Aydınlanma Nedir-Bilim Ve Gelecek

Bilim ve Gelecek Yayn Kolektifinin merkezi ii olan, bilginin topluma yaylmas ve
toplumsal yarar iin kullanmnn salanmas hedefiyle yola kan Bilim ve Gelecek
dergisi, okurlarnn desteiyle yayn
hayatna devam ediyor. 1 Yllk Abonelik 120 TL.
Kurumsal Abonelik 150 TL
Siz de Bilim ve Gelecek gnlls olarak 6 Aylk Abonelik: 60 TL
aydnlanma ve bilim mcadelesine Yurtd Abonelik (Avrupa, Ortadou): 80 Euro
(ABD, Uzakdou): 150 Dolar
bir tula koyabilirsiniz.
Bilim ve Gelecek Yayn Kolektifi hakknda
Bilim ve Gelecek, bilimsel bilginin topluma yaylmasna ve

bilginin toplumsal yarar iin kullanmnn salanmasna yarayacak
yaynlar karmay grev edinmi bir yayn kolektifidir. Yaynlarnda
bilimsel gelimeleri sradan bir haber gibi aktarmay deil, ayn
zamanda felsefi ve toplumsal boyutlaryla ve insanla sunduu
katklar asndan yorumlamay ve sorgulamay esas alr.
Kolektif, ilk saysn 2004 yl Mart aynda kard Bilim ve
Gelecek dergisini, yaklak 11 yldr kesintisiz yaymlamaktadr.
2007 ylnda da Bilim ve Gelecek Kitapln kurarak, kitap
yaymclna balamtr.
Bilim ve Gelecek Yayn Kolektifi, gerek aylk popler bilim
dergisi olan Bilim ve Gelecekte, gerek kard kitaplarda,
yaamda asl yol gstericinin bilim olduunu iaret etmekte;
ayn zamanda bilimi toplumsal sistem st bir etkinlik alan
olarak deerlendirmemekte, insanla getirdikleri ve gtrdkleri
asndan sorgulanmas gerektiini sylemektedir. Evreni, doay,
toplumu ve insan anlamak isteyen, merak duygusunu canl
tutabilen okurlara seslenen aylk popler bir bilim dergisi ve
kitaplar hazrlamaktadr.
Bilim ve Gelecek Kitapl, Ocak 2010da balad ve imdiden
15 kitaba ulaan 50 Soruda Bilim balkl bir dizi kitabn
yaymyla, hem kendi iinde, hem de popler bilim yaynclnda
nemli bir atlm yapmtr. Bilimin temel kuramlarn ve alanlarn,
soru-yant formatyla, popler dzeyde ele alan, birikimini yerli
yazarlara yaslayan bu dizi, lkemiz bilim yayncl alannda bir
ilktir.
2012 ylnda ise Bayaptlar ve ncler Dizisi balyla yeni bir
dizinin de yaymna balayan Bilim ve Gelecek Kitapl bu diziyle,
derinlemesine aratrmalar yapmak isteyen okurlara, belli bir
alann bayapt niteliindeki kitaplarn tantan, deerlendirmelerini
sunan klavuzlar hazrlamaktadr. 2013 ylnda ise, bir dier dizinin,
biliminsanlarnn portrelerini izgi roman formatnda ele alan
izgibilim Dizisinin yaymna balanmtr. Bilim ve Gelecek
Kitapl, sz edilen diziler dnda da popler bilim, felsefe ve
politika alannda zgn kitaplar yaymlamaya devam etmektedir.
Bilim ve Gelecek Dergisi Arivi
ndirilebilir e-kitaplar 2
Aydnlanma Nedir?
Afar Timuin-Ali Timuin- Ender Helvacolu
Afar Timuin-Ali Timuin- Ender Helvacolu
Sayfa tasarm: Baha Okar

Kapak tasarm: Osman Budak
Bu e-kitapta yer alan makaleler, Bilim ve Gelecek dergisinin,

Nisan 2008 tarihli 50. saysndan alnmtr..
Bilim ve Gelecek Yayn Kolektifi

7 Renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti.
Caferaa M. Moda C. Zuhal S. No: 9/1, Kadky-stanbul
Tel: 0216.349 71 72 / 0216.345 26 14

http://www.bilimvegelecek.com.tr bilgi@bilimvegelecek.com.tr
AYDINLANMA
NEDR?
Afar Timuin
Ali Timuin
Ender Helvacolu
Bilim ve Gelecek Dergisi Arivi

ndirilebilir e-kitaplar -2
NDEKLER
Afar Timuin
Aydnlanma nedir? 9
Ali Timuin
Aydnlanmann kaynaklar ve z 19
Hazrlayanlar: Afar Timuin Ali Timuin
Aydnlanma filozoflarndan seme metinler 27
John Locke 29
Ynetim zerine ki ncelemeden 29
Montesquieu 32
Yaymlanmam Dnceler ve Paralardan 33
Yasalarn Ruhundan 35
Voltaire 37
Felsefe Szlnden 38
Candideden 40
Jean-Jacques Rousseau 42
Bilimler ve Sanatlar zerine Sylevden 43
Eitsizlik zerine Sylevden 46
Emileden 47
Toplum Szlemesinden 48
Toplum Szlemesinden 50
Denis Diderot 53
Deiik yaptlarndan 54
Immanuel Kant 58
Aydnlanma Nedir Sorusuna Yantdan 58
teki Fransz Aydnlanmaclar 62
Ender Helvacolu
Burjuva Aydnlanmasnn serveni ve Emeki Aydnlanmas 67
AYDINLANMA NEDR? 9
Aydnlanma nedir?
Afar Timuin
18. yzyl, felsefenin ilk olarak siyasallat yzyldr.

Her eyden nce yrrlkteki siyasal ve dinsel
yetkelerin tartlmas gerekiyordu. Aydnlanma
bylece bir eylem felsefesi oldu. Felsefe hibir dnemde
bu kadar somutlamam, bu kadar kavgac olmam,
yaayan insann sorunlaryla bu kadar ilgilenmemi,
insanl bu kadar geni biimde kucaklamaya
almam, yeni yaam koullarn balatmada bu
kadar etkili, direnli, istekli grnmemiti. O, Sanayi
Devrimine alan bilimsel ve teknolojik atlmlarn,
sermayeciliin geliimini salayan atlmlarn getirdii
olumlu ve olumsuz deerlerle ilgili bir genel eletiriydi.
AYDINLANMA NEDR? 11
Bir dnceyi doru anlamak iin onun kaynaklarna inmek

zorundayz. Ama bunun iin ne kadar geriye gitmemiz gerekti-
ini kestirmek her zaman kolay deil. Aydnlanma dncesini
tarihsel balamnn dnda szck anlamyla ele alanlar onun
kaynaklarn bulmak iin ok eski zamanlara inmek gereksini-
mi duyarlar. Balang iin en doru ad belki de Sokrates addr.
Dorular iin cann vermi olan bu efsane kiilik gerekten bize
dorularn dnda bir yaam olmadn, olmamas gerektiini,
olamayacan duyurdu. nsan usunun bu noktada yce aydnl-
na kavumu olduunu sezeriz. Tarih dnce kahramanlary-
la doludur, insanln aydnla kmasnda her birinin ok zel
bir yeri vardr. Bylece aydnlanma snrlar belirsiz bir kavray-
n en genel ad olur. te yandan, kimileri aydnlanma denince
Rnesans anlamak eilimindedir. Ama Rnesansn ayr ev-
rede gerekletiini dnnce i gene karverir. nemli olan
bilgiyi sezgilerimizle deil, tarihe ynelen aratrmac yanmzla
retmektir. Kimileri dlerini gereklie yanstp gerekleri ken-
dilerine gre izmeye alr. Bilmeden bilmek noktasnda insan
nice yanl fikir retebilir.
te yandan her dnceyi ancak tarihsel balamnda ele alr-
sak doru olarak kavrayabiliriz. Daha batan beri birok dnce
adam insanln aydnlk bir dnyaya kavumas iin aba gs-
termitir; bununla birlikte aydnlanma ad tarihsel balamnda
12 AYDINLANMA NEDR?
bizi 18. yzylla snrlar. Aydnlanma bu yzylda felsefeyi gerek

anlamda toplumsal dnmlerin buyruuna vermi dnrle-
rin dnme biimidir. Felsefe onlarla ilk olarak siyasallam ve
dnyay dntrc bir anlam kazanmtr. Kavramn snrlarn
daraltrsak, o yzyln Fransasnda durmamz gerekir. O zaman u
sorulabilir: Fransadan baka yerde insanlar aydnlanmak isteme-
diler mi? Sorun aydnlanmak istememek sorunu deil, aydnlklar
adna savaa girmeyi gze alma sorunudur. Dikkatli bir okuyu-
cu hemen u soruyu soracaktr: ngilterede insanlar aydnlk bir
dnyaya kavumak istemediler yleyse.
ngiltere tarihini biraz bilenler bu lkede aydnlanma iin
savamn bir gereklilik olarak yaanmadn da bilir. nk
ngilterede soylu snfyla yeni ykselen burjuva snf kar he-
saplamasn erkenden yapm, parlamento ats altnda ikili d-
zende bir gler dengesi kurmay erkenden baarmtr. ngiliz
isyanc baronlarnn Manga Cartayla kral Johndan zorla haklar
elde etmelerinin 1215de olduunu dndmzde, szn
ettiimiz dengenin ne kadar erken kurulmaya baladn anla-
rz. 17. yzylda iki ngiliz Devrimi bu dengeyi biraz daha salam-
latrd. Birinci devrim Charles Iin idam edilmesiyle, ikicisi James
II Stuartn ngiltereden karlmasyla gerekleti. Bu yzden n-
gilizler Fransadan gelen devrim rzgrlarn ok da nemsemi
deildir.
Alman aydnlanmacl
Almanyada aydnlanmaclk Fransadaki kadar youn bir ge-
reksinimdi, ne var ki bu lkede aydnlanma devinimini balatan-
lar Fransadaki benzerleri kadar cerbezeli olamadlar. Almanyada
ynetimin baskc gc aydnlarn ister istemez ekinik kal-
mas sonucunu getirmitir. Gerekte iki lkede yani Fransa ve
Almanyada aydnlanma ayn zamanlarda balad. Bu ortak gr-
nmn balca nedeni Almanyada kltr adamlarnn o zamanki
dnyann kltr merkezi Parise baml olmalaryd. Aufklrung
diye bilinen bu ekinik aydnlanmacln ba kiisi dergici yazar
Nikolaidir. Bu kii bugn ad unutulmu da olsa, gnnde lke-
AYDINLANMA NEDR? 13
sinin kltr insanlarn epeyce etkilemi bir kiiydi. Alman aydn-

lanmaclnn verimsizliini Lucien Goldmann Kant Felsefesine
Giri adl o ok nemli kitabnn balarnda Almanyann geri kal-
m yapsna balar.
Bu arada Kantn aydnlanmacln unuttun diyenler ola-
caktr. Unutmamak gerekir ki, Kantn aydnlanmacl Fransa
aydnlanmacl gibi siyasal yn ar basan bir aydnlanmac-
lk deildir. Fransz aydnlanmacl her koulda devrim dn-
cesini akla getirir, nitekim Jean-Jacques Rousseaunun Toplum
Szlemesi adl yapt Fransz Devriminin erken zamanda ya-
ymlanm bir bildirisi gibidir. Oysa Kantn aydnlanmacl si-
yasal hibir yn olmayan bir dnme biimidir. Kant devrim
dncesine yabancdr, hatta kardr. O bir devrimin birtakm
nyarglar ortadan kaldrrken onlarn yerine daha baka n-
yarglar getirdiini syler. Devrime arka kmak yanltr, ne var
ki bir devrim gereklemise onunla ekimeye girmek de yan-
ltr. Buna gre Kantn aydnlanmacl felsefenin snrlarn
amayan, bize eletirinin nemini bildiren ve kendi usumuzla
dnmemizi tleyen bir aydnlanmaclktr ve elbette byle
olmakla son derece nemlidir. Ancak toplumsal ve siyasal ay-
dnlanmayla metafizik aydnlanmay birbirine kartrmak do-
ru olmaz.
Fransada aydnlanma, eylem felsefesi oldu

Biz gzlerimizi dnyay yerinden oynatacak Fransz Devriminin
temel felsefesi olan aydnlanmacla, Fransadaki aydnlanma-
cla evirelim. Louis 14n lm (1715) Fransada iktisadi ve
toplumsal koullarn hi de iyi olmad gereini gzler nne
serdi. Saray da kilise de soylu snf da gcn iyiden iyiye yitir-
mi, halk byk skntlar iinde kvranr duruma gelmiti. Daha
18. yzyln balarnda kiliseye ve ynetime kar bir muhalefet
olumaya balamt. Kraldan yaknanlarn sesleri gn getike
daha gr kmaya balyordu. Louis 15 de derin yaralar kapata-
bilecek gte deildi. Muhalefet kaba siyasal dzeyden dnce
dzeyine kaymt. 1715den 1750ye kadar Fransada dnce
14 AYDINLANMA NEDR?
dnyas Montesquieunn ve Voltairein ll ama etkili ele-

tirileriyle renklendi. 1750den sonra eletirinin iddeti artt, ie
Jean-Jacques Rousseau, Diderot ve br ansiklopediciler kart.
Devrimci dnceler bundan byle kurucu dzeni ykc bir g
oluturmaya balad.
Bu deiimde elbet ngiltereden gelen aydnlk dncelerin
de pay vard. Fransa Descartesn usuluunu gerilerde brakm-
t, zaten onunla bir toplumsal kavgay gerekletirmek olanaksz-
d. Toplumun sorunlarn bilimsel ve metafizik yan ar basan bir
felsefe geleneiyle zmek olas deildi. Louis 15in saltanat d-
neminde Franszlar ngiltereden gelen yeni dncelerin etkisin-
de kaldlar. zellikle modern toplumu olduka doru tanmlayan
Locke, Fransada aydnlanmann itici gc oldu.
Kltr insanlar sava ak alanda kabul etmek gibi bir yanl-
a dmeden dncelerini apak felsefi ngrlerle olmaktan
ok romanlarn, iirlerin, yklerin, yolculuk notlarnn, eitli an-
latlarn iine katarak sundular. Halkn ya da genel olarak toplu-
mun insanca yaamak hakkn savunan bu insanlar ne gariptir ki,
orta ya da alt katlarn insanlar deildi. Montesquieu de, Voltaire
de st snftand. Montesquieu soyluydu ve zengindi, Bordeaux
Parlamentosunda ok nemli bir grevi vard. Avusturya, Ma-
caristan, Hollandada yolculuklar yapm, iki yln Londrada ge-
irmi, felsefe almalarn srdrmek iin Fransaya dnmt.
Fizik, hekimlik, tarih, siyaset, ahlak gibi alanlarda dnmeyi se-
viyordu. Voltaire Parisde bir noterin oluydu, ticaretten iyi para
kazand, Fernay atosunu satn alacak kadar zenginlemiti. Di-
derot paral bir baknn oluydu. Jean dAlembert Madame de
Tencinin kilise avlusuna braklm piiydi, ama zengin bir camc-
nn karsnn scack kollarnda byd. Baron dHolbach zengin
bir soyluydu, mrn Parisde geirdi, sofras dnenlere her
zaman ak oldu.
Edebiyat tarihisi J. Calvet yeni edebiyatn 1715de baladn
yazar. 1715 tarihi bir bakma klasiklikten kopuun tarihidir. 1690-
1725 arasnda bir kltr bunalm olmutur. Bu bunalm yalnz
Fransayla deil btn Avrupayla ilgilidir. Bu sre iinde bir es-
AYDINLANMA NEDR? 15
kiler ve yeniler kavgas yaanmtr. Bundan byle yalnz ede-

biyatn deil, siyasal ve toplumsal yapnn hatta dinin temelleri
tartlmaktadr. Felsefe biraz sulandrlm olarak da olsa, meta-
fizikten fizie, dar alanlardan sokaa kma eilimindedir. Buna
gre 18. yzyl, felsefenin gerek anlamda ilk olarak siyasallat
yzyldr. Felsefe hibir dnemde bu kadar somutlamam, bu
kadar kavgac olmam, yaayan insann sorunlaryla bu kadar
ilgilenmemi, insanl bu kadar geni bir biimde kucaklamaya
almam, yeni yaam koullarn balatmada bu kadar etkili,
direnli, istekli grnmemiti.
Aydnlanma dncesi bireyin kurtuluuyla ya da bireyin bi-
rey olma hakknn sonuna kadar savunulmasyla ilgilidir, top-
lumsallkta ezilmeye braklmam tek kiinin toplumsal konu-
muyla ilgilidir. Bu da her eyden nce yrrlkteki siyasal ve
dinsel yetkelerin tartlmasn gerekli klyordu. Aydnlanma
bylece bir eylem felsefesi oldu. O, Sanayi Devrimine alan bi-
limsel ve teknolojik atlmlarn, sermayeciliin geliimini sala-
yan atlmlarn getirdii olumlu ve olumsuz deerlerle ilgili bir
genel eletiriydi. yimserlik Rousseau dnda tm aydnlanma
dnrlerinde belirleyici zelliktir. Sermayecilikle gelmeye
balayan byk tehlikeleri o dnemde yalnz Rousseaunun se-
zebilmi olmas ilgintir.
Ne olursa oldun aydnlanma dnrleri amalar ve snrlar
ok belli bir ideolojik kavgann yrtcleri deillerdi. Aydnlan-
mann, rnein be yzyl kadar etkin olmu ve etkileri bugne
kadar srm olan, modern insann toplumsal bireyi tanmlama-
da temel bak asn oluturan Stoa felsefesi gibi ilkeleri yele-
rince sk skya korunmu bir dnce akm olmad kesindir.
Basit bir deyile, ne kadar varoluu varsa o kadar varoluuluk
vardr gibi, ne kadar aydnlanmac varsa o kadar aydnlanmac-
lk vardr. Belirgin olan tek ey, her aydnlanmacnn sularn bu-
landrmadan halk diliyle konuma eilimidir, ancak bu onlarn
halka inmek konusunda byk istekleri olduu anlamna da gel-
mez. Dil ve dnce asndan halka yakn olma istemi zellikle
Diderotnun ansiklopedisinde belirginleir.
16 AYDINLANMA NEDR?
Dinsel yetkeyle tartma:

nsan doutan gnaha deil, iyiye eilimlidir
Siyasal yetke kadar dinsel yetkeyi de sarsmaya ynelik bu d-
nce gemi zamanlarda daha dorusu Ortaadan beri inan
dzeyinde yaanm olan bir sknty da gidermeye eilimliydi.
Aydnlanma MS 4. yzylda yaam olan, kat dogmac grle-
riyle tannan Aziz Augustinusun ortaya atm olduu ve btn
Katolik dnyasnn canla bala benimsedii kkel gnah taknt-
sn ortadan kaldrmaya alyordu. Aziz Augustinusa gre insan
doutan gnaha eilimliydi: Tanr insann iine bir gnaha y-
nelme dzenei yerletirmiti. te bu yzden her inanl kii bu
durumu bilip yaamna zen gstermeliydi. Bu gnaha eilimli
olma fikri, yaratt sululuk duygularyla bireyleri bunalma s-
rklemitir. zellikle gnahn ne olduunu bilmeyen gen insan-
lar, daha ok da cinsellik erevesinde ister istemez duyduklar
birtakm duygularn altnda ezilerek nice skntlar yaamlardr.
Aydnlanmaclar dine ilgisiz kaldlar ve Tanr fikrini ne kar-
dlar, bylece tanrclk diye adlandrlan bir gr gelitirdiler.
Dinin dogmalar geriye itilince, evrenin mimar Tanr dncesi
ortaya kt. Bu dnyann esiz gzellikleri Tanrnn bir rny-
d. Tanrc gr Tanrnn varln benimserken Kayraya kar
kyordu. Bu yaratc Tanr, saysz gzellikler yaratan bu Tanr,
kayran bir Tanr olamazd. Bu bak as ok yerde yeni bir din
gibi algland ve benimsendi, bu arada saysz tartmaya da yol
at. Kk ngilteredeki dnce akmlarnda olan bir bak as
Fransada da yaylmaya balad, buna gre insan doutan gna-
ha eilimli deil, tam tersine doutan iyilie eilimliydi. zel-
likle Rousseau insann tertemiz doduunu, daha sonra bozul-
duunu yazyordu. Birbirleri iin iyilikler reten insanlarn yaam
formln daha nce Spinoza vermi, homo homini Deus (nsan
insann Tanrsdr) demiti.
nsana gvenen, belirgin bir geliim fikrine yaslanmamakla
birlikte iyiye doru ilerlemeye inanan bu geni ereveli dn-
ce devinimi, Fransann yrekli aydnlanmaclarn belki biraz da
AYDINLANMA NEDR? 17
abartlm bir inan erevesinde yalnz lkelerinin deil, btn

bir Avrupann hatta btn bir dnyann yeni zaman peygamber-
leri durumuna getirdi. Fransz Devrimi daha sonra nasl Fransann
snrlar iinde kalmayp btn dnyada toplumsal-siyasal yap-
lar etkilemise, bu devrimi hazrlayanlarn grleri de ok nce-
den snrlar aa aa btn dnyaya yaylmtr.
AYDINLANMANIN KAYNAKLARI ve Z 19
Aydnlanmann
kaynaklar ve z
Ali Timuin
18. yzylda doan Aydnlanma dncesi bir dizge

felsefesi oluturamamasna ve birbirleriyle pek ok
ayrlklar tayan dnrler tarafndan ortaya
konmasna ramen, kaynan dizge felsefeleri dnemi
olan 17. yzyldan almtr. Aydnlanma dnrleri
salkl bir siyasal dzen oluturma abalaryla,
kilisenin etkinliini krma giriimleriyle, bilime
yaptklar vurguyla etkili oldular. Yine de bu oluumda
Rousseau ve Monesquieu daha fazla n plana kar.
18. yzylda doan Aydnlanma dncesinin kaynaklarn

bulmak iin 17. yzyln dnce dnyasna girmek gerekir. Bu
dnce bir dizge felsefesi oluturamamasna ve birbirleriyle
pek ok ayrlklar tayan dnrler tarafndan ortaya konmas-
na ramen, kaynan dizge felsefeleri dnemi olan 17. yzyldan
almtr. zellikle ahlak asndan Robert Baylein (1647-1706),
bilgi ve siyaset anlay asndan John Lockeun (1632-1704)
etkileri ilk anda dikkati ekmektedir. Bu dnrler zellikle
Voltaire, Diderot, Montesquieu ve Rousseau gibi Aydnlanma
dnrlerini deiik biimlerde etkilemitir. Copleston, Felsefe
Tarihi almasnda Baylein Aydnlanmaya etkisini yle belirler:
Baylein yalnzca dini ve usu deil, ayn zamanda dini ve ahlak
da ayrdna iaret edilir. Yani o dini kanlar ve gdlerin ahla-
ki bir yaama nc olmak iin zorunlu olduunu varsaymann
byk bir hata olduu zerinde durdu.(1) Bylece Coplestonun
da belirttii gibi Baylee gre toplum dinsel bir bak as ta-
masa da, ahlakszca bir bak as tamayan insanlarn olduu
bir toplum da olabilirdi. Bu etki erevesinde Aydnlanma d-
nrleri dinsel olan dlayan ve bilimsel olan n plana karan
bir dnce ortaya koydular. rnein bir Aydnlanmac olarak
bilinen ve yaamn 38 ciltlik Doal Tarih adl almasna adam
1) Fredrick Copleston, A History of Philosophy-6, 1. b., England, Burns&Oates, 1999, s.7.

22 AYDINLANMA NEDR?
bir kii olan Buffon, bilimsel konulara dinbilimsel ynden yakla-

lmamas gerektiini bildirdi. Salkl bir ussallkla doa olgula-
rna ykselmeyi nerdi.
Aydnlanmaclar, Lockeun deneyci felsefesini

benimsediler
Aydnlanma dnrleri ncelikle bilimin savunucularydlar,
bununla birlikte bir bilgi kuram ortaya koyamadlar ya da koy-
ma gerei duymadlar. Bu dnrler Lockeun Aristotelesden
ald deneyci felsefeyi benimsediler. Bu felsefe usularn ter-
sine zihnimizin balangta tabula rasa, yani bo bir levha ol-
duunu syleyen ve tm bilgimizi deney yoluyla edindiimizi
bildiren bir felsefeydi. Aydnlanmaclarn bu felsefeyle tanma-
lar Condillac kanalyla olmutur demek yanla dmek olmaz.
Ancak Condillac yeni bir felsefe ortaya koyduunu ileri srse de
Lockeun deneyciliine oka bir ey katamad. Locke fikirlerin
i duyum ve d duyumdan yani dnce ve duyumdan geldi-
ini syledi. Condillacsa i duyumu ya da iebak bir kenara
koyarak, nl heykel rneinde aklad gibi, btn fikirle-
rin duyumdan geldiini syleyerek her eyi duyuma indirgedi.
Aydnlanmaclarn byk lde Condillac kanalyla tandklar
Locke, hemen btn Aydnlanmaclar belli llerde etkiledi.
Bylece bu dnrler dolayl yoldan da olsa Lockeun deneyci
felsefesine balandlar.
Rousseau ve eletirileri
Aydnlanmaclar hep birlikte ya da ayr ayr bilgi kuram a-
lmas yapmadlar, ancak zellikle bilimsel bakn nemini
vurguladlar. Yalnz bu dnrlerden Rousseaunun ilk anda
bilime olumsuz yaklat grlebilir. Bilimler ve Sanatlar zerine
Sylevde bilimlerin ve sanatlarn ktlk getirdiini sylerken
rnein bata Diderot olmak zere br Aydnlanmaclardan
ayr bir tutum alyordu. Ancak kendi toplumunu bile sk bi-
imde eletirebilen Rousseau iin bu durum olaan saylabilir.
Rousseaunun bilimi mahkm ediinin nedeni Polonya Kralnn
bu konuda ona olan eletirisine verdii u yantta grlmektedir:

Ama kayna bu kadar ar ve amac bu kadar vlmeye deer bi-
limlerin bu derece Tanrtanmazlk, bu derece sapknlk, bu dere-
ce yanlg, bu derece sama dizgeler, bu derece eliki, bu derece
anlamszlk, bu derece ac talama, bu derece korkun romanlar,
bu derece ylk dizeler, bu derece ahlakszca kitaplar ortaya koy-
mas nasl anlalabilir?.. Bana kar kan kii, bilimlerin ktye
kullanldnda zararl olduunu ve sonuta pek ok kiinin onu
ktye kullandn kendi bak asyla benimsiyor. Bu adan
ben onunla ayr eyler sylemediimize inanyorum; dorudur
bilimlerin ok fazla ktye kullanldn ve hep ktye kullanl-
dn ekliyorum ve bana verilen yantta tersi ileri srlm gibi
grnmyor.(2) Grld gibi Rousseaunun eletirisi bilimlerin
ve sanatlarn kt kullanmna ynelikti. Rousseau toplumsal ya-
amn getirdii ktlkleri grerek ve kendi toplumunu eleti-
rerek ald yrekli aydn tutumuyla br Aydnlanmaclarn bir
adm nne kyordu. Bu adan Rousseaunun Aydnlanma d-
ncesinde ayr bir yeri vardr.
Dnr toplumsal yaam ncesinde iyi ve mutlu olduu-
na inand insann gereksinimlerinin eitlenmesinin ve buna
kout olarak mlkiyetin ortaya kmasnn getirdii bozulmaya,
bu duruma elik eden insanlardaki hrsn, agzlln eki-
menin geldii boyuta dikkati ekti. Rousseauya gre bu bo-
zulmay gidermenin bir arac eitim, br arac yasa dzeniydi.
Dnre gre insanlar Emilede nerilen eitimi uygulayarak
toplumsalln getirdii olumsuz duygu ve davranlar trp-
leyebilecekti.
Aydnlanmaclarn siyasal dzen zerine

dnceleri
Ancak bir o kadar nemli olan, br Aydnlanmaclarn da gs-
termeye alt gibi, salam bir dzen kurmann gereiydi. Bu
dzen genel istemin egemen olduu bir yasa dzeni olacakt.
2) Rousseau Jean-Jacques, Oeuvres Compltes-2, Paris, ditions du Seuil, 1971, s.77.

24 AYDINLANMA NEDR?
Rousseauya gre egemenin istemi olan genel istem, devle-

te szlemeyle katlan her yenin istemiydi ve tek tek istemler-
den oluan zel istemden farklyd. Rousseau biraz bulank bir
kavram olan genel istem kavramn herkesin isteminden yle
ayrd: Herkesin istemiyle genel istem arasnda genelde epey-
ce ayrlk vardr; genel istem ortak kar kollar, br zel kar
kollar; ama bu istemlerden birbirini gideren artlarla eksileri -
karn, geriye ayrlklarn toplam olarak genel istem kalr.(3) Ge-
nel istem genelin yararn izlerken, yurttalar birbirlerine kar
ykmllklerini yerine getiren sorumlu kiiler olarak genel
istemin iinde yer alrlar. Genel istem bylece btn ulus iin
vardr.
Bu noktada Rousseau ayrca genel isteme bal olan gerek
anlamdaki egemenlik edimini yle tanmlar: Bu, stn astla
uzlamas deildir, yelerden her biriyle uzlamasdr. Uzla-
ma toplum szlemesine dayandndan yasaldr; herkes iin
ortak olduundan denkserdir; konusu yalnzca genelin iyilii
olduundan yararldr; gvencesi halk gcyle ve yce gle
salandndan salamdr. Uyruklar yalnzca bunun gibi uzla-
malara ba edike onlar kendi istemleri dnda kimseye ba
emezler; egemenle yurttalarn karlkl haklar nereye kadar
gider diye sormak yurttalarn kendilerine bir kiinin herke-
se herkesin de bir kiiye ne lde balanabileceini sorma-
s demektir.(4) Bu noktada Rousseauya gre egemen, gcn
genel uzlamalarn tesine tayamaz. Rousseau bu noktada
daha ok tek yapl bir toplumu ne karan bir bak ortaya
koyar. Dnre gre deiik fikirler ortaya atlabilir, ancak
birbirinden ayr topluluklar ortaya kmamaldr. Rousseaunun
bu durumu ulusun birliinin korunmas iin bir tehlike olarak
grd aktr. Rousseau uyumlu ileyen bir yapya olan g-
ven duygusunu Cenevre Kentinde sonradan fikrini deitirse
3) Rousseau Jean-Jacques, Toplum Szlemesi, ev: Ali Timuin, stanbul, Bulut Yaynlar, 2007, s.86-
87.
4) Rousseau Jean-Jacques, age, s.91.
de yaamt. Eitsizlik zerine Sylevde bunu yle dile getirir:

Dinbilimciler topluluuyla edebiyatlar arasndaki kusursuz
bir birliin rnek alnacak bir modelini gstermek yalnz Ce-
nevre Kentine der. Beni sonsuz dinginlik umuduna balayan
devletin gnenci adna onlarn bilgelii, bilinen lmll ve ev-
ki zerine kurulan bu byk lkedir.(5)
Rousseaunun diledii, bu dzende daha st konumda belir-
leyici olan yasama erkiydi. Yasamann st noktada grld
benzer bir yaklam Lockeun dncesinde de grlebilir. Ya-
samann n planda olmas halkn zerinde yasa-koyucunun et-
kinliini arttrr. Dolaysyla Rousseauya gre her zaman aldatl-
maya yatkn olan halk iin yasa-koyucu ynlendirici olacaktr. Bu
noktada erkler ayrln ncelikle vurgulam olmasna ramen
Lockeda ve Locke gibi yasamay st bir konuma yerletirmesiyle
Rousseauda tam bir erkler ayrl fikri bulunmaz.
Montesquieu bu balamda Aydnlanma dnrleri arasnda
nemli yer tutar. Gerek Lockeun fikirleri gerekse ngilterenin
siyasal yaps Montesquieunn bu konudaki dncelerini et-
kilemitir. Montesquieu ngilterenin siyasal yapsna hayranlk
duymasna ramen Coplestonun da Felsefe Tarihi almasn-
da dikkati ektii gibi, oradaki parlamentoya verilen ar ne-
mi ve 1688 Devrimiyle parlamentonun n plana karln
grememitir.(6) Bylece Montesquieu yasama, yrtme ve yarg
erklerinin birbirlerini denetleyecei bir yap nererek ada an-
lamda siyasal denetim mekanizmasn ortaya koyuuyla Aydn-
lanma dnrleri arasnda ayr bir yer alr.
Aydnlanma dnrleri belki dizgesel anlamda bir felsefe or-
taya koyamadlar, ancak yine de salkl bir siyasal dzen olu-
turma abalaryla, kilisenin etkinliini krma giriimleriyle, bilime
yaptklar vurguyla etkili oldular. Yine de bu oluumda Rousseau
ve Montesquieu daha fazla n plana karlar.
5) Rousseau Jean-Jacques, Oeuvres Compltes-2, Paris, ditions du Seuil, 1971, s.207.

6) Fredrick Copleston, A History of Philosophy-6, 1.b., England, Burns&Oates, 1999, s.14.
26 AYDINLANMA NEDR?
KAYNAKLAR
1) Afar Timuin, Dnce Tarihi, stanbul, Bulut Yaynlar, 2008.
2) Fredrick Copleston, A History of Philosophy-6, 1.b., England, Burns&Oates,
1999.
3) N. J. H. Dent, A Rousseau Dictionary, Massachusetts, Blackwell Publishers,
1992.
4) Rousseau Jean-Jacques, Oeuvres Compltes-1-3, Paris, ditions du Seuil,
1971.
5) Rousseau Jean-Jacques, Toplum Szlemesi, ev: Ali Timuin, stanbul,
Bulut Yaynlar, 2007.
6) Rousseau Jean-Jacques, A Discourse on Inequality, ev: Maurice Cranston,
1. Bask, Penquin Books, England, 1984.
7) Rousseau Jean-Jacques, Discourse on The Sciences and Arts and Polemics,
ev: Judith R. Bush, Roger D. Masters, Christopher Kelly, USA, University
Press of England, 1992.
aydnlanma filozoflarndan seme metinler 27
Aydnlanma filozoflarndan
seme metinler
Hazrlayanlar: Afar Timuin- Ali Timuin
John Locke- Ynetim zerine ki nceleme

Montesquieu - Yaymlanmam Dnceler ve Paralar /
Yasalarn Ruhu
Voltaire - Felsefe Szl / Candide
Jean-Jacques Rousseau - Bilimler ve Sanatlar zerine
Sylev / Eitsizlik zerine Sylev / Emile / Toplum
Szlemesi
Denis Diderot - Deiik yaptlar
Immanuel Kant - Aydnlanma Nedir Sorusuna Yant
John Locke
John Locke, 1632de Wringtonda (Somerset) dodu. Londrada, sonra

Oxfordda okudu. Eski dilleri inceledi, bu arada hekimlikle, kimyayla,
siyasetle ilgilendi. Resmi grevler ald. Stuartlarn gznden dnce
Montpellierye ekildi, daha sonra Hollandaya gitti. 1688 Devriminden
sonra ngiltereye dnd, Ticaret ve Koloniler Krallk Komiseri oldu. Ya-
ptlarnda zellikle modern toplumun varolu koullarn tartt. Fel-
sefesini kurarken doutan fikirlerin varlna kar kt ve bir fikirler
snflamas yapt. Tmyle yaama ya da uygulamaya dnk bir felsefe
kurarken siyasette zgrlkl savundu. En nemli yapt 1690da
yaymlanan nsan Anl zerine Denemedir. Locke 1704de Oatesde
(Essex) ld.
Ynetim zerine ki ncelemeden

eviren: Ali Timuin
lkin yasama halkn yaam ve serveti zerinde hibir biim-
de keyfi olamaz: Yasa-koyucu olan kiiye ya da meclise braklan
toplumun her yesinin birleik gcnn dnda ancak byle bir
durum sz konusu olabilir; insanlar topluma girmeden ve gle-
rini topluma brakmadan nce doal durumda sahip olduklar-
30 AYDINLANMA NEDR?
nn tesinde bir gce sahip olamazlar, nk hi kimse kendinde

olann tesinde daha fazla gc bakasna aktaramaz ve hi kim-
se kendi yaamn yok etmek ve bakasnn yaamn ya da mlki-
yetini almak zere kendi ya da bakas zerinde mutlak keyfi bir
gce sahip olamaz. Kantland gibi bir insan bakasnn keyfi
gcne kendini balayamaz ve doal durumda bakasnn ya-
am, zgrl ya da serveti zerinde keyfi gc olmadndan
ancak yalzca doa yasasnn ona kendini ve insanolunun ka-
lann korumak iin verdii kadar gce sahiptir... Temel snrlar
iinde yasamann gc toplumun kamusal iyiliiyle snrldr. Ya-
sama koruma dnda baka bir amac olmayan bir gtr ve bu
yzden onun uyruklar yok etmeye, kleletirmeye ya da bilerek
yoksullatrmaya hakk yoktur...
kinci olarak yasama ya da st yetke doalama, geliigzel
buyruklarla kural koyacak erki kendiyle ilgili olarak varsayamaz.
Tersine yasamann geerli yasalarn yrrle koyulmas ve yet-
ke sahibi yarglarn seilmesiyle adalet dataca ve uyruun
haklarn belirleyecei kesindir... zellikle herkesin doa yasas-
nn yargc, yorumcusu ve yrtcs ve kendi durumuna gre
bu haklara sahip olduu yerde saldrlardan elbette kendi aba-
syla korunacak ve sulular cezalandracak gc yoktur. Doal
durumda insann mlkiyetini bozan bu rahatszlklardan kan-
mak iin insanlar mlkiyetlerini korumak ve savunmak zere
tm toplumsal gc birletirebilecekleri toplumlarda bir araya
gelirler ve herkesin ne olduunu bilebilecei ba eebilecekleri
geerli kurallara sahip olabilirler. Bu amaca gre girdikleri toplu-
ma btn doal gc brakrlar ve toplum uygun grdklerine
gven erevesinde yasama yetkesini verir. Bu toplum aklan-
m olan yasalarla ynetilecektir ya da doal durumda olduu
gibi toplumun bar, huzuru ve gvenlii ayn belirsizlik iinde
olacaktr.
nc olarak st yetke kendi rzas olmadan herhangi bir in-
sandan mlkiyetin herhangi bir ksmn alamaz: Ynetimin amac
olarak mlkiyetin korunmas ve insanlarn topluma girmesi iin
zorunlu olarak bu durum topluma girerken topluma girmeleri-
nin amac olan, mlkiyetlerini kaybedeceklerini dnmeden

mlkiyetlerine sahip olmalarnn gereini varsayar ya da gerek-
tirir... Bylece bir devlette st yetkenin ya da yasama yetkesinin
istediini yapabileceini ve keyfi olarak uyruunun mlkn
kullanabileceini ya da diledii gibi onun bir ksmn alabilece-
ini dnmek hatadr. Meclisin dalmas zerine yelerinin
brleriyle eit olarak lkelerinin genel yasalar altnda uyruk
durumuna gelmesi yasamann tamamen ya da ksmen deien
meclislere dayand ynetimler iin ok fazla korkulacak bir ey
deildir. Ama mutlakynetimdeki gibi yasamann hep srekli bir
mecliste ya da bir insanda olduu ynetimlerde, onlar toplulu-
un kalanndan ayr karlar olacan dnrler ve bylece
halktan uygun grdklerini alarak kendi zenginlik ve glerini
arttrma eiliminde olurlar. nk onunla uyruklar arasnda
oluturulmu iyi ve denkser yasalar varolsa da uyruklarna bu-
yuran o diledii kadar mlkiyeti sradan bir insandan almak ve
yararl olduunu dnd kadarn kullanmak iin yetkeye sa-
hipse, insann mlkiyeti gvende deildir.

32 AYDINLANMA NEDR?
Montesquieu
Brde ve Montesquieu Baronu Montesquieu, 1869da Bordeauxnun g-
neyindeki Brde atosunda dodu. Asl ad Charles-Louis de Secondat
olan Montesquieu sonradan soylu olmu bir ailenin ocuuydu. Borde-
aux Parlamentosunda nemli bir yarglk grevi vard, ama o bu ara-
da doa bilimleriyle ilgilendi. Dengeli bir yaam srd. 1755de Parisde
ldnde, gzleri hemen hi grmyordu. Montesquieu doa bilimleri
yannda toplumdaki kurumlar inceledi, bu incelemede zgrln in-
san iin ne kadar nemli olduunu grd. zgrlk ona gre siyasal
dzenein salayabilecei bir yetkinlikti. Ona gre ancak yasa dzeninin
egemen olduu bir toplum gl olabilirdi. Onun bu gr henz de-
mokrasi fikrine ynelmemi olan hemen tm 18. yzyl dnrlerinin
ortak grdr. Filozofa gre yasalar glerini doann belirleyici g-
cnden alrlard. Montesquieu ynetim biimi belirledi; bunlar zorba-
lk, mutlakynetim ve demokrasiydi. Zorbalk Dounun byk lkeleri-
ne uygun derdi, mutlakynetim Fransa iin en iyi ynetim biimiydi,
demokrasi kk lkelere uygundu. 1721de yaymlanan yapt ran
Mektuplar oka ilgi ekmi de olsa, bugn iin nemini yitirmi gr-
nyor. Balca yapt 1748de yaymlanm olan Yasalarn Ruhudur.
Yaymlanmam Dnceler ve
Paralardan
eviren: Afar Timuin
Tandm bir kii yle diyordu:
ok aptalca bir i yapacam, kendimi anlatacam.
Kendimi iyi tanyorum.
Hemen hemen hi kederli olmadm, pek sklmadm da.
Benim yapm yle mutlu kurulmu ki bana ac verebilmeleri
iin deil de haz verebilmeleri iin tm nesnelerden tam anla-
mnda etkilendim.
Sabahlar gizli bir sevinle uyanyorum; bir eit hayran-
lkla karlyorum. Gnn tm kalannda ok iyiyim.
Geceyi hi uyanmadan geiriyorum; akam yataa gittiimde
bir tr geveklik beni dncelere dalmaktan engelliyor.
Genliimde beni sevdiklerine inandm kadnlara balanr-
ken ok mutluydum.
Bu inancm yitirdikten sonra onlardan birdenbire koptum.
Yaamn irenliklerine kar benim iin en iyi ila inceleme
yapmaktr, bir saatlik bir okuma bende znt brakmaz.
Doal olarak yurdumun iyilii ve onuru iin tutkum vard, gr-
kem denen ey iinse pek yoktu; halkn yararna olan baz kural-
lar konduunda her zaman rtl bir sevin duyuyordum.
Yabanc lkelere yolculuk yaptmda onlara kendi lkeme
balanr gibi balandm, onlarn yazgsna katldm, onlarn
esenlikli bir durumda olmalarn diledim.
Benim iin yararl ve ailem iin zararl olduunu bildiim eyle-
ri kafamdan atacaktm. Ailem iin yararl olduunu ama yurdum
iin yararl olmadn bildiim eyleri unutmaya alacaktm.
Yurdum iin yararl olduunu ve Avrupa iin zararl olduunu bil-
diim eyleri ya da Avrupa iin yararl ama insan tr iin zararl
olduunu bildiim eyleri bir cinayet gibi grecektim.
nsan her yerde, kendi yurdunda da doru olmaldr. Her yurt-
34 AYDINLANMA NEDR?
ta yurdu iin lmek zorundadr; kimse yurdu iin yalan syle-

mek zorunda deildir.
Yurdumda ne denekler ne onurlar ne de ayrcalklar bekle-
dim; soluduum havayla dllendirilmi olmak bana bol bol yet-
ti, yalnzca onun bozulmamasn istedim.
Duygulanmadan gzlerimden yalar akttm olmad.
Usumla kolayca balayabildiim iin tiksinmeyi bilmiyorum.
Bana yle geliyor ki kin ac veren bir eydir.
zgrlk baka iyilikler getiren bir iyiliktir.

Ar zgrlk bir toplumsal durum olmaktan nce bir felsefi
durumdur.
Evrendeki hemen hemen tm halklarn ok sevdikleri zgr-
lkten bylesine uzaklam olduunu grenler buna ama-
mallar. Zorba ynetim, deyim yerindeyse, aka kendini ortaya
koyar ve kendini kendi bana oluturur.
Ilml bir ynetim oluturabilmek iin gleri birletirmek,
gleri yattrmak, gleri etkin klmak ve dzenlemek gerekir.
Siyasette bu zgrlk szcnn anlam sylevcilerin ve a-
irlerin ona yaktrd anlamdan ok uzaktr. Bu szck yalnzca
bir ilikiyi anlatr ve eitli ynetim biimlerini belirlemeye yara-
maz, nk halk ynetimi yoksul ve yoksun insanlarn zgrl-
yken zengin ve gl kiilerin kleliidir; mutlakynetim b-
yklerin zgrl ve kklerin kleliidir.
ok iyi dzenlenmi bir mutlakynetimde uyruklar byk bir
an iindeki balklar gibidir, zgr olduklarn sanrlar ama yaka-
lanmlardr.
Zorba devletlerde dinginlik bar demek deildir, bu dinginlik
dmann igale hazrland kentlerdeki sessizlie benzer.

Yasalarn Ruhundan
eviren: Afar Timuin
Ben ilkelerimi nyarglardan karmadm, eylerin doasndan
kardm.
Ayrntlar zerinde dndke ilkelerin kesinlii daha iyi an-
lalacaktr.
nsanlarn nyarglarn giderebilseydim kendimi lmllerin
en mutlusu sayacaktm. Burada nyarg dediim ey insanlarn
eyler zerine bilmedikleri deil kendileriyle ilgili olarak bilme-
dikleridir.
Herkese ynelik sevgiyi ieren bu genel erdemi insan insanlar
eitmeye alrken yaayabilir. nsan denen bu bklgen varlk
toplumda bakalarnn dncelerine ve izlenimlerine uyarken
ayn zamanda kendisine gsterildiinde kendi doasn tanya-
bilir ve kendisinden karldnda da duygularna kadar onu yi-
tirebilir.
En yaygn anlamnda yasalar eylerin doasndan gelen zo-
runlu ilikilerdir ve bu anlamda tm varlklarn yasalar vardr.
Tanrsalln yasalar vardr, maddi dnyann yasalar vardr, in-
sandan stn zeklarn yasalar vardr, hayvanlarn yasalar var-
dr, insann yasalar vardr.
Dnyada grdmz sonular kr bir yazg yaratt diyen-
ler samalyor, zeki varlklar kr bir yazgnn yaratmas ne byk
bir samalktr.
Tanrnn evrenle yaratc olarak ve koruyucu olarak ilikisi var-
dr; yaratmak iin kulland yasalar korumak iin kulland yasa-
lardr. O kurallara gre davranr, nk kurallar bilir, nk onlar
o yapmtr; onlar o yapmtr, nk onlar onun bilgeliiyle ve
gcyle ilikilidir.
Yaratc bu kurallar olmadan da dnyay ynetebilirdi demek
samadr, nk dnya onlarsz varolamazd. Bu kurallar salam
bir biimde konmu bir ilikidir.
Her eliki bir btnlktr, her deiim bir direngenliktir.
36 AYDINLANMA NEDR?
Dnce dnyasnn da fiziksel dnya gibi iyi ynetilmesi ge-

rekir. nk dnce dnyasnn yasalar da doalar gerei de-
imez yasalardr, dnce dnyas bu yasalar fiziksel dnyann
kendi yasalarn izledii gibi srekli izlemese de. Bunun nedeni
dnen tek tek varlklarn kendi doalaryla snrlanm olma-
lardr ve sonu olarak yanlmaya ak olmalardr; te yandan
onlarn kendilerince eylemde bulunmalar doalar gereidir. O
durumda onlar ilksel yasalarn srekli izlemezler, kendi koyduk-
lar yasalar da srekli izlemezler.
Fiziksel varlk olarak insan tm br cisimler gibi deimez
yasalarla ynetilir; dnen bir varlk olarak insan Tanrnn koy-
duu yasalarn durmadan dna kar, kendi koyduu yasalar da
deitirir. Onun kendini ynetmesi gerekir, evet ama o snrl bir
varlktr; bilgisizlie ve yanlmaya aktr, tm snrl dnenler
gibi; ulat zayf bilgileri de yitirir.
nsanlar topluma girdikleri anda zayf olduklar duygusunu yi-
tirirler; aralarnda varolan eitlik biter ve sava durumu balar.
Her toplum kendi gcn sezer, ulustan ulusa sava durumu-
nu yaratan budur. Her toplumda tek tek kiiler kendi glerini
sezmeye balarlar, toplumun balca glerini kendi yararlarna
evirmeye alrlar. Kiiler arasndaki sava durumunu yaratan
budur.
Savan amac zaferdir, zaferin amac fetihtir, fethin amac elde
tutmaktr.
Dorusu, doaya en uygun ynetim zel konumu uygulana-
ca toplumun konumuna en ok uyan ynetimdir.
Yasalar uygulanacaklar halka ylesine uygun olmal ki, bir
toplumun yasalarnn bir baka topluma uyabilmesi ancak byk
bir rastlantyla olmaldr.

Voltaire
1694de Parisde dodu, 1778de orada ld. Asl ad Franois-Marie
Arouetdir. Parisli bir noterin oluydu. Zamannda yzyln filozofu
diye anlm olsa da, yazlar br Aydnlanmaclara gre felsefe a-
sndan ok daha zayftr. Bilim adam grnmnde olmakla birlikte
Voltaire bilimde de byk bir g ortaya koyamad. rnein Newton
Felsefesinin eleri (1738) adl yapt Newton biliminin ilkelerini gere-
kenin tesinde basitletirmi bir yapttr. Candide (1759) adl yaptn-
da Voltaire felsefesini hi bilmedii Leibnizin iyimserliini alaya alr.
Candide uzun sren servenlerden sonra iki Trkden bilgeliin iki gi-
zini renir: Susmak ve kendi bahesini ekmek, yani kendi iine bakp
baka eyle ilgilenmemek. Felsefe Szl (1764) felsefi olmaktan ok
edebi bir yapttr. Fransz Devrimini etkilemi dnrlerden biri olan
Voltaire 1755e kadar yalnzca edebiyatla ilgilendi, sonra bir tr toplum
felsefesine yneldi. Bastillede hapsedildi (1717-1718), ngilterede yl
srgnde kald, Friedrich IInin ars zerine yl da Potsdamda kal-
d. Bir ara ticaretten bol para kazand. Parisde istenmedii iin Cenevre
yaknlarnda bir malikne satn ald (1755). Bir sre sonra Parise arl-
d, onuruna trenler dzenlendi. Banazla, hogrszle, baskya,
ikenceye sava at.
38 AYDINLANMA NEDR?
Felsefe Szlnden
eviren: Afar Timuin
Bu kitap yalnz aydnlarca okunabilir; halk insan byle bilgiler
iin yaratlm deildir; felsefe hibir zaman halkn payna d-
mez. Halktan gizlenmesi gereken dorular bulunduunu syle-
yenler bouna telalanyorlar; halk hi okumuyor; haftann alt
gn alyor, yedinci gn meyhaneye gidiyor. Ksacas felsefe
yaptlar filozoflar iindir ve her onurlu insan filozof olmaya al-
maldr, bbrlenmeden.
Dostluk zerine:
(Dostluk) iki duyarl ve erdemli kii arasnda sessiz bir sz-
lemedir. Sessiz diyorum, nk bir kei, bir yalnz adam kt
olmayabilir ve dostluk nedir bilmeden yaanabilir. Erdemli diyo-
rum, nk ktlerin yardmclar vardr, ehvet dknlerinin
sefahat arkadalar vardr, karclarn yandalar vardr, siyaset-
iler fesat insanlar balarna toplarlar, isiz gsz adamlar top-
luluunun ilikileri vardr; prenslerin dalkavuklar vardr; dostlar
olanlar yalnzca erdemli insanlardr.
Dostluk heyecan Yunanllar ve Araplarda bizde olduundan
daha gl oldu. Bu halklarn dostluk zerine uydurduu masal-
lar esizdir. Bizim buna benzer masallarmz yoktur, biz her eyde
biraz kuruyuz.
Ak zerine:
Ak zerine bir fikir edinmek istiyorsan, bahendeki serele-
re bak, gvercinlere bak, inein yanna gtrlen boay gzle,
iki adamn kendisini bekleyen ve onu karlamak iin kuyruunu
dndrp duran dingin ksraa gtrd u marur ata bak,
onun kvlcmlanan gzlerini gr, kinemelerini iit, sramalarn,
ahlanmalarn, dikilen kulaklarn, kk kaslmalarla alan az-
n, ien burun deliklerini, bu deliklerden kan ate gibi soluu,
kalkan ve dalgalanan yelelerini, doann onun iin ngrd
nesnenin zerine atlrkenki grkemli devinimini gr; ama ks-

kanma ve insan trnn stnlklerini dn: nsanlar doann
hayvanlara verdii g gibi, gzellik gibi, eviklik gibi, hzllk gibi
eyleri akla dengelerler.
Zevkten haberi olmayan hayvanlar da vardr. Pullu balklar bu
sevinten yoksundur: Dii ukurluk bir yere milyonlarca yumurta
brakr, o yumurtalarla karlaan erkek onlarn zerinden geer
ve onlar tohumlaryla dller, ama onlarn hangi diinin yumurta-
lar olduunu bilmez.
Douran hayvanlarn ou tek bir duyumdan haz alr; alkla-
rn doyurduklar anda her ey biter. Senden baka hibir hayvan
pleri tanmaz; senin tm bedenin duyarldr; ok zaman du-
daklarn yorulmak bilmez bir ehvetle sevin iinde olur, bu haz
yalnz senin tenine zgdr; kendini her zaman akn kollarna
brakabilirsin, oysa hayvanlarn ancak belli zamanlar vardr.
Doann kendilerine verdii her eyi yetkinletirme gcn
elde eden insanlar ak da yetkinletirdi. Temizlik, kendine bak-
mak, tenini daha yumuak klmak dokunma hazzn oaltr ve
salna zen gstermek ehvet organlarn daha duyarl klar.
Yamyamlk zerine:
Yamyamlarn olduu dorudur; onlar Amerikada bulmutuk;
belki imdi de vardrlar; Eskian bazen insan etiyle beslenen
kyklopslar tek rnek deildir. Juvnalin bize bildirdiine gre
Msrllarda, bu bilge halkn, yasalaryla nl bu halkn, timsah-
lara ve soanlara tapan bu halkn iinde Tintirliler ellerine den
dmanlarndan birini yerlerdi; bu yk kulaktan dolma deil-
dir, bu cinayet insanlarn gzleri nnde ilenmitir; o, o zaman
Msrdayd, Tintirin az berisinde. Bu arada o Gaskonyallar ve
Sagontinlerin de eskiden hemerilerinin etiyle beslendiklerini
bildirir.
1725de Mississipiden Fontainebleuye drt vahi getirmiler-
di, onlarla grmek onuruna erdim; aralarnda o lkeden bir ka-
dn vard, ona insan eti yiyip yemediini sordum; o da itenlikle
bana yediini syledi. Biraz bozulduumu grnce zr diledi
40 AYDINLANMA NEDR?
ve l dman hayvanlara yem olmaya brakmaktansa, yeme-

nin daha insani olacan syledi; zafer kazananlar bunun byle
olmasn isterlerdi.
Tanrtanmazlk zerine:
Anaksagoras gnei drt atl bir arabann zerine km olan
Apollonun gtrmediini ne srnce, ona Tanrtanmaz dedi-
ler, o da kamak zorunda kald.
Bir rahip Aristotelesi Tanrtanmazlkla sulad, Aristoteles
kendisini sulayan cezalandrmay baaramaynca Khalkise e-
kildi. Ama Sokratesin lm Yunanistan tarihinin en iren ola-
ydr. Aristophanes Atinallarn Sokratesi bir Tanrtanmaz olarak
grmesine yardmc olan ilk kiidir.
Bu gldr airi, ki ne gldrmeyi biliyordu ne de airdi, bi-
zim Saint-Laurent panayrnda oyun oynamaya kalksa, kimse gel
oyna demezdi; o bana Plutarkhosun anlattndan daha aa ve
daha berbat grnyor. Plutarkhos bu soytary yle anlatyor:
Aristophanesin dili bu sefil arlatan pek gzel ortaya koyuyor:
Bunlar en aalk ve en iren alaylardr; bunlar halkn gzn-
de elendirici deillerdi, akl banda ve onurlu insanlar iin de
dayanlmaz eylerdi; onun kstahlna katlanmak zordur ve iyi
insanlar onun alayclndan tiksinti duyuyor.
Candideden
eviren: Afar Timuin
Dnya cennetinden kovulan Candide uzun sre yrd, ne-
rede olduunu bilmiyor, alyor, gzlerini ge kaldryor, gz-
lerini sk sk baron kzlarnn en gzelinin bulunduu atolarn
en gzeline eviriyordu; tarlada iki saban izinin arasnda a ana
yatt; kar lapa lapa yayordu. Ertesi gn souktan donmu bir
durumda komu kente doru yrd, kentin ad Valdberghoff-

trarbk-dikroffdu. Candidein paras yoktu. Alktan ve yorgun-
luktan lyordu. Bir meyhanenin nnde zgn zgn durdu.
Maviler giyinmi iki adam onu grdler. Arkada, ite yakkl bir
gen adam, boyu da uygun dedi onlardan biri. Candidee do-
ru ilerlediler ve incelikli bir davranla onu yemee davet ettiler.
Sevimli bir alakgnlllkle Candide onlara yle dedi: Baylar,
bana onur veriyosunuz, ama benim param yok. Mavililerden
biri ona yle dedi: Aman efendim, sizin yapnzda ve sizin de-
erinizde olan kimseler hibir zaman para demezler. Boyunuz
be ayak ve be parmak deil mi? Candide Evet baylar boyum
tam o kadar dedi ve saygyla eildi. Aman beyim, sofraya ge-
in, yemek paranz demeniz bir yana, sizin gibi bir insann pa-
rasz kalmas bizi zer; insanlar birbirlerine yardm etmek zere
yaratlmlardr. Candide dedi ki: ok haklsnz, Bay Pangloss
da bana her zaman syledi, imdi her eyin yolunda olduunu
gryorum. Biraz para kabul etmesi iin ona ricada bulundular.
Candide paralar ald ve karlnda senet vermek istedi. Alma-
dlar. Sofraya geildi. Gerekten seviyor musunuz? Yant: Evet,
Matmazel Cungondeu ok seviyorum. Hayr, Bulgarlarn kral-
n gerekten seviyor musunuz? dedi adamlardan biri. Ne diye
sevecekmiim, yzn bile grmedim dedi Candide de. Nasl!
Krallarn en sevimlisidir o, onun salna ielim. Elbette baylar.
ti. Tamam artk, imdi siz Bulgarlarn dayana, temel ivisi,
savunucusu, kahraman oldunuz. Pek ksmetliymisiniz, anlar
nler birbirini izlesin. Hemen ayaklarn zincire vurdular, alaya
gtrdler. Saa dndrdler, sola dndrdler, tfek astrdlar,
nian aldrdlar, ate ettirdiler, ayak deitirttiler, otuz da sopa
vurdular. Ertesi gn talim biraz daha kolayd, yalnzca on sopa
attlar; daha ertesi gn gene on sopa. O artk silah arkadalarnn
gznde olaanst biriydi.

42 AYDINLANMA NEDR?
Jean-Jacques Rousseau
1712de Cenevrede dodu. Annesi onu doururken ld. Saati olan
babas onu 10 yanda Papaz Lambercierye verdi. Jean-Jacques 16 ya-
nda Cenevreden kat, Annecyde Madame Warensin yannda kald.
Ondan sonra birok kenti dolat. 1743de Venedikde Fransann el-
ilik yazman oldu. Az sonra Parise gitti. Daha sonra Montmorencey
Ormannda Ermitageda kald. O sra iki nl yaptn, Toplum Szle-
mesi ve Emilei yazd. Her iki yapt da 1762 tarihini tar. Yaamnn
sonlarn Ermenovillede geirdi, 1778de orada ld. Rousseau nn
Dijon Akademisinin at bir yarmay kazanan ilk yapt Bilimler
ve Sanatlar zerine Sylevle (1750) ve nsanlar Arasnda Eitsizliin
Kkeni ve Temelleri zerine Sylevle (1755) kazanmtr. Filozofun en
ilgin yanlarndan biri, Ansiklopedicilere ya da br Aydnlanmaclara
kart olarak insann doutan iyi olduuna inanmasdr. O insann do-
al durumda yani uygarlamadan nce mutlu olduuna, uygarlamayla
ve onun getirdii mlkiyetle mutluluu elden kardn dnr. O za-
man ne yapmal, doal duruma m dnmeli? Bu olas deildir. Yaplacak
ey toplumda doal durumdaki mutlulua benzer bir mutluluu sala-
yacak olan yasa dzenine ya da toplumsal szleme dzenine gemektir.
Her toplumun temelinde bir szleme dzeni bulunmaldr. Szlemeci,
toplum adna elbette baz haklarndan vazgemeyi gze alacaktr. Genel
isleme boyun emek bir zorunluluktur.
Bilimler ve Sanatlar zerine Sylevden

eviren: Ali Timuin
Dorudur, birka bilge Atinadaki genel gidie direnmiler ve
Musalar lkesinde ktlkten korunmulard. Ama aralarnda en
nemlisi ve en mutsuzu dnemin bilginleriyle ve sanatlaryla
ilgili olarak u yargya varyor:
airleri inceledim;, bu adamlar yeteneklerini kendilerine ve
bakalarna zorla benimsetiyorlar, bunlar bilge geiniyorlar, her-
kes onlar bilge sanyor, oysa hi de yle deiller.
airlerden sanatlara getim, diye srdryor Sokrates. Sa-
nattan benim kadar haberi olmayan kimse yoktur; sanatlarn
pek gzel gizleri olduuna benden daha ok inanan yoktur.
Bununla birlikte onlarn koullarnn da airlerinkinden daha iyi
olmadn ve onlarn da btnyle ayn nyarglar altnda bu-
lunduunu grdm. lerinden en yeteneklileri lkelerinde en
baarl oldu diye onlar kendilerini insanlarn en bilgeleri olarak
gryorlar. Bu kendini beenmilikleri tamamen bilgilerini be-
nim gzmden drd. yle ki kendimi kahin yerine koyarak
u soruyu sordum: Olduun gibi kalmak m, yoksa onlar gibi ol-
mak m istersin; onlarn bildiklerini bilmek mi, yoksa hibir ey
bilmediini bilmek mi istersin? Kendim ve Tanrya verdiim yant
u oldu: Olduum gibi kalmak isterim.
Biz bilmiyoruz, ne sofistler, ne airler, ne hatipler, ne sanatlar
biliyor, ne de ben biliyorum dorunun, iyinin, gzelin ne oldu-
unu. Ama aramzda u ayrlk var: Bu insanlar hibir ey bilmi-
yor, ama hepsi bir eyler bildiine inanyor; oysa ben hibir ey
bilmiyorsam en azndan bundan kuku duymam. yle ki khin
tarafndan bana verilen btn bu bilgelik stnl yalnzca bil-
mediim eyi bildiimden gvenli oluumdur.
te Tanrlarn yargsnda insanlarn en bilgilisi ve tm
Yunanistann gznde Atinallarn en bilgilisi Sokrates bilgisizli-
i vyor! Aramzda dirilseydi, bilginlerimizin ve sanatlarmzn
onun grn deitirebileceine inanr msnz? Hayr, baylar;
44 AYDINLANMA NEDR?
bu adil adam bizim bo bilimlerimizi kmsemeyi srdrecekti;

her yandan sarldmz bu kitaplar ynn bytmeye yardm
etmeyecekti ve yapt gibi temel ilkesi olarak mezlerine ve bi-
zim acemilere yalnzca erdeminin rneini ve ansn brakacakt.
nsanlara retmek iin en gzel ey budur.
Erdemi bozan ve yurttalarn yrekliliini zayflatan bu yap-
mackl ve kurnaz Yunanllara kar durmaya Sokrates Atinada
balad, bu ii yal Cato Romada srdrd. Ama bilimler, sanat-
lar ve diyalektik yine ayrcalk kazand: Roma filozoflar ve hatip-
lerle doldu; askeri disiplin olumsuzland, tarm kk grld,
hizipler kucakland ve yurt unutuldu. zgrln kutsal adlar
olarak tarafszlk, yasalara uyma Epikuros, Zenon ve Arcesilasn
yerini ald. Kendi filozoflar yle dediler: Bilginler aramzda
grnmeye baladktan sonra iyi insanlar glgede brakld.
O zamana kadar Romallar erdem uygulamasndan honuttular.
zerinde almaya baladklarnda onu yitirdiler.
Ey Fabricius! Yaama yeniden arlp da bileinizin gcyle
kurtulan ve btn bu fetihlerden ok senin saygn adnla daha
iyi nlenen bu Romann tantanal halini grm olsaydn yce
ruhun ne dnecekti? Sen yle demi olacaktn: Tanrlar! Eski-
den llln ve erdemin oturduu bu sazdan damlara ve bu
krsal yuvaya ne oldu? Hangi uursuz grkem Romal sadeliini
yendi? Bu yabanc dil nedir? Bu kadns alk nedir? Bu heykelle-
rin, bu tablolarn, bu yaplarn anlam nedir? Ey kendini bilmez-
ler, siz ne yaptnz? Siz, uluslarn efendileri, kendinizi yendiiniz
nemsiz insanlarn kleleri kldnz! Sizi yneten gzel konuan-
lardr! Kannzla Yunanistan ve Asyay sulamanz mimarlar, res-
samlar, heykeltralar ve soytarlar iindir! Kartacadan kalanlar
bir flt algcsnn ganimeti oldu! Romallar bu amfi-tiyatrolar
ykmakta acele ediniz; bu mermer yontular krnz, bu tablolar
yaknz, sizi kleletiren bu kleleri ve onlarn sizi rten ldr-
c sanatlarn kovunuz. Bo yeteneklerle baka eller nl olsun;
Romaya yarar tek beceri dnyay fethetmek ve erdemi hkm
srer klmaktr. Cineas Senatomuzu krallar meclisi sandnda,
ne bo tantanayla ne de zentili bir belagatla gz boyard; ya-
rarsz insanlarn ii ve neesi olan bu bo belagat dinlemedi; o

zaman Cineas byle bir tantanada ne grd? Ey yurttalar! O hi-
bir zaman zenginliinizin, btn sanatlarnzn veremeyecei bir
grkemi, yalnz gkyznn altnda grnen en gzel grkemi
grd: Romay ve yeryzn ynetmeye yarar iki yz erdemli
adam grd.
Ama yer ve zaman aalm ve lkemizde olan ve gzmzn
nndekini grelim; ya da daha ok inceliimizi yaralayacak i-
ren resimlerden uzak duralm ve baka adlar altnda ayn ey-
leri yineleme skntsndan kendimizi kurtaralm. Fabriciusun
ruhunu anmam bouna deildir; Louis 12nin ya da Henri 4n
azndan syletemeyeceim bir eyi bu byk insana sylettim
mi? Gerekte Sokrates aramzda olsayd, baldran zehrini ime-
mi olacakt; ancak lmden bin kez daha kt aalayc alay ve
kmsemeyle daha ac bir fincan dolusunu iecekti.
te lks, bozulma ve klelik, her zaman sonsuz bilgeliin bizi
yerletirdii mutlu bilgisizlikten kmak iin yaptmz kibirli gi-
riimlerin cezas oldu. Onun tm ilemlerini rten kaln rt bize
onun bizi bo aratrmalara ynlendirmediini yeterince gs-
teriyordu. Ama onun derslerinden bir tanesi var mdr ki ondan
yararlanm olalm ya da zarara uramadan nemsememi ola-
lm. Ey halklar, bir annenin ocuunun elindeki tehlikeli bir silah
ekip almas gibi doann da sizi bilimden korumak istediini
bilin; sizden saklad tm gizler sizi koruduu ktlklerdir ve
sizi eitirken bulduunuz glk iyiliklerinden az deildir. nsan-
lar yoldan kmlar; doutan bilgin olmann anszlna sahip
olsalard, daha kt olacakt.

46 AYDINLANMA NEDR?
Eitsizlik zerine Sylevden

eviren: Ali Timuin
Ayrca mlkiyet hukuku yalnzca szlemeye dayandndan
ve insann rettii bir kurum olduundan, her insan sahip ol-
duu mal arzusuna gre kullanabilir: Ama yaam ve zgrlk
gibi herkesin yararlanmasna ak olan ve vazgeme hakknn en
azndan kukulu olduu doann asl verdikleriyle ilgili durum
ayn deildir: nsan zgrln brakrsa varlnn deerini d-
rr, yaamn brakrsa kendisini ylece yok eder ve hibir mad-
di ey zgrlk ya da yaamdan birini karlayamayacandan,
herhangi bir ey pahasna onlardan vazgemek ayn zamanda
doaya saldrmak olacakt. Ama mallar gibi zgrlk de devredi-
lebilseydi yalnzca hukuksal intikalle babann mallarndan yarar-
lanabilen ocuklar iin ayrm ok byk olacakt; oysa zgrlk
insani nitelikle doadan geen bir vergi olduundan anne baba-
nn hibir zaman ondan vazgemeye hakk yoktu: Oysa klelii
kurmak iin doaya iddet kullanmak gerektiinden bu hukuku
srdrmek iin doay deitirmek gerekirdi: Bir kle ocuun
kle doduunu ciddi olarak syleyen hukukular baka deyile
insann insan olarak domadnn kararn verirlerdi.
Bu yzden hkmetlerin u noktas yalnzca rme olan ve
ilkin are olarak ortaya koyduklar, sonunda en glnn huku-
kunu geri getiren keyfi gle balamamas bana kesin grn-
yor; ama byle balasa da bu iktidar doas gerei yasad ol-
duundan toplumun yasalarna temel olamaz ve sonu olarak
kurumun eitsizliine de temel olamaz.
Bugn her hkmetin temel szlemesinin doas zerinde
henz yaplmam olan aratrmalara girmeyerek genel gr
izleyeceim, siyasal kurumun halkla onun kendisi iin setii ef-
ler arasnda gerek bir szleme olarak kurulmasnda snrlanaca-
m; bu szlemeyle iki taraf koul olarak konmu olan ve birlik-
lerinin balarn oluturan yasalara uymay stlenirler. Toplumsal
ilikiler konusunda halk her istemini tek bir istemde birletirdi,
bu istemin akland her madde istisnasz devletin her yesini

ykmleyecek biimde temel yasalar oldu ve bu yasalardan biri
br yasalarn yrtlmesini gzlemlemekle grevli yksek y-
neticilerin seimini ve yetkesini dzenler. Bu yetke anayasann
ierdii her eye onu deitirmeye almadan uzanr. Bu yet-
keye yasalar ve bakanlarn saygdeer klan saygnlklar ve iyi
bir ynetimin kar karya kald skc ileri dengeleyen kiilere
zg baz ayrcalklar tannmas eklenir. Yksek ynetici de kendi
asndan kendisine verilmi olan yetkiyi kendisine onu emanet
edenlerin amacna gre kullanmay, her yurttaa kendisine ait
olandan bar iinde yararlanmay ve her durumda halkn yara-
rn kendi yararndan stn tutmay ykmlenir.
Emileden
eviren: Ali Timuin
Tek szckle rencinize tm insanlar, onlara hak ettiinden
daha az deer verenleri bile sevmeyi retiniz; ona herhangi bir
snfta yer almayaca biimde davrannz, ancak herkesin iinde
kendini bulsun: onun nnde duygulanarak hem de acmayla
ama asla kmsemeden insan trnden sz ediniz. nsan insa-
n onursuz klmaz.
Bu yollarla ve benzer yollarla, daha nce alm yollara ters
olan yollarla bir gen insann gnlne girmek uygun olur, byle-
ce onda doann ilk devinimlerini uyandrmak, onu gelitirmek,
onu benzerleri zerine salmak gerekir. Buna unu ekleyeceim:
Bu devinimlere olas olan en kk yarar katmak nemlidir;
zellikle kibir, rekabet, vnme, bizi bakalaryla karlatrmaya
zorlayacak bu trden duygular kiiye katlmamaldr; nk bu
karlatrmalar bize kar stnlk kurmak isteyenlerde birtakm
kin duygular uyandrmadan gereklemez. O zaman gzn ka-
48 AYDINLANMA NEDR?
pamak ya da susmak, bir kt kii ya da bir aptal olmak gerekir:

Bu seenekten kanmaya almalyz. Bu derece tehlikeli tutku-
lar er ge bize karn doacaktr. Onu yadsmyorum: Her eyin
zaman ve yeri vardr; yalnzca bu tutkular dourmaya yardm
etmememiz gerektiini sylyorum.
te kesin olarak verilmesi gereken yntemin ruhu. Buradaki
rnekler ve ayrntlar yararszdr, nk burada hemen hemen
snrsz bir zyap ayrm balar ve verdiim her rnek belki yz
binde bir duruma bile uymayacaktr. Usta eitimcide bu dnem-
de yrekleri biimlemeye alrken yrekleri aratrma sanatn
bilen gerek gzlemci ve filozof ilevi uyanr. Gen adam artk
kendini olduundan baka bir biimde gstermeye almazken
ve ona sunulan her nesneyi renmezken, havasnda, gzlerin-
de, jestinde yakalad etki grlr: Ruhunun tm devinimleri
yznde okunur; bu etkileri gzleye gzleye onlar ngrmeyi
ve sonunda onlar ynetmeyi baarr.
Toplum Szlemesinden
eviren: Ali Timuin
Her yasama dizgesinin amac olmas gereken herkesin en b-
yk yarar neye dayanr diye aratrldnda, bunun balca iki
nesneye, zgrlke ve eitlike indirgendiini grrz. zgr-
le indirgenir, nk her zel ballk devletin varlndan -
karlp atlm bir o kadar g demektir; eitlie indirgenir, nk
eitlik olmadan zgrlk olmaz.
Toplum zgrlnn ne olduunu daha nce de syledim;
eitlik sz konusu olduunda bu szckten g ve zenginlik de-
recelerinin mutlak bir biimde ayn olmas anlalmamal, ama
g sz konusu olduunda onun her trl iddetin altnda olma-
s ve ancak mevki ve yasalar gerektirdike kullanlmas, zenginli-
e gelince hibir yurttan bir baka yurtta satn alacak kadar

zengin olmamas ve bir baka yurttan kendini satmak zorunda
kalacak kadar yoksul olmamas anlalmaldr. Bu da byklerin
mal ve para asndan, kklerin de cimrilik ve agzllk a-
sndan ll olmalarn gerektirir.
Bu eitlik uygulamada karl olmayan kurgusal bir imgedir
diyorlar. Ama ktye kullanlmas kanlmaz diye onu bir dze-
ne sokmaya da kalkmamal m? eylerin gc her zaman eitlii
yok etmeye yneliktir diye yasamann gc her zaman eitlii
srdrmeye ynelik olmaldr.
Ama tm iyi kurumlarn bu genel amalar her lkede gerek
yerel durumdan gerek insanlarnn zyapsndan doan ilikile-
re gre dzenlenmeli ve bu ilikilere dayanarak her halka zel
bir kurulu dizgesi verilmelidir, bu dizge kendinde en iyi olmasa
da ngrlen devlete en uygun dizge olmaldr. rnein yerle-
imciler iin toprak verimsiz ve kra ya da lke nfusa gre dar-
sa? O zaman sanayiden ve zanaattan yana dnn, elde ettiiniz
rnleri sizde olmayan zahireyle deitirin. Buna karlk zengin
ovalarda ve verimli balarda m yayorsunuz? Verimli bir top-
rakta insan m yok? Tm emeinizi tarma verin; tarm insanlar
oaltr, o zaman zanaatlar brakn, nk zanaatlar topran
zaten az olan insanlarn birka noktada toplayarak lkeyi insan-
sz brakr. Geni ve elverili kylarda m oturuyorsun? Gemilerle
denizi rtn, ticareti ve denizcilii gelitirin; mrnz parlak ve
ksa olacaktr. Denizin kys hemen hemen girilmez kayalklarla
m dolu? Barbar kaln ve balklkla geinin; o durumda dingin
ve belki de ok iyi bir yaam srersiniz, kesinlikle ok mutlu bir
yaamnz olur. Tek bir szckle, herkes iin ortak olan kurallarn
yannda her halkn kendisini zel bir biimde dzene koyan ve
onun yasama dzenini yalnzca ona zgn klan birtakm neden-
ler vardr. Bylece eskiden braniler ve yakn zamanda Araplarn
balca amac dindi, Atinallarnki edebiyatt, Kartacallar ve
Surlularnki ticaretti, Rodoslularnki denizcilikti, Spartallarnki
savat, Romallarnki erdemdi. Yasalarn Ruhunun yazar yasa-
koyucunun kuruluu bu amalardan her birine ne gibi bir usta-
50 AYDINLANMA NEDR?
lkla ynelttiini birok rnek vererek gstermitir.

Bir devletin yapsn gerek anlamda salam ve kalc klan u-
dur: Ortak deerlere sk skya uyulduu zaman doal ilikiler ve
yasalar ayn noktalarda uyuum iinde olurlar ve yasalar deyim
yerindeyse bu ilikileri salamlatrmaya, onlarla birlikte yrye-
rek onlar dzeltmeye yararlar. Ama yasa-koyucu amac zerine
yanlgya der de eyann doasndan gelen ilkeden baka bir
ilkeyi benimserse, bu ilkelerden biri klelie br zgrle
ynelirse, biri zenginliklere br nfusa, biri bara br fetih-
lere ynelirse, o zaman yasalarn yava yava zld, yapnn
bozulduu grlr; bu durumda devlet yklncaya ya da dei-
inceye kadar ve yenilmez doa gcn ortaya koyuncaya kadar
sarsntlardan kendini kurtaramaz.
Toplum Szlemesinden
eviren: Ali Timuin
Yasay yapan onun nasl yrtlmesi ve yorumlanmas gerek-
tiini herkesten iyi bilir. Bu yzden yle grnyor ki, yrtme
gcnn yasama gcyle birletii anayasadan daha iyisi ola-
maz. Ama hkmeti baz bakmlardan yetersiz klan budur, n-
k birbirinden ayrlmas gereken eyler birbirinden ayrlmamtr,
prens ve egemen ayn kiidir, o zaman bunlarn kurduklar deyim
yerindeyse hkmetsiz hkmetten baka bir ey deildir.
Yasalar yapann onlar yrtmesi iyi deildir, bunun gibi hal-
kn hep birden dikkatini kamu ilerinden evirip zel konulara
yneltmesi de iyi deildir. zel karlarn kamu ilerini etkileme-
sinden daha tehlikeli bir ey olamaz ve hkmetin yasalar kt-
ye kullanmas kiisel grlerin sonucu olarak yasa-koyucunun
ahlaka bozulmas yannda hi kalr. O zaman devlet znde bo-
zulduu iin her trl yeniletirme olanaksz duruma gelir. Hk-
meti hibir zaman ktye kullanmayan bir halk bamszl da
ktye kullanmaz; her zaman iyi ynetilen bir halkn ynetilme-

ye gereksinimi olmayacaktr.
Terimi asl anlamnda kullanrsak, hibir zaman gerek demok-
rasi varolmad ve hibir zaman da varolmayacak. ounluun
ynetmesi ve aznln ynetilmesi doal dzene aykrdr. Kamu
ileriyle uramak iin halkn hi durmadan toplant durumunda
olmas dnlemez ve ynetim biimi deimeden bu i iin
kurullar oluturmann olas olmad da kolayca grlr.
Gerekte ilke olarak unu belirleyebileceimi sanyorum: H-
kmetin ilevleri birok kurul tarafndan paylalnca yeleri az
olan kurullar nnde sonunda en byk yetkeyi elde eder; bu-
nun nedeni de gnderilen ilerin bu kurullarda daha kolay -
zmlenmesidir.
Byle bir hkmet iin g koullarn bir araya gelmesi ge-
rekir mi? nce devlet ok kk olmaldr ki halkn toplanmas
kolay olsun, her yurtta br yurttalar kolayca tanyabilsin;
ikinci olarak greneklerde byk bir yalnlk olmaldr ki ilerin
ylmas ve etin tartmalar nlenebilsin; sonra snflarda ve
zenginliklerde oka eitlik olmaldr, eitlik olmadan haklar ve
yetke uzun zaman korunamaz; te yandan lks az olmaldr ya
da hi olmamaldr, nk lks zenginliklerin sonucudur ya da
zenginlii zorunlu klar, zenginin de yoksulun da ahlakn bozar,
zengini mlkiyetle yoksulu agzllkle bozar, geveklie ve
bolua srkler, devletten tm yurttalarn alr, onlar birbirine
ve tmn kamuoyuna kle eder.
te bu yzden nl bir yazar erdemi cumhuriyetin ilkesi ola-
rak belirledi; nk btn bu koullar erdem olmadan varln
srdremezdi: Ne var ki gerekli ayrmlar yapmad iin bu b-
yk deha ok zaman doruluktan zaman zaman da aklktan
uzak kald ve unu gremedi: Egemen yetke her yerde ayn oldu-
u iin, ayn ilkenin iyi kurulmu her devlette, hkmet biimine
gre az ya da ok yer almas gerekir.
unu da ekleyelim: Hibir hkmet yoktur ki, demokratik
hkmet kadar ya da halk hkmeti kadar i savalara ve i ka-
rklklara ak olsun; nk hibir hkmet yoktur ki, o kadar
52 AYDINLANMA NEDR?
iddetle ve o kadar sreklilikle biim deitirmeye eilimli olsun

ve varln srdrmek iin o kadar zen ve yreklilik gerektirsin.
Byle bir kurulu iinde yurtta g ve diren kazanmal, Polon-
ya Diyetinde erdemli bir Palatinin sylediklerini yaam boyun-
ca her gn yreinin derininde yinelemeli: Malo periculosam li-
bertatem quam quietum servitium (Tehlikeli zgrl klece
dinginlie deimem).
Bir Tanrlar halk olsayd, demokrasiyle ynetilirdi. Bylesine
yetkin bir hkmet insanlar iin uygun deildir.
Denis Diderot
1713de Langresda dodu. Cizvitlerin yannda eitim grd, sonra
Parisde Louis-le-Grand Kolejinde okudu. Uzun sre bohem bir yaam
srdrd. 1743de bir amarc kadnla evlendi. Bu arada Hristiyan
inancna kar sert eletirilerde bulundu. Krler zerine mektup (1749)
onun tutuklanmasna yol at, Temmuz-Kasm 1749da Vincennes
atosunda hapis yatt. 1750den sonra Encyclopdienin (Ansiklopedi)
yaymnn ynetimini yklenmeye balaynca tannd. Le Breton Yay-
nevi ngilterede kmakta olan Cyclopaediann Fransada yaymlanmas
iini 1746da Diderotya vermiti. Ansiklopedi Diderotyu 1772ye kadar
uratrd ve birka defa ban derde soktu. Helvtius, Voltaire, Montes-
quieu, Rousseau, Condillac bu byk yaptn balca yazarlaryd. ok
yazyor ama az yaymlyordu. Filozof bir sre arie Yekaterinann ko-
nuu olarak Rusyada kald. Kznn eyizini salamak iin kitapln
sata karmt, kitapl arie ald. Rusyada kald srece yasal zor-
balk diye bir eye inand. Diderot felsefe kitaplar yannda romanlar da
yazd. Bu maddeci ve Tanrtanmaz dnce adam Aydnlanmaclarn
en filozofudur, Rousseau kadar etkili olmakla birlikte bilime ar gve-
niyle ondan ayrlyordu, bu yzden bir toplum eletiricisi olmaktan ok,
bir bilgi aratrmacs oldu.
54 AYDINLANMA NEDR?
Deiik yaptlarndan
eviren: Afar Timuin
- Dnyamzda hibir ey evlilik kadar yasal olamaz ve dnya-
mzda hibir ey evlilik kadar mutlulua ve usa aykr olamaz.
- Gnl adam byk adamlarn yanna hi girmemelidir ya da
duygularn kapda brakp girmelidir.
- nsan toplum iin domutur, onu toplumdan koparn, onu
yaltn, fikirleri dalr, zyaps deiir, yreine bin bir gln
duygu doar; garip dnceler filizlenir ruhunda, vahi toprakta
biten brtlenler gibi. Bir insan ormana brakn, o bu ormanda
yrtc kesilecektir, bir manastra koyun, orada zorunluluk fikri k-
lelik fikrine kavuacaktr, hatta daha ktsne. Ormandan klr
ama manastrdan klmaz; insan ormanda zgrdr, manastr-
da kledir. Belki de sefaletten ok yalnzla dayanmak iin ruh
gc gerekir; sefalet alaltr, inziva bozar.
- Bir ahmak ok zaman akll insandan daha kt olabilir.
-Doada btn trler birbirlerini yerler; toplumda tm snflar
birbirlerini yerler. Yasa ie karmadan biz birbirimize adaleti uy-
gulayveriyoruz.
- Artk yurt diye bir ey yok: Bir kutuptan brne grdm
yalnzca zorbalar ve klelerdir.
- Erdemi verler, ama ondan tiksinirler, ondan kaarlar; souk-
tan dondurur o, bunun iin insann ayaklar scak olmaldr.
- yi bir insan bakalarnn alaylarna kurban etmek genel bir
alaklktr.
- Yoksul insan bir baka insan gibi yryemez; srar, srnr,
kvrlr, srklenir, yaamn tutum almak ve uygulamakla geirir.
- Karlkl iyilikler akl dostluklarn glendirir, benim dost ii
ve evcil dediim dostluklara sanrm bir ey yapamaz.
- ki dinbilimci dinbilimde her zaman grlebildii gibi birbir-
lerini anlamadan tartyorlard.
- Hibir insan doadan baka insanlar ynetme hakkn alma-
mtr.
- Yasalara uymak, zgrl korumak ve yurdunu sevmek tm

byk eylerin ve tm iyi eylemlerin kaynaklardr. Onda halkla-
rn mutluluu ve bu halklar yneten prenslerin gerek deeri
bulunur. Onda ba emek onurlu itir ve ynetmek byk itir.
- zel istemler kuku-gtrr istemlerdir, iyi de kt de olabi-
lirler. Ama genel istem her zaman iyidir; o hibir zaman aldatma-
d ve aldatmayacak.
- Genel isteme uymak tm toplumlarn badr, cinayetlerle
kendilerini oluturmu toplumlarn da. Yazk! Erdem yle gzel
bir ey ki, hrszlar bile kendi maaralarnn dibinde onun imge-
sine sayg duyarlar.
- ki istemden biri genel br zel olduuna gre, genel
istem hibir zaman yanlmaz, insan trnn mutluluu iin ya-
sama gcnn genel istemin ii olmas gerektiini grmek zor
deildir.
- Toplum olarak bir araya gelmi insanlarn onay gn te-
melidir. Kendini kaba gle kuran ancak kaba gle varln sr-
drebilir.
- Doal durumda insan egemen tanmyordu, her birey bir
baka bireyle eitti ve en yetkin bamszlktan yararlanyordu;
doal durumda ocuklarn babalarna bamllklarndan baka
bamllk yoktu.
-Toplum iki insan snfna ayrlmtr: Birileri hibir ey bilmez
ve her konuda konuurlar, bunlar ok saydadr; brleri bilmez
ve kendini yetitirmenin yollarn arar, bunlar az saydadr.
- Yanllar geip gider, geriye yalnz doru kalr. nsan doru
iin yaratlmtr, durmadan dorunun peine dtne gre;
insan doruyu bulur bulmaz kucaklar, onu buldu mu artk on-
dan ayrlmak istemez, ayrlamaz. nsanlar eylemleriyle yargla-
mayn.
- Dorunun ne imdi iin ne gelecek iin ykc olduunu gs-
teren tek bir rnek yoktur.
- nsan yesi olduu toplumun yasalarna ba emelidir diye
dnyor musunuz? Burada hibir glk yoktur. Bu yasalar
ktyseler, insan sesini karmamal m diyorsunuz? Bu sizin
56 AYDINLANMA NEDR?
grnz olabilir, evet ama o zaman yasa-koyucu ynetimin

ktln, yasalarn yanln nasl anlayacak kimse sesini yk-
seltme yrekliliini gstermiyorsa? Diyelim ki bir toplumun kt
yasalarndan biri yasalara kar kma yrekliliini gsterenleri
lm cezasna arptrmasdr, o zaman bu yasann boyunduruu
altnda ezilmeli mi?
- Tm hrsllar doutan dmanlarnz olarak grn. En teh-
likeliler bykler, yoksullar ve borca batm olanlardr; bunlar bir
devrimde her eyi kazanmak ve hibir ey yitirmemek ister.
- Kinler patladnda tm uzlamalar boa kar.
- En bozulmu toplumlarda genlik onurlu olmak zere yeti-
tirilir. Alakln ilkeleri ylesine iren, kleliin ilkeleri ylesine
pistir ki, o ilkeleri uygulayan babalar onlar ocuklarna anlatr-
ken utantan kzarr.
- Hayr demeyi bilmek egemenin iidir, hayr diyebilmek uy-
ruun iidir.
- Bir egemenin en tehlikeli dman karsdr, ocuk yapmak-
tan baka eyler biliyorsa.
- Bir halk zgr deilse, onun iin en tehlikeli ey zgrlk ko-
nusundaki grdr; o bu gr edinmitir, onu ona brakmak
gerekir; o imdi kledir, bunu sezer ve grr, o durumda ondan
ne savata, ne bilimlerde, ne edebiyatta, ne sanatlarda byk
eyler bekleyebilirsiniz.
- Her keyfi ynetim ktdr; iyi, salam, doru, aydn bir yne-
ticininkini de ayr tutmuyorum.
- Bir zorba, insanlarn en iyisi de olsa, kendi keyfine gre yne-
tirken kt eyler yapar. O uyruklarn hayvanlar dzeyine indir-
geyen yi bir obandr; onlara zgrlk duygusunu unuttururken,
yitirildiinde yerine konmas son derece g olan bu duyguyu
unuttururken, onlara 10 yl srecek bir mutluluk salar, sonra on-
lar bu mutluluu 20 yzyl sefaletle derler.
- Tek bir dev vardr, o da mutlu olmaktr. Benim doal, gide-
rilemez, indirgenemez eilimim mutlu olma eilimidir, benim
gerek devlerimin tek kayna ve her doru yasa dzeninin tek
temeli odur.
- Dnce genilii, imgeleme gc ve ruh etkinlii; deha bu-

dur ite.
- Siyasette dizgeler felsefedekinden daha tehlikelidir; filozofu
yoldan saptran imgelem onu yanlglara drr; devlet adam-
n yoldan saptran imgelem ona yanl yaptrr ve insanlar mut-
suz klar.
- Beeni gzellikler retmekten ok, yanllar siler; o az ya da
ok elde edilen bir deerdir, doann bir vergisi deildir.
- imdi iyi diye bilinen ey, gelecekte byk bir ktln kay-
na olabilir; bir ktlk de byk bir iyiliin kayna.
- Aristophanes kimdir? zgn bir soytardr. Bu tr bir yazar
hkmetler iin esiz biri olmaldr, kullanabilirlerse. Zaman za-
man toplumu sarsan tm heyecanlar ona brakp kmak en iyisi.
Bu heyecanlar panayrlarda sergilenirse, hapishaneler dolmaz.
- Deha sezer, yknmez.
- nsan olan bir insandan akan gzyalar, bir kadnn btn
alamalarndan daha ok dokunur bize.
-Yazarken her eyi yazmak gerekir mi? izerken her eyi iz-
mek gerekir mi? Ne olur, brakn baz eyleri de imgelemim ta-
mamlasn.

58 AYDINLANMA NEDR?
Immanuel Kant
Alman filozofu Immanuel Kant 1724de Knigsbergde dodu, ayn yerde
1804de ld. O bir siyaset kuramcs olmaktan nce bir bilgi kuram-
csdr. Kantn aydnlanmacl kendine zg bir aydnlanmaclktr.
Onun lkesindeki aydnlanma dncesiyle de Fransadaki Aydnlanma
dncesiyle de byk bir yaknl yoktur. Devrim fikriyle elien tutu-
cu felsefesi zellikle insann usunu zgrce kullanmas zerinden Aydn-
lanma dncesine balanr. Knigsbergden hi kmam olan bu nl
profesr daha ok eletiri fikri zerine temellenmi almasyla nl-
dr. Kant 1871de yaymlad Salt Usun Eletirisinde bilgi sorunlarn,
1788de yaymlad Uygulamal Usun Eletirisinde ahlak sorunlarn,
1790da yaymlad Yarggcnn Eletirisinde estetik sorunlarn ele
ald. Immanuel Kant usu temel alan ve deneye de arlk veren felsefesiy-
le zellikle 19. yzyl dncesini derinden etkilemitir.
Aydnlanma Nedir Sorusuna Yantdan

eviren: Sabahat Trer
Aydnlanma insann sorumlusu olduu kklnden k-
masdr. Kklk baka birinin yol-gstericilii olmadan anln
kullanma yetersizliidir. Bu durumun sorumlusu insann kendidir.
Bunda yatan neden anln eksikliinden gelmez, baka birinin
yol-gstericilii olmadan kararlln ve yrekliliin eksikliinden

gelir. Sapere aude! Kendi anln kullanacak yreklilii gster!
Aydnlanmann kalp-sz budur.
nsanlarn bu kadar byk bir blmnn doa onlar yaban-
c birinin yol-gstericiliine bavurmaktan zgr kldktan sonra
da (naturaliter maiorennes) yaam boyu seve seve kklklerine
snmalarnn, brlerinin de bu kadar kolayca bunlarn koruyu-
cular gibi grnmelerinin nedeni tembellik ve korkaklktr. K-
klk ok rahattr. Anlm yerine geen bir kitabm, vicdanm
yerine geen bir din adamm, benim yerime perhizimi dzenle-
yen bir hekimim varsa ben bunlarla uramayabilirim. deyebi-
liyorsam dnmem gerekmez, bakalar bu skc ii benim yeri-
me zerlerine alacaklardr.
Bylece insann neredeyse doas gibi olan kklnden
kendini kurtarmas gtr. Bu kklk onun houna bile git-
mitir, kendi anln kullanmada imdilik gerekten yetersizdir,
nk bunu denemesine hibir zaman izin verilmemitir. nsann
doal yetilerinin usa uygun kullanmn ya da daha ok ktye
kullanmn oluturan kurallar ve formller bir trl sona erme-
yen kkln zinciridir. Biri bu zincirleri krp atsa eni dar bir
ukurdan gvensizce atlam gibi olur, nk o bylesine zgr
devinimlere alk deildir. Bu nedenle ruhlarn ileyerek kendi-
lerini bu durumdan karmay baaran ve bylece gvenli bir yol
bulan ok az kii vardr.
Halkn aydnlanmas daha kolay gerekleebilir, hele ona z-
grlk salanrsa bu neredeyse kanlmaz olur. Dolaysyla halk
ancak yava yava aydnlanabilir. Devrimle belki kiisel zorbaln
ve kazan hrsyla ya da egemenlik hrsyla dolu basknn sonu
gelebilir, ama hibir zaman dnme biimi gerekten yenilen-
mez, tersine eskilerin yerine yeni nyarglar dncesiz koca y-
nn ynetilmesine hizmet eder.
Aydnlanma iin zgrlkten, zgrlk denen eylerin en za-
rarsz olan usunu her alanda aka kullanma zgrlnden
baka bir ey gerekmez. imdi her yandan yle seslenildiini
duyuyorum: Sylenmeyin!
60 AYDINLANMA NEDR?
Subay Sylenmeyin, talim yapn, maliye danman Sylen-

meyin, deyin, din adam Sylenmeyin, inann der. (Dnyada
yalnzca tek bir kii yle der: stediiniz konuda istediiniz kadar
sylenin, ama boyun ein!) Her alanda zgrln snrlandrl-
dn grrz. Ama aydnlanmaya engel olan hangi snrlandr-
madr, hangi snrlandrma ona engel olmaz, tersine aydnlanma-
y hzlandrr? Yantlyorum: Usun halka ak kullanm her zaman
zgr olmaldr, insanlarn aydnlanmasn yalnzca bu salaya-
bilir.Ama usun zel kullanm aydnlanmann ilerlemesini en-
gellemeden ok, zaman sk bir biimde snrlandrlabilir. Usun
halka ak kullanm dediimde, birinin usunu bilge kii olarak
tm okurlar nnde kullanmasn anlyorum. Birinin kendine
verilen belirli bir toplumsal grevde ya da bir makamda usunu
kullanabilmesine usun zel kullanm diyorum. Bir subay grevi
bandayken stlerinden ald buyruklarn amacna uygun ya
da yararl olup olmadn dnp tartmak isteseydi bu ok
zararl olurdu. Subay ba emek zorundadr.Ama onun bilge kii
olarak sava ilerindeki yanllar zerine grn bildirmesi ve
bunu halkn yargsna sunmas engellenememelidir. nsan kii
olarak kendi aydnlanmasn, bilmekle ykml olduu eylerde
aydnlanmay ancak bir sre iin erteleyebilir. Ama onun aydn-
lanmadan tmyle vazgemesi kendi iin de, sonraki kuaklar
iin de insanln kutsal haklarn zedelemesi ve onlar inemesi
demektir. Bir halkn kendi iin bir defa bile karar veremediine
bir mutlakynetici halk adna hi karar veremez, nk onun
yasa-koyucu yetkisi tm halkn istemini kendinde toplamasna
dayanr.
imdi biz aydnlanm bir ada m yayoruz?, diye sorula-
cak olursa, bunun yant Hayr, ama bir aydnlanma andayz
olacaktr. imdiki durumun nasl olduunu btn insanlar asn-
dan ele alrsak onlarn dinle ilgili konularda anlklarn baka biri-
nin yol-gstericilii olmadan gvenli ve iyi kullanabilmelerinde
ya da byle bir duruma getirilebilmelerinde pek ok eyin eksik
olduunu grrz. nsanlara zgrce ynelebilecekleri alann
alm olduunun ve evrensel aydnlanmann nndeki ya da
insann sorumlusu olduu kklkten kmasnn nndeki en-

gellerin giderek azaldnn seik iaretlerini buluruz. Bu adan
baknca bu a Aydnlanma adr ya da Friedrichin adr.

62 AYDINLANMA NEDR?
TEK FRANSIZ AYDINLANMACILARI
Julien Offroy De La Mettrie

1709da Saint-Malotda dodu. Caende Cizvitlerin yannda
eitim grd. Reimsde hekim oldu. Fransz Muhafz Birlii he-
kimi olarak eitli savalara katld. Kat maddeci anlay iinde
hayvanlardaki mekaniklii insana uygulamaya alt. 1748de
yaymlanan Makine-insan adl yapt bu grnn belirleyicili-
inde yazlmtr. La Mettrie 1751de Berlinde ld. Ahlak kay-
nan tpk yasalar ve cellatlar gibi siyasetten aldna gre
doann bir rn olamaz diyen La Mettrie olduka yzeysel
bir dnrdr. Biliyor musunuz hl insanlara neden de-
er veriyorum? Onlarn makine olduuna ciddi olarak inan-
dm iin. La Mettrie bu grlerinden tr Fransadan ve
Hollandadan kovuldu, Berlinde 1751de lene kadar Friedrich
2nin koruyuculuunda yaad.
Claude-Adrien Helvetius
1715de Parisde doan Helvtius, ok gen yata Lockeun
nsan Anl zerine Denemesini okudu, duyumcu-maddeci g-
r benimsedi. Ruh zerine (1758) adl yapt Krallk Meclisince
daha sonra da Paris Parlamentosunca mahkm edildi. Hazz ve

acy inceleyen Helvtius, insan zihninin herkeste ayn olduunu,
deiik grnmlerin eitimle ortaya ktn benimsedi. Ona
gre iyilik ve ktlk greli eylerdi. Helvtius bilgilerimizin du-
yumlarn rn olduunu syledi. Tam anlamnda bir Tanrtan-
maz olan filozofa gre, din bir zorbalktan baka bir ey deildir.
Doru, siste parlayan ama sisi datmayan bir alevdir der o.
Helvtius 1771de Parisde ld.
Jean Le Rond dAlembert

1717de Parisde dodu. Onu bir camcnn kars yetitirdi. nce
matematikle sonra felsefeyle ilgiledi. Matmazel de Lespinessele
ilikisini yllarca srdrd. Ansiklopedinin kuruluu srasnda
Diderotnun yanndayd, ama izlenmeye baladklarn anlaynca
kesine ekildi. Bilimleri snflamaya kalkmas hibir ilgi uyandr-
mad. 1754de Fransz Akaemisine seildi. Bilim ve felsefe alann-
da birok yapt verdi. Dinamik ncelemesi (1743) adl yapt ilgiyle
karland. ncelenmesi zorunlu olan insan doas insann da
giremedii bir gizdir diye dnr dAlembert. O Aydnlanma
dncesinin bilimsel dnceye en yakn kiilerinden biridir. Fi-
lozof 1783de Parisde ld.
Paul Henri-Dietrich Baron DHolbach

1723de Palatinatda dodu. Hemen hemen tm yaamn
Parisde geirdi. Sofrasnda hemen hemen gnn btn filozoflar
bulunmutur. Filozoflara bu kadar yakn duran Baron dHolbach,
dinbilimcilerden bucak bucak kayordu. Onun gznde tm
dinsel dogmalar birer zorbalk aracndan baka bir ey deildir.
Balca yapt Doa Dizgesinde (1770) maddeci ve mekaniki
felsefesini aklad. Ona gre ruh ve madde tek bir gerekliin
iki ayr grnmnden baka bir ey deildir. Devinim madde-
nin zorunlu bir anmdr. nsan da z duyumsamak, sezmek
64 AYDINLANMA NEDR?
ve eylemde bulunmak olan maddesel varlktr. nsann kkeni-

ni tanmayan dinler insana insanla ilgili hibir ey gstermezler.
Baron dHolbacha gre Dnce zgrl insanlara ruhun
ve insanln yceliini salayacak tek gtr. Filozof 1789da
Parisde ld.
Marie-Jean-Antoine de Caritat,
Marquis de Condorcet
1743de Ribemontda (Aisne) dodu. Bilim alannda alt.
1773de Bilimler Akademisinin srekli yazman oldu. Daha sonra
para ileri genel mfettiliine getirildi, bundan byle toplumsal
iktisat sorunlaryla ilgilendi. 1792 Yasama Meclisinde bakanlk
yapt. Jirondenlerle balant kurduu gerekesiyle suland, se-
kiz ay kadar sakland, ortaya karlnca Bourg-la-Reinede intihar
etti (1794). ld yl yaymlad nsan Zihninin Geliiminin Tari-
hiyle lgili Taslak en nl yaptdr. Yasalarn evrenselliine inanan
Condorcet ilerlemeye inanan bir usuydu. Dinbilime kar k-
yor, geleneksel din anlayna kar Auguste Comteun nerdii
insanlk dinini savunuyordu. Ona gre bilimsel dnce bilgile-
rin art arda gelmesiyle ya da st ste toplanmasyla deil, kendi
zyaplarnn aralksz dnmyle gereklemekteydi. Ahlaki
konulardaki dnm ya da ilerlemeyi de ayn erevede ele
almak gerekirdi. Zencilerin Klelii zerine Dnceler (1782) adl
yaptnda yle diyordu: Zencilerin zorunlu kleler olduuna
inanan siyaset adamlarnn akl u belirlemeye indirgenebilir:
Beyazlar cimri, sarho, sefihtirler, yleyse Zenciler kle olma-
ldrlar. Fransz Akademisine giri treninde de unlar syl-
yordu: Manevi bilimlerin doas zerine dnrken unu
grmeden geemeyiz: Fiziin olgular gibi olgularn gzlem-
lenmesine dayanan manevi bilimler ayn yntemi izlemelidir-
ler, ayn biimde tam-uyar ve apak bir dil edinmelidirler, ayn
kesinlik lsne ulamaldrlar.
Pierre-Jean-George Cabanis
1757de Limousinde (Cosnac) dodu. Fizyoloji okudu.
Mirabeaunun ve Condorcetnin dostuydu. Condorcetye intihar
etmesi iin zehir salad. Salk profesryd, daha sonra sena-
tr oldu. Condillacdan oka etkilendi, dnceyi bir beyin ilevi
olarak deerlendirdi, bu arada ilk nedenlere ulaamayacam-
z bildirdi. 1808de Rueilde ld. nsan zerine Fiziksel ve Ahlaki
nceleme (1802) adl yaptnda yle der: nsann fiziksel a-
dan incelenmesi hekimlik iin de ahlak iin de ilgintir: Her
ikisine de hemen hemen eit llerde gereklidir. Devrimci
klar, baz kiilerin sand gibi, fikirlerin zgr geliimiyle
olmaz: Tersine, onlar her zaman onlarn karsna dncesiz-
ce konmu anlamsz engellerin kanlmaz sonulardr. lerin
gidiiyle grlerin gidii arasnda uyum eksiklii olduu za-
man, toplumsal kurumlarla ruh durumlar arasnda uyum ek-
siklii olduu zaman bunlar olur.
burjuva aydnlanmasnn serveni ve emeki aydnlanmas 67
Burjuva Aydnlanmasnn serveni

ve Emeki Aydnlanmas
Ender Helvacolu
Burjuva uygarlnn afanda Modernizm, Bilimsel

Devrim ve Aydnlanma, insanla byk kurtulu
umutlar, byk zmler ve yepyeni bir toplum ve
evren modeli sundu. Gnmz burjuvazisi ise, genlik
dnemindeki btn bu niteliklerini kpeteden att.
Byk zmler, kurtulu ideolojileri, ilerleme, gelime,
retim, doann kavranabilecei anlay, btn bu
kavramlar gnmzn post-modernist burjuvazisinin
hedef tahtasnda. Burjuvazi insanla ancak teknolojik
bir yeni ortaa vaat edebiliyor. Aydnlanmann ve
sosyalizmin ldrld bir toplum, ite byle bir
toplumdur. Bu bir uygarlk krizi durumudur. nsanln
yepyeni bir uygarlk anlayna, yeni bir Aydnlanma
atana, yeni bir gelecek projesine ihtiyac var. Burjuva
Aydnlanmas, emek-sermaye elikisinin sermayenin
nderliinde zlecei ilkesine dayanmt. Barutu
abuk tkendi. Emeki Aydnlanmas, emek-sermaye
elikisinin emek lehine zlerek ortadan kaldrlmas
zemininde oluabilir.
Byle bir balk altnda yazlacak yaz sayfalar dolusu olabilir.

Bu denli boyutlu bir konunun birka dergi sayfasyla hakkn ver-
meye olanak yok. Bu nedenle formlasyonlar biiminde ilerleye-
ceiz ve bir perspektif sunmaya alacaz.
Marx ve Aydnlanma
1) Kapitalist Bat Uygarlnn temelinde yatan Modernizm, Bi-
limsel Devrim ve Aydnlanmann k noktas udur: Doadaki
sreler, herhangi bir doast ve fiziktesi gcn tasarruflar
sonucunda olumamtr, doa yasalarna tabidir ve insanolu
aklyla bu yasalar kavrayabilir. Ksacas Aydnlanma, insann ken-
di kaderini kendi ellerine alma mcadelesindeki en nemli kilo-
metre talarndan ve bilimsel dncenin binlerce yllk dinsel
dnceye kar en byk zaferlerinden biridir.
Marxn Aydnlanmaya ynelik tavr, reddetmek deil, eletire-
rek amakt. Marx, Bilimsel Devrim ve Aydnlanmaya sahip kt,
kendi kuramnn kayna olarak grd ve miras kabul etti. te
yandan Marx, mevcut Aydnlanma hareketinin burjuva karakte-
rini ve snrllklarn da tespit etti, bu hareketin keskin bir eletir-
meni oldu ve amaya alt.
Marx, burjuva Aydnlanmasn gemiin (feodal/haral ideo-
lojinin) perspektifinden eletirmedi; bu hareketi, snfsal karakte-
rinden kaynaklanan snrllklarndan dolay gemii kktenci bir
70 AYDINLANMA NEDR?
biimde aamad noktasnda eletirdi ve Aydnlanmay derin-

letirmenin yollarn arad. Bu bak asyla Marx, gelecee uza-
nabilecek bir hat izebildi.
Burjuvazinin sisteminde akln egemenlii

2) Batl toplumlar, burjuvazileri nderliinde aydnlan-
dlar. Feodal dzeni, aristokrasiyi, dinsel dnceyi, Tanr
egemenliini, kendi ortaalarn burjuvazileri nderliindeki
devrimlerle yktlar ve atlar. 500 yllk bu pratik, insanln d-
nsel hazinesine byk bir katk yapt ve gzbebei gibi korun-
mas gereken bir miras brakt. Bu madalyonun bir yzdr.
Madalyonun dier yznde ise, burjuva nderliinin ge-
tirdii snrllklar bulunur. Burjuvazinin temsil ettii sistem (ka-
pitalizm) bandan itibaren; 1) Sermayenin emek zerindeki
egemenliine ve smrsne, 2) Kapitalist-emperyalist Ezen
lkelerin, dnyann drtte n kapsayan Ezilen lkeler ze-
rindeki ykm ve talanna, tahakkmne, smrsne dayanr.
Dolaysyla burjuva aydnlanmas, burjuva laiklii, burjuva insan
haklar ve zgrl, toplumun egemen, ynetici, elit kesim-
leriyle snrldr. Emeki snflara ve ezilen halklara gelindiinde
ise, burjuva aydnlanmas, gericilie, ortaa karanlna, dinci-
lie, despotizme, ykma, talana, klelie ve smrye dnr.
Emekiler ve ezilen halklar, burjuvazinin istedii ve snrlad ka-
dar aydnlanabilirler, tesi yasaktr.
Burjuvazinin ideologlar, burjuva aydnlanmasnn bu gdk-
ln perdelemeye alr. Onlara gre, aydnlanma akln ege-
menlii demektir ama, bu akl burjuvazi ve onun devleti temsil
etmektedir. Bylece akln egemenlii, burjuva snfnn ve onun
devletinin egemenliine dntrlr. Emekiler ve ezilen halk-
lar kendilerine dayatlan bu akl kadar akll olabilir. Emeklerini
kime satacaklarna (yani kim tarafndan smrleceklerine) ka-
rar verebilecek kadar zgr olabilirler. Mlkiyetleri ne kadarsa
o kadar hak sahibidirler. Ksacas, paran kadar aydnlanrsn,
zgrleirsin ve hak sahibi olursun. Burjuvazinin sistemi byle
iler.
Laplacen denkleminden
Napolyonun denklemine
3) Burjuva Aydnlanmasnn bu ikili karakteri ve snrll s-
re iinde belirginlemitir. Burjuvazi, halk kesimlerini de peine
takp aristokrasiye kar savarken radikaldi, ilericiydi ve devrim-
ciydi. Toplumun gelimesinin nnde engel olan rm bir
sistem yklyordu ve devrimin bilimi ve felsefesi yaplmaktayd.
Aydnlanma hareketinin en radikal dnrlerinin Fransz Dev-
rimi sreci iinde ortaya kmas tesadf deildir. Ne zaman ki
burjuvazi aristokrasiyle olan hesabn kesip kendi dzenini sa-
lamlatrd, feodal ideolojiye kar dnsel alanda verdii mca-
delenin de dozu dt.
18. yzyln ikinci yars boyunca 1789 Fransz Devrimini d-
nsel alanda hazrlayan filozoflarn (Montesquieu, Rousseau,
Voltaire, Diderot, Helvetius, dAlembert, dHolbach, Concordet
vb.) feodal (dinsel) ideolojiye getirdikleri eletirilerdeki radikal-
lie, daha sonraki dnemlerin burjuva dnrlerinde rastlan-
maz. Doaldr, nk 18. yzyl Fransz filozoflar devrimin teori-
sini yapyorlard, daha sonrakiler ise dzenin
Bu noktada, devrimden 15 yl sonra iktidara gelerek kendisini
imparator ilan eden Napolyon Bonapart ile dnr-matematiki
Laplace arasnda getii sylenen diyalog ilgintir. Laplace,
denkleminde Tanrnn yerini soran Napolyona, htiya duy-
madm diye yant verir. Devrimci gelenei srdren Laplacen
ihtiyac yoktu belki ama, Avrupay fethetme sevdasndaki
Napolyona askerlerini motive etmek iin (egemen snflarn bin-
lerce yldr yapt gibi) Tanr gerekiyordu. Laplacen denklemi ile
Napolyonun denklemi arasndaki fark, burjuva Aydnlanmasnn
da servenini yanstr.
Fransz Devrimi ile ondan 60 yl sonra gerekleen 1848 Al-
man burjuva demokratik devriminin nitelikleri arasndaki farklar
da burjuvazinin gericileme srecine gzel bir rnektir. Fransz
Devriminin kktenciliine ve halklna karn, Alman Devri-
mi, aristokrasiyle bir tr uzlama yaparak, yukardan aaya bir
72 AYDINLANMA NEDR?
dnm izgisi izledi (Prusya tipi devrim). Tabii buradaki esas

etken, bamsz talepleri dorultusunda harekete geen ve dev-
rime damgasn vurmaya alan proletaryann varlyd. Btn
emeki kesimleri peine takan Fransz burjuvazisi Fransz aris-
tokrasisine kar alabildiine radikal vurular yapabildi ve bu du-
rum devrimin felsefesine de yansd. Devriminde geciken Alman
burjuvazisi ise, artk bamsz bir snf olma yolunda ilerleyen
proletaryann tehdidi altndayd. Toplumun radikal bir biimde
aydnlanmas ve devrimin aalara yaylmas, Alman aristokra-
sisi ile birlikte Alman burjuvazisini de sprebilirdi. Konunun
uzmanlar bu durumun Alman aydnlanmaclarnn (Kant, Hegel
vb.) dncelerine de yansdn belirtirler. Alman dnrleri,
Fransz meslektalar kadar radikalleme lksne sahip olama-
mlar, dzen ve devlet vurgusunu ne almlardr. Kald ki, 19.
yzyln ikinci yarsna doru Fransz burjuvazisinin pratiinde
ve ideologlarnn dncelerinde -brakn Voltaire-Rousseau-
Robespierre radikalliini- Napolyon radikalliinin bile yerinde
yeller esmektedir. Pek milliyeti Fransz burjuvazisi, 1871 Paris
Komn srasnda, ba dman Alman burjuvazisiyle anlap
kendi halkn kltan geirdi.
Burjuva aydnlanmas m? Burjuva zgrlkl m? Hatta
burjuva demokratik ulusuluu mu? Proletarya ve emeki snf-
lar sahneye kana kadar!
Laiklik kavramna getirilen tanmlardaki dnm de bu sre-
ce gzel bir rnek tekil eder. Devrimci burjuvazinin laiklik tanm
din ile dnya ilerinin birbirinden ayrlmasdr. Din, bu dnya-
dan kovulmu, te dnyaya srlmtr. Dzenci burjuvazi ise
laiklik tanmn el abukluuyla din ile devlet ilerinin birbirin-
den ayrlmas biimine sokar. Din, bu dnyaya tekrar davet edil-
mitir; devlet laik kalmaldr ama halka din lazmdr. Gnmzde
bu tanm bile reddedilmi, laiklik kavram -k ilkelerinin tam
zdd biiminde- dinlere eit uzaklk, din ve vicdan zgrl
olarak tanmlanmaya balanmtr ve bu da burjuvazinin ulat
noktay gsterir..
Aydnlanma ile halk arasna giren

burjuva kamas
4) Grld gibi, Bilimsel Devrim ve Aydnlanma ile emeki
halk arasna burjuvazinin kamas girmitir. nsanln kendi kade-
rini kendi ellerine alma mcadelesi, gericileen burjuvazi tarafn-
dan yarda kesildi, gdkletirildi. Bu noktay kavramak nemli.
nk gnmzde, Bilimsel Devrim ve Aydnlanma ile kapitaliz-
mi zde grme hatasna dlyor. Kapitalizme hak etmedii
bir paye verilmi oluyor. Kapitalizmi/emperyalizmi eletirme ve
ama adna, Bilimsel Devrim ve Aydnlanma da kpeteden atl-
yor. Oysa bu bir tuzak. Bugn Bilimsel Devrimi ve Aydnlanmay
kpeteden atan ve unutturmaya alan bizzat kresel burjuva-
zinin kendisidir. zlenmesi gereken izgi, Aydnlanma hareketinin
mirasna sahip kmak, burjuva aydnlanmasnn snrllklarn or-
taya karmak ve giderek bir Emeki Aydnlanmas (Ezilen Dnya
Aydnlanmas) perspektifi gelitirmektir.
Bilimsel Devrim ve Aydnlanmann evrensel yn kavranma-
d zaman, ya burjuva aydnlanmasnn snrlar iinde kalnyor
ya da kapitalizmle birlikte Aydnlanma da reddediliyor ve dinsel
dncenin etkilerine kap aralanyor.
5) Bugn, kendi ortaalarnn yklerinden kurtulmaya, bilim-
sel dncenin hkim klnmasna, Aydnlanmaya ve kendi kade-
rini kendi ellerine alma perspektifine esas ihtiyac olan toplumlar,
Trkiyenin de iinde bulunduu Ezilen Dnya toplumlardr. Ge-
limi kapitalist toplumlar, kendi aydnlanmalarn burjuvazileri
nderliinde yaadlar, insanln dnsel hazinesine yapabi-
lecekleri katklar yaptlar, bu koullarda gelebilecekleri noktaya
geldiler. Artk ne aydnlanma ne de aydnlatma potansiyeli ta-
yorlar. Aydnlanma bayra, ona esas ihtiyac olan blgede yk-
selmeyi bekliyor, yani Ezilen Dnyada.
Peki, Ezilen Dnya Aydnlanmas Batl toplumlarn izledii yolu
mu izleyecektir? zleyebilir mi? Ezilen Dnyada, Aydnlanma bayra-
n ykseltme potansiyeli tayan devrimci bir burjuvazi var mdr?
Veya kresel burjuvazi, bu grevi onlar adna gerekletirebilir mi?
74 AYDINLANMA NEDR?
Trkiye deneyi neyi gsteriyor?

6) Trkiye, bu sorularn gereki yantlarn bulabilmek iin,
belki de en verimli laboratuvar. nk Trkiye, yakn gemiinde
kendi burjuvazisi nderliinde bir aydnlanma deneyi yaad. Ne
kadar baarl olduu somut olarak incelenebilir. te yandan Tr-
kiye, bugn kresel burjuvazinin en fazla yklendii, en fazla etki
altna ald ve roller atfettii corafyalardan biri. Bu nedenle g-
nmz Trkiyesi, kresel burjuvazinin aydnlatma potansiyelinin
olup olmadnn anlalmas iin de nde gelen bir laboratuvar.
Trkiyenin aydnlanma tarihi bal bana incelenmesi gere-
ken bir konu; burada sadece sonular zerinde tartacaz.
Trkiye Cumhuriyeti, emperyalist igale kar bir Kurtulu
Sava ve dinsel temelli bir imparatorluu ykan Cumhuriyet
Devrimleriyle kuruldu. Kemalist Devrimi, Sovyet Devriminin
rzgrndan da etkilenen ama esas olarak Fransz Devrimi yolu-
nu benimseyen bir hareket olarak deerlendirmek yanl olmaz.
Bu nitelikleriyle -farkl dinamikleri bulunan Ekim Devrimi bir ke-
nara braklrsa- ezilen corafyada oluan ilk ciddi Aydnlanma
atlmyd.
Gen Cumhuriyet, ksa bir sre sonra kapitalist yola girdi. Bu
noktadan itibaren Trkiye Cumhuriyeti tarihi, ortaa karanl-
na kar mcadeleden ve Aydnlanmadan yan izi tarihi olarak
okunabilir. Oysa madem ki Fransz Devrimi yolu seilmiti, feoda-
lizmin kkl bir tasfiyesinin ve radikal bir Aydnlanma hareketinin
yaanmas beklenmez miydi? Hi de yle olmad; hatta kapitalist
yolda derinletike ayn oranda Aydnlanmadan da vazgeildi.
Burjuva yoluna giren Trkiye, ne bamszln koruyabildi, ne
kkl bir toprak devrimi yaparak ulusal bir sanayi yaratabildi, ne
i ulusal sorunlarn halledebildi, ne de bilimsel dnceyi az ok
zmsemi aydnlanm bir toplum oluturabildi. Birka yzyl
nce Avrupada burjuvazi nderliinde zlen bu sorunlarn
hibiri, 20. yzyl Trkiyesinde burjuvazi eliyle zlemedi. 21.
yzylda yol aldmz gnmzde bu sorunlarn hepsi tm ha-
metiyle nmzde durmaktadr.
Trkiye Cumhuriyeti deneyi, demokratik devrimler ann

deil ama, burjuva demokratik devrimler ann artk bittiinin
en arpc rneidir. Ezilen Dnya corafyas, kendi ortaan-
dan, kapitalist (burjuva) yola girerek kurtulamaz. Fransz Devrimi
yolu (yani devrimci burjuvazi nderliinde feodalizmin tasfiyesi),
yukarda da vurguladmz gibi, Avrupann demokratik devrim-
de gecikmi blgelerinde dahi kktenci niteliini yitirmiti; nere-
de kald bamsz bir kapitalizm birikiminin bulunmad Trkiye
gibi Ezilen Dnya lkelerinde Bu yol bizzat, demokratik dev-
rimlerini birka yzyl nce gerekletirmi ve artk emperyalist
bir nitelik kazanm dnya kapitalizmi tarafndan kapatlmtr,
engellenmektedir.
Eer 80 yllk Cumhuriyet tarihinden bu ders karlamyorsa,
son 15-20 yla gz atmak daha kafa ac olabilir. Trkiyenin k-
resel kapitalizme entegrasyonu ile ortaa kalntlarnn tasfiyesi
arasnda doru orant m vardr, ters orant m? Hi bu kadar bur-
juva olmamtk; ve hi bu kadar da slamc!
Demek ki baka bir yol izlemek gerek. Bat Aydnlanma hare-
ketinin insanln dnsel hazinesine yapt evrensel katklar
mirasmzdr ve en nemli esin kaynaklarmzdan biridir. Ama
artk ne Trkiye ne de herhangi bir Ezilen Dnya lkesi burjuva
aydnlanmas ile yetinebilir. Bir Emeki Aydnlanmas modeli
gelitirmek durumundayz.
nsanlk ne kadar aydnland?

7) Gnmzde hl bir Aydnlanma sorunu var mdr? Vardr.
Hem de 17.-19. yzyl Avrupasndan ok daha derin ve ok daha
kapsaml bir Aydnlanma ihtiyac ile kar karyadr insanlk. Hl
ortaa kalntlaryla bouan Ezilen Dnya toplumlar iin bu ih-
tiyacn yakcln tartmaya bile gerek yok. Ama ayn zamanda,
gelimi kapitalist-emperyalist lkeleri ve toplumlarn da kapsa-
yan dnya apnda bir ihtiyatr bu.
Batsyla Dousuyla dnya toplumlarna kubak yaklamaya
alarak u soruyu sorabiliriz: nsanlk ne kadar aydnland? B-
yk Fransz Devriminin, Rousseaunun, Voltairein idealleri ne ka-
76 AYDINLANMA NEDR?
dar gerekleebildi ve ne kadar yer edebildi? Baconn, Galileinin,

Newtonun, Darwinin, Einsteinn bilimsel zmlemeleri ne ka-
dar kkleebildi ve kitleselleebildi? nsanlk ne kadar eit, z-
gr ve karde? Kendi kaderini kendi ellerine alma yolunda ne
kadar adm atabildi? Dinsel dogmalardan ne kadar kurtulabildi
ve bilimsel refleks edinebildi? Kendi hemcinsleriyle, doayla ve
bireysel doasyla ne lde uyum iinde yaayabiliyor? Bireysel
ve toplumsal vicdan ne kadar rahat? Kk bir zaman kesitini
gz nne aldmzda (rnein son 500 yl) ve toplumlarn sa-
dece kaymak tabakasna baktmzda ciddi bir yol alnd sy-
lenebilir. Ama btn bir uygarlk tarihinin derinlii ve o derin-
liin karl olarak ayn oranda bir gelecee uzanmla konuya
yaklatmzda ve toplumlarn ezici ounluunu oluturan alt
kesimler gz nne alndnda, henz bir arpa boyu yol bile
gidilemedii anlalabilir. Yine de hakkn yemeden yle ifade
edelim: Burjuva aydnlanmas -sa olsun- bir arpa boyu yol gi-
debilmitir.
nsanlk Modernizmin, Bilimsel Devrimin ve Aydnlanmann
henz ok balarnda. Sadece ilk (ve sorunlu, snrl) admlarn
atabildi. Bilimsel dncenin ve Aydnlanmann esas fkr he-
nz gereklemedi. Mevcut manivelann (burjuvazi) barutu ok
abuk tkendi. Yeni bir manivelaya ihtiya var.
Post-modernizm mi, pre-modernizm mi?

8) Tam da bu noktada, kresel burjuvazinin ideologlar iki
lmden sz ediyor: Marksizmin lm ve Modernizm/Aydn-
lanmann lm. Post-Marksizm ve Post-modernizm ana ge-
ilmitir onlara gre.
Bu konuda ok geni tartmalar yaplabilir ve zaten yaplyor.
Ama sz konusu tartma bu makalenin snrlarn ayor. Biz tek-
rar sorarak ilerleyelim: nsanlk ne kadar aydnlanabildi ve ne ka-
dar sosyalize olabildi? Yeteri kadar aydnlanabilmi ve sosyalize
olabilmise, kresel burjuvazinin ideologlar hakldr; artk teye
(posta) gemek gerekir. Ama eer henz yolun banda olun-
duu belirleniyorsa, o taktirde bu ideologlarn niyeti, bir arpa
boyu bile olsa elde edinmi kazanmlar yok etmek ve insanl-

yeniden ortaa karanlklarna dndrmek demektir. Post-
modernizm dedikleri, pre-modernizm olmasn?
Kresel burjuvazi kendi karlarn savunuyor ve o karlarn
teorisini yapyor. Bugn en zengin 500 kiinin mal varl, dnya
nfusunun yarsnn toplam mal varlna eit. Demek ki toplam
nfus iinde yzdesi bile yaplamayacak denli kk bir aznlk,
dnya kaynaklarnn neredeyse tamamna el koymu durumda.
Byle bir tablo ancak imparatorlar, krallar, sultanlar dnyasnda
geerli olabilir. Byle bir tabloya kar isyan nlemeye ancak
Tanrnn gc yetebilir. Byle bir tabloya sadece Marx deil,
Voltaire de isyan edecektir. te bu nedenle hem sosyalizm hem
de Aydnlanma ldrlmeye allyor.
Kresel burjuvazinin artk Aydnlanmaya ihtiyac yok. Onun
kendine baml bir dine, dinler aras diyaloga, medeniyetler
ittifakna, lml dine ihtiyac var. nsann kadercilikten kurtul-
mas, kadere isyan etmesi, kendi kaderini kendi ellerine almas,
yani Modernizm, yani Aydnlanma ve onlarn yetmedii noktada
sosyalizm, kresel burjuvazinin kabusudur.
Kresel burjuvazi ve uygarlk krizi

9) Gnmzde herkes kapitalist sistemin krizinden sz ediyor.
Bazlar dnemsel (dngsel) bir kriz yaandn, baz tedbirler
ve baz fedalarla bu krizin de atlatlabileceini sylyor. Bazlar
biraz daha karamsar, yapsal bir krizden sz ediyor ve daha kk-
tenci tedbirler gerektiinden dem vuruyorlar.
Oysa ne dnemsel ne de yapsal kriz kavramlar bunalmn
derinliini aklamakta yeterli; sz konusu olan artk bir uygarlk
krizidir. Mevcut burjuva uygarl, gerek dnya apnda gerekse
yerel apta, insanln temel hibir sorununu zemiyor. Yapclk
potansiyelini tamamen yitirmitir. Sadece ykclk ve kaos rete-
biliyor.
Burjuva uygarlnn afanda Modernizm, Bilimsel Devrim
ve Aydnlanma, insanla byk kurtulu umutlar, byk -
zmler ve yepyeni bir toplum ve evren modeli sundu. Toplum-
78 AYDINLANMA NEDR?
larn ilerlemesi ve gelimesi iin farkl bir yol haritas izdi. nsan
kendi aklyla, doay, evreni, toplumu kavrayabilir ve dntre-
bilirdi; doast bir gcn ynlendirmesine ihtiyac yoktu. Gen
burjuvazi umutluydu, dinamikti, maceracyd ve ilerlemeciydi. Bu
umudunu toplumun dier katmanlarna da alayabilmiti.
Gnmz burjuvazisi ise, genlik dnemindeki btn bu ni-
teliklerini kpeteden atmtr. Byk zmler, kurtulu ideolo-
jileri, ilerleme, gelime, retim, doann kavranabilecei anlay,
umut, btn bu kavramlar gnmzn post-modernist burju-
vazisinin hedef tahtasndadr. Burjuvazinin gelecek kurgucular
bile, insanla ancak teknolojik bir yeni ortaa vaat edebiliyor-
lar. Belirlenemezciliin, mistisizmin, kaderciliin, karamsarln,
bilimdln baat olduu bir dnsel ortam yaratyorlar. 16.-
17. yzyllarda retilen topyalar ve gelecek kurgular ile gn-
mzdekileri karlatrdmzda burjuvazinin dnm de an-
lalabilir. Burjuvazi yalanm ve rmtr ve bu rmlk
toplumun btn katmanlarna sirayet ediyor.
Bu tam anlamyla bir uygarlk krizi durumudur. Bireycilemi,
ortak davran ve dayanma ruhunu yitirmi, birbirinin kurdu
olmu, ayn zamanda kitle iletiim aralaryla uyutulmu, may-
munlatrlm, sistemin koyunu olmu, kk bireysel anlk haz-
larndan tesini dnemeyen, gelecek umudunu yitirmi, yetin-
meci, kaderci ve mistik insancklardan oluan bir toplum. Birka
yzyl ncesinin hrsl, umutlu, macerac, retici, buluu birey-
lerinden oluan gen burjuva toplumunun yerini ite byle bir
toplumcuk almtr. Bu toplumcukun tepesinde de, neredey-
se bir toplumsal snf olma niteliini bile kaybetmi, retimden
kopmu, ama dnya kaynaklarnn ve insan emeinin zerine
km ok kk bir aznlk, bir kabuk: kresel burjuvazi. Tpk
Romann, Bizansn, Osmanlnn, Fransz Krallnn, Rus arl-
nn son demlerinde olduu gibi.
Aydnlanmann ve sosyalizmin ldrld bir toplum, ite
byle bir toplumdur. nsanln bu kabuu skp atacak yepyeni
bir uygarlk anlayna, yeni bir Aydnlanma atana, yeni deer-
lere, yeni bir gelecek projesine ihtiyac var. Yukardan bakldn-
da dayanlmaz bir rmlk ve kokumuluk gzkyor; ama

aadan bakldnda bu yeni umudun doum sanclar sezile-
bilir. Yine tpk Romann, Bizansn, Osmanlnn, Fransz Krall-
nn, Rus arlnn son demlerinde olduu gibi.
Emeki Aydnlanmas
10) Burjuva Aydnlanmas, emek-sermaye elikisinin serma-
yenin nderliinde zlecei ilkesine dayanmt. Emein el ko-
narak bir araya getirilmi hali olan sermaye, toplumun ilerleme-
sinin motoru olacakt. Bir dnem oldu da te yandan burjuva
Aydnlanmas, ilk enerjisini, dnyann Avrupa dnda kalan top-
lumlarnn o gne dek yarattklar birikimlerini talan ederek elde
etti. Dolaysyla burjuva uygarl, Avrupa dndaki halklar iin
en bandan itibaren ykm ve talan anlamna geldi ve Aydnlan-
mann byk idealleri hibir zaman o halklar kapsamad. ou
Aydnlanma filozofunun, sra ezilen halklara geldiinde nasl bi-
rer smrgeciye (hatta rkya) dnt bilinir. Ezilen halklar o
ideallerle, ancak kafalarn kaldrp emperyalist burjuvaziye kar
bakaldrdklarnda tantlar.
Burjuva uygarlnn giderek rmesine yol aan bu iki temel
elikisi (emek-sermaye ve ezen-ezilen elikileri), yeni bir Aydn-
lanma atann -en azndan- nasl olmamas gerektiini ortaya
koyuyor.
Yeni Aydnlanma, birincisi, emek-sermaye elikisinin emek le-
hine zlerek ortadan kaldrlmas zemininde oluabilir. Serma-
yenin nderlii, burjuva Aydnlanmasna yukardan aaya bir
nitelik kazandrmt. Aydnlananlar, cahilleri aydnlatacakt. Ay-
dnlanma dnrlerinin eitime kilit rol atfetmeleri bundandr.
Sermayenin datlmas zemininde oluacak Emeki Aydnlan-
mas ise, aadan yukarya bir nitelik kazanacaktr: Toplumun
kendi pratiiyle kktenci bir biimde dnm. nsanln geli-
im dzeyi gz nne alndnda bu noktaya bugnden yarna
ulamaya olanak yok, dolaysyla tabii ki ncye ve rgte (parti,
devlet vb.) ihtiya duyulacaktr, ama aadan yukarya kkl d-
nm perspektifi hibir zaman terk edilmeden. Burjuva demok-
80 AYDINLANMA NEDR?
rasisi ile emeki demokrasisi arasndaki fark da budur.

kincisi, Emeki Aydnlanmasnn baka bir alandan talan edi-
lerek getirilecek bir ilk birikime ihtiyac yoktur. Emeki Uygar-
lnn ilk birikimi, el konulan byk sermayedir; daha dorusu
kapitalizm koullarnda ekonomik zor yoluyla younlatrlm
emein zgr braklmas ve rgtl toplum tarafndan toplu-
mun karlar dorultusunda kullanlmas.
ncs: Emeki Aydnlanmasnn laiklik ilkesi, bilimin top-
lumsallatrlmasdr. Bu ilke, din-bilim atmas zemininde deil,
toplum-bilim elikisinin uyumlu bir biimde zlmesi zemi-
ninde hayat bulacaktr. Bir kurum olarak dine ihtiyacn kalmad
nokta, bir kurum olarak bilime de ihtiyacn kalmad noktadr;
yani giderek herkesin birer Laplace olduu nokta. Tabii, bu nok-
taya da bugnden yarna ulalamaz, ama perspektif byle olma-
ldr.
Drdncs, Emeki Aydnlanmas, dnyann btn halklar-
nn zgn uygarlk birikimlerinin (eitlik, zgrlk ve gvenlik iin
verilen mcadele iinde kazanlan birikim) miras kabul edilmesi,
evrensel bir potada eritilerek damtlmas ve yepyeni bir senteze
ulalmas perspektifine sahip olacaktr. Burjuva Aydnlanmas
pratii ok byk bir miras brakt, ama insanln mevcut miras
bundan ibaret deil. Bir corafyann baka bir corafyann yk-
m pahasna ykselmesi, sermaye uygarlnn niteliidir. Emeki
Aydnlanmasnn potas, btn insanl kapsayacak denli geni
olacaktr.
50 Soruda
Aydnlanma
Afar Timuin
Ali Timuin
50 Soruda Aydnlanmada, Afar Timuin ve Ali Timuin, insan aklnn dinsel ve
geleneksel zincirlerinden kurtulmas ve zgrlemesinin nemli admlarndan
18. yzyl Aydnlanma devrimini, oluum sreci erevesinde, yeerdii toplumsal-
siyasal koullar, dnsel kaynaklar, dnrleri, dnrlerinin dile getirdii gr
ve talepler, bunlarn yaratt etkiler, insanla brakt miras gibi boyutlaryla ele
alyorlar. Yazarlarn Aydnlanma devrimini farkl boyutlaryla izlerken uradklar
sorulardan kimileri yle: Aydnlanma bir toplumun belli bir dnemdeki dnce
etkinlii mi, yoksa btn insanl m ilgilendiriyor? Aydnlanmaclarn bilim
dncesine balanm olmalarnda Newtonun etkisi var m? Aydnlanma
ncesinde Fransada siyasal olaylar nasl geliti? Aydnlanma, Sanayi Devriminin
ve bu devrimi yaratan burjuva snfnn isteklerini karlyor muydu? Fransz Devrimi
aydnlanmann taleplerini yerine getirebildi mi? Kant iin aydnlanma nedir?
Aydnlanmaclara k tutan filozof John Lockeun felsefesi nasldr? Aydnlanma
dnrleri kimlerdir, grleri nelerdir? Rousseau dncesinde toplum
szlemesi neyi karlar? Aydnlanma ve Fransz Devrimi dnyaya ne getirdi?
BLM ve GELECEK KTAPLII
50 SORUDA DZS
50 Soruda 50 Soruda 50 Soruda

nsann Aydnlanma Grelilik
Tarihncesi Evrimi Afar Timuin - Kuramlar
Metin zbek Ali Timuin brahim Semiz

Deprem Byk Patlama Yerin Evrimi
Haluk Eyidoan Kuram Mehmet Sakn
Metin Hotinli
Yaamn Tarihi Arkeoloji Matematik
Deniz ahin Mehmet zdoan ahin Koak

Evren Psikiyatri Antropoloji
alar Sunay Ali Nihat Babaolu S. zbudun-G. Uysal

Bilim ve Bilimsel Yntem Dil Felsefesi niversite
Ed. Aleddin enel Atakan Altnrs zge Gnal
Bilim ve Gelecek Kitapl listesi
Bilimin ncleri, Cemal Yldrm (Ekim 2014 - 5. Bask)
Evrim Kuram ve Banazlk, Cemal Yldrm (Tkendi, baskya hazrlanyor)
slam ve Bilim, Hasan Aydn (Tkendi, baskya hazrlanyor)
Harun Yahya Safsatas ve Evrim Gerei, Derleme (Tkendi, baskya hazrlanyor)
Nietzsche ve Marx, Fatih Yal (Tkendi, baskya hazrlanyor)
Matematik Gzeldir Anlamann Sevinci ve Kederi, smihan Yusubov (Tkendi,
baskya hazrlanyor)
Bir Halkn Mzii Caz, Sidney Finkelstein (Tkendi, baskya hazrlanyor)
F Tipi Bilim - Hocann lmi, Derleme, (Nisan 2012 - 1. Bask)
Neden Kavram ve Nedensellik Sorunu, Hasan Aydn (Tkendi, baskya hazrlanyor)
1968 Devrimci Eitim uras ve 1969 retmen Boykotu, Ahmet Doan
(Nisan 2010 - 1. Bask)
Aatan Aaca Anadolu Yeillemesi, Ycel alar (Temmuz 2010 - 1. Bask)
nsanln Szleri, Ender Helvacolu (Ekim 2009 - 1. Bask)
Sabriye arc, Haz.Baha Okar (Haziran 2010 - 1. Bask)
Bilimden Felsefeye, Der.S.ahinolu/K.Arapgirliolu (Mays 2011 - 1. Bask)
Marie Curie, Eve Curie (ubat 2014 - 2. Bask)
Gazzli, Hasan Aydn (Kasm 2012 - 1. Bask)
Eski Yunan Felsefesinde Ak, Hasan Aydn (Nisan 2013 - 1. Bask)
nsan Neden Sanat Yapar?, H.Turul Atasoy (Tkendi, baskya hazrlanyor)
Bilimsel Devrimin Bayaptlar, Der.Ender Helvacolu (Kasm 2012 - 1. Bask)
Marksizmin Bayaptlar -19.Yzyl, Haz: Ender Helvacolu/Baha Okar
(Haziran 2013 - 1. Bask)
Allah Peygamber Kitap, Hikmet Kvlcml (Mart 2015 - 2. Bask)
Evrenle Syleiler, Richard T.Hammond (ubat 2014 - 1. Bask)
Hz. Muhammed ve Kuran, Hasan Aydn (Eyll 2014 - 1. Bask)
Matematik Yaramazdr, Ahmet Doan (Mart 2015 - 4.Bask)
Neden, Hangi, Nasl Matematik, Ahmet Doan (Ekim 2014 - 1. Bask)
Din-Ahlak ve Sayg-Biat zerine Aykr Yazlar, Alaeddin enel
(Kasm 2014 - 1. Bask)
Kvlcml Klliyat Ayrntl Bibliyografya, Ahmet Kale (Kasm 2014 - 1. Bask)
Matematiin (M)izah, Ali Trn (Ocak 2015 - 1. Bask)
Marksizm ve ki Kltr, Editr: Ali Cenk Gedik (Mart 2015 - 1.Bask)
Gel Ey Seher... Sava Emek Kitab, Haz: Naln Mahsereci (Haziran 2015 - 1.Bask)
Bilim Kazan, Aysu Uygur - lker ztop - Alp Sipahigil (Ekim 2015 - 2.Bask)
Evrim Kuramnn Dayanlmaz Bilimsellii, Yaman rs (Ekim 2015 - 1. Bask)
50 SORUDA KTAP DZS
1. 50 Soruda nsann Tarihncesi Evrimi, Metin zbek (Mays 2015 - 4. Bask)
2. 50 Soruda Aydnlanma, Afar Timuin/Ali Timuin (Nisan 2013 - 2. Bask)
3. 50 Soruda Grelilik Kuramlar, brahim Semiz (Mart 2013 - 3. Bask)
4. 50 Soruda Deprem, Haluk Eyidoan (Ekim 2012 - 2. Bask)
5. 50 Soruda Byk Patlama Kuram, Mehmet Hotinli (Tkendi, baskya hazrla-
nyor)
6. 50 Soruda Yerin Evrimi, Mehmet Sakn (Ocak 2012 - 2. Bask)
7. 50 Soruda Yaamn Tarihi, Deniz ahin (Ekim 2011 - 2. Bask)
8. 50 Soruda Arkeoloji, Mehmet zdoan (Ekim 2015 - 5. Bask)
9. 50 Soruda Matematik, ahin Koak (Ekim 2012 - 2. Bask)
10. 50 Soruda Evren, alar Sunay (Tkendi, baskya hazrlanyor)
11. 50 Soruda Psikiyatri, Ali Nahit Babaolu (Kasm 2011 - 1. Bask)
12. 50 Soruda Antropoloji, Sibel zbudun/Glfem Uysal (Mart 2015 - 3.Bask)
13. 50 Soruda Bilim ve Bilimsel Yntem, Ed:Aleddin enel (Mays 2013 -
2. Bask)
14. 50 Soruda Dil Felsefesi, Atakan Altnrs (ubat 2014 - 2. Bask)
15. 50 Soruda niversite, zge Gnal (Tkendi, baskya hazrlanyor)
ZGBLM DZS
Tesla-Elektriin Tanrs, Soner Tuna (Kasm 2013 - 1. Bask)
skenderiyeli Hypatia, Soner Tuna (Eyll 2014 - 1. Bask)

Aydınlanma Nedir-Bilim Ve Gelecek

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Aydınlanma Nedir-Bilim Ve Gelecek

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bilim ve Gelecek Yayn Kolektifinin merkezi ii olan, bilginin topluma yaylmas ve

Bilim ve Gelecek, bilimsel bilginin topluma yaylmasna ve

Afar Timuin-Ali Timuin- Ender Helvacolu

Sayfa tasarm: Baha Okar

Bu e-kitapta yer alan makaleler, Bilim ve Gelecek dergisinin,

Bilim ve Gelecek Yayn Kolektifi

Bilim ve Gelecek Dergisi Arivi

18. yzyl, felsefenin ilk olarak siyasallat yzyldr.

Bir dnceyi doru anlamak iin onun kaynaklarna inmek

bizi 18. yzylla snrlar. Aydnlanma bu yzylda felsefeyi gerek

sinin kltr insanlarn epeyce etkilemi bir kiiydi. Alman aydn-

Fransada aydnlanma, eylem felsefesi oldu

dnyas Montesquieunn ve Voltairein ll ama etkili ele-

kiler ve yeniler kavgas yaanmtr. Bundan byle yalnz ede-

Dinsel yetkeyle tartma:

abartlm bir inan erevesinde yalnz lkelerinin deil, btn

18. yzylda doan Aydnlanma dncesi bir dizge

18. yzylda doan Aydnlanma dncesinin kaynaklarn

1) Fredrick Copleston, A History of Philosophy-6, 1. b., England, Burns&Oates, 1999, s.7.

bir kii olan Buffon, bilimsel konulara dinbilimsel ynden yakla-

Aydnlanmaclar, Lockeun deneyci felsefesini

bu konuda ona olan eletirisine verdii u yantta grlmektedir:

Aydnlanmaclarn siyasal dzen zerine

2) Rousseau Jean-Jacques, Oeuvres Compltes-2, Paris, ditions du Seuil, 1971, s.77.

Rousseauya gre egemenin istemi olan genel istem, devle-

de yaamt. Eitsizlik zerine Sylevde bunu yle dile getirir:

5) Rousseau Jean-Jacques, Oeuvres Compltes-2, Paris, ditions du Seuil, 1971, s.207.

John Locke- Ynetim zerine ki nceleme

John Locke, 1632de Wringtonda (Somerset) dodu. Londrada, sonra

Ynetim zerine ki ncelemeden

nn tesinde bir gce sahip olamazlar, nk hi kimse kendinde

nin amac olan, mlkiyetlerini kaybedeceklerini dnmeden

ta yurdu iin lmek zorundadr; kimse yurdu iin yalan syle-

zgrlk baka iyilikler getiren bir iyiliktir.

Dnce dnyasnn da fiziksel dnya gibi iyi ynetilmesi ge-

nesnenin zerine atlrkenki grkemli devinimini gr; ama ks-

ve l dman hayvanlara yem olmaya brakmaktansa, yeme-

durumda komu kente doru yrd, kentin ad Valdberghoff-

Bilimler ve Sanatlar zerine Sylevden

bu adil adam bizim bo bilimlerimizi kmsemeyi srdrecekti;

rarsz insanlarn ii ve neesi olan bu bo belagat dinlemedi; o

Eitsizlik zerine Sylevden

bu istemin akland her madde istisnasz devletin her yesini

pamak ya da susmak, bir kt kii ya da bir aptal olmak gerekir:

e gelince hibir yurttan bir baka yurtta satn alacak kadar

lkla ynelttiini birok rnek vererek gstermitir.

ktye kullanmaz; her zaman iyi ynetilen bir halkn ynetilme-

iddetle ve o kadar sreklilikle biim deitirmeye eilimli olsun

- Yasalara uymak, zgrl korumak ve yurdunu sevmek tm

grnz olabilir, evet ama o zaman yasa-koyucu ynetimin

- Dnce genilii, imgeleme gc ve ruh etkinlii; deha bu-

Aydnlanma Nedir Sorusuna Yantdan

yol-gstericilii olmadan kararlln ve yrekliliin eksikliinden

Subay Sylenmeyin, talim yapn, maliye danman Sylen-

insann sorumlusu olduu kklkten kmasnn nndeki en-

TEK FRANSIZ AYDINLANMACILARI

Julien Offroy De La Mettrie

daha sonra da Paris Parlamentosunca mahkm edildi. Hazz ve

Jean Le Rond dAlembert

Paul Henri-Dietrich Baron DHolbach

ve eylemde bulunmak olan maddesel varlktr. nsann kkeni-

Burjuva Aydnlanmasnn serveni

Burjuva uygarlnn afanda Modernizm, Bilimsel

Byle bir balk altnda yazlacak yaz sayfalar dolusu olabilir.