Professional Documents
Culture Documents
Aydınlanma Nedir-Bilim Ve Gelecek
Aydınlanma Nedir-Bilim Ve Gelecek
Aydınlanma Nedir-Bilim Ve Gelecek
toplumsal yarar iin kullanmnn salanmas hedefiyle yola kan Bilim ve Gelecek
dergisi, okurlarnn desteiyle yayn
hayatna devam ediyor. 1 Yllk Abonelik 120 TL.
Kurumsal Abonelik 150 TL
Siz de Bilim ve Gelecek gnlls olarak 6 Aylk Abonelik: 60 TL
aydnlanma ve bilim mcadelesine Yurtd Abonelik (Avrupa, Ortadou): 80 Euro
(ABD, Uzakdou): 150 Dolar
bir tula koyabilirsiniz.
Bilim ve Gelecek Yayn Kolektifi hakknda
Afar Timuin
Ali Timuin
Ender Helvacolu
Aydnlanma nedir?
Afar Timuin
Alman aydnlanmacl
Almanyada aydnlanmaclk Fransadaki kadar youn bir ge-
reksinimdi, ne var ki bu lkede aydnlanma devinimini balatan-
lar Fransadaki benzerleri kadar cerbezeli olamadlar. Almanyada
ynetimin baskc gc aydnlarn ister istemez ekinik kal-
mas sonucunu getirmitir. Gerekte iki lkede yani Fransa ve
Almanyada aydnlanma ayn zamanlarda balad. Bu ortak gr-
nmn balca nedeni Almanyada kltr adamlarnn o zamanki
dnyann kltr merkezi Parise baml olmalaryd. Aufklrung
diye bilinen bu ekinik aydnlanmacln ba kiisi dergici yazar
Nikolaidir. Bu kii bugn ad unutulmu da olsa, gnnde lke-
AYDINLANMA NEDR? 13
Aydnlanmann
kaynaklar ve z
Ali Timuin
Rousseau ve eletirileri
Aydnlanmaclar hep birlikte ya da ayr ayr bilgi kuram a-
lmas yapmadlar, ancak zellikle bilimsel bakn nemini
vurguladlar. Yalnz bu dnrlerden Rousseaunun ilk anda
bilime olumsuz yaklat grlebilir. Bilimler ve Sanatlar zerine
Sylevde bilimlerin ve sanatlarn ktlk getirdiini sylerken
rnein bata Diderot olmak zere br Aydnlanmaclardan
ayr bir tutum alyordu. Ancak kendi toplumunu bile sk bi-
imde eletirebilen Rousseau iin bu durum olaan saylabilir.
Rousseaunun bilimi mahkm ediinin nedeni Polonya Kralnn
AYDINLANMANIN KAYNAKLARI ve Z 23
3) Rousseau Jean-Jacques, Toplum Szlemesi, ev: Ali Timuin, stanbul, Bulut Yaynlar, 2007, s.86-
87.
4) Rousseau Jean-Jacques, age, s.91.
AYDINLANMANIN KAYNAKLARI ve Z 25
KAYNAKLAR
1) Afar Timuin, Dnce Tarihi, stanbul, Bulut Yaynlar, 2008.
2) Fredrick Copleston, A History of Philosophy-6, 1.b., England, Burns&Oates,
1999.
3) N. J. H. Dent, A Rousseau Dictionary, Massachusetts, Blackwell Publishers,
1992.
4) Rousseau Jean-Jacques, Oeuvres Compltes-1-3, Paris, ditions du Seuil,
1971.
5) Rousseau Jean-Jacques, Toplum Szlemesi, ev: Ali Timuin, stanbul,
Bulut Yaynlar, 2007.
6) Rousseau Jean-Jacques, A Discourse on Inequality, ev: Maurice Cranston,
1. Bask, Penquin Books, England, 1984.
7) Rousseau Jean-Jacques, Discourse on The Sciences and Arts and Polemics,
ev: Judith R. Bush, Roger D. Masters, Christopher Kelly, USA, University
Press of England, 1992.
aydnlanma filozoflarndan seme metinler 27
Aydnlanma filozoflarndan
seme metinler
Hazrlayanlar: Afar Timuin- Ali Timuin
John Locke
32 AYDINLANMA NEDR?
Montesquieu
Brde ve Montesquieu Baronu Montesquieu, 1869da Bordeauxnun g-
neyindeki Brde atosunda dodu. Asl ad Charles-Louis de Secondat
olan Montesquieu sonradan soylu olmu bir ailenin ocuuydu. Borde-
aux Parlamentosunda nemli bir yarglk grevi vard, ama o bu ara-
da doa bilimleriyle ilgilendi. Dengeli bir yaam srd. 1755de Parisde
ldnde, gzleri hemen hi grmyordu. Montesquieu doa bilimleri
yannda toplumdaki kurumlar inceledi, bu incelemede zgrln in-
san iin ne kadar nemli olduunu grd. zgrlk ona gre siyasal
dzenein salayabilecei bir yetkinlikti. Ona gre ancak yasa dzeninin
egemen olduu bir toplum gl olabilirdi. Onun bu gr henz de-
mokrasi fikrine ynelmemi olan hemen tm 18. yzyl dnrlerinin
ortak grdr. Filozofa gre yasalar glerini doann belirleyici g-
cnden alrlard. Montesquieu ynetim biimi belirledi; bunlar zorba-
lk, mutlakynetim ve demokrasiydi. Zorbalk Dounun byk lkeleri-
ne uygun derdi, mutlakynetim Fransa iin en iyi ynetim biimiydi,
demokrasi kk lkelere uygundu. 1721de yaymlanan yapt ran
Mektuplar oka ilgi ekmi de olsa, bugn iin nemini yitirmi gr-
nyor. Balca yapt 1748de yaymlanm olan Yasalarn Ruhudur.
aydnlanma filozoflarndan seme metinler 33
Yaymlanmam Dnceler ve
Paralardan
eviren: Afar Timuin
Tandm bir kii yle diyordu:
ok aptalca bir i yapacam, kendimi anlatacam.
Kendimi iyi tanyorum.
Hemen hemen hi kederli olmadm, pek sklmadm da.
Benim yapm yle mutlu kurulmu ki bana ac verebilmeleri
iin deil de haz verebilmeleri iin tm nesnelerden tam anla-
mnda etkilendim.
Sabahlar gizli bir sevinle uyanyorum; bir eit hayran-
lkla karlyorum. Gnn tm kalannda ok iyiyim.
Geceyi hi uyanmadan geiriyorum; akam yataa gittiimde
bir tr geveklik beni dncelere dalmaktan engelliyor.
Genliimde beni sevdiklerine inandm kadnlara balanr-
ken ok mutluydum.
Bu inancm yitirdikten sonra onlardan birdenbire koptum.
Yaamn irenliklerine kar benim iin en iyi ila inceleme
yapmaktr, bir saatlik bir okuma bende znt brakmaz.
Doal olarak yurdumun iyilii ve onuru iin tutkum vard, gr-
kem denen ey iinse pek yoktu; halkn yararna olan baz kural-
lar konduunda her zaman rtl bir sevin duyuyordum.
Yabanc lkelere yolculuk yaptmda onlara kendi lkeme
balanr gibi balandm, onlarn yazgsna katldm, onlarn
esenlikli bir durumda olmalarn diledim.
Benim iin yararl ve ailem iin zararl olduunu bildiim eyle-
ri kafamdan atacaktm. Ailem iin yararl olduunu ama yurdum
iin yararl olmadn bildiim eyleri unutmaya alacaktm.
Yurdum iin yararl olduunu ve Avrupa iin zararl olduunu bil-
diim eyleri ya da Avrupa iin yararl ama insan tr iin zararl
olduunu bildiim eyleri bir cinayet gibi grecektim.
nsan her yerde, kendi yurdunda da doru olmaldr. Her yurt-
34 AYDINLANMA NEDR?
aydnlanma filozoflarndan seme metinler 35
Yasalarn Ruhundan
eviren: Afar Timuin
Ben ilkelerimi nyarglardan karmadm, eylerin doasndan
kardm.
Ayrntlar zerinde dndke ilkelerin kesinlii daha iyi an-
lalacaktr.
nsanlarn nyarglarn giderebilseydim kendimi lmllerin
en mutlusu sayacaktm. Burada nyarg dediim ey insanlarn
eyler zerine bilmedikleri deil kendileriyle ilgili olarak bilme-
dikleridir.
Herkese ynelik sevgiyi ieren bu genel erdemi insan insanlar
eitmeye alrken yaayabilir. nsan denen bu bklgen varlk
toplumda bakalarnn dncelerine ve izlenimlerine uyarken
ayn zamanda kendisine gsterildiinde kendi doasn tanya-
bilir ve kendisinden karldnda da duygularna kadar onu yi-
tirebilir.
En yaygn anlamnda yasalar eylerin doasndan gelen zo-
runlu ilikilerdir ve bu anlamda tm varlklarn yasalar vardr.
Tanrsalln yasalar vardr, maddi dnyann yasalar vardr, in-
sandan stn zeklarn yasalar vardr, hayvanlarn yasalar var-
dr, insann yasalar vardr.
Dnyada grdmz sonular kr bir yazg yaratt diyen-
ler samalyor, zeki varlklar kr bir yazgnn yaratmas ne byk
bir samalktr.
Tanrnn evrenle yaratc olarak ve koruyucu olarak ilikisi var-
dr; yaratmak iin kulland yasalar korumak iin kulland yasa-
lardr. O kurallara gre davranr, nk kurallar bilir, nk onlar
o yapmtr; onlar o yapmtr, nk onlar onun bilgeliiyle ve
gcyle ilikilidir.
Yaratc bu kurallar olmadan da dnyay ynetebilirdi demek
samadr, nk dnya onlarsz varolamazd. Bu kurallar salam
bir biimde konmu bir ilikidir.
Her eliki bir btnlktr, her deiim bir direngenliktir.
36 AYDINLANMA NEDR?
aydnlanma filozoflarndan seme metinler 37
Voltaire
1694de Parisde dodu, 1778de orada ld. Asl ad Franois-Marie
Arouetdir. Parisli bir noterin oluydu. Zamannda yzyln filozofu
diye anlm olsa da, yazlar br Aydnlanmaclara gre felsefe a-
sndan ok daha zayftr. Bilim adam grnmnde olmakla birlikte
Voltaire bilimde de byk bir g ortaya koyamad. rnein Newton
Felsefesinin eleri (1738) adl yapt Newton biliminin ilkelerini gere-
kenin tesinde basitletirmi bir yapttr. Candide (1759) adl yaptn-
da Voltaire felsefesini hi bilmedii Leibnizin iyimserliini alaya alr.
Candide uzun sren servenlerden sonra iki Trkden bilgeliin iki gi-
zini renir: Susmak ve kendi bahesini ekmek, yani kendi iine bakp
baka eyle ilgilenmemek. Felsefe Szl (1764) felsefi olmaktan ok
edebi bir yapttr. Fransz Devrimini etkilemi dnrlerden biri olan
Voltaire 1755e kadar yalnzca edebiyatla ilgilendi, sonra bir tr toplum
felsefesine yneldi. Bastillede hapsedildi (1717-1718), ngilterede yl
srgnde kald, Friedrich IInin ars zerine yl da Potsdamda kal-
d. Bir ara ticaretten bol para kazand. Parisde istenmedii iin Cenevre
yaknlarnda bir malikne satn ald (1755). Bir sre sonra Parise arl-
d, onuruna trenler dzenlendi. Banazla, hogrszle, baskya,
ikenceye sava at.
38 AYDINLANMA NEDR?
Felsefe Szlnden
eviren: Afar Timuin
Bu kitap yalnz aydnlarca okunabilir; halk insan byle bilgiler
iin yaratlm deildir; felsefe hibir zaman halkn payna d-
mez. Halktan gizlenmesi gereken dorular bulunduunu syle-
yenler bouna telalanyorlar; halk hi okumuyor; haftann alt
gn alyor, yedinci gn meyhaneye gidiyor. Ksacas felsefe
yaptlar filozoflar iindir ve her onurlu insan filozof olmaya al-
maldr, bbrlenmeden.
Dostluk zerine:
(Dostluk) iki duyarl ve erdemli kii arasnda sessiz bir sz-
lemedir. Sessiz diyorum, nk bir kei, bir yalnz adam kt
olmayabilir ve dostluk nedir bilmeden yaanabilir. Erdemli diyo-
rum, nk ktlerin yardmclar vardr, ehvet dknlerinin
sefahat arkadalar vardr, karclarn yandalar vardr, siyaset-
iler fesat insanlar balarna toplarlar, isiz gsz adamlar top-
luluunun ilikileri vardr; prenslerin dalkavuklar vardr; dostlar
olanlar yalnzca erdemli insanlardr.
Dostluk heyecan Yunanllar ve Araplarda bizde olduundan
daha gl oldu. Bu halklarn dostluk zerine uydurduu masal-
lar esizdir. Bizim buna benzer masallarmz yoktur, biz her eyde
biraz kuruyuz.
Ak zerine:
Ak zerine bir fikir edinmek istiyorsan, bahendeki serele-
re bak, gvercinlere bak, inein yanna gtrlen boay gzle,
iki adamn kendisini bekleyen ve onu karlamak iin kuyruunu
dndrp duran dingin ksraa gtrd u marur ata bak,
onun kvlcmlanan gzlerini gr, kinemelerini iit, sramalarn,
ahlanmalarn, dikilen kulaklarn, kk kaslmalarla alan az-
n, ien burun deliklerini, bu deliklerden kan ate gibi soluu,
kalkan ve dalgalanan yelelerini, doann onun iin ngrd
aydnlanma filozoflarndan seme metinler 39
Yamyamlk zerine:
Yamyamlarn olduu dorudur; onlar Amerikada bulmutuk;
belki imdi de vardrlar; Eskian bazen insan etiyle beslenen
kyklopslar tek rnek deildir. Juvnalin bize bildirdiine gre
Msrllarda, bu bilge halkn, yasalaryla nl bu halkn, timsah-
lara ve soanlara tapan bu halkn iinde Tintirliler ellerine den
dmanlarndan birini yerlerdi; bu yk kulaktan dolma deil-
dir, bu cinayet insanlarn gzleri nnde ilenmitir; o, o zaman
Msrdayd, Tintirin az berisinde. Bu arada o Gaskonyallar ve
Sagontinlerin de eskiden hemerilerinin etiyle beslendiklerini
bildirir.
1725de Mississipiden Fontainebleuye drt vahi getirmiler-
di, onlarla grmek onuruna erdim; aralarnda o lkeden bir ka-
dn vard, ona insan eti yiyip yemediini sordum; o da itenlikle
bana yediini syledi. Biraz bozulduumu grnce zr diledi
40 AYDINLANMA NEDR?
Tanrtanmazlk zerine:
Anaksagoras gnei drt atl bir arabann zerine km olan
Apollonun gtrmediini ne srnce, ona Tanrtanmaz dedi-
ler, o da kamak zorunda kald.
Bir rahip Aristotelesi Tanrtanmazlkla sulad, Aristoteles
kendisini sulayan cezalandrmay baaramaynca Khalkise e-
kildi. Ama Sokratesin lm Yunanistan tarihinin en iren ola-
ydr. Aristophanes Atinallarn Sokratesi bir Tanrtanmaz olarak
grmesine yardmc olan ilk kiidir.
Bu gldr airi, ki ne gldrmeyi biliyordu ne de airdi, bi-
zim Saint-Laurent panayrnda oyun oynamaya kalksa, kimse gel
oyna demezdi; o bana Plutarkhosun anlattndan daha aa ve
daha berbat grnyor. Plutarkhos bu soytary yle anlatyor:
Aristophanesin dili bu sefil arlatan pek gzel ortaya koyuyor:
Bunlar en aalk ve en iren alaylardr; bunlar halkn gzn-
de elendirici deillerdi, akl banda ve onurlu insanlar iin de
dayanlmaz eylerdi; onun kstahlna katlanmak zordur ve iyi
insanlar onun alayclndan tiksinti duyuyor.
Candideden
eviren: Afar Timuin
Dnya cennetinden kovulan Candide uzun sre yrd, ne-
rede olduunu bilmiyor, alyor, gzlerini ge kaldryor, gz-
lerini sk sk baron kzlarnn en gzelinin bulunduu atolarn
en gzeline eviriyordu; tarlada iki saban izinin arasnda a ana
yatt; kar lapa lapa yayordu. Ertesi gn souktan donmu bir
aydnlanma filozoflarndan seme metinler 41
42 AYDINLANMA NEDR?
Jean-Jacques Rousseau
1712de Cenevrede dodu. Annesi onu doururken ld. Saati olan
babas onu 10 yanda Papaz Lambercierye verdi. Jean-Jacques 16 ya-
nda Cenevreden kat, Annecyde Madame Warensin yannda kald.
Ondan sonra birok kenti dolat. 1743de Venedikde Fransann el-
ilik yazman oldu. Az sonra Parise gitti. Daha sonra Montmorencey
Ormannda Ermitageda kald. O sra iki nl yaptn, Toplum Szle-
mesi ve Emilei yazd. Her iki yapt da 1762 tarihini tar. Yaamnn
sonlarn Ermenovillede geirdi, 1778de orada ld. Rousseau nn
Dijon Akademisinin at bir yarmay kazanan ilk yapt Bilimler
ve Sanatlar zerine Sylevle (1750) ve nsanlar Arasnda Eitsizliin
Kkeni ve Temelleri zerine Sylevle (1755) kazanmtr. Filozofun en
ilgin yanlarndan biri, Ansiklopedicilere ya da br Aydnlanmaclara
kart olarak insann doutan iyi olduuna inanmasdr. O insann do-
al durumda yani uygarlamadan nce mutlu olduuna, uygarlamayla
ve onun getirdii mlkiyetle mutluluu elden kardn dnr. O za-
man ne yapmal, doal duruma m dnmeli? Bu olas deildir. Yaplacak
ey toplumda doal durumdaki mutlulua benzer bir mutluluu sala-
yacak olan yasa dzenine ya da toplumsal szleme dzenine gemektir.
Her toplumun temelinde bir szleme dzeni bulunmaldr. Szlemeci,
toplum adna elbette baz haklarndan vazgemeyi gze alacaktr. Genel
isleme boyun emek bir zorunluluktur.
aydnlanma filozoflarndan seme metinler 43
46 AYDINLANMA NEDR?
Emileden
eviren: Ali Timuin
Tek szckle rencinize tm insanlar, onlara hak ettiinden
daha az deer verenleri bile sevmeyi retiniz; ona herhangi bir
snfta yer almayaca biimde davrannz, ancak herkesin iinde
kendini bulsun: onun nnde duygulanarak hem de acmayla
ama asla kmsemeden insan trnden sz ediniz. nsan insa-
n onursuz klmaz.
Bu yollarla ve benzer yollarla, daha nce alm yollara ters
olan yollarla bir gen insann gnlne girmek uygun olur, byle-
ce onda doann ilk devinimlerini uyandrmak, onu gelitirmek,
onu benzerleri zerine salmak gerekir. Buna unu ekleyeceim:
Bu devinimlere olas olan en kk yarar katmak nemlidir;
zellikle kibir, rekabet, vnme, bizi bakalaryla karlatrmaya
zorlayacak bu trden duygular kiiye katlmamaldr; nk bu
karlatrmalar bize kar stnlk kurmak isteyenlerde birtakm
kin duygular uyandrmadan gereklemez. O zaman gzn ka-
48 AYDINLANMA NEDR?
Toplum Szlemesinden
eviren: Ali Timuin
Her yasama dizgesinin amac olmas gereken herkesin en b-
yk yarar neye dayanr diye aratrldnda, bunun balca iki
nesneye, zgrlke ve eitlike indirgendiini grrz. zgr-
le indirgenir, nk her zel ballk devletin varlndan -
karlp atlm bir o kadar g demektir; eitlie indirgenir, nk
eitlik olmadan zgrlk olmaz.
Toplum zgrlnn ne olduunu daha nce de syledim;
eitlik sz konusu olduunda bu szckten g ve zenginlik de-
recelerinin mutlak bir biimde ayn olmas anlalmamal, ama
g sz konusu olduunda onun her trl iddetin altnda olma-
s ve ancak mevki ve yasalar gerektirdike kullanlmas, zenginli-
aydnlanma filozoflarndan seme metinler 49
Toplum Szlemesinden
eviren: Ali Timuin
Yasay yapan onun nasl yrtlmesi ve yorumlanmas gerek-
tiini herkesten iyi bilir. Bu yzden yle grnyor ki, yrtme
gcnn yasama gcyle birletii anayasadan daha iyisi ola-
maz. Ama hkmeti baz bakmlardan yetersiz klan budur, n-
k birbirinden ayrlmas gereken eyler birbirinden ayrlmamtr,
prens ve egemen ayn kiidir, o zaman bunlarn kurduklar deyim
yerindeyse hkmetsiz hkmetten baka bir ey deildir.
Yasalar yapann onlar yrtmesi iyi deildir, bunun gibi hal-
kn hep birden dikkatini kamu ilerinden evirip zel konulara
yneltmesi de iyi deildir. zel karlarn kamu ilerini etkileme-
sinden daha tehlikeli bir ey olamaz ve hkmetin yasalar kt-
ye kullanmas kiisel grlerin sonucu olarak yasa-koyucunun
ahlaka bozulmas yannda hi kalr. O zaman devlet znde bo-
zulduu iin her trl yeniletirme olanaksz duruma gelir. Hk-
meti hibir zaman ktye kullanmayan bir halk bamszl da
aydnlanma filozoflarndan seme metinler 51
Denis Diderot
1713de Langresda dodu. Cizvitlerin yannda eitim grd, sonra
Parisde Louis-le-Grand Kolejinde okudu. Uzun sre bohem bir yaam
srdrd. 1743de bir amarc kadnla evlendi. Bu arada Hristiyan
inancna kar sert eletirilerde bulundu. Krler zerine mektup (1749)
onun tutuklanmasna yol at, Temmuz-Kasm 1749da Vincennes
atosunda hapis yatt. 1750den sonra Encyclopdienin (Ansiklopedi)
yaymnn ynetimini yklenmeye balaynca tannd. Le Breton Yay-
nevi ngilterede kmakta olan Cyclopaediann Fransada yaymlanmas
iini 1746da Diderotya vermiti. Ansiklopedi Diderotyu 1772ye kadar
uratrd ve birka defa ban derde soktu. Helvtius, Voltaire, Montes-
quieu, Rousseau, Condillac bu byk yaptn balca yazarlaryd. ok
yazyor ama az yaymlyordu. Filozof bir sre arie Yekaterinann ko-
nuu olarak Rusyada kald. Kznn eyizini salamak iin kitapln
sata karmt, kitapl arie ald. Rusyada kald srece yasal zor-
balk diye bir eye inand. Diderot felsefe kitaplar yannda romanlar da
yazd. Bu maddeci ve Tanrtanmaz dnce adam Aydnlanmaclarn
en filozofudur, Rousseau kadar etkili olmakla birlikte bilime ar gve-
niyle ondan ayrlyordu, bu yzden bir toplum eletiricisi olmaktan ok,
bir bilgi aratrmacs oldu.
54 AYDINLANMA NEDR?
Deiik yaptlarndan
eviren: Afar Timuin
- Dnyamzda hibir ey evlilik kadar yasal olamaz ve dnya-
mzda hibir ey evlilik kadar mutlulua ve usa aykr olamaz.
- Gnl adam byk adamlarn yanna hi girmemelidir ya da
duygularn kapda brakp girmelidir.
- nsan toplum iin domutur, onu toplumdan koparn, onu
yaltn, fikirleri dalr, zyaps deiir, yreine bin bir gln
duygu doar; garip dnceler filizlenir ruhunda, vahi toprakta
biten brtlenler gibi. Bir insan ormana brakn, o bu ormanda
yrtc kesilecektir, bir manastra koyun, orada zorunluluk fikri k-
lelik fikrine kavuacaktr, hatta daha ktsne. Ormandan klr
ama manastrdan klmaz; insan ormanda zgrdr, manastr-
da kledir. Belki de sefaletten ok yalnzla dayanmak iin ruh
gc gerekir; sefalet alaltr, inziva bozar.
- Bir ahmak ok zaman akll insandan daha kt olabilir.
-Doada btn trler birbirlerini yerler; toplumda tm snflar
birbirlerini yerler. Yasa ie karmadan biz birbirimize adaleti uy-
gulayveriyoruz.
- Artk yurt diye bir ey yok: Bir kutuptan brne grdm
yalnzca zorbalar ve klelerdir.
- Erdemi verler, ama ondan tiksinirler, ondan kaarlar; souk-
tan dondurur o, bunun iin insann ayaklar scak olmaldr.
- yi bir insan bakalarnn alaylarna kurban etmek genel bir
alaklktr.
- Yoksul insan bir baka insan gibi yryemez; srar, srnr,
kvrlr, srklenir, yaamn tutum almak ve uygulamakla geirir.
- Karlkl iyilikler akl dostluklarn glendirir, benim dost ii
ve evcil dediim dostluklara sanrm bir ey yapamaz.
- ki dinbilimci dinbilimde her zaman grlebildii gibi birbir-
lerini anlamadan tartyorlard.
- Hibir insan doadan baka insanlar ynetme hakkn alma-
mtr.
aydnlanma filozoflarndan seme metinler 55
58 AYDINLANMA NEDR?
Immanuel Kant
Alman filozofu Immanuel Kant 1724de Knigsbergde dodu, ayn yerde
1804de ld. O bir siyaset kuramcs olmaktan nce bir bilgi kuram-
csdr. Kantn aydnlanmacl kendine zg bir aydnlanmaclktr.
Onun lkesindeki aydnlanma dncesiyle de Fransadaki Aydnlanma
dncesiyle de byk bir yaknl yoktur. Devrim fikriyle elien tutu-
cu felsefesi zellikle insann usunu zgrce kullanmas zerinden Aydn-
lanma dncesine balanr. Knigsbergden hi kmam olan bu nl
profesr daha ok eletiri fikri zerine temellenmi almasyla nl-
dr. Kant 1871de yaymlad Salt Usun Eletirisinde bilgi sorunlarn,
1788de yaymlad Uygulamal Usun Eletirisinde ahlak sorunlarn,
1790da yaymlad Yarggcnn Eletirisinde estetik sorunlarn ele
ald. Immanuel Kant usu temel alan ve deneye de arlk veren felsefesiy-
le zellikle 19. yzyl dncesini derinden etkilemitir.
62 AYDINLANMA NEDR?
Claude-Adrien Helvetius
1715de Parisde doan Helvtius, ok gen yata Lockeun
nsan Anl zerine Denemesini okudu, duyumcu-maddeci g-
r benimsedi. Ruh zerine (1758) adl yapt Krallk Meclisince
aydnlanma filozoflarndan seme metinler 63
Marie-Jean-Antoine de Caritat,
Marquis de Condorcet
1743de Ribemontda (Aisne) dodu. Bilim alannda alt.
1773de Bilimler Akademisinin srekli yazman oldu. Daha sonra
para ileri genel mfettiliine getirildi, bundan byle toplumsal
iktisat sorunlaryla ilgilendi. 1792 Yasama Meclisinde bakanlk
yapt. Jirondenlerle balant kurduu gerekesiyle suland, se-
kiz ay kadar sakland, ortaya karlnca Bourg-la-Reinede intihar
etti (1794). ld yl yaymlad nsan Zihninin Geliiminin Tari-
hiyle lgili Taslak en nl yaptdr. Yasalarn evrenselliine inanan
Condorcet ilerlemeye inanan bir usuydu. Dinbilime kar k-
yor, geleneksel din anlayna kar Auguste Comteun nerdii
insanlk dinini savunuyordu. Ona gre bilimsel dnce bilgile-
rin art arda gelmesiyle ya da st ste toplanmasyla deil, kendi
zyaplarnn aralksz dnmyle gereklemekteydi. Ahlaki
konulardaki dnm ya da ilerlemeyi de ayn erevede ele
almak gerekirdi. Zencilerin Klelii zerine Dnceler (1782) adl
yaptnda yle diyordu: Zencilerin zorunlu kleler olduuna
inanan siyaset adamlarnn akl u belirlemeye indirgenebilir:
Beyazlar cimri, sarho, sefihtirler, yleyse Zenciler kle olma-
ldrlar. Fransz Akademisine giri treninde de unlar syl-
yordu: Manevi bilimlerin doas zerine dnrken unu
grmeden geemeyiz: Fiziin olgular gibi olgularn gzlem-
lenmesine dayanan manevi bilimler ayn yntemi izlemelidir-
ler, ayn biimde tam-uyar ve apak bir dil edinmelidirler, ayn
kesinlik lsne ulamaldrlar.
aydnlanma filozoflarndan seme metinler 65
Pierre-Jean-George Cabanis
1757de Limousinde (Cosnac) dodu. Fizyoloji okudu.
Mirabeaunun ve Condorcetnin dostuydu. Condorcetye intihar
etmesi iin zehir salad. Salk profesryd, daha sonra sena-
tr oldu. Condillacdan oka etkilendi, dnceyi bir beyin ilevi
olarak deerlendirdi, bu arada ilk nedenlere ulaamayacam-
z bildirdi. 1808de Rueilde ld. nsan zerine Fiziksel ve Ahlaki
nceleme (1802) adl yaptnda yle der: nsann fiziksel a-
dan incelenmesi hekimlik iin de ahlak iin de ilgintir: Her
ikisine de hemen hemen eit llerde gereklidir. Devrimci
klar, baz kiilerin sand gibi, fikirlerin zgr geliimiyle
olmaz: Tersine, onlar her zaman onlarn karsna dncesiz-
ce konmu anlamsz engellerin kanlmaz sonulardr. lerin
gidiiyle grlerin gidii arasnda uyum eksiklii olduu za-
man, toplumsal kurumlarla ruh durumlar arasnda uyum ek-
siklii olduu zaman bunlar olur.
burjuva aydnlanmasnn serveni ve emeki aydnlanmas 67
Marx ve Aydnlanma
1) Kapitalist Bat Uygarlnn temelinde yatan Modernizm, Bi-
limsel Devrim ve Aydnlanmann k noktas udur: Doadaki
sreler, herhangi bir doast ve fiziktesi gcn tasarruflar
sonucunda olumamtr, doa yasalarna tabidir ve insanolu
aklyla bu yasalar kavrayabilir. Ksacas Aydnlanma, insann ken-
di kaderini kendi ellerine alma mcadelesindeki en nemli kilo-
metre talarndan ve bilimsel dncenin binlerce yllk dinsel
dnceye kar en byk zaferlerinden biridir.
Marxn Aydnlanmaya ynelik tavr, reddetmek deil, eletire-
rek amakt. Marx, Bilimsel Devrim ve Aydnlanmaya sahip kt,
kendi kuramnn kayna olarak grd ve miras kabul etti. te
yandan Marx, mevcut Aydnlanma hareketinin burjuva karakte-
rini ve snrllklarn da tespit etti, bu hareketin keskin bir eletir-
meni oldu ve amaya alt.
Marx, burjuva Aydnlanmasn gemiin (feodal/haral ideo-
lojinin) perspektifinden eletirmedi; bu hareketi, snfsal karakte-
rinden kaynaklanan snrllklarndan dolay gemii kktenci bir
70 AYDINLANMA NEDR?
Laplacen denkleminden
Napolyonun denklemine
3) Burjuva Aydnlanmasnn bu ikili karakteri ve snrll s-
re iinde belirginlemitir. Burjuvazi, halk kesimlerini de peine
takp aristokrasiye kar savarken radikaldi, ilericiydi ve devrim-
ciydi. Toplumun gelimesinin nnde engel olan rm bir
sistem yklyordu ve devrimin bilimi ve felsefesi yaplmaktayd.
Aydnlanma hareketinin en radikal dnrlerinin Fransz Dev-
rimi sreci iinde ortaya kmas tesadf deildir. Ne zaman ki
burjuvazi aristokrasiyle olan hesabn kesip kendi dzenini sa-
lamlatrd, feodal ideolojiye kar dnsel alanda verdii mca-
delenin de dozu dt.
18. yzyln ikinci yars boyunca 1789 Fransz Devrimini d-
nsel alanda hazrlayan filozoflarn (Montesquieu, Rousseau,
Voltaire, Diderot, Helvetius, dAlembert, dHolbach, Concordet
vb.) feodal (dinsel) ideolojiye getirdikleri eletirilerdeki radikal-
lie, daha sonraki dnemlerin burjuva dnrlerinde rastlan-
maz. Doaldr, nk 18. yzyl Fransz filozoflar devrimin teori-
sini yapyorlard, daha sonrakiler ise dzenin
Bu noktada, devrimden 15 yl sonra iktidara gelerek kendisini
imparator ilan eden Napolyon Bonapart ile dnr-matematiki
Laplace arasnda getii sylenen diyalog ilgintir. Laplace,
denkleminde Tanrnn yerini soran Napolyona, htiya duy-
madm diye yant verir. Devrimci gelenei srdren Laplacen
ihtiyac yoktu belki ama, Avrupay fethetme sevdasndaki
Napolyona askerlerini motive etmek iin (egemen snflarn bin-
lerce yldr yapt gibi) Tanr gerekiyordu. Laplacen denklemi ile
Napolyonun denklemi arasndaki fark, burjuva Aydnlanmasnn
da servenini yanstr.
Fransz Devrimi ile ondan 60 yl sonra gerekleen 1848 Al-
man burjuva demokratik devriminin nitelikleri arasndaki farklar
da burjuvazinin gericileme srecine gzel bir rnektir. Fransz
Devriminin kktenciliine ve halklna karn, Alman Devri-
mi, aristokrasiyle bir tr uzlama yaparak, yukardan aaya bir
72 AYDINLANMA NEDR?
larn ilerlemesi ve gelimesi iin farkl bir yol haritas izdi. nsan
kendi aklyla, doay, evreni, toplumu kavrayabilir ve dntre-
bilirdi; doast bir gcn ynlendirmesine ihtiyac yoktu. Gen
burjuvazi umutluydu, dinamikti, maceracyd ve ilerlemeciydi. Bu
umudunu toplumun dier katmanlarna da alayabilmiti.
Gnmz burjuvazisi ise, genlik dnemindeki btn bu ni-
teliklerini kpeteden atmtr. Byk zmler, kurtulu ideolo-
jileri, ilerleme, gelime, retim, doann kavranabilecei anlay,
umut, btn bu kavramlar gnmzn post-modernist burju-
vazisinin hedef tahtasndadr. Burjuvazinin gelecek kurgucular
bile, insanla ancak teknolojik bir yeni ortaa vaat edebiliyor-
lar. Belirlenemezciliin, mistisizmin, kaderciliin, karamsarln,
bilimdln baat olduu bir dnsel ortam yaratyorlar. 16.-
17. yzyllarda retilen topyalar ve gelecek kurgular ile gn-
mzdekileri karlatrdmzda burjuvazinin dnm de an-
lalabilir. Burjuvazi yalanm ve rmtr ve bu rmlk
toplumun btn katmanlarna sirayet ediyor.
Bu tam anlamyla bir uygarlk krizi durumudur. Bireycilemi,
ortak davran ve dayanma ruhunu yitirmi, birbirinin kurdu
olmu, ayn zamanda kitle iletiim aralaryla uyutulmu, may-
munlatrlm, sistemin koyunu olmu, kk bireysel anlk haz-
larndan tesini dnemeyen, gelecek umudunu yitirmi, yetin-
meci, kaderci ve mistik insancklardan oluan bir toplum. Birka
yzyl ncesinin hrsl, umutlu, macerac, retici, buluu birey-
lerinden oluan gen burjuva toplumunun yerini ite byle bir
toplumcuk almtr. Bu toplumcukun tepesinde de, neredey-
se bir toplumsal snf olma niteliini bile kaybetmi, retimden
kopmu, ama dnya kaynaklarnn ve insan emeinin zerine
km ok kk bir aznlk, bir kabuk: kresel burjuvazi. Tpk
Romann, Bizansn, Osmanlnn, Fransz Krallnn, Rus arl-
nn son demlerinde olduu gibi.
Aydnlanmann ve sosyalizmin ldrld bir toplum, ite
byle bir toplumdur. nsanln bu kabuu skp atacak yepyeni
bir uygarlk anlayna, yeni bir Aydnlanma atana, yeni deer-
lere, yeni bir gelecek projesine ihtiyac var. Yukardan bakldn-
burjuva aydnlanmasnn serveni ve emeki aydnlanmas 79
Emeki Aydnlanmas
10) Burjuva Aydnlanmas, emek-sermaye elikisinin serma-
yenin nderliinde zlecei ilkesine dayanmt. Emein el ko-
narak bir araya getirilmi hali olan sermaye, toplumun ilerleme-
sinin motoru olacakt. Bir dnem oldu da te yandan burjuva
Aydnlanmas, ilk enerjisini, dnyann Avrupa dnda kalan top-
lumlarnn o gne dek yarattklar birikimlerini talan ederek elde
etti. Dolaysyla burjuva uygarl, Avrupa dndaki halklar iin
en bandan itibaren ykm ve talan anlamna geldi ve Aydnlan-
mann byk idealleri hibir zaman o halklar kapsamad. ou
Aydnlanma filozofunun, sra ezilen halklara geldiinde nasl bi-
rer smrgeciye (hatta rkya) dnt bilinir. Ezilen halklar o
ideallerle, ancak kafalarn kaldrp emperyalist burjuvaziye kar
bakaldrdklarnda tantlar.
Burjuva uygarlnn giderek rmesine yol aan bu iki temel
elikisi (emek-sermaye ve ezen-ezilen elikileri), yeni bir Aydn-
lanma atann -en azndan- nasl olmamas gerektiini ortaya
koyuyor.
Yeni Aydnlanma, birincisi, emek-sermaye elikisinin emek le-
hine zlerek ortadan kaldrlmas zemininde oluabilir. Serma-
yenin nderlii, burjuva Aydnlanmasna yukardan aaya bir
nitelik kazandrmt. Aydnlananlar, cahilleri aydnlatacakt. Ay-
dnlanma dnrlerinin eitime kilit rol atfetmeleri bundandr.
Sermayenin datlmas zemininde oluacak Emeki Aydnlan-
mas ise, aadan yukarya bir nitelik kazanacaktr: Toplumun
kendi pratiiyle kktenci bir biimde dnm. nsanln geli-
im dzeyi gz nne alndnda bu noktaya bugnden yarna
ulamaya olanak yok, dolaysyla tabii ki ncye ve rgte (parti,
devlet vb.) ihtiya duyulacaktr, ama aadan yukarya kkl d-
nm perspektifi hibir zaman terk edilmeden. Burjuva demok-
80 AYDINLANMA NEDR?
ZGBLM DZS
Tesla-Elektriin Tanrs, Soner Tuna (Kasm 2013 - 1. Bask)
skenderiyeli Hypatia, Soner Tuna (Eyll 2014 - 1. Bask)