Elektrik tesisatnda topraklama byk bir nem tar.
Kanun ve kurallar genellikle bu
dorultuda ekillenir. Bu konuda birok yaynlar vardr. NEU-CEE 2001 sempozyumunda
ynetim kurulu yemiz Doan Haktanr da bu konuyu ilemi ve nemini belirtmee
almtr. Prof. Dr. Mustafa Bayram bu konuda zel bir kitap yaymlamtr. Konunun
nemine binaen Prof. Dr. Mustafa Bayramn bu kitabndan aadaki alntya yer vermi
bulunuyoruz.
ELEKTRK TESSLERNDE TOPRAKLAMA
PROF. DR. MUSTAFA BAYRAM
1. Giri: Elektrik makinelerinde, elektrik
cihazlarnda ve elektrik tesislerinde meydana gelen
bir izolasyon hatas, makinelerin, cihazlarn ve
tesislerin, iletme ile dorudan doruya ilgisi
olmayan madeni ve iletken gvdelerinin,
mahfazalarnn veya tesbit ksmlarnn gerilim
altnda kalmasna sebep olur. Temas gerilimi veya
adm gerilimi ad verilen bu gibi tehlikeli gerilimler,
gerek iletme personeli iin ve gerekse bahis konusu
elektrik tesisleri ile herhangi bir ekilde temas
halinde bulunabilecek olan ahslar iin hayat
tehlikesine yol aarlar. letme personelini ve elektrik
tesisleri ile temas edebilecek olan ahslar temas ve
adm gerilimlerine kar korumak iin kuvvetli akm
tesislerinde topraklama yaplr.
Bundan baka ebeke geriliminin topraa
kar deerini belirli bir duruma getirmek iin, bir
iletme zorunluu olarak gerek ebekenin ve gerekse
iletme aralarnn belirli noktalar da topraklanr.
Topraklama, esasen alak gerilim
tesislerinde insanlar ve genel olarak canllar
tehlikeli temas ve adm gerilimlerine kar korumak
iin kullanlan eitli koruma metodlarndan biri
olarak bilinir. Fakat bu gn alak gerilim tesislerinde
hata akmndan ve hata geriliminden yararlanarak
alan ve topraklama metodundan daha emin ve
tesirli koruma metodlar vardr. Buna karlk yksek
gerilim tesislerinde hata gerilimlerine kar yegne
koruma metodu topraklamadr.
Gerek alak gerilim tesislerinde ve gerekse
yksek gerilim tesislerinde topraklamann tesirli ve
yararl olabilmesi, bunun iyi yaplm olmasna ve
gerektii anda ngrld ekilde alabilmesine
baldr. Enerji retim, iletim, datm ve tketim
tesislerinin projelendirilmesi, bu tesislerin yaplmas
ve iletilmesi esnasnda topraklama tesislerine gerekli
nemi vermemek ok hatal bir tutum olur. Maalesef
baz ksr grl teknik personel, dier tesisler
yannda topraklama tesislerini daha az nemli
grerek ve bu tesislerin ynetmelik artlarna uygun
bir ekilde yaplmas iin masraf yapmaktan
kanarak tasarruf yaptklarn zannederler ve en
azndan topraklama tesislerini ilgin bulmazlarsa da
sonunda bu hatalarn iletme personelinin veya tesisi
kullanan ahslarn shhati veya htt hayat ile
derler.
Bir enerji sistemine ait topraklama tesisleri
icabnda yllarca hibir fonksiyon icra etmeden, atl
bir durumda kalabilir ve ancak gnn birinde bir
izolasyon hatas ba gsterdiinde bunun koruyucu
tesiri, bu tesisler iin yaplan masraflar ve yatrmlar
da bir anda hakl gsterebilir. Onun iin enerji
tesislerinin projesini hazrlayan ve tesisi kuran
mhendislerin ve teknik personelin en nemli
grevlerinden biri de, topraklama tesislerinin
projelerini itinal bir ekilde hazrlamak, tesisin
kurulmas esnasnda bunun ynetmelik esaslarna
uygun bir ekilde yaplmasn salamak, iletme
esnasnda kontrol etmek ve bunun bakm ve tamirini
de yapmaktr.
2. Genel bilgi: Enerji tekniinde 1 kVa kadar
olan gerilimlere alak gerilim ve 1 kV dahil olmak
zere daha yksek gerilimlere yksek gerilim denir.
Evlerde ve btn sanayi tesislerinde kullanlan kk
ve orta gl tketiciler alak gerilimli datm
ebekesi tarafndan beslenirler; ancak ok byk
gl tketiciler yksek gerilim ile beslenirler. Alak
gerilimli datm ebekeleri ise yksek gerilim
ebekelerine baldrlar. Her nevi elektrik tesisinin,
makinelerin ve cihazlarn projelendirilmesi,
kurulmas ve iletilmesi, her memlekette geerli olan
standartlar ve ynetmelik hkmlerine gre yaplr.
Ynetmelikler, temas ve hata gerilimlerinin meydana
gelmesine yol aan izolasyon hatalarnn, birinci
mertebede iletme aralarnn ve tesislerin en iyi
kaliteli izolasyon malzemesi kullanlarak ve en bilgili
ve yetimi elemanlar tarafndan, gayet itinal bir
ekilde yaplmas ile nlenmelerini emreder. Buna
ilve olarak ayrca koruma tedbirlerinin alnmas da
ngrlmtr.
Bu cmleden olmak zere topraklamalar ve
topraklama tesisleri de yine ynetmelik hkmlerine
gre projelendirilir, tesis edilir ve iletilir. Yalnz
alak gerilim tesislerindeki topraklamalar ile yksek
gerilim tesislerindeki topraklamalar bakmndan
ynetmelikler farkl hkmler ihtiva ederler.
Topraklamalarn ve topraklama tesislerinin
birinci gayesi, bir izolasyon hatasnn ba gstermesi
halinde meydana gelecek olan temas ve adm
geriliminin insan hayatn tehlikeye sokacak
mertebede olmasn nlemek veya bu gibi tehlikeli
gerilimleri tamamen ortadan kaldrmaktr. Bylece
- 21 -
bir taraftan insan hayatnn emniyetini saland
gibi, dier taraftan da iletme emniyeti artlar yerine
getirilmi olur.
Alak gerilim tesislerinde insan hayatn
tehlikeli gerilimlere kar korumak iin
topraklamadan baka, belki daha da tesirli metodlar
olduu halde yksek gerilim tesislerinde tehlikeli
hata gerilimlerine kar korunmak iin yegne are
topraklamadr. Onun iin topraklamann zellikle
yksek gerilim tesislerinde nemi ok byktr. u
halde topraklamann yaplnda birinci derecede, bir
izolasyon hatas sonucunda insan vcudu tarafndan
kprlenen gerilimlerin tehlikeli deerlere
ykselmemesine dikkat edilmelidir. kinci derecede
de atmosferik dearjlarn dk direnli
topraklamalar zerinden topraa sevk edilmeleri
halinde bir ok iletme arzalar nlenebilmektedir;
onun iin son yllarda hava hat ebekelerinde byk
masraflar yaparak dk direnli topraklamalrn
yaplmas salanmtr.
eitli memleketlerde topraklamann
nerelerde ve nasl uygulanaca ve ne ekilde tesis
edilip iletilecei hakknda ynetmelikler esas
itibariyle birbirine ok benzerler. Onun iin burada
memleketimizde yrrlkte olan ynetmelikler(*)
yannda,
1) Alak gerilim tesisleri iin VDE 0100 sayl
Nominal gerilimi 1000 Va kadar olan kuvvetli
akm tesislerinin kurulmas iin esaslar isimli
Alman ynetmelii ile
2) Yksek gerilim tesisleri iin VDE 0141
sayl Nominal gerilimi 1 kVun stnde olan
alternatif akm tesislerinde topraklamalar iin
esaslar isimli Alman ynetmelii
bilhassa belirtilmee deerler.
3. Elektrik akmnn insan vcudu zerine
tesiri : Arzasz bir yksek gerilim ebeke
iletmesinde toprak zerinden gayet kk akmlar
geerler; bu akmlar daha ziyade kapasitif olup her
faz hattnn topraa kar kapasitesinin eit olduu
kabul olunursa, her faza ait bu kapasitif akmlarn
toplam toprakta sfra eit olur. Buna karlk bir faz
ile toprak arasnda bir temas meydana gelirse olduka
byk bir toprak akm geer. Eer bir insan vcudu
bu toprak akmnn devresi zerinde veya buna
paralel olarak bulunursa, insan vcudundan da bir
akm geer. nsan vcudundan geen akmn iddeti,
insan vcudu tarafndan kprlenen gerilime bal
olduu gibi insan vcudunun direnci ile temas
noktalarndaki (iki el, iki ayak veya bir el ve bir
ayak) gei direnlerinin toplamna baldr.
Tehlikeli temas veya adm gerilimlerine kar koruma
maksad ile tesis edilen topraklamann yapl, u
halde insan vcudundan geen akmn insan sal
zerine olan tesirine baldr. 50 Hzlik alternatif
akmla insanlar zerinde yaplan deneylere gre elde
olunan sonular cetvel 1de gsterilmitir. Bu
deneylerde temas gerilimine iki el ile veya bir el ve
bir ayak ile temas edilmitir.

Cetvel 1. 50 Hzlik alternatif akmn insan vcudundan getiinde yapt tesirler.

50 Hzlik nsan vcudundaki tesirler

akm iddeti
1 mA His edilebilir
2........4 Parmaklarda sinirler titreir.
5........7 Kolda hafif kramp his edilir.
10......15 Tutulan cisim henz braklabilir.
19......22 ok ac duyulur, tutulan cisim braklamaz
30 iddetli aclar duyulur, eller alamaz olurlar
50......100 lmle sonulanr.
1......10 A Yanmalar ba gsterir.

Buradan anlaldna gre, insan vcudundan en
fazla 10 15 mA mertebesinde bir akmn gemesine
msaade edilebilir. nsan hayat iin tehlikeli akm
snr 30 50 mA olup eer insan vcudundan 50
100 mA kadar bir akm geecek olursa, olay mutlaka
lmle sonulanr. Zira bu mertebedeki bir akmn
kalp zerinden gemesi, kalpte anormal titreimlere
yol aarak kalbin normal almasn nler ve nefes
alma organlarnn fel olmasna sebep olur. Bylece
en fazla 4 dakika gibi bir sre beyin kanla
beslenemezse, hayati merkezler harap olarak lm
ba gsterir.
Bilindii gibi kalbin normal almas, bir
ok adalenin ritmik bir ekilde hareket etmesi ile
meydana gelen kuvvet tesirine baldr ve kalbin
pompa gibi almas neticesinde vcutta kan
dolam salanr. Kalp zerinden elektrik akmnn
gemesi ile kalbin bu ekilde normal almas sona
erer ve kalp adaleleri anormal bir titreim yapmaa
balarlar. Bylece kan dolam durur.

- 22 -
 Kan dolamnn en nemli ve hayat tesiri,
beyin hcrelerinin beslenmesidir. Eer beyin
hcrelerine kan yolu ile oksijen sevk edilemezse,
birka saniye iinde baygnlk ba gsterir. Bu
duruma ancak birka dakika (en ok drt dakika)
tahamml edilebilir. Eer bu sre iinde kalp
zerinden akm gemesi nlenir ve sun teneffs
yaptrlrsa, elektrik akmna arplan ahs tekrar
hayata dnebilir. Fakat akmn tesiri 4 dakikadan
fazla uzun olursa veya sun teneffs yaptrlamazsa
beyinde hayat merkezler fel olurlar, bundan sonra
ya bir nev bitkisel hayat balar yahut da olay lmle
sonulanr. Akmn ldrc tesiri frekansa da
baldr. Bu bakmdan 50 p/s frekansl alternatif akm
en tesirli ve en tehlikelisidir. Daha yksek
frekanslarda vcut direnci artar ve bu sebeple 50
p/slik akmda meydana gelen tesirler ancak daha
yksek akm iddetlerinde ba gsterir. Yksek
frekansta ise hemen hemen hibir tehlike yoktur.
Esasen bu sebeple diyatermi yolu ile baz
hastalklarn tedavisi iin, hibir tehlike bahis konusu
olmadan, insan vcudundan yksek frekansl bir ka
amper iddetinde akm geirebilir.
Doru akmn insan vcudu zerine tesiri,
50 p/slik alternatif akmnkinden daha azdr;
duyarllk snr, alternatif akmndakinin yaklak
olarak be kat daha yksektir. Onun iin 50 p/slik
alternatif akmn meydana getirdii bir tesir, doru
akmn 4 6 katnda ba gsterir.
50 p/s frekansl byk akmlarn insan
vcudundan gemesi de imdiye kadar tam tesbit
edilemeyen sebeplerden dolay kalbin normal
almas bakmndan zararl bir tesir yapmazlar; u
halde 0,1 1 amperlik akm iddetleri en tehlikeli
deerlerdir. Onun iin 380 500 voltluk gerilimler,
kalp faaliyeti bakmndan insan vcudundan tehlikeli
olan akmlarn gemesine yol atklarndan, bu
gerilimler bilhassa tehlikelidir ve bu gerilimlerde
almak zel koruma tedbirlerine ihtiya gsterir.
Buna karlk daha yksek gerilimlere dokunulmas
halinde vcuttan daha byk akmlar geerek
snmaya ve yanmalara yol aarsa da, baz hallerde
olay lmle sonulanmayabilir.
Her ne kadar insan vcudundan 1 10 A
gibi byk akmlarn gemesi kalbin anormal
almasna yol aarak lme sebep olmazsa da
bunlar da hayat tehlikesine yol aan ve ekseriya
lmle sonulanan yanmalara sebep olurlar. Elektrik
yanklarnda insan vcudunda i dokular zlrler
ve harap olurlar. Onun iin elektrik akm tesiri ile
meydana gelen yanklar, ad yanklar gibi olmayp
ok zor kapanan yaralar aarlar.
Elektrik akmnninsan vcuduna tesiri,
akmn getii sreye de baldr. Eer vcuttan
geen akm ok ksa zamanda, mesel 0,1 0,2
saniye iinde kesilebilirse, bunun verdii korkudan
ve oktan baka zararl bir tesiri olmaz. Hayvanlar
zerinde yaplan deneylerde, lme sebebiyet veren
akm iddeti, t tesir sresi olmak art ile, t ile ters
orantldr. te bu husus, alak gerilim tesislerinde
topraklama yolu ile yaplan koruma tesislerinde
sigortann erime sresi bakmndan ok nemlidir.
Belirli bir temas geriliminde insan
vcudundan geen akm iddeti, yukarda belirtildii
gibi, insan vcudunun i direnci ile ellerde veya
ayaklarda temas noktalarndaki gei direnlerinin
toplamna baldr. nsan vcudunun direnci ahstan
ahsa gre ok farkl deerler alr ve 1000 ohm ile
4000 ohm gibi geni snrlar arasnda deiir. nsan
vcudunun direncini esas itibariyle derinin direnci
tekil eder ve bu da gerilime ok baldr. nsan
vcudunun i direnci hemen hemen sabit olup 2000
ohm mertebesindedir. Temas noktalarndaki gei
direnci, temas eden derinin, yani ellerin veya
ayaklarn rutubetli, temiz, derinin ypranmam
olmasna veya olmamasna gre ok deiik deerler
alabilir. Rutubetli, temiz ve ypranmam bir deride
gei direnci kktr; buna karlk kuru, yabanc
maddelerle yaltlm, nasrlam ellerdeki veya
ayaklardaki derinin gei direnci ok byktr. Genel
olarak insan vcudu iin toplam direncin 3000 ohm
mertebesinde olduu kabul edilebilir. nsan hayatn
tehlikeye sokmadan insan vcudundan gemesine
msaade edilen akmn 20 25 mA mertebesinde
olduu kabul edilirse, alak gerilim tesislerinde
tehlikeli snr geriliminin, yani msaade edilen en
yksek temas geriliminin Ut=65 volt olduu
sonucuna varlr. Yksek gerilim tesislerinde
msaade edilen en byk temas veya adm gerilimi
125 volttur.
u halde bir yksek gerilim tesisinde bir
toprak temas halinde topraklama tesisi zerindeki
gerilim dm, yani topraklama tesisinden geen
akmla topraklama hattnn toplam direncinin arpm
125 V dan fazla olmamaldr. Ayrca u da gz
nnde tutulmaldr ki, at, inek v.b. gibi byk ba
hayvanlar, insana gre admlarnn daha byk
olmas sebebi ile, daha byk adm gerilimine maruz
kaldklarndan ve ayrcahayvann vcudundan geen
akm daima kalp zerinden getiinden, bunlar
toprak akmlarna kar daha hassastrlar ve insana
gre daha byk tehlikeye maruz kalrlar.
4. Topraklama tesisinin grevi : Yksek
gerilim tesislerinde ekseriya iletme personeli, alak
gerilim tesislerinde ise hem iletme personeli ve hem
de eitli alak gerilimli makineleri ve cihazlar
kullanan ahslar, bir izolasyon hatas halinde daima
tehlikeli temas veya adm gerilimine maruz
kalabilirler ve her an hayatlar tehlikeye debilir.
Enerji tesislerinde yaplan topraklama tesislerinin
grevi ise, byle bir izolasyon hatas meydana
geldiinde, arzal fazdan geen hata akmnn
yardm ile hata akm devresini kesmek veya bu
akmlarn insan hayatn tehlikeye sokacak bir yoldan
gemelerini nlemek yahut da hata gerilimlerinin
tehlikeli snr deerlerin altnda kalmasn
salamaktr. Topraklama tesisinin yukarda madde
halinde saylan grevi u ekilde aklanabilir:
Mesel tesisin yldz noktasnn direkt topraklanm
olduu ve ebekeye bal olan cihazn da
- 23 -
toprakland kabul edilsin. Bahis konusu cihazda bir BS7671 - EARTHING
izolasyon hatas neticesinde bir gvde temas (veya
gvde ksa devresi) ba gsterirse, devreden byk Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinde topraklama
bir akm geer. Bu akmn tesiri ile alak gerilim elektrik tesisatlarnda elzem grlen ok nemli bir
tesislerinde sigorta veya magnetik ac, yksek husustur. Aadaki ekil konuyla ilgili olduu iin
gerilim tesislerinde sigorta veya g anahtar ksa BS7671 (1992) yaynndan alnmtr. yelerimizin
zamanda devreyi keserek tehlikeli hata gerilimini proje yapm esnasnda bu hususlara dikkat etmeleri
ortadan kaldrrlar; bu esnada bahis konusu cihaza nemle duyurulur.
temas eden insann hayat da kurtulmu olur. Daha fazla bilgi edinmek isteyen mhendis veya
u halde yaplan topraklamalar sayesinde teknisyenlerimiz bize bavurabilirler. Kendimizin
hata akm iddetlendirilir ve ksa devre akm yant veremeyecei hallerde, arzu ettikleri bilgiyi
mertebesine kan bu hata akmlarnn tesiri ile, elde edebilmek iin en azndan ynlendirileceklerdir.
devrenin ar akma kar koruma cihazlar (mesel
sigorta, manetik acl otomatik anahtar veya
disjonktr) yardm ile kesilmesi salanr.
Eer tesisin yldz noktas topraklanmamsa
ve korunmas bahis konusu olan cihaz da bir
topraklama tesisi ile donatlmsa, bir faz iletkenin
cihazn gvdesi ile temas etmesi halinde, alak
gerilim tesislerinde pratik olarak bir akm gemez;
buna karlk yksek gerilim tesislerinde kk bir
kapasitif akm geer. Eer byle bir tesiste bir eli ile
bahis konusu cihaza dokunan bir ahs ayaklar ile de
plak zemin zerinde durursa, topraklama tesisi bu
ahs tarafndan kprlenir ve insann gvde direnci
topraklama tesisine paralel balanm olur. Bu
durumda insan hayatnn tehlikeye dmemesi iin
hata akm insan zerinden deil topraklama
tesisinden gemelidir; baka bir deyimle, insan
tarafndan kprlenen ksmda meydana gelen
gerilim dm tehlikeli temas gerilimi snrnn
altnda kalmaldr. Bu da topraklama direncinin ok
kk olmas ile mmkndr.
Yukarda verilen bilgiler, aadaki misl ile
daha iyi aklanabilirler: Bir gei izolatr atlam
ve bylece toprak temas meydana gelmi olsun.
zolatrn yerletirildii duvarn d yz rutubetli
olup beher metresi bana 10 ohmluk bir direnci
olsun. Duvar zerinden topraa 25 Alik bir akm
geerse, duvar zerinde birbirinden 1 metre aral
olan iki noktaya iki eli ile temas eden bir ahs
Ut=25.1.10=250 volt deerinde bir gerilimin tesiri
altnda kalr ve bylece bu ahsn hayat tehlikeye
der. Eer geit izolatrnn tesbit edildii yer,
yeteri derecede kaln bir hatla topraklanrsa, bu
takdirde toprak akm toprak hattndan, ancak ok az
bir ksm akm duvardan geer. Bu sebeple duvara
dokunan ahs tehlikeye maruz kalmaz.
Buraya kadar yaplan aklamada bahis konusu
olan topraklama, canllarn hayatn elektrik akmna
kar koruma ile ilgilidir; ilerde aklanaca gibi
buna koruma topraklamas denir.
Elektrik tesislerinde koruma topraklamasndan
baka topraklamalar da vardr. Mesel ebeke
geriliminin topraa kar deerini tesbit etmek iin
ebekenin ve iletme aralarnn belirli noktalar srf
iletme maksad ile topraklanr ki, buna iletme
topraklamas denir. Koruma topraklamasnn tesir
tarz, iletme topraklamas ile de ilgilidir; bunlar
ilerde sz konusu olacaktr.

- 24 -