii verilen f(x) = lnx fonksiyonundan yararlanarak y = lnx
a) g(x) = ln(x + 2) b) h(x) = ln (3 x)
fonksiyonlarnn grafiklerini izelim. x
(1, 0)
ncelikle bu fonksiyonlarn tanm kmesini belirleyelim. ekil 8.

y = lnxin tanm kmesinin pozitif reel saylar olduunu biliyoruz.
a) x + 2 > 0 x > 2 olduundan g(x) = ln(x + 2) nin tanm kmesi (2, ) dur.
g(x) = ln(x+2) = f(x+2) olduundan g nin grafii f nin grafiinin yatay olarak
sola doru 2 birim telenmesinden olumaktadr. O halde, g nin grafii aa-
daki gibi izilir.
y Hatrlayalm
y = ln(x+2) y = f(x) bir fonksiyon ve c pozitif bir
y = lnx sabit say olmak zere,
1
1 y = f(x + c), f nin grafiini yatay
2
x olarak sola doru c birim teler.
0 1
y = f(x c), f nin grafiini yatay
olarak saa doru c birim teler.

5.2
b) 3 x > 0 x < 3 olduundan h(x) = ln (3 x) in tanm kmesi ise (, 3)

Hatrlayalm tr. h(x) = ln (3 x) = ln [(x 3)] olduundan h nin grafii, f nin grafiinin
nce y-eksenine gre yansmas, sonra da yatay olarak 3 birim saa doru
y = f(x) bir fonksiyon olmak zere, telenmesiyle olumaktadr. Buna gre, h nin grafii aadaki gibi izilir.
y = f(x), f nin grafiinin y-ekseni-
ne gre yansmasdr.
y = f(x), f nin grafiinin x-ekseni-
y
ne gre yansmasdr.
y = ln(x3)
y = lnx
x
y
y = log x
x
(1, 0)
ekil 9. y = logx in grafii

32
ekil 9'da grafii verilen f(x) = logx fonksiyonundan yararlanarak
Hatrlayalm a) g(x) = 3logx b) h(x) = 1 + logx
y = f(x) bir fonksiyon ve k > 1 sabit fonksiyonlarnn grafiklerini izelim.

bir say olmak zere,
y = kf(x), f nin grafiini k kat
dikey olarak geniletir.
1
y = f (x) , f nin grafiini k kat
k f, g ve h fonksiyonlarnn her birinin tanm kmesi pozitif reel saylardr.
dikey olarak daraltr.
a) g(x) = 3logx = 3f(x) olduundan g nin grafii f nin grafiinin 3 kat dikey ola-
rak genilemesidir. O halde g nin grafii aadaki gibi izilir.
y
Hatrlayalm g(x) = 3log x
y = f(x) bir fonksiyon ve c pozitif bir
sabit say olmak zere, y = log x

y = f(x) + c, f nin grafiini dikey
olarak yukar doru c birim teler. x

y = f(x) c, f nin grafiini dikey
olarak aa doru c birim teler.

b) h(x) = 1 + logx = 1 + f(x) olduundan, h nin grafii f nin grafiinin dikey ola-
rak yukar doru 1 birim telenmi halidir.
y = 1 + log x
y = logx
Sra Sizde
1) Aada kurallar verilen fonksiyonlar kendi grafikleri ile eletiriniz.
Bu eletirmeleri nasl yaptnz aklaynz.
f(x) = log(1 x) g(x) = ln(x 3) h(x) = log(x + 1) m(x) = ln (4 x)
y y
x x
y y
x x
2) Aada baz fonksiyonlarn kurallar verilmitir. Bu fonksiyonlarn gra-

fiklerini oluturmak iin y =lnx ya da y = logx fonksiyonlarnn grafik-
lerine hangi dnmlerin yapldn belirtip grafiklerini iziniz.
a) y = ln(x) + 3 b) y = ln(5 x) c) y = 2log(x) ) y = 3log(x 1) 1
33
f(x) = lnx fonksiyonun grafii yardmyla g(x) = log5x ile h(x) = log 1 x fonksiyon-
4
larnn grafiklerini izelim.

5.2
ln x
g(x) = log5x = (taban deitirme formlnden)
ln 5
1 1
Hesap makinas yardmyla in deeri; , 0, 62 olarak bulunur.
ln 5 ln 5
O halde, g(x) = 0,62 lnx = 0,62 f(x) olduundan g nin grafii f nin grafiinin
dikey olarak 0,62 kat daralmasndan olumaktadr.
y
f(x) = lnx
g(x) = log5x
x
ln x
h(x) = log 14 x = (taban deitirme formlnden)
1
ln
4
ln x
=
(ln 1 - ln 4)
ln x
=
- ln 4
1
Hesap makinesi yardmyla , 0, 72 bulunur.
ln 4
O halde h(x) = log 1 x = 0,72 lnx = 0,72 f(x) olur. Bu durumda h nin grafii
4
f nin grafiinin nce x-eksenine gre yansmas sonra da dikey olarak 0,72 kat
daralmasndan olumaktadr.
y
f(x) = ln x
x
y = log1/4x
Sra Sizde
Aadaki fonksiyonlarn grafiklerini y = lnx fonksiyonunun grafiinden ya-
rarlanarak ve hangi dnmlerin yapldn belirterek iziniz.
a) y = log7x b) y = log 1 x c) y = log6(x 3)
3

Logaritma Fonksiyonunun zellikleri
Bir dinamik geometri yazlm kullanarak y = log(x) fonksiyonunun grafiini oluturunuz.

y
(1.25 + 0.78) 2.03
2
y = log x
1.25
1
0.78
(1.25 0.78) 0.47
x
1 3 6 10 18 100 108
(18/6) (6 x 18)
Grafikten yararlanarak,
x = 1 iin fonksiyonun grntsn bulunuz: log1 =
Farkl tabanlar kullanarak yeni grafikler oluturunuz. Elde edilen grafikler yardmyla aadaki boluk-
lar doldurunuz.
log31 = , log 1 1 = , log71 = , ln1 = , log 3 1 = ,

3 5
+
Genel olarak, a R - {1} olmak zere loga1 deeri iin ne sylenebilir? Tartnz.
Farkl tabanlar kullanarak yeni grafikler oluturunuz. Elde edilen grafikler yardmyla aadaki boluk-
lar doldurunuz.
1 3
log33 = log 1 = log77 = lne = log 3 =
3
3 5
5
Genel olarak, a R+ - {1} olmak zere logaa deeri iin ne sylenebilir? Tartnz.
Grafikten yararlanarak x = 6 ve x = 18 iin fonksiyonun grntlerini yaklak olarak bulunuz:
log6 = log18 =
imdi de x = 108 (= 6x18) iin fonksiyonun grntsn yaklak olarak bulunuz:
log108 =
log6 ile log18 in deerleri ile log108 in deeri arasnda nasl bir iliki var? Aratrnz. Tespit etmi
olduunuz ilikiyi farkl saylar ve farkl tabanlar iin kontrol ediniz. Gzlemlerinizi snfta tartnz.
Genel olarak, a R+ - {1} ve x, y R+ olmak zere loga(x y) = logax + logay eitlii iin ne sylenebilir?
imdi de grafikten yararlanarak x = 3 c = m iin fonksiyonun grntsn yaklak olarak bulunuz.
18
6
log3 =
log6 ile log18 in deerleri ile log3 n deeri arasnda nasl bir iliki var? Aratrnz. Tespit etmi oldu-
unuz ilikiyi farkl saylar ve farkl tabanlar iin kontrol ediniz. Gzlemlerinizi snfta tartnz.
Genel olarak, a R+ - {1} ve x, y R+ olmak zere loga c m = logax logay eitlii iin ne sylenebilir?
x
y

5.2.1 Logaritma Fonksiyonu
BLGMZ DEERLENDRELM
1. a > 0, b > 0, a 1 ve b 1 olmak zere 4.

y
aadaki ifadelerden hangileri dorudur?
Belirtiniz.
y = f(x) = logax
a) logaa = 1
b) loga5 = 0 4 x
c) log10a = loga
) lne = 1
2
d) loga + logb = log(ab)
e) loga logb = log(a b) Yukardaki grafikte verilen bilgilere gre,
f(16) + f1(4) toplam katr?
5. Aadaki logaritmik ifadelerin deerini

bulunuz.
a) log381 + log162
2. Aadaki fonksiyonlarn en geni tanm ara-
b) lne3 + log100
lklarn bulunuz.
a) log3(x 5)
b) logx(7 x)
1
6. log81(x + 7) = olduuna gre, x deerini
c) logx 3(x2 4) 2
bulunuz.
7. log2 deerinin log5 trnden eitini bulu-

nuz.
3. Tanml olduu aralkta f(x) = 2x + 3 fonksiyo-

nunun tersinin kuraln bulunuz.
8. a = log300 saysnn hangi ardk iki tam say
arasnda olduunu bulunuz.

Blm 5. 2 Logaritma Fonksiyonu
BLM DEERLENDRME
1. 6. Aadaki fonksiyonlarn en geni tanm ara-

y
lklarn bulunuz.
log a ^2x - nh
a) log 2x - 5 c m
1 x+2
x x-3
0 3 7 8
2 b) logx 7(25 x2)
Grafikte verilen bilgilere gre a + n katr?
7. ln(x2y) = 12
ln d n= 3
x3
y
2.
y olduuna gre, x deerini bulunuz.
ln(mx + n)
-2 x
-5
3
8. m4 = n olduuna gre, lognm5 ifadesinin
eitini bulunuz.
n
ekilde verilen bilgilere gre, deerini
m
bulunuz.
9. log3 = a, log5 = b, log7 = c olduuna gre,

3. log7(log5 (x 2)) = 0 olduuna gre, x katr? log945 saysnn a, b ve c cinsinden deerini
bulunuz.
4. 2x + 2 = 5 olduuna gre, x deerini bulunuz.

10. a2log3 = 9log5b eitliini salayan a ve b saylar
a
iin orann bulunuz.
b
5. log35 = m olduuna gre, log575 ifadesinin m

trnden deeri nedir?

Blm 5. 2 Logaritma Fonksiyonu
BLM DEERLENDRME
11. a = log225 says hangi ardk iki say arasn- 17.

y
dadr? y=x
B x
A f (x) = log 3
3
x
12. a = log23, b = log5125 ve c = log315 saylarn O C
kkten bye doru sralaynz.
Yukardaki ekilde, grafikleri y = x dorusuna

gre simetrik olan iki fonksiyon verilmitir.
ekilde verilen bilgilere gre, OABC dikdrt-
13. log2 0,301 olduuna gre, log(0,04) says- geninin alann bulunuz.
nn deerini bulunuz.
14. log2 = a olmak zere, log25 deerinin a cin- 18. f(x) = log2(x + 3) ve g(x) = x + 2 olduuna
sinden eitini bulunuz. gre, (fog)(3) deerini bulunuz.
1
15. ln 3 e + ln e 5 - ln ifadesinin deerini 19. log2 = m ve log7 = n olduuna gre, log528
e
saysnn m ve n cinsinden deerini bulunuz.
bulunuz.
16. 20. log5 = m ve log375 = n olduuna gre, log3

y x
y = log a
3
deerinin m ve n cinsinden eitini bulunuz.
1
x
9
ekildeki verilen bilgilere gre, a katr?

nite
stel Fonksiyon
5
5.3 stel ve Logaritmik Denklem ve Eitsizlikler 3. Blm
Giri
Ortalama yllk nfus art yzdesini bi-

liyorsak 10 yl sonra yaadmz ehrin
nfusunun ne kadar olacan stel fonk- Bu blm sonunda;
siyon yardmyla tahmin edebiliriz.
stel ve logaritmik denklemlerin
zm kmesini bulmay,
stel ve logaritmik eitsizliklerin
zm kmesini bulmay,
Bilim adamlar stel fonksiyonlar yardmyla ka- stel ve logaritmik fonksiyon-
zlarda bulunan kemik fosillerini inceleyerek bir lar gerek hayat durumlarnn
canlnn (rnein, bir dinozorun) yaklak ola- modellenmesinde ve problem
rak ka yl nce yaadn anlayabilmektedir. zmede kullanmay
renmi olacaz.
Salyangoz ve deniz kabuklular bydke ka-

buklarna yeni odacklar eklerler. Taban e says
olan doal logaritmaya gre, her eklenen oda-
cn uzunluu oluma srasnn logaritmas ile
Temel Kavramlar
orantl olmaktadr.
stel Denklem
Logaritmik Denklem
Kutup blgesi atmosferindeki alak basn alan-
lar baka blgelerdeki havann buraya hcum
etmesine neden olur. Gelen havann oluturdu-
u hortumun grlen hatlar da logaritmik birer
spiral izer.
Bu nitenin birinci ve ikinci blmlerinde stel ve logaritmik fonksiyonlarn

tanmn, zelliklerini ve grafik izimlerini inceledik.
Bu blmde; ncelikle stel ve logaritmik olarak verilen denklem ve eitsizlik-
lerin zm kmesini bulmay, daha sonra da stel ve logaritmik fonksiyonla-
r gerek hayat durumlarn modelleme ve problem zmede kullanmay ele
alacaz.

5.3
5.3.1 stel ve Logaritmik Denklemler

Bu blmde,
32x + 5 = 243, 9x 4 3x 5 = 0, 3x + 1 = 4x 2, ... (bilinmeyeni st olarak bulunan)
veya
log(3x 7) = 1, log5(x + 8) + log5x = 2, (bilinmeyenin logaritmas bulunan)
eklindeki denklemlerin zm kmesini bulmay inceleyeceiz.
1
x
Bilgi Notu
12 c m = 3 denkleminin zm kmesini bulalm.
1 3
2
a ! R + - " 1 , iin, h(x) = ax
fonksiyonu bire bir olduundan,

af(x) = ag(x) f(x) = g(x) x x
12 c m = 3 c m =
1 3 1 3 1
2 2 4
x
c m =c m =2
1 3 1 2 x
2 2 3
x = 6 olduundan = {6} dr.
Bilgi Notu
2
log4(1 x) = 1 denkleminin zm kmesini bulalm.
a ! R + - " 1 ,, f (x) > 0, g (x) > 0 iin,
loga f(x) = b f(x) = ab
loga f(x) = loga g(x) f(x) = g(x)
= olduundan = ' 1 tr.

1 3 3
log4(1 x) = 1 1 x = 41 x = 1 -
4 4 4
Bir denklemde,
bilinmeyenin st olarak yer ald terimler varsa bu denkleme stl
denklem,
bilinmeyenin logaritmasnn yer ald terimler varsa bu denkleme
logaritmik denklem denir.
3
logx2 = 2 denkleminin zm kmesini bulalm.

stel ve Logaritmik Denklem ve Eitsizlikler
y
Bu denklemi 2 farkl yntemle zelim.
I. Yntem: II. Yntem: y=2
y = log x2
2 2 2 2 2 2
logx = 2 x = 10 logx = 2 logx = log10 x
10 10
2 2
x = 100 x = 100

x = 10 veya x = 10 x = 10 veya x = 10
Ancak ayn denklemi,
ekil 1. y = logx2 ile y = 2'nin grafikleri
logx2 = 2 2logx = 2 logx = 1 x = 10
eklinde zersek hata yapm oluruz. nk logx2 ifadesi sfr hari tm reel sa-
ylarda tanml iken logx ifadesi sfr hari sadece pozitif reel saylarda tanmldr.
Dolaysyla 10 deeri de verilen denklemin kklerinden biridir.
Grafik zmlerinden yararlanarak bu tr hatalardan kanlabilir.
ekil 1'de verilen grafikte logx2 = 2 denkleminin zmnn 10 ve 10 deerleri
Uyar
olduu grlmektedir.
Logaritma fonksiyonu sadece po-
4 zitif reel saylarda tanml olduun-
dan bulunan kklerin denklemde
(e x - e -x) yerine konulup kontrol edilmesi
= 5 denkleminin zm kmesini bulalm.
2 gerekir (kkl denklemlerde
olduu gibi).
nce bu denklemin grafik zmne bakalm.

e x - e -x
y= ile y = 5 fonksiyonlarnn grafiini teknoloji yardmyla oluturursak
2
yanda verilen grafik elde edilir (ekil 2).
ki grafik x 2,3124 iin ortak noktaya sahip olduundan, denklemin zm k- y
y=5
mesi = {2,3124 } dir.
imdi de bu zm cebirsel ilemlerle kontrol edelim.
e x - e -x
= 5 ex ex = 10 x
2 2,3124
e2x e0 = 10 ex (her iki taraf ex ile arplrsa)

(ex)2 10 (ex) 1 = 0
x x
y = e e
2
t = ex dnm yaplrsa ê x - e -xh
ekil 2. y = ile y = 5'in
t2 10t 1 = 0 ikinci dereceden bir denklem elde edilir. 2
grafikleri
Buradan,
_ - ^- 10h ! 104 i
t = ex = = 5 26 elde edilir.
2
ex deeri daima pozitif olduundan, ex in deeri sadece 5 + 26 olur.
ex = 5 + 26 x = ln (5 + 26 ) (logaritmik forma geersek)
x 2,3124 elde edilir.

5.3
y 5
ln (3x 2) + ln (x 1) = 2lnx denkleminin kkn bulalm.
y = ln(3x2) + ln(x1) 2 ln x
x
ln(3x 2) + ln(x 1) = 2lnx ln(3x 2) + ln(x 1) 2lnx = 0
f(x) = ln(3x 2) + ln(x 1) 2lnx fonksiyonun grafiini teknoloji yardm ile olu-
turduumuzda fonksiyon x = 2 de sfr deerine sahip olmaktadr (ekil 3).
ekil 3. y = ln(3x 2) + ln(x 1) 2lnx in O halde verilen denklemin zm kmesi, = {2} dir.
grafii
Ayn zm cebirsel ilemlerle yaparsak
ln(3x 2) + ln(x 1) 2lnx = 0 ln(3x 2) + ln(x 1) lnx2 = 0
^ 3x - 2h ^x - 1h
ln d n = 0 (logaritmann zelliinden)
x2
(3x - 2) (x - 1)
= e0 =1 (logaritmadan stel fonksiyona gei)
x2
2x2 5x+2 = 0 (x 2) (2x 1) = 0
1
x = 2 ve x =
2
bulunur.
Logaritma fonksiyonu sadece pozitif reel saylarda tanml olduundan,
2
3x 2 > 0 x > olmaldr.
3
1
x = deeri bu art salamadndan denklemin kk sadece x = 2 olur.
2
Sra Sizde
1. Aada verilen denklemlerin zm kmelerini bulunuz.
x
x
a) 2 5 = 250 b) 32 c m = 2
4 1 3
c) log4(x 5) = 1
4
2. Aada verilen denklemlerin zm kmelerini bulunuz. Bulduu-
nuz kkleri grafiksel zmlerle kontrol ediniz.
a) logx2 = 6 b) logx4 = 2 c) lnx6 = 12
3. Aadaki denklemlerin zm kmelerini hem grafiksel hem de ce-
birsel olarak bulunuz.
^ e x + e -xh ^ 2 x - 2 -xh
a) 2e2x + 5ex 3 = 0 b) =4 c) =4
2 3
4. Aadaki denklemlerin zm kmelerini hem grafiksel hem de ce-
birsel olarak bulunuz.
1 log x - 1
a) =0 b) =1
2 ln (x + 3) - ln x 2 log (x + 4)

6
3lnx + 32 lnx 10 = 0 denkleminin zm kmesini bulalm. y
f(x) = 3lnx + 32lnx10

3 lnx = t diyelim. Buna gre,
1
t+9 - 10 = 0 & t 2 - 10t + 9 = 0 (1, 0)
x
t (7.39, 0)
& (t - 9) (t - 1) = 0
& t = 9 veya t = 1 olur.
t = 9 3lnx = 9 = 32 lnx = 2 x = e2 ve
t = 1 3lnx = 1 = 30 lnx = 0 x = e0 = 1 dir ekil 4. y = f(x) = 3lnx +32 lnx 10'un
O halde, denklemin zm kmesi = {1, e2} dir. grafii
7
2x + 1 = 3x 1 denkleminin zm kmesini bulalm.
2x + 1 = 3x 1 log 2x + 1 = log 3x 1 (x + 1)log2 = (x 1)log3

xlog2 + log2 = x log3 log3
(log3 log2) x = log2 + log3
x log = log ^2 3h
3
2
log 6 dir.
x =
3
log
2
log 6
* log 3 4
O halde, = olur.
2
8
log2(log327) = logx4 ise x in deerini bulalm.
log 2 4
log2(log327) = logx4 log2(log327) =
log 2 x
2
log 2 3 =
log 2 x
2
log 2 x = olduundan
log 2 3
2
d n
log 2 3
x=2 elde edilir.

5.3
9
2
ln (x + 1) = 1 denklemini salayan x deerlerini bulalm.
ln (x 2 + 1) = 1 & (x 2 + 1) = e
& | (x 2 + 1) | = e 2
x2 + 1 0 ve e2 0 olduundan,
x 2 + 1 = e 2 & x = ! e 2 - 1 olur.
10
ln x + ln y = - 1
3 denklem sistemini zelim.
ln x ln y = - 30
lnx = a ve lny = b diyelim. O halde,

a + b = 1
a b = 30 elde edilir.
Buradan a = 6, b = 5 veya a = 5, b = 6 bulunur.
a = 6 ve b = 5 iin; lnx = 6 x = e6 ve lny = 5 y = e5 ve
a = 5 ve b = 6 iin; lnx = 5 x = e5 ve lny = 6 y = e6 olur.
Buna gre, denklem sisteminin zm = {( e6, e5), (e5, e6)} olur.
Sra Sizde
1. Aada verilen denklemlerin zm kmelerini bulunuz.
3x x 1
a) 72x = 3x 2 b) d 3 n = c) ln 4 - x 2 = ln 3x
3 9
2. Aada verilen denklem sistemlerinin zm kmelerini bulunuz.

a) b)
x+y = 2 ln xy = 4
ln x - ln y = ln 3 ln x $ ln y = - 12

5.3.2 stel ve Logaritmik Eitsizlikler

Bu blmde,
e2x 6 < 4, e5x 1 2, 27x 1 > 92x + 5, ... (bilinmeyeni st olarak bulunan)
veya
log3(3x 2) < 1, log5(1 2x) > 2, (bilinmeyenin logaritmas bulunan)
eklindeki eitsizliklerin zm kmesini bulmay inceleyeceiz.
1
2x 1 6x
8 < 32 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
8 2x - 1 1 32 6 - x & (2 3) 2x - 1 1 (2 5) 6 - x
& 2 6x - 3 1 2 30 - 5x (her iki ifadenin de taban 2 olup 1 den b-
& 6x - 3 1 30 - 5x yktr)
& 11x 1 33
& x 1 3 olur.
Bilgi Notu
O halde, = (, 3) tr.
a > 1 iin,
af(x) ag(x) f(x) g(x)
2 af(x) ag(x) f(x) g(x)
log5 (3x 2) < 2 eitsizliini salayan aral bulalm.
log5 (3x 2) < 2 log5 (3x 2) < log552

3x 2 < 52 Bilgi Notu
3x 2 < 25 a > 1 iin,
x<9 loga f(x) b f(x) ab ve f(x) > 0

Ayrca, logaritma fonksiyonu sadece pozitif reel saylarda tanml olduundan, loga f(x) b f(x) ab ve f(x) > 0
3x 2 > 0 olmaldr.
2
Buradan da, x 2 elde edilir.
3
O halde, zm kmesi = c , 9 m ak araldr.
2
3
Bir eitsizlikte,
bilinmeyenin st olarak yer ald terimler varsa bu eitsizlie stl eit-
sizlik,
bilinmeyenin logaritmasnn yer ald terimler varsa bu eitsizlie
logaritmik eitsizlik denir.

5.3
3
c m $c m
1 2x + 4 1 x - 3 eitsizliini salayan x saylarnn hangi aralkta olduunu
8 2
bulalm.
Bilgi Notu
0 < a < 1 iin,

af(x) ag(x) f(x) g(x)
1 3 2x + 4
c m $ c m & cc m m $c m
1 2x + 4 1 x-3 1 x-3
af(x) ag(x) f(x) g(x) 8 2 2 2 1
1 x - 3 (her iki ifadenin de taban 2 olup
&c m $c m
1 6x + 12
2 2 1den kktr.)
& 6x + 12 # x - 3 (stel fonksiyonlar azalan olduun-
& 5x # - 15 dan.)
& x # - 5 olur.
O halde, = (, 5] araldr.
4
log 1 (2x + 3) > 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
3
Bilgi Notu
0 < a < 1 iin, 1

log 1 (2x + 3) 2 0 & log 1 (2x + 3) 2 log 1 1 (taban 3 olup 1 den kktr)
b
loga f(x) b f(x) a ve f(x) > 0 3 3 3
(logaritma fonksiyonu azalan
loga f(x) b f(x) ab ve f(x) > 0 & 2x + 3 1 1
olduundan)
& x 1 - 1olur.
Ayrca, 2x+3 > 0 olmaldr. (logaritma R+ zerinde tanmldr)
3
Buradan, x> olur.
2
eitsizliklerinden, = c - , - 1 m bulunur.
3 3
x < 1 ve x >
2 2
Sra Sizde
1. Aadaki stl eitsizliklerin zm kmelerini bulunuz.
c) c m 2c m
1 2x+3 2 5x - 1 8 x+1
a) 2x3 < 23x+7 b) (9)x1 ( )
27 3 27
2) Aada verilen logaritmik eitsizliklerin zm kmelerini bulunuz.

a) log3(x 2) 3 b) log 2 (x + 4) 1 1 c) 3 log2(x + 1) 4
5

5
2 < log2(x + 3) 1 eitsizliini salayan x tam say deerlerini bulalm.
2 < log2(x + 3) 1 log222 < log2 (x + 3) log22 (taban 2 olup 1 den

byktr)
1
<x+32 (logaritma fonksiyo-
4
1 nu artandr)
3 < x 2 3
4
11
- < x 1
4
Ayrca logaritmann tanmndan x + 3 > 0 olmaldr.
< x 1 ve x + 3 > 0 eitsizliklerini ortak olarak salayan aralk c - , - 1E

11 11
4 4
olup, bu aralktaki tam saylar 2 ve 1 dir.
6
log7(x + 1) + log7(x 1) < 2 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
log7(x + 1) + log7(x 1) < 2 log7(x + 1)(x 1) < log772

x2 1 < 49
x2 < 50
5 2 1 x 1 5 2 bulunur.
Ayrca logaritmann tanmndan x + 1 > 0 x > 1 ve x1 > 0 x > 1 olmaldr.
- 5 2 1 x 1 5 2 , x 2 - 1 ve x 2 1
eitsizliklerini salayan x gerek saylar (1, 5 2 ) aralndadr.
Buna gre, verilen eitsizliin zm kmesi = { x| 1 < x < 5 2 , x R } olur.
7
ln(x + e) + ln(x e) 2 + ln3 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
ln (x + e) + ln(x e) 2 + ln3 ln (x + e) + ln(x e) lne2 + ln3

ln(x + e)(x e) ln3e2
(x + e)(x e) 3e2 (ln artan bir fonksiyon olduundan)
x2 e2 3e2
x2 4e2
2e x 2e

5.3
Ayrca logaritmann tanmndan,

x + e > 0 x > e ve x e > 0 x > e olmaldr.
2e x 2e, x > e ve x > e
eitsizliklerini ortak olarak salayan aralk (e, 2e] dir.
Sonu olarak, verilen eitsizliin zm kmesi = { x| e < x 2e , x R } olur.
8
2x 6
e < 4 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
e2x 6 < 4 ln(e2x 6) < ln4 (e2x 6 ile 4 daima pozitiftir)

2x 6 < 2ln2 (ln fonksiyonu daima artandr)
x < 3 + ln2 olur.
O halde, verilen eitsizliin zm kmesi (, 3 + ln2) dir.
9
2e2x + 5ex + 3 < 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
ex = t diyelim. Buna gre,
2e2x + 5ex + 3 < 0 2t2 + 5t + 3 < 0 eitsizliini zersek

(2t + 1)(t + 3) < 0
1
t = veya t = 3 bulunur.
2
2t2 + 5t + 3 ifadesinin iaret tablosunu oluturursak
1
3 2 3 +3
2t + 5t + 3
2
+
1
ex = t eitliinden ex<- tanmszdr. nk her x iin ex> 0 dr.
2
ex > 3 x > ln3 tr. O halde = (ln3, ) dur.

10
ln (2x 4) ln(x2 3x) 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
2x - 4
ln (2x - 4) - ln (x 2 - 3x) # 0 & ln c m# 0
x 2 - 3x
2x - 4
&c 2 m# 1
x - 3x
2x - 4
&c 2 m- 1 # 0
x - 3x
- x 2 + 5x - 4
&d n# 0
x 2 - 3x
2x - 4
Ayrca logaritmann tanmndan c m 2 0 olmaldr.
x 2 - 3x
Bu son iki eitsizliin saland aralklarla ilgili iaret tablosu:
3 0 1 2 3 4 +3
(- x 2 + 5x - 4) 0
(x 2 - 3x) + +
(2x - 4)
(x 2 - 3x)
>0
+ + + +
(2x 4) > 0 + + +
(x2 3x) > 0 + + +
Ayrca lograitma fonksiyonunun tanmndan 2x 4 > 0 ve x2 3x > 0 olmaldr.

Buna gre, ln(2x 4) ln(x2 3x) 0 eitsizliinin zm kmesi = (4, ) olur.
Sra Sizde
1. Aadaki eitsizliklerin zm kmelerini bulunuz.
a) 1 log(x + 1) 1 b) |ln(x2 1)| < 2 c) log2 3x - 2 > 3
2. Aadaki eitsizlikleri salayan tam saylarn toplamn bulunuz.
a) ln2 + ln(x 2) + ln(x + 1) > ln(5x 7) b) 2e4 3x + 5 > 1
a) e2xe3x 1 2 b) e2x + ex 2 < 0 c) 10 5ln(x 5) < 0
b) c 1 - m <
5 n 1
a) ln(2x 13) ln(x2 5x) 0 (n N)
100 10

5.3
5.3.3 Gerek Hayat Durumlarnda stel ve

Logaritmik Fonksiyonlar
nceki blmlerde stel ve logaritmik olarak verilen denklem ve eitsizliklerin
zm kmesini bulmay inceledik. Bu blmde ise stel ve logaritmik fonksi-
yonlarn gerek hayat durumlarn modellemede ve problem zmlerinde nasl
kullanld ile ilgili uygulamalara yer verilecektir.
1
%15 bileik faiz veren bir bankaya 6000 TL yatrdmzda paramzn iki katna
kmas iin ka yl beklememiz gerektiini bulalm.
Hatrlayalm
= 6000 c 1 + m
15 15
1 yl sonra hesabmzdaki para: 6000 + 6000
Belli dnemler sonunda mevcut 100 100
1 yl sonunda elimizdeki paray c 1 + m ile arpyoruz.
faiz getirisi anaparaya eklenir ve 15
bundan sonra gelecek faiz bu yeni

100
anapara zerinden uygulanrsa
2 yl sonra hesabmzdaki para: 6000 c 1 + m c1 + m = 6000 c 1 + m
15 15 15 2
buna bileik faiz denir. 100 100 100
1 yl daha geince elimizdeki paray tekrar c 1 + m ile arpyoruz.
15

100
3 yl sonra hesabmzdaki para: 6000 c 1 + m c1 + m = 6000 c 1 + m
15 2 15 15 3
100 100 100
1 yl daha geince elimizdeki paray tekrar c 1 + m ile arpyoruz.

15

100
. . .
Hatrlayalm
Bu ekilde devam ettiimizde, t yl sonra hesabmzdaki para,
6000 c 1 + m
A lira %p bileik faizle bankaya 15 t
olacaktr.
yatrlrsa n. dnem sonunda 100
Aa1 + k
p n O halde, t yl sonra hesaptaki paramzn iki katna kmas iin t nin ne olmas
100
olur. gerektiini bulmamz gerekiyor.
6000 c 1 + m = 12000
15 t
100
c1 + m =2
15 t
100
Bu eitlikteki t yi bulabilmemiz iin logaritmay kullanabiliriz. Her iki tarafn 10
tabanna gre logaritmas alnrsa
log c 1 + m = log2
15 t
100
t log c 1 + m = log2
15
100
log 2
t=
(log 1, 15)
t 4,96 yl
O halde, 6000 TL yi yllk %15 bileik faiz veren bir bankaya yatrdmzda, para-
mzn iki katna kmas iin, yaklak olarak 5 yl beklememiz gerekiyor.

2
stanbulun ortalama yllk nfus art yzdesi %1,7dir. u andaki nfusu yaklak
olarak 15 milyon olan stanbulun 10 yl sonraki nfusunun yaklak olarak ne ka-
dar olacan hesaplayalm.
Balangtaki nfus y0 = 15 000 000 ve art yzdesi x = 1,7 olduundan,

Bilgi Notu
15 000 000 c 1 + m 17 754 187
1, 7 10
10 yl sonraki nfus:
100
Belli bir zaman balangcndaki n-
Sonu olarak, ortalama yllk nfus art yzdesi % 1,7 olmak artyla, stanbulun fus y0, birim zamandaki nfus art
10 yl sonraki nfusu yaklak olarak 17 754 187 olacaktr. yzdesi x olmak zere, t zaman
sonraki toplam nfusu,
yt = y0 a 1 + k
x t
100
forml ile hesaplayabiliriz.
3
Bilindii gibi, baz bakteriler ikiye blnerek oalrlar. Elimizde her 8 saatte b-
lnerek iki katna kan byle bir bakteri eidi olduunu varsayalm. 16 saat so-
nunda bakterilerin says 40 000 olduuna gre,
a) Balangta elimizde ka tane bakteri olduunu,
b) Bir gnn sonunda elimizde toplam ne kadar bakterinin olacan hesapla-

yalm.
Balangtaki bakteri says B0 olsun.
1 8 = 8 saat sonra bakteri says: B0 2
2 8 = 16 saat sonra bakteri says: (B0 2) 2 = B0 22
3 8 = 24 saat sonra bakteri says: (B0 22) 2 = B0 23

. . .
k 8 = n olmak zere, n saat sonra bakteri says: (B0 2k 1) 2 = B0 2k
olacaktr.
a) 2 8 = 16 olduundan B0 22 = 40 000, buradan da B0 = 10 000 bulunur.
Buna gre, balangta 10 000 bakteri vardr.
b) Bir gn 24 saat ve 3 8 = 24 olduundan,
bir gnn sonunda bakteri says: B0 23 = 10 000 8 = 80 000 olur.

5.3
Sra Sizde
1. Yllk %9 bileik faizle 4 yllna bankaya yatrlan 10000 TL nin vade
sonunda ne kadar olacan hesaplaynz.
2. Her yl fiyat %5 artan 120 TL lik bir ayakkabnn fiyatnn ka yl sonra
2 katna kacan hesaplaynz.
3. 5000 kiinin yaad bir kasabada nfus her yl %2 artmaktadr. 3 yl
sonra kasabann nfusunun ne kadar olacan hesaplaynz.
4. Her saatte bir katna kan bir bakteri poplasyonunda, balang-
taki bakteri says 100 olsun. t saat sonraki bakteri poplasyonunu he-
saplaynz.
5. Her dakikada blnerek iki katna kan bakterilerden biri bo bir ka-
vanozun iine konuluyor. 1 saat sonunda kavanoz tamamen bakteri-
lerle dolduuna gre, 50 dakika sonunda kavanozun yaklak olarak
% ka dolu olur?
Yukarda verilen bileik faiz hesaplama, nfus art ve bakterilerin oalmas r-

neklerinin her birinde stel art sz konusudur. imdi de stel azalmann sz
konusu olduu durumlarla ilgili rnekleri inceleyelim.
Bilgi Notu 4
Bizmut-210 elementinin yarlanma mr 5 gndr. Balangtaki ktlesi 1600 mg
Radyoaktif bir elementin miktar ise 20 gn sonunda kalan ktlesini bulalm.
bir sre sonra yarya iner (yars
bozunur), bu sreye yarlanma
mr denir.
Yarlanma mr d etkenlere bal
20
olmayp, bozulan ekirdein yaps- Bu element, = 4 olduundan, 20 gnde 4 defa yarlanmaktadr.
5
na baldr.
Balang ktlesi 1600 mg olduundan 5 gn sonra 800 mg, 10 gn sonra 400
mg, 15 gn sonra 200 mg ve 20 gnn sonunda ise kalan ktle 100 mgdr.
Bu rnekte bir stel azalma sz konusu olup, elementin t zaman sonraki ktlesi,
t
f(t) = 1600 c m
1 5
2
fonksiyonu ile modellenebilir.
5
Yarlanma mr 15 gn olan radyoaktif bir elementin, 60 gn sonunda % kann
bozunmadan kaldn bulalm.

ncelikle bu elementin ka defa yarlandn bulalm.

60
= 4 olduundan, bu element 60 gn sonunda 4 defa yarlanmtr.
15
Balang ktlesi 100 g olarak alrsak
15 saat sonra 50 g
30 saat sonra 25 g
45 saat sonra 12,5 g
60 saat sonra 6,25 g
Buna gre, bu elementin 60 saat sonunda %6,25 i bozunmadan kalacaktr.
Bir nceki rnekte olduu gibi, burada da stel azalma sonucunda elementin t
zaman sonra kalan f(t) ktlesini, elementin balangtaki ktlesi M olmak zere,
t
f(t) = M c m
1 15
2
fonksiyonu ile modelleyebiliriz.
6
Bir hasta 1000 mg etkin madde miktarna sahip bir ila kullanyor. Bu ilataki et-
1
kin maddenin, hastann vcudunda her saat i azalyor. Hastann vcudunda en
5
fazla 20 mg etkin madde kalmas gerekiyorsa ka saat sonra tekrar bir doz daha
ila imesi gerektiini bulalm.
Hastann vcudunda balangta 1000 mg etkin madde var.

4
1. saatin sonunda 1000 etkin madde kalacaktr.
5
2. saatin sonunda c 1000 m = 1000 c m mg,
4 4 4 2

5 5 5
3. saatin sonunda 1000 c m = 1000 c m mg,
4 2 4 4 3

5 5 5
...
O halde, verilen herhangi bir t zaman sonunda,
Kalan etkin madde = 1000 c m
4 t
5
olur. Vcutta en fazla 20 mg etkin madde kalmas gerekiyorsa
20 = 1000 c m =c m
4 t 1 4 t
5 50 5
Burada her iki tarafn 10 tabanna gre logaritmas alnrsa,
log c m
1
50
t=
log c m
4
5
Hesap makinesi yardmyla t 18 olarak bulunur. Sonu olarak, hastann bu ila-
tan tekrar alabilmesi iin yaklak olarak 18 saat beklemesi gerekecektir.

5.3
7
Bilgi Notu
Bilim adamlar bir canlnn ka yl nce yaadn Karbon Ya Hesaplama Ynte-
Karbon Ya Hesaplama Yntemi mi ile tespit edebilmektedirler. Bir dinozora ait kemik fosilinde radyoaktif karbon
Canl iken kemikte bulunan C14 (C14) miktarnn azot (C12) gazna orannn u an atmosferdeki orann %56s oldu-
(radyoaktif karbon) atomlar u bilindiine gre, bu dinozorun yan yaklak olarak bulalm.
canlnn lmnden sonra dzenli
olarak bozunarak C12 (azot) gazna
dnr. Bu dnmn yarlanma
mr 5700 senedir. Bu sreye yar-
lanma sresi denir. Kemik fosilin- u an atmosferdeki C14 miktarnn C12 miktarna oran A olsun.
deki bu iki cins atomun miktarlar 1
llerek canlnn yaklak olarak Bu oran 5700 senede yarya, yani A deerine
2
ka yl nce ld anlalabilmek- 1
tedir. 2 5700 = 11400 senede A deerine
4
1
3 5700 = 17100 senede A deerine
8
. . .
ular.
Azalma bu ekilde devam edecektir. O halde bu oran stel olarak azalyor de-
mektir. Bu durumu herhangi bir x anndaki oran gsteren fonksiyon olarak ifade
edersek bu fonksiyon
x
Ac m
1 5700
2
eklinde olacaktr. Bizden istenen,
x
Ac m
1 5700
= 0, 56A
2
eitliini salayan x deeridir. Burada her iki tarafn logaritmas alnarak
log (0, 56)
x = 5700
1
log
2
Bilgi Notu x 4768 olarak bulunur.
Karbon Ya Hesaplama Yntemi, Buna gre, bu dinozorun yaklak olarak 4768 yl nce yaadn syleyebiliriz.
Amerikal kimyac Willard Libby ta-
rafndan 1940 ylnda gelitirilmitir.
Bu kefi kendisine Nobel dl
kazandrmtr.
Sra Sizde
1. Yarlanma mr 85 yl olan bir radyoaktif maddeden 1200 gr vardr.
340 yl sonra bu maddeden ka gr kalacan hesaplaynz.
7
2. Radyoaktif bir maddenin inin bozunmas iin 21 yl gemitir. Bu
8
maddenin yarlanma mrn hesaplaynz.
3. Arkeolojik bir kaz alannda bulunan bir kemikte, bulunmas gereken
radyoaktif karbon miktarnn %20 si bulunuyorsa kemiin ait olduu
canlnn yaklak olarak yan bulunuz.

Logaritmik lekler
Bilgi Notu
Logaritmalarn kullanld nemli yerlerden biri de leklerdir. Logaritmik lek-
ler, gsterilmek istenen bykln kendisini deil de logaritmasn gsterir. Bu Eit aralkl bir lekte 1 ile 10
sayede bu niceliin ok kk ya da ok byk deerlerini ayn grafik zerinde arasndaki deerleri gstermek iin
10 birim yere ihtiyacmz varken
grmek mmkn olabilmektedir.
bu deerlerin 10 tabanna gre
Depremlerin bykln lmek iin kullanlan Richter lei, ses iddetini logaritmasn gsterirsek 0 ile 1
lmek iin kullanlan Desibel lei ve suyun sertlik derecesini lmek iin kul- aras yetecektir. Benzer ekilde eit
aralkl lekte 10 ile 100 arasnda
lanlan pH lei 10 tabanna gre hazrlanm logaritmik leklerdir.
gstereceimiz deerleri logarit-
mik lekte 1 ile 2 arasnda gste-
8 rebiliriz. Byle devam edildiinde
eit aralkl lekte 1, 10, 100, 1000,
Richter leine gre,
gibi deerlere karlk logaritmik
6 byklndeki depremle 5 byklndeki depremi, lekte 0, 1, 2, 3, saylar kullan-
labilecektir.
9 byklndeki depremle de 7.3 byklndeki depremi,
iddetleri ynnden karlatralm.
Richter leindeki her bir say artnn, depremin iddetindeki 10 katlk bir art-
a sebep olduunu biliyoruz (yanda verilen bilgi notundan). O halde,
6 byklndeki deprem 5 byklndeki depremden 10 kat daha iddetlidir.
9 byklndeki deprem ile 7.3 byklndeki depremin iddetini karlatr-

mak iin yandaki verilen forml kullanalm.
Bilgi Notu
9 byklndeki deprem 7.3 byklndeki deprem Amerikal Profesr Charles F. Richter,
1935 ylnda bir depremin byk-
I9 I
9 = log 7.3 = log 7.3 ln lmek iin logaritmay
S S
kullanarak aadaki forml
I9 I gelitirmitir.
= 10 9 7.3 = 10 7.3 I
S S M = log
S
I9 = S 109 I7.3 = S 107.3 (M: byklk, I: depremin iddeti,
S: sabit say)
Bu iki depremin iddetini karlatrmak iin birbirine oranlarsak Buradaki logaritma fonksiyonu, Ri-
chter leindeki her bir say art-
I9 S 10 9 nn, aslnda depremin iddetindeki
= = 10 9 - 7.3 = 10 1.7
I 7.3 S 10 7.3 10 katlk bir arta sebep olduunu
Bu deer hesap makinesi yardmyla 101,7 50 olarak bulunur. Sonu olarak, aklamaktadr.
9 byklndeki bir deprem 7.3 byklndeki bir depremden yaklak ola-

rak 50 kat daha iddetlidir.

5.3
9
Bilgi Notu
Sirkenin pH deerinin 2.9, deniz suyunun pH deerinin ise 8.0 olduu bilinmek-
Bir zeltinin asit ya da baz zeltisi tedir. Bu maddelerde bulunan hidrojen iyonlarnn ([H+]) younluunu bulup
olduunu anlamamz salayan karlatralm.
[H+] ya da [OH-] deriimleri genel-
likle ok kk saylar olduundan
ilemlerde kolaylk salamak iin
bu deriimlerin 10 tabanna gre Sirkedeki [H+] younluu: log[H+] = 2.9
eksi logaritmalarn alarak deriim-
ler tamsaylarla ifade edilir. Yani, log[H+] = 2.9
pH = log[H+] , pOH = log[OH-] [H+] = 10 2.9
ehrimizdeki kaynak suyunun pH
deeri yaklak olarak 7,15 tir. [H+] 1,26 x 10 3 mol/lt
Deniz suyundaki [H+] younluu: log[H+] = 8.0
log[H+] = 8.0
[H+] = 10 8.0
[H+] 1 x 10 8 mol/lt
Her iki maddedeki [H+] deerlerini karlatrrsak
Sirkenin 6H+@ de eri 10 -2.9
=
Deniz suyunun 6H+@ de eri 10 -8.0
= 10(2.9) (8.0)
= 105.1
125892
olur. Buna gre, sirkede bulunan hidrojen iyonu deniz suyunda bulunan hidrojen
iyonuna gre yaklak olarak 125 892 kat daha youndur.
Sra Sizde
Bilgi Notu
1. Richter leine gre 7 byklndeki bir depremin genliinin 5
Depremin bykl, d merkez-
byklndeki depremin genliinden ka kat daha byk olduu-
den 100 km uzaklkta ve sert zemi-
nu belirtiniz.
ne yerletirilmi zel bir sismografla
(deprem kaydedici aygt) hesap- 2. Richter leine gre 8,3 byklndeki bir depremin iddetinin 6,9
lanr. Depremin Richter byk-
byklndeki depremin iddetinden yaklak olarak ka kat daha
l llen maksimum genliin
byk olduunu hesap makinas yardm ile bulunuz.
logaritmasdr.
3. Saf suyun, stn ve ayn pH deerleri srasyla 7, 6.5 ve 5.5 tir. Bu
maddelerin her birinin 1 litresinde bulunan hidrojen iyonu younlu-
unu hesaplayp karlatrnz. Ayrca stte bulunan hidrojen iyonu-
nun ayda bulunan hidrojen iyonundan ka kat daha youn olduu-
nu belirleyiniz.

5.3.1 stel ve Logaritmik Denklem ve Eitsizlikler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen stel denklemleri znz. 6. 3x + 4 31 x 7 = 0 denkleminin zm k-

mesini bulunuz.
a) 2x = 5
b) 3x 2 = 7
7. log(a b) = 7 ve log a k = 3 olduuna gre,

a
2. Aada verilen logaritmik denklemleri z- b
nz. a deerini bulunuz.
1
a) log8x =
3
b) log2(x + 5) = 4
c) log3[log2(x 3)] = 1
8. 2 < log3(x 3) 4 eitsizliini salayan tam
saylardan ka tanesi 5 ile blnr?
3. log2x + log4x + log8x = 22 denkleminde x

deerini bulunuz.
9. f(x) = log5x ve g(x) = 5x fonksiyonlar veriliyor.

(fog)(a) = 2a 8 eitliini salayan a deerini
bulunuz.
4. log3(x + 3) + log3(x 3) = 3 denkleminde x
deerini bulunuz.
5. Aadaki logaritmik eitsizliklerin zm 10. log2x3 + log2x2 log2x 4 eitsizliinin -

araln bulunuz. zm araln bulunuz.
a) log3x < 2
b) log2(2x 3) > 3
c) log 1 (x + 7) 1 2
2
) log 1 (x - 2) 2 1
3

Blm 5. 3 stel ve Logaritmik Denklem ve Eitsizlikler
BLM DEERLENDRME
1. ln[log2(log3(2x 5))] = 0 denklemini salayan 7. log5(2x 3) log5(x + 5) = 0 denkleminin

x deerini bulunuz. zm kmesini bulunuz.
2. 5x + 15 5x 8 = 0 denkleminin kklerini 8. log5x2 + log5x3 log5x4 = 2 denkleminin

bulunuz. zm kmesini bulunuz.
3. ex 15 ex 2 = 0 denkleminin kkn 9. logx(6 x) = 2 denkleminin zm kmesini

bulunuz. bulunuz.
4. xln2 + 2lnx = 16 denklemini salayan x deerini 10. log5(5 25x + 2) = x + 12 denkleminin zm

bulunuz. kmesini bulunuz.
5. 25 log 3 = x log 5 eitliini salayan x deerini

2 4
11. log3(2x 5) 3 eitsizliinin en geni zm
bulunuz. araln bulunuz.
6. log2(x 2) + log2(x + 2) = 5 denkleminin 12. 2 < log2(x 3) < 3 eitsizliini salayan tam
zm kmesini bulunuz. saylar toplamn bulunuz.

Blm 5. 3 stel ve Logaritmik Denklem ve Eitsizlikler
BLM DEERLENDRME
13. log5(20 2x) > log5(x 4) eitsizliinin zm 18. log5(x 10) > 0 eitsizliini salamayan ka
araln bulunuz. farkl x doal says vardr?
14. log 1 (x + 2) $ - 2 eitsizliinin zm araln 19. loga5 = 4, logb4 = 3, logc3 = 2 olduuna gre
5
a, b, c saylarn kkten bye doru
bulunuz. sralaynz.
15. log 1 (2x - 7) # - 1 eitsizliini salayan en 20. log5(x 3) < log158 log8225 eitsizliini sa-
3
kk x tam say deerini bulunuz. layan en byk x tam saysn bulunuz.
16. log 1 6log 5 (x - 5)@ $ 0 eitsizliinin zm 21. Yllk %10 bileik faizle 3 yllna 1 bankaya
7 yatrlan 20 000 lira 3 yln sonunda ka lira
araln bulunuz. olur?
17. log4(x + 3) + log4(x 3) < 2 eitsizliinin - 22. u andaki nfusu yaklak olarak 5 000 000
zm araln bulunuz. olan bir ehrin ortalama yllk nfus art
yzdesi %0,8 dir. Bu ehrin 3 yl sonra nfusu
yaklak olarak katr?

nite 5. stel ve Logaritmik Fonksiyonlar
NTE DEERLENDRME
1. y = log(x + 4) fonksiyonunun grafii aada- 3.

y lognx
kilerden hangisidir?
logmx
A) B) 1 x
4 4
ekilde y = logmx ve y = lognx fonksiyonlar-

C) D)
nn grafikleri verilmitir. Buna gre, aadaki-
4 lerden hangisi dorudur?
4 A) m < n < 1
B) 1 < n < m
E) C) 1 < m < n
D) n < m < 1
4
E) n < 1 < m
2. y = log0,5(x 3) fonksiyonunun grafii aa-

dakilerden hangisidir? 4. Tanml olduu aralkta f(x) = 32x 3 + 5
olduuna gre, f1(a) = 2 eitliini salayan a
A) y B) y deeri katr?
A) 6 B) 7 C) 8 D) 9 E) 10
x 4 x
3 4 3
C) y D) y
3 4
x 5. log3(2x 5) = 2 olduuna gre, x katr?
5
x
3
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7
E) y
5
x
3

NTE DEERLENDRME
6. 52x = 7 olduuna gre, x deeri aadakiler- 9. log 3 8 log 64 125 log 25 81 arpmnn sonucu
3
den hangisidir? katr?
1 9
A) log57 B) log 5 7 C) log27 A) B) 9 C) 8 D) 5 E) 3
2 4
D) log52 E) 2log27
7. log2 = m ve log3 = n olduuna gre, log108 10. a = log25, b = log35 ve c = log53 saylarnn
deerinin m ve n cinsinden deeri aadaki- kkten bye doru sralan aadaki-
lerden hangisidir? lerden hangisidir?
A) c < a < b
A) 3m + n B) 3m + 2n C) 2m+3n
B) a < b < c
D) 2m + 2n E) 2m + n C) a < c < b
D) c < b < a
E) b < c < a
8. log53 = a ve log52 = b olduuna gre, log836

saysnn a ve b cinsinden eiti aadakiler-
den hangisidir?
11. 2 log 7 + 7 log 2 = 98 eitliini salayan a says
a a
2a + 2b
A) katr?
3b
3a + b
B) A) 7 B) 2 C) 7 D) 3 E) 2
2b
2a + 2b
C)
5b
2a + 3b
D)
3b
a+b
E)
3b

NTE DEERLENDRME
y 14. Aadaki grafiklerden hangisi y = 2x 3 fonk-

12.
siyonuna aittir?
25 y y
A) B)
x x
5 y y
C) D)
1
x x
x
2 1 0
E) y
Yukarda grafii verilen y = f(x) fonksiyonu
x
B) f(x) = 5x + 2 C) f(x) = c m
1 x+2
A) f(x) = 5x
5
x x
D) f(x) = 5 E) f(x) = 5
15. Aadaki grafiklerden hangisi y = c m fonk-

13. 1 x
y 2
y = 4x
siyonuna aittir?
b
A) y B) y
a
1 1
1 x x
4 0 0
c x
0 1 C) y D) y
Yukarda f(x) = 4x stel fonksiyonunun grafii 1 x

x 0
verilmitir. ekildeki bilgilere gre a + b + c 0 1
toplam katr?
E) y
A) 2 B) 1 C) 1 D) 2 E) 4
x
0

NTE DEERLENDRME
1 20. log25x = 5 eitliini salayan x says aada-

16. ln 2 x + ln c m + 6 = 0 denkleminin kkler
x5 ki aralklarn hangisinde bulunur?
arpm aadakilerden hangisidir?
A) ( 0, 1) B) (1, 2) C) (2, 3) D) (3, 4) E) (4, 5)
A) e2 B) e3 C) e4 D) e5 E) e6
17. 1 < log(x 7) < 2 eitsizliini salayan tam e3

21. x lnx = eitliini salayan x deerlerinin
saylardan ka tanesi 5 ile tam blnr? x2
arpm aadakilerden hangisidir?
A) 21 B) 20 C) 19 D) 18 E) 17 A) e 2 B) e 1 C) e D) e2 E) e3
9 log 2 x 16
18. = log 2 denklemini salayan x 22. logx6 logx4 + 2 eitsizliinin zm aral
log 2 8 x
deeri aadakilerden hangisidir? aadakilerden hangisidir?
A) (, 10] B) (, 10]
A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 10
C) [10, 10] D) (0, 10]
E) [10, 0)
19. log(x+2y) = logx + logy eitliini salayan x

23. log2x log(x2) 8 < 0 eitsizliinin zm
saysnn y cinsinden deeri aadakilerden
aral aadakilerden hangisidir?
hangisidir?
2y y-1 y+1 A) (2, 4)

A) B) C)
y+1 2y 2y
B) c , 1000 m
1
y-2 2y 10
D) E)
C) c , 10000 m
2y y-1 1
100
D) (4, 100)
E) (2, 100)

NTE DEERLENDRME
24. f(x) = log3x ve g(x) = 4x + 5 olduuna gre, 28. %10 bileik faiz veren bir bankaya 8 000 lira
(fog)(1) deeri katr? yatran bir kiinin parasnn 3 katna kmas
iin yaklak olarak ka yl beklemesi gerekir?
c log 3 = 0, 477, log = 0, 041 m
A) log35 B) log36 C) 2 110
100
D) 3 E) log37 A) 10 B) 12
C) 13 D) 14
E) 16
x+3
25. f (x) = log x - 2 fonksiyonunun en geni
x-5
tanm aral aadakilerden hangisidir?
A) (, 2) B) (,5) - {3} C) (, 3)
D) (5, +) E) (3, +) 29. Bir bakteri tr her 4 saatte blnerek 2 kat-
na kmaktadr. 12 saat sonunda bakterilerin
says 20 000 olduuna gre balangtaki
bakteri says katr?
26. f(x) = logx(9 x2) fonksiyonunun en geni A) 2 000 B) 2 500

tanm aral aadakilerden hangisidir? C) 6000 D) 7 000
A) (, 3)
E) 10000
B) (3, )
C) (0, 3) - {1}
D) (3, 3) - {1}
E) (, 3)
30. Yarlanma mr 40 gn olan radyoaktif bir

elementin 120 gn sonunda % ka bozun-
27. log 3 c m $ 1 eitsizliinin en geni tanm
x-1
5-x madan kalr?
aral aadakilerden hangisidir?
A) [1, 5) A) 25 B) 20 C) 15,5 D) 12,5 E) 10
B) (, 1) (5, +)
C) [4, 5)
D) [4, 5]
E) [1, 5]
1.D 2. B 3. B 4. C 5. E 6. B 7. C 8. A 9. B 10. D 11. E 12. B 13. E 14. B 15. A 16. D

17. D 18. A 19. E 20. C 21. A 22. B 23. C 24. C 25. D 26. C 27. C 28. B 29. B 30. D

nite DZLER
6 Blm 6.1 Gerek Say Dizileri
Bu nitede
Neler reneceiz?
Dizi, sonlu dizi, sabit dizi kavramlarn
ve dizilerin eitliini
Genel terimi veya indirgeme bants
verilen bir say dizisinin terimlerini
hesaplamay
Aritmetik ve geometrik dizilerin
zelliklerini ve bir dizinin ilk n teriminin
toplamn bulmay
Niin reneceiz?
Diziler, yaammzda farknda olarak ya da
olmayarak ok farkl alanlarda karmza
kmaktadr. rnein; sanatsal tasarmlarda
(sslemeler), finans sektrnde (yatrm
hesab, krediler, vb.) tp dnyasnda (ila
aratrma-gelitirme, virs deneyleri), do-
kuma-rg sektrnde (motifleri olutur-
mada) ve retim sektrnde dizi kavram
ile karlalmaktadr. zetle, diziler haya-
tmzn birok alannda hem insan yapm
eserlerde hem de doada mevcut olarak
karmza kmakta olup, bu blmde dizi
kavramn ve zelliklerini inceleyeceiz.
N HAZIRLIK
1. f : Z + " R , f(n)= 2n 1 ve g : R " R , g(x) = 2x 1 fonksiyonlarnn grafiklerini izerek farkllklarn

ve aralarndaki ilikiyi tartnz.
y y
6 6
5 5
4 4
3 3
2 2
1 1
0 x 0 x
6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6
1 1
2 2
3 3
4 4
5 5
6 6
2.
Yukardaki ekiller belli bir kurala gre oluturulmutur. Drdnc ekli iziniz.
Bu rntdeki birim kare saysn veren kural bulunuz.
3. Aadaki say rntleri iin sonraki terimi bulunuz ve rntnn kuraln yaznz.
1, 3, 7, 11, ....,....,....,
1, 3, 9, 27,....,....,....,
1, 7, 19, 37,....,....,....,
1, 1, 1, 1,....,....,....,
4. x2 6x 7 < 0 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.
5. n Z+ olmak zere (1)2n+1 + (1)2n toplamn bulunuz.
2x - 1
6. f (x) = fonksiyonunun tanm kmesini bulunuz.
x-4
7. f (x) = x - 3 fonksiyonunun tanm kmesini bulunuz.
8. x2 x 1 = 0 denkleminin kklerini bulunuz.
442 nite 6. Diziler

nite
6
6.1 Gerek Say Dizileri 1. Blm
Giri
Diziler, matematik tarihinde 3500 yllk bir ge- Bu blm sonunda;
mie sahiptir. Aritmetik ve geometrik diziler M-
Dizi, sonlu dizi, sabit dizi kavram-
sr'da Rhind Papyrus (Matematiksel Yazlar) M..
larn ve dizilerin eitliini,
1650 ylnda karmza kar. 85 problemin oldu-
Genel terimi veya indirgeme
u bu belgelerden Msrllarn geometrik ve arit- bants verilen bir say dizisinin
metik dizilerin zelliklerini bildikleri ve kullan- terimlerini hesaplamay,
dklar anlalmaktadr. Aritmetik ve geometrik dizilerin
zelliklerini ve bir dizinin ilk n
Gnmzde de pek ok alanda dizilerin uygula- teriminin toplamn bulmay,
mas yaplmaktadr. Aylk faturalarmz (cep tele- renmi olacaz.
fonu, elektrik, su doalgaz, vb.) zamannda de-
mediimizde, deyeceimiz miktar belli bir
oranda srekli olarak artar. Yeni aldmz bir
arabann kullanm sresi arttka deeri sistema-
tik bir ekilde azalr. te bu gibi olaylar dizilerle
modelleyebileceimiz trden olaylara rnektir.
Entomoloji (Bcek Bilimi) ile ilgilenen bilim in-

sanlar tarafndan imdiye kadar 700 bini akn
bcek tr tanmlanabilmitir. Ancak tr belir-
lenmemi en az bu kadar daha bcek trnn Temel Kavramlar
olabilecei varsaylmaktadr. Bilim insanlar ar Dizi
poplasyonunu incelerken arlarla ilgili baz du- Sonlu dizi
rumlarn dizilerle modellenebildiini fark etmi-
Sabit dizi
lerdir.
Aritmetik dizi
Geometrik dizi
Kare say
Doktorlar ilacn dozunu ve hangi sklkla alnaca-
gen say
n belirlerken bbreklerin kan filtreleme gre-
Fibonacci dizisi
vini gz nnde bulundururlar. Hastann ald
ilacn vcuttan atlmas sreci ya da ilataki et-
ken maddenin kandaki miktarnn deiimi, dizi
kavramyla aklanabilir.
nite 6. Diziler 443

Blm Diziler
6.1
ANKARA 6.1.1 Dizi Kavram

Metro
ler
y
etev
Ankaray
ent
tane
unk
Dizilerle modellenebilen birok gerek hayat problemleri vardr. Bunlardan iki

Ostim
Batk
Dem
Mac
Has
Yenimahalle
vedik
Akkpr
farkl rnei inceleyelim.
Kltr Merkezi
Beevler Tandoan
Ulus
Bahelievler
Maltepe Dikimevi
Emek Demirtepe
Shhiye
Kurtulu 1
Ati Kzlay Kolej
n
yo
yo
yo
yo
tas
tas
tas
tas
s
.
1. i
2. i
3. i
4. i
10
11
12
5.
6.
7.
8.
9.
2 km 2 km 2 km 2 km 2 km
Ardk iki istasyon arasndaki mesafe 2 km ve toplam 12 istasyonu olan bir metro
hattnda son istasyon ehir merkezindeki istasyondur. Gidilen yolu, istasyon nu-
marasn bamsz deiken alarak uygun bir fonksiyonla modelleyelim.
Baml deiken: Gidilen yol (y)
Bamsz deiken: stasyon numaras (n)
Bu durumda yol fonksiyonumuz y = f(n) = 2 (12 n) olur.
rnein, 2. istasyondan binen bir yolcunun gittii yol f(2) = 2 (12 2) = 20 km dir.
Bu fonksiyon iin n deerinin sadece pozitif tam saylar alabileceine dikkat edi-
niz. n yerine sadece 1, 2, 3, ,12 pozitif tam saylar gelmek zorundadr. Aslnda
Tarihten Notlar
f fonksiyonunun en geni tanm kmesinin gerek saylar olduunu biliyoruz.
Fibonacci, Liber Abaci (1202)
Ama, bu durumu modelleyen fonksiyon iin tanm kmesinde pozitif tam saylar
isimli eserinde dizilerle ilgili
tavan poplasyonunun hesap- dnda hibir gerek say yer alamaz.
lanmasn anlatan bir problem
vermitir. Bu problemde tavan
saylarnn artn gsteren
say dizisi Fibonacci dizisi
olarak isimlendirilmitir. 1963te 2
Fibonacci dernei kurulmu ve
bu dernek, Fibonacci Quarterly htiya sahibi kimselere yardm yapmak amacyla bir kampanya balatlyor. Bu
ismiyle bir dergiyi matematik kampanya kapsamnda yaplan ilk davete katlan gnll bir kimse 100 TL ba-
dnyasna kazandrmtr. ta bulunuyor. Sonra yardm edeceini bildii 3 kiiye de ayn miktarda ba
yapmas iin davette bulunuyor. Davet edilen kii yzer TL yardm yapyor ve
ba yapmalar iin her biri yine 3 kiiyi davet ediyor. Bu yardm zinciri byle
devam ederse
a) lk 4 davet iin ayr ayr toplanan para miktarlarn,
b) n. davet iin toplanan para miktarn gsteren fonksiyonu bulalm.
444 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
Ba emas
100
100 100
a) 100
100
100 100 100
100
1. Davet 2. Davet 3. Davet 4. Davet 100
100 100
100
100 3 100 3 3 100 3 3 3 100 100
100 100
100
100
100 100 100 100
100
100
b) Baml deiken: Toplanan para miktar 100 100
100
100
Bamsz deiken: Davet says (n) 100 100
100
100
Bu durumda fonksiyonumuz f(n) = 100 3n 1 olur. 100 100 100
100
100
rnein, 4. davette toplanan para f(4) = 100 34 1 = 2700 TL dir. 100 100
100
Bu fonksiyon iin de n deerinin sadece pozitif tam saylar alabileceine

dikkat ediniz.
Uyar
Her dizi sralanm bir kmedir.

Yukardaki rneklerde olduu gibi tanm kmesi pozitif tam saylardan olumak Elemanlarn yerleri deitirilemez.
durumundadr. Ayrca tanm kmesi gerek saylar iken pozitif tam saylar kmesi Dizinin elemanlar belli bir kurala
gre olumutur. Bu kural diziyi
olarak daraltlan fonksiyonlar inceleyeceiz. belirleyen fonksiyondur.
Pozitif tam saylar kmesinden gerek saylar kmesine tanmlanan her
fonksiyona gerek say dizisi ya da ksaca dizi denir.
f : Z + " R , her n ! Z + iin f (n) ! R
n = 1 iin f(1) = a1 (1. terim)
n = 2 iin f(2) = a2 (2. terim)
n = 3 iin f(3) = a3 (3. terim)

Bilgi Notu
h h h
Z+ = N+ = 1, 2, 3, .... olduundan,
n = n iin f(n) = an (n. terim) dizinin tanm kmesi bu kme-
lerden herhangi birisiyle ifade
edilebilir.
a1, a2, a3 gerek saylar sras ile dizinin 1. terimi, 2. terimi, 3. terimidir. f(n) = an
ise n. terim ya da dizinin genel terimidir. Genel terimi an olan dizi (an) biiminde
gsterilir. (an) = (a1, a2, a3,,an,) dizinin ak yazlmn ifade eder.
nite 6. Diziler 445

Blm Diziler
6.1
rnein, f: Z+ R; f(n) = (2n 1)2 fonksiyonu (12, 32, 52, ...., (2n 1) 2 ,....)dizisi-
nin elemanlarn retir ve ayn zamanda bu dizinin genel terimidir. Genel
terimi a n = (2n 1) 2 olan bu dizinin ak olarak gsterimi
(an) = (12, 32, 52, ...., (2n 1) 2 , ....)
eklindedir.
3
3n - 1
Genel terimi a n = f (n) = olan (an) dizisini ak olarak yazalm.
2n + 3
3n - 1
an = olduu iin dizinin ak olarak yazl
2n + 3
â nh = c m=c , , ... m
3n - 1 2 5 8 3n - 1
, , ... ,
2n + 3 5 7 9 2n + 3
olur.
Hatrlayalm
4
Her n pozitif tam says iin,
(- 1) n
n! = 1 2 3 4 (n 1) n dir. Genel terimi a n = olan dizinin 2. terimini, 3. terimini ve 4. terimini bulalm.
n! + 1
(- 1) 2 1 (- 1) 3 1 (- 1) 4 1
a2 = = , a3 = =- ve a4 = =
2! + 1 3 3! + 1 7 4! + 1 25
5
Genel terimi
2n - 1, n tek say ise
an = )
3n + 2, n ift say ise
olan bir dizi iin, a15 + a20 toplamn bulalm.
15 bir tek tam say olduundan, 15. terimi bulmak iin 2n 1 kural uygulanr.
Buna gre,
a15 = 2 15 1 = 29
20, bir ift tam say olduundan, 20. terimi bulmak iin, 3n + 2 kural uygulanr ve
a20 = 3 20 + 2 = 62
olarak bulunur. Sonu olarak,
a15 + a20 = 29 + 62 = 91
olur.
446 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
Sra Sizde
a) Genel terimi
Z] n 2 - 1, n / 0 (mod 3)
]]
]
a n = ][ 2n + 3, n / 1(mod 3)
]]
] 5n - 1, n / 2 (mod 3)
\
olan dizi iin, a7 + a12 + a11 toplamn bulunuz.
b) Genel terimi an = nn! olan dizinin ilk teriminin toplamn bulunuz.
Bilgi Notu
6
Aada verilen fonksiyonlar bir reel say dizisi belirtir mi? nceleyelim. 3n - 1
f (n) = a n = ,
n -3
3n - 1 3n - 1 tanm kmesi
a) an = b) b n = n - 3 c) cn =
n-3 5n - 3 A = {4, 5, 6, ....}
olan bir fonksiyon yaplabilir. Ama,
bu nitede nceden de tanmlad-
mz gibi, bir diziyi
f: Z+ R
eklinde bir fonksiyon olarak kabul
3n - 1 edeceiz.
a) an = dizi oluturmaz nk n = 3 iin tanml deildir.
n-3
b) b n = n - 3 dizi oluturmaz nk n = 1 ve n = 2 iin tanml deildir.
3n - 1 3 3
c) cn = fonksiyonu, n = iin tanmsz olur fakat !Y Z + , her pozitif
5n - 3 5 5
tam say iin tanml olduu iin bir dizi oluturur.
Uyar
Sra Sizde
Verilen bir fonksiyonu tanmsz ya-
1. f (n) = 3 - n bir reel say dizisinin genel terimi olabilir mi? pan en az bir pozitif tam say varsa
Aklaynz. o fonksiyon bir dizi belirtmez.
2. an = sin(n), bn = tan(n) ve cn = sec(n) fonksiyonlarndan hangisi bir

dizinin genel terimi olabilir? Niin?
nite 6. Diziler 447

Blm Diziler
6.1
imdiye kadar genel terimi verilen dizilerin ak yazllarn inceledik. imdi de

baz terimleri verilen dizilere ait kurallar bulmaya alalm. Dizinin elemanlar
belli bir kurala gre sralandndan belli bir rnt olutururlar. Aadaki tablo-
da 1. stunda dizinin ilk 4 terimi verilmi olup 2. stunda dizinin kural ve 5. terim
verilmitir. nceleyelim.
Terimler Dizinin kural ve bir sonraki terim

Uyar
2+5 7+5 12 + 5 17 + 5
Genel terimleri
an = (n 1)(n 2)(n 3)(n 4) + n2 2, 7, 12, 17, 22 ....,
2, 7, 12, 17, ....
ve
Kendinden bir nceki terime 5 eklenmesi ile yeni terimin
bn = n2 olan dizilerin ilk drt teri-
elde edilmesi
minin ayn olduunu grnz.
12 5 75 25 3 5
12, 7, 2, 3, 8 ....,
12, 7, 2, 3, ....
Kendinden bir nceki terimden 5 karlmas ile yeni teri-
min elde edilmesi
35 15 5 75 5 375 5
3, 15, 75, 375, 1875 ....,

3, 15, 75, 375, ....
Kendinden bir nceki terimin 5 ile arplmas ile yeni teri-
min elde edilmesi
a1 a2 a3 a4
2 2 2 2
1 1 1 1
1 1 1 1, , , , ....,
1, , , ,g 2 4 8 16
2 4 8
Kendinden bir nceki terimin 2 ile blnmesi ile yeni teri-
min elde edilmesi
1+1 1+2 2+3 3+5
1, 1, 2, 3, 5, 8, ....,
1, 1, 2, 3, ....
lk iki terim belirlendikten sonra, kendinden bir nceki iki
terimin toplanmas ile dizinin yeni teriminin elde edilmesi
(2)2 (3)2 (4)2 (5)2
1, 4, 9, 16, ....
1, 4, 9, 16, 25 ....,
Sra Sizde
lk drt terimi
a1 = 1 , a2 = 1 + 3 , a3 = 1 + 3 + 5 , a4 = 1 + 3 + 5 + 7
olan bir dizinin 5. teriminin ak eklini yaznz.
448 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
7
Aadaki ekiller birim kareler kullanlarak belli bir kurala gre oluturulmutur.
1. ekil 2. ekil 3. ekil
Buna gre, bu rntnn 4. ve 5. eklini izelim. Bu ekilleri oluturmada kullan-

lan kural bulalm ve dizi eklinde ifade edelim.
......
1. ekil 2. ekil 3. ekil 4. ekil 5. ekil
ekil
Birim Kare
Says 1 3 5 7 9
f(n) = 2n 1 olur. Yani an = 2n 1 ve (an) = (1, 3, 5, , 2n 1, )
Sra Sizde
Aadaki ekiller birim karelere bal olarak belli bir kurala gre oluturul-
mutur.
?
Sradaki ekli iziniz. Bu ekilleri oluturmada kullanlan kural bulunuz. Bu
kuraln genel terim olduu diziyi ak biimde yaznz.
nite 6. Diziler 449

Blm Diziler
6.1
8
Genel terimi an = n2 + 6n + 1 olan (an ) dizisinin en byk terimini bulalm.
nce dizinin ilk alt terimi iin deerler tablosunu oluturalm.
n 1 2 3 4 5 6
2
an = n + 6n + 1 6 9 10 9 6 1
Bu tablodan yararlanarak dizinin grafiini ilk alt terimi iin izelim.
Bilgi Notu f(n) = an

12
Bir (3, 10)
10
f(n) = an , n Z+ (4, 9)
8 (2, 9)
dizisinin baz nemli davranlarn (1, 6) (5, 6)
6
anlayabilmek iin (rnein; dizinin
4
artan veya azalan olduunu anla-
mak, dizinin eer varsa en byk 2
(6, 1)
veya en kk deerini bulmak vb.) n
0 1 2 3 4 5 6 7
f(x), x [1,)
fonksiyonunu kullanabiliriz. f(n) = n2 + 6n + 1 ikinci dereceden bir fonksiyon olup (n, f(n)), n Z+, noktalar
y = f(x) = x2 + 6x + 1, x , grafiinin (parabolnn) zerinde yer alr. Buna
gre, bu dizinin en byk terimi diziye elenen y = f(x) parabolnn tepe nokta-
snn apsisinden faydalanlarak bulunur. Sonu olarak,
-b -6
Tepe noktasnn apsisi: n = = =3
2a -2
Uyar
Tepe noktasnn ordinat: f (3) = a 3 = - 3 2 + 6 (3) + 1 = 10
rnek 8'de apsisin pozitif bir tam
olduundan, dizinin 3. terimi olan 10 en byk terimdir.
say olduuna dikkat ediniz. Eer
apsis bir pozitif tam say deil
ise bu durumda en yakn pozitif
tam saynn grnts dizinin en
9
byk (veya en kk) deeridir. Genel terimi an = n2 6n + 9 olan (an) dizisi veriliyor. Buna gre, bu dizinin en
kk terimini bulalm.
f(n) = an
9 (6, 9) nceki rnekte olduu gibi y = f(x) = x2 6x + 9, x R, paraboln kullanabiliriz.
8
7 Buna gre,
6
5
4 (1, 4) (5, 4) f(x) = x2 6x + 9 fonksiyonunun grafiinin
3
2 -b - (- 6)
1 (2, 1)
0
(4, 1) Tepe noktasnn apsisi: n = = = 3 ve
1 (3, 0) 2a 2
2
Tepe noktasnn ordinat: f(3) = 32 6(3) + 9 = 0
olarak bulunduu iin, dizinin en kk terimi 0 olur.
450 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
10
(a n) = d n dizisinin negatif terim saysn bulalm.
n 2 - 4n - 5
5n - 3
Bir (an) dizisinin negatif terimlerini bulmak iin an < 0 eitsizliini salayan pozitif
tam saylar belirlenmelidir.
n Z+ olmak zere an < 0 eitsizliini zerek sonucu elde edebiliriz.
n 2 - 4n - 5 ( n + 1) ( n - 5) 3
= < 0 & n = - 1 , n = 5 veya n =
5n - 3 5n - 3 5
3
n 1 5 5
(n+1) (n5)
(5n3)
+ +
zm
Bu nedenle (an) dizi olduu iin n 1 ve n Z+ olmak zere,

3
1 n 1 5 aralndaki n = 1, 2, 3, ve 4 iin dizinin elemanlar negatiftir.
5
2 (- 4) 3 (- 3) 9
n = 1 & a1 = = - 4, n = 2 & a 2 = =- ,
2 7 7
4 (- 2) 2 5 (- 1) 5
n = 3 & a3 = = - , n = 4 & a4 = =-
12 3 17 17
Bylece dizinin ilk 4 teriminin negatif olduu grlr.
Sra Sizde
n 2 + 2n - 15
1. (a n) = d n dizisinin ka terimi negatiftir?
n2 + 1
2. (a n) = (- 3n 2 + 17n) dizisinin en byk terimi kanc terimdir?
11
n+5
Genel terimi a n = olan dizinin ka teriminin tam say olduunu bulalm.
n+1
n+5 n+1+4 4
an = = = 1+ ifadesinin tam say olmas iin n + 1, 4n
n+1 n+1 n+1
pozitif tam say bleni olmaldr. 4n pozitif tam say blenleri 1, 2, 4 ve
n + 1 = 1 & n = 0 g Z+
n + 1 = 2 & n = 1 ! Z+
n + 1 = 4 & n = 3 ! Z+
olduundan, dizinin 2 terimi tam saydr.
nite 6. Diziler 451

Blm Diziler
6.1
Sra Sizde
n 2 + 4n + 10
Genel terimi a n = olan dizinin ka teriminin tam say oldu-
n+2
unu bulunuz.
12
5n + 2
Genel terimi a n = olan dizinin ka teriminin 36dan kk olduunu bu-
7
lalm.
5n + 2
1 36 & 5n + 2 1 252 & 5n 1 250 & n 1 50
7
olduundan, dizinin 49 terimi 36dan kktr.
13
Genel terimi an = n2 + 6n 5 olan dizinin ka teriminin 35 ile 67 arasnda oldu-
unu bulalm.
35 < n2 + 6n 5 < 67 eitsizliini zelim.

35 < n2 + 6n 5 0 < n2 + 6n 40 0 < (n + 10) (n 4)
n 10 4
n2 + 6n 40 + +
zm
+
n Z olduu iin n > 4 olmaldr.
n2 + 6n 5 < 67 n2 + 6n 72 < 0 n2 + 6n 72 < 0 (n + 12) (n 6) < 0
n 12 0 6
n2 + 6n 72 + +
zm
+
n Z olduu iin1 n < 6 olmaldr.
Buna gre, 4 < n < 6 olmas gerektii iin, sadece bir terim yani n = 5 iin,
a5 = 52 + 6 5 5 = 50 deeri 35 ile 67 arasndadr.
452 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
Sra Sizde
1 1
Genel terimi a n = olan dizinin ka teriminin dan byk oldu-
n (n + 1) 30
unu bulunuz.
Sonlu Dizi
Genel olarak bir dizinin tanm kmesi Z+ sonsuz elemanldr. Ancak, tanm k-
meleri sonlu sayda elemana sahip olan diziler de tanmlayabiliriz. imdi bu tr
dizilerin tanmn verip zelliklerini inceleyelim.
k Z+ olmak zere Ak = {1, 2, 3, ...., k} Z+ olsun. Ak kmesinden R kme-

sine tanmlanan her fonksiyona sonlu dizi denir. Bu sonlu dizinin terimleri
a1, a2, a3, , ak dr.
+
f: Z R ye tanmlanan her fonksiyona sonsuz dizi denir.
14
A3 = {1, 2, 3} olmak zere,
f (n ) = c m
1 n
4
olarak tanmlanan
f: A3 R
fonksiyonu A3 kmesi zerinde tanml sonlu bir dizidir. Bu dizinin deer kmesi-
nin elemanlarn ekilsel olarak ifade edelim.
n 1 2 3
n 2 1 3
c m c m c m
1 1 1
4 4 4 4
1 2
c m
4
1 2 1 2
c m c m
4 4
Kare
1 1 1
4 4 4
gen
Yamuk
Yukardaki tabloda bo braklan son satr tamamlaynz.
nite 6. Diziler 453

Blm Diziler
6.1
Sabit Dizi
Daha nce sabit fonksiyon kavram incelenmiti. Dizinin de zel bir fonksiyon ol-
duunu biliyoruz. imdi de sabit fonksiyon olan dizileri inceleyeceiz.
Hatrlayalm 15
Kural, (an) = (cos(2n 1)r) dizisinin terimlerini inceleyelim.
f(x) = c , c R
olan fonksiyona sabit fonksiyon
denir.
a1 = cosr = 1
a2 = cos3r = 1
a3 = cos5r = 1

a n = cos[(2n 1)r] = 1
dizinin genel terimi a n = cos[(2n 1)r] olur. Bu dizinin btn terimleri birbirine
eit ve dizinin bir sabit fonksiyon olduu grlr.
(an) dizisinin btn terimleri ayn gerek say ise bu diziye sabit dizi denir.
Dier bir deile a1 = c, a2 = c, a3 = c, , an = c ise, yani
her n ! Z + iin an = c ve c R ise (an) dizisine sabit dizi denir.
16
(an) = ((1)n) sabit dizi midir? nceleyelim.
a1 = (1)1 = 1
a2 = (1)2 = 1 olduundan, yani a2n 1 = (1)2n 1 = 1 ve a2n = (1)2n = 1 olduu
iin bu bir sabit dizi deildir.
Sra Sizde
1. Genel terimi an = cos(n r) olan bir dizi sabit dizi midir?
2. Genel terimi a n = sin a k k olan dizinin sabit dizi olmas iin k ne

n r
2
olmaldr?
2n - 1
3. Genel terimi a n = olan bir dizi sabit dizi ise k saysn bulunuz.
kn + 3
454 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
17
2n + k
Genel terimi a n = olan bir dizi sabit dizi ise k saysn bulalm.
5n + 3
I. yol
2n + k
an = = c olmaldr. 2n + k = c(5n + 3) 2n + k = 5cn + 3c 2 = 5c , k=3c,
5n + 3
2 2 6
& c = , k = 3 =
5 5 5
II. yol
a1 = c ve a2 = c olduuna gre, a1 a2 = 0 veya a1 = a2 olmak zorundadr. Buna
gre,
2n + k 2+k 4+k
an = = c & a1 = ve a 2 = olur.
5n + 3 8 13
2+k 4+k 6
= & 26 + 13k = 32 + 8k & k = olarak bulunur.
8 13 5
III. yol
an + b a b 2n + k
an = dizisinin sabit olmas iin = olmaldr. a n = dizisi iin
cn + d c d 5n + 3
2 k 6
= & k = olmaldr.
5 3 5
18
n 2 + 4n + 3
Genel terimi a n = olan (an) sabit bir dizi ise k saysn bulalm.
2n 2 + 8n + k
I. yol
a1 = c ve a2 = c olduuna gre, a1 a2 = 0 veya a1 = a2 olmak zorundadr. Buna
gre,
n 2 + 4n + 3 8 15
an = & a1 = ve a 2 = olur.
2
2n + 8n + k 10 + k 24 + k
8 15 42
= & 192 + 8k = 150 + 15k & k = = 6 olarak bulunur.
10 + k 24 + k 7
II. yol
n 2 + 4n + 3
an = = c olmaldr.
2n 2 + 8n + k
n2 + 4n + 3 = c(2n2 + 8n + k) n2 + 4n + 3 = 2cn2 + 8cn + ck
olacandan, ayn dereceli terimlerin katsaylar birbirine eit olduu iin,
1
1 = 2c, 4 = 8c, 3 = ck & = c
2
1
3 = ck & 3 = k & k = 6
2
nite 6. Diziler 455

Blm Diziler
6.1
an 2 + bn + c a b c
Genel terimi a n = olan (an) sabit bir dizi ise = = oran-
2
dn + en + f d e f
ts gerekleir.
Eit Diziler
Ayn numaral terimleri birbirine eit olan dizilere eit diziler denir. Baka bir
ifade ile her n Z+ iin a n = b n ise (an) = (bn) dir.
Hatrlayalm
f: A B , g: A C
19
fonksiyonlar ve x A iin, Genel terimi an = cos(nr) ve bn = (1)n olan diziler sabit bir dizi ise bu iki dizinin
f = g f(x) = g(x) eit olduunu grelim.
n = (2k 1), k Z+ ise an = cos[(2k 1)r] = 1

ve bn = (1)2k 1 = 1
n = 2k, k Z+ ise an = cos[(2k)r] = 1
ve bn = (1)2k = 1
Buna gre, her n Z+ iin an = bn olduundan, (an) = (bn) olur.
20
(a n) = c m ve (b n) = c 3 + m dizileri veriliyor. (an) = (bn) ise k saysn
3n + 2 k
n+1 n+1
bulalm.
3n + 2 k 3n + 2 3n + 3 + k
= 3+ & = & 3n + 2 = 3n + 3 + k
n+1 n+1 n+1 n+1
& k =-1
bulunur.
Sra Sizde
(a n) = c m ve (b n) = c 2 - m dizileri veriliyor. (an) = (bn) olduu-

2n - 5 k
n+3 n+3
na gre, (5, k) ve (0, 1) noktalarndan geen dorunun denklemini bulunuz.
456 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
6.1.2 ndirgemeli Diziler

Baz dizilerde bir terim kendinden nceki bir veya birka terim cinsinden tanm-
lanabilir. rnein,
Genel terimi an = 2n 1 ve ak gsterimi (an) = (1, 3, 5, ...., 2n 1, ....) olan diziyi

ele alalm. an terimini, kendinden nceki terimlere bal olarak yazmaya alalm.
a1 = 1
a2 = 3 = 1 + 2 = a1 + 2
a3 = 5 = 3 + 2 = a2 + 2
a4 = 7 = 5 + 2 = a3 + 2
h h
an = 2n 1 = (2n 3) + 2 = an 1 + 2
(an) = (2n 1) = (1, 3, 5, ...., 2n 1, ....) dizisi a1 = 1, n > 1 ve an = an 1 + 2
bants ile yazlabilir. Bu durumda, n. terimi kendinden nceki terimin yani

(n 1). terimin 2 fazlas olarak tanmlam olduk.
Aadaki tabloda farkl dizilere ait terimler ve bu dizilerin indirgeme bantlar

verilmitir. Terimler ve bantlar arasndaki ilikileri inceleyelim.
Terimler Diziyi veren bant
1, 5, 9, 13, .... a1 = 1, n 2 ve an = an 1 + 4
9, 4, 1, 6, .... a1 = 9, n 2 ve an = an 1 5
an - 1
0.5, 0.05, 0.005, 0.0005, .... a1 = 0.5, n 2 ve a n =
10
1, 5, 25, 125, 625, .... a1 = 1, n 2 ve an = 5an 1
1, 1, 2, 3, 5, 8, .... a1 = 1, a2 = 1, n 2 ve an + 1 = an + an 1
Her terimi kendinden nceki bir veya birka terim cinsinden tanmlanabilen
dizilere indirgemeli dizi, tanmlama bantsna da indirgeme bants denir.
nite 6. Diziler 457

Blm Diziler
6.1
21
Bir (an) dizisinde a1 = 1, n > 1 iin indirgeme bants an = n an 1 olduuna gre,
dizinin ak gsterimini yazalm.
an = n an - 1
a1 = 1
a2 = 2a1 = 2 1 = 2!
a3 = 3a2 = 3 2 1 = 3!
a4 = 4a3 = 4 3 2 1 = 4!
a5 = 5a4 = 5 4 3 2 1 = 120 = 5!
h
an 1 = (n 1) an 2 = (n 1) (n 2).3 2 1 = (n 1)!
an = n an 1 = n (n 1) (n 2).3 2 1 = n!
an = n! olarak bulunmu olur. Dizinin ak yazm ise
(an) = (n!) = (1, 2, 6, , n!, .) eklindedir.
22
Bir (an) dizisinde a1 = 1, n 1 ve an+1 = 3an ise (an) dizisini ak bir ekilde yazalm.
an + 1 = 3an
a1 = 1
a2 = 3a1 = 3 1 = 3
a3 = 3a2 = 3 3 = 32
a4 = 3a3 = 3 32 = 33
a5 = 3a4 = 3 33 = 34
h
an = 3an 1 = 3 3n 2 = 3n 1
(an) dizisini ak bir ekilde yazarsak
(an) = (3n - 1) = (1, 3, 9, , 3n - 1, ) olur.
Sra Sizde
Bir (an) dizisinde a1 = 1, n > 1 iin an = 2an 1 + 1 ise a5 ve an terimlerini bu-
larak (an) dizisini ak bir ekilde yaznz.
458 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
Terimleri verilen dizinin farklar yntemi ile genel terimin

bulunmas
Terimleri verilen bir dizinin genel terimini bulmak iin ardk terimleri arasndaki
farklardan yararlanabiliriz. Genel terimi ikinci dereceden fonksiyon olan bir dizi-
Bilgi Notu
nin terimleri arasndaki farklar inceleyelim.
gensel saylar
n: 1 2 3 4
1, 3, 6, 10, 15, 21, .
f(n) = an2 + bn + c : (a + b + c) (4a + 2b + c) (9a + 3b + c) (16a + 4b + c)
gensel saylar gsteren
1. Farklar : 3a + b 5a + b 7a + b (Tn)
dizisinin genel terimi
2. Farklar : 2a 2a
Tn = 1 + 2 + 3 + .... + n
n (n + 1)
Yukarda grld gibi ikinci farklar sabit olup 2aya eit olmaktadr. Bu durum =
2
dizinin genel teriminin 2. derece bir fonksiyon olmasndan kaynaklanmaktadr.
eklindedir.
Birinci farklar yardm ile b katsays bulunur. Herhangi bir deer iin de c katsays
bulunabilir. Bunun yannda,
T1 = 1
gensel Saylar
ve her n > 1 iin
Tn = Tn 1 + n
olur.
1 3 6 10 15
1, 3, 6, 10, 15, .... dizisinin genel terimini, dizinin terimleri arasndaki fark kulla-
narak bulalm.
n : 1 2 3 4 5
an = ? : 1 3 6 10 15
1. Farklar : 2 3 4 5
2. Farklar : 1 1 1
f(n) = an2 + bn + c
1
2a = 1 a =
2
olarak bulunur. Buna gre, yukarda grdmz gibi
1 1
3a + b = 2 ve a = &b= olur. Bunun yannda,
2 2
1 1
a + b + c = 1 ve a = , b= olduundan c = 0 olur. Sonu olarak,
2 2
1 2 1 n ( n + 1)
f (n ) = a n = n + n=
2 2 2
bulunur.
nite 6. Diziler 459

Blm Diziler
6.1
Kare Saylar
imdi, f(n) = n2 dizisini inceleyelim. Bu diziye kare saylar dizisi de denir.
25
16
Bilgi Notu 9
Kare saylar 4
1, 4, 9, 16, 25, 36, . 1
Kare saylar gsteren
(an)
dizisinin genel terimi n : 1 2 3 4 5 6
an = n 2 an : 12 22 32 42 52 62
an : 1 4 9 16 25 36
Bunun yannda,
a1 = 1 , n > 1 iin 1. Farklar : 3 5 7 9 11 3625
an = an 1 + (2n 1)
olur. 2. Farklar : 2 2 2 2 119
kinci farklar sabit olduundan dizinin terimlerini reten fonksiyonu

f(n) = an2 + bn + c
yazarsak
2a = 2 a = 1
olarak bulunur.
Bunun yannda,
3a + b = 3 ve a = 1 b = 0
ve
a + b + c = 1 ve a = 1, b = 0 c = 0
45 olarak bulunmu olur. Sonu olarak,
f(n) = n2
bulunur.
Sra Sizde
Altgensel saylar dizisinin terimleri: 1, 6, 15, 28, 45, . Bu dizinin genel
terimini, dizinin terimleri arasndaki fark kullanarak bulunuz.
Begensel saylar dizisinin terimleri: 1, 5, 12, 22, 35, . Bu dizinin genel
35
terimini, dizinin terimleri arasndaki farktan faydalanarak bulunuz.
460 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
imdi, pek ok zellii olan ve yanda indirgeme bants verilen Fibonacci dizi-
sini inceleyelim.
Fibonacci Dizisi
Fibonacci dizisi ilk olarak Fibonaccinin yazm olduu Liber Abaci isimli kitap-
ta geen aadaki problemin zmnde kullanlmtr. Biyolojik olarak gerek
olmayan bir problem olup belli bir kurala gre byyen tavan poplasyonu ile
ilgilidir.
Problem
Bir ift yavru tavan bir ay sonra ergenleiyor. Ergenleen her ift tavann bir ay
sonra bir ift yavru (bir erkek ve bir dii) sahibi olduunu varsayalm. 12 ay sonun-
da ka tane tavan ifti oluur?
Fibonacci dizisinin karmza kt ilgin bir problem de arlarn remesi ile ilgili-
dir. imdi de bu problem ve zmn grelim.
Bir ar kolonisinde erkek ve dii arlar olmasna ramen diilerden sadece krali-
e ar yumurtas retir. Yumurtalar eer dllenmi ise sadece dii ar olur eer
dllenmemi ise sadece erkek ar olur. Dier bir deyile sadece dii arlarn anne
ve babas mevcut iken erkek arlarn sadece annesi mevcuttur. Bir erkek arnn
kendinden balayarak soyaacn oluturalm. Her nesile karlk gelen ar saysn
da listeleyelim.
Fibonacci dizisini,
n n
d n - d n
1 1+ 5 1 1- 5
Fn =
5 2 5 2
olarak ak bir ekilde yazabiliriz.
Nesil Ar Says Oran
Erkek Dii 1 1
2 1 1
3 2 2
Nesil Ar Says 4 3 1.5
1 1 5 5 1,6666667
6 8 1,6
2 1 7 13 1,625
8 21 1,615385
3 3 9 34 1,619048
10 55 1,617647
4 4 11 89 1,618182
12 144 1,617978
13 233 1,618056
5 5 14 377 1,618026
15 610 1,618037
6 8 16 987 1,618033
17 1597 1,618034
Yukardaki emada grld gibi her kuaktaki ar says Fibonacci saylarn ver-
mektedir.
nite 6. Diziler 461

Blm Diziler
6.1
Fibonacci saylar doada, sanatta, tasarmlarda ok farkl ekilde karmza kar.

Bir elmay ikiye kestiimizde ekirdek saysnn 5 olduunu grrz. Bir am ko-
zalann kabuk taneleri da doru spiraller oluturarak sralanmtr. Bu spiraller
saat ynnde ve tersi ynnde sayldnda ardk iki Fibonacci saysna ularz.
Benzer durum ayiei tanelerinde de vardr.
Fibonacci dizisindeki saylar kendinden nceki sayya blndnde elde edilen
deerler gittike 1,61803 saysna yaklar. Bu sayya altn oran denir. Msr pira-
mitleri, Selimiye ve Sleymaniye camii gibi pek ok yapda altn oran karmza
kar.
1
1 1
Fibonacci
1 2 1
1
1 3 3 1
1
2 1 4 6 4 1
3 1 5 10 10 5 1
5
8 1 6 15 20 15 6 1
13
?
gensel saylar
Pascal geninde pek ok say rnts mevcuttur. Bunlardan biri de Fibonacci

saylardr. Pascal genini oluturup sol tarafnda kegensel toplamlarna bakt-
mzda bulduumuz toplamlarn Fibonacci saylarna eit olduu grlmektedir.
Sra Sizde
Aadakilerden faydalanarak Fibonacci saylarn ve altn oran bulmaya
alnz.
Fibonacci Saylar Altn Oran

1. Muz kabuklarnn says 1. Kredi kartnn boy - en
oran
2. Salatalk ekirdekleri
(enine ve boyuna keserek 2. nsan vcudundaki altn
aratrnz) oranlar
3. Kuru soan
4. Ananas d kabuk rnts
5. Domates (enine kesiniz)
462 nite 6. Diziler

...
Fibonacci Spirali oluturalm.
Dinamik geometri yazlmlarndan birinde 1 cm uzunluunda bir kare oluturunuz.
Herhangi bir yanna kenar 1 cm olan bir kare daha oluturunuz.
Oluan bu dikdrtgenin uzun kenarna bir kenarnn uzunluu bu kenarn uzunluuna eit olan bir
kare ekleyiniz.
Yine elde ettiimiz yeni dikdrtgenin uzun kenarna (sol tarafa) bir kenarnn uzunluu bu kenarn
uzunluuna eit olan bir kare ekleyiniz.
Oluan her dikdrtgenin uzun kenarna (nce yukar - sonra sa tarafa) bir kenarnn uzunluu o kenarn
uzunluuna eit olan kareler ekleyerek 2 adm daha devam ediniz.
O3
O4
O2
O1
O5
Merkezleri sras ile O1, O2, O3, O4 ve O5 olan, karelerin bir kegeninden dier kegenine, eyrek ember-
leri iziniz. Oluan spirali ve karelerin kenar uzunluklarn inceleyiniz. Bu saylarn hangi saylar olduunu
belirtiniz.
nite 6. Diziler 463

6.1.1 Dizi Kavram
6.1.2 ndirgemeli Diziler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki ifadelerin hangileri bir dizinin genel

c m dizisinin ka terimi
3n - 2 12
6. ten kktr?
terimi olabilir? 5 5
n+5
a) a n =
n+3
7. A5 = {1, 2, 3, 4, 5} olmak zere A5 ten R ye
2n + 1
b) a n = tanmlanan (an) = (n2) dizisinin elemanlarn
n-3
bulunuz.
c) c n = n + 3
(a n) = c m dizisi bir sabit dizi ise k

n+3 3n - k
) d n = 8.
n-3 4n + 5
katr?
d) en = 3
e) fn = logn 1 n
(a n) = c m dizisi bir sabit dizi oldu-
(k - 2) n + 3
9.
n+4
una gre, k saysn bulunuz.
2. Genel terimi an = 1 + 2 + 3 + .... + n olan

dizinin 4. ve 7. terimini bulunuz.
10. Genel terimleri
a n = 2n 2 + (k - 3) n + 7
b n = (p - 2) n 2 + (m - 3)
3. Genel terimi olan diziler iin (an) = (bn) olduuna gre,
]Z] n 2 + 3, n 2 3 2p2 + m k nn eitini bulunuz.
]]
a n = []] n - 2
]] , n#3
n+1
\
olan bir dizide 11. a1 = 10 ve n 1 iin
a2 + a3 + a5 toplamn bulunuz. an = an + 1 + n olduuna gre, a20 nin deerini
bulunuz.
12. Aada verilen dizilerin indirgeme bantla-

c m dizisinin ka teriminin negatif say
3n - 15
4. rn bulunuz.
n+1
olduunu belirleyiniz. Terimler ndirgeme Bants
1, 4, 7, 10, .... a1 = 1, n 2 ve an = ....
11, 6, 1, 4, .... b1 = 11, n 2 ve bn = ....
2n 2 + 3n - 15
5. c m dizisinin ka teriminin tam
0.3, 0.03, 0.003, 0.0003, .... c1 = 0.3, n 2 ve cn = ....
n 1, 11, 121, 1331, 14641, .... d1 = 1, n 2 ve dn = ....
say olduunu belirleyiniz.
464 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
6.1.3 Aritmetik ve Geometrik Diziler

Baz dizilerin terimleri belli bir art ya da azalma ile ilerler. rnein, (1, 3, 5, 7,
9, 11, ) dizisini ele alalm. Bu dizinin genel terimini bulmak iin dizinin ardk
terimleri arasndaki fark inceleyelim.
n : 1 2 3 4 5 6
an = f(n) : 1 3 5 7 9 11
2 2 2 2 2
Ardk terimler arasndaki farklar sabit olduundan, bu dizinin genel terimini

dorusal bir fonksiyon ile tanmlayabiliriz.
f(n) = an + b olacana gre bu dorunun eimini bulalm.
f (2) - f (1) 3-1
Eim = = =2
2-1 1
(2a + b) - (a + b)
= =a
1
Dorunun eimi olan a, dizinin ardk iki terimi arasndaki farka eittir. Bu duru-
mu genel terimi an+b olan tm diziler iin inceleyelim.
n : 1 2 3 4 5
f(n) = an + b : (a + b) (2a + b) (3a + b) (4a + b) (5a + b)
a a a a
Sabit fark a, n'nin katsays olacaktr. Dizinin herhangi bir terimini kullanarak byi
bulabiliriz. rnein;
f(1) = 1 ve f(1) = 2 1 + b olduundan
2 + b = 1 b = 1 olur ve f(n) = 2n 1 olarak bulunur.
Ardk herhangi iki terimi arasndaki fark eit olan diziye aritmetik dizi denir.
Aritmetik dizide her n Z+ ve d R olmak zere, an + 1 an = d olur ve d
saysna dizinin ortak fark denir.
imdi, bu tipteki dizilerin genel terimini a1, n, ve ortak fark (d) cinsinden bulalm.
a1 = a1
a2 a1 = d
a3 a2 = d
a4 a3 = d
a5 a4 = d
..
an an 1 = d
Taraf tarafa toplarsak, aritmetik dizinin genel terimi
an = a1 + (n 1)d
olarak elde edilir.
nite 6. Diziler 465

Blm Diziler
6.1
Yani,
a2 = a1 + d, a3 = a1 + 2d, a4 = a1 + 3d, .
Ve dizinin ortak fark, n 2 iin,
an - a1
an = a1 + (n 1)d d =
n-1
olarak bulunmu olur.
Aritmetik dizinin genel terimi: an = a1 + (n 1)d

a - a1
Dizinin ortak fark: d = n , n$2
n-1
1
(an) aritmetik dizisinde a1 = 3, d = 5 ise (an) dizisinin genel terimini bulalm.
an = a1 + (n 1)d
an = 3 + (n 1)5 = 5n 2
2
Bir aritmetik dizide a1 = 3 k, a2 = k ve a3 = 9 2k ise k saysn bulalm.
a2 a1 = d ve a3 a2 = d dir. Baka bir ifadeyle, a3 a2 = a2 a1

(9 2k) (k) = (k) (3 k) olur. Buna gre,
(9 k) = 3, buradan k = 12 bulunur.
3
a1 = 4 ve d = 5 olan bir aritmetik dizide 124 kanc terimdir?
an = a1 + (n 1)d
olduundan,
124 = 4 + (n 1) 5 5n = 125 n = 25
olur. Sonu olarak dizinin 25. terimi 124 olur.
4
Bir aritmetik dizide a5 = 8 ve a9 = 24 ise a4 n deerini bulalm.
466 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
an = a1 + (n 1)d eitliini kullanrsak

a5 = a1 + (5 1)d = a1 + 4d ve a9 = a1 + (9 1)d = a1 + 8d olur. a5 = 8 ve a9 = 24
olarak verilmiti. Buna gre,
a9 = a1 + 8d = 24
a5 = a1 + 4d = 8
olur. Taraf tarafa karrsak,
a9 a5 = 4d = 16 olur. Buradan d = 4 bulunur.
Yukardaki a9 = a1 + 8d = 24 veya a5 = a1 + 4d = 8 eitliklerinden birini kullanarak
a1 bulunabilir. a1 + 4 4 = 8 a1 = 8 olarak bulunur. Buna gre,
a4 = a1 + 3d = 8 + 3 4 = 4 bulunur.
5 ap - ak
Bir aritmetik dizide ap ve ak (p > k) verilmi ise ortak fark d = olduunu
p-k
gsterelim.
ap = a1 + (p 1)d
ak = a1 + (k 1)d
eitliklerini taraf tarafa karrsak
ap ak = (p 1)d (k 1)d
= [(p 1) (k 1)]d = (p k)d
olur ve buradan ap - ak
d=
p-k
olduu grlr.
(an) bir aritmetik dizi ise, p k olmak zere,

ap - ak
ap ak = (p k) d ve d = olur.
p-k
6
Bir aritmetik dizide a10 = 21 ve a20 = 26 ise a5 in deerini bulalm.
ap - ak 26 - 21 5 1
d= = = =
p-k 20 - 10 10 2
olarak bulunur. Buna gre,
1 33
a 10 = 21 = a 1 + 9 $ & a1 =
2 2
33 1 37
a 5 = a 1 + (n - 1) $ d = +4$ =
2 2 2
olarak bulunur.
nite 6. Diziler 467

Blm Diziler
6.1
7
Bir sonlu (an) = (a1, a2, a3, , an) aritmetik dizisinde batan ve sondan eit uzaklk-
taki terimlerin toplamn bulalm.
a1 a2 a3 .... an 2 an 1 an
an an 1 an 2 .... a3 a2 a1
a1 + an a2 + an 1 a3 + an 2 .... a3 + an 2 a2 + an 1 a1 + an
a1 + an a1 + d + an d = a1 + an a1 + 2d + an 2d = a1 + an .... a1 + an a1 + an a1 + an
Grld gibi, an an 1 = d olduundan, an 1 = an d olur. Buna gre,

an an 1 = d , an 1 an 2 = d ve an 1 = d + an 2 olur.
an an 1 = d denkleminde an 1 yerine d + an 2 yazarsak
an (d + an 2) = d an 2 = an 2d
olur. Bu son eitlii kullanarak yukardaki tablonun son satrn elde edebiliriz
veya direk olarak
a1 + an = a1 + [a1 + (n 1)d] = 2a1 + (n 1)d
a2 + an 1 = a1 + d + [a1 + (n 2)d] = 2a1 + (n 1)d
a3 + an 2 = a1 + 2d + [a1 + (n 3)d] = 2a1 + (n 1)d

an + a1 = [a1 + (n 1)d] + a1 = 2a1 + (n 1)d
olduu grlebilir.
Bir sonlu (an) = (a1, a2, a3, , an) aritmetik dizisinde batan ve sondan eit
uzaklktaki terimlerin toplam birbirine eittir. Yani,
a1 + an = a2 + an 1 = a3 + an 2 = . dir.
8
(4, x, y, z, t, 12) sonlu bir aritmetik dizi olduuna gre x + y + z + t toplamn bu-
lalm.
a1 = 4, a2 = x, a3 = y, a4 = z, a5 =t, a6 = 12 ve a1 + a6 = a2 + a5 = a3 + a4
olduundan,
x + t = y + z = 4 + 12 = 16
olur. Sonu olarak
x + y + z + t = 2 16 = 32 olur.
468 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
9
log5, k, log200 saylar sonlu bir aritmetik dizinin ardk 3 terimi olduuna gre,
k saysn bulalm.
log5 k log200
log200 k log5
+
log5 + log200 = 2k
olduundan,
3
2k = log1000 2k = log103 k =
2
olarak bulunur.
10
cos40, m, cos20 sonlu bir aritmetik dizinin ardk terimi olduuna gre, m
saysn bulalm.
cos40 + cos20 = 2m
olduundan,
3
2m = 2 cos 30 cos 10 = 2 cos 10 & 2m = 3 cos 10 &
2
3 cos 10
m=
2
olarak buluruz.
(an) = (2n 1) = (1, 3, 5, , 2n 1, ) aritmetik dizisini, yani indirgeme bants

a1 = 1, n 2 1 ve an = an - 1 + 2 olan aritmetik diziyi gz nne alalm. Dizinin te-
rimlerinden a5 = 9'a eit uzaklktaki dizinin dier elemanlar ile arasndaki ilikiye
bakalm.
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21
9 = 7 + 11
2
9 = 5 + 13
2
9 = 3 + 15
2
9 = 1 + 17
2
Yukardaki rnekte a5 = 9'a eit uzaklktaki terimlerin toplamnn yars kendisine eit-
tir. Acaba bu durum herhangi bir aritmetik dizinin terimleri iin genellenebilir mi?
nite 6. Diziler 469

Blm Diziler
6.1
ndirgeme bants a1 = 1 ve n > 1 iin an = an 1 + 3 olan aritmetik dizi,
(an) = (1, 4, 7, 10, 13, ,3n 2,) olarak ak bir ekilde yazlabilir. Burada,
a1 = 1, a2 = 4, a3 = 7, a4 = 10, a5 = 13, ,an = 3n 2,
olur. Aadaki tabloda 1. satrda dizinin belirli elemanlar verilmi ve birinci s-

tunda da a4 terimine eit uzaklktaki terimlerin aritmetik ortalamas verilmitir.
a4 = 10 a9 = 25 a15 = 45 a21 = 61 a50 =
a3 + a5 7 + 13 a 8 + a 10
= = 10 =
2 2 2
a2 + a6
=
2
a1 + a7
=
2
Yukardaki tabloda boluklar doldurunuz ve stunlarn banda verilen dizi ele-

manlarn deerleri ile karlatrnz.
imdi, aritmetik dizilerin bir zelliini daha kefedelim. Bu zellik aslnda aritme-
tik diziye verilen ad ile ilikilidir.
Herhangi bir aritmetik dizi iin,
a2 = a1 + d, a3 = a1 + 2d, an = a1 + (n 1)d
olduunu biliyoruz.
Aada 9 terimli sonlu bir aritmetik dizinin modellemesi vardr.
a1 a2 a3 a4 a5 a6 a7 a8 a9
+d +d +d +d +d +d +d +d
+2d
+3d
+4d
+5d
+6d
+7d
+8d
470 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
Ayn dizinin terimlerini a5 cinsinden yazalm.

a2+a8=2a5
a4+a6=2a5
a1 a2 a3 a4 a5 a6 a7 a8 a9
a54d a53d a52d a5d a5+d a5+2d a5+3d a5+4d
a3+a7=2a5
a1+a9=2a5
Yukardaki modellemede grld gibi 5. terimden eit uzaklktaki herhangi iki

terimin aritmetik ortalamas a5 'e eittir, yani
a1 + a9 a + a8 a + a7 a + a6
= 2 = 3 = 4 = a5
2 2 2 2
11
imdi de bir aritmetik dizide p Z+ ve 1 < p < n olmak zere olmak zere
an - p + an + p
an =
2
olduunu grelim.
a n = a 1 + (n - 1) d
olduunu biliyoruz. Buna gre,

an p = a1 + [(n p) 1]d ,
an +p = a1 + [(n + p) 1]d
olur. Taraf tarafa toplarsak
an p + an + p = a1 + [(n p) 1]d + a1 + [(n + p) 1]d
an p + an +p =2a1 + 2(n 1)d
an p + an + p = 2[a1 + (n 1)d]
an p + an + p = 2an
ve buradan,
an - p + an + p
an =
2
elde edilir.
Bir aritmetik dizide bir terim kendinden eit uzaklktaki terimlerin aritmetik
ortalamasna eittir. Yani,
p Z+ ve 1 < p < n olmak zere her n Z+ iin
an - p + an + p
an = dir.
2
nite 6. Diziler 471

Blm Diziler
6.1
12
Bir aritmetik dizide verilen a4 terimi bu diziye ait ar ve ak (r < k) terimlerinin arit-
metik ortalamasdr. Buna gre, bu zellii salayan ka tane (r, k) ikilisi olduunu
bulalm.
a3 + a5 a + a6 a + a7
a4 = , a4 = 2 , a4 = 1
2 2 2
Tarihten Notlar a1 a2 a3 a4 a5 a6 a7 a8 a9 a10
Carl Friedrich Gauss
(1777-1855)
Henz daha ilkokuldayken bir

gn retmeni, snftaki ren-
cilerden 1 den 100 e kadar olan
saylarn toplamn bulmalarn Bu durumda, 3 farkl ikili zm salar.
istemitir. 10 yalarnda olan Ga-
uss, soru biter bitmez cevabn
5050 olduunu sylemitir.
13
(an) bir aritmetik dizi ve a4 + a6 + a8 + a10 = 36 olduuna gre, a7 yi hesaplayalm.
Gauss batan ve sondan eit
uzaklktaki terimleri toplamtr:
1 + 100 =101, 2 + 99 = 101,

3 + 98 = 101,
a1 a2 a3 a4 a5 a6 a7 a8 a9 a10
gibi ve bu toplamlardan 50 tane
olduunu fark ederek cevab
a6 + a8
5050 olarak hesaplamtr. a7 =
2
a4 + a10
a7 =
2
a4 + a6 + a8 + a10 = 2a7 + 2a7 = 4a7 = 36 a7 = 9
olarak bulunur.
14
x3 + 3x2 + (m + 1)x + 2m = 0 denkleminin kklerinin toplam 3 tr. Bu denklemin
kkleri bir aritmetik dizi oluturduuna gre, m saysn bulalm.
x1 + x3
x1 + x2 + x3 = 3 olup x 2 = & 2x 2 = x 1 + x 3 olur. Buna gre,
2
x1 + x2 + x3 = 3x2 = 3 x2 = 1
olur. Sonu olarak,
x3 + 3x2 + (m + 1)x + 2m = 0 (1)3 + 3(1)2 + (m + 1) (1) + 2m = 0
m = 1
bulunur.
472 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
Sra Sizde
Bir aritmetik dizide verilen a7 terimi bu diziye ait ar ve ak (r < k) terimlerinin
aritmetik ortalamasdr. Buna gre, bu zellii salayan ka tane (r, k) ikilisi
olduunu bulunuz.
15
lk terimi 2 ve son terimi 20 olan ve 7 terimden oluan aritmetik dizinin dier
terimlerini bulalm.
a1=2 a2 a3 a4 a5 a6 a7=20
+d +d +d +d +d +d
an = a1 + (n 1)d olduundan,
a7 = a1 + 6d 20 = 2 + 6d 6d = 18 d = 3
olarak buluruz. Buna gre,
a1 = 2
a2 = a1 + d = 2 + 3 = 5
a3 = a1 + 2d = 2 + 2 3 = 8
a4 = a1 + 3d = 2 + 3 3 = 11
a5 = a1 + 4d = 2 + 4 3 = 14
a6 = a1 + 5d = 2 + 5 3 = 17
a7 = 20
olarak bulunur.
2 5 8 11 14 17 20
+3 +3 +3 +3 +3 +3
Sra Sizde
3 ile 21 arasna 7 terim yerletirilerek oluan aritmetik dizinin 3. terimini
bulunuz.
nite 6. Diziler 473

Blm Diziler
6.1
Geometrik Dizi Kavram

Her terimi kendinden nce gelen terimin belli bir say ile arpmndan oluan bir
Tarihten Notlar dizi dnelim. Byle bir dizi,
Bugn satran diye bildiimiz
a1 = a1
oyunu kurgulayan bilgin, oyunu
Pers Kralna sunduunda ok a2 = a1 r
memnun olan kral, Dile ben-
den, ne dilersen demi. Bilgin a3 = a2 r = a1 r2
kendisine uzatlan hazine dai-
resinin anahtarn elinin tersiyle a4 = a3 r = a1 r3
itip, kraldan satran tahtasnn
sol alt kesindeki kareye bir a5 = a4 r = a1 r4
buday tanesi koymasn ve
sonra her kareye bir nceki .
karenin iki kat buday tanesi
koymasn ve bu ekilde 64. an = an 1 r = a1 rn 1
kareye kadar gitmesini istemi.
olarak bulunur. Genel terimi an olan bu diziye geometrik dizi ve rye ortak oran
Bana bu kadar buday verseniz
yeter. demi. Zenginliinden (arpan) denir.
gurur duyan kral, tebessmle,
bilginin alak gnllln
vp, vezirine Dilei, yerine
getirin diye emir vermi. Acaba Eer (an) dizisinde, her n Z+ iin an > 0 ise
satran tahtasnn zerinde ka a2 a a a
buday tanesi var? r= = 3 = 4 = ... = n veya an = a1 rn 1 eitliklerinden genel terime
a1 a2 a3 an - 1
an
d n bulunur.
n-1
bal olarak r =
a1
Ardk iki teriminin oranlar eit olan diziye geometrik dizi denir.
an + 1
n Z+ ve r R olmak zere = r oluyorsa, (an) dizisine bir geometrik
an
dizi denir ve r saysna dizinin ortak oran (arpan) denir.
16
Bir geometrik dizide a1 = 3 ve r = 2 ise altnc terimi bulalm.
an = a1 rn 1 olduundan, a6 = 3 26 1 = 96 olur.
474 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
17
Ortak arpan pozitif olan bir geometrik dizide a1 = 7 ve a5 = 567 ise bu dizinin 3.
terimini bulalm.
an = a1 rn 1 olduundan a5 = a1 r5 1 olur.
Buradan, a5 = a1 r5 1 567 = 7 r4 81 = r4
r = 3 ve a3 = a1 r3 1 = 7 9 = 63
bulunur.
18
1
Bir geometrik dizide a 1 = ve r = 2 ise, dizinin kanc teriminin 8 olduunu
8
bulalm.
an = a1 rn 1 olduundan
1 n-1
8= 2 64 = 2n 1 26 = 2n 1 6 = n 1 n = 7 olur.
8
imdi, sonlu (an) = (a1, a2, a3, , an) geometrik dizisinde batan ve sondan eit
uzaklktaki terimlerin arpmn aadaki tabloyu doldurarak bulalm.
1. Terimden n. n. Terimden 1.
arpm arpm (dzenlenmi)
terime sralama terime sralama
a1 an = a1 rn 1 a1an = (a1) (a1 rn 1) a1an = (a1)2 rn 1
a2 = a1 r an 1 = a1 rn 2 a2 an 1 = (a1 r) (a1 rn 2) a2 an 1 = (a1)2 rn 1
a3 = a1 r2 an 2 = a1 rn 3 a3 an 2 = (a1 r2) (a1 rn 3) a3 an 2 = (a1)2 rn 1
... ... ... ...
an 2 = a1 rn 3 a3 = a1 r2 an 2 a3 = (a1 rn 3) (a1 r2) an 2 a3 = (a1)2 rn 1
an 1 = a1 rn 2 a2 = a1 r an 1 a2 = (a1 rn 2) (a1 r) an 1 a2 = (a1)2 rn 1
an = a1 rn 1 a1 an a1 = (a1 rn 1) (a1) an a1 = (a1)2 rn 1
Sonlu (an) = (a1, a2, a3, , an) geometrik dizisinde batan ve sondan eit
uzaklktaki terimlerin arpm birbirine eittir.
nite 6. Diziler 475

Blm Diziler
6.1
19
7 terimli bir geometrik dizide a1 . a7 = 48 ve a3 = 6 ise a5 terimini bulalm.
a1 a2 a3 a4 a5 a6 a7
a1 a7 = a3 a5 48 = 6a5 a5 = 8
a3a5
olarak bulunur.
a1a7
20
27
6 terimli bir geometrik dizide a 1 a 2 a 3 a 4 a 5 a 6 = - olduuna gre, a3 a4
8
arpmn bulalm.
27 3
a1 a6 = a2 a5 = a3 a4 a1 a2 a3 a4 a5 a6 = (a3 a4)3 = - a3 a4 = -
8 2
bulunur.
21
1
lk terimi k ve n. terimi olan bir geometrik dizinin ilk n teriminin arpmn bu-
k
lalm.
a1 an = a2 an 1 = a3 an 2 = ... olduunu biliyoruz.

1
Buna gre, a 1 a n = k = 1 a1 a2 a3...an 2 an 1 an = 1 olur.
k
Sra Sizde
1 1
5 terimli bir geometrik dizide a 2 a 4 = ve a 1 = ise bu dizinin a5 te-
64 2
rimini bulunuz.
476 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
22
16
5 ile arasna bir geometrik dizi oluturacak ekilde 3 terim yerletirdiimiz-
125
de bu dizinin 3. terimini bulalm.
16
a1 = 5 a2 a3 a4 a5 =
125
r r r r
r2
r3
r4
24
= 4 =c m & r=
16 16 2 4 2
a5 = a1 r4 = 5 r4 & r4 = olur.
125 625 5 5 5
Buradan a 3 = a 1 r 2 = 5 c m =
2 2 4
bulunur.
5 5
Sra Sizde
Btn terimleri pozitif olan bir (an) geometrik dizisinde a1 ve an arasna k
a
d n n olduunu gste-
k+1
tane terim yerletirildiinde ortak orann r =
a1
riniz ve bu forml yukardaki rnee uygulaynz.
23
Aadaki 9 terimli geometrik dizi modelinde 5. terimi 2. terime, 7. terimi 5. teri-
me, 8. terimi 2. terime bal olarak ifade edelim.
r6
r3 r2
a1 a2 a3 a4 a5 a6 a7 a8 a9
r r r r r r r r
r2
r3
r4
r5
r6
r7
r8
a5 = a2 r3 , a7 = a5 r2 , a8 = a2 r6
nite 6. Diziler 477

Blm Diziler
6.1
imdi, bir geometrik dizide herhangi bir terimin dizinin baka bir terimi cinsinden
nasl ifade edilebileceini inceleyelim.
an = a1 rn - 1 an a rn - 1 a rn
k-1 & = 1 k - 1 & n = k & an = ak rn - k
ak = a1 r ak a1 r ak r
olur.
k Z+ ve 1 k n olmak zere ortak arpan r olan (an) geometrik dizisinin

genel terimi an = ak rn k olur.
24
1
lk terimi 2 ve yedinci terimi olan geometrik dizinin ilk yedi teriminin arpmn
8
bulalm.
1
Burada, a1 = 2 ve a 7 = olarak verilmi ve a1 a2 a3 a4 a5 a6 a7 arpm
8
istenmektedir. Verilenlere gre,
1 1 1 6 1
a7 = a1 r6 & = 2 r6 & r6 = & r6 = 4 & r = ve
8 16 2 24
1 3 1 1
a4 = a1 r3 = 2 d n = 2 =
6
24 4 2
bulunur.
Bunun yannda, a1 a7 = a2 a6 = a3 a5 olduundan,
a 1 a 2 a 3 a 4 a 5 a 6 a 7 = (a 1 a 7) 3 a 4 = c m =
1 3 1 1
olur.
4 2 128
25
Btn terimleri pozitif olan sonlu (an) = (a1, a2, a3, a4, a5, a6, a7, a8, a9) geometrik
dizisinde a5 terimine eit uzaklktaki terimlerin arpmn inceleyelim.
a5 3
a2 a8 = r a5 = a52
r3
a
a4 a6 = r5 r a5 = a52
a1 a2 a3 a4 a5 a6 a7 a8 a9
a5 a5 a 5 a5 r a5 r a5 r a5 r4 a5
2 3
r4 r 3 r 2
r
a
a3 a7 = 25 r2 a5 = a52
r
a5 4
a1 a9 = r a5 = a52
r4
478 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
Yukardaki modellemede grld gibi 5. terimden eit uzaklktaki herhangi iki

terimin geometrik ortalamas a5 terimine eittir.
Buna gre, a 1 a 9 = a 2 a 8 = a 3 a 7 = a 4 a 6 = a 5 olur.
imdi, btn terimleri pozitif olan bir geometrik dizide k Z+ ve 1 < k < n olmak
zere, a n = a n - k a n + k olduunu cebirsel olarak grelim.
an k = a1 r(n k) 1 ve an + k = a1 r(n + k) 1
olduu iin,
an k an + k = [a1 r(n k) 1] [a1 r(n + k) 1] = a12 r(n k) 1 + (n + k) 1 = a12 r2n 2
= a12 r2(n 1) = [a1 r(n 1)]2 = an2 olduundan,
an = an = an - k an + k
olur.
Btn terimleri pozitif olan bir (an) geometrik dizisinde bir terim kendinden
eit uzaklktaki terimlerin geometrik ortalamasna eittir.
Yani, k Z+ ve 1 < k < n olmak zere, her n Z+ iin, a n = a n - k a n + k
Bir Aritmetik Dizinin lk n Terim Toplam

Bir (an) dizisi verilsin. Bu dizinin ilk n teriminin toplam a1 + a2 + a3 + + an olur.
Bu (an) dizisinin ilk n terim toplamn Sn = a1 + a2 + a3 + + an olarak gsterelim.
n
Sembolik olarak bu toplam S n = /a k = a 1 + a 2 + a 3 + ... + a n eklinde gste-
k=1
rebiliriz. Buradaki / (sigma) sembol bu toplamlar ksa yazmak iin kullanlr.

n
/a k ifadesindeki k toplam indisidir. k yerine her harf kullanlabilir.
k=1
3 3
rnein, /a k = a1 + a2 + a3 = /a i olur.
k=1 i=1
Toplam k = 1 den n ye kadar ak

Deiken yerine yazlacak son doal say
/ ak Dizinin kural
k=1
Deiken yerine yazlacak ilk doal say eklinde ifade edilir.
nite 6. Diziler 479

Blm Diziler
6.1
Gaussun metodu ile genel terimi an = n olan dizinin ilk n terim toplamn bulalm.
Sn = 1 + 2 + 3 + ... + n
Sn = n + n 1 + n 2 + ... + 1
+
2 Sn = (n + 1) + (n + 1) + (n + 1) + ... + (n + 1)
n
2 Sn = n(n + 1) S n = (n + 1) olarak bulunur. lk n terim toplamn bu dizi iin
2
n
toplam sembol ile gsterirsek S n = / k = n (n2+ 1) olur.
k=1
26
Ayn mant (1. Terimden n. terime, n. terimden 1. terime dizinin elemanlarn alt
alta yazp toplama) kullanarak genel terimi an = a1 + (n 1)d olan aritmetik dizinin
ilk n terim toplamn bulalm.
Sonlu (an) = (a1, a2, a3, , an) aritmetik dizisinde batan ve sondan eit uzaklktaki
terimlerin toplam birbirine eit ve bu toplamn a1 + an veya 2a1 + (n 1)d oldu-
unu gstermitik. Buna gre,
Sn = a1 + a2 + a3 + ... + an
Sn = an + an 1 + an 2 + ... + a1
+
2 Sn = (a1 + an) + (a1 + an) + (a1 + an) + ... + (a1 + an)

n
2 Sn = n(a1 + an) S n = (a + a n) olarak bulunur.
2 1
n
Sn = (a + a n) toplamnda (a1 + an) = 2a1 + (n 1)d olduundan, bu dizinin ilk n
2 1
n
terim toplamn S n = 62a 1 + (n - 1) d@ eklinde de yazabiliriz.
2
1
2
3 5 27
4 5
5
5 / k = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 toplamn geometrik model yardm ile bulalm.
k=1
S5 2S5
55 1 5 (5 + 1) 56
+ = 5 S5 = + 5 = = 15 veya 2 S 5 = 5 6 & S 5 = = 15
2 2 2 2
6
S5
480 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
28
Genel terimi an = 2n 1 olan dizinin ilk n terim toplamn,
a) Toplam Sembol ` /j ile ifade edelim.

b) Geometrik olarak ilk 5 terimini ve S5 toplamn modelleyelim.
c) Terimleri artan ve azalan biiminde yazp (Gauss yaklam) Sn toplamn bu-
lalm.
n
a) / (2k - 1) = 1 + 3 + 5 + ... + 2n - 1 = S n
k=1
b)
9
7
5 = 5
3
1
+ + + + 5
c) Sn = 1 + 3 + 5 + ... + 2n 1
Sn = 2n 1 + 2n 3 + 2n 5 + ... + 1
+
2 Sn = (2n)
+ (2n) + (2n) + ... + (2n)
2 Sn = n(2n) Sn = n2 olarak bulunur.
Sra Sizde
Genel terimi an = 2n olan dizinin ilk n terim toplamn bulunuz.
29
n ( n + 1)
Genel terimi Tn = olan gensel saylarn oluturduu dizinin ilk 5 te-
2
rim toplamn geometrik olarak modelleyelim.
k = 5 iin gensel saylar hem iki boyutlu hem de boyutlu ekilsel olarak ifade
edelim.
nite 6. Diziler 481

Blm Diziler
6.1
12 1 23 3 34 6 45 56 15
T1 = = T2 = = T3 = = T4 = = 10 T5 = =
2 2 2 2 2
T5 1
T4 T5 1
T3 T4
T2 T3
T1 T2 5
T1
T1 T2 T3 T4 T5
1 2 3 4 5
Oluan dikdrtgenin alan (T1 + T2 + T3 + T4 + T5) toplamnn katna eit olaca-

ndan 3(T1 + T2 + T3 + T4 + T5) = (1 + 2 + 3 + 4 + 5) (5 + 2)
(5) (5 + 1)
3 (T1 + T2 + T3 + T4 + T5) = (5 + 2)
2
(5) (5 + 1) (5 + 2) 567
T1 + T2 + T3 + T4 + T5 = = = 35 olarak bulunmu olur.
6 6
30
gensel say dizisinin ilk n terim toplamn bulalm.
n
/T k = T1 + T2 + T3 + ... + Tn = 1 + 3 + 6 + ... +
n (n + 1)
2
=?
k=1
Tn 1
1
Tn
T3
T2
T1 T2 n
T1 Tn
T1 T2 T3
1 2 3 ... n
482 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
Oluan dikdrtgenin alan (T1 + T2 + T3 + + Tn) toplamnn katna eit olaca-

ndan
3(T1 + T2 + T3 + + Tn) = (1 + 2 + 3 + + n) (n + 2)
3 (T1 + T2 + T3 + ... + Tn) = c m (n + 2)

n (n + 1)
2
n (n + 1) (n + 2)
T1 + T2 + T3 + ... + Tn = olarak bulunmu olur.
6
31
13 + 23 + 33 + 43 toplamn ekilsel olarak ifade ederek bulalm. Tarihten Notlar
Kpler toplamn ilk defa 9.

yzylda Mslman matema-
tikilerinden Kereci (Karaj-i)
a1=13=1 a2=23=8 a3=33=27 a4=43=64 geometrik modelleme yoluyla
bulmutur.
Kpler toplamn ap birletirdiimizde oluan ekil kenarlar

(1 + 2 + 3 + 4) (1 + 2 + 3 + 4) (1) kare prizmaya dnm olur.
4 4
+ = 3
3 2
+ 1
2 4 1 2 3 4
+ 3
1 2
1
Bu prizmann hacmi,
(1 + 2 + 3 + 4) (1 + 2 + 3 + 4) (1) = c mc m (1) = c m = 100

45 45 45 2
2 2 2
nite 6. Diziler 483

Blm Diziler
6.1
Sra Sizde
n
1. /k 3
toplamn bulmak iin bir geometrik model tasarlaynz.
k=1
n
2. / k (k1+ 1) toplamn bulunuz.
k=1
Bir Geometrik Dizinin lk n Terim Toplam

Bir satran tahtasnn zerindeki kareleri 1den 64e kadar numaralandralm. Sat-
ran tarihinde anlatlan hikyede olduu gibi 1. kareye bir buday tanesi, 2. ka-
reye bir nceki karenin iki kat buday tanesi koyup bu ilemi tm kareler iin
tekrarlayalm. Acaba satran tahtasnn 11. karesine ne kadar buday tanesi koy-
mamz gerekir?
Karelere konulan buday saylar aadaki geometrik diziyi oluturur.
(an) = (1, 2, 22, 23, ..., 2n 1)
Bu dizinin terimleri toplam: Sn = a1 + a1r + a1r2 + a1r3 + ... + a1rn 1
olduundan
S11 = 1 + 1 2 + 1 22 + 1 23 + 1 24 + 1 25 + 1 26 + 1 27 + 1 28 + 1 29 + 1 210
2 S11 = 1 2 + 1 22 + 1 24 + 1 25 + 1 26 + 1 27 + 1 28 + 1 29 + 1 210 + 1 211
S11 2 S11 = 1 1 211
S11(1 2) = 1 211
1 - 2 11 1 - 2 11
S 11 = = = 2 11 - 1 olur.
(1 - 2) -1
imdi, herhangi bir geometrik dizisinin ilk n terim toplamn bulalm.
an = a1 rn-1 olduunu biliyoruz. Buna gre,
Sn = a1 + a1r + a1r2 + a1r3 + ... + a1rn 1
rSn = a1r + a1r2 + a1r3 + a1r4 + ... + a1rn 1 + a1rn (her iki taraf da r ile arpalm.)
Sn rSn = a1 a1rn (taraf tarafa karalm.)
Sn(1 r) = a1(1 rn)
a 1 (1 - r n)
Sn = , r 1 (Geometrik dizinin ilk n terim toplam)
(1 - r )
olarak elde edilir.
484 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
32
lk n terim toplam Sn = 5n 1 olan dizinin genel terimini bulalm.
Geometrik dizinin genel teriminin an = a1rn 1 olduunu biliyoruz. Buna gre,

Sn = a1 + a1r + a1r2 + a1r3 + ... + a1rn 2 + a1rn 1
Sn 1 = a1 + a1r + a1r2 + a1r3 + ... + a1rn 2
Sn Sn 1 = a1rn 1 = an an = Sn Sn 1 = (5n 1) (5n 1 1) = 5 5n 1 1 5n 1 + 1
= 5 5n 1 5n 1
= 4 5n 1
olarak bulunur.
II. yol
an = a1 rn 1 olduundan a1 ve r bulunursa problem zlm olur.
Sn = 5n 1 , S1 = a1 ve S2 = a1 + a1 r olduundan
Sn = 5n 1 S1 = 51 1 = 4 a1 = 4 olarak bulunur.
S2 = 52 1 = 24 S2 = 24 = 4 + 4r r = 5 an = a1 rn 1 = 4 5n 1 bulunur.
33
A says A = 3 3 3 9 3 27 3 81 3 olarak veriliyor. A saysn hesaplayalm.
1 1 1 1 1 1 1 1
1+ + + +
A = 3 3 3 9 3 27 3 81 3 = 3 3 3 3 9 3 27 3 81 = 3 3 9 27 81
1 1 1 1 1 1 1 1
c a1 = 1 , r = ve n = 5 m
1
Sn = 1 + + + + = 1+ + 2 + 3 + 4
3 9 27 81 3 3 3 3 3
1 c 1 - c m m c 1 - m c m c m
1 5 1 243 - 1 242
a 1 (1 - r n) 3 243 243 243 121
= = = = = =
c1 - m c1 - m c m c m
(1 - r ) 1 1 3-1 2 81
3 3 3 3
1 1 1 1 121
1+ + + +
3 9 27 81 81
A=3 =3 olur.
imdiye kadar verdiimiz rneklerde geometrik dizinin sonlu sayda terimini top-
ladk. Eer bizden dizinin tm terimlerini toplamamz istenseydi ya da aadaki
gibi bir rnekle karlasaydk ne yapardk?
nite 6. Diziler 485

Blm Diziler
6.1
34
(a n) = c , , , ... , c m , ... m geometrik dizisinin terimlerini ve ilk n terim
1 1 1 1 n
2 4 8 2
toplamn inceleyelim.
an Sn
n an Sn 1,1
0,6
1 0,5 0,5 1
0,5 0,9
2 0,25 0,75 0,8
0,4 0,7
3 0,125 0,875
0,6
4 0,0625 0,9375 0,3 0,5
5 0,03125 0,96875 0,2 0,4
0,3
6 0,015625 0,984375 0,1 0,2
7 0,0078125 0,992188 0,1
0 0
8 0,00390625 0,996094 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
9 0,001953125 0,998047
10 0,000976563 0,999023
11 0,000488281 0,999512
n deeri bydke, an deeri klmekte ve sfra yaklamaktadr. Ayn zaman-
12 0,000244141 0,999756
da Sn deeri de 1e yaklamaktadr.
13 0,00012207 0,999878
Sn toplamn bulalm.
n k-1
+ + + ... + c m = ;1 + + + ... + c m E = / c 12 m
1 1 1 1 n 1 1 1 1 n-1 1
Sn =
2 4 8 2 2 2 4 2 2 k=1
1 -c m
1 n
= 1 -c m
1 2 1 n
=
2 1 2
1-
2
S n = 1 - c m olarak bulunmu olur. Bu ifadede n deeri arttka c m deeri

1 n 1 n
2 2
sfra yaklamakta ve Sn toplam yaklak olarak 1 deerini almaktadr.
Sra Sizde
Yandaki kare yardm ile (an) = ( c m )

1 n
2
geometrik dizisinin ilk 6 terimi gste-
1 rilmitir. Bo kalan yerler iin hem uy-
4
gun terimin deerini yazn hem de o
1 1 alan boyamaya devam edin.
2
1 Toplamda ne kadar alan boyam
16
1 olursunuz?
8 1
1 64
32
486 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
Sra Sizde
Aada alan 1 birim kare olan gen ve kare verilmi olup her ikisi de bl-
gelere ayrlp farkl renklerde boyamalar yaplmtr. Bu blgelere ayrlma
ii ve boyamalar bir geometrik diziyi temsil edecek ekilde yaplmtr. Bu
dizilerin n. terime kadar olan toplamn Sn = a1 + a2 + a3 + ... + an formunda
yazp hangi sayya ulatn tahmin ediniz.
Sn = (...) + (...) + (...) + ... + (...) = Sn = (...) + (...) + (...) + ... + (...) =
35
(a n) = c , ... , c m , ... m geometrik dizisinin terimlerini ve ilk n terim
3 9 27 3 n
, ,
4 16 64 4
an
toplamn inceleyelim. 0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
n
E=
0
+ ... + c m = ;1 + + + ... + c m / c 34 m
3 9 27 3 3 3 9 n 3 n-1 3 k-1
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10111213141516181920212223
Sn = + +
4 16 64 4 4 4 16 4 4 k=1
3,4
1 -c m
3 n 3,2
3
2,8
= 3 ;1 - c m E
3 4 3 n 2,6
= 2,4
2,2
4 3 4 2
1- 1,8
4
1,6
1,4
1,2
1
0,8

0,6
0,4
0,2
0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23
Bu ifadede n deeri arttka c m deeri sfra yaklamakta ve Sn toplam yaklak

3 n
4
olarak 3 olmaktadr.
nite 6. Diziler 487

Blm Diziler
6.1
36
n an Sn Lunaparktaki gondollardan bir tanesinin en uzun hareket mesafesi 75 metredir.
1 0,75 0,75 Bir gondol en uzun mesafeye ulatktan sonra her gidi ve geliinde bir nceki
2 0,5625 1,3125 3
3 0,421875 1,734375 gidi veya geliin kadar daha az mesafe gitmektedir.
4 0,31640625 2,050781
4
5 0,237304688 2,288086 Buna gre, bir gondolun durmasna kadar ald mesafeyi bulalm.
6 1,77978516 2,466064
7 1,33483887 2,599548
8 0,100112915 2,699661
9 0,075084686 2,774746
+ 75 c m + 75 c m + ... = 75 ; + c m + c m + ...E
10 0,056313515 2,831059 3 3 2 3 3 3 3 2 3 3
Mesafe: 75
11 0,042235136 2,873295
2,904971
4 4 4 4 4 4
12 0,031676352
c m ifadesi n arttka sfra yaklamaktadr. Buna gre Sn toplam yaklak olarak

13 0,023757264 2,928728 3 n
2,946546
14 0,017817948
2,95991
4
c1 - c m m c1 - c m m
15 0,013363461
3 3 n 3 3 n 3
16 0,010022596 2,969932
a 1 (1 - r n) a 1 (1 - r n) (1)
4 4 4 4
17 0,007516947 2,977449
Sn = & Sn = = = = 4 =3
c1 - m c m c m
18 0,00563771 2,983087 (1 - r) (1 - r) 3 4-3 1
19 0,004228283 2,987315
20 0,003171212 2,990486
4 4 4
21 0,002378409 2,992865 olduundan, aranan mesafe yaklak olarak
75 ; + c m + c m + ...E = 75 3 = 225 metredir.

3 3 2 3 3
4 4 4
37
Uzaya frlatlan uydulardan bir tanesinin atmosferi terk ederken dnya ekiminin
sfra yakn olduu bir mesafede bir paras kopuyor ve serbest de geiyor.
Para, ilk saniyede 10 metre ikinci saniyede 30 metre nc saniyede 90 metre
dyor ve ayn oranda hzlanarak dmeye devam ediyor.
Buna gre, parann
a) 15 saniye sonra ne kadar dtn,
b) n. saniyede ka metre yol aldn, bulalm.
a) Parann derken ald mesafeler 10, 30, 90, metre olduuna gre
30 90
ortak oran r = = =3
10 30
Buna gre, parann her n. saniye iinde ald yolu geometrik dizi ile ifade edebilir.
Sonu olarak, parann 15 saniye sonra alm olduu mesafe
a 1 (1 - r 15) 10 (1 - 3 15) 10 (1 - 3 15)
S 15 = = = = 5 (3 15 - 1)
(1 - r ) (1 - 3) -2
b) n saniye sonra alm olduu mesafe

a (1 - r n) 10 (1 - 3 n) 10 (1 - 3 n)
Sn = 1 = = = 5 (3 n - 1)
(1 - r ) (1 - 3) -2 olur.
488 nite 6. Diziler

Gerek Say Dizileri
38
Tuba ile Beyza hilesiz bir para ile yaz tura oynuyorlar. Oyunda ilk yaz atln-
ca oyun bitecektir. Yaz gelmedii zaman paray atma sras dierine geecektir.
Buna gre, oyuna ilk balayan Tubann oyunu kazanma olasln hesaplayalm.
Tuba ilk atnda veya ikinci atnda veya nc atnda veya n. atnda kaza-
nabilir. Bu durumda Tubann oyunu kazanma olasl tm bu olaslklarn top-
lamdr.
Tubanin sras ile kendi atlarndaki kazanma olaslklarn hesaplayalm.
At Sras Kazanma Olasl

1. at T
1
1 2
2
2. at T B T
1 3
1.1.1
c2m
2 2 2
3. at T B T B T
1 5
1.1.1.1. 1
c2m
2 2 2 2 2
.... .... ....
N. at T B T B T B ... T 2n1
c2m
... 1
1 . 1 . 1 . 1 . 1 . 1 ... 1
2 2 2 2 2 2 2
..... ...... .....
Sonu olarak, Tubann kazanma olaslklarnn toplam
+ c m + c m + ... + c m + ... = ;1 + c m + c m + ... + c m + ...E

1 1 3 1 5 1 2n - 1 1 1 2 1 4 1 2 (n - 1)
2 2 2 2 2 2 2 2
;1 + + c m + ...E =
1 1 1 2 1 1 2
2 f p
= olur.
2 4 4 1 3
1-
4
Sra Sizde
1. Bir konferans salonunda, ilk srada 13 koltuk vardr. Sonraki sralar ise
her iki koltuun ortasna bir koltuk gelecek ekilde tasarlanarak ta-
mamlanmtr. Buna gre, 13. srada ka koltuk vardr?
2. Feriha parktaki salncaklardan birine biniyor ve ilk hareketi vererek ilk

seferinde iki metre yol alyor. Salncak, her gidi ve geliinde bir n-
cekinin %70'i kadar yol alyorsa ilk on hareketinde ne kadar yol alr?
(Gidi veya gelii bir hareket olarak alnz.)
nite 6. Diziler 489

6.1.3 Aritmetik ve Geometrik Diziler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. (Tn) = (1 + 2 + 3 + ... + n) olmak zere, (Tn) 7. Aadakilerden hangileri bir aritmetik dizi-
dizisinin ilk 4 teriminin toplamn bulunuz. dir? Aklaynz.
a) (n!) b) (4)
c) (3n) ) (4n)
2. (Kn) = (12 + 22 + 32 + ... + n2) dizisinin genel

terimini bulunuz.
1
8. lk terimi 2, ortak arpan olan geometrik
3
dizinin genel terimini bulunuz.
3. F1 = 1 , F2 = 1 n 1 iin Fn + 2 = Fn + 1 + Fn
eklinde tanmlanan (Fn) dizisinin 8. terimini
bulunuz. a7
9. (an) geometrik dizisinde = 32 ise bu dizi-
a2
nin ortak arpann bulunuz.
4. Aadakilerden hangileri bir aritmetik dizi-

dir? Aklaynz.
10. Bir (an) geometrik dizisi iin, a1 = 5 ve r = 2
a) (2n + 2) b) (4n) olarak veriliyor. Bu dizinin ilk 8 terim toplam-
n bulunuz.
) d n
n3
c) (n!)
3
11. (an) geometrik dizisinde

5. Bir (an) aritmetik dizisinde a1 = 5 ve d = 3 ola- a 2 a 12
ifadesinin kaa eit olduunu bulunuz.
rak veriliyor. Bu dizinin 7. terimini bulunuz. a5 a9
12. (a n) = c 4, k, l, m, m pozitif terimli geometrik

1
6. Terimleri arasnda 4
a2 + a3 + a4 + a5 + a6 + a7 + a8= 42 dizisinde klm arpmn bulunuz.
eitlii olan aritmetik dizinin 5. terimini bulunuz.
490 nite 6. Diziler

Blm 6. 1 Gerek Say Dizileri
BLM DEERLENDRME
1. Aadakilerden hangilerinin bir dizi belirtti- 7. Bir (an) dizisinde ilk n terim toplam
ini belirleyiniz. Sn = n2 + 3 olduuna gre, a7 + a8 toplamn
bulunuz.
a) (a n) = c m
n-3
b) (bn) = ((1)n)
n+3
c) (cn) = (cosnr) ) (d n) = ( n - 2 )
8. Bir aritmetik dizinin ilk terimi 9, ortak fark 3

olduuna gre bu dizinin 7. terimini bulunuz.
2. (an) = ( (n 1)! ) dizisinin 5. terimini bulunuz.
9. (an) aritmetik dizisinde a10 = 10 ve d = 10 ol-

duuna gre bu dizinin 20. terimini bulunuz.
(a n) = c m dizisinin kanc terimi dr?
2n - 3 5
3.
n+2 6
10. (an) aritmetik dizisinde

(a n) = c m dizisinin ka terimi 5 ten
7n + 1
4. a 1 + a 4 + a 7 + a 10 + a 13
n+3 orann bulunuz.
a 2 + a 5 + a 9 + a 12
kktr?
11. (an) ve (bn) aritmetik dizilerinin ortak farklar

5. (an) sabit bir dizi ve a11 + a18 + a25 = 36 oldu- birbirine eit ve 7 dir.
una gre, a11 a25 arpmn bulunuz.
a8 + b16 = 27 olduuna gre, a16 + b8 toplam-
n bulunuz.
6. an + 2 = an 2 olan bir (an) dizisinde a9 = 12

olduuna gre, dizinin 1. terimini bulunuz.
12. (an) aritmetik dizisinde ilk n terim toplam
Sn = 2n2 + 3n dir.
Bu dizinin genel terimini bulunuz.
nite 6. Diziler 491

Blm 6. 1 Gerek Say Dizileri
BLM DEERLENDRME
13. 2 ve 30 saylar arasna aritmetik dizi olutura- 18.

cak ekilde 6 terim yerletiriliyor.
Oluan dizinin 7. terimini bulunuz. 9
27
ekildeki yarap 27 cm olan dairenin iine

14. (an) geometrik dizisinde a1 = 5 ve r = 3 oldu-
1
una gre, dizinin 5. terimini bulunuz. her birinin yarap bir ncekinin ne eit
3
olan daireler izilmitir.
Oluan dairelerin evreleri toplamn bulunuz.
15. Ortak arpan 3 r olan bir geometrik dizide 19.

a 18
oran katr?
a 12
120 metre ykseklikten braklan bir top yere

16. Ortak arpan 3 olan bir (an) geometrik dizi- 3
arptktan sonra bir nceki yksekliinin
sinde 4
a4 + a5 + a6 + a7 kadar ykselmektedir.
orann bulunuz.
a4 + a5 Top 3. kez yere dediinde (dikey olarak) ka
metre yol almtr?
20. x + 5 , 3x y , 2x 3 hem aritmetik hem de

17. (an) geometrik dizisinde ax ay =a102 olduu- geometrik bir dizinin ardk terimidir.
na gre, x + y toplamn bulunuz. Buna gre x + y toplamn bulunuz.
492 nite 6. Diziler

nite 6. Diziler
NTE DEERLENDRME
nn a
(a n) = c m dizisinin ka terimi (3, 15)
3n - 2
1. Genel terimi a n = olan bir dizide 5 oran 5.
n! a4 3
katr? aralndadr?
A) c m B) c m C) c m
4 4 4 5 5 4 A) 10 B) 12 C) 14 D) 16 E) 17
5 5 4
D) c m E) c m
5 5 2 8
4 5
6. Bir (an) dizisinin genel terimi

a n = (- 1) n c m olarak veriliyor.
2n - 1
n+5
(a n) = c m dizisinin ka terimi pozitiftir?
7-n
2. Buna gre, (a2n + 1) dizisinin 4. terimi katr?
n+7
A) 6 B) 5 C) 4 D) 7 E) 8 7 7 17 17 17
A) B) - C) D) - E)
9 9 14 14 13
n 2 + 7n + 23
3. (a n) = c m dizisinin ka terimi 7. Genel terimi an = 3n (n 1)! olan bir dizide
n+2
an + 1 , an teriminin ka katdr?
tam saydr?
A) 9n B) 6n C) 3n D) 3n E) 9n
A) 5 B) 4 C) 3 D) 2 E) 1
3a n + 2n
8. a1 = 9 ve n 1 iin a n + 1 = olarak
3
Z] n 2 + 1 , n / 0 (mod 3)
]]
]] verilen (an) dizisinin 18. terimi katr?
4. a n = ][] n + 2 , n / 1 (mod 3)
]]] A) 111 B) 98 C) 95 D) 90 E) 85
5n - 4 , n / 2 (mod 3)
\
olduuna gre, a4 + a5 + a6 toplam katr?
A) 53 B) 54 C) 60 D) 64 E) 68
9. (an) = ((k 3)n2 + (2m 4)n + k 2m) dizisi

sabit bir dizi olduuna gre, a6 katr?
A) 1 B) 0 C) 1 D) 2 E) 3
nite 6. Diziler 493

nite 6. Diziler
NTE DEERLENDRME
14. (an) aritmetik dizisinde a4 = 12 ve a12 = 28

10. (a n) = c m dizisi pozitif terimli bir sabit
kn - 8
18n - k olduuna gre, a7 katr?
dizidir.
Buna gre, a8 + a9 + a10 toplam katr? A) 18 B) 17 C) 16 D) 15 E) 14
2 4 5 7
A) B) C) 2 D) E)
3 3 3 3
15. 3 ve 83 saylar arasna aritmetik dizi olutura-

cak ekilde 15 terim yerletiriliyor.
11. (an) = ((k 3)n3 + 4n2 + 2m 3) Yerletirilen bu saylardan 10. say katr?
(bn) = (3n3 + (p 2)n2 + 5)

A) 48 B) 53 C) 57 D) 60 E) 63
eit diziler olduuna gre, 2k 3p + 4m ifade-
sinin deeri nedir?
A) 12 B) 10 C) 8 D) 6 E) 4
16. p ve k saylarnn arasna 9 tane terim yerleti-

rilerek oluturulan aritmetik dizinin ortak fark
12. Sabit olmayan bir (an) aritmetik dizisinde p-k p-k k-p
A) B) C)
9 10 9
a7 + a17 = 2ak olduuna gre, k katr?
k-p k-p
D) E)
A) 10 B) 12 C) 14 D) 11 E) 9 10 11
17. Bir renci matematik retmeninin 7 gn

13. (an) aritmetik dizisinde a9 = 19 ve a15 = 35 ierisinde zlmesini istedii 190 sorudan
olduuna gre, a21 katr? ilk gn 25 tanesini zp, dier gnler bir
nceki gn zd sorulardan 15 tane fazla
A) 49 B) 50 C) 51 D) 52 E) 53 soru zerse verilen sorular ka gn erken
tamamlam olur?
A) 5 B) 4 C) 3 D) 2 E) 1
494 nite 6. Diziler

nite 6. Diziler
NTE DEERLENDRME
18. Bir aritmetik dizide 6. terim 11 ise ilk 11 terim a 1 a 15

23. Bir (an) geometrik dizisinde oran
toplam aadakilerden hangisidir? a 5 a 11
katr?
A) 44 B) 55 C) 77 D) 110 E) 121
A) 1 B) 5 C) 25 D) 125 E) 625
19. Bir aritmetik dizide ilk n terim toplam

Sn = 3n2 + n 5 olduuna gre, bu dizinin 10.
24. Bir geometrik dizinin ilk 3 terimi sras ile
terimi katr?
(a 1), (2a 1) ve (4a + 1) olduuna gre bu
dizinin 7. terimi nedir?
A) 55 B) 56 C) 59 D) 58 E) 57
A) 26 B) 25 C) 36 D) 35 E) 37
20. lk n terim toplam Sn olan bir aritmetik dizide

S5 S4 = 13 ve S11 S10 = 20 olduuna gre 25. Ortak arpan r olan bir (an) geometrik dizi-
a
dizisinin 17. terimi katr? sinde 8 oran katr?
a5
A) 24 B) 25 C) 26 D) 27 E) 28
A) r B) 3
r C) r D) r3 E) r2
21. Bir aritmetik dizide a15 = 60 ve a20 = 70 oldu-

una gre, bu dizinin ilk 50 teriminin toplam 26. Bir geometrik dizinin 4. terimi 3 olduuna
katr? gre, ilk 7 terim arpm nedir?
A) 3050 B) 4050 C) 4060 A) 311 B) 35 C) 97 D) 37 E) 95

D) 4150 E) 4160
a 21 27. a4 = 24 ve r = 2 olan bir (an) geometrik dizisi-

22. = k olan bir (an) geometrik dizisinin ortak nin ilk 20 terim toplam katr?
a 18
oran aadakilerden hangisidir?
A) 3(220 1) B) 24(220 1) C) 3(219 1)
A) k B) k3 C) 3
k D) k E) k2 D) 24(219 1) E) (220 1)
nite 6. Diziler 495

nite 6. Diziler
NTE DEERLENDRME
1 31. Begensel saylarn oluturduu dizinin ilk 5

28. lk terimi p, k. terimi n ve ortak arpan
3 terimi
olan bir geometrik dizinin ilk k terim toplam
p ve n cinsinden nedir?
2p - n
A) p n B) 2p + n C)
3
3n - p 3p - n
D) E)
6 2
1 5 12 22 35
n (3n - 1)
ve genel terimi b n = dir.
29. 2 ile 162 saylar arasna 7 tane pozitif say yer- 2
letirilerek bir geometrik dizi oluturuluyor. Buna gre, aadakilerden hangisi genel
terimi indirgeme bants ile ifade eder?
Buna gre, bu dizinin yerletirilen 5. terimi
katr?
A) b1 = 1 , n 2 , bn = bn 1 + 3n 2
A) 18 B) 18 3 C) 21 D) 21 3 E) 24 B) b1 = 1 , n > 1 , bn = bn 1 + 3n + 1
C) b1 = 1 , n 2 , bn = bn 1 + 2n
D) b1 = 1 , n > 1 , bn = bn 1 3n
30. gensel saylarn oluturduu dizinin ilk 5 E) b1 = 1 , n > 1 , bn = bn + 1 + n
terimi
32. Bir (an) dizisi, a1 = 1 ve n 1 iin an + 1 = 2an 1

olarak verildiine gre, a10 katr?
1 3 6 10 15 A) 1 B) 7 C) 15 D) 61 E) 127
n ( n + 1)
ve genel terimi Tn = dir. 33. Yusuf ve Said ok atma yar yapmaktadr.
2
Buna gre, aadakilerden hangisi genel Yusuf ve Said'in hedefi 12 den vurma ola-
terimi indirgeme bants ile ifade eder? 3 4
slklar srasyla ve tir. Hedefi 12 den
5 5
vuramadklarnda sra dierine geecektir.
A) T1 = 1 , n 2 , Tn = Tn 1 + n
Buna gre, oyuna ilk balayan Yusuf'un oyunu
B) T1 = 1 , n > 1 , Tn = Tn 1 + n2 kazanma olasl katr?
C) T1 = 1 , n 2 , Tn = Tn 1 + 2n
3 8 15 11 7
D) T1 = 1 , n > 1 , Tn = Tn 1 + 2n A) B) C) D) E)
5 11 23 23 11
E) T1 = 1 , n > 1 , Tn = Tn + 1 + n
1. C 2. A 3. E 4. D 5. B 6. D 7. C 8. A 9. A 10. C 11. B 12. B 13. C 14. A 15. A 16. D

17. C 18. E 19. D 20. D 21. B 22. C 23. A 24. C 25. D 26. D 27. A 28. E 29. B 30. A 31. A 32. A 33. C
496 nite 6. Diziler

nite DNMLER
7 Blm 7.1
Blm 7.2
Analitik Dzlemde Temel Dnmler
Dnmlerin Bilekelerini eren Uygulamalar
Bu nitede
Neler reneceiz?
Analitik dzlemde verilen bir
noktann teleme, dnme ve
yansma dnmleri altndaki
grntsnn koordinatlarn
bulmay
teleme, dnme, yansma
dnmlerinin bilekelerini
modelleme ve problem zmede
kullanmay
Niin reneceiz?
Dnm geometrisi kapsamnda ele
alacamz teleme, dnme ve yansma
fonksiyonlar, karmak geometrik yapla-
rn daha basite indirgenerek incelenme-
sine yardmc olur.
Geometrik yaplar analitik olarak incele-
nirken (rnein, 12. snfta ele alacamz
ember, elips, parabol ve hiperbol gibi)
dnmler altnda deimez kalan zel-
likleri ile karakterize edilebilirler. Bylece,
ele alnan bir geometrik yapnn analitik
ifadesi ve/veya grafii olduka kolay bir
ekilde elde edilebilir. Ayrca, cebirsel ola-
rak ifade edilen dzlemsel erilerin tr-
n belirlemek iin de dnm geomet-
risinden faydalanabiliriz.
N HAZIRLIK
1. f: R R ve g: R R 6. Denklemleri x y + 3 = 0 ve 2x + y + 9 = 0
fonksiyonlar tanmlanyor. olan dorularn kesiim noktasn bulunuz.
f(x) = 2x 1 ve g(x) = x + 3 ise fog ve gof

bileke fonksiyonlarn bulunuz. 7. A(1, m) ve B(3, 4) noktalarndan geen
1
dorunun eimi olduuna gre, m katr?
2
2. Analitik dzlemde A(1, 5) , B(3, 4) ve C(2, 5)

noktalar veriliyor. 8. A(2, 5) ve B(1, 3) noktalarndan geen
dorunun denklemini bulunuz.
Buna gre, aadaki vektrleri bulunuz.
a) AB b) AC
9. Yandaki O
A
H merkezli
c) AC + BC ) AB - AC B emberin
yarap 5
O cm'dir.
3.
y [OH] [AB] ve
C(2, 6)
|AB| = 8 cm ol-
duuna gre,
B(1, 4)
|OH| ka cm dir?
A(3, 2)
x
O
10.
A
D
Yukarda analitik dzlemde verilen ABC
x ekseni boyunca 4 birim saa, y ekseni 2x1 x+7
boyunca 2 birim aa telenirse elde edilen
genin kelerinin koordinatlarn bulunuz.
D 4 B C 4 E
4. 3x 2y + 6 = 0 dorusu zerinde olan iki

Yukardaki ekilde ABC ekenar geni ve
nokta bulunuz.
ADE geni verilmitir.
|DB| = |CE| = 4 cm
|AD| = (2x 1) cm
5. 2x y + 1 = 0 dorusu ile ax + 3y 2 = 0
|AE| = (x + 7) cm
dorusu dik kesiiyor ise a katr?
olduuna gre, x katr?
498 nite 7. Dnmler

nite
7
7.1 Analitik Dzlemde Temel Dnmler 1. Blm
Giri
Matematiksel olarak dnm geometrisi, geometrik nesnelerin dnmler Bu blm sonunda;
sonucunda deimez kalan zelliklerinin belirlenmesi, eitli modellemelerin
yaplmas ve matematiksel dncenin cebir ve geometri arasnda kurulan Analitik dzlemde teleme,
dnme ve yansma dnm
balantlarla gelimesi iin temel bir rol stlenir. Geometrik dnmler sade-
hareketlerini,
ce matematikte deil ayn za-
Bu dnmlerin analitik ifadele-
manda sanatta, mimaride, este-
rini,
tikte ve teknolojide de yaygn
renmi olacaz.
olarak karmza kar.
Hemen btn toplumlarda d-
nm geometrisine ait unsurla-
rn nemli bir yer bulduunu
syleyebiliriz. rnein, slam sa-
natnda (zellikle de sslemede)
ve mimarisinde dnm geo-
metrisinin temel unsurlar olan teleme, dnme ve
yansma farkl kombinasyonlarla ve byk bir usta-
lkla kullanlmtr. Han, hamam, saray ve cami gibi
temel mimari eserlerde bu unsurlar kendilerini he- Temel Kavramlar
men gsterir.
Dnm
Sadece slam dnyasnda deil ayn zamanda eski teleme
Roma ve Helenistik adan kalan bir ok yaptta da Dnme
benzer gzlemler yaplabilir. Dnmler ve bunla- Yansma
rn oluturduu etkiler, ortaya kan mimari yaplarn
heybetli ve estetik grnmesine imkan tanmtr.
Ayrca doada, teknolojik al-
malarda (rnein robotik tasa-
rmlarda) estetik bulduumuz
birok nesnede dnm geo-
metrisinin etkisi olduunu gre-
biliriz. Bu blmde, bylesi yay-
gn bir kullanm alanna sahip
olan teleme, yansma ve dn-
me kavramlarn tanyacak ve
bunlarn bir arada kullanmlary-
la ortaya kan modellere ilikin
uygulamalar yapacaz.
nite 7. Dnmler 499

Blm Dnmler
7.1
7.1.1 Analitik Dzlemde Temel Dnmler

Bu blmde, dnm geometrisinin nemli kavram olan teleme, dnme
ve yansmay ele alacaz. Her kavram da temel olarak dzlemdeki belirli nok-
talar kmesinden yine dzlemdeki noktalar kmesine tanml birer fonksiyona
iaret ederler.
Fonksiyonlarn tanmlanma ekilleri dnm birbirinden ayrr. Bu dn-
mlere fonksiyon olduklarn gz nnde bulundurarak ve noktalar zerinde
nasl bir etkiye sahip olduklar dikkate alnarak odaklanmak uygun olacaktr.
teleme Dnm
teleme, dzlemdeki tm noktalar bir vektr yardmyla yine dzlemdeki nok-

Hatrlayalm talarla eleyen bir dnmdr. Dolaysyla bir noktann teleme altndaki g-
rntsn elde etmek iin bu dnmde kullanlan vektrn bilinmesi gerekir.
Dzlemde ynl doru parasna Bu vektrn teleme altndaki bir noktaya etkisini grmek iin aadaki rnei
vektr denir. Dzlemde vektr-
inceleyelim.
ler balang ve u noktalar ile
tanmlanrlar. Balang noktas
A(x1, y1) ve u noktas B(x2, y2) olan
1
AB vektr y Analitik dzlemde ekil 1 de verilen K(1, 2)
AB = (x 2 - x 1, y 2 - y 1) 3 noktasnn u = (2, 1) vektr ile telemesi
eklinde ifade edilir.
2
K olan K noktasnn yerini belirleyelim.
1
u
x
1 O 1 2 3 4
1
Tarihten Notlar
ekil 1
Dnmler konusu ilk kez 23
yanda profesr olarak Erlan-
gen niversitesinde alan Ch-
ristian Felix Kleinin (1849-1925)
1872 ylnda verdii seminerde
I. yol
ele alnmtr. Kleine gre geo-
metri, ekillerin dnmler al- u = (2, 1) vektr ile yaplan bir teleme
y
tnda deimeyen zelliklerinin hareketi telenecek noktann 2 birim saa
K
belirlenmesiyle anlalabilir. Bu 3
1 birim yukarya ve 1 birim yukarya doru hareket etmesi
blmde ele alacamz temel K
2 anlamna gelir. Dolaysyla K noktasnn u
dnmler, Kleinin bu bak 2 birim saa
asyla ortaya koyduu alma 1
ile telemesi olan K noktasnn yerini belir-
programnn bir rndr. u lemek iin K noktasn 2 birim saa ve 1 bi-
x rim yukarya hareket ettirmek gerekir
Daha fazla bilgi iin baknz: 1 O 1 2 3 4
Venema, G.A. (2006), Founda- 1 (ekil 2). Bu hareket sonucunda K(3, 3)
tions of Geometry, New Jersey, noktas elde edilir.
Prentice Hall. ekil 2
500 nite 7. Dnmler

II. yol
y K noktasnn grnts olan K noktasnn

3
K analitik dzlemde yerini belirlemek iin u Hatrlayalm
u vektrnn balang noktasn K noktasna
K Analitik dzlemde alnan bir A(x, y)
2 tadmzda bu vektrn u noktas bize K
noktasnn konum veya yer vektr
1
noktasn verecektir (ekil 3). Bu ilem sonu-
balang noktas orijin, u noktas
u cunda u vektrnn u noktasnn K(3,3) A olan OA vektrdr. Bu vektr
x olduu grlr.
1 O 1 2 3 4 A noktasnn koordinatlar ile ifade
1 edilir. Yani OA = (x, y) dir.
ekil 3
III. yol
K noktasnn grnts matematiksel olarak
y
K iki vektrn toplam olarak ifade edilebilir. K
3
noktasnn yerini belirlemek iin K noktasnn
K
2 konum vektr ile u vektrn toplamak
Uyar
1 yeterlidir. Bu ekilde K noktasnn konum
u vektr, dolaysyla koordinatlar elde edile- Burada verdiimiz her zm
x de analitik dzlemde bir noktann
1 O 1 2 3 4 cektir (ekil 4).
teleme altndaki grntsn
1
OK' = OK + u elde etmek iin kullanlabilecek
birbirlerine denk yntemler olarak
OK' = (1, 2) + (2, 1) = (3, 3)
dnlebilir.
ekil 4 Sonu olarak K noktasnn (3, 3) konumunda
olduu grlr.
teleme Dnmnn Analitik fadesi

teleme dnmn T ile gsterelim. Bu dnmn dzlemin noktalar ara- Bilgi Notu
snda ve u = (h, k) gibi bir vektre dayal olarak tanmlandn belirtmitik. Bu teleme dnm genellikle
durum ngilizce "Translation" kelimesinin
ilk harfinden esinlenilerek T ile
Tu : R 2 " R 2, Tu (x, y) = (x, y) + u = (x + h, y + k)
gsterilir.
eklinde tanmlanan bir fonksiyonla ifade edilir.
Dzlemde aldmz bir A(x,y) noktasnn u = (h, k) vektr ile telemesi Al (xl , yl )
ise Tuv (x, y) = (xl , yl ) olarak ifade edilir.
Bu durumda A noktasnn koordinatlar,
y A(x, y)
OAl = OA + u
A(x, y)
(xl , yl ) = (x, y) + (h, k) = (x + h, y + k)
eklinde elde edilir (ekil 5).
u (h, k)
x
O
ekil 5
nite 7. Dnmler 501

Blm Dnmler
7.1
u = (h, k) vektr yardmyla tanml T teleme dnm

Tu : R 2 " R 2, Tu (x, y) + u = (x + h, y + k)
eklinde tanmlanan bir fonksiyondur. Dzlemde alnan bir A(x, y) noktas ile
bu noktann T telemesi altnda grnts A(x, y) arasndaki iliki
Tu (A) = Al
ile gsterilir ve bu iliki analitik olarak
T(h, k) (x, y) = (xl , yl ) = (x + h, y + k)
y
M
3
2
Dzlemde M(2, 3) noktasnn u = (- 1, - 2) vektr ile telemesi olan M(x, y)
2
noktasnn koordinatlarn bulalm (ekil 6).
1
O x
3 2 1 1 2
1 u vektr ile belirli teleme dnm iin tanm kullanlrsa
u
2 OMl = OM + u
3 OMl = (- 2, 3) + (- 1, - 2) = (- 3, 1)
olur ki, bu da M noktasnn u vektr ile elde edilen teleme dnm altnda-
ekil 6
ki grntsnn M(3, 1) olduunu gsterir.
y 3
3
Analitik dzlemde K(2, 4) noktasnn T(3, 2) dnm altndaki grntsn
2 bulalm. (ekil 7).
u
1
O x
3 2 1 1 2 3 Bizden istenen grnt noktas T(-3, 2) (K) = K l eklinde ifade edilebilir. T teleme
1 dnmnn tanmn kullanarak
2 T(-3, 2) (K) = T(-3, 2) (2, - 4) = ^2 + ^-3h, - 4 + 2h = (- 1, - 2) = K l elde edilir.
3
4
K 4
y
ekil 7 P(4, 2) noktasnn u ile telenmesi sonucu 3
elde edilen nokta P(0, 2) olduuna gre u P 2
1
vektrn bulalm (ekil 8). O x
5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5
1
2 P
3
4
ekil 8
502 nite 7. Dnmler

teleme dnmnn tanm kullanlrsa

OP' = OP + u
olup buradan u vektr yalnz braklrsa
u = OP' - OP = (0, - 2) - (- 4, 2) = (0 - (- 4), (- 2 - 2)) = (4, - 4)
elde edilir.
Sra Sizde
1. Analitik dzlemde M(5, 1) noktas ve t = (2, - 3) vektr veriliyor.

M noktasnn - t vektr ile telemesi olan M noktasn bulunuz.
2. Analitik dzlemde N(x, y) noktas ve p = (- 1, - 1) vektr veriliyor.
Tp (N) = (0, 3) olduuna gre N noktasnn koordinatlarn belirleyiniz.
teleme Dnm ve Uzaklk

Bu balk altnda teleme dnmnn uzakla olan etkisi zerinde duracaz.
Buradan elde ettiimiz sonutan hareketle dzlemde noktalar kmesinden olu-
an ekillerin telemelerini inceleyeceiz.
Teknolojik Uygulamalar
Herhangi bir dinamik geometri yazlm ile aadaki ilemleri yapnz.

1. Dzlemden rastgele iki nokta seiniz ve bu iki nokta ile belirli doru
parasnn uzunluunu lnz.
2. Bir teleme vektr belirleyiniz. Bu vektre gre yukardaki admda
setiiniz noktalar teleyerek aralarndaki uzakl lnz? teleme
sonucunda noktalar aras uzaklk deiti mi?
3. Farkl teleme vektrleri seerek grnt noktalar arasndaki uzakl-
n deiip deimediini kontrol ediniz.
4. telemesini yaptnz esas noktalar deitirerek yukardaki ilemleri
yineleyiniz.
5. Noktalar aras uzakln deiip deimediine ilikin gzleminiz ne-
dir? Bu gzleminizi matematiksel olarak nasl dorulayabilirsiniz?
Yukardaki uygulamay zel iki nokta seerek bir rnek zerinde inceleyelim.
nite 7. Dnmler 503

Blm Dnmler
7.1
y
1
8
7 B A(1, 2) ve B(4, 6) noktalar arasndaki uzakln u = (2, 1) vektr boyunca tele-

u
6 B mesi altnda nasl deitiini inceleyelim (ekil 9).
5
3
A A ve B noktalarna u ile teleme uyguladmzda elde edeceimiz noktalar
2 u
A T(2, 1)(1, 2) = (3, 3) = A' ve T(2, 1)(4, 6) = (6, 7) = B' olur.
1
O u imdi AB ve AB doru paralarnn uzunluklarn hesaplayalm.
x
1 1 2 3 4 5 6 7
1 | AB | = (4 - 1) 2 + (6 - 2) 2 = 9 + 16 = 5 br
ekil 9
| A'B' | = (6 - 3) 2 + (7 - 3) 2 = 9 + 16 = 5 br
Grld gibi AB doru parasnn uzunluu teleme dnm altnda dei-

medi. Peki bu her zaman doru mudur?
2
Dzlemde teleme dnmnn uzakl deitirmediini (koruduunu) gs-
terelim.
Hatrlayalm
Dzlemden rastgele A(x1, y1) ve B(x2, y2) noktalarn alp bunlar u = (h, k) ile te-
Dzlemde A(x1, y1) ve B(x2, y2) leyelim. Bu durumda,
noktalar arasndaki uzaklk
| AB | = (x 2 - x 1) 2 + (y 2 - y 1) 2 Tu (A) = A' = (x 1 + h, y 1 + k) ve Tu (B) = B' = (x 2 + h, y 2 + k) noktalar elde edilir.
bantsyla hesaplanr. imdi AB ve AB doru paralarnn uzunluklarn belirleyelim.
| AB | = (x 2 - x 1 ) 2 + (y 2 - y 1 ) 2

| A'B' | = (x 2 + h - (x 1 + h)) 2 + (y 2 + k - (y 1 + k)) 2
= (x 2 - x 1) 2 + (y 2 - y 1) 2
olur ki bu da bize |AB| = |A'B'| olduunu gsterir.
Uyar
teleme dnm altnda alar teleme, uzakl koruyan bir dnmdr. Yani teleme dnm altnda
ve alanlar da deimez. Bunla-
iki nokta arasndaki uzaklk deimez.
rn niin deimeyeceini nasl
aklarsnz?
504 nite 7. Dnmler

Dzlemsel ekillerin teleme Altnda Grntleri

Dzlemde verilen bir eklin teleme altnda grntsn elde etmek iin nok-
talarn grntlerinden faydalanlabilir. teleme, uzakl koruyan bir dnm
olduundan, bir eklin teleme altndaki grntsn bulmak iin ncelikle ekli
belirleyen noktalarn grntleri bulunur. Daha sonra bu noktalar esas ekli olu-
turacak ekilde birletirilir.
1
y Analitik dzlemde ekil 10da verilen ge-
A
nin u = (3, 1) vektr ile telemesini elde
5
edelim.
4
2
C
(3, 1)
1
B
O u x
1 2 3 4 5 6
ekil 10
y Analitik dzlemde teleme dnm

6 uzaklklar koruduundan bu genin veri- Uyar
A
A
len u vektr dorultusunda telemesini ekil 10da verilen ABC geninin
4
belirlemek iin bu genin ke noktalar teleme altnda tm noktalarnn
C
C olan A, B ve C nin grntleri belirlenir. Bu deitiini unutmaynz. Fakat bu
2
B ilem sonucunda ekil 11den de grld genin teleme altndaki grn-
(3, 1)
B gibi Tu (A) = A', Tu (B) = B' ve Tu (C) = C' tsn belirlemek iin genin
O u x
2 4 6 8 ke noktalarnn grntlerini
noktalar elde edilir.
bulmak yeterlidir.
ekil 11
y Daha sonra A, B ve C noktalar esas gene

A
6 e bir gen oluturacak ekilde birletirilir
A
(ekil 12).
4
C
C
2
(3, 1) B
B
O u x
2 4 6 8
ekil 12
nite 7. Dnmler 505

Blm Dnmler
7.1
2
2
y = x parabolnn T(1, 2) telemesi altndaki grntsnn cebirsel ifadesini
elde edelim.
Dzlemde alnan bir (x, y) noktasnn T(1, 2) altndaki grnts (x, y) olsun. Ta-
nm gerei (x', y') = (x 1, y + 2) eitlii vardr. Burada, (x, y) noktas y = x2 parabol
zerinde olduundan, y yerine x2 yazarsak (x', y') = (x 1, x2 + 2) eitliine ula-
rz. Dolaysyla x 1 x2 + 2 eklinde eleme yapan bir paraboln denklemini
bulmalyz.
x 1 = t dersek x = t + 1 olur. x2 + 2 ifadesinde x yerine t + 1 yazlrsa

(t + 1)2 + 2 elde edilir. O halde aradmz parabol t (t + 1)2 + 2 elemesini
gerekletirmelidir.
Bunu daha alk olduumuz x deikeni ile ifade edersek x (x + 1)2 + 2

elemesi aradmz cebirsel ifadeyi verecektir. Dolaysyla, T(1, 2)dnm
altnda y = x2 parabolnn grntsnn cebirsel ifadesi
y = (x + 1)2 + 2
eklindedir.
II. yol
Uyar Yukardaki zmde elde ettiimiz y = (x + 1)2 + 2 eitlii dzenlendi-
Dzlemsel bir grafiin (h, k) vek- inde, y 2 = (x + 1)2 olduu grlr. Bu ifade ile balangta bize veri-
trne gre telemesi altndaki len y = x2 parabolnn cebirsel ifadesini karlatralm. y = x2 parabolnde
cebirsel ifadesini bulmak iin bize x x + 1; y y 2 dnm yaplmtr. Dolaysyla (1, 2) vektr dorul-
verilen grafiin denkleminde
tusunda teleme yapmak iin (x, y) (1, 2) = (x + 1, y 2) ifadesini esas alarak
x x h, y y k
balangta verilen cebirsel ifadeye dnm yaplmtr.
elemesine dayal bir dnm
yapmak yeterlidir.
III. yol
y = x2 parabolnn T(1, 2) telemesi altndaki grntsn bulmak iin, parabo-

ln (0, 0) tepe noktasnn hangi noktaya tandn bulmak yeterlidir. Kolayca g-
Hatrlayalm rld gibi, bu nokta T telemesi altnda (1, 2) noktasna tanr. Tepe noktas
(r, k) = (1, 2) olan bu yeni paraboln denklemi
Tepe noktas T(r, k) olan paraboln
denklemi y = a (x r)2 + k dr. y = (x r)2 + k = (x + 1)2 + 2
eklindedir.
506 nite 7. Dnmler

3
y = 2x 3 dorusu (2, 3) vektr ile telendiinde elde edilen dorunun denk-
lemini bulalm.
I. yol
Bize verilen dorunun teleme altndaki denklemini bulmak iin
x x 2; y y + 3 dnm uygulamak yeterlidir.
y + 3 = 2(x 2) 3 y = 2x 10
ifadesi teleme altnda dorunun denklemidir.
II. yol
Hatrlayalm
Verilen dorunun zerinde yer alan iki farkl noktann bu dnm altnda han-
gi noktalara tandn bulmak yeterlidir. rnein, y = 2x 3 dorusu zerinde x0 x1 ve y0 y1 olacak ekilde ve-
bulunan (0, 3) ve (1, 1) noktalar ilgili dnm altnda (2, 6) ve (3, 4) nok- rilen A(x0, y0) ve B(x1, y1) noktalarn-
talarna tanr. Bu yeni oluan (2, 6) ve (3, 4) noktalarndan geen dorunun dan geen dorunun denklemi
y - y0 y - y0
denklemi ise = 1
x - x0 x1 - x0
y = 2x 10 bantsyla elde edilir.
olarak bulunur.
Sra Sizde
ekil 13te analitik dzlemin I. blgesinde verilen okgenin teleme altn-
daki grntsnn ayn blgede kalmasn salayacak farkl u teleme
vektrleri belirleyiniz.
y
7
6
5
4
3
2
1
O
x
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
1
2
3
ekil 13
nite 7. Dnmler 507

Blm Dnmler
7.1
teleme Dnmlerinin Bilekesi

teleme dnmnn bileke ilemi fonksiyonlardaki bileke ilemi ile ayn e-
kilde yaplr. Bir noktann iki telemenin bilekesi altndaki grnts bu noktaya
teleme vektrlerinin ardk uygulanmasyla elde edilir.
1
A(3, 1) noktas ncelikle u = (1, 2) vektr dorultusunda, sonra da v = (2, - 1)
vektr dorultusunda teleniyor. A noktasnn bu iki teleme sonucundaki g-
rntsn bulalm.
A noktasnn u = (1, 2) vektr dorultusunda telemesi A olmak zere
Hatrlayalm A' = T(1, 2)(A) = T(1, 2)(3, 1) = (4, 3)

elde edilir. imdi A noktasn v = (2, - 1) dorultusunda telemesi A ise
u = (h 1, k 1) ve v = (h 2, k 2)
dzlemde iki vektr olsun. Bu iki A'' = T(2, 1)(A') = T(2, 1)(4, 3) = (6, 2)
vektrn toplam
bulunur. Dikkat edilecek olursa A noktasna uygulanan toplam teleme
u + v = (h 1 + h 2, k 1 + k 2)
eklindedir. u + v = (1, 2) + (2, - 1) = (3, 1)
vektr kadardr. Bu zmn geometrik gsterimi ekil 14te gsterilmitir.
y
Uyar 4
T(1, 2)(A) = A
ekil 14te verilen geometrik 3
u v T(2, 1)(A) = A
zm dikkatlice incelendiinde, 2 u+ v
A noktasna uygulanan iki ardk u
1 T((1, 2) + (2, 1))(A) = A
teleme sonucunda ortaya kan
O x
grnt, bu noktann u + v
1 1 2 3 4 5 6 7 8
vektr kadar bir telemesine 1 v
karlk gelir.
2
ekil 14
Hatrlayalm teleme Dnmnn Bilekelerinin Analitik fadesi

f: A " B, g: B " C ki telemenin ardk olarak uygulanmasna bu telemelerin bilekesi denir. Dz-
olmak zere, f(x) ve g(x) fonksiyon- lemde aldmz bir A(x, y) noktasna u = (h 1, k 1) ve v = (h 2, k 2) vektrleri dorul-
larnn bilekesi
gof (x) = g (f (x)) tusunda ardk olarak teleme uyguladmzda, A noktasn u + v vektr kadar
olarak tanmlanr. telemi oluruz.
508 nite 7. Dnmler

y Uyar
(x, y) noktas
T(h1, k1)(A) = A
Dzlemde alnan bir A(x, y) nok- u = (h, k)
v T(h2, k2)(A) = A
u tasnn u = (h 1, k 1) ve v = (h 2, k 2) vektr dorultusunda ardk
u+v
u T((h1, k1) + (h2, k2))(A) = A vektrleri dorultusunda ardk olarak n defa telendiinde bu
olarak telenmesi Tu oTv (A) veya noktann grnts
x
O (x + nh, y + nk)
v Tu Tv (A) eklinde gsterilir. Bu bi-
leke ilemi analitik olarak noktas olur.
ekil 15
Tu oTv (A) = Tu + v (A) = (x + h 1 + h 2, y + k 1 + k 2)
Sra Sizde
1. ekil 16da verilen AB doru parasnn u vektr dorultusunda ar-

dk olarak 3 defa telenmesi sonucunda elde edilen grntsnn
u noktalarnn koordinatlarn belirleyiniz.
y
A
4
3
2
B
1
O x
3 2 1 1 2 3 4 5
1
u
2
3
ekil 16
2. ekil 17de y = x2 fonksiyonunun grafii verilmitir. Bu grafiin

T(1, - 1) oT(2, 3) bileke dnm altndaki grntsnn grafiini izi-
niz.
5
4
3
2
1
x
3 2 1 O 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
1
ekil 17
nite 7. Dnmler 509

7.1.1 - teleme Dnm
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki tabloyu uygun ekilde doldurunuz. 4. A (1,5) ve B (3,-3) noktalar veriliyor.

a)
teleme telenmi
Nokta Tu (A) + Tu (B) = A - B ise u vektrn bulunuz.
vektr nokta
A(5, 1) u = (2, - 3) F( )
G( ) v = (- 4, 3) B(9, 5)
b)
C(3, 6) t=( ) D(2, 3)
Tv + t (A) = 2B ve
H( ) k = (2, - 6) E(5, 1) Tv - t (B) = 2A ise v vektrn bulunuz.
5. Aadaki ifadelerden doru olanlarn yanna

2. A(2, 3) noktas, u = (a - 1 , b + 2) vektr
D, yanl olanlarn yanna Y yaznz.
dorultusunda telenerek B(7, 1) noktas
elde edildiine gre, a + b katr?
(.) 2x = y dorusu v = (- 2, 3) vektr
dorultusunda telenirse denklemi
2(x + 2) = y + 3 olur.
(.) x y + 5 = 0 dorusu v = (4, 7) vektr
x y + 2 = 0 olur.
3. u = (- 2, 3) ve v = (4, - 1) teleme vektrle-
ri ile A(1, 9) ve B(2, 4) noktalar veriliyor. (.) y = x2 1 parabol k = (1, - 2) vektr
Buna gre, aadaki ilemlerin sonucunu
y = (x 1)2 3 olur.
bulunuz.
a) Tu + v (A) =
b) Tu - v (B) =
6. Tu (5, - 2) = (9, 7) olduuna gre, Tu (1, 4)

c) (Tu ) o (Tv ) (A + B) = dnmn bulunuz.
510 nite 7. Dnmler

Dnme Dnm
Bilgi Notu
Dnme, dzlemdeki tm noktalar bir merkez noktas ve belli bir a ile yine dz-
lemdeki noktalarla eleyen bir dnmdr. Dnmeyi temsil etmek iin kulla-
nlan D harfi, baz kaynaklarda bu
Bu durumu ifade etmek iin dnme dnm genellikle DM, eklinde gsterilir. kavramn ngilizce karl olarak
Bu gsterimde dnmeyi belirleyen iki temel zellik olan M merkez noktas ve kullanlan "Rotation" kelimesinin ilk
dnme asna vurgu yaplr. harfi olan R ile de gsterilir.
imdi, dnme dnmnn burada belirtilen elemeyi nasl yaptn rnekler-

le inceleyelim.
1
Hatrlayalm
y ekil 18de verilen B noktasnn, M noktas et-
B
rafnda pozitif ynde a = 75 dnme altndaki Saatin dnme yn negatif, bunun
tersi yn ise pozitif yndr.
grntsn bulalm.
M
x
O
ekil 18
y Bizden istenen DM,a(B) = B' noktasnn yerini belirle- Uyar

B B
mektir. B noktasnn yerini belirlemek iin B noktasn M Dnme dnm bir fonksiyon
a = 75
merkezli ember zerinde pozitif ynde a = 75 ay olduundan dzlemdeki tm
M tarayacak ekilde hareket ettirelim. Bu hareket sonras noktalar yine dzlemin nokta-
durduumuz nokta aradmz B noktasdr (ekil 19). lar ile eler. Dnme as 0 ise
noktalar deimez. Dnme as
x
O sfr dereceden farkl ise deimez
kalan tek nokta dnme merkezidir.
ekil 19
y ekil 20'de grld gibi B noktas |MB| yarapl

B B
a = 75
ember zerinde bir noktadr. Dolaysyla |BM| = |B'M|
dir yani B ve B noktalar dnme merkezine eit uzaklk-
M
tadr. Ayrca m _ B'MB i = 75 olduuna dikkat ediniz.
%
x
O
ekil 20
nite 7. Dnmler 511

Blm Dnmler
7.1
C
2
ekil 21de verilen BC doru parasnn A noktas etrafnda pozitif ynde 70 dere-
B
celik dnme altnda grntsn bulalm.
A
ekil 21 BC doru parasnn belirtilen dnme altnda grntsn bulmak iin B ve C
noktalarnn ncelikle dnme altnda karlk geldikleri B ve C noktalar belirle-
nir. BC doru paras da bize BC doru parasnn dnme altnda grntsn
verecektir.
C C
C
B B
B B B
B
C C
a = 70
a = 70 A A
A
ekil 22 ekil 23 ekil 24
C C
B B DA, 70(B) = B'

B B
C C
a = 70
A a = 70 A DA, 70(C) = C' olup
DA, 70([BC]) = [B'C']
elde edilir.
ekil 25 ekil 26
BC doru parasnn A noktas etrafnda pozitif ynde 70 dnmesini adm adm

yapalm. Bunun iin ncelikle B noktasnn (ekil 22) sonra da C noktasnn (e-
kil 23) 70 lik dnme altnda grntlerini elde ederiz (ekil 24). Daha sonra bu
grnt noktalarn birletirerek BC doru parasnn grnts olan BC doru
parasn elde ederiz (ekil 25). ekil 26dan da grlecei gibi,
% %
m (BAB') = m (CAC') = 70 dir.
Dnme Dnm ve Uzaklk

Bu balk altnda, dnme dnmnn uzakla olan etkisi zerinde duracaz.
Buradan elde ettiimiz sonuca bal olarak dzlemde noktalar kmesinden olu-
an nesnelerin dnme dnm altnda grntlerini inceleyeceiz.
512 nite 7. Dnmler

Herhangi bir dinamik geometri yazlm ile aadaki ilemleri yapnz.

1. Dzlemde rastgele iki nokta seiniz ve bu iki nokta ile belirli doru
parasnn uzunluunu lnz.
2. Bir dnme merkezi ve bir dnme as belirleyiniz.
3. lk admda oluturduunuz doru parasna dnme uygulaynz.
Dnme sonucunda doru parasnn uzunluu deiti mi?
4. Dnme dnmn farkl alar seerek tekrar ediniz. Doru para-
snn uzunluunda bir deiim oldu mu?
5. Noktalar aras uzakln dnme dnm altnda deiip deime-
diine ilikin gzleminiz nedir? Bu gzleminizi matematiksel olarak
nasl dorulayabilirsiniz?
Yukardaki uygulamay zel iki nokta seerek aadaki rnekte inceleyelim.
1
C
ekil 27de verilen BC doru parasnn A merkezli ve
a derecelik bir dnme sonucunda uzunluunun de-
B imediini gsterelim.
ekil 27
C DA, a(B) = B' ve DA, a(C) = C' olsun. ekil 27de

verilen BC doru parasnn a derecelik bir
B
B
dnme altndaki grnts BC doru paras
C (ekil 28) olur. ekil 28de iteki embere c ve
dtakine d diyelim. B ve B noktalar c emberi,
A C ve C noktalar da, d emberi zerinde oldukla-
rndan |AB| = |AB| ve |AC| = |AC| eitlikleri vardr.
ekil 28
nite 7. Dnmler 513

Blm Dnmler
7.1
ekil 29 incelendiinde,
C
m _ BAB' i = m _ BAC i + m _ CAB' i
Hatrlayalm % % %
Kenar-A-Kenar Elik Aksiyomu B ve

B
m _ CAC' i = m _ CAB' i + m _ B'AC' i

ki genin iki kenar ile bu kenarlar C % % %
arasnda kalan alar eitse bu
genler etir. a = 70
a = 70 A
A eitliklerinin olduu grlr. Ayrca
m _ BAB' i = m _ CAC' i = a (dnme as) ol-
% %
duundan
m _ BAC i + m _ CAB' i = m _ CAB' i + m _ B'AC' i
% % % %
ekil 29
B C olur ki bu da bize
D
m _ BAC i = m _ B'AC' i
% %

olduunu gsterir.
Buraya kadar yaptmz inceleme sonucunda ABC ile ABC genlerinin
E F Kenar-A-Kenar elik aksiyomuna gre e olduunu syleyebiliriz.
|AB| = |DE|, Sonu olarak |BC| = |BC| olur.
|BC| = |EF| ve
% %
m (ABC) = m (DEF)
ise Dnme, uzakl koruyan bir dnmdr. Yani dnme dnm altnda iki
D D
ABC , DEF nokta arasndaki uzaklk deimez.
olur.
Dzlemsel ekillerin Dnme Altnda Grntleri
Dnmenin uzakl koruyan bir dnm olduunu yukarda gsterdik. Bu zel-
liinden faydalanarak dzlemsel bir eklin dnme altnda grntsn bulmak
iin bu ekle ait noktalarn grntleri kullanlr. Bunun iin aadaki rnei in-
celeyelim.
1
C ekil 30da verilen BCD geninin A merkezi etrafnda 80 derecelik dnme altn-
A da grntsn bulalm.
D
B
B
C
ekil 30
BCD geninin belirtilen dnme altnda grn-
tsn bulmak iin ncelikle genin ke nok- D
talarnn grntleri belirlenir (ekil 31).
C
A
D
B
ekil 31
514 nite 7. Dnmler

Sonrasnda, grnt noktalar esas ekle e bir

D ekil oluturmak zere birletirilir (ekil 32).
C
A
D
B
ekil 32
C
Sonu olarak, elde edilen ekil BCD geninin A
merkezli 80 dnm hali olan BCD genidir
D
(ekil 33).
C
a = 80
A
D
ekil 33 B
Sra Sizde
y
4
C
3
B D
2
E
1
A
x
5 4 3 2 1 O 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1
ekil 34
ekilde verilen okgenin orijin etrafnda 90 ve 90 derecelik dnme dn-

mleri altnda grntlerini bulunuz.
Dnme Dnmnn Merkezini Belirleme

Dzlemden alnan iki noktann bir dnme altnda grntleri verildiinde, bu
dnmn merkezini belirlemek mmkndr. Dnmenin merkezini belirlemek
iin kullanlabilecek yntemi anlayabilmek iin ncelikle bir teknolojik uygulama
yapalm.
nite 7. Dnmler 515

Blm Dnmler
7.1
Bir dinamik geometri yazlmyla aadaki admlar takip ederek size y-

neltilen soruya cevap veriniz.
1. Dzlemde bir M dnme noktas seiniz ve bir dnme as belirleyiniz.
2. Dzlemde keyfi olarak birbirinden farkl A ve B noktalar seiniz.
3. Bu noktalarn belirlediiniz dnme dnm altnda A ve B grn-
tlerini bulunuz.
4. M merkezli |MA| ve |MB| yarapl emberleri oluturunuz.
5. AA ve BB doru paralarnn oluturduunuz emberler ile ilikisini
aklaynz.
6. AA ve BB doru paralarnn orta noktalarndan dik olarak geen do-
rular oluturunuz.
7. Bu dorularn kesiim noktalarn belirleyiniz. Kesiim noktasyla ilgili
dikkatinizi eken zel bir durum gzlediniz mi? Sizce bu durum ne-
den ortaya kt? Yaptnz gzlemin matematiksel olarak gerekesini
aklayabilir misiniz?
DA, a(B) = B
B
C
1
Dzlemden alnan B ve C noktalarnn DA, a dnm altnda grntleri B ve
C noktalar ekil 35te verilmitir. DA, a dnmnn merkezi olan A noktasnn
yerini belirleyelim.
DA, a(C) = C
ekil 35
BB kiriine ait Bize dzlemde iki nokta ve bu iki noktann grn-

orta dikme ts verilmitir. Bizden istenen ise bu verilenleri
kullanarak dnmn merkezi olan A noktas-
B B
nn yerini belirlemektir. B ve B noktas A merkezli
([AB] yarapl) ember zerinde iki nokta oldu-
C undan BB doru paras bu embere ait bir ki-
ritir. Bu kiriin orta dikmesi emberin merkezi
olan A noktasndan geecektir (ekil 36).
C
ekil 36
516 nite 7. Dnmler

BB kiriine ait Benzer ekilde, CC doru paras da yine A

orta dikme
merkezli ([AC] yarapl) emberin kiriidir ve Hatrlayalm
B
bu kiriin de orta dikmesi emberin merkezin-
B
den geecektir (ekil 37). emberde herhangi bir kiriin orta
dikmesi emberin merkezinden
C geer.
CC kiriine ait C
orta dikme
ekil 37
BB kiriine ait
orta dikme
B Uyar
d B
Her iki orta dikme emberlerin merkezinden
c A noktasnn dnme altnda g-
geeceinden, bunlarn kesiim noktalar bize
C A rnts A ise AA doru parasnn
dnmenin merkezini verir (ekil 38). orta dikmesi dnme merkezinden
geer.
CC kiriine ait C
orta dikme
ekil 38
A ve B dzlemde iki nokta ve bu noktalarn DM, a dnme dnm altndaki

grntleri DM, a(A) = A' ve DM, a(B) = B' olsun. DM, a dnmnn merkezi
AA ve BB doru paralarnn orta dikmelerinin kesiim noktasdr.
2
Analitik dzlemde A(2, 1) noktasnn bir dnme altndaki grnts A(4, 3) oldu- Hatrlayalm
una gre, bu dnmn merkezinden geen dorulardan birinin denklemini
Eimi m ve zerindeki bir noktas
elde edelim.
A(x0, y0) olan dorunun denklemi
y y0 = m(x x0)
A noktasnn dnme dnm altndaki grnts A olduuna gre, AA do- bantsyla elde edilir.
ru parasnn orta dikmesi dnmn merkezinden geer. AA doru parasnn
orta noktasna K(x, y) dersek
2+4 1+3
x= =3 ve y= =2
2 2
olacandan K(3, 2) bulunur. Buna gre, AA dorusunun eimi
3-1
m= =1
4-2
olur. Dolaysyla, AA dorusuna dik olan dorunun eimi -1 olacaktr. Sonu ola- Hatrlayalm
rak, aradmz doru (3, 2) noktasndan geen ve eimi -1 olan bir dorudur ve Eksenlere paralel olmayan ve dik
bu dorunun denklemi kesien iki dorunun eimleri
y 2 = 1(x 3) y = x + 5 olarak bulunur. arpm 1dir.
nite 7. Dnmler 517

Blm Dnmler
7.1
Sra Sizde
A(2, 0) noktasnn bir dnme dnm altndaki grnts A(0, 2) ise
bu dnmn merkezinden geen dorulardan birinin denklemini bu-
lunuz.
y
3
5
B A Analitik dzlemde A(4, 4) ve B(6, 3) noktalarnn M merkezli a derecelik dnme
4
altnda grntleri DM, a(A) = A(2, 2) ve DM, a(B) = B(3, 4) tr. Bu dnmn M
3 B
M merkezinin koordinatlarn belirleyiniz.
2
A
1
x
O 1 2 3 4 5 6 7
1
Bu dnmn merkezi AA ve BB doru paralarnn orta dikmelerinin kesiim
ekil 39 noktas olacaktr (ekil 39). O halde, AA ve BB doru paralarnn orta dikme-
lerinin denklemlerini bulup ortak zm yaparak aradmz merkez noktasn
bulabiliriz.
AA doru parasnn orta noktas (3, 3) ve eimi 1 olduundan orta dikmesi (3, 3)
ten geen ve eimi 1 olan dorudur. Buradan AA doru parasnn orta dikme-
sinin denklemi y = x + 6 olur.
BB doru parasnn orta noktas c , m ve eimi - olduundan orta dikmesi

9 7 1
2 2 3
c , m den geen ve eimi 3 olan dorudur. Buradan BB doru parasnn orta
9 7
2 2
dikmesinin denklemi y = 3x 10 olur.
Hatrlayalm Bu iki denklemi ortak olarak zdmzde merkez noktasnn koordinatlarn

elde ederiz.
Denklemleri verilen dorularn ke-
y = 3x - 10
3 & 3x - 10 = - x + 6 & x = 4
sim noktalar bulunurken denklem-
lerin ortak zm yaplr. y =-x + 6
olur ve x = 4 iin y = 2 elde edilir.
Buna gre, aradmz merkez noktasnn koordinatlar M(4, 2) bulunur.
518 nite 7. Dnmler

Dnme Dnmnn Analitik fadesi

Analitik dzlemde orijin merkezli bir dnme hareketinin analitik ifadesini elde Uyar
edeceiz. Bunun iin ncelikle dzlemde bir A(x, y) noktas ve bu noktann orijin
Dnme dnmn ifade eden
etrafnda a derecelik dnmesiyle elde edilen A(x, y) grnt noktasn alalm
DA, a gsterimi merkez nokta
(ekil 40). olarak orijin seildiinde sadece
y Da olarak gsterilebilir. Ya da Da
A(x, y)
gsterimi dnme merkezinin
orijin olduu anlamna gelir.
A(x, y)
a
i x
O
ekil 40
D(A) = A' olduundan |OA| = |OA| dr. OA doru paras x-ekseni ile derecelik
a yaptndan A(x, y) noktas bu a yardmyla Hatrlayalm
(x, y) = (|OA|cos, |OA|sin) Analitik dzlemde bir A(x, y) nokta-

s alalm. OA doru parasnn x-ek-
eklinde ifade edilir. A(x, y) noktasn da benzer ekilde ifade etmeye alrsak seni ile yapt pozitif ynl ann
ls a ise bu noktann bileenleri
(x', y') = (|OA|cos(a + ), |OA|sin(a + ))
aadaki gibi ifade edilebilir.
eitliine ularz. imdi, A ve A noktalarnn bileenleri arasndaki ilikiyi grmek y
iin trigonometrik toplam formllerini kullanalm. A (x,y)
x' = |OA|cos( + ) = |OA|cosa cos |OA|sina sin

y = |OA|sin
|OA|cos = x ve |OA|sin = y olduunu gz nne alrsak
x
O x = |OA|cos
x' = xcosa ysina
olduu grlr. Benzer ekilde,
y' = |OA|sin( + ) = |OA|sina cos + |OA|cosa sin
olur ve buradan da
y' = xsina + ycosa elde edilir.
Analitik dzlemde A(x, y) noktasnn orijin etrafnda a derece dnmesiyle

elde edilen nokta A(x, y) olmak zere, bu iki nokta arasndaki iliki
Da(x, y) = (x', y') = (xcosa ysina, xsina + ycosa)
bantsyla ifade edilir. zel olarak

1. D90(x, y) = (x', y') = (y, x) olur.
2. D180(x, y) = (x', y') = (x, y) olur.
3. D270(x, y) = (x', y') = (y, x) olur.
nite 7. Dnmler 519

Blm Dnmler
7.1
1
A(2, 1) noktasnn orijin etrafnda 30 derecelik dnme altnda grntsnn ko-
ordinatlarn belirleyelim.
D 30 (x, y) = (x', y') = a x cos - y sin , x sin + y cos k

r r r r
6 6 6 6
olup buradan
D 30 (- 2, 1) = (x', y') = a - 2 cos - sin , - 2 sin + cos k

r r r r
6 6 6 6
r r
elde edilir. sin ve cos deerleri yerine yazlrsa A noktasnn grnts
6 6
D 30 (- 2, 1) = d - 2 n = d- n
3 1 1 3 2 3+1 3-2
- ,- 2 + ,
2 2 2 2 2 2
bulunur.
2
D90(2, 5) + D180(1, 2) toplama ileminin sonucunu bulalm.
D90(x, y) = (x', y') = (y, x) olduundan, D90(2, 5) = (5, 2) ve

D180(x, y) = (x', y') = (x, y) olduundan, D180(1, 2) = (1, 2) olup
D90(2, 5) + D180(1, 2) = (5, 2) + (1, 2) = (6, 4)
olur.
Sra Sizde
1. D180(2, 0) + D270(0, 2) toplamn bulunuz.
2. D90(1, 2) + D180(2, 1) toplamn bulunuz.
Dnme Dnmlerinin Bilekesi

Dnme dnmnn bilekesi, dzlemden alnan bir noktann ayn merkez et-
rafnda ardk olarak dndrlmesiyle elde edilir. Bileke ileminin daha iyi anla-
lmas iin ncelikle bir rnek yapalm.
520 nite 7. Dnmler

y
1
ekil 41de verilen B noktasna M merkezi etrafnda nce a = 48 sonra da B
b = 56 bir dnme uygulanmtr. Bu dnmler sonucunda noktann grnt-
sn belirleyelim.
M
x
O
ekil 41
Bizden istenen, ncelikle B noktasna DM, 48 dnmn uygulamak, daha son-
ra da elde ettiimiz noktann DM, 56 dnm altndaki grntsn bulmaktr.
y
y
ekil 42de DM, 48(B) = B' verilmitir. B noktas daha B
B B
B sonra ekil 43te DM, 56 dnmesine tabi tutulmu
B
ve B noktas elde edilmitir. Burada yaptmz i- a = 48
b = 56
a = 48 lem (DM, 56 o DM, 48)(B) = DM, 56(B') = B'' bileke i- M
M
leminden baka bir ey deildir.
x
x O
O
ekil 43
ekil 42
Dikkat edilecek olursa bileke ilemi sonucunda B noktas M merkezi etrafnda B

B
toplamda 48 + 56 = 104 derecelik dnmeye uramtr (ekil 44). a + b = 104
B
a = 48
b = 56
M
Dolaysyla (DM, 56 o DM, 48)(B) bileke ilemi DM, 104(B) eklinde elde edilmitir.
x
O
Dnme Dnmnn Bilekelerinin Analitik fadesi ekil 44
Ayn merkeze sahip iki dnmenin ardk olarak uygulanmasna bu dnmelerin

bilekesi denir. Dzlemde aldmz bir A(x, y) noktasna orijin etrafnda nce a
as kadar sonra da b as kadar ardk olarak dnme uyguladmzda A
noktasn orijin etrafnda a + b kadarlk bir ayla dndrm oluruz. Uyar
Farkl dnmelerin bileke ilemin-

Analitik dzlemde alnan bir A(x, y) noktasnn orijin merkezli a ve b alar de merkez noktasnn deimedi-
ine dikkat ediniz.
kadar ardk dnmesi (DaoDb)(A) = Da + b(A) = (x'', y'') eklinde gsterilir ve
bu bileke ilemi analitik olarak
(DaoDb)(A) = (xcos(a + b) ysin(a + b), xsin( + b) + ycos(a + b))
nite 7. Dnmler 521

7.1.1 -Dnme Dnm
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Da(P) gsterimi P noktasnn orijin etrafnda 4. Aadaki boluklar uygun ekilde doldurunuz.
a derecelik dnme sonucundaki grnts-
n temsil etmektedir. a) x = 3y + 2 dorusu orijin etrafnda pozi-
tif ynde 270 dndrlrse elde edilen
Buna gre, aadaki ilemlerin sonucunu
dorunun denklemi olur.
bulunuz.
b) x + y 1 = 0 dorusu orijin etrafnda
a) D90(3, 5) b) D270(2, 9) pozitif ynde 90 dndrlrse elde edi-
len doru x eksenini noktasnda
keser.
c) D540(7, 2) ) D450(1, 8)
c) y = 2x dorusu v = (1, 2) vektr dorul-
tusunda telenirse elde edilen dorunun
denklemi olur.
2.
y 5. Aadaki dnme dnmlerinin sonucunu
bulunuz.
D C
a) D 45 ( 2 , - 2 )
b) D 30 (1 , 3)
A B
o
x c) D60(1, 2)
Koordinat dzleminde gsterilen ABCD kare-

6. Aadaki ekillerde istenen dnme d-
sinde A(1, 1) ve C(5, 5) dir.
nmleri sonucunda elde edilen ekilleri
Bu kare A kesi etrafnda pozitif ynde 90 iziniz.
dndrlrse AB'C'D' karesi elde ediliyor.
Buna gre AB'C'D' karesini iziniz ve B', C' ve a) b)
A F
D' noktalarnn koordinatlarn bulunuz. G
B
C
D E
3. Analitik dzlemde A(3, 1) noktasnn bir

dnme altndaki grnts A'(1, 3) olduu- AB doru parasn DEF genini G
na gre bu dnmn merkezinden geen C noktas etrafnda noktas etrafnda
dorulardan birinin denklemini bulunuz. negatif ynde 90 180 dndrnz.
dndrnz.
522 nite 7. Dnmler

Yansma (Simetri) Dnm

Bilgi Notu
Yansma veya simetri, dnm geometrisi konusunda ele alacamz bir dier
dnmdr. Yansma da dier dnmler gibi bir fonksiyondur. Yansmada, Yansma dnm baz kaynaklar-
dzlemdeki her noktann yine dzlemdeki bir noktayla elenmesi sz konusudur. da v (sigma) sembol ile gsteril-
mektedir.
Simetri dnm, dzlemde seilen bir M noktasna gre eleme yapyorsa bu
noktaya simetri merkezi denir ve bu durum SM ile gsterilir. Eer simetri dn-
m dzlemdeki bir doruyu esas alyorsa bu doruya simetri ekseni denir ve bu
durum Sd ile gsterilir.
Simetri, ister bir merkeze gre ister bir doruya gre alnsn, dzlemde alnan bir
noktann simetri merkezi veya simetri eksenine eit uzaklkta olacak ekilde bir
noktayla elenmesi fikrine dayanr.
Bir Noktann Bir Noktaya Gre Yansmas

Dzlemden alnan bir K noktasnn M si-
metri merkezine gre yansmas olan nok-
K ta K olsun. Bu durumu SM(K) = K' olarak
M Hatrlayalm
K gsteririz. Simetri merkezi olan M noktas
KK doru parasnn orta noktasdr Analitik dzlemde A(x1, y1) ve
(ekil 45). B(x2, y2) noktalar ile belirli AB do-
ru parasnn orta noktas
ekil 45
C(x0, y0)
Analitik dzlemde simetri dnm altnda bir noktann grntsnn koor- ise C noktasnn koordinatlar
x + x2 y1 + y2
dinatlarn belirlemek mmkndr. ekil 45te K noktasnn koordinatlarn be- (x 0, y 0) = c 1 , m
2 2
lirlemek iin M noktasnn KK doru parasnn orta noktas olduunu grmek
bantsyla belirlenir.
yeterlidir. Bunun iin, aadaki rnei inceleyelim.
1
Analitik dzlemde K(1, 3) noktasnn M(2, 2) merkezli simetri dnm altnda
grntsn bulalm.
y
SM(K) = K'(x, y) olsun. M(2, 2) simetri merkezi KK
K(1, 3)
doru parasnn orta noktas olduundan
(ekil 46)
M(2, 2)
x+1 y+3
(2, 2) = c , m
2 2
K(x, y) eitlii yazlabilir. Gerekli ilemler yapldnda
K noktasnn koordinatlar (3, 1) olarak bulunur.
x
O
ekil 46
nite 7. Dnmler 523

Blm Dnmler
7.1
II. yol
Hatrlayalm Dzlemde K, M ve K noktalar yardmyla KM ve KK' vektrlerini dnelim.
A(x1, y1) ve B(x2, y2) noktalar ile 1 1
KM = KK' & M - K = (K' - K) & K' = 2M - K
belirli 2 2
AB = (x, y) eitlii elde edilir. Bu eitlik yardmyla
vektrnn koordinatlar K' = 2 (2, 2) (1, 3) = (4, 4) (1, 3) = (3, 1)
AB = B - A = (x 2 - x 1, y 2 - y 1) olarak bulunur.
bantsyla belirlenir.
Analitik dzlemde aldmz bir K(x0, y0) noktasnn M(m1, m2) merkezli
yansma dnm altndaki grnts K(x, y) olmak zere, bu durumu
SM(K) = K' ile gsteririz. M merkez noktas KK doru parasnn orta noktas
olduundan K noktasnn koordinatlar
x + x0 y + y0
(m 1 , m 2 ) = c , m
2 2
veya
SM(K) = K' = 2M K
eitlikleri yardmyla elde edilebilir.
Sra Sizde
1. A(0, 1) noktasnn S(2, 0) altndaki B(x, y) grntsnn koordinatla-
rn belirleyerek keleri A(0, 1), B(x,y) ve C(0, 0) olan ABC geninin
alann ve evresini bulunuz.
2. Dzlemde bir K(x, y) noktasnn S(2, 1) dnm altndaki grnts
(1, 3) olduuna gre K noktasnn koordinatlarn belirleyiniz.
Bir Dorunun Bir Noktaya Gre Yansmas

Dzlemde bir doru, zerinde alnan iki farkl nokta ile tanmlanabilir. Buradan
hareketle bir dorunun bir noktaya gre yansmas, doru zerinden setiimiz
keyfi iki noktann simetri merkezine gre yansmalarndan geen dorudur. Bu-
nun iin aadaki rnei inceleyelim.
d
M
1
ekil 47de verilen d dorusunun M merkezli simetri dnm altndaki grn-
tsn (yansmasn) bulalm.
ekil 47
524 nite 7. Dnmler

ekil 47de verilen d dorusunun yansma altnda

d A grnts SM(d) = d' olsun. d' dorusunu bulmak
M
iin ncelikle d zerinden A ve B gibi rastgele iki
nokta seelim (ekil 48).
B
ekil 48
B Daha sonra A ve B noktalarnn M merkezli si-

metri altndaki grntleri olan A ve B noktala-
d A rn belirleyelim (ekil 49).
M
A
ekil 49
A ve B noktalarndan geen doru d dorusunu Uyar

d A
verecektir (ekil 50).
M d dorusunun M merkezli simetri
A
dnm altndaki grnts
d olsun. d//d olduuna dikkat
B ediniz. Dolaysyla bu iki dorunun
eimleri eittir (ekil 50).
ekil 50
Dzlemde bir d dorusunun M merkezli simetri dnm altndaki grn-

ts SM(d) = d' olsun. d dorusunun denklemini bulmak iin aada iki farkl
yntem verilmitir.
Yntem 1
ncelikle d zerinden rastgele iki nokta seeriz (bu noktalara A ve B diyelim).
1. Bu iki noktann M merkezli simetri dnm altndaki grntleri olan
A ve B noktalarnn koordinatlarn elde ederiz.
2. A ve B noktalarndan geen dorunun denklemi d dorusunun denk-
lemini verir.
Yntem 2
d ve d dorular paralel olduklar iin eimleri eittir. d zerinden
aldmz rastgele bir A noktasnn M ye gre yansmas olan A nokta-
sn buluruz. A noktasndan geen ve d ile ayn eime sahip dorunun
denklemi aradmz d dorusunun denklemini verir.
nite 7. Dnmler 525

Blm Dnmler
7.1
y
2
2
d: x + y + 1 = 0 dorusunun M(1, 0) simetri merkezine gre yansmas olan d do-
1
rusunun denklemini bulalm (ekil 51).
M
x
3 2 1 O 1 2 3
1
Verilen yntem yardmyla SM(d) = d' dorusunun denklemini elde edebiliriz.
2
A(1, 2) ve B(2, 1) noktalar d dorusu zerinde iki noktadr (Niin?).
ekil 51 SM(A) = A'(x0, y0) ve SM(B) = B'(x1, y1) noktalarnn koordinatlarn hesaplayalm. M
nin orta nokta olduunu dikkate alrsak
1 + x0 - 2 + y0
M (1, 0) = c , m & x 0 = 1, y 0 = 2 & A' (1, 2) olur.
2 2
Benzer bir yaklamla
- 2 + x1 1 + y1
M (1, 0) = c , m & x 1 = 4, y 1 = - 1 & B' (4, - 1)
2 2
Hatrlayalm elde edilir. Aradmz d dorusu A ve B noktalarndan geen doru olduundan
iki noktas bilinen bir dorunun denklemini elde edebiliriz.
x0 x1 ve y0 y1 olacak ekilde ve-
y - y0 x - x0 y-2 x-1
rilen A(x0, y0) ve B(x1, y1) noktalarn- = & =
dan geen dorunun denklemi
y1 - y0 x1 - x0 -1 - 2 4-1
y - y0 y - y0 olup gerekli dzenlemeler yapldktan sonra d dorusunun denklemi y+x-3=0
= 1
x - x0 x1 - x0 olarak elde edilir.
bantsyla elde edilir.
II. yol
d dorusu d dorusuna paralel olduundan eimleri eit olacaktr. Buradan
md = 1 = md' elde edilir. d dorusunun denklemini elde etmek iin bu doruya
ait bir nokta bulmak yeterli olacaktr. d dorusu zerinden aldmz herhangi bir
noktann M(1, 0) merkezli simetri altndaki grnts d dorusu zerinde ola-
caktr. d zerinden aldmz K(0, 1) noktasnn (Bu noktann niin d zerinde
olduunu aklaynz) grnts olan K(x0, y0) noktasnn koordinatlarn hesap-
larsak
0 + x0 - 1 + y0
M (1, 0) = c , m & x 0 = 2; y = 1
2 2
bulunur. Buradan K noktasnn koordinatlarn (2, 1) olarak elde ederiz. d doru-
sunu ise eimi ve bir noktas bilinen doru denklemi yardmyla elde edebiliriz;
y y0 = m(x x0) y 1 = 1(x 2)
olup gerekli dzenlemeler yapldktan sonra d dorusunun denklemi
y + x 3 = 0 olarak elde edilir.
Sra Sizde
Dzlemde bir d dorusunun M(2, 1) merkezine gre yansmas olan doru
d: x + y 5 = 0 ise d dorusunun denklemini bulunuz.
526 nite 7. Dnmler

Bir Noktann Bir Doruya Gre Yansmas

Eer yansma dnm bir doru esas alnarak yaplrsa bu doruya simetri ek-
seni ad verilir. Dzlemde alnan bir K noktasnn d simetri eksenine gre yan-
smas olan nokta K ise bu durum Sd(K) = K' eklinde gsterilir. K noktasndan
d dorusuna inilen dikme ile K noktasndan d ye inilen dikmelerin uzunluklar
eittir. Dolaysyla K ve K noktalarnn d dorusuna uzaklklar eittir.
d K
ekil 52de K noktasnn d dorusuna gre simetrii
olan K noktas grlmektedir. K noktasndan inilen Uyar
A dikme ile d dorusunun kesiim noktas A olmak zere K noktasnn A simetri merkezine
|KA| = |KA| olduuna dikkat ediniz. gre K noktasnn yansmas oldu-
una dikkat ediniz.
K
ekil 52
1
Analitik dzlemde A(2, 1) noktasnn x ve y-eksenlerine gre yansmalar olan
noktalar belirleyelim.
A noktasnn x-eksenine gre simetrisi olan noktaya K ve y eksenine gre simet- y
risine de L diyelim (ekil 53). 2

L C A
A noktasndan x eksenine inilen dikme ekseni B(2, 0) noktasnda kesecektir. B 1
noktas AK doru parasnn orta noktas olduundan K nn koordinatlar (2, 1) B
x
3 2 1 O 1 2 3
elde edilir.
1
Benzer ekilde A noktasndan y eksenine inilen dikme ekseni C(0, 1) noktasnda K
2
keser. Yine C noktas AL doru parasnn orta noktas olduundan L nin koordi-
natlar (2, 1) bulunur.
ekil 53
Bu rnekte kullandmz yntemi dzlemdeki herhangi bir noktaya uyarlarsak
aadaki sonuca ularz.
Bir noktann eksenlere gre yansmas

Analitik dzlemden alnan bir (x, y)
yekseni Uyar
noktasnn x-eksenine gre yansmas
(x, y) (x, y) (x, y) ve y-eksenine gre yansmas ise A(x, y) noktasnn x-eksenine gre
(x, y) eklinde elde edilir. simetrisinde x bileeni, y-eksenine
O xekseni gre simetrisinde y bileeninin
deimediine dikkat ediniz.
(x, y)
ekil 54
nite 7. Dnmler 527

Blm Dnmler
7.1
Sra Sizde
A(x, y) noktasnn x-eksenine gre yansmas olan A noktasnn bileenleri
toplam 3 ise bu noktann y eksenine gre yansmas olan B noktasnn
bileenleri toplamn bulunuz.
y 2
3 Analitik dzlemde alnan A(2, 1) noktasnn y = x dorusuna gre simetriini bu-
y=x
lalm (ekil 55).
2
1 A(2, 1)
x
1 O 1 2 3 4
1 y
ekil 55
3
A(2, 1) noktasnn simetrii olan A(x, y) nokta- A(x, y)
y=x
s ekil 56da gsterilmitir. A noktasnn koor- 2
dinatlarn belirlememiz gerekir. 1 B A(2, 1)
x
1 O 1 2 3 4
1
ekil 56
3
Eer A ve A noktalarn orijin ile birletirirsek y=x
A(x, y)
AOB ve BOA e genlerini elde ederiz 2
(ekil 57). B
1 A(2, 1)
x
1 O 1 2 3 4
1
ekil 57
y
A noktasndan x eksenine inilen dikme x-ek-
senini E noktasnda ve A den y eksenine ini- 3
A(x, y) y=x
len dikme y-eksenini F noktasnda kessin. Bu 2
F
durumda AOE ve AOF e genleri elde edi-
1 B A(2, 1)
lecektir (ekil 58).
E
x
1 O 1 2 3 4
1
ekil 58
528 nite 7. Dnmler

AOE ve AOF genlerinin elii dikkate alndnda

x = |A'F| = |AE| = 1 br
ve benzer ekilde
Uyar
y = |OF| = |OE| = 2 br
A(2, 1) noktasnn y = x dorusuna
elde edilir. Buradan A noktasnn koordinatlar (1, 2) olarak bulunur. gre simetrii olan A(1, 2) noktas-
nn koordinatlar, A noktasnn
Bu sorunun zmnde bavurduumuz yolu dzlemde aldmz herhangi bir bileenlerinin yer deitirilmesiyle
noktaya uyarladmzda aadaki sonuca ularz. elde edilebilir.
Bir noktann y=x dorusuna gre yansmas

y
Analitik dzlemde bir A(x, y) noktasnn
A(y, x) y=x y = x dorusuna gre simetrii olan nok-
tann koordinatlar A(y, x) olarak elde edi-
B A(x, y) lir (ekil 59).
x
O
ekil 59
Sra Sizde
y
Dzlemde bir A(x, y) noktasnn y = x dorusuna gre yansmasnn 4
A(y, x) olduunu gsteriniz.
3
2
A(2, 1)
3 1
x
Analitik dzlemde alnan A(2, 1) noktasnn d: y + x 3 = 0 dorusuna gre simet- 1 O 1 2 3 4
riini bulalm. 1 x+y3=0
ekil 60
Bilgi Notu
d simetri ekseni ve A(2, 1) noktas ekil 60'ta sunulmutur. Dikkat edilecek olursa
A noktas simetri ekseni zerindedir. Dolaysyla A noktasnn simetrisi olan nokta Simetri ekseni zerinde bulunan bir
A noktasnn yansmas yine bu A
da d dorusu zerinde olur. Bu durumda A noktasnn d ye gre simetrisi yine
noktasna eittir. Dolaysyla simetri
kendisidir. ekseni, yansma dnm altnda
deimez.
nite 7. Dnmler 529

Blm Dnmler
7.1
y
d
4
3
Analitik dzlemde A(2, 1) noktasnn d: x + y 1 = 0 dorusuna gre simetrii
2 olan noktann koordinatlarn belirleyelim (ekil 61).
A(2, 1)
1
x Sd(A) = A'(a, b) olsun. A noktasndan inilen dikmenin d dorusunu kestii noktaya

2 1 O 1 2 3 B diyelim (ekil 62). A noktasnn B ye gre yansmas aradmz A noktasn vere-
1
cektir. Dolaysyla ncelikle B noktasn bulalm.
2 d dorusunun eimi 1 olduundan (niin?) AB dorusunun eimi 1 olacaktr. O
ekil 61 halde AB dorusu eimi 1 olan ve A(2, 1) noktasndan geen dorudur. Bu do-
runun denklemi,
y 1 = 1 (x 2) y = x 1
olarak elde edilir. d ve AB dorularnn kesiim noktasn bulmak iin bu doru

denklemlerinin ortak zmn yaparsak
y+x = 1
2 & y = 0 ve x = 1 bulunur.
y - x =-1
y O halde B noktasnn koordinatlar (1, 0) olacaktr. B noktas AA doru parasnn

orta noktas olduundan
d 3
(1, 0) = c m & a = 0; b = - 1
2+a 1+b
2 ,
2 2
A(2, 1)
1 bulunur. u halde A noktasnn koordinatlar (0, 1) olacaktr (ekil 62).
B
x
O 1 2 3
A
Bir noktann bir doruya gre yansmas
Sd(A) = A' olsun. A noktasndan inilen dikmenin d dorusunu kestii noktaya
ekil 62 B diyelim. A noktasnn B noktasna gre yansmas aradmz A noktasn
verecektir. Dolaysyla A noktasnn d ye gre yansmas olan noktay bulmak
iin bir yntem u ekildedir:
1. ncelikle A noktasndan geen ve d dorusuna dik olan dorunun
denklemini elde ederiz (bu doruya d1 diyelim).
2. d ve d1 dorularnn kesiimi B noktasn verecektir. Bu yzden iki do-
runun ortak zm yaplarak B noktas bulunur.
3. A noktasnn B noktasna gre yansmas olan nokta aradmz A nokta-
sdr.
Sra Sizde
(3, 2) noktasnn y = x 2 dorusuna gre yansmas olan noktann koor-
dinatlarn belirleyiniz.
530 nite 7. Dnmler

Bir Dorunun Bir Doruya Gre Yansmas

Dzlemde bir p dorusunun d simetri eksenine gre yansmas olan doru p ol-
sun. Bu durum Sd(p) = p' eklinde gsterilir. Bir doru zerinde alnan iki nokta
ile belirlenebildiinden, p dorusunu elde etmek iin p zerinden A ve B gibi iki
nokta alnr. Bu iki noktann d ye gre yansmalar olan A ve B noktalar belirlenir.
AB dorusu Sd(p) = p' dorusunu verecektir.
1
ekil 63te verilen p dorusunun d dorusuna gre yansmasn elde edelim.
d
p
d
p
B ekil 63te verilen p dorusunun d dorusuna gre yans-

masn bulmak iin ncelikle p zerinden A ve B noktalarn
seelim (ekil 64).
ekil 63
A
ekil 64
d Uyar
p
B d simetri ekseni, p ve p dorular
B
A ve B noktalarnn d dorusuna gre yansmalar olan A arasnda kalan ay iki e paraya
ve B noktalarn elde edelim (ekil 65). bler. Dolaysyla d simetri ekseni
ayn zamanda p ve p dorular
arasnda kalan a iin bir aortay
A
A dorusudur (ekil 67). Ayrca p
dorusunun p d noktasndan
ekil 65
getiine dikkat ediniz.
p
p d
p
d
p
B
B B
B Son olarak A ve B noktalarn birletirdiimizde elde ettii-
miz p dorusu bize aradmz Sd(p) yi verecektir (ekil 66).
A
A A
A
ekil 66
ekil 67
nite 7. Dnmler 531

Blm Dnmler
7.1
Sra Sizde
1. y = x dorusunun x-eksenine gre yansmas olan dorunun grafiini
iziniz.
2. y = x dorusunun x-eksenine gre yansmas olan dorunun grafii-
ni iziniz.
3. Yukarda verilen iki sorunun zm sonucunda dikkatinizi eken bir
durum var m? Varsa, bu durumun ortaya kma nedenini dnnz.
2
Analitik dzlemde p: x + 2y 2 = 0 dorusu ve d: y x = 0 dorular veriliyor
(ekil 68). Buna gre Sd(p) = p' dorusunun denklemini elde edelim.
y
p: x + 2y 2 = 0 3
2 d: y x = 0
zm iin p dorusunun d simetri eksenine gre yansmas olan dorunun
1
denklemini bulmamz gerekir. Bunun iin p dorusu zerinden iki nokta alp bu
x
3 2 1 O 1 2 3 4 noktalarn d dorusuna gre yansmalarndan geen dorunun denklemini bul-
1 mamz yeterlidir.
2
p dorusu zerinden aldmz noktalardan birisi A(0, 1) (Bu noktann niin p ze-
ekil 68 rinde olduunu aklaynz.) dieri de kolaylk olmas iin B = p d olsun (ekil 69).
p d noktasn bulmak iin p ve d doru denklemlerinin ortak zmn yap-

y mak yeterlidir.
p: x + 2y 2 = 0 2
x + 2y = 2
d: y x = 0
A yx=0
1
B = B
Bu iki denklemin ortak zm sonucunda B noktasnn koordinatlarn c , m
2 2
A 3 3
x
1 O 1 2 buluruz. imdi A ve B noktalarnn d dorusuna gre yansmalar olan noktalarn
koordinatlarn bulalm.
ekil 69
B noktas d dorusu zerinde olduundan Sd(B) = B' = B olacaktr.
A noktasnn d ye gre yansmas olan noktaya A(a, b) diyelim. A noktasn bul-

mak iin ncelikle A(0, 1) den geen ve d dorusuna dik olan dorunun denkle-
mini bulup d dorusunun denklemi ile ortak zmn yapmalyz.
md = 1 olduundan buna dik olan dorunun eimi 1 olur. Eimi 1 olan ve

A(0, 1) den geen doru denklemi ise
y 1 = 1(x 0) y + x = 1
olarak bulunur.
532 nite 7. Dnmler

Bu doru denklemi ile d dorusunun denkleminin kesiim noktas iin ortak -

zm yaplrsa
y+x = 1
2&x=y=
1
bulunur.
y-x = 0 2
Bu da bize AA doru parasnn orta noktasnn koordinatlarnn c , m olduu-
1 1 y
2 2
nu gsterir. Bu nokta yardmyla A nn koordinatlarn 2 p: y + 2x 2 = 0
c , m=c m & a = 1; b = 0
1 1 0+a 1+b
, d: y x = 0
2 2 2 2 p: x + 2y 2 = 0
1
A
B = B
olarak belirleriz. O halde, Sd(p) = p' dorusu A(1, 0) ve B c , m noktalarndan
2 2
3 3 A x
geen dorudur (ekil 70). Bu dorunun denklemi ise 1 O 1 2
y-0 x-1 3 ekil 70

= & y = 3 - 3x
2 2 2
-0 -1
3 3
olup gerekli dzenlemeler yaplrsa p': y + 2x 2 = 0 elde edilir.
II. yol
Dzlemde alnan bir (x, y) noktasnn d: y = x dorusuna gre yansmasnn (y, x)
olduunu grmtk. p dorusunun d ye gre yansmas p zerindeki her bir
(x, y) noktasnn (y, x) olarak dnmesi anlamna gelir. Buradan hareketle p nin
denkleminde (x, y) (y, x) yani x y; y x dnm yaparak yansmas olan
dorunun denklemini kolayca elde edebiliriz:
p: x + 2y 2 = 0 p': y + 2x 2 = 0
olur. Her iki yntemle ayn sonuca ulatmza dikkat ediniz.
Bir dorunun zel dorulara gre yansmas

Bir p: ax + by + c = 0 dorusunun, x ekseni, y ekseni, y = x ve y = x doru-
larna gre yansmalar p dorusunun deikenlerinde yaplacak basit d-
nmlerle elde edilebilir. Bunun iin dzlemden alnan bir (x, y) noktasnn
bileenlerinin bu dorulara gre yansmasnda nasl bir deiime uradn
belirlemek ve bunu p dorusunun denklemine uygulamak yeterli olacaktr.
Aadaki tabloda verilen yansmalar ve doru denkleminde yaplan dei-
iklikler ile noktalarn yansmalarn karlatrarak inceleyiniz.
Simetri Noktann p nin p (yansma)
Nokta
ekseni yansmas denklemi denklemi
(x, y) x-ekseni (x, y) ax + by + c = 0 ax + b(y) + c = 0
(x, y) y-ekseni (x, y) ax + by + c = 0 a(x) + by + c = 0
y=x
(x, y) (y, x) ax + by + c = 0 ay + bx + c = 0
dorusu
y = x
(x, y) (y, x) ax + by+ c = 0 a(y) + b(x) + c = 0
dorusu
nite 7. Dnmler 533

Blm Dnmler
7.1
3
Analitik dzlemde p: 3x y + 2 = 0 ve d: y + x = 0 dorular veriliyor. Buna gre
Sd(p) dorusunun denklemini bulalm.
Dzlemde bir (x, y) dorusunun y = x dorusuna gre yansmasnn (y, x)

olduunu biliyoruz. Noktann bileenlerinde ortaya kan bu deiimi p doru-
sunun denklemine uygularsak p dorusunun denklemi
3(y) (x) + 2 = 0 3y + x + 2 = 0
olur.
x
3 p
d
2
4
1
a = 90 Analitik dzlemde p: y 2x + 2 = 0 ve d: x + 2y 2 = 0 dorular veriliyor. Buna
x
2 1 O0 1 2 3 4 gre, Sd(p) dorusunun denklemini elde edelim.
1
2
ekil 71
p ve d dorularnn grafikleri ekil 71de verilmitir. Dikkat edilirse bu iki doru-
y nun dik olarak kesitikleri grlecektir (iki dorunun eimleri arpmnn 1 ol-
3 p duunu gsteriniz). p zerinde alnan her noktann d dorusuna gre yansmas
d yine p zerinde olacaktr. rnein, p zerinden alnan A noktasnn d dorusuna
2 A gre yansmas olan A yine p zerindedir (ekil 72). Dolaysyla, p dorusunun d
1 dorusuna gre yansmas yine p dorusu olacaktr. Sonu olarak
a = 90
2 1 O
x Sd(p) = y 2x + 2
1 2 3 4
1 elde edilir.
A
2
ekil 72
Sra Sizde
1. 2x 4 = 0 dorusunun
Uyar
a) x-eksenine gre
Simetri ekseni ile dik kesien do-
b) y = x dorusuna gre
runun yansmas yine kendisine
eittir. yansmas olan dorularn denklemlerini bulunuz.
2. 2y 4 = 0 dorusunun
a) x-eksenine gre
b) y = x dorusuna gre
yansmas olan dorularn denklemlerini bulunuz.
534 nite 7. Dnmler

7.1.1 -Yansma Dnm
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki ifadelerden doru olanlarn yanna 5. 3x + y 1 = 0 dorusunun aada verilen

D, yanl olanlarn yanna Y yaznz. dorulara gre yansmalarnn denklemlerini
bulunuz.
I. (.) A(2, 3) noktasn B(1, 5) noktasna
gre yansmas C(4, 7) noktasdr. a) y = x
II. (.) A(9, 12) noktasnn x eksenine
gre yansmas B(9, 12) noktasdr. b) x = 0
III. (.) A(5, 13) noktasnn y eksenine
gre yansmas B(5, 13) noktasdr.
c) y = 0
IV. (.) A(3, 4) noktasnn y = x dorusuna
gre yansmas B(4, 3) noktasdr.
) x = 2
2. Aadaki tabloyu yansma dnmn 6. x 2y + 1 = 0 dorusunun A(1, 2) noktasna

kullanarak doldurunuz. gre yansmas olan dorunun denklemini
bulunuz.
y=4 y = 2 x = 1
Nokta dorusuna gre dorusuna gre dorusuna gre
yansmas yansmas yansmas
(5, 2)
(1, 4)
(4, 9) 7. x = y + 1 dorusunun x y 2 = 0 dorusu-
na gre yansmas olan dorunun denklemini
bulunuz.
3. A(1, 3) noktasnn x y 1 = 0 dorusuna

gre yansmas olan noktay bulunuz.
8. 2x + y 1 = 0 dorusunun x 2y 3 = 0
dorusuna gre yansmas olan dorunun
denklemini bulunuz.
4. A(3, 5) noktasnn 2x + y + 6 = 0 dorusuna

gre yansmas olan noktay bulunuz.
9. x + 2y 1 = 0 dorusunun x + y + 3 = 0
denklemini bulunuz.
nite 7. Dnmler 535

Blm 7. 1 Analitik Dzlemde Temel Dnmler
BLM DEERLENDRME
1. D90(x, y) = (3, 1) ise D180(y, x) dnm- 4.

nn sonucunu bulunuz.
2. y
x
O Yukardaki ssleme modeli motifi
A
kullanlarak elde ediliyor.
Yukarda koordinat dzleminde verilen ABC

a) Ssleme modelinin elde edilmesinde bu
geni orijin etrafnda negatif ynde 90 dn-
motife hangi dnmler uygulanmtr?
drlerek A'B'C' geni elde ediliyor.
b) Bu sslemenin ka simetri ekseni vardr?
Buna gre, aadaki uzunluklar bulunuz.
a) |AA'| b) |B'C'| c) |BC'|
5. P(1, 5) noktas veriliyor.

u = (2, - 3) ve v = (6, 4) teleme vektrleri
3. Aadaki durumlarn her birinde I. ekil bir
olmak zere (Tu o Tv ) (P) ileminin sonucunu
nokta etrafnda pozitif ynde dndrlerek II.
bulunuz.
ekil elde edilmitir.
Buna gre, dnmlerin her birindeki dn-
me merkezi olan noktay bulunuz.
6. y Koordinat dzlemin-
a)
de gsterilen AOBC
II I
C(2, 4) B dikdrtgeni pozitif
A B
ynde orijin
etrafnda 30
C D E x dndrlerek
A O
A'OB'C' dikdrtgeni
b) elde ediliyor.
II E
Buna gre, A' ve B' noktalarnn koordinatlar-
B n bulunuz.
C
A
D I
536 nite 7. Dnmler

Blm 7. 1 Analitik Dzlemde Temel Dnmler
BLM DEERLENDRME
7. 2x 3y + 1 = 0 dorusunun A(2, 1) noktas- 12. 2x + y = 5 dorusunun x y = 4 dorusuna

na gre simetrii olan dorunun denklemini gre yansmas olan dorunun denklemini
bulunuz. bulunuz.
8. A(1, 4) noktasnn aada verilen nokta ve

dorulara gre yansmalarn bulunuz.
13. y
a) B(2, 5) noktasna gre

d
A
x
b) x = 2 dorusuna gre 3 O
B
2
c) y = 3 dorusuna gre
Yukardaki koordinat dzleminde A(3, 0) ve

) x y + 3 = 0 dorusuna gre B(0, 2) dir.
d dorusunun x-eksenine gre yansmas
olan dorunun denklemini bulunuz.
9. 3x + 2y + 1 = 0 dorusunun y = x dorusuna
gre yansmas olan dorunun x eksenini
kestii noktann koordinatlarn bulunuz.
14. u = (1, 5) ve v = (- 2, - 7) teleme vektrle-

ri olmak zere (Tu o Tv ) (x, y) bileke dn-
mnn sonucunu bulunuz.
10. 2x y + 1 = 0 dorusunun 2x y + 5 = 0
denklemini bulunuz.
15. 2x + y 3 = 0 dorusunun u = (1, 3) vektr

11. x 3y + 1 = 0 dorusunun 3x + y 2 = 0 dorultusunda telendiinde elde edilecek
dorusuna gre yansmas olan dorunun dorunun denklemini bulunuz.
denklemini bulunuz.
nite 7. Dnmler 537

nite
Blm Dnmler
7.2
7
2. Blm 7.2 Dnmlerin Bilekelerini eren Uygulamalar
Bu blmde, imdiye kadar ele aldmz teleme, dnme ve yansma dnmle-
rinin bilekelerini ieren uygulamalara yer vereceiz. Yapacamz uygulamalar s-
rasnda, bu dnmler arasndaki ilikilerle ilgili baz zellikler de vurgulanacaktr.
1
ekil 73te verilen ABCD okgeni iin D E , r (S E (ABCD)) dnmn elde edelim.
2
E
stenen bileke ileminin sonucuna ulamak B
A iin ncelikle SE(ABCD) = ABCD drtgenini C
C D D
elde etmek gerekir. Bir baka deyile, nce- A
likle ABCDnin E merkezli simetrisini bulmak
B
gerekir. Daha sonra, ABCD okgenini E E
ekil 73 noktas etrafnda pozitif ynde 90 dndre-
rek, bizden istenen ABCD okgenini elde A
etmi oluruz. C D
B
ABCD okgeninin yansmasn bulmak iin,
ekil 74
ke noktalarnn E noktasna gre simetrile-
rini alp daha sonra bu noktalar birletiririz B
Uyar
(ekil 74). C
ekil 73te verilen okgenin D
C A
simetri merkezi E noktasdr. ABCD
ve ABCD okgenlerinin karlkl imdi, ekil 74te verilen ABCD drtgenini E
D E
kelerini birletiren doru para- noktas etrafnda 90 dndrelim. Elde ettii-
larnn E simetri merkezinde kesi- A
miz ABCD okgeni, bizden istenen bileke B
tiklerine dikkat ediniz (ekil 74). A
ileminin sonucunda ortaya kan okgendir
C D
(ekil 75).
B
ekil 75
2
O orijini gstermek zere, A(1, 1) noktasnn D O , r (S O (A)) bileke ilemi altnda-
2
ki grnts olan noktay bulunuz.
r
ncelikle SO(A) noktasn bulup daha sonra bu noktaya orijin etrafnda rad-
2
yanlk dnme uygulamalyz. SO(A) = A = 2 (0, 0) (1, 1) = (1, 1) elde edilir.
A noktasna istenen dnmeyi uygularsak D O, r (A') = D O, r (1, 1) = (1, 1) bulunur.
2 2
538 nite 7. Dnmler

...
ekil 76da verilen okgeni bir dinamik geometri yazlm ile oluturarak aadaki admlar uygulaynz.
B C
ekil 76
1. Dzlemde birbirine paralel rastgele iki doru iziniz. Bu dorulara a ve b diyelim.
2. ekil 76da verilen okgenin a dorusuna gre yansmas olan Sa(ABCD) = ABCD okgenini elde ediniz.
3. ABCD okgeninin b dorusuna gre yansmas olan Sb(ABCD) = ABCD okgenini elde ediniz.
4. ABCD okgenine AA' vektr boyunca teleme uygulaynz. telenmi okgen ile ABCD okgeni iin
gzlemleriniz nelerdir? Sizce neden bu durum ortaya kt?
5. ABCD okgenine AA" vektr boyunca teleme uygulaynz. telenmi okgen ile ABCD okgeni
hakknda neler gzlemlediniz? Sizce bu durum neden ortaya kt?
6. Dorular deitirerek gzlemlerinizin nedenleri hakknda dnnz. Sizce bir telemenin yansma
dnm ile elde edilmesi hangi artlara baldr? Gerekelerinizi aklaynz.
nite 7. Dnmler 539

Blm Dnmler
7.2
3
ekil 76da verilen okgene paralel iki doruya gre ardk yansma dnm-
n uygulayalm. okgenin ardk iki yansma altndaki grntsnn teleme
dnm ile nasl elde edileceini belirleyelim.
A
D
ekil 77de, verilen okgenin a ve b gibi birbirine paralel olarak oluturduumuz
iki doruya gre yansmalar verilmitir.
B C
a dorusu b dorusu
ekil 76
A A A
D D D
B C C B B C
ekil 77
ABCD okgenine u = (8, 0) vektr boyunca teleme uyguladmzda yine ayn

ABCD okgenini elde ettiimize dikkat ediniz. Burada yaptmz gzlem pa-
ralel iki doruya gre ardk olarak yanstlan tm dzlemsel ekiller iin doru-
dur. Bu durumu aadaki gibi ifade edebiliriz.
Paralel ki Doruya Gre Yansma

a ve b dzlemde paralel iki doru olsun. Sb o Sa bileke dnm bir tele-
meye karlk gelir.
Sra Sizde
U noktalar A(1, 1) ve B(1, 2) olan AB doru parasnn Sx = 2 o Sx = 2 bile-
ke dnm altndaki grnts A'B' olsun.
Tu (AB) = A'B' olacak ekilde u teleme vektrn bulunuz.
540 nite 7. Dnmler

...
ekil 78de verilen okgeni bir dinamik geometri yazlm ile oluturarak aadaki admlar uygulaynz.
B C
ekil 78
1. Dzlemde birbirine paralel olmayan rastgele iki doru iziniz. Bu dorulara a ve b; dorularn kesiim
noktasna E diyelim.
2. ekil 78de verilen okgenin a dorusuna gre yansmas olan Sa(ABCD) = ABCD okgenini elde ediniz.
3. ABCD okgeninin b dorusuna gre yansmas olan Sb(ABCD) = ABCD okgenini elde ediniz.
% % % %
4. a ve b dorular arasnda kalan ann ls ile s (AEA'') , s (BEB'') , s (CEC'') ve s (DED'') belirleyerek
lmleri karlatrnz. Dikkatinizi eken ey nedir? Sizce bu durum nasl aklanabilir?
5. ABCD okgenine yansma dnda hangi dnm uygulayarak ABCD okgenini elde edebiliriz?
Dncenizin doruluunu nasl kantlayabilirsiniz?
6. ABCD okgenine E merkezli dnme dnm uygulayarak ABCD elde etmemiz mmkn mdr?
7. Dorular deitirerek gzlemlerinizin nedenleri hakknda dnnz. Sizce bir dnme dnmnn
yansma dnm ile elde edilmesi hangi artlara baldr? Gerekelerinizi aklaynz.
nite 7. Dnmler 541

Blm Dnmler
7.2
A a 4
D
ekil 79da verilen okgeni paralel olmayan iki doruya gre ardk yansma d-
C nmn elde edelim. okgenin ardk iki yansma altndaki grntsnn
B D
C dnme dnm ile nasl elde edileceini belirleyelim.
A
B b
E B ABCD okgeninin a ve b gibi paralel olmayan (yani bir noktada kesien) iki doru-
A ya gre yansmalar ekil 79da verilmitir.
a
C D
A
D
ekil 79 Dikkat edilecek olursa, ABCD okgeninin E C
B
merkezli bir dnme sonucunda ABCD
okgeninin elde edilebilecei grlr (ekil
80). a 2a b
E B
A
C D
ekil 80
Kesien ki Doruya Gre Yansma

a ve b dzlemde bir E noktasnda kesien iki doru olsun. Sb o Sa bileke d-
nm E merkezli bir dnmeye karlk gelir. Dnme as a ve b dorular
arasnda kalan ann iki katna eittir.
5
ekil 81de verilen ABC geninin Tu altndaki grnts A'B'C' genidir. ABC
geninin D A', a oTu bileke dnm altnda grnts ABC geni olduu-
na gre, teleme vektrn ve dnme asn belirleyelim.
ekil 81de ABC ile ABC genleri kar-

B
latrldnda A noktasnn yatayda C
B
4 birim saa hareket ettii deyde C A = A
ise 1 birim yukar kt grlr ki bu-
A
radan u = (4 , 1) olduu sylenebilir. B
ABC ile ABC genleri karlatrl-

dnda CB doru parasnn yatay C
konumdayken dnme sonucunda ekil 81
CB doru paras olarak dikey konu-
ma getii ve dolaysyla dnme asnn a = 90 olduu grlr.
542 nite 7. Dnmler

6
ekil 82de verilen ve slam ssleme sanatnda sklkla kullanlan bu figrde yer
alan beyaz altgen eklin hangi dnm ya da dnmler yardmyla
elde edildiini teknoloji yardmyla gsterelim.
ekil 82
Bu sslemede kullanlan altgen eklin ardk dnmeleri yoluyla esas fi-
grn olutuu sylenebilir. Bunu gstermek iin ncelikle bu resmi bir dinamik A
B
geometri yazlm ekranna kopyalayalm. Sonra ardk altgenlerin herhangi iki
C
kesindeki noktalar seelim (ekil 83). D
ekil 83teki ardk iki altgenden setiimiz ke noktalarn A, B, C ve D olarak
isimlendirelim. Eer bu altgen dnme sonucu elde edilmise A noktas C ye ve B
noktas da D ye dnmeli; stelik AC ve BD doru paralarnn kenar orta dikme-
leri de dnme merkezinden gemelidir (ekil 84).
Benzer olarak, ardk tm altgenlerin ayn ekilde dndrlmesi halinde tm
kenar orta dikmelerin ayn noktada kesimesi, bu sslemenin bir dnme dn- ekil 83
m ile elde edildiini gsterir. ekil 85ten de grld gibi kenar orta dikmeler
bir noktada kesimektedir ki bu nokta da bize dnme merkezini verir. O halde iki
A
ke noktas A ve B olan altgenin 9 kez ardk olarak dndrlmesiyle bu ssle- B
me oluturulmutur. C
D
Sra Sizde
1. Yandaki resimde bir kilim deseni
verilmitir. Bu desendeki geomet-
rik ekillerin
ekil 84
a) teleme dnm
b) Dnme dnm
A
B
c) Yansma dnm ve
C
) Bu dnmlerin bileke- D
lerinin kullanmlarna ilikin
rnekler bulunuz.
2. Bu kilim deseninin hangi dnmle ya da dnmlerin bilekeleriy-

le nasl retildiini aklaynz.
ekil 85
nite 7. Dnmler 543

Blm Dnmler
7.2
y
7
3 ekil 86da verilen y = x2 paraboln nce orijin etrafnda pozitif ynde 90 dn-
2
meye tabi tutup sonra da y-eksenine gre yansmasn aldmzda elde edilen
paraboln cebirsel ifadesini bulalm.
1
x
2 1 0 1 2
1 Dzlemde aldmz bir (x, y) noktasna pozitif ynde 90 dnme uyguladmz-
da koordinatlarn (x, y) (x, y) = (y, x) eklinde bir dnme uradn bili-
ekil 86 yoruz. Buna gre, bu dnme sonucunda, y = x2 parabolnn (0, 0) tepe noktas
ayn kalr ve parabol zerindeki (1, 1) ve (1, 1) noktalar srasyla (1, 1) ve (1, 1)
y noktalarna tanr. Dolaysyla, paraboln 90 dnmesi sonucunda x = y2 para-
bol elde edilir (ekil 87).
4
C
3 Yansmaya gelince, bir (x, y) noktas y-eksenine gre yansdnda noktann yeni
2
Paraboln orijin
koordinatlar (x, y) eklinde deimekteydi.
Dnm paraboln
etrafnda 90 derece 1 y-ekseninde
dnmesi yansmas
x Buna gre, x = y2 paraboln y-eksenine gre yansttmzda, elde edeceimiz
5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5
C 1 C eri x = y2 paraboldr (ekil 87).
2
ekil 87 Sra Sizde

y = x2 parabolnn nce x-eksenine gre yansmas alnmakta sonra da
yansyan parabol (1, 2) vektr boyunca telenmektedir. Bu iki dnm
sonucunda elde edilen yeni paraboln denklemini bulunuz.
8
d: x + y + 1 = 0 dorusunun (T(2, 1) o D180 o Sy = x) (d) bileke ilemi altnda grn-
tsnn cebirsel ifadesini bulalm.
Bileke ilemini srasyla en iten balayarak dzlemde aldmz bir (x, y) noktasna uy-
gulayalm. Analitik dzlemde bir (x, y) noktasn y = x dorusuna gre yanstrsak nokta
(y, x) eklinde ifade edilir. Bu dnm denkleme yanstrsak d: x + y + 1 = 0 olur.
imdi, (x, y) noktas pozitif ynde 180 dnmeye tabi tutulursa (x, y) (x, y) = (x, y)
olup bu deiiklii uyguladmzda dorunun denklemi d: x y + 1 = 0 olur.
Son olarak, (x, y) noktasna (2, 1) telemesi uygulayalm.
Bu durumda, (x, y) (x 2, y + 1) eklinde bir dnm ortaya kar. Bu dnm
uygulandnda dorunun denklemi d: (x 2) (y + 1) + 1 = 0 olur ve buradan
aradmz doru denklemi x + y 2 = 0 eklinde elde edilir.
544 nite 7. Dnmler

9
Analitik dzlemde alnan bir K(x, y) noktas iin (Sx = 0 o S(4, 3)) (K) = (2, 4) olduu-
na gre K noktasnn koordinatlarn belirleyelim.
I. yol
K(x, y) noktas M(4, 3) merkezine gre yanstldnda grnts S(4, 3) (K) = K(x, y)
olsun.
K = 2M K = (8, 6) (x, y) = (8 x, 6 y) olarak bulunur.
K(x, y) noktas x = 0 (yani y-eksenine gre) yanstldnda bileenleri (x, y) ola-
candan Sx = 0 (x, y) = (x, y) = (x 8, 6 y) = (2, 4) eitlii yazlabilir.
Buradan, x = 6 ve y = 2 bulunur. O halde, K noktasnn koordinatlar (6, 2) olacaktr.
y
5
K
II. yol 4
3 M
Teknoloji yardmyla cebirsel ilemler yapmakszn bu sorunun zmn kolay-
2
ca bulabiliriz.
1
Bunun iin ncelikle soruda verilen bileke ilemini inceleyelim. x
3 2 1 O 1 2 3 4 5
Sx = 0 (S(4, 3) (K)) = (2, 4) dnmnde S(4, 3) (K) = K ve Sx = 0 (K) = K(2, 4) diyelim. 1
Buradaki bileke ilemini tersten altrarak nce K noktasn sonra da K y belir- ekil 88
leyebiliriz. Bunun iin aadaki admlar takip etmek yeterli olacaktr:
1. Bir dinamik geometrik yazlmnda ncelikle M merkez noktasn ve bileke y
ileminin grnts olan K(2, 4) noktasn oluturalm (ekil 88). K nn y-eksenine gre
simetrisi K noktasn verir.
5
2. K noktasnn y-eksenine (x = 0 dorusu) gre yanstarak K noktasnn yerini K noktasnn M merkezine gre
yansmas aradmz K noktasdr.
4
belirleyelim (ekil 89). K K
3
M
3. imdi, K noktasnn M merkezine gre yansmasn alalm (ekil 89). Bylece, 2
K
K noktasn belirlemi oluruz. 1
x
Bu ilemler sonunda aradmz K noktasnn koordinatlarn (6, 2) olarak buluruz. 2 1 O 1 2 3 4 5 6 7
1
ekil 89
Sra Sizde
Uyar
S(4, 3) (Sx = 0 (K)) = (14, 4) olduuna gre K noktasnn koordinatlarn belir-
leyiniz. Teknoloji kullanmna dayal -
zm 2nin, ayn zamanda analitik
dzlemde kat-kalem yardmyla
da yaplabilecek bir zm oldu-
una dikkat ediniz.
nite 7. Dnmler 545

Blm Dnmler
7.2
C B 10
ekil 90da verilen ABC geni D noktas etrafnda pozitif ynde 90 lik ayla ar-
dk olarak iki kez dndrlerek ABC ve ABC genleri elde edilmitir. AAA
geninin alann bulalm.
D A
ekil 90
ABC geninin D noktas etrafnda pozitif ynde ardk olarak iki kez 90 dnme-
siyle elde edilen genler ekil 91de grlmektedir.
B AAA geni, ekil 92de grld gibi, taban 4 br ve ykseklii 2 br olan bir
A C B gendir. Buna gre, AAA geninin alan 4 br2 olur.
A
A
11
B C
A(3, 2) noktasnn D(1, 1) etrafnda 180 dndrlmesiyle elde edilen A noktas
ekil 91 daha sonra y-eksenine gre yanstlarak A noktas elde edilmitir.
Buna gre, |AA| uzunluunu hesaplayalm.
B
A C B
C
A(3, 2) ve A(x, y) noktalar geometrik olarak D y
A merkezli emberin apn belirleyen dorusal iki 3
D A
noktadr (ekil 93). Dolaysyla D, AA doru par- 2 A
asnn orta noktas olur. 1 D
B C A A x
Buradan 2 1 0 1 2 3 4
3 + x' 2 + y' 1
ekil 92 (1, 1) = c , m & x' = - 1 ; y' = 0
2 2
ekil 93
olup A noktasnn koordinatlar (1, 0) dr. A
noktas y-ekseninde yanstldnda A(1,0) noktas elde edilir. A ve A noktalar-

nn koordinatlar yardmyla
AA" = (1 - 3) 2 + (0 - 2) 2 = 8 = 2 2 br olur.
Sra Sizde
A(3, 2) noktasnn Sy = 0 o D(1, 1), 90 bileke ilemi altndaki grntsyle ara-
sndaki uzakl bulunuz.
546 nite 7. Dnmler

Blm 7. 2 Dnmlerin Bilekelerini eren Uygulamalar
BLM DEERLENDRME
1. y y
I 5.
x
O A
x
O
II
Yukarda koordinat dzleminde I. konum-

Yukarda analitik dzlemde verilen ekil, A
daki ekil II. konuma getirilmitir. Bu ilem
noktas etrafnda pozitif ynde 270 dnd-
(Tu o D ) bileke dnm ile gerekle-
rlp u = (- 2, 3) vektr dorultusunda
mitir.
telenirse elde edilen ekli iziniz.
Buna gre, pozitif a asnn lsn ve u
vektrn bulunuz.
2. A(9, 17) noktas veriliyor.

6. y
u = (- 3, 4) olduuna gre, A noktasnn
(Tu o D 90) bileke dnm altndaki grn-
I
tsn bulunuz.
A
x
O
3. A(3, 4) noktasnn y = x dorusuna gre

yansmas B noktasdr. Analitik dzlemde temsil edilen bir tekne
denize aldktan bir mddet sonra motoru
B noktasnn orijin etrafnda pozitif ynde 90
durduu iin I. konumdaki gibi hareketsiz
dnme altndaki grnts C noktas olduu-
kalm ve rzgarn etkisiyle u = (5, - 2) vek-
na gre, |AC| ka birimdir?
tr dorultusunda srklenerek A noktas
etrafnda pozitif ynde 90 dndkten sonra
durmutur.
Buna gre, teknenin son halini iziniz.
4. (T(1, 4) o D180) (2, 3) = (D90 o Tu ) (1, 4) eitli-
ini salayan u vektrn bulunuz.
nite 7. Dnmler 547

Blm 7. 2 Dnmlerin Bilekelerini eren Uygulamalar
BLM DEERLENDRME
7. 9.
M
D
A C
B
I. II. III.
SM(ABCD) = A'B'C'D' ve Yukarda verilen sslemelere gre aadaki

DM, 270 (A'B'C'D') = A''B''C''D'' olduuna gre, sorular cevaplaynz.
AA'A'' geninin alan ka birimkaredir? a) I. ve III. sslemedeki yan tarafndaki motifler
eklinin ka derece dndrlme-

siyle elde edilmitir?
8. Aada verilen hal resminde kullanlan ss- A

lemelerin hangi dnmler yardmyla elde b) II. sslemedeki ekli
edildiini bulunuz.
eklinin A noktas etrafnda
ka derece dndrlmesiyle
elde edilmitir?
10. Analitik dzlemde verilen ABCDE okgeni iin

Sd(SM(ABCDE)) dnmnn grntsn
bulunuz.
E M
D C
A B
548 nite 7. Dnmler

nite 7. Dnmler
NTE DEERLENDRME
1. Dik koordinat sisteminde A(2, 7) noktas 5. Koordinat sisteminde A(5, 2) noktas veriliyor.
v = (- 6, 1) vektr dorultusunda telenirse D90(A) dnmnn sonucu aadakiler-
aadaki noktalardan hangisi elde edilir? den hangisidir?
A) (4, 8) B) (8, 8) C) (1, 6) A) (2, 5) B) (5, 2) C) (5, 2)

D) (4, 6) E) (3, 9) D) (2, 5) E) (2, 5)
2. Aada verilen dnmlerin hangisi (x, y)

noktasnn v = (- 2, 1) vektr dorultusun- 6. D180(x, y) = (4, 3) olduuna gre, D90(x, y) d-
da yaplan bir telemesidir? nmnn sonucu aadakilerden hangisidir?
A) (4, 3) B) (4, 3) C) (4, 3)

A) (x + 2 , y 1) B) (2x , y)
D) (3, 4) E) (3, 4)
C) (x 2 , y + 1) D) (x + 1 , y 2)
E) (x 1 , y + 2)
7. D 45 ( 2 , 2 ) dnme dnmnn sonucu

3. Dik koordinat sisteminde A(1, 4) noktas hangi aadakilerden hangisidir?
vektr dorultusunda telenirse B(5, 3)
noktas elde edilir? A) (0, 2) B) (2, 0) C) (2, 2)
D) (1, 2) E) ( 2 , 1)
A) (4, 7) B) (6, 1) C) (6, 1)
D) (2, 5) E) (4, 3)
8. 3x + y 1 = 0 dorusunun orijin etrafnda

4. Tu (1, 2) = (5, 4) dnm veriliyor. pozitif ynde 90 dndrlmesiyle elde
edilen dorunun denklemi aadakilerden
Buna gre, Tu (- 3, 4) dnmnn sonucu
hangisidir?
A) x 3y 1 = 0 B) x + 3y 1 = 0
A) (1, 6) B) (3, 7) C) (1, 4)
C) 3x y 3 = 0 D) x + 3y + 5 = 0
D) (6, 1) E) (1, 8)
E) x + 3y + 1 = 0
nite 7. Dnmler 549

nite 7. Dnmler
NTE DEERLENDRME
9. A(1, 4) noktas B(0, 2) noktas etrafnda pozitif 13. A(1, 2) noktasnn x eksenine gre yansmas
ynde 180 dndrlyor. B ve B noktasnn y = x dorusuna gre yans-
mas C noktasdr.
Elde edilen noktann koordinatlar aadaki-
lerden hangisidir? Buna gre, C noktasnn koordinatlar aa-
dakilerden hangisidir?
A) (2, 0) B) (1, 2) C) (2, 1)
D) (0, 1) E) (1, 0) A) (2, 1) B) (1, 2) C) (2, 2)
D) (1, 1) E) (2, 1)
10. Koordinat sisteminde A(2, 6) noktas veriliyor.

14. A(5, 4) noktasnn x = 2 dorusuna gre
Bu noktann (D90) o (T(3, 2)) bileke dnm
yansmas B noktas, y = 1 dorusuna gre
altndaki grnts aadakilerden hangisi-
yansmas C noktas olduuna gre, |BC| ka
dir?
birimdir?
A) (8, 5) B) (8, 5) C) (8, 5)
A) 2 5 B) 3 2 C) 6
D) (3, 4) E) (3, 4)
D) 6 2 E) 7 3
11. (D35 o D75 o D10) (1, 3 ) dnmne kar-

15. y = x2 + 1 erisinin y = 2 dorusuna gre
lk gelen nokta aadakilerden hangisidir?
yansmas aadakilerden hangisidir?
A) (2, 0) B) (3, 1) C) (2, 1)

A) y = x2 2 B) y = x2 + 5 C) y = x2 5
D) (0, 2) E) (0, - 3 )
D) y = x2 + 1 E) y = x2 5
12. A(5, 3) noktasnn orijine gre yansmas olan 16. A(1, 6) noktasnn x + y 3 = 0 dorusuna
noktann koordinatlar toplam katr? gre yansmas aadakilerden hangisidir?
A) 8 B) 3 C) 2 D) 0 E) 8 A) (9, 2) B) (6, 1) C) (2, 9)

D) (3, 9) E) (1, 6)
550 nite 7. Dnmler

nite 7. Dnmler
NTE DEERLENDRME
17. 3x + 5y = 15 dorusunun y = x dorusuna 20.

gre yansmas olan dorunun eksenlerle N M
C
oluturduu kapal blgenin alan ka birim-
B
karedir? A D K L
15 E K N
A) 5 B) 6 C) D) 10 E) 12
2
L M
ekilde e birim karelere blnm zemin

zerinde KLMN dikdrtgeni hangi nokta etra-
fnda negatif ynde 90 dndrlrse KLMN
18. x y 5 = 0 dorusunun A(1, 2) noktasna dikdrtgeni elde edilir?
gre yansmasnn x-eksenini kestii noktann
apsisi aadakilerden hangisidir? A) A B) B C) C D) D E) E
A) 7 B) 4 C) 1 D) 3 E) 5
y
21. ekildeki ABC
A
ekenar genin-
de B(1, 1) ve
19. E C(7, 1) dir.
C
B C
x
O
A B D
Bu gen u = (1, 1) vektr dorultusunda
% %
ekilde m (CAB) = m (BDE) = 90 dir. telendikten sonra orijin etrafnda pozitif
|AC| = |BD| ve |AB|=|ED| olduuna gre, ynde 60 dndrlyor.
DB, a (E) = C dnmnde a ka derecedir? Buna gre, elde edilen genin koordinat
sisteminin ikinci blgesinde kalan ksmnn
A) 30 B) 45 C) 60 D) 90 E) 120 alan ka br2 dir?
9 3
A) 2 3 B) 4 3 C)
2
D) 9 3 E) 10 3
nite 7. Dnmler 551

nite 7. Dnmler
NTE DEERLENDRME
22. 24. (S(5, 2) o Sx = y) (K) = (2, 1) olduuna gre, K

C noktasnn koordinatlar toplam katr?
D A) 7 B) 9 C) 10 D) 11 E) 15
B
ekilde, e birim karelere blnm zemin

zerinde ABC geni D noktas etrafnda 180
dndrlrse B noktasnn ald yol A nokta-
snn ald yolun ka katdr?
25. d: y x = 0 ve p: y + x = 0 dorular veriliyor.
A) 2 B) 3 C) 2 D) 5 E) 3 Buna gre, (Sd o Sp) (1, 4) bileke dnm

sonucunda elde edilen nokta aadakilerden
hangisidir?
A) (1, 4) B) (1, 4) C) (4, 1)

D) (1, 3) E) (2, 1)
23. d: 2x + y 1 = 0 dorusunun
(T(3,1) o D270 o Sx = 0) (d) bileke dnm
altndaki grntsnn cebirsel ifadesi aa-
dakilerden hangisidir?
26. d: x y + 1 = 0 ve p: x y 4 = 0 dorular
A) x + 2y = 0 B) x + y + 4 = 0 ile A( 2, 2) noktas veriliyor. (Sp o Sd) (A) = B
olduuna gre |AB| ka birimdir?
C) x + 2y 4 = 0 D) 2x + y 1 = 0
5 2
E) 3x + 2y + 4 = 0 A) B) 4 C) 3 2 D) 5 2 E) 10
2
1. B 2. C 3. C 4. A 5. A 6. E 7. A 8. A 9. E 10. C 11. A 12. A 13. E 14. D 15. C 16. A

17. C 18. A 19. D 20. D 21. C 22. A 23. C 24. D 25. A 26. D
552 nite 7. Dnmler

CEVAP ANAHTARI
1. NTE: MANTIK 8. 1
1. Blm: nermeler ve Bileik nermeler 9. 0
1. 1. 1 Bilgimizi Deerlendirelim
1.1.3 Bilgimizi Deerlendirelim
1. a) Bildirmez b) Bildirir c) Bildirmez
) Bildirmez d) Bildirir 1. a) Bj(A kB) b) (E j)k(AkB)
2. b, c, , d c) [(AkE)jC]j(CjB) ) (AjB)jA
3. a) 1 b) 1 c) 0 ) 1 2. p q r
4. p r 1, q s 0 3. (p q) (p q)
5. p 0, q 1, r 1, s 0 ; p s, q r 4. a) p 1, q 1, r 0 b) [(AkB)jC]kA E
6. D, D, Y, D c) A = E, B = E, C =
7. a) 9 tek say deildir. 5. [Aj(BkC)]k(CjB)

b) am bir bitki deildir.
c) ki basamakl en kk say 10 deildir. 1.1.4 Bilgimizi Deerlendirelim
) 3 asal say deildir. 1. p q : Btn saylar tek say ise 23 tek saydr.
8. p: 2 asal saydr. q: 2 + 4 26 s: Bir nermenin r s : Fatma niversiteyi kazanrsa babas,
doruluk deerleriyle 2 farkl durum oluur. Fatmay tatile gnderir.
2. a) 1 b) 1 c) 0
3. a) alarnn ls birbirine eit ise, ABC
1. 5 tek saydr ve 56 says 3 e kalansz blnr.
ekenar gendir.
irrasyonel saydr veya 5 tek saydr.
b) ABC geni ekenar gen deilse i
Hakkari, Trkiyenin gneydousundadr ya da alarnn ls birbirine eit deildir.
5 tek saydr.
c) alarnn ls birbirine eit deilse ABC
irrasyonel say ise 5 tek saydr.
geni ekenar gen deildir.
2. a) p 0 b) q 1 c) r 0
3. a) ya da b) ya da c) veya 4. Kart : ( x2 = 9 ) ( x = -3 ),
4. 1 Tersi : ( x -3 ) (x2 9),
5. q Kart tersi : (x2 9) ( x -3 )
6. [((p q) r) s ] t , lamba yanar. 5. p q
7. p 6. 1
q r
7. ( p q ) r
s t
8. p 0, q 0, r 1
9. s
553
1.1.5 Bilgimizi Deerlendirelim 1.1 Blm Deerlendirme
1. a) p q : Planl ders almas iin gerek ve 1. 1

yeter art snavdan yksek not almasdr.
2. p q
b) r s : ki dorunun paralel olmas
3. Havada oksijen gaz var ve 53 10
iin gerek ve yeter art iki dorunun
kesimemesidir. 4. d
2. a) 1 b) 0 c) 0 ) 1
5. 0
3. a) x = -2 x2 = 4 [( x = -2 x2 = 4 )
6. Tersi : Bugn Cuma deil ise yarn Cumartesi
( x2 = 4 x = -2 )] deildir.
1 1
x = 3 2 x = 2 3 [(x = 3 2 x = 2 3 )
b) Kart :Yarn Cumartesi ise bugn Cumadr.
1
(x = 2 3 x = 3 2 )] Kart tersi : Yarn Cumartesi deilse bugn
Cuma deildir.
4. a) 0 b) 0 c) 1
7. a) 1 b) 1 c) 1 ) 1 d) 0
5. .....
6. 1
8. p q p&q q &p (p & q) (q & p) p &q
v &
7. b ve c 1 1 1 1 1 1
1 0 0 1 0 0
0 1 1 0 0 0
8. ..... 0 0 1 1 1 1
1.1.6-1.1.7 Bilgimizi Deerlendirelim

9. akm geer

1. a) p q : Hakan spor yapar veya alkandr.
10. (p q) r [(s (m n)) t] y 0
b) p q : Hakan spor yapmazsa alkan
11. 1
deildir.
c) ( p q ) q : Hakan spor yapar ve alkan 12. (AkB)j(AkB)
deilse alkandr.
13. 0
2. a) q p b) ( r s ) p c) q p 14. (p q) r
) ( r s ) q
15. p q r q v r p & q p & r (p &q) v (p & r) [(p &q) v (p & r)]
3. totoloji & (q v r)
1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 0 1 1 0 1 1
4. eliki 1 0 1 1 0 1 1 1
1 0 0 0 0 0 0 1
0 1 1 1 1 1 1 1
5. eliki 0 1 0 1 1 1 1 1
0 0 1 1 1 1 1 1
0 0 0 0 1 1 1 0
6. p 0, q 1, r 1, s 0
554
2. Blm : Ak nermeler ve spat Teknikleri 1.2.3 Bilgimizi Deerlendirelim
1.2.1 Bilgimizi Deerlendirelim 1. b, d, e tanmsz a, c, tanml
1. a) 1 b) 1 c) 0 ) 0 2. a ve b
2. a) 0 b) 1 c) 1 ) 0 3. a) teorem b) aksiyom c) teorem ) aksiyom
3. a) 0 b) 0 c) 1 ) 0
4. a) 2x - 3 = 7 hipotez, x3 + 1 = 126 hkm
4. a) p : x N, x < 3 tr.
b)
ABC geni, ikizkenar gen: hipotez, tabana
b) q : x Z, 5 < x < 5 tir.
ait kenarortay uzunluu ayn zamanda
2
c) r : x (0, 1), x < x tir. aortay uzunluudur: hkm
) s : x N, x + 1 = 5 tir. c) ki ift say : hipotez, fark ift say : hkm
5. a) Btn tam saylarn karesinin bir fazlas ) x = 1 : hipotez, x2 -1= 0 : hkm

sfrdan kktr.
5. a) aksiyom b) teorem c) hipotez-hkm
b) Btn gerek saylarda toplama ileminin ) o terimi tanmlamak
deime zellii vardr. 1.2 Blm Deerlendirme
c) Baz doal saylar 3 ile 3 arasndadr. 1. a) p : xN, x > - 2 dir.
) Baz gerek saylarn karesi 25 tir. b) q : xZ, x2 < 10 dur.
c) r : xN, x2 5 < 0 dr.
6. a) p : xN, x + 3 > 0 dr.
) s : xZ, x + 3 = 10 dur.
b) q : stanbul, 2010 yl Avrupa Kltr Bakenti
deildir.
2. a) p : 0 ile 5 aralnda en az bir doal say
vardr.
c) r : Harezmi matematik alannda almalar
yapan bilim adam deildir. b) ki gerek saynn iki katnn toplam,

) s : xQ 3 < x tir. toplamlarnn iki katna eittir.
7. a) p q: ( x Z, x2 25 ) ( x Z, x 3 > 0) c) r : Her pozitif tam saynn karekk sfrdan

kktr.
b) p q: ( x Z, x2 25 ) ( x Z, x 3 > 0)
) s : Karesi 16 ya eit en az bir gerek say
c) p q: ( x Z, x2 25 ) ( x Z, x 3 > 0) vardr.
1.2.2 Bilgimizi Deerlendirelim 3. a) p: xN, 2x 8 < 0 dr.
1. c ve b) s: x R , x 2 + 2 0 dr.
2. a) Berlin b) 1 Kasm 1922 c) Aristo ) 2 4. a) yanl b) doru

5. b ve c
3. a) doru b) doru c) yanl ) doru
6. a) D = {1, 0, 2} b) D = { 1, 2, 3}
4. a) {-2, -1, 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 } b) { 1, 2, 3, 4 }
7. a) D = {5, 7} b) D = {5, 7}
c) { (0, 3), (0, -3), (3, 0), (-3, 0) } ) { -1, 0, 1 }
8. a) [(x, x3 0 ) ( x, x-4 0), xZ]
5. a) D = { 3 } b) D = { (1, 2), (1, 3), (1, 4), (2, 4) }
b) [(x, x3 x) (x, x2< 0, xZ)]
6. a) D = { 0, 1, 2 } b) D = {(0, 3)}
555
9. a) D = {1, 0, 1, 2, 3, 4} b) D = {0,1,2,3,4} 3. a, b ve
10. a) tanmsz b) tanml c) tanmsz 4. a) 0 b) 2 c) 3 ) 3 d) 7
) tanml d) tanml 5. 4
6. 4
11. a ve c
7. 9
12. ....
8. 19
13. a) x3 +4 = 5 : hipotez, 22x+1 = 8 : hkm
9. 2
b) ki negatif tek tam say: hipotez, arpm 10. 40
pozitif tek tam say: hkm
11. 24
14. .... 2.1.1 - En Byk Ortak Blen
Bilgimizi Deerlendirelim
15. ....
1. 24
2. NTE: MODLER ARTMETK 2. 6
1. Blm: Blnebilme 3. 11
2.1.1 - Tam Saylarda Blme Algoritmas 4. 6 ve 1
Bilgimizi Deerlendirelim 5. 27
1. 142 6. 54
2. 245 7. 13
8. 5
3. 396
9. I ve III
4. a = 5b +12
10. 16
5. 1001
11. 0
6. 20
12. 8
7. 30 2.1.2 Tam Saylarda klit Algoritmas
8. a) Blm 13, kalan 7 Bilgimizi Deerlendirelim
b) Blm 11, kalan 3 1. 240
c) Blm 8, kalan 4 2. 120

3. m3 n
9. 3
4. 200
2.1.1 - Tam Saylarda Blnebilme
Bilgimizi Deerlendirelim 5. a) 78 b) 10 c) 6
1. Say 2 ile 3 ile 4 ile 5 ile 9 ile 6. 21

blnr blnr blnr blnr blnr
1772
1800 7. a) 1 b) 11 c) 19
2724
3574
5246 8. 712 = 75 9 + 37
15302
75 = 37 2 + 1
2. a) 2; 5; 8 b) 0; 4, 8 c) 2; 8 ) 8 d) 8 37 = 37 1 + 0
556
9. 20n + 4 = 4(4n + 1) + 4n 2. Blm: Modler Aritmetikte lemler
4n + 1 = 4n 1 + 1 2.2.1 - Modler Aritmetikte Denklik ve
4n = 4n 1 + 0 zellikleri Bilgimizi Deerlendirelim
ebob(20n + 4, 4n + 1) = 1 olduu iin kesir 1. Y, D, D, Y
sadelemez. 2. a) 90 b) 95 c) 98
10. a) 7 b) 1 3. 5
11. a) ( 2, 7) b) ( 8, 23) 4. 36
5. Sal
2 .1 Blm Deerlendirme
6. Kvrck
1. 13
7. Sal
2. 106
8. Pazar
3. 132
9. Yeil
4. 6
10. 0
5. A = 12C 16
6. A ile M; B ile N; C ile P; ile K; D ile L 11. a) 1 b) 2 c) 4 ) 0
7. 4 12. 7
8. 8 13. 98
9. 23 14. 99
10. 10 2.2.1 - ax b (mod m) Denkleminin zmleri
11. I, II ve III doru, IV ve V yanl Bilgimizi Deerlendirelim
4 1. 2
12.
3
2. 5
13. a) 56 b) 7a
3. a) 2 b) 5 c) 8 ) 3
14. 10
4. 4
15. 15
5. 11
16. a) 23 b)1
17. a) (1, 2) b) (2, 5) 6. 19
18. 20 = 16 1 + 4 7. 5
19. 2n + 13 = 2(n + 6) + 1 8. a) = { 4 + 5x | xZ }
n + 6 = 1 (n + 6) b) = { 11 + 13x | xZ }
20. 3 9. II, IV
557
2.2 Blm Deerlendirme 3. NTE: DENKLEM VE ETSZLK
1. a) 2; 3; 6; 9; 18 b) 3; 7; 9; 21; 63 c) 2; 59; 118

SSTEMLER
1. Blm : Dorusal Denklem Sistemleri
2. a) D b) Y c) Y ) D d) D e) Y 3.1.1 Bilgimizi Deerlendirelim
1. 9
3. 0
2. 4
4. 2 240
3.
47
5. 2 4. 3
5. (2, 1)
6. 3
-3
6.
7. 2 2
176
7.
8. a) 6 b) 0 c) 9 ) 2 35
18
8.
9. 9 5
9. 33
10. 10
10. 8
11. 11 11. 1
-2
12.
12. 17 9
13. 3
13. 14. 5
mod 5 arpma ilemine gre 3 n tersi 2
mod 7 arpma ilemine gre 5 in tersi 3 3.1 Blm Deerlendirme
mod 11 arpma ilemine gre 9 un tersi 5 9
1.
5
mod 12 arpma ilemine gre 7 nin tersi 7 2. 27
mod 15 arpma ilemine gre 7 nin tersi 13 3. 90
4. 1
14. a) 2 b) 11
1
5.
15. 2 2
6. 2
16. A 7. 5
17. Pazartesi 8. 3
9. 1
18. Sal
10. 4
19. ubat 11. 19
12. 24
20. a) Pazar b) 29
13. 2
21. YBAC 14. 18
558
2. Blm : kinci Dereceye Dntrlebilen 3.2.2 Bilgimizi Deerlendirelim
Denklemler
1. {(1, 2),(2, 1)}
2. ' (1, 1), c m1
37 28
1.a. {3, 3, 2} ,
13 13
b. {1, 0, 9}
3. {(4, 2), ( 4, 2), (2, 4), (2, 4)}
c. ' 1
1
3 1
4. {(1, 2), (6, )}
2
. {k, 2k}
d. {0, 2, 5} 8 44
5. {(4, 8), (- , - )}
5 5
2. ' , - 1
5 1
3 2 6. {(3, 2), (3, 2), (2, 3), (2, 3)}
8 1
3. '- , 3, - 3 1
3 7. {(2, 1), ( , - ) }
4 3 3
4. {2, 8} 8. {(1, 2), (1, 2), (1, 2), (1, 2)}

5.
9. {(12,5),(12, 5)}
6. { 2}
7. {2, 2 } 10. {(12, 5), (12, 5)}
8. ' - , - 5, 5 1
3 3 11. {(4,1), (4, 1)}
,
2 2
9. {1, 2, 4, 3 } 12. {(4, 1), (4, 1), (4, 1), (4, 1)}
10. {0, 2 }
3.2 Blm Deerlendirme
11. ' , - 32 1
1
32 1. {1, 6, 2,2}
2. '- 1
12. {5} 5 5
,
2 2
13. {4 }
3. {1}
14. {8 }
4. 5
15. {1 }
16. {3 } 5. 7
17. {256} 6. {4, 4}
18. {3.3 } 7. {1, 2 }

19. {2, 4, 3 + 17 }
8. { 256 }
20. {1, 7 }
9. {0}
21.
22. {7, 4} 10. {1,11 }
23. {2, 3} 11. {1, 3 }
559
12. (5, 4), c - , m
1 3
2 2
1. a) 0 < x1 < x2 b) x1 < x2 < 0 c) 0 < x1 < x2
13. {1, 5 }
) x1 < 0 < x2 ve |x1| < x2
14. {0, 3 }
2. 1 tanesi (b)
15. ' - , 2 1
1
2 3. b, c, d
16. " 2 , 4 , 3 + 41 , 4. (+)
5. (, 4) (3, +)
17. {1, 4}
6. (8, 0)
18. {1, 3, 9, 11 }
19. {1, 1 } 7. (2, 1) (2 , +)
20. {2, 2, 6 } 8.
21. {1, 1, 3 }
22. {(4, 1), (1, 4)}
1. (, 1) (2, )
20 19
23. {(2, 3), ( , - )}
3 3
2. (5, 7)
24. {(1, 3),(5, 3)}
3. [5, )
3. Blm: kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli
Eitsizlikler 4. [7, )
5. R {4}
1. a) [8, ) b) c) x = 6 ) [4, )
d) (12, ) e) (8, ) f) 6. (5, 0]
2. ( , 8) 46 26
7. (- , )
3 3
3. ( , 6] (9 , )
8. [2, 1) [2, +]
4.
19 c c
5. ( 4, - ) 9. ( , )
7 b a
6. [3, 4) 1
10. [3, 1] [ - , 1]
4
7. ( 17, 13)
11. ( , 8] [1, 0]
8. 2
1 1 12. 3
9. ( , 2) (- , - )
2 3
13. 54
10. {4} [1, )
14. (0, + ) {1}
11. (1, 3)
12. 5 15. ( , 0) (1, 3)
560
16. (1, 8) 3.4 Blm Deerlendirme
17. (4, 5) 1. [1, 0) [3, +)
2. (, 5) [2, 4]
18. 5
3. (0, )
19. 32
4. (, 0) (1, 3]
20. (5, 1)
5. (2, 2] {0}
21. (2, 5)
6. (0, 1)
22. (2, 6)
7. (7, 2]
8. [1, 4) {0}
4. Blm: kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli
Eitsizlik Sistemleri 9. (0, 8] {4}
3.4.1 Bilgimizi Deerlendirelim 10. 1
1. [2, ) 11. (, 2) (2, 3)
2. [0, 3]
4. NTE: TRGONOMETR
3. (3, 2] [2, 5]
1. Blm: Ynl Alar
4. (, 0] [3, ) 4.1.1 - 4.1.2 - 4.1.3 Bilgimizi Deerlendirelim
5. [0, 1] 1. a
6. [2, 1] 2. pozitif
3. negatif
7. [0, 5]
4. birim ember
8. 3 1 4 +
5. 1 derece
+ +
6. 1 radyan
9. 7. 2
y= +3
x2
y
x2
8. esas ls
y=
9. esas ls
10. a) 48 b) 67,5 c) 160
x 11r 9r 25r
11. a) b) c)
36 10 18
12. 105 26
561
13. a)142 b) 282 3. a) y > z > x > t b) t > y > z > x
c) x > y > z > t ) t > x > y > z
3r 5r 3r
14. a) b) 0 c) ) d) e)
2 4 5
4. a) + b) + c) + ) + d) e) +
15. a) 36 derece 21 dakika b) 1397 dakika
5 5 2 3 3
5. , - , - , - ,
c) 33 derece 35 dakika 3 2 5 2 5
4.1 Blm Deerlendirme 2 2 3 1 3 1

6. A (- , ), B ( , ), C ( , - )
2 2 2 2 2 2
1. 150 7. 0
5
2. 126 8. -
12
3. 45 15
4. 116 30
1. 6, 5, 3
5. 72 48
r r 2. Y, Y, D, Y, Y
6. a) b) c) 7
2 3
7. 1718,9 1719 3. 1
2r r
8. a) 4 b) 16 4. a) b) 8 c)
7 3
2. Blm: Trigonometrik Fonksiyonlar 5. Periyodu 2 olan ok sayda fonksiyon vardr.

4.2.1 Bilgimizi Deerlendirelim rnein;
1. Y, Y, D, Y, D, D, D, Y, D, Y y

2. a) sina b) 2 c) 1 ) 2|cosx|
3. a) 1 2sinx b) cosx c) 2cscx

) cscx d) cotx cscx e) 1 sinx x
1. Y, Y, D, D, Y, D, Y, D, D, Y, Y, Y
6. a) y
2. a) cos 36, sin 54 b) sin 6, cos 84 3
c) tan 79, cot 11 ) cot 14, tan 76
d) sin 31, cos 59 e) cos 12, sin 78

2r
x
0 r
f ) cot 1, tan 89 g) tan 70, cot 20
1

) cos 5, sin85 h) tan 97, cot 7
562
b) y 4.2 Blm Deerlendirme
2 1. D, D, D, Y, Y, Y, Y, Y, Y, Y
1 2. a) cos b) 1 cos c) 1 ) sinx 1
x 3. 4
0 r 3r r
4 4
4. a) c < b < a b) b < d < a < a c) a < b < d < c
c) y 24 - 24 -7
5. sin a = , tan a = , cot a = ,
2 25 7 24
- 25 25
sec a = , csc a =
7 24
r
2
6. 6, 6
0 x
r
2 7. a) y
2r
x
2

4
4.2.4 Bilgimizi Deerlendirelim b) y
1. Y, Y, Y, D, D
1 r r
2. a) rten, 1 1 b) c) b ) 1 4 4 x
2 3r 0 3r
d) [1,1] e) (, ) 4 4
1 1
3. a) 1 b) c) 0 )
2 3
4. ;- 2, E
2 8. a) 2 b) 8 c) 12
3
r -7
9. a) 3 b) c)
60 5 2
5.
169
10. 0
2
6. 11. 0
10
3r 12. 2
7.
4
13. 30
5 r
8. a) - 15 b) c) r 5r 11r 3r
3 6 14. a) a = b= c= d= e = 3
4 5 6 6 6 2
9. a) - b) -
17 2 b) 2 - 1
3
15. ; , E
10. - 1 11
10 2 2
563
3. Blm: ki Ann lleri Toplamnn ve - 12
7. (0, 28) 8.
Farknn Trigonometrik Deeri 5
9. 1 2k2 10. 2a2 1
2
1. a) sin30 cos45 + sin45 cos30 11. sin 2x + cos 2x + 1 = 2 sin x cos x + 2 cos x - 1 + 1
sin x + cos x sin x + cos x
b) cos45 cos30 + sin45 sin30 2 cos x (sin x + cos x)
=
c) sin60 cos45 sin45 sin60 sin x + cos x
= 2 cos x
) cos60 cos45 sin60 sin45 2
12. cos 2x - cos x = 2 cos x - 1 - cos x
d) tan60 e) sin60 f ) cos60 sin 2x + sin x 2 sin x cos x + sin x
r (2 cos x + 1) (cos x - 1)
g) sin(6 x) h) tan =
6 sin x (2 cos x + 1)
cos x - 1 cos x 1
= = -
2- 6 6- 2 3 +1 sin x sin x sin x
2. a) b) c) ) 2 3
4 4 3 -1 = cot x - csc x
3. 135 7 1
13. 14.
4. 8 9 8
3 4.3.3 Bilgimizi Deerlendirelim
5.
4
1. a) 2sin18cos6 b) 2sin5cos13
2
6. c) cos20 ) 2sin48sin6
10
63 2. D, D, Y, D, D 3. 1
7.
65
6
9 4. -
8. 2
17
5. cotx
6. 2 + 3
1. a) cos2 35 sin2 35, 2 cos2 35 1, 1 2 sin2 35 7. tan2a
r 8. 2
2 tan
b) 5 c) cos50 ) sin80
r 9. k
1 - tan2
5
2 10. 2cos236
d) tan10 e) cos36 f ) cos20 g)
tan 50
2. 2cos40
7
3 1.
3. 24
7
2. 4 - 2 3
3
4. 8
2 3.
17
- 119 117
5. 4.
169 125
7
6. 1
9 5.
9
564
11 5 4.4 Blm Deerlendirme
6.
25
1. & - , 0
r r r r
, - , 0,
33 4 6 6 4
7.
65 r
2. {x | x = + 2k, k Z}
- 33 2
8.
3. ' , 1
65 r 3r
3 2
8
9.
15
4. ' , 1
r 2r 4r
,
1 3 3 3
10.
5
5. ' 1
2r 4r
,
11. 2 - 3 3 3
12. d = 17,2 n = 12,9

6. ' , 1
r 3r
2 2
13. - 3
7. ' , 1
r 11r
6 6
14. 2sin12
8. ' , 1
r 7r
1 - 3 21
15. 4 4
16
9. ' 1
11r
16. 2000 (2 - 3 )
6
17. 2ab
10. ' 1
r 13r 11r 23r
, , ,
18. 4m 6 6 6 6
r
19. 350 - 200 3 11. {x | x = + kr , kZ}
4
12.
4. Blm: Trigonometrik Denklemler
3r
4.4.1 Bilgimizi Deerlendirelim 13. {x | x = + 2kr , kZ}
2
14. & , 0
1. D, D, D, D, Y, D, D, Y, Y, Y -r r
12 4
2. {0, 90, 270}
15. & 0
r
4
r r
3. { , }
3 2 13r 5r
16. {x | x = + 2kr veya x = + 2kr , kZ}
r 3r 36 12
4. {0, , , r}
4 4
r
17. {x | x = + kr , kZ}
5. {50} 4
r r r r
6. {x | + 2k, kZ} 18. {x | x = - +k veya x = + kr kZ}
2 16 2 8
7. ' 1
3r 5r
, 19.
4 4
8. & 0
r
20. & , 0
r r
2 8 6
565
r kr 15r 2. Blm: Logaritma Fonksiyonu
21. {x | x = + veya x = + kr , kZ}
8 3 8
3r k r
22. {x | x = + , kZ} 1. a) D b) Y c) D ) D d) D e) Y
40 5
2. a) (5, ) b) (0, 7) {1} c) (3, +) {4}
23. ' , 1
r 3r 5r 7r
, , 3. log2x 3
8 8 8 8
4. 12
3r kr
24.{x | x = + , kZ} 17
16 4 5. a) b) 5
4
6. 2
5. NTE: STEL ve LOGARTMK 7. 1 log5
FONKSYONLAR 8. 2 < a < 3
1. Blm: stel Fonksiyon 5.2 Blm Deerlendirme

5.1.1 Bilgimizi Deerlendirelim 1. 16
2. 2
1. a, c,
3. 7
1 3 1 4. log25 2
2. a) b) 3 c) 1 )
3 9
2m + 1
3. 2 5.
m
4. f(x) = 4x 6. a) (3,+ ) b)
7. e3
5. f(x) = 2 5x , g(x) = 3x 1
5
8.
4
9. 3a + b + c
1. b
10. 5
1 3 5
2. a) b) c)
4 4 9 11. 4 < a < 5
12. a < c < b

3. f(x) = 5 c m ,
1 x
g(x) = 6 2x
4
13. 1, 398
1
4. m = , n = 2 14. 2 2a
9
35
5. a) 2 5 x b) 3x 1 15.
6
6. a) h(x) = 2x b) f(x) = 5x c) g(x)=3x 16. 3
17. 243
7. a) g(x) = 4 x b) f(x) = 7 x c) h(x) = 3 x
18. 3
8. a) azalan b) artan c) artan
2m + n
) azalan d) ne artan ne azalan 19.
1-m
3
9. a = 3, b= , c=3 20. n 3m
25
566
3. Blm: stel ve Logaritmik Denklem ve 16. (6, 10]
Eitsizlikler
17. (3, 5)
18. 11
1. a) x = log25 b) x = log37 + 2
19. a < b < c
2. a) 2 b) 11 c) 11
3. x = 212 20. 27
4. 6
21. 26620
11 27 7
5. a) (0, 9) b) ( ,+ ) c) ( - ,+) ) (2, )
2 4 3
22. 5120962
6. {1, log34}
7. 100
8. 14 6. NTE: DZLER
9. 8 1. Blm: Gerek Say Dizileri
10. (0, 2]
6.1.1 - 6.1.2 Bilgimizi Deerlendirelim
5.3 Blm Deerlendirme 1. a, c, d

1. 7
2. a4 = 10, a7 = 28
2. x = 1 veya log53
113
3. ln5 3.
4
4. e3 4. 4 terimi
5. 81
5. 4 terimi
6. 6
6. 4 terimi
7. 8
8. 25 7. a1 = 1, a2 = 4, a3 = 9, a4 = 16, a5 = 25
15
9. {2} 8. -
4
10. 7 11
9.
4
5
11. ( , 16] 10. 39
2
12. 27
11. 180
13. (4, 8) cn - 1
12. an = an1 + 3, bn = bn1 5, cn = ,
10
14. (2, 23]
dn = 11dn1
15. x = 5
567
6.1.3 Bilgimizi Deerlendirelim 7. NTE: DNMLER
1. 20 1. Blm: Analitik Dzlemde Temel Dnmler
n (n + 1) (2n + 1)
2. 7.1.1 -teleme Dnm
6
3. 21
4. a, b 1. F (3, 2), G (13, 2), t = (- 5, - 3) , H (3, 7)
5. 23
6. a5 = 6 2. 8
7. b, 3. a) (3, 11) b) (8, 8) c) (1, 15)
8. an = 2 c m
1 n-1
3 4. a) (3, 3) b) (2, 1)
9. 2
5. I. Yanl, II. Yanl, III. Doru
10. 5(28 1)
11. 1 6. (5, 13)
12. 1 7.1.1 -Dnme Dnm

1. a, b, c 1. a) (5, 3) b) (9, 2) c) (7, 2) ) (8, 1)
2. 24
2. y
3. 4. terimi
4. 6 terimi
C B
5. 144
6. a1 = 20
7. 28 D A
x
O
8. 9
9. 110 3. x + 2y = 0
5
10.
4 4. a) y + 3x 2 = 0 b) (1, 0) c) y 2x = 0
11. 27
c) d + 1n
1 3
5. a) (2, 0) b) (0,2) - 3,
12. (4n + 1) 2 2
13. 26 6. a)
C A
14. 405
15. r2 B
16. 10 b)
17. 20 E D
18. 81 G
19. 435
F
20. 19
568
7.1.1 -Yansma Dnm 2. Blm: Dnmlerin Bilekelerini eren
Uygulamalar
1. I. Doru, II. Yanl, III. Yanl, IV. Doru 7.2 Blm Deerlendirme
1. = 90 ve u = (3, 7)
2. = 4 dorusuna y = 2 dorusuna x = 1 dorusuna
x-noktas ygre yansmas gre yansmas gre yansmas
(5, 2) (5, 10) (5, 2) (7, 2) 2. (20, 5)
(1, 4) (1, 4) (1, 8) (3, 4)
(4, 9) (4, 1) (4, 13) (2, 9)
3. |AC| = 8 br
3. (2, 0)
4. u = (0, 5)
4. (7, 3)
5. a) x + 3y 1 = 0 b) 3x + y 1 = 0 5. y
c) 3x y 1 = 0 ) 3x + y + 11 = 0
6. x 2y + 5 = 0
7. x y 3 = 0
8. 2x + y 1 = 0
9. 2x + y + 10 = 0 A
x
O
1. (3, 1) 6. y
2. a) 10 b) 5 c) 17
3. a) D b) A
4. a) yansma ve dnme b) 4 tane

x
5. (9, 6)
6. A ( - 3 , 1) B (2, 2 3 ) 7. 8 br2
7. 2x + 3y 13 = 0 8. dnme, yansma ve teleme
8. a) (5, 6) b) (3, 4) c) (1, 2) ) (1, 4) 9. a) 90 b) 120
1
9. ( - , 0) 10.
2
E A
10. 2x y + 9 = 0
D
11. x 3y + 1 = 0 C B
12. x + 2y 1 = 0 E M
D C
13. 2x + 3y 6 = 0
A B
14. (x 1, y 2)
15. 2x + y 8 = 0
569
Szlk
A E
ak nerme: inde en az bir deiken bulunduran esas l: Bir ann lsne, derece cinsinden
ve bu deikenin deerine gre doru ya da yanl [0, 360) aralnda ya da radyan cinsinden [0, 2)
olan nerme aralnda karlk gelen deer
aksiyom: Doruluu ispatsz kabul edilen nerme eitsizlik sistemi: ki veya daha fazla eitsizliin
aritmetik dizi: Ardk terimleri arasndaki fark sabit oluturduu sistem
olan dizi
G
B
geometrik dizi: Her n pozitif tam says iin ardk
bileik nerme: ki veya daha fazla nermenin ve,
terimlerinin oran sabit olan dizi
veya, ise veya gerek ve yeter art balalarndan
gerek say dizisi: Pozitif tam saylar kmesinden
en az biri ile birbirine balanmasyla oluturulan
gerek saylar kmesine tanmlanan bir fonksiyon
yeni nerme
H
birim ember: Merkezi orijinde ve yarap 1 br olan
hipotez: Bir teoremin verilen ksm
ember
birinci dereceden iki bilinmeyenli denklem sistemi: hkm: Bir teoremin ispatlanacak ksm
ki bilinmeyen ieren birinci dereceden en az iki

denklemin oluturduu sistem
iki ynl koullu nerme: p ile q nermeler olmak

zere p q biimindeki bileik nerme
eliki: Kendisini oluturan basit nermelerin her
ikinci dereceden iki bilinmeyenli denklem: A, B, C,
deeri iin daima yanl olan bileik nerme
D, E, F R olmak zere,
D
Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F = 0
De Morgan kurallar: Her p ve q nermesi iin
(p q) p q ile (p q) p q denklikleri biiminde yazlan denklem
denk sistemler: zm kmeleri ayn olan iki denk- ikinci dereceden bir deikenli fonksiyon:
lem sistemi a, b, cR ve a0 olmak zere; f(x) = ax2 + bx + c
derece: A l birimi. Tam ember yaynn biiminde yazlan fonksiyon
1 ikinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizlik:
ini gren merkez ann ls
360
dizinin genel terimi: Bir dizide n. terimi veren bant a, b, c R ve a0 olmak zere;
dnme as: Dzlemdeki noktalarn verilen bir ax2 + bx + c > 0, ax2 + bx +c 0
nokta etrafnda dndrld a
ax2 + bx + c < 0, ax2 + bx + c 0
dnme dnm: Dzlemdeki noktalar, dnme
biiminde yazlan matematiksel ifadeler
merkezi olarak belirlenen bir nokta etrafnda belli
indirgemeli dizi: Bir terimi kendinden nceki bir
bir ayla dndrerek yine dzlemdeki noktalarla
veya birka terim cinsinden tanmlanan dizi
eleyen fonksiyon
ispat: Bir teoremin hipotezinden hareketle hkm-
dnme merkezi: Dzlemdeki noktalarn belli bir
n elde etme
ayla etrafnda dndrld nokta
570
K S
koullu nerme: p ile q nermeler olmak zere sabit dizi: Tm terimleri ayn gerek sayya eit olan dizi
p q bileik nermesi T
koullu nermenin kart: p ile q nermeler olmak tanm: Anlamlar daha nceden bilinen terimler
zere q p koullu nermesi yardmyla yeni bir terimi ifade etme
koullu nermenin tersi: p ile q nermeler olmak tanjant ekseni: Birim embere T(1, 0) noktasnda
zere p q koullu nermesi teet olan doru
koullu nermenin kart tersi: p ile q nermeler ol- teorem: Doruluu ispatlanmas gereken nerme
mak zere q p koullu nermesi totoloji: Kendisini oluturan basit nermelerin her
kotanjant ekseni: Birim embere K(0, 1) noktasnda deeri iin daima doru olan bileik nerme
teet olan doru trigonometrik fonksiyon: Bitim kenar birim em-
L beri P(x, y) noktasnda kesen ann lsn P
logaritmik denklem: Bilinmeyenin logaritmas bu- noktasnn koordinatlar olan x ve y deerlerinin bir
lunan denklem veya ikisi ile ilikilendiren fonksiyon
N trigonometrik denklem: Trigonometrik fonksiyon
negatif yn: Saatin dnme yn ieren eitlik
negatif ynl a: Bitim kenar, balang kenarna
gre negatif ynde hareket ettirilerek oluturulan a stel denklem: Bilinmeyenin st olarak bulunduu
denklem
V
nerme: Doru ya da yanl kesin hkm bildiren
ve balac: p ile q nermelerinin her ikisi doru ol-
ifade
duunda doru, dier durumlarda yanl olan bile-
nermenin deili: Bir p nermesinin hkm dei-
ik nerme
tirilerek, doru iken yanl (veya yanl iken doru)
vektr: Ynl doru paras
nerme elde etme
veya balac: p ile q nermelerinin her ikisi yanl
teleme dnm: Dzlemdeki noktalar bir vek-
olduunda yanl, dier durumlarda doru olan bi-
tr ile dzlemdeki noktalarla eleyen fonksiyon
leik nerme
P
Y
periyot: f fonksiyonunun tanm kmesindeki her x
ya da balac: p ile q nermelerinin doruluk de-
gerek says iin f(x + T) = f (x) eitliini salayan en
erleri birbirinden farkl olduunda doru, dier
kk T pozitif tam says
durumlarda yanl olan bileik nerme
pozitif yn: Saatin dnme ynnn tersi
yansma ekseni: Simetri dnmnn tanmland-
pozitif ynl a: Bitim kenar, balang kenarna
parametre olarak alnan doru
gre pozitif ynde hareket ettirilerek oluturulan a
yansma merkezi: Simetri dnmnn tanmlan-
R
d parametre olarak alnan nokta
radyan: A l birimi. Bir emberde yarap uzun-
ynl a: Pozitif ya da negatif ynl a
luu kadar yay gren merkez ann ls
571
Kaynaka
AKKA, S., HACISALHOLU, H. H., ZEL, Z., SABUNCUOLU, A., Soyut Matematik, Gazi niversitesi Yayn
No: 43, kinci Bask. Ankara, 1988.
ARIKAN, A., HALICIOLU, S., Soyut Matematik. kinci bask. Palme Yaynclk, Ankara, 2013.
GARNIER, R., TAYLOR, J., Discrete Mathematics for New Technology. Second Edition. Institute of Physics
Publishing, Bristol and Philadelphia, 2002.
GRIMALDI, R. P., Discrete and Combinatorial Mathematics. An Applied Introduction. Fifth Edition. Pearson
Education, 2004.
GRIMM, R. E., The Autobiography of Leonardo Pisano, The Fibonacci Quarterly 11 (1): 99-104, 1973
JOHN, M., UPPAL, S. (Eds), Mathematics. National Council of Educational Research and Training, New
Delhi, 2006.
ROSEN, H. K., Discrete Mathematics and its Applications. Seventh Edition. The McGraw-Hill Companies, Inc.
New York, 2012.
SINGH, H. (Ed), Mathematics. National Council of Educational Research and Training, New Delhi, 2005.
SREEKUMAR, D. P. A., Fundamental Approach to Discrete Mathematics. New Age International Limited
Publisher: New Delhi, 2005.
TALL, D., The Cognitive Development Of Proof: Is Mathematical Proof For All Or For Some? In Z. Usiskin
(Ed.), Developments In School Mathematics Education Around The World, vol, 4 (pp. 117-136). Reston,
VA: National Council of Teachers of Mathematics, 1999.
Venema, G. A., Foundations of Geometry, New Jersey, Prentice Hall, 2006
Zembat, . ., zmantar, M. F., Binglbali, E., andr, H. ve Delice, A. (Eds.), Tanmlar ve Tarihsel Geliimleriyle
Matematiksel Kavramlar, Pegem Akademi, Ankara, 2013.
572
Grsel Kaynakas
Telifi denen Grseller
Ders kitabnda yer alan aadaki grseller www.alamy.com/tr sitesinden satn alnmtr.
Sayfa 2, 3, 3, 3, 3, 4, 4, 5, 6, 6, 7, 10, 14, 14, 15, 16, 17, 20, 20, 38, 43, 47, 56, 57, 57, 58, 58, 58, 67, 67, 68, 84,
96, 253, 255, 255, 255, 255, 256, 256, 261, 264, 264, 267, 267, 267, 287, 290, 295, 309, 313, 313, 313, 345,
345, 345, 351, 441, 441, 441, 442, 459, 459, 460, 460, 460, 470, 487, 487, 495, 497, 497, 497, 541, 546, 546,
kitap kapa
Ders kitabnda yer alan aadaki grseller www.dijitalimaj.com sitesinden satn alnmtr.
Sayfa 12, 16, 67
Ders kitabnda yer alan aadaki grseller www.gettyimages.com sitesinden satn alnmtr.
Sayfa 1, 109, 110, 111, 111, 111, 111, 139, 144, 144, 144, 144, 144, 159, 169, 171, 185, 189, 189, 198, 215,
215, 215, 223, 223, 236, 236, 369, 371, 371, 371, 371, 372, 387, 387, 387, 401, 413, 413, 413, 413, 422, 425,
425, 426, 428, 429, 430, 439, 441
(Grsel eriim tarihleri eyll-2014, aralk-2014)
Orijinal izimler
Ders kitabnda yer alan aadaki ekil/ekiller tarafmzdan izilmitir.
Sayfa 2, 23, 24, 25, 27, 28, 29, 37, 41, 42, 43, 49, 51, 59, 60, 61, 66, 89, 91, 104, 167, 170, 171, 172, 176, 177,
178, 179, 185, 189, 190, 194, 195, 196, 197, 199, 202, 206, 207, 208, 209, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222,
223, 224, 225, 226, 229, 230, 231, 236, 237, 238, 239, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 252, 254, 256, 257,
258, 260, 261, 262, 263, 264, 265, 267, 270, 271, 274, 275, 276, 277, 278, 279, 280, 282, 283, 284, 285, 286,
287, 288, 289, 291, 292, 293, 294, 295, 296, 297, 298, 299, 300, 301, 302, 303, 304, 305, 306, 307, 308, 309,
311, 312, 314, 315, 316, 317, 318, 319, 320, 321, 323, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 330, 331, 332, 333, 334,
335, 341, 343, 344, 346, 347, 348, 349, 351, 361, 365, 366, 367, 368, 370, 374, 375, 376, 377, 378, 379, 380,
381, 382, 383, 384, 385, 386, 388, 389, 390, 391, 392, 394, 395, 398, 405, 406, 407, 408, 410, 412, 411, 412,
415, 416, 417, 418, 423, 434, 436, 440, 442, 443, 447, 448, 449, 450, 451, 457, 458, 459, 460, 461, 467, 468,
469, 470, 475, 476, 478, 479, 480, 481, 484, 485, 487, 490, 494, 496, 498, 499, 500, 502, 503, 505, 506, 507,
509, 510, 511, 512, 513, 514, 515, 516, 517, 519, 520, 521, 522, 523, 524, 525, 526, 527, 528, 529, 530, 531,
532, 534, 535, 536, 537, 538, 539, 540, 541, 542, 543, 544, 545, 546, 549, 550
Orijinal Fotoraflar
Ders kitabnda yer alan aadaki fotoraflar tarafmzdan ekilmitir.
Sayfa 160, 160, 160, 161, 161, 161, 210, 210, 210, 211, 211, 211, 211, 232, 232, 232, 309, 309
573
574

11.sınıf Ileri Düzeyy Matematik

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

11.sınıf Ileri Düzeyy Matematik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ortaretim leri Dzey

ETM MATERYALLLER GELTRME EDTR

ETM MATERYALLLER GELTRME GRUBU (Alfabetik srada)

Dr. Erol KARAKIRIK Dr. Ramazan GRBZ

GRSEL TASARIM UZMANLARI

PROGRAM GELTRME UZMANI

LME DEERLENDRME UZMANI

REHBERLK VE PSKOLOJK DANIMANLIK UZMANI

Mehmet kif Ersoy

Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk Cumhuriyetini,

Blm 1.2 Ak nermeler ve spat Teknikleri

2. NTE: MODLER ARTMETK

Blm 2.2 Modler Aritmetikte lemler

Blm 5.2 Logaritma Fonksiyonu

Blm 5.3 stel ve Logaritmik Denklem ve Eitsizlikler

Blm 7.2 Dnmlerin Bilekesini eren Uygulamalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 538

Bu kitap, 01.02.2013 tarihinde yaynlanan Ortaretim Matematik Dersi retim Progra-

Temel Kavramlar Hatrlayalm

Ak nermeler ve spat Teknikleri

Bu nitede Neler reneceiz?

1. A = {1, 2, 3,4} , B = {3, 4, b, c} kmeleri verili- 7. Zeynepin zm mantklyd. cmlesinden

C = {Ali, Mehmet, Hakan} , D = {7, 3, 9, 5} k- a) Ackl bata akl olmaz.

4. Aadaki ekillerde mavi renkle gsterilen

Yukarda verilen grafikte, 10 Ekim ile 15 Ekim

b) Bir zar atma deneyinde, zarn tek ya da

Giri Bu blm sonunda;

nerme, nermenin doruluk

matiksel kavramlarn anlalmasnda ve Koullu nermeyi, koullu

Mantk, klasik mantk (veya Aristo

Emir, soru, istek, nlem, hayret,

2. n farkl nermenin doruluk deerleri ile oluturulacak ka farkl du-

a) p: Bir gende, bir kenarn uzunluu arttka bu kenar gren ann ls

b) q: Bir genin d alarnn llerinin toplam 180 dir.

c) r: Boazii Kprs, zmirdedir.

) s: Tuz gl, Anadolu Blgesindedir.

) Tuz gl, Anadolu Blgesinde olduu iin s / 1 dir.

Buna gre, p ile s ve q ile r nermeleri ayn doruluk deerlerine sahiptir.

a) u: E genlerin karlkl yardmc elemanlar etir.

b) v: Harezmi, bir matematikidir.

c) y: Fonksiyonlarda bileke ileminin birleme zellii yoktur.

) z: Diskriminant sfrdan kk olan ikinci dereceden bir bilinmeyenli gerek

a) E genlerin karlkl yardmc elemanlar e olduundan u / 1 dir.

b) Harezmi, bir matematiki olduundan v / 1 dir.

c) Fonksiyonlarda bileke ileminin birleme zellii olduundan y / 0 dr.

) Diskriminant sfrdan kk olan ikinci dereceden bir bilinmeyenli gerek

Buna gre, u / v, y / z dir.

c) r: Aortay zerinde alnan bir noktadan ann kollarna indirilen dik-

) s: Bir emberde, ap gren merkez ann ls 180 dir.

Aada verilen nermeleri, hkmlerini deitirerek yeniden oluturalm ve bu

a) k: ki asal saynn fark, bir asal saydr.

c) m: ki tek tam saynn toplam ift tam saydr.

nermenin Yeniden Yeniden oluturulan

a) h: Bir karenin btn alar etir.

e) o: ki zarn birlikte atlmas deneyinde, zarlarn st yzne gelen saylarn

Aadaki tabloyu inceleyelim.

Bilgi Notu Aadaki tabloyu inceleyelim.

Bir p nermesi iin p / (p')' dir. nermenin

Tablodan grld gibi, p / (p')' / 1, q / (q')' / 1, s / (s')' / 1 ile r / (r')' / 0 dr.

1. Aadaki cmlelerin kesin hkm bildirip 5. Aadaki nermelerin doruluk deerlerini

4. Aada verilen nermelerden denk olanlar

1.1.2 Bileik nerme

imdi aadaki rnei inceleyelim.

s: Birol, zeki bir rencidir.