UNIVERSITETI I TIRANS

FAKULTETI I GJUHVE T HUAJA

DEPARTAMENTI I GJUHS ANGLEZE

PROZA PASMODERNE E DONALD BARTHELMIT:

POETIKA DHE DISA ASPEKTE T PRMBAJTJES

PUNIM PR GRADN DOKTOR

N LETRSIN AMERIKANE

Prgatiti: Udhheqs shkencor

M.A. Granit ZELA Prof. Dr. Maks DAIU

Tiran, 2016

1
 UNIVERSITETI I TIRANS
FAKULTETI I GJUHVE T HUAJA
DEPARTAMENTI I GJUHS ANGLEZE

PROZA PASMODERNE E DONALD BARTHELMIT:

POETIKA DHE DISA ASPEKTE T PRMBAJTJES

PUNIM PR GRADN DOKTOR I SHKENCAVE

N LETRSIN AMERIKANE

KOMISIONI:

1. Prof. Dr. Irena Ndoci LAMA ..................Kryetar, Oponent

2. Prof.Dr Saverina PASHO.............................Oponent
3. Prof.Dr. Ymer IRAKU ..............................Oponent
4. Prof. Dr. Shpresa RIRA.................................Antar
5. Prof. Asoc. Elida TABAKU...........................Antar

2
 FALENDERIME

Autori i shpreh mirnjohje t veant udhheqsit shkencor, Prof. Dr. Maks Daiu
pr ndihmesn e dhn gjat gjith procesit t shkrimit t disertacionit. Profesor Daiu ka
ndihmuar n konceptimin e tezs doktorale, dhe m pas sht treguar i gatshm pr t
shqyrtuar dhe rishqyrtuar secilin kre t disertacionit duke dhn vazhdimisht
rekomandime pr prmirsimin e t gjitha elementeve prbrs t ktij punimi.

Shpreh falenderimin tim pr Dekanen e Fakultetit t Gjuhve t Huaja, Prof. Dr.

Klodeta Dibrn dhe Prgjegjsen e Departamentit t Gjuhs Angleze, Prof. Asoc. Elida
Tabaku, pr mbshtetjen e dhn nprmjet Departamentit t Gjuhs Angleze, Fakulteti i
Gjuhve t Huaja.

Kolegt e mi n Akademin e Forcave t Armatosura kan qen nxits t

prhershm n prmbylljen me sukses t nj procesi shumvjear krkimor.

Pa ndihmn e vyer t ktyre pedagogve dhe kolegve, studimi nuk do t kishte

vlern q ka sot, ndrkoh q do lloj mangsie sht prgjegjsi vetm e imja.

3
PASQYRA E LNDS
Falenderime..........................................................................................................................3
Tabelat..................................................................................................................................6
Ilustrimet pamore.................................................................................................................6

PARATHNIE...................................................................................................................7

0.1 Prligjja e tems.............................................................................................................7

0.2 Objekti dhe hipoteza e studimit....................................................................................8
0.3 Metoda dhe struktura e studimit...................................................................................8

HYRJE..............................................................................................................................11

KREU I

PASMODERNIZMI DHE DONALD BARTHELMI..................................................16

I.1 Roli i jetshkrimit n formsimin e personalitetit dhe vizionit krijues........................16

I.2 Rrnjt filozofike..........................................................................................................21
I.3 Barthelmi dhe avangarda letrare amerikane e viteve 1960...........................................25
I.4 Metafiksioni ose proza vetpasqyruese........................................................................38
I.5 Eseistika e Barthelmit...................................................................................................42

KREU II

PROZA VETPASQYRUESE E BARTHELMIT......................................................74

II.1 Vetpasqyrimi dhe przierja e zhanreve ....................................................................51

II.2 Rishkrimi dhe dekonstruktimi i miteve.................... ..................................................74
II.3 Teknikat rrfimore.......................................................................................................86
II.4 Prqasja e prozs me artet pamore: mbshtetja n teknikat hapsinore......................94

KREU III

BOTA SURREALE E BARTHELMIT.......................................................................108

III.1 Prthyerja e problemeve t jets bashkkohore n prozn e Barthelmit.................108

III.2 Variacionet mbi nj tem.........................................................................................117
III.3 Personazhet pasmoderne n krkim t identitetit.....................................................123
III.4 Tema e artit dhe rolit t artistit.................................................................................128

4
KREU IV

FORMAT STRUKTURORE DHE STILI..................................................................146

IV.1 Parodia si kritik kulturore dhe ironia e ndrlikuar e Barthelmit............................146

IV.2 Alegorit pasfrojdiste t Barthelmit: vrasja e babait...............................................160
IV.3 Teknika e kolazhit....................................................................................................169
IV.4 Prdorimi arbitrar dhe lodrtar i gjuhs ..................................................................175

PRFUNDIME..............................................................................................................188

BIBLIOGRAFIA...........................................................................................................197

5
Tabelat:

Tabela nr. 1. Disa aspekte t krijimit n tregimet e Barthelmit.......................................109

Ilustrimet pamore

Foto nr. 1: Tolstoi...........................................................................................................96

Foto nr. 2: Xhaketa e Tolstoit.........................................................................................97
Foto nr. 3: Tolstoi djalosh,.............................................................................................98
Foto nr. 4: N Starogladovdkaja, rreth vitit 1852, .........................................................99
Foto nr. 5:Gjuetia e tigrave.......................................................................................... 101
Foto nr. 6: Njeriu me numra.........................................................................................102
Foto nr. 7: Trapezistja..................................................................................................103
Foto nr.8: N shfaqje ...................................................................................................104

6
PARATHNIE

0.1 Prligjja e tems

Ky punim i cili hulumton prozn e shkrimtarit Donald Barthelm (19311989), u

ndrmor pr arsyet e mposhtme:

S pari, Donald Barthelmi sht nj prej prozatorve m t rndsishm

pasmodern amerikan. Ai e riprtriu artin e prozs, veanrisht, at t shkurtr, risit
q ai pruri, jo vetm q u ngulitn n traditn letrare, por patn ndikim t rndsishm
edhe n rrjedhat e mpasme t letrsis bashkkohore. Pr Barthelmin, shtja e asaj se
si duhej t shkruhej pas modernizmit, i cili i kishte shteruar tashm thuajse t gjitha
metodat e shkrimsis, nuk prbnte thjesht nj vramendje intelektuale, por aventur t
njmendt krijuese.
Kto forma t reja t artistike, e bn Barthelmin, pjes t avangards letrare
amerikane, e cila u shfaq n fillim t viteve gjashtdhjet t shekullit t kaluar, duke mos
pranuar shum nga konvencionet e shkrimsis tradicionale. Studimi ka pasur si shtys
kryesore dshirn pr t kuptuar m mir metodn letrare t pasmodernizmit, duke qen
se ky autor sht ndr prfaqsuesit e tij m t shquar.
S dyti, vitet e fundit, vihet re shtimi i studimeve letrare pr autort shqiptar t
cilt i prkasin metods letrare t pasmodernizmit. Ndr studimet pr pasmodernizmin,
do t sillnim n vmendje t lexuesit, hulumtimin e autorit Adil Olluri Romani
postmodern shqiptar, (Prishtin 2011, UET Press 2015, ribotim), punimin shkencor t
autores Marisa KrbiziDukuri t zhvillimit t letrsis pas viteve 90-t:Tipare
moderniste dhe postmoderniste t prodhimit romanor t V.Zhitit, F.Kongolit, Z.els,
A.Tufs, R.Dibrs, etj, (Tiran 2013), dhe studime q prqendrohen tek elementet
pasmodern tek autor t veant t letrsis son si Rexhep Qosja1 Ben Blushi2, etj).
Mendojm se ky punim, duke qen studimi i par i thelluar n gjuhn shqipe i
prozs s ktij shkrimtari, mund t ndihmoj n zgjerimin e njohurive mbi veprn e
Donald Barthelmit. Pavarsisht prej rndsis s tij n letrsin amerikane dhe at
pasmoderniste, Barthelmi mbetet autor i pastudiuar n nivel akademik n studimet tona
letrare.
S treti, ky autor me ndikim n letrat amerikane, ka shfaqur tashm ndikimin e vet
n letrat shqipe. N studimin shoqrues t romanit t shkrimtarit Ridvan Dibra N
krkim t fmijs s humbur, (Onufri, 2010), studiuesi Ag Apolloni vren se:E veanta
e ktij libri sht edhe prania e fotografive t ndryshme brenda tregimeve dhe
enumeracionet barthelmeane (her alfabetike, her numerike), t cilat e detajizojn

1
Floresha Dado, Rexhep Qosja, Posmodernizm n letrsin shqiptare, 4 maj 2009.
http://www.albaniapress.com/lajme/8766/Rexhep-Qosja-Postmodernizem-ne-letersine-
shqiptare.html,Shih gjithashtu edhe Esmeralda Hidri, Proesi i transtekstualitetit n romanin
postmodern t Rexhep Qoses: Nj dashuri dhe shtat faje, Aktet, Vol. VI, Nr 3, (Kosov: Instituti Alb-
Shkenca, 2013) f. 289-306.
2
Behar Gjoka Fenomeni Blushi, (Tiran: UET Press, 2013).

7
rrfimin, bashk me parantezat, digresionet dhe komentet e shumta q prfundimisht, n
kontekstin e letrsis shqipe, ktij autori i japin vuln e autenticitetit.3
S fundi, nprmjet pasqyrimit t mendimit kritik bashkkohor pr veprn e
Donald Barthelmit, duke hulumtuar mjeshtrin e artit t tij, ky studim do t prpiqet jo
vetm t thelloj njohjen e mtejshme t lexuesit shqiptar me kt personalitet t
rndsishm t letrsis amerikane, por edhe t sjell nj kontribut modest n zhvillimin e
kritiks letrare n vendin ton.

0.2 Objekti dhe hipoteza e studimit

Studimi synon t hulumtoj poetikn e prozs s shkurtr dhe t gjat,

prkatsisht, t tregimeve dhe romaneve t Barthelmit, duke u prqendruar tek:
vetpasqyrimi dhe przierja e zhanreve, rishkrimi dhe dekonstruktimi i miteve tek
romanet, teknikat rrfimore, prqasja e prozs me artet pamore, prthyerja e problemeve
t jets bashkkohore n prozn e Barthelmit, variacionet mbi nj tem, tema e artit dhe
rolit t artistit, parodia si kritik kulturore dhe ironia e ndrlikuar e Barthelmit, alegorit
pasfrojdiste, teknika e kolazhit si dhe prdorimi arbitrar dhe lodrtar i gjuhs. Studimi do
t prfshij gjithashtu edhe disa aspekte t prmbajtjes t cilat shembullzojn teknikat
mbizotruese t krijimtaris s tij.
Studimi do t mbshtetet n hipotezn se tiparet m t qensishme t poetiks s
Donald Barthelmit s bashku me shqetsimet e tij t veanta tematike, i japin prozs s tij
vuln e origjinalitetit n kontekstin e letrsis amerikane dhe e bjn at nj shkrimtar t
shquar t letrsis pasmoderne.
Megjithse ndante me avangardn letrare t shekullit t njzet karakteristikat
kryesore t shkrimsis, Barthelmi arriti t krijoj poetikn e tij t prveme nprmjet
mospranimit t forms konvencionale mimetike, braktisjes s subjektit dhe rrfimit
drejtvizor, marrjes me aktin e t shkruarit, vshtirsit e prdorimit t gjuhs pr t
pasqyruar nj realitet q n vetvete mund t jet i panjohshm, eksperimentimin me
absurden ndrsa satirizon klishet e kulturs popullore me an t teknikave dhe
strukturave t larmishme rrfimore. Proza vetpasqyruese e Barthelmit, bota surreale q
ai krijon si dhe risit e stilit krijojn nj univers letrar t mvetshm.

0.3 Metoda dhe struktura e studimit

Punimi shkencor ndrthur metodn sintetike me at analitike n hulumtimin e

tipareve karakteristike t artit t Barthelmit, dhe t temave qendrore t krijimtaris s
ktij autori. Duke br nj lexim t imtsishm t veprs s Barthelmit, do t prpiqemi t
hedhim drit mbi mnyrn se si Barthelmi e riprtriu rrfimin, mnyrn e karakterizimit
t personazheve dhe tematikn krijuese n nj koh kur teknikat letrare kishin
shteruar. Gjithashtu do t shqyrtojm, marrdhnien e ktij autori me
pasmodernizmin, duke nxjerr n pah origjinalitetin e tij.
Punimi sht i organizuar n katr krer.
Punimi fillon me nj Hyrje e cila v n pah rndsin e Barthelmit n
kontekstin e pasmodernizmit dhe disa nga veorit kryesore t prozs s tij. Donald
Barthelmi e nisi rrugtimin e tij letrar n fillim t viteve gjashtdhjet, pikrisht ather
3
Ridvan Dibra, N krkim t fmijs s humbur, (Onufri 2010) f.276.

8
kur n letrsin amerikane u shfaq pasmodernizmi dhe krijimtaria e tij pasmoderniste
vijoi t botohej vazhdimisht si reagim ndaj nj realiteti i cili minimizonte rolin
tradicional t letrsis. Barthelmi ishte shkrimtar i nj epoke dyshimi dhe mosbesimi ndaj
prozs mimetike. Autoriteti i Barthelmit si pasmodernist, minimalist, metafiksionist,
humorist dhe kritik social, vazhdoi t rritet edhe pas vdekjes me botimin e shum librave
studimor dhe artikujve pr t ndrkoh q me veprn e tij ai vazhdon t ushtroj ndikim
edhe sot tek disa shkrimtar eksperimentues amerikan.
N kreun e par t punimit do t trajtohen rrnjt filozofike t prozs s
Barthelmit si pjes e pandashme e letrsis pasmoderne dhe roli i jetshkrimit n
formsimin e personalitetit dhe vizionit krijues. Hulumtimi i veprs s Barthelmit n
dritn e ndikimeve filozofike apo prsiatjeve mbi shkollat bashkkohore filozofike, bhet i
mundur pr shkak t natyrs filozofike dhe sidomos estetiks s bashkkohore q lidh
prozn e tij me pasmodernizmin. Personaliteti i Barthelmit u ndikua nga fakti q ai u rrit
n nj familje shkrimtarsh, ku t gjith aspiruan suksesin n arte t babait t tyre
arkitekt. Barthelmi prmendte interesin e t atit pr lvizjen moderniste si m ndikuesen
n jetn e tij, madje m ndikuese se leximet e Xhojsit dhe Eliotit.
N nj syth t veant t ktij kreu do t prqendrohemi tek kontributi i veant i
Barthelmit n letrsin avangardiste amerikane. Kjo bhet duke analizuar disa faktor t
veant letrar q ndikuan n ndryshimin e qasjeve t shkrimtarve amerikan ndaj
letrsis n kuadrin e shndrrimeve n mas t vlerave shoqrore n fillim t viteve 1960.
S fundi, n kt kre hulumtohet eseistika e Barthelmit mbshtetur n esen Pas
Xhojsit (1964), dhe Mosnjohja (1982), t cilat prbjn shpalljen m t detajuar t
estetiks s tij krijuese e cila ndoqi nj rrug t veant artistike duke krkuart
pathnshmen dhe t pathnn
N kreun e dyt do t shqyrtojm prozn vetpasqyruese t Barthelmit. Barthelmi
krijoi proz thelbi i s cils ka t bj me hulumtimin e vetvetes, mnyrs s krijimit t
vet ksaj proze. Barthelmi krijoi nj proz e cila n mnyr vetpasqyruese, hulumtonte
proceset e saj krijuese ose mund t lexohej si alegori pr procesin krijues. Pjes e ktij
kreu do t jet rishkrimi dhe dekonstruktimi i miteve duke u fokusuar tek metoda e
tregimeve t Barthelmit e cila sht n thelb nj loj e cila kthen prmbys rregullat e
zakonshme,nj lloj forme e prmbysur e mimesit. Parodit e Barthelmit shpesh luajn
me mitin duke krijuar alternativa artistike dhe n aspektin tematik, m s paku,
frymzojn virtuozitetin teknik.
Proza e Barthelmit shfaq aftsin e tij t pashoqe pr t befasuar, pr t nxitur
leximin dhe pr t hulumtuar teknikat rrfimore t cilat merren n shqyrtim n nj
nnkapitull t veant t ktij kreu. Nprmjet nj analize krahasuese t formave
rrfimore mund t nxjerrim n pah nj poetik m shum moderniste n romanin
Parajsadhe shembujt q prfaqsojn nj rrfim tipik pasmodernist si ato tek romani
Borbardha. Prqasja e prozs me artet pamore sht shtja e fundit q analizohet n
kreun e dyt. Strukturat e teksteve-piktura t Barthelmit krijojn nj galeri me piktura
q flasin dhe jan pjes e nj galerie unike n veprn e tij.
N kreun e tret bota surreale e Barthelmit do t shqyrtohet me an t analizs s
prthyerjes s problemeve t jets bashkkohore n prozn e tij. Tregimet e hulumtuara
ndahen n; tregime q merren me identitetin ose konceptin e personazhit pr veten;
tregime q mbshteten tek dialogu i ndrtuar si shkmbim idesh ose si konflikt mes dy
individve; tregime pr grupe individsh n strukturn e shoqris q i bashkon ata, dhe

9
tregime n t cilat rrfimi prqendrohet n nj objekt prsiatjeje si pr shembull, nj qen,
balon apo muze, duke br prshkrimin eseistik t dobis s tij n shoqri. shtja e
dyt q hulumtohet n kt kre jan variacionet mbi nj tem, fjal e prdorur ktu n
kuptimin e saj muzikor, jo n at letrar dhe pahsohet veanrisht n tregimet e tij t
ngritura mbi dialog dhe monolog t zgjeruar. N nj syth t veant shqyrtohen
personazhet pasmoderne t Barthelmit t cilt prpiqen t krijojn nj kuptim n krkim
t identitetit me an t lojs, njohjes dhe prsritjes.
Analiza n kt kre mbyllet me hulumtimin e tems s artit dhe rolit t artistit ku
do t fokusohemi tek tregimet q prshkruajn vendin q z arti n jetn bashkkohore;
shtrojn pyetje pr at se far lnde duhet t prdor arti pr tu krijuar; vn
pikpyetje nse qeniet njerzore jan lnda e duhur pr t qen tem e artit, zhvillohen
nprmjet prpjekjes pr t njohur apo tekniks s prsritjes, si dhe tregimet q shtrojn
pyetjen se cili duhet t jet objektivi i artit ose prqendrohen tek mnyra se si artisti
mund t krijoj n nj bot t paqet.
N kreun e katrt shqyrtohen format strukturore dhe stili i Barthelmit. Kjo bhet
s pari duke u prqendruar e parodia si kritik kulturore dhe ironia e ndrlikuar e
Barthelmit. Proza e Donald Barthelmit prdor mjetet letrare t avangardizmit dhe
traditn e pop artit n kontekstin e ironis.
S dyti, n kt kre do t prqendrohemi tek alegorit pasfrojdiste t Barthelmit:
vrasja e babait. Nse baballart e vdekur, ashtu si idet e dal mode, do t iknin vet nga
skena, nuk do t ishte e nevojshme t kishim nj rrfim t till t gjat pr ti hequr qafe
ata. Me e domosdoshmja, sht zhdukja e stilit atror t krijimit t pushtetit t tij vetjak
me an t zvoglimit t pushtetit t t tjerve dhe me an t shtimit t pushtetit t tij
nprmjet veprimeve t skajshme, t cilat shpesh prfshijn vrasjet ndr t cilat vrasjen e
babait.
S treti do t shqyrtojm teknikn e kolazhit. N kolazhet e fragmentuara t
Barthelmit rrfimtart prpiqen t bashkojn copat e shprndara t jets s tyre, me an
t nj pranvnie t pazakonshme dhe nj rendi jokronologjik pr t par identitetin e
tyre n mnyr kronologjike, ndrsa kaosi sht i dukshm.
shtja e fundit q do t shqyrtohet sht prdorimi arbitrar dhe lodrtar i
gjuhs. Gjuha pr Barthelmin sht instrument i riprtritjes, duke qen njherazi nj
gjurm dhe mishrim i s kaluars. Lnda e gjuhs n penn e Barthelmit merr
domethnie satirike, pr shkak se n botn e ndrgjegjshme pr fuqin e medias t
Ameriks bashkkohore nj pjes e madhe e realitetit sht gjuhsor.
Punimi mbyllet me disa prfundime n lidhje me seciln shtje dhe syth t
studimit. Shpresojm q puna serioze jo vetm t prmbush qllimin parsor pr ta
njohur lexuesin shqiptar m gjersisht me kt shkrimtar t shquar pasmodernist, por
edhe t jet kontribut q ngjall interesin e studiuesve dhe lexuesve t cilt n shqip kan
mundur t lexojn prmbledhjen me tregime Un dhe zonjusha Mandible(Ombra
GVG, 2004), tregimin Kortes dhe Montezuma prfshir n prmbledhjen Tregime
amerikane t shek. XX(Zenit Editions 2006), tregimin Qyteti i kishave, botuar n
revistn letrare Mehr Licht! (Nr. 16, 2006), si dhe esen Mosnjohja dhe intervistn
Shtigjeve t pasmodernizmit t botuara n Mehr Licht! (Nr. 38, korrik 2010),
prkthyer nga autori i ktij studimi.

10
 HYRJE

M 2 mars 1963, Nju Jorker botoi tregimin e titulluar LLapse (LAventura,

La Note & Eclipse), i cili kishte si autor nj shkrimtar amerikan thuajse krejtsisht t
panjohur, Donald Barthelmin. Megjithse pak lexues apo kritik mund ta kishin
parashikuar botimin e ktij tregimi parodik n kt revist me trashgim t pasur letrare,
ky botim mund t shihet sot si nj nga ngjarjet m domethnse n historin e letrsis
amerikane. Pas asaj date, rrjedha e qndrueshme e krijimtaris s Barthelmit vrshoi pa
ndrprerje n faqet e ksaj reviste dhe shrbeu si burim i vazhdueshm frymzimi pr
shkrimtart e rinj eksperimentues.4
Tmerret e Lufts s Dyt Botrore, Lufta e Ftoht, bomba atomike, popullarizimi
i uditshm i kulturs konsumiste dhe prplasjet kulturore t viteve 1960 nxitn shum
shkrimtar t argumentojn se realiteti ishte br i parrokshm, duke minimizuar rolin
tradicional shoqror t letrsis. Nj mnyr reagimi ishte proza pasmoderniste e Donald
Barthelmit, Tomas Pinonit, Uiliam Gedisit, Xhon Houksit, Robert Kuverit, Kurt
Vonegutit dhe Xhon Barthit, shkrimtar t strholluar n aspektin teknik, mjaft t
vetdijshm pr mnyrn e krijimit t prozs.
Prgjat njzet e gjasht viteve (1963-1989) Donald Barthelmi krijoi nj univers
unik letrar me an t mbi njqind tregimeve, nj pjes e tyre t botuara n prmbledhjet
antologjike Gjashtdhjet tregime (Sixty Stories, 1981), Dyzet tregime (Forty Stories,
1987) si dhe katr romaneve t tij: Borbardha (Snow White, 1967) Babai i vdekur
(The Dead Father, 1975) dhe Parajsa (Paradise, 1986). Megjithse zgjedhjet e tij
artistike nuk mund t shpjegohen me an t logjiks konvencionale letrare, lidhja logjike
q ai krijon nprmjet njsimit t elementeve t rrfimit, n dukje t pazakonta dhe t
pangjashme, e bn Barthelmin shkrimtar t rndsishm eksperimentues t letrsis
amerikane t shekullit XX.
Barthelmi ishte, pa dyshim, nj shkrimtar i Shkolls s Barthit, i cili n
manifestin pasmodernist Letrsia e shterimit (1967), denoncoi prozn e zakonshme,
realiste, dhe lavdroi lojrat gjuhsore t Horhe L. Borgesit, prdorimin ironik t
konvencioneve dhe eksperimentet metaletrare si metoda e vetme bashkkohore e
shkrimsis, duke prmbledhur n vetvete gjithka debatohej asokohe pr letrsin.
Rrfimtart shpallnin se ishin t lodhur nga shkrimi tradicional, ose kishin humbur n nj
labirint fjalsh. Personazhi dhe subjekti dukej se qen zhdukur nga proza, dhe i vetmi
subjekt, personazh apo referenc ishte teksti.5
T njjtn gj deklaronte edhe Barthelmi n esen Pas Xhojsit, botuar n t
njjtin vit duke pohuar se: ...me Xhojsin, vepra letrare bhet nj objekt m shum n
bot sesa nj tekst ose koment mbi botn, dhe kjo prbn statusin e veprs letrare, gj q
po ndodh, gjithashtu, n piktur. Me Xhojsin, dhe n nj shkall m t ult Gertrud

4
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and William
H. Gass, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1982), p.99.
5
Aleid Fokkema, Postmodern Characters: A Study of Characterization in British and American
Postmodern Fiction, (Netherland: Rodopi, 1991) p. 72.

11
Stajnin, prozshkrimi ndrroi statusin e vet n bot me an t nj lvizjeje kaq radikale
pasojat e s cils duhet ende koh q t prvetsohen.6
Proza e Barthelmit karakterizohet nga ironia e skajshme, parodia, loja me gjuhn,
dhe fragmentarizimi, t cilin ai e zhvillon n nj metafor t gjendjes bashkkohore
pasmoderne. Ai shpesh parodizon zhanre popullore letrare t tilla si romanet e Mesjets
n romanin Mbreti, (1990) prralln, si n romanin Borbardha (1967) dhe n
tregimin Mali i xhamt, (1970), fantastiken te tregimi Njeriu prej rre (1972),
thrillerin te tregimi Njeriu q fshihet(1964) dhe n shum vepra t tjera. Me stilin e
montazhit, Barthelmi merrte fraza dhe rreshta nga reklamat, kngt dhe fraza stereotipe t
kohs, pr t krijuar nga kto huazime struktura dhe kndvshtrime t reja.
Si shkrimtar pasmodernist, teknikat avangardiste t t cilit prdorin botn
materiale, Barthelmi mbshtetet tek tradita e avangards moderniste. Proza e tij e shkurtr
prbn nj risi dhe krijon unitetin e efektit t poemave n proz. Trajektorja e saj, duke
przgjedhur vetm imazhet m t rndsishme dhe duke flakur gjithka tjetr, sht tipike
pr logjikn e ndrrave. Ashtu si surrealistt Maks Ernst (Max Ernts) Marsel Dyshamp
(Marcel Duchamp) dhe Ren Magrit (Rene Magritte), t cilt patn ndikim t fuqishm
n veprn e tij, Barthelmi krijon artin e pranvnies dhe kolazhit.7
N veprn e Barthelmit estetika e fragmentit sht e kodifikuar n mnyr t
prsosur me an t lnds letrare jokonvencionale, t ciln ai e thur pr t krijuar
kombinimin semantik t tregimeve dhe romaneve. Duke prdorur copza, mbetje dhe
fragmente nga mbeturinat e jets bashkkohore, Barthelmi shkroi proz me frym t re,
duke mos theksuar qllimisht temn, subjektin dhe personazhin. Megjithse lvroi, m s
shumti, gjinin e tregimit, proza e Barthelmit, konceptohet m mir si refrenet e xhazit
pr nj tem ose ide, qoft edhe si nj fjal e vetme e ligjratave dhe imazheve, t marra
nga nj mbretri enciklopedike e disiplinave dhe fushave t dijes.
Kto tipare veprn e Barthelmit e bnin t vshtir pr lexuesin, kur ai prballej
me t gjat leximit t par, por, megjithat, t kapshme. Ashtu si ndodh gjat leximit t
Xhojsit, fragmentet q prbjn veprn e Barthelmit jan t njohura pr kdo: dialog dhe
monolog n rrug, n jetn dhe ndodhit e prditshme, pavarsisht se sa e uditshme dhe
e pazakont sht pranvnia e tyre. Bashkimi i ktyre elementeve t ndryshm,
nganjher vetm prmes nj zri t vetm rrfimtar, krijon botn unike t ktij krijuesi.
Barthelmi nuk i shmang trsisht mundsit e subjektit. Tregimet e tij nuk
prmbushin pritshmrin e lexuesit pr nj kronologji t qart, dika q ofron nj mbyllje
t knaqshme n fund nj serie ndodhish, imazhesh, dhe dukurish t vzhguara. Duke
nisur me nj shtys fillestare, me gjas nj ndodh ose prshkrim t shkurtr, tregimet e
Barthelmit shtjellohen nprmjet asaj q ai i prshkroi Leri Mekkefri si procesin e
grumbullimit t domethnieve t gjuhs n vetvete, e cila, e prjetuar si nj burim prtej
shkrimtarit, siguron mnyrn parsore t formsimit t rrfimit.
Barthelmi hulumtoi nj larmi temash si fmijria, lufta, shkenca, martesa,
psikiatria, feja, xhazi, kultura e televizionit, reagimi i birit ndaj vdekjes s t atit. Por, kur
lvron tema t ksaj natyre, shqetsim i prhershm i tij mbetet instrumenti i gjuhs,
konvencionet dhe klishet e saj, mnyra se si gjuha e modelon mendimin. Pas do
shprehjeje individuale t gjuhs (apo asaj q filozoft e gjuhs e kan quajtur (la

6
Donald Barthelme, After Joyce, Not-Knowing, Essays and Interviews, (Counter Point Berkeley, 1997),
p. 4..
7
Joyce Carol Oates, The Oxford Book of American Short Stories, (Oxford University Press, 2013,) p. 531.

12
parole), sht bota e sistemit t gjuhs (la langue) dhe kjo sht bota n t ciln ne
jetojm, po aq sa jetojm n botn e shenjave jogjuhsore.8
Pr shkrimtar si Barthelmi, Uilliam H. Gesi, dhe Robert Kuveri romani ose
tregimi sht nj form e strholluar bashkveprimi midis autorit, tekstit dhe lexuesit. N
veprat e tyre rrfimi shpesh merret gjersisht me metafizikn e krijimtaris, alternativat e
subjektit ose problemet e gjuhs. (ka gjuha kundr meje q kam qen i mir me t,
duke i respektuar veantit dhe hollsit e saj t vogla, pr gjashtdhjet vjet, - thot
rrfimtari i nj prej tregimeve t Barthelmit).9
Barthelmi e krkonte t ren si n rastin e prdorimit t nj hapsir jo t zakont
mes fjalive t nj tregimi, si nj mnyr pr t mbajtur gjall interesin n shkrimin e
tregimeve. Risjellja n vmendje e fjals e re sht barasvlerse me t qenit n gjendje
t ndiesh dika m shum sesa me risin. Kjo dhunti sht nj lloj prirjeje pr zbulim.
Fjala novator vlersohej prej Barthelmit si fjal vlersuese, nse nuk ishte e pasakt.
Ai dyshonte nse kishte shum pr t zbuluar prtej kombinimeve t reja t teknikave
tashm shum t njohura. E reja ka t bj deri diku me prpjekjen e vazhdueshme pr t
rishqyrtuar ose ndrthurur stilin apo praktikn e t shkruarit, praktik gjat s cils
Barthelmi izolonte aspekte t procesit, i shihte ato vemas, pastaj interesohej pr pjes
specifike. Kt proces Barthelmi e krahasonte me rastin e nj skulptori q, papritmas,
vendos t prdor zgjyr.
Sigurisht, risia e qndrueshme e Barthelmit, entuziazmi i tij pr format e
ndryshme mund t jen t efektshme ose pshtjelluese n varsi t forms q prqafon.
Larmia e tij e madhe stilistike sht ajo q e bn at nj shkrimtar emblematik
pasmodern. Eksperimentet e dendura pasmoderniste, satira politike, shkrimet plot me
ilustrime pamore, bjn q eklektizmi i tij t jet tregues i asaj q emrtohet si
pasmodernizm.
Termi pasmodern sht prdorur pr nj shumsi autorsh dhe veprash t
ndryshme, por, n fund t fundit, ajo q sht pasmoderne te Barthelmi sht pasmoderne
pr nj avangard pasmoderniste. Me fjal t tjera, nse krijimi artistik pr Harold
Rozenbergun (Harold Rosenberg) objekti i ankthshm, pr kritikt letrar objekt i
ankthshm, sht vepra letrare pasmoderne, pr t ciln autori i saj nuk e di nse sht
nj kryevepr, apo nj pirg mbeturinash.10
Pr shkak t ngulmimit t prozs s tij pr t parafrazuar peizazhe surreale,
personazhe t pazakonta dhe t fragmentuara, ku bie n sy stili kaotik, Barthelmi i ka
krahasuar shpesh metodat letrare me ato t piktorve surrealist ose minimalist, me ato
t artistve t popit dhe t shkrimtarve t till si Kafka, Beketi, Joneskoja dhe Borgesi.
Horhe Luis Borgesi sht prshkruar si lloji i shkrimtarit, t cilin kritikt passtrukturalist
duhej ta kishin shpikur nse nuk do t kishte ekzistuar. Donald Barthelmi arsyeshm
mund t shihet si homologu i tij amerikan.11

8
Martin Scofield, The Cambridge Introduction to the American Short Story, (Cambridge University
Press, 2006), p.220.
9
Maks Daiu, Studime mbi romanin bashkkohor amerikan, (Tiran: SHBLU, 2000), f.25.
10
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1982), p. 256.
11
Jay Parini, Oxford Encyclopedia of American Literature, (Oxford: Oxford University Press, 2003), p.136.

13
 Ndryshe nga sa kishin paralajmruar kumtuesit e vdekjes s romanit, n SHBA,
n periudhn 1965 - 1975 u krijua nj korpus i rndsishm letrar, i cili rezultoi n at q
Xherom Klinkuits (Jerome Klinkowitz) e quajti vdekja e vdekjes s romanit.12
Barthelmi banoi n Nju Jork pr 18 vjet me radh, koh gjat t cils ai shkroi dhe
botoi vazhdimisht. Ai botoi katr romane Borbardha (1967), Babai i vdekur (1975),
Parajsa (1986) dhe Mbreti (The King, 1990) dhe m shum se njqind tregime, pjesa
m e madhe e t cilave u botua n prmbledhjet me tregime Veprime t paplqyeshme,
akte t panatyrshme (Unspeakable Practices, Unnatural Acts,1968), Jet qyteti (City
Life, 1970), Gjashtdhjet tregime (1980) dhe Dyzet tregime (1987).
Ai botoi nj libr me proz joletrare, titulluar Knaqsi t fajshme (1974), ese
dhe intervista me tema t larmishme. M 1971 shkroi, bashk me vajzn e tij, librin e
vetm pr fmij, titulluar Zjarrfiksja pakz e rregullt ose xhindi andej-kndej (The
Slightly Irregular Engine or the Hitherig Thithering Djin), me t cilin fitoi mimin
Kombtar t Librit pr fmij m 1972 dhe ku prdor teknikn e kolazhit si nj tekst pr
fmij q u drejtohet edhe t rriturve.13
far po ndodh me letrsin teksa hyjm n vitet 80? A po bhet ajo m shum
realiste dhe m pak eksperimentuese? A jan shkrimtart m t shqetsuar pr materialin
historik dhe joletrar dhe m pak t interesuar pr t qen vetreferues n t shkruar? A
po e jetojn n t vrtet at q nj kritik e ka quajtur epoka e art e romanit
amerikan?- shkruante Nju-Jork Tajmsi n dhjetor 1980. 14
Dialogu i ngadalt i letrsis me vetveten; si ndodh n politik, sht shpesh i
natyrs politike. Kurdoher, nj grup i kundrvihet nj grupi t mparshm. Grupi i ri n
pushtet shpejt do t prballet nga kundrshtart, t cilt ngrihen me synimin pr t sfiduar
autoritetin e tij. Nj prplasje e till ka ndodhur edhe n SHBA me radikalizmin e viteve
gjashtdhjet dhe t fillimit t viteve shtatdhjet jo vetm n letrsi, sigurisht, duke i
ln hapsir qndrimeve m konservatore n fund t viteve shtatdhjet dhe n fillim t
viteve tetdhjet.15
N fillim t viteve 80, prozatort m t shquar tashm ishin dukshm t
paknaqur me krijimtarin pr nj audienc t till t vogl, ose kuptuan q vepra e tyre
po konkurrohej prej popullaritetit t prozs s autorve t till si Toni Morison dhe
Uiliam Kenedi (William Kennedy) apo t minimalistve si Rejmond Karver (Raymond
Carver) dhe En Beti (Ann Beattie).
U vu re q shum prej pasmodernistve, ndr t cilt Donald Barthelmi, Xhon
Barthi dhe Robert Kuveri, hoqn dor nga stili i tyre veues dhe nisn t shkruajn proz
disi m konvencionale. N rastin e Barthelmit, romani Parajsa (1986) sht i
strukturuar n mnyr m konvencionale se veprat e mparshme. N t vrtet, me kt
roman, Barthelmi tregon q, pasi ka mbrritur n fund t rrugtimit t vet pasmodernist,
ka krijuar nj vepr moderniste m shum sesa pasmoderniste.
Megjithse Barthelmi vdiq nga kanceri n Hjuston m 1989, autoriteti i tij si
pasmodernist, minimalist, metafiksionist, humorist dhe kritik social, vazhdon t jet n

12
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and William
H. Gass, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1982), p. x.
13
Elizabeth H. Oakes, American Writers, (New York:Infobase Publishing, 2004), p. 36.
14
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and William
H. Gass, (Pittsburgh:University of Pittsburgh Press, 1982), p.289.
15
Ibid. p. 289.

14
rritje. Barthelmi u prcaktua nga revista Nju Jork Tajms dhe kritika amerikane krahas
shkrimtarve pasmodern Xhon Barthi, Tomas Pinon, Kurt Vonegut etj, si shkrimtar i
rndsishm i letrsis bashkkohore amerikane t shekullit XX.
Libra studimor dhe artikuj pr veprn e tij nxisin nj brez t ri lexuesish t
zbulojn humorin shpesh thumbues t Barthelmit, t prdorur pr t zbuluar kotsin e
jetve tona t prditshme. Pa dyshim, si nj nga shkrimtart m risues n letrsin
amerikane, me veprn e tij Barthelmi vazhdon t ushtroj ndikim edhe sot tek disa
shkrimtar eksperimentues si: Donald Antrim (Donald Antrim), Ben Markus (Ben
Marcus), Dejvid Foster Uallas (David Foster Wallace), Eimi Bendr, (Aimee Bender),
Xhorxh Sonders (George Saunders), A.M. Houms (A.M.Homes), Artur Brefrd (Arthur
Bradford), Xhonatan Lethm (Jonathan Lethem), Dejv Egrs (Dave Eggers) etj.16
Un them se arti sht gjithmon nj prsiatje mbi realitetin e jashtm, ose nj
prpjekje e sforcuar pr t qen realitet i jashtm. Njzet vjet m par isha i bindur pr
mvetsin e objektit letrar dhe, madje, kam shkruar bindshm kundr nj teze q sapo e
kisha refuzuar, q objekti n vetvete sht bota, - shkruante Donald Barthelmi n vitin
1997 n esen e tij Mosnjohja, duke pohuar se: Arti gjithmon mendon pr botn. Un
nuk mund t mos mendoj pr t, nuk mundet ti kthej shpinn bots edhe sikur vet bota
ta bnte nj gj t till.17

16
Ridvan Dibra, Nj loj me emrin postmodernizm, (Albas, Tiran 2007), f.109.
17
Donald Barthelme, Not Knowing: The Essays and Interviews, (USA: Counter Point Berkely, 1997) p.24.

15
 KREU I

PASMODERNIZMI DHE DONALD BARTHELMI

I.1. Roli i jetshkrimit n formsimin e personalitetit dhe vizionit krijues

Fmijria e Barthelmit u formsua nga fakti q babai i tij ishte nj arkitekt i

interesuar pr t gjitha format e artit modern. Leximet e tij, qysh n mosh t hershme,
kishin t bnin me autor t till si Xhojsi, Elioti dhe rrymat letrare moderniste si
surrealizmi etj. I lindur n Filadelfia, Pensilvani (m 7 prill 1931), ai me familjen e tij u
shprngul n Teksas kur ishte dy vje dhe u rrit n Hjuston.
E ma, Helen Behtold (Helen Bechtold), ishte katolike e devotshme, ndrsa i ati,
Donald Barthelmi, ishte profesor i arkitekturs n Universitetin e Hjustonit. Donald
Barthelm mbajti emrin e t atit, prind i disa fmijve t talentuar dhe t suksesshm, t
cilt aspironin t arrinin n letrsi suksesin e babait t tyre n arte. Xhoana (Joan) ishte
motra e tyre e vetme. Stivn dhe Frederik Barthelm, shkrimtari i shquar minimalist, u
bn profesor dhe romancier, ndrsa vllai i tret, Piter, shkroi romane misteri.
Gruaja e dyt e Donald Barthelmit, Helen Mur Barthelm (Helen Moore
Barthelme), autore e kujtimeve pr shkrimtarin Donald Barthelm, e krahasonte familjen e
tyre me at t Henri Xhejmsit (Henry James), lidhur me reputacionin dhe arritjet n
letrsi dhe arte.18 Vet shtpia e Barthelmit, e projektuar nga i ati, prbnte nj anomali t
tmerrshme mes t gjitha shtpive t tjera. Dukej e uditshme. Ishte dika e
mrekullueshme t jetoje n t, por, njhersh edhe e uditshme teksa shihje nj shtpi t
till n rrafshinn e Teksasit. T dielave njerzit e kishin zakon t parkonin makinat e
tyre n rrug dhe t sodisnin shtpin ton.19 Kshtu, i rritur n kuptimin e mirfillt t
fjals, n nj shtpi moderniste, Barthelmi jo vetm q shoqrohej me avangardn
moderniste por i perceptonte mjedise t tilla si shum reale.
Barthelmi e prshkruan fmijrin e tij si fmijri normale t klass s mesme,
me knaqsin e shum librave npr shtpi, libra mitologjik dhe t gjith librat e
zakonshm pr fmij. Qysh i vogl nisi t shkruante, t redaktonte botime shkollore si
dhe fitonte disa mime. Ai vazhdimisht blinte libra t autorve si Xhojsi dhe Elioti. I ati i
dhuroi nj antologji t poezis moderne franceze, t ciln ai e prmendte si ndikuese n
jetn e tij por, jo aq ndikuese sa ishte interesi i t atit pr lvizjen moderniste.20
Kshtu, kur arls Moullsurth (Charles Molesworth) shtron pyetjen pr prozn e
Barthelmit A sht ajo moderne apo pasmoderne?, ai, me nj prgjigje t zgjuar, i

18
Helen Moore Barthelme, The Genesis of a Cool Sound , (Texas A&M University Press, 2001) p. 200.
19
Ibid, p. 209.
20
Lois Gordon, Donald Barthelme, (USA: Twayne Publishers, 1989), p.16.

16
shmanget ksaj pyetjeje, duke theksuar se Barthelmi i afrohet nj ndrlikimi, t cilin ne
e identifikojm si modern, madje edhe pasmodern.21
N shkurt 1953, ndrsa duhej t prfundonte studimet pr gazetari, n
Universitetin e Hjustonit, ai u rekrutua n ushtri. Ditn q mbrriti n Kore, u nnshkrua
marrveshja e paqes, sikur do t ndodhte m pas me njrin prej personazheve t tij. Ai u
vendos n zyrn e informimit t publikut n batalionin e dyt t kmbsoris ku drejtoi
pas ksaj gazetn e ushtris. Pas prfundimit t shrbimit ushtarak, ai u rikthye n
universitet dhe punoi srish pr Hjuston Post, si dhe u punsua n departamentin e
marrdhnieve me publikun n Universitetin e Hjustonit ku ai shkroi fjalime pr rektorin
e universitetit. Ai studioi filozofi, duke hulumtuar filozofin perndimore e cila do t
bhej thelbsore n prozn e tij. Barthelmi themeloi gjithashtu gazetn letrare Forum, e
cila financohej nga universiteti. Duke synuar t botoj shkrimtar t njohur dhe t rinj, ai
arriti q t bj pjes t ksaj gazete letrare figura t rndsishme intelektuale si Uiljam
H. Ges.22
Jeta e tij profesionale ishte shum interesante pasi u lidh me shum artist. Ai e
cilson kt periudh si kohn kur lexoi shum jo vetm materialet pr botim por
gjithashtu n fushat e filozofis, psikologjis, antropologjis dhe historis. Ai bnte edhe
dizajnin dhe ilustrime pr gazetn.
M pas, n vitin 1961, Barthelmi u b pjes e Muzeut Bashkkohor t Artit n
Hjuston, dhe kur ishte tridhjet vje, drejtor i tij. Karriera n gazetari, puna me
marrdhniet publike, redaktimi n gazet, dhe drejtimi i nj muzeu artesh, t gjitha
kontribuan me tema, qndrime, dhe teknika q do t prdoreshin n veprn e tij t
mvonshme.
N vitin 1960, Nju Jorker, lindur n epokn e xhazit, kishte tridhjet e pes vjet
q botohej si nj revist e mendjemprehtsis dhe satirs thumbuese duke synuar nj
audienc metropolitane. Ajo fitoi reputacion pr humorin, vizatimet dhe tregimet realiste.
N mes t shekullit t njzet, Nju Jorker qe kthyer n nj totem t shtresave t
arsimuara t mesme dhe t larta. Duke nisur q nga viti 1940, revista krijoi reputacionin e
vet si revist e tregimit t realist, u b kupa e shenjt e shkrimtarve t rinj, si do ta
cilsonte Stivn King (Stephen King) m 2007.
Gjat karriers s tij, Barthelmi dha msim n Universitetin e Bostonit, n
Universitetin e Bafllout (Buffalo) dhe Siti Kollixh (City College) t Nju Jorkut. dhe s
fundi, q nga viti 1981, deri n fund t jets, ai punoi n programin e shkrimsis krijuese
n Universitetin e Hjustonit.
Tregimet e tij shpesh ngjajn me nj koleksion imazhesh dhe idesh t marra nga bota
dhe t riformsuara n nj mnyr t re. Si shkrimtar pr artet tek Hjuston Post,
Barthelmi do t lexonte tekste filozofike dhe kritike n krkim t lnds pr shkrimet e tij
publicistike. Ai zakonisht nuk i lexonte me imtsi kto tekste, por merrte prej tyre t
gjitha ato ide t rndsishme q i shrbenin atij. I njjti lloj intelektualizmi eklektik
shprfaqet edhe n tregimet e tij.
Pr shembull, tek tregimi Shi i art, pjes e prmbledhje s tij t par me tregime
Ktheu Dr. Kaligari (1964), nj personazh dytsor citon n mnyr t rastsishme iden

21 Charles Molesworth, Donald Barthelmes Fiction: The Ironist Saved From Drowning (USA, University
of Missouri Press, 1983), p.32.
22 Ian Bickford, The Oxford Encyclopedia of American Literature, Volume 1, (Ed. Jay Parini), (Oxford
University Press, 2003), p. 138.

17
e Paskalit (Pascal) pr vdekjen si nj gjendje e pashpres dhe e pakthyeshme. e cila i jep
tregimit ton filozofik. Pr Barthelmin, idet jan pjes e gjeografis s jets njerzore,
dhe ai v n dukje ato n tregimet e tij po kaq thjesht dhe leht sa mund t tregosh
pranin e nj objekti fizik, pasi idet jan sipas tij me rndsi jetsore pr nj gjendje
rrfimore.23
Pavarsisht nga mungesa relative e risis, aspektet krejtsisht formaliste t
entuziazmit dhe shtigjeve t reja prbjn qartsisht nj pjes t asaj q e trheq
Barthelmin tek strategjit e avangardizmit. Ndoshta, ather, nostalgjia pr kt lloj
entuziazmi pr t ren shpjegon se pse vepra e tij priret m shum drejt pasmodernizmit
t lart, duke iu larguar avangards moderniste. N t vrtet, shtysa e Barthelmit drejt
avangardizmit filloi me Harold Rozenbergun, i cili prirej nga risia formale dhe shprehte
pak interes apo besim n aspiratat politike t avangards. Kur diskutonte pr procesin
krijues, Rozenbergu theksonte individin por asnj kontekst social: sht gjetja e
pengess m shum se ecja prpara ajo q ka rndsi, ka do t thot, zbulimi dhe pika
fillestare e metamorfozs,24
Duke i br jehon theksimit nga T. S. Elioti t angazhimit me traditat letrare
(Tradita dhe talenti individual), Rozenbergu thoshte q sfida e artistit dhe pika fillestare
duhet t jet angazhimi me historin e artit, duke prfshir idet pr t.25
Ndrsa mendimi m i natyrshm do t ishte ti kundroje traditat avangardiste si
nj pjes e rndsishme e ksaj historie. Komentet e Rozenbergut mbi avangardn jan
dukshm konservatore: krijimet e avangardizmit kan cilsin e t
pakapshmesndjeshmrit e avangards prkapen nga drita, sikurse nga freskia.26 Pr
sa i prket dobis s prdorimit t elementeve t avangardizmit historik, Rozenbergu nuk
e pranon nj nocion t till, duke pohuar q prpjekjet pr t tronditur nga ringjallsit e
lvizjeve avangardiste, nuk krijojn parehati por nostalgji. Pr Rozenbergun, format
tejet t reja kan prparsi kundrejt axhendave radikale politike.27
Shoqrimi i Barthelmit me Rozenbergun mund t shpjegoj shum pr
marrdhnien e autorit me angazhimin social dhe investimin ndaj nj pasmodernizmi t
mirfillt letrar. Kshtu, kur Barthelmi citon prshkrimin q i bn Rozenbergu Objektit
t ankthshm, ai prqendrohet tek estetika. Rndsia e kolazhit sht q gjra t
pangjashme bhen bashk pr t krijuar, n rastin m t mir, nj realitet t ri. Ky realitet
i ri, n rastin m t mir, mund t jet ose t nnkuptoj nj koment pr nj realitet tjetr
nga ai prej t cilit buron, por mund t jet, gjithashtu, dika krejt tjetr. Ai sht nj
objekt m vete, nse sht kolazh i suksesshm Objekti i ankthshm i Harold
Rozenbergut, i cili nuk e di nse sht nj vepr arti apo nj grumbull mbeturinash.28
Parafrazimi i Barthelmit prkap thelbin e asaj ka Rozenergu shpreh mbi procesin e
krijimit artistik: A jam nj kryevepr? Apo jam nj grumbull mbeturinash?

23
Ian Bickford, The Oxford Encyclopedia of American Literature, Volume 1, (Botues Jay Parini), Oxford
University Press, 2003, pp 139.
24
Cituar te Philip Nel, The Avant-garde and American Postmodernity, (University Press of Mississippi,
2002), p. 89.
25
Ibid, p. 89.
26
Ibid, p.89.
27
Ibid, p. 90.
28
Ibid, p. 90.

18
 Barthelmi shpresonte q tu jepte fjalve t tij nj lloj magjie. 29 Shpesh duke cituar
borxhin q u detyrohej artistve pamor, ai i shoqronte tregimet e veta me piktura t
rralla por edhe provokuese. M ka thn nj neurolog, - shprehej ai, - q shkrimi vjen
nga ana e majta e trurit te njerzit q shkruajn me t djathtn dhe piktura vjen nga vjen
nga ana e djatht e trurit, kshtu q jam i knaqur q pjest tona t trurit m s fundi
bashkohen.30
Prapseprap, ai e kishte zili prparsin metafizike q kishin piktort, fiziken e
pikturave t tyre, dhe lirin e pikturave prej krkesave t gjuhs. Njerzit mund t
mahniten nga pikturat e De Kooningut kur prhap qymyr n plhurn e pikturs me
gishtin e tij t madh shum t talentuar, por nj shkrimtar q prhap gjuhn, nuk merr
asgj prpos talljes.31 Megjithat, n nj simpozium pr pasmodernizmin ku mori pjes
bashk me Greis Peijli, Uokr Prsi dhe Uiliam Gasin, ai pohoi se shkrimtart kan nj
cak t fundm deri ku mund t shkojn:
Piktura sht, zakonisht, nj objekt n mur, dhe ju i afroheni ktij objekti, e
kqyrni, dhe kjo kqyrje nuk zgjat shum. Ndrkoh, q ne shkrimtart, nse jemi t
suksesshm, rrokim vmendjen e dikujt dhe e mbajm t mbrthyer at pr nj periudh
t konsiderueshme kohe.32 N mnyr ironike, megjithse nuk jan kaq lehtsisht t
manipulueshme sa bojrat n kanavac, fjalt q shkruan Barthelmi e mbrthejn pren e
tyre, e intrigojn at me fiziken e tyre. Kur fjalt lejohen, n mnyr t pamoralshme,
t shkojn n shtrat s bashku, - shkruante Barthelmi, - fjalt i ngjajn nj prgjuesi,
madje e prfshijn at n lojn e tyre.33
N veprn e Barthelmit ndihet kudo prekja e bots. Sa ishte i ri, harmonia e
muziks klasike ishte shum e pranishme n shtpin e tij, e cila grshetohej bukur me
arkitekturn moderne t shtpis, ndrsa ai vet shpesh shkonte n klubet e nats pr
zezak, ku duartrokiste fuqin krijuese t xhazit.34
Sikurse lirikat e knduara te Mbreti Xhaz orkestrimet n dukje t pashtershme
t muziks e nxitn at t eksperimentoj me tonin, ritmet dhe koret me nivele t prziera
t ligjrimit. Po kshtu, shkrimet pr filmat q komentoheshin n faqet e gazets
Hjuston Post dhe n ato t revists Kugr t Universitetit t Hjustonit i shprfaqn
mundsit e manipulimit t pikvshtrimeve rrfimore.
Ai thot n nj intervist t vitit 1971 q qyteti n vetvete, me t gjitha plehrat e
tij, mund t shihet si nj kolazh, krahasuar me nj fshat fisnor n t cilin t gjitha
kasollet jan nj kasolle e shumfishuar.35 N raste t tjera ai prmend kolazhet e artistit
gjerman Kurt Shuitrs (Kurt Schwitters), i njohur pr krijimet e tij me mbeturina:
Nganjher, n Nju Jork, m plqen pisllku n rrug, i cili m kujton Kurt
Shuitrsin.36

29
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, 1991) p.48.
30
Ibid, p.25.
31
Paris Review, The Art of Fiction No. 66, Donald Barthelme Interviewed by J.D. O'Hara,1999.
32
Donald Barthelme, Not-Knowing: The Essays and Interviews, (Counter Point Berkely, 1997), p. 25.
33
Barbara L. Roe, Donald Barthelme:A Study of the Short Fiction, (New York: Twayne Publishers, 1992),
p.31.
34
Paris Review, Donald Barthelme, The Art of Fiction No. 66, Donald Barthelme, Interviewed by J.D.
O'Hara.
35
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (London: Duke University Press, 1991). p.24.
36
Paris Review, Donald Barthelme, The Art of Fiction No. 66, Donald Barthelme, Interviewed by J.D.
O'Hara.

19
 N nj intervist me Xho Brabs (Jo Brabs), Donald Barthelmi thot se kur babai
i tij ishte student, ...asgj e modernizmit nuk lejohej t deprtonte n shkolln Penn t
arkitekturs. Ndrtesa ishte shum moderne. Ishte dika e rrall pr at koh, q na
kujtonte statusin e avangards q kishte modernizmi n at periudh. Pavarsisht nga
pengesa q i bnte modernizimit shkolla, ose ndoshta pr shkak t ksaj pengese, babai i
Barthelmit, n prfundim t studimeve bri krejt t kundrtn e asaj q ishte tipike n
vitet 1920-1930 dhe krijoi ndrtesa t stilit modernist.37
Kur prdorim frazn angazhim me historin, duhet t jemi t kujdesshm q t
mos hamendsojm nj realitet t pandryshueshm, mimetik historik. Sikur vren Linda
Han (Linda Hutcheon): Nuk ka asgj t natyrshme rreth reales dhe nuk ka pasur
asnjher, madje edhe para ekzistencs s masmedias.38
Qoft kur realiteti perceptohet n mnyr moderniste sikurse bn Frederik
Xhejmsn (Frederic Jameson) ose n mnyr realiste si shprehet Xhorxh Lukash (Georg
Lukacs), realiteti sht, n vetvete, i varur nga kriteri perceptues i atyre q e prkufizojn
at dhe prej epoks n t ciln ata jetojn. Nse realja jon i referohet periudhs
historike n t ciln nj vepr sht shkruar, ather duhet t marrim parasysh prvojn e
Barthelmit, i cili u rrit n nj shtpi moderne dhe n nj rrug paramoderniste. Jo vetm
q Barthelmi vet u rrit n nj mjedis surreal, por vet bota q ai prfaqsoi ishte surreale
n shum mnyra t rndsishme. Kjo do t thot q peizazhi politik i Ameriks s Lufts
s Ftoht, me prbetimet e saj sfiduese dhe pranvniet e uditshme sht surreal.
Eksperimentim me gjuhn ka edhe Pamje t babait tim duke qar, nj rrfim i
fragmentuar, pr atsin, tem e cila ishte shqetsuese pr Barthelmin po t kemi
parasysh marrdhnien e tij t thell dhe problematike me t atin. Ai prvetsoi prmes
ndikimit t babait, nj arkitekt i njohur, parimet e Bauhaus, nj shkoll artistsh,
projektuesish dhe arkitektsh, e cila e kishte origjinn n Gjermanin e fillimit t
shekullit t njzet dhe kishte n gjirin e saj personalitete t arkitekturs, t cilt besonin
n eprsin e forms dhe se arkitektura mund t mund t prmirsonte, n thelb,
ekzistencn njerzore.39
M 1974, Barthelmi shkroi nj prshtatje pr skenn t romanit Borbardha. M
pas e rishikoi versionin e par dhe m 1976 shkroi versionin e tret. Nj lexim n formn
e provs finale u realizua me ndihmn e drejtorit t Amerikn Pleis Thietr (American
Place Theatre) Uajn Hendsmn (Wyn Handsman), pr ti dhn Barthelmit nj mundsi
pr t marr pjes n prova, t shihte dramn e tij me nj audienc dhe me dshirn q ai
ta prdorte kt prvoj pr ta zhvilluar m tej dramn dhe veten si dramaturg.40
Njmbdhjet dit m von ai i shkroi nj letr falnderimi Handman-it, duke i
thn se e kishte kuptuar q kishte shkruar nj dram t dobt, dhe, ndrsa ajo dram nuk
u vu asnjher n sken, shtat dit m pas, tregimi i tij n form dialogu, Dit
madhshtore, u luajt n Amerikn Pleis Thietr nga data 8-26 qershor 1983.
Barthelmi e dinte q skena do t ishte ideale pr disa nga veprat e tij q
karakterizoheshin nga dialogt dhe monologt, dhe ai e mori seriozisht at q

37
Donald Barthelme Not-Knowing: The Essays and Interviews, (Counter Point Berkely, 1997), p.293.
38
Linda Hutcheon The Politics of Postmodernism: Parody and History Cultural Critique, No. 5,
Modernity and Modernism, Postmodernity and Postmodernism. (Winter, 1986-1987), pp. 179-207.
39
Ian Bickford, Oxford Encyclopedia of American Literature, (Oxford University Press, 2003), p. 138.
40
Cituar te Ian Bickford, Oxford Encyclopedia of American Literature, (Oxford University Press, 2003), p.
138.

20
bashkkohsit e tij pasmodernist, austriaku Peter Handke dhe Tomas Bernhard (Thomas
Bernhard), kishin br deri ather.
Barthelmi ishte antar i Akademis Amerikane, Institutit t Arteve dhe Letrave.
Ai u shprblye me shum mime gjat karriers s tij, duke prfshir nj burs
Gugenhaim, mimin Kombtar t Librit, dhe mimin e Institutit Kombtar t Arteve
dhe Letrave. Ai fitoi mimin PEN Folkner (1982), mimin e Librit t Los Anxhels
Tajms (Los Angeles Times Book Prize) pr Gjashtdhjet tregime, dhe nj mim
kombtar pr nj libr pr fmij.41 Fitoi mimin Zabel t Instituti Kombtar t Arteve
dhe Letrave m 1972, mimin Rea pr tregimin m 1974 dhe mimin Xhesi H.
Xhouns (Jesse H. Jones) nga Instituti i Teksasit pr Artet dhe Letrat m 1976.42

I.2 Rrnjt filozofike

Proza e Barthelmit sht pjes e pandashme e letrsis pasmoderniste dhe

hulumtimi i saj duhet br edhe n dritn e ndikimeve filozofike apo prsiatjeve mbi
shkollat bashkkohore filozofike, pasi vepra e tij ka shum nnkuptime sociologjike,
psikologjike, politike, fetare dhe gjuhsore. sht natyra filozofike dhe sidomos estetika e
tij bashkkohore ajo q lidh prozn e tij me pasmodernizmin. 43
Pavarsisht se njeriu i gzohet krijimit artistik qysh n fillesat e tij, vetm n dy
shekujt e fundit vepra e filozofve, psikologve dhe shkenctarve t ndryshm na ka
br t kuptojm masn n t ciln njeriu mbshtetet n procesin e krijimit. N nj
intervist t shkrimtarit pasmodernist Robert Kuver, bashkkohs i Barthelmit, ai
deklaroi se shqetsim kryesor ka njeriun si krijues, pr shkak t ndjesis, duke theksuar:
Ne kemi ardhur n fund t nj tradite. Nuk them se kemi ardhur n fund t romanit apo
t formave letrare, por, q mnyra jon e vshtrimit t bots dhe e prshtatjes s saj
nprmjet letrsis po ndryshon.44
Kuveri shton q ky ndryshim ka ndodhur pasi ligjrimet q njeriu ka br gjat
shekujve t kaluar kan filluar ta humbasin dobin e tyre. Kt e shohim, pr shembull,
n mnyrn se si gjeometria e Euklidit apo koncepti i Njutonit pr gravitetin jan vjetruar
prball pleksjes s relativitetit t hapsirs. Duke shpjeguar kt proces, ai thot se
shqetsimi pr krijimin e prozs shkon prtej kategorive t rrfimit apo artit letrar, te
sistemet themelore, me an t cilave ne perceptojm dhe organizojm njohjen e universit.
Duke prdorur termin ligjrime pr produktet e fushave t tilla si filozofia,
historia dhe shkenca, Kuveri n mnyr t drejtprdrejt shpreh nj pikpamje q
qndron n themel t veprs s tij, dhe t pasmodernistve t tjer, q, pjesrisht pr
shkak t natyrs njerzore dhe pjesrisht pr shkak t natyrs s universit, ne nuk mund ta
njohim kurr n mnyr objektive botn, pasi ne banojm n botn e krijimeve dhe jemi

41
Abby H. P. Werlock, James P. Werlock Encyclopedia of the American Novel (New York: Infobase
Learning, 2015), p.34.
42
Elizabeth H. Oakes, American Writers, (Infobase Publishing, 2004), p. 36..
43
Timothy Charles Lord Postmodernism and Donald Barthelme's Metafictional Commentary on
Contemporary Philosophy, (Iowa State University, 1987), p.34.
44
Frank Gado, (ed.) Conversations on Writers and Writing (New York: Union College Press, 1973), p.
142.

21
t detyruar vazhdimisht t zhvillojm nj larmi metaforash dhe sistemesh subjektive pr
t na ndihmuar t organizojm prvojn ton n mnyrn q t mundemi t merremi me
botn.45
Sistemet e krijimit vlersohen si objekte estetike t shkputura nga funksionet e
dobis e prdorimit. Por, kur sisteme t tilla e humbasin dobin e tyre dhe vjetrohen, ato
kan nevoj t rishikohen ose t flaken plotsisht. Fatkeqsisht, dshira jon pr
qndrueshmri dhe rregull na nxit shpesh t shprfillim natyrn krijuese t sistemeve
tona. Barthelmi sht shkrimtari q hulumton mnyrn se si kto sisteme jan krijuar dhe
si ato gjallrojn ose i sjellin fundin marrdhnies ton me botn. Duke u prqendruar n
mnyr t vazhdueshme te procesi krijues n vetvete, sidomos te mnyra se si
perceptimet tona dhe metodat e interpretimit ndikohen nga gjuha jon, Barthelmi
shpresonte t hidhte drit mbi mnyrn se si njeriu e prkufizon veten dhe reagimin e tij
ndaj bots.46
Dilema e romanit realist ekziston qysh prej romanit t shekullit t tetmbdhjet,
kur sigurit empirike formuan bazat e konvencioneve t realizmit. Kto konvencione, si
ka argumentuar Jen Uoti (Ian Watt) te Ngritja e romanit (1957), lidheshin ngusht me
pikpamjen optimiste, empirike e cila hamendsonte ekzistencn e nj universi
determinist dhe aftsin njerzore pr t zbuluar mekanizmat e funksioneve t saj.
Uiliam Spanos (William Spanos) prdori nj metafor t dobishme pr kt
pikpamje dhe llojin e letrsis, e cila mbshtetet tek ajo n esen e tij Detektivi dhe
kufiri (1972). Si shpjegon n kt ese, deri n ngritjen e pasmodernizmit pjesa m e
madhe e letrsis mbshtetej te premisa e romanit detektiv. Shumica e shkrimtarve
mendonin q njeriu mund t zgjidhte enigmat e natyrs dhe t letrsis nse ai shqyrtonte
elsat me kujdesin e duhur.
Sipas ksaj pikpamjeje, nuk sht e rastsishme q shekulli i tetmbdhjet,
epoka e arsyes ishte shekulli n t cilin romani realist, me strukturn e tij logjike,
shkaksore dhe drejtvizore nisi t lulzoj. Ky besim n aftsin e njeriut pr t njohur
dhe pr t kuptuar universin, arrin pikn e vet m t lart n shekullin e nntmbdhjet, i
cili jo rastsisht u quajt epoka e romanit t madh realist.47
N mesin e shekullit t nntmbdhjet besohej se shkenca ishte shum afr
zgjidhjes s enigms s universit material. Nj lloj i ngjashm optimizmi ontologjik sht
i dukshm n filozofit e Xhon Stjurt Millit dhe Hegelit, mtimet trsore t cilve
shprehen se mendja njerzore do t ndihmonte t nxiste revoltn ekzistenciale, duke
filluar me Passhnimi prmbylls joshkencor(Concluding Unscientific Postscript) t
Kierkegardit (Sren Kierkegaard).
Ky optimizm mund t gjendet lehtsisht n qasjet historiografike t historianit
gjerman Leopold fon Ranke (Leopold von Ranke), kritikut francez Hipolit Ten
(Hyppolite Taine), dhe filozofit francez Ogyst Komt (Auguste Comte), n hulumtimet
gjuhsore t Vlihelm fon Humbold (Wilhelm von Humbold) dhe August Shlajherit
(August Schleicher), n psikanalizn e Frojdit, si dhe n teorin dhe praktikn e

45
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1982), p. 7.
46
Ibid, p. 9.
47
William Spanos, The Detective and the Boundary: Some Notes on the Postmodern Literary
Imagination, (Boundary, 1972) p.150.

22
romancierve t mdhenj realist t shekullit t nntmbdhjet si Stendali, Zolai,
Xhorxh Elioti dhe Tolstoi.48
Megjithat, edhe gjat shekullit t nntmbdhjet vrehet zhvillimi i nj procesi
t kundrt: rnia e besimit n hulumtimin racional, empirik, pranimi i sinqert i natyrs
subjektive t funksioneve tona mendore dhe marrdhnies s tyre me botn, si dhe futja e
konceptit t relativitetit n strukturn e vet universit. Ky zhvillim mund t vrehet
sigurisht qysh te teoria dhe praktika letrare e romantikve, me theksin e tyre tek
imagjinata dhe fuqia e saj krijuese. Zhvillime t tilla pati n do fush t dijes njerzore.
Filozofi gjerman Hans Vajhinger, (Hans Vaihinger) dhe Fridrih Nie dhe m
von, Benedeto Kroe dhe filozofi gjerman Ernst Kasirer (Ernst Cassirer) zgjeruan dhe
zhvilluan imperativt kantian n filozofi; Johan Karl Fridrih Gausi (Johann Carl
Friedrich Gauss), Fridrih Bernard Rimani (Friedrich Bernhard Riemann) dhe Nikolai
Lobaevski (Nikolai Lobachevski) filluan t studionin me imtsi fushn e dijes ndoshta
m t besuar pr ne, matematikn; ndrsa Ernst Mahu (Ernst Mach) tronditi fizikn me
pohimin e tij q shkenca nuk mund t na tregonte ndonj gj pr botn (ajo mund t na
tregoj, nnkuptoi ai, vetm pr lidhjet mes t dhnave tona shqisore). 49
Problemi i analizs s marrdhnies mes njeriut dhe metaforave t tij, mes
pikpamjeve objektive dhe subjektive t bots, ka qen nj nga temat kryesore t debatit
n shekullin XX. N shum fusha, nocioni i njeriut si autor i ligjrimeve sht parashtruar
rregullisht bashk me mospranimin e konceptit t s vrtets dogmatike, absolute.
Rndsia e ksaj ideje mund t gjendet, pr shembull, n fusha t tilla si sociologjia,
historiografia, antropologjia, psikologjia, gjuhsia, dhe, n fakt, t gjitha metashkencat.
Studimi n kto fusha ka arritur vazhdimisht te prshkrimi i njeriut t kyur n
format, gjuht dhe krijimet e veta, t cilat ai i krijon dhe i manipulon si ndihmse t
dobishme. Natyrisht, kto zhvillime dhe prfundime epistemologjike filluan t ken
gjithashtu nj efekt t drejtprdrejt dhe t thell tek artistt dhe mnyra se si ata i shihnin
prpjekjet e tyre. Efekti sht ndoshta m i dukshm te piktura dhe artet plastike, me an
t formave t ndryshme t kolazhit dhe abstraksionizmit.
U desh shum koh q ky efekt t shfaqej n letrsi, megjithse pati disa
personalitete letrare q filluan t prfshijn domethnien e ktyre zbulimeve n veprat e
tyre si: eksperimentuesit modernist Alfred Zhari (Alfred Jarry), Gijom Apoliner
(Guillaume Apollinaire), Rajmond Kueno (Raymond Queneau), H.L. Borges dhe
Vladimir Nabokov.
Si nnkupton Frenk Kermoud te Ndjesia e nj fundi, ishte e pashmangshme q
letrsia artistike t mos ndikohej trsisht nga zbulimet n sistemet e tjera: Ekziston nj
marrdhnie e thjesht mes letrsis dhe krijimeve t tjeraNse mendojm t parin nga
krijimet moderne, vshtir t jet rastsi sepse qyshse Nie prgjithsoi dhe zhvilloi
prsiatjet kantiane, letrsia ka deklaruar gjithnj e m shum t drejtat e saj pr zgjedhje
arbitrare dhe vetjake t normave t krijimit.50
N fillim t viteve 1950, shum personalitete letrare me ndikim, si Rob Grije dhe
Natali Sarrot, bnin thirrje pr ti dhn fund nj tradite t perceptuar si ngushtsisht

48
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1982), p. 10.
49
Ibid. p.11.
50
Frank Kermode The Sense of an Ending: Studies in the Theory of Fiction, (Oxford University Press,
1967), p.6.

23
mimetike n letrsi dhe sugjeronin q njohja e kufijve t letrsis do ti lironte
shkrimtart duke i dhn mundsi krijimtaris artistike t fillonte t zhvillohej n t
njjtn rrjedh q po ndiqnin llojet e tjera t arteve t ktij shekulli. 51
Proza pasmoderniste, q filloi t lulzonte n SHBA, Amerikn e Jugut dhe n
Evrop gjat viteve 60 dhe 70, pati si premisn e saj themelore faktin q qasja mimetike
e letrsis tradicionale nnkuptonte q n fillim nj epistemologji dogmatike. Koncepte t
tilla si personazhi dhe subjekti, duheshin rishikuar nga shkrimtart, t cilt ishin br
gjithnj e m skeptik pr marrdhniet shkak-pasoj n letrsi, pr fillimin, mesin,
fundin (apo zhvillimin e subjektit n kuptimin e vjetr), dhe ekzistencn e nj bote
koherente, me kuptim. Duke mos qen n gjendje t ndienin m aftsin pr t paraqitur
letrsi q prshkruante gjendjen e vrtet t realitetit n bot, shkrimtart pasmodernist
vendosn q t ktheheshin te vetvetja, t prqendroheshin jo te realiteti, por n reagimin e
imagjinats ndaj realitetit, nj reagim i cili u b i njohur si aspekti i vetm i realitetit q
mund t njihej.52
Veprat e imagjinats pasmoderne shpesh pasqyrojn kt orientim t ri
epistemologjik n mnyr krejt t drejtprdrejt. Ksisoj, shum krijime t reja merren
hapur me rreziqet e njohjes dhe me sistemet q ne krijojm pr t na ndihmuar t
deprtojm n brendsi t prvojs son t prditshme. Mjete shum m t ndryshme
strukturore ndihmuan n forcimin e ndarjes nga normat realiste: prdorimi i
kndvshtrimeve t shumfishta (si n tregimet e Barthelmit), metodat e copave/pjesve
t prera, vullneti n rritje pr t prdorur grafika dhe tipografi, przierja e qllimshme e
faktit dhe trillimit, prirja e prgjithshme e shkrimtarve pr t kremtuar truket e tyre
krijuese. T gjitha kto mund t shihen si strategji, q lidhen me njra-tjetrn.
Shum prej ktyre veprave prqendrohen n efektin ndrmjetsues t cilin kan
gjuha dhe letrsia n marrdhnien e njeriut me botn. Ky shqetsim sht kryesor te
Barthelmi, Kuveri dhe Gesi dhe sht, gjithashtu, i dukshm n veprat e Samuel Beketit,
Horhe Luis Borgesit, Eugen Joneskos, Xhon Barthit, Vladimir Nabokovit, Hulio
Kortazarit dhe Piter Handkes. Kta shkrimtar ishin t vetdijshm q ndrgjegjja sht e
mishruar n nj gjuh specifike, e cila krijon reagimin ton ndaj bots.53
Pothuajse t gjith kta shkrimtar kan t prbashkt nj karakteristik themelore
t lojcakris n rolet e tyre si krijues dhe manipulues t sistemeve gjuhsore. Me an t
mistifikimit t rolit t tyre n procesin krijues dhe kmbnguljes n lirin absolute t
artistit, ata shfaqn nj qndrim lirues kundrejt krijimeve t tyre, t cilat trhoqn
vmendjen te potenciali q ne kemi pr t vn n dyshim vlerat sociale dhe estetike t
kulturs son. Lojcakria bhet nj strategji e prdorur qllimisht pr t provokuar
lexuesit pr t shqyrtuar n mnyr kritike t gjitha kodet kulturore.

51
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (University of Pittsburgh Press), 1982, p. 12.
52
Ibid. p. 13.
53
Ibid. p. 14.

24
I.3 Barthelmi dhe letrsia avangardiste amerikane e viteve 1960

Pasmodernizmi ishte drejtimi letrar mbizotrues n SHBA n vitet gjashtdhjet

dhe shtatdhjet dhe vijon t shihet me ndikim t rndsishm edhe n letrsin e sotme.
Shum prej risive t ksaj periudhe n prozn amerikane jan br pjes e rndsishme e
prozs s shkrimtarve bashkkohor. Pavarsisht se pasmodernizmi shihet edhe sot si
pjes e rndsishme e letrsis amerikane, duhet theksuar, gjithashtu se n t njjtn koh
shum shkrimtar vazhduan t krijonin vepra t rndsishme, t shkruara n mnyr
tradicionale, duke u mbshtetur, n thelb, n konvencionet shkrimore t shekullit t
nntmbdhjet.54
Barthelmi ishte shkrimtar unik pasmodernist me kontribut t veant n letrsin
pasmoderne. Pasmodernizmi, dhe n veanti pasmodernizmi letrar, mund t ket shum
kuptime, n varsi t artistit. Si koncept, atij i mungon uniteti, nj nga arsyet q nuk sht
pranuar apo kuptuar asnjher gjersisht.
Termi pasmodernist zakonisht shihet si reagim ndaj formave t krijuara dhe
perceptimeve kulturore si variantet e modernizmit t lart q u shfaqn n piktur,
skulptur, arkitektur, vallzim dhe letrsi gjat njqind viteve t fundit. N mnyr q
reagimi pasmodernist t jet i efektshm, artisti duhet t kundrshtoj seciln form
individualisht, por kjo rezulton n variante t larmishme.
Sikur shihet n pasmodernizmin letrar ku nuk ka nj thelb t dallueshm.
Barthelmi bn nj gj, Pinoni dika tjetr. Vepra pasmoderniste duket t jet nj variant
i forms q krkon t zvendsoj; mund t shihet si zgjerim i origjinalit, duke u varur nga
ai. Rezultati, n vend t shkputjes mes dy formave, sht m shum nj zhvendosje e
elementeve. Vepra pasmoderniste e pranon strukturn por m s shumti n modele t
dekonstrukuara.55
Pasmodernizmi gjithashtu reagon ndaj nj shoqrie q ndryshon sidomos ndaj asaj
shoqrie e cila formsohet nga mas-media ku mbretron pshtjellimi, mosharmonia dhe
histeria. Qndrimi pasmodernist mund t jet q kultura, shoqria dhe kuptimi yn i
prbashkt pr realitetin jan kaq jasht kontrollit sa reagimi i duhur mund t jet vetm
joracional. Armiku letrar dhe kulturor q krijon tension pr pasmodernistt amerikan
ishte vulgariteti i qart, i hershm, familjar dhe shoqror amerikan kaq i dukshm n
kulturn popullore; voglsirat e politiks, luksi i Ligs Kombtare t Futbollit, vuajarizmi
i shfaqjeve televizive (talk shows).
Me mendjemprehtsi artistike shkrimtart pasmodernist e pranojn dhe madje e
prqafojn realitetin q u paraqitet. Ata kthejn vmendjen tek kii i reklamave dhe nse
kufijt tradicional mes kulturs s lart dhe t ult, mes artit elitar dhe atij komercial, aq
m mir sepse ata jan m t sakt. Arti i telenovelave t viteve 1950 si dhe do gj tjetr
e rndomt dhe e pavler mund t jet material i dobishm, pr t propozuar q nuk ka t
vrteta universale. 56

54
Joe David Bellamy, (Ed), Donald Barthelme, Interviews with Innovative Writers, (University of Illinois
Press, 1974), p.45.
55
Michael Thomas Hudgens, Donald Barthelme: Postmodernist American Writer. (New York: Edwin
Mellen Press, 2001), p.10.
56
Ibid. p.11.

25
 Megjithse proza pasmoderne sht e dallueshme nga proza moderne, ekzistojn
megjithat fije lidhse mes ktyre dy llojeve t letrsis. Fragmentimi dhe
eksperimentimi letrar jan shqetsime kryesore t teksteve moderniste dhe
pasmoderniste. Pasmodernizmi sht n njherazi zgjerim dhe mospranimi i
modernizmit. 57
Shkrimtart pasmodernist, n mnyr t drejtprdrejt ose jo, shpesh
prqendrohen tek mnyra se si shoqria e ka humbur vetdijen e saj pr historin dhe
sht burgosur n t tashmen. Barthelmi e risjell kt tem n romanin Parajsa. Cilado
qofshin shkaqet e izolimit t shoqris, mas-media e ka zvendsuar realitetin me imazhe
shum t thjeshtzuara, si t ishin formula ku jepet reklamimi i produkteve pr
konsumatorin, veanrisht n formn e videos muzikore dhe sportit institucional,
prdorimi i video-klikve t vjetra q japin personazhe t njohur t smur dhe
udhheqs si presidentt amerikan, madje edhe Etrit Themelues.
Ky klonim, sigurisht, ka logjikn e tij, e cila sht e dobishme pr pasmodernistin.
N fakt, realiteti i paraqitur n veprn pasmoderniste mund t ekzistoj plotsisht n
mediumin e televizionit bashk me saktsin e pamshirshme, t rrmujshme dhe
jokoherente t imazheve n mnyr kaq t ngjashme me hijet e bots s jashtme q
shfaqen n muret e brendshme t shpells s Platonit.
T gjitha kto procese dhe pikpamje gjendjen n veprn e Barthelmit. Arsyeja se
prse ai ndoqi kt rrug t veant artistike shpjegohet deri diku pjesrisht n esen e tij
t vitit 1985 Mosnjohja kur shkruan: Po krkojm t pathnshmen dhe t pathnn.
Ky rrugtim sht me kthesa, me pengesa q duhen kaluar58. Pavarsisht nga ato,
Barthelmi vazhdoi t eksperimentoj, duke e rrezikuar reputacionin e tij ndrsa u prpoq
t prparoj n shkrimin e prozs dhe ta mbante at gjall si nj busull kulturore.59
Megjithse mendimi akademik amerikan ka qen i rndsishm n debatin pr
pasmodernizmin, mendimi estetik francez ka luajtur rol t spikatur n nxitjen e tij.
Praktik e zakonshme gjat dy dekadave t kaluara pr teoricient amerikan ishte ajo e
citimit t burimeve franceze dhe e importimit t koncepteve franceze 60.Teoria
passtrukturaliste, baza estetike e pjess m t madhe t kritiks s prozs pasmoderne n
Amerik, buronte, m s pari, nga Franca dhe mbshtetej n konceptet franceze t
avangards dhe praktiks shkrimore surrealiste.61
arls Altieri, e cilsoi shkrimtarin pasmodernist si nj praktikues imagjinar i
konceptit t Roland Barthit pr tekstin si t till. Nj tregues i amerikanizimit t
fushave t tilla t dijes sht fakti q termi passtrukturalizm prdoret rrall n Franc,

57
John Cusatis, Postwar Literature, 1945-1970, Research Guide to American Literature, Volume 6, (Maple
Press, New York, 2010), p. 70.
58
Donald Barthelme, Not Knowing,: The Essays and Interviews, (USA: Counter Point Berkely, 1997), p.
24.
59
Michael Thomas Hudgens, Donald Barthelme: Postmodernist American Writer. (Lewiston, N.Y.: Edwin
Mellen Press, 2001) p. 12.
60
Susan Robin Suleiman (Ed), Re: Writing the Body: The Politics and Poetics of Female Eroticism, The
Female Body in the Western Culture, Contemporary Perspectives, (Harvard University Press, 1986), p.
255.
61
Geoffrey Lord, Postmodernism and Notions of National Difference: A Comparison of Postmodern
Fiction in Britain and America, (Netherland: Editions Rodopi B.V, 1996), p. 16.

26
ndrsa fjala pasmodernizmsht huazuar nga Amerika n Franc nga Zhan Fransua
Loitard m 1979.62
Ndikim t madh n formsimin e pasmodernizmit n Amerik, pati vepra e
filozofit francez Zhak Derrida, m s shumti n formn e dekonstruksionit. N nj nga
artikujt, me t cilt teoricieni i letrsis, Eduart Sed, prpiqet t prvijoj karakteristikat e
prozs pasmoderne, shkruan: Pr romancier si Tomas Pinon, Xhon Barth dhe Donald
Barthelme, letrsia sht nj gjuh me fushn dhe lojn e saj, me sistemin e saj t
brendshm t referencs, kuptimin e saj t mundsive n dispozicion t fuqis krijuese.
Letrsia nuk shihet si ndrhyrje n realitet, as si shtojc e tij, si n rastin e prozs klasike
realiste, por m shum si ndrhyrje n nj proz tjetr, apo n shkrime t tjera.63
Periudha nga 1910 deri m 1945 ishte, pa dyshim, periudha e rritjes dhe
eksperimentimit me letrsin, por, me pak prjashtime, shumica e eksperimenteve t
rndsishme prirej t ishte pjes e zgjatimeve t metodave realiste, sidomos te prpjekjet
e shkrimtarve q u prqendruan n hulumtimin e psikologjis njerzore. Kshtu,
shkrimtart e mdhenj t periudhs moderniste, Folkner (Faulkner) Xhojs (Joyce) i
hershm, Virxhinia Ulf, Ernest Heminguej, Fitzxherald, Sherud Anderson, n shkall t
ndryshme u mbshtetn edhe n traditn e realizmit.
Ndryshe nga muzika ose piktura, t cilave, kurr nuk u sht krkuar t shpallen si
gjini me rndsi shoqrore, letrsia n prgjithsi, dhe proza n veanti, jan par pr
nj koh t gjat sikur kan detyrimin pr t kritikuar gjendjen sociale dhe psikologjike t
epoks s saj. Rrjedhimisht, me pak prjashtime t rndsishme (Xhuna Barns, Nathaniel
Uest, Vladimir Nabokov, Xhon Houks), qasjet e letrsis amerikane mbetn
prgjithsisht konservatore deri m 1960, koh kur klima letrare, e ndihmuar nga
atmosfera e radikalizuar shoqrore dhe politike, ndryshoi shum shpejt.
Brenda nj kohe t shkurtr, admirimi pr shkrimtar t rndsishm t viteve
1950 (Xh.D Salinxher, Norman Meiler, Uiliam Stajrn, Sol Bellou, Flenri O Konor,
Filip Roth, Bernard Malamud dhe Xhon Apdajk), kaloi te nj brez letrar t nj stili dhe
temperamenti shum t ndryshm, si Xhozef Heller, Xhon Barth, Kurt Vonegut, Robert
Kuver, Donald Barthelm dhe Uiliam Ges. Nj zhvendosje e till e bujshme n
ndjeshmrit letrare nuk ndodhi vetvetiu. Rrethanat sociale krijuan nj atmosfer me
energji rebelimi, q pati ndikim t gjer gati n do segment t jets amerikane.
Klima letrare n letrsin amerikane ndryshoi, n mnyr t konsiderueshme, n
fillim t viteve 1960. N kt dhjetvjear thirrjet pr vdekjen e romanit dhe letrsin
e shterimit-paralajmrime t zakonshme qysh prej kohs s Servantesit, duket se po
merreshin seriozisht nga lexuesit, kritikt dhe madje nga vet autort. N SHBA,
vlersimet e debatueshme t autorve t till francez me ndikim si Nathali Sarrot me
Epoka e dyshimit (1953) dhe Alen Rob Grije me Pr nj roman t ri (1963), u
pranuan nga nj pjes e shkrimtarve dhe kritikve, ndrsa t tjert ishin t shqetsuar q
drejtimet e reja, ishin rrug pa krye, shfajsime, ose, m keqja, thjesht t mrzitshme.
Kthesa e prozs amerikane, duke iu larguar konservatorizmit t viteve 50, u nxit
edhe nga shfaqja e shum shkrimtarve t rinj me talent t spikatur si Xhon Barth, Tomas
Pinon dhe Xhozef Heller t cilt botuan veprat t rndsishme jotradicionale n fillim t
viteve 60. Veprat e tyre u detyroheshin shum teatrit t absurdes, burimeve mitike dhe

62
Geoffrey Lord, Postmodernism and Notions of National Difference: A Comparison of Postmodern
Fiction in Britain and America, (Netherland: Editions Rodopi B.V, 1996), p. 17.
63
Edward W. Said, Contemporary Fiction and Criticism, (TriQuarterly 33, 1975), p. 231-56.

27
prrallave, pop-artit dhe ndikimeve t shkrimtarve jorealist si Nabokov, Selin, Xhon
Houks, dhe Uiliam Gedis. Humori i zi, parodia letrare, subjektet e ndrlikuara plot me
prkime t pagjasa dhe veprime t dhunshme, personazhe njdimensional komik, ishin
cilsi t dukshme n shumicn e veprave t rndsishme risuese m von gjat ksaj
dekade.64
Prve shndrrimeve t mdha t vlerave shoqrore, pati edhe disa faktor
specifik letrar, q ndihmuan n ndryshimin e qasjeve t shkrimtarve ndaj letrsis.
Kritika e rndsishme evropiane e formave romanore, e shkruar m 1950, kishte krijuar
nj entuziazm. Veprat e shum romancierve t rinj francez si Mishel Bytor, Natali
Sarot, Rob Grije etj, filluan t shfaqeshin n versionin anglisht n fund t viteve 1950 dhe
n fillim t viteve 1960. Kto vepra, megjithse ishin shum trheqse pr ndjeshmrin
letrare amerikane, nga ana tjetr nxitn debate t shumta dhe provokuan shkrimtart dhe
kritikt amerikane pr t rishqyrtuar mendimet e tyre pr prozn.
Ndoshta nj ndr veprat m t rndsishme ishte studimi i shklqyer i Alen Rob
Grijes: Pr nj roman t ri (1965), i cili ngrinte disa pyetje t rndsishme n lidhje me
vlefshmrin e prdorimit t metodave tradicionale n proz.
N esen e tij t rndsishme: Mbi disa nocione t vjetruara, Rob Grije
prqendrohej n dallimet e rndsishme midis mnyrs se si shkrimtar bashkkohor i
shihnin marrdhniet e tyre me botn dhe mnyrn me t ciln e shihnin dikur
shkrimtart realist. Rrfimi, si e konceptojn kritikt akademik, dhe po kshtu edhe
shum lexues, prfaqson nj rregull. Ky rregull, t cilin ne mund ta cilsojm si t
natyrshm, lidhet me nj sistem t tr racional dhe organizues, funksionimi i t cilit
prkon me zotrimin e fuqis nga klasa e mesme.
N gjysmn e par t shekullit t nntmbdhjet, e cila shnoi apogjeun e saj me
Komedin njerzore, disa parime t sigurta specifike nuk viheshin n dyshim. N
veanti, besimi n logjikn e gjrave ishte universal. T gjitha elementet teknike t
rrfimit, prdorimi sistematik i kohs s shkuar dhe i vets s tret, kronologjia e
ngjarjeve, subjektet drejtvizore, trajektorja e rregullt e pasioneve, shtysa e do episodi
drejt nj prfundimi etj, do gj prirej t impononte imazhin e nj universi t
qndrueshm, koherent, t vazhdueshm, t padyshimt dhe plotsisht t
deshifrueshm.65
Rob Grije paratha pohimet e mvonshme t pasmodernistve kur theksoi: Un
nuk deshifroj realitetin, un krijoj. Kjo ka qen ambicia e hershme e Floberit: T bj
dika nga asgjja, dika q do t mund t qndronte m vete, pa iu dashur t mbshtetej
n ndonj gj jasht veprs. Sot, kjo sht nj ambicie e romanit n trsi.66
Ai, gjithashtu, nnkupton q shtysa vetpasqyruese sht n qendr t
shqetsimeve t romancierve. Ajo q prbn forcn e romancierit sht pikrisht fakti q
ai krijon, trillon lirisht, pa model. Gjja m e rndsishme n prozn bashkkohore sht
fakti q ajo e afirmon kt karakteristik plotsisht n nj shkall t till q trillimi dhe
imagjinata bhen, n fund t fundit, vet subjekti i librit. Bashk me botime t tilla
kritike, prkthimi i veprave t rndsishme jo tradicionale e ndihmoi vetdijesimin pr
kufijt e realizmit dhe disa alternativave t mundshme pr prozshkrimin.

64
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (University of Pittsburgh Press, 1982), p. 20.
65
Ibid, p. 22.
66
Alain Robbe-Grillet, For a New Novel, Essays on Fiction, (Northwestern University Press, 1989), p.15.

28
 Periudha nga viti 1965 deri m 1975 ishte nj periudh tejet e pasur pr
eksperimentimin letrar, e krahasueshme ndoshta me vitet 1920 n aspektin e sasis dhe
cilsis s veprave t krijuara. Dhe gjat ktyre viteve pati nj theks t veant tek
metafiksioni. Leri Mekefri shtjellon rolin e metafiksionit n evoluimin e letrsis
pasmoderniste; rolin e rndsishm q teknikat vetpasqyruese luajtn n prozn
bashkkohore. Termat prshkruese, si metafiksion apo fjalkrijimi i Roland Sukenik
mbifiksion prdoreshin pr kt lloj letrsie, ndrkoh q u botuan shum romane t
cilat kishin si teknik kryesore ndrtekstorin.
Vitet 60 ishin, para s gjithash, nj epok revolucioni dhe zhvillimi t vetdijes.
E nxitur nga revolucioni muzikor fillimisht nga Bitllsat (Beatles) dhe prej nj ndjesie n
rritje t bashkimit t krijuar n kundrshtimin e Lufts n Vietnam, kultura e t rinjve
filloi t ushtroj ndikim n shijet popullore si kurr m par. Ndrkoh, nj ndjenj e re
lirie ishte e dukshme kudo; n shkolla, n etikn e re seksuale, n botn e artit, fal
vendimeve t gjykatave n favor t Nabokovit, Henri Milerit (Henry Miller), Uiljam S.
Barrouzit, dhe t tjerve, n botn e letrsis.67
Modeli mbizotrues i prozs pasmoderne prfshin nj pasiguri ontologjike rreth
natyrs kundrthnse t bots t projektuar prej tekstit dhe i referohet veprs s Beketit,
Rob-Grijes, Fuentesit, Nabokovit, Kuverit dhe Pinonit pr t mbshtetur pikpamjet e
tij. Paqndrueshmria e bots s trilluar, n t ciln e gjejm veten, dhe vshtirsia e
mundsis ton pr ta njohur at n nj mnyr t besueshme, sht e dukshme n disa
vepra letrare pasmoderniste. do gj, duke nisur nga kundrthniet e thjeshta logjike t
Rob Grijes, duke prfunduar me paranojn te Pinoni apo fantazit komike t Barthelmit,
jan shembuj t ksaj bote.
Shkrimtar t tjer t rndsishm novator u botuan n anglisht ndr t cilt
Gunter Gras, Kobo Abe, Endrju Belli, Rajmond Rusel, Peter Handke, dhe shum
shkrimtar t mrekullueshm t Ameriks s Jugut si Gabriel Garsia Markes, Vargas
Losa, Karlos Fuentes, Hulio Kortazar etj.68
Pasmodernizmi amerikan pa dyshim, u ndikua nga shkrimtar si Borgesi,
Nabokovi, dhe Beketi, q shrbyen si hallk lidhse me modernizmin m t hershm
evropian, dhe kishte afri me prirje n vende t tjera: romanin e ri francez, (romanin e
asaj ka Natali Saroti e quajti epok t dyshimit), prozn e Peter Handkes n Austri,
Italo Kalvinos dhe Umberto Ekos n Itali, B.S Xhonsonit, En Kuinit dhe Xhon Faulsit n
Britani. 69
Doemos, n fund t viteve gjashtdhjet shkrimtart e rinj amerikan dukeshin si
prfaqsuesit m krijues e t guximshm t estetiks s von moderne dhe
pasmodernizmi shpesh nnkuptonte prozn risuese amerikane, t lexuar ose jo me
metodat e kritiks dekonstruktive franceze.
Nj prfaqsues i artit pasmodern, shum me ndikim tek Barthelmi dhe avangarda
letrare amerikane e viteve 60-t ishte Horhe Luis Borges i cili tekstin letrar e kundronte si
dika t hapur, kurse letrsin si dika ku mund t hyj gjithka. Borgesi thoshte se
letrsia ushqehet me letrsi m shum se sa me at q quhet jet reale. Si pasoj e ktij

67
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (Pittsburgh:University of Pittsburgh Press, 1982) p. 19.
68
Ibid. 21.
69
Maks Daiu, Contemporary American Literature, (Tiran: Botime Universitare Albas, 2014), f.16.

29
komunikimi t dendur midis veprave t sotme dhe t djeshme, e gjith letrsia ssht gj
tjetr pos nj form invariantesh.
Borgesi e zhvendosi n drejtime t reja shkrimin, tekstin letrar, duke e kaprcyer
tipin klasik t rrfimit me shprndarje t rrept t roleve t protagonistve e
antagonistve, me biografi, personazhe, detaje, heronj dhe mjedise social-historike ose
familjare, etj, etj. ai e oi rrfimin drejt rrfimit me natyr enciklopedike, ku stilet
przihen dhe prmes ksaj przierje lind vijueshmria dhe uniteti i brendshm i nj
ligjrimi t ri letrar.70
Borgesi pati ndikim t rndsishm pas botimit t prozave t tij n SHBA n
1962. Ndikimi i Ficciones t Borgesit, i cili dukej se bnte njsh pritshmrit
tradicionale letrare dhe filozofike me metodat e Kafks, romanciert detektiv, dhe
shkrimtart e fantazis dhe fantashkencs, u b menjher i dukshm n prozn e shkurtr
t shkrimtarve m t talentuar risues t Ameriks si Donald Barthelm, Xhon Barth dhe
Robert Kuver.71
N esen Letrsia e shterimit, sipas Barthit, Borgesi, shembullzonte m s miri
ndryshimin midis nj artisti t dal kohe n aspektin teknik, nj qytetari teknikisht t
prditsuar dhe nj artisti teknikisht t prditsuar. N kategorin e par, ai prfshinte t
gjith romanciert q pr mir apo pr keq shkruanin si t mos ekzistonte shekulli i
njzet, por sikur shkrimtart e mdhenj t gjashtdhjet viteve t fundit deri diku nuk
kan ekzistuar, pasi ndrkoh m shum se dy t tretat e shekullit ton kan kaluar,
sht lemerisse t shohsh se si shum nga shkrimtart e kohs ton shkruajn si
Dostojevski ose Tolstoi, Floberi apo Balzaku, ndrkoh q pyetja e njmendt teknike q
ngrihet mua m duket se sht se si mund t jesh pasardhs jo vetm i Xhojsit dhe
Kafks, por i atyre m pas Xhojsit dhe Kafks dhe q tani jan n muzgun e karrierave t
tyre .72
Barthi diskutonte n kt ese ndjesin q kishin shum kritik dhe shkrimtar q
rrfimi letrar ishte strprdorur dhe ishte kthyer tashm n nj form anakronike. Shum
autor, kritik dhe studiues e lexuan si thjesht si shpallje t vdekjes s romanit, ndrkoh
q rnia e romanit ishte parathn shum her m par dhe kjo nuk kishte ndodhur, n
esen e tij Barthi e krahason kt dukuri me nj paralajmrim rreziku q nuk merret
parasysh ngaq sht prsritur kaq shpesh. Por ai nnkupton gjithashtu se edhe nse
romani e humbet rndsin e tij apo jo, perceptimi i dobsimit t tij, sht me rndsi
jetike pr letrsin. N t vrtet, vetdija pr kt ndjeshmri t shterimit t mundsive
t romanit sht pika e trazimit t imagjinats artistike.73
Biblioteka e pafundme e historive m popullore, e prfundon manifestin e tij t
pasmodernizmit, Barthi, sht nj imazh i lidhur sidomos me letrsin e shterimit;
biblioteka e Babelit mundson do lloj kombinimi t mundshm t personazheve dhe
hapsirave alfabetike, dhe ksisoj t gjitha librat dhe thniet e mundshme, prfshir ktu
mospranimet tuaja dhe t miat, bashk me shfajsimin n historin e t ardhmes, historin
e t ardhmes s mundshme dhe, megjithse ai nuk e prmend kt, enciklopedit jo vetm

70
Floresha Dado, Rexhep Qosja, postmodernizm n letrsin shqiptare.
http://www.albaniapress.com/lajme/8766/Rexhep-Qosja-Postmodernizem-ne-letersine-shqiptare.html
71
Geoffrey Lord, Postmodernism and Notions of National Difference: A Comparison of Postmodern
Fiction in Britain and America, (Netherlands: Editions Rodopi B.V, 1996), p. 12.
72
Ibid, p.12.
73
Jay Parini, Oxford Encyclopedia of American Literature, (Oxford University Press, 2004 ), p. 136.

30
t Tln-it por t do bote tjetr imagjinare deri m tani. Si tek universi i Lukrecit, numri i
elementeve, dhe ksisoj i kombinimeve, sht i prcaktuar (megjithse jo plotsisht), dhe
numri i shembujve t secilit element dhe kombinimi i elementeve sht i paprcaktuar,
sikurse vet biblioteka.
Kjo e onte Barthin tek imazhi i tij m i paraplqyer ndr t gjitha imazhet,
labirinti. Labirinti, para s gjithash, sht nj vend n t cilin, n mnyr ideale, t gjitha
mundsit e zgjedhjes (s gjetjes s drejtimit, n rastin konkret) mishrohen, me
prjashtim t veanta si ai i Tezeut, ndrkoh q t gjitha mundsit duhet t shterohen
para se t mbrrihet n zemrn e tij (..) aty ku Minotauri pret me dy finale alternative:
mposhtjen dhe vdekjen, ose triumfin dhe lirin. Tani, n fakt, Tezeu legjendar nuk sht
barok sipas fryms borgesiane, dhe shembullzon nj moral pozitiv artistik n letrsin e
shterimit t mundsive.74
Borgesi risjell n vmendje imazhin e letrsis e cila bhet burim i krijimit t
letrsis. Nj tregim i vetm prmban mundsin e shndrrimit n burim t krijimit t
tregimeve t reja, teksteve t reja letrare, duke krijuar mundsi t pafundme, t
pashterueshme, pasi letrsia riprtrihet mu n astin q rikrijohet nga vetvetja.
Barthelmi mendonte se do vepr e mirfillt arti sht burim i nj vepre tjetr
arti. Ai dyshon q pika e filless pr Markezin ishte Daullja prej llamarine, deri diku
Gynter Grasi i dha atij nj pik nisjeje, se piknisja pr thelbin e Beketit ishte Bouvardi
dhe se Henderson dhe mbreti i shiut i Bellout sht nj fantazi mbi temn e Heminguejt
n Afrik.
sht e habitshme, vren Xhei Parini q kritikt dhe teoricient amerikan kan
paraplqyer t huazojn paradigmat e tyre t prfaqsimit letrar dhe prmbysjes s saj
nga autort evropian dhe ata amerikano-jugor, ndoshta ngaq prsiatjet metafizike t
Barthelmit jan m pak t qarta dhe m argtuese sesa ato t Borgesit, Dino Buxatit,
Rajmond Kunos dhe shkrimtarve t tjer t cilt e kan br tregimin nj gjini pr t
tronditur perceptimet tona t zakonshme t realitetit.
Vepra e Barthelmit mbshtetet lirisht tek burimet kozmopolite, duke prfshir
kta shkrimtar, por tipari i tij i dallueshm i surrealizmit, ashtu si oreksi i tij pr lnd
letrare t pavler ashtu si dhe pr artin e lart t kulturs amerikane, bjn at shkrimtar
amerikan origjinal shum t dallueshm nga shkrimtart e tjer. 75
Ndikimi i Vladimir Nabokovit tek brezi i ri i shkrimtarve amerikan sht kaq i
madh sa prmasat e tij jan t vshtir pr tu gjykuar. M 1960, dy kryeveprat e tij
Lolita (1957) dhe Zjarri i zbeht (1962), ofroi modele t gatshme se si metafiksioni
mund t kombinonte metodat e vetdijshme, t stisura, jo realiste, me t kuptuarit e thell
t gjendjes njerzore. Megjithse e keqinterpretuar pr shum vite si roman pornografik,
n pjesn m t madhe si realist, vetm n vitet 1960, kur ndrlikueshmria e lojs s saj
me fjaln dhe mjeshtrin filloi t kuptohej m thell, ky roman u pranua si nj vepr
klasike jo tradicionale. Romani Zjarri i zbeht (1962), me labirintin e tij t aromave t
rrejshme, pasqyrave dhe referencave t larmishme, dhe me strukturn e tij lojcake t

74
John Barth, The Literature of Exhaustion The Friday Book: Essays and Other Non-Fiction. (London:
The John Hopkins University Press, 1984.) Shih gjithashtu, John Barth, Letrsia e shterimit, (prkthyer nga
Granit Zela, Mehr Licht! Nr. 39, nntor 2011), fq.211-228.
75
Jay Parini, Oxford Encyclopedia of American Literature, (Oxford University Press, Oct 1, 2003), p.136.

31
zhvilluar me kujdes t madh (romani prbhet nga nj hyrje, nj poem, komente, fjalor),
prbnte nj model pr eksperimentuesit.76
Barthelmi i kushtoi Nabokovit vmendje t pakt e cila bie n sy. N esen e tij t
vitit 1964, Pas Xhojsit, ai e prmend at n nj fjali t vetme s bashku me Henri
Grinin; dhe kjo pothuajse nj dekad pas botimit t romanit Lolita. Nse Beketi ishte
babai i vdekur i Barthelmit, Nabokovi duhet t ket qen xhaxhai i zi Klaudius:
trazueshm si ai, prapseprap krejt ndryshe n shpirt. Sikur Nabokovi, Barthelmi mund
t jet menurak dhe aludues deri n pikn e paqartsis, por ai nuk luan kurr lojra
armiqsore n kurriz t lexuesit dhe nuk krkon kurr, ndryshe nga Nobakovi, q ti
keqorientoj ata.
N epokn pasmoderne t romaneve kryesisht maksimaliste, Donald Barthelmi, se
Bashku me Beketin, Borgesin e t tjer, prsosn kundrlvizjen drejt tretjes minimaliste.
Ndonse mori pjes n krcimin e metaletrsis nga prmbajtja te forma, ai arriti t
shmangte vetrefleksivitetin e skajshm q karakterizonte krijimtarin e mjaft
shkrimtarve t ngjashm, t frymzuar m tepr nga teoria.
Barthelmi e kuptoi, ndoshta m mir se shumica e shkrimtarve t tjer, q proza
bashkkohore ishte nn nj trysni t re, pjesrisht pr shkak t vetdijes s lart t
shkrimtarit dhe lexuesit pr konvencionet letrare dhe pr konkurrencn me forma t tjera
rrfimore, veanrisht filmin. Duke u mbshtetur sidomos n shembullin e Beketit, ai
hulumtoi mundsit e prozs teksa i kishte plotsisht t qarta vshtirsit pr t mbajtur
gjall interesin e lexuesit q mrzitet shpejt dhe t shkrimtarit q mrzitet jo pak shpejt.77
Ashtu si Beketi dhe Borgesi, Barthelmi synon thuktin e skajshme. Metodat e
tij jan sa t larmishme aq edhe t prdorura n mnyr t vetdijshme. sht paraqitja
me paansi ironike dhe seriozitet komik e absurditetit: Beketi shkroi pjes pr Baster
Kitonin; Barthelmi shkroi tregime q mishronin vetprmbajtjen komike t Kitonit.
Nganjher Barthelmi e rrgjon shtjellimin e subjektit n format e tij m t thjeshta, si n
njqind fjalit e numrtuara te Mali i xhamt. M rndom tregimet e tij nuk shtjellohen
fare; vetm rriten, si te fjalia e tij 2500 fjalshe (Fjalia). Disa t tjera maskohen si ese ose
jan n form pyetjesh e prgjigjesh. Por, me gjith thuktin karakteristike dhe
strukturn e thjesht, proza e Barthelmit shpesh duket uditrisht shteruese, si tek Asgj:
raport paraprak.78
Sikurse Beketi, ai sht nj vzhgues i prpikt dhe katalogues i pandreqshm t
gjrave t ksaj bote duke e ditur q ato nuk ofrojn siguri si tek tregimet Kryengritja
indiane dhe Krcimi. Dhe si Beketi, ose si Shekspiri, ai nuk shqetsohet shum pr
dallimin mes t errts dhe komikes. Ajo ka sht m tejet beketiane n shtrngesn e
Barthelmit pr tu verbruar, pr tiu afruar t panjohurs si nj zon pr tu hulumtuar
dhe kuptimi i tij pr pazhurmrin kubiste t mendjes.
Shenjat pshtjelluese, paqartsia e shenjs, shkakton ngjashmrin, u shpreh ai
pr J.D OHarn. Njlloj si n rastin kur merrni pjes n nj funeral dhe vini re kundr
vullnetit tuaj, i cili po organizohet dobt.79 Dhe kjo si fjali, prkon pothuajse pik pr

76
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (University of Pittsburgh Press, 1982), p. 22.
77
Maks Daiu Profile prozatorsh modern, (Tiran: SHBLU, 2000), fq.128.
78
Ibid, f. 128.
79
J.D. O Hara, Interview with Donald Barthelme (1981), Not-Knowing: The essays and Interviwes of
Donald Barthelme, (Counter Point Berkely, 1975) p.181.

32
pik me tonin dhe kadencn e Beketit me prjashtim t faktit q Beketi do t kishte
prdorur premrin njeriu n vend t premrit q prdoret n ligjrimin bisedor ti.
Njlloj si Beketi, Barthelmi prdor shijen e tij t rafinuar me erudicionin e gjer pr t
theksuar padobin e tyre. A ka ndofar rndsie q t dish q ky film sht shum i
mir, dhe tjetri sht i keq, dhe pr t folur duke u hequr si inteligjent pr ndryshimet
mes tyre?-pyet rrfimtari i tyre n fund t tregimit Mbrmja. Eleganc e
mrekullueshme! Aspak e mir!
Por Barthelmi nuk do t kishte shkruar kurr nj rresht si fjalimi i Nelit tek
Fundloja: Nuk ka asgj m argtuese se palumturia, t siguroj pr kt. Ai sht m
argtues dhe nj shpirt m materialist. Bota po pret pr lindjen e diellit thot rrfimtari i
Mashtruesi. Nuk jan as fjalt e rrfimtarit dhe as t Barthelmit, sigurisht; ai po citon
vargun e nj knge t hershme popi. Dhe ndrsa ne mund t presim prjetsisht, n fakt, a
nuk sht ai rregulli numr nj?-pamundsia e tij pr t mbrritur nuk e bn lindjen e
diellit reale. Barthelmi ka nj kuptim t gjall t absurdes, por nuk ka ndjenja pr
ftohtsin ndshkuese; edhe nse gjithka sht kotsi, ai nuk mban at gjn e vogl q
quhet kundrshti ndaj bots dhe mishit.
Ashtu si personazhi i Beketit q kishte par njerzit t qeshnin dhe mendonte q
e dinte se si bhej kjo, Beketi vet me prpikmri dhe me rreptsin siprane prej dijetari,
riprshkon arsyen e veprimeve m t thjeshta, duke arritur t kryej tronditje komike
prgjat rrugs ndrkoh q ai lejon gjuhn t tregoj se far di ajo. Arti sht
revolucionar n kuptimin q ai i flak mendimet sikurse ndodh n piktur. Ato q ai flak
jan saktsisht ato ka zonjusha Mekkarthi prlvdon: personazhin, faktin social,
subjektin, thashethemin. Ajo ka mbetet si nj minimum i pazvoglueshm sht synimi i
artistit...Artistt reagojn ndaj bots duke i shtuar asaj krijime q jan armiqsore ndaj
jets, dhe Uiliam Burrouz (William Burrough), m s shumti borxhli ndaj Xhojsit,
shkakton plagt m t mdha. Samuel Beketi duket q i prket ktij kampi, por
prkundrazi sht komedian i kulluar. Pesimizmi i tij sht nj parakusht pr nj realizim
pedant t klasit t lart, duke mbshtetur n kthesat komike me mjeshtri t pafund.
Askush nga ata q shkruajn po aq mir sa Beketi nuk mund t thuhet se ka br gj tjetr
pos kremtimit t jets. Mes zgjedhjes t notoj ose t mbytet ai noton atje ku Burrou
zgjedh t mbytet".80
Tek tregimi Mumjet, simptoma themelore e vdekrimit n duart e nj mumje
t keqe sht t kalosh ndan nj gjoksi t bukur dhe madje t mos e vsh re. Ksisoj,
a sht Barthelmi m i zgjuar dhe njerzor se Beketi? Skepticizmi i Beketit shtrihet madje
n vet gjuhn, n thelbin e gjuhs, tek gjuha me t ciln ai shpreh skepticizmin e tij pr
gjuhn. Mund t vepronit m mir, t paktn jo m keq, na rrfen Molloi i tij pr t
zhdukur tekstet m mir se t bsh me t zez ant, t mbushsh vrimat e fjalve derisa
gjithka sht e zez dhe e njtrajtshme dhe e gjitha kjo pun e kobshme duket ajo q
sht, pa kuptim, pa ligjrim, mjerim pa tem.
Romani Babai i vdekur i Barthelmit ishte Beketi i cili kishte nj baba t vdekur
t vetin. Jam tejngopur me Beketin, sikurse Beketi ishte prej Xhojsit, deklaroi
Barthelmi n intervistn dhn arls Ruasin dhe Xhudith Shermanit n vitin 1975.
Meq ra fjala, m lejoni ta bj t qart se nuk jam duke propozuar veten si pasardhs apo
trashgimtar t zotit Beket, n asnj mnyr. Po ju tregoj q ai prbn nj problem pr

80
Donald Barthelme, Not-Knowing: The essays and Interviews of Donald Barthelme: Interview of Charles
Ruas and Judith Sherman, (New York:Random House, 1975), p.273.

33
mua pr shkak t trheqjes q ka stili i tij. Un nuk jam i vetmi shkrimtar q sht
ndikuar tej mase prej Beketit dhe ksodore do t ruaj largsin e duhur nga ai. Ka luan t
tjer n rrug gjithashtuThjesht Beketi sht problemi m i madh pr mua.81
Letrsia pasmoderne amerikane karakterizohej prej nj shumsie formash dhe
ligjrimesh t reja n letrsin amerikane ashtu si n piktur dhe arkitektur. Kjo frym e
freskt shndrruese dukej po aq e skajshme n domethnien dhe ndikimin e saj sa dhe
revolucioni i madh i forms dhe vetdijes, i ndrmarr nga modernizmi n fillim t
shekullit XX. Grupi i shkrimtarve, me rrnj te modernizmi, q u bn t njohur si
pasmodern n SHBA, u afirmua gjat nj periudh shndrruese n artet amerikane, e
cila u karakterizua prej nj ringjalljeje avangardiste. Teknikat u bn t rastsishme, stilet
dhe metodat t prziera e t shkrira, gjithnj e m t prkohshme.
Letrsia pasmoderne amerikane kishte nj karakter t dallueshm t vetin. Ktu
mund t dallohen dy prirje kryesore. Njra ka t bj me vetrefleksivitetin e prozs s
shkrimtarve t till si Xhon Barthi, Ulliam H. Gesi, Robert Kuveri dhe Donald
Barthelmi, pr t cilt romani ose tregimi sht nj form e strholluar bashkveprimi
midis autorit, tekstit dhe lexuesit. N veprat e tyre shpeshher rrfimi merret gjersisht
me metafizikn e krijimtaris, alternativat e subjektit ose problemet e gjuhs. Tjetr sht
interesi n rritje pr fantastiken, gotiken dhe surrealen.82
Asaj, prgjithsisht, i mungonte serioziteti filozofik i prozs franceze, apo
preokupimet humaniste t britanikes. Nse shpesh prshkohej nga ankthi dhe negativja,
ajo dendur ngrthente edhe nj cilsi optimizmi, humori e shprese amerikane, q nj
kritik e ka prcaktuar si nihilizm t qeshur. Donald Barthelmi, shkrimtar me nj ironi
mjaft t holl e t ndrlikuar, theksonte se i dukje armiqsor romani i ri francez, pr
shkak t seriozitetit t tij t kobshm. Nse nuk kishte t vrteta absolute, nse t gjitha
ligjrimet e faktit si, shkenca, biografia, gazetaria, ishin edhe rrfime letrare, ather
romani ishte i lir ti provonte tr variantet letrare, t shfrytzonte t prkohshmen e do
lloj ligjrimi, dhe t synonte nj realitet t ri, t hapur, t prkohshm, t karakterizuar
nga gjykime jo t prera, nga dyshimi n hierarkit, nga mosbesimi ndaj zgjidhjeve e
prfundimeve, nga nj vetdije q shfaqet me seriozitet t jashtzakonshm, por edhe me
qesndi t thell.83
Karakteristik e letrsis pasmoderniste ishte mospranimi q i bri ajo forms
konvencionale mimetike (imituese). Ajo braktis subjektin dhe rrfimin drejtvizor, unitetin
shoqrues t kohs dhe hapsirs, si dhe pritshmrin themelore ku romani mund t
pasqyroj dhe komentoj realitetin. Ajo merr si tem t saj shum shpesh vet aktin e t
shkruarit, vshtirsit e prdorimit t gjuhs pr t pasqyruar nj realitet q, n vetvete,
mund t jet i panjohur. Nse marrim n konsiderat historin e mendimit intelektual t
shekullit t njzet, ne mund t hamendsojm pr arsyet se prse romani tradicional,
sipas Barthit kishte vdekur. Shkrimtari nuk mund t krijoj m nj form teologjike q
pasqyron nj realitet t qndrueshm.

81
Donald Barthelme, Not-Knowing: The essays and Interviews of Donald Barthelme: Interview of Charles
Ruas and Judith Sherman, (New York:Random House, 1975), p.274.
82
Ibid, p.275.
83
Malcolm Bradbery, The Modern American Novel,(Oxford University Press, New York, 1992), f. 207-208
cituar n librin e Maks Daiut, Studime mbi romanin bashkkohor amerikan, (Tiran: SHBLU, 1997),
f.28.

34
 Pr Barthelmin, shtja e asaj se far duhej t bhej pas modernizmit q kishte
shteruar tashm thuajse t gjitha metodat nuk prbnte thjesht nj vramendje intelektuale
karrieriste; interesi dhe drama kishin t bnin me manipulimin formal t nj lnde.
Parabolat e Kafks, monologjet e Samuel Beketit, absurditetet e mdha t Rafael
Sabatinit, prrallat, filmat, librat komik; t gjitha kontribuan n krijimin e ndjesis s tij
t asaj se far mund t jet nj tregim si mjeshtrit elegante t Dublinasit ose N
kohn ton.
Shkrimtart q ndikuan tek Barthelmi, ata q ai do ti citonte si paraardhsit e tij
shpirtror ishin dyshe t prziera. Perelmani dhe Heminguej, Kierkegardi dhe Sabatini,
Kafka dhe Kleisti. Kleisti ishte dukshm nj nga etrit e Kafks. Rable (Rabelais) dhe
Zein Grei84 (Zane Gray). Dostojevski i Shnime nga nntoka. Nj duzin shkrimtarsh
anglez. Surrealistt, si piktort dhe poett. Shum njerz t bots s filmit, sidomos
Buuel-i 85.
Por prve Borgesit, Beketit, Nabokovit, ndr burimet e veprs s Barthelmit
sht kritikt prmendin edhe filmat francez dhe pikturat surrealiste. Linja q ndjek
vepra e Barthelmit ngjan me filmat e Alen Resne86 (Alain Resnais), regjizor filmash i cili
pranvinte dialogun banal me holokaustin brthamor, duke paraqitur fragmente t
rrfimit tek shikuesi me an t teknikave jokonvencionale t rrfimit ashtu si imazhet
provokuese surrealiste t Rene Magrit (Ren Magritte.87 )
arls Njumn formuloi, n thelb, t njjtin program: Nse pasmodernistt do t
ishin n gjendje ti vn vetes nj detyr t dukshme, ajo do t ishte rikombinimi i
bujaris emocionale t shekullit t nntmbdhjet me virtuozitetin teknik t shekullit t
njzet.88
Koncepti i Alan Uajldit pr prozn e ndrmjetme ishte: lloji i prozs, i cili
mohon n mnyr t barabart skajet e kundrta t realizmit nga njra an dhe nj
refleksivitet botmohues n ann tjetr.89 Ai rendiste shkrimtart Donald Barthelm,
Tomas Pinon, Stanli Elkin, dhe Greis Pejli si veprimtar t nj letrsie referenciale por
jomimetike.90

84
Pearl Zane Grey (1872 -1939) ishte autor amerikan i njohur pr romanet e tij aventurore q shrbyen si
skenar pr gjinin uestern n letrsi dhe arte. Mbshtetur n librat e tij jan br filma t cilt e bn autor
me ndikim.
85
Luis Buuel Portols (1900-1983) ishte producent spanjoll q punoi n Spanj, Meksiks dhe Franc.
Kur ai vdiq n moshn tetdhjet e tre vjeare Nju Jork Tajms e cilsoi si nj ikonoklast, moralist dhe
revolucionar i cili udhhoqi surrealizmin avangardist kur ishte i ri dhe u kthye n nj personalitet
mbizotrues ndrkombtar gjysm shekulli m von. Shkrimtari Oktavio Paz (Octavio Paz)) e cilsoi
veprn e tij si martes e imazhit t filmit me imazhin poetik, pr t krijuar nj realitet t ri...skandaloz dhe
rebelues.
86
Alain Resnais (1922-2014) ishte nj producent filmi karriera e t cilit prfshiu m shum se gjasht
dekada. Resnais filloi t bnte filma n fund t viteve 1950s dhe e konsolidoi reputacionin e fillimit me
filmat Hiroshima mon amour (1959) Viti i fundit n Marienbad (1961), Muriel (1963), n t cilt
prdoren teknika konvecionale rrfimi. Ai gjithashtu krijoi nj praktik t rregullt bashkpunimi me
shkrimtar q m par nuk ishin t lidhur me kineman si: Marguerite Duras, Alain Robbe-Grillet, Jean
Caryol.
87
Jay Parini, Oxford Encyclopedia of American Literature, ( Oxford University Press, Oct 1, 2003), p.136.
88
Charles Newman, The Post-Modern Aura: The Act of Fiction in an Age of Inflation, (Evantson:
Northwestern University Press)1985, p. 39.
89
Alan Wilde, Elisse Moss, Middle Grounds: Studies in Contemporary American Fiction, (University of
Pennsylvania Press, 1987), p.87.
90
Ibid, 88.

35
 Xherom Klinkuits te Jeta e prozs shkruan se proza pasmoderne krijon nj jet
t plot m vete, me t gjitha karakteristikat e jets t paraqitura si abstraksion apo dika
tjetr, si nj realitet dytsor, por si jeta vet: me t gjith energjin, lojcakrin dhe
gzimin q shoqrizojm me koht m t mira t jets. N kt mnyr, duket sikur
pasmodernistt e kan kthyer prmbys prshkrimin nihilist q Beketi i bn asgjs.
I liruar nga paraqitja dhe konvencionet tradicionale t kohs, mjedisi, personazhi
dhe subjekti, proza lirohet n mnyr q t shprfaq aftsit dhe mundsit pr nj jet
m t plot q ofrohet nga imagjinata. N t vrtet, Barthelmi shfaqet si kritik dhe
reformues social n shum vepra, duke nxjerr n pah aspektet negative t shoqris. Ai,
ndryshe nga shumica e shkrimtarve t tjer pasmodern, satirikve moral, krijon nj
proz e cila sht lojcake, megjithat, nuk prbn thjesht nj loj.
Ky formulim pranonte q kriteri i angazhimit me realitetin duhej t dallohej nga
kriteri pr realizmin, por prcaktimi i ksaj zone t ndrmjetme nga Uajldi ishte
referenciale. Pr Uajldin, fraza prfshinte t gjitha cilsit e realizmit. Proza e
ndrmjetme ndrtoi bot paralele me vetm nj marrdhnie t mundshme me realitetin,
por e cila mbeti besnike e konvencioneve realiste. N vitet e mvonshme, ai m t leht e
kishte t lavdronte prozshkrimin tradicional ose neotradicional: ai admironte Apdajkun
dhe Rejmond Karverin. Sidoqoft, duhen br disa dallime, t cilat kan t bjn me
temat e sulmeve t tij dhe formn q kto kritika kan marr. Si objektiv, dobsit e
modernizmit t lart jan thjesht kto: jo shtje t thellsive n gjendje pr t prbr nj
vepr artistike, porse m shum tema lehtsisht t kthyeshme n karikatur dhe prqeshje
t hapur.
N vitet 70 dhe 80 pati nj ringjallje t interesit pr tregimin. Nj nga
shkrimtart q prfaqsoi nj zhvendosje periodike t interesit t publikut t gjer n
letrsin amerikane ishte edhe Rejmond Karveri. Ai prfaqsonte kthimin te realizmi si
metod letrare pas eksperimentimit pasmodern t Barthelmit, Gesit dhe t tjerve, nj
realizm q i detyrohej shum Hemingueit, por i jepte metods s ktij t fundit nj ton
qartsisht t ri, duke hulumtuar kthesat e uditshme t jets s zakonshme, skutat e s
prditshmes.
Karveri shprehu admirim pr tregimet e hershme t Donald Barthelmit, tregime
t mbrujtura me nj stil t veant e q mbshtesin n lvizjen q ai prfaqsonte.
Ndikimi i tij, gjithnj n rritje, te shkrimtart e tjer (veanrisht te studentt q ndiqnin
kurset e shkrimsis), nuk kishte gjithmon kah pozitiv. N vend t ksaj, Karveri iu
rikthye tregimeve, t cilat i referoheshin srish bots reale, rrfime t tradits q
prfshinin Tolstoin, por kryesisht Anton ehovin, sipas tij, tregimtari m i mir q ka
jetuar ndonjher.91
Me nj prirje krejt t kundrt, ideja e Barthelmit pr tregimin e shkatrron
modelin standard ehovian, duke e par si vepr modeste t njerzve modest, e cila on
n nj epifani modeste. Ai, shkrime t tilla i krahasoi n nj ese t vitit 1964, duke i
quajtur gracka t ngjashme me ato pr minjt, pr t pajisur, n fund t fundit, nj
vetzhbirim voglan q, n mnyr tipike, ka t bj me pafajsin e dhunuar.92
T dy, si Rejmond Karveri edhe Donald Barthelmi admiroheshin nga
bashkkohsit dhe pasuesit, megjithse rravgonin t gjenin lexues, dhe secili prej tyre, n

91
Marshall Bruce, William L. Stull, Conversations with Raymond Carver, (Misssisipi: University Press of
Mississipi, 2002), p.288.
92
David Gates, Introduction Donald Barthelmes Sixty Stories, (USA: Penguin Books, 2003), p.1.

36
dekada t ndryshme, e riprtrin gjinin e tregimit. Karveri, m i ri n mosh, m pak
prodhimtar, praktikonte nj realizm t guximshm, t quajtur shpesh minimalizm.
Donald Barthelmi, rrfimtar i shklqyer dhe rikrijues origjinal i gjinis, praktikonte
kolazhet e befta fjalsore. Shklqimi i veant i Barthelmit n letrsi ishte origjinal,
pavarsisht nga gjurmt e dukshme t faqeve t shkruara nga Xhojsi, Beketi dhe Gertrud
Stajni.93
Disa tregime fillojn n nj pik dhe nuk t shpien asgjkundi, shkruante
Rejmond Karveri pr prozn eksperimentale. Autori t v para zgjedhjes ose t
vazhdosh ose t heqsh dor. Vet shprehja e rrfimit egrsohet. Dua t them se arti
prbn nj ur lidhse mes njerzve, krijuesit, lexuesit dhe konsumuesit t artit. Arti nuk
sht vetshprehje, ai sht komunikim, dhe un jam i interesuar pr nj veprim t till.
Por, nuk po prpiqem t paraqes argumente kundr prozs eksperimentale.
Proza e Donald Barthelmit sht eksperimentale dhe ai sht nj shkrimtar me t
vrtet i shklqyer. Shkruan si askush tjetr. Por jan t tjert ata q prpiqen t shkruajn
si Donald Barthelmi, megjithse nuk kan gjenin e veant dhe dalluese t Donald
Barthelmit. Ata marrin gjrat siprfaqsore nga Donald Barthelmi dhe i bjn lmsh ato.
Nuk sht vizioni i tyre, por i Donald Barthelmit94
N vitet 80 shum kritik reaguan ndaj ksaj kundrvnieje me an t mbrojtjes
s nj sinteze n t ciln, si vlerat e shkrimtarve realist, ashtu edhe ato t shkrimtarve
risues mund t prfshiheshin brenda nj kuadri t vetm. Xhon Barthi, te Letrsia e
riprtritjesprbnte nj rast t till: Romani ideal pasmodernist do t ngrihet n njfar
mnyr mbi debatin mes realizmit dhe jo realizmit, formalizmit dhe prmbajtjes,
letrsis s pastr dhe asaj t angazhuar.95
N prpjekjen pr t riprtrir letrsin duhej q shkrimtart t riktheheshin
tek instiktet e muzikantit duke theksuar iden e rikombinimit: sikur ndodh t nj krijim
t xhazit ku rimodelohen tema dhe melodi t mhershme, duke rivlersuar dhe rikrijuar
forma t reja duke prdorur forma t vjetra, vepra letra lind nga veprat e tjera t
mparshme, duke krkuar forma t reja letrare. N kt proces, ideja e vazhdimsis,
rikthimit tek historia dhe e ardhmja, tek trashgimia letrare, shnon dhe lidhjen me
modernizmin e Xhejms Xhojsit dhe T.S.Eliotit, pika ku modernizmi dhe pasmodernizmi
takohet dhe po kshtu edhe ndahen.
N kt pik ndarjeje, Barthelmi, sikur Barthi dhe shkrimtari italian Italo Kalvino,
pohon q nj shkrimtar pasmodern nuk mundet q thjesht t rishpreh nj ide; ai duhet q
n t njjtn koh t pranoj format e mparshme t ekzistencs s saj, dhe ta informoj
lexuesin se ai po prballet me nj rikrijim t asaj q ekzistonte. Rrjedhimisht kemi nj
proz t vetdijshme e cila shpesh ngrthen n vetvete ironin dhe humorin. Kur sht
proz e sinqert, ajo prqesh sinqeritetin e saj; kur sht qesndisse, shakat q shprfaq
jan therse.96
Disa nga karakteristikat kryesore t estetiks letrsis pasmoderniste mund t
hulumtohen t mishruara n veprn e Donald Barthelmit. Ajo shprfaq karakteristikat e
93
Geoffrey Lord, Postmodernism and Notions of National Difference: A Comparison of Postmodern
Fiction in Britain and America, (Netherlands: Editions Rodopi B.V, 1996), p. 17.
94
Marshall Bruce, William L. Stull, Conversations with Raymond Carver, (Mississippi University Press,
1990), p. 58.
95
John Barth, The Literature of Replenishment (The Friday Book: Essays and Other Non-Fiction.
(London: The John Hopkins University Press,1984).
96
Jay Parini, Oxford Encyclopedia of American Literature, (Oxford University Press, 2004) p.136.

37
pasmodernizmit, duke pasur si tipar shum t dallueshm prirjen metaletrare, e cila buron
prej nj tradite t artit avangardist, mbshtetur n nj spektr gjer zhvillimesh n piktur,
muzik, studimet shkencore, filozofike dhe n fusha t tjera. 97
Do t ishte e arsyeshme, ather, q thjesht ta shihnim Barthelmin si nj shkrimtar
tjetr q vjen pas shkrimtarve m t vjetr t cilt kishin br at q ai do t kishte
dashur t bnte-sikur Dantja pasoi Virgjilin i cili ishte pasues i Homerit dhe pati
vshtirsi, njlloj si shkrimtart para tij, n gjetjen e mnyrs se si t prputh admirimin e
tij pr paraardhsit dhe n t njjtn koh t krijoj dika t re t vetn.

I.4 Metafiksioni ose proza vetpasqyruese

Reagimi i fort pohues dhe mohues i kritiks ndaj prurjeve t reja letrare, ishte i
lidhur me polarizimet e shumfishta sociale dhe kulturore t viteve 60. Ngritja dhe rnia
e interesit pr letrsin risuese gjat ksaj periudhe duket q prbnte m shum
rivlersim t pikpamjeve t mparshme sesa nj shmangie t pikpamjeve t dikurshme.
Mendohej se romanet risuese nuk pranonin lidhjen e tyre themelore me kontekstin
social, i cili sht nj aksiom pr romanin realist. Kjo pikpamje, e nxitur nga
keqinterpretimi i vet komenteve t shkrimtarve si dhe nga prpjekjet e kritikve pr t
nyjtuar iden e mvetsis letrare n kuadrin e angazhimeve teorike t ksaj periudhe, u
prhap gjersisht.
Riard Uolshi e shihte iden e mvetsis n tre format m t zakonshme, n t
cilat shfaqet si loj, si vetdije dhe si tipar i brendshm i qenies. Prania e ktyre cilsive
n prozn risuese quhej shenj e mvetsis s saj, ndrkoh q romani risues i zbulonte
kto cilsi n nj drit t re, pjes e pandashme e angazhimit social. Veprat e krijuara nga
shkrimtar si Barthelmi, karakterizohen nga shqetsimi kryesor pr nyjtimin e risis.98
Termi proz risuese, sipas Uolshit, dallohet nga ideja e prozs realiste, e cila
bazohet n estetikn e mbshtetur te mimesi. Ndrkoh q proza risuese nuk mund t
kuptohet me terma mimetik, ajo mbetet deri diku mimetike; dallimi bhet nga varsia
relative e prozs risuese n kriterin mimetik. Kundrvnia e forms dhe e prmbajtjes n
mendimin kritik ka qen e thell, pavarsisht se pavlefshmria e saj teorike sht pranuar
thuajse gjersisht. Pasoja e pashmangshme e ktij kuadri konceptor, q realizmi t
barazohej me prparsin e prmbajtjes, dhe risia me prparsin e forms, prcaktoi
termat n t ciln proza risuese u vlersua dhe u shprfill prgjat viteve shtatdhjet.
N vitin 1971, Toni Tenr botoi studimin e tij pr prozn amerikane t paslufts,
Qyteti i fjalve, duke argumentuar q romanciert amerikan trajtojn tema ku
mbizotron frika paranojake ndaj sistemeve deterministe, problematizojn identitetin,
prdorin gjuhn n nj mnyr unike, e cila trheq vmendjen te vetja, por shpesh
kurthohen n thniet e tyre fjalsore. Sipas Tenrit, heroi tipik letrar krkon nj liri q
nuk sht e paform dhe do t krijoj nj identitet q nuk sht si burg.99

97
Phillip Brian Harper, Framing the Margins: The Social Logic of Postmodern Culture, (Oxford University
Press, 1993), p. 146.
98
Richard Walsh, Novel Arguments: Reading Innovative American Fiction (Cambridge University Press,
1995) p. 76.
99
Tony Tanner, City of Words, (New York: Harper & Row, 1971), p.19.

38
 Prpjekja e protagonistit ka nj kuptim t dyfisht pasi sht prpjekje edhe e
autorit: A mund t gjej ai nj liri stilistike, e cila nuk sht thjesht nj jokoherenc e
pakuptimt, nj form stilistike, e cila nuk do t kurthoj brenda saj format ekzistuese t
letrsis s dikurshme?.100
N prill 1969, Xhorxh Lois (George Lois) botoi nj karikatur n revistn
Eskuajr (Esquire), n t ciln Endi Uorholi (Andy Warhol) po mbytej n nj tenxhere
me sup domateje t marks Kempll (Campbell), t titulluar Rnia prfundimtare dhe
shembja e plot e avangards amerikane. Fotoja n ballinn e par ishte sendrtuar me
an t teknikave avangardiste pr t vn n loj vet avangardn.
Fotomontazhi nnkuptonte q pop arti i Endi Uorhollit po mbytej me ato q kishte
krijuar vet dhe fakti q ballina e nj reviste popullore po prdorte fotomontazhin,
prforcon mesazhin q avangarda kishte vdekur, duke u kujtuar lexuesve q teknika,
dikur e skajshme e pranvnies s elementeve t pangjashme, nuk ishte m e till.
Megjithat, pavarsisht nga prvetsimi i pashmangshm i avangardizmi nga kulturat
mbizotruese (prfaqsuar nga ballinat e revistave, reklamat, filmat popullor, etj)
shkrimtar si Barthelmi iu rikthyen tradits s avangardiste pr t riprtrir artin e tyre.
N vitet 1960, pop arti huazonte nga interesi i dadaistve pr objektet e gjetura
dhe pr prshtatjen e kulturs komerciale, ndrsa ruajti at q disa e kundronin si lvizjen
e vrtet vendase t avangardizmit amerikan. Reagimi i audiencave amerikane ndaj
lvizjeve avangardiste ishte n thelb, i ndryshm nga ajo e audiencave evropiane sepse
aty ku evropiant mund t reagonin me nj ndjesi t dj vu, amerikant. mund t ruanin
n mnyr t ligjshme nj kuptim t risis, entuziazmit dhe shtigjeve t reja .101
Kolazhi te Barthelmi nuk prfaqson nj mnyr provokuese pr t ngritur shtje
politike apo sociale, por sht nj risi estetike. Sigurisht, eksperimentet formale si
Flluskat e kockave dhe Fjalia (t Jet qyteti) dhe disi m pak Kryengritja indiane
shpreh, po t prdorim termin e Harold Rozenbergut, ankthin e krijimit artistik.
do tregim radikalizon formn me an t pranvnieve, por ofron pak n lidhje
me mnyrn e angazhimit pr prdorimin e efektshm t lnds. Ky art duket q nuk
dshiron ta bj audiencn t ankthshme. Ktu ankthi sht procesi artistik i rrekjes pr t
krijuar dika m mir sesa ajo q ishte m par.102
Prkufizimi i Barthelmit prej kritiks, me kta terma politike l t kuptohet q ai
arriti t kishte sukses, dhe investimi i tij n form e vendos at n nj grup t lart
pasmodernist, ka do t thot, te pasmodernizmi jopolitik, formalist. Megjithat, ndrsa
vepra si Dikush krcnoi shokun ton Kolbi, Ngritja e kapitalizmit dhe Makina
pakz e rregullt tregojn q Barthelmi priret shpesh drejt nj avangardizmi modernist.
Kto vepra dendsojn kritikn ndaj kapitalizmit. Duke qen i vetdijshm q
predikimi ngjall dyshim, lodhje ose prirjen pr t kundrshtuar, Barthelmi nuk u tregon
lexuesve se far duhet t bjn. N vend q t ofroj nj program specifik pr ndryshim,
n vend q t bj propagand, ai bn kritikn sociale n formn e shakas, fragmentimit
dhe satirs.
Duke iu referuar ksaj strategjie tek eseja Pas Xhojsit,Barthelmi vren q
synimi i artistit mund t shkoj n do drejtim, duke prfshir drejtimet, t cilat kan

100
Tony Tanner, City of Words, (New York: Harper & Row, 1971), p.19.
101
Philip Nel, The Avant-garde and American Postmodernity, (Mississippi:Univ. Press of Mississippi,
2002), p. 89.
102
Ibid, p. 91.

39
miratimin e kritikve me frym sociale. Sikurse shprehet ai,shqetsimet sociale dhe
historike bhen pjes e mjedisit t veprs.103 Me fjal t tjera, lvizja e nj vepre arti
drejt shqetsimeve sociale dhe historike mund t jet nj prej drejtimeve q ajo mund t
marr, por ambiciet e saj pr t shkuar prtej fushs politike nuk e shkpusin at nga kjo
fush.
Arti i Barthelmit, sikurse thot Pol Moltbi (Paul Maltby), sht arti i qndress,
por me nj frym gazmore m shum se me frym luftarake.104 Pr ta ndrlikuar m tej
kt prirje gazmore pr t uar n shum drejtime n t njjtn koh, Barthelmi shfaq nj
larmi t pazakont stilistike q e bn prgjithsimin pr veprn e tij t vshtir, sikurse
vren Barbara L. Roe, Nuk ka nj mnyr t vetme leximi pr veprn e Barthelmit.105
Dhe prsri, mnyrat e shumfishta t leximit jo vetm t nj vepre, por t gjith
veprave t tij jan pjes e aftsis trheqse t Barthelmit. Kur lexon nj vepr t Donald
Barthelmit, nuk dihet asnjher se far ndodh m pas. N disa raste, ai e ndryshon
formn, pr tu prshtatur me nevojat e audiencs dhe programit t synimeve t tij. Pr
shembull, ai e mohoi m von Flluskat e kockave, duke u shprehur: Nuk ishte shum i
arrir dhe duke e prligjur prfshirjen tek Jet Qyteti n formn e nj lloj raporti
laboratorik.106
Nga ana tjetr, kur nuk kumton mbi eksperimentimet e tij n form, ai mund t
prdor nj qasje t ndryshme. Nse Barthelmi synon komentin social, si te tregimi
Ngritja e kapitalizmit, Disa nga krcnoi shokun ton Kolbi si edhe shkrimet satirike
te Knaqsi t fajshme (1974), ai mbshtetet m shum tek ironia dhe kontrastet n
ton.107 Megjithat, lexuesi q nis t lexoj nj tregim t Barthelmit, nuk e di asnjher se
me cilin lloj t tregimit t tregimit ka t bj. Ky vullnet pr ti br lexuesit e tij t
pasigurt mund t jet nj nga aspektet m avangardiste t veprs s Barthelmit.108
Sikurse vren Barthelmi n esen e tij Mosnjohja do vepr arti varet nga nj
shumsi e ndrlikuar ndrvarsish. Termat ky jan i ndrlikuar dhe i ndrvarur,
sepse t shpallsh pranvniet dhe pastishin si johistorike, nnkupton q shikuesi ose
lexuesi nuk ka ndjesin e historis dhe harron q realja n vetvete sht gjithmon
historikisht e mundshme. Duke pranuar se kolazhet prbjn nj qndres ndaj
strukturave zotruese t pushtetit dhe besimit, ne duhet ta vendosim Barthelmin prkrah
spektrit ideologjik q mund t gjurmohet te shkrimtar t till si Alfred Zhari, Xhejms
Xhojs, Xhon Dos Pasos, Nathanael Uest, dhe m pas Tomas Pinon, Riard Brotigan,
Don Delilo, etj. 109
Pasi identifikon kolazhin jo vetm si nj nga parimet qendrore t artit n kt
shekull por si nj nga parimet qendrore t letrsis, Barthelmi e lidh avangardizmin si
me modernizmin ashtu edhe me pasmodernizmin. N do rast, duhet t shohim shkalln
n t ciln pranvniet e ktyre shkrimtarve apo idet e tyre sfidojn normat kulturore.

103
Donald Barthelme, After Joyce, Not-Knowing: The Essays and Interviews of Donald Barthelme. (New
York: Counter Point Berkely, 1997), p. 11.
104
Paul Maltby, Dissident Pasmodernists: Barthelme, Coover, Pynchon, (Penn Studies in Contemporary
American Fiction, USA: University of Pennsylvania, 1991), p.13.
105
Barbara L. Roe, Donald Barthelme: A Study of the Short Fiction, (Twayne Publishers, 1992), p.14.
106
Donald Barthelme, City Life, ( Farrar, Straus and Giroux, 1970), p.15
107
Donalde Barthelme, Guilty Pleasures (non-fiction) (Farrar, Straus and Giroux, 1974), p.16.
108
Philip Nel, The Avant-garde and American Postmodernity, (Univ. Press of Mississippi, 2002), p. 92.
109
Wendy Steiner, The Cambridge History of American Literature, Vol.7: prose Writing, 1940-1990,
(Cambridge: Cambridge University Press, 1999), p.18.

40
N aspektin e angazhimit politik duhet t shihet se si vepra e tyre ofron nj lloj rezistence
ndaj forcave historike n t cilat u krijua. Ndoshta kjo sht ajo q Barthelmi do t thot
kur ai thekson nj shqetsim t vazhdueshm social n tregimet e tij nga 1960 e m pas,
duke thn q angazhimi politik shfaqet n veprn e tij si nj nj detyrim, i pranishm
gjithmon n do gj.110
Duke iu referuar atyre q Moulsurthi i quajti tri temat kryesore t Barthelmit,
kotsia e veprs n nj shoqri pasindustriale, orientimi emocional i divorcit, si n
kuptimin e drejtprdrejt ashtu edhe n at metaforik, si dhe dilema e dshtuar e artistit,
shum kritik perceptuan nj lloj magjepsjeje t frikshme me llumin e shprbrjes
kulturore: slogane t reklamave, fakte nga media publike, objekte t ekspozuara si
hedhurina n nj pirg mbeturinash, si dhe mendime e veprime t shkputura nga do lloj
sistemi besimesh q mund tu jap kuptim.
Moulsurthi shkruan se Pr Barthelmin, suksesi m i madh nuk sht q tregimi
ngjan si i vrtet, por m shum sht q ai na tregon se si funksionon nj tregim.
Vlersimet kritike pr arritjet e Barthelmit si shkrimtar, zakonisht theksojn aftsin e tij
pr t krijuar n zgrip t konvencionit letrar.
Qndrimi kundrthns i Barthelmit ndaj mbeturinave kulturore n veprn e tij
kremton dhe njherazi qorton, ka zbulohet m s miri n fragmentin e shumcituar t
romanit Borbardha n t cilin gjuha mbytse e prditshmris krahasohet me
mbeturinat dhe cilsit e tyre m t mira si nj cilsi e pafundme dhe nj cilsi
pisllku. Prpjestimi i gjuhs mbytse q romani prdor, shtohet vazhdimisht. Ne
mund t arrijm fort mir n pikn e njqind prqindshit, - shkruan Barthelmi, - n nj
pik t till, ju jeni dakord q shtja t kthehet nga nj shtje e asgjsimit e ktyre
mbeturinave n nj shtje t vlersimit t cilsive t saj.
N shum tregime, Barthelmi u prqendrua te mbeturinat kulturore dhe u prsiat
pr domethnien e qenies s tij n shoqri. Por edhe n tregimet e tij m t mira ai ishte
vazhdimisht i rrezikuar prej mbytjes nga llumi kulturor, gjuha e dors s dyt, besimet e
dors s dyt, emocionet e dors s dyt, t cilat ai i prdori si tema t veprs s tij n
mnyr t till q ajo nganjher t dukej m shum si simptom e s keqes kulturore se
sa reagim ndaj saj. Moulsrth beson q vepra e Barthelmit mund t lexohet si nj sulm
ndaj ndrgjegjes s rrejshme t krijuar prej burimeve vulgare t informacionit q jan
pranuar si t zakonshme n shoqrin moderne, t teknologjizuar, urbane t njeriut t
shoqris masive. Por ai shton, Kjo sht...pr t lexuar tregimet si me moral m t
mpreht sesa jan synuar.111
Ne do t jemi m shum vetpasqyrues n aspektin e t menduarit, m shum
vetdije tek romani, me m pak theks te vetja. N kt kuptim romani do t rilidhet me
botn e jashtme, jo domosdoshmrisht me realitetin, por me historin, histori, e cila sht,
gjithashtu, nj form letrsie. Nse rrfimi i historive sht i nj rndsie themelore pr
prvojn njerzore, historit q flasin pr historit apo historit q flasin pr vetveten si
histori, jan gjithashtu t nj rndsie t till. Megjithse kjo sipas mendimit tim, sht
nj prirje kalimtare, sidoqoft, historit m vetpasqyruese do t shkruhen n t

110
Donald Barthelme, Not-Knowing: The Essays and Interviews of Donald Barthelme, (Counter Point
Berkely, 1997), p.20.
111
Charles Molsworth, Donald Barthelme's Fiction: The Ironist Saved From Drowning, (Columbia:
University of Missouri, 1982.) p.46.

41
ardhmen, theksonte Robert Kuveri.112
Barthelmi, s bashku me Uiliam Gesin dhe Kuverin kishin si karakteristik t
dallueshme interesin pr t zhvilluar nj stil letrar jomimetik, duke prdorur tipografin
dhe mjete t tjera formale pr t ristrukturuar marrdhnien mes lexuesit, autorit, dhe
tekstit. T tre ata krijuan nj proz e cila n mnyr vetpasqyruese, hulumtonte proceset
e tyre krijuese ose mund t lexohej si alegori pr procesin krijues. N prgjithsi, ka
sht m e rndsishmja, t tre duhej t kishin si bosht t veprave t tyre sisteme t
prpunuara imagjinare, t cilat njerzimi i ka krijuar pr t stabilizuar perceptimin ton t
realitetit. 113
Leri Mekkaferi thekson lidhjen e veprs s Barthelmit me kanonin e krijuar nga
personalitete t tjera si Robert Kuver dhe Uiliam Ges, ashtu si nga autor m radikal si
Roland Sakenik dhe Rejmond Fenderman. Termi i kritikut pr nj vepr t till sht
metafiksion, n kuptimin e prozs thelbi i s cils ka t bj me hulumtimin e vetvetes,
mnyrs s krijimit t vet ksaj proze.
N veprn e Barthelmit ai e sheh kt si nj interes tematik ashtu edhe si interes
teknik, i cili prqendrohet n vshtirsit e shprehjes s nj vizioni t prgjithshm, t
vetvetes n nj univers fragmentarizues, dshtimin e shumics s sistemeve tona
shoqrore dhe gjuhsore, vshtirsit e shprehjes s nj vizioni trsor t vetes n nj
univers q fragmentohet, vshtirsit e krijimit t kontakteve apo ruajtjes s
marrdhnies.114
Ndrsa shkrimtar t tjer risues, si Ronald Sakenik, dhe Stiv Katz po bnin emr
n revistat letrare duke sulmuar konvencionet e realizmit, vetm Barthelmi ishte n
gjendje ta bnte kt, n revistn Nju-Jorker, ku konvencione t tilla ishin ngulitur nga
Xhon OHara vite m par dhe ku tani tregimet krshrindjellse t Barthelmit u botuan
njkohsisht me veprat m tradicionale t Xhon Apdajkut dhe Xhon ivrit.

I.5 Eseistika e Barthelmit

Eseja Pas Xhojsit (1964), bashk me esen e botuar m von, Mosnjohja

(1982), prbjn shpalljen m t detajuar t estetiks krijuese t Barthelmit. Ato
shpjegojn nj pjes t madhe t veprs q ai shkroi dhe jan dy ese t domosdoshme pr
t kuptuar veprn e tij. Deri n botimin e eses Mosnjohja kritikt i mbshtesnin
analizat e tyre, m s shumti, n ato q ai kishte pohuar n esen Pas Xhojsit, e para
ndr kto dy ese shum t vlersuara t cilat formsojn vizionin krijues t ktij autori.
Eseja Pas Xhojsit u botua pr her t par n revistn Loukeishn (Location),
nga Harold Rozenberg dhe Tomas B. Hes (Thomas B. Hess). Barthelmi ishte
kryeredaktori i revists. Ai e la Hjustonin pr Nju Jorkun m 1962, pr t punuar me
Loukeishn, e cila doli vetm n dy numra, nj n vitin 1963, dhe numri tjetr m
1964.

112
Frank Gado, Robert Coover in Conversations on Writers and Writing (NY: Union College Press,
1973), p.142.
113
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (University of Pittsburgh Press, 1982), p.117.
114
Ibid, p. 252.

42
 N artikullin redaksional t numrit t par, me titullin Sindroma e murit
ndars, Harold Rozenbergu argumentonte se synimi i revists ishte t mbushte at q ai
e quante zbrazti n letrat amerikane. Revista do t kombinonte artin dhe letrsin n
mas t barabart, duke ndjekur traditn m t mir t revistave evropiane q
mbshteteshin n bashkpunimin midis shkrimtarve dhe piktorve.115
Asnj revist n SHBA nuk ka ndjekur nj rrug t till, shpallte Rozenbergu,
sepse arti dhe letrsia jan veuar nga njri-tjetri n epokn e dijeve t specializuara. Me
to kishte ndodhur njlloj si me profesionet e tjera intelektuale n SHBA, duke u prfshir
n disiplinat akademike me zhargonin dhe sistemin e tyre t klisheve. Rozenbergu ishte
i interesuar t garantonte nj vazhdimsi kritike pr artistt dhe shkrimtart, duke u
siguruar atyre nj forum pr diskutime dhe debate letrare.
Tomas B. Hesi, n shkrimin e tij hyrs N krkim t fjalve, theksonte: Kjo
revist do t jet vendi ku diskutimet e artistve do t ken vijimsiNe kemi ftuar
piktort dhe skulptort t shkruajn pr veprat e tyre dhe t zgjerojn diskutimet duke
prfshir politikn n to, etikn, madje edhe letrsin. Ne shpresojm, q shkrimtart q
kan njohuri pr artin, ta trajtojn at me seriozitet dhe me diskutime t sakta.
Shpresojm, gjithashtu, ta bjm botn e arteve amerikane vendin m t rndsishm n
kulturn ndrkombtare t paslufts, shkruante Rozenbergu.116
Vepra e Barthelmit u ndikua nga piktura. N t ai pasqyron ndr t tjera, veshjen
karakteristike t nj fshati, arkitekturn e tij, si dhe vlerat q ai ka. Nga ana tjetr, vepra e
Barthelmit duket se funksionon sikurse funksionojn mnyrat e t parit t gjrave. N
kt aspekt, veprat e tij jan si pikturat e kubistve apo futuristve italian. Ato nuk jan
interesante pr at q jan n vetvete, por pr at q ato vet kan pr t na treguar pr
botn ndrsa paraqesin metoda t ndryshme kndvshtrimi ose t menduari pr t.117
Fjalt duket se gjithmon tregojn dika, kan cilsi referuese prtej tyre q
vijat dhe ngjyrat apo tingujt dhe ritmet. Shum shkrimtar bashkkohor, megjithat, po
krkojn mnyra dhe strategji t reja me t cilat prqendrojn vmendjen e lexuesit te
libri si objekt.
Pas Xhojsit dhe tregimi Ngase jam djalosh ishin shkrimet e vetme t
Barthelmit q u botuan te Loukeishn, por revista, n trsi, kishte vuln e interesave t
tij letrare dhe artistike. Barthelmi e nis esen duke iu referuar nj eseje t hershme t
kritikut Keneth Brk, me titull Thirrja e melodis:

Sa m e madhe t jet shkputja dhe mvetsia e krijuar prej artistit me ann e artit
q formson nj bot krejt tjetr, duke i ln ato ka i takojn Cezarit t merren me
vetveten, aq m e madhe bhet varsia e artistit prej nj lloj sundimtari q do t
pranoj prgjegjsin e brjes s puns s zez t bots t krijimit t nj bote
krejt tjetr. Ky prshkrim i artistit, q i kthen shpinn bashksis pr t ndjekur
projektet e formsimit t nj bote krejt tjetr(ndrkoh q bashksia shprbhet
menjher) sht prshkrim i njohur, madje i pranuar nga disa artist. Xhojsi,
Gertrud Stajn, dhe shkrimtart e shkolls s tranzicionit (Brksi i prmend ata n
mnyr specifike) shihen si dezertor q kan krijuar bott e tyre t mvetshme t

115
Donald Barthelme, After Joyce, Not-Knowing, Essays and Interviews, (Counter Point Berkeley,
1997), p.5
116
Ibid, p.6.
117
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (Pittsburgh:University of Pittsburgh Press, 1982), p.118.

43
 cilat mendoj se nuk duhet t kishin kurrfar lidhje me botn reale. Mendoj se kjo
tablo sht krejtsisht e pasakt, por nuk dua t merrem me gabimin e dukshm t
Brks n kt pik, por me dika tjetr. Kritika e Brksit ngre pyetjen e pavendosur
se pr far sht arti? dhe bn zhvendosjen e mistershme sapo ai pohon q arti
nuk sht pr ndofar gjje, por sht dika n vetvete. Kur thuhet q shkrimtari
krijon shkputje dhe mvetsi n vend t prshkrimit t nj shkputjeje dhe
mvetsie q ekzistonte m par (fjala kye sht formsonte), Brku vren q me
Stajnin dhe Xhojsin vepra letrare bhet nj objekt m shum sesa nj tekst ose koment
mbi botn dhe kjo prbn nj ndryshim thelbsor n statusin e veprs letrare, gj q
po ndodhte, gjithashtu, n piktur.118

N kt ese t rndsishme, Barthelmi diskutoi iden pr veprn e artit si nj

realitet i ri n bot, m shum sesa nj koment mbi nj realitet q ka ekzistuar dikur.
Duke iu referuar asaj q ai e quan zhvendosja e mistershme q ndodh sapo themi q arti
nuk sht rreth dikaje por sht dika. Barthelmi thot:

Me Xhojsin, dhe m pak, me Gertrud Stajnin, prozshkrimi ndrroi prcaktimin e

vet n bot me an t nj lvizjeje kaq radikale, pasojat e s cils duhet akoma koh
t prvetsohen. I paknaqur me botn ekzistuese dhe me letrsin e deriathershme,
Xhojsi dhe Stajni e ndryshuan botn duke futur n inventarin e saj objektin letrar, i
cili konsiderohet njlloj si objektet e tjera t bots. Pyetja q shtrohet sht: Cila
sht natyra e objektit t ri? Ktu mund t vrehet rezultati i menjhershm i ktij
ndryshimi. Kur hulumtohen veprat e tjera, lind pyetja: far thon ato pr botn dhe
t qenit n bot? Por, objekti letrar sht n vetvete bot dhe prparsia teorike
qndron n faktin se, duke shtruar kt pyetje, kemi nj vnie n dyshim ndaj bots.
Kjo duket si nj lloj heshtjeje e shkrimtarit, cili flak at pr t cilin mund t flas. N
fakt, ai e ka larguar veten nga bota ashtu sikurse Xhojsi i ka thn atij t veproj119

Barthelmi e pranon q argumenti q shtron pr diskutim nuk sht i ri, megjithse

nuk para theksohej nga shkrimtart t cilt mbizotronin n letrsin e viteve 30, 40 dhe
50. Por kjo ide qndron n qendr t prozs risuese t atyre viteve, me theksin e saj te
detyrimet e shkrimtarit pr t mos pasqyruar realitetin apo pr t shprehur dika (qofshin
ato realitete private apo sociale), por pr t shtuar objekte t reja n bot.120
Barthelmi e rendit veten prkrah vizionit krijues t artistve modernist Xhejms
Xhojs dhe Gertrud Stajn t cilt e ndryshuan botn, duke futur n inventar objektin
letrar, i cili konsiderohet njlloj si objektet e tjera t bots.121

Barthelmi sht i tronditur nga ky objekt i ri letrar pasi:

Lexuesi n kt rast nuk dgjon rrfimet e gjithanshme pr nj bot t caktuar prej

nj rrfimtari t zot (Folknerit pr Misisipin, Hemingueit pr demat) por prplaset
me dika q sht si objekt atje, sikurse jan shkmbi ose frigoriferi. Pyetja q bhet
118
Donald Barthelme, After Joyce, Not-Knowing, Essays and interviews, (Counter Point Berkeley, 1997),
p.8.
119
Ibid, p.8.
120
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (University of Pittsburgh Press), p.119.
121
Tony Hilfer, American Fiction Since 1940, (Routledge, 2014) p. 64.

44
 shpesh pr pikturn moderne: far sht ajo?, prmban m shum se nj
skepticizm t kot t njeriut q nuk pranon ti hidhet hi syve. Ajo flet pr nj
prcaktim thelbsor n lidhje me veprn, pr udhtarin e bots q ndeshet n nj
objekt t uditshm. Lexuesi rikrijon veprn nprmjet pjesmarrjes aktive, nprmjet
afrimit me objektin, vendosjes s kontaktit me t dhe kujdesit pr t dgjuar gjmimin
e tij. sht n natyrn e ktij objekti t mos e shfaq vetveten menjher, i pushtuar
nga vrulli i vetknaqsis. Xhojsi e imponon mnyrn e leximit te Zgjimi i
Fineganve. Ai e konsideronte leximin e tij projekt t nj jete t tr, ndrsa libri
mbetej gjithmon atje, sikurse peizazhi q rrethon shtpin e lexuesit apo ndrtesat
rrotull apartamentit t lexuesit. Sipas tij, libri mbetet problematik dhe i pashtershm
n t lexuar.122

Barthelmi ndihet edhe m shum i liruar pasi ka par se si Beketi, Stajni dhe
Xhojsi e kan uar modernizmin n skajin e tij logjik. Kta shkrimtar i shprfaqn
Barthelmit mundsit e pafundme t veprs letrare si nj objekt i mvetsishm. I
ndriuar prej vizionit pr veprat letrare si objekte n botn dhe ekzistencn e tyre, dhe i
vetdijshm pr ndjeshmrin masive popullore t atyre q i pranojn kto objekte,
Barthelmi ishte n gjendje ta kthente pesimizmin modernist n vlersim t vlers
ontologjike dhe cilsore t gjuhs.

Librat e Xhojsit paraqesin, para s gjithash, nj shprfaqje emocionuese n aspektin

gjuhsor, shklqimtare, her e errt e her transparente.Biografia e Ellmanit na
tregon se Xhojsi e mbrojti gjuhn e tij me shum emocion. N fakt, ai procedon si ai
q stis nj batanije me ato ka gjen n nj dyqan pjessh elektronike. udia e
projektit t tij sht pjes thelbsore e tij, pothuajse argumenti i tij. Materia
shprbhet, por, kur ribashkohet, ne jemi t privilegjuar t shohim nj bot tjetr, nj
bot t re. Po kshtu, pothuajse do citim i shkurtr nga Gertrud Stajni shprfaq nj
vullnet pr ta ndjekur gjuhn ngado q ajo t shpie: Ka pak dit q takova dik e q
m pyeti se si ia shpija. Dika q ia vlen ta mbash mend. Marrzira t tilla t
mbrapshta u prgjigjen prsosmrisht atyre q prshkruan Valeri.
sht argumentuar q statusi ontologjik i veprs letrare ka qen gjithmon vetm kjo
Prparimi i pelegrinve sht nj objekt sikurse Zgjimi i Fineganve. Por,
nj diskutim i till shprfill situatn e ndryshuar q vjen m pas kur shkrimtari sht i
vetdijshm dhe shfrytzon prfitimet q vijn prej nj strategjie t re. Krijimet e tyre
ndryshojn shikuesin. Nuk m duket e uditshme, pr shembull, t thuhet q
personazhi i guvernatorit Rokfeller, q qndron mes Miros dhe de Kooningsit,
prpunohet prej tyre, dhe nse ata nuk e bjn at demokrat ose socialist, m s paku
ata ndryshojn natyrn e republikanizmit t tij. Shikuar nga ky kndvshtrim,
armiqsia sovjetike kundrejt artit formalist bhet m e kuptueshme, sikurse
antipatia e senatorve, kryetarve t bashkive, dhe antarve t komiteteve t
ndrtimit. N t njjtn mnyr, librat e Xhojsit shprfaqin skajshmrin e tyre ndaj
t gjith njerzve, prej cilitdo vendi qofshin ata, madje edhe kundrejt ktyre q nuk e
kan lexuar dhe nuk do ta lexojn kurr, sikurse ka thn Marshall Mekluhn 123n nj

122
Donald Barthelme, After Joyce, Not-Knowing, Essays and Interviews, (Counter Point Berkeley,
1997), p.5.
123
Herbert Marshall McLuhan (1911-1980) filozof dhe studiues kanadez, profesor i letrsis angleze, kritik
letrar dhe teoricien i komunikimit vepra e t cilit konsiderohet si gur themeli n studimin e teoris s
medias. McLuhan sht i njohur pr shprehjen mjeti sht mesazhi.

45
 rast, mjeti sht mesazhi.124

Nj aspekt i marrdhnies mes tekstit, lexuesit dhe shkrimtarit, q theksohet sht

loja me gjuhn. Barthelmi e sheh lojn, lojn e pastr gjuhsore si nj nga mundsit e
mdha t artit e cila bn t mundur q bota letrare t qndroj atje n t gjith trsin e
saj si nj frigorifer. Kjo do t thot q arsyeja reale pse loja sht kaq thelbsore pr
Barthelmin nuk sht, si besojn shum kritik, dhnia pas komikes. Theksi i lojs
diktohet nga njohja e rolit t saj n zhvillimin subjektiv. Vetm te loja mund t kemi nj
subjekt. Pr pasoj, tekstet letrare nuk mund t funksionojn pa lojn. Barthelmi thekson
barazin mes statusit t fjalve dhe statusit t objekteve si nj nga parimet themelore t
poetiks s tij .

Duke iu referuar Pol Valeris, Barthelmi risjell at q ai ka shkruar dikur pr

gjuhn:

Nganjher mendoj se do t ket vend n t ardhmen pr nj letrsi, natyra e t

cils do t ngjaj n mnyr t pazakont me sportin. Le t heqim prej mundsive
letrare do gj q sot, nprmjet t shprehurit t drejtprdrejt t gjrave dhe nxitjes
s drejtprdrejt t ndjeshmris me mjete t reja: filmat, muzika etj., jan t
padobishme ose t paefektshme pr artin e gjuhs. Le t heqim, gjithashtu, nj
kategori t tr temash psikologjike, sociologjike, t cilat, saktsia n rritje e
shkencave i bn t vshtira t trajtohen lirisht. Ksisoj, pr letrsin do t mbetet nj
sfer vetjake: ajo e shprehjes simbolike dhe vlerave imagjinare pr shkak t
kombinimit t lir t elementeve t gjuhs.125

N esen Pas Xhojsit, Barthelmi prshkruan poetin Keneth Koh (Kenneth

Koch) si shkrimtar q prmbys me vendosmri rendin e pritshm t gjrave, nj pohim
q mund t prdoret pr t prshkruar veprn e vet Barthelmit, nj pjes e madhe e s
cils sht e ndikuar dukshm nga avangardizmi.126
Prdorimi n mnyr befasuese i pranvnieve nuk prfaqson thjesht kulturn n
t ciln ai shkruan, por mund t trondit lexuesit duke i br q ta rimendojn at q ata
besojn pr botn. Shum studiues t Barthelmit kan vn re q proza e tij, parodit dhe
ilustrimet e mbshtetura te kolazhi, kan ndikimin e surrealizmit, dhe vet Barthelmi
shpesh e ka pranuar trheqjen q kishte pr avangardn. Vepra e Barthelmit tregon se
shoqrimi i tij me avangardn historike sfidon prdorimin e kundrvnies moderne dhe
pasmoderne si dhe hulumton aftsin e tij pr t zhvilluar nj ideologji, e cila sht
kritike ndaj asaj q sht quajtur epoka e pasmodernizmit.
Shkrimtart e rrfimit pasmodern shprfaqin t gjith qndrimin ndaj
prozshkrimit q sht formuluar me fjalt e Uiljam Gesit: Nuk ka prshkrime n
prozshkrim, ka vetm krijime.127 Letrsia nuk prshkruan por krijon bot, t cilat nuk
ekzistojn nse shkputen nga fjalt me t cilat jan krijuar. Gesi mendonte se tregimi m
i mir i Barthelmit ishte Kryengritja indiane, nj rrfim enigmatik pr indiano-

124
Donald Barthelme, After Joyce, Not-Knowing, Essays and Interviews (Counter Point Berkeley, 1997),
p.6.
125
Ibid. p.7.
126
Ibid. p.8.
127
William Gass, Finding a Form, (Cornell University Press, 1997), p.214.

46
amerikant q sulmojn qytetin e Nju Jorkut, tregim i cili prbn ngadhnjim t stilit,
duke arritur t krijoj me nj lnd t pazakont letrare nj bukuri gati lirike. 128 Ges nuk
ishte po kaq i mbresuar prej atyre tregimeve, t cilat shfaqnin fajin e tolerancs ndaj
ekzistencs s subjektit, t cilat prbnin komente pr shtje tematike si lufta, trazirat
publike etj. Gjykimi i Gesit v n dukje prirjen drejt nj arti i cili sht i mvetsishm,
dhe i cili, po t prdorim fjalt e Leri Mekkefrit, i mohon letrsis do lloj vlere
mimetike.129
Leximi i eses s Barthelmit n kontekstin e asaj q ne njohim sot si proz
risuese, bn t qart se, megjithse diskuton shkrimtart modernist, ai po prvijon nj
ideal q nuk arrihet gjithmon n veprn e tyre dhe sigurisht, nuk pranohet nga lexuesit e
tyre. Ai vlerson statusin e artit si objekt t Zgjimi i Fineganve.

Shkrimtart q kan prfituar nga kjo strategji e veant nuk jan t shumt dhe
arsyet, pse, jan t dukshme. Jo vetm q ka pasur dshtime shum t dukshme, por
madje dhe sukseset kan qen shqetsuese. Zgjimi i Fineganve nuk sht nj
vepr q nxit garn. Ezra Poundi pat shpallur prej kohsh se, pr sa u prket pjesve
t ktij libri q ai pati lexuar, nuk ia vlente t prpiqeshe t nxirrje kuptimin e tyre,
dhe ky ka mbetur nj mendim i prgjithshm, n mos, i pashpallur. Shkrimtart i
detyrohen Xhojsit pr modelimin mitologjik t prroit t ndrgjegjes dhe e shohin
Zgjimi si nj monument ose dika t ngulitur n tru. N do rast, dika q nuk ka
nevoj t prsritet. Po kshtu, Gertrud Stajni shihet si nj shkrimtare interesante, e
uditshme, disi e lajthitur, e cila kishte t bnte me karriern e Ernest Hemingueit.
Ajo bleu shum piktura t vlershme, me nj mim jashtzakonisht t ult. Kalimi i
Xhojsit dhe Stajnit bhet nj fushbetej letrare e mbushur me kutit boshe t
gzhojave dhe kuajt e vdekur t Revolucionit t Fjals. 130

Pr t prshkruar situatn e prozshkrimit pas Xhojsit, ose t paktn situatn n t

ciln ndodhen ata shkrimtar q kan zgjedhur ta kundrojn veprn e tyre m shum nj
shteg t trthort sesa nj rrug kryesore, Barthelmi u referohet dy eseve t Meri
Mekarthit131). Sipas Barthelmit, n esen e par, Faktet n prozshkrim, zonjusha
Mekarthi argumenton:

Romani, i konceptuar si nj grumbullim faktesh, nuk mund ti mbijetoj nj

prballjeje me botn bashkkohore, e ngjizur si nj thurim paknaqsish. E
prballur me bombn atomike, Buchenvald-in132,dhe shprthimin demografik,
romancieri belbzon:duket sikur romani prbhet nga t gjitha format q, m s
paku, krijohen pr t prfshir botn moderne, karakteristika kryesore e s cils sht
jorealja. Dhe kjo, deri tani, sipas mendimit tim, shpjegon se prse po vdes romani.
Interesante sht mnyra se si zonjusha Mekkarthi do ta prkufizonte mediumin e
saj. Ajo fillon ta prkufizoj romanin n nj mnyr t till q prfshin t gjitha
veprat e rndsishme t s shkuars duke e br t ardhmen dyshuese, duke e

128
Ibid, p.214.
129
Ibid.
130
Donald Barthelme, Not-Knowing, Essays and Interviews, (Counter Point Berkeley, 1997), p.9.
131
Mary McCarthy (1912-1989) shkrimtare, kritike, satiriste dhe aktiviste politike amerikane e njohur pr
romanin Miqt q ajo ka. nj prshkrim skandaloz i mjediseve intelektuale Nju Jorkeze n vitet 1930-t.
132
Buchenwald-i, ishte kamp prqendrimi nazist n malin Ettersberg afr Vajmarit n Gjermani 1937.

47
 prkufizuar romanin si nj struktur faktesh, si dhe duke deklaruar se ngritja e
strukturave t tilla sht e pamundur, pasi faktet jan kthyer n jorealitet. Ajo nuk
shqetsohet shum pr faktin se si ato u bn njsh, vetm me bashkimin e pjesve q
prbjn thelbin e tyre. 133

N esen e dyt, Personazhet n prozshkrim, sipas Barthelmit,

Mekarthi prqesh qart vramendjen me skema t reja:

Arti ka arritur n nj gjendje pa rrugdalje pr shkak t prparimit dhe

eksperimentimit. Risia formale q ajo gjen, ka ngjallur nj interes pr subjektin,
personazhin, socialen. Nprmjet t dyja eseve, ajo argumenton bindshm pr nj
kthim n virtytet tradicionale t prozshkrimit, te recetat e marmelats dhe recetat
pr zonjushn Mikober.134 Kjo ngjan me nj deklarat falimentimi, shoqruar me nj
dnim publik t ortakut fajtor q ia ka mbathur bashk me parat e thata. Faktet e
jets bashkkohore nuk jan fakte reale, si faktet n dispozicion t Tolstoit.
Ksisoj, ose siprmarrja sht e pamundur ose un duhet ti kthehem lnds q mund
t prdor, ka do t thot, ta kthej vshtrimin nga shekulli i nntmbdhjet. Pr
udi, ktu na del frika e shkencs, e lojs s gjuhs n t ciln konceptet e progresit
dhe eksperimentit kan burimin e tyre origjinal. Shkenca ka br gjithmon
kompromis me nj optimizm naiv n lidhje me kto ide (dhe zonjusha Mekkarthi ka
thn q grupi ka t bj me iden e prparimit). Ankthi pr bombn atomike sht
kthyer n neveri pr risin letrare. N do rast, manifesti konservator i zonjushs
Mekarthi shpreh n mnyr t mjaftueshme nj dilem t vrtet, at t shkrimtarit q
tradhtoi forma t vjetruara.135

Si shembuj t shkrimtarve q kan zgjedhur nj shteg t ndryshm Barthelmi

prmend veprn e Uiliam Burouzit136 t Norman Mejlrit (Norman Mailer) dhe, mes
shkrimtarve bashkkohs, Keneth Koh (Kenneth Koch), me romanin e tij Gushkuqt e
kuq, nj pjes e t cilit u botua n Loukeishn , shkrimtarin Xh.P. Donlivi137 n
romanin e tij Nj burr i pazakont. Prsiatja e Barthelmit pr statusin e ri q kishte
marr vepra letrare, prmbyllet me romanciert e rinj francez: Natali Sarrot, Rob-Grije,
Klod Simon, Filip Sollers, t cilt kan qen t suksesshm n kthimin e librave t tyre n
objekte letrare.

Vepra e tyre, e hartuar n mnyrn e gabuar, sillte vetm zymtsi. Me ritm t

ngadalt, n mnyr t dhimbshme, pa kaprcime imagjinate, duke u prqendruar n
hollsira t ndrgjegjes, kto romane, n mnyr t prpikt, me nj zell
vdekjeprurs, bjn analizn gjuhsore t asaj q mund t thuhet n mnyr t sigurt.

133
Donald Barthelme, After Joyce, Not-Knowing, Essays and Interviews,(Counter Point Berkeley, 1997)
p.8.
134
Miss Micawber sht vajza m e madhe e familjes Micawber n romanin David Koperfild t Dikensit.
135
Donald Barthelme, After Joyce, Not-Knowing, Essays and Interviews(Counter Point Berkeley,
1997), p.9.
136
William Burroughs (1914 1997) romancier, poet, eseist amerikan i njohur si personalitet i shquar i
brezit Beat dhe autor madhor postmodern me ndikim n kulturn popullore dhe n letrsi.
137
James Patrick Donleavy (1926-) autor irlandezo-amerikan. Donleavy u b i famshm me romanin e tij t
par Njeriu i kuqrremt i cili u krahasua me romanin N rrug t Jack Kerouac-it dhe traditn e brezit
Beat.

48
 N prpjekje pr t shmangur psikologjizmin dhe hamendsimet e paprligjura, q
lindin si pasoj e ksaj, duke vazhduar luftn tradicionale franceze kundr borgjezis,
e cila prfundon me lajka ndaj saj. far gjje e prbindshme! Zonja Sarrot, n
romanin e saj Frutat e arta, prpiqet t jap nj version satirik t skens letrare
parisiane, gj q pr shum njerz sht njkohsisht sa therse aq edhe argtuese.
Pr t tjert, kjo ndodh pr shkak t avangardizmit t zymt q e strukturon at n nj
kor zrash t paidentifikuar. sht njsoj si romanciert francez t mos din t
luajn n dram.138

Me debatin gati t prhershm, q zhvillohet kur interpretohet vepra e

shkrimtarve pasmodernist, prozatort pasmodern shpesh akuzohen nga shkrimtart e
tradits dhe teoricient e letrsis se jan nihilist pr shkak t vuajtjes s tyre
antimimetike kundrejt bots reale. Ata e mbrojn veten n mnyra t ndryshme. Disa
prej tyre mtojn se format dhe konvencionet e vjetra jan jasht kohe, t shterura, dhe
nuk ia vlen m t zbatohen n botn pasmoderne, pasi letrsia nuk e ka pr detyr t
jet mimetike. Shkrimtar t tjer pohojn q pavarsia dhe angazhimi si artist u krkon
atyre t krijojn nj objekt t pavarur. N kt kontekst, pyetja q parashtrohet sht: kjo
akuz pr nihilizm ndaj Barthelmi a sht e vrtet?.139

N esen Mosnjohja, Barthelmi thekson:

T shkruarit sht procesi i prballjes me mosnjohjen, me prgjigjen e detyrueshme

t pyetjeve far dhe si. T gjith kemi dgjuar romanciert t dshmojn se
sht e vrtet q kur fillojn nj libr t ri, ata nuk kan asnj lloj ideje se far kahu
do t marr shkrimi, far t shkruajn dhe si duhet shkruar, megjithse m par
kan shkruar nj duzin librash. N rastin m t mir, ata i udhheq nj intuit e
holl jo m e madhe se nj grimast. Ankthi q e shoqron kt proces sht jo pak i
vogl. Mosnjohja nuk sht e thjesht, sepse sht plot me kufizime shtigjesh q
smund ti prshkosh. Sa m serioz t jet artisti, aq m shum probleme duhet t
marr parasysh dhe shum m tepr shtje kufizojn nismat e tij t mundshme. 140

Mosnjohja sht thelbsore pr artin. Pa procesin e deprtimit n thellsi q

rrezikohet prej mosnjohjes, pa gjasn q mendja t vej n drejtime t paparashikueshme,
nuk do t kishim krijim.
Te Mosnjohja, Barthelmi shkroi q arti sht nj pasqyrim i sakt i
veprimtaris s mendjes. Ai shpreh argumentin antibeketian q arti, me aftsin e tij
pr t imagjinuar realitete alternative sht thelbsisht prmirsues, q prpjekja e
artistit, gjithmon dhe kudo, sht t arrij nj mnyr njohjeje, dhe se detyra e veant
e shkrimtarit sht t ringjall freskin e nj gjuhe t strprdorur.141

138
Donald Barthelme, After Joyce, Not-Knowing, Essays and Interviews (Counter Point Berkeley, 1997),
p.5.
139
Timothy Charles Lord, Postmodernism and Donald Barthelme's Metafictional Commentary on
Contemporary Philosophy, (Iowa State University, 1987), p.89.
140
Donald Barthelme, Not Knowing: The Essays and Interviews, (USA: Counter Point Berkely, 1997), p.
12.
141
Donald Barthelme, Not Knowing: The Essays and Interviews, (USA: Counter Point Berkely, 1997), p.
13.

49
 Kjo mnyr t shkruari e vendos Barthelmin mes Etrve madhor t Vdekur. Kur
OHera ia theksoi kt pik dyshimi, Barthelmi e kishte prgjigjen t gatshme: Un
besoj q fjalia ime dridhet nga morali n seciln prpjekje pr tu marr me
problematikn. Ndryshimi i theksit nga far tek si, mua m duket shtysa kryesore n
art qysh prej Floberit. Ktu nuk kemi t bjm thjesht me formalizm.142
Barthelmi sht shkrimtar prfaqsues i fazs s par t pasmodernizmit
amerikan, ksisoj edhe poetika e veprs s tij sht poetika e veprs pasmoderne t ksaj
periudhe dhe mishron filozofin, risit dhe frymn e revolts ndaj letrsis s
shterimit t mjeteve letrare.
Un dhe zonjusha Mendibll, sht nj tregim pr natyrn e pazakont t
pushtetit. Pritshmrit jorealiste, t krijuara nga arsimimi dhe procesi i socializimit, si dhe
uria pr dashuri n nj bot t mbytur nga ankthi dhe mllefi i krijuar nga masmedia, sht
vshtir t quhen nihiliste. Vepra e Barthelmit na tregon se ajo n t vrtet komenton
dhe kritikon jo vetm filozofin, por, gjithashtu, edhe shoqrin dhe kulturn e saj.
Tregime t tilla si Shi i art dhe Mbi engjjt, t cilat imitojn dhe prqeshin
natyrn paralizuese t zhargonit t paqart intelektual, jan, n thelb, kundr shprishjes s
gjuhs dhe rrugtimit t njeriut n krkim t s vrtets dhe kuptimit. Tregimi Pamje t
babait tim duke qar rrfen pr lidhjen e uditshme dhe t ngulitur t nj njeriu me t
atin e vdekur. Krcimi sht nj tregim rreth dy burrave q vendosin jetn mbi tok.
Teveqeli sht, ndr t tjera, kritik e teknologjis masive kapitaliste, ndrsa tregimet
Raporti dhe Presidenti jan satira politike.143
Prpjekja e artistit, gjithmon dhe kudo, ka t bj me prvetsimin e nj aftsie t
riprtrir njohse. N t njjtn koh, ajo rreket t liroj veten nga procedurat q e
detyrojn t thot gjra q jan ose t rndomta ose t pavrteta. Ajo ka e bn objektin
letrar nj vepr arti sht synimi i artistit. Kur Roy Linestaini144 propozon si art nj a
tregim vizatimor pr t qeshur, ai paraqitet para nesh me synimin e artistit, gjestin dhe
lakuriqsin e tij.
Thnia e tij ka gjas t jet, n mnyr tipike, nj pyetje e till: far mendoni
pr nj shoqri n t ciln gjrat shihen si art? N kt mnyr, shqetsimet sociale dhe
historike bhen pjes e veprs. Larg t nnkuptuarit t nj letrsie q sht tema e
vetvetes, nj vepr q sht objekt sht e pasur n mundsi. Synimi i artistit mund t
shtrihej n do drejtim, duke prfshir kto drejtime, t cilat kan miratimin e kritikve t
orientuar me aspekt social. Ajo q sht e rndsishme n kt rast, sht fakti q ai e ka
vendosur veten n nj pozicion prej ku mund t arrij nj shumsi kuptimesh q m par
ishin t pakapshme prej artit. 145
Barthelmi vuri n dukje n esen e tij Mosnjohja tri vshtirsi pr artin, t cilat
ai i quante t rndsishme, ndrkoh q secila prej tyre kishte t bnte me gjuhn.
S pari, sht synimi i vet artit, qysh prej Malarmes, pr t riprtrir nj
gjuh t strprdorur. Kjo edhe sot mbetet nj tem themelore, gjithpo aq e fuqishme,
problematike, sikurse para nj shekulli.

142
Donald Barthelme, Not Knowing: The Essays and Interviews, (USA: Counter Point Berkely, 1997), p.
13.
143
Ibid, p.14
144
Roy Lichtenstein (1923-1997) artist madhor amerikan i pop-artit.
145
Donald Barthelme, After Joyce,Not-Knowing, Essays and Interviews, (Counter Point Berkeley, 1997),
p.14.

50
 S dyti, molepsja politike dhe sociale e gjuhs prmes prdorimit t saj t
shumllojshm manipulues n epoka t ndryshme dhe prpjekja pr t gjetur at q mund
t quhet gjuh e pastr. S fundi, trysnia q ushtrohet ndaj gjuhs nga kultura
bashkkohore n kuptimin m t prgjithshm. Me kt nnkuptohet kultura jon
asgjsuese komerciale, q shkakton nj varfrim t dyfisht - vjedhjen e
ndrlikueshmris nga lexuesi, vjedhjen e lexuesit nga shkrimtari.
Kto nuk jan assesi, t vetmet shtje therse me t cilat duhet t merret
shkrimtari, pasi jo do shkrimtar,q quhet pasmodern reagon kundrejt tyre n t njjtn
mnyr dhe n t njjtn shkall ashtu sikurse sht e vrtet q shkrimtar t tjer, me
prirje krejt t ndryshme, nuk kan t bjn me shtje t tilla. Nse Barthelmi i quan kto
shtje therse, kjo ndodh sepse do lloj prpjekjeje e mjaftueshme pr tu marr me to
krijon vetvetiu pengesa pr zotrimin e veprs.
Alfonsi, puntor i Departamentit t Mirmbajtjes s Parqeve, sht nj kritik
letrar. Ja tek e shohim ti shkruaj nj letr mikut t tij, Gastonit, i cili edhe ai sht,
gjithashtu, kritik letrar. Barthelmi shkruan letrn e tij imagjinare, tek eseja e tij
Mosnjohja, ndrsa Alfonsi ulet solemnisht n tryez, mbi makinn e tij t shkrimit, dhe
shkruan:

Po, ke absolutisht t drejt, pasmodernizmi vdiq. Kjo prbn nj goditje tronditse

ta dgjosh, por nuk sht krejtsisht e papritur. Po e prhap kt lajm sa m shpejt t
mundem, n mnyr q t gjith miqt tan q kan hipur n rimorkion
pasmoderniste t ken mundsi t zbresin para se makinat e tyre t ken tjetr pronar
dhe kompanit t hedhin n kosh sigurimet e tyre. Sa e trisht kjo ikja e
pasmodernizmit! E pata pr zemr. Isha aq i dhn, po aq sa isha pas varrimit t
paraardhsit t vet fisnik, modernizmit. Por, nuk mund t jetojm duke mbajtur zi
gjithmon. far ndodhi, ndodhi. Vdekja e nj lvizjeje sht pjes e natyrshme e
jets, gj q u kuptua fort mir nga partizant e natyralizmit, i cili gjithashtu vdiq. M
kujtohet saktsisht se ku isha kur kuptova q pasmodernizmi na kishte ln shnden.
Antiromani ka vdekur, e lexova te Tajms. Antiheroi dhe Antiheroina di kandisn
s bashku e, pr pasoj na lindn nj pem Antifmij, t gjitha n Institutin e
Krkimit Shkencor. Romani i toks vdiq, po njlloj sikurse ekspresionizmi,
impresionizmi, futurizmi, imazhizmi, vorticizmi, letrsia regjionale, realizmi, drama e
zemrimit, teatri i absurdes, teatri i mizoris, humori i zi dhe gongorizmi. Ti i di t
gjitha kto dhe un m kot po rrah uj n havan. T jesh pararafaelist n kohn e
sotme, sht t jesh jasht mode. Dhe sigurisht, Poezia konkrete u fundos si guri n
uj. Tani na del prpara nj vshtirsi. far do ta quajm at gjn e re, t ciln nuk
e kam takuar akoma por q ka gjasa t jet aty diku. Pas-pas-modernizm, m
tingllon pak si shprehje jotrheqse. Un kam luajtur me Revolucionin e Fjals II,
apo Revolucionin e Ri t Fjals, por kam frik se nuk mund t kem t drejtn e
autorit. Duhet t ket Fjaln i ri diku n t. E Reja e Re?Apo ndoshta Pas e Reja?
Ktu kemi nj problem. Jam n pritje t komenteve dhe sugjerimeve tuaja. Nse kemi
ndr mend q ta zbusim kt bish t egr, na duhet t bjm dika.146

Nse jam pak m shum sanguin se Alfonsi mbi pasmodernizmin, sado dyshimtar
qofsha pr termin n vetvete, shkruan Barthelmi, un nuk jam plotsisht i qart si n

146
Donald Barthelme, Not Knowing: The Essays and Interviews, (USA: Counter Point Berkely, 1997),
p.15.

51
rastin kur nuk mund t them se kush sht n autobus dhe kush jo. Kjo ndodh sepse un e
lidh kt me nj numr problemesh dhe e ndiej q problemet jan t prhershme.
Vitgenshtajni (Wittgenstein) ka thn pr filozoft, se disa prej tyre vuajn nga
mungesa e problemeve, nj zhvillim n t cilin do gj duket kaq e thjesht pr ta dhe
ajo far ata shkruajn bhet pafundsisht e cekt dhe e parndsishme. E njjta gj
mund t thuhet pr shkrimtart. Para se t prmend disa vshtirsi specifike q kam n
mendje, do t doja t hedh nj vshtrim t shpejt mbi disa prej kritikave q u jan veshur
pasmodernistve t shpallur-le t themi Xhon Barthit, Uiliam Gesit, Xhon Houksit,
Robert Kuverit, Uiliam Gedisit, Tomas Pinonit, bashk me mua n vendin ton,
Kalvinos n Itali, Peter Handkes dhe Tomas Bernardit n Gjermani, megjithse mund t
sjellim ktu edhe emra t tjer. Kritika ka t bj me sa vijon: q ky lloj shkrimi i ka
kthyer shpinn bots, sht n njfar kuptimi jo mbi botn por mbi proceset e krijimit t
tij, ka do t thot, art vetknaqs, pa dyshim, i acart, ngase i prjashton qllimisht
lexuesit, u drejtohet vetm atyre q jan t kulturuar.147
Barthelmi do ta kundrshtonte fuqishm secilin prej ktyre mtimeve, ndrkoh
q, sipas tij, m e leht ishte t kuptohej se prse argumente t tilla parashtroheshin
asisoj. Problemet q duket se prcaktojn detyrn e shkrimtarit tani (deri n masn q ai
ka zgjedhur q ato t jen problemet e tij) nuk jan t tilla q ta lehtsojn komunikimin,
sepse vepra rend drejt lexuesit krahhapur, dhe jo e kundrta.
N Universitetin Braun, Barthelmi s bashku me Uiliam Gesin, Xhon Houksin
dhe Stenli Elkinin, morn pjes n nj simpozium mbi pasmodernizmin, t organizuar
nga Robert Kuveri. Aty u diskutuan shtje t tilla si far sht pasmodernizmi?
Termi, sipas Barthelmit, sht, n fund t fundit, vetm nj prej shum formulimesh po
aq problematike, ndoshta ai q sht ngulitur m shum. Keqkuptimi kryesor sht q ky
lloj shkrimi sht metafiksion, shkrim mbi shkrimin.
Historiant e letrsis e quajn Barthelmin thjesht pasmodernist, dhe ai, duke mos
i rezistuar ktij emrtimi, ka kundrshtuar t cilsohet si shkrimtar metafiksionist.
Kritiktkan krkuar vazhdimisht nj term q do t prshkruante letraren pas
periudhs s bujshme t modernizmit, u shpreh Barthelmi n nj intervist dhn Leri
Mekkefrit mbi pasmodernizmin, metafiksionin, mbifiksionin, superfiksionin.
Sipas Barthelmit, pasmodernizmi sht nj mnyr e lidhjes me realitetin, nj prpjekje
pr t menduar mbi aspektet e realitetit, q ndoshta nuk jan trajtuar m par. Barthelmi
mendonte se pasmodernizmi sht realizm, duke pasur n mendje pohimin e Harold
Rosenbergut q realizmi sht nj nga pesdhjet e shtat llojet e zbukurimit t realitetit.
Dy emrtimet e fundit jan t tmerrshme. Mendoj se termi pasmodernizm sht m
pak i shmtuari dhe m prshkruesi-pohoi Barthelmi. 148
Pasmodernizmi thekson problemet q pasojn n nj bot t shmangur prej
normave absolute dhe standardeve intelektuale. Kshtu, q ato jan prgjigje pr
mungesn e besimit n Zot (me urdhresat e tij t padiskutueshme, absolutisht t drejta)
dhe dobsimin e ndikimit fetar. Gjith vlerat bhen arbitrare, gjith pohimet barbare, t
vrteta dhe t rreme. Rezultati i pashmangshm psikologjik i ksaj sht gjendja e
pshtjelluar, ambivalenca e errt, tmerri, neveria, paniku.
Por, n esen Mosnjohja, shkruar dy vjet para se t vdiste, Barthelmi tha se
ishte dyshues pr termin dhe jo plotsisht i qart se kush mund t prfshihej n t dhe

147
Donald Barthelme, Not Knowing: The Essays and Interviews, (USA: Counter Point Berkely, 1997), p16.
148
Larry McCaffery, Interview with Donald Barthelme, Partisan Review, 49,2, (1982).

52
kush jo. Meqense termi mund t prdoret si pr vepra q jan m t pazakonta se ato
moderne edhe pr vepra shum m tepr konservatore, tregimet e Rejmond Karverit,
thurimat tekstuale t Filip Xhonsonit, pasmodernja sht e dobishme pr ta prdorur si
nj shnjues kronologjik.
Termin eksperimental, term i cili u prdor shpesh pr t prshkruar veprn e tij,
Barthelmi e konsideronte si nj term krejtsisht armiqsor, i cili prmban n vetvete
nocionin e dshtimit. Nj proz si Fluskat e kockave ishte nj eksperiment. Megjithse
nuk premtonte t ishte plotsisht i suksesshm, ai mendoi se ia vlente t botohej. Arti nuk
sht i vshtir sepse dshiron t jet i vshtir, por sepse dshiron t jet art. Megjithat,
pavarsisht se sa dshiron shkrimtari t jet n veprn e tij, i thjesht, i ndershm dhe i
drejtprdrejt, kto virtyte nuk i prkasin m atij. Barthelmi flet pr at q thuhet,
ndrkoh q ajo ka ne po krkojm sht ajo q sht akoma e pathn, t pashprehurn
e deritashme.149
Fragmenti i mposhtm nxjerr n pah prsiatjen e vet shkrimtarit mbi realitetin e
jashtm dhe nj nj projekt n thelb prmirsues pr ta ndryshuar botn, duke krkuar
mnyra t rikrijimit t vlerave dhe kuptimit kudo q ato mund t gjenden ende, pasi
ndrrat e rndsishme dhe totalizuese t modernizmit nuk sht e mundur t prdoren n
praktik.
Duke diskutuar detyrn me t ciln prballen shkrimtart bashkkohor, pr t
rishpikur shkrimin, Barthelmi i rikthehet bots individuale t imagjinats dhe shprehjes
simbolike, p.sh. kombinimi krijues i elementeve t gjuhs. Riprtritja, risia, dhe hapja e
mundsve t reja rrfimore jan n pjesn m t madhe mu n thelb t shkrimsis s
Barthelmit, nj projekt letrar i cili, sic do t pohonte prsri m von, nuk prjashtohet
nga pengesat.

Me Malarmen, sipas Barthelmit:

Prpjekja kah mimesi, paraqitja e bots s jashtme, bhet nj gj shum m tepr e

ndrlikuar nga sa qe m par. Malarmeja i liron fjalt nga kuptimet e tyre parsore
dhe u jep kuptime t reja, kuptime q nuk shnjojn botn e jashtme por absoluten,
aktet e intuits poetike. Kjo prbn nj hap fatal; dhe jo m kot Barti e quan at
Hamlet t letrsis. Ksisoj krijohet nj poezi me vshtirsi t papar ndonjher.
arls Mauroni, edhe pse nj admirues i zjarrt i ktij shkrimi, prapseprap flet pr
nj lloj tjetrsimi t imponuar nga vepra e vet. Mauroni shkruan: T gjith ata q
kujtojn ditn kur lexuan pr t parn her Poezi dhe Ndriime jan dshmitar
t ndjesis kureshtare t tjetrsimit q i ngjalln ato prball nj teksti t shkruar me
fjalt e tyre papritmas jasht gjuhs s tyre, pa t drejtat e nj ligjrimi t zakonshm,
dhe t drejta po ashtu t refuzuara nga miqt e tij t kahershm.150
Vepra e Malarmes sht, gjithashtu, dhe ndoshta ka sht dhe m e rndsishmja,
nj hap drejt themelimit t nj statusi t ri ontologjik pr poezin, si nj objekt n
bot m shum sesa pasqyrim i bots. Por terreni i zbuluar sht terren i rrezikshm.
Pas Malarmes, beteja pr t riprtrir gjuhn bhet e vetvetishme pr shkrimtarin,

149
Donald Barthelme, After Joyce, Not-knowing, essays and interviews, (Counter Point Berkeley, 1997),
p.4. Shih gjithashtu Mosnjohja e prkthyer nga Granit Zela (Mehr Licht!, revist letrare, Tiran 2011),
f.219-239.
150
Donald Barthelme, Not Knowing: The Essays and Interviews, (USA: Counter Point Berkely, 1997),
p.15.

53
 rravgimi i tij i natyrshm tashm nj detyrim. Vepra e Malarmes, kjo pshprim
q kalon ngjitur heshtjes si e prshkruan Marsel Rajmondi, sht njherazi lirim
dhe humbje e nj territori t paskajshm. Arti sht pasqyrim i prpikt i veprimtaris
s mendjes. Meqense ndrgjegjja sipas formulimit t Huserlit, sht gjithmon
ndrgjegjja e dikaje, arti gjithmon mendon pr botn, nuk mund ti kthej shpinn
bots edhe nse do t donte ta bnte kt. Kjo nuk do t thot q sht i ndershm si
nj postier; m shum ka gjasa t jet si nj burr veshur me rroba femrash pr t
krijuar karikaturn e saj. Problemet q u prmendn m lart,,sikurse t tjerat q nuk i
prmendm, bjn t detyrueshm ndrthurjen.151

Te vepra sht i magjishm fakti se njherazi e fton dhe e largon interpretimin,

shkruante Barthelmi te Mosnjohja. T vetmet kushte paraprake pr t vlersuar kt
proz jan mendja e hapur, prirja e shkuar dhe ajo e ardhme pr t qen njerzor. 1 Le ta
imagjinojm Barthelmin n studion e tij n apartamentin ku banon n Manhatan, -
shkruan Leri Mekkefri.

Ajo q quhet studio e tij, sht nj nga ndrtesat ku krijohen kto objekte
letrare. Rreth e rrotull tij ka kudo fjal. Fjal t nxjerra nga radioja dhe televizioni,
t cilat vyshken pafundsisht. Gazetat dhe lloje t ndryshme revistash popullore,
akademike jan kudo npr dysheme. Raftet e librave jan t mbushura me vepra t
shkrimtarve t tij t paraplqyer si Klaist, Kafka, Kierkegaard, Uiliam Ges, Uokr
Persi. Prmes dritares s hapur mund t dgjohen njerzit duke shkmbyer biseda
plot me banalitete dhe thashetheme, teksa shtisin rrugve. Fjalt duken t mbeten
pezull n ajr q nga mbrmje jashtzakonisht e mrzitshme kur ai ishte nj nat m
par. Dukshm, ai ka goxha material pr t prdorur si lnd letrare, por, lind
pyetja: Si ta prdorsh, si ta organizosh? 152

Pr Barthelmin objektivi i artistit gjithmon dhe kudo, sht t arrij t zotroj

nj mnyr t freskt njohjeje n letrsi dhe t lirohet nga metoda q e detyrojn t jet
ose i zakonshm ose i gnjeshtrt.

151
Donald Barthelme, Not Knowing: The Essays and Interviews, (USA: Counter Point Berkely, 1997),
p.16.
152
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1982), p.120.

54
 KREU II

PROZA VETPASQYRUESE E BARTHELMIT

II.1 Vetpasqyrimi dhe przierja e zhanreve

Proz vetpasqyruese (metafiksion) sht termi i prdorur pr prozn letrare e

cila n mnyr t vetdijshme dhe sistematike trheq vmendjen tek statusi i saj si nj
fakt artistik n mnyr q t shtroj pyetje rreth marrdhnies mes shkrimsis dhe
realitetit. Duke br kritikn e metodave t krijimit, nj proz e till jo vetm q
hulumton strukturat themelore t rrfimit, por hulumton gjithashtu shkrimsin e
mundshme jasht tekstit letrar.
Studiuesi Leri Mekkefri, e prdor termin metafiksion pr tiu referuar dy
formave t ndrlidhura t prozshkrimit: s pari, atij lloji t prozshkrimit i cili n
mnyr t drejtprdrejt shqyrton krijimin e vetvetes ndrsa krijohet, ose at lloj shkrimi
q komenton ose hamendson mbi format e gjuhs s prozave t mparshme. Donald
Barthelmi sht shkrimtar i cili trheq vmendjen tek vet procesi i shkrimit dhe natyra e
veprs letrare. Ka nj marrdhnie domethnse n prozn e Barthelmit midis
prpjekjeve t personazheve t tij pr tu dhn kuptim jetve t tyre, pr t krijuar lidhje
t kuptimshme me t tjert, dhe prpjekjes s vet Barthelmit pr tu marr me
shprbrjen e formave t shkrimsis dhe shprishjen e gjuhs.
Shpesh, qasja e vetdijshme vetpasqyruese e Barthelmit lejon q kto prpjekje
t veprojn n t njjtn koh brenda tregimeve dhe romaneve, duke prforcuar njra-
tjetrn. Ndrkoh, ne vet si lexues paraqesim nj aspekt t tret t ksaj marrdhnieje
ndrsa hasim elementet pr ti organizuar dhe pr ti br ato t kuptimshme, duke
siguruar kshtu nj lloj analogjie apo vetpasqyrimi mbi kt prballje me shprbrjen. 153

Sipas Uein B. Stengllit shqetsimet vetjake n veprn e Barthelmit prfshijn:

Mrzitje me gjrat e zakonshme t jets, lufta e vazhdueshme vetjake kundr

koracs s zakoneve t ngulitura t cilat bjn mekanike do gj, nse ti i lejon.
Ndjesia e fragmentimit vetjak, politik dhe shoqror.
Pamundsia pr t ruajtur marrdhniet me t tjert, sidomos me femrat.
Ndjesia e impotencs dhe pafuqis n krahasim me t tjert.
Pamundsia e njohjes; shtytje drejt nj ndjenje sigurie q shtangtohet (dhe
prqeshet) prej gnjeshtrave, mashtrimeve, formulave t thjeshta dhe misterit t
jets.
Pamundsi pr t komunikuar me t tjert; ndjesi mllefosse q gjuha bllokon apo
tradhton ndjenjat q duam t shprehim.

153
Wayne B. Stengel, The Shape of Art in the Short Stories of Donald Barthelme, (Louisiana State
University Press, 1985), p.123.

55
 Pamundsia pr t shkaktuar ndryshim t nj gjendjeje e cila bhet m e vshtir
pr shkak t vetdijes pr t analizuar ndjenjn e vetvetishmris dhe veprimtarit
me gjas liruese.154

Stenglli shpjegon marrdhnien e ktyre shqetsimeve vetjake me shqetsimet

vetpasqyruese, t cilat jan:

Nevoja pr t rikrijuar forma t reja letrare.

Shtysa drejt kolazhit, fragmentimit fjalsor, shoqrimit t lir, dhe metoda t tjera
t pranvnies pr t thyer ndjesin e njohur t rregullit.
Pamundsia pr tu mbshtetur n konvencione letrare (subjekte drejtvizore,
nocionet e shkakut dhe pasojs, zhvillimin realist t personazheve etj,) t cilat u
japin gjrave nj unitet n trsi.
Besimi se arti sht i padobishm dhe nuk mund t ndikoj kurr pr t pasur nj
ndryshim domethns.
Mospranim pr t shpjeguar apo sqaruar, mohimi i kuptimeve t fshehta apo t
thella, prirje pr t qndruar n siprfaqe t gjrave.
Dyshim q gjuha sht kthyer n mbeturin prplot me mbushje dhe klish
dhe se komunikimi i kuptimshm me nj audienc sht i pamundur.
Ndjesia q duhen pranuar kufijt e gjuhs dhe gjendja e saj mbeturinore.
Rrjedhimisht kemi gjendjen e riciklimit me klish dhe mbeturina q
shndrrohen n objekte t reja; vetdije e cila e bn t pamundur rrfimin e
historive tradicionale.155

Borbardha (1967) merret n mnyr metaletrare me shtjen e vetkrijimit t

tij si roman, duke analizuar shpesh vetveten ndrsa krijohet, duke prqeshur vazhdimisht
interpretimet dhe prpjekjet tona pr t vendosur lidhje me referues t jashtm.
Nganjher kjo prqeshje e parashikueshme sht objektiv shum specifik. Barthelmi
sht i vetdijshm se reagimi yn ndaj do lloj vepre letrare sht i ndikuar nga nj larmi
e madhe e hamendsimesh kritike. Lexuesit, jo m pak se shkrimtart, jan br kaq t
ndrgjegjshm ndaj konvencioneve letrare dhe kritike sa shkrimtart kan vshtirsi pr
t krijuar ndonj gj e cila nuk sht kthyer tashm n nj klish.
Romani nuk ruan strukturn e prralls s famshme, por i shndrron motivet dhe
personazhet e saj, duke i sjell ato n kohra moderne. N kt mnyr, historia kthehet
n nj parodi ndrtekstore, vetpasqyruese dhe t fragmentuar pasmoderne jo t prralls,
por t versionit t thjeshtzuar t vizionit t jets q prshkruan prralla. Ajo kthehet n
parodi t kulturs popullore, versionit t thjeshtzuar t filmit t Uollt Dizneit, parodi e
konsumizmit bashkkohor dhe e miteve t ndryshme amerikane si ndrra amerikane, dhe
miteve t tjera.
Heroina e Barthelmit sht nj grua e re e fillimit t viteve gjashtdhjet, e cila ka
sfiduar at q shoqria vlerson, msuesit e saj, median dhe t gjith librat standard,
sidomos prrallat q diktohen si femrore. E arsimuar n kolegjin Bivr ajo lexon

154
Wayne B. Stengel, The Shape of Art in the Short Stories of Donald Barthelme, (Louisiana State
University Press, 1985), p.124.
155
Ibid, p. 125.

56
Pjer Teilhard de Shardnin156, vishet me rroba t kuqe, i plqen industria e pornos dhe
bn seks rregullisht n dush dhe jasht tij me shtat burra pr t cilt ajo gatuan dhe bn
punt e shtpis.
Nse stili i jets s Borbardhs ngjan pak i tepruar, burrat n jetn e saj jan
gjithashtu lloje t ndryshme stereotipash. Borbardha jeton me Kevinin, Eduartin,
Hubertin, Henrin, Klemin, Billin dhe Denin. Ata kan ardhur t gjith nga parqet
kombtare n qytet, ku e mbushin kohn duke punuar n fabrikn e ushqimeve ku
prgatisin ushqim kinez pr foshnjat, dhe duke lar ndrtesat. Atyre u mungon gati do
lloj individualiteti dhe jan shkrir n rolin e tyre t shtat burrave.
Borbardha sht, n kt mnyr, produkt i kohs n t ciln jeton, por, si
kushdo tjetr q i caktohet nj tekst i shkruar me imtsi, ajo ka nj identitet t ngulitur
nga ky tekst. Pavarsisht nga disa ndodhi t pazakonshme n jetn e saj, ajo sht
Borbardha dhe Barthelmi prqendrohet n mnyrn se si do t dal sidomos ky rol (ku
je lindur si Borbardha) n nj skenar t mirprcaktuar, jo vetm n lidhje me
pritshmrin e bots, por edhe n lidhje me at q ti pret nga bota, n rastin e saj, nj
princ.
Barthelmi shtjellon temn e paralizs s pashmangshme gjat luajtjes s rolit apo
prvetsimit t tepruar t teksteve. Kt ai e arrin n mnyr t shklqyer duke shkruar
historin e Borbardhs e cila e di q ka nevoj pr nj lirim t vrtet. Prandaj ajo
rreket t krijoj identitetin e saj, dhe, sipas metafors s Barthelmit pr jetn e saj si nj
tekst i paprekshm dhe i paprcaktuar, prpiqet t shkruaj fjalit e veta, pra t bhet
autore e jets s saj.157
Por ka nj problem. Borbardha sht duke pritur ardhjen e nj princi. Poli,
artisti, sht figura e princit. T gjith mendojn se ai sht pak a shum nj dshtak. Billi
sht udhheqsi i burrave. Ai sht tip i trhequr nga bota, ambiciet e tij nuk mund t
prmbushen.
Xhejni, i dashuri i t cils sht Hogo de Bergerak, sht figura e njerks s lig e
cila e bn m t dukshme ligsin e saj. Hogoja sht thjesht i pavler dhe i neveritshm.
Edhe vet presidenti sht i shqetsuar pr ta. Hogo bie n dashuri me Borbardhn,
prandaj Xhejni prgatit nj vodk t marks Gibson pr t, por Poli e pi at n vend t
Borbardhs dhe vdes. Deni, njeriu praktik, sht udhheqsi i ri. Borbardha mban zi
pr Polin, megjithse nuk ka asgj q e lidh me t. Heronjt nisen n krkim t nj parimi
t ri.
Duke pasur n mendje shembullin e Uliksi, mund t gjejm paralele midis
ngjarjeve dhe personazheve tek Borbardha, atyre n versionin e prralls s vllezrve
Grim, dhe filmit t Dizneit. Veprimi i romanit merr shpesh kthesa dhe ndalet n mnyr
t papritur, por gjithsesi e krijon gjendjen themelore t prralls. Borbardha, tani njzet
e dy vjee dhe e bukur, sht lodhur nga fjalt q dgjon gjithmon dhe rebelohet duke
shkruar nj poezi me fjal t pista. Ajo po jeton me shtat burra (figurat e xhuxhve) t

156
Pierre Teilhard de Chardin (1881-1955) ishte filozof francez dhe prift jezuit i cili konceptoi iden e
piks Omega si niveli maksimal i ndrlikueshmris dhe vetdijes drejt s cils ai mendonte se po
zhvillohej gjithsia. Shum nga shkrimet e tij u censuruan nga kisha katolike pr shkak t pikpamjes s tij
pr mkatin fillestar, megjithat Papa Benedikti XVI e lavdroi dhe theksoi kontributin e tij n teologji n
vitin 2015.
157
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1982), p. 153.

57
cilt do dit vihen pr udh dhe kthehen n shtpi duke britur urra!.158 E shqetsuar pr
jetn e saj t rregullt, Borbardha ka arsyetuar se ta mendosh m thell t gjith burrat
prbjn n t vrtet vetm dy burra t vrtet pr shkak se ato jan xhuxh.
Ndrsa Xhejni fillon t end rrjetn e saj t ligsive, Poli grmon pr t ndrtuar
nj bunker, krijon nj program trajnimi pr qent, dhe mbikqyr pa ndrprerje
Borbardhn me an t nj sistemi vzhgues t krijuar prej tij pr ta mbajtur nn vzhgim
dhe pr ta br t tijn. Poli n fund bn gabimin vdekjeprurs t ngrnies s molls s
helmuar. N kt rast molla jepet n formn e nj vodke t helmuar Gibson t ciln
e liga Xhejn synonte t pihej prej Borbardhs. Ndrsa historia mbaron, Borbardha hedh
lule n varrin e Polit dhe e rivirgjruar, ajo ngjitet n qiell.159
Duhet theksuar me kt rast se do lloj prmbledhjeje e ktij lloji e romanit
Borbardha nuk sht shum orientuese, sepse Barthelmi m shum synon t krijoj
efektin e kolazhit se sa nj histori q zhvillohet n mnyr konvencionale. Megjithse
krert nuk kan numr, 180 faqet e romanit jan organizuar n mbi 100 segmente t
ngjashme me krert, t ndara me hapsir dhe duke filluar n krye t faqes tjetr me
shkronj t madhe shtypi. Secili prej segmenteve ka qendrn e tij: nj personazh, nj
mjedis, apo nj veprim specifik. Ato kmbehen mes tyre, duke dal me radh n qendr
dhe duke u ln pas krejt njsoj si n nj komedi ku personazhe t ndryshme t trups s
aktorve shfaqen n qendr t skens, luajn pjesn e tyre dhe kthehen n vendin e
mparshm.
Brenda ktyre pjesve rrfimi paraqitet n mnyrn e beft barthelmane, e cila
izolon secilin element t sintakss semiotike sikurse ndodh n kt pjes ku njri nga
xhuxht, pasi kthehet nga puna, prsiat pr takimin dashuror q do t ket me
Borbardhn at nat: Henri u kthye n shtpi me kostumin e futur n antn e tij
plastike. Kishte lar ndrtesat gjat gjith dits. Por ishte dika q po e trazonte, nj
rrudh n ij. Ai mbante po kshtu me vete edhe kovn dhe litart. Por rrudha n ij ishte
e neveritshme. Tashti e lyp nevoja q ta josh, ta bj timen, porse duhet q n fillim t
vesh kt kostum t pastr, t pres thonjt. Dhe t pi dika q do t ngordh miliona
mikrobet q kam n goj, t them fjal grishse, t tregohem mendjeshkatht dhe
trheqs, gazmor dhe provokues, t paguaj sa qimet e koks, vetm e vetm pr t larguar
vmendjen prek ksaj rrudhe n ij. Ngjan goxha mim i lart. Henri e la mendjen t
prsiaste pr rrudhat e saj. A kan vajzat ij? Rrudha ishte ende aty. Por ende ka nj
mundsi tjetr.160
Nj rrfim i till rrjedh dhe mbetet interesant pr mnyrn e shtruar duke
prshkuar kthesa t shpeshta t mendimit. Ky sht nj stil q Barthelmi e prdor n
mnyr t efektshme pr t nnvizuar temn se si burrat (xhuxht) jan t magjepsur dhe
njkohsisht t prhumbur pas mistereve t grave dhe se si prania e grave bhet objekt
hutues dhe mungesa e tyre sht dika q mund t kuptohet nga thyerja n sintaks:

Ndoshta ne thjesht nuk duhej t ishim ktu duke iu prshtatur nevojave dhe duke
lar ndrtesat, pr t futur parat e fituara n kasafort nj her n jav. Ndoshta ne
duhej t ishim duke br dika krejt tjetr me jett tona. Nj Zot e di. Ne bjm kt

158
Donald Barthelme, Snow White, (Simon and Schuster, 1967), p.8
159
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1982), p. 139.
160
Donald Barthelme, Snow White, (Simon and Schuster, 1967), pp. 64-65.

58
 q po bjm pa e menduar thell M par ishte edhe m keq. Kt mund ta them me
siguri. Ishte shum keq para se t gjenim Borbardhn q ecte kuturu n pyll. Para se
t gjenim Borbardhn q ecte kuturu n pyll, jett tona ishin fund e krye t
njtrajtshme. Njtrajtshmria na kishte mbytur t gjithve. Lanim prdit ndrtesat,
ruanim fabrikn e pijeve dhe venim e vinim n shtpizn ton nj her n jav. Si t
gjith t tjert. Ishim borgjez t thjesht. Dinim se far duhej t bnim. Kur e
gjetm Borbardhn q ecte kuturu npr pyll, t uritur dhe shastisur, tham: A do
t hash dika? Kurse tani nuk e dim se far duhet t bjm. Borbardha ka shtuar
nj prmas pshtjellimi dhe mjerimi n jett tona. Ndrkoh q dikur ishim thjesht
borgjez t thjesht q dinin se far duhej t bnin, tani jemi borgjez t ndrlikuar
q e kan humbur fare. Nuk na plqen asfare kjo ndrlikueshmri. Prsillemi t
lodhur n nj rreth t mbyllur, duke treguar me gisht drejt saj dhe duke pyetur veten:
far po na ndodh? Ndoshta sht dika e keqe pr biznesin? Njtrajtshmria sht
zhdukur plotsisht. Ishte sidoqoft nj ast kohor kur njtrajtshmria nuk qe fare
shqetsimi yn parsor. Ai qe asti kur ne pam Borbardhn dhe pr t parn her
kuptuam q e kishim shum pr zemr. Ishte ai asti.161

Ky fragment i romanit sht i efektshm dhe riprtrits n aspektin e brendshm

t ndrtimit t rrfimit. Ritmi i kujdesshm i rrfimtarit e bn botn e trilluar romanore t
rrokshme njsoj si objektet konkrete dhe po kshtu t prsritshme ashtu si energjia q
prcillet n seciln fjali. Vini re se si cilsimi borgjez gati riprmasohet si nocion, dhe
se si dika e keqe pr biznesin merr ngjyresn kuptimore t materializmit si dika krejt
e zakonshme n botn reale, dhe se si njtrajtshmria, n t vrtet nj koncept
abstrakt, kthehet n nj nocion t prekshm.
Risjellja n kujtes e takimit t xhuxhve n t kaluarn me Borbardhn
shndrrohet n nj realitet t qndrueshm fal prsritjes mekanike e cilat trheq
vmendjen n vetvete si nj fraz e pranishme fizikisht n gjuhn e paragrafit. T
prmendura vetm nj her, kto tema do t prbnin nj pjes fare t vogl, por
meqense ato ekzistojn t prsritura n trajt unazore, kemi nj paragraf gati nj faqe t
gjat q na paraqet prpikrisht gjendjen emocionale t xhuxhit.162
Mnyra se si interesi i Barthelmit pr kt lnd letrare arrin gjatsin e romanit
sht pasoj e forms n vetvete: pasmodernizimi i njrs prej prrallave m tradicionale.
Megjithse versioni i Borbardhs s vllezrve Grim sht n prmasat e nj tregimi,
efekti i tij sht ai i nj prralle, dhe duke qen i till, ai zotron aftsin e zgjatjes n
dukje t pafundme duke ruajtur n t njjtn koh strukturn e qndrueshme t fillimit,
ngjitjen e nivelit t rrfimit drejt piks kulmore, zgjidhjen dhe shptimin e lexuesit i cili
ndjek fillin e rrfimit pavarsisht se ai prbhet nga shum digresione dhe vonesa n
zhvillimin e ngjarjeve. Nj version tjetr i ksaj prralle sht ai i dhn nga bota e filmit
t Dizneit, nj lloj tjetr zgjatjeje; megjithse lloji i paraqitjes sht i shkurtr (film
vizatimor) trajtimi i ndodhis sht i gjat.
Kur Donald Barthelmi botoi variantin e tij, ai qe i till q mund t receptohej n
nj shumsi kontekstesh, duke prfshir jo vetm thjesht variantet e Dizneit dhe
vllezrve Grim, por prpos tyre, edhe si nj bot e trazuar e cila i ka flakur t dyja, si
prralln klasike ashtu edhe filmin e Dizneit, si forma t respektuara t mhershme.
Rrfimi i Borbardhs pasmoderne, ksisoj, krkon m shum koh dhe hapsir se sa
161
Donald Barthelme, Snow White, (Simon and Schuster, 1967), pp. 87-88.
162
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, 1991), p.82.

59
nj tregim prej katr mij fjalsh. Por edhe mnyra se si Barthelmi e ritregon rrfimin e
tij krkon gjatsi m t madhe.
Kontrasti mes veprs s tij dhe veprs s paraardhsve prfshin shum m shum
se sa thjesht konteksti, sepse Borbardha dhe shtat admiruesit e saj nuk sht se thjesht
jan flakur n skenn e nj qyteze t viteve gjashtdhjet, por kan edhe mnyra t
sjelluri q gjithashtu kan ndryshuar, dhe t cilat duan koh q t nguliten. Prditsimet e
tjera t historis shkojn edhe m tej, dhe prfshijn gjuhn dhe llojin e rrfimit.
sht shum e dukshme q edhe stilizimi i fjalve dhe situatave t prralls s
vllezrve Grim, edhe njohja e tyre jan pjes e rndsishme e efektit q ato krijojn,
ndrkoh q pak fmij do t pranonin histori t tilla pr tu rrfyer para gjumit, nse
prralla nuk ruan prpjestimin klasik t mass dhe forms s rrfimit. Ajo q Uollt
Diznei ndryshoi tek rrfimi i historis sht edhe m e dukshme dhe aq kundrthnse sa
t frymzonte nj kritik t mpreht nga Riard Shikl,163sipas t cilit ky version e
mohonte misterin e natyrshm pasi e bnte njerzore dhe shprfillte mundsit e mdha
t njerzimit duke e rndomtsuar at n klish dhe duke kopjuar kufizime t vjetruara t
jets.164
Borbardha e Barthelmit pa dyshim ekziston i ndikuar nga kto dy rrfime t
mhershme, dhe romani i tij qndron n kundrvnie me gjetjet frymzuese t Uollt
Dizneit t cilat jan edhe n vetdijen e Barthelmit. Por meqense romani imiton jo
thjesht stilin e vllezrve Grim dhe t Uollt Dizneit, por edhe stilin e autorit t
prmbledhjes Kthehu Dr. Kaligari, plhura e gjer rrfimore kthehet n nj
domosdoshmri absolute.165
Jan prdorimet e zgjuara t gjuhs dhe teknikat rrfimore t librit ato q e
shquajn qartsisht si vepr t Barthelmit, dhe po kshtu krijojn mundsi shqyrtimesh
analitike pr kufizimet q kan variantet e vllezrve Grim dhe Uollt Dizneit madje
edhe kur shkon prtej tyre. Gjuha sht e pangjashme me gjuhn q prdor nj prrall
apo me pamjet e nj filmi vizatimor: sht gjuha e filozofis bashkkohore, e cila t
ndrmend pr s largu prozn evropiane, sidomos kur ngjan me prsiatjet ekzistenciale t
tregimit Un dhe zonjusha Mendibll. N t dyja rastet prqeshet forma, dhe arrihet
efekti i tematiks s przgjedhur.
Te Borbardha Barthelmi u prgjigjet pyetjeve q kan t bjn me at q duhet
t bj nj shkrimtar kur ai mendon se gjuha ka reshtur s komunikuari n mnyr t
efektshme, fjalt kan humbur pushtetin e tyre pr t na tronditur apo argtuar, realiteti
nuk sht m n gjendje t ruaj teknikat e miteve, dhe se rrfimet tradicionale t do
lloji vihen n dyshim. Si pr tiu prgjigjur ktyre pyetjeve Barthelmi botoi kt roman
dukshm vetpasqyrues i cili hulumton shprishjen e gjuhs dhe letrsis.
Tema kryesore e romanit Borbardha sht marrdhnia mes njeriut dhe
ligjrimeve t tij. Nuk sht bota reale ajo q ai krkon t paraqes por statusi i artit n
prgjithsi dhe ai i letrsis n veanti. Duke qen thellsisht mosbesues ndaj parimeve
konvencionale t shkrimsis, romani shprfaq gjithashtu dallimin e famshm t
Vitgenshtajnit midis asaj q mund t tregohet dhe asaj q mund t shfaqet. Duke mos

163
Richard Warren Schickel (1933-) sht historian amerikan i filmit, gazetar, producent filmash, autor dhe
kritik letrar.
164
Richard Schickel, The Disney Version (New York: Simon and Schuster, 1997), p. 54.
165
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, 1991), p. 83.
165
Richard Schickel, The Disney Version (New York: Simon and Schuster, 1968). p. 7.

60
qen prshkrim i gjendjeve t gjuhs dhe letrsis, romani i portretizon kto aspekte n
tekstin e tij vetpasqyruese.166
Megjithse 180 faqe i gjat, Borbardha nuk sht edhe aq nj roman i krijuar si
nj grumbull fragmentesh t organizuara n mnyr t lirt rreth prralls s
Borbardhs me an t asaj q sht quajtur metoda e kolazhit. Miti tek Barthelmi
sht natyrisht tejet modern. Prralla tek Barthelmi sht prthyer nprmjet prizmit t
ndjeshmris bashkkohore n mnyr q t shfaqet e thyer n fragmente, copza t
identitetit origjinal dhe prdorimeve t regjistruara ose t mundshme pr sociologjin dhe
psikologjin.
Ksisoj, ashtu si bn Xhojsi tek Uliksi, Barthelmi iu kthye nj miti t njohur
m shum sesa realitetit pr t dhn nj kuadr themelor pr prralln e tij,
megjithse, lnda t ciln ajo vendos n kt kuadr merret nga nj spektr i gjer
burimesh letrare dhe kulturore. Pavarsisht nga korniza mitike, Borbardha ka gjasa t
t lr prshtypjen e mungess s forms. Ashtu si n rastin e shkrimtarve
enciklopedik, Pinon, Gedis, Nabokov, Borbardha na prball me nj shumsi
fragmentesh t shkputura nga librat, rrfenjat popullore, filmat, gazetat, reklamat, dhe
revistat letrare.
Ashtu si bn me prozn e shkurtr, Barthelmi shpesh prfshin tek Borbardha
ngjarje, emra, dhe t dhna t tjera t cilat mund t gjenden n do gazet t prditshme.
Edhe m shpesh, megjithat, kto fragmente merren nga klishet e t msuarit dhe
letrsia. Ne hasim, pr shembull, parodi t stileve dhe konvencioneve specifike letrare,
prapavshtrime mbi fakte t msuara historike, sociologjike dhe psikologjike.
N roman qesndiset paraqitja e modeleve frojdiste dhe ekzistencialiste, dhe
poemat konkretiste. Prdorimi i shumllojshm i przierjes dhe mbeturinave fjalsore
nuk ndihmon n ndonj krijim t shklqyeshm mimetik por rikrijon ndjesin e asaj q do
t thot t jetosh n Amerik gjat viteve 1960.
Problemi kryesor pr Barthelmin ashtu si pr do shkrimtar t kohs s tij q
dshironte t mbshtetej tek miti n nj mnyr a n nj tjetr, sht vetdija pr mitin i
cili ka arritur prmasa paralizuese pasi shumica e miteve por prdoreshin pr qllime
komike. Barthelmi e ndiente q strukturat e mparshme t miteve nuk i shrbenin dot m
shkrimtarit si ngreha t dobishme. N vend t ksaj, strukturat origjinale t mitit
prqeshen, parodizohen dhe shndrrohen me ndihmn e elementeve t ndryshme t
grumbulluar nga mitet dhe klishet bashkkohore.
Po t citojm fjalt e Xhon Lelndit (John Leland), Borbardha prvetson
synimet e strukturs origjinale por duke mbijetuar vetm nprmjet prsritjes s pafund
t vetvetes pa ndonj zgjidhje prfundimtare.167 N t vrtet, n shum aspekte
Borbardha duket se prqesh n mnyr t qllimshme prpjekjet e strmundimshme t
Xhojsit pr t krijuar mite paralele, duke nnkuptuar ndoshta q si gjuha edhe realiteti
bjn q mjete t tilla t mos jen n dispozicion t shkrimtarit modern.
Zhvillimi i ngjarjeve tek Borbardha ndrpritet vazhdimisht nga digresionet,
katalogt, listat dhe gjra q n dukje jan voglima dhe banalitete t pakuptimta. Secila
nga fragmentet prfshihet n pjesn apo kreun e tij t veant i cili rrall prfshin m
shum se disa faqe, ndrsa disa prej tyre jan vetm me nj ose dy rreshta. Kalimet nga

166
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1982), p.137.
167
John Leland, Re-Marked: Barthelme, What Curious of Signs(Boundary 2, Vol.5, No.3, 1977) p.7.

61
njra pjes n tjetrn, t skicuara n vija t prgjithshme, n rastin m t mir, shpesh
mungojn trsisht; ndrsa krijimi i nj skem kohore, pr shembull, sht krejtsisht i
pamundur. Duke u mbshtetur kryesisht tek pranvnia m shum se sa n parimin e
zakonshm romanor t vijimsis, Barthelmi krijon barasvlersin fjalsor t nj kolazhi
elementet e t cilit, si thot rrfimtari i tregimit Shih hnn, shkrihen, mjegullojn
pamjen, bashkngjiten ndoshta dika t kuptimshme.168
Kt efekt kolazhi e ndihmojn ndryshimet n tipografi midis llojit konvencional
dhe shkronjave t mdha, shum ngjashm me titrat e filmave pa z. Titujt duket se
ofrojn kndvshtrime objektive ose autoriale pr veprimin, nj teknik e prdorur pr
shembull nga Dos Pasosi dhe nga Hulio Kortazari. Kjo teknik, megjithat, prdoret n
mnyr parodike, me qllim q prfundimet autoriale t jen n vetvete imitime t zbehta
t rrfimeve t sigurta t autorve t kaluar. Ksisoj, teksti ndrpritet n mnyr t
vazhdueshme nga digresione banale dhe jologjike.

POL: NJ MIK I FAMILJES.169

POLI N T VRTET NUK E KA PAR KURR

BORBARDHN SI GRUA170

Po kshtu, pjest e prshkrimeve biografike kthehen n klish, vlersime

akademike t letrsis, historis ose psikologjis, nganjher duke ua mveshur kto
vlersime shkrimtarve t veant:

BREZI I DYT I ROMANTIKVE ANGLEZ

TRASHGOI PROBLEMET E T PARIT, POR
T NDRLIKUAR NGA T KQIJAT E INDUSTRIALIZMIT
DHE SHTYPJA POLITIKE, M N FUND ATA GJETN
NJ PRGJIGJE JO N SHOQRI POR N FORMA
T NDRYSHME T PAVARSIS NGA SHOQRIA:
HEROIZM
ART
TRANSCENDENC SHPIRTRORE171

VLERA Q MENDJA U CAKTON NEVOJAVE EROTIKE

ZHDUKET MENJHER PORSA KNAQSIA
SHT N DISPOZICIONIN TND, NJFAR PENGESE
SHT E NEVOJSHME PR T UAR BATICN E
LIBIDOS N LARTSIN E SAJ, DHE N T GJITHA
PERIUDHAT E HISTORIS, KURDO Q PENGESAT NATYRORE
NUK KAN MUNGUAR, NJERZIT KAN NGRITUR
PENGESA KONVENCIONALE.172

168
Donald Barthelme, Unspeakable Practices, Unnatural Acts, (Farrar, Strauss and Giraux, 1968), p.152.
169
Donald Barthelme, Snow White (Simon and Schuster, 1967) p. 47.
170
Ibid, p. 83.
171
Ibid. p.24.
172
Donald Barthelme, Snow White (Simon and Schuster, 1967), p. 76.

62
 Hert e tjera kto fragmente duket se shmangen n munges t plot lidhjeje
logjike, si n rastin kur shfaqet lista e mposhtme e fjalve n qendr t faqes s romanit:

ABANZ
GJAKFTOHTSI
HAB
NGADHNJIM
MAKINERI PRPUNIMI
BEBUSH
BROKULLA173

Digresione dhe shmangie t paprfillshme t tilla, sigurisht, pengojn n mnyr

t ndjeshme rrfimin e romanit dhe nuk e lejojn Barthelmin t mbshtetet n teknikat
konvencionale romanore t krijimit t tensionit dhe zhvillimit t subjektit n mnyr
drejtvizore. N t vrtet, vet personazhet tek Borbardha veprojn hapur kundr
pritshmrive tona.
Meqense pr Barthelmin ndryshimet n shoqrin moderne e bjn t pamundur
ruajtjen e nj do lloj qendre mitike, ne shohim q paralelet mitike n roman e ndjekin
historin deri n nj pik t caktuar dhe pastaj gjejn ndryshimet e duhura. Si rrjedhoj,
personazhet sfidojn hapur rolet tradicionale t krijuara tek prralla dhe shmangin gati t
gjitha pritshmrit tona pr to.174
Si do mjet tjetr teknik tek Borbardha, personazhet jan qartsisht parodi t
arketipave t tyre. Pr shkak t natyrs s tyre t njtrajtshme, t rrafsht, gati komike,
do lloj kuptimi i identiteve t tanishme sht minimal dhe i gjith nocioni realist i
zhvillimit t nj historie pr ta sht shprfillur.
N roman mungojn ato lloje detajesh q rndom prdoren nga romanciert pr t
ndihmuar n zhvillimin e veprimit, t tilla si emri i qytetit n t cilin jetojn, prshkrimi
fizik i personazheve ose mjedisit ku jetojn, apo tregues t rutins s prditshme. do lloj
informacioni biografik q Barthelmi zgjedh t jap sht zakonisht i paqart dhe shrben
pr t prqeshur dhe rrnuar pritshmrit tona.
Na tregohet: Babai yn ishte nj burr pr t cilin nuk dihej asgj. Asgj nuk
dihet ende pr t. Ai na i dha recetat. Nuk ishte tip shum interesant. Nj pem sht m
interesante.175Meqense nuk na jepet nj prshkrim fizik, informacion biografik, dhe
tipare dalluese, ne nuk mund ti njohim personazhet vetm nprmjet fjalve q ato
thon, dhe madje edhe n nivelin e fjalve mund t bjm dalllime minimale mes tyre. N
t vrtet, nganjher, edhe vet xhuxht duket se e kan t vshtir t identifikojn njri-
tjetrin, si ndodh n rastin kur Kevin po bisedon me Klemin duke thn: Ashtu sht
Roxher,-tha Kevini me dhjetra her. Mandej u ndie shum n siklet. Jo, dua t them
ashtu sht Klem. Ashtu sht Klem176
Rrjedhimisht, personalitetet e xhuxhve jan t turbullta dhe t padallueshme; ato
jan personazhe t krijuara trsisht nga stoku i shoqris me xhelozi, pikpamje klish,
tortura psikologjike, dhe udi gjuhsore. Nga ana tjetr, ato dukshm nuk jan t
173
Donald Barthelme, Snow White (Simon and Schuster, 1967), p.95.
174
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1982), p.141
175
Donald Barthelme, Snow White, (Simon and Schuster, 1967), pp. 18-19.
176
Donald Barthelme, Snow White, (Simon and Schuster, 1967), p. 67.

63
prshtatshme pr rolet e pandrgjegjshme dhe vetmohuese q miti origjinal u krkon t
luajn. 177
Nj rol edhe m t paprshtatshm se xhuxht e tjer ka Poli, misioni prej princi i
t cilit sht ta shptoj Borbardhn nga skllavrimi i saj prej xhuxhve dhe ta shptoj
nga synimet e vrasse t shtrigs Xhejni. Por Poli sht i paracaktuar t mposhtet n t
dyja prpjekjet e tij. Ai sht i dnuar nga rrethanat e jets bashkkohore q e bjn t
pamundur t ruaj arketipin t cilin duhet t mishroj.
Barthelmi nnkupton q lloji i personazhit q Poli duhet t jet, nuk ekziston m,
ose sht kthyer n parodi nga neurozat dhe vetdija me t ciln prballet njeriu modern.
Poli sht ndoshta m i dallueshmi mes shum personazheve t Barthelmit t dnuar t
zotrohen prej mllefit vetjak dhe seksual.
Q n fillim t romanit, Poli sht i shqetsuar pr ndikimin e pamjes s jashtme
t Borbardhs n jetn e tij. Ai duket se e kupton menjher q prfshirja n jetn e saj
do ti imponoj detyrime dhe prgjegjsi pr t cilat ai nuk sht i sigurt q mund ti
prmbush n mnyr t suksesshme. Rrjedhimisht, pasi ka par se si Borbardha ka
lshuar flokt e zez jasht dritares s dhoms s saj, Poli vren:

M kan br tej mase nervoz, pr flokt e kam fjaln. Jan t bukur, duhet ta
pranoj...Megjithat m kan br tej mase nervoz. Kjo sepse kushdo nga kalimtart e
rastsishm q u bie rruga andej mund ta shoh si t arsyeshme q t ngjitet deri n
dhomn e saj dhe t gjej arsyen se pse ata flok jan lshuar jasht asaj dritareje.
Mund t mendoj pr ndonj vajz q e ka br kt, dhe n mnyr krejt t
prgjegjshme.178

Reagimi i Polit ndaj ktyre detyrimeve sht t arratiset, megjithse ai ruan nj

vetdije t konsiderueshme pr domethnien e veprimeve t tij. Ai arrin t kuptoj pr
shembull, q kushtet n shoqrin e sotme jan kundr t qenit princ i vrtet. Pas
udhtimesh t shkurtra n Franc si instruktor muzike dhe n Rom si antar i zyrs
postare italiane, Poli vendos t braktis prpjekjet e tij pr t shmangur detyrat si princ.
Ashtu si ndodh me Blumsbrin dhe shum antiheronj t letrsis moderne, t konceptuar
n mnyr komike, Poli nuk sht n gjendje ti prgjigjet n mnyr t natyrshme asnj
situate pr shkak se aftsia e tij vendimmarrse sht asgjsuar nga llumi i
konvencioneve letrare dhe kulturore.
N vend q t prballet me sfidat e tij n mnyr t drejtprdrejt, Poli ngurron,
prsiatet dhe mendon gjat pr secilin nga reagimet e tij. N mnyr komike, ai hap nj
bunker jasht shtpis s Borbardhs dhe instalon nj sistem vzhgimi i cili prfshin
pasqyra t lidhura me tela. Kur vjen asti i krizs, Poli i oroditur pi vodkn e helmuar e
cila ishte menduar se do t pihej nga Borbardha duke murmuritur banalitete derisa vdes:
Kjo pije sht shum pak dalldisse, si nj film i Leopoldo Tore Nilsonit (Leopoldo

177
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1982), p.142
178
Donald Barthelme, Snow White, (Simon and Schuster, 1967), pp. 13-14.

64
Torre Nilsson)179. Poli vdes me shkum t verdh q ia mbulon fytyrn. Kaq e pat dhe
princi i kaltr.180
Borbardha ndrkoh, ka pritur me durim q Poli mospranues t prmbush detyrat
e tij. Si ia shpjegon ajo njrit prej mtuesve t saj:

Por nuk mund t ket dashur mes ne t dyve pr shkak t gjakut tnd...Un duhet t
shfaq rezerva pr nj princ apo figur princi, pr dik si Poli. E di q Poli nuk sht
se ka shklqyer deri tani dhe n fakt un e prbuz at plotsisht. Megjithat ai ka gjak
mbretrish, mbretreshash dhe kardinalsh n venat e tij.181

Si do t shihet shum shpejt, Borbardha e mbivlersoi aftsin e gjakut

mbretror pr t krijuar nj figur bashkkohore princi. Ne mund t vm n dyshim at
nse koncepte t tilla si gjak mbretror, t qenit princ, dhe akt heroik ishin me
kuptim n ndonj epok tjetr, por letrsia, duke prfshir dhe librat e historis, na kan
detyruar t mendojm ndryshe. Ne detyrohemi ashtu si Borbardha t reagojm ndaj Polit
nprmjet ktyre stereotipave t krijuar m s shumti nprmjet letrsis. Ashtu si arrin
t kuptoj Borbardha, gabimi mund t mos jet edhe aq i Polit sesa tek pritshmrit tona
pr t:

Poli sht nj bretkoc. Ai sht bretkoc kok e kmb....Prandaj dhe jam e

zhgnjyer. Ose un e kam mblivlersuar Polin, ose kam mbivlersuar historin.182

Nnkuptimi i dukshm n kt rast sht se realiteti nuk mund t vazhdoj t ruaj

vlerat e nevojshme pr t krijuar nj figur heroi apo fundin e duhur t nj prralle.
Borbardha ngjan se e kupton kt kur vendos t trheq flokt e saj t gjat, t zez dhe
vren m trishtim:

Asnj nuk u ngjit deri ktu. Kjo i thot t gjitha. Kjo koh sht koha e gabuar pr
mua. Jam n kohn e gabuar. Ka dika q nuk shkon me t gjith kta njerz q
qndrojn atje, duke gogsir dhe duke ndenjur si guhak. Ashtu si me t gjith ata q
nuk erdhn. Pr t luajtur rolin. Ashtu si nuk shkon me botn vet, e cila nuk sht
n gjendje t ofroj nj princ.Nuk sht n gjendje q t paktn t jet aq e qytetruar
sa t ofroj nj fund t drejt pr historin.183

Borbardha sht e dnuar pr tu zhgnjyer sepse heronjt tani krijohen vetm n

libra dhe filma, dhe madje edhe aty ato gjenden gjithnj e m pak pr shkak se realiteti po
e humbet aftsin e tij pr ta mbshtetur shkrimsin e ktij lloji. Rrjedhimisht, duhet t
knaqemi me heronjt e sajuar nga media. Duke folur pr xhuxht, Borbardha e
prmbledh kshtu kt realitet t mrzitshm:

179
Leopoldo Torre Nilsson (1924-1978), ishte producent filmash nga Argjentina. M 1954 ai drejtoi filmin
Dias de Odio mbshtetur n tregimin e Horhe Luis Borgesit Emma Zunz.
180
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1982), p.144.
181
Donald Barthelme, Snow White, (Simon and Schuster, 1967), p. 170.
182
Ibid, p. 169
183
Ibid. p. 132.

65
 T shtat ata bjn s bashku barasvlersin e dy burrave t vrtet, burra q i
njohim nga filmat dhe fmijria jon, kur kishte gjigant mbi tok. Ka mundsi,,
natyrisht, q nuk ka m burra t vrtet, n kt lmsh t gjysm-t vrtetash, n
tokn ton, dhe kjo do t ishte zhgnjyese. Mbetet vetm t knaqemi me gnjeshtrn e
mirsajuar t filmave me ngjyra q shfaqin marrdhnie dashurie t lumtura, filma t
krijuar n Franc, me tone muzikore moxartiane.184

Nga shum pikpamje, prej nesh pritet q t arrijm n t njjtat prfundime q

ka arritur Borbardha ndrsa reagojm ndaj librit t Barthelmit: pritshmrit tona, t
krijuara nga takimet tona t mparshme me letrsin, lihen t paprmbushura. Nse jemi,
ashtu si Borbardha, t zhgnjyer me kt perspektiv, ne e kemi mbivlersuar gjuhn
(pr shkak se ajo nuk mund t komunikoj m n mnyr t efektshme) dhe realitetin
(sepse nuk krijon m heronj, zhvillime logjike t historive dhe ndjenja t parashikueshme
t cilat jan lnd pr romanin tradicional.185
Nse i kthehemi shtjes qendrore q lidhet me rolin e gjuhs, ne shohim se, m
shum se do vepr tjetr, Borbardha sht nj roman mbi gjendjen e tanishme t
gjuhs dhe mundsit n ditt e sotme pr nj shkrimtar pr t komunikuar dika me
kuptim pr lexuesit e tij. Prgjat librit dalin nj larmi temash q prfshijn Luftn e
Vietnamit, gjendjet e rrugve t mbipopulluara, ndotjen e ajrit, korrupsionin politik. Por
romani nuk sht mbi kto gjra, nuk sht mbi kuptimin e tyre apo shfaqjen e tyre
fenomenologjike. Ai sht mbi statusin e tyre tek imagjinata. Barthelmi sht
rrjedhimisht, jo dhe aq i interesuar pr t prdorur nj lnd t till pr analiza satirike
sesa pr t part se si gjra t tilla kan ndikuar n ndrgjegjen e publikut, sidomos n
mnyrn se si kjo ndrgjegje sht e pasqyruar tek gjuha.
N kt roman Barthelmi shkroi nj nga komentet m t cituara t tij pr
mbeturinat e jets moderne, pasi ato mund t arrijn shum shpejt pikn kur jan 100
prqind t tilla.186 N kt parodi t prralls s vllezrve Grim, Borbardha prpiqet
dshprimisht t riprkufizoj vetveten dhe t jetsoj potencialin e saj si individ. Ajo
sht personazh arketipor i Barthelmit: nj parodi e gruas s mirarsimuar t vitit 1960 e
cila gatuan, pastron dhe siguron seks t rregullt pr shtat burra.
Barthelmi e kupton q gjuha e ndikuar nga media dhe konsumizmi nuk sht n
gjendje t shpreh kuptimin dhe fjalt kthehen thjesht n lnd, mbeturina, pothuajse n
objekte t shmangura nga funksioni i tyre komunikues, meqense ato prdoren shpesh n
kontekste t paprshtatshme, komerciale prej t cilave ndikohen masat e njerzve t
shoqrive t industrializuara dhe t zhvilluara n aspektin teknologjik. N t njjtn koh,
pranvnia e imazheve t paprputhshme, kombinimet stilistike dhe gjuhsore i
mundsojn q t krijoj situata oksimoroni, joracionale dhe fantastike t cilat duhet t
deshifrohen nga lexuesi pr tu dhn atyre nj kuptim.
Borbardha merret n mnyr metaletrare me shtjen e krijimit t vet saj si
roman, duke analizuar shpesh vetveten ndrsa krijohet, ndrsa qesndis vazhdimisht
interpretimet dhe prpjekjet tona pr t vendosur lidhje me shenjues t jashtm.
Nganjher kjo prqeshje e parashikueshme objektive sht shum e veant. Barthelmi

184
Donald Barthelme, Snow White, (Simon and Schuster, 1967), pp.41-42.
185
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1982), p.145
186
Donald Barthelme, Snow White, (Simon and Schuster, 1967), p.139.

66
sht i vetdijshm se reagimi yn ndaj do lloj vepre letrare sht i ndikuar nga nj larmi
e madhe e hamendsimesh kritike. Lexuesit jan br kaq t ndrgjegjshm ndaj
konvencioneve letrare dhe kritike sa shkrimtart kan vshtirsi pr t krijuar ndonj gj
e cila nuk sht kthyer tashm n nj klish.
Pasi e ka pranuar kt fakt, Barthelmi vendos t argtohet me kt n mnyr t
drejtprdrejt duke vn n loj kto pritshmri. Shembulli m i dukshm sht
pyetsori t cilin Barthelmi fut n mes t romanit. Ky pyetsor jo vetm v n loj
makinerin kritike q ne ndoshta jemi duke prdorur pr t interpretuar Borbardhn,
por shrben gjithashtu edhe si nj parodi gazmore e vet forms gjuhsore t nj
pyetsori.
N mes t librit, megjithse luan me ne duke dhn nj pjes t tret (pjesa e par
fillon me Ajo, pjesa e dyt me Ndoshta dhe pjesa e tret me Borbardha)
Barthelmi prfshin nj pyetsor. Ktur ai interpreton fjal pr fjal domethnien e
nderimit bashkkohor ndaj teksteve dhe informacioneve t botuara. Prgjersa jett tona
modelohen nga fjala e botuar, ai na fton t marrim pjes n krijimin e tij t nj modeli t
ardhshm, duke prqeshur si autorin ashtu edhe konsumatorin publik, duke pyetur

4. A ju ka plqyer historia deri m tani? Po ( ) Jo ( )

..
5. Gjat shtjellimit t mtejshm t historis, a do t donit t kishit m shum emocion
( ) apo m pak emocion ( )?
..
7. A keni ndjesin se krijimi i modeleve t reja t historis sht nj siprmarrje e
mundshme pr artistin e pavarur sot? Po ( ) Jo ( )
..
9. Ai i ngjan Borbardha Borbardhs q ju mbani mend nga prralla?

11. A e keni kuptuar, nga t lexuarit deri m tani q Poli sht figura e princit?187.

N vijim duke nnkuptuar pushtetin e tmerrshm t medias, ai shkruan:

13. A do tju plqente nisja e nj lufte? Po ( ) Jo ( )

Duke prqeshur m s fundi edhe veten, ai prfundon:

15. Sipas mendimit tuaj, a duhet q qeniet njerzore t ken m shum shpatulla?
Dy pal shpatulla? ( ) Tri ( ). 188

Barthelmi krijon nj z, n dukje serioz, n prgatitjen e ktij pyetsori, duke u

krkuar lexuesve mendimin e tyre pr librin, por funksioni i tij sht keqvendosur
qllimisht n kt kontekst dhe ka t paktn nj funksion t dyfisht: t nxis vetdijen e
lexuesit pr natyrn letrare t asaj q ata po lexojn tani (dhe me an t pyetjeve t tjera
madje ti prfshij ata n krijimin e subjektit) duke u krkuar atyre t krahasojn historit

187
Donald Barthelme, Snow White (Simon and Schuster, 1967) p.82.
188
Ibid, p..83.

67
q ata din me at q jan duke lexuar tani. Kjo bhet pr t nxjerr n pah natyrn e
trilluar t versionit t historis s Barthelmit duke krijuar nj bot t mvetsishme, q
sht bota e gjuhs e cila krijon botn reale, dhe, n t njjtn koh bhet nj parodi e
pyetsorve t njohur komercial kur rrfimtari n fund bn pyetje t tilla si ajo numr 14:

14. A rrini m kmb kur lexoni? Shtrir? Uleni?

Teknika t tilla t prdorura nga Barthelmi n pyetsort, pjest vetpasqyruese,

dhe ligjrime t tjera n romanin e tij jan strategji metaletrare t spikatura. Ata jan
strategji t cilat nxjerrin n plan t par funksionimin e gjuhs dhe aftsin e saj pr t
krijuar nj bot t mvetsishme.
Patrisia Uo (Patricia Waugh) e cilson prozn vetpasqyruese si t shkruarit
letrar i cili trheq vmendjen n mnyr t vetdijshme tek statusi i tij si fakt letrar, me
qllim q t bj pyetje pr marrdhnien mes shkrimsis dhe realitetit. Vetpasqyrimi
mund t quhet si nj nga teknikat tipike pasmoderne, nj teknik e cila nxjerr n plan t
par shtjet ontologjike.
Nj strategji e ngjashme rrfimore krijon zrin rrfimtar, qoft ai n vetn e par
njjs qoft nj z kolektiv (p.sh.xhuxht), nj rrfimtar i gjithdijshm, prrua i
ndrgjegjes, m pas i braktisur dhe i shkurajuar nga prqendrimi n qendrn e
vetdijes, dhe e on rrjedhimisht lexuesin/perceptuesin tek vetdija e funksionimit t
gjuhs me an t pranvnies s ligjratave t ndryshme dhe kjo strategji prdoret shpesh
n romanin e Barthelmit, si ndodh n kt fragment:

Henri tha: kjo gjuh e cila mendon dhe ka ngecur pambarimisht tek seksi, pallimi,
vrimat, trupi, mashkulli, nuk na udit q logjika e t gjithve kaq e pat, me kt lloj
gjuhe q sna shqitet nga syt dhe vesht. [...] Un nuk dua t shkoj n shtrat-tha
Beni. Un jo t paktn. T shkosh n shtrat-tha Herri, si ka mundsi q un thash
kaq e pat e ti e dgjove shkoj n shtrat, a se sheh q ne nuk shptojm dot prej
ksaj gjendjeje.189

Gjuha e biseds, dialogt privat ose publik, formal ose joformale, gjuha
shkencore ose popullore, shfaqen tek Barthelmi t shkputur nga kuptimi i tyre n botn
bashkkohore, kur fraza klish dhe slogane prmenden kaq shpesh n tekst si objekte ose
mbeturina, si komenton nj nga rrfimtart e tij:

Ato jan mbeturina, dhe far mund t ishte m e padobishme apo m e ngjashme
me mbeturinat? Duket sikur ne duam t jemi mu n skajin udhheqs t ksaj dukurie
t mbeturins, e cila lidhet me t ardhmen, dhe kjo sht arsyeja se prse ne i
kushtojm vmendje t posame, gjithashtu, ktyre aspekteve t gjuhs q mund t
shihen si model i ksaj dukurie t mbeturins. Dhe pa dyshim ka qen knaqsi tu
shoqroja rreth e rrotull fabriks kt mbrmje, takimi me ju, biseda me ju pr kto
gjra, t cilat jan me t vrtet m t rndsishme, besoj, sesa mendojn zakonisht
njerzit.190

189
Donald Barthelme, Snow White (Simon and Schuster, 1967) p.85.
190
Ibid, pp. 97-98.

68
 Barthelmi thekson natyrn prej klisheje t gjuhs, karakteristik e kulturs
bashkkohore dhe natyrn e saj konsumuese me an t pranvnies s gjuhs shpesh
absurde t protagonistit dhe imazheve t konsumit, shembull i t cilit sht nj makineri
pijesh t freskta. Rrjedha e fragmentuar rrfimore paraqet nj version bashkkohor dhe
parodik t figurs s njohur t historis. Borbardha dhe shtat xhuxht jetojn n nj
bot bashkkohore, pin birra, shijojn seksin dhe kulturn bashkkohore. Ato kan
gjithashtu pun moderne si larja e ndrtesave.
Romani i Barthelmit nuk sht thjesht nj parodi e thjesht qesndisse e nj
prralle t famshme, por, si nnkupton Stenli Tratenbergu: m qendrore, n versionin e
Barthelmit sht vlera e historis n vetvete, duke rigjetur befasin q t ofron gjallrin
gjuhsore t formave rrfimore gojore, nj gjallri e cila ka humbur nprmjet
zvendsimit t vetdijshm t gjuhs si pr t ndjerit ashtu edhe pr t kuptuarit me
nevojn e vazhdueshme pr risi pr t garantuar interesin.191
Rrjedhimisht, mund t thuhet q strategjit rrfimore t Barthelmit, prdorimi nga
ana e tij i prozs vetpasqyruese, dhe i zrave fragmentar dhe shpesh t pambaruar t
shumfisht rrfimor, t cilt krijojn dhe pastaj e kthejn prmbys statusin e tyre
serioz (funksionin e tyre si shenjues) dhe kuptimin gjithashtu nprmjet prdorimit t
ironis dhe parodis, ashtu si edhe prfshirja e ligjrimeve t ndryshme q prfaqsojn
zhargone t ndryshme t sfers private dhe publike, shkencore dhe popullore t kulturs
artistike dhe komerciale, t gjitha kto jan strategji t zotrueses ontologjike.
N t njjtn koh, Barthelmi nxjerr n pah aftsin pr t krijuar nj bot t
mvetsishme. Parodia dhe ironia tregojn nj largsi nga e kaluara dhe nga serioziteti
me an t metafiksonit q zbulon natyrn e trilluar t realitetit t tanishm. Barthelmi
qesndis jo pak psikologjin frojdiste, ndrsa her pas here na paraqet fragmente t cilat
jan frojdiste n mnyr kaq shpotitse sa kthehen n komente parodike vetshprehse.

AJO Q BORBARDHA KUJTON

GJUETARI
PYLLI 192

N pjes t tjera t librit personazhet ose parashikojn interpretimet tona pr at

q sht duke ndodhur ose krijojn interpretimet e tyre. Nj nga xhuxht, pr shembull,
thot pr grat q ata shohin kur jan n pun, Jemi shum t grishur ti gjuajm me
shigjeta, duke i kthyer n objektivin ton. E kupton se far dua t them? 193
Nuk sht udi q Borbardha, sht shum e vetdijshme pr domethnien
letrare q kan flokt e saj q valviten n er q prej dritares s saj: Ky motiv, flokt e
gjat duke u valvitur s larti nga dritarja, sht shum i hershm ma merr mendja,
gjendet n shum kultura, n forma t ndryshme. Tani un e ritregoj shkurtimisht, pr
habin e njerzve t zakonshm, dhe pr ta br pak t larmishme jetn time t
rndomt.194
Billi, xhuxhi m i vetdijshm, sht gjuetari m i aft i simboleve dhe, her pas
here, ai madje parashikon burimet e mundshme tek t cilat lexuesit do t mbshteten pr
191
Stanley Trachtenberg, Understanding Donald Barthelme, (USA: University of South Carolina, 1990)
p.167.
192
Donald Barthelme, Snow White, (Simon and Schuster, 1967), p. 39.
193
Ibid, p. 8.
194
Ibid, p. 80

69
ti dhn kuptim nj skene. Kur Billi v re flokt e gjat t zi q varen nga dritarja e nj
apartamenti, ai pyet veten se flokt e kujt mund t jen: Kjo prgjigje e paplqyeshme
sht tashm e njohur pr mua, ashtu si domethnia e ktij veprimi, kjo varje e flokve
posht ashtu si domethnia seksuale e flokve n vetvete, pr t ciln ka shkruar Urst
(Wurst). Nuk dua t them se ka shkruar pr flokt, por m shum rreth tyre.195
Kto lloje njohurish t veanta akademike, jan t padobishme pr Billin, ashtu si
edhe pr t na ndihmuar n interpretimet tona. N kt rast, vetdija e Billit pr larmin e
kuptimeve q ai mund ti vesh veprimeve t Borbardhs asesi nuk e ndihmojn pr t
vendosur se far duhet t bj n lidhje me to, pasi si e pranon shum shpejt: sht
Borbardha ajo q ka hedhur hapin e par, kuptimi i ktij veprimi sht i qart pr t
gjith ne...Ndrkoh, ja ku jan flokt, me kuptimin e shumfisht q kan.. E far mund
t bj un n kt rast?196
Prve prqeshjes s interpretimeve tona, romani prmban shum cilsi t tjera t
ndryshme vetreferuese. M t rndsishmet mes tyre jan digresionet e shumta mbi
gjuhn, duke prfshir diskutime pr gjuhn e Borbardhs n vetvete. Ashtu si n
letrsin e Barthit dhe Borgesit, Borbardha mishron n form dhe prmbajtje
vshtirsit e shkrimit n epokn moderne.197
Nj diskutim i till pr veteveten ndodh ather kur Deni paraqet nj prsiatje
borgesiane mbi natyrn e gjuhs:

Ju e dini, Klipshorni (Klipschorn) kishte t drejt kur fliste pr efektin rrafshues

t gjuhs s zakonshme, duke iu referuar, me sa m kujtohet, asaj pjes t gjuhs, q
e keni parasysh, asaj q futet n hapsirn mes pjesve t tjera. Kjo pjes, pjesa
mbushse mund ta quajm, pr t ciln shprehja mund ta quajm prbn nj
shembull t mir, sht pr mua pjesa m interesante dhe sigurisht mund t quhet
lnda mbushse ma merr mendja, dhe mund t ket ndoshta, prve ksaj, edhe nj
fjal tjetr q mund t na bnte pun n kt rast gjithashtu pr ta prshkruar, ose
ndoshta ka shum t tilla...
(...) Aspekti i pafund i lnds mbushse sht q ajo vijon pa ndrprerje, dhe n
fakt, bashkbisedimet tona jan m s shumti t krijuara prej saj, madje shum m
shum nga sa mendojm ne, ndoshta, m shum se sa prbhen nga pjes q nuk
quhen lnd mbushse.198

Barthelmi sht mjeshtr pr t krijuar saktsisht mbushje hapsirash gjuhsore

me lnd mbushse pr t cilin po flet Deni, si tregon edhe fragmenti i cituar. Si
vihet re nga diskutimi i msiprm, Barthelmi ngjan me Pinterin, Beketin dhe Joneskon n
interesin e tij t vazhdueshm pr lojrat gjuhsore dhe gjrat e rndomta t cilat njerzit
i prdorin pr t shprehur vetveten dhe t cilat e kan br krijimin e letrsis dhe madje
edhe t komunikimit t do lloji gjithnj e m t vshtir.
Kur, si thot Vitgenshtajni makineria e gjuhs fillon t punoj pa lnd t
par, jo vetm q njerzit fillojn t bhen gjithnj e m t izoluar nga njri-tjetri, por
edhe shkrimtart kuptojn q nuk mund t marrin asgj pr t mirqen nga lexuesit e

195
Donald Barthelme, Snow White, (Simon and Schuster, 1967), p. 92.
196
Ibid, p.93..
197
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press), p.147.
198
Donald Barthelme, Snow White, (Simon and Schuster, 1967), p. 96.

70
tyre. Rrjedhimisht, rrfimi i romanit Borbardha ndrpritet shpesh n mnyr q
Barthelmi t mund t shpjegoj kuptimin specifik t fjalve ose frazave t cilat mund t
jen pshtjelluese ose orientuese. Kur Barthelmi prshkruan procesin e daljes n pah t
dobsis s tij nga Henri si dobsi q shfaqet pr shkak t prndezjes s shpirtit199 ai
shqetsohet pr vrejtjet e mundshme ndaj metafors s tij dhe vendos q ta shpjegoj
vet at.
N kt rast, si n rastet e tjera kur flet me zrin e tij, romani ka tonin e
njtrajtshm dhe t lart t nj eseje akademike e cila sht prshtatur prpikmrisht pr
qasjen kinse serioze q po paraqet: Sigurisht prndezja po prdoret ktu n nj kuptim
shum t veant, si vuajtje, dika q do t ishte n gjuhn gjermane nj nga tri aspektet e
dikaje t quajtur Lumpwelt. Kshtu, ajo q nnkuptohet me ekstazn sht dika pak a
shum si spazma, por nj spazm e ngadalt, ndoshta nj gjysm spazm nga ato q
mund t ndahen n tre pjes.200
Nj tregues tjetr q gjuha nuk sht duke funksionuar si duhet mund t gjendet
n disa fragmente q humbasin drejtimin dhe merren me gjra krejt t parndsishme.
Metoda e digresionit e prdorur ktu nuk sht ajo q gjendet le t themi tek Tristam
Shendi sepse nuk mbshtet n logjikn e tregimeve dhe nuk t shpie askund. Nj
fragment i caktuar do t filloj me synimin deri diku t zakonshm romanor si dhnia e
shpjegimeve ose prshkrimeve shtes dhe pastaj do t shmanget n mnyr t
pakontrolluar n fushn e rrafshimit t pastr gjuhsor.
Diskutimi i mposhtm pr Billin nga xhuxht e tjer demonstron m s miri kt
metod:

Pizhamet e reja ngjyrkafe si t majmunit, t blera pr t nga Poli, duhet t

mbrrijn muajin tjetr. Lloji i veshve t derrave q po prdorim tani nuk arrin t
prmbush standartet e qeveris amerikane, madje asnj lloj standardi. Njeriu yn n
Hon Kong na siguron se blerja tjetr do t jet m me vler. Shitjet n nivel kombtar
jan t shpejta, t shpejta, t shpejta. Paundi po dobsohet. Lopa po pjell viin.
Kaktusi ka nevoj t ujitet. Ndrtesa e re po ndrtohet duke dhn mjedise t
ndrtuara me qera dhe kemi tashm dyzet e pes prqind t hapsirs q mund t
jepet me qira e cila sht dhn si e till, moti nesr do t jet goxha mir, m
ngroht se sot.201

Problemet me gjuhn jan edhe m t dukshme n disa pjes t caktuara n t

cilat mendime t ndrprera dhe t paplota rreken tu sendrtuar por arrijn t shfaqen
vetm n fragmente t paplota, t thyera n aspektin sintaksor. Metoda, e cila ka disa
afrsi t dukshme me shkrimet e vonshme t Beketit dhe me teknikn e prerjes t
Uiliam Barouzit, nganjher prdor elipset pr t ndar mendime shum t ndryshme nga
njri-tjetri. Ashtu si fraza etj. e fundit tek Pamje t babait tim duke qar kto elipse
nnkuptojn q ne duhet t marrim me mend q ajo e cila nuk po prfshihet nuk ia vlente
t shtypej e tra n faqet e romanit.202

199
Donald Barthelme, Snow White, (Simon and Schuster, 1967), p. 29
200
Ibid, p. 29.
201
Ibid. pp. 119-122.
202
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1982), p.149

71
 S fundi, mnyra mbizotruese me t ciln Barthelmi shpreh shprishjen e gjuhs
dhe traditave letrare sht parodizimi i stileve dhe metodave t njohura letrare.
Borbardha sht krijuar prej nj larmie t madhe stilesh rrfimore q t ojn n burime
specifike letrare; prve ksaj, aluzionet ndaj ktyre veprave, disa prej tyre t
drejtprdrejta dhe disa jo t tilla, prdoren gjersisht n roman dhe shrbejn pr t
forcuar natyrn vetreferuese t veprs letrare.
Shpesh pjest e shkurtra jan krijuar nga nj przierje stilesh, duke krijuar me
shpejtsi parodi t njjtsueshme letrare t shkrimtarve t till si Stendali, Remboja,
Shekspiri, Burouzi, Henri Xhejms, zhargoni i gjuhs s prditshme, klishet akademike,
dhe zhargoni i reklamave. Stili, pavarsisht nga burimi i tij, n prgjithsi sht
krejtsisht i paprshtatshm pr temn q shtjellohet, si ndodh kur n nj predikim
elegant flitet kundr muziks s buajve ose n nj analiz pr shoqrin flitet pr
peln shtpiake n shoqrin moderne.
Fjalt e para t Borbardhs jan: Oh sa do t doja t ekzistonin disa fjal n kt
bot t cilat nuk jan fjalt q un dgjoj gjithmon!203 Si e thot Xhon Lelndi n
roman, duket sikur Borbardha krkon t arratiset nga proza e saj, fjalt t cilat ajo
thot dhe duhet t thot, pr t gjetur nj ekzistenc prtej zrave q nyjtojn
ekzistencn e saj. Borbardha megjithat nuk sht n gjendje t imagjinoj dika m t
mir; ajo sht e kyur brenda teksteve q prpiqet t tejkaloj.204
Romani i Barthelmit, megjithat, vrteton se, megjithse shkrimsia mund t mos
jet n gjendje t tejkaloj kufijt e imponuar nga lnda e tij e pavler, tej mase e
prdorur, ajo mund t prshtatet vetveten duke prcaktuar n mnyr metaletrare kt
gjendje t njjt t strprdorur n tekste letrare.
Borbardha e Barthelmit ndryshon pothuajse do detaj t versionit t vllezrve
Grim dhe Uollt Dizenit, sidomos premtimin e br kundrej brezave t fmijve se
pavarsisht nga t gjitha vshtirsit, mund t jesh heroin ose hero, vajz e bukur dhe
princ simpatik t cilt jetojn t lumtur ktu e n jet t jetve. Barthelmi e tregon
historin bashkkohore t Borbardhs, por heroina e tij nuk shptohet nga askush.
Suksesi i saj i vetm, nse mund t quhet kshtu, sht prpjekja e saj pr tu liruar nga
roli i saj fatkeq n t cilin sht lindur dhe t krijoj identitetin e vet.
Barthelmi prqesh naivitetin keqorientues dhe mungesn e kuptimit realist t
prralls me t ciln rriten fmijt, me shtat xhuxht plastik, princin magjepss por pa
cilsi dalluese, si dhe figurn e lig kundrshtare e cila sht e s njjts gjini me
Borbardhn. Fundi i hapur i romanit prbn nj koment pr lumturin prfundimtare
t prralls. Por nse Barthelmi ofron ose jo nj vizion n fund t ksaj historie, nse ai
do ta quante prralln jorealiste n do epok apo vetm n tonn, duke nnkuptuar
nostalgji pr nj epok t mparshme, kjo sht e vshtir pr ta prcaktuar. Romani
mbyllet me fillimin e tij.
Borbardha, n nj pik, shpjegon se prse seksi me xhuxht, sidomos me
Klemin, sht kaq i mrzitshm. Klemi sht i pshtjelluar nga prkufizimi q i bn kisha
seksit dhe prkufizimi q i bjn manualet e knaqsis. N aspektin teknik, Barthelmi,
konkretizon gjendjen ekzistenciale apo, e thn ndryshe, gjendjen frojdiane t ligjrimit
dhe sjelljes s personazheve.

203
Donald Barthelme, Snow White, (Simon and Schuster, 1967), p.6
204
John Leland, Remarks Re-Marked:Barthelme, What Curious of Signs! (Boundary 2, 5, Spring 1997),
p. 30.

72
 Personazhet e Borbardhs,kaq t njtrajtshm dhe po kaq joreal, jan abstrakt
n mnyr t uditshme pr shkak se ata kan nj vetdije t palkundur pr at q jan,
gj q n kndvshtrimin e tekstit prkufizohet si normale. Nse individi krkon
individualitetin e brendshm, prpos atij t jashtmit, njerzit q gjallojn n botn e ktij
romani kan pak mish dhe gjak, duke qen m shum krijime fjalsore, makineri
informacioni, apo qenie t automatizuara. Vetm kur funksionimi i tyre i programuar ka
defekt, ata duhet t ndrrojn marshet, pra, t flasin, dhe kjo sht koha kur nisin
problemet e tyre. Kjo sht, pa dyshim, historia reale q qndron pas Borbardhs,
pasi, qysh para se romani t filloj, Borbardha sht e lodhur nga roli i saj si
Borbardha.205
sht mse e prshtatshme ather q nse Barthelmi i kundron njerzit
bashkkohor n kt kndvshtrim si njerz q u sht br shplarje truri prej
tejngopjes me informacion, ai prdor nj gjuh q shpreh nj lnd t till. sht po kaq i
prshtatshm po kshtu krijimi nga Barthelmi i personazheve q qndrojn prtej
kategorive etike, personazhe t cilat, duke qen t vetdijshme pr trashgimin e tyre t
prbashkt frojdiste dhe mitike, me gjasn pr t qen heroik, jan t dobta.
Xhejni, shtriga e lig, sht po aq e pafajshme sa Borbardha e cila, n mnyrn
e saj, ndikohet nga e keqja po aq sa ajo. Hogoja i keq shpall dashurin e tij t
pavdekshme pr Borbardhn, ndrsa princi Pol ka pasur nj t dashur t fsheht gjat
gjith kohs. Ksisoj, ndrsa zhvendosemi nga miti apo proza e nj prralle t mome
dhe t dal mode, n piskologjin moderne, apo nga ligjrimi prqeshs i epikes n
zhargonin e komikes, ose nga klishet e fryra t zhargonit politik, filozofik, apo akademik
n gjuhn e reklamimit t mods, personazhet, si figura t ngulitura morale,
zhvendosen nga njra gjendje n tjetrn.
Princi dhe shtriga jan njsoj neurotik, t mir dhe t kqinj. N t
vrtet, me humbjen e do identiteti t qensishm dhe demokratizimin e shum
cilsive ndr t gjitha personazhet, jo vetm q Barthelmi shmang do lloj pyetjeje
konvencionale si: far sht njeriu? A sht njeriu ajo q thot apo ajo q ndien n
thellsin e mendjes. A sht ai ajo q thot apo ajo q bn? N vend t ksaj, ai krijon
nj galeri me personazhe identitetet e t cilave jan pothuajse t pamundura t
deshifrohen, personazhe ku lexuesi e ka t vshtir t prcaktoj rrfimtarin, pasi ai mund
t jet tek romani Borbardha, nj nga xhuxht, Barthelmi ose Fredi, ndrkoh q Hogoja
mund t shndrrohet lehtsisht n xhuxh dhe Billi mund t shndrrohet n nj murg,
ashtu si Poli.
Rrjedhimisht, sht e kuptueshme q t gjith njerzit mund t jen ose jo
vllezr, sepse ata vet shpesh i ngatrrojn emrat e tyre dhe ndiejn t njjtn dashuri
pr Borbardhn, t njjtat frikra dhe ndrra. Ndrsa personazhet zhvendosen n kt
mnyr nga nj kategori morale apo identitet n nj tjetr, kshtu ndodh edhe me
gjuhn e tyre, dhe ksisoj nj personazh mund t flas me nj regjistr t lart epik ashtu
si edhe me zhargonin q prdoret n rrug. 206
Artisti do t krijoj do gj q dshiron lexuesi, realiteti mundet ksodore t bhet
nj kopje e do gjje q na prcakton bota. Romani mbyllet n mnyr t paqart.
Xhuxht duket se jan po ata q ishin kur nisi t rrfehej historia. Njerzit vijojn t jen

205
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1982), p.150.
206
Ibid, p.155.

73
njerz. N faqen e fundit, lista e dhn nga Barthelmi, jep fundin e hapur t romanit, i cili
na kujton q n fund t fundit thjesht po lexojm nj libr, nj prmbledhje fletsh kur
asgj nuk ndodh.

DSHTIMI I T PASMEVE T BORBARDHS

RIVIRGJRIMI I BORBARDHS
APOTEOZA E BORBARDHS
BORBARDHA NGRIHET N QIELL
HERONJT NISEN N KRKIM
T NJ PARIMI T RI
URRA!207

Secili mund t lexoj n mnyrn e tij seciln fjali dhe t bj interpretime

krejtsisht t kundrta; p.sh., rreshti i par mund t interpretohet si dshtimi i
Borbardhs pr t gjetur princin e saj. Romani kryen ciklin e plot, dhe ne kthehemi
srish tek lexuesi. Lexuesi s bashku me Borbardhn dhe burrat e saj kthehen srish tek
faqja e par.208

II.2 Rishkrimi dhe dekonstruktimi i miteve

Duke nisur nga komedia tek arti m serioz, ndikime t prkundrta nxitn q n
fillim interesin e Barthelmit pr dy forma letrare t ndryshme: parodin dhe mitin. Si
shkrimtar rishtar Barthelmi filloi t hulumtonte mjeshtrin e t shkruarit duke kryer
shformime shakatare dhe komike t veprave t paraardhsve t tij.
Tregimi Khimi i piratve (1968) pr shembull, sht antitez e Prparimi i
pelegrinit209si n tem edhe n form. Pelegrinazhi qesharak n versionin e Barthelmit t
alegoris s Xhon Baninit (John Bunyan) ndjek aventurat e Gjysm-t-Zgjuarit dhe Jo-
Krejt-t-Zgjuarit npr kodrat dhe luginat e adoleshencs pr t prmbushur objektivin e
fundm t djaloshit: prjashtimin nga shkolla e pavarur e Hjustonit.
Pavarsisht nga prmbajtja amatore e ksaj satire, Barthelmi tregoi se mund t
rrokte shum mir strukturn dhe qllimin e parodis. N parathnien e alegoris s tij
qesndisse, ai prfshin dhe prkufizimin e asaj s cils ia kushton tekstin: Parodia, q t
jet plotsisht e efektshme, nj parodi, duhet t jet krejt e kundrt n qasje, por e dhn
n formn e veprs q parodizohet.210
Pavarsisht se spektri i ngusht i prkufizimit e lidh tekstin parodik me nj form

207
Donald Barthelme, Snow White (New York: Atheneum Books, 1967) p.65.
208
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, Durham&London
1991), p.62.
209
Prparimi i pelegrinve (The Pilgrims Progress) sht nj alegori kristiane e shkruan nga Xhon
Bunin (16281688), e botuar m 1678. Shihet si nj nga veprat m domethnse t letrsis fetare angleze
dhe sht prkthyer n m shum se 200 gjuh.
210
Barbara L. Roe, Donald Barthelme: A Study of the Short Fiction, (New York: Twayne Publishers, 1992)
p. 4.

74
standarde letrare, parodia e nj teksti t caktuar apo qndrimeve emocionale t autorit t
veprs, sidoqoft jan nj loj serioze e synimeve krijuese t kthyera prmbys, loj e cila
ishte e njohur pr Barthelmin dhe shkrimtar t tjer risues. N parathnien e
prmbledhjes me tregime Knaqsi t fajshme, Barthelmi shkruante se n mnyr q
nj parodi t ishte e efektshme,Krkesa minimale sht q ajo far parodizohet duhet t
jet shum e suksesshme211
N vitet 1960, imagjinata e Barthelmit rroku temat sociale t mods, absurditetit
t ekzistencs, pasiguris s unit, friks nga shkenca dhe nga bashkqytetari, dhe
qesndisi vazhdimisht temat popullore letrare t kohs s tij, konvencionet e vjetruara t
prjetsuara nga romancieri i gjithdijshm i shekullit t nntmbdhjet q pritej t
paraqiste krizat e jets dhe zgjidhjet prkatse brenda kufijve t rrept t nj kozmosi
letrar. Sipas ktij prkufizimi m t gjer t parodis, pjesa m e madhe e prozave t tij t
dekads s par luajn me absurditetin e pareshtur t jets bashkkohore n t ciln artisti
rreket t prshtatet.
Metoda e ktyre tregimeve sht n thelb nj loj e cila kthen prmbys rregullat
e zakonshme, nj lloj forme e prmbysur e mimesit. N vend q t paraqes nj rend ideal
shoqror q e ka disiplinuar kaosin, autori ngatrron n do pik at q lexuesi (lojtari 2)
pret nga shkrimtari (lojtari 1). Kjo linj e kthyer prmbys krijon nj rrfim prqeshs i cili
prcillet prej nj rrfimtari q mban nj mask ndrkoh q ai sht thjesht nj karikatur
e cila nuk ka fytyr. Studiuesja Barbara L. Roe krijon kt list rregullash q Barthelmi
prdor pr t krijuar lojn prmbysse me parodin dhe mitin.

Rregulli 1. Rrugt e pabllokuara nuk lejohen. Ndrsa Lojtari 1 e josh kundrshtarin

e tij nga fillimi deri n fund, shtigjet e subjektit duhen bllokuar n do kthes me lista,
pyetsor, faqe bosh, digresione prsiatse, batak me klish, ose me rrfime q
ndalen prej nj kundrkulmi t ngjarjes.

Rregulli 2. Rrfimtart q mbajn maskn duhet ta maskojn humanizmin e tyre me

role dyprmasore, meqense lojtari 2 maskon do personazh me nj identitet t
besueshm.

Rregulli 3. Loj e dyfisht. Lojtari 1 mund ta fsheh veten, personazhet e tij,

audiencn, botuesin; ai mund t mbaj pasqyra prball prozave dhe pasqyra
prball pasqyrave.

Rregulli 4. Fundi i Lojs. Nse ndodh ndonjher q Lojtari 1 nuk kontrollon n

mnyr t suksesshme pritshmrit e kundrshtarit t vet, ai e bn lojn si t doj ai,
pavarsisht se sht e padobishme, ai i ndryshon rregullat. 212

Pasoj e ksaj prmbysjeje sht q shkrimsia e cila heq maskn e krijimit t tij.
Pelegrinazhi heroik ksisoj katandiset n nj vrdallisje kuturu, besueshmria e
personazheve katandiset n emra komik karikaturash dhe shqetsimi pr rregullin dhe
simbolin kthehet n nj rravgim t ngulitur q prsritet n krkim t kuptimit.
Pavarsisht nga trillet e ksaj metode, kjo lloj parodie i shrben nj qllimi q sht unik
211
Barbara L. Roe, Donald Barthelme: A Study of the Short Fiction, (New York: Twayne Publishers, 1992)
p. 4.
212
Ibid, p.6

75
dhe serioz, nj metod letrare e cila bn njsh krijimin me kritikn.213
Kritikat, n t vrtet, dalin kudo n tregimet e Barthelmit. Personazhet kritikojn
njri-tjetrin, kritikojn krijuesin e tyre, kritikojn rrfimet n t cilat ato e gjejn veten.
Rrfimtari i tregimit Balona dhe Kjo gazeta ktu shmangin krcnime dhe dyshime;
shkrimtart tek Teveqeli dhe Florens Grin sht 81 akuzohen se nuk kan talent;
rrfimtari i Shih hnn! i rrfehet lexuesit, E di mir q ju mendoni se un po harxhoj
kohn kot. Kt ma keni br tepr t qartMetodat e mia mund t duken goxha t
parregullta.214
I kapur, sado q n mnyr t pavullnetshme n rrjetn e ktyre digresioneve t
subjekteve dhe roleve t dyfishta, lexuesi m n fund tronditet nga pranimi i pakuptimt i
gjrave si jan apo t gjrave si duken. Prapseprap, edhe ndrsa v n pikpyetje
statusin e shkrimsis, roli i tij si kritik, sikurse t gjitha rolet e tjera brenda apo jasht
parodis, sht i pakapshm.
Ligjshmria e gjetjeve t tij nuk pohohet kurr, ironit nuk jan asnjher t
qndrueshme, ashtu si tek parodia e tregimit Kthimi i piratve. Duke qen pr nj koh
t gjat admirues i Heroi me njmij fytyra t Xhozef Kempllit215 Barthelmi pohoi q
shfrytzimi i fuqis provokuese t miteve t vjetra, e intrigonte at. Ky projekt
ambicioz frymzoi tri vepra romanore; Borbardha (1967), Babai i vdekur (1975)
dhe Mbreti (1990), dhe nj mori skicash heroike.
Ashtu si parodit, si romanet ashtu edhe studimet m t vogla t figurave
legjendare aktivizojn njohurit e lexuesit pr prralla t nj kohe t kahershme ndrkoh
q prmbyset rrfimi pr to me an t nntekstit mitik. Pr shembull, megjithse
perndit greke shquheshin pr grindjet e tyre pr gjra t vogla dhe pr prfshirjen e
herpashershme n punt e vdekatarve, fuqin dhe pushtetin e kishin t trashguar qysh
prej lindjes. Askush nuk i vinte n dyshim bmat e tyre n qiell.
Por krijesat e guximshme t Barthelmit, Daumieri, Pol Kli, Med Molli, bjn
pjes n njerzimin ton dhe prjetojn shum pak udhtime qiellore. Ndoshta farefisi i
tyre i vetm mes mrekullive qiellore sht mjeshtri Hefest, perndia gjith djers e
farks, fati i paracaktuar i t cilit pr t duruar dashurin e ashpr sht mim i
zakonshm pr tu paguar n prozn e Barthelmit.
Duke neveritur shmtin e t birit, e ma, Hera e flak foshnjn Hefest nga qielli
n detin e toks, gruaja e tij e dshirueshme Afrdita e skandalizoi at me gjykimet e saj
prej budallaqeje, ndrsa babai i paparishikueshm Zeusi e gjymtoi t birin duke e
prplasur Hefestin, edhe nj her tjetr n tok. Personazhet e Barthelmit vuajn n
mnyr t prsritur kto shprdorime t pashmangshme prej t pavdekshmve. Dukshm
grat prbuzin burrat, dhe prapseprap e joshin pren e tyre me gjeste lojcake. Prplasja
e njeriut balon me zonjn Pin, n nj prqafim t madh pr shembull, sht
paracaktuar prej nj fati q: sht n letrat e bixhozit, tek yjet, n organet e brendshme
t kafshveSjelljet e tyre jan gjysmkundrprofetike 216
Pr m tepr, pasardhsi trashgon ligsin e s ms, baballart lndojn bijt e

213
Barbara L. Roe, Donald Barthelme: A Study of the Short Fiction, (New York: Twayne Publishers, 1992)
p.7
214
Ibid, p.8.
215
Joseph John Campbell (1904- 1987) ishte studiues i mitologjis, shkrimtar dhe lektor, i njohur pr veprn
e tij krahasuese mbi mitet dhe fen.
216
Donald Barthelme, Sixty Stories, (New York:Penguin Books, 1981) p. 96..

76
tyre, pavarsisht se babai i vdekur ecn zvarr me nj kmb mekanike dhe lakmon n
mnyr t pasuksesshme nimfat e vdekshme. Ndrsa kndvshtrimi me mendje t
dyfisht e Barthelmit i riprtrin mitin, jett e artistve dhe njerzve t zakonshm rrall
zhvendosen prej fatkeqsive t heronjve t tij. Megjithat, lojrat, prsiat nj personazh
kokbosh i Barthelmit, jan armiqt e bukuris, s vrtets dhe gjumit dhe ato mund t
magjepsin masat me shmangiet e paparashikueshme.217
Duke aluduar pr nj vzhgim t psikologut amerikan Gregri Beitsn (Gregory
Bateson), Barthelmi shpjegon q humori mund t jet, alternativ e mrekullueshme n
vend t psikozsnj lloj mekanizmi i nevojshm mbrojtjeje, por sht alternativ e
rrejshme pr artin.218
Rrjedhimisht, ndrsa parodit e Barthelmit imitojn n mnyr komike
konvencionet e ngurta, ato shpesh luajn me mitin duke krijuar alternativa artistike dhe
n aspektin tematik, m s paku, frymzojn virtuozitetin teknik dhe tone morale t
tregimeve si ato t prmbledhjes Pr nj nat n qytete t largt. Gjat agonis s
zhvendosjes s prgjithshme, nnkuptonte Barthelmi, gjendja n t ciln ndodhet
shkrimtari sht e ngjashme me rastin kur t ta trheqin pallton pes njerz n gjasht
drejtime t ndryshme219 i ndjekur prej trbimit t audiencs pr shpjegime t
fundme220 autori dhe zvendsuesi i tij rreken t shptojn prej asaj q Xhon Barthi e
quajti e njjta histori e nevojshme.
Nj lloj reagimi sht mohimi q ata krkojn shpjegim t tilla. Personazhi
skizofrenik n tregimin Florens Grin sht 81, e prshkruan veten si i ri i
shklqyeshm, nj peshngrits dhe poet221 por m n fund gabon duke pranuar q
djaloshi i mrzitshm, budalla, t cilin ai e ka prmuar prgjat historis n t vrtet
sht uni tjetr i mohuar.
Tek Teveqeli megjithat, artisti i pamend nuk i shpton dot fatit t tij, nj
prototip pr t gjitha praktikat e parrfyeshme, aktet e panatyrshme q vuajn artistt e
Barthelmit. Tregimi na njeh m s pari me Edgarin, ndrsa prgatitet t jap provimin e
shkrimtarve kombtar, plot frik222q ai do t dshtoj pr her t tret pr t kaluar.
Duke studiuar rregullat, nj libr pyetjesh t ngjashme me pyetjet e vrteta n provim,
Edgari shpreson q ksaj here t marr nj certifikat q do t mundsoj botimin e
veprs s tij n gazeta me ndikim, dhe t siguroj njfar besnikrie nga Barbara,
bashkshortja e shoqja e tij shprfillse.
Duke u prpjekur fort t lehtsoj frikrat e tij si dhe t siguroj t shoqen q ai do
tia dal n provim, Edgari n mnyr ironike mburret se nse provimi me shkrim sht
pa dyshim burim shqetsimi, ai do ta kaloj me goj me shum lehtsi. Ndrsa rreket q
t zhduk frikn q ai vet ka dhe po kshtu t garantoj t shoqen pr sigurin e tij,
Edgari provon t tregoj aftsit e tij me an t luajtjes s lojs s provimit t kthyer
prmbys, duke ia dhn Barbars listn e prgjigjeve dhe duke e sfiduar q ajo t bj
pyetjen e duhur pr seciln prej tyre. Por ajo nuk ia lndon egon. Barba si e thrret ajo

217
Donald Barthelme, Guilty Pleasures, (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1974) p.134.
218
Barbara L. Roe, Donald Barthelme: A Study of The Short Fiction, (New York: Twayne Publishers,1992)
p.10.
219
Donald Barthelme, Guilty Pleasures, (New York:Farrar, Straus and Giroux, 1974) p.1345.
220
Barbara L. Roe, Donald Barthelme: A Study of The Short Fiction, (New York:Heritage Hall, Oklahoma
City, Twayne Publishers, 1992) p.11.
221
Ibid, p.13
222
Donald Barthelme, Sixty Stories, (New York:Penguin Books, 1981) p. 96.

77
t shoqen, sht seksualisht trheqse.por gjithashtu shum e lig;223 dhe ndrsa i
jepet nj prgjigje, ajo arrin t gjej pyetjen e duhur pr t.
Pika kulmore e ksaj vetparodie shfaqet n pjesn e dyt t tregimit Teveqeli,
kur Barthelmi z vendin e personazhit t shkrimtarit paranojak dhe krijon brenda ksaj
parodie historin q Edgari ka prgatitur pr pjesn me shkrim t provimit t tij. Interesi i
Barbars shtohet. Megjithse historia q Edgari do t paraqes n provim nuk ka titull,
pjesa e fillimit duket premtuese: nj subjekt i mir q zhvillohet me ngjarje heroike n
betej, i formsuar prej trekndshit proverbial t dashuris, e ndrlikuar nga
pafajshmria e dhunuar, nga manipulimet hakmarrse t nj bashkshorti ndaj t
dashuruarve t dlir.
Tregimi ka nivel t lart vlerash si prkorsia, besnikria, heroizmi, t cilat
krcnohen t rrnohen. Por leximi i Edgarit sht i shkurtr, pak a shum nj
prmbledhje e tregimit q mund t shkruhet. Prpos ksaj, shkrimi sht prplot me fjali
t ngatrruara, zhvendosje n koht e foljeve, stili arkaik dhe nj przierje t uditshme t
fakteve historike me imagjinatn. Fati i Edgarit sht i vulosur, megjithat, sapo ai
rrfen q historia e tij nuk ka mes dhe vetm nj zgjidhje t paqart.
Rrnja e problemit t shkrimtarit q kjo vetparodi shprfaq sht asgjja n jetn
e tij e cila nuk mbshtet ndonj sistem vlerash t prfaqsuara n modelet e shkrimeve q
Edgari ka studiuar. Barbara, dikur nj lavire, vshtir t simbolizoj qashtrsin.
Propozimi i saj pr mesin e prozs s Edgarit sht nj histori e rndomt rreth nj
marrdhnie t paligjshme dashurie ndrsa gruaja aborton papritmas n ikago. Ndrsa
Edgari trhiqet i zhytur n dshprim, nj personazh shum transparent del nga parodia
pr t vajtuar paralizn e mtuesit pr shkrimtar: Un shfaq simpatin time pr t. Edhe
un vet prballem me kto probleme kur shkruaj. Fundi i shkrimit sht iluzion, mesi nuk
gjendet askund, por m e keqja e t kqijave sht si t fillosh, t fillosh, t fillosh. 224
Duke e kthyer prmbys qllimin e tij, Barthelmi parodizon gjithashtu audiencat
bashkkohore, t cilat jan gjithnj dyshuese dhe kan frik nga arti eksperimentues.
Ashtu si ndodh me personazhet e shkrimtarit q prshkruhen si armiqsor dhe t
admirueshme tek Florens Grin sht 81, edhe tek tregimi Teveqeli, reagimi i
audiencs ndaj s pazakonshmes ndryshon.
N tregimin Balona, reagimi i audiencs, n kt rast, reagimi i banorve t nj
lagjeje t Manhatanit kundrejt shfaqjes s nj balone gjigante mbi lagjen e tyre, krijon nj
model m shum se histori drejtvizore, ndrsa rrfimtari n vet t par rrfen me zigzage
duke krcyer nga nj z n tjetrin, kur regjistron reagimet ndaj objektit q ata gjejn. Ajo
q kta zra thon ofron primtim t thell ndrkoh q objekti i provokon t flasin.
Pikvshtrimi rrfimtar i vets s par zhvendoset sepse uni artistik, i zn me
mekanikn e varjes s objektit t ekspozuar, balons, e cila sht nj dukuri unike,
ngadhnjim profesional, e ka br kt duke dshiruar dashnorin e munguar Sikurse
nnkupton prfundimi i tregimit, balona, jo vetm parodizon rolin e pangulitur t
audiencs, por v n pah edhe dy shqetsime t tjera krijuese t Barthelmit t cilat dalin
vazhdimisht n tregimet e tij: molepsja e gjuhs dhe statusi i dykuptimt i artit
bashkkohor.
Burgu n form labirinti i Nju Jorkut ngjan si varianti amerikan i Dublinit t
Xhojsit, dhe krijimi artistik, ashtu si i Xhojsit, duket se sht e vetmja mnyr shptimi.

223
Donald Barthelme, Sixty Stories, (New York:Penguin Books, 1981) p. 96.
224
Ibid, p. 96.

78
Ndryshe nga shkrimtart modernist dhe disa prej personazheve t tyre, Barthelmi nuk
trhiqet mes mureve t errta ashtu si arti i tij nuk sht vepra e dlirur estetikisht e disa
prej paraardhsve. N vend q t sodis sipr krahve t Ikarit, artisti i balons, e
shprfaq krijimin e tij mu mbi qytet, dhe pastaj qndron me audiencn e tij n labirint pr
t ndar me ne reagimet e tyre ndrsa ato prsiasin pr objektin.
Ndrsa balona prek butsisht qiellgrvishtsit, siprfaqja e saj e ndrrueshme
zgjerohet dhe e ndryshon vazhdimisht peizazhin. Por m e rndsishmja sht q, ndrsa
balona mbetet brenda kufijve t qytetit, ajo nxit lojn liruese t imagjinats (nj strategji
e prdorur me zgjuarsi gjithashtu n tregimet Prqafimi i mrekullueshm, Balona e
ora pro nobis, Balona e hirshmris nn trysni, balona vrapuese).225
Metafora pr artin e Barthelmit, rrjedhimisht sht n mnyrn e duhur nj simbol
i strmadhuar i fantazis s fmijs pr fluturim. Prsri, qllimi i ksaj balone nuk
sht pr t argtuar fmijt;226 dhe as nuk synon t nxis banort e qytetit q ti
shptojn labirintit. Ajo q ofron krijimi i artistit bashkkohor sht nj mnyr t jetuari
me realitetin duke pranuar mundsit e artit. Balona e Ndoshta-s-thot Njeriu i
balons -sht balona m e mir227
Prpos ndryshimit t perceptimit tradicional t audiencs pr artistin dhe veten e
tij, parodit e Barthelmit mund t ndrpresin rendin e pritshm t forms rrfimore dhe t
zvogloj figurat arketipore n karikatura. Duke kundrshtuar vijimsin kronologjike,
Barthelmi e prfundon rrfimin e Teveqeli me t fillosh, t fillosh, t fillosh. Nga ana
tjetr, ai e mllefos perspektivn rehatuese t fillimeve t rrejshme duke lejuar q artisti i
tregimit Balona ta errsoj pikn hyrse t krijimit t tij.
N tregimin Mali i xhamt, Barthelmi ruan prmbysjet duke nxitur audiencn e
tij t luhatet mes nj rrfimi t hamendsuar dhe qesndiss s dyfisht. N mnyr t
ngjashme me Balona, tregimi Mali i xhamt shkon prtej aventurs s prqeshjes s
rrfimit. Ndrsa publiku mund t tallet me protagonistin donkishotesk, ai vet rreket t
ripohoj rrnojat e shenjta t artit t nj shekulli tjetr.
Kmbngulja e vet Barthelmit se arti sht gjithmon nj prsiatje pr realitetin
e jashtm228e v n pah gabimin. Kaq kmbnguls sht protagonist n aventurn e tij
romantike sa prpiqet t shmang lidhjet e tij t pashmangshme me botn. Ai nuk arrin t
vr re potencialin e tij si artist pr t zbuluar bukurit e bots s zakonshme, mister q
tani sht shum m i fuqishm se sa shenja apo simboli.
Domethniet tematike dhe strukturore t tregimit Mali i xhamt pr
eksperimentet artistike t Barthelmit jan t dukshme, si vren Uein Stengll n
fluturimet ironike t tregimit Asgj: nj prllogaritje paraprake dhe n portretin me
pyetje t tregimit N lidhje me truprojn. Ato shfaqen n mnyr dramatike n shenjn
e balons tek Prqafimi i mrekullueshm, n lutjen q t l pa frym t tregimit Fjalia
dhe lojn e kulluar gjuhsore t tregimit Flluskat e kocks.
Duke krahasuar zhgnjimet e bots me simbole me rrallsin e gjuhs, ai
nnkuptoi q misioni i vrtet i shkrimtarit sht q nprmjet fjalve t riprtrij n
botn me t magjishmen. Ndrsa Mali i xhamt dhe, n nj shkall m t madhe,
Diamanti prsiasin rreth ksaj ideje, Flluskat e kockave e on kt prpjekje n

225
Donald Barthelme, Sixty Stories, (New York: Penguin Books, 1981), pp. 314-315.
226
Ibid, p. 55
227
Ibid, p. 316
228
Donald Barthelme, Not-Knowing, Essays and Interviews, (Counter Point Berkely, 1997) p. 47.

79
skajshmri. Fjalt n vetvete jan t zakonshme. Por Barthelmi thoshte se przierja e tyre
krijonte nj mortaj, nj lloj arme rre dhe betoni t llojit t vet. T ndrthurura me
prkujdesje, kombinimet e tyre rrezatojn mister. Ashtu si ndodh me balonn imagjinare
apo vizionin e ylberit q ka ngjitsi i malit t xhamt, ato mund t mos i shprfaqin t
fshehtat e tyre aty pr aty, por e prqendrojn artin e Barthelmit me nj veantsi t
dallueshme229 n bukurit gnjyese t bots.
Tregimet e prmbledhjes Kthehu Dr. Kaligari, prfshijn skica karikaturash t
njerzve t veuar, t mrzitur, t identifikuar vetm prej jetve pa imagjinat q ato
krijojn pr vete, me personazhe t tilla si Brlingami te Njeriu q fshihet, t cilat
zotrohen nga frika paranojake. Ndoshta tregimet q prvijojn deri diku profilin e nj
subjekti rreth nj personazhi qendror q luhatet mes mdyshjesh sociale jan tregime q
bjn hulumtime dhe protretizime karikaturore si Alisa, Msimet e Don. B: nj janki i
njohjes dhe Evgjeni Grande, nj kolazh i fragmenteve dhe ilustrimeve prqeshse q
himnizojn metodn e parodis.
N nivelin m themelor tregimi i fundit kthen prmbys subjektin, personazhet,
mnyrat dhe vlerat e Honore de Balzakut, pra romanin me t njjtin titull. N nj nivel
m t ndrlikuar, ai i on m tej kufijt e nj prmbledhjeje parodike t librit, formave
epistolare, tekstet e ilustruara dhe krijimet e artistit bashkkohor.
Tregimi Shi i art, i paraqitur si ur mes parodis dhe mitit, qllon njherazi n
dy kahe, s pari prqesh artistin e shkurajuar Petrson, por m pas e shndrron at n nj
hero t nj atsie t dyshimt, i cili mton t zr vend n Olimp. Studiuesja Barbara L.
Roe e quan at, tregim t miteve pastorale ku Dedali sht i maskuar. Megjithse Shi i
art sht nj nga tregimet m t njohura t prmbledhjes s par me tregime t
Barthelmit, paralajmron parodit formale t mpasme, duke u br Janusi i veprs s
hershme t Barthelmit.
Petrsoni, nj skulptor i pafat, del n ekranin televiziv n emisionin e titulluar Kush
jam un? Kjo shfaqje televizive sht e specializuar n poshtrimin e t ftuarve t cilt,
n mnyr q t zgjidhen pr t marr pjes n shfaqje, duhet t rrfejn problemet e tyre
vetjake n aspektin psikologjik. Pas sekuencave t makthshme televizive n t cilat
prgjegjsit e Petrsonit rriten, ai merr pjes n shfaqjen televizive Kush jam un?
duke shpresuar q t fitoj para.
N fjalit e fundit t tij, toni i fjalve t Petrsonit ngrihet n kontrast t thell me
zvetnimin komik q i paraprin: Nna ime ka qen virgjresh mbretrore-tha
Petrsoni,- dhe babai im shi i art. Fmijria ime ka qen pastorale dhe energjike, e
pasur n prvoja t cilat zhvilluan karakterin tim. N moshn time rinore kam pasur
arsyetim prej fisniksh, i pamat n dhunti, i gojs, dhe ngjallja admirim, dhe pr sa i
prket aftsive t kuptuarit Petrsoni fliste e fliste dhe megjithse, ai, n njfar
mnyre, po gnjente, n njfar mnyre, ai nuk po gnjente230
Ky fund po-dhe jo barthelmian nnkupton q, megjithse Petrsoni nuk sht
Perseu dhe rrjedhimisht, bir i nj Perndie, n njfar mnyre Petrsoni dhe ne t tjert
duhet t vetprmbahemi n kryerjen e gjesteve t rndsishme. Klithja e fundme e
Petrsonit sht nj mnyr lirimi nga poshtrimet kufizuese t jets pr t cilat ai ka
qen dshmitar, qofshin ato t interpretuara me terma psikologjik. Statusi i Petrsonit si
qenie njerzore, me t gjitha kufizimet qe ne mund t shohim mes nesh, e lejon,

229
Donald Barthelme, Not-Knowing, Essays and Interviews, (Counter Point Berkely, 1997) p. 49.
230
Donald Barthelme, Sixty Stories, (New York: Penguin Books, 1981) p.23.

80
megjithat, t krijoj pr nj moment nj proz pr veten e vet q shmang konceptimet
kufizuese dhe asgjsuese t jets prej analistve t televizioneve. Ai ua kthen rrfimet
prmbys.
N vend q t recitoj rrfime poshtruese t nj jete t paprmbushur, rrfime q do
t mbushin programin Kush jam un?, duke ngritur nivelin e shikueshmris, Petrsoni
na kujton se, n nj far mnyre, duhet t jemi fmijt e perndive. Gjesti madhor i
Petrsonit mund t mbijetoj prball kufizimeve q jan paraqitur prgjat tregimit.
sht sikur Barthelmi, regjistrat e lart t emocionit, rrfimet q merren me perndit dhe
mtimet e njeriut pr t merituar shptimin, mund t risillen nse rrfimi ka nivele ankthi
dhe frike. Nj thirrje drejtuar perndive, do t ishte e gnjeshtrt nse nuk do t vendosej
n konteksti bashkkohor, me t cilin prballen burrat dhe grat.
Sikurse nnkupton Toni Tenr, sht ky kombinim i lojs dhe tmerrit ajo q i bn
fantazit e uditshme t Barthelmit t duken kaq t prshtatshme pr Amerikn
bashkkohore.231 Kto emocione t prkundrta jan ato q ndikojn tek ne. Duke
shenjuar kah t dyja, fiksimet bashkkohore q provokojn parodi dhe perndit e largta
t Homerit, ai prqesh absurditetin edhe ndrsa prsrit mitin e tij. Kto menduri
prfshijn krkimet e ankthshme t identitetit, tiranin e dollarve dhe qindarkave
kundrejt vlerave private232, dhe sidomos, sikur sht shprehur Barthelmi, luftn e
individit pr ti shptuar rrjetit t gjuhve profesionale.
Vetja n mnyr tipike rrudhet prball ktyre forcave djallzore. Sikurse arrin n
prfundim njri prej personazheve, Fatkeqsia e natyrshme e gjendjes son t dobt dhe
t vdekshme sht kaq e mjer sa kur e kqyrim me imtsi, ska askurrgj q t na
ngushlloj.233N misionin e tij pr t pohuar ekzistencn, protagonisti dyshimtar
Petrson duhet q m s pari t pranoj ekzistencn e absurditetit t gjendjes njerzore,
prgjersa ngjarjet e uditshme t jets s tij e provojn kt hipotez. Pastaj, pavarsisht
nga modestia e rrethanave n t cilat ndodhet, ai duhet t sfidoj agresort e tij t cilt do
t shprishin shpirtin e tij.
Tregimi parodizon n mnyr t prsritur prodhuesit e objekteve armiqsore t
cilt reagojn ndaj bots duke i shtuar ktij objekti pjes q jan armiqsore ndaj
jets.234 Mes ktyre pjesve armiqsore t prodhuara prej tyre sht nj skuadr
imagjinare me terrorist: Presidenti e shkatrron artin me nj qerre q trhiqet nga
karroca, nj mace q luan n piano argtohet me muzikn q bjn kotelet me t cilat ajo
ka abuzuar, krijuesit e programit televiziv Kush jam un? bjn nj program q ssht
gj tjetr por nj hibrid parodik i programeve mimi sht n rregull, Cili sht rreshti
im? dhe T thuash t vrtetn, programe q i shtohen lists s elementeve terroriste,
nj bordi krcnues gnjeshtrash i cili krcnon subjektet e tjera me drita dhe zilka
akuzuese derisa garuesit rrfehen dhe pranojn q ata jan t thuajtur, t dshpruar,
jetojn n agoni, dshprim dhe gati pa besuar n asgj235Humori i shfaqjeve origjinale
televizive errsohet prej nj liste agresive pyetjesh ekzistenciale q i shndrron garuesit

231
Tony Tanner, City of the Words: American Fiction: 1950-1970, ( New York: Harper & Row, 1971)
p.401.
232
Barbara L. Roe, Donald Barthelme: A Study of The Short fiction, (New York: Twayne Publishers, 1992)
p.21
233
Donald Barthelme, Sixty Stories, (New York: Penguin Books 1981) p. 20
234
Barbara L. Roe, Donald Barthelme: A Study of The Short Fiction, (New York: Twayne Publishers,1992)
p.22
235
Donald Barthelme, Sixty Stories, (New York: Penguin Books 1981) p. 15.

81
n qenie t vogla.236
Megjithse i varfr dhe me pak gjasa t plqehet prej publikut, Petrsoni nuk
pranon t prostituoj veprn e tij n nj treg produktesh. Duke u shfaqur kur i vjen radha
prball monitorve, Petrsoni nis t luaj lojn e tij t Kush jam un?, duke sajuar
prgjigje qysh para se moderatori t mund t bj pyetjet, duke shprfilluar edhe
krcnimet q i paraqiten me tabela pas monitorve: N kt lloj jeteabsurde nse
doni, mundsit sidoqoft prhapen dhe prshkallzohen rreth e rrotull neshMos u
pajtoni. Fikni ekranet e televizioneveTakoni vajzat n muzgSi mund t tjetrsoheni
pa krijuar m s pari lidhjet me botn237
Petrsoni sfidon nj publik t dshpruar q t krkoj pr vete nj jet m t
mir. Pasktaj ai sajon faktin se ka prindr t famshm q banojn n Olimp (e ma, nj
virgjresh mbretrore; i ati nj shi i art238 dhe lavdron fatin e tij t bekuar. Metoda e
tij, megjithat, sht duke e dyfishuar strategjin e parodis.
Petrsoni luan kundr rregullave t Kush jam un duke e kthyer prmbys
formatin e zakonshm pyetje-prgjigje, duke gnjyer rreth identitetit t tij, dhe duke
shtuar, n vend q t flak maskat njra-pas tjetrs. Prpos ksaj, duke sajuar mundsi t
shumfishta pr jetn e tij si personazh, ai luan kundr pritshmrive t audiencs q uni i
tij, sikurse uni i shum t tjerve, mund t rrudhet n nj ekzistenc t ngulitur, t
parashikueshme dhe ndoshta t pavler.
Tema thelbsore e Barthelmit sht kostoja njerzore e nj shoqrie q vlerson
publicitetin m shum se privatsin. Ai na tregon n mnyr shum t thjesht
krcnimin q amerikant po i bjn vetes me besimin e tyre n vlerat e t tjerve, n
knaqsit e tyre kolektive, me lakmin e tyre pr vetekspozim. Por Petrsoni pohon
alternativn e artit. Prfytyron nj lindje t lavdishme sipas imazhit t Perseut, nj
identitet i krijuar jo prej nj realiteti t tanishm t zvetnuar, por nga kujtesa e mbetur e
nj t kaluare heroike dhe parake e njerzimit, ku Barthelmi gjen panteonin pr krijimin e
miteve t veta. 239
Sipas vet Barthelmit, tregimet Kapiteni Blad, Ngadhnjimi m i madh i
Xhokerit dhe Inxhineri ushtar Pol Kli e kan origjinn m s shumti prej mitologjis
popullore t gazetave amerikane, televizionit, dhe filmit, m shum se sa prej modeleve
greko-romake apo folklori i lasht. Tregimet Sindbadi, Fantazma e mikut n opera
dhe madje edhe Robert Kenedi shpton nga mbytja, i prshtaten gjithashtu ksaj
skeme.
Duke nderuar paraardhsit e tyre klasik, heronjt e guximshm dhe njkohsisht
t cenueshm luftojn n emr t detyrs, uniforms ose shpats pr t mbrujtur virtytet e
hershme t njerzimit, gjja e vetme q din t bjn. Fama e tyre legjendare nuk i liron
asnjher ata nga nj detyrim moral pr t frymzuar njerzit e zakonshm.
Duke i br deri diku homazh Sabatinit dhe rolit t filmit q luan Errl Flini (Errol
Flynn), Kapiten Bladi i Barthelmit sht nj pirat mburravec, nj Robin Hud prej kripe, i
lidhur n aspektin etik me lavdin e nj rendi t vjetr. Rregullat e ktij rendi q nuk

236
Barbara L. Roe, Donald Barthelme: A Study of The Short Fiction, (New York: Twayne Publishers,
1992) p. 17.
237
Donald Barthelme, Sixty Stories, (New York: Penguin Books, 1981) p. 22.
238
Ibid, pp. 22-23.
239
Barbara L. Roe, Donald Barthelme: A Study of the Short Fiction, (New York: Twayne Publishers, 1992)
p. 18

82
ekziston rikthehen n mnyr romantike.
Kapiten Bladi v n shnjestr pren e tij dhe prllogarit pasojat e sulmit; njerzit
e tij, band q ngrdheshet, e vngr, e rregullt, makute, i binden me respekt dhe me
me disiplinn e nj pirati m t rrept,240sepse Bladi bn me dije nj list t
shprblimeve shtes duke prfshir dmshprblime t veanta pr t plagosurit. Kodi i
rrept i nderit q mbshtet Bladi mbron n mnyr t ngjashme edhe viktimat femra. Kur
shkujdesshm mendon q t flak nga anija grat n nj anije kundrshtare, ai menjher
i hakrrehet vetes duke e quajtur idiot. Pavarsisht se n dukje ai sht krej i qet, vetm
besnikria romantike ndaj vlerave t vjetruara e shpton Kapiten Bladin nga kriza e
moshs s mesme.
Megjithse nuk sht Uilli Loumeni (Willy Loman), atij i prishet gjaku nga
humbja e nj biznesi dhe varsia financiare e ekuipazhit prej tij. Edhe m e zymt sht e
ardhmja ngaq ai rrall kupton rregullat e piratve. Kur kthehet n tok, Bladi ndien
pshtjellim dhe trazohet nga jeta e qyteteve, ku t panjohurit mund ta sulmojn pa ndonj
arsye.241
N jetn kaotike t qytetit, Bladi, pson nj humbje t referimit. N det,
sidoqoft, ashtu si jepet n strukturat e prqendruara t shkruarit, bota e tij e vogl sht e
mbushur me mistere. Megjithse i izoluar n botn e tij t vogl, bota e Bladit sidoqoft
bhet m e madhe kur ai kalon npr viset rreth e rrotull sikurse ndodh kur gjat nj
msymjeje rutin ai zbulon nj pasardhs historik t trashgimis s tij tek heroi i
guximshm amerikan Xhon Pol Xhounsi (John Paul Johnes). Bladi admiron parimet e
forta morale t kapitenit dhe vendosmrin e tij t padisiplinuar pr t luftuar pr nderin e
kombit t tij t ri.
Tek personazhi i Xhounsit, Barthelmi bn nj paralajmrim tjetr, q t kujton
tregimin Raporti. Edhe pasi Bladi i premton Xhounsit kalim t sigurt, oficeri i mangt
vazhdon t kmbngul pr duel, gj q do t thot, nnkupton Barthelmi n mnyr
ironike, se ai si nj amerikan shembullor, do t kryej nj masakr t prgjakshme pa
kurrfar arsyeje. Kapiten Bladi e korrigjon me zgjuarsi kt shtys pr luft t Xhounsit
para se ai t trhiqet srish n mikrokozmosin e vogl t pirateris.
Ashtu si takimet mes Xhounsit dhe Bladit, lexuesit dhe autorit, bott reale dhe
mitike prkojn n ritmet metaforike q mbyllin tregimin e Barthelmit. Duke formuar nj
unaz e cila zgjerohet dhe ngushtohet vazhdimisht, Kapiteni Blad tok duart me burrat e
bands s tij dhe krcenvallen e zymt dhe trazuese katalonjase t quajtur sardana.
Nse, sikurse shkruante Barthelmi, e vetmja referenc e prbashkt ndaj bots q u
lihet shkrimtarve sht nj univers n t cilin varka e dashuris lundron n detrat e
pasionit dhe njerzit e prkushtuar n spitalin e prgjithshm e ndjekin kt vark me
prkujdesjen e eprme, bajpase t trefishta dhe stafin e infermierve,242thesaret poetike
t Kapiten Bladit riprtrijn pr nj ast, humbjet e ligjrimit.243
Ky psikiatr ngjan jo vetm me analistin tek tregimi Njeriu prej rre por edhe
me Eduartin tek Ant. Eduarti kmbngul q sht duke komunikuar prmes nj
rryme t gjer padijeje dhe errsire kur ai bn prgjithsimin q ant e gjera t shokut t

240
Donald Barthelme, Captain Blood Forty Stories, (New York: G.P. Putnam Sons, 1987) p 198.
241
Ibid, p. 200.
242
Donald Barthelme, Not-Knowing, Essays and Interviews, (Counter Point Berkeley, 1997) p.43.
243
Barbara L. Roe, Donald Barthelme: A Study of the Short Fiction, (Heritage Hall, Oklahoma City,
Twayne Publishers, New York, 1992) p. 22.

83
tij, Karlit, jan tregues t nj personi me ndjeshmri t skajshme ndaj dashuris pr
ngjyrn dhe formn, dikush q ruan largsin nga numri i madh i njerzve duke jetuar n
botn e tij ndrrore t bukuris dhe shijes s mir estetike244
Por si nnkupton Barthelmi n tregime t tilla, analistt e shoqris n mnyr
paradoksale, vjedhin, m shum sesa japin subjektet e ndrrave t individve. Thuajtja e
Karlit, Fantazms, dhe qenieve t tjera sht gabimi jo i s uditshmes artistike, por i
vizionit t njanshm t bashksis.
Barthelmi rreket t shfaq fragmentet e personazheve t tij, duke na kujtuar
vettimthi lndn burimore, por pastaj, me truke shprqendruese, ne kuptojm se sa
joracionale dhe e indoktrinuar sht gjithka dhe sa shum shplarje truri na sht br
edhe ne, meqense informacioni dhe ekspertiza kufizojn m shum se sa sqarojn.
Nprmjet zhbirimit t ksaj bote t personazheve dhe duke luajtur me gjuhn e
mrekullueshme t Barthelmit, ne e shohim veten t kaloj nga nj sistem mendimi pr t
reaguar ndaj nj tjetri, i cili shndrrohet n ast n kombinime dhe riformatime t tjera.
Dinamika e ktyre zhvendosjeve na detyron t krijojm lidhje me botn e madhe
dhe t pasur t gjuhs s Barthelmit. sht Xhejni ajo q flet n romanin Borbardha
pr nevojn pr tu liruar nga bott tona kufizuese gjuhsore apo t nj natyre tjetr, n
mnyr q t jemi t lir. Me tone t larmishme, q shprehin mirsjellje, shprdorim dhe
gjuh q prdoret n rrug, Xhejni flet pr tjetrsimin dhe komunikimin, ndrsa
prqendrohet tek fjala. Xhejni i telefonon zotit Kuistgard:

Ne ekzistojm n universe t ndryshme ligjrimiMund t mos kesh menduar kurr

q universet e tjera t ligjrimit dallon nga ai n t cilin ekziston ti, bashk me njerz
t tjer, duke ligjruar. Ti mund ta kesh quajtur, sipas nj gjykimi t shndosh, u. i l.
tnd si nj mbushje deri n gryk me ligjrim..Por ja ku po ta them unq edhe nj
mbushje ka t arat e veta. Mund t deprtohet edhe n nj mbushje. N momentin
q un ndrfut ligjrim nga u.i.l im n tndin, prkatsia e tndit dobsohet. Sa m
shum t rifutsh, aq m shum ti e dobson. Shum shpejt ti do t jesh duke drejtuar
nj mbushje bosh, ose m mir t themi, meq kemi kundrthnie pr sa i prket
termave, nj mbushje t mparshme, n aspektin e prkatsis. Ju jeni n thelb, n
pushtetin tim. Ju nnkupton nj numr t paprcaktuar.245

N nj kndvshtrim t ngjashm, Moris Kuturie (Maurice Couturier) dhe Regis

Dyrand (Rgis Durand) mbrojn qndrimin e Barthelmit se molepsja e gjuhs ka
dobsuar komunikimin; ligjratat neurotike e kan zanafilln tek egot e shtypura nga
luhatjet e mdha t kulturs amerikane. Kto zhvendosje n nivelin ligjrimor nuk e
flakin domosdoshmrisht lexuesin n nj det mbeturinash psikike. Pavarsisht nga mllefi
i personazheve, thniet e ngjathta t dialogve jan n mnyr tipike plot humor dhe
zvoglojn efektet monotone t jets s prditshme. Prpos ksaj, meqense humori
varet nga zhvendosjet komike dhe niveli i prfshirjes s prbrsve t tij, artisti, teksti,
bota, dhe lexuesi mbeten t lidhur n mnyr intime.246

244
Barbara L. Roe, Donald Barthelme: A Study of the Short Fiction, (Heritage Hall, Oklahoma City,
Twayne Publishers, New York, 1992) p. 9.
245
Donald Barthelme, Snow White (Simon and Schuster, 1967) pp.44-45.
246
Maurice Couturier, Rgis Durand, Donald Barthelme, (New York and London: Methuen, 1982) pp.26-
29.

84
 Romani Mbreti, i botuar pas vdekjes (1990), prdor teknika t ngjashme me
rishkrimin e mitit t Borbardhs, pasi Barthelmi e vendos historin e Mbretit Artur n
sfondin e Lufts s Dyt Botrore. Mbreti, paraqet legjendn e Mbretit Artur si nj
rravgim fars n Luftn e Dyt Botrore n krkim t bombs atomike n vend t
krkimit t Kups s Shenjt. Proza e fundit mund t shihet si prmbledhje e prirjes
autoriale pr t eksperimentuar, nj prpjekje pr t prdorur mbetjet e ndrgjegjes
popullore dhe mitike pr t shpjeguar rrethanat e nj shekulli t shprishur n aspektin
moral dhe estetik.
Ashtu si Borbardha duhet t vlersoj se sa sht i mundur ideal i nj fati
romantik n shoqrin bashkkohore t tradhtis bashkshortore dhe pamundsis s
komunikimit, edhe mbreti Artur, simboli i kalorsis dhe drejtsis, duhet t prballet me
realitetin e bombs atomike.247
Teknika t ngjashme pasmoderne t cilat prdoren tek tregimet dhe romanet
sikurse parodia, ironia, mbivendosja e faktit me trillimin, realitetin, ndrrn dhe
imagjinatn, skandalet ontologjike prdoren edhe n romanin e fundit n t cilin
personalitetet historike takohen me personazhe t trilluara duke prdorur vetpasqyrimin
dhe ndrtekstorsin.248
Ky roman sht parodi pasmoderne e romancave arturiane n t cilat Mbreti
Artur, sr Laneloti, kalorsit e tij dhe njerz t tjer t dashur pr t takohen me ish-
Presidentin polak Les Valesa. N nj nga pjest e romanit, Mbreti Artur prsiatet mbi
rolin e tij dhe dshiron t bhet i famshm n media, t jap nj konferenc pr shtyp sikur
bhet n koht moderne, gj q nnkupton nj parodi t strholluar si t s kaluars ashtu
edhe t s tashmes, formave t tanishme dhe t kaluara prfaqsuese t artit.
N nj vepr q kombinon legjendn, parodin dhe letrsin, Barthelmi e vendos
historin e Mbretit Artur, dhe kalorsve t Tryezs s rrumbullakt, bashk me zonjat e
tyre n kazant e kaldajs s lufts s shekullit t njzet. Romani i tij i shkurtr hyn n
nj bot fantastike dhe ndrrore ku mbretron paqja pas disfats s Rajhut t Tret.
Duhet nj pun e vshtir pr nj shkrimtar t ec n gjurmt e romancave Vdekja e
Arturit t Tomas Melrit (Thomas Malory), Idile pr mbretin t Alfred Tenisonit
(Alfred Lord Tennyson) dhe Sapo mbreti i ardhshm i T.H. Uajt (T. H. White).249
Megjithat, Barthelmi krijon Mbretin e tij n mnyr t paimitueshme. N
roman, britanikt jan duke u trhequr n Dunkirk; Luftwaffe po bombardon Londrn.
Tradhtari, lordi Hou-Hou transmeton informacione ushtarake disinformuese nga
Gjermania; poeti amerikan Ezra Pound bn propagand kundrsemite nga Italia. Mbreti
Artur shfaq dobsi pa Guineverin, ndrsa Laneloti po e tradhton Arturin duke u
shoqruar me Guineverin n pallat. Arturi thot, E gjith bota anglishtfolse beson q
Laneloti shkon n shtrat me Guineverin. Pr Guineverin kjo nuk sht lufta e
paraplqyer. Laneloti sht bllokuar n luft me kalorsin e zi.
M pas, Laneloti lufton me kalorsin e verdh. Ndrkoh, gjermant po
bombardojn qytetrimin. Sr Roxheri thot se kalorsit duhet t jen jasht duke vrar

247
Ian Bickford, The Oxford Encyclopedia of American Literature, Volume 1, (Ed. Jay Parini), (Oxford
University Press, 2003), pp 139.
248
Brian Mc Hale Postmodernist Fiction, (Cambridge University Press, 1987), p. 59.
249
Herbert Mitgan, Books of The Times; Barthelme Weaves King Arthur Into World War II, 1990.
http://www.nytimes.com/1990/05/23/books/books-of-the-times-barthelme-weaves-king-arthur-into-world-
war-ii.html.

85
dragonj. Laneloti prgjigjet: Spara shihen shum shpesh dragonjt kto koh. Pak
njerz t ksaj bote kan vrar me t vrtet nj dragua. Ka nj duzin mburracaksh
kudo q mtojn se e kan vrar, dhe kngtar shtits q kndojn kng pr fitoret,
por far kan vrar, pothuajse gjithmon ka qen nj hardhuc.250
Guineveri tregon q nj kalors mbi kal nuk mund t krahasohet me 600 avion
q kryejn bombardime t sakta. Ajo shkon n shtrat me kalorsin e kaft m pas
mbretresha i bn komplimenta kalorsit t kaft pr aftsit seksuale. N fillim lufta nuk
duket se po shkon tepr mir. Laneloti thot: Dhe ky rilli nuk m duket shum
kompetent. N vend q t dgjojm rillin, kalorsit dgjojn Hou-Houn i cili thot
q Ruzvelti sht nj idiot dhe i merr t gjitha idet e tij nga Feliks Frankfurteri (Felix
Frankfurter).
Cila sht Kupa e Shenjt e Barthelmit dhe Mbretit Artur? Bomba atomike. T
dyja palt jan n nj gar pr ta prsosur dhe pr ta lshuar. Kalorsi Blu, ndoshta duke
u br zdhnsi i autorit thot:- N kohrat e mparshme bombardimi kishte qllime
ushtarake, marrjen e nj hekurudhe, rrnimin e fabriks s armikut, mbylljen e porteve, a
dika t ngjashme. Por sot, nuk ndodh kshtu. Tani bombardimi synohet t jet nj
prvoj t msuari pr t bombarduarin. Bombardimi sht pedagogji.251
Arturi tregon mungesn e fisnikris mbretrore kur deklaron q bomba sht nj
kup e rrejshme dhe jo nj arm fisnike. N fund, Laneloti ndrron pr nj koh kur
nuk ka m luft, nuk ka Tryez t Rrumbullakt, as Mbret Artur. Asgj nuk sht reale
tek Mbreti me prjashtim t ilustrimeve t librit t bra nga Beri Mouzr (Barry
Moser). Lexuesi bhet pjes e ksaj aventure t pazakont ndrsa sheh se si aluzionet
letrare shfaqen dhe zhduken mu para syve t tij. Pr shembull, Laneloti thot se e ka
humbur rrugn, dhe sr Roxheri i prgjigjet, I humbur n pyllin e errt. Nj lexuesi t
letrsis kjo mund ti kujtoj kanton te Ferri, ku n mes t udhtimit t jets s tij,
Dante kupton q kishte dal nga Rruga e vrtet pr t ecur n Pyllin e errt t
gabimit.252

II.3. Larmia e formave rrfimore

Proza e Barthelmit shfaq aftsin e tij t pashoqe pr t befasuar, pr t nxitur

leximin dhe pr t hulumtuar teknikat rrfimore. Synohet m shum shenja nj qndrim
q shkakton nj debat serioz, ngase debati i Barthelmit me modernizmin ndodh n nivelin
e forms, jo prmbajtjes. Riard F. Petson (Richard F. Patteson) dhe studiues t tjer n
studimin Ese kritike mbi Donald Barthelmin (1992), pr t theksuar rndsin e autorit
m shum si autor q i prket letrsis tradicionale, pavarsisht se rndsia e Barthelmit
si nj risues i spikatur vazhdoi edhe pas vdekjes s tij dhe vijon t ndikoj n tregimin

250
Herbert Mitgan, Books of The Times; Barthelme Weaves King Arthur Into World War II, 1990.
http://www.nytimes.com/1990/05/23/books/books-of-the-times-barthelme-weaves-king-arthur-into-world-
war-ii.html.
251
Donald Barthelme, Paradise, (USA:Putnam, 1986) p. 69.
252
Herbert Mitgan, Barthelme Weaves King Arthur Into World War II, May 23, 1990.
http://www.nytimes.com/1990/05/23/books/books-of-the-times-barthelme-weaves-king-arthur-into-world-
war-ii.html.

86
amerikan.253 Proza pasmoderne amerikane, i prishi konvencionet tradicionale t
prmbajtjes dhe forms pr t shprehur ksisoj gjendjen pasmoderne.
Rrfimi shpesh sht jodrejtvizor, joracional, i paprcaktuar, i fragmentuar dhe i
hapur. Personazhet n kto rrfime nuk mtojn dot plotsin koherente ngaq autori nuk
mund ta mtoj kt pr vete. Uni tjetr i autorit shfaqet n mnyr t qllimshme si
personazh n nj tekst i cili kritikon rrfimin, duke krijuar at q quhet metafiksion.
Vet personazhet vn n dyshim funksionin e tyre n botn e tekstit si dhe n botn
reale. Prania e autorit dhe ideja q rrfimi sht thjesht nj krijim jan ide q theksohen
n prozn pasmoderne dhe ksisoj e vrteta e rrfimit paraqitet si e pabesueshme dhe
vihet n dyshim.254
Pasmodernizmi paraplqen minirrfimet, tregimet q shpjegojn praktika t
vogla, ngjarje lokale, n vend t koncepteve t mdha universale ose
globale.Minirrfimet pasmoderne, jan situatsore, kalimtare, rastsore dhe t
prkohshme, duke mos mtuar aspak universalitetin, t vrtetn, arsyen ose
qndrueshmrin.255
Nga pikpamja e cilsive t rrfimtarit dhe rrfimit, ka ndryshime n profilin e
zrit rrfyes. Romani paraqet tipologji t reja prshkrimi t subjektives n nj dialog
polifonik me zra t tjer q e zhvendosin nga qendra zrin e rrfyesit autorial. Subjekti
nuk ndjek m nj logjik t prcaktuar, mbi t ngadhnjen shpesh joracionaliteti dhe jan
pikrisht synimet e brendshme t rrfyesit q e shtyjn formn rrfimore drejt
jorrfimit t metagjuhs. Zri i rrfyesit sht zri i nj vetanalize t brendshme, jo n
formn e monologut, por t dialogut problematik. do prfundim ai e vesh me
dykuptimshmri dhe konceptim t pathnshm me fjal, gj q i jep rrfimit funksionin e
t vnit t vetvetes n dyshim, prmes mohimeve dhe ndrlikueshmris t lojrave
retorike.
Nprmjet nj analize krahasuese t formave rrfimore t romanit Parajsa dhe
romanit Borbardha, shembull klasik i letrsis pasmoderniste, del n pah nj poetik
m shum moderniste n romanin Parajsa dhe nj rrfim tipik pasmodernist te romani
Borbardha.256
Romani Parajsa prqendrohet n prvojn jetsore t Sajmonit, nj intelektuali
t pasur, t moshuar dhe t divorcuar me profesionin e arkitektit, pak para daljes s tij n
pension. Ai duket se prballon krizat e jets me an t pijes dhe dashurikave me tri vajza
t reja nga Kolorado, duke krijuar nj Parajs pr nj burr t moshuar n shkmbim t
mbshtetjes s tyre financiare. Veprimet pr protagonistt e Barthelmit thjeshtohen deri
n knaqjen e nevojave t tyre themelore fizike (t ngrnit, gjumi, pija, seksi) dhe n
reflektimin mbi gjendjes s tyre t tanishme, e cila dukshm thekson interesin e autorit
pr t nxjerr n plan t par shtje ontologjike.
Interesi i Barthelmit pr shtjet ontologjike mund t mbshtetet m tej nga
mungesa e nj mjeti letrar tipik modernist, prroi i ndrgjegjes, n kt roman. Nj
strategji e till dukshm ontologjike cenohet n mnyr krejt t skajshme nga teknika
253
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme , (Fitzroy Dearborn Publishers, UK, 2001.) p.58
254
John Cusatis, Postwar Literature, 1945-1970, Research Guide to American Literature, Volume 6,
(Maple Press, New York, 2010), p. 70.
255
Ukzenel Bupapaj, Postmodernizmi, revista Sfid Nr.1, (Organ i Fakultetit Histori-Filiologji dhe
Fakultetit t Gjuhve t Huaja, Tiran 2003), f.278.
256
Jaroslav Kunr, What is and What is Not (Post)Modernism: (Mis)Understanding Donald Barthelme's
Novel Paradise. (Univerzita Preov, American Studies Colloquium, Olomouc, 2001) pp.4-5.

87
rrfimore epistomologjike m shum sesa moderniste, ashtu si edhe nga mnyra e
krijimit t personazheve, prcaktimit t vendit dhe kohs.257
Megjithse rrfimi i Barthelmit te Parajsanuk prfshin teknika tipike moderniste
si prroi i ndrgjegjes i cili shprfaq projektimin e bots s jashtme tek mendja njerzore,
autori prdor nj mjet letrar edhe m tradicional, rrfimtarin e gjithdijshm; dialog mes
Sajmonit, arkitektit t moshuar dhe t dashurave t tij, dialog mes personazheve t
cilsuara si Q (Pyetje pr question), dhe A (Prgjigje pr answer), dukshm mes
Sajmonit dhe nj doktori. Kjo pjes e rrfimit (dialogt mes Q dhe A-s) q t kujton
seancat e terapis del t jet dialog mbi kuptimin e jets.
Rrfimtari i gjithdijshm tradicional zbulon gjendjet dhe biografin e Sajmonit
dhe vajzave n kohn e tanishme dhe n t shkuarn. T dyja llojet e dialogve q ato
bjn, si ato mes Sajmonit dhe vajzave, dhe ato mes Q dhe A-s, prmbushin nj
funksion t ngjashm me prroin e ndrgjegjes pr t hulumtuar qndrimet e
personazheve ndaj bots dhe t menduarit e tyre. N kt mnyr, rrfimtari i
gjithdijshm vendos marrdhnien me realitetin mbshtetur n nj qendr t vetme
vetdijeje e cila lidhet me protagonistin.
Megjithse zri i gjithdijshm rrfimtar ka ngjyresa humori dhe ironie pr t
shprehur kritikn ndaj Sajmonit dhe qndrimeve t tij ndaj bots ashtu si dhe ndaj
ndjenjave t tij q lidhen me plakjen, nuk ka dyshim pr problemin qendror q krijon
rrfimtari: jeta, kriza emocionale dhe intelektuale e nj intelektuali t moshuar q
prballet me ndjeshmrin gjithnj n ndryshim t kohs n t ciln jeton, stilet e jets
ashtu si dhe ndryshimet n art, t cilat prfaqsohen sidomos nga arkitektura fush n t
ciln Sajmoni sht ekspert. Sajmoni prshkruhet n kt mnyr: Sajmoni ishte i
gzuar q ishte pesdhjet e tre vje, hollak dhe agresiv me prjashtim t barkut i cili nuk
mund t thoshe se ishte hollak dhe agresiv. Ai ishte m i ri se I. M. Pei258, m i ri se Dizi
Xhillespi,259 m i ri se Papa. Ai kishte aq shum zgjuarsi n gishtat e tij q numronin
parat sa ka mblsira n nj katalog zviceran mblsirash, me flett e mbushura me
vizatime dhe lajlelule pr t ta marr mendjen.260
Ky fragment e ndrpret tonin serioz t rrfimit, por jo besimin tek realiteti, dhe
prqesh si mohimin q i bn Sajmoni moshs ashtu edhe konformizmin, budallallkun
dhe ndikimin n rritje t kulturs komerciale. Pranvnia naive e dukurive t
papajtueshme, moshs dhe fams, e bjn Sajmonin nj person q nuk sht n gjendje ta
prballoj plakjen, por nga ana tjetr gjithashtu nj person q adhuron rinin e cila n
mnyr simbolike prfaqson pafajsin. Rinia e njjtsuar me bashkkohoren, jetn e
lir dhe seksin, me adhurimin e kulturs popullore q t tria vajzat vlersojn sht
megjithat n kundrshti me mnyrn se si e kupton Sajmoni pafajsin. Rrjedhimisht,
Sajmoni n mnyr paradoksale edhe e pranon, edhe e mohon moralin dhe ndjeshmrin
bashkkohore.

257
Jaroslav Kunr, What is and What is Not (Post)Modernism: (Mis)Understanding Donald Barthelme's
Novel Paradise. (Univerzita Preov, American Studies Colloquium, Olomouc, 2001) pp. 5-6.
258
Ieoh Ming Pei (1917), i njohur si I. M. Pei, sht arkitekt amerikan me origjin kineze. Ai krijoi firmn
e tij t dizenjimit I. M. Pei & Shoqrit m 1955, e cila m 1966 u shndrrua n I.M. Pei & Partnert dhe
s fundi m 1989 e ndrroi emrin n Pei Cobb Freed&Partnert.
259
John Birks Dizzy Gillespie (1917-1993) ishte drejtues amerikan i nj bande xhazi, kompozitor dhe
kngtar.
260
Donald Barthelme, Paradise, (USA: Putnam, 1986), p.107.

88
 Nga ana tjetr, ai kryen marrdhnie t rregullta seksuale me t treja vajzat,
dgjon muzik popullore, dhe rrjedhimisht prfshihet n stilin e jets bashkkohore; por
nga ana tjetr ai krkon sigurin e jets familjare dhe kujdesin e fmijve t tij. Kjo siguri
arrihet n mnyr paradoksale me an t jetuarit n nj banes t prbashkt dhe duke
shijuar nj marrdhnie t lir me tre vajza t reja. N kt mnyr ai sht n pozitn e
nj pritsi pasiv t nj prvoje t re, n pozicionin e kllounit q nuk sht n gjendje t
prballet me situatn e tij t re jetsore ose me gjendjen bashkkohore t moralit dhe t
artit.
Kur ai pyet veten se far po bnte duke jetuar n at mnyr n nj apartament
elegant n Nju Jork me tre vajza t reja dhe t bukura, Sajmonit iu desh ta pranonte q ai
nuk e dinte se far ishte duke br. Ai ishte, me sa kishte kuptuar, duke i dgjuar ato.
Kto femra ishin t heshtura, flisnin vetm pr tiu prgjigjur ndonj pyetjeje, ndoshta
nuk e kishin iden se n far shekulli kishte ndodhur Lufta e Dyt Botrore[...] ndaj q
ato dinin ishte tepr e shprndar, nj przierje e ca leximeve t shkputura nga Spinoza
dhe Sindi Loperi261me pak nga Uiliam Baklei262 n mes.
Ai zakonisht mbrrinte n mbrmje dhe i gjente t trija ulur n tryezn e dhoms
s ngrnies me mollaqet q ia bnin me sy. Dukshm, nga ai pritej q t ulte me kujdes
pantallonat dhe t merrej me t trija njkohsisht. Nj nat, i shtrir n shpin n shtrat, ai
kishte gjasht sis pr t ndukur t cilat lkundeshim mbi t dhe ai ishte si nj Romul i
shkret romak. Kur nuk ishte e mundur q ta bnte kt, ato luanin me njra tjetrn.263
Kundrshtia mes periudhave t ndryshme kohore, stileve t ndryshme t jetuarit
dhe kulturave t ndryshme t prfaqsuara nga Sajmoni dhe vajzat t cilat shfaqin
mosdijen e tyre n fushn e historis dhe artit (Lufta e Dyt Botrore, muzika e Kith Xhar
(Keith Jarre), ose plani Marshall, por gjithashtu n paaftsin e Sajmonit pr t
identifikuar kuptimin e referencave t kulturs popullore bashkkohore.264
Rrfimtari i gjithdijshm q paraqet dhe komenton sjelljen e personazheve, u
mbivendoset monologve t brendshm dhe dialogve. Monologt zbulojn qndrimet e
Sajmonit dhe protagonistve t tjer jo vetm ndaj jets, por shpesh edhe kundrejt artit
dhe kulturs, ashtu si n monologun e mposhtm:

Arkitektura e re sht e pashpirt, lexon Sajmoni, prsri, prsri dhe prsri. Ai

shqetsohet q po lexon pr nj ndrtes shtatdhjetkatshe t ndrtuar n
Bulevardin e Gjasht. Njerzve nuk iu plqen t jetojn ose punojn mbi katin e dyt
n fardo lloj ndrtese, n kat t tret maksimumi. Asnj ndrtes nuk duhet t jet
m e gjat se nj anije. Njerzve iu plqen drita; nga ana tjetr, ata gjithashtu
plqejn shpellat. Nj fasad e zymt i knaq arkitektt; njerzve iu plqen zbukurimi,
nj copz drame. Amabasadat tani projektohen si banka, me siguri gjithnj e m t
madhe ndrsa ti hyn gjithnj e m thell n ndrtes, hapsira m e sigurt, thell
brenda saj. Pajtohu me iden e nj ambasade si nj prani q t jep knaqsi, dhe

261
Cynthia Ann Stephanie Cyndi Lauper (1953-) sht nj kngtare, shkruese tekstesh, aktore dhe
aktiviste amerikane e bashksis LGBT.
262
William Frank Buckley, Jr. (1925 2008) ishte autor konservator amerikan i cili themeloi revistn
National Review m 1955. Buckley shkruajti m shum se 50 libra mbi shkrimin, politikn, historin,
lundrimin dhe disa romane me protagonist agjentin e CIA-s Blackford Oakes.
263
Donald Barthelme, Paradise, (USA:Putnam, 1986), pp. 60 61.
264
Jaroslav Kunr, What is and What is Not (Post)Modernism: (Mis)Understanding Donald Barthelme's
Novel Paradise. (Univerzita Preov, American Studies Colloquium, Olomouc, 2001) pp. 2-7.

89
 sht miqsore. Gjurmuesit e metalit n hyrje t shkollave. Sinjalizuesit e armve n
supermarket. [...] Vazo gjigante lulesh prreth ndrtess s Kapitolit t cilat nuk kan
t bjn fare me dashurin pr lulet. Ideja mesianike prej maniaku q arkitektura do
ti bj njerzit m t mir, i qytetron ato, ide qendrore sidomos n mendimin pr
arkitekturn n vitet 1920-1930, u braktis nga Korbusieri (Corbusier), Gropiusi
(Gropius), dhe madje edhe nga Uraiti. Megjithse modestia nuk sht ajo q i
karakterizon m s miri arkitektt, tani ka m shum kufizime, mendon Sajmoni.265

Funksioni i ktij monologu sht t zbuloj prsiatjen e Sajmonit mbi situatn e

arkitekturs dhe mospranimin prej tij t modeleve moderniste, pragmatike; n t njjtn
koh, ky monolog zbulon dallimin mes arkitekturs dhe kulturs n t kaluarn dhe asaj
bashkkohore. Megjithat, jo vetm ky por edhe fragmente t tjera n libr shmangin
shfaqjen e qart t ndonj paraplqimi t Sajmonit pr artin, kulturn bashkkohore dhe
mnyrn e jets. Ai ka nj qasje kritike ndaj mosdijes s vajzave pr historin dhe artin
n t shkuarn, por ai vet nuk e pranon ideologjin mbizotruese moderniste n
arkitektur, dshiron siguri fizike dhe shpirtrore, megjithse t jetuarit e nj jet t
ekuilibruar, karakteristike pr jetn bashkkohore. Ai dgjon muzikn e vjetr, por nuk i
njeh shum ikonat popullore bashkkohore.
Me an t ktyre strategjive rrfimore Barthelmi thekson iden e mdyshjes,
sidomos midis vlerave t kaluara dhe atyre bashkkohore, midis pafajsis dhe
pamoralshmrin, midis liris seksuale dhe siguris familjare, midis artit t vjetr
modernist dhe artit t ri pasmodernist. Ashtu si nnkupton Stanli Trahtenbergu, rebelimi
i Sajmonit ndaj forms nuk sht edhe aq nj reagim ndaj s kaluars sesa nj prpjekje
pr t parandaluar tjetrsimin e tij nga e tanishmja.266 Ky tjetrsim shfaqet tek pasiguria
dhe mdyshja t cilat e vendosin at n pozitn e nj individi t tjetrsuar i cili qndron
n nj zon midis s shkuars dhe s tashmes, jets vetjake dhe publike, artit t lart
dhe atij popullor.
Dialogt n kt roman merren m s shumti me tema banale t prditshme t
cilat shpesh dalin t jen t ngjashm me monologt e brendshm, reflektimet mbi
statusin e artit, kulturs dhe stilin e t jetuarit, apo fragmente vetpasqyruese q
prqendrohen tek gjuha dhe funksionimi i saj. Kjo mund t shihet n shembullin e
mposhtm:

Dshiron ti hidhesh sipr dados.

Nga rrjedh kjo fjala hidhem nj her?
Un t njoh.
Nuk mendoj se ia kam thn plotsisht ndokujt kto fjal.
Un t njoh.
Po ti je i paketuar me unin tnd, ska gjasa t njohsh dik tjetr.
Fraza sht pak absolute.267

Kjo teknik rrfimore prfaqson nj strategji tipike pasmoderniste rrfimi, duke

e kthyer vmendjen e lexuesit tek funksionimi i gjuhs dhe procesi i ndrtimit t saj, po t

265
Donald Barthelme, Paradise, (USA:Putnam, 1986) p. 69.
266
Stanley Trachtenberg Understanding Donald Barthelme, (USA: Univesity of South Carolina, 1990)
p.202.
267
Donald Barthelme, Paradise, (USA:Putnam, 1986) p.52.

90
prdorim terminologjin e Brajan Mekheilit kur ai flet pr shtjet ontologjike. Nga ana
tjetr, kjo strategji nuk sht mbizotruese sepse teknika t shumfishta rrfimore, rrfimi
i gjithdijshm, monologu i brendshm theksojn rravgimin epistomologjik n nj bot
bashkkohore dhe ky sht nj rravgim modernist. Sajmoni tjetrsohet si nga kultura
moderniste ashtu edhe nga ajo bashkkohore, si nga prvoja jetsore tradicionale edhe ajo
moderne, por ai prpiqet t gjej argumente epistemologjike pr pozitn e tij n jet si
qnie njerzore dhe si arkitekt.268
Sajmoni prpiqet t shoh, t lexoj dhe t interpretoj botn e prfaqsuar nga
jeta dhe prvoja artistike (arkitektura), pavarsisht nga largsia ironike q ai ka nga ajo.
Pr m tepr, krkimi modernist mbshtetet m tej nga dialogt midis Q-s dhe A-s, pra
mes Sajmonit dhe doktorit. N t njjtn koh, megjithat, kta dialog mes nj individi
q pyet dhe nj individi q prgjigjet mund t prfaqsojn ndrgjegjen e Sajmonit,
brenda nj personaliteti kontradiktor dhe t ekuilibruar, i paraqitur n mnyr simbolike
nga dy persona (Q-ja pohon q sht doktor).
Nse dialogt midis Q-s dhe A-s merren si prfaqsues t zrave konfliktual,
ather kta zra i shkmbejn rolet e tyre; personi q prgjigjet kthehet n at q pyet
dhe anasjelltas. Prve ksaj, kta zra duket se fitojn nj ton parodik, duke qen n t
njjtn koh edhe parodi e vetdijes si nj mjet tipik modernist. Kjo mund t shihet n
fragmentin e mposhtm midis Q dhe A kur ata flasin pr temn e gruas:

Q: Do t thuash q ato luftuan.

A: Ishin t dashura pjesn m t madhe t kohs. Her pas her luftuan.
Q: far mjetesh prdornin?
A: Gojn, m s shumti.
Q: E pazakont.
A: Kshtu mendova edhe un.
Q: Kur u martova pr her t par,isha njzet vje dhe nuk e dija se ku ishte
klitori. As q e dija se ekzistonte. A nuk duhej t m kishte treguar dikush?
A: Ndoshta gruaja juaj?
Q: N ato koh njerzit nuk para e kishin zakon q t flisnin posht e lart ja ky
sht klitori dhe ky sht funksioni i tij dhe ja far mund t bsh ti me t. Por m n
fund e gjeta, N nj libr.
A: Libr gjerman?
Q: Hollandez269

Nj strategji e till rrfimore e prdorur n nj dialog mes Q-s dhe A-s, duke
ngatrruar rolet e t dy zrave ashtu si dhe bashkbisedimin serioz (dialogun doktor-
pacient) nprmjet prdorimit t parodis, sht n dukje dhe formalisht nj sulm
pasmodernist ndaj zrit t njsuar dhe autoritar t rrfimeve t rndsishme, ashtu si
edhe ndaj ndrgjegjes moderniste dhe psikologjis, por funksioni i ktij dialogu mes Q
dhe A nuk e tejkalon kuadrin epistemologjik. Ai shpreh mdyshjen e Sajmonit, paaftsin
e tij pr tu prballur me realitetin bashkkohor dhe gjendjen e artit, me gjendjen vetjake,
sidomos me plakjen.

268
Jaroslav Kunr, What is and What is Not (Post)Modernism: (Mis)Understanding Donald Barthelme's
Novel Paradise. (Univerzita Preov, American Studies Colloquium, 2001) pp. 6-7.
269
Donald Barthelme, Paradise, (USA:Putnam, 1986) pp. 128-129.

91
 Kjo mdyshje sht shum afr qasjes nihiliste ndaj bots e cila kthehet n
shqetsimin kryesor, djallin e brendshm, mu n zemr t letrsis moderne. Nprmjet
protagonistit t tij Barthelmi bn pyetje q MekHeili i prkufizon si epistemologjike dhe
moderniste: Si mund t interpretoj kt bot pjes e s cils jam? far jam un n t?
far duhet t njihet? Kush e njeh? Si e njohin dhe n far shkalle sigurie?270
Dialogt vetpasqyrues t cituar m sipr, trajtimi parodik i vetdijes moderniste
(disa pjes t dialogut mes Q-s dhe A-s) qndrojn afr teknikave rrfimore
pasmoderniste t cilat priren t nxjerrin n plan t par shtje ontologjike q lidhen me
funksionimin e gjuhs dhe bots, por t cilat, megjithat, nuk mbizotrojn n kt
roman. Ata jan vetm plotsuese t kuadrit epistemologjik t bots q paraqet romani i
Barthelmit dhe prligjin iden e rravgimit t Sajmonit n krkim t liris dhe t kuptuarit
t bots, vendit t tij n t, ashtu si dhe tjetrsimin nga e tashmja. Ato shprehin
tjetrsimin modernist t protagonistit nga bota, q prbn temn kryesore t letrsis
moderniste.271
Teknikat rrfimore t prdorura te Borbardha jan t ndryshme nga ato te
Parajsa. Tek Borbardha Barthelmi paraqet nj larmi formash rrfimore, shpesh me
zra t mbivendosur, t paidentifikuar, t cilt luftojn pr prligjjen e tyre, secili duke
krijuar dhe n t njjt koh duke shkatrruar identitetin, sidomos nprmjet prdorimit
nga autori t fragmentimit, elipss, ironis dhe parodis.
T gjith kto zra rrfimor nuk prfaqsojn ndonj ligjrim logjik me subjekt
apo ngjarje, por m shum reflektime fragmentare mbi rolet e protagonistve n histori,
mbi artin, kulturn, gjuhn dhe shtje t tjera. Vijimsia e zrave rrfimtar
fragmentohet dhe thyhet nga prfshirja e ligjrimeve t tjera rrfimore q prfaqsojn
mjete joletrare si nj letr, nj pyetsor, krer me shkronja t mdha me tituj prqeshs,
komente filozofike ose historike, interpretim psikologjik t personazheve, ose tregues t
zhvillimit t rrfimit.272
Barthelmi prdor tituj q t kujtojn titrat e filmave si: Psikologjia e Borbardhs
n lmin e friks, ajo ka frik nga pasqyrat, mollt, krehrit e helmatisur,273 slogane t
kthyera n klish, fraza q prfaqsojn ligjrimin politik, zhargonin akademik ose fraza
t prdorura n ligjrime t ndryshme. Kjo mund t shihet edhe n shembullin e
mposhtm: Revolucioni i brezit t kaluar n shkencat fetare rrall ka deprtuar tek
vetdija popullore dhe i duhet ende t ndikoj n mnyr domethnse n qndrimet e
publikut t cilat mbshteten n koncepte trsisht jasht mode.274
Shembulli i msiprm prdor nj teknik unike filmi me titra duke paralajmruar
veprimin e ardhshm, duke e komentuar at, ose duke zvendsuar dialogt. N romanin
e Barthelmit aludohet si pr prralln e famshme ashtu edhe pr versionin e saj t
famshm t Uollt Diznit, por n t njjtn koh ajo kthehet n nj parodi t tyre,
meqense konvencionet e t dyjave, shkatrrohen nga referencat e psikologjis, e cila
sht e papranueshme pr konvencionet e tyre, ashtu si edhe nga ky kryetitull dhe

270
Brian McHale, Postmodernist Fiction, (Great Britain: Routledge, 1987) p.9.
271
Ibid, p.9.
272
Stanley Trachtenberg Understanding Donald Barthelme, (USA: Univ of South Carolina, 1990) p.170.
273
Donald Barthelme, Snow White (New York: Atheneum Books, 1967) p.17.
274
Donald Barthelme, Snow White (New York: Atheneum Books, 1967) p.54.

92
psikologjia e Borbardhs nj faqe m prpara: far po mendon Borbardha? Nuk e di
askush.275
Prve ksaj, parodia e Barthelmit pohohet m tej n roman prej faktit q
Borbardha nuk paraqitet si nj figur e pafajshme mitike, por si nj pseudointelektuale
bashkkohore dhe figur erotike e cila sodit dhe ankohet pr pozitn e saj n botn
bashkkohore.276 Ky sht gjithashtu nj nga funksionet e titujve t msiprm: t theksoj
dallimin midis Borbardhs s Barthelmit dhe prralls s famshme. Prsiatjet e
Borbardhs mund t vrehen edhe n fragmentin e mposhtm:

Borbardha nxori kryet jasht dritares, dhe trhoqi flokt e saj t zes t cilt i pati
mbajtur t lshuar posht.Askush nuk u ngjit deri ktu. Fjalt jan t teprta. Kjo
koh sht koha e gabuar pr mua. Un jam n kohn e gabuar. Ka dika q nuk
shkon me t gjith kta njerz q qndrojn atje posht, duke vshtruar t habitur dhe
duke ndenjur si guak. Ashtu si me t gjith ata t cilt as morn mundimin t
prpiqen q t ngjiten lart. Pr t luajtur rolin. Dhe me vet botn, e cila nuk sht n
gjendje t ofroj nj princ. Se nuk sht n gjendje q t jet t paktn aq e qytetruar
sa t ofroj nj fund t duhur pr historin.277

Prsiatjet e Borbardhs s Barthelmit nuk jan prsiatje pr gjendjen njerzore,

por pr rolin dhe funksionin e nj miti n periudhn bashkkohore t ciln prfaqson
Borbardha. Ajo sht mit i pafajsis, por gjithashtu i vizionit t thjeshtzuar bardh e zi
t bots s prfaqsuar nga konvencionet e gjinis popullore, sidomos t prralls, n t
ciln Borbardha sht protagoniste.
Paknaqsia e Borbardhs, rrjedhimisht, bhet paknaqsi e Barthelmit pr jetn
bashkkohore t ndikuar nga nj dyndje masive e kulturs konsumiste dhe gjuhs s
shformuar q ajo prfaqson. Paknaqsia me realitetin mbshtetet tek paknaqsia me
mnyrn n t ciln sht konceptuar. Kjo do t thot se ajo q sht gabim nuk ka t bj
thjesht me botn por me vullnetin e bots pr t ofruar nj struktur formale pr historin.
Borbardha, ather, nuk dshiron me aq zjarr ardhjen e princit sesa nocionin abstrakt
q pr t ka kuptimin e tij.278
Kjo strategji rrfimore prqendron vmendjen e lexuesit jo n situatn reale
jetsore, por tek funksionet e gjuhs e cila e prfaqson at, e cila shfaq statusin e saj si
shnjues dhe si instrument i krijimit t bots. Pyetsori, letrat dhe thniet, jan ligjrime
t ndryshme q prmbushin nj funksion t ngjashm. Zrat rrfimtar t Barthelmit
krijojn identitetet e tyre me an t prdorimit t nj zhargoni specifik, nj mnyre t
veant t foluri apo t shprehuri, por n t njjtn koh autori e prish statusin e tyre
serioz nprmjet prdorimit t parodis dhe ironis, duke e shprqendruar vetdijen dhe
vmendjen e lexuesit me an t ktyre mjeteve, ashtu si me an t komenteve q pasojn
zrin q ai krijon.
Duke iu referuar artificiales, bots jofizike, gjuhs n prgjithsi, stileve dhe
gjinive t ndryshme, veprave t ndryshme artistike dhe letrare, parodia dhe metafiksioni

275
Donald Barthelme, Snow White (Simon and Schuster, 1967) p. p.16.
276
Stanley Trachtenberg Understanding Donald Barthelme, (USA: Univ of South Carolina, 1990) p.82.
277
Donald Barthelme, Paradise, (USA:Putnam, 1986) pp.131-132.
278
Stanley Trachtenberg,Understanding Donald Barthelme, (USA: Univ of South Carolina, 1990) p.170.

93
nxjerrin n pah natyrn e prfaqsimit duke prdorur gjuh artistike me an t s cils ato
sfidojn aftsin e gjuhs pr t prfaqsuar botn n mnyr racionale dhe objektive.279
Meqense vmendja e Barthelmit tek Borbardha, n ndryshim nga romani
Parajsa nuk sht tek shtjet epistemologjike por ontologjike t prmendura m sipr,
prdorimi i teknikave rrfimore tek Borbardha pohon natyrn e tij t spikatur
pasmoderne.
N romanin Parajsa autori prdor teknika rrfimore m koherente dhe
tradicionale t cilat, pavarsisht nga prdorimi paralel i disa mjeteve letrare
pasmoderniste (ironia, disa elemente metaletrar, pranvnia e disa zrave rrfimor), kto
strategji rrfimore krijojn m shum vizionin modernist sesa at pasmodernist t bots.
Tipike pr kto strategji rrfimore sht prshkrimi i mdyshjes, tjetrsimit madje edhe
qasjes nihiliste ndaj bots.
N dallim me kt, romani Borbardha me an t prdorimit t teknikave t tilla
t rrfimit si metafiksioni, pranvnia e zrave fragmentar dhe eliptik, parodia
pasmoderne, ironia, dhe przierja e gjinive, dhe zbulon statusin e saj ontologjik duke e
prfshir lexuesin n procesin e krijimit t kuptimit t saj.

II.4. Prqasja e prozs me artet pamore: mbshtetja n teknikat hapsinore

Tekstet-piktura t Barthelmit jan pjes e nj galerie unike n veprn e tij.

Strukturat e tyre prbhen nga fragmente fjalsore dhe grafike, dhe krijojn nj galeri me
piktura q flasin. Konfiguracionet grafike prfshijn imazhe t skulpturs klasike,
fotografi t personazheve, ilustrime nga shkenca dhe doracakt teknik, vizatime, dhe
gravura t heroinave q qajn t romaneve t fundit t shekullit t nntmbdhjet dhe
fillimit t shekullit t njzet.
Kto piktura shpesh bisedojn me tekstet. Tregimi Dmtimi i trurit imiton nj
shkrim emblematik t shekullit t gjashtmbdhjet. Tregimi Evgjeni Grande
parodizon romanin e ilustruar t Balzakut. N tregimin Ekspedita rrfehet pr nj
album luksoz fotografish. Nj komb rrotash t kujton kolazhet dadaiste dhe surrealiste.
Pranvniet e guximshme t fotografive dhe teksteve, ndryshe nga ato t
paraardhsve t Barthelmit, zakonisht jan krijime orientuese. N poezit klasike t
shekullit t gjashtmbdhjet, kuptimi q lidh moton, fotografin, pikturn dhe tekstin
nnkuptohet n detajet e ilustruara dhe shprehet qart n mesazhin q prcjell poezia. Por
as urdhrat dhe as mesazhet autoritare mbi botn nuk i ngushllojn lexuesit e Barthelmit.
N vend q t ndreqin pshtjellimin e bots nprmjet falsifikimit t saj n jetn e
ngurt t fakteve artistike, kolazhet e Barthelmit i zvoglojn trillet e jets n nj mister
t vazhdueshm t shkalls s ult.280
N mnyr q t josh lexuesit pr t plqyer nj rregullim t till, Barthelmi
prdor imazhet e objekteve t zakonshme: goma, makina, ndrtesa, zogj, foshnja, nj
vullkan. Ashtu si tek procesi i prngjasimit i Rene Magritit (Ren Magritte), Barthelmi
i kopjon kto figura me an t pranvnieve t papritura n nivel fotografie dhe prmbys
parashikueshmrin e tyre si simbole artistike.

279
Brian McHale, Postmodernist Fiction, (Great Britain: Routledge, 1987) p.10.
280
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, 1991), p.35.

94
 Elementet prbrse jan t prditshme, banale, dhe t thjeshtzuara, rrjedhimisht
nuk jan rastsore. Ato duhet t jen t tilla n mnyr q perceptuesi t krijoj besimin e
tij para se prfshihet n perceptimin e modeleve m t mdha abstrakte. Prngjasimi i
krijimit me botn e mashtron shikuesin duke e br t mendoj q ai mund t
kategorizoj dhe interpretoj n mnyr t suksesshme prvojn e tij t perceptimit,
ndrsa marrdhniet e paqarta midis fragmenteve grafike dhe fjalsore, t larmishme, t
prsritura, e prishin rregullin e zakonshm duke e pshtjelluar. Rrjedhimisht, loja e
hapsirs tek kolazhet e Barthelmit gjendet midis premtimit dhe gnjeshtrs s shenjave.
Ky paradoks i premtimeve t gnjeshtrta i ndrlikon prkimet n secilin tregim.
do lidhje mes fotografive dhe teksteve ngjall dyshim. N aspektin konvencional, nj
imazh i cili ndoshta ka ngrir n astin e shprehjes s gzimit, dshprimit, friks,
indiferencs jep nj personazh t kapur n nj pik t caktuar t rrjets s subjektit. Por
toni asnjans ose komik i fjalve shoqruese t nj fotografie e rrnon domethnien e
pozs s personazhit t Barthelmit. Pranvniet illustruese nuk respektojn ndonj rend t
caktuar rrfimi, por kan t prbashkta modelet e ritmeve pamore q krijohen nprmjet
prsritjes dhe variacioneve t imazheve familjare brenda figurs s montuar.281
N Muzeun e Tolstoit, prfshir n prmbledhjen me tregime Jet qyteti
(1970), sht tregim i krijuar me an t nj analize t procesit krijues t rrfimtarit, dhe
bn njsh fjalt dhe vizatimet. Tregimi prshkruan nj objekt trsisht bashkkohor arti,
nj muze modern q prmban tridhjet mij piktura t Tolstoit. Prania arkitekturore e
muzeut sht pranvn me skica t disa pikturave brenda tij dhe me ekspozita mbi
Tolstoin. Tregimi shrben si nj parabol e prirjes moderne pr t institucionalizuar artin
dhe artistt e kohve t tjera duke ndrtuar mauzoleume pr t nderuar kt adhurim. N
prshkrimin e prirjes s entuziastve t artit dhe artistve t epokave t tjera si objekte t
patejkalueshme arti N muzeun e Tolstoit kthehet vet n nj objekt t muzeut.
N tregimin alegorik, N Muzeun e Tolstoit gjithka q ka ngelur nga realistt
e mdhenj jan mbeturinat e trishtueshme. N Muzeun e Tolstoit ne u ulm dhe qam.
Nga syt tan dilnin banderola prej letre,- fillon tregimi me nj ton t njohur barthelmian
(kjo sht nj parodi e psalmeve).
Realistt e mdhenj jan etr t adhuruar, por t vdekur, q nuk shrbejn dot m
dhe vese mund t zvendsohen nga banderolat prej letre t s tanishmes (banderolat
prej letre q prdor Barthelmi n t vrtet ngrthejn ilustrime pamore). Ky largim nga
realizmi sht, pa dyshim, i dhimbshm dhe on n nj gjendje t ciln autori e quan
trishtim, ka prbn edhe tonin e tij letrar mbizotrues. Trishtimi, nj vetdije ironike,
por emocionale, sht gjendja pasmoderne e prgjithshme, ndonse n veprat e tij ai
ndonjher ushqehet nga shqetsimi i drejtprdrejt politik.
Dhe trishtimi i Barthelmit shkaktohet ngaq ai sht i vetdijshm pr humbjen e
kuptimit, t rregullsis s rrfimit dhe ndjenjs s realitetit, q karakterizonin dikur
krijimtarin letraro-artistike. Kjo sht edhe arsyeja pr zvendsimin e metodave realiste
nga nj bot ose gjuh e formuar prej hedhurinash, fragmentesh t rregullta, prqasjesh
ironike e joreale, ndrrimesh t subjektit, vnies s tekstit mbi prmbajtjen. Ksisoj,
proza e tij ndrtohet me gjra t rastit e n form kolazhi, duke krijuar nj univers q
duket se sht sajuar trsisht me citate t nxjerra nga shumllojshmria e madhe e

281
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, 1991), p.50.

95
ligjrimit q na rrethon: gjuha e reportazheve t gazetave, e librave t artit, e shkencs, e
traktateve filozofike, e romaneve t vjetra, madje e pikturave dhe e vizatimeve.282
Tregimi regjistron rrfimin e nj vizitori n muzeun e Tolstoit nj t diele,
grumbullon fakte t larmishme mbi jetn e Tolstoit nga shfaqje t ndryshme, lexon nj
tregim dhe dy nga pamfletet sociale t Tolstoit n ekspozit, dhe reagon ndaj
modernizmit grotesk arkitekturor t muzeut. Rrfimtari, i prndjekur nga vizionet e tij pr
Tolstoin, sidoqoft, prpiqet t formoj nj vepr arti t vetn mbshtetur n prvojn e tij
n muze. I zn n kurth nga kufizimet estetike dhe arkitekturore t ksaj ndrtese dhe
ktij tregimi, ai mund ti jap form artit t tij vetm mbshtetur tek vetdija e gjenis s
Tolstoit. N astet m t rndsishme t vizits s tij n muze, protagonisti rirrfen nj
tregim t Tolstoit t cilin e gjen n bibliotekn e muzeut. Rrfimtari pohon aftsin e tij
krijuese gjat procesit t rirrfimit t tregimit t dikujt tjetr. Rrjedhimisht tregimi
shndrrohet n nj metafor pr mnyrn se si nj artist bashkkohor i verbuar pr
momentin nga shklqimi i nj shkrimtari t mhershm, sidoqoft mund t prdor lndn
baz t autorit pr ta tejkaluar at dhe pr t krijuar artin e tij.

Foto nr. 1: Tolstoi

N foton e tret t tregimit, vizitor me vshtrime t ngulmta studiojn xhaketn

e Tolstoit, e cila ka pothuajse gjersin dhe lartsin e dhoms. Para se rrfimtari t dal
nga hija e Tolstoit q ai prshkruan, provon t jet m mbytse pr nj artist q rreket t
zbuloj identitetin e tij. Msimi kryesor q muzeu i Tolstoit ka pr ti msuar nj
audience moderne tregohet me an t versionit q ka rrfimtari pr nj prrall t Tolstoit
t ciln ai e lexon n muze. Rrfimtari tregon shkurt historin e nj peshkopi q zbulon
tre eremit n nj ishull t shkretuar. Me an t zvendsimit t lutjes ndaj Perndis me

282
Maks Daiu, Profile prozatorsh modern, (Tiran: SHBLU, 2000) f.130.

96
lutjen e tyre primitive, peshkopi beson se u ka msuar ktyre njerzve mnyrn e
bashkimit me Perndin. Po at mbrmje peshkopi sheh eremitt q lundrojn n oqean.
Ata i thon se tashm e kan harruar lutjen e tij. I tmerruar nga mrekullia, peshkopi thot
q ai nuk ka se far tu msoj, se mesazhi i tyre arrin deri tek Perndia.
Ky tregim brenda tregimit prmbledh temn e rrfimit. Eremitt n tregim jan n
t njjtn marrdhnie me peshkopin si jan shkrimtart q vijn tek muzeu i Tolstoit,
ose si sht rrfimtari n rishkrimin emocionues t ksaj parabole t Tolstoit. Vetm
duke u liruar nga kufizimet, konvencionet dhe msuesit e respektuar t s shkuars dhe
duke i prdorur ata apo duke mos pranuar sipas nevojs, mundet q artisti t pohoj nj
kuptim unik krijueshmrie dhe identiteti. Agonia e ndikimeve sht e durueshme nse nj
artist e di se kur duhet ti jap fund ksaj agonie dhe t filloj t rikrijoj. N kt tregim,
muzeu i Tolstoit, prfaqson nj objekt t strmadh, i cili mbizotron n vendin ku sht
edhe perceptimet e audiencs edhe artistit q e sheh. N disa aspekte, muzeu i Tolstoit
sht objekti vetreferues m i plotsuar i artit q ka krijuar Barthelmi, sepse prmban
objekte t tjera arti dhe komenton marrdhniet mes fakteve artistike q mbahen n t.

Foto nr. 2: Xhaketa e Tolstoit

N tregimin N Muzeun e Tolstoit, teksti i shkruar shoqrohet prej vizatimeve

t Tolstoit dhe Napoleonit, vizatime ku jo vetm paraqiten shkrimet e Tolstoit, por
gjithashtu edhe aluzionet biblike q kan t bjn me pozitn e izraelitve n t kaluarn,
duke nnkuptuar ngjyresa metaforike q lidhen me marrdhnien mes s kaluars dhe s
tashmes, formave t kaluara dhe t tanishme t artit. Aluzionet vazhdimisht ironike pr
tekstet dhe pikturat zvendsojn vazhdimsin kohore t rrfimit, ndrsa 14 paragraf pa
lidhje me njri-tjetrin prbjn nj katalog t fakteve rreth jets s Tolstoit, veprs s

97
tij, arkitekturs s muzeut. Nnt fotografi regjistrojn t dhna biografike, prmbajtjen
e muzeut (portrete, histori, fakte vetjake), dhe barasvlersin arkitekturor t muzeut.283
N aspektin e tems, tregimi kthen prmbys nderimin e tepruar t Tolstoit. Sipas
tekstit, vizitort e mahnitur ose t shtangur nga reputacioni moral i gjithpranishm i
shkrimtarit, derdhin lot n mnyr t vetvetishme: Rojet e muzeut mbartin kosha ku
gjendet pirgu me shami xhepi. Muzeu Tolstoi nxit lot m shum se do muze tjetr.
Madje titulli i gjetur i nj vepre t Tolstoit, me ngarkesn e dashuris, mund t ndjell
vaje-pr shembull, artikulli i titulluar Kush e mson tjetrin t shkruaj, i msojm ne
fmijt fshatar, apo fmijt fshatar na msojn ne? Shum njerz qndrojn prpara
ktij artikulli duke qar.284Arkitektura e ndrtess me pamjen e tri kutive njra mbi
tjetrn vllimi i t cilave rritet, sht gjithashtu imponuese: Dyshemeja e qelqt (e katit t
tret) t lejon t shohsh posht dhe ngjall nj ndjenj pluskuese. E gjith ndrtesa, e
par nga rruga, ngjan sikur po t bie prsipr. Kjo ka t bj me reputacionin moral t
Tolstoit.285.

Foto nr. 3: Tolstoi djalosh

Teksti v n loj seriozitetin ndrsa pikturat e relikeve t Tolstoit mbushin n
aspektin pamor faqet e tregimit duke iu kundrvn tonit t przishm t rrfimit. N
fillim, kemi dy portrete binjake me vshtrim t ngulmt dhe akuzes. E pranvendosur
aftr pikturs s dyt, sht nj figur xhuxhi e Napoleonit, profili i tij prej njeriu t vogl
prmohet nga vshtrimi jomiqsor dhe zemrak i Tolstoit.
Por figura e katrt, Tolstoi djalosh, e imiton me humor kt imazh. N kt
foto, nj djalosh i veshur me nj jelek t strmadh, shtrngon nj got ver n dorn e

283
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, Durham&London
1991), p.52.
284
Ibid. p.23.
285
Ibid.p.23.

98
djatht dhe mban pezull nj libr t hapur n t majt. Ky pozicion t l t kuptosh q
Tolstoi djalosh, nj studiues me vlet dhe i lexuar, i paracaktuar pr madhshtin e
jelekut gjigant.
Rrjedhimisht, fotoja e katrt n mnyr paradoksale paralajmron t tretn.
Megjithat, t dhnat e parndsishme t paragrafit t tret e zvoglojn domethnien e
pikturs: N rini, ai i rruante vetullat, duke shpresuar se ato do t bheshin edhe m
leshtore. S pari bri marrveshje me smundje veneriane m 1847. Qysh ather u
kafshua n faqe prej nj ariu. U b vegjetarian m 1885. Q t bhej interesant, zakonisht
prkulej nga prapa.286

Foto nr. 4: N Starogladovdkaja, rreth vitit 1852

N foto t tjera, Barthelmi mbivendos imazhe q krijojn iluzionin e rregullave t

qndrueshme. Por pikturat jan me t meta. T veuara, ato jan t ftohta, mekanike,
statike, nj portretizim joreal i bots. Barthelmi e ekspozon kt gnjeshtr duke
mbivendosur imazhe t papajtueshme me njra-tjetrn n mnyr t befasishme. N
qetsin e paqt t nj pavijoni t imagjinuar, ai kopjon nj zonjush, e cila lufton e
mbrthyer nga prqafimi i errt i nj zotrie.
Tek vizatimi i sheshit para muzeut, ai vendos nj imazh t zvogluar negativ t
portretit t Tolstoit, tashm t par dy her n fillim t tregimit, t dhn prsri n nj
form t zvogluar, me nj kapele gjuetie.

286
Donald Barthelme, Forty Stories, (New York: G.P. Putnams Sons, 1987), p. 119

99
 Foto nr. 5: Gjuetia e tigrave

T dyja, Pavioni Ana-Vronksi dhe skica e muzeut prshtasin vizatimet e

shekullit t tetmbdhjet pr kt qllim. Tregimi n fund shoqrohet me nj skic t
horizontit, imazh negativ q shfaqet mbizotrues ndrsa vijat q zhduken n largsi
takohen n nj pik. Figura e fundit bn n mnyr komike lidhjen mes imazhit
pluskues t Tolstoit me rrfimtarin pluskues i cili vren t uditshmen e katit t tret
t muzeut.287 Secila prej skicave sht mbshtetur n parimet e perspektivs n piktur e
cila mton t krijoj nj bot t qndrueshme nprmjet nj rrjete vijash, duke fshehur
shumkuptimsin e saj nprmjet idealeve matematikore t Pitagors.
Modelet e prsritjes, kaq t dukshme tek Nj komb i rrotave dhe N muzeun
e Tolstoit, nuk jan t rastsishme. Si ndodh edhe n kto tregime, imazhet e ndryshme
prsriten shpesh dyshe. Ka fragmente q ndrpresin konfiguracionet dhe krijojn
bashkime t reja shoqrimesh para se t rishfaqet nj element i njohur i tregimit. Ky
model sht pothuajse identik me kohn, vendin dhe hiperboln q krijojn veprimet
hapsinore t strukturave fjalsore t Barthelmit me ritmet e tyre komike. Fragmenti i
mposhtm nga Mali i xhamt v n dukje kt ndrtim sintaksor:

64. T njohurit e mi u futn midis kalorsve t vrar.

65. T njohurit e mi u futn midis kalorsve t vrar, duke mbledhur unaza, kuleta,
ora xhepi, dhurata zonjash.
66. Paqja mbretron n vend, fal njohjes s besimit n vete t secilit..
67. Kshtjella e art ruhet prej nj shkabe, q i prkulet koka prej rubinve flakrues.
68. Shqita gremin e dors s majt, duke pyetur veten nse....
69. T njohurit e mi po shkulin dhmbin e art t kalorsve q nuk kan dhn shpirt
ende.

287
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, Durham&London
1991), p.53

100
 70. N rrug ka njerz q e fshehin qetsin pas fasads s nj ndrre t turbullt. 288

Fjalit numr 64 dhe 65 jan ift, me nj element t ndryshuar n fjalin e dyt n

mnyr q toni i saj t prqesh at t fjalis s mparshme. Megjithat, fjalit 66, 67,
dhe 68 gjithashtu e ndrpresin modelin e par me referenca ndaj kndeve t tjera t
vshtrimit, shqiponja, kalorsi i ngecur n mal, njerzit n rrug-t prsritura shpesh
n tekstin e tregimit. Por me zgjatjen absurde t fjalis numr 69, komikja vetm n
ndrveprim me fjalit 64 dhe 65, konfiguracioni i mparshm dhe elementet e njohura t
tij papritmas risillen prsri n qendr t vmendjes. Rishfaqja e tipareve t njohura hedh
drit pr nj ast n fjalin themelore para se modeli t ndrroj perspektivn e tij
prsri.289
Kjo lloj vijimsie strukturon gjithashtu montimet grafike t Barthelmit. N fakt,
imazhet pamore tek N muzeun e Tolstoit ndodhin saktsisht n t njjtin interval me
fjalin themelore e cila modifikohet vazhdimisht tek fragmenti i tregimit Mali i
xhamt. Portrete identike hapin tregimin, por figura e Napoleonit zvoglon n mnyr
komike seriozitetin e figurs s dyt. Tre figurat e tjera, nj dyshe e cila prmban
xhaketn gjigante e zhvendos prqendrimin e perspektivs larg nga portretet tek
imazhe t tjera provokuese n montimin e kolazhit.
N mnyr t ngjashme me elementet e prsritura tek Mali i xhamt, kto
piktura gjithashtu mund ti referohen tekstit, njra-tjetrs, apo figurave-kolazh t
mpasme q formojn disa konfiguracione t njkohshme. N mnyr krejt t papritur,
portreti i Tolstoit rishfaqet n figurn e gjasht, ku imazhi i tij i zvogluar harmonizohet
me gjuetart e tjer siberian t tigrave. Mesazhi i dy portreteve t para, i larmishm
dhe kundrthns, plotson modelin e njohur sintaksor.
N nj shkrim lavdrues pr Xhon Houksin, Barthelmi vlerson fjalit e patmeta
t kolegut t tij shkrimtar duke theksuar se ritmet e fjalive jan ato t duhurat: dy fraza
t shpejta, nj fjali e gjat emfatike, nj mdyshje dhe pastaj tjetr pohim. Kombinime t
tilla, sado t ndryshme, jan gjithashtu vler e tregimeve t Barthelmit.290
Pr kritikun Xherom Klinkouits, tregimi N muzeun e Tolstoit prfaqson
prpjekjen e Barthelmit pr t zhvilluar nj vizion t ri pr prozn bashkkohore. Duke
prdorur teorin e Barthelmit nga eseja e tij e vitit 1964, Pas Xhojsit,291 Klinkouits njeh
dshirn e autorit pr ta br tregimin nj mjedis, form pjesmarrse arti, e cila ashtu si
muzeu i Tolstoit, rrethon botn e lexuesit si ndodh n dhomat ku lexuesi jeton dhe
punon.292 Muzeu i Tolstoit q rrfimtari hulumton sht nj mjedis i till.
Tregimi Fluturimi i pllumbave nga pallati nga prmbledhjaTrishtimi (1972),
merret me fatin e procesit krijues bashkkohor, jo n duart e artit t kaluar apo sipas
standardeve t veta t fantazis s krijuesit por n mshir t nj audience lehtsisht t
mrzitur dhe t pavendosur. Rrfimtari rrfen teknikat e tij n sheshin e rrnuar, duke
pastruar barrat e kqij q jan rritur n t, dhe duke br artin e shfaqur t knaqshm
pr nj audienc t prgjithshme. Para syve tan, protagonisti i tregimit e kthen kt
amfiteatr n nj vend t lir veror, pr t dhn nj shfaqje t fragmentuar t ngjashme
288
Donald Barthelme, Forty Stories, (New York: G.P. Putnams Sons, 1987), p.157.
289
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, 1991), p.53.
290
I Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, 1991), p.54.
291
Donald Barthelme, After Joyce, Not-Knowing, Essays and Interviews, (Counter Point Berkely, 1997)
p.15
292
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, 1991), p.77.

101
me argtimet q ofrojn shfaqjet argtuese.

N pallatin e braktisur dhomat u mbushn nga barrat e kqij dhe shtroje t vjetra.
Pallati qe n gjendje t mjerueshme. Dhjet vjet rresht e pastruam. lam gurt.
Arkitektura madhshtore u lustrua dhe u lye. U bn t prdorshme dyert dhe
dritaret. Kshtu u bm gati pr shfaqjen. 293

Tregimi i sheh format tradicionale t artit dhe efektet konvencionale estetike si

elitare, art i dalmode i pallatit i cili nuk ngazllen m audiencn e paknaqur
bashkkohore. Pavarsisht nga modelet e forta pamore, tri vizatime n perspektiv, dy
shprthime toksore, dhe nj grup tjetr portretesh binjake-montazhe grafike n tregimin
Fluturimi i pllumbave nga pallati do t ishte gati e pamundur pr t arsyetuar pa
kontekstin e vizatimeve dhe pikturave: I mahnitshmi njeri me numra, Zonja e zymt,
Babai q shqetsohet pr mlin, fotot e nj shprthimi n tok, nj vullkani. I
titulluar n fillim Shfaqja, tregimi sht nj fantazi pr nj publik t mrzitur me jetn e
prditshme. Artistt prej t cilve pritet krijimi i mrekullive t reja294vn n sken do
sezon udi t reja.

Foto nr. 6: Njeriu me numra

Megjithse faqet e para prkojn dukshm me imazhet shoqruese, nj pjes e

tekstit mbushet me katalog, digresione ose elipse, ndrsa titujt e figurave shfaqen dhe
m pas shprbhen n nj rrjedh shoqrimesh. T ekuilibruar n aspektin hapsinor n

293
Donald Barthelme, Forty Stories, (New York: G.P. Putnam Sons, 1987) p.130.
294
Ibid, p. 140.

102
faqen e librit jan pr shembull tre fragmente tekstesh dhe imazhi i nj balerine q
qndron mbi nj trapez.

Foto nr. 7: Trapezistja

Telat mbshtets t trapezistes, si shkopinj paralel, zgjaten n mnyr diagonale

n fletn e librit pr t mbushur hapsirn e flets. Duke kujtuar kontekstin e fantazis e
mbrthen lexuesin n fragmentin e par: N kulmin e shfaqjes u dukn hajdutt e
vrazhd295 Megjithse veprimi i hajdutve nuk ka lidhje me pikturn e pranvn, nj
ngjashmri t till e shfaq toni i trishtueshm i fragmentit.
Rreshti i fundit i fragmentit bn lidhjen: N mbylljen e but t shfaqjes, nj trup
agutsh296ekzekutuan prpara syve tuaj, prmbi ca shkopinj t lart, evazionin e
taksave.297Ndrsa mahnitja e imagjinuar e audiencs zhvendoset n maj t tends,
iluzioni bhet i turbullt. Prpara syve tuaj nuk sht nj trup agutsh, por artisti mbi
trapez, i cili po lkundet lart mbi turm. Iluzioni prfshin lexuesin n fragmentin e
dyt. Tani, me artistin e trapezs n fokus, komenti zvoglohet n fjalt e thna nga nj
spektator q ngjajn me ato t nj lirike:
Trapezistja Artistja mbi trapez me t ciln nj ujdi pata arritur
----At ast kur nuk arriti T m kapje mua...298

Por pas shqiptimit t ktyre rreshtave t trisht, fragmenti i fundit rimerr zrin
rrfimtar n vetn e tret, dhe ne admirojm kt bukuri artistike sbashku me sy t

295
Donald Barthelme, Forty Stories, (New York: G.P. Putnam Sons, 1987) p.135.
296
Brejts q shkojn n madhsin 50 cm.
297
Donald Barthelme, Forty Stories, (New York: G.P. Putnams Sons, 1987), p. 135..
298
Ibid, p. 135.

103
picrruar fort299 Prsritja e syve dhe zhvendosja e premrit nga un prsri tek
ne e plotson kt fragment prej tri pjessh. Vizioni zhvendoset tek nj katalog tjetr
aktesh. 300
Nj nga vizatimet n perspektiv t tregimit krijon efekte t ngjashme. Pikturat e
nj pavijoni n hapsir dhe endacakve, nxjerrin n pah nj struktur t brendshme me
t ara n secilin prej mureve t dukshme. Mbizotruese n vizatim jan dy imazhe: nj
studim anatomik i mushkris njerzore, me pjest e saj t prcaktuara me shkronja pr
nj identifikim t sakt; dhe profili i sert i nj koke tullace njeriu. Shprfillja e dukshme
e prmasave i kundrvihet n mnyr ironike pamjes s sert. Studimi i mushkris,
megjithse i prqendruar n planin e par t strukturs, sht tepr i madh n prmasa.
Edhe m shum ngatrruese sht koka monumentale e cila i ka ngulur syt mushkris.
Ky imazh t kujton plakun e ngatht tek tregimi Pamje t babait tim duke qar.
Tek ky tregim shqetsimet edipore risjellin n vmendje figurn autoritare t babait,
pranin e tij orientuese dhe mbizotruese sidomos pr shkak t ndjenjs s fajit dhe
brejtjes s ndrgjegjes q ka rrfimtari. Kjo teknik, e ngjashme me zmadhimin e
prmasave pikturat e Magritit tek piktura Vlera personale (1952), konfirmon gjithashtu
anomalit n vizatimin e Fluturimit: N shfaqje prfshiva baban tim, me shikimin e
tij t ftoht. Skena e tij u quajt Babai shqetsohet pr mlin. 301

Foto nr.8 N shfaqje

Dmtimi i trurit nuk jep as vazhdimsin e prkohshme t nnkuptuar nga

biografia e Tolstoit dhe as akrobacit e fantazis n tendn e cirkut t tregimit Fluturimi
i pllumbave prej pallatit. Dukurit q ndodhin n kt tregim ngjajn tepr reale, tiparet

299
Donald Barthelme, Forty Stories, (New York: G.P. Putnams Sons, 1987), p. 135.
300
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, 1991), p. 55
301
Donald Barthelme, Forty Stories, (New York: G.P. Putnams Sons, 1987), p. 137.

104
e tyre provojn q shkrimsia sht shkaku, efekti dhe produkti, pikrisht vendi i
dmtimit t trurit:

Ky sht vendi i dmtimit t trurit, kjo sht harta e dmtimit t trurit, kta jan
lumenjt e dmtimit t trurit, dhe e sheh, kto vende t ndriuara jan aeroportet e
dmtimit t trurit, ku pilot t dmtuar ulin avion t mdhenj t dmtuar 302

I zhytur n kt zon gri ku asgj nuk ndodh n t vrtet, ti thjesht mbetesh i

mdyshur, duke menduar pr t,303 lexuesi ecn mundimshm n kt terren t vshtir.
Megjithse nuk ka udhheqs virgjilian pr t drejtuar i sigurt pilott prgjat ktij
terreni, modele t ngjashme komike fashisin tmerrin e shtegtarve.304
Zgjedhja e nj figure t njohur illustron teknikn e autorit n kt tregim. Duke
qen nj piktur e cila ngjan shum me pikturn e Xhefri Uitnit (Geoffrey Whitney)
Zgjedhja e emblemave (1586). Figura e Barthelmit prshkruan dnimin e njohur t
Prometeut pr sfidimin e rregullave t Olimpit: i mbrthyer me pranga n nj shkmb t
braktisur ku e sulmon her pas here shqiponja. Tek imazhi i Uitnit, nj skem e prpikt e
prkimeve ndrlidh pikturn dhe tekstin drejtuar at drejt shpagimit t ashpr t mkatit.
305

Barthelmi, n dallim me kt piktur, nuk e respekton kt skem duke shtuar tre

pjesmarrs t rinj dhe nj koment talls. Dy gra-njra duke luftuar me shqiponjn, tjetra
e plandosur prtok nga ndeshja e saj me t. Megjithat, nj djalosh n fund t shkmbit
t braktisur, nj shkmb i cfardoshm q shprfill dhe nuk sht n lartsin e drams q
shprfaqet para tij. Pr m tepr kemi dhe fjalt shoqruese si titull q nuk kan fare
lidhje me situatn

(DUARTROKITJE RITMIKE/DUKE FJETUR GJUM/FAR PRDORIMI?306

Lexuesi krkon tek teksti bashkshoqrues nj shpjegim q t ket domethnie.

Por, tek kto fotografi ai gjen vetm tallje t cilat as q prputhen fare me gjendjen
heroike t Prometeut. Nj gazetar kokshkret, duke shkruar pr kryengritsin e historis,
n mnyr t qllimshme ka raportuar n mnyr t pasakat, ka shkruar emrat
gabim, ka shtrajtuar figurat, ka shkruar gnjeshtra n gazet, ka prfshir shaka q
bhen mes shoksh, etj.307
Duke pasqyruar kt mosdije t hatashme, slogani, piktura dhe teksti i Barthelmit
mitizojn msimet e tmerrshme q do t na jap miti. Faji i br me pahir sht thjesht
nj andrall bezdisse; pendesa e shkrimtarit n mnyr ironike premton torturat e
fundme (asnj varg distik nuk e mbyt krenarin e mkatit); dhe megjithse kjo ironi
nnkupton edhe udhzime didaktike (mos fut hundt tek radhitsi; mos u ngatrro me

302
Donald Barthelme, City Life. (Farrar, Straus & Giroux, 1975) p. 146.
303
Ibid. p. 134.
304
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, Durham & London
1991), p. 56.
305
Ibid. p. 56.
306
Donald Barthelme, City Life. (Farrar, Straus & Giroux, 1975) p. 138.
307
Ibid.p. 138.

105
menaxhimin; mos u merr me t vrtetn), shkrimtari shmang dogmn e pushtetit
(fajsit e fajshme jan m t mirat).308
Ashtu si shum nga personazhet e Barthelmit, gazetari kokshkret mund t
deklarohet jam i pafajshm, pr psikikn e tij t dmtuar apo keqinterpretimet e tij.
Prkimet ngacmuese paraqesin rregullat absolute thjesht si marrzi. N figurn e par,
kok t shkputura jan vn n blloqe, me goj t hapura, dhe t shoqruara me fjalt e
mposhtme:

ZHURMA TURMASH
MURMURITJE
MURMURITJE
GOGSIM309

N pikturn tjetr, nj tjetr kok bn shaka me kamarierin. Afr gojs q gogsin

vendosur nj pal dhmb q ndoshta jan pjatat e kamarierit.310 Megjithse dmtimi i
trurit ka efekte negative n peizazhet e tregimit, humori e zvoglon tmerrin e njerzve
dhe nxit rendjen drejt s panjohurs.
Tregimi Nj komb i rrotave illustron mnyrn se si ritmet pamore t krijuara
nga rishfaqja e rregullt e tipareve t njta ose t ngjashme brenda nj fushe hapsinore
ose t prkohshme311ofron siguri pr vazhdimsin, edhe kur t njjtat tipare i
kundrvihen njra-tjetrs si shenja. N kt tregim, 9 nga 12 figurat prsrisin imazhin e
nj gome, e cila z vend mbizotrues n nj koleksion qeniesh dhe objektesh t
paprputhshme me njra-tjetrn: nj heroin q i ka rn t fikt, nj lagje qyteti, nj bori,
koni i nj akulloreje. Lexuesi n kt rast fantazon rrfimin edhe pa ndihmn e titujve dhe
teksteve.
Figurat nnkuptojn s paku metafora absurde pr teknologjin e dal jasht
kontrollit. Figura e par shpreh e para motivin pamor. N kt figur, nj gom n
pozicion vertikal, nj imazh i palvizshm n vetvete terrorizon nj grua t vockl nudo,
t ln n hije nga pjesa e prparme e kolazhit. Shprdorimet e teknologjis prbjn n
mnyr t ngjashme edhe figurn e pest, ku nj gom gjigante, me merimanga,
majmun, dhe dinozaur parahistorik, mbulon e zymt nj lagje qyteti, gati duke u
prplasur me t. Poza e pakapshme e nudos shoqrohet me kto personazhe pasi sht
duke u shkelur nga rrotat.
N foton e shtat sht nj viktim e periudhs viktoriane (gravur e prdorur tek
Dmtimi i trurit) e cila qan me dshprim, ndrsa goma qndron mnjan saj si nj
mace duke nuhatur pren e saj t zn ngusht n nj qoshe. Nj tjetr dyshe pikturash
krijon gjithashtu situata komike.
N figurn e tret, nj burr, duke qndruar me kmbt e hapura, me nj poz
serioze, i bie nj borie gjuetie pr t yshtur kombin ndaj pushtimit q u vjen
krcnueshm nga pikturat e tjera. Megjithat, figura e katrt e hedh posht kt
krcnim. Nj burr i veshur n mnyr t ngjashme, qndron lirshm kmb mbi kmb,
308
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, Durham&London
1991), p. 57.
309
Donald Barthelme, City Life (Farrar, Straus & Giroux, 1975) p. 135.
310
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, Durham & London
1991), p. 58
311
Donald Barthelme, Guilty Pleasures, (New York, 1974) p.135-46.

106
duke i rn nj instrumenti muzikor; n bririn q i bie varet nj gom. Imazhet e
prsritura, megjithse nuk ruajn nj kuptim t qndrueshm si shenja n nj vijimsi
kuptimore, gjithmon priren pr t krijuar modele dhe nj rregull t brendshm.
Knaqsia e ndikimit tek Barthelmi nuk sht askund m e qart se kur ai prshtat
arte t ndryshme pamore, (arkitekturn, faqosjen e revistave, kolazhin, pop artin, pikturn
e veprimit dhe skulpturn bashkkohore) pr qllimet e tij letrare. 312 Prqasja e letrsis
dhe e arteve pamore del n pah veanrisht te tregimet e msiprme.

312
Maks Daiu, Profile prozatorsh modern, (Tiran: SHBLU, 2000) f.129.

107
 KREU III

BOTA SURREALE E BARTHELMIT

III.1. Prthyerja e problemeve t jets bashkkohore n prozn e Barthelmit

do diskutim i veprs s Donald Barthelmit e bn t domosdoshm vendosjen e

saj n kontekstin e mendimit bashkkohor, sepse personazhet dhe bota e tyre jan ndr
m t ndrlikuarat n letrsi. Frojdi, Ajnshtajni, Roland Barti ashtu si Pepsi Kola, Xhon
Uejni dhe revista Kozmo jan pjes e tregimeve dhe romaneve t Barthelmit. Nj burr
tridhjet e pes vje vendoset pr shkak t nj gabimi t pashpjegueshm n klasn e
gjasht, nj grua prpiqet t hap agjenci t dhnies me qira t makinave n qytetin ku
do ndrtes sht kish, marrzia e poetit Eduard Lir fton miqt t jen dshmitar t
vdekjes s tij, kto jan disa nga subjektet e tij t uditshme.
Ndonse tregimet e Barthelmit jan jorealiste, ato e paraqitin plhurn e jets
bashkkohore me besnikri t madhe, sado t prfytyruara t jen disa hollsi. T lexosh
nj tregim t Barthelmit, do t thot n nj kuptim t lexosh kulturn m t gjer q ai
pasqyron edhe e tejkalon artistikisht mbingarkesn shqisore, pranin e gjithkundshme jo
t Zotit, por t zhurms, duke prfshir edhe informacionin e bollshm, madje t
tepruar, t cilin lexuesi ashtu si qytetari i arsimuar, mund ta marr, por kurr ta
prvetsoj.
Copzat e kulturs masive jan t shprndara n mnyr t rregullt, ato
prfshijn edhe mite t zvetnuara (Mali i xhamt, Diamanti, Borbardha), q
lexuesi i njeh mjaft mir dhe nuk mundet ti harroj. Por prvoja t tilla copzohen
qllimisht nga zri q i rrfen. Titulli i nj prej tregimeve m t mira t Barthelmit,
Kritik e jets s prditshme paraqet at q ka qen gjithmon fokusi i prozs s tij,
magjepsja dhe mllefi q t ngjall jeta e zakonshme moderne.
Ashtu si nnkupton Alan Uajldi n studimin e thelluar t veprs s Barthelmit,
ky sht tipari m i dallueshm i veprs s tij: Proza e tij nuk prqendrohet n emocione
t mdha dhe dramatike por n larmin e jashtzakonshme t paknaqsive t vogla, t
rndomtapaknaqsi dhe zemrime t pazshme, mllefe dhe shpresa q po vdesin.313
Sigurisht, reagimin e personazheve ndaj jets s prditshme e gjejm t shprehur me
pak fjal nga vet ato:

M par isha m i lumturi. Ashtu si ka thn Paskali: Fatkeqsia e natyrshme e

gjendjes son t vdekshme dhe t dobt sht kaq e mjer sa ska asgj q mund t na
ngushlloj.314

Kam ndier keqardhje gjat gjith jets sime!315

313
Alan Wilde, Barthelme Unfair to Kierkegard: Some Thoughts to Modern and Postmodern Irony
(Boundary, 5. 1976) p.51.
314
Donald Barthelme, City Life, (New York: Farrar, Strauss & Giroux, 1970) p. 78.
315
Donald Barthelme Come Back Dr. Caligari (Boston: Little, Brown, 1964) p. 177.

108
 Fola me Silvin. E pyeta:-A mendon se kjo lloj jete sht jet e mir? N tryez
kishte moll, libra, disqe me kng q smbaronin. Ajo ngriti syt nga un. Jo-u
prgjigj.316

Prvoja paradigmatike artistike sht ajo e dshtimitBota sht e paknaqshme,

ve nj i mangt nga trut mund ta mohoj kt.317

Gati e gjith vepra e Barthelmit prshkohet nga ndjesia mbytse q jeta nuk sht
aq e mir sa ne presim t jet. Bota n mbrmje ngjan e paknaqur me mungesn e
premtimit,- thot rrfimtari i tregimit Kritik e jets s prditshme Kjo munges
knaqsie nga ana e personazheve t Barthelmit krijohet prej shum ankthesh vetjake t
cilat baraspeshohen me kujdes nga ankthet artistike t vet Barthelmit dhe nga ankthet
me gjas t prjetuara nga lexuesit e tij.
Shqetsime t tilla mund t gjenden gjithashtu n veprat m metaletrare si romani
Borbardha dhe tregime t tilla si Fjalia dhe Paraguaj. M i njohuri sht
Paraguaji i cili merret me nj udhtim n nj Paraguaj i cili nuk sht Paraguaji q
ekziston n hartat tona, e dhn e cila nnkupton q ose ky Paraguaj sht nj vend q
ekziston vetm si fabul e krijuar ose vendi i vrtet nuk sht paraqitur si duhet n
prozat q jan prdorur pr ta dhn n hart. Pohimi i dyt trheq vmendjen
gjithashtu tek shqetsimi i Barthelmit pr mnyrn se si krijohet njohja, dija n nj
kultur ku asgj nuk sht e vrtet.
Meqense do emr sht nj shenj arbitrare, Barthelmi ka lirin krijuese ta
quaj qytetin e tij t uditshm, Paraguaj. Kjo sht bota e prsosur nga teknologjia, nj
shoqri e programuar dhe e njtrajtshme. T gjith kan t njjtat gjurm gishtash, dhe
njerzit marrin mime vlersuese pr shfaqjen e emocioneve t tyre. Me qllim q t
ndrlikohet dhe t bhet m e larmishme jeta, jan vendosur rregulla pr jetn
seksuale. Kaq e prkor sht jeta ktu sa madje edhe rra filtrohet rregullisht, deti sht
programuar pr t nxjerr n breg guaskat.318
Shoqria sht kaq e dobishme sa temperatura kontrollon veprimtarin
njerzore, e cila rrjedhimisht sht plotsisht e parashikueshme. Pr shembull, vetm kur
temperatura sht afrsisht gjashtdhjet e gjasht dhe gjashtdhjet e nnt grad mund
t ket aktivitet seksual. Prpos ktyre, heshtja shihet e paketuar n thas imentoje,
dhe arti sht thjeshtzuar n rregulla: mjete t cilsis s kontrollit garantojn prodhimtari t
lart dhe shprndarje t gjer. 319
Prapseprap, pavarsisht nga kjo shoqri qesharake, e prsosur n aspektin
mekanik, e cila mendohet t jet shoqri njerzore por q n t vrtet sht shoqri
totalitare (ku krimi ndodh, njerzit zgjidhen rastsisht pr tu dnuar; t gjithve mund
tu ndodh gjithka), ajo sht dukshm nj bot penguese. Fatmirsisht rrfimtari zbulon
nj element lirues ende t pandaluar. sht bora e kuqe prvoja riprtritse
konkrete dhe simbolike e cila prjetohet dhe shijohet para se ajo t klasifikohet si do gj
tjetr.320

316
Donald Barthelme Sadness (New York, Farras, Strauss & Giraux, 1972) pp. 93-95.
317
Donald Barthelme, Unspeakable Practice, Unnatural Acts, (New York: Bantam, 1968), p.3
318
Lois Gordon, Donald Barthelme, (USA: Twayne Publishers, USA 1989), p.108.
319
Ibid. p.108.
320
Ibid, p.108.

109
 N tregimin Mbrmja (prmbledhja Trishtimi), njohja bhet me an t shum
pohimeve t shkputura pr kulturn, historin dhe letrsin. N kto pohime filozofia
dhe idet jan thjesht shtje argtimi t prfaqsuara nga nj ndeshje futbolli mes ekipit
Vzhguesit romak dhe ekipit Dieta e Krimbave ku krimbat udhheqin me gjasht
pik. Kjo sht kultura e mbeturinave t ciln hulumton Barthelmi, kultur ku gjithka
sht e pavler dhe e vrteta bhet kopje e vetvetes, e prcaktuar jo prej ndonj kuptimi
t qensishm por prej faktit nse prputhet ose jo me shijen popullore.321
Nuk ka dyshim q Barthelmi e shihte shkrimsin si mundsi lirimi nga
pandjeshmria e mnyrs e si jetojm. N kuvert, pr shembull, prshkruan vendin e
ngjarjes, por nuk ndodh asnj veprim deri n paragrafin e fundit, dhe pastaj ky veprim
prbhet prej nj prplasjeje t rastsishme trupash, sikur proza t ishte mjeti nprmjet t
cilit ti dhe un, lexuesi dhe shkrimtari, komunikojm me njri-tjetrin n mnyr krejt
rastsore.
Te Kriza, nj grup revolucionarsh kryejn shndrrim shoqror duke pushtuar
rrugt dhe zyrat postare, por m pas kuptojn se nuk kan arritur t rrokin realitetin e nj
kulture q mbshtetet tek imazhet. Ajo sht kultur e cila u krkon atyre t pushtojn
qendra t transmetimit televiziv, t japin ryshfete pr ushtrin, t bjn premtime dhe t
luajn golf me udhheqsit e opozits, ndrsa n fund fare njerzit i shprfillin. Brenda
ksaj kulture t imazheve, Barthelmi shpreh mnyrn se si politika ka humbur lidhjet me
realitetin dhe mbizotrohet nga absurditetet e kulturs s kopjes s rreme q krijon nj
realitet i cili sht thjesht univers i ligjrimeve.
Ashtu si sht shprehur Uiliam H. Gesi, Barthelmi ka mundur t vendos veten
n qendr t ndrgjegjes moderne.322 Njeriu modern, n thelb i zbrazt dhe i uritur pr t
ndier ndrsa sht tejngopur me slogane, sht pasardhsi i njeriut t zbrazt t T. S.
Eliotit dhe endacakut t toks s shkret, i varrosur nn at q m shum se do gj tjetr
ai krkonte; traditn, besimin, kuptimin dhe shpjegimin.
Sipas Lois Gordonit, ngjan sikur rituali q Elioti donte t ndiqnim ka humbur
plotsisht kuptimin e tij dhe n rrugtimin ton t zakonshm pr t gjetur kuptimin, ne
kemi fituar fjalt dhe procesin e krkimit, por kemi humbur do lloj domethnie q mund
ti bashkngjitej ndonjrs prej tyre. Kemi humbur rrnjt tona t ngulitura n
humanizm dhe jemi kthyer n bisha t informacionit ashtu si kompjuterat. 323
Ky portret i jets moderne pasqyron nj gjendje t fragmentuar bashkkohore dhe
rrjedhimisht nj lloj t ri mimesi. Megjithse Barthelmi nuk e pranon kt n mnyr t
drejtprdrejt, veprn e tij e prshkon tejendan nj kritik shoqrore e nnkuptuar.
Shpresa e Barthelmit sht dika e kuptimshme e cila n fillim ngjan pa kuptim.
Menuria, shakaja e rndomt, prditshmria, t gjitha jan mbeturina dhe ai ka dhuntin
t krijoj dika me vler prej mbeturinash.324

321
Fran Mason, The A to Z of Postmodernist Literature and Theater, (Rowman & Littlefield, 2009), p. 30.
322
William H. Gass, The Leading Edge of The Trash Phenomena, Fiction and the Figures of Life (New
York: Knopf, 1970), pp.97-103.
323
Lois Gordon, Donald Barthelme, (USA: Twayne Publishers, 1989), p.22
324
Michael Thomas Hudgens, Donald Barthelme: Postmodernist American Writer. (New York: Edwin
Mellen Press, 2001), p. 53.

110
 Barthelmi ishte shkrimtar intelektual mendjempreht i cili vinte re gjrat e jets
duke u prqendruar n mnyrn se si ato jan krijuar. Proza e e tij e kopjon kt proces
pr lexuesin, duke br q nj bot e mrzitshme t duket magjepsse dhe argtuese.325

Toni: Humori Kotsia Pezullia Afirmimi

Procesi: Loja Prpjekja pr t Prsritja Krijimi
Prmbajtja: Njeriu nntoksor njohur Arsimimi Artisti
Kolazhi
Shoqria Pr n Londr dhe A do t m Perpetua Jet qyteti
Tregimet Rom tregosh? Kritik e jets Kryengritja e
sociale Bleva nj qytet t Eduardi dhe Pia s prditshme indianve
vogl astet kur shtit dhe Mbrmja Paraguaj
Gruaja e kapur fle
Uni Njeriu q fshihet Shih hnn! Un dhe Shi i art
Tregimet e Fantazma e mikut n Pamje t babait tim zonjusha Pol Kli
identitetit opera duke qar Mandibll Daumier
Tundimi i Shn Dmtimi i trurit Rreshteri
Antonit Shkolla
Qyteti i kishave Prvoja
arsimore
Komunikimi Shpjegimi Ant Katekisti Kierkegardi i
Tregimet e Referenca Muzika e re Mngjes padrejt ndaj
Dialogut Shlegelit
Kalimi
Objektet e Artit Balona RFK i shptuar Mali prej N muzeun e
Objektet e Banda e policve Gjeniu qelqi Tolstoit
tregimeve t Topi i policve Mbi engjjt Asgjja Qeni duke rn
prsiatjes Truproja Lufta e
pllumbave

Tabela nr. 1. Disa aspekte t krijimit n tregimet e Barthelmit326

N tabeln e msiprme jepet klasifikimi i shum prej tregimeve t Barthelmit.

Kategoria e par prbhet prej tregimeve q merren me identitetin ose konceptin e
personazhit pr veten. Kategoria e dyt paraqet tregimet q mbshteten tek dialogu i
ndrtuar si shkmbim idesh ose si konflikt mes dy individve. Kategoria e tret prfshin
tregime pr grupe individsh n strukturn e shoqris q i bashkon ata. Kategoria e
katrt prfshin tregime n t cilat rrfimi prqendrohet n nj objekt prsiatjeje si pr
shembull, nj qen ose nj muze, duke br prshkrimin eseistik t dobis s tij n shoqri.
Tregimet n seciln kategori mund t rindahen n katr nivele mbshtetur n
tematikn e tyre. N tregimet e prfshira n kategorin e par Barthelmi duket t luajn
rol m shqetsime t tilla si uni, dialogu, shoqria. Loja e Barthelmit i ngjan asaj t
zbulimit t nj fmije apo shmangies s nj objekti q ai gjen n mjedisin e tij. Nse loja

325
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme, A Reader's Companion to the Short Story in English, (UK:
Fitzroy Dearborn Publishers, 2001), p. 62.
326
Wayne B. Stengel, The Shape of Art in the Short Stories of Donald Barthelme, (USA: Louisiana State
University Press, 1985), p.22.

111
n fillim ngjan me nj proces tekanjoz, hulumtimi i mtejshm tregon q Barthelmi beson
q lojcakria krijon vizion kuptimplot pr lndn e tregimeve t tij.
Lloji i tret i procesit ndodh n tregime n t cilat uni, dialogu, shoqria ose
objektet fizike jan futur n kurth dhe detyrohen t prsrisin t njjtat veprime n
mnyr t vazhdueshme. Kategoria e katrt dhe e fundit prfshin tregime n t cilat
Barthelmi ose personazhet e tij krijojn nj mnyr arratisjeje prej ktyre rrathve t
prsritjes. Ky klasifikim nuk sht shterrues. Interesi yn ka t bj me klasifikimin m
shum se me kronologjin dhe me kombinimet e veanta t forms dhe prmbajtjes. Kjo
tipologji paraqet disa aspekte t krijimit dhe jo hulumtimin e zhvillimit t Barthelmit n
trsi si shkrimtar.327
Shoqria e prshkruar n tregimin Pr n Londr dhe Rom parodizon
njtrajtsin dhe tmerrin e teatrit t krcnimit t Harold Pinterit dhe paraqet nj bot
fund e krye t zvetnuar. Tregimi kthehet n nj rrfim mbi t moralshmen pr shkak t
mungess s plot t moralit apo shqetsimeve njerzore. Makina qepse q blen
protagonisti pr t shoqen dhe Rolls Rojsi q ai prdor pr ti br prshtypje t
dashurs s tij e motivojn at m shum se do personazh tjetr.
Tregimi paraqet nj shoqri rreptsisht mekanike e cila prodhon modele t
ceneve t makthshme t bots. N kt shoqri miti i prvetsimit si prmbushje e ka
kthyer blerjen n nj mjet t lirimit nga dshirat e t tjerve. Pr n Londr dhe Rom
shrben si titull i gjetur pr t prshkruar nj shoqri vazhdimisht n lvizje, n krkim t
nxitjes e cila mund t blihet gjithmon por me sa duket asnjher nuk mund t shijohet.
Po kshtu, bota q prshkruhet n tregimin A do t m tregosh? zhvillohet
nprmjet prpjekjeve t personazheve pr t njohur dshirat e tyre, prshkruan
endacakt e pastreh amerikan q Gertrud Stajni i quajti Brezi i Humbur, por duke i
zhvendosur n koh nga vitet njzet n vitet e begata gjashtdhjet. T rinjt e ktij
tregimi ndihen t tradhtuar nga gnjeshtrat e prindrve, pakuptimsia e gjuhs dhe
pamundsia pr t njohur veten, njri-tjetrin ose shoqrin e tyre.
Me an t kaprcimeve t shpejta n koh dhe me skena t ftohjes s ndjesive t
tyre individuale, ky tregim prshkruan prpjekjet e tyre t pasuksesshme pr t krijuar
tablon e nj shoqrie q do t kishte kuptim pr ta. N vend t shoqris njerzore n t
ciln do t mund t banonin t qet, ata zbulojn vizionin shterp t T. S. Eliotit ose
Pinterit, i cili n mnyr ironike sht kthyer n kulturn e pranuar t bots bashkkohore
pasmoderne.
Kto personazhe duken pa emocione, gra dhe burra t pandryshueshm q enden
n nj bot t njtrajtshme n t ciln bornajat e Montrealit ngjajn fare pak t ndryshme
nga ujrat e Detit t Zi. Duke u prpjekur pr tu shptuar njohurive pr tokn e tyre t
shkret ndrkoh q magjepsen prej mbetjeve t saj, kta njerz jan n arrati prej
vetvetes. A do t m tregosh? prshkruan nj bot n shprbrje t plot. Nga shoqria
makute e Pr n Londr dhe Rom, tregimi e shpie lexuesin n shum qytete dhe vende
prrreth globit por prsri e paraqet shoqrin moderne si t shqetsuar dhe t
pshtjelluar.
Perpetua bn fjal pr nj grua e cila prpiqet ta krijoj shoqrin sipas imazhit
t saj por n vend t saj gjen nj bot moderne qytetse t prbr prej qindra, mijra
individsh si ajo. Perpetuashtron pyetjen se si vetvetishmria dhe individualiteti mund

327
Wayne B. Stengel, The Shape of Art in the Short Stories of Donald Barthelme, (USA: Louisiana State
University Press, 1985), p. 6.

112
t mbijetojn n nj shoqri q i prpunon dhe i bn pjes t tregut kto veori. Tregimi
prqendrohet n qytetin kaotik bashkkohor si vend shptimi pr protagonisten, e cila
papritur e sheh veten t lodhur dhe t mrzitur nga monotonia e jets konvencionale
martesore.
E magjepsur shpejt prej qytetit t ri dhe t dallueshm, Perpetua, hyn n qytetin
bashkkohor, n botn q pasqyron prkohshmrin e jets moderne. Ky qytet sht nj
labirint plot me rrug pa krye dhe dyer t padukshme nga t cilat shfaqen njerz t
uditshm. T gjitha marrdhniet e tij shoqrore kan vetin se jan t rndomta dhe
rastsore. Qytetart e tij takohen, bjn dashuri dhe ndahen po aq rastsisht sa kalimtart
ndeshen n rrug gjat ors s trafikut t rnduar. Kta njerz ngjajn me elsa kutish
m shume se me qeniet njerzore, ndrsa prvojat e tyre mund t jen vetm t pajeta dhe
t brishta. Nprmjet kopjimit t gjesteve dhe stileve t jets s atyre q e rrethojn at,
Perpetua nuk arrin t kuptoj q origjinalja nuk mund t riprodhohet si e till.328
Historia e Perpetuas zhvillohet si fabul q prsritet dhe nnkupton q shoqria
duhet t krijohet q nga themelet. Duke prdorur mbeturinat e bots s saj t re pr t
shptuar nga rrnojat e s kaluars, Perpetua shum shpejt e gjen veten t kurthuar n
trillet dhe klishet e qytetit. Ndrsa prpiqet t shptoj prej humbjes s arsye, ajo e vesh
vazhdimisht unin e saj t mparshm me elemente t dala mode. Prve ksaj, tregimi
nnkupton q plehrat e krijuara nga hedhurinat e s djeshmes kan marr nj vler t
tyren t ciln shoqria nuk e kupton dhe nuk mund ta kontrolloj plotsisht. Kotsia e
qytetit e katandis veprimtarin njerzore n nj imitim t thjesht.
Uiliam H. Gesi mendonte se tregimi m i mir i Barthelmit ishte Kryengritja
indiane, nj rrfim enigmatik pr indiano-amerikant q sulmojn qytetin e Nju Jorkut,
tregim i cili prbn ngadhnjim t stilit, duke arritur t krijoj me nj lnd t pazakont
letrare nj bukuri gati lirike.329 N kt tregim ka nj shumllojshmri thurimash
gjuhsore dhe shprehin aftsin e Barthelmit si nj piktor pasmodernist i bots.
Kryengritja indiane e sheh mjedisin trsor t artistit si nj fush forcash n t
ciln ideologjit dhe filozofit estetike prplasen. Rrfimtari prshkruan nj mjedis
elegant, hedonist qytets t projektuar prej t rinjsh t sapodiplomuar. Krejtsisht narciste
dhe pa m t voglin arsyetim kritik, kjo bot dorzohet lehtsisht prball nj bande
indiansh t egr t etur pr t paralizuar qytetin modern me teknologjin e tij mbytse.
N procesin e ktij sulmi, rrfimtari nuk arrin t kontrolloj artin e tij, t fitoj nj vizion
njerzor pr nj shoqri q mund ta ndrroj artin pa shtypur grupet e saj minoritare.
Barthelmi sht quajtur surrealist, por me prjashtim t faktit q ai sht argtues
n mnyr gazmore dhe nj kritik shoqror i nnkuptuar, ai shkon nj hap prtej
surrealizmit. Pr Barthelmin, bota e dikurshme e brendshme, nse ekziston ndopak, sht
e br njsh me nj bot t jashtme t tejarsimuar dhe t ndrlikuar.330
Fije t gjuhs zgjaten n t gjitha drejtimet pr ta lidhur botn n nj t tr t
formsuar me ngut e cila sht banale- thot rrfimtari, duke shpallur nj estetik q i

328
Wayne B. Stengel, The Shape of Art in the Short Stories of Donald Barthelme, (USA: Louisiana State
University Press, 1985), p. 204.
329
William Gass, Finding a Form, (Cornell University Press, 1997), p.214.
330
Lois Gordon, Donald Barthelme, (USA: Twayne Publishers, 1989), p.21.

113
bn shqetsimet shoqrore t pakuptimshme. N mnyr t pashmangshme, elementet
parake t shoqris, do ta shkatrrojn at. 331
Duke u prqendruar tek personazhet m shum sesa n krijimin e bots s tyre
prej lexuesit, mund t mrret parasysh diagnoza q i bn Barthelmi gjendjes s smur t
bots bashkkohore. Njeriu modern, thot Barthelmi, sht konsumuesi masiv i dendur
me role dhe fjal dhe si i till, ai e ka arritur deri diku objektivin e gjakftohtsis dhe
kjo qetsi nnkupton paralizn.
Nj gjendje serioze ose komike nxjerr n pah ndrlidhjen e fragmenteve,
prgjigjeve t tekstit ose frazave t telenovelave, duke humbur t gjitha lidhjet me jetn
emocionale dhe n t vrtet me vet jetn. Ajo q duhet t na bj prshtypje sht
shtypja e nj butoni n kok pr t gjetur t regjistruar t gjitha fjalt pr t shprehur
ngushllimin, dashurin, miqsin dhe vetmin. Ky sht nj shqetsim shum i madh.
Prsiatjet e Barthelmit mbi jetn nan bjn dshmitar t prplasjes me realitetin e qytetit;
tensionet, zhurmn, ngatrresat acaruese, aventurat, trishtimin dhe lumturit e tij. Ai arrin
q t na jap knde t ndryshme pamjeje dhe rrjedhimisht t krijoj mnyra t larmishme
hulumtimi dhe knaqsie prej leximit.332
Si e dim t gjith, historia njeh lirimtart dhe pushtuesit mbshtetur n nj
larmi vlerash bashkkohore politike dhe sociale, ata q quheshin fanatik nj vit m par
mund t jen martirt e t nesrmes. N Kortesi dhe Montezuma, Barthelmi e
portretizon takimin e Kortesit me Montezumn ashtu si mund t ket ndodhur n t
kaluarn brenda kontekstit t faktit historik dhe gjuhs. I shkruar n kohn e tashme
tregimi sugjeron se ciladoqofshin koha dhe vendi, njerzit n fund t fundit kontrollohen
nga forcat e historis. Vullneti i lir nuk mund tu kundrvihet modeleve t
pashmangshme historike q prsriten.
N tregimin e Barthelmit, Kortesi333, nj hero pr spanjollt, si prfaqsues i
Karlosit I, sht njherazi lakmitar dhe shkatrues ndaj aztekve, n pozitn q ka dhe
detyrn q kryen. Montezuma sht mrekullisht po aq barbar si n jetn private edhe n
rolet publike. T guximshm dhe t mirsjellshm kundrejt njri-tjetrit, ata me shum
gjas, n nj koh dhe vend tjetr do t kishin qen miq. Barthelmi e rindrton takimin e
tyre sikur Kortsi t ishte duke luajtur rolin e tij n nj tekst historik; Montezuma reagon
n prputhje me vizionin e tij vetjak dhe fetar t prcaktuar nga historia: Ngaq Kortesi
zbarkon n nj dit t prcaktuar n shkrimet e mome, ngaq ai sht i veshur n t zeza,
ngase panciri i tij sht ngjyr argjendi, nj lloj shmtie e t huajve marr s toku, pr t
gjitha kto arsye Montezuma pandeh se Kortesi sht Kuetzalkoatli, zoti i madh q e

331
Wayne B. Stengel, The Shape of Art in the Short Stories of Donald Barthelme, (Louisiana State
University Press,, 1985), p.205.
332
Kim Herzinger, parathnie e librit me autor Donald Barthelme, Not-Knowing, Essays and Interviews,
(Counter Point Berkeley, 1997), p.vi.
333
Sipas t dhnave historike pushtuesi spanjolla Hernando Kortes (1485-1547) e barkoi ushtrin e tij
afr Vera Kruzit t zotm, m 21 prill, 1519. N gusht, pasi e forcoi pozicionin e tij, Kortsi, n krye t nj
ushtrie q nuk kishte m shum se 350 ushtar spanjoll, bashk me disa qindra aleat indian, nisi
marshimin e tij toksor drejt kryeqytetit aztek, Tenochtitan-it (Meksiko Siti i sotm). Perandori aztek
Montezuma II (1480-1520) u mdysh n pengimin e prparimit t Kortesit, duke i lejuar atij t hynte n
kryeqytet n nntor 1519, pjesrisht ngaq Montezuma druante se Kortsi ishte Kuetzalkoatli, gjarpri me
pupla, dikur udhheqs hereoik i Toltekve, ather zot i madh i aztekve, i cili, sipas gojdhns, ishte
nisur t lundronte npr det, por do ti kthehej popullit t vet nj dit.

114
braktisi Meksikn shum vjet t shkuara mbi nj trap gjarprinjsh, me zotimin se do t
kthehej srish. Montezuma i blaton Kortesit nj putir t skalitur nefriti. Kortesi i var
Montezums n qaf nj gjerdan me rruaza qelqi t shkuara n nj gjalm t ermuar me
myshk. Montezuma i blaton Kortesit nj tas balte, t mbushur me llokma t vogla dhe t
kafenjta mishi , t sprkatura leht me thrrime buke, t cilin Kortesi nuk e pranon, ngase
di se llokmat e vogla t mishit jan gishtrinj njerzor.334
Zhvendosjet nga realiteti sinkronik n at diakronik jan befasuese pr lexuesin,
ashtu si edhe fokusi i Barthelmit n dramn e tyre vetjake n mos banale q do t
rrfehet, n vend t historis m gjithprfshirse, tradicionale q rrfejn librat e
historis. Montezuma e pranon q At Sanezi sht i zn duke prmbysur idhujt, nj
ide moderne, dhe sigurisht nuk sht fraz e shekullit t gjashtmbdhjet. Kortesi dhe
Montezuma pr m tepr prshkruhen shpesh se jan t kapur pr dore.

Prgjat dokeve, Kortesi dhe Montezuma baresin t kapur prdore.

A e njihni ju njfar At Sanez?-pyet Montezuma.
-Sancez, po, pse far ka br?
-Prmbys idhujt,-prgjigjet Montezuma.
-Po,-thot vagllimthi Kortesi, -po, kt e bn kudo q vemi.335

Kortesi fle me Donja Marinn n nj pallat t vn n dispozicion t tij nga

Montezuma, dhe Kortesi nga ana tjetr i shpton jetn nga pickimi i nj insekti helmues.
Secili mund t jet shptimi i tjetrit. Montezuma i shkruan t ms pr prparsin e
tanishme t fisnikris e cila na erdhi si nj lehtsim. Ndrsa m par ai shihte me
keqardhje midis rrmetit, se si fisnikt shtireshin si njerz t zakonshm, tani
Montezuma sheh se si ata po kapardisen me ofiqet e tyre, n mnyrn m t pshtir.336
Ai prsiat: far e ka trimruar fisnikrin t dal nga terri pikrisht kt koh?
Pse tani?-sht largimi nga historia. Por, prapseprap, prgjigja e tij psikologjike
shprehet nprmjet kndvshtrimit t tij parak: sht pasoj e ngasjes s djajve. sht e
qart q prkundrejt nj horizonti djajsh, rishfaqja e fisnikris mund t prfillet, pak a
shum, nj rrethan e lejueshme, edhe ata vet duhet ta ken kuptuar kt.337
Njerzit e Kortesit do t ndryshonin mitin dhe t krijonin modele t reja t gjuhs:
thashethemexhinjt prshprisin fjal t padgjuara m par: gijotin piper i bardh
przemrsi temperament por n vend t ksaj njerzit e Kortesit shembin shum
mure t tjer, por prapa tyre gjejn coftina t balsamosura qensh, macesh dhe shpezsh t
shenjtruar.338
Ndrsa ata viktimizohen gjithnj e m shum nga modelet e historis, ne shohim
q t gjith dyshojn tek njri-tjetri. Montezuma ka takime t fshehta me zotrinj t
mdhenj dhe t dy, Kortesi dhe Montezuma prdorin detektiv pr t mbikqyrur lvizjet e
tjetrit. Duke u zhvendosur brenda dhe jasht kohs, zhvendosje e cila shoqrohet me
ndryshimin n gjuh, Montezuma pranon q vizionet jan m t mira sesa detektivt.

334
Donald Barthelme, Cortes and Montezuma, Sixty Stories (Penguin Books, 1993), pp. 323
335
Ibid, p. 323.
336
Ibid, 324.
337
Ibid 324.
338
Ibid 325.

115
 N mes t rrfimit, Barthelmi ndrhyn: Bernal Diaz del Kastiljo shkruan ai i
cili nj dit prej ditsh do t shkruaj Historin e vrtet t pushtimit t Spanjs s
Re339, po gdhend n shesh nj cop mizkuiti340. Tani ai po qndron i trhequr, duke
vzhguar gjithka. Mbrrin nj dekret q padit miqsin e Kortsit dhe Montezums si
dicka q i kundrvihet interesave t popullit t Meksiks, t lindurve dhe atyre q ende
skan lindur.341
Nga kjo pik, fundi sht i parashikueshm. Nga njra an, miqsia mes dy
udhheqsve mbetet; ata madje shkmbejn biseda t kndshme pr krishtrimin.
Megjithat, me besim ndaj zotave pagan, Montezuma ruan artin e drams si nj forc
qytetruese dhe morale. Kortesi prcakton pjesn tjetr t subjektit. Montezuma, i
vetdijshm pr rolin e tij n tekstin e historis, i thot: Sundimtari gatit drama pr
popullin e tij.342
Kortesi, q prej kolltukut ku sht ulur, miraton. Montezuma i thot: -Ather, t
takon ty, i dashur vlla, t m zbulosh fundin ose, fundja, at q di pr zhvillimin e
mundshm t drams, n mnyr q un t mund t orvatem ta drejtoj at n kahun e
favorshm, me ushtrimin e asaj pak magjie q m ka mbetur.343
Kortsi dhe Montezuma shkojn tek vendtakimi i kshillit aztek, apo legjislatura
q harton ligjet e popullit. Pr habin e Kortesit, Montezuma nuk sht sundimtar
absolut. Ktu ata hasin m shum modele historike n formn e shtatoreve prej argjili.
Montezuma sht i burgosur jo vetm n tekstin e historis por edhe nga politika e
kulturs t cils i prket. T dy qeshin si t marr dhe krcejn rreth e rrotull dhoms.
Megjithse Kortesi dhe Montezuma do t donin t krijonin nj fund tjetr, Kortsi duhet
t prmbush fatin e paracaktuar. Ai e v Montezumn n arrest shtpiak, dhe m pas
i thot se ai mund t shkonte dhe t rrinte pakz me t.
N fund t tregimit, Kortesi dhe Montezuma baresin me Kalin V, Perandorin e
Spanjs, duke shpallur fundin e pashmangshm: A nuk kishte tjetr zgjidhje?-pyet
Karli. Bra at q mu duk e drejt-prgjigjet Kortsi, me gaz dhe ndrgjegje.344 -
Jam i vrar-thot Montezuma, sikur ai t ishte nj personazh i trilluar, apo nj aktor i
jets s tij. N fund, ndoshta m astet tona t tanishme, hija e Montezums qorton hijen
e Kortsit: -Prse nuk ngrite dorn t prisje gurin?- sht fjalia e fundit, e cila i referohet
ndrrs s Donja Marinjs sipas s cils Montezuma do t qllohej me gur, gj q Kortesi
e shprfilli sepse nuk i prkiste metodave t tij t besueshme. Historia ndoshta sht
dika e cila pasohet nga ndrra.345

339
Bernal Diaz Del Castillio (1492-1584) ishte nj prej kapedanve t Kortesit. Vepra e tij Historia e
vrtet e pushtimit t Spanjs s Re, libri m i plot q prshkruan pushtimin e Meksiks u botua n Spanj,
m 1632.
340
Mizkuit-pem t vogla t llojit tropikal amerikan me bishtaja t mbla.
341
Lois Gordon, Donald Barthelme, (USA: Twayne Publishers, USA 1989), p.202.
342
Ibid, p.202.
343
Ibid, p.202.
344
Ibid, p.202.
345
Ibid, p. 203.

116
III.2 Variacionet mbi nj tem

Si n tregime t caktuara ashtu edhe n tr krijimtarin e tij, lexuesi zbulon nj

art t mbshtetur m shum n prshtatje t vogla sesa n efekte t veanta, q vn
theksin tek prdorimi i holl i nj lnde mjaft her t pakt. Arti i Barthelmit ngrthen
variacione mbi nj tem, fjal e prdorur ktu n kuptimin e saj muzikor, jo n at letrar
dhe pahsohet veanrisht n tregimet e tij t ngritura mbi dialog dhe monolog t
zgjeruar. Lidhja e tij me kto forma t tjera sht m afr homazhit se satirs, si te
Kapiteni Blad, q t kujton edhe romanin origjinal t Rafael Sabatinit, edhe filmin e
mbshtetur n t.346
N prozn e tij tregimtare dhe romanore, Barthelmi prdor shpesh dialogun q
zhvillohet mes personazheve t paprcaktuara, fragmentimin, ndrtekstorin dhe po kaq
shpesh pyetsor q shpesh vn n dyshim zhvillimin e rrfimit duke e br rrjedhimisht
vetpasqyruese. Kur prdoret teknika e dialogut, ai zhvillohet mes dy personazheve t
paprcaktuar, ose midis zrash q zakonisht jan Q (pr pyetje) dhe A (pr
prgjigje).
Kjo teknik bie n sy n romanin Borbardha dhe n disa nga tregimet ku
dialog t till shmangin prshkrimin tradicional t personazheve, pasi ato jan m shum
zra q diskutojn pr zhvillimin e rrfimit, identitetin e tyre ose pr iden e pushtetit i
cili nnkupton marrdhnien mes shkrimtarit, veprs letrare dhe lexuesit, mes letrsis
tradicionale dhe risuese.
Te Shpjegimi, Referenca, Ant, Muzika e re, Katekisti, Mngjes,
Kierkegardi i padrejt ndaj Shlegelit, Kalimi mbizotrojn dy zra t paprcaktuar q
i friksohen kontaktit me t tjert po aq sa ato dshirojn t bashkbisedojn me ta. Kto
tregime paraqesin nj bot n t cilin komunikimi ndodh rrall.
Personazhet bisedojn me vetveten dhe shprfillin prgjigjet e personave q i
pyesin. Ato prshkruajn marrdhnie ku shprehet keqardhje pr nj person autoritar i cili
pyet nj person m t pafuqishm. Personazhi m i fort prfaqson teknologjin ose
shoqrin e kompjuterizuar, futuriste dhe prpiqet t bind folsin tjetr q ta pranoj
makinerin dhe botn e guximshme dhe t re q ai prfaqson. Kur n kto tregime flet
artisti, ai prqesh ose mundon shkenctart dhe krkimet e tyre.
Barthelmi e prfytyron bashkbisedimin si nj loj q mund t prdoret n mnyr
profesionale prej biseduesve dinak q duan t shmangin krcnimin, fuqit kontrolluese
t marrsit n pyetje ose t parandalojn hetuesin nga leximi i mendjes s tyre. N kt
rast, nuk kemi vetm prfitimin nga biseda lojcake t mbshtetura tek dialogu. Shum
prej tregimeve kan dy personazhe biseda e t cilave prbn nj prpjekje pr t shptuar
prej realitetit. N kto shkmbime bisedash njri nga pjesmarrsit muk pranon t
klasifikohet nga bashkbiseduesi. Personazhe t tilla i shmangen njohjes s rreme nga ana
e antagonistve t cilt i lejojn vetes ti etikojn para se ata t ken folur.
N kto tregime ka nj prirje t fort kundr logjiks konvencionale, ndrsa
joracionalja mbshtet t marrzishmen e nj shoqrie shkencrisht t arsyeshme. Po
kshtu, kto tregime lartsojn fuqin e imagjinats s individve prgjigjet e shpejta apo
taktikat vonuese t t cilve u lejojn t luajn me fjalt me qllim q t shmangin

346
Maks Daiu Profile prozatorsh modern, (SHBLU, Tiran 2000), f.129.

117
prfshirjen n do lloj sistemi idesh apo besimesh. Tregime t tilla jan plot me
shpjegime q n t vrtet nuk shpjegojn gj.
Funksioni i fundit dhe m i rndsishmi i tekniks s dialogut sht ndarja e
protagonistit t tregimit n dy un, pyetsi dhe prgjigjedhnsi, prokurori dhe mbrojtja.
Bisedat nuk ngjajn si dy zra q pohojn dhe kundrshtojn, por si nj mendje q e ka
ndar vetveten n dy zra, njri pr dhe tjetri kundr ndrsa shqyrtojn nj dukuri.
Teknika e brjes s pyetjeve dhe dhnies s prgjigjeve i bn t mundur mendjes t
sfidoj vetveten duke prdorur ironin pr t zhvilluar nj pikpamje dhe n t njjtn
koh pr ta kritikuar at.
Duke e ndar unin Barthelmi tregon se aspektet e kundrta t nj personaliteti ose
t nj ideje mund t bashkjetojn. Pr m tepr, nj nga rrugt me t cilat konflikti mund
t drejtpeshohet sht prdorimi i nj dialogu ironik me veten, si mnyr pr njsimin e
unit. Kshtu, ironia mund t jet nj forc konstruktive ashtu sikurse nj forc prqeshse
dhe mohuese.
Shpjegimi, i prfshir n prmbledhjen Jet qytetse (1970), zhvillohet
nprmjet procesit t lojs. Ai rrfehet si nj seri pyetjesh dhe prgjigjesh. Q-pyetsi, i
cili prfaqson forcat e nj bote t kompjuterizuar, shkencore, prpiqet t bind A-n,
prgjigjedhnsin, nj artist, t pranoj dhe vlersoj bukurit e teknologjis s makins.
Lojcakja, mnyra dinake me t ciln A-ja kryen intervistn, duke mos pranuar tu
prgjigjet pyetjeve t Q-s n mnyr t drejtprdrejt nprmjet prsritjes s pyetjeve t
Q-s n mnyr kundrshtuese ose duke i br pyetje Q-s n lidhje me pyetjet e tij, jan
teknikat q prdoren.

Q. A besoni q kjo makin mund t ndihmoj n ndryshimin e qeverisjes?

A. N ndryshimin e qeverisjes?
Q. N brjen e saj m t prgjegjshme ndaj nevojave t njerzve?
A. Nuk e di far sht. pun bn?
Q. Vshtroje mir.
A. Sjep asnj shenj.
Q. Ka njfar heshtjeje.
A. Se di se pr far sht. Munges besimi tek makina?
Q. A ka vdekur romani?
A. Sigurisht, edhe m shum akoma.
Q. far e zvendson?
A. Mendoj s sht zvendsuar prej asaj q ishte para se ky ta zvendsonte.
Q.E njjta gj?
A. E njjta lloj gjje.
Q. Po biikleta a ka vdekur?
A. Nuk i besoni makins?347

Tema e tregimit sht marrdhnia mes imagjinats shkencore dhe asaj artistike, e
para duke krkuar shpjegime dhe arsyen e t gjitha dukurive, e dyta duke krijuar arsyet e
saj ose duke shkatrruar me shkathtsi prpjekjen pr t gjetur shpjegime n procesin e
krkimit t nj t vrtete t ndryshme.

347
Donald Barthelme, Forty Stories, (New York: G.P. Putnam Sons, 1987) pp.35-45.

118
 Shpjegimi, ashtu si t gjitha tregimet e mbshtetura n teknikn e dialogut t
zhvilluar nprmjet lojs, sht shum qesndiss dhe prshkruan betejn e njeriut ikanak
q fshihet, n kt rast ndjeshmrin e artistit q do ti shptoj mbizotrimit t nj shpirti
shkencor t kthyer n nj forc deprtuese n shoqrin bashkkohore. Si pasoj e
prgjigjeve t A-s dhe gabueshmris s Q-s, nj qesndi tjetr e tregimit sht lehtsia
me t ciln Q-ja pyet me kmbngulje n lidhje me eprsin e teknologjis.
Nj pjes e madhe e humorit t Shpjegimi ka t bj me portretizimin e nj
shoqrie futuriste, teknologjikisht t efektshme q nuk shpjegohet dot. Megjithse toni i
tregimit n dukje sht pr t qeshur dhe lojcak, struktura e tij paraqet mundsi pr
interpretim t ndrlikuar. Biseda prbhet prej tri temash: prpjekjet e Q-s pr t bindur
A-n pr vlern e makins; prshkrimi nga A i nj gruaje t bukur t ciln ai e sheh tek
zhvishet ndrsa Q e pyet n mnyr kmbngulse pr at q sheh; dhe fjali t
palogjikshme dhe t thjeshta t shkmbyera mes Q-s dhe A-s. Secila prej ktyre
formave bisedore shkon nga katr ose pes rreshta n nj faqe dhe ndodh n nj rend
rastsor.
Shpjegimi nuk ka subjekt. Pavarsisht prej dendsis rrfimore q krijohet nga
vendosmria n rritje e Q-s pr t bindur A-n q makineria sht e aft pr humanizm
dhe madje edhe trheqje seksuale, A-ja nuk e pranon kt argument duke u kthyer
vazhdimisht tek gruaja q ai po sheh teks ajo zhvishet, ndrsa Q krkon t dij far A-ja
arrin t shoh. Q-ja zbulon m shum interes pr seksin sesa pr do lloj nxitsi q jepet
prej zvendsimit me an t teknologjis. Kto dy forma t prgjigjeve ndrpriten koh
pas kohe nga fjalit pa kuptim me t cilat Q dhe A tallen me njri-tjetrin, gj q tregon jo
vetm prishjen e forms por edhe t kuptimit.
Shpjegimi tregon q dialogt me t cilt luhet me komunikimin prfundojn
vetm n shmangie dhe fshehje t protagonistve. Ashtu si psikiatri q synon prcaktimin
e diagnozs s pacientit, Q-ja i paraqet A-s nj kuti t zez dhe pyet A-n se far sheh
n figur. A-ja sht tepr dinak dhe lojcak pr tu futur n kurth nga teknikat serioze t
psikiatris. Nse kthesat e bashkbisedimeve nnkuptojn shoqrimin e lir t nj truri t
dmtuar q Barthelmi prshkruan n tregimin Truri i dmtuar, ktu A-ja t paktn arrin
t shptoj nga bota zvogluese e teknologjis n t ciln pyetjet e Q-s prpiqen ta fusin
n kurth. A-ja nuk pranon t mbresohet nga makineria e pyetjeve t Q-s apo teknologjia,
sidomos kur Q-ja nuk arrin t shpjegoj funksionin e kutis s zez.
Trheqja e vmendjes nga Q-ja tek ndjeshmria e artistit n bisedn e tret sht
shum e zgjuar. N kt bised Q-ja prpiqet t heq nj paralele mes artit dhe makineris.
Nse format e artit vdesin, A-ja e pranon menjher q romani ka vdekur, po disa
makineri si biikleta nuk e humbin asnjher dobin e tyre. Q-ja thekson se makina dhe
teknologjia jan m jetgjata dhe me vler m t qndrueshme se arti. N vend q t
arrij n nj prfundim t gnjeshtrt pr shkak t arsyetimit t gabuar t Q-s, A-ja nuk
prgjigjet kur ai e pyet n mnyr retorike nse biikleta ka vdekur. N kt situat dhe
n t tjera si kjo, t dy pohojn pritshmrit tona konvencionale pr formn e pyetjes dhe
prgjigjes.
Vler tjetr e tregimit sht humori q shfaqet n vullnetin e Q-s pr t pranuar
pasigurin e tij n lidhje me teknologjin. Integriteti i A-s n vnien n dyshim t
argumentit t Q-s se duhet t kihet besim tek makina e nxit Q-n t pranoj q edhe pse
ai sht nj zdhns i teknologjis, ajo nuk i duket interesante.

119
 Barthelmi megjithat tregon se si t gjitha konvencionet e bashkbisedimit dhe
rrfimit mund t riprtrihen nga ndjeshmria krijuese. Imagjinata e Barthelmit dhe
skepticizmi lojcak i A-s jan edhe m shum t dukshm n tri bashkbisedimet e tjera.
Duke vazhduar t shprfill paknaqsin e A-s ndaj makins, Q-ja kmbngul q ti
msoj gjuhn me t ciln mendon kompjuteri. Ndrsa Q-ja vijon me nj list t gjat t
t dhnave pr programimin e kompjuterit, A-ja e pranon q kundrshtari i tij nuk ka
interes emocional pr terminologjin e kompjuterit por i rikthehet shpjegimit t A-s pr
gruan q po sheh ndrsa ajo zhvishet. Bashkbisedimi fillon t bhet m i zvetnuar kur
n bisedn e dyt, A-ja e prshkruan gruan jo me terma erotik por si t mbyllur n
vetvete dhe A-ja i tregon Q-s se vetmbyllja do ta pengoj ndjeshmrin shkencore t Q-
s pr t lexuar mendjen e tij artistike.
Bashkbisedimi i tret prfaqson nj shkputje t plot t gjuhs nga mendimi
dhe komunikimi si paralajmrohet n dialogt e mparshm. Duke kuptuar q ata jan
me qllime t kundrta, artisti dhe shkenctari thjesht mund t shqiptojn fjali t
pakuptimshme pohuese pr njri-tjetrin.
Vetmbyllja e zgjat tej mase formn e dialogut dhe gjuha e gabimeve
kompjuterike bhet po kaq e kuptimshme sa do lloj fjalie tjetr. Arritjet m t mdha t
teknologjis n mnyr ironike vetm sa e kthejn njeriun n gjendjen e tij parake t
komunikimit. Ndrsa lexuesi ndjek me vmendje se si shprbhen mjetet e komunikimit,
Q-ja dhe A-ja shkojn drejt nj konflikti t plot. Antagonizmi vihet re n aluzionet ndaj
dhuns ndrsa A-ja shmang kurthet q Q-ja ka ngritur pr t. N kt pik, t dy e
kuptojn q jan armiq.348
Tek Shpjegimi sht e vshtir t prcaktohet kush sht m i shkputur nga
jeta, Q-ja apo A-ja. Q-ja pyet: A beson se n t ardhmen do t jet e mundur t arrihet
knaqsia e plot seksuale, pr shembull, duke marr nj pilul? Ai prfytyron
nprmjet fantazive t A-s. Nga ana tjetr, A-ja sht gati pa emocione dhe i
shkputur nga jeta ashtu si sht kutia e zez. Ai prfytyron nj vajz jashtzakonisht
simpatike me xhinse, me nj shtpi blu dhe syze xhami duke kaluar npr rrugn t cils
ai gjithmon i shmanget. Nprmjet pyetjeve t Q-s, ai i rikthehet vajzs n rrug dhe s
fundi e pikturon ndrsa ajo zhvishet. Tregimi prfundon me nj pik kulmore prqeshse:
Paska nj shenj plage n kofsh. N t djathtn.349
Tregimi Katekisti350 mund t lexohet si interpretim i funksionit diakronik dhe
sinkronik t gjuhs. Barthelmi u rikthehet debateve t Q-s dhe A-s tek prmbledhja
Jet qyteti ku nj prift torturohet n konfliktin midis betimit fetar dhe fantazive
seksuale. Tregimi bn fjal pr nj katekist t shuguruar para shum vitesh i cili prsrit
vazhdimisht ritualin e detyrimeve t tij prej prifti ndrsa tundohet do dit prej nj gruaje
t martuar. Ai lexon si t prballet me tundimet dhe skandalet q i dalin para nj
kandidati gjat periudhs s ushtrimit t katekizmit, dhe m pas shton: Nuk ekziston
nj dit e vetme n t ciln nuk i bjm vetes kt pyetje 351
Duke u br argtues dhe hidhrak, Barthelmi sulmon ligjet e panatyrshme t
kishs e cila arsyeton ritualet e saj. Ai akuzon shoqrin konformiste e cila kontrollohet

348
Wayne B. Stengel, The Shape of Art in the Short Stories of Donald Barthelme, (USA: Louisiana State
University Press, 985), p.116.
349
Ibid, 117.
350
Donald Barthelme, The Catechist Sadness. (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1972).p.65.
351
Lois Gordon, Donald Barthelme, (Boston: Twayne Publishers,1989) p.134.

120
nprmjet shtypjes emocionale dhe seksuale, megjithse asgj nuk sht aq e thjesht sa
duket. Ashtu si tek tregimi Tundimi i Shn Antonit, prifti tundohet nga jeta e
zakonshme, por ndryshe nga babai i tij i hamendsuar shpirtror, ai duhet t knaqet me
fantazi t padmshme. (Ajo do t m prek leht mua me duart e saj t futura n xhepat
e pasm t xhinseve.) Kjo e bn t nevojshm vetdnimin e tij t prditshm, pasi
fantazia nuk i bindet.
Prifti v n dyshim mkatin e tradhtis bashkshortore, meqense ky ndodh gjat
t konfesioneve t shtunave kur ai dgjon mesatarisht 49.140 rrfime pr kryerjen e ktij
mkati (me gjas, nj nga kta persona q rrfen pr kryerjen e tij sht vet prifti). Nj
nga pjest m me humor t Barthelmit sht ajo q flet pr funksionin frymzues t
kishs do t diel n t gjith botn: E diela, dita e pushimit dhe adhurimit urrehet nga t
gjitha shtresat e shoqris n t gjitha vendet n t cilat sht prhapur Fjala. Urrejtja e s
diels n Londr kap gati njqind prqind. Urrejtja e s diels n Rio shkakton vetvrasje.
Urrejtja e s diels n Madrid paqtohet vetm prej ritualit t therjes s nj numri t madh
kafshsh. Urrejtja e s diels n Mynih sht lnd e par pr legjendat. Urrejtja e s
diels shihet nga t dijshmit si urrejtja m e pashoqe e s diels.352
N tregimin Referenca ku sulmohen dredhit e marrdhnieve politike dhe t
biznesit, Barthelmi prdor satirn. Arkansasi me popullsin e tij shprthyese, gzon
lirin e shprehjes dhe t vots ashtu si lirin pr t prer kokat, megjithse vshtir se
kishte nevoj pr ndonj reform, prapseprap duhej t punsohej dikush pr ti kthyer
trupat n rrugn e duhur, tek shteti, n rendin e tij origjinal.353 Nj kandidat i mundshm
sht Shel Mekpartlandi dhe tregimi prqendrohet tek referencat q ai ka. Zoti Kokbrn
shprehet: E kam njohur shum dhe n mnyr intime pr m shum se njzet vjet 354.
Kokbrni sht gati t prdor t gjitha strategjit psikologjike t mundshme q tia hedh
intervistuesit t tij n komisionin e planifikimit shtetror.
Barthelmi satirizon dredhit fjalsore, przierjen e biznesit, gjuhs politike dhe
hiperbolave t zgjuara. Ai prqendrohet n mnyrn se si Kokbrni gjen guximin q gjat
ktyre procedurave t rrepta t shfaq zvetnimin e tij si individ, dhe i till sht edhe
zoti Mekpartlend i cili na thuhet se ka njohuri gjithprfshirse pr t gjitha teknikat
dhe teorit moderne, ortodoksit, herezit, risit dhe dinakrit e vjetra t gjitha
llojeve.355
Strategjit e Kokbrnit jan magjepsse. S pari, meqense duhet t duket i
ndershm, ai pranon t gjitha cilsit e tij negative si kandidat. Hapi i tij i radhs sht t
shfrytzoj mungesn e reagimit t dgjuesit pas ktij pranimi (ai ndoshta as q po e
dgjon fare) dhe t theksoj aftsit e tij duke prsritur n mnyr elegante shtjen e
dobsive njerzore. M e rndsishmja, Kokbrni duhet t thot at q t tjert duan t
dgjojn. Kandidati pyetet nse ai sht i dhn pas jets materiale. Mekpartlendi sht i
madhrishm me jetn materiale, dhe shpjegon: Duhet ta shohsh kur lidh kpuct.
Prsri, kur shtrohet shtja nse ai sht apo jo m i mir sesa duhet pr Arkansasin,
rekomanduesi garanton: ai zotron nj cilsi fare t zakonshme.356
Duke prdorur zhargonin, gjuha e t dyve ngjan me t folurit me kode: p.sh,

352
Cituar te Lois Gordon, Donald Barthelme, (Boston: Twayne Publishers,1989) p.134.
353
Donald Barthelme, Referenca Amateurs. (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1976) p.22.
354
Ibid, p.22.
355
Ibid, p.23.
356
Ibid, p.23.

121
Mekpartlendi vjen nga nj shtet n fund t harts. Prfitimet t paktn duhet t
negociohen. Nse MekPartlandi nuk lejon shtypjen do jav t nj fmije, ai mund t
kthehet n hero t medias. Pas negocimit t shifrs n pesdhjet mij, pasi e bn t qart
q Mekpartlandi ka nj mani pr pushtet, dhe q referenca, si pr do agjent tjetr, merr
dhjet prqind t komisionit, marrveshja arrihet.357
N tregimin Kalimi, Barthelmi paraqet dy burra q prpiqen t bjn kalimin tek
feja si mnyr dmshprblimi pr mkatet e tyre. Ndrsa shqyrtojn ndrgjegjet e tyre,
ata jan n gjendje t flasin vetm n gjuhn bajate t fes tradicionale e cila shpesh i
keqprdor fjalt: Ne jemi t varfrmjeran, shkatarraq.358
Por asnj nga personazhet nuk mund t shkputet nga realiteti dhe tema t tilla si
mbipopullimi, smundja dhe vetvrasja. N do rast, dashuria, m shum sesa Zoti, i
thrret t jen pjes t ksaj bote, si grotesken edhe t bukurn, dhe ata vendosin q t
shtyjn kalimin n nj dit tjetr. Pr sa i prket ksaj dite tjetr, personazhet me dy
mendje japin portretin e plot t ktyre gjrave me vler. Ata do ta provojn srish:

-Kur ka bizele kopshti t verdha ose jeshile t zbrujtura ose t mbushura.

-Nj dit tjetr kur nj plak tetdhjet e katr vje ankohet q e shoqja nuk i jep m
dhurata.
-Kur ka djem riosh q ua hipin vajzukeve, qllimisht.
-Kur ka foshnja t kndshme q i luajn mendsh t rriturit.
-Nj tjetr dit kur dikush gjen nj goc t re e cila sht edhe m e re sesa ne
mendonin se ishte.
-Nj tjetr dit kur drita e diellit shuhet dalngadal deri n mosgj. 359

Muzika e re sht nj tregim tjetr n formn poetike t dialogut ku personazhet

dhe mjedisi mbeten t paprcaktuar. Jan dy t moshuar q prsiasin pr dshtimet dhe
sukseset (ato vetjake, seksuale, shoqrore, ushtarake), prindrit q nuk arritn tu
garantonin ndihm dhe nj shtpi t prsosur azili e cila mund tu jepet para ose pas
vdekjes. Barthelmi shtjellon temat e ndrrimit, vlerave, seksualitetit, vetvetishmris,
prdorimit t fjalve dhe t do gjje q lexuesi dshiron ta shoqroj me t ren si
kundrvnie ndaj tradicionales.
Muzika e re ka nj cilsi magjike sepse ofron shpres me kalimin e kohs. Jett e
dy burrave jan t mrzitshme, njrit i duhet ti kujtoj tjetrit q ai sapo ka fjetur me
Suzin. Ata e din q nse njri prej tyre nuk bn gj tjetr por vetm dgjon muzikn e re,
do gj tjetr bhet e pakapshme. A sht ndier kshtu Odiseu dhe ai Diomedi kur
vendosn tu vjedhin statujn e Athinas trojanve pr ti trishtuar trojant dhe si pasoj
t humbisnin luftn?360 Motivi i lufts ringjall kujtime dhe motive t tjera vetjake t
prmendura m par ose q rishfaqen m von pr tu prdorur n kontekste t reja.
Tregimi prjetohet si kompozim muzikor ku pasuria e jehonave letrare kulmon
me shum kujtime t nns s tyre, shija muzikore kohs s saj nuk prputhet me
muzikn e tanishme. Pastaj, ashtu si tani muzika e re i shkrin gjrat me nj flak t
vetme, ashtu si bn saldatori. Muzika e re thot se jeta bhet gjithnj e m emocionuese
357
Lois, Gordon, Donald Barthelme, (Boston: Twayne Publishers,1989) p.191.
358
Donald Barthelme Great Days (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1979) p.96.
359
Donald Barthelme Great Days (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1979) p.96.
Cituar te
360
Lois Gordon, Donald Barthelme, (Boston: Twayne Publishers,1989) p. 198.

122
ndrsa ka gjithnj e m pak koh.361
Si t veprosh prball pasiguris sht situata n t ciln gjendet autori (n kt
rast Barthelmi), lexuesit dhe personazhet e tij. Kjo sht Muzika e re, e cila himnizon t
astshmen n vend t s rndsishmes, dhe q e bn parimin e pasiguris kngn e
kngve t autorve pasmodern.362

III.3. Personazhet pasmoderne n krkim t identitetit

Nse letrsia dikur mendohej se pasqyronte jetn Barthelmi e ktheu prmbys

formuln. Ai hulumtoi gjurmt e nj shoqrie t motivuar nga tekste t tilla si sloganet e
reklamave, imazhet e mods dhe bisedat siprfaqsore n dukje intelektuale. Duke
paralajmruar mospranimin e tradits mimetike q karakterizon pasmodernizmin,
Barthelmi e oi gjendjen ekzistenciale n skaj, duke br q personazhet e tij t marrin
role, qofshin ato nga televizioni, reklama, apo filozofia, dhe ti luajn kto role sikur t
ishin t vrteta, edhe pse ato nuk jan t tilla. 363.
Pjesa m e madhe e autorve pasmodern paraplqejn personazhe njprmasore,
t paraqitura n mnyr pak a shum t qart n vepra letrare t mparshme.364
Personazhet e letrsis pasmoderne shpesh nuk jan profile t thelluara psikologjike, t
analizuara deri n detaje t holla, ato ngjajn si t mbjella apo alegorike, q nuk
mtojn t ken ndonj thellsi psikologjike krejt individuale. Shembuj t ksaj prirjeje
gjenden n tregimet e Donald Barthelmit.365
Personazhet e tij e gjejn veten n situata t uditshme dhe surreale t cilat ato i
pranojn me nj shprfillje t natyrshme. N prozn e Barthelmit, burimet e
paknaqsis, ashtu si mnyrat e prballjes me t lidhen ngushtsisht me artistin dhe
njeriun e zakonshm. Megjithse shprfaqjet e ktyre paknaqsive jan t larmishme,
ato shpesh kan t bjn me prpjekjen pr t ruajtur nj marrdhnie jetsore.
Personazhet e Barthelmit jepen n mnyr tipike jo vetm t vetdijshme pr
pamjaftueshmrit e tyre vetjake dhe seksuale, por n prgjithsi ato jan t paknaqura
ose t mrzitura me sistemet n t cilat mbshteten pr tu marr me jett e tyre t
fragmentuara dhe t pakuptimshme.
I thn me pak fjal, problemi i qensishm i personazheve t Barthelmit sht i
dyfisht; nga njra an, ato jan t mrzitura me jett dhe marrdhniet intime t
mrzitshme me t tjert dhe krkojn vazhdimisht nj mnyr pr t tejkaluar ngurtsin
e jetve t modeluara rreptsisht dhe pa lidhje logjike; nga ana tjetr, ato i friksohen do
lloj humbjeje t siguris, nuk jan n gjendje pr tu hapur plotsisht kundrejt prvojs,
sepse ajo u duket shum pshtjelluese, e dykuptimshme dhe e paqndrueshme .
N mnyr paradoksale, vetdija pr realitetet e mjera prreth tyre e bn edhe m
t vshtir astin friksues kur ato duhet t prballen me t ren. Rrfimtari i tregimit
Fletthirrje gjyqi, pasi detyrohet t montoj mikun e tij prbindsh arlzin, jep nj

361
Lois Gordon, Donald Barthelme, (Boston: Twayne Publishers,1989) p. 199.
362
Maks Daiu Profile prozatorsh modern, (Tiran, SHBLU, 2000), f.130.
363
Lois Gordon, Donald Barthelme, (USA: Twayne Publishers,1992), pp.20-21
364
Agim Vinca, Panteoni i ideve Letrare, (Camaj-Pipa, Shkodr 2002), f.224..
365
Po aty, f.224.

123
prmbledhje t ndjenjave t tij t prziera: Pa arlzin, pa shembullin dhe qetsin e tij
shembullore, un rrezikoj t veproj, rrezikoj t jem n rrezik. Por duhet t jem aktiv,
duhet ta largohem nga shtpia dhe t dal shtitje vrdall.366
Edhe m t mprehta jan komentet e rrfimtarit t tregimit Teveqeli n lidhje
me pamundsin e nj shkrimtari pr t menduar pr ndonj gj pr ta thn: Un pr
vete i kam kto probleme. Fundet jan gnjyese, mesin ske ku e gjen askund, por m e
keqja e t gjithave sht t fillosh, t fillosh, t fillosh367
Kshtu, personazhet e Barthelmit mbeten n nj realitet kaotik, duke pasur
parasysh q sistemi i shenjave i krijuar nga njeriu pr ta ndihmuar at t merret me
realitetin sht i pamjaftueshm. Si mund t krijohen astet q jan mjaftueshm njerzor,
domethns dhe emocionues pr tu siguruar q po jetojm? Sigurisht, askush nuk mund
t mbshtetet n sistemet e jashtme pr t ndihmuar veten n gjetjen e ksaj sigurie dhe
zgjidhjeve. N nj mnyr t prgjithshme, ajo s cils i kundrvihet Barthelmi sht
mtimi pr siguri dhe shpresat e mdha, dogmat dhe teorit e t gjitha llojeve.368
Personazhet e Barthelmit e gjejn veteven duke u prballur n mnyr t
vazhdueshme me sisteme t vjetruara si qeveria, kisha, ushtria, media, psikiatria,
ekzistencializmi, kritika letrare dhe psikologjia frojdiste t cilat nuk arrijn t
funksionojn n mnyr t suksesshme. N t vrtet, Barthelmi shpesh duket se
nnkupton n mnyr lojcake se pranimi i ndonjrs prej tyre si zotruese e s vrtets
mund t ket si pasoj humbjen e aftsis pr t reaguar n mnyr t natyrshme ndaj
prvojs.
N tregimin Fotografit, Barthelmi thekson pikrisht kt pik kur rrfen se si
nj shkenctar i thot kolegut t tij se ata duhet ti djegin fotografit n negativt e t
cilve ato kan zbardhur shpirtin njerzor:

Mua m duket se duhet ta shtrojm pyetjen fare shkurt, a jemi ne m t mir me

shpirtra apo pa to?

Po, e kuptoj se far do t thuash. Ju paraplqeni pasigurin.

Pikrisht. sht m krijuese. T marrim si shembull n kt rast, marrdhnien time

me gruan tuaj Dorotean. Prplot pasiguri. Ka aste kur absolutisht dridhemi prej nj
ankthi t paprcaktuar. Mua m jep knaqsi. Doroeta sht e knaqur. Mrzia ka
psuar disfat. Pr momentin, pa dyshim.369

Barthelmi e di mir se do zgjidhje pr t flakur kt guask gjallimi n rutinn e

zakoneve t pandryshueshme e cila e paralizon reagimin ton ndaj artit, qenieve t tjera
njerzore dhe ndaj realitetit t zakonshm mund t jet vetm e prkohshme. Por elsi
pr Barthelmin qndron n mbajtjen e shtigjeve hapur, ndaj prvojs, n mnyr q t
mund t ket reagime dhe sisteme t reja q krijojn freskin dhe gjallrin q ne t gjith

366
Donald Barthelme, Sadness, (New York: Penguin Books, 1972), p.116.
367
Donald Barthelme, Unspeakable Practice, Unnatural Acts, (New York: Bantam, 1968), p. 65
368
Alan Wilde, Barthelme Unfair to Kierkegard: Some Thoughts to Modern and Postmodern Irony,
(Boundary, 2,5, 1976), p.56.
369
Donald Barthelme, Guilty Pleasures, (New York, 1974) pp. 158-159.

124
krkojm.370
N shum tregime kemi prpjekje pr t krijuar nj kuptim t identitetit me an t
lojs, njohjes dhe prsritjes. N rrfime t tilla personazhi i Barthelmit kupton se duhet
t shprfill t gjith besimin q bota do t impononte tek ai. Vetm duke besuar n
vetvete, ata krijojn nj t kaluar, t tashme dhe t ardhme t mundshme.
Protagonistt e rrnuar t tregimeve jan n krkim t identitetit jo vetm
nprmjet kryerjes s nj veprimtarie t veant por gjithashtu duke ndier keqardhje pr
veten e tyre kundrejt armiqsive. N kt rast, Barthelmi shpesh tregon q uni
prkufizohet n konfliktet e tij me nj figur autoritare; nj prift, baba, epror, msues ose
madje edhe presidenti i Shteteve t Bashkuara. N secilin prej ktyre konflikteve, uni
zbulon q duhet t ndaloj adhurimin e ikonave t tilla. N t vrtet, uni duhet t
shkatrroj respektin q ka pr kto figura n mnyr q t fitoj vizionin e tij vetjak pr
realitetin.
Besimi i vetm q ia vlen t ruhet sht ai q zanafillon nga vetja. N dshirn e
tyre pr unitet, egot n kto tregime prlasen me ato t eprorve dhe me elemente brenda
vet atyre. Kjo prplasje sht pasoj logjike pr personalitete q ndihen t tradhtuar nga
kalimi i kohs dhe ndryshime t tilla dramatike, ndrkoh q besimet dhe vlerat q ata
kan nderuar n t kaluarn kan pak besueshmri n botn e sotme.
E kaluara prvijohet n mnyr t dallueshme duke e ndar secilin protagonist n
pjes t ndryshme q krkojn t arrijn nj lidhje logjike. Megjithat, pikpamja
prfundimtare e Barthelmit sht q e kaluara nuk prbn burim ndihme apo ngushllimi,
ndrkoh q tjetrsimi prej saj sht vetm nj reagim, jo nj prgjigje krijuese e
mjaftueshme e cila shkrin fragmentet e do lloj identiteti n nj un t njsuar.
Barthelmi prfundimisht pranon faktin q shkrirja e nj egoje n nj t tr mund
t ndodh vetm kur individi krijon pikpamjet e tij vetjake. Loja me at ka besojn t
tjert, rrekja pr t njohur ose kuptuar besimet e t tjerve, ose prsritja rituale e
besimeve t shoqris sht vetm nj mas e pjesshme e zhvillimit t nj koncepti pr
veten. Nj individ mund t thuhet me t vrtet se zotron identitetin e tij, vetm kur ai
krijon pikpamjet e tij vetjake.371 Personazhi duhet jo vetm ndrtoj identitetin e tij por
gjithashtu t shprfaq vler q prputhen me kt detyr artistike dhe kto tregime
prbjn zgjidhjen morale t Barthelmit n nj bot t pakuptimshme.
Asnj tregim nuk mishron n mnyr kaq t qart konceptin e Barthelmit pr
identitetin i cili krkohet nprmjet lojs, si Njeriu q fshihet. Ktu loja vihet n
shrbim t krkimit t identitetit n loj me kujtesn e tij n tri mnyra: nj personazh
krkon identitetin e vet nprmjet roleve reale dhe t imagjinuara t tij n t kaluarn;
personazhi tjetr lejon q loja e mendjes s tij t shndrroj ato q ai beson bashk
identitetin; secili prej ktyre personazheve formon nj identitet me an t lojs s gjuhs
dhe mendjemprehtsis q i prshkon ato.
Njeriu q fshihet sht nj rrfim pr njerzit q bjn lojra me identitetet e
tyre dhe me rolet n marrdhniet mes tyre. Prapseprap, tregimi ka nj ton q e nxit
lexuesin ti bj vetes pyetjen se n far mase sht kjo situat nj shaka dhe sa ajo ka

370
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme and
William H. Gass, (Pittsburg: University of Pittsburgh Press, 1982), p.101.
371
Wayne B. Stengel, The Shape of Art in the Short Stories of Donald Barthelme, (USA: Louisiana State
University Press, 1985) p.14.

125
tone serioze.372 Njeriu q fshihet ka n qendr t tij nj situat kryesore e cila prsritet.
Protagonisti sht nj i prjashtuar q detyrohet prej rregullave imponuese t shoqris t
jetoj n zgrip t saj. Element i lojs sht fshehja ose arratia n krkim t nj identiteti
duke e br tregimin t shfaq nj pamje t realitetit dhe njkohsisht nj parodi t tij.
Tregimet Jet qyteti, Inxhinieri privat Pol Kli, Rebeka, Vdekja e Eduard Lirit,
Prqafimi i madh, dhe Diamanti jan n fakt, hulumtime t mnyrs se si mund t
merremi me nj bot e cila sht e pamundur ta shmangsh sikurse ta kuptosh, ndrkoh
q mbizotron prpjekja pr t krijuar vler dhe kuptim.
Diamanti i jep dor t lir s uditshmes dhe fantastikes dhe bn fjal pr
rrmbimin e nj diamanti inteligjent shtat mij e tridhjet e pes karatsh q flet,
pasardhs i Med Mollit, nj shtrige me dhunti t kufizuara. Diamanti flet pr burrin n
hn dhe kthimin e diamantit kur nj ark relikesh q prmbante kmbn e vrtet t
Maria Magdalens vret Vandermasterin, rrmbyesin e tij.
Shum prej episodeve t tregimit theksojn banalitetet dhe absurditetet e jets
ndrsa teknikat q prdoren jan ligjrimet e mrzitshme, paraqitja nprmjet dialogve
dhe prjashtimi prej rrfimtarit i personazheve q e marrin si t mirqen njmendsin e
situats n t ciln ndodhen. Gjithka q ndodh sht m s shumti qllimisht e
zakonshme. Kjo nuk do t thot se e zakonshmja sht parsore kundrejt s
mrekullueshmes, pasi ashtu si nnkupton edhe stili i tregimit, marrdhnia sht e
ndrsjellt.373
Diamanti shpreh kt pikpamje t dyfisht n mnyr mbreslnse sikurse
donjri prej krijimeve t Barthelmit. Ksisoj Molli, me kujtimet e nj Perndie q m
ngriti lart dhe m mbajti n duar derisa un rash nga duart e Tij374 banon n nj bot t
rn. Prshkrimi q ajo i bn ksaj bote, kjo bota jote gri, jashtsia e egr, pshtjellimi
dhe rropatja pr ekzistenc375sht tregues i nj qndrimi q sht gjat gjith kohs i
pezullt dhe pranon pshtjellimet e saj t mrzitshme dhe t egra.376
Ky qndrim ndaj bots e vendos Mollin dhe fmijn e saj n konflikt t
drejtprdrejt me personazhet e tjera, sepse para s gjithash, diamanti sht objekti i nj
krkimi t zjarrt i s jashtzakonshmes si dika e prsosur, e ndryshme pr t tejkaluar
pamjaftueshmrit e jets. Rrjedhimisht, Lili, njeriu i medias377, dhe botuesi-mbret i
saj378 zoti Leithr, q nxjerr nj gazet e cila jo rastsisht quhet Bota, jan turma e
gjuetarve me emra t uditshm por t padallueshm nga njri-tjetri.
Dhe ndr ta Vandermastri sht m i dhunshmi n kt siprmarrje. Duke mos
krkuar asgj m pak se prjetsin, Prve jets s tanishme, i rrfen ai Mollit, dua
nj jet tjetr, n t ardhmen.379 Vandermastri prfaqson dshirn e egr njerzore. Ky
absolutizim i dshirs mund t interpretohet si ndrra e vazhdueshme e artit, fuqis s tij

372
Wayne B. Stengel, The Shape of Art in the Short Stories of Donald Barthelme, (USA: Louisiana State
University Press, 1985) p.16.
373
Alan Wilde Middle Grounds; Studies in Contemporary American Fiction, (USA:University of
Pennsylvania Press) pp.35-37.
374
Donald Barthelme, Amateurs, (New York, 1976), p. 410.
375
Ibid, p. 417
376
Alan Wilde Middle Grounds; Studies in Contemporary American Fiction, (USA:University of
Pennsylvania Press) pp.35-37.
377
Donald Barthelme, Amateurs, (New York, 1976), p. 404
378
Ibid, p 407.
379
Ibid, p. 404.

126
pr t arritur nprmjet forms nj qndrueshmri prtej kaosit t jets.
Gjuha e Barthelmit sht gjithmon e stilizuar leht por e pabindur, e
pazakonshme. N t vrtet, me riciklimin e klishve, ritmeve dhe modeleve t prozs s
ligjrimit bisedor me prdorimin e regjistrave gjuhsor dhe me aftsin pr t modeluar
rrfimin e mbshtetur tek rastsorja, stili i Barthelmit shrben si mishrimi konkret i nj
vizioni q e pranon prditshmrin mbytse t jets ndrkoh q kremton potencialin
njerzor pr t krijuar brenda ksaj prditshmrie, vatra t vogla, t paqndrueshme t
domethnies dhe knaqsis.
Shprehja e paraplqimit pasmodern pr rende m t lirta dhe m pak t
prcaktuara dhe pr knaqsi m t vogla dhe m pak t prsosura, sht si strukturore
edhe tematike. Molli e shpreh me fjal. Diamantet, thot ajo,-jan pak t zakonshme.
T sjellshme, po. T qeta, po. Por t vjetra. Dhe ajo vijon duke lavdruar gur t
ndryshm t muar, ndrkoh q t gjith kta gur jan m t zakonshm se diamantet
pr t pohuar t jashtzakonshmen. 380
N tregimet Njeriu q fshihet, Fantazma e mikut n opera, Tundimi i Shn
Antonit dhe Qyteti i kishave elementi i lojs sht fshehja ose arratia n krkim t nj
identiteti duke e br secilin tregim t jap nj pamje t realitetit dhe nj njkohsisht
parodin e saj. Secili prej tregimeve bn fjal pr nj burr ose nj grua i/e cili(a) nuk
sht n gjendje t vendos nj identitet funksional shoqror duke u kthyer rrjedhimisht
n nj individ t mnjanuar ose t prjashtuar nga shoqria.
Lexuesi, ka ndjesin q jo vetm protagonisti po fsheh identitetin e tij, por edhe
Barthelmi gjithashtu. Secili prej tregimeve ka personazhe n krkim t identitetit
nprmjet lojs dhe shfaqin shum ngjashmri me njri-tjetrin. Ndrsa loja sht nj
veprimtari e qndrueshme, njohja pr protagonistt ose rrfimtart e Barthelmit shrben
si krkim aktiv, agresiv me an t cilit ai vzhgon, v n pikpyetje ose hulumton dukuri,
situata ose ndjenja q nuk i kupton apo nuk i shpjegon dot. Ndjesia e vazhdueshme q ai
krijon sht ajo e nj dyshuesi t madh i cili argtohet me prpjekjen e personazheve pr
t njohur nj bot e cila jep pak shpjegime pr ngjarjet.
Nse, sipas pikpamjes s Barthelmit njohja prfundimtare sht e pamundur, ai
megjithat adhuron individt t cilt nuk heqin dor kurr prej prpjekjes pr t njohur.
Ai prqesh ata q mendojn se njohja n do lloj fushe sht prfundimtare dhe e plot.
Pr Barthelmin, dshira pr t njohur duhet t jet nj proces i vazhdueshm, i cili
pavarsisht se sht i pamundur pr tu jetsuar, mbetet prgjithmon i nevojshm pr t
krijuar nj kuptim t identitetit. Protagonistt e Barthelmit prqeshin, tallin, arratisen ose
fshihen prej identiteteve t tyre, bisedave me t tjert, shoqrive ose objekteve q
ndrhyjn n bott e tyre. Ata luajn lojra ose ngacmojn antagonistt e tyre duke i
pshtjelluar dhe keqorientuar ata.
Ka nj ton t lirt n kto rrfime, por Barthelmi megjithat i sheh kto tregime
shakatare si hulumtime t mnyrave se si individ t ndryshm manipulojn bott e tyre.
N disa raste, me an t prdorimit t lojs si teknik, personazhi qendror i tregimit
trhiqet prej shoqris pr tu br njeri dyshues i nntoks, nj i dbuar i cili prkufizon
identitetin e tij me an t t jetuarit n zgrip t shoqris.

380
Alan Wilde Middle Grounds; Studies in Contemporary American Fiction, (USA: University of
Pennsylvania Press, 1987), pp.35-37, 1987.

127
III.4. Tema e artit dhe rolit t artistit

Shum nga tregimet e Barthelmit prshkruajn vendin q z arti n jetn

bashkkohore. Ato shtrojn pyetje pr at se far lnde duhet t prdor arti pr tu
krijuar; vn n pikpyetje nse qeniet njerzore jan lnda e duhur pr t qen tem e
artit, zhvillohen nprmjet prpjekjes pr t njohur dhe tekniks s prsritjes dhe
procesit krijues t rrfimtarit, shtrojn pyetjen se cili duhet t jet objektivi i artit ose
prqendrohen tek mnyra se si artisti mund t krijoj n nj bot t paqet.
N grupin e tregimeve q cilat shtrojn pyetje pr lndn q duhet prdorur pr
krijimin e artit bn pjes tregimi Balona. Balona shfaqet papritur mbi dyzet e pes
blloqe n Manhatan dhe shrben si metafor e problemeve t artit dhe reagimeve t
publikut ndaj tij.381

Balona, duke filluar nga nj pik n Bulevardin katrmbdhjet, venndodhjen e

sakt t s cils nuk jam n gjendje ta them, u hap n drejtim t veriut gjat gjith
nats, ndrsa njerzit po flinin gjum, derisa ajo arriti parkun. Atje e ndalova.382

Tregimi u paraqet lexuesve nj objekt n dukje t pakuptim, vetreferues, i cili

ofron nj larmi interpretimesh pr publikun e tij. Ai kthehet n nj katalog t reagimeve
t publikut ndaj pranis s ktij objekti t strmadh. Balona e Barthelmit mund t shihet
si prfaqsuese e objektit artistik abstrakt bashkkohor dhe kundrthnieve t tij, ndrsa
mishron mbizotrimin e forms ndaj prmbajtjes. 383
Duke kuptuar q balona nuk mund t nnkuptoj kurr m shum sesa veprat
klasike t artit, rrfimtari prshkruan ndjesin e gzimit dhe liris q ajo krijon mes
pjestarve t audiencs s saj. Pr rrfimtarin, arti duhet t jet burim i lojs ashtu si
duhet t jet nj loj frymzuese pr ata q e prjetojn, dhe nj art i till e sfidon
interpretimin.
Ashtu si n disa tregime t tjera t Barthelmit t krijuara nprmjet lojs,
protagonisti sht nj burr i cili fshihet dhe nuk e bn t ditur identitetin dhe motivet e
tij. Vetm n paragrafin e fundit t tregimit, msojm q rrfimtari e kishte prdorur
balonn pr t harruar vetmin dhe mungesn e s dashurs s tij ndrsa ajo ishte jasht
vendit. Ashtu si e fryu balonn mbi Manhatan, ai ia heq heliumin, balona shfryhet dhe
tregimit i vjen fundi. Pas kthimit t saj nuk i nevojitet m lodra e tij.
Tregimi nnkupton q arti bashkkohor mund t lind nga gjendja e mungess
dhe pamundsis, emocione t cilat nuk arrijn t shpjegojn kuptimin e ksaj vepre apo
magjepsjen e publikut pas saj. Tek Balona arti modern, duke buruar nga emocioni i
rastsishm i artistit, mund t krijohet prej do lloj objekti pr sa koh arrin t prfshij nj
audienc. Balona si objekt i artit krijon gjithashtu nj ndjesi lirie dhe nj ast shmangieje
nga rutina, realitetet shtypse t bots meqense ajo sht dika me t ciln ata mund t
luajn ose ta interpretojn lirisht. Si shihet edhe n tregimet e tjera t Barthelmit, tema e
t cilave sht arti dhe artisti, arti u ofron njerzve lirin e pakufizuar t imagjinats dhe
zgjedhjes.
Te Banda e policve (Praktika t parrfyeshme, akte t panatyrshme, 1968),

381
Richard Schickel, Freaked Out on Barthelme (New York: Times Magazine, August, 16, 1970), p.15.
382
Donald Barthelme, Sixty Stories, (New York: Penguin Books, 1981).
383
Tonny Tanner, City of Words: American Fiction 1950-1970, (USA:Harper Collins, 1971) p.405.

128
rrfimtari, nj ish postier dhe muzikant xhazi i Detroitit, drgohet n Nju Jork si pjes e
bands muzikore t policve q ka krijuar kryetari i bashkis. Kryebashkiaku beson se
kurdo q t shprthej zemrata e qytetarve n rrug, banda e policve duhet t shkoj tek
vendi i shprthimit t konfliktit dhe do ta qetsoj revoltn me an t tingujve t xhazit.
Plani i kryebashkiakut del t jet nj dshtim i plot. Zemrata e qytetit mbetet tepr e
madhe dhe nuk zbutet dot nga banda e policve.
Tregimi shtron pyetje interesante jo vetm n lidhje me pamjaftueshmrin e
dukshme t muziks pr t paqsuar trazirn qytetse por edhe mbi pamundsin e artit
pr t mposhtur shmtin e realitetit. Pranvnia lojcake e paknaqsis dhe artit n
tregimin ku polict jan kthyer n artist dhe forca prdoret pr t zbukuruar realitetin,
shpreh faktin se przierja me humor e forms dhe prmbajtjes shihet si nj nga funksionet
e artit bashkkohor. Banda e policve, nprmjet nj objekti loje, ndryshon nga balona n
pamundsin pr t sublimuar dshirat si t krijuesit t saj ashtu edhe t audiencs, por
ndan me tregimin ndjesin e kundrt t lojs zhgnjyese.
Subjekti minimalist i tregimit Balloja e policit n prmbledhjen Jet qyteti
(1970) merret me prpjekjet e Horasit, nj polic i ri q prdor atmosfern seksuale t nj
balloje pr t joshur t dashurn e tij, Margotn, dhe pr t shkuar n shtrat me t. Seksi
prfaqson mbrojtjen dhe kontrollin pr Horasin dhe Margotn por tregimi prqendrohet
tek pasiguria dhe cenueshmria e jets dhe artit modern. Ashtu si tek Balona, rrfimtari
e mbyll tregimin n mnyr t papritur dhe artificiale.
Pasi e konsumojn marrdhnien e tyre intime pas ballos, Horasi dhe Margota
kyen t sigurt n apartamentin e Horasit ndrsa rrfimtari prfundon me fjalin
melodramatike deri n absurditet: Tmerret ishin larguar nga apartamenti i Horasit. As
polict dhe zonjat e tyre nuk jan t sigurt. Askush nuk sht i sigurt. Siguria nuk
ekziston. Ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha!384
E qeshura e rrfimtarit sht ironike. Dshtimi i policve dhe zonjave t tyre pr
t shptuar prej frikrave me an t atmosfers s gzueshme t nj balloje joushtarake
dhe t bukur shpreh dshtimin e tyre n prpjekjen pr t br pr vete banort e getos
dhe t dyja kto reagime shprehin armiqsin e audiencs bashkkohore ndaj formave t
pastra t artit dhe pamundsin e ktij arti pr t tejkaluar tensionet e jets moderne.
Nse tregimet e zhvilluara me an t procesit t lojs shtrojn pyetje n lidhje me
far forme duhet t ket arti risues n botn bashkkohore, n tregimet q kan si
protagonist personazhe n krkim t njohjes, ata pyesin se pse njerz t famshm apo
adhurimi i njerzve pr ta sht prdorur si objekt arti.
Ndr tregimet t cilat bjn pyetjen nse t qenit njerzor sht lnda e duhur pr
t krijuar artin analizohen m posht: Robert Kenedi i shpton mbytjes, Gjeniu, dhe
Mbi engjjt. T krijuara nprmjet prpjekjes pr t ditur, ato shqyrtojn me detaje nj
hero karizmatik politik, nj hero t famshm t medias dhe politiks, dhe shtjellojn
konceptin e engjjve si nj instrument i Zotit dhe njeriut. Arti buron nga prpjekja pr t
njohur kto portrete t politikanit modern, intelektualit bashkkohor dhe nj imazh t
humanizuar fetar, sepse ndjesia e tyre e paplotsis i lejon vzhguesit t marr pjes n
vizionin e krijuar.
Tregimi qendror i krijuar nprmjet prpjekjes pr t njohur, Robert Kenedi i
shpton mbytjes, i prfshir n prmbledhjen Praktika t parrfyeshme, akte t

384
Donald Barthelme The Policemans Ball, City Life, (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1970),
p.56.

129
panatyrshme (1968) merret me sjelljen e jashtme, t mirreklamuar t Robert Kenedit,
duke e zmadhuar n prmasa groteske pr ta paraqitur si vepr arti. Por ndrsa Balona
pohon q loja m shum se interpretimi duhet t jet fryti i artit, Robert Kenedi i
shpton mbytjes nnkupton q dshira pr t kuptuar objektin e artit mund t jet
objektivi kryesor. Rrfimtari prpiqet ta shptoj Kenedin nga deti i reklams n t cilin
ai gjithmon rrezikon t mbytet.
Robert Kenedi i shpton mbytjes funksionin si nj objekt i shklqyeshm arti
n vetvete, duke nnkuptuar q nj politikan i famshm merr forc politike nse lexuesi
prpiqet t kuptoj kolazhin e krijuar nga elementet e personalitetit t Kenedit.
Megjithse kjo prpjekje del deri diku e kot, ajo shpreh sidoqoft iden q nj qenie
njerzore ndan me artin t gjitha ndrlikimet dhe kundrthniet nse lexuesi e lejon
natyrn e tij njerzore t bhet pjes e misterit t nj personaliteti tjetr.
Gjeniu, i pfshir n prmbledhjen Trishtimi (1972), prbhet nga seri fjalish,
prshkrimesh ose fragmentesh t shkurtra t cilat portretizojn gjeniun si njeri i
paqndrueshm, me gjendje shpirtrore dhe reagime jologjike. I ngjashm me Robert
Kenedi i shpton mbytjes, ku njeriu politik sht kthyer n objekt arti, ktu kemi nj
tjetr objekt arti i cili lexon romanin e Teodor Drajzerit Gjeniu pr tu br i
vetdijshm pr veten.
N tridhjet pjes, Barthelmi krijon nj prkufizim deri diku serioz por m s
shumti komik t artistit (megjithse ai thot q tregimi sht pr nj shkenctar) me 1)
gjendjen shpirtrore, kotsin, pasigurin, ndjenjn e fajit dhe nj ndjesi t zhgnjimit
social, 2) n marrdhnien e tij t veant me punn, dhe nganjher mvetsin e tij t
plot nga ajo, me dhuratat dhe takimet e tij, kremtimin e gjenive s t gjitha niveleve. E
gjitha kjo paraqitet me ironi dhe vetironi:

1. Pr formn (Barthelmi prqesh veten dhe kritikt e tij):

Pyetje: K quani mjetin m t rndsishm t gjeniut sot?

Prgjigje: Mastien.385

2. Pr pikpamjet politike t artistve:

Ka theksuar iden q Amerika t ndahet n katr vende m t vogla.

Amerika thot, sht tepr e madhe. Amerika nuk sheh ku v kmbn, thot.
Ky prcaktim, q duhej t kishte shkaktuar indinjatn m t thell po t
prcillej nga dikush tjetr, sht prshndetur me brohoritje.386

3. Pr mvetsin e artit e cila mund t prkufizoj ose sfidoj krijuesin e saj

(puntorin), i cili mund t jet me t vrtet plotsisht mosprfills ndaj saj:

Vepra zotron nj ndrgjegje e cila formson at t krijuesit...e cila nuk sht

besnike ndaj veprs. Vepra ofendohet. Ndoshta gjen mnyra t vogla q ti tregoj
krijuesit...Vepra shket n duart e krijuesit-nj e prer e vogl n gisht. Kuptoni?
Vepra bhet e mrzitshme, e zymt, merr m shum koh, bhet m e lodhshme.

385
Donald Barthelme, The Genius, Forty Stories, (New York: Putnam, 1987) p.14.
386
Ibid, p.14.

130
 Gzimi q ekzistonte m par midis veprs dhje krijuesit, avullon.387

4. Pr shkrimin e nj letre shum mikluese nga universiteti i Minesotas:

Universiteti dshiron tia depozitoj n at universitet botimet pas

vdekjes. Nj krah i ri i biblioteks do t ndrtohet pr to. Letra e zemron
gjeniun. Merr nj pal grshr, e bn letrn cop-cop dhe ia kthen
drejtorit t biblioteks.388

5. Pr politikn e shprblimeve: meqense as ai, as vendi i tij, as dega e dijes q ai

ushtron, nuk e fiton mimin Nobl as kt vit Pr ta ngushlluar, Fondacioni
Kombtar i jep nj shtpi t re.389

6. Pr studentt q e akuzojn at pr pasiguri sociale, tirania e t talentuarve:

gjeniu pi duhan mendueshm.390

Gjeniu takon nj grup studentsh. Studentt i thon se koncepti i gjeniut

s fundi nuk sht popullor. Prpjekja shoqrisht e grupit, thon ata, sht m
prodhimtare sesa prpjekjet vetmitare t nj njeriu, megjithse me talent.
Gjeniu e v veten mbi nevojat e t shumtve. N prgjigje t krkesave t veta,
gjeniu ka prirjen madje i prqafon format totalitare t organizimit shoqror.
Tirania e t talentuarit mbi grupin, ndrsa sjell prparsi n nj koh t
caktuar, n mnyr t pashmangshme krijon prirje t cilat.....Gjeniu pi duhan
mendueshm.391

7. Pr dshirn pr t ndryshuar jetn e tij: Gjeniu gris reklamat q t kthejn n

mjet zbukurimi.

8. Pr favoret q gjenit marrin nga shoqria:

Patenta e makins i skadon. Por nuk bn asgj pr rinovimin e saj.

sht paksa i turbulluar q patenta skadoi (megjithat nuk e ndrpret
ngjarjen e makins). Por e urren iden e rimarrjes n provim, prej
shkuarjes te qendra, apo pritjes n radh. Mendon ti shkruaj nj letr
Zyrs s Patentave, q tia japin pa prova, sepse sht gjeni. E shkruan
letrn dhe Zyra e Patentave ia drgon patentn e re.392

9. Pr aftsin dhe interesin n shkaktimin e ndryshimit t vrtet social n

ujrat e zeza t qyteti.393

387
Donald Barthelme, The Genius, Forty Stories, (New York: Putnam, 1987) p.15.
388
Ibid, p. 15.
389
Ibid, p.16.
390
Ibid, p.16.
391
Ibid, p.16.
392
Ibid, p.17.
393
Ibid, p.17.

131
 10. Pr udhtimet e tij egoiste bashk me adhuruesit t tij, ashtu si dhe studiues t
kushtuar ndaj kauzave si strukturalizmi:

sht formuar nj organizat q t vlersoj mendimin e tij: Blaufox

Gesellschaft. Takimet jan mbajtur para nj muaji, n nj dhom dhe mbi
nj kafe n Bufllou, n Nju Jork. N punimet e tyre lexojm:
Prmbushjet e t gjitha arritjeve t bashksis shkollore me pamje
Blaufox duhet, ab ovo394t jen t tonat. Ai bie n histeri.395

Kureshtar pr t ditur nse prshkrimet e bukura t prozs s Drajzerit i prshtaten

atij, gjeniu i Barthelmit e mbyll librin dhe shkon t shihet n pasqyr:

N qetsin e gjenis s tij, gjeniu zgjatet pr t korrigjuar gabimet-ujrat e zeza t

qytetit, p.sh. gjeniu po lexon Gjeniu, nj roman 736 faqesh t Teodor Drajzerit.
Arrin te faqja e fundit: far przierje e mbl sht jeta-sa e pasur, sa e ndjeshme,
sa e pamshirshme, si nj simfoni shumngjyrshe. ndrrat e mdha t artit i
buruan nga shpirti kur pa thellsit xixlluese t hapsirs...Gjeniu ngrihet dhe shihet
n pasqyr.396

Detaji i fundit sht i mrekullueshm, ndrsa Barthelmi fokusohet n mirnjohjen

e publikut dhe t kritiks, qyteti i tij i lindjes bn nj mrekulli e cila natyrisht pasqyron
shijen e tij: Nj kamion jeshil mbrrin para ders s shtpis s tij. Mbart tufa me
tulipan t drguara n shenj kortezie nga kryetari i bashkis dhe kshilli bashkiak i
Hjustonit, Teksas.397 Gjeniu e kupton ironin e tij nnshkruan faturn duke
buzqeshur.398
Ashtu si tregimi me personazh Robert Kenedin, Gjeniu, funksionon si nj plan
pasqyrash n t cilat idhulli popullor e sheh veten t pasqyruar n adhurimin e audiencs
s tij. Pa ofruar zgjidhje pr problemet q shtron, gjeniu si nj objekt arti e lejon publikun
t marr pjes n mundsit pr t menduar q ai u hap atyre. Lexuesit e Gjeniut jan t
lir t krijojn gjeniun e tyre duke prdorur kt vethulumtim t fragmentuar.
Nj nga tregimet m t ndrlikuara sht Daumier n t cilin Barthelmi luan me
stile t ndryshme; nga filmat uestern t Hollivudit dhe melodrama tek romanca e stilit t
Dumas dhe eleganca e Uollas Stivnsit (Wallace Stevens). Ato funksionojn n disa
tregime brenda tregimeve. Ai m afr lexuesit prqendrohet tek rrfimtari, Daumieri, i
cili shpjegon se nse do t gjesh paqen n jet, kjo arrihet nprmjet krijimit t nj uni
tjetr. Uni i pavrtet shrben si ndreqs n mos mbrojts t unit t vrtet. Daumier-i
ilustron tezn q n prozn e tij n t ciln ky shkrimtar-rrfimtar prfshihet, i
pandashm me personazhet e tij, t cilt ndryshojn t ashtuquajturin realitet. 399
N tregim rrfehet se si personazhet arrijn t ken nj jet t tyren t mvetshme.
Sapo t formsohen me fjal n letr, ato kan identitetin e tyre dhe prcaktojn subjektin
e tyre. Jan personazh t till me t cilt bie n dashuri artisti, dhe jan kta ndryshuesit

394
Ab ovo-Latinisht, nga fillimi.
395
Donald Barthelme, The Genius, Forty Stories, (New York: Putnam, 1987) p.17.
396
Ibid, p.17.
397
Ibid, p.17.
398
Ibid, p.17.
399
Lois Gordon, Donald Barthelme, (USA: Twayne Publishers, USA 1989), p.138.

132
e realitetit t tij. shtja m e vshtir n kt rast sht shprfaqja e subjekteve brenda
nj subjekti, dhe dallimi mes Daumier-ve t ndryshm imitues.
N fillim, shkrimtari-rrfimtar (le ta quajm D1) mbshtet pikpamjet e tij pr
zvendsuesit n bashkbisedimin e tij me Amelian (n tregime t tjera brenda tregimit e
dashura quhet Silvia ose Kendis). Ai deklaron q mrekullia e zvendsimit do t
ndodh tani. Por fjalt e tij qesndisse shrbejn pr ta ndar at si nga krijuesi i tij
(Barthelmi) ashtu edhe nga krijimi i Barthelmit (zvendsuesit q do t pasojn gjat
krijimit):

NJ FJALI E GJAT
N T CILN
MREKULLIA E ZVENDSIMIT
NDODH
PARA SYVE TUAJ400

Daumier-i m pas fillon mrekullin. Dhe ky ritual kryhet nga artisti dhe jo nga
Jezuitt t cilt do t shfaqen shkurtimisht n dram. Rrfimi i tij prfshin shptimin e
vajzave dhe ka t bj me nderin, prgjegjsin, seksualitetin dhe shtypjen, me kalors dhe
musktjer, hajdut dhe gjerdan, me mbretrin, romancn, kishn katolike dhe burime t
gjera tematike t historis s letrsis dhe asaj t filmit.
Mbi engjjt, pjes e Jet qyteti (1970), sht shqyrtimi m i pazakont q i
bn Barthelmi potencialit t njeriut pr tu br objekt arti. N prputhje me vizionin e tij
estetik tani jan engjjt ata q prdoren si objekte t prsosura t artit. Duke e ftuar
audiencn pr t njohur format e tyre gjithnj t ndryshueshme dhe pr t kuptuar lojn e
tyre me formn dhe prmbajtjen, engjjt shrbejn edhe si abstraksione intelektuale t
cilat mund t jen plotsisht fryt i imagjinats njerzore. Duke hequr paralele mes
engjjve si form arti, vet tregimi kthehet n nj objekt arti.
Rrfimi zhvillohet si nj kolazh referimesh, t dhnash akademike dhe
pikpamjesh mbi engjjt dhe disa forma njerzore q engjjt mund t marrin. Lexuesi,
duke u prpjekur t njoh t gjitha mundsit q ai ka pr shprehjen e tij estetike, nuk
arrin ta kuptoj nse engjjt ekzistojn apo jo. Megjithat, ai mund t bindet n kt
krkim t pafund pr potencialin q ka pr t arritur prsosurin dhe formn engjllore.

shtja se far jan engjjt ka nj histori t gjat. Suidnborgu 401, pr shembull,

bisedoi me shum prej tyre dhe dshmoi me forc se ata e kishin rrmbyer. Engjjt
jan si qeniet njerzore, thot ai. Dhe m tej: Nga prvoja ime, q tashti sht
shumvjeare, jam n gjendje t shpall q engjjt jan plotsisht n form njerzore,
me fytyr, sy, vesh, trupa, krah dhe kmb...(...) Gustav Davidson, te Fjalori i
engjjve ka shkruar pr shum gjra q dihen pr ta: Emrat e tyre jan: engjlli
Elubatel, engjlli Friagne, engjlli Gaap, engjlli Hatiphas (gjeniu i veshjes s
bukur) engjlli Murmur (engjll i prmbysur), engjlli Or, engjlli Rash, engjlli
Sandalfon (dy her m i gjat se nj udhtim pesqindvjear m kmb), engjlli
Smat. ..Fjalori i Davidsonit sht nj libr shum i madh: bibliografia e tij prmbledh
m shum se njmbdhjet mij artikuj. Ndrgjegja e mparshme engjllore u

400
Donald Barthelme Daumier, Sixty Stories, (Penguin Books, 1981), pp. 208-225.
401
Emanuel Swedenborg (1688-1772) shkrimtar, filozof, teolog suedez i njohur pr librin e tij Parajsa pas
vdekjes (1758).

133
 prshkrua mrekullisht nga Xhozef Lajns n nj shkrim t titulluar Psikologjia e
engjjve, botuar m 1957.402

Tregimet q hulumtojn pyetjen se cilat mund t jen objektivat e artit prfshijn

Mali i xhamt, Asgj; raport paraprak dhe N lidhje me truprojn. N kto tregime
arti ekziston si siprmarrje n njfar mase e dshtuar ngaq artisti kupton q ai sht
edukuar n mnyr t gnjeshtrt pr ti par shum nga shenjat dhe simbolet
keqorientuese t bots s tij si shenja q e paraqesin realitetin n mnyr besnike.
Njqind fjali t prcaktuara me numr tek Mali i xhamt, nga Jet qyteti
(1970), heqin paralele mes krkimit t artistit dhe protagonistit q ngjitet n nj mal t
pjerrt prej qelqi, t cilin ai e ka krijuar papritmas n qoshe t rrugs s trembdhjet t
bulevardit t tet. Srish, nj tregim i Barthelmit i paraqet lexuesit t tij nj objekt t
strmadh arti, ashtu si balona dhe Robert Kenedi. Mali i xhamt, funksionon si
metafor pr dilemn e artisti modern.

1. Po prpiqem ti ngjitem malit t xhamt.

2. Mali i xhamt ndodhet n cep t rrugs s trembdhjet t bulevardit t tet.
3. Kam arritur shpatin m t ult.
4. Njerzit po m ndjekin me shikime.
5. Jam i ri n lagje.
6. Megjithat kam njohje.
7. Kam lidhur fort gremat metalik ndr duar dhe kmb.
8. U ngjita 200 kmb.
9. Era t pret.
10. T njohurit jan mbledhur posht malit q t m japin kuraj.
11. Trupeshk
12. Tutkun
13. Gjithkush n qytet ka dgjuar pr malin e xhamt.
14. (....)
97. Iu avita simbolit, gjith shtresa kuptimi por kur e preka, u shndrrua n nj princesh
t mrekullueshme.
98. E hodha princeshn e mrekullueshme kokposht te t njohurit e mi.
99.Kush beson t merret me t.
100. As shkabave nuk u kihet bes fare pr asnj ast.403

Duke u prpjekur t prmbush nj detyr t pamundur, t arrij lartsi q t tjert

jan prpjekur t arrijn por nuk kan mundur, artisti bashkkohor sht n kt rast nj
figur donkishoteske. Ai prfaqson romantikun e pandreqshm i cili do ti ngjitet malit
t xhamt pr ta br botn m t mir, jo vetm pr vete por edhe pr shoqrin.
Vendosja e numrave pr seciln fjali n tregim thekson natyrn e pandryshueshme,
prsritse t krkimit t tij ndrsa prcjell kotsin e jetve t atyre q jetojn posht n
rrug.
Ata e kan zili kt aventurier sepse prpiqet q t bj at q ata nuk munden ta
bjn: t tejkaloj mjerimin nprmjet artit. Artisti-rrfimtar krkon t shptoj prej
mjedisit t shmtuar dhe armiqsor ku jeton pr t kaluar n mbretrin e artit, por ato q
402
Donald Barthelme, On Angels,Sixty Stories, (Penguin Books, 1981) pp.129-132.
403
Donald Barthelme, The Glass Mountain, City Life, (New York, Farrar, Strauss and Giroux, 1970) p.22.

134
gjen jan m shum konvencione, klish, pasi kur ai mbrrin n maj, n fund t
rravgimit t tij, ai na tregon: Iu avita simbolit, me nivelet e tij t kuptimit, por kur e
preka, ai u shndrrua n nj princesh t bukur.404
Kjo prpjekje pr t tejkaluar format e njohura t artit me forma konvencionale
dhe t parashikueshme shfaqet gjithashtu edhe tek Asgj: nj raport paraprak dhe N
lidhje me truprojn. Kto tregime prshkruajn pushtetin e procesit atistik pr ti dhn
form dikaje: nj objekti, vizioni ose nj pohimi nga personazhi i paprshkruar, asgjs,
nj situate ose koncepti t zotruar para se artisti ta shqyrtoj at. T krijuara me an t
nj ndjesie t prsritjes, t dyja tregimet nuk arrijn t hulumtojn n mnyr shteruese
apo t kufizojn lndn e tyre, dhe rrjedhimisht nnkuptojn mundsi t pafundme
estetike pr artin apo konfliktin artistik q ato hulumtojn.
Asgj: raport paraprak, botuar tek Knaqsi t fajshme (1974) shtron n
mnyr t drejtprdrejt pyetje pr qllimin e procesit krijues. Tregimi prbhet nga lista
t shum objekteve dhe ideve t cilat zn hapsir dhe koh ose nuk pranojn t jen
thjesht asgj. N kt tregim, asgjja prfaqson zbraztin n t cilin e ka origjinn i
gjith arti dhe t cilit i rikthehet shumica e artit t paprsosur. Pr kt arsye, procesi
artistik kthehet n prpjekje pr t br dika t qndrueshme. Asgjja prshkruan
gjithashtu ndjenjn e dshprimit dhe, mungesn e aftsis q prpjekja pr t krijuar art
risjell tek artisti. Ky tregim zbulon q teknika e prritjes tregon q asgjja nuk mund t
njihet dhe rrjedhimisht, mohimi i asgjse, ashtu si pohimi i saj do t jet gjithmon burim
i artit.
N lidhje me truprojn prfshir n prmbledhjen Dit madhshtore, prpiqet
gjithashtu t magjeps estetikn e asgjs. Me an t pyetjeve t prsritura dhe pa
prgjigje, tregimi hulumton marrdhnien e nj truproje me nj burr t pasur, t njohur
n nivel ndrkombtar, t cilin ai e ruan. Rrjedhimisht, procesi artistik i tregimit
shndrrohet n krkim pr t krijuar dika nga kjo asgj njerzore, pr ta shndrruar
truprojn n nj objekt arti, nj simbol q ia vlen t jet afr personit me t vlersuar q ai
ruan. Arti n kt tregim merr shpejt rolin e prsritijes. Procesi artistik mund t ngjaj
me nj akt zvendsimi n t cilin truproja duhet t bj t vetat shum nga zakonet dhe
rutinat e personit q ai ruan.
Jepet objektivi i jets s truprojs pr ta vrar personin q ruan nprmjet
prsritjes s pandryshueshme dhe shprfilljes s realitetit q po e bnte t pakuptim
ekzistencn e tij. Me vdekjen e ktij tirani, truproja nuk shrben m si simbol i
padiskutueshm dhe arti mund t krkoj mnyra m fantastike pr ta shndrruar
realitetin n simbol. N lidhje me truprojn prcjell iden se arti do ta ndjek jetn pr
nj koh t paprcaktuar vetm nse jeta shpreh disa shenja humanizmi.
Qeni duke rn, i zhvilluar nprmjet procesit krijues t rrfimtarit, mund t
shihet si tregim q hulumton nj nga dilemat qendrore t artistit modern: si krijohet n nj
bot n t ciln veprat e letrsis dhe artit duket se rrudhin potencialin pr shprehje
bashkkohore? N kt tregim, nj skulptor krijon nj objekt arti q i bn qndres
kuptimit ose interpretimit. Ajo q prmban subjekti i thukt i Qeni duke rn prfshin
prpjekjet e protagonistit pr t krijuar objekte arti nga rnia e pakuptimshme e nj qeni
nga dritarja e katit t tret n shpinn e tij. Skulptori prpiqet t kujtoj t gjith
informacionin dhe njohurit pr qent dhe vendin e qenve n art pr t krijuar nj t tr
estetike t kthyer n skulptur.
404
Donald Barthelme, Sixty Stories, (New York: Penguin Books, 1981) p.65.

135
 Tregimi shtjellon pshtjellimin, zemrimin dhe dinakrin e mendjes s ktij
artisti si dhe procesin krijues ndrsa ai ulet n trotuar, me pluhur betoni n mjekrr, dhe
sodit qenin q sapo ka krcyer nga shpina e tij dhe sht larguar tutje n rrug. Rrfimi
prqendrohet tek loja e mendjes me an t s cils nj krijues i shkatht e shndrron nj
ast fantastik t jets s tij n mundsi krijimi artistik.
Reagimi i menjhershm i skulptorit ndaj qenit q bie sipr tij sht t krijoj nj
kauz sepse ka nj portret n t cilin ai prbuzet prej nj gruaje t bukur e cila krkon
vetm t prdor shrbimet e tij dhe asgj m shum. Ndrsa skulptori krijon nj katalog
t reagimeve t tij ndaj qenit, ai lviz n spektrin e mundsive q ekzistojn. T dy, qeni
q bie dhe burri i prhumbur, forma e mparshme e skulptorit, pasqyrojn efektin q kan
krijuar masat n shoqrin n t ciln jeton skulptori.
T dyja imazhet, jan imazhe t reagimit t automatizuar: nj qen q me t nisur
t bjer nuk e ndalon dot rnien ashtu si nj burr q ka rn n mendime t thella mund
ta ket t vshtir t dal nga prhumbja. Reagimi i fundm i artistit nuk prfshin gjykim
t domethnies s ktyre veprimeve. Ai e merr me vete qenin, tani t paracaktuar pr t
zvendsuar imazhin e vjetruar t burrit t prhumbur.
Qeni duke rn bhet ksisoj nj tregim pr aktin krijues t shkrimit t historis
s qenit dhe t skulptorit, i cili rreket t bhet njsh me t gjitha pjest n historis s
rnies s nj qeni, duke grumbulluar dhe krijuar nj larmi surreale objektesh para
audiencs s tij. N procesin e zgjedhjes s imazheve dhe duke mos pranuar q ata t
shformojn synimet e tij, skulptori e fton lexuesin t marr pjes jo n nj vepr t
prfunduar por n procesin e dhnies form t vizionit t tij artistik. N rreshtat e fundit
t tregimit, ai vrapon drejt qenit, e merr n krah dhe e shpie n studion e tij. Skulptori
vret mendjen se far kuptimi ka ky episod. Megjithat, pr sa koh ai dhe audienca e tij
reagojn njsoj ndaj ktij imazhi, ata t dy mund ta vrasin mendjen pr kt m von.
Jet qyteti zhvillohet nprmjet hulumtimit t procesit krijues. Ai shpreh
mnyrn se si krijimi dhe imagjinata individuale njerzore mund t shtohen prej kontaktit
t vazhdueshm me nj mjedis qytets. Ramona, nj nju jorkeze, lind nj fmij pr t
cilin ajo beson plotsisht se sht ngjizur pa kryer marrdhnie seksuale. Kngtari
popullor i rokut Munbelli kompozon nj kng me titull Qytetet jan qendra t
iftzimit pr t kremtuar lindjen e tij.
Pasi Munbelli shet miliona kopje t kngs, Ramona prfytyron kanalizimin e
energjis kolektive t qytetit t Nju Jorkut n mnyr q t nnt milion banort t mos
pranonin t paguanin faturat e tyre t shtrenjta t energjis elektrike. N kt mnyr t
uditshme, Jet qyteti regjistron raportet mes ndrgjegjes individuale njerzore dhe
procesit krijues, me qytetin si nj ngarkes e tensionit t lart q nxit t dyja cilsit.
Pr Ramonn, qyteti si shoqri kthehet n nj fush t pabesueshme energjie. Ajo
e interpreton prgjegjsin e saj krijuese si gjetjen e nj mnyre t prqendrimit t ksaj
energjie pr t ndikuar n potencialin artistik tek ata q jan prreth saj. Nprmjet
dhuntis s saj artistike dhe t Munbellit, Ramona zbulon q shoqria funksionon si
kolazh i gjer mundsish pr krijimin e gjithkaje nga pop arti deri tek lajmrimi i saj pr
nj lindje t dyt t qashtr. Prplasja e qytetarve n kt shoqri, nj shumsi shenjash
dhe sisteme shenjash i nnshtrohet pamabarimisht shndrrimit t vazhdueshm.
Natyrisht, n kt lloj shoqrie ka shum rreziqe. Kur shenjat jan m t shumta
se banort, qyteti kthehet n xhungl. Ndrgjegjja individuale krijuese duhet t kontrolloj
ose rregulloj shenjat ose ato do t kontrollojn individin. Jet qyteti mohon q qyteti, si

136
i till, ekziston. Qyteti, prsiat Ramona, nuk prfaqson asgj m shum se qndrimet e
ndrgjegjshme e t gjith banorve kundrejt tij. Rrjedhimisht pr Ramonn qyteti sht
vendi ideal pr t krijuar artin. Arti mund t ekzistoj prmes tensionit imagjinar mes
burrit dhe gruas, tradicionales dhe origjinales, zemrats dhe gjallris, forms dhe
prmbajtjes.
Disa nga vlerat e artistve t Barthelmit, tek Konservatori dhe Lamtumir,
mund t jen m shum t varura nga treguesit e suksesit tregtar dhe shitjet sesa nga
procesi i krijimit t artit. Kta artist, pr m tepr, mund t jen t dnuar t dshtojn
dhe presin me ankth shenjn e suksesit dhe kur dshtimi ndodh.405
Ajo q mund t shfaq interes pr dshtimet e artistve sht ndjenja e prndjekjes q
ata prjetojn. Kta artist, t varfr ose jo, mund t prndiqen prej fatanzamave t
formave artistike t s kaluars, forma q dalin t jen t vjetruara n kndvshtrimin
bashkkohor. Si lexues, ne shohim se si artistt dshtojn kur krijojn kng, tregime dhe
skulptura, sepse vlera e tyre varet nga mungesat.
Kur artistt flasin m pak, lexuesi ka prshtypjen se i njeh m mir pasi krijohet nj
lloj prfshirjeje mes lexuesit dhe krijimit. N nj jet bashkkohore ku gjeste q t shpien
drej siguris dhe transcendencs nuk mund ti besosh, gjeste t tilla shfaqen pr pak koh
n disa prej tregimeve t tij. Ndrsa kta artist nuk arrijn t shkojn prtej ktyre
kufizimeve, vjen asti kur ata kryejn gjestin e madhrishm q sht n nj far mnyre
njherazi edhe komik dhe domethns.
Letrshkruesi i Barthelmit n tregimin Njeriu prej rre flet pr dshtimin n mnyr
t drejtprdrejt: Lrm ta them shkoqur, nse i ka shptuar vmendjes suaj, se ajo q
nj artist bn sht dshtimKa dika atje jasht q nuk mund t sillet ktu brenda.
Ky sht standardi. Nuk e kam fjaln pr artist t kqinj. E kam fjaln pr artist t mir.
Nuk ekziston nj gj e till si artist i suksesshm me prjashtim t vet termit.406
sht mundsia e jetsimit t intuits son krijuese ajo q Barthelmi pohon n
tregimet e tij. Lexuesit duhet t jen t vetdijshm pr dshtimin e artisti pr t krijuar
vepra m cilsi n tregime t tilla si Rrmbimi nga sarajet, Si i shkruaj kngt e mia,
Qeni duke rn dhe Teveqeli.407
Rrmbimi nga sarajet paraqet nj pik t mundshme nisjeje pr t diskutuar tregime
n t cilat lexuesi bhet i vetdijshm pr dshtimin e artistit. Rrfimtari i cili sht
skulptor, prgatit ushqime gjigante ndrkoh q bota e tij sht gjigante dhe e
strzmadhuar n mnyr absurde. Ai imagjinon nj tregtar t pasur nga Plimuthi me
terma romantik si Pash. Kostanca, e dashura e mparshme e artistit, besohet se sht
rrmbyer dhe mbahet n ndrtesn e tregtarit nga Plimuthi t cilin artisti nga ana tjetr e
dramatizon si saraj t sulltanit.
Realiteti, ashtu si strukturat e krijuara nga artisti sht gjigant. Edhe vet titulli i
tregimit sht strzmadhim; nuk t emocionon saraji dhe pa dyshim nuk ka rrmbim.
sht krejt njsoj sikur skulptori, pr shkak t ngazllimit q e ka prfshir, t imagjinoj

405
Lee Upton, Failed Artists in Donald Barthelmes Sixty Stories, (New York: Heldref Publications,
Critique 26, Fall 1984) pp.11-17.
406
Donald Barthelme, Sixty Stories, (New York: Penguin Books, 1981) p.196.
407
Lee Upton, Failed Artists in Donald Barthelmes Sixty Stories, (New York: Heldref Publications,
Critique 26, Fall 1984) pp.11-17.

137
jetn e vet plot me fytyra t zgjatuara tej mase n ekran bashk me nj grua q vihet n
rrezik.408
Ashtu si disa nga artitstt e tjer, skulptori krijon forma t njjta. Ndrsa vet sht
kritik ndaj tregtarve ai gjithashtu po kompozon nj kng, po krijon forma t prsritura
n artin e tij gj q e bn madje edhe n lirikn e przishme q ia kushton Kostancs.
Megjithat, si artist, skulptori mendon vazhdimisht pr artin e tij. Gjuha e tij buron nga
perceptimi q ai ka, mnyra e modelimit t lnds artistike.
I prfshir ng nj frymzim krijues, ai krijon kng pr Kostancn t cilat
riprsrisin veten, prsrisin format e tij atistike ose prsrisin teprimin, romancn q do
t ndodh n prvojn e mpasme:

Oh Kostanca, Kostanca
po bn ti n ato sa-ra-je?
Fjetur kam n letra higjenike
Fjetur n letra higjenike dhe ski
Qysh prej kohs kur ti ike.409

Kto tekste prcjellin izolimin e tij duke br njsh pathosin dhe komedin,
megjithat nuk arrijn nivele m t larta t atmosfers emocionale. Ato jan himne pr
mungesn e mundsis. Ne bhemi t vetdijshm pr at q mungon, mungesn jo
vetm t Kostancs por edhe t liriks e cila nnkupton t gjitha prmasat e humbjes.
Po kshtu, teksti i kngs Si i shkruaj kngt e mia thekson dshtimin e mundsis.
E rrfyer prej nj shkruesi t teksteve t kngve i cili mund t jet pjes e nj shkolle
me korrespondenc, jepet historia e ktij shkruesi tekstesh i cili sipas standardeve t
tregut sht i suksesshm. Atij, po t flasim me gjuhn e tregut po i ecn vaj.
Megjithat, kngt e tij nuk jan asgj m shum se prsritje komike, pa kuptim dhe t
pavlera, pavarsisht nga mtimet e autorit t tyre, mtime q nyjtohen prej nj zri t
ngazllyer n fund t tregimit: Do t vijoj me shkrimin e kngve t mia, pr kombin n
trsi dhe pr t gjith botn410
Shum kng t ktij lloji jan shkruar dhe pranohen gjithnj e m shum do
dit. Ai ngjan me rrfimtarin q shfaqet n rreshtat e fundit t tregimit Teveqeli. Ky
shkrues tekstesh t kngve gjithashtu e ka t vshtir t nis t krijoj, zgjidhja q ai ka
gjetur prball ksaj pamundsie sht q t marr rreshtat e par t kngve t autorve
t tjer. Kngt q ai shkruan, jan qesharake, komike dhe patetike:

Kur t dashurin tim e humba

Gati humba timin
Kur t dashurin tim humba
Gati humba timin
Kur e gjeta t dashurin
Dielli gjeti ndriimin.411

Kta jan tekste pa kuptim q flasin pr humbjen dhe shiten n tregun muzikor. Toni i
408
Ibid, pp.11-17.
409
Ibid, p.371.
410
Ibid, p.420.
411
Donald Barthelme, Sixty Stories, (New York:Penguin Books, 1981) p.420.

138
udhzimeve q jepen pr shkrimin e kngve ngrthen njherazi humorin dhe seriozitetin
duke krijuar efektin komik. N tekstet e ktyre kngve gjendet shqetsimi, nj przierje e
gazit, klishs dhe mungess:

Shpirtin n dor gruas n Rrugn 7 ia le

T tha: kaq shpirt ke?412

Nga ana tjetr, homazh pr t madhrishmen, t mundshmen, kemi n tregimet Dush i

art, Vdekja e Eduart Lirit, dhe Fantazma e mikut n opera. Nxitja e gjesteve
domethnse paraprihet prej theksimit t komikes dhe kufizimeve poshtruese q e
mbysin personazhin. N tregimin Vdekja e Eduart Lirit, Liri,shkrimtar marrzirash
dhe piktor peizazhesh, rrethohet nga t ftuarit n vdekjen e tij. Liri do t vesh nj
smoking t vjetr kadife, me pamjen e njohur me lentet e vocrra ovale413uniforma
stereotipike e autorit xhentlmen n nj epok t mparshme. Liri do t paraqes ndan
shtratit t tij menurin n lidhje me macet dhe fmijt. Veprimi i tij i fundit, asti m
domethns n rrfimin konvencional, do t jet kapja e nj stilografi t vjetr.414
Nj veprim i till n shtratin e vdekjes shenjon vdekjen e nj rendi t vjetr artistik,
artisti, sipas klishes, i ka fjalt e gatshme pr do tem prfshir temn e maceve dhe
fmijve. T ftuarit e Eduard Lirit do t luajn rolet e tyre n skenn e tij t vdekjes dhe
Liri do t shndrrohet: Dukej tepr i lodhur, megjithat i qet. Mjekra e shtruar, e
thinjur, por edhe duke ruajtur ndonj njoll t zez, ishte mbajtur mir prej disa ditsh.
Dukej nervoz dhe shum shpejt filloi t fliste, ndrsa i pengoi t tjert t bnin t njjtn
gj. I falenderoi t pranishmit pr vmendjen, duke shpresuar q nuk i kishte bezdisur
shum, duke e ditur q ora sishte e prshtatshme pr vizita. Tha se nuk i gjente dot fjalt
e mjaftueshme pr t shprehur knaqsin q shikonte gjith miqt e tij t mbledhur n
at qosh. Pastaj shpalosi nj ligjrat t kndshme, prej dymbdhjet minutash, pr
shkrime q nuk ua nxirrnin kuptimin, megjithse gjithkush e pranonte q ishin trheqse,
t shklqyera dhe t zgjuara. Pastaj i sulmoi mysafirt me nj pyetje, t nxjerr me
njfar piskame: A t martohem? T martohem? A duhet t martohem? M pas bri nj
predikim t shkurtr pr miqsin..415
Nga t gjitha tregimet q japin nj moment t prmasave tragjike, Fantazma e
mikut n Opera duket m i qart. N t, pas lutjeve t nj miku t ngusht, i cili sht
rrfimtari i tregimit, i cili largohet prej shpellave nntoksore t Teatrit t Operas s
Parisit, ku ai ka jetuar n izolim vetjak pr dyzet vjet, fantazma nuk mund t vendos
nse do t vazhdoj ekzistencn e tij nntoksore apo ta braktis birucn e tij t
nndheshme q t bhet pjes e jets s respektueshme mbi tok.
Rrfimtari prpiqet q t bind mikun e tij q me operacion plastik t shndrroj
pamjen e tij groteske t fytyrs duke u br nj qytetar normal, nj muzikant i respektuar
dhe madje edhe nj bashkshort ose baba. Megjithat, fantazma vendos q dorzimi i
vers q ai kishte marr nga qilari privat i Bordit t Drejtuesve t Opers apo pagesa e
madhe q ai siguron nga antart e bordit nuk mund t krahasohet me gzimet dhe

412
Donald Barthelme, Sixty Stories, (New York:Penguin Books, 1981) p.421.
413
Donald Barthelme, Forty Stories, (New York: G.P. Putnam Sons, 1987) p. 359.
414
Ibid, p. 367.
415
Ibid, p. 367.

139
privilegjet q i ofron shoqria normale, sidomos sepse ai i provon shum prej ktyre
knaqsive i vetm n bodrumin e tij.
Fantazma gjithashtu sht artist i dshtuar, muzikant, zotruesi i nj talenti tej mase
t varrosur. Ajo do t jetonte mbshtetur n konceptet e nj kohe m t hershme.
Hulumtimet e pasigurta gjithmon natn n qytet, nuk e kan bindur pr at q duhet t
bj. Qyteti gjithashtu nuk sht m qyteti q ai njihte kur ishte i ri. Kuptimi i tij ka
ndryshuar. Banesa e protagonistit brenda godins s operas ka mobiliet luksoze dhe t
bukura t nj romani t shekullit t nntmbdhjet.416
Nj operacion plastik do ta shndrronte fantazmn, duke e liruar nga vraga e
shmtuar q e dallon nga t tjert. Ashtu si psikanalisti i tregimit Njeriu prej rre,
kirurgu do ta nxjerr nga ndrrimi; do ta bj t prshtatshm pr nj rol m pak
dramatik n shoqri dhe sigurisht q t bjer m pak n sy. Pavarsisht nga dshira e tij
pr marrdhnie shoqrore, fantazma duhet t qndroj duke u fshehur. Nj fantazm e
till, krijes e nj arti t nivelit t lart vazhdon ta prndjek jetn bashkkohore. Ashtu si
notat e nj instrumenti q dgjohen prtej disa mureve prej betoni, nevoja pr mundsi t
reja vazhdon t prndjek artin e Barthelmit.
Fantazma e mikut n opera, sht nj dialog mes konvencionalitetit dhe nj
kritike t tjetrsuar t shoqris konvencionale i cili banon nn tok pr shkak t
paknaqsis s tij. Ironia sht q identiteti q fantazma ndrton n mnyr lojcake me
jetn e tij nntoksore, sht po aq konvencional sa bota prej s cils ai arratiset.
Fantazma e mikut n opera prbn nj tjetr rast t shndrrimit t mitit popullor
n parodi. Prpos borxhit t dukshm ndaj historis s Gaston Lerus417, artisti q fshihet
dhe miku i tij m i mir qytets shfaqin ngjashmri befasuese me personazhet e Pos;
veanrisht t Rnies s shtpis s Ashrit. Fantazma banon n dhoma t errta,
gotike, nxit interesat e tij estetike, ka nj ndjeshmri t padurueshme kundrejt drits; dhe
shfaq nj temperament shum t luhatshm me prirjen pr tu zhytur n melankoli. S
dyti, nprmjet nj roli krshrindjells t prmbysur, sikurse ndodh me personazhet e
Barthelmit, fantazma dhe miku i tij i bjn homazh Dantes. Pasione t egra, zemrimi,
xhelozia, hakmarrja, kan mrguar nga nata stigjiane: pes kate nn ndrtesn e Opers,
prtej liqenit t errt.418
Fantazma ka kryer vjedhje dhe grabitje si edhe mkate t tjera. Megjithat, duke
mbajtur lart pishtarin e shndritshm t miqsis, udhheqsi i tij virgjilian e kshillon me
an t nj zgjuarsie toksore q t dal n drit. nj jet e re, shum knaqsi dhe
mundsi krkojn vetm vullnetin q t braktissh modele t vjetra.419
Fantazms i duhet ta ndaj me botn muzikn e tij t lavdishme, nj prndjekse
t harmonive t Purgatorit. Vetm jehona e saj therse e drithron rrfimtarin. Fantazma
nuk vendos dot nse duhet t rrezikoj jetn e saj duke dal mbi tok apo t qndroj
prgjithmon duke u fshehur.420 Pasi ka prcaktuar brjen e nj operacioni plastik pr
ta normalizuar fantazmn, rrfimtari prgatit nj dhom t plot drit me perde t kadifta
n mnyr q t lehtsoj prshtatjen e saj ndaj drits.

416
Donald Barthelme, City Life, (New York: Farrar, Strauss and Giroux, 1970) p.139
417
Gaston Leroux (1868-1927) ishte gazetar dhe shkrimtar francez i njohur pr romanin Fantazma e
operas (1911).
418
Donald Barthelme, City Life, (New York: Farrar, Strauss and Giroux, 1970.p. 45.
419
Ibid, p. 45.
420
Donald Barthelme, Sixty Stories, (New York: Penguin Books, 1981), p.139.

140
 N kto tregime Barthelmi sht n t vrtet fantazma e mikut n opera, duke dashur
nj shoqrues t prshtatshm, m pak dramatik. Humbja ndjehet n proza t tilla,
mungesa i bn patetike, komike dhe m s fundi t efektshme fjalt e ktyre artistve t
dshtuar. Fantazma e mikut n opera, ndien keqardhje, jo vetm pr fatin e tij, por pr
fatin ton t prbashkt: Ulem jasht, ndan operas. Kalimtart shohin nga un. Do t
pres ktu pr njqind vjet. Ose derisa mishi i nxeht i romancs t ftohet edhe nj her
prej salcs s mrzitshme t arsyes s shndosh. 421
Prplasja mes romancs dhe kufizimeve t arsyes s shndosh, mes intuits krijuese
dhe kufizimeve t veprimeve tona krijuese, e gjallron artin e Barthelmit. N artin e tij,
dshtimi sht parimi funksionues. T jesh i prndjekur prej nj vizioni t mundsive
edhe m t mdha, t dshtosh n prmbushjen e krkesave t nj vizioni t till, do t
thot midis t tjerash, t kesh qen i bekuar prej aftsis s prjetimit t plot t
imagjinats.
Te Prvoja arsimore Barthelmi e zgjeron fushpamjen e artit t tij. Ky tregim
kthehet n nj vepr t artit konceptor, nj ngjarje e artit triprmasor q prshkruan
zhgnjimin dhe ndjesin e dshtimit q personazhi provon n tregimin Shih hnn!.
Ashtu si n tregimet Un dhe zonjusha Mendibll, Rreshteri, dhe Shkolla, n kt
tregim fajsohet prvoja arsimore e rrfimtarit si shkak i keqorientimit dhe keqtrajtimit t
tij.
Ai e shndrron kurrikuln e nj kolegji katrvjear n nj gjimnaz intelektual n
t cilin studentt ushtrohen me citime nga historia dhe merren me zbulime t reja n
fizik njsoj si atlett n nj ngjarje pr tu shnuar. Ky arsimim shprblen shpejtsin
dhe efektshmrin tek studentt e tij por nuk arrin t interesohet pr mnyrat n t cilat
mund ti zhvilloj dija njerzore imagjinatat e tyre. Ksisoj, studentt prpunohen me
cinizm t madh n lidhje me t nxnit, menduarit dhe ndjerit.
Prvoja arsimore funksionon si nj tregim rreth procesit t dyshimt t
arsimimit bashkkohor dhe pshtjellimet q shkakton tek ata t cilt arrijn ti mbijetojn
atij. Duke kaluar nga prshkrimet e pengesave t forta q hasin kta student tek copzat
e parndsishme t informacionit t cilat afrohen pr tu prvetsuar, rrfimi shfaqet si
nj pjes e artit konceptor dhe nj pikture n veprim q prdor fjalt e fjalorve
krejtsisht t ndryshm pr t udhzuar, qortuar dhe drejtuar studentt n jett e tyre t
regjimentuara.
Tek Tundimi i Shn Antonit rrfimtari e prfytyron veten n mnyr ironike si
nj prfaqsues mes s rndomts dhe s jashtzakonshmes dhe rreket gjithashtu t
normalizoj422 Shn Antonin. N fillim, larmia e sjelljeve t shenjtit e bn rrfimtarin q
t ndihet n siklet. N fakt ai e mbshtet sjelljen e Shn Antonit si pjes t providencs,
duke e prshtatur at me nj mendim karizmatik, Seksualiteti sht po aq i rndsishm
sa shenjtria, dhe ndoshta po aq i bukur, n syt e Perndis, prndryshe prse sht pjes
e nj plani hyjnor423
Megjithse rrfimtari do t besoj tek e pazakonshmja, ai megjithat imagjinon
pr veten thirrjen e trashguar t jets s zakonshme, dhe as q i kupton alternativat
ndriuese t fjals s fundit t Shn Antonit: ose. Shn Antoni mund t detyrohet ti

421
Donald Barthelme, City Life, (New York: Farrar, Strauss and Giroux, 1970)p.143.
422
Donald Barthelme, Temptation of St.Anthony, Forty Stories, (New York: G.P. Putnam Sons, 1987) p.
151.
423
Ibid, p. 151.

141
nnshtrohet nj braktisjeje izoluese por banort e qytetit si kolektivitet jan n t vrtet
njerzit q fshihen.424
Njeriu q fshihet n kt tregim sht martiri katolik Shn Antoni, i cili mbrrin
n nj qytet bashkkohor amerikan me njqind mij njerz pr t praktikuar shenjtrin e
tij. Konvencionalja q ai nuk pranon, sht dyshimi dhe fanatizmi i Ameriks s klass s
mesme, e cila nuk ka vend pr shenjtri ose mrekulli brenda vlerave t saj t rndomta.
Menjher pasi Shn Antoni mbrrin, qytetet fillojn ta prndjekin, duke u prpjekur q
t provojn q ai sht i rrejshm ose t gjejn t meta n shenjtrin e tij. Tundimet q
n zanafill e nxitn Shn Antonin t shkonte n shkrettir, ksisoj prsriten n
metropol.425
Shn Antoni, mund ta ket vendosur ose jo dorn e tij n kmbn e nj gruaje q u
drgua nga prndjeksit e tij pr t biseduar me t, por incidenti shkakton kaq shum
debat sa ai prsri e syrgjynos veten n shkrettir. Ashtu si tek Fantazma e mikut n
opera tundimet t cilave nuk u bn qndres dot figura e prjashtuar nga shoqria jan
ato t jets s rndomt borgjeze. Sikurse fantzama q duhej t mbetej e fshehur nntok
me t gjitha rehatit pr t ruajtur identitetin e saj t tjetrsuar, tek Tundimi i Shn
Antonit, ironia sht q nj shenjt duhet t syrgjynos veten pr shkak t mkateve t
rndomta pr t ruajtur identitetin.426
Problemi q parashtrohet nga individt q dshirojn t formojn nj identitet
unik n nj shoqri konformiste pa prvetsuar vlerat e vulgarizuara t ksaj shoqrie n
identitetin e tij ose t saj hulumtohet edhe nj her tjetr n tregimin Qyteti i kishave.
Sesilia, protagonistja, shkon n Prester, nj qytez e prsosur, pr t menaxhuar
agjencin e saj t vetme t dhnies me qira t makinave. Ajo zbulon q do banor i
qytezs ka n pronsi nj makin dhe rrjedhimisht nuk sht e nevojshme t ket nj
agjenci t dhnies s makinave me qira, pasi do ndrtes n Prester sht kish, dhe ajo
duhet t marr me qira nj apartament n nj kish. Sesilia zotohet t luftoj monotonin
shtypse t qytezs duke deklaruar identitetin e saj. E aft pr t prmbushur ndrrat e
saj, ajo vendos t bhet e huaj pr Presterin me an t ndrrimit t aventurave t
shthurura seksuale dhe rrfimit t tyre pr t gjith ata q vizitojn agjencin e saj.
Qyteti i kishave, zhvillohet me an t lojs, dhe qasjes shum t dykuptimshme
t Barthelmit Ai duket sikur mbshtet qndresn e Sesilias kundrejt njtrajtshmris
mbytse dhe praktikimit t besimit prreth saj, por prgjigjja e vetme e Sesilias sht t
luajturit me fuqin e vetdijes s saj n mnyr q t torturoj banort e Presterit.
Identiteti i saj bashk me fantazit seksuale sht pikrisht ajo q kjo qytez e prsosur n
aspektin arkitekturor por e paknaqur n aspektin psikologjik, fshehtas i dshiron dhe
ndoshta sht nj nga arsyet se prse i dha asaj apartament me qira.
Kto fantazi jan rrug t tjera konvencionale t ndryshme nga kodet e
standartizuara prej t cilava Sesilia arratiset. Me an t s qeshurs, parodis dhe
fantazis, Barthelmi e ndan veten nga bota dhe e kundrshton at, duke krijuar gjat ktij
procesi nj humor mahnits.

424
Barbara L. Roe, Donald Barthelme: A Study of The Short Fiction, (New York: Twayne Publishers,
1992) p.26.
425
Wayne B. Stengel, The Shape of Art in The Short Stories of Donald Barthelme, (Louisiana State
University Press, 1985) p.16.
426
Ibid, p.21.

142
 Po, tha zoti Filips, qyteti yn sht qytet kishash. Sesilia tundi kokn duke ndjekur
dorn e tij treguese. T dyja ant e rrugs ishin mbushur plot me kisha q ngriheshin
prkrah njra-tjetrs me nj larmi stilesh arkitekturore. Kisha Baptiste Bethel
ndodhej ngjitur me Kishn e Mesias s Shenjt t Baptistve t Lir, Kisha
Episkopale e Shn Palit ndodhej ngjitur me Kishn e Bess s Prhirshme
Evangjelike. Pastaj vinin me radh: Kisha e s Pars Shkenc Kristiane, Kisha e
Zotit, Kisha e Gjith Shpirtrave, Kisha e Zonjs Son t Fitores, Kisha e Shoqats s
Miqve, Kisha e Adhuruesve t Zotit dhe Kisha e Apostujve t Shenjt. Majat dhe
shtizat rrufepritse t ktyre ndrtesave tradicionale pengonin fluturimet imagjinare
t projekteve bashkkohore.427

Ndrsa i tregohen apartamentet nga agjenti i pasurive t paluajtshme, Sesilia

zbulon q t vetmet vende ku ajo mund t jetoj m vete jan kambanaret e kishave,
kambanat e t cilave bien tri her n dit. Ky sht nj problem i dukshm pr Sesilian e
cila nuk sht fetare. Nga ana tjetr ajo dgjon dik q duke brtitur me t madhe thot q
askush n Prester ska pr t pasur nevoj t marr makina me qira.
Duke e kuptuar q kjo n fakt sht e vrtet, ajo vendos t largohet, por agjenti i
pasurive t paluajtshme nuk do ta lr t ik, duke i thn q vendosja e saj pas nj
banaku pr t dhn makina me qira, sht ajo q do ta bnte kt qytez t plot: Ne
jemi si qytezat e tjera, me prjashtim t faktit q ne jemi t prsosur,-tha ai. Nuk jemi t
knaqur nse nuk arrijm prsosurin. Kemi nevoj pr nj vajz q jep makina me qira,
na duhet dikush q rri para banakut pr ta br nj gj t till.428
Ashtu si qyteza e Presterit, e cila kupton q nuk sht e prsosur, pasi nuk ka nj
agjenci t dhnies s makinave me qira, Barthelmi e detyron botn q ta pranoj at q i
mungon, duke i shtuar asaj pamundsin dhe absurden. Pr t krijuar qytezn e tij,
megjithat, Barthelmi shumfishon nj element t tanishm kishn, dhe n vend q ta
shkatrroj t sotmen, krijon nj mjedis krejtsisht t ri. A sht Sesilia nj martire apo
nj viktim mashtrimi, nj engjll hakmarrs apo burim i energjis fizike pr qytezn e
Presterit? Tregimi luan me mundsit e tjera t identitetit t Sesilias pa shpallur se ajo ka
zhvilluar ndonjrin prej tyre. 429
Mendimi kritik pr qndrimin e Barthelmit n tregimet e tij mbshtet pohimin se
ai dshiron t fsheh ose shmang identitetin e tij n tregimet e tij. Kritikja Beti Fllaurs e
sheh at si nj prani kamaleonike: Jo vetm q lexuesi shkurajohet nga ndonj njjtsim
me personazhet, por ai gjithashtu parandalon krijimin e ndonj plqimi pr rrfimtarin.
Lexuesinuk mund t gjej qendrn e bots s Barthelmit dhe madje as Barthelmin
vet.430
Fllauersi e prqas marrdhnien mes lexuesit dhe autorit me at mes nj
psikanalisti t mllefosur dhe nj pacienti jokoherent. Lexuesi nuk mund t ruaj rolin e
analistit sepse autori nuk vazhdon t luaj rolin e pacientit. I vetdijshm pr vzhguesin

427
Donald Barthelme, City of Churches, Guilty Pleasures, (Farrar, Straus, 1974), p.43.
428
Donald Barthelme, Sadness, (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1972) p.54.
429
Wayne B. Stengel, The Shape of Art in the Short stories of Donald Barthelme, (Louisiana State
University Press, 1985) p. 22.
430
Betty Flowers, Barthelmes Snow White: The Reader-Patient Relationship (Critique, XVI, 1975)
p.38.

143
kritik, Barthelmi sajon nj mask pas s cils ai fsheh ndjenjn dhe identitetin e
vrtet.431
Prania bishtnuese autoriale sht vetm nj prej shum cilsive q ndajn s
bashku tregimet Njeriu q fshihet, Fantazma e mikut n opera, Tundimi i Shn
Antonit dhe Qyteti i kishave, duke i dhn humorit lidhur me personazhet e
prjashtuara, t huaja, nj emrues t till t prbashkt. Kto tregime zotrojn
gjithashtu aftsin parodike pr t imituar stile t tjera proze. Stili i Fantazma e mikut n
opera imiton Edgar Allan Pon n formn m groteske, dhe Tundimi i Shn Antonit
rrfehet me nj ligjrim bisedor t pazbukuruar t nj personazhi si ai i drams Qyteza
jon t Thorntn Uajlldrit.
Megjithat, asnj prej tregimeve nuk i prmbahet vetm nj stili. Stilet e
ndryshme dhe kundrvnse me njra tjetrn t secilit tregim shprehin prpjekjen e
Barthelmit pr t ngatrruar lexuesit dhe pr ti br t pamundura prpjekjet e tyre pr
zbulimin e qndrimeve t tij kundrejt personazheve: Ngjashmria kryesore mes stileve
t ndryshme ka t bj me faktin q ato jan t gjitha parodi t vetvetes dhe prsri asnj
stil i vetm nuk ofron nj ton kryesor q mund ta orientoj lexuesin. Objekti m s shumti
i parodizuar sht vet lexuesi analist, viktima e maskave rrfimore gjithmon t
ndryshueshme t Barthelmit.432
N kto tregime, Barthelmi luan me kohn duke nxjerr nj fantazm t
famshme dhe nj martir t krishtrimit jasht kohs s cils i prkasin duke i br pjes t
kohs bashkkohore. Ai luan me lehtsimin e lexuesit me an t prfundimit t tregimit
duke jetsuar shndrrimin magjik t nj njeriu n nj qen ose me an t prfytyrimit t nj
qyteti n t cilin do ndrtes sht nj kish.
Letrsia fantastiko-shkencore prbn nj shembull tjetr t prpjekjes s tij pr t
luajtur me audiencn, pr ti largsuar dhe tjetrsuar lexuesit nga identiteti i tij dhe i
personazheve t tij. Duke luajtur gjithmon me ndjesin e identitetit t personazheve t
thuajtur, Barthelmi nnkupton q loja, e lidhur ngusht me arratin dhe t fshehurit,
prbn nj mnyr jothelbsore dhe t pasigurt pr t farktuar nj prkatsi t fort dhe
t pavarur t unit.
Tregimet pohojn gjithashtu q e vetmja mnyr pr t krijuar art n bott e tyre
cinike dhe t pshtjelluar sht nprmjet prpikris dhe shkatrrimit t prhershm t
shenjave dhe simboleve t gabuara t realitetit. Rrjedhimisht, secili tregim formon
vizionin e vet duke mohuar q sht sht duke krijuar art, nprmjet riprkufizimit t
natyrs s realitetit n mnyr q artistikja dhe simbolikja t prfshijn elemente t jets
q ekzistojn brenda prvojs s prbashkt.
Rrfimtart e ktyre tregimeve krijojn bot artistike origjinale, sepse ata jan
plotsisht t vetdijshm q audienca moderne sht rraskapitur prej prvojave t
parashikueshme artistike dhe reagimeve tradicionale. Prandaj, kto tregime nganjher
prpiqen t prfshijn lexuesin n procesin nprmjet t cilit ato jan krijuar. Rrfimtart
prpiqen ta bjn artin jo m pak emocionues sesa kan lejuar konceptet konvencionale.
N mnyr ironike, duke prmuar t gjitha mtimet pr estetizm, rrfimtart e
Barthelmit kmbngulin pr nj vizion t ndryshm, m kuptimplot t artit sesa t japin
objektet e artit prreth tyre. Ata e tejkalojn kt art me artin e tyre. Pr t siguruar kt

431
Betty Flowers, Barthelmes Snow White: The Reader-Patient Relationship (Critique, XVI, 1975)
p.38.
432
Ibid, p.39.

144
krijueshmri, rrfimtart e shohin artin si nj objekt t vetmjaftueshm, jo t nevojshm
prtej vetes.
N kto tregime arti nuk sht pr dika por sht vet dika: nj lodr, objekt,
person, ngjarje, peizazh ose mjedis etj. I lir pr t qen abstrakt, arti mund t pasqyroj
botn prreth n format e larmishme t prvojs pr audiencn q prballet me t. Artistt
dshtojn n mnyr t pashmangshme n prpjekjen e tyre pr t prmbushur
domethnien e plot t vizionit q ata kan dhe dshtimi bhet fati i mir i artistit.
Disa prej artistve t Barthelmit mund t jen thjesht artist t varfr, t dnuar
pr t prsritur artin e tyre dhe q t bjn t dyshosh se nuk jan m t gjall se format
masive t prodhuara nga qendrat tregtare, forma prej t cilave ata vet tmerrohen.
Si prfundim, kto tregime e shohin veprn e artit si nj objekt t madh estetik i
cili dramatizon lojn e pafundme t forms me prmbajtjen. Q audienca ta vlersoj kt
art, duhet q t merret me kto objekte, jo duke hulumtuar kuptimin e tyre, por duke
shqyrtuar pranin befasuese dhe kundrthnse t ktyre objekteve. Kjo bn q vepra e
artit t mos ket ndonj kuptim apo interpretim t veant.433

433
Wayne B. Stengel, The Shape of Art in the Short stories of Donald Barthelme, (Louisiana State
University Press, 1985) p. 23.

145
 KREU IV: FORMAT STRUKTURORE DHE STILI

IV.1. Parodia si kritik kulturore dhe ironia e ndrlikuar e Barthelmit

Proza e Donald Barthelmit prdor mjetet letrare t avangardizmit dhe traditn e

pop artit n kontekstin e ironis. Duke jetuar n at q u b e njohur si bota
pasmoderne, Barthelmi kuptoi se si autor ai kishte mbetur pa personazhe dhe subjekte,
dhe pr kt arsye mund t bnte pjes t veprs s tij letrare tekste dhe illustrime t
autorve t tjer, t parodizonte stilet e shkrimtarve paraardhs dhe t krijonte gjuhn e
teksteve t veta si sistem i paprcaktuar kuptimi.434
Bota e tregimeve t Barthelmit sht nj bot e ngritur mbi mungesa t
qensishme; ktej vjen gjendja e trishtimit q sht n t vrtet nj vizion ironik. Jo
rastsisht, n nj prej tregimeve t tij m t qarta, Kierkegardi i padrejt ndaj Shlegelit,
Barthelmi shqyrton dy nga filozoft e mdhenj q jan t interesuar pr natyrn e ironis.
Shlegeli e sheh ironin si dika q e zhvesh objektin nga realiteti i tij me qllim q ta
bj subjektin t ndihet i lir; Kierkegardi mendon se ironisti e zhvesh objektin nga
realiteti i tij, sepse ai thot pr t dika q nuk sht ajo ka ai nnkupton. Barthelmi i
vshtron t dy me ironi, por qndrimi i tij sht m afr atij t Shlegelit, duke e par
ironin si nj mnyr pr ti zhveshur objektet nga realiteti i tyre me qllim q t shpreh
gjendjen e tyre dhe tonn. Kshtu, ai i kundron parodin dhe ironin si dy forma t
domosdoshme t letrsis bashkkohore ose t do lloj letrsie q e sheh botn t
shkputur nga qensit dikur t besuara dhe t marra pr t vrteta.435
Proza e Barthelmit prthith si peizazhin ndrror surrealist ashtu edhe botn
dadaiste t objekteve reale. Ai megjithat prpiqet ti shpreh, m shum sesa t bj si
paraardhsit dadaist, sulmi strukturor i t cilve ndaj konvencioneve t artit ishte i
pakufizuar. Duke pranuar tokn e shkret t kulturs kapitaliste si t mbushur me shenja
t parrokshme dhe t pakuptueshme, Barthelmi prdor teknika tipike pr lvizjen e pop
artit si sht ligjrimi ironik.
Ironia sht n t vrtet nj element me rndsi themelore n vizionin q ka dhe
shpreh Barthelmi pr botn. Ironia sht thelbsore pr pasmodernizmin n prgjithsi
dhe shrben m s miri pr t kuptuar veprn e tij. 436 Ironia e Barthelmit u jep shkrimeve
t tij ton dhe z t dallueshm.
arlz Moulsurthi vren se mjeti kryesor stilistik i Barthelmit sht kolazhi.
Barthelmi krijon nj kontekst ironik i cili cilson vlern e secilit kontekst, pa i dhn
prparsi asnjrit prej tyre437. Nj teknik e till, prbn vetzhdukje autoriale t njjt
me shtysat romantike q filozofi Fridrih Shlegel prvijon n teorin e tij t ironis. Ironia
e Shlegelit sht jo vetm tej mase e rndsishme pr krijimtarin dhe vizionin e
Barthelmit, por prbrsi i tij romantik sht gjithashtu thelbsor pr ligjrimin q na on
434
Mark Caughlin, Irony is Liking Things: Donald Barthelmes Postmodern Poetics, (University of
Manitoba, 1997) p. 98.
435
Maks Daiu, Profile prozatorsh modern amerikan, (Tiran: SHBLU, 2000), f.131.
436
Mark Caughlin, Irony is Liking Things: Donald Barthelmes Postmodern Poetics, (University of
Manitoba, 1997) p. 99.
437
Charles Molesworth, Donald Barthelme's Fiction: The Ironist Saved From Drowning, (Columbia:
University of Missouri, 1982) p. 53.

146
nga modernizmi tek pasmodernizmi. Ajo q n kt rast bn dallimin mes ktyre dy
drejtimeve letrare sht shkalla e kontrollit q ironisti ka ndaj lnds artistike.
Vepra e Barthelmit lviz vazhdimisht midis nivelit t gjuhs dhe t historis. Ai i
paraqet lexuesit shfaqjen e qenies. Megjithse fjalt e tij humbin lidhjen me t shenjuarin
dhe tregimet e rrfyera e humbin lidhjen e tyre me botn e vrtet, ato megjithat
shprehin mundsi t reja t qenies dhe nuk e humbasin kuptimin. Duke pranuar t
zakonshmen dhe paprcaktueshmrin e saj, Barthelmi zbulon t jashtzakonshmen:

Q: A t plqen ironia?
A: Po, m plqen ironia.
Q: A t jep knaqsi?
A: Fare pak, por jo sa t m knaq.
Q: Prirja e pashmangshme e do gjje pr t theksuar t veantn e vet.
A. Po 438

Te Kierkegardi i padrejt ndaj Shlegelit Barthelmi prdor gjithashtu teknikn e

prfshirjes s kutive t zeza dhe nj przierje t pazakont tonesh dhe nivelesh t ironis.
Edhe ky tregim sht shkruar n formn e nj debati, n formatin pyetje/prgjigje. Pr
shum lexues, tregimi duket se portretizon jetn shterp, mekanike, krahasuar me at
intelektuale, fitoren e imagjinats, zgjuarsis dhe ironis ndaj faktit t pakuptimshm.
Te Kierkegardi i padrejt ndaj Shlegelit, nse ka ndonj fitore, ajo sht n
vetdijen e Q-s pr marrdhniet njerzore. N fakt, sht A-ja ai i cili shkputet nga
jeta me varsin e tij ndaj ironis dhe fantazive vetknaqse t cilat funksionojn ashtu
si ironia e tij, thjesht si zvendsues t dobt. Ashtu si shprehet Xhejni n romanin
Borbardha, ironia lejon nj fitore ndaj nj hapsire boshe.439 Ajo q synohet sht
marrveshja me botn. Aspektet shqetsuese t realitetit mund t tejkalohen me an t
imagjinats dhe, n rastin m t mir, egocentrizmi sht zvendsues i pamjaftueshm i
realitetit.440
Tregimi fillon me fantazin seksuale t A-s pr takimin me nj vajze naive, t re,
pa gjimbajtse, e cila po lexon ulur n nj tren, n Francn romantike. Ajo bn lvizje
shum prshtypjelnse: Po e prdor shum pranin e vajzs n tren,- pranon ai. -
Kmbt e saj jan goxha t hapura.441 Por kur n fantazin e tij ai sht i frikshm dhe i
shkputur nga bota, A-ja shmang vendosjen e nj marrdhnie njerzore me t. Po shoh
me kujdes jasht, nprmjet dritares. 442
Q-ja, i cili ngjan argtues pasi flet me tonin e nj psikiatri pyet: Po kjo sht nj
fantazi shum e zakonshmeA t jep knaqsi? A-ja prgjigjet: Paknuk sht
knaqsi e vrtet, dhe, duke mos qen n gjendje t prfundoj fjalin e tij, ai e
pranon, sht thjesht nj zvendsues i dobt. 443 Q-ja e pyet pr zakonin e tij t

438
Donald Barthelme, Kiergegaard Unfair to Schlegel, City Life, (New York: Farrar, Strauss and Giroux,
1970) p.34.
439
Ibid, p.34.
440
Lois Gordon, Donald Barthelme, (Boston: Twayne Publishers, 1989) p.114.
441
Donald Barthelme, Kiergegaard Unfair to Schlegel, City Life, (New York: Farrar, Strauss and Giroux,
1970) p. 34.
442
Ibid, p.34.
443
Donald Barthelme, Kiergegaard Unfair to Schlegel, City Life, (New York: Farrar, Strauss and Giroux,
1970) p.34.

147
onanizmit: Sa shpesh e bn? A pranon q e bn shpesh: Eh sdi t them. Ja koh pas
kohe. Nganjher.444
A-ja sht i burgosur n mendjen e tij. Q-ja pyet nse A-ja prfshihet n
veprimtarit e jets dhe nse ai sht njeri politik. A-ja prgjigjet q ashtu sht, edhe
pse prdor ironin: [Un] e prdor ironin ndaj t tjerve- por pranon ai, ironia e tij nuk
prmbush asgj. Interesi i tij i vrtet n jet, si del, jan vajzat duke vrapuar...duke
qeshur. 445
Q-ja i cili n fund t fundit thjesht msoi pr padobin e ironis s A-s, pyet n
mnyr ironike: A mendoni se ironia mund t ndihmoj pr t ndryshuar qeverin?. A-
ja prgjigjet me nj shembull tjetr t ironis s padobishme: Qeveria n mnyr ironike
lkund besueshmrin e saj nprmjet uniformave t teprtaq nuk hyjn n pun. Si
pasoj kemi nj ushtri t shklqyer kllounsh dhe kalamajsh q ngatrrohen keq n
kostumet q u jepen. 446
Pastaj, sikur programimi i Q-s t ishte prishur aty pr aty, ai bn disa pyetje pa
lidhje, mes tyre: Si sht makina ime? Si i kam thonjt? far shije ka patatja? dhe n
fund pohon at q nnkuptohet: Jeni ironik?, s cils A-ja i prgjigjet: sht e
dobishme. 447 Ai pastaj vijon me shembuj t tjer: Njher mori me qira shtpin e nj
instruktori skish plot me lodra dhe lojra, e cila pr t ishte shqetsuese. Ai thot:
Mendo sikur un t kisha nj mendje plotsisht ironike. Do t kisha harruar gjithka
thjesht duke mbajtur nj qndrim ironik. 448
Vihet re q ai po fantazon pr ironin. M pas, duke vijuar me hamendsimet e tij
pr ironin, ai thot: Mendo sikur un bhem papritur kureshtar pr kt fuqi mahnitse
magjikese si funksionon n t vrtet ironia.449 Sigurisht, hamendsimi i tij bhet
realiteti i tij, dhe ai bhet gjithnj e m shum egocentrik ndrsa shqipton
hamendsimet e tij. Ai vijon me nj diskutim t detajuar t konceptit t Kierkegardit
pr ironin dhe shpjegon se si ironia e Kierkegardit sht n fund t fundit shkatrrimtare.
Nuk ka asgj pr t vendosur n vendin e asaj q ka shkatrruar,450 dhe citon nj
shembull t kritiks s Kierkegardit ndaj Shlegelit. Duke asgjsuar botn me an t
ironis, na l me largimin prej bots, armiqsimin prej saj m shum sesa marrveshja
me t.451
Ather, ktu duhet ndalur ritmi i leximit. A-ja gjykon q, megjithse ka qen
kritik ndaj Kierkegardit dhe konceptit t tij pr ironin, kjo nuk sht ajo q ai beson. Ai
e quan qndrimin e Kierkegardit si qndrimin e duhur ndaj egocentrizmit t ironis. A-ja
thjesht ka prqafuar ironin e Kierkegardit dhe e ka zbatuar tek vet Kierkegardi pr t
prligjur egocentrizmin e tij si tek ironia ashtu edhe n jetn e tij t fantazuar seksuale.
Ne duhet t merremi ktu me ironin time,452 pohon ai, sepse sigurisht Kierkegardi

444
Ibid. p.35.
445
Ibid. p.35.
446
Ibid. p.35.
447
Lois, Gordon, Donald Barthelme, (Boston: Twayne Publishers,1989) p.115.
448
Donald Barthelme, Kierkegard Unfair to Schlegel, City Life (New York: Farrar, Straus and Giroux,
1970), p.35.
449
Ibid, p.35.
450
Ibid, p.36.
451
Lois, Gordon, Donald Barthelme, (Boston: Twayne Publishers,1989) p.115.
452
Donald Barthelme, Kierkegard Unfair to Schlegel, City Life (New York: Farrar, Straus and Giroux,
1970), p.36

148
ishte i drejt ndaj Shlegelit. Pasi i lan duart me Kierkegardin, ai tani ndihet i lir pr
tiu kthyer fantazive t tij seksuale.
Q-ja dshiron ti thot A-s edhe fjalt: Duhet t na thuash m shum gjra- por
prgjigjja e A-s sht heshtja. Pas pak ai e pranon: Ajo po ledhaton gjoksin e saj.453
Pasi ka shkuar kaq larg n aspektin e nyjtimit t prvojs s tij (n t vrtet, A-ja sht
po aq kuti e zez sa Q-ja), ai rikujton nj prvoj emocionale konkrete, detajet e s cils
jan vetjake dhe profesionale.
Ja far kujton: Pas kthimit nga parku qendror vetm me t bijn, ai u prhumb
n nj fantazi seksuale ndrsa lexonte nj libr kritik pr nj film454. Vini re nivelet n
t cilat ai, libri dhe filmi jan t shkputur nga jeta. Ai darkoi me nj burr t divorcuar,
piu shum dhe ra n depresion. Kjo prvoj shum vetjake dhe dhimbja e tij jan jet
kye pr t gjith tregimin.455
Q-ja mund ta ndihmoj vetm duke br me t diskutime t tjera intelektuale,
duke bashkbiseduar pr teknologjin e ndrlikuar Mund t kesh interes pr makinat.456
Vihet re prsritja djallzore q i bn Barthelmi fjals interes, ndoshta hapi tjetr pas
fantazis seksuale, ironis dhe pijes. N fund, A-ja dgjon me zemrim komentin e fundit
t Q-s, nj histori prekse q lidhet me Luis Pastrin, duke nnkuptuar lidhjen,
angazhimin dhe bujarin, nj pajtim me botn. E fundit fare sigurisht sht q makina
duhet ta dij kt histori.457
Nse autori vdes duke e shprbr egon e tij tek gjuha dhe nse ironiku sokratik
vdes duke mohuar gjith botn, ather Barthelmi vdes ose duke kontrolluar dhe
shndrruar gjuhn, ose, si ndodh n rastin e tregimeve fantastike, duke mos e marr
botn seriozisht, gj q do t thot se ai vdes duke mos pranuar t jet artist tradicional.
Ajo q Barthelmi ka zbuluar sht q gjuha q ai nuk prdor sht instrumenti m i mir
pr t prfaqsuar botn e cila nuk ka kuptim. N t vrtet ai e kupton q detyra e
artistit nuk sht t paraqes botn, por t luaj, nj veprimtari e cila nuk sht aq lojcake
sa duket. Barthelmi nuk pranon t bj paraqitje serioze t temave t veta por bn
paraqitjen me paansi ironike dhe seriozitet komik t absurditetit.
Nganjher tregimet parodizojn drejtprdrejt krijimtarin e shkrimtarve t tjer
dhe zakonisht marrin formn e asaj q sht quajtur metaparodi, domethn e prdorin
parodin si ton pr t krijuar nj bot t pavarur458. Tregimet e Barthelmit e kan
element t rndsishm t tyre tonin thumbues, por shakaja e tyre shpesh sht e
paparashikueshme. Ato mund t kundrohen si paraqitje simbolike e shkrimtarit q
prpiqet t krijoj letrsi n nj epok t dyshimit dhe mosbesimit letrar dhe gjuhsor.
Ironia i lejon Barthelmit t shprehet gjith mosbesim duke krijuar shenja q nuk pranojn
t shnjojn botn dhe rrjedhimisht shnjojn vetveten.
Barthelmi nuk heq dor asnjher nga toni qesndiss dhe duke e br kt fare
hapur, ai shkon prtej prozs vetpasqyruese. Nj sken n romanin Borbardha mund
t shrbej pr t ilustruar metodn e tij: dy nga xhuxht prpiqen t shpjegojn qenien e
Borbardhs dhe marrdhnien e saj me botn ashtu si ua rrfen ajo atyre. Eduarti bn nj

453
Ibid, p.36.
454
Ibid, p. 36.
455
Lois, Gordon, Donald Barthelme, (Boston: Twayne Publishers, 1989) p.116.
456
Ibid, p.117.
457
Ibid, p.117.
458
Maks Daiu Profile prozatorsh amerikan, (Tiran, SHBLU, 2000), f.131.

149
analiz konvencionale psikologjike ndaj t cils Deni reagon: Po e bn gjithka shum
m t vshtir sesa duhet t jet459.
Ai pastaj vijon ti tregoj Eduartit q shtja mund t zgjidhet n mnyr m t
frytshme. Shembull domethns prbjn udhzimet e njrit prej xhuxhve pr kolegt e
tij se si duhet t veprojn prball bukuris trallisse por t pakapshme t gruas q ata
dashurojn: Ather, far sht ajo q kapim kur kapim Borbardhn? Ne kapim, para
s gjithash gjinj me prmasa pak a shum t mdha q aviten drejt nesh ndrsa rndom
mbulohen prej nj fustani t kuq. Ose nse e kapim duke iu qasur n nj kah tjetr, kapim
t pasmet e nj Borbardhe t bukur e cila largohet prej nesh mbuluar me nj fustan t
kuq.460
Kto prsiatje i shoqrojn gati t gjitha temat e Barthelmit, por jan periferike
pr veprimin themelor t rrfimit, at t shptimit t Borbardhs, (apo m mir t themi
n kt rast t mosshptimit) prej princit t saj. Si pohime, ato jan m shum reaguese
sesa rastsore, dhe, ndrsa Barthelmi u jep lexuesve shpjegime se prse personazhet jan
n gjendje t tilla pshtjellimi, kjo nuk del prej veprimit q zhvillohet, me prjashtim t
rastit kur e pranojm romanin Borbardha si roman t intelektualizuar ku t folurit e
personazheve prbn historin, gj q sigurisht nuk sht pjes e stilit t librit q
Barthelmi do t kishte dashur t shkruante (meqense sjellja e personazheve t tij i
prqesh forma t tilla).
N prozn e Barthelmit, shenjues t thjesht si fustani i kuq, kan pasuri
kuptimore, pavarsisht nga shkalla e thjeshtzimit t marrdhnies midis kuptimit dhe
bots. N ironin e tij, Barthelmi prqendrohet tek fustani i kuq sepse paqartsia e nj
shenjuesi t till i jep prozs s tij jo vetm cilsi t pakapshme, por gjithashtu nj
mnyr pr ta shndrruar me mjeshtri ironin sokratike n shkrimsi.
Ndrsa pr Sokratin njohja lind nga pranimi se ne nuk dim asgj, Barthelmi
zbulon q shenjimi n pasmodernitet lind nga pranimi se nuk mund t shenjosh asgj.
Kierkegardi e bn t qart domethnien e nj dinamike t till mendimi: M s fundi
ironisti duhet q gjithmon t hamendsoj dika por ajo q ai prfytyron n kt mnyr
nuk sht asgj. Por ather sht e pamundur t jetsh serioz pr asgj pa iu referuar
dikaje...ose t dshprohesh pr t461.
Barthelmi n t vrtet nuk dshprohet pasi ai krijon dika e cila nuk prputhet
me modelet konvencionale t kuptimit. Lexuesi tradicional do t pajtohet me xhuxhin q
thot, Un nuk dua nj fustan t kuq. Un dua pikrisht t pasmet e Borbardhs s
bukur462.
N kt fragment rndsia e fustanit t kuq qndron n pranin e tij pozitive me
ngjyr t kuqe, dhe jo n aftsin e tij pr t prshkruar Borbardhn. sht e qart q
Barthelmi nuk mbush thjesht zbraztin q l ironia me versionin e tij t personazhit
romantik. Ky fakt, i bashklidhur me konceptin e Roland Bartit pr vdekjen e autorit,
na bn t mundur t shohim se si Shlegeli, megjithse ishte teoricien i spikatur i
romantizmit, mundet sidoqoft ti shrbej siprmarrjes pasmoderne t Barthelmit.
459
Mark Caughlin, Irony is Liking Things: Donald Barthelmes Postmodern Poetics, (University of
Manitoba, 1997) p.100.
460
Donald Barthelme, Snow White, (Simon and Schuster, 1967), pp. 100-101.
461
Cituar te Mark Caughlin, Irony is Liking Things: Donald Barthelmes Postmodern Poetics, (University
of Manitoba, 1997), p.102.
462
Donald Barthelme, Snow White, (Atheneum Books, 1967), p.64.

150
 Vdekja e autorit, shpjegon Barthelmi, ndodh sepse pikrisht n astin e shkrimit
autori largohet nga bota duke e zhvendosur veten tek gjuha. Sapo nj fakt rrfehet jo pr
t vepruar n mnyr t drejtprdrejt mbi realitetin, pra jasht do lloj funksioni, autori
hyn n zonn e tij t vdekjes. Ironia sokratike e shkatrron autorin e saj thjesht sepse ai
duhet t jet pjes e bots q ironia ka shkatrruar; kjo shkakton shkputjen e ironistit nga
bota n nj shkall m t lart sesa pr autorin e Roland Bartit.
Ironia gjithashtu e mbyll mundsin e interpretimit, jo me an t mohimit t
kufizimeve t tekstit, por me an t mohimit t kuptimit q n fillim, jo vetm tek teksti
por edhe tek bota. Ndrkoh q vdekja e autorit t Bartit prfundon me lindjen e lexuesit,
shkrimtari ironist e liron gjuhn para se t ndodh akti i shkrimit, pasi ka br
hamendsime pr botn t cilat prkojn me ironin. Duke hamendsuar q bota sht
absurde dhe kundrthnse, ironisti shkon prtej tekstit pa autor duke siguruar nj autor
pa bot.
Megjithse autori pohon mungesn e bots vetm me an t vendosjes s saj n
gjuh n formn e mohimit, ai nuk pranon t prdor metodn e zakonshme t paraqitjes
dhe krijon nj bot t vetn. N kt mnyr, shkrimtari ironist e liron ironin si t till,
m shum sesa e bn at konvencionale me an t gjuhs. Barthelmi parashikon vdekjen
e tij si autor duke pranuar aftsin pr t paraqitur realitetin dhe e kthen prmbys kt
realitet duke krijuar dika t re me ironin e tij.
Objekti i shqetsimit t Barthelmit nuk jan thjesht format por ndrveprimi midis
reales (shenjat e tij dhe kuptimi i tyre) dhe unit (fuqia e imagjinats dhe emocionet e tij).
Forma sht pasoj e ktij piktakimi dhe gjuha sht treguesi m i mir i ktij
ndrveprimi; vatra e tensioneve dhe e rregullimit.
Ashtu si ndodh tek Borbardha teknika e tij sht kthimi i situats n komedi, me
nj lloj ngazllimi estetik: Na plqejn librat q kan shum mbeturina n ta, lnd e cila
e paraqet veten si jo t rndsishme n trsi (ose n t vrtet, aspak t rndsishme) por
cila, nse kundrohet me kujdes, mund t na jap njfar kuptimi t asaj q po ndodh.
Ky kuptim nuk sht se duhet t prvetsohet nga t lexuarit mes rreshtave (sepse nuk
ka asgj atje, n kto hapsira t bardha) por nprmjet leximit t vet rreshtave, duke i
par ato dhe duke mbrritur kshtu tek njfar ndjesie e cila nuk sht saktsisht
knaqsi, se sht e teprt ta kesh kt pritshmri, por te ndjesia sikur i ke lexuar rreshtat,
sikur i ke prfunduar s lexuari ato.463
Un dhe zonjusha Mendibll, merret me shenjat sociale dhe prdorimin e tyre
t prpunuar n jetn bashkkohore dhe ka nj personazh me prmasa kafkiane t
zhvendosur n rrethana t uditshme, ku ai sht i detyruar t jetoj me prditshmrin e
jets s tij. Si njerz, personazhet e Barthelmit dhe Kafks jan t ngjashme: n gjende t
sikletshme, t tradhtuar dhe n konflikt jo vetm me rrethanat e tyre t reja por m
shum me pakuptimsin e dukshme t gjendjes n t ciln ndodhen. Por sht e veanta
e ktyre gjendjeve ku ndahen prej njra tjetrs modernizmi dhe pasmodernizmi.
Nse Gregor Zamza kthehet konkretisht n nj insekt, personazhi i pafat i
Barthelmit sht nj dmshprblyes tridhjet e pes vje q punon n nj kompani
sigurimesh dhe q n mnyr t pashpjegueshme sht rikthyer te kufizimet e kohs s
adoleshencs q ekzistojn n nj klas t gjasht, ku ai luan vetm nj pjes disi t
pavullnetshme n nj trekndsh t fantazuar dashurie mes tij, msueses dhe nj vajze
njmbdhjetvjeare n rreshtin prball.
463
Donald Barthelme, Snow White (New York: Atheneum Book, 1967) p. 106.

151
 Ky tregim plot imagjinat fillon kshtu:

Zonjusha Mendibll dshiron t bj dashuri me mua, por ngurron sepse zyrtarisht

jam fmij; sipas dokumenteve, sipas regjistrit q mban n tryezn e saj, sipas numrit
t amzs n zyrn e drejtorit, un jam njmbdhjet vje. Ka nj keqkuptim n kt
mes, dika q ende nuk kam mundur ta shkoqis deri n fund. N fakt, un jam
tridhjet e pes vje, kam qen n ushtri, jam nj metr e tetdhjet centimetra, m
kan dal qime aty ku duhet, zrin e kam t trash si bariton, e di fort mir far t
bj me zonjushn Mendibll po qe se ajo e ndan mendjen ndonjher.464

Tregimi i Barthelmit vshtir t ekzistonte pa paradigmn kafkiane, apo pr m

tepr, si nj struktur e vendosur n rrethanat tona t tanishme t leximit dhe shkrimit.
Sidoqoft, tregimi sht m shum se kaq, ngaq, duke u nisur nga Kafka sheh nga e
tashmja pr paradigma t mtejshme. Kjo paradigm prfshin jo vetm lojn e
zakonshme t moshs s nj adoleshenti n kohn e pubertetit, q mson magjepsjet e
seksualitetit nprmjet ndrrimit pr msuesen e vet.
Nga ana tjetr, si kritikt strukturalist ashtu dhe ata dekonstruksionist, mund t
ken nj rast fatlum pr nj lexim t dyt, leximin semiotik, pasi Barthelmi luan me
rreshtin ky t tregimit: Ne i lexojm shenjat si premtime por disa syresh jan
gnjeshtra.465
Duke u prqenduar n thelb tek arbitrariteti i t dyjave shfaqjes dhe qenies,
protagonisti shkon prtej mosprkimit midis asaj ka duket (n shenja) dhe asaj q
interpretohet si fakt ose iluzion, n mnyr q t tregoj se si n t vrtet do gj sht
nganjher e vrtet por nganjher e gnjeshtrt. Roli i secils prej ktyre kategorive dhe
madje ngulmimi apo vrtetsia n t ciln ato mbshteten, sht n mnyr t ngjashme e
vrtet/e gnjeshtrt.
Personazhi kryesor fmij-burr, Xhozefi, sht kthyer prsri n shkolln fillore
Horas Grilli pr t msuar, ndrkoh, q kjo ka ndodhur gabimisht. Ai sht rritur duke
besuar tek shenjat dhe q premtimet e jets do t prmbusheshin. Gjithka n jet, thot
ai, -na premtohetpjesa m e madhe e gjith s ardhmes ton.466 Pr m tepr,
gjithka paraqitet si pasoj e nj procesi t njohur.467
Rrjedhimisht, ai ndoqi t gjitha hapat e porositur; jeta e tij nuk prbhej nga
zgjedhjet e tij por nga ndjekja e qokave orientuese, diplomave, kartave t antarsimit,
posterave t fushatave, kontratave martesore, formularve t sigurimeve shoqrore,
dokumenteve t mobilizimit nga ushtria, vrtetimeve pr pagesn e taksave,
ertifikatave t nderit. Por askush nuk e prgatiti at pr faktin q mosprkime mund t
ndodhin,gabime bhenshenjat keqinterpretohen.468
Jeta e tij hyri n qorrsokak kur ai keqiterpretoi dy shenja shum t rndsishme, t
parn q kishte t bnte me martesn, t dytn q kishte t bnte me karriern. Gruaja e
tij kishte bukuri, hijeshi, butsi, parfum, libr kuzhine, dhe ksisoj ai mendoi se kishte
gjetur dashurin. Por e shoqja, e cila lexoi tek ai t njjtat shenja q tani zonjusha
464
Donald Barthelme, Me and Miss Mandible, Come Back Dr. Caligari, (USA: Boston, 1964), p. 71.
465
Ibid, p. 71.
466
Ibid, p.71.
467
Ibid. p.72.
468
Ibid, p. 72.

152
Mendibll dhe vajzat e tjera lexojn p.sh. nj grua nuk duhej ta linte veten t mrzitej
kurr, por n fakt ajo e braktisi Xhozefin pr nj burr tjetr.
Po kshtu, si dmshprblyesi i sigurimeve, Xhozefi ndiqte me prpikmri moton e
kompanis: Jemi pr tu ndihmuar n rast nevoje, por kur ai i miraton nj
dmshprblim prej 165.000 dollarsh nj ankuesi i cili nuk kishte aq dashuri pr veten
sa t krkonte nj dmshprblim me vler m t madhe, Henri Gudkaindi e pushoi nga
puna. Ai nuk arriti t kuptonte mesazhin e dyfisht t motos s kompanis s tij. Tani ai e
sheh veten t ulur n nj klas duke u prpjekur t rrok burimin e prbetimit t jets,
duke u prpjekur t msoj rregullat e saj: T gjitha misteret e jets q m kan munduar
si i rritur e kan origjinn ktu.469 Pyetjet e tij kryesore jan Kush vendos? dhe si
zbatohen kto rregulla n jet n marrdhniet e tij ndrpersonale, t cilat, ashtu si
zonjusha Mandibll dhe teksti i saj nnkuptojn, vetm i bjn rregullat t rndsishme.
Ajo ka ai mson, ose s paku ne msojm, sht fakti q premtimet q na jan
br nuk sht se mbahen gjithmon dhe ky sht nj msim q mund t msohet vetm
pasi fakti ka ndodhur. Jan premtimet q ky vend m bn, premtime q nuk mund t
prmbushen, t cilat t ngatrrojn m von.470Ai mson q t gjitha shenjat dhe
interpretimi i tyre sikurse interpretimi i t gjitha roleve sht arbitrar. Ai e quan kt
tekat e pushtetit dhe shton Un e ngatrrova pushtetin me jetn vet.471
Vetm pas prvojs dhe rolit t tij si ushtar, bashkshort dhe npuns, ai ka
njfar pikpamjeje pr jetn e tij. Por vetm n momentin e tanishm ai mund t thot:
I vendosur prapa n vend dhe koh, un po filloj t kuptoj se ku gabova, si t gjith ne
gabojm. E tashmja e tij prbhet nga shenja t mistershme, t cilat do t bhen t
kuptimshme pr t pasi ai ti prjetoj ato. Realiteti mund t nyjtohet dhe prcaktohet n
ndrtimin e fjalve, fjalive, dhe interpretimeve, vetm pasi ne ta kemi prfunduar kt
prvoj.
Logjika q organizon fjalt, sikurse t kuptuarit e jets q nuk sht
domosdoshmrisht i nevojshm pr prvojn, sht nj pjes e saj; por jo prshkruese e
saj. do rol q dmshprblyesi luan, do t jet aq arbitrar dhe i pakuptimt si do rol
tjetr q ai mund t kishte zgjedhur. Rrjedhimisht, ai mund t bj nj kalim t leht nga
roli i dmshprblyesit t nj kompanie sigurimesh n at t nxnsit. Ashtu si thot ai:
Dallimi midis fmijve dhe t rriturve sht nj dallim shtiracakkemi vetm ego
individuale, t mendura pr dashuri.472
Zonjusha Mendibll prpiqet tu msoj fmijve t saj si t interpretojn shenjat
ose rolet, si t vn n zbatim njohurit e tyre n situata jetsore. Nga teksti i saj T
brit e procesit t kuptimshm ajo sht kshilluar q fmijt i plqejn ort msimore
me thyesat nse tema ka domethnie sociale. Nj student n mnyr prqeshse shpreh
paprshtatshmrin e nj qasjeje t till. Kur Bobi Vanderbiltit i shkrepet t qlloj n
fytyr nj shok klase, s pari i krkon zonjushs Mendibll t ul perden duke i thn q
ia vret syt dielli. Kur ajo bn kshtu, prraf!473
Ndrsa teksti i msueses dhe zbatueshmria e logjiks n prvojn s prditshme
mund t jet pr tu prqeshur, literatura tjetr, madje dhe revistat popullore, prmbajn

469
Donald Barthelme, Me and Miss Mandible, Come Back Dr. Caligari, (USA: Boston, 1964) . p.74.
470
Ibid. p.74.
471
Ibid. p.76.
472
Ibid, p.77.
473
Ibid. p.78.

153
mesazhe ose shenja t cilat, kur interpretohen, mund t gnjejn ose jo, por q n t
vrtet kan ndikim n jet, dhe kjo t on n prfundimin qesharak dhe qasjen e patkeq
t Barthelmit pr mnyrn se si arti ose media e krijojn jetn. Po t fillosh n klasn e
gjasht me lndn e gjeografis, historis dhe thyesat, dalin shenja t ndryshme q
gnjejn. do mngjes, ndrsa nxnsit vihen prball flamurit amerikan, shenjn m
keqorientuese t mundshme, Guliveri tridhjet e njvjear q prceptohet dhe flet si nj
njmbdhjetvjear, ia blaton besnikrin e vet zonjushs Mendibll dhe Sju Enit. Ndrsa
t gjith nxjerrin librat e gjeografis pr t lexuar, ai merret tinz me ditarin e tij t
fsheht.
Shenja kryesore n klas, e shprfillur nga pushteti, sht atmosfera e
seksualitetit t dshtuar pasi klasa sht nj furr e dashuris, dashuris,
dashuris.474Jo vetm q zonjusha Mandibll sht e pshtjelluar n lidhje me at se
cils shenj ti prgjigjet nga ato t objektit t saj nxns/seksual, por rrfimtari ia ka
vn syrin po ashtu edhe njmbdhjetvjeares Sju En, e cila i kujton atij t shoqen,
ashtu sikurse zonjusha Mendibll ngjan si fmij. Frenki Radolfi, nj tjetr vajzuke
ndien gjithashtu trheqje ndaj tij dhe Bobi Vanderbilti e ka t vshtir ta shndrroj
libidon e tij me imitime t garave me makina.
Nj dit Frenki i jep rrfimtarit nj kopje t sekreteve t filmave t TV-ve, gj pas
s cils, Sju Eni xheloze i flak edhe shtatmbdhjet revista t tjera, me artikuj shum
prshtypjelns pr Liz Tejlorin, Edi Fisherin dhe Debi Rejnoldsin. Xhozefi sht marr
disi gjat me kqyrjen e nntitullit: Fotoja nuk sht ajo ka duket. Faktet, vazhdon
ajo, jan ndryshe. Ai, megjithat, nuk sht i bindur. Pr t, fotoja (shenja) dhe
interpretimi i saj, jan nj: Un jam i lumtur, thot ai me shaka, q fotoja nuk sht n t
vrtet ajo q duket, duket t mos jet asgj m shum se dshmi e divorcit. 475 Nj
reklam pranv shenja m pak t dykuptimshme, megjithse lidhja e tyre me realitetin
sht e dyshimt. Duke kuptuar mesazhin q lidh foton me nntitullin, Xhozefi shton:
Nse ata nuk mund t deshifrojn gjuhn, illustrimet nuk ln asnj hapsir pr
imagjinatn.476
Ajo q pason sht e zhurmshme. Amos Darini, ngaq nxitet nga reklamat
dshiron t jet Edi Fisher dhe vizaton nj piktur t turpshme t trishtuar dhe t
pasakt. U ofrua, vazhdon rrfimtari, jo si nj shenj e dikaje tjetr por si akt
dashurie n vetvete. Por ky sht leximi i rrfimtarit. Sju Eni na gjeti mua dhe
zonjushn Mandibll n garderob, gjat pushimit, dhe pothuajse e kapi nj krize
sigurt tani se cili prej nesh ishte Debi, Edi, Liz.477
Megjithse Xhozefi prpiqet t bind institucionet pr pgjegjshmrin e tij n
kryerjen e ktij veprimi, ato vazhdojn ta lexojn at si nj t mitur t pafajshm q
thjesht duhet t vizitohet tek nj mjek. Pr sa i prket zonjushs Mendibll, Barthelmi i
bn t drejtprdrejta metaforat e veta; ajo sht e rrnuar por e prmbushur.478
Duke qen se ajo e ka lexuar at si nj mashkull t shndetshm tridhjet e pes
vje, premtimi i saj sht prmbushur. Ai tani e di q do gj q i sht treguar asaj
pr jetn sht e vrtet. N t njjtn koh, ajo do t akuzohet me shkeljen e t

474
Donald Barthelme, Me and Miss Mandible, Come Back Dr. Caligari, (USA: Boston, 1964) . p. 76.
475
Ibid, p.77.
476
Ibid, p.77.
477
Ibid, p. 78.
478
Ibid, p.78.

154
drejtave t njeriut t nj t mituri. N fund, ndrsa prgatitet t largohet, rrfimtari merr
nj dhurat nga Bobi Vanderbilti, nj kopje t Tinguj t Sebringut, ndoshta pr ta
ndihmuar n at q Bobi vazhdon ta lexoj si pshtjellim i bashkmoshatarit t tij
njmbdhjetvjear pas misterit t seksit.
Nga tronditja prej s paarsyeshmes, protagonisti na shpie drejt banalitetit t
fundit, si n prmbajtje dhe stil, q krijohet prej detajeve kontrastuese mes tyre.
Krcnimi fillestar i s paarsyeshmes sht zvendsuar prej nocionit t knaqsis
seksuale. Edhe pse rrfimi prcjell prpjekjet e klass s gjasht me shenjat dhe kuptimet
ndrsa lexojn kopje t ndaluara t Sekretet e filmave televiziv dhe hamendsojn
kuturu pr thashethemet seksuale dhe reklamat, rrfimtari vazhdon ta prmbys rrfimin
e tij duke ndrkallur gjuh t paprshtatshme kontekstualisht. Ai nuk mund t prshkruaj
planin e mnyrs s uljes n banga pa vn re q Sju Eni matan rreshtit t tij sht,
ashtu si zonjusha Mendibll, nj e marrosur pr dashuri.479
Pjes m t gjata q detajojn veprimin n klas jan n kontrast me fjalit e
herpashershme q t kujtojn kategori kafkiane. Megjithat e ardhmja sht thjesht ajo
q u premtohet ktyre t rinjve dhe t gjith e pranojn q rrfimtari mund ta pranoj kt
me pafajsi moskokarse. Ktu jam i sigurt, pranon ai, -kam nj vend; nuk dua q ti
besoj veten edhe nj her tjetr trillit t pushtetit. Dhe ksisoj, tema konvencionale
moderniste e rravgimit pr t dal jasht ktij burgu shndrrohet n nocionin m
pasmodern t t shkuarit me rrymn dhe vlersimit t domethnies s qenies sikurse
jepet.
Nse struktura sht tashm tek historia kafkiane, rolet jan po njsoj t krijuara
n revistat me idhuj botror t fansave, ku fmijt kombinohen me t dashur t rinj
ndrsa zonjusha Mendibll kujton pjekurin krcnuese t aktores me prvoj. Prsritja
e paradigms ka efektin e kutis kineze, duke nnkuptuar jo vetm q tregimi i
Barthelmit sht brenda atij t Kafks, por edhe q saga e Edit dhe Debit sht n
brendsi t prozs s re t shkrimtarit. N kt mnyr autori thjesht sht duke satirizuar
apo parodizuar modernizmin, duke kryer nj vjedhje e cila nprmjet imitimit tundon at
q prqesh.
Po t hulumtohet m tej, kuptohet se Un dhe zonjusha Mendibll, sht dika
krejtsisht ndryshe nga rrfimi i Kafks tek Metamorfoza. Prvoja q prshkon Gregor
Zamza sht qendrore pr etikn moderne: ai sht antiheroi i qensishm, i thuajtur nga
konteksti i tij megjithat i detyruar t jetoj n t, duke shtruar n mnyr t ankthshme
pyetje ekzistenciale ndrsa dgjohet kambana e orve t fatit t tij.
Ai sht n nj situat tipike ekzistenciale dhe arti i rrfimit t Kafks formson
do detaj t tij pr t theksuar nj gjykim t till pr lexuesin. Dmshprblyesi i
kompanis s sigurimeve i Barthelmit ndan me t t gjitha kto kushte dhe rrethana, por
nse tek Kafka ato prbjn thelbin e historis, Barthelmi i prdor ato vetm si fillimi t
saj. sht e vrtet q ai mund t shfrytzoj prparsit e pranis ndrtekstore n
mendjen e lexuesve dhe ndoshta n krijimtarin e mpasme t autorit.
Pa teprin e ankthit dhe pa pikpyetje apo zemrim t dhimbshm ekzistencial,
protagonisti pajtohet me gjendjen si nj kontekst i pranuar nga bota. Se far mund t
bhet me kt tekst, sht nj shtje tjetr, por n mnyrn se si procedon, mund t
vrehet q Barthelmi bn dika krejt t re prej asaj q pr Kafkn ishte caku i mbram:

479
Donald Barthelme, Me and Miss Mandible, Come Back Dr. Caligari, (USA: Boston, 1964), p. 76.

155
 13 shtator,

(....) Ndrkoh, po studiojm gjrat e prditshme. Jam i prgjegjshm pr shum

gjra, t paktn pr shum prej tyre (ka gjra q nuk i kujtoj). Por plqej t ulem n
kt bank tepr t vogl duke shtrnguar shalt dhe duke kundruar botn rreth meje.
Jemi tridhjet e dy veta n klas, ku msimi fillon do dit me betimin pr besnikri
para flamurit. Besnikria ime, n kt ast, ndahet midis zonjushs Mendibll dhe Sju
En Braunit, e cila rri n rreshtin prball gjith ditn e gjat dhe sht, si zonjusha
Mendibll, e marrosur pas dashuris. Midis t dyjave, sot veoj Sju Enin; megjithse
midis njmbdhjet vjee e njmbdhjet vjee e gjysm (nuk e thot moshn e sakt)
sht grua e vrtet, me sulm t maskuar dhe kundrshti tipike gruaje. uditrisht, as
ajo e as ndonj prej fmijve t tjer nuk duket se shohin ndonj gj q sshkon me
pranin time.480

Nse personazhet n t dyja tregimet duken t pashpres, ka t paktn nj

prgjigje pr kt tek Un dhe zonjusha Mendibll. Qenia mund t duket n secilin rast
e pakuptueshme por duke pasur parasysh protagonistin e Barthelmit i cili ka njohuri pr
jetn e adoleshencs dhe nivelin e arsimimit n klasn e gjasht, ai mund ta analizoj
problemin dhe t propozoj nj prgjigje. Grego Zamza e sheh botn e tij dhe gjen
interpretimin e tij i pezmatuar prej problemeve t kuptimit.
Personazhi i Barthelmit n mnyr t ngjashme sht n dilem pr situatn, por
ai nuk ia vesh asaj gjendjen e tij t pakuptimt. Ka kuptime kudo prreth, madje mjaft
prej tyre, shum lehtsisht t marketueshme dhe t konsumueshme. Prgjigjet q Gregor
Zamza mund t ket krkuar, ofrohen si mallra n nj supermarket. N vend q t krkoj
n bosh dika t paprcaktuar, protagonisti i Barthelmit dhe shokt e tij t klass
prmbyten nga tepria e interpretimeve, t gjitha t paketuara si tekste q prmbajn
rrfime m t rndsishme t jetve t tyre.
Kuptimet e teksteve deshifrohen prej leximit dhe leximi sht nj nga lndt q
nxnsit studiojn n klasn e gjasht. Prparsia q ka tridhjetpesvjeari sht fakti q
tashm ai sht mjeshtr i leximit, ndrsa shokt e tij t klass mund t jen duke u
prleshur me kuptimet e fjalve shumrrokshe. M shum sesa ekspertiz teknike, ai ka
prparsin e prvojs, pasi jeta e tij prej t rrituri n botn reale i ka msuar dika q nuk
do t jet kurr n kurrikuln msimore: q shenjat jan shenja dhe se disa prej tyre jan
gnjeshtra481

20 nntor.

I lexojm shenjat si premtime. Zonjusha Mendibll e kupton prej shtatit tim, prej
zrit kumbues, q do ta kem nj dit n shtrat. Sju Eni i interpreton t njjtat shenja
pr t thn q un jam i vetmi midis t njohurve t saj meshkuj, prandaj m i
dshirueshmi. Un vet, me prvojn time, e lexoj moton e kompanis Ndihm n
rast nevoje si nj lloj detyre pr t treguar prkujdesje. Besoj se kshtu e kam fituar
gruan, prej ktyre shenjave (bukuri, joshje, butsi, arom, gatim), duke gjetur
dashurin. T gjith, zonjusha Mendibll, Sju Eni, un vet, Brenda, z. Gudkajnd,
ende besojm q flamuri amerikan tregon nj lloj drejtsie t prgjithshme. Por them

480
Donald Barthelme, Me and Miss Mandible Come Back Dr. Caligari (Little, Brown, 1964) p. 79.
481
Ibid, p. 74.

156
 se, duke par rreth meje n kt inkubator qytetarsh t ardhshm, shenjat jan
shenja dhe disa prej tyre gnjejn. Ky sht zbulimi i madh q kam br ktu.482

Ky sht, n fakt, msimi q Xhozefi pohon pas ktij kthimi n klasn e gjasht,
ku ai i sheh kolegt e tij tek prpiqen t interpretojn gjithka nga historit e revistave me
shum fansa n marrdhnien nntekstore midis msuesit dhe nxnsit, mashkullit dhe
femrs, t rriturit dhe fmijs. Ka ironi n t dyja tregimet, por, ndrsa shkrimtari
modernist sht shum serioz, madje edhe n rastet ku kemi t bjm me lnd komike,
shkrimtari pasmodern ia lejon vetes t qenit sarkastik.
Rrfimtari vren q, i flakur mbrapa n hapsir dhe koh, po filloj t kuptoj se
si kam gabuar, dhe ai nuk arrin ti bj qndres shtimit t frazs q shmang seriozitetin
modern, se si ne t gjith gabojm. Qndrimi komik ndaj shndrrimit t protagonistit,
flak seriozitetin e tij dhe ksisoj autori lehtsohet prej do lloj ankti t teprt ndikimi.
Prapseprap, teknika sht prdorur n t njjtn mnyr, duke i dhn tregimit t
Barthelmit shum prmasa q prfshijn Kafkn por ajo shkon m tej, duke jetsuar jo
thjesht rrfimin e tekstit por edhe leximin e tij. Ai merr lirimin q shkakton komedia pr
ta uar lexuesin drejt nj stili t ri prtrits.
N vend t tmerrit dhe friks q projekton vizionin e Kafks, ne prballemi me
rrfimin argtues t Barthelmit, i cili e fillon rrfimin me nj fjali po aq tronditse sa ajo e
Kafks, por e cila gjat shtjellimit t paragrafit t ndrtuar me kujdes q vijon, shprhap
rrezikshmrin e rreshtit t par, dhe n t njjtn koh nj kontekst pr frazn q e
prfundon at.
Prpos prdorimit t veant t temave dhe teknikave moderniste, prtej taktiks
s vnies n loj t seriozitetit t madh t paraardhsit t tij, ne shohim sesa prtrits
sht alternimi i ritmeve t veprimeve dhe analizave brenda tekniks s vnies n
pikpyetje t thelbit t rrfimit t Barthelmit. Nj pikpyetje e till, e shtruar kaq
seriozisht nga Kafka, bhet n duart pasmoderniste dika q lexuesi nuk do ta marr
kurr seriozisht aq sa e merr rrfimtari.
Klishet, sloganet, fragmentet e bashkbisedimeve t prditshme, thniet e vjetra jan
qetsuese pr shkak t amullis t tyre. Por, kurdo q njerzit flasin, ekziston rreziku q
dika t nis t dridhet ankthshm, dika do t rrshqas nga gjuha: Ka krimba tek
fjalt!-klthet gjenerali. -Krimbat tek fjalt jan si batht meksikane, plcasin nga
nxehtsia e gojs 483
Kjo prirje pr tu nervozuar e Braunit n tregimin Historia e lufts me fotografi
sht pjes e qensishme e ligjrimit n vetvete. Frika nga kaosi dhe rregullimi i
ankthshm q mund t ndodh sht arsyeja se prse nyjtimi nganjher kthehet n nj
aventur t jashtzakonshme, nj ligjrim t dhimbshm dhe t rrezikshm:

Desha ti them dika t caktuar nj njeriu t caktuar, nj gj t caktuar t vrtet q

sht hequr zvarr n mendjen time. Un e hapa kokn time, n vendin q mu vu n
dispozicion, dhe procedova me shqiptimin e ksaj gjs s vrtet q dergjet duke u
tretur aty, q do t thot, vijova me shtytjen e asaj t vrtete t bekuar, nga vendi
brenda koks sime pr ta nxjerr jasht n jetn e bots. Njeriu i caktuar qndroi n

482
Donald Barthelme, Me and Mis Mandible, Come Back Dr. Caligari (Little, Brown, 1964), pp. 69-93.
483
Donad Barthelme, A Picture History of the War Unspeakable Practices, Unnatural Acts, (New York:
Bantam, 1968), p.135.

157
 pritje t marrjes s saj. Fytyra e tij pasqyronte nj pranueshmri t mezipritshme.
do gj qe pr bukuri. E shtyva, duke prdorur mendjen time, gojn, t gjith muskujt
e mi. E shtyva. E shtyva dhe e shtyva srish484

Ky fragment i komedis gjuhsore ngjan shum me fantazin burleske t Udi Ellnit

(Woody Allen) ndrkoh q duken lidhjet edhe me kndvshtrimin psikologjik t nj
ligjrimi neurotik. Ligjrimi sht i vshtir, por ka arsye pr kt vshtirsi,
vetprmbajtja/shprfaqja e pasigurt e folsit. Sapo ajo t shkputet nga zbraztia e saj,
tepricat e saj t kalbura, ligjrimi vrshon. Ai merr udh, ngre krye, dhe rebelimi
shkakton ankth dhe depresion: far sht po ulret? far sht frikacak? Pse m
sfidon mua gjuha, sfidon eprsin time, medaljet e mia, moshn time t madhe, me tiu
dhn mundsia? far ka gjuha me mua q jam treguar i mir me t, duke respektuar
veantit e saj dhe tekat e saj pr gjashtdhjet vjet me radh?485
Sapo fiton lirin, gjuha nxjerr kthetrat, bhet lakmitare, bie n kurth dhe shprbhet:
N astin q un paraqes ligjrim n u. e. l. (universin e ligjrimit) n u. e. l-n tnde,
prkatsia e tndit dobsohet. 486 Kjo sjell cilsin qetsuese t mbeturins dhe po
kshtu knaqsin pr arritjen minimale: arritjen e uarjes n fund t fjalis, rreshtit, t
prfundimit t tyre. Ky sht portreti i artistit si minimalist pasbeketian.487
Mund t kundrveprosh ndaj shtimit t humbjes s kuptimit me an t kapjes pas
gjrave t vogla, cingra-mingrave t gjuhs. Por mundesh gjithashtu, me an t nj
prmbysjeje klasike, t hiqesh sikur dshiron vet humbjen, edhe pse humbja prbn
mohimin e t gjith ligjrimit racional. N Akademin e Lagados drejtuar nga Suifti,
konceptet (t shenjuarit) mungojn, gj q e bn t nevojshme kthimin tek vet gjrat
(referenti) n mnyr q t mundsohet komunikimi: mbarte t gjith fjalorin tnd mbi
kurriz.
Tregimi LLaps me nntitullin Nj skenar pr Mikelanxho Antonionin
(Michelangelo Antonioni) prmend kt regjisor italian gati t harruar i cili u b i njohur
m 1959 me filmin e famshm Aventura . Sprova e Barthelmit, t ciln ai e cilsoi si
nj parodi standarde t Nju Jorkerit488 kishte si objektiv t kritiks recensues e
kinemas q lavdronin filmat. Tek LLapse kritiku i filmave, Marseloja, sht ulur
ndan nj shatrvani me miken e tij Ana. Thnia e saj, u mrzita, i shkakton atij
paknaqsi dhe ai thot: Puna sht se ti u mrzite n nj far mnyre. Megjithat, Ana
kmbngul, se filmi ishte pak i ngadalt. Marseloja prgjigjet: Sigurisht q ishte i
ngadalt. Dua t them q kishte njfar bukurie t ngadalt. Nga ana tjetr, ishte i
pakuptueshm dhe orodits. E kam fjaln, smundesh t thuash kaq leht thjesht u
mrzita, pr at Zot!489.
Dialogu prmban shum aluzione ndaj producentit t madh Italian Federiko
Felini, filmat surreal t t cilit po krijonin val reagimesh n at koh. sht e

484
Donad Barthelme, A Picture History of the War Unspeakable Practices, Unnatural Acts, (New York:
Bantam, 1968), p.135.
485
Ibid, pp.139.
486
Donald Barthelme, Snow White (New York: Atheneum Book, 1967) p. 146.
487
Maurice Couturier, Rgis Durand Donald Barthelme, ( New York and London: Methuen, 1982) , pp.26-
29.
488
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, Durham & London
1991), p.48.
489
Donald Barthelme, L'Lapse, Guilty Pleasures (Farrar, Strauss, 1974), p.74.

158
rndsishme q t theksohet se nj tregim i ksaj kohe i Barthelmit ngjante me nj film t
Felinit.490 Te Paraguai, n mnyr q t prballesh me stresin e prhapjes s humbjes,
mund t blesh prbrs q mund ti prziesh me gjuhn q krijon, pr t tholluar at me
nj lug heshtje, ose nj lug zhurm (zhurm nga ajo q nuk ka kuptim). N dyqanet
m t mdha t heshtjes shiten n thas prej letre si ato t thasve t imentos. Po kshtu,
zbutja e gjuhs pr t ciln rndom ka ankesa se nuk sht n lartsin e duhur t
dikurshme sht n fakt reagim ndaj prhapjes n mas t kuptimeve dhe nxitsve
siprfaqsor.491 do lexues q sht mjaftueshm i strholluar t lexoj Barthelmin,
duhet t nuhas qysh n fillim trishtimin q ai prpiqet t shmang me kaq dhimbje me
an t lojcakes, dhe t ndiej gazin q t ngjall rreshti i fundit n tregime t tilla si
Raporti, Vdekja e Eduart Lirit Traumerei.
Barthelmi ishte krenar pr tonin oruellian prej altoporlanti n Ngritja e
kapitalizmit: Honore de Balzaku shkoi n kinema. S bashku me Sajmonin dhe
Rajmond Redigetin (Raymond Radiguet) ndoqi filmin e tij t paraplqyer Lindja e
kapitalizmit. Kur doli nga kinemaja, bleu nj shtypshkronj pr pesdhjetmij franga.
Tani e tutje, tha, do t publikoj botime t shtrenjta dhe t bukura, apo edhe t lira,
botime t huaja me dymbdhjet, gjashtmbdhjet apo tetmbdhjet palosje. Gjithashtu
do t publikoj atlase, pulla albumi, predikime t mbledhura, vllime t edukimit seksual,
shnime, kujtime, ditar, orarin e lvizjes s trenave, gazetat e prditshme, libr
telefonash, libr shnimesh rreth garave t kuajve, librete, abetare, vepra mbi
akupunkturn dhe libra gatimi.Pastaj Honore doli jasht, u deh, vizitoi shtpin e
dashnores dhe, duke ulritur dhe prplasur kmbt npr shkall, e friksoi bashkshortin
e saj pr vdekje. Pastaj bashkshorti u varros dhe secili qndroi i heshtur prreth varrit,
duke menduar se ku kan qen dhe ku do t shkojn, si dhe duke hedhur mbi varr
grushtet e fundit t nj dheu t lagsht. Honore po ndihej me t vrtet keq.492
Tregimi Ngritja e kapitalizmit parodizon si mbshtetsit e kapitalizmit ashtu
edhe kritikn marksiste t kapitalizmit, por pa mohuar idet n asnjrn shkoll mendimi.
Prkundrazi, paraqet nj angazhim t mundshm me ideologjit e materializmit dhe
konsumit. Kjo, po t citojm shnimin hyrs t Barthelmit te Knaqsi t fajshme,
krijon iden sikur pes njerz t ta trheqin xhaketn njhersh n pes drejtime t
ndryshme.493 Fal lojs me gjuhn, erudicionit t tij dhe rndsis q i jepte forcs
liruese t artit, Barthelmi tingllon m pak si Beketi sesa si Nobakovi, apo dishepuj t
tjer t modernizmit t von. Nabokovi, dukshm, ishte gjuhtari m i mir, por
Barthelmi lexoi t paktn po aq shum sa ai dhe me mendje m t hapur, jo pr t
riprforcuar nj grup paragjykimesh por pr t zhdukur ato pak t tilla q ai kishte.

490
Michael Thomas Hudgens, Donald Barthelme: Postmodernist American Writer. (Lewiston: Edwin
Mellen Press, 2001), p. 38.
490
Ibid, p 39.
491
Donald Barthelme, Paraguay, City Life, (New York, Farrar, Strauss and Giroux, 1970) p. 24.
492
Donald Barthelme, The Rise of Capitalism, Sadness (1972), Sixty Stories (1993), (Penguin Books,
USA), p.198-202.
493
Donald Barthelme, Guilty Pleasures (non-fiction) ( Farrar, Straus and Giroux, 1974), p.91.

159
IV.2. Alegoria pasfrojdiste Barthelmit: vrasja e babait

Kur botoi Babai i vdekur, Donald Barthelmi ishte n mes t karriers s tij.
Her pas here ky roman quhet nga kritika nj alegori, por koncepti i alegoris nuk sht si
ai i veprave tradicionale. Ky koncept sqarohet n studimet e Linda Haionit (1980) dhe
Brajn Mekheilit (1987) pr prozn pasmoderniste. Pr Linda Haionin ekziston prirja
tek tekstet q t zbulojn vetdijen e tyre me qasje alegorike ndaj identitetit t tyre
rrfimor ose gjuhsor brenda vet teksteve. Haioni hulumton shembuj n t cilt teksti
pasqyron lndn jashttekstore. Efekti q krijohet sht mbivendosja e ligjrimeve letrare
dhe kritike dhe shfaqja e asaj q ajo e quan identitet i prbr i formuar nga lexuesi,
shkrimtari dhe kritiku. Edhe Mekheili vren nj rilindje t alegoris dhe prmend
romanin Babai i vdekur si pjes e ksaj prirjeje.
Babai i vdekur, ashtu si shum vepra t tjera bashkkohore, i prket nj prirjeje
metaletrare n t ciln ligjrimi letrar dhe kritik pasqyrojn njri-tjetrin. N kta libra,
personazhet dhe tekstet prsiasin mbi gjuhn dhe problemet e paraqitjes s bots.
Strukturat e ngjashme me kutit kineze problematizojn marrdhnien mes realitetit dhe
shkrimsis dhe rrfimi perceptohet si nj pik shumzrshe e dialogut ndrtekstor.
N kt roman, ndryshe nga rimarrja e mitit t Borbardhs, Barthelmi krijon
mitin e tij, duke prshkruar nj bot t populluar me heronj t pshtjelluar dhe t
mbizotruar nga nj krijues i ngjashm me Zotin (Babai i vdekur), temperamenti
zhurmmadh i t cilit bn q ai t turret si i trbuar drejt pyllit pr t masakruar kdo q
gjen atje. Baba i vdekur gjithmon priret drejt humorit dhe shprfaq kujdesin e
Barthelmit pr cilsit e uditshme dhe t ndrlikuara t gjuhs.494
Romani fillon si nj histori fantastike n t ciln fmijt debatojn pr varrimin e
babait t tyre pavarsisht se tashm ka ndodhur vdekja e tij fizike. Ky debat i vendosur n
kontekste ironike dhe humori del t jet nj histori alegorike pasmoderne pr pushtetin e
shfaqur nprmjet marrdhnies mes babait dhe fmijve, mes s kaluars dhe s
tashmes, formave t kaluara dhe t tashme t artit. Njherazi, romani nnkupton nj
parodi t konceptit frojdist t pushtetit patriarkal t babait. Ndrsa Borbardha krkoi
krijimin e faqeve dekonstruktuese, si n rastin e analizs s dhimbshme t xhuxhve t
gjendjes s tyre n mnyrn e tregimit Kritik e jets s prditshme, babai i vdekur
arrin t jet vetvetja pa demonstrime t strholluara t mnyrs se si kjo mund t jet e
mundur.495
Ora njmbdhjet e paradites. Dielli duke br pun e vet n qiell496 Kto fjali
q nisin veprimin, e bjn kt pa nevojn e nj foljeje n trajtn veprore. Fjalt n
vetvete thjesht jan vn n faqe si lnd t gatshme pr shqyrtimin e imtsishm t
lexuesit. I gjith veprimi vjen nga leximi, t cilit i lejohet t vlersoj objektin e paraqitur
pr tu kundruar.
Leximi n vetvete fillon lehtsisht, ndrkoh q rrfimi prparon n rrafshin
romanor. Fillimi, mesi dhe fundi jan t qart q n krye, pasi detyra e shpnies s babait

494
Ian Bickford, The Oxford Encyclopedia of American Literature, Volume 1, (Ed. Jay Parini), (Oxford
University Press, 2003), p. 139.
495
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, Durham & London
1991), p.87.
496
Donald Barthelme, The Dead Father, (USA: Farrar, Straus and Giraux, 1975), p.6.

160
t vdekur n banesn e fundit ka vetm nj prfundim t mundshm, nj fund po aq t
pashmangshm sa vet fazat e jets. Personazhet e romanit prkufizohen n mnyr t
ngjashme dhe njsohen prej s njjts detyr q duhet t kryejn.
Nj grup burrash bn bartjen drejt varrit dhe vetm njri prej tyre ka emr, si
figur e aspektit komik t jets, Edmonti, me problemin q ka me pijen dhe prirjen
prgjithsisht proletare. Prgjegjs pr varrimin sht i biri, Tomasi. Marrdhnia e tij
antagoniste dhe e heshtur me baban e vdekur nxitet prej ankesave t zshme t dy grave
t reja, Xhulit dhe Ems. Figura m hijernd dhe q trheq vmendjen sht ajo e babait
t vdekur, i cili jo vetm q sht qendra e vmendjes por dhe burimi i sjelljeve t
skajshme n lidhje me nj personazh qendror q sht kaq mbizotrues.
Pjes e efektit trheqs t romanit sht natyra thelbsore e nj formati t till, n
mnyr shum t ngjashme me minimalizmin e drams klasike ku ligjrimi i nj
personazhi mbart aq veprim sa t mbaj n lvizje nj rrfim m t gjer. N rastin e
babait t vdekur, ky potencial sht cilsi e personazhit, sigurisht ndrsa ai kundron
vetveten, sepse pr t, t folurit sht njsoj si t bsh dika t ndodh. Ai e lavdron
veten pr idet dhe imagjinatn q ka, e cila shprehet si nj lloj mjeshtrie artistike..n
ukase-t e mia.497
Ukasetnuk sht fjal vetm autoritare por edhe arkaike dhe pasqyron gjithashtu
nj fjal nyjtimi i s cils krijon nj qenie jo vetm thjesht tingujsh por edhe nj gjendje
fizike t marrdhnieve. Ajo prbn gjithashtu nj stil t sjelluri i cili prputhet me
natyrn e atsis ndrsa Barthelmi dshiron q kjo prmas t rroket n kt roman, n t
cilin tirania e babait fillon me fuqin q ai vendos pas thnieve t veta, t cilat shpesh nuk
kan m kuptim m shum sesa ato t nj monarku n rnie.
Babai i vdekur thjesht ka nevoj t shpall pranin e tij, dhe kjo prbn menjher
nj problem pr t tjert (prania e tij mbizotruese) dhe nnkupton gjetjen e nj
zgjidhjeje. Fakti q ai sht tashm i vdekur n t vrtet sht shkaku parsor i
problemit, sepse krejt njlloj si prania e mbetur e nj modernizmi t vjetruar estetikisht q
orodit shum prej personazheve t tregimeve t hershme t Barthelmit dhe shkakton
copzimet e befta dhe shpikjen e formave t reja, burri i moshuar ushtron ndikim me an
t tonit t zrit t tij, nj ndikim q brezi i mpasm prpiqet ta tejkaloj. Ta bjn t
hesht sht nj kokarje me t ciln m t rinjt duhet t prballen ndrsa marrin
prsipr ta varrosin. Megjithse sht fizikisht i vdekur, prania e tij mbetet e prhershme
me an t trupit q nuk sht varrosur dhe ndeshja me kt prani prbn problem po aq sa
edhe vet procesi fizik i prcjelljes pr n varr. Dhe ky ritual ndjek n mnyr t
ngjashme vijn e zhvillimit t strukturs s art drejtvizore t rrfimit duke e br temn
m filozofike dhe m t drejtprdrejt.498
Te Babai i vdekur ligjrimi qendror i personazhit sht nj realitet funksional.
sht natyra e t ligjrimit t tij q e bn kt domethnse dhe sht nj detyr rrfimore
q ai t detyrohet t hesht, ashtu si bn gjat prcjelljes s trupit pr tek varri i tij ndrsa
gjuan me shkelma dhe ulret (duke krijuar probleme tipike atrore) gjat gjith rrugs.
Nse baballart e vdekur, ashtu si idet e dala mode, do t iknin vet nga skena,
nuk do t ishte e nevojshme t kishim nj rrfim t till t gjat pr ti hequr qafe ata. M

497
Ukase sht termi historik pr shpalljet publike t Carit, nj kumtim i cili porsa t thuhet m z
kthehet n ligj dhe ksodore n realitet. Ibid, p.7.
498
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, Durham & London
1991), p. 89.

161
e domosdoshmja sht zhdukja e stilit atror t krijimit t pushtetit t tij vetjak me an t
zvoglimit t pushtetit t tjerve (sidomos duke zvogluar pushtetin e bijve) dhe me an
t shtimit t pushtetit t tij nprmjet veprimeve t skajshme (t cilat shpesh prfshijn
vrasjet, n saj t interesit t ngulmt pr seksin, duke krijuar termat q babai i vdekur
prdor: masakr dhe atrim).499
Babai i vdekur e detyron t birin t vr nj kapele ngjyr portokalli plot me zile
t argjendta dhe ta mbaj at q nga mosha gjashtmbdhjet vje deri n moshn
gjashtdhjet e pes. Shum m von Barthelmi do t krijoj nj rrethan t ngjashme
qesharake, at t majmunve q po marrin pjes n nj mbrmje dhe Tomasi mund ta
shpotis Xhulin pr sjelljen e saj: t pash t krceje me at majmunin500 si nj mnyr
pr t riprdorur nj gjuh t vdekur n nj realitet t ri.501
Prplotsuese t nj gjuhe t till t prtritur jan diskutimet filozofike pr
atsin. Ndryshe nga prsiatjet e shkputura t romanit Borbardha, fragmentet tek
romani Babai i vdekur jan pasoj e drejtprdrejt e rrfimit. Pas nj rasti shqetsues t
sjelljes atrore, Tomasi ose pyet ose ankohet, vetm q ai t vendoset n pozicionin e tij
prej t atit t moshuar. Pavarsisht nga tema pr t ciln po diskutohet, babai i vdekur
dften Tomasi q ai nuk mund t dij asnjher, Sepse ti nuk je baba.502
Kur Tomasi i v emrin nj fmije babai i t cilit sht ai vet, babai i vdekur
kundrshton menjher: As kjo nuk ka pik rndsie. Sepse nj bir, nuk mundet kurr,
n tr kuptimin e fjals t bhet baba. Ka ve disa prpjekje amatore t pashmangshme.
Nj bir arrin q pas disa prpjekjesh t ndershme t ket ata q n gjuhn teknike quhen
fmij. Por ai mbetet gjithsesi bir n tr kuptimin e fjals.503
Ky arsyetim i babait t vdekur, prshkruan fare mir nj gjendje shpirtrore dhe
paqndrueshmria e ksaj gjendjeje, sht ajo q shkakton veprimin rrfimor i cili nxit
m shum komente pr natyrn e atsis. Pika kulmore e ktyre diskutimeve pr atsin
sht pjesa e titulluar Doracak pr bijt e cila prfshihet si pjes e kreut t
shtatmbdhjet. Ashtu edhe vet romani, doracaku ka njzet e tre pjes, efekti i t
cilave sht t konkretizoj, n form udhzimesh, shtjet q kan shkaktuar rrfimin
deri m tani dhe t prcaktoj prfundimet e ktyre diskutimeve. Doracaku fillon me
prshkrimin se si sillen baballart, si mund t kontrollohen ata, por rrfimi dramatizohet
dhe nuk shpjegohet.
N kreun e shtatmbdhjet, libri tjetr brenda romanit nuk prbn teknikn e
Barthelmit dhe nuk sht teknik vetm e prozs pasmoderne. Kjo teknik gjurmohet q
n fazat e hershme t letrsis, dhe ka shembullin m t njohur tek Don Kishoti i
Servantesit. N fakt, situata e prshkruar n kreun e shtatmbdhjet t Babai i vdekur,
ka ngjashmri t madhe me at q rrfehet prej Servantesit n Librin I, Kreu 32 t
kryeveprs s tij. Pasi mbrrijn n nj bujtin, personazhet n romanin e Servantesit
gjejn nj libr t mistershm n nj nga dhomat e bujtins.
Kur u botua pr her t par, Don Kishoti u kritikua ngaq kishte prfshir dhe
tregime t cilat ndrprisnin rrfimin drejtvizor t romanit n kreun e tret me komente
499
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, Durham & London
1991), p. 90.
500
Donald Barthelme, The Dead Father, (USA: Farrar, Straus and Giroux, 1975), p.102.
501
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, Durham & London
1991), p. 91.
502
Donald Barthelme, The Dead Father, (USA: Farrar, Straus and Giroux, 1975), p.33.
503
Ibid, p.33.

162
ironike me t cilat Don Kishoti fajsonte rrfimtarin e tij pr munges t kompetencs
stilistike. Po kshtu, n kreun e shtatmbdhjet t romanit t Barthelmit, babai dhe
fmijt mbrrijn n nj qytez dhe vendosin t bujtin n nj shtpiz t mjer. Ndrsa
Tomas dhe Xhuli jan n dhomn e tyre, nj personazh i uditshm i quajtur Pitr
Sketrpetr u jep atyre nj libr me titulli Doracak pr bijt, t cilin ai e ka prkthyer
nga anglishtja. Prfshirja e doracakut n roman dhe shndrrimi i personazhit n lexues
krijon nj nga strukturat e kutive kineze ose efektet e matrioshkave ruse kaq me vler pr
prozn vetpasqyruese.
Si pasoj, kornizat strukturore thyhen dhe vija ndarse mes shkrimsis dhe
realitetit bhet i vagullt. Por prfshirja e doracakut n romanin e Barthelmit shkon prtej
lojs vetpasqyruese; ajo prmbledh dhe prqesh veprimet dhe ngjarjet q kan ndodhur
n roman deri ather. Nse historit e ndrfutura tek Don Kishoti i shrbyen
Servantesit si nj mjet pr t parodizuar gjinit letrare t kohs s tij, Doracak pr bijt
parodizon vet romanin e Barthelmit, ka, nga ana tjetr, prbn nj cilsi vetpasqyruese
t tekstit dhe ksisoj kjo cilsi maksimalizohet dhe del n plan t par, duke u kthyer n
nj nga motivet m t rndsishme t romanit.
Organizmi i Doracak pr bijt ndjek nj model racional i cili kontraston me
absurditetin e dukshm t prmbajtjes s tij dhe titujt e krerve: Baballar t mendur,
babai duke krcyer, babai q bie, baballart e humbur etj. Meqense karakteristikat
e babait t listuara nga Sketrpetri duken t pashterueshme, shum shpesh ato thjesht
kan qllimin pr t provokuar gazin e lexuesit. Rrfimtari i romanit t Barthelmit v n
loj prirjen pr ta kthyer librin n objekt adhurimi t fetishizuar, n objekt t thjesht
zbukurimi n rafte pr argtim vetjak. Pasi ka krijuar natyrn tekstore t babait, rrfimtari
jep tre shembuj t ndryshm t zrit t tij. N t trija rastet, babai portretizohet si tiran q
prdor arsimin t perceptuar si msimdhnie shtypse e rregullave.
Nprmjet zrit t nj analisti t paemr social, Barthelmi sht n gjendje t
shkoqis se prse babai i vdekur mbetet kaq mbizotrues dhe po kshtu prse Tomasi
mbetet kaq i pasigurt. Doracaku shpjegon se kur nj baba vdes, atsia e tij i kthehet
Babait t Gjithsishm, i cili sht shuma e t gjith baballarve t vdekur s bashku. N
kt mnyr atsia e mohon t birin dhe ai lihet me nj z t brendshm q komandon, z
qortues i cili pohon ose mohon, si nj kod i dyfisht, po, jo, po jo, po, jo, i cili udhheq
do sekond dhe ast, mendor apo fizik qoft ai. N ciln pik bhesh vetvetja? Kurr, n
trsi ti je gjithmon pjes e tij.504
Nga ana tjetr, kur vijm tek tema e atvrasjes, kshillohemi q atvrasja sht ide
e keqe, kjo pr faktin se, s pari, sht e paligjshme dhe, s dyti, sepse ajo provon q
akuzat m t rnda t babait kan qen t vrteta. Por atvrasja sht ide e keqe para s
gjithash sepse Nuk sht e nevojshme t zhduksh baban tnd, koha sht ajo q do ta
zhduk, kjo sht krejtsisht e sigurt. Detyra e nj biri sht t rikrijoj seciln prej
mizorive t prmendura n kt doracak, por n nj form m t zbutur. Ti duhet t
bhesh babai yt, por nj version m i zbeht dhe i dobt i tij.505
Kreu Atvrasja paralajmron jo vetm fundin e romanit, por edhe kohn e
imagjinuar pas ktij fundi, e cila sht nj sfer q riprtrihet prjetsisht, n t ciln

504
Donald Barthelme, The Dead Father, (USA: Farrar, Straus and Giroux, 1975) p. 144.
505
Ibid, p.145.

163
Tomasi do t prvetsoj t gjitha cilsit e babait t vdekur t rrfyera n krert
parardhs dhe ksisoj do t niset drejt varrit edhe vet.506
Barthelmi prdor komentin jo si reflektim mbi veprimin e romanit por si nj
teknik e cila e bn kt veprim m shum qendror. Pjesa m e madhe e asaj q babai
bn, prshkruhet prej pjess s ligjrats s njohur si prcjellore, forma q merr folja
kur funksionon si emr. Kjo form sht e duhura pr t shenjuar pranin e babait t
vdekur n roman sepse sht veprimi i tij q i shrben tems s romanit.
Kur atij i mohohet mundsia e seksit, ai zgjat kabllin e tij dhe fillon nj orgji t
masakrs. Kemi kshtu nj katalog objektesh t asgjsuar, duke filluar m gjra t tilla
t uditshme si nj korije muzike dhe muzikantsh, nj harpist dhe nj ekzekutues
lojrash me gjarprinj dhe gjithashtu edhe nj makin t vjetr mbi nj rraketake pr
fmij, dhe pas ksaj dy njohs t veprave antike t artit dhe nj kngtar, por gjat nj
ndrkohe pushimi ai theri katr gjinkalla.507 Kshtu katalogu shndrrohet n nj shfaqje
virtuoze t gjuhs, e cila sht ajo q n fund t fundit babai i vdekur do t arrij.
Kjo sht zemrata ime,-thot ai me krenari ndrsa pluhurnaja q ka ngritur po
bie, duke e treguar kt zemrim me fjal po aq sa me vepra. Po kshtu, prpjekja e tij
pr t joshur Xhulin shoqrohet me bma t mtejshme, kryesisht n nivel gjuhsor,
ndrsa ai dften listn e gjat t veprimeve atrore. Dhe srish kemi nj katalog nj
faqe t gjat.
Ashtu si n rastet e listave dhe lutjeve t Barthelmit n tregimet e tij t
mhershme, ky katalog shprfaq virtuozitetin e tingujve poetik dhe pakuptueshmrin s
shoqrimeve e cila sht e prligjur prej gjetjes rrfimore. Ky sht nj tjetr shembull ku
gjuha sht vet tema. Sipas logjiks s historis, babai mund t shfaq kto lloje sjelljeje
pas provokimit m t vogl.508 Po kshtu, n mnyrn m t duhur, reagimi i t birit
kundrejt veprimeve t tilla sht i llojit gjuhsor, nj prsiatje e zgjatur e mendimit pr
atvrasje509 forma e duhur e nj fjale qe shnjon jo nj veprim t shprehur por nj ndjej
q Tomasi dshiron ta ushqej dhe ti gzohet. 510
Rrfimi sht kaq i gjat, i mjaftueshm pr nj roman, dhe kjo pr shkak t
dikaje tjetr m qenien e babait, nj kmbnguljeje t pazakont, duke br largimin
nga skena...burim t anatems ndaj tij...pr m tepr soji i tij i vardisen grave t reja edhe
kur i afrohet t nntdhjetave.511
Kto komente t bra nga Xhuli theksoj nj tjetr tem, kmbnguljen e babait t
vdekur n monopolizimin e vmendjes seksuale. Qndresa e saj dhe e Ems dhe
prpjekjet e Tomasit pr ta neutralizuar nxit reagimin e dhunshm t masakrs, por ka
gjithashtu hapsir pr debat: feminizmi i grave q sht duke u shfaqur, i karakterizuar
si dallim mes brezave ashtu si dallimi mes gjinive, nxjerr n pah disa konflikte t cilat e
ndrlikojn afrimin drejt varrit dhe e zgjerojn spektrin e rrfimit.512 Kjo shihet edhe n

506
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, Durham & London
1991), p.91.
507
Donald Barthelme, The Dead Father, (USA:Farrar, Straus and Giraux,1975), p.11.
508
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, Durham & London
1991), p 52.
509
Ibid, p. 46,
510
Ibid, p.92.
511
Ibid, p.92.
512
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, 1991), p.93.

164
prralln e babait t vdekur pr atsin duke krijuar nj reagim krejtsisht t ndryshm
prej grave t reja:

-E pabesueshme, -tha Xhuli.

-E pabesueshme,- tha Ema.
-Rudolf Rasndilli, dora vet nuk do ti kishte menaxhuar punt m mir.
-Po, -tha babai i vdekur, -dhe n bregun e atij lumit atje qndron tash sa koh
Shoqria Kursimet & Huat. Ja dika q kam atruar.
-E pabesueshme, -tha Xhuli. Krejt papritur ndiej t gjitha fshesat dhe dhomat e
gjumit.
-E farepabesueshme,- tha Ema. Krejt papritur ndiej nj shenjt t tiganit.
-Tre dhe gjasht prqind, pr momentin, -tha babai i vdekur. -Jua garantoj kt.
Po, tha Xhuli, ja kjo sht mnyra se si ata t bjn t ndihesh e parndsishme dhe e
vogl.
-Dhe ia dalin pr bes, -tha Ema.
-Ne thjesht modelohemi sipas asaj q ata plqejn.
-E shohin veten si fije peri n vrimn e gjilprs, -tha Ema.513

Zhargoni i prdorur prej grave tregon q ata kan mosha t ndryshme, dhe m i
dallueshm sht kndvshtrimi i tyre pr marrdhnien mes burrave dhe grave, gj q
nnkupton nj tjetr tem n linjn rrfimore, q pas nj kthese t fatit ne dhe jo ata
duhet t jemi ato q u japim drejtim punve514
Me kalimin e kohs do t kemi konflikte t tjera, sikurse konflikti me nj fis t
uditshm t njohur si Uendst, t cilt e shmangin krejtsisht kt problem duke
shmangur pasjen e grave por vetm t nnave, rrjedhimisht duke atruar vet. Ekziston
shpresa q prshkruan Doracaku pr bijt q atsia, nse nuk sht dika q mund t
tejkalohet, mundet q m s paku t kthehet prmbys. Feminizimi ather sht nj
kundrforc prball atsis s vdekur sikurse do gj q nj bir mund t bj dhe sht
m e efektshme n krijimin e nj alternative.
Alternativa m e menjhershme sht ajo e gjuhs n vetvete, sidomos gjuha q
nuk sht e drejtprdrejt. Prcjellja e burrit t moshuar n varr sht e nevojshme pr
shkak t asaj q ai sht dhe merr kaq shum koh pr shkak t mnyrs si ai vepron. T
dyja cilsit ndikojn n mnyr t drejtprdrejt n problemet pr t cilat romani i
Barthelmit dshiron t debatoj. Termat e debatit jan strukturuar si variacione,
digresione apo konflikte me kt prparim drejtvizor. Ritmi rrfimor krijohet si nj seri
fillimesh t gnjeshtrta, t ndrprera me pauza t ndryshme, dhe n t gjitha rastet kto
variacione marrin formn e gjuhs t liruar nga detyra e rrfimit.515
Shembulli i par sht elementar n thjeshtsin e tij, Kjo ndodh gjat kohs s
par t pushimit, kur grupi merr leje pr t ngrn drek dhe ulet rrotull nj mbulese
pikniku pr t ngrn ushqim dhe pr t biseduar. Ktu autori u rikthehet teknikave t
prdorura tek Jet qytetse pr t theksuar zhvendosjen nga rrfimi drejtvizor: nj
diagram n form kutie sht vendosur n fillim t faqes (me Tomasin, Xhulin, dhe
babain e vdekur q z tri ant, dhe karkalect e detit q ata po han n kndin e katrt),

513
Donald Barthelme, The Dead Father, (USA:Farrar, Straus and Giraux,1975), p.38.
514
Ibid, p.39.
515
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, 1991), p 94.

165
plus nj kolon dialogsh pa piksim dhe t pandryshuar q prbn bisedn e tyre n
tryez:

Mir fare.
Jo keq.
A ka mustard?
N tav, po.
Dika n t.
far?
Shih ktu.
Merre me gishta.
Miz e vockl e ndyr.
Kalo ktej karkalecat.
Dhe pr mblsirn?
Fiq t mbl.516

T dyja, forma dhe tema i largohen rrfimit sikur duan t pohojn q fjalt mund
t prdoren edhe n nj mnyr tjetr dhe se ka shum m tepr n jet sesa thjesht t
vijosh prpara. Ajo q shton prmbajtja e biseds nuk sht asgj, por m shum nj
pohim se ideja e asgjs sht gjithmon nj mundsi pavarsisht sesa e
pandryshueshm mund t duket marshimi prpara. Kjo sht nj hapje e astit n formn
prgjithsisht progresive t rrfimit, dhe, q n fillim, paralajmron ndrprerjet e
mpasshme, shumica e t cilave do t jet m serioze n aspektin strukturor dhe
tematik.517
Dialogu n tryez shenjon nj nga teknikat e ndrlikuara t Barthelmit, e cila do t
nxjerr n siprfaqe fjali t lira pr t qndruar m vete krejt ndaras prej rrfimit apo
vijueshmris s brendshme. Pjesa e par ndr katr pjes shtrihet nga faqja 23 deri n
faqen 27 (t tjerat shfaqen n faqet 60-64, 85-90 dhe 147-155), dhe prbhet prej nj
kombinimi n dukje pa shum lidhje si m posht:

Vajzukja e kujt jeni ju?

Ia dal, ia dal.
Koha pr t ikur.
Shpresoj q kjo t mbrrij tek ju n nj moment t prshtatshm.
Gjra t kqija mund tu ndodhin njerzve.
Krcnim sht ky?518

Pjest e shkputura nuk zgjasin m shum se nj rresht apo dy, dhe pjesa m e
madhe e pohimeve jan fraza t pakapshme, pa kontekst, si sht fraza e katrt, e cila
prsritet disa her n kt pjes t romanit bashk me nocione t tjera po aq t pezullta.
Ajo q ndodh sht e liruar nga nevoja e rrfimit drejtvizor; kombinimet e tjera
strukturore marrin form edhe n aspektin e renditjes n hapsirn e letrs, madje edhe si
loj. Klishet lirojn mesazhe t nnkuptuara, ndrkoh q ende ide t tjera shfaqen

516
Donald Barthelme, The Dead Father, (USA: Farrar, Straus and Giroux, 1975), p.8.
517
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, Durham & London
1991), p.95.
518
Donald Barthelme, The Dead Father, (USA: Farrar, Straus and Giroux, 1975), p.22.

166
njra pas tjetrs, por, t diktuara prej rreshtave t tjer, ato ndihmojn n formimin e
spektrit t tyre kuptimor.
Qllimi pr t cilin shrbejn kto pjes t copzuara n rrfimin e romanit bhet
i dukshm po t kemi parasysh kontekstin dhe sidomos shkakun e tyre. E para ndodh n
kreun e tret pasi Tomasi, Ema dhe Xhuli shohin nj film pornografik. Filmi prshkruhet
deri diku, tema e tij dhe veprimet ndodhin si nj seri kombinimesh strukturore t cilat
filloj me seksin mes nj burri dhe nj gruaje, i cili vijohet me kombinime t larmishme
pr t arritur n seksin n grup, duke prfunduar me nj prsiatje mbi mundsit e
kombinimeve si n ekran ashtu edhe n audienc, (Disa pjestar t grupit duke par
ekranin, disa duke par Emn, disa duke par Emn/ekranin/Emn/ekranin, disa duke
par Emn/ekranin/Xhulin/ekranin/Tomasin.519
Babai i vdekur sht roman i vshtir pr tu analizuar, pasi Barthelmi krijon
personazhe, subjekt, dram dhe prfundim t rrfimit q vetm n vija t prgjithshme
njsohen n nj kuptim konkret, pas t cilit shprbhen srish pr tu zhvendosur n
nivele t tjera t domethnies, n nivelin psikologjik, antropologjik, mitik, politik,
filozofik.
Rrjedhimisht, Babai i vdekur sht i vdekur vetm n nj kuptim dhe rravgimi i
tij pr t gjetur Bashkn e Art, pothuajse prmbyllet por nuk fillon asnjher, sepse
objektivi i tij n t vrtet nuk mund t prmbushet. Udhtimi i tij, zhvendoset prpara
dhe larg nga ato t t birit, Tomasit, veprimet e t cilit gjithashtu zhduken dhe bhen m
t dendura prkrah secilit prej parimeve t romanit dhe prej secilit prej nntmbdhjet
personazheve periferik.520
Babai i Vdekur prbn nj shembull t shklqyer t kolazhit fjalsor q luhatet
midis skajeve t komedis dhe tragjedis. Ktij montazhi tekstesh q zhvendosen i
mungon nj sfond konkret i kohs dhe hapsirs. Prpos ksaj, Barthelmi shmang
prvojn kulturore q m par karakterizonte bott mendore dhe shoqrore t
personazheve t tij. Natyra e detajeve t dhna sht e till q na bn t kuptojm q tema
e Barthelmit sht gjuha ose do lloj kuadri reference ose veprimtaria krijuese si tregues i
nevojshm dhe njherazi i pamjaftueshm i realitetit.
N veprn e tij, deri n botimin e ktij romani, Barthelmi qe prqendruar n
vshtirsin e prdorimit t gjuhs si vlersim apo metafor e realitetit, e kufizuar nga
struktura (arbitrare) gjuhsore e cila sht krejtsisht e ndar nga jeta empirike e
shqisave. Ai kishte shkruar pr nj larmi problemesh abstrakte duke shkruar se: shenjat
nganjher gnjejn (Un dhe zonjusha Mendibll); dilemn e lirimit nga tekstet e
shkruara (Borbardha); kufizimet e artistit n prditshmrin e tij, (Mali i xhamt). Ai
prdori n kt roman emblemn e fjals dhe bri q ajo t prfshij do lloj sistemi
individual besimi, nderin, ligjin.
Te Babai i vdekur, natyra e kombinimit t rastsishm t rreshtave t dialogut,
sht e njjt me stilet e seksit q shfaqen n ekran dhe kndvshtrimet e mundshme; t
pares s tij. Grupi q bart t vdekurin shfaq paknaqsi n lidhje me kto kombinime t
mundshme, n kreun e tet grupi shkakton disa ankesa nga grat, ankesa t cilat zn disa
faqe me rreshta t rimarr; pas ksaj nj shqetsim tjetr shkaktohet prej nj kalorsi n

519
Donald Barthelme, The Dead Father, (USA: Farrar, Straus and Giroux, 1975), p.23.
520
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition (Durham and London: Duke University Press,
1991), p.13.

167
kreun e trembdhjet, i cili i paraprin nj rifillimi t ngjashm, dhe kreu i tetmbdhjet
mund t qndroj m vete.
I prbr nga rreshta t nyjtuar vetm nga Xhuli dhe ma, shumica e t cilve
jan t njjtsueshm si komente mbi kndvshtrimin e gruas, nuk i bn t nevojshme
treguesit q romani po zhvendoset nga kndvshtrimi mashkullor tek kndvshtrimi
femror, ka tregon se pr Barthelmin natyra e ktyre fragmenteve me dialog t lirt,
duke mos pasur gati aspak organizim drejtvizor, shnon pikn m t largt t mundshme
nga etosi i babait t vdekur.
Pjesa m e rndsishme sht ajo q del nga fundi i Doracak pr bijt e cila pas
shum shembujve t sjelljeve atrore e zhvendos pr nj moment fokusin tek largsia q
nj bir mund t ndiej dhe se si ky largim e bn t vramendet baban. N kt pik t
romanit teksti shpjegon, me fraza q vijojn me kujdes dhe pastaj dendsohen duke
paraqitur nj shpjegim t imtsishm pr baban plak se prse biri i tij ka nj mllef t
till: Ai po trbohet prej ides se sht i vogl kur ti ishe i madh, por jo, nuk sht kjo
kryesorja, ai po trbohet sepse ndihej i pashpres kur ti ishe i fuqishm, por jo, nuk sht
as kjo kryesorja, ai trbohej sepse ishte i varur kur ti ishte i nevojshm, dhe prapseprap
nuk mbaron ktu, ai sht i mendur prej ides se kur ai t deshi, ti as q e vure re.521
Kreu i par i Babai i vdekur prfundon me Xhulin e cila, duke iu druajtur babait
thot: Un kam respektin m t madh pr at dhe far ai prfaqson.522 Deklarata e
Xhulit sht ironike, meqense vetm pak m par ajo e quajti at nj pordh t
vjetr.523 Kjo marrdhnie dashuri-urrejtje dhe portretizimi i mparshm i babait si nj
figur e ngjashme me totemin krijon nj analogji qesndisse mes romanit t Barthelmit
dhe prshkrimit q i bn Frojdi atvrasjes tek Totem dhe tabu (1913).
Sipas Frojdit, rituali dhe therja nga grupi e kafshs totem prej pjestarve t nj
fisi n shoqrit parake sht prsritje dhe prkujtes e nj atvrasjeje t mirfillt. Akti
i vrasjes s babait filloi procesin e krijimit t bashksive fisnore, organizimin shoqror,
kufizimet morale dhe fen. Ndjenjat e brejtjes s ndrgjegjes dhe fajit pr aktin e vrasjes
e bn klanin t krijonte dy tabu t totemizmit: atvrasjen dhe incestin.
Barthelmi shfaq prirjen pr t ndrprer paraqitjen drejtvizore t subjektit.
Dialogt krijojn shprndarje t pikvshtrimeve rrfimore dhe shumfishim t zrave
rrfimtar. Dialogt jan n t vrtet prmbledhje t fragmenteve t ndryshme rrfimore
t cilat synojn ti japin romanit lloje t tjera zrash dhe t krijojn nj lloj kundrrrfimi
kundrejt rrfimit kryesor.
N procesin e zhvillimit t Donald Barthelmit si romancier, Borbardha
qndron si pohim i atyre q ai beson se jan problemet formale dhe tematike t prozs s
gjat, probleme q i prkasin si romanit edhe kulturs s tij. Edhe n kt faz, ritmi sht
shum m i shtruar pr copzimin e beft t prralls pasmoderne n mbi njqind
fragmente, duke u lodhur pak n njzet e tre krer, q z pak a shum t njjtn numr
faqesh. Larmia e jets s Borbardhs mes shtat xhuxhve, princit t saj dhe shtrigs s
keqe zvendsohet nga pozicioni qendror i babait t vdekur dhe prpjekjet e mdha t t
birit dhe dy grave t reja pr ta uar n varr.
Prcjellja pr n banesn e fundit n vetvete sht sht nj vij shum m e qart
zhvillimi se shprqendrimi rrfimor i romanit Borbardha, dhe sht shum m pak e

521
Donald Barthelme, The Dead Father, (USA:Farrar, Straus and Giraux,1975), p.143.
522
Ibid, p.12.
523
N anglisht fjalt baba (father) dhe pordh (fart) kan afrsi tingullore.

168
nevojshme pr t pasur fragmente q diskutojn parimet estetike q qndrojn n themel
t veprs; komentet q bhen lidhen gjithmon me nocionin e atsis q ka ndrruar jet.
Ajo q sht m e dukshme dhe m e rndsishme sht dallimi q bhet n stil.

IV.3. Teknika e kolazhit

Duke njjtsuar kolazhin jo vetm si nj nga parimet qendrore t artit n kt

shekull por si nj nga parimet qendrore t letrsis, Barthelmi e lidh avangardizmin si
me modernizmin ashtu edhe me pasmodernizmin. Ai e shpall Xhojsin si kolazhistin m
t madh letrar t shekullit. Pr sa i prket trashgimis letrare, Barthelmi e quan
Nathanel Uestin nj surrealist amerikan dhe pr kolazhin sht shprehur se sht dika
q e ka br Dos Pasos te buletinet e lajmeve.
N vitin 1972, Barthelmi do t shpjegonte m tej se rndsia e kolazhit sht q
gjra t pangjashme bhen bashk pr t krijuar, n rastin m t mir, nj realitet t ri. Ky
realitet i ri, n rastin m t mir, mund t jet ose t nnkuptoj nj koment pr nj
realitet tjetr nga ai prej t cilit buron, por mund t jet, gjithashtu, dika krejt tjetr. Ai
sht nj objekt m vete, nse sht kolazh i suksesshm Objekti i ankthshm i Harold
Rozenbergut, i cili nuk e di nse sht nj vepr arti apo nj grumbull mbeturinash.524
Tek Borbardha Barthelmi kishte si qllim t krijonte efektin e kolazhit se sa
nj histori q zhvillohet n mnyr konvencionale. Me stilin e montazhit, Barthelmi
merrte frazat dhe rreshta nga reklamat, kngt dhe fraza stereotipe t kohs, pr t krijuar
nga kto huazime struktura dhe kndvshtrime t reja. Kolazhi te Barthelmi nuk
prfaqson nj mnyr provokuese pr t ngritur shtje politike apo sociale, por sht
nj risi estetike. do tregim radikalizon formn me an t pranvnieve, por ofron pak n
lidhje me mnyrn e angazhimit pr prdorimin e efektshm t lnds. Ky art duket q
nuk dshiron ta bj audiencn t ankthshme. Ktu ankthi sht procesi artistik i rrekjes
pr t krijuar dika m mir sesa ajo q ishte m par.525
N do rast, ne duhet t shohim shkalln n t ciln pranvniet e ktyre
shkrimtarve apo idet e tyre sfidojn normat kulturore. N aspektin e angazhimit politik
duhet t shihet se si vepra e tyre ofron nj lloj qndrese ndaj forcave historike t cilat
krijuan. Ndoshta kjo sht ajo q Barthelmi do t thot kur ai thekson nj shqetsim t
vazhdueshm social n tregimet e tij nga 1960 e m pas, duke thn q angazhimi politik
shfaqet n veprn e tij si nj nj detyrim, i pranishm gjithmon n do gj.526
Barthelmi sht piktor i bots, barasvlersi letrar i piktorit t veprimit ose
ekspresionistit abstrakt i cili prdor fasha ngjyrash jo pr t shpjeguar veprn e tij po pr
t krijuar nj gjendje shpirtrore ose mendore. Ai e pranon, sidoqoft, q fjalt kan
kuptim n nj mnyr q vijat dhe ngjyrat nuk arrijn ta bjn kurr n mnyr t qart,

524
Larry McCaffery, The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald Barthelme, and
William H. Gass, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1982), p. 256.
525
Ibid, p. 91.
526
Donald Barthelme, Not-Knowing: The Essays and Interviews of Donald Barthelme, (Counter Point
Berkely, 1997), p.20.

169
dhe ai e ndien prgjegjsin e shkrimtarit pr t komentuar konfliktet dhe pshtjellimin e
jets moderne t ciln ai e riprodhon n mnyr kaq krijuese.527
N kt kndvshtrim, Shih hnn! duket t jet nj nga tregimet m t
rndsishme t Barthelmit. Tregimi prbn n pjesn m t madhe kronikn e
autobiografis s autorit. Ai rrfen n botn moderne t gjitha mnyrat e pranimit t
dshtimit dhe arrin n prfundimin q edhe artisti me artin e tij asnjher nuk e di se kush
ai sht. N kolazhin e fragmentuar q del nga prpjekja e rrfimtarit pr t bashkuar
copat e shprndara t jets s tij, Barthelmi shprfaq metodologjin e artit t tij.
Te Shih hnn!, rrfimtari i nj kolazhi kujtimesh prpiqet t njoh, t dij ose
t kuptoj gjrat q lidhen me t. Ai hamendson se prse jeta n t kaluarn ngjan e
pakuptimt n krahasim me t tashmen e tij dhe prse ai gjendet papritur i prhnur dhe
heq dor nga gruaja, fmija dhe puna e tij, pr nj jet t re. Ai vramendet pr atsin e tij
t pashmangshme ngase dilema e tij e mparshme pr rritjen e fmijs dhe marrdhnia e
tij e paknaqshme me babain e tij mund ta zhgnjej at. Para s gjithash, ai nuk mund t
shpjegoj magjepsjen e tij t vazhdueshme pas shkencs dhe t gjitha fushave t dijes.
Njohja dhe dija n kt rrfim marrin forma t ndryshme. Rrfimtari prpiqet ta
njoh jetn e tij me an t bashkimit t fragmenteve n t cilat ajo sht shprbr. Ky
proces kthehet n aktin e rrfimit t tregimit. Njohja pr kt rrfimtar sht gjithashtu
nj proces krahasimi. Protagonisti e krahason t kaluarn me t tashmen e tij dhe gjen pak
hallka shkaksie mes t dyjave. Ai gjithashtu krahason nj prift dhe nj mik t ngusht t
familjes, kardinalin Y, pr t prcaktuar se far e bn kardinalin t besoj.
Rrfimtari prdor shum teste mjeksore dhe psikologjike, por pa dobi. Asnj test
shkencor nuk mund t shpjegoj se far e bn kardinalin besimtar. Rrfimtari i sheh
rrjedhimisht shkencn dhe fen si institucione t njohjes, ashtu si sheh bashkimin e
fragmenteve dhe krahasimin e s shkuars me t tashmen si instrumente t njohjes n
prpjekjet pr t kuptuar veten dhe t tjert.
Megjithse fragmentet e aspekteve t ndryshme t jets s rrfimtarit shprfaqen
n tregim sipas nj rendi rastsor, elementet e identitetit t tij mund t ndahen n dy
grupe q mbshteten tek kronologjia e ngjarjeve. Grupi i par prfshin ngjarje q kan t
bjn me jetn n t kaluarn ose histori t familjes. N grupin e dyt prfshihen situatat
e tanishme t rrfimtarit t cilat prfshijn atsin e tij t pritshme dhe dy degt e reja t
dijes q ai ka shpikur q t ndihmoj veten pr t kuptuar dhe vlersuar atsin e tij, gj
q ai e quan kardinologji, dhe studime hnore t armiqsive.528 Kardinalogjia sht
studimi i tij i kardinalve t kishs katolike romane dhe studimi i armiqsive hnore
hulumton se prse hna urren njerzimin.
Analiza nga rrfimtari i disa prej fragmenteve nga e kaluara t on tek e shkuara
dhe shpjegon hetimet e tij t tanishme. Pas diplomimit me diplom nderi n kolegj ai
rekrutohet n Luftn e Kores. Kur planet e tij pr trajnim n shrbim t karriers
shmangen, ai prballet me mrzin dhe pakuptimsin e jets ushtarake. Kur kthehet n
Shtetet e Bashkuara nga shrbimi ushtarak, ndjesia e shprnguljes q ka rrfimtari bhet
m e theksuar. Ai shkon n zyrn e gjetjes s puns ku i ofrojn nj pun q ka t bj me
shkrimin e fjalimeve pr rektorin e universitetit dhe shpejt zbulon q atmosfera n

527
Wayne B. Stengel, The Shape of Art In the Short Stories of Donald Barthelme, (Louisiana State
University Press, Baton Rouge and London) p.203.
528
Donald Barthelme, See the Moon, Unspeakable Practices, Unnatural acts, ( New York: Farrar, Straus
and Giraux, 1968) p.166.

170
universitet nuk sht ajo q ai kujton gjat studimeve universitare. Fakulteti sht i
interesuar pr veprimtarit e alpinizmit dhe studentt merren me atletik. Megjithat, ai
pranon punn e shkrimit t fjalimeve plot absurditete pr rektorin e universitetit, martohet
dhe m pas i lind nj fmij.
I torturuar nga mosprputhja mes asaj q ai synonte nr jet dhe gjendjes n t
ciln sht katandisur, rrfimtari sheh prtej kotnajs dhe zvetnimit t jets s tij. Ai
bhet mendjeleht, divorcohet me t shoqen dhe l punn. Fillon t harxhoj or t tra
duke vzhguar hnn ndrsa grumbullon copa t jets s tij t shprbr, n mnyr q ta
njoh veten dhe t kuptoj se kush sht. Grumbullimi i fragmenteve sht historia q
rrfehet dhe rrfimtari ia paraqet at lexuesit.
T gjitha ngjarjet n tregim paraqiten nga nj pik kohore shum vite pas
kontaktit t par t rrfimtarit me dritn e hns. Gjat ksaj kohe, ai sht rimartuar dhe
ndrsa po pret lindjen e nj fmije t dyt me gruan e dyt, kujtohet pr marrdhnien e
tij t trazuar me t birin, Gregorin dhe marrdhnien e tij konfliktore me t atin.
I ati, prodhues flamujsh pr vendet e bots s tret, e shfrytzon patriotizmin pr
t shitur tek vendet n zhvillim flamuj me ngjyrat e partive q marrin pjes n zgjedhje.
Pr rrfimtarin ajo q beson i ati sht anakronike, e paqndrueshme dhe mashtruese.
Gregori sht student kureshtar i cili beson q shkenca prfundimisht do t zgjidh
problemet e njeriut, ndrsa rrfimtari argumenton q shkenca, pavarsisht prej trheqjes
q ai ka ndaj saj, sht po aq e gabueshme sa njeriu.
Kjo vnie n krkim t idealeve nxit hulumtimin e rrfimtarit n kardinalogji dhe
armiqsin e tij ndaj hns n pjesn e fundit t tregimit. Magjepsja e rrfimtarit pas t
gjitha formave t njohjes, rrjedh nga dshira e tij pr t krijuar nj identitet t mbshtetur
n at q ai beson dhe njeh. Meqense shum prej episodeve n Shih hnn! jan
analoge me ato t jets s Barthelmi dhe fragmentimi si teknik prdoret n disa tregime
t tij, ekziston prirja pr ta br fragmentimin forcn qendrore t estetiks s ktij autori.
Megjithat, n nj intervist ai mohoi me forc faktin q mendimet artistike t rrfimtarit
t Shih hnn i prkasin atij, por jan t personazhit i cili i nyjton ato n rrethanat e tij
t veanta.529
Fragmentimi, nnkupton ai, sht vizioni i individit q dikur besonte n projekte
t rndsishme dhe parime udhheqse t cilat jan br t pavlefshme nga koha dhe
ndryshimi. Fragmentimi sht vizioni prfundimtar n prpjekjen pr t njohur veten
ndrsa personazhet kuptojn se vetm mund t shpresojn t njohin elemente t identitetit
t tyre. Si e shpjegon rrfimtari i Shih hnn! kt dukuri: Ktu sht bota dhe ktu
jan njohsit e dijshm duke njohur. far mund tju them un? At q sht grumbulluar
n nj t tr nga raportet e udhtarve. Fragmentet jan t vetmet forma n t cilat un
besoj.530
Gjuha e prdorur prcjell gjithashtu iden se shkenca dhe feja si instrumente t
njohjes nuk mundsojn pr njeriun njohjen e vetes ose t tjerve. Pr m tepr, rrfimtari
fillon t kuptoj marrdhnien e tij me kardinalin vetm pasi prpjekjet e tij shkencore
pr ta studiuar at nuk jan t suksesshme. Rrfimtari dyshon q, ndrsa prpiqet t njoh
kardinalin, ai ka marr prsipr pjesrisht rolin e tij pr tu kthyer n nj model besimi
pr fmijn e tij jetim. Ai shpjegon fragmet e jets s tij: Kardinali Y mund t matet dhe

529
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, 1991), p.122.
530
Donald Barthelme, See the Moon, Unspeakable Practices, Unnatural Acts, ( New York: Farrar, Straus
and Giraux, 1968) p.157.

171
rimatet dhe m pas t humbassh m thelbsoren e gjrave. M plqeu ai. Vazhdoj ta
kem kt bekim t vjetr n postn time koh pas kohe. Gjithashtu, ndoshta, po luaja
rolin e tij. Jo pr veten time. Kur nj fmij lind, prqendrimi tek shpresatzhvendoset
leht. Jo menjher, jo n nj ast. Por kjo ndihet prej teje, zhvendosja ndodh.531
Ky fragment shpjegon misterin e vetm t jets s rrfimtarit: gzimin e tij t
pashpjegueshm pas t brit baba prsri pavarsisht se ai dhe fmija i par kan
mosmarrveshje t vazhdueshme. Fmijt krijojn shpresa pr t ardhmen dhe rrfimtari
ndjen q identiteti i tij i plot zhvendoset pr tiu prshtatur mundsive q nj fmij
krkon. Ai zbulon q identiteti nuk sht koncept i pandryshueshm por institucion
dinamik q zhvillohet. Gjithashtu, prpjekja e tij pr t njohur identitetin e tij nuk
prfundon kurr.
Nj prpjekje e till pr t njohur ndodh gjithashtu n dy tregime t tjera, Pamje
t babait tim duke qar dhe Dmtim truri. T dyja kolazhet grumbullojn n nj t tr
identitetin dhe karakterizohen prej nj toni satirik q v n dyshim nse vet-njohja sht
e mundur. T dyja tregimet prshkruajn nj bot t ndar dhe t copzuar prej konfliktit
t brendshm nse fragmente t realitetit ose unit mund t jen format e vetme q individi
mund t njoh. Rrfimtart e ktyre tregimeve duhet t grumbullojn s bashku copza t
jetve t tyre me an t nj pranvnie t pazakonshme dhe nj rendi jokronologjik pr t
par identitetin e tyre n mnyr kronologjike, ndrsa kaosi sht i dukshm.
Barthelmi prdor temn e gnjeshtrs s shenjave (shenjat nganjher gnjejn)
pr t krijuar detaje t ndrlikuara t subjektit, ndrveprimeve t personazheve dhe
przierjes s stileve, duke e br t vshtir pr lexuesin gjetjen e piknisjes q shrbeu si
pik referimi. Te Pamje t babait tim duke qar e vetmja gj pr t ciln jemi t sigurt
sht q babai i rrfimtarit sht vrar nga nj karroc me kal, dhe se rrfimtari krkon
t msoj se far ka ngjar.532
Barthelmi jep informacion dhe pikpamje kundrthnse n lidhje me
aksidentitn apo vrasjen, n varsi t 1) dshmitarit, 2) statusit social t t akuzuarit ( a
ishte ai nj aristokrat, gj q nnkupton status m t lart kundrejt karrocierit dhe t
paktn dy marrdhnie t ndryshme me t birin akuzues), 3) gjendjen e babait-i kthjellt,
i dehur, i shprqendruar.
I biri, i cili sht duke krkuar kuptimin q kishte i ati n jetn e tij, risjell
ndrmend rinin e tij, sidoms ato aste kur ai qante. Por ashtu si mund t gnjejn
shenjat e jashtme (p.sh. aristokrati mund t jet m pak i qytetruar se karrocieri), shenjat
e brendshme (kujtimet) mund t gnjejn gjithashtu. Babai kujtohet n situata t
ndryshme, madje edhe duke qar, pasi nuk ka mundur t shmang nj mkat, dhe
identiteti i tij nuk sht i qart. A sht ai-pyet i biri, -nj tjetr baba: babai i Tomit,
babai i Filit, babai i Petit?533
Interesante sht gjithashtu mnyra e rrfimit t tregimit. I biri imiton stile t
ndryshme letrare, p.sh. stilin e tregimeve me dedektiv dhe t romaneve t shekullit t
nntmbdhjet: E kuptoj q jeni duke m krkuar mua, thot Lars Bengu ashtu si
Filip Marlou (Philip Marlowe) i Rejmond endlerit (Raymond Chandler).

531
Donald Barthelme, See the Moon, Unspeakable Practices, Unnatural Acts, ( New York: Farrar, Straus
and Giraux, 1968) p.157.
532
Lois Gordon, Donald Bartelme, (USA:Twayne Publishers, 1989) p. 107.
533
Ibid, p. 107.

172
 Meqense fjalt e tij (shenjat e ndjenjave t tij) dalin t gnjeshtrta, ajo q
mund t themi sht q ai po luan nj rol, nj rol q i sht caktuar ta luaj, nj rol t
krijuar nga kultura dhe tradita popullore, nj parodi e zymt e figurs s Hamletit. Fjala e
tij e fundit Etj.e thekson kt, ashtu si na pr t hamendsuar fundin e zakonshm t
nj historie q e kemi lexuar shum her m par. 534
Ironia prfundimtare kthen gjithka prmbys. Ndoshta i biri po mban zi pr fjalt
e tij t cilat prbjn nj mask pr ndjenjat e tij m t thella: Prkulem mbi baban tim,
kraharori i t cilit ishte shkrmoqur, dhe mbshteta faqet e mia mbi t.535 T gjitha
shenjat mund t gnjejn. Prndryshe pse do t vriste ai mendjen pr t gjetur t
vrtetn? Pse do ta rikujtonte ai rinin e tij? N t vrtet, prse do ta rrfente ai
tregimin? Ne mbarojm s lexuar po aq t paqart sa ishim n fillim. Etj. e shkruar me
shkronja t mdha, na nxit q t krijojm t vrtetn ton mbshtetur n nj larmi
shenjash t dykuptimshme.536
Prpjekjet fillestare t Barthelmit pr t riformsuar arkitekturn e subjektit me
modele hapsinore jan nganjher t strholluara. Nj eksperiment n form kolazhi,
Nga Londra n Rom e jep subjektin me an t dy niveleve paralele t rrfimit. Duke
zn pothuajse tri t katrtat e hapsirs s secils faqe t tregimit, rrfimi jep katalog
me blerjet dhe shakat e Pitrit dhe Alisonit duke shkuar drejt prfundimit t tij po aq
shpejt sa plotsimi i ekut nga Piteri. N ann e kundrt, n rreshtat n ann e majt t
faqeve kemi t gjitha pauzat, intervalet dhe heshtjet q mund t vonojn subjektin e
sajuar. Duke zhgnjyer lexuesin e msuar t lexoj rreshtat nga e majta n t djatht,
tregimi krijon referime n rrafshin horizontal, vertikal dhe diagonal.537
Pak koh pasi Alisoni dhe Piteri blejn, pr shembull, nj piano t madhe
koncerti, ata diskutojn n lidhje me nevojn pr t thrritur nj instruktor pianoje,
msojn se e kan uar n zero llogarin bankare, dhe pastaj ikin t han mngjes. N
rreshtin n ann e majt, ifti kryen marrdhnie seksuale dhe pastaj telefonon pr t
porositur nj msues pianoje. Nse lexuesi shprfill rrfimin n t majt pr t ndjekur
linjn kryesore t rrfimit, ai humbet jo vetm skenn e seksit, por edhe telefonatat.
Rrjedhimisht, kur dy t huaj t panjohur shfaqen pa lajmruar n dhomn e ndjenjes
gjat nats, lexuesi duhet t bj nj lexim diagonal n ann e majt, dhe t bashkoj me
mendje kto t dhna n mnyr q t gjej identitetin e t panjohurve.538
Me ndrhyrje t befta, komike, Barthelmi krijon mundsi t shumfishta pr t
pranvendosur tregime t ndryshme, por ky proces ka kufizimet e tij, meqense Nga
Londra n Rom prapseprap mbshtetet n nj subjekt t vetm q bashkon pjest e
ndryshme rrfimore. Nj gom q rrotullohet, disa rripa, ose zinxhir me t cilat lidhet
nj dhi jan disa nga vizatimet q rrfejn. Zhvendosje m provokuese natyrisht
ndodhin kur Barthelmi minimizon vijimsin drejtvizore duke ndrruar koht e foljes,
tonin, modelet e ligjrimit dhe kndvshtrimin.539

534
Lois Gordon, Donald Barthelme, (USA: Twayne Publishers, 1989) p. 107.
535
Donald Barthelme, Views of my Father Weeping, Sixty Stories, (New York: Penguin Books, 1981)
pp.109-121.
536
Lois Gordon, Donald Barthelme, (USA:Twayne Publishers, 1989) p. 107.
537
Barbara L. Roe, Donald Barthelme: A Story of the Short Fiction, (New York: Twayne Publishers, 1992),
p.31.
538
Ibid, p.32.
539
Ibid, p.32.

173
 Te Plaga, duke prshtatur teknikat e kinematografis, Barthelmi krijon
shkmbime t holla mes fragmenteve gjuhsore t teksteve t tij me an t rrudhjes,
brjes s paqart ose zmadhimit t cilsive t tyre. Audienca e Barthelmit duhet t msoj
ta lexoj kt lloj kompozimi n t njjtn mnyr q audienca mson t prvetsoj
fragmentet e nj filmi, t ndjek nj linj rrfimore nprmjet nj serie imazhesh t
prmbledhura; duar dhe krye pa trup, copza dhomash dhe peizazhesh. Plaga e
mishron m s miri kt proces.
Tregimi bashkon personazhe parodike t paknaqur heminguejane: nj toreador
me nj kmb t prgjakur i cili adhuronte marrzisht flokt e nns s tij; nj dashnore
q koh pas kohe heq bluzn q ka veshur, e ma e toreadorit; admirues t demave dhe
gjokseve; Peshkopi i Valencias; Mbretresha e Ciganve dhe nj mori parazitsh idiot,
budallenj dhe trushkulur.540
Barthelmi pastaj i grumbullon personazhet e tij t pazakonta n hapsirn e
kufizuar t nj studioje. Edhe pse ata mund t hyjn dhe dalin prej saj, kamera rrfimore
nuk lviz asnjher nga pozicioni i saj origjinal. N sken, pr m tepr, msuesja dhe
nna imitojn krijuesin e tyre duke par n shtpi filma me imazhet e tregimit. Ashtu si
shikuesit e nj filmi, lexuesi sheh vetm nj fragment t hapsirs s objektit me pjest e
objektit t ndara nga e tra, prej kuadrit t kamers.
N pamjet e njpasnjshme t nj paragrafi, pr shembull, lexuesi sheh ardhjen e
nj telegrami q prmban shpifje pr toreadorin, sheh dashonren e tij q po heq kmishn
e saj, paknaqsin e nns ndaj budallenjve q e rrethojn dhe kokn e toreadorit. Pa
shpjegime rrfimore, lexuesi duhet t prballet njherazi me kto pamje, pamaturin e
zonjs, dhe rnien e plot t toreadorit n dshprim profesional, nj fatkeqsi q e ka
tjetrsuar dashonoren e tij. Ajo tani krkon vmendjen e vizitorve t pamend gj q
nna e toreadorit nuk e miraton.
Por ndrsa pamje t tjera izolojn, zmadhojn dhe dendsojn cilsit e pazakonta
t secilit personazh, tregimi glon nga kontradiktat. N nj fragment tjetr, dashnorja e
toreadorit, e cila duket q ndihej e turpruar kur peshkopi i sheh gjoksin e zhveshur,
vetvetiu hedh nj rrob mbi kraharor. far morali dhe t vrtete psikologjike mund t
prfytyroj lexuesi pr t hulumtuar mosprputhjet n sjelljen e dashnores s toreadorit
apo makthet e peshkopit ose xhelozia e endacakve t marr pr pjestart e shtresave m
t larta? Ku dhe si mbivendosen jett e ktyre personazheve? Barthelmi paraqet vetm
linja rrfimi q grshetohen.
Pamjet e shformuara zmadhohen nga vet personazhet. Nna e toreadorit luan me
lentet e e kameras s saj ndrsa filmon plagn e hapur t toreadorit, t ciln lexuesi e ka
par tashm kur u regjistrua gjakderdhja e kmbs n fillim me shpejtsi normale, dhe
m pas m ngadal. 541
Prve ksaj, t marrt sublimojn dshirn e tyre pr gjoksin e dashnores s
toreadorit duke u prjargu mbi rostot e viit. S fundi, Mbretresha e Ciganve tund dhe
shkund ikonat. Pas flakjes s thiks s saj drejt rostos s viit, ajo ha capat e shqyera
ndrsa shron plagn e toreadorit. Ajo pastaj shpall q plaga dhe toreadori s cils ajo i

540 Donald Barthelme, The Wound, Forty Stories, Barthelme, Donald. Forty Stories, New York: G.P.
Putnams Sons, 1987) p. 73..
541
Ibid, p. 74.

174
prket jan t sajat. Kolazhi kshtu funksionon nprmjet futjes s rrfimeve t
prfytyruara dhe motiveve mbreslnse.542

IV.4. Prdorimi arbitrar dhe lodrtar i gjuhs

Proza e Barthelmit ka nj stil t dallueshm, pr shkak t prdorimit lojcak t

gjuhs. Ai krijon vepra q jan jo vetm trazuese pr imagjinatn por njherazi reaguese
ndaj mjedisit ku vendosen. Stili, sipas Barthelmit, u lejon shkrimtarve t grinden me
botn. 543 Por gjithashtu ai frymzon, realitete dhe mundsi t tjera.544 Duke vlersuar
gjuhn, Barthelmi jo vetm q sht n gjendje t nnkuptoj mnyra t reja t qenies,
por edhe t reagoj ndaj bots q kapitalizmi i von ka krijuar. 545
Pavarsisht se sht e diskutueshme nse strukturimi gjuhsor i unit njerzor on
n fund drejt kuptimit apo hiit, n t gjitha rastet gjuha bn q ne, lexuesit e Barthelmit,
t jemi t ndrgjegjshm pr faktin q nuk ka shptim nga burgu i gjuhs n t cilIn ne t
gjith banojm. Rrjedhimisht, nuk mund t bjm gj tjetr vese tu japim kuptim
gjrave, t vetdijshm, gjat ktij procesi plot pengesa, do t mbetemi pa mundsin e
shprehjes dhe t kuptuarit t plot.
Gjuha e romanit Borbardha sht komike po t kemi parasysh se kush po flet
dhe far po thot, me t njjtat prsritje q Barthelmi ka prdorur edhe tjetrkund n
prozn e tij t gjat dhe t shkurtr. Por, ajo bhet dyfish m e efektshme, pr shkak t
prdorimit t kujdessshm t gjuhs.546
Nj pjes e madhe e veprimit romanor ndodh brenda ktij kuadri gjuhsor.
Xhuxhat n shumicn e kohs prsiasin pr gjra t tilla si trheqja dhe mohimi547
ndrsa Borbardha shpreh zhgnjimin e saj q n fjalin e par Oh sa do t doja t
ekzistonin disa fjal n bot t cilat nuk jan fjalt q dgjoj!548
Kto fjal duket t jen forma t zbrazta: zgjedhja e saj e misrave pr mngjes, t
cilat jan paketuar n kuti me ngjyra t shndritshme, ndrkoh q mnyra e vetme pr tu
prballur me ndjenjn e saj t paplotsis ndrsa pret ardhjen e princit, sht t hulumtoj
alternativat q i ofrojn raste t tilla si Princi Filip, Princi Albert dhe Princi Trimosh. E
mrzitur prej jets si shtpiake, ajo her pas here fajson botn q nuk sht n gjendje ti
jap asaj nj princ, por kupton gjithashtu q shpirtvoglsia e princave t ktill, princa t
krijuar prej lajmeve dhe reklamave televizive, ndodh pr shkak t paaftsis s kulturs
son pr t imagjinuar dika m t prsosur. Arsyeja prse ajo mbetet me xhuxht sht
se nuk mendon dot se mund t bj dika m t mir.549

542
Barbara L.Roe, Donald Barthelme: A Story of the Short Fiction, (New York: Twayne Publishers, 1992)
p.33.
543
Donald Barthelme, Not-Knowing, Essays and Interviews, (Counter Point Berkeley, 1997) p.49.
544
Ibid, p.49.
545
Mark Caughlin, Irony is Liking Things: Donald Barthelmes Posdmodern Poetics, (University of
Manitoba, 1997) p.104.
546
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, 1991) p.83,
547
Donald Barthelme, Snow White (New York: Atheneum Books, 1967) pp. 4-13.
548
Ibid, p. 6.
549
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, 991), p.85.

175
 Kjo shterje e imagjinats shtrihet edhe tek politika dhe shoqria n trsi. Koha
pr t ciln bhet fjal sht mesi i viteve 1960, me nj kundrkultur e cila nuk sht n
gjendje t krijoj nj rend t vetin. Presidenti i vendit mishron shprehit gjuhsore t
Lindon Xhonsonit, duke zhvilluar luftn e presidentit ndaj poezis dhe duke folur me
frazat e presidentit Xhonson gjat viteve t tij n Shtpin e Bardh: Jam i
shqetsuarsepse un jam presidenti. N fund t fundit, presidenti i t gjith ktij dreq
vendi. Dhe ata jan amerikan. Amerikant e mi550
Temat pr t cilat flet mbshteten n strategjit e t folurit q ai prdorte kur ishte
president, ka sht m e dukshme, zhargonin qeveritar q prdorej gjat lufts n
Vietnam, ashtu si ndodh n rastin kemi prpjekjen e Borbardhs pr t gjetur nj
zgjidhje t stilit tjetr pr prralln.551
Arsyeja e vrtet sht se n kndvshtrimin e romanit, amerikant nuk e shohin
veten si princror. Megjithat, edhe prtej ksaj, shtrohet pyetja: a sht faji i njerzve
q ata nuk kan sjellje princrore, apo sht faji i bots q ka pritshmrin q ata t sillen
n kt mnyr? Arsyeja e dyt i prshtatet kritiks s Barthelmit ndaj modernizmit t
vjetruar i cili i pshtjellon gjrat n botn pasmoderne. N aspektin e prparimit tematik
autorial, babai i vdekur nuk sht varrosur ende.552
Ashtu si Barthelmi do t tregoj tek romani Babai i vdekur, ka ende hapsir
pr shprehje t vlefshme kulturore madje edhe kur babai, duke gjuajtur me shkelma,
trhiqet zvarr drejt varrit t tij, ndrkoh q kjo trheqje zvarr z t gjitha faqet e
romanit.
Pr romanin Borbardha kjo shprehje kulturore merr nj form m t studiuar,
formn e duhur pr prpjekjen e par t shkrimtarit n gjinin e romanit. Nse gazetaria
moderne, reklama dhe politika e kan shkatrruar gjuhn, ather fleta e librit mbetet e
lir pr krijimin e formave t reja, dhe nse format gjuhsore krijojn prmasn ton t
realitetit, ather para nesh hapet mundsia e qenies s nj bote t re.
Gjuha ka fuqin e maskimit; n kt rast mund t prmendim shuarjen e dshirs
pr kontroll kibernetik n tregimin Raporti. Por tek romani Borbardha Barthelmi
paraplqen t luaj me potencialin krijues. Ai propozon prdorimin e nj koshi elektronik
mbeturinash n vend t valve sonike dhe fjalve t ndrlikuara, konkretisht nj trysni
q shpie n demoralizim i cili katandiset n shprbrje, ma merr mendja553
Gjuha e gjall me shum ngjyresa kuptimore vepron si e till, dhe n kt mnyr
ka jetn e vet, ashtu si ndodh n rastin kur njri prej xhuxhve pranon se Desha t bj
nj vlersim gjithrroks. Pata menduar t ndrmarr nj sulm pr t joshur kllount dhe
zjarret.554 Terma t zhveshur nga kuptimi mund t rimarrin kuptim nprmjet
shmangieve t vogla shfamiljarizuese si n rastin kur emrtesa amvis shtpiake
shndrrohet n pel shtpiake, dhe duke kryer diskutime t zjarrta mbi zgjuarsin e
zhdpjes me shuplaka t foshnjave, si edhe duke prdorur shprehje t tilla si fmijs
dajaku i ruan mendt e koks),555 shprehje n t ciln vetm toni me t ciln thuhet
prcjell autoritet.556
550
Donald Barthelme, Snow White (New York: Atheneum Books, 1967) p. 81.
551
Ibid, p. 128.
552
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, 1991), p.85.
553
Donald Barthelme, Snow White (New York: Atheneum Books, 1967) p. 129.
554
Ibid, p. 53.
555
Ibid, p. 116.
556
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, 1991) p.86

176
 Nj prdorim i till i gjuhs bn q t rizgjohet vmendja e lexuesve, duke nxjerr
n pah jo vetm sesa hi u sht hedhur syve tan prej gjuhtarve por dhe se far bote e
shumngjyrshme mud t krijohet prej nj gjuhe t rifuqizuar nga imagjinata. Tek
Borbardha ky rikrijim arrihet n kurriz t personazheve. Lexuesit vet jan t
burgosur t mbeturinave, n botn e gjuhs ku efekti rrafshues557 i bashkbisedimeve
t pakuptimta kthehet n vet qenien e tyre, qenie normale n nj shoqri ku prdorimi i
mbeturinave sht gjithnj n rritje, n nj prpjestim q shpejt do t arrij njqind
prqind. Ata madje kan nj program dhe nj emr pr kt proces n mnyr q ta
paraqesin si veprim normal n shtetin ku ai zhvillohet duke i vendosur kshtu n
pararoj t dukuris s mbeturinave.558
Lexuesit kan prparsi estetike, sepse librat q lexojn kan shum mbeturina
brenda. Ata nuk jan t detyruar t lexojn mes rreshtash (sepse nuk ka asgj n ato
hapsira t bardha) por vetm t lexojn rreshtat duke e ditur se nuk duhet t shqetsohen
pr prmbajtjen e tyre559. Kemi nj mnyr t shndrrimit t veprs letrare e cila nuk
duhet t jet rreth dikaje, por t jet dika n vetvete. Pr xhuxht, ky stil i ri leximi
prmbushet n kurriz t nj prvoje shprblyese, por jeta e tyre nuk sht jeta e librit. Kjo
jet e trilluar rrezikohet prej prvojs s leximit t romanit Borbardha.
Edhe nse tema e librit sht historia e nj dshtimi (heroi shptimtar del t jet
thjesht nj bretkoc dhe gabon duke e pir vet helmin), akti i leximit sht nj sukses
artistik. Barthelmi na tregon n kt rast q zhvendosja sht n natyrn e gjuhs, jo
vetm n aspektin sinkronik, n nivel siprfaqsor n jetn e prditshme, por gjithashtu
edhe n thellsi, n planin diakronik.
N veprn e tij, Barthelmi u prqendrua n vshtirsin e prdorimit t gjuhs, e
kufizuar nga struktura arbitrare gjuhsore e cila sht krejtsisht e ndar nga jeta
empirike e shqisave. Ai bri interpretimin e nj larmie problemesh abstrakte.560
Duke shfaqur magjepsjen pas gjuhs n vetvete, letrsia mori kt rndsi,
shkrimtart hulumtuan paqndrueshmrin e ndrtimeve fjalsore n letrsin amerikane
dhe potencialin e vetdijes individuale pr t. Shkrimet kritike pr pasmodernizmin
prqendruan gjithnj e m shum vmendjen e tyre n vetdijen pr rolin e gjuhs n
formsimin dhe ndrmjetsimin e bots. Nprmjet gjuhs, prcillen normat dhe
konvencionet kolektive, ashtu si edhe paragjykimet, kurse vizionet dhe versionet
individuale t shkrimtarit vetm sa mund ti bjn qndres forcs trheqse t
konvencionales duke pohuar veten me an t prdorimit jokonvencional t gjuhs.
Sipas Teo DHaen (The Dhaen) mimi pasmodern i vetdijes sht se njeriu
sht nj qenie e koduar gjuhsore561 dhe gjuha, me ose pa forcn riprtritse t
imagjinats sht shqetsimi kryesor n pjesn m t madhe t prozs s Barthelmit.
Megjithse struktura e subjektit t Babai i vdekur sht deri diku e shkurtr, ajo sht e
hapur ndaj pikpamjeve t kundrta, n varsi t kndvshtrimeve t personazheve. Q n
fillim, qllimi i ktij rrugtimi thekson at q Babai i vdekur del t jet nj parodi e
romanit t udhtimit, n kt rast parodi e nj udhtimi t dyfisht. Tomi dhe shoqruesit

557
Donald Barthelme, Snow White (New York: Atheneum Books, 1967) p. 96.
558
Ibid, p. 97.
559
Ibid, p. 106.
560
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, ( Duke University Press, 1991), p.100.
561
Theo Dhaen, Genre Conventions in Postmodern Fiction.Convention and Innovation in Literature
(Philadelphia: John Benjamins, 1989) p. 414.

177
e tij e trheqin zvarr baban e vdekur npr rrugt dhe shtigjet e fshatit duke e bindur q
ata jan n krkim t Bashks s Art e cila mendohet q do ti rikthej atij rinin e tij.
Babai i vdekur prbn nj shembull t shklqyer t kolazhit fjalsor, dhe formave t
tij t cilat luhaten mes skajeve t komedis dhe tragjedis. Ktij montazhi i mungon nj
sfond konkret i kohs dhe hapsirs. Prpos ksaj, Barthelmi l jasht mbeturinat
kulturore q m par karakterizonin bott mendore dhe sociale t personazheve t tij.
Ndrkoh q do gj zhvendoset n kt kolazh fjalsor, ne mbrrijm m s fundi tek
shqetsimi qendror i Barthemit, estetizimi yn n role dhe fjal dhe n nevojn ton gati
t pamundur pr ta prmbushur, pr tu liruar nprmjet fjalve t reja.
Edhe nj her tjetr, lexuesit e tij prfitojn nga kjo komedi madhshtore. Por ajo q
arrin t bj gjuha e shfamiljarizuar, duke theksuar strukturat m shum sesa kuptimin,
sht hapja e niveleve t kuptimit. Shkrimsia barthelmiane u lejon lexuesve t shohin
prtej krcnimeve t babait t vdekur dhe t bijve, pr t vlersuar mnyrn se si loja me
gjuhn krijon fakte letrare t reja t cilat jan shprehje e nj marrdhnie m t
knaqshme me botn, nj bot q baballart do ta mbizotronin pr ta shkatrruar dhe ku
bijt mund t bien pr e mllefit.
Romani mund t interpretohet si nj prsiatje mbi kufijt e paraqitjes: natyra e
detajeve t dhna tek Babai i vdekur...sht e till q t bn t kuptosh q tema e
Barthelmit sht gjuha si nj tregues i nevojshm dhe i pamjaftueshm i realitetit.562 N
monologun e fundit t babait t vdekur vrehet jo vetm agonia e personazhit por edhe
agonia e vet gjuhs. Afrimi i astit t vdekjes pr baban duket se e fundos at n nj
proces shprbrje. Gjuh t ndryshme, anglishtja, latinishtja, spanjishtja bhen pjes e
ligjrats kaotike t babait, duke na sjell n mendje nj Babel t mendjes. Shprbrja e
mendjes s babait shfaqet n prishjen e gjuhs.
do gjuh sht historike, ajo nuk bhet m e varfr apo shprbhet por vetm
ndryshon bashk me kulturn. Gjuha e Barthelmit sht e lidhur ngusht me me kulturn
bashkkohore amerikane, me krizat dhe ndryshimet q e formsojn at. Gjuha me t
ciln dhe pr t ciln ai shkruan sht nj shprehje e zhvendosjes. Dhe, sikurse ndodh me
t gjith trupat e zhvendosur, hapsirat boshe, vragat dhe dshirat jan t perceptueshme,
edhe pse mund t ket prpjekje pr ti fshehur ato me an t pranimit apo prligjjes
lojcake t asaj q n thelb sht e papranueshme, e paprligjshme, humbjes s t gjitha
vlerave dhe pikave t referimit.
E ndodhur n kt mdyshje, gjuha e Barthelmit, dhe, nprmjet tij, gjuha e kulturs
s tij, sht gjuh thellsisht neurotike, prej s cils shfaqen vetm disa fragmente q i
kan shptuar zhurms apo marrzis s pastr, listave, inventarve dhe katalogve: E
vetmja form e ligjrimit q miratoj, thot zonjusha R n tregimin Kryengritja
indiane sht lutja.563
Teoria e gjuhs sht kulturore, por gjithashtu edhe piskologjike. Kjo teori ka t
bj n mnyr t pashmangshme me nj perceptim t caktuar jo vetm pr lidhjet mes
kulturs dhe ligjrimit individual, por edhe mes individit dhe gjuhs s tij. Proza e
Barthelmit, v n sken nj z, fols ose tem qendrore, me kuptim t dobsuar t
identitetit, duke krkuar vazhdimisht shptim tek fantazia, loja me fjalt dhe keqardhja
pr veten, tek humbja dhe shprbrja. Dy aspektet e nnkuptuara n konceptin e

562
Lois Gordon, Donald Barthelme, (USA:Twayne Publishers, 1989) p.162.
563
Donald Barthelme, The Indian Uprising Unspeakable Practice, Unnatural Acts, (New York: Farrar,
Strauss and Giraux, 1968), p.8.

178
zhvendosjes topologjike dhe psikologjike jan mse t dukshme dhe njsohen n nj
element thelbsor t prozs s Barthelmit, humori.564
Te Babai i vdekur shembuj t tjer t gjuhs dalin n pah. N kreun e shtat,
babai i vdekur lejohet t mbaj nj fjalim, dika q ai e ka krkuar ta bj qyshse sht
liruar nga togza e tij e rripit, nga Tomasi. Babai kmbngul q ia ka dhn nj tokz
rripi Tomasit, ndrsa i biri i kujton q nuk sht ashtu, por ia kan hequr. Kur fillon
fjalimi i tij, vrehet q n fillim se fjalimi sht shembull i gjuhs s kulluar, n dallim
nga bisedat mes Xhulit dhe Ems. Ndryshe nga ati, babai i vdekur mban nj fjalim t
prartur me lidhza dhe cilsor t rastsishm: N marrjen parasysh, tha ai, n
marrjen parasysh, n marrjen parasysh, n marrjen parasysh, qeniet njerzore q po
mbrrijn si qenie shtes, si shtes vjetore, qeniet njerzore q po mbrrijn duke
prodhuar mbi kokat e tyre njqindmij fije floku secila, disa t ruajtura dhe disa t
flakura.565
Pavarsisht se sht fjalim i mrzitshm q nga fraza e par edhe pr burrat e tjer
t cilt nisin kuvendimin me njri-tjetrin, babai i vdekur flet nprdhmbshm duke mos
pasur kurrfar efekti tek dgjuesit, derisa prfundon duke marr duartrokitje q m n
fund mbaroi. Pa asnjrn prej ritmeve trheqse dhe shoqrimeve t kndshme t
bisedave t grave, t cilat zgjojn interesin e lexuesit, fjalimi i babait t vdekur nuk zgjon
asgj prpos atsis s tij t vdekur, nj prkujtes pr lexuesin e thjesht se gjuha nuk
prbn n vetvete garanci pr vlern e saj.566
Ligjrimi mashkullor tek Babai i vdekur gati gjithmon formsohet prej
klisheve dhe jepet me shklqim stilistik, dhe bn q kto personazhe t dalin jasht
skens, ka atsia e vdekur nuk pranon ta bj. Madje edhe grupi prcjells, i cili rrall
flet, nuk mund ta bj kt pa rn n qndrime stereotipike, lista e tyre e ankesave n
kreun e katrmbdhjet, krijon nj stil q przien zhargonin profesional me retorikn e
lvizjes puntore, dhe prsiatjet filozofike, t gjitha t bra bashk n nj mnyr e cila
sakrifikon kuptimin pr t ruajtur efektin. Pastaj jan majmunt, n veanti partneri i
Xhulit n krcim, pamundsia natyrore pr t biseduar e t cilit shprehet n rreshtat e nj
dialogu ndrsa prpiqet t flas me njerzit.

A thoni dot ndonj fjal?

(Heshtje)
As edhe nj fjal?
(Heshtje)
Kjo po q nuk dihej.
(Heshtje)
Ju majmunt jetoni n shkurrishte t dendura dhe hidheni andej kndej npr
deg pemsh duke krkuar fruta dhe perime?
(Heshtje)
E po me siguri q jeni krcimtar t prsosur me prjashtim t faktit q jeni
duke m shtrnguar pak si tepr apo jo?
(Heshtje)567

564
Maurice Couturier, Rgis Durand, Donald Barthelme, (New York and London: Methuen, 1982.) pp.26-
29.
565
Donald Barthelme, The Dead Father, (Farrar, Strauss and Giraux, 1975) pp.49-50.
566
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, ( Duke University Press, 1991), p 97.
567
Donald Barthelme, The Dead Father, (Farrar, Strauss and Giraux, 1975) p. 101.

179
 N kt pjes, Barthelmi tregon se si baballart e vdekur e krijojn kudo
identitetin e tyre me an t gjuhs, si n kt rast: Hej bir. Hej djalosh. Eja dalim un
dhe ti pak jasht q t luajm me top. Apo sta ka qejfi t dalsh e t luash me top? Mos
more, po si nuk dashke t dalsh jasht t luash me top? dhe Ti do t m japsh nj
dor q t bj punt n verand? Kjo as q diskutohet. As q nuk diskutohet. Kemi pr ta
kullandrisur si mos m mir verandn mor djaloshHajt uno, je ti ai q ka pr ta matur.
Dhe kt radh dua q ti ta massh mir dreqi e marrt, ta massh mir pra.568
N fund, babai i vdekur ka mundsi pr t thn fjalt e fundit, para se t
mbulohet me dh n varr. N prputhje me estetikn e Barthelmit, fjalt n kreun njzet
e dy jan xhojsiane, nj sallat gjuhsore n mnyrn e Zgjimi i Fineganve,
frymmarrja e fundit e modernizmit, e cila do ta prek por nuk arrin ta rrok rendin e ri t
pasmodernizmit. Kreu i fundit e nxjerr baban e vdekur, n mos lexuesin pasmodern,
prball sfidave t mhershme dhe e detyron t merret me brezin pasardhs sipas
pikpamjes s tij, duke pasur ksisoj rreshta t ngjeshur dialogsh q burojn nga dshira
e tij pr t prekur Bashkn e Art .

Pas gjith ktij udhtimi t gjat dhe t vshtir, dhe, nse mund t them, deri diku
t menaxhuar kuturu, t mos e prek? Po far duhet t bj ather?
Ti je pr tu futur n grop, tha Tomasi.
T hyj n grop?
T shtrihesh n grop.
Pasi t shtrihem ju do t m mbuloni?
Buldozert sapo mbrritn n kodr, tha Tomasi, po presin.
Do t m varrosni pr s gjalli?
Po ti nuk je gjall, iu gjegj Tomasi, e harrove kt?569

Kta rreshta nuk jan fjalt e fundit. Ashtu si bn me lojn e bisedave mes grave
dhe me analizat e mprehta t Doracak pr bijt, Barthelmi e liron gjuhn nga parimet
kufizuese dhe krijon dika t re. Gjuha bhet m tepr nj detyr pr grat sesa pr bijt;
fati i Tomasit, n fund t fundit, sht t vijoj atrimin, ndrsa Xhuli dhe Ema kan
treguar se mund ta prdorin gjuhn pr qllime q shkojn prtej referencave.570
Ashtu si n disa tregime t hershme t Barthelmit, n disa pjes t romanit ka
prpjekje pr nj tekst q sht n krkim t nj lirie t till. Kjo prpjekje, megjithat,
sht gjithmon shtje e meshkujve. Kreu i dyt sht i mbushur me gjuhn e
mistershme t bibliografve dhe punonjsve t bibliotekave.
Pr sa i prket shtjes s atsis s vdekur, teksti kulmor shqyrtohet dhe
diskutohet n kreun e njzet, ku burri i moshuar shkruan kundr vullnetit t tij
testamentin, nj list e organizuar objektesh e cila pasqyron mbizotrimin e meshkujve.
N ndryshim nga gjuha e femrave, kto fjal nuk fshehin ndonj gjeni t pashfaqur, ato
jan thjesht fragmente t nj stili jete q nuk prbn m nj mundsi t vlefshme pr
botn q Tomasi, Xhuli dhe Ema do t trashgojn.571
N vend t ksaj, romani vazhdimisht shpreh t vrteta t reja gjuhsore, t
568
Donald Barthelme, The Dead Father, (Farrar, Strauss and Giraux, 1975) p. 1125.
569
Ibid, p. 175.
570
Jerome Klinkowitz, Donald Barthelme: An Exhibition, (Duke University Press, 1991), p.99.
571
Ibid, p.99.

180
vrteta q pranojn se vetm qllimi atror nuk krijon qenie, por fuqia riprtritse e
sistemit gjuhsor duhet t merret parasysh, dika q m shum se burrat e kan br
grat. sht sistemi n fund t fundit ai i cili e mposht baban e vdekur m shum se do
gj tjetr, dhe ka qen loja e grave me gjuhn ajo q ka nxjerr n plan t par kuptimin e
sistemit.
Romani i sht prshtatur ktij t kuptuari, duke lejuar qenien e formave grafike
(coha me katror e prdorur pr drek, vija e marshimit, rrethi ku Xhuli prgatit nj plan
t ri uljeje pr ngrnie n tryez) dhe nj seri e vazhdueshme litanish, katalogsh, dhe
inventarsh, duke prfunduar me listn e perimeve q duhet t blej nna n kreun
njzet e nj, list e cila n mnyr ironike sht m e rndsishmja pr t mbetur
gjall.572
Barthelmi ka dhunti pr krijimin e efekteve komike me gjuhn dhe modulimet e
mprehta t t gjitha llojeve t shprehjeve. Nganjher ai bashkon nj seri frazash t
njohura, t marra nga prralla apo nga do lloj letrar, dhe pastaj i zgjeron, heq nj fjal
apo fraz t vetme, ose nganjher konceptin trsor, pr t krijuar efekte t ndryshme.
Ne patm shpresuar q Poli do t rrokte shpatn pr tiu prgjigjur thirrjes s presidentit
pr luft ndaj poezis573.
Barthelmi e mbush prozn romanore me ushtrime fjalsore: Vetnderimi i ka
rrnjt tek mngjesi574; Presidenti po shpall luft ndaj poezis 575; Po si dhe dajak
fmijs t hipn n kurriz 576; Ku kan shkuar t gjith buajt?577;Prpiqu t jesh dikush
pr t cilin askush nuk di gj 578; Jam e lodhur duke u trajtuar si pel shtpie!579
Nganjher Barthelmi prdor simbole q jan qllimisht t errt, si njolla, lule,
kuaj dhe pata, t cilat nuk kan kuptim t ngulitur. Nganjher fillon me nj metafor q
ngjan t ket nj kuptim t ngulitur, por pastaj ai e zmadhon ose shformon logjikn duke
e mjegulluar kuptimin ose, duke e br t pakuptim. Borbardha, pr shembull, e
krahason imagjinatn e saj t trazuar me parat sepse ashtu ai paraja, imagjinata mund t
lviz, por ajo n fund e konkretizon metaforn e saj: Imagjinata ime sht e
trazuarsi nj deng parash q papritmas merr vler ngaq e heqin nga kutia metalike e
depozits pr ta prdorur n investimet e nj investitori.
Nganjher Barthelmi fut nj term q nuk para prdoret n kontekstin e dhn,
duke e ndryshuar krejtsisht reagimin e parashikuar: tjetrsimi ka vrshuar kudo dhe ka
mbuluar do gj si nj batanije e madhe elektrike ngjyr gri e cila nuk funksionon edhe
pasi ti ke shtypur elsin q ka pjest me emrtesat fikur dhe ndezur pikrisht tek
pjesa q thot ndezur!580.
Barthelmi konkretizon gjithashtu gabimet tradicionale poetike. Nj ndryshim n
qndrimin e dikujt pasqyrohet n ndryshimin e mjedisit dhe veprimtarive, por simbolet
srish mbeten t paqarta. Nse sht pr shembull koha q Borbardha t shkruaj
poezin e saj dhe t ndryshoj n kt mnyr jetn e saj, ajo sht po kshtu e detyruar

572
Donald Barthelme, The Dead Father, (Farrar, Strauss and Giraux, 1975) p.99.
573
Ibid, p.99.
574
Ibid, p.105.
575
Donald Barthelme, The Dead Father, (Farrar, Strauss and Giraux, 1975) p.55.
576
Ibid, p.116.
577
Ibid, 131.
578
Ibid, p.118.
579
Ibid, p. 43.
580
Ibid, p. 131.

181
t ndryshoj edhe mnyrn e mobilimit t shtpis s saj.
N qendr t romanit jan reagimet estetike ndaj prvojs dhe fundit t afrt t
shpirtit dhe mendjes nga tekstet dhe informacioni. Nj nga komentet qesndisse t Billi
prbn nj shembull t shklqyer: n fillim ai diskuton pr flokt e Borbardhs n
mnyr konkrete dhe frojdiste por m pas e sulmon at duke e quajtur lavire t zvetnuar.
Pas ksaj, ai flet pr vetmin me terma t prgjithshm filozofik dhe prsiat pr
njerzimin dhe izolimin e tij planetar. S fundi, ai bn t gjitha prsiatjet mbi vetmin
njerzore n nj diskutim absurd pr gjendjen ekzistenciale t planetit, njlloj si gjendja e
nj fije floku. Dhe srish, meqense pyetjet e tij nuk sjellin ndonj zgjidhje, fjalt e tij
bjn ciklin e plot dhe ai rikthehet n gjendjen e tij fillestare t izolimit. Tallja e
Barthelmit me dilemn ekzistenciale sht prekse, acaruese dhe shum argtuese. Secili
prej nesh sht si nj fije e holl floku flakur mes miliarda e miliarda fijesh t tjera.581
Nj nga shembujt m t paharrueshm t njsimit t gjuhs publike dhe
informacionit ndodh n shembullin e mposhtm n nj ast, me gjas, intim. Ndrsa po
shohin nj film n kinema lexojm se: Huberti e vendosi dorn e tij n prehrin e
Borbardhs. Ishte gjest i ndrojtur. Ajo e la t dergjej dorn aty. Aty ishte ngroht sepse
mu aty ndodhet vulva. Edhe kur Borbardha zhvishet, ajo e sheh trupin e saj n mnyr
objektive, me ngjyresa biblike: Kta gjinj, q m prkasin mua, qndrojn t patrazuar
dhe t brisht varur si vile rrushi mbi trup, ashtu si duhet. Dhe trupi n vetvete sht
goxha trheqs. Sepse kemi edhe vet fjaln e turpshme pr vatrn ku bhen njsh t
gjitha lumturit: ajka e barkut tim qumsht t bardh582.
Ajo q Barthelmi krijon sht nj galeri me njerz q u mungojn ndjenjat e
vrteta, por ai arrin ta bj kt portretizim jo vetm me an t pranvnies s ndjenjs
vetjake me informacionin publik, por gjithashtu t ngatrrimit t tyre, n aspektin e
reagimit ndaj t kuptueshmes dhe s rndomts. Xhuxht, pr shembull, e shpjegojn
humbjen e Borbardhs me gjuhn e biznesit, me nj gjuh q i ngjan asaj t raportimeve
q bhen n lajmet e medias televizive.
Fjalt e tyre katandisen pa kuptim, t paktn pr sa koh bhet fjal pr
Borbardhn. N nj rast tjetr, vlera e nj peshku barazohet me at t Perndis dhe t
nj filmi t huaj. Presidenti, n rolin q duhet t luaj, shqetsohet pr t gjith njlloj,
duke nisur q nga nj shkurre trndafili deri tek ulja e treguesve t Dau Xhounsit
(Dow Jones) dhe ulrimat e t varfrve, ashtu si pr njerzit m t zakonshm pr
Billat, pra pr xhuxht.583.
Ka thnie t pafundme ironike edhe n pohimet, n dukje, m t zakonshme dhe
t drejtprdrejta. Komentet shpesh prmbysen dhe kuptimi mbetet i pezull. Borbardha,
duke sjell jehona t Uiliam Blejk, Bibls dhe madje edhe oserit (Chaucer), do t dukej
se kritikon hipokrizin e nj shoqrie q ka kultin e paras, e cila nuk mund t krijoj nj
princ t duhur pr nj vajz t pafajshme dhe joshse.
Ajo megjithat prfundon me imazhin pr veten e saj si nj vajz e cila sht duke
u djegur seksualisht si nj tub nafte ku seksualiteti i saj i pashkarkuar sht i ngjashm
me energjin e uar dm t platformave t nafts. Ajo thot: sht diku nj princ Pol,
por jo atje.. Ktu t gjith adhurojn paran e gjithfuqishmeO Jeruzalem, Jeruzalem!
Bijt e tu po digjen prej pasivitetit dhe ndjesis s potencialit t jashtzakonshm t uar

581
Donald Barthelme, The Dead Father, (Farrar, Strauss and Giraux, 1975) p.79.
582
Donald Barthelme, Snow White (New York: Atheneum Books, 1967) p. 36.
583
Donald Barthelme, The Dead Father, (Farrar, Strauss and Giraux, 1975), p.81.

182
dm, krejt njsoj si tubat n platformat e nafts duke djegur gazin natyror!584.
N nj rast tjetr, ajo duket se sht e vetdijshme q reagimet e saj jan kopje t
medias: t shtat xhuxht nuk kan m shum vler se dy meshkuj t vrtet sikurse e
dim kt gj nga filmat dhe fmijria jon.585. Poli flet pr trheqjen mbrapsht t
gjith bots s shkruar586.
Ky pohim mund t na ndihmoj pr t komentuar fundin e hapur t librit si dhe
pyetsorin q Barthelmi prdor n mes t romanit. Megjithse sht nj thnie e njohur
q ne t gjith jemi autor t jetve tona dhe se ne krijojm rolet dhe mitet vetjake sipas
t cilve jetojm, ne kufizohemi prej tekstit q na jepet, nga kuptimet q tashm jan
trashguar tek gjuha dhe jemi t detyruar ti prdorim. Gjithsecili rreket t shkruaj
tekstin e tij prball peshs s gjuhs, historis dhe nevojs s gjithsecilit pr tu
vlersuar prej tyre. Heroi dhe heroina e Barthelmit dshtojn sepse Barthelmi nuk ka
prgjigje t lehta.
Bashka e Art simbolizon rilindjen, jetn, heroin e romanit: Kur un zhytem n
elektricitetin e madh t verdh, vetm ather un do t rinohem. 587 Nga ana tjetr, ajo
q ndrmerr grupi sht nj kundrrrugtim, meqense ata kan udhtuar tashm
vazhdimisht drejt vdekjes, pr t mbrritur tek varrezat ku do t varroset babai i vdekur.
N kreun e fundit t librit, n skaj t nj grope t madhe, pasi babai i vdekur ankohet q
Tomasi dhe t tjert jan duke e vrar, ndodh nj dialog domethns:

Nuk ka Bashk t Art? pyeti babai i vdekur.

Tomasi pa nga Xhuli.
Ajo e ka.
Xhuli ngriti fundin.
Krejt i art, tha babai i vdekur. Goxha i bollshm. Kaq sht e gjitha?
sht e gjitha ktu, tha Xhuli
Xhuli iu afrua babait t vdekur duke e ulur srish fundin. I dashuri im, tha ajo, i
shtrenjti im, shtrihu n grop. Po vij t ta mbaj dorn.
A do t m dhemb?
Natyrisht q po, tha ajo, por un do t vij t ta mbaj dorn t shtrnguar.
Kjo sht e gjitha? Pyeti babai i vdekur. Ky sht fundi? 588

Natyra ceremoniale e udhtimit i cili strukturon n mnyr t lirt romanin

nnkupton shkurorzimin e zbulimit kulmor. Babi i vdekur bhet i vetdijshm q
Bashka e Art nuk ekziston, t paktn jo n formn ose vendin q ai ka imagjinuar. Babai
i vdekur sht gjithashtu nj figur alegorike. Ai simbolizon pushtetin atror q do bir
duhet ta varros para se ai t mund t bhet vet baba. Babai frojdist zanafillor, ndaj t
cilit rebelohet i biri, simbolizon iden e Zotit, prfaqson besimin ekzistencial n aftsin
e njeriut pr t krijuar rend nga kaosi, simbolizon modernizmin letrar (n kt rast, djali i
tij Tomasi mund t prfaqsoj pasmodernizmin q prpiqet t varros modernizmin).589

584
Donald Barthelme, Snow White (New York: Atheneum Books, 1967) p. 40.
585
Ibid, p. 43.
586
Ibid, p. 45.
587
Ibid, p. 35.
588
Ibid, p. 175.
589
Eberhard Alsen, Romantic Postmodernism in American Fiction (Amsterdam and Atlanta: Rodopi, 1996)
pp. 146-147.

183
 sht gjithashtu e vrtet q romani parodizon kujtimin prrallat dhe mitet e
rrnjosura n traditn letrare dhe kulturore: t Jasonit, Zeusit t grekve, nj perndie
nordike, babai gjarpr t madh indian, mbretit mesjetar peshkatar. Por asnjri prej tyre
nuk del n plan t par si del loja me fjalt pas s cils Barthelmi sht shum i dhn,
duke theksuar gjuhn si tem; efekti kryesor sht tu jepet prparsi fjalve prgjat
rrjedhs s ngjarjeve n histori.
Babai i vdekur shihet edhe si prani edhe si munges, veorit e tije themelore jan
krijimi (atrimi) dhe shkatrrimi (vrasja). Atsia sht rrjedhimisht burimi i rrfimit
dhe babai n roman sht personifikim i t gjitha formave t rregullit dhe lidhjes logjike,
duke prfshir gjuhn. Ai sht mishrimi i kuptimit q duhet krkuar dhe kontrollit prej
t cilit duhet t shptosh.
Para se Doracak pr bijt t deklaroj zgjidhjen Atsia mundet q t paktn t
mos pranohet n kt brez nga prpjekjet e kombinuara t ne t gjithve s bashku 590,
sht babai vet ai i cili, duke filluar q n kreun e par, mund t mos pranoj njerzit
dhe kafsht. Ky detyrim pr t asgjsuar mund t interpretohet si mohim i skajshm i s
vjetrs dhe nj krkim pr t ren, duke pasqyruar ksisoj ndjenjn e Barthelmit q
kufijt ekzistues t gjuhs duhet t ohen n mnyr t skajshme prtej kufijve t njohur.
Nj tipar i tekstit sht inventarizimi, si teknik me an t s cils bhet prpjekje
pr t kapur realitetin. Enumeracioni i muzikantve, kafshve t vrara nga babai i
vdekur; lista e llojeve t baballarve prbjn shembuj t till Sigurisht, inventari ose
katalogu sht nj mjet letrar i rrnjosur thell, dhe poezia epike sht ajo q t vjen
menjher ndrmend (ose Uitmani), meqense zri kryesor i romanit mund t simbolizoj
nj baba letrar.
Listat e Barthelmit jan rrall t ngulitura: Ata e gjetn baban e vdekur mu n
mes t pyllit, duke vrar. N fillim ai vrau me thik nj lepur duke e ar at n dysh me nj
goditje t vetme dhe pastaj masakroi nj iriq gjembak, pastaj masakroi me thik dy lakuriq
nate t plogsht dhe pastaj, duke vrtitur kamn e tij rreth e rrotull koks, ai plandosi prtok
nj kangur dhe nj majmun, tre qukapik, nj merimang dhe nj hardhuc t zakonshme591.
Nuk ka realizm por vetm ligjrim, nj inventar i cili trheq vmendjen tek
vetvetja si nj loj e thjesht fjalsh, e cila ndrhyn tek shprfaqja e rrfimit. Lidhur me
kt teknik sht trajtimi i fragmenteve si strategji pr t prishur modelet dhe ndrprer
vijimsin. N dialogt e Xhulit dhe Ems ne shohim pjest ndaras dhe marrim nj
pamje t shprbr592, por veprimi i romanit nuk ecn prpara. T mbshtetura tek
prsritja, klisheja, ose thjesht drdllitja pa kuptim, kta dialog prfaqsojn nj form
t kundrkomunikimit me synimin pr ta ln lexuesin me mendje t nxeht dhe t
djegur593.
Ato paraqesin nj gjuh bajate, t zbrazt, shum leht e riprodhueshme q krkon
nj qasje t re dhe mnyra risuese t shprehjes. Si vren Barbara Malloi, me fjal
Barthelmi e trondit lexuesin duke e br t prjetoj dika t pazakonshme. Ai gjithashtu
riprtrin fjal t vjetra dhe duke i prdorur ato n kontekste moderne, e detyron lexuesin
q t prqendrohet tek fjalt.594
590
Donald Barthelme, The Dead Father (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1975) p.145.
591
Ibid p. 53.
592
Ibid, p.151.
593
Donald Barthelme, The Dead Father (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1975) p.151.
594
Barbara Maloy, Barthelmes The Dead Father: Analysis of an Allegory, Linguistics in Literature 2.2
(1977) (43-119) 74.

184
 Kjo sht pjes e strategjis tipike barthelmiane: prpjekja pr t magjepsur ose
mitifikuar besime t trashguara dhe parime t ngulitura prshkon t gjith veprn e tij.
Fjalt arkaike si pazh (angl. Varlet), Ukases ose zemrbutsi (angl. mansuetude)
ndajn hapsirn fjalsore t romanit me tregues t bashkkohores: karta krediti,
koka-kola ose xhinse, duke lidhur n nivel t figurshm at q n dukje ngjan e
palidhshme.
Ndeshim vazhdimisht mnyra t reja dhe befasuese t kombinimit t fjalve dhe
ideve: N emr t Cjapit t Shenjt, thot babai i vdekur595 fjalkrijime t reja plot
imagjinat: ndshkimsjells (angl. castigarious), pshtjellimbrs (angl. cluttersome),
hamendsimtar (angl. suppostitious), nj lloj t ri shprehjeje n t ciln rregulli i
ndrprerjes dhe zhvendosjes krijon nj tekst t ri befasues duke nisur nga jehonat
beketiane n fundengimat (angl. endigmas) dhe i qefinosur (n kuptimin e i
mbshtjell me qefin n angl enshrouded) ushtrimet fjalsore me nj fjal t vetme:
Gishti i kmbs. Gishti i kmbs. Gishti i kmbs. Gishti i kmbs. Gisht edematz,
gisht edematz, edematz. Edematz, edematz, edematz596.
N t njjtn koh, gjuha thot se veprimi i romanit po ndodh n kohn e tashme,
si vren Barbara Malloi mbi prdorimin e Barthelmit t paskajores n fillim t shumics
s krerve.597 Tomasi duke ndihmuar pr t trhequr litarin. Xhuli sht duke mbartur
antn e shpins. Babai i vdekur sht duke ngrn nj tas me mblsire okollate598.
Koha e tashme prdoret si pika prej s cils kundrohet e shkuara; n nj mnyr m t
sakt sht ajo q romani kremton faqe pas faqeje.
Titulli i romanit duket se nnkupton nj mospranim t s kaluars, t figurave t
pushtetit, ose e thn me termat e kodit amerikan, nj prpjekje pr t shptuar nga
historia. Nuk ka referenca t qndrueshme historike n tekst; vendi, koha dhe hapsira
jan jo t veanta, dhe nse varrosja e babait sht e suksesshme ose jo mbetet e pasigurt.
N fillim t romanit na tregohet q babai i vdekur sht gjysm i varrosur n tok,
gjysm i pavarrosur599 duke nnkuptuar q nuk sht e leht t shkputesh prej t
kaluars. Tomasi shpreh t njjtn ide n nj kontekst tjetr: Gjrat nuk jan t thjeshta.
Gjrat nuk bhen si duhet. Gjrat e duhura nuk bhen. Ka raste t cilat nuk jan t qarta.
Duhet t jeni n gjendje t duroni ankthin. 600
Portretizimi q i bn Barthelmi babait t vdekur si nj relike e s shkuars sht
miti modernist i autorit. Shum her teksti t fton ta bsh kt lloj interpretimi. Babai i
vdekur mishron paraardhsit modernist, kta mjeshtr t kuptimit ndikimin e t cilve
ai lufton ta tejkaloj dhe kundrejt t cilve ai nuk vuan aspak ankthin e ndikimit. Dhe
babai i vdekur mishron shtysn pr gjetjen e kuptimit gjithashtu: Merre n kuptimin q
po ta them un. Nuk kemi zgjidhje tjetr, tha Xhuli601. Por ai i bn qndres qartsis
prfundimtare duke paraplqyer knaqsin e dykuptimshmris: T jet e mundur q t
interpretohet edhe kshtu edhe ashtu sht dika q m plqen602.

595
Donald Barthelme, The Dead Father (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1975) p.163.
596
Ibid, p. 55.
597
Barbara Maloy, Barthelmes The Dead Father: Analysis of an Allegory, Linguistics in Literature (1977) p.83.
598
Donald Barthelme, The Dead Father (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1975) p. 33.
599
Ibid, p. 140.
600
Ibid, p. 142.
601
Ibid, p. 143.
602
Ibid, p. 144.

185
 Prsritja me ndryshim e mitit modernist sht nj version pasmodern i Toks
s Shkret i cili krkon shlbim n vdekjen e mbretit peshkatar. Rrugtimi dhe objektivi i
varrosjes s babait illustron pranin prndjekse t barrs s t kaluars dhe nevojn e
thell pr t gjetur dika t re. Megjithse biri e mbikqyr varrimin, ai e mohon
prgjegjsin pr kt: Proceset po, ato t vrasin, jo ne, Jan procese t
pashmangshme.603
Megjithat, babai i vdekur, mund t mos varroset n t vrtet plotsisht
asnjher, e shkuara mund t zvoglohet por nuk mundet kurr t zhduket dhe atvrasja
nuk sht zgjidhje: Ssht e nevojshme ta vrassh baban tnd, koha do ta vras at, kjo
sht nj siguri thelbsore q na jep koha. Detyra jote e vrtet ka t bj me dika tjetr.
Detyra jote e vrtet, si nj bir, sht t riprodhosh seciln prej krimeve t shmtuara q
ai prshkruan n doracakun e tij, por n form t zbutur. Ti duhet t bhesh babai yt, por
nj version m i zbeht, m i dobt i tij. Kontributi yt nuk do t jet i vogl, por i vogl
sht nj nga konceptet q ti duhet t synosh.604.
M par, Tomasi ia kishte hequr tashm t atit nj nga nj simbolet e reputacionit,
s pari orn e tij, pastaj rripin, shpatn, pasaportn dhe n fund elsat, duke shtruar
rrugn q ai t merrte rolin e babait dhe ta prsriste at. Nse babai i vdekur prfaqson
modernizmin, sht tunduese t hamendsohet q i biri prfaqson pasmodernizmin. E
par n kt mnyr, ashtu si Tomasi q do t heq qafe baban e vdekur, pasmodernizmi
dshiron q ta varros modernizmin dhe t pohoj pavarsin e tij si nj lvizje letrare. Por
nj bir nuk mundet kurr q n kuptimin m t plot, t bhet baba605.
Ajo q krkohet duket se sht jo dhe aq nj mospranim e atsis mbizotruese
t modernizmit, si e paraqet romani, sesa nj ridrejtim i energjis moderniste pr ti
dhn form nj bote kaotike, jo pr ta reformuar por pr t krijuar nj lloj marrdhnieje
me t. Duke e mshiruar energjin moderniste dhe duke e riformuar iden e krizs
(pasiguria, zbraztia), bijt mund t bhen baballar, megjithse n nj shkall m pak
madhshtore,dhe hapin dyert zgjidhjeve t reja.606
Prdorimi i gjuhs sht pjes thelbsore e procesit. Gjuha pr Barthelmin sht
instrument i riprtritjes, duke qen njherazi nj gjurm dhe mishrim i s kaluars.
Para s gjithash, n kt hulumtim t qndrimeve n t kaluarn veprat e Barthelmit
shfaqin shenjat e traditave t dallueshme kombtare dhe vlerave kulturore.607
Meqense nj shkrimtar nuk mund t shpik nj fjalor t ri sikurse nj piktor nuk
mund t krijoj nj spektr t ri ngjyrash, projekti i Barthelmit pr t rivendosur freskin
e gjuhs eci n gjurmt e Raundit, q e uan tek fjalt dhe frazat e vjetra, tone zri, dhe
ligjrimi nga e kaluara e errt dhe e shprfillur, nga e tanishmja demoniake dhe nga
fjalort surreal t teknologjis, filozofis, madje edhe ata ushtarak.

603
Donald Barthelme, The Dead Father (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1975) p. 146
604
Ibid, p. 147.
605
Donald Barthelme, The Dead Father (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1975) p. (33)
606
Ihab Hassan, Toward a Concept of Postmodernism, Thomas Docherty (ed.), Postmodernism: A
Reader (New York: Harvester Wheatsheaf, 1993) p. 149.
607
Carlos Azevedo, Uses of language in Donald Barthelemes The Dead Father Colloquium Uses of
Language: Creation, Research and Teaching in Languages, Literatures and Cultures, (Fundao Eng
Antnio Almeida, Porto, 26-27 October 2001). p. 18.

186
 Duke przier copza t gjrave t ndryshme nga fusha t ndryshme t jets pr t
krijuar dika q nuk ekzistonte m par prbn nj prpjekje shpresdhnse, vren
Barthelmi n nj ese mbi tregimin e tij Paraguai.608
Vepra e tij ka t gjitha ankthet politike, sociologjike, filozofike dhe shpirtrore me
t cilat bekohet nj shkrimtar. Lnda e gjuhs, n penn e Barthelmit merr domethnie
satirike, pr shkak se n botn e vetdijshme pr fuqin e medias s Ameriks
bashkkohore nj pjes e madhe e realitetit sht gjuhsor.

608
David Gates, Preface, Sixty Stories (autor Donald Barthelme), (Penguin Books, USA, 2003), p.xix.

187
 PRFUNDIME

Donald Barthelme vlersohet sot si njri prej shkrimtarve m t rndsishm dhe

m me ndikim n letrsin pasmoderne amerikane. I prkthyer n t gjitha gjuht e
rndsishme t bots, ai shihet si nj prej etrve e klasikve m t shquar t prozs
pasmoderniste. Barthelmi sht shkrimtar prfaqsues i fazs s par t pasmodernizmit
amerikan; ksisoj edhe poetika e veprs s tij sht poetika pasmoderniste e ksaj
periudhe dhe mishron filozofin, risit dhe frymn e revolts s epoks, gjithsesi, ai
ndoqi nj rrug t veant artistike duke krkuar t pathnshmen dhe t pathnn.
Barthelmiania, po t prdorim nj term t Tomas Pinonit, prbn nj univers
me mbi njqind tregime dhe katr romane t cilat dshmojn se Barthelmi ishte shkrimtar
i nj epoke dyshimi dhe mosbesimi ndaj prozs mimetike. Eksperimentet pasmoderniste,
satira, shkrimet plot me ilustrime pamore, peizazhet surreale, personazhet e pazakonta
dhe t fragmentuara, dhe stili kaotik, e vn Barthelmin prkrah shkrimtarve t till si
Borgesi, Kafka, Beketi, dhe pa dyshim, Xhon Barthi.
Gjat shekullit t kaluar nocioni i njeriut si autor i ligjrimeve sht parashtruar
rregullisht bashk me mospranimin e konceptit t s vrtets dogmatike, absolute n
fusha t tilla si sociologjia, historiografia, antropologjia, psikologjia, gjuhsia etj. Kjo ide
u pasqyrua te piktura dhe artet plastike, me an t formave t ndryshme t kolazhit dhe
abstraksionizmit. N letrsi kjo ide u mshirua n prozn pasmoderniste amerikane,
latino-amerikane dhe evropiane gjat viteve 60 dhe 70, duke e cilsuar qasjen mimetike
t letrsis tradicionale si nj epistemologji dogmatike.
Koncepte t tilla si personazhi dhe subjekti, duheshin rishikuar nga shkrimtart, t
cilt ishin br gjithnj e m skeptik pr marrdhniet shkak-pasoj n letrsi, pr
fillimin, mesin, fundin (apo zhvillimin e subjektit n kuptimin e vjetr), dhe ekzistencn e
nj bote koherente, me kuptim. Shkrimtart pasmodernist u kthyen te vetvetja, duke u
prqendruar n reagimin e imagjinats ndaj realitetit, nj reagim i cili u b i njohur si
aspekti i vetm i realitetit q mund t njihej. Ata e mistifikuan rolin e tyre n procesin
krijues duke trhequr vmendjen te potenciali q ne kemi pr t vn n dyshim vlerat
sociale dhe estetike t kulturs son.
Personaliteti i Barthelmit u ndikua nga fakti q ai u rrit n nj familje
shkrimtarsh, ku t gjith aspiruan t arrinin n letrsi suksesin t frymzuar nga babai
arkitekt dhe profesor i arkitekturs i cili ishte interesuar pr t gjitha format e artit
modern. Barthelmi prmendte interesin e t atit pr lvizjen moderniste si m ndikuesen
n jetn e tij, madje m ndikuese se leximet e autorve t till si Xhojsi dhe Elioti. Jo
vetm q Barthelmi vet u rrit n nj mjedis surreal, por vet bota q ai pasqyroi ishte
surreale n shum mnyra.
N Universitetin e Hjustonit, Barthelmi themeloi gazetn letrare Forum, duke
arritur t lidhej me shum figura t rndsishme intelektuale. Njohja me personalitete t
till si Harold Rozenbergu, ishte shtytja themelore e Barthelmit drejt avangardizmit dhe
krkimit t s res. Rozenbergu i msoi rndsin e kolazhit pr t krijuar nj realitet t
ri, nj objekt t ankthshm i cili nuk e di nse sht nj vepr arti apo nj grumbull
mbeturinash. Botimet pa ndrprerje n Nju Jorker ndikuan q t rritej autoriteti i tij si
shkrimtar me ndikim tek lexuesit dhe shkrimtart e rinj.

188
 Ishin disa faktor t veant letrar q ndikuan n ndryshimin e qasjeve t
shkrimtarve ndaj letrsis n kuadrin e shndrrimeve n mas t vlerave shoqrore. Nj
nga kta faktor ishte shfaqja e shum shkrimtarve t rinj me talent t spikatur si Xhon
Barth, Tomas Pinon dhe Xhozef Heller t cilt botuan vepra t rndsishme
jotradicionale n fillim t viteve 1960.
S dyti, kritika e rndsishme evropiane e formave romanore, e shkruar m 1950,
kishte krijuar nj entuziazm. Veprat e shum romancierve t rinj francez si Mishel
Bytor, Natali Sarot, Rob Grije etj, filluan t shfaqeshin n versionin anglisht n fund t
viteve 1950 dhe n fillim t viteve 1960. Kto vepra nxitn debate t shumta dhe
provokuan shkrimtart dhe kritikt amerikane pr t rishqyrtuar mendimet e tyre pr
prozn.
S treti, po kshtu, shkrimtar t tjer t rndsishm risues u botuan n anglisht
ndr t cilt Gunter Gras, Kobo Abe, Endrju Belli, Rajmond Rusel, Peter Handke, dhe
shum shkrimtar t mrekullueshm t Ameriks s Jugut si Gabriel Garsia Markes,
Vargas Losa, Karlos Fuentes, Hulio Kortazar etj. Pasmodernizmi amerikan u ndikua nga
shkrimtar si Borgesi, Nabokovi, dhe Beketi, q shrbyen si hallk lidhse me
modernizmin m t hershm evropian, dhe kishte afri me prirje n vende t tjera:
romanin e ri francez, prozn e Peter Handkes n Austri, Italo Kalvinos dhe Umberto
Ekos n Itali, B. S Xhonsonit, En Kuinit dhe Xhon Faulsit n Britani. 609 Ndr burimet e
veprs s Barthelmit ishin edhe filmat francez dhe pikturat surrealiste.
S katrti, vitet 60 ishin, para s gjithash, nj epok revolucioni dhe zhvillimi t
vetdijes. E nxitur nga revolucioni muzikor fillimisht nga Bitlls-at (Beatles) dhe prej nj
ndjesie n rritje t bashkimit t krijuar n kundrshtimin e lufts n Vietnam, kultura e t
rinjve filloi t ushtroj ndikim n shijet popullore si kurr m par. Nj ndjenj e re lirie
ishte e dukshme n shkolla, n etikn e re seksuale, n botn e artit.
Eset e Barthelmit Pas Xhojsit (1964), bashk me esen e botuar m von,
Mosnjohja (1982), prbjn shpalljen m t hollsishme t estetiks krijuese t
Barthelmit. N esen e par, Barthelmi diskutoi iden pr veprn e artit si nj realitet i ri
n bot, m shum sesa nj koment mbi nj realitet q ka ekzistuar dikur. Barthelmi sht
i tronditur nga ky objekt i ri letrar por ai ndihet edhe m shum i liruar pasi ka par se si
Beketi, Stajni dhe Xhojsi e kan uar modernizmin n skajin e tij logjik. Kta shkrimtar
i shprfaqn Barthelmit mundsit e pafundme t veprs letrare si nj objekt i
mvetsishm.
N esen Mosnjohja, Barthelmi shprehet se pa procesin e deprtimit n thellsi
q rrezikohet prej mosnjohjes, pa gjasn q mendja t vej n drejtime t
paparashikueshme, nuk do t kishim krijim. I ndriuar prej vizionit pr veprat letrare si
objekte n botn dhe qensin e tyre, dhe i vetdijshm pr ndjeshmrin masive
popullore t atyre q i pranojn kto objekte, Barthelmi ishte n gjendje ta kthente
pesimizmin modernist n vlersim t vlers ontologjike dhe cilsore t gjuhs. Ai vuri n
dukje tri vshtirsi pr artin, q kishin t bnin me gjuhn. S pari, sht synimi i vet
artit, qysh prej Malarmes, pr t riprtrir nj gjuh t strprdorur. S dyti, molepsja
politike dhe sociale e gjuhs prmes prdorimit t saj t shumllojshm manipulues n
epoka t ndryshme dhe prpjekja pr t gjetur at q mund t quhet gjuh e pastr. N
fund t rrugtimit t tij krijues Barthelmi pati bindjen se arti sht gjithmon nj prsiatje
mbi realitetin e jashtm, ose nj prpjekje e sforcuar pr t qen realitet i jashtm. N
609
Maks Daiu, Contemporary American Literature, (Tiran: Botime Universitare Albas, 2014), f.16.

189
fund ai pohoi se arti nuk mund ti kthej shpinn bots edhe sikur vet bota ta bnte nj gj
t till.
Shqetsime vetpasqyruese n prozn e Barthelmit vrehen tek nevoja pr t
rikrijuar forma t reja letrare; shtysa drejt kolazhit, fragmentimit fjalsor, shoqrimit t
lir, dhe metodave t tjera t pranvnies pr t thyer ndjesin e njohur t rregullit;
pamundsia pr tu mbshtetur n konvencione letrare (subjekte drejtvizore, nocionet e
shkakut dhe pasojs, zhvillimin realist t personazheve etj,) t cilat u japin gjrave nj
unitet n trsi; besimi se arti sht i padobishm dhe nuk mund t ndikoj kurr pr t
pasur nj ndryshim domethns; mohimi i kuptimeve t fshehta apo t thella, prirja
pr t qndruar n siprfaqe t gjrave; dyshimi q gjuha sht kthyer n mbeturin
prplot me mbushje dhe klish dhe se komunikimi i kuptimshm me nj audienc sht
i pamundur; ndjesia q duhen pranuar kufijt e gjuhs dhe gjendja e saj mbeturinore dhe
rrjedhimisht gjendja e riciklimit me klish dhe mbeturina q shndrrohen n objekte t
reja, vetdije e cila e bn t pamundur rrfimin e historive tradicionale.
Te Borbardha Barthelmi na prball me nj shumsi fragmentesh t shkputura
nga librat, rrfenjat popullore, filmat, gazetat, reklamat, dhe revistat letrare. N roman
qesndiset paraqitja e modeleve frojdiste dhe ekzistencialiste, dhe poemat konkretiste.
Prdorimi i shumllojshm i przierjes dhe mbeturinave fjalsore nuk ndihmon n ndonj
krijim t shklqyeshm mimetik por rikrijon ndjesin e asaj q do t thot t jetosh n
Amerik gjat viteve 1960. Zhvillimi i ngjarjeve ndrpritet vazhdimisht nga digresionet,
katalogt, listat dhe gjra q n dukje jan voglima dhe banalitete t pakuptimta. Kt
efekt kolazhi e ndihmojn ndryshimet n tipografi midis llojit konvencional dhe
shkronjave t mdha, shum ngjashm me titrat e filmave pa z. Kjo teknik, megjithat,
prdoret n mnyr parodike, me qllim q prfundimet autoriale t jen n vetvete
imitime t zbehta t rrfimeve t sigurta t autorve t kaluar. Ksisoj, teksti ndrpritet n
mnyr t vazhdueshme nga digresione banale dhe jologjike. Digresione dhe shmangie t
paprfillshme t tilla, sigurisht, pengojn n mnyr t ndjeshme rrfimin e romanit dhe
nuk e lejojn Barthelmin t mbshtetet n teknikat konvencionale romanore t krijimit t
tensionit dhe zhvilimit t subjektit n mnyr drejtvizore.
Borbardha merret n mnyr metaletrare me shtjen e krijimit t vet veprs
si roman, duke analizuar shpesh vetveten ndrsa krijohet, ndrsa qesndis vazhdimisht
interpretimet dhe prpjekjet tona pr t vendosur lidhje me shenjues t jashtm.
Strategjit rrfimore t Barthelmit, prdorimi nga ana e tij i prozs vetpasqyruese, dhe i
zrave fragmentar dhe shpesh t shumfisht rrfimor, t cilt krijojn dhe pastaj e
kthejn prmbys statusin e tyre serioz (funksionin e tyre si shenjues) dhe kuptimin
gjithashtu nprmjet prdorimit t ironis dhe parodis, ashtu si edhe prfshirja e
ligjrimeve t ndryshme q prfaqsojn zhargone t ndryshme t sfers private dhe
publike, shkencore dhe popullore t kulturs artistike dhe komerciale, t gjitha kto jan
strategji t zotrueses ontologjike. S fundi, mnyra mbizotruese me t ciln Barthelmi
shpreh shprishjen e gjuhs dhe traditave letrare sht parodizimi i stileve dhe metodave t
njohura letrare. Borbardha sht krijuar prej nj larmie t madhe stilesh rrfimore q t
ojn n burime specifike letrare; prve ksaj, aluzionet ndaj ktyre veprave, disa prej
tyre t drejtprdrejta dhe disa jo t tilla, prdoren gjersisht n roman dhe shrbejn pr
t forcuar natyrn vetreferuese t veprs letrare.

190
 Ndikime t prkundrta nxitn q n fillim interesin e Barthelmit pr dy forma
letrare t ndryshme: parodin dhe mitin. Metoda e tregimeve t Barthelmit sht n thelb
nj loj e cila kthen prmbys rregullat e zakonshme, nj lloj form t prmbysur t
mimesit. N vend q t paraqes nj rend ideal shoqror q e ka disiplinuar kaosin, autori
ngatrron n do pik at q lexuesi pret nga shkrimtari. Kjo linj e kthyer prmbys
krijon nj rrfim prqeshs i cili tregohet prej nj rrfimtari q mban nj mask ndrkoh
q ai sht thjesht nj karikatur e cila nuk ka fytyr. Ndrsa parodit e Barthelmit
imitojn n mnyr komike konvencionet e ngurta, ato shpesh luajn me mitin duke
krijuar alternativa artistike dhe n aspektin tematik, m s paku, frymzojn virtuozitetin
teknik. N vend q t paraqes nj rend ideal shoqror q e ka disiplinuar kaosin, autori
ngatrron n do pik at q lexuesi (lojtari 2) pret nga shkrimtari (lojtari 1). Kjo linj e
kthyer prmbys krijon nj rrfim prqeshs i cili prcillet prej nj rrfimtari q mban nj
mask ndrkoh q ai sht thjesht nj karikatur e cila nuk ka fytyr.
Nprmjet nj analize krahasuese t formave rrfimore, del n pah nj poetik m
shum moderniste n romanin Parajsa dhe nj rrfim tipik pasmodernist tek romani
Borbardha. Megjithse rrfimi i Barthelmit te Parajsanuk prfshin teknika tipike
moderniste si prroi i ndrgjegjes i cili shprfaq projektimin e bots se jashtme tek
mendja njerzore, prve theksimit t psikologjis, autori prdor nj mjet letrar edhe m
tradicional, rrfimtarin e gjithdijshm. Rrfimtari i gjithdijshm tradicional zbulon
gjendjet dhe biografin e Sajmonit dhe vajzave n kohn e tanishme dhe n t shkuarn.
T dyja llojet e dialogve q ato bjn, prmbushin nj funksion t ngjashm me prroin
e ndrgjegjes pr t hulumtuar qndrimet e personazheve ndaj bots dhe t menduarit e
tyre. N kt mnyr, rrfimtari i gjithdijshm vendos marrdhnien me realitetin
mbshtetur n nj qendr t vetme vetdijeje e cila lidhet me protagonistin kryesor.
Me an t ktyre teknikave rrfimore Barthelmi thekson iden e mdyshjes,
sidomos midis vlerave t kaluara dhe atyre bashkkohore, midis pafajsis dhe
pamoralshmris, midis liris seksuale dhe siguris familjare, midis artit t vjetr
modernist dhe artit t ri pasmodernist. Dialogt n kt roman merren m s shumti me
tema banale t prditshme t cilat shpesh dalin t jen t ngjashme me monologt e
brendshm, reflektime mbi statusin e artit, kulturs dhe stilin e t jetuarit, apo fragmente
vetpasqyruese q prqendrohen n vmendjen e lexuesit tek gjuha dhe funksionimi i saj.
Kjo teknik rrfimore prfaqson nj strategji tipike pasmoderniste rrfimi, duke e kthyer
vmendjen e lexuesit tek funksionimi i gjuhs dhe procesi i ndrtimit t saj. Nga ana
tjetr, kjo strategji nuk sht mbizotruese sepse teknika t shumfishta rrfimore, rrfimi
i gjithdijshm dhe monologu i brendshm theksojn rravgimin epistomologjik n nj
bot bashkkohore dhe ky sht nj rravgim modernist. Prve ksaj, kta zra duket se
fitojn nj ton parodik, duke qen edhe parodi e vetdijes psikologjike si nj mjet tipik
modernist.
Tek Borbardha Barthelmi paraqet nj larmi formash rrfimore, shpesh me zra
t mbivendosur, t paidentifikuar, t cilt luftojn pr prligjjen e tyre, secili duke krijuar
dhe n t njjt koh duke shkatrruar identitetin e tij, sidomos nprmjet prdorimit nga
autori t fragmentimit, elipss, ironis dhe parodis. Lexuesi mund t gjej nj inventar t
teknikave t ndryshme rrfimore, rrfimtar i gjithdijshm, rrfimtar n vetn e par
njjs dhe shums, monolog t brendshm, dialog, t kombinuar n mnyr t lirt
sipas parimit t kolazhit. T gjith kta zra rrfimor nuk prfaqsojn ndonj ligjrim

191
logjik me subjekt apo ngjarje, por m shum reflektime fragmentare mbi rolet e
protagonistve n histori, mbi gjendjen e artit, kulturn, gjuhn, dhe shtje t tjera.
Meqense vmendja e Barthelmit tek Borbardha, n ndryshim nga romani
Parajsa nuk sht tek shtjet epistemologjike por ontologjike t prmendura m sipr,
prdorimi i teknikave rrfimore tek Borbardha pohon natyrn e tij pasmoderne t
spikatur. N romanin Parajsa autori prdor teknika rrfimore m koherente dhe
tradicionale t cilat, pavarsisht nga prdorimi paralel i disa mjeteve letrare
pasmoderniste (ironia, disa elemente metaletrare, pranvnia e disa zrave rrfimor),
krijojn m shum vizionin modernist se sa at pasmodernist t bots. Tipike pr kto
strategji rrfimore sht prshkrimi i mdyshjes, tjetrsimit madje edhe qasjes nihiliste
ndaj bots. N dallim me kt, romani Borbardha me an t prdorimit t teknikave t
tilla t rrfimit si metafiksioni, pranvnia e zrave fragmentar dhe eliptik, parodia
pasmoderne, ironia, dhe przierja e gjinive, tregon natyrn artificiale t krijimit ton t
veprs dhe zbulon statusin e saj ontologjik duke prfshir edhe lexuesin n procesin e
krijimit.
Tekstet-piktura t Barthelmit jan pjes e nj galerie unike n veprn e tij.
Strukturat e tyre prbhen nga fragmente fjalsore dhe grafike, dhe krijojn nj galeri me
piktura q flasin. Konfiguracionet grafike prfshijn imazhe t skulpturs klasike,
fotografi t personazheve, ilustrime nga shkenca dhe doracakt teknik, vizatime, dhe
gravura t heroinave q qajn t romaneve t fundit t shekullit t nntmbdhjet dhe
fillimit t shekullit t njzet. Kto piktura shpesh bisedojn me tekstet, imitojn nj
shkrim emblematik t shekullit t gjashtmbdhjet. Ose t kujtojn kolazhet dadaiste
dhe surrealiste. Pranvniet e guximshme t fotografive dhe teksteve, ndryshe nga ato t
paraardhsve t Barthelmit, zakonisht jan krijime orientuese. N mnyr q t josh
lexuesit pr t plqyer nj rregullim t till, Barthelmi prdor imazhet e objekteve t
zakonshme: goma, makina, ndrtesa, zogj, foshnja, nj vullkan. Ashtu si tek procesi i
prngjasimit i Rene Magritit (Ren Magritte), Barthelmi i kopjon kto figura me an t
pranvnieve t papritura n nivel fotografie dhe prmbys parashikueshmrin e tyre si
simbole artistike.
Elementet prbrse jan t prditshme, banale, dhe t thjeshtzuara, rrjedhimisht
nuk jan rastsore. Ato duhet t jen t tilla n mnyr q perceptuesi t krijoj besimin e
tij para se prfshihet n perceptimin e modeleve m t mdha abstrakte. Prngjasimi i
krijimit me botn e mashtron shikuesin duke e br t mendoj q ai mund t
kategorizoj dhe interpretoj n mnyr t suksesshme prvojn e tij t perceptimit,
ndrsa marrdhniet e paqarta midis fragmenteve grafike dhe fjalsore, t larmishme, t
prsritura, e prishin rregullin e zakonshm duke e pshtjelluar. Toni asnjans ose komik
i fjalve shoqruese t nj fotografie e rrnon domethnien e pozs s personazhit t
Barthelmit.
Pranvniet ilustruese nuk respektojn ndonj rend t caktuar rrfimi, por kan t
prbashkta modelet e ritmeve pamore q krijohen nprmjet prsritjes dhe variacioneve
t imazheve t njohura brenda figurs s montuar. Imazhet pamore tek N muzeun e
Tolstoit ndodhin saktsisht n t njjtin interval me fjalin themelore e cila modifikohet
vazhdimisht tek fragmenti i tregimit Mali i xhamt. Prqasja e letrsis dhe e arteve
pamore del n pah veanrisht te tregimet e msiprme ku ai prshtat arte t ndryshme
pamore, arkitekturn, faqosjen e revistave, kolazhin, pop artin, pikturn e veprimit dhe
skulpturn bashkkohore pr qllimet e tij letrare.

192
 Variacionet mbi nj tem Barthelmi i prdor n studim n kuptimin e saj muzikor,
jo n at letrar dhe pahsohet veanrisht n tregimet e tij t ngritura mbi dialog,
monolog t zgjeruar, fragmentimin, ndrtekstorin dhe po kaq shpesh pyetsor q
shpesh vn n dyshim zhvillimin e rrfimit duke e br rrjedhimisht vetpasqyrues.
Teknika e dialogut zhvillohet mes dy personazheve t paprcaktuar, ose midis zrash q
zakonisht jan Q (pr pyetje) dhe A (pr prgjigje). Kjo teknik bie n sy n romanin
Borbardha dhe n disa nga tregimet ku dialog t till shmangin prshkrimin
tradicional t personazheve, pasi ato jan m shum zra q diskutojn pr zhvillimin e
rrfimit, identitetin e tyre ose pr iden e pushtetit i cili nnkupton marrdhnien mes
shkrimtarit, veprs letrare dhe lexuesit, mes letrsis tradicionale dhe asaj risuese.
N disa tregime mbizotrojn dy zra t paprcaktuar q i friksohen kontaktit
me t tjert po aq sa dshirojn t bashkbisedojn me ta, ndrsa ka nj prirje e fort
kundr logjiks konvencionale, joracionalja mbshtet t marrzishmen e nj shoqrie
shkencrisht t arsyeshme. Po kshtu, kto tregime lartsojn fuqin e imagjinats s
individve prgjigjet e shpejta apo taktikat vonuese t t cilve u lejojn t luajn me
fjalt me qllim q t shmangin prfshirjen n do lloj sistemi idesh apo besimesh.
Tregime t tilla jan plot shpjegime q n t vrtet nuk shpjegojn gj. Funksioni i
fundit dhe m i rndsishmi i tekniks s dialogut sht ndarja e protagonistit t tregimit
n dy un, pyetsi dhe prgjigjedhnsi, prokurori dhe mbrojtja. Bisedat nuk ngjajn si
dy zra q pohojn dhe kundrshtojn, por si nj mendje q e ka ndar vetveten n dy
zra, njri pr dhe tjetri kundr ndrsa shqyrtojn nj dukuri. Teknika e brjes s
pyetjeve dhe dhnies s prgjigjeve i bn t mundur mendjes t sfidoj vetveten duke
prdorur ironin pr t zhvilluar nj pikpamje dhe n t njjtn koh pr ta kritikuar at.
Si nj metafiksionist pasmodernist, Barthelmi nuk sheh se ka arsye t kufizohet
tek ajo q i ngjan jets s prditshme, nj model q do t imitoj nj rend t jashtm t
gjrave. Shkaku dhe pasoja, fillimet dhe fundet, si dhe motivimi i personazhit jan thjesht
konvencione t zhvilluara nga shkrimtart. Si shum artist t tjer pasmodern,
Barthelmi sht, gjithashtu, i interesuar ta prfshij audiencn n mnyr aktive n
procesin artistik. Kshtu q ai nuk v rregull n tregimet e tij nj mnyr drejtvizore apo
tu jap atyre llojin e fundit q lexuesi pret. Nj nga synimet e tij sht ta bj lexuesin
t krijoj lidhjet dhe shoqrimet vetjake.
Tek tregimet, personazhet pasmoderne t Barthelmit e gjejn vetveten duke u
prballur n mnyr t vazhdueshme me sisteme t vjetruara si qeveria, kisha, ushtria,
media, ekzistencializmi, kritika letrare dhe psikologjia frojdiste t cilat nuk arrijn t
funksionojn n mnyr t suksesshme. N t vrtet, Barthelmi shpesh duket se
nnkupton n mnyr lojcake se pranimi i ndonjrs prej tyre si zotruese e s vrtets
mund t ket si pasoj humbjen e aftsis pr t reaguar n mnyr t natyrshme ndaj
prvojs.
Shum nga tregimet e Barthelmit prshkruajn vendin q z arti n jetn
bashkkohore. Ato shtrojn pyetje pr at se far lnde duhet t prdor arti pr tu
krijuar; vn n pikpyetje nse qeniet njerzore jan lnda e duhur pr t qen lnd e
artit, zhvillohen nprmjet prpjekjes pr t njohur, tekniks s prsritjes dhe procesit
krijues t rrfimtarit, shtrojn pyetjen se cili duhet t jet objektivi i artit ose
prqendrohen tek mnyra se si artisti mund t krijoj n nj bot t paqet. Arti ekziston
si siprmarrje n njfar mase e dshtuar, ngaq artisti kupton q ai sht edukuar n
mnyr t gnjeshtrt pr ti par shum nga shenjat dhe simbolet keqorientuese t bots

193
s tij si shenja q e paraqesin realitetin n mnyr besnike. Megjithat, asnj prej
tregimeve nuk i prmbahet vetm nj stili. Secili prej tyre ka stile t ndryshme q
ndrhyjn tek njri tjetri. Ngjashmria kryesore mes stileve t ndryshme ka t bj me
faktin q ato jan t gjitha parodi t vetvetes dhe prsri asnj stil i vetm nuk ofron nj
ton kryesor q mund ta orientoj lexuesin. Objekti m s shumti i parodizuar sht vet
lexuesi analist, viktima e maskave rrfimore gjithmon t ndryshueshme t Barthelmit.
Rrfimtart e ktyre tregimeve krijojn bot origjinale, t imagjinuara sepse ata
jan plotsisht t vetdijshm q audienca moderne sht rraskapitur prej prvojave t
parashikueshme artistike dhe reagimeve tradicionale. N kto tregime arti nuk sht pr
dika por sht vet dika: nj lodr, objekt, person, ngjarje, peizazh ose mjedis etj. I lir
pr t qen abstrakt, arti mund t pasqyroj botn prreth n format e larmishme t
prvojs dhe audiencs q prballet me t. Kto tregime e shohin veprn e artit si nj
objekt t madh estetik i cili dramatizon lojn e pafundme t forms me prmbajtjen. Q
audienca ta vlersoj kt art, duhet q t merret me kto objekte, jo duke hulumtuar
kuptimin e tyre, por duke shqyrtuar pranin befasuese dhe kundrthnse.
Vepra e Barthelmit lviz vazhdimisht midis nivelit t gjuhs dhe t historis dhe i
paraqet lexuesit shfaqjen e qenies. Ndonse fjalt e tij humbin lidhjen me t shenjuarin
dhe historit e rrfyera e humbin lidhjen e tyre me botn e vrtet, ato megjithat
shprehin mundsi t reja t qenies. Nse autori vdes duke e shprbr egon e tij tek gjuha
dhe nse ironiku sokratik vdes duke mohuar gjith botn, ather Barthelmi vdes ose
duke kontrolluar dhe shndrruar gjuhn, ose, si ndodh n rastin e tregimeve fantastike,
duke mos e marr botn seriozisht, gj q do t thot se ai vdes duke mos pranuar t jet
artist tradicional.
Nganjher tregimet parodizojn drejtprdrejt krijimtarin e shkrimtarve t tjer
dhe zakonisht prdorin at q sht quajtur metaparodi, domethn e prdorin parodin
si ton pr t krijuar nj bot t pavarur. Ato kan element t rndsishm t tyre tonin
thumbues, por shakaja e tyre shpesh sht e paparishikueshme. Tregimet e Barthelmit
mund t kundrohen si paraqitje simbolike e shkrimtarit q prpiqet t krijoj letrsi n nj
epok t dyshimit dhe mosbesimit letrar dhe gjuhsor. Ironia i lejon Barthelmit t
shprehet gjith mosbesim duke krijuar shenja q nuk pranojn t shenjojn botn dhe
rrjedhimisht shenjojn vetveten. Barthelmi nuk heq dor asnjher nga toni qesndiss
dhe e bn kt fare hapur. Bota e tregimeve sht nj bot e ngritur mbi mungesa t
qensishme, kndej vjen gjendja e trishtimit q sht n t vrtet nj vizion ironik.
Objekti i shqetsimit t Barthelmit nuk jan thjesht format por ndrveprimi midis reales
(shenjat e tij dhe kuptimi i tyre) dhe unit (fuqia e imagjinats dhe emocionet e tij). Forma
sht pasoj e ktij piktakimi dhe gjuha sht treguesi m i mir i ktij ndrveprimi,
vatra e tensioneve, e rregullimit.
Barthelmi sht piktor i bots, barasvlersi letrar i piktorit t veprimit ose
ekspresionistitit abstrakt i cili prdor fasha ngjyrash jo pr t shpjeguar veprn e tij po pr
t krijuar nj gjendje shpirtrore ose mendore. Ai e pranon, sidoqoft, q fjalt kan
kuptim n nj mnyr q vijat dhe ngjyrat nuk arrijn ta bjn kurr n mnyr t qart,
dhe ai e ndien prgjegjsin e shkrimtarit pr t komentuar konfliktet dhe pshtjellimin e
jets moderne t ciln e riprodhon n mnyr kaq krijuese.
Megjithse fragmentet e aspekteve t ndryshme t jets s rrfimtarit shprfaqen
n tregim sipas nj rendi rastsor, elementet e identitetit t tij mund t ndahen n dy
grupe q mbshteten tek kronologjia e ngjarjeve. Grupi i par prfshin ngjarje q kan t

194
bjn me jetn n t kaluarn ose histori t familjes. N grupin e dyt prfshihen situatat
e tanishme t rrfimtarit. Fragmentimi sht vizioni prfundimtar n prpjekjen pr t
njohur veten ndrsa personazhet kuptojn se vetm mund t shpresojn t njohin
elemente t identitetit t tyre.
Proza e Barthelmit ka nj stil t dallueshm, pr shkak t prdorimit lojcak t
gjuhs. Ai krijon vepra q jan jo vetm trazuese pr imagjinatn por njherazi reaguese
ndaj mjedisit ku ndodh veprimi. Duke vlersuar gjuhn, Barthelmi jo vetm q sht n
gjendje t nnkuptoj mnyra t reja t qenies, por edhe t reagoj ndaj bots q
kapitalizmi i von ka krijuar. Pavarsisht se sht e diskutueshme nse strukturimi
gjuhsor i unit njerzor on n fund drejt kuptimit apo hiit, n t gjitha rastet gjuha bn
q ne, lexuesit e Barthelmit, t jemi t vetdijshm pr faktin q nuk ka shptim nga
burgu i gjuhs n t cilin ne t gjith banojm. Rrjedhimisht, nuk mund t bjm gj tjetr
vese ti interpretojm dukurit, duke kuptuar, gjat ktij procesi plot pengesa q do t
mbetemi pa mundsin e shprehjes dhe t kuptuarit t plot.
Babai i vdekur, ashtu si shum vepra t tjera bashkkohore, i prket nj prirjeje
metaletrare n t ciln ligjrimi letrar dhe kritik pasqyrojn njri-tjetrin. N kt roman,
ndryshe nga rimarrja e mitit t Borbardhs, Barthelmi krijon mitin e tij, duke prshkruar
nj bot t populluar me heronj t pshtjelluar dhe t mbizotruar nga nj krijues i
ngjashm me Zotin (Babai i vdekur). Babai i Vdekur prbn nj shembull t shklqyer
t kolazhit fjalsor q luhatet midis skajeve t komedis dhe tragjedis. Ktij montazhi
tekstesh q zhvendosen i mungon nj sfond konkret i kohs dhe hapsirs. Prpos ksaj,
Barthelmi shmang prvojn kulturore q m par karakterizonte bott mendore dhe
shoqrore t personazheve t tij. Natyra e detajeve t dhna sht e till q na bn t
kuptojm q tema e Barthelmit sht gjuha ose do lloj kuadri reference ose veprimtaria
krijuese si tregues i nevojshm dhe njherazi i pamjaftueshm i realitetit. Prcjellja pr n
banesn e fundit n vetvete sht sht nj vij shum m e qart zhvillimi se
shprqendrimi rrfimor i romanit Borbardha, dhe sht shum m pak e nevojshme
pr t pasur fragmente q diskutojn parimet estetike q qndrojn n themel t veprs;
komentet q bhen lidhen gjithmon me nocionin e atsis q ka ndrruar jet. Ajo q
sht m e dukshme dhe m e rndsishme sht dallimi q bhet n stil.
N veprn e tij, Barthelmi u prqendrua n vshtirsin e prdorimit t gjuhs, e
kufizuar nga struktura arbitrare gjuhsore e cila sht krejtsisht e ndar nga jeta
empirike e shqisave. Duke shfaqur magjepsjen pas gjuhs n vetvete, shkrimtart
pasmodernist hulumtuan paqndrueshmrin e ndrtimeve fjalsore n veprat e tyre.
Shkrimet kritike pr pasmodernizmin prqendruan gjithnj e m shum vmendjen e tyre
n vetdijen pr rolin e gjuhs n formsimin dhe ndrmjetsimin e bots artistike.
Nprmjet gjuhs, prcillen normat dhe konvencionet kolektive, ashtu si edhe
paragjykimet, n mnyr t till q vizionet dhe versionet individuale t shkrimtarit t
mund ti bjn qndres forcs trheqse t konvencionales duke pohuar veten me an t
prdorimit jokonvencional t gjuhs.
Gjuha e Barthelmit sht gjithmon e stilizuar leht por e pabindur, e
pazakonshme. N t vrtet, me riciklimin e klishve, ritmeve dhe modeleve t ligjrimit
bisedor, me prdorimin e regjistrave gjuhsor dhe me modelimin e rrfimit t
mbshtetur tek rastsorja, stili i Barthelmit shrben si mishrimi konkret i nj vizioni q e
pranon prditshmrin mbytse t jets ndrkoh q kremton potencialin njerzor pr t
krijuar brenda ksaj prditshmrie vatra t vogla, t paqndrueshme t domethnies dhe

195
knaqsis. Shprehja e paraplqimit pasmodern pr rende m t lirta dhe m pak t
prcaktuara dhe pr knaqsi m t vogla dhe m pak t prsosura sht si strukturore
edhe tematike.
Gjuha e Barthelmit sht e lidhur ngusht me kulturn bashkkohore amerikane, me
krizat dhe ndryshimet q e formsojn at. Gjuha me t ciln dhe pr t ciln ai shkruan
sht shprehje e zhvendosjes. Dhe, sikurse ndodh me t gjith trupat e zhvendosur,
hapsirat boshe, vragat dhe dshirat jan t perceptueshme, edhe pse mund t ket
prpjekje pr ti fshehur ato me an t pranimit apo prligjjes lojcake t asaj q n thelb
sht e papranueshme, e paprligjshme, humbjes s t gjitha vlerave dhe pikave t
referimit. E ndodhur n kt mdyshje, gjuha e Barthelmit, dhe nprmjet tij gjuha e
kulturs s tij, sht gjuh thellsisht neurotike, prej s cils shfaqen vetm disa
fragmente q prpiqen ti shptojn zhurms apo marrzis s pastr, por edhe listave,
inventarve dhe katalogve.
Barthelmi ka dhunti pr krijimin e efekteve komike me gjuhn dhe modulimet e
mprehta t t gjitha llojeve t shprehjeve. Vepra e tij ka t gjitha ankthet politike,
sociologjike, filozofike dhe shpirtrore me t cilat bekohet nj shkrimtar. Lnda e gjuhs,
n penn e Barthelmit merr domethnie satirike, pr shkak se n nj bot t vetdijshme
pr fuqin e medias n Amerikn bashkkohore nj pjes e madhe e realitetit sht
gjuhsor. Kohra t reja sjellin ndryshime dhe mendsi t reja pr at sesi artisti krijon
dhe prsiatet mbi kto ndryshime. Lexuesi i zakonshm e lidh avangardn me ata artist
q krijojn forma t reja artistike dhe po kshtu vizione t reja bashk me kto forma.
Nse ia dalin, ata kthehen n klasik t kohs s tyre. Donald Barthelme sht nj
shkrimtar i till; ai pasqyron ndryshimet n vetdijen bashkkohore, prvetsimin prej saj
t s res (p.sh. ndikimin deprtues t medias, shkencs dhe teknologjis, izolimin e
njeriut n jetn qytetse) dhe ri-interpretimin e dilemave njerzore. Hulumtimi q i bn
Barthelmi rolit t gjuhs n prvojn njerzore sht unik dhe i thell. Arritjet e tij jan
origjinaliteti, thellsia e vizionit t tij krijues, pasuria e poetiks s veprs q shkroi e
bn nj nga shkrimtart e rndsishm amerikan t shekullit t njzet.
Duke krijuar artin e pranvnies dhe kolazhit me an t ironis, parodis, lojs me
gjuhn, estetiks s fragmentit, tema, subjekti dhe personazhi dalin n plan t dyt, duke i
ln vendin metafors s gjendjes pasmoderne e cila shprfaqet nprmjet dialogve dhe
monologve, ngjarjeve t pazakonta q rrfehen prej zrash rrfimtar t cilt
shqetsohen pr metafizikn e krijimtaris, alternativat e subjektit ose problemet e
gjuhs. Ksisoj, autoriteti i Barthelmit si pasmodernist, minimalist, metafiksionist,
humorist dhe kritik social vazhdoi t rritej edhe pas vdekjes, me botimin e shum librave
studimor dhe artikujve pr t, ndrsa vepra e tij vazhdon t ushtroj ndikim edhe sot tek
disa shkrimtar eksperimentues amerikan.

196
 Bibliografia

Burimet parsore

Prmbledhje me tregime

Barthelme, Donald. Come Back Dr. Caligari, Little, Brown, Boston, 1964.

Barthelmi, Donald. Unspeakable Practices, Unnatural Acts, Farrar, Straus and

Giroux, 1968

Barthelme, Donald., City Life, Farrar, Straus and Giroux, 1970.

Barthelme, Donald. Sadness. New York: Farrar, Straus and Giroux, 1972.

Barthelme, Donald. Guilty Pleasures (non-fiction) (Farrar, Straus and Giroux, 1974).

Barthelme, Donald. Amateurs. (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1976.

Barthelme, Donald. Great Days, Farrar Straus Giroux 1979.

Barthelme, Donald. Overnight to Many Distant Cities, Putnam, 1983.

Barthelme, Donald. Sixty Stories, New York: Penguin Books, 1981.

Barthelme, Donald. Forty Stories, New York: G.P. Putnams Sons, 1987.

Barthelme, Donald. Flying to America: 45 More Stories, Shoemaker & Hoard, 2007

Barthelme, Donald. Not-Knowing, The Essays and Interviews, Counter Point

Berkeley, 1997.

Barthelme, Donald, The Slightly Fire Engine, or the Hithering Djinn (chilkdrens
book), Farrar, Strauss, 1971.

197
 Romane

Barthelme, Donald. Snow White, Atheneum Books, 1967.

Barthelme, Donald. The Dead Father. New York: Farrar, Straus and Giroux, 1975.

Barthelme, Donald. Paradise, USA: Putnam, 1986.

Barthelme, Donald, The King, Harper, 1990.

Burimet dytsore

Prmbledhje me studime kritike, monografi, artikuj shkencor

Carlos Azevedo,Uses of Language in Donald Barthelemes The Dead Father

Colloquium Uses of Language: Creation, Research and Teaching in Languages,
Literatures and Cultures, (Fundao Eng Antnio Almeida, Porto, 26-27 October
2001).

Barth, John. The Literature of Exhaustion from The Friday Book: Essays and Other
Non-Fiction. London: The John Hopkins University Press, 1984.

Barth, John . Letrsia e shterimit, (prkthyer nga Granit Zela, Mehr Licht! Nr. 39,
nntor 2011).

Barth, John. The Literature of Replenishment. The Friday Book: Essays and Other
Non-Fiction. London: The John Hopkins University Press,1984.
Boddy, Kasia The American Short Story Since 1950, Edingburgh University Press,
2010.

Bradbery, Malcolm. The Modern American Novel, (Oxford University Press, New
York, 1992.

Bruce, Marshall. Stull, William L. Conversations with Raymond Carver, Misssisipi:

University Press of Mississipi, 2002.

Caughlin, Mark. Irony is Liking things: Donald Barthelmes Postmodern Poetics,

University of Manitoba, 1997.

198
Cahoone, Lawrence (ed.), Introduction, From Modernism to Postmodernism: An
Anthology, Cambridge: Blackwell Publishers, 1999.
Cusatis, John. Postwar Literature, 1945-1970, Research Guide to American
Literature, Volume 6, Maple Press, New York, 2010.

Couturier, Maurice. Durand Rgis Donald Barthelme, New York and London:
Methuen, 1982.

Daiu, Maks, Contemporary American Literature, Tiran: Botime Universitare Albas,

2014.

Daiu, Maks. Profile prozatorsh modern amerikan, Tiran: SHBLU 2000.

Daiu, Maks. Studime mbi romanin bashkkohor amerikan, Tiran: SHBLU, 1997.

Dhaen, Theo. Genre Conventions in Postmodern Fiction., Convention and

Innovation in Literature, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins, 1989.

Dibra, Ridvan. Nj loj me emrin postmodernizm, Albas, Tiran 2007.

Flowers, Betty. Barthelmes Snow White: The Reader-Patient Relationship

Critique, XVI, 1975.

Fokkema, Aleid Postmodern Characters: A Study of Characterization in British and

American Postmodern Fiction, Netherland: Rodopi, 1991.

Gado, Frank (ed.) Conversations on Writers and Writing. New York: Union College
Press, 1973.

Gass, William. Finding a Form, Cornell University Press, 1997.

Gass, William H. The leading Edge of the Trash Phenomena, Fiction and the Figures
of Life New York: Knopf, 1970.

Gass, William. Fiction and the Figures of Life, Nonpareil Books, 1971.

Gelfant, Blanche H. The Columbia Companion to the Twentieth-Century American

Short Story, Columbia University Press, 2000

Gordon, Lois. Donald Bartelme, USA:Twayne Publishers, 1989.

199
Green, Jeremy. Late Postmodernism American Fiction at the Millennium. Palgrave
Macmillan, SHBA, 2005.

Harper, Phillip Brian. Framing the Margins: The Social Logic of Postmodern
Culture: The Social Logic of Postmodern Culture, Oxford University Press, 1993.

Hassan, Ihab. Toward a Concept of Postmodernism, Thomas Docherty (ed.),

Postmodernism: A Reader , New York: Harvester Wheatsheaf, 1993.

Hilfer, Tony. American Fiction Since 1940, Routledge, 2014.

Hudgens, Michael Thomas. Donald Barthelme: Postmodernist American Writer.

Lewiston, N.Y. Edwin Mellen Press, 2001.

Kermode, Frank The Sense of an Ending: Studies in the Theory of Fiction, Oxford
University Press, 1967.

Lee, Maurice A. Rochette-Crawley, Susan. A Reader's Companion to the Short Story

in
English, UK: Fitzroy Dearborn Publishers, 2001.

Lord, Geoffrey. Postmodernism and Notions of National Difference: A Comparison

of
Postmodern Fiction in Britain and America, Amsterdam-Atlanta, Editions
Rodopi B.V, 1996.

Lord, Timothy Charles, Postmodernism and Donald Barthelme's Metafictional

Commentary on Contemporary Philosophy, Iowa State University, 1987.

Maltby, Paul. Dissident Pasmodernists: Barthelme, Coover, Pynchon. Penn Studies in

Contemporary American Fiction, 1991.

McCaffery, Larry The Metafictional Muse: The Works of Robert Coover, Donald
Barthelme, and Gass, H. William Pittsburgh: University of Pittsburgh Press. 1982.

Molesworth, Charles. Donald Barthelmes Fiction: The Ironist Saved From

Drowning.
Columbia: University of Missouri Press, USA, 1983.

200
Klinkowitz, Jerome. Donald Barthelme: An Exhibition, Duke University Press,
Durham & London 1991.

Klinkowitz, Jerome. Literary Disruptons, USA:University of Ilinois Press,1974.

Leland, John Remarks Re-Marked:Barthelme, What Curious of Signs! Boundary 2,
5, Spring 1997.

Maloy, Barbara. Barthelmes The Dead Father: Analysis of an Allegory,

Linguistics in
Literature. 1977.

Mason, Fran. The A to Z of Postmodernist Literature and Theater, Rowman &

Littlefield, 2009.

McHale, Brian. Postmodernist Fiction, Cambridge University Press, 1987.

Molesworth, Charles. Donald BartheIrne's Fiction: The Ironist Saved From

Drowning,
Columbia: University of Missouri, 1982.

Nel, Philip. The Avant-garde and American Postmodernity, Mississippi: University

Press of Mississippi, 2002.

Newman, Charles. The Post-Modern Aura: The Act of Fiction in an Age of Inflation,
Evantson: Northwestern University Press, 1985.

Oates, Joyce Carol The Oxford Book of American Short Stories, Oxford University
Press, 2013.
Oakes, Elizabeth H. American Writers, New York:Infobase Publishing, 2004.

Parini, Jay. Oxford Encyclopedia of American Literature, Oxford University Press,

2003.

Prescot, Peter S. Encounters with American Culture: Volume 2 (1973-1985),

Transaction
Publishers, New Jersey, 2006.

Robbe-Grillet, Alain. For a New Novel, Essays on Fiction, Northwestern University

Press, 1989.

201
Roe, Barbara L. Donald Barthelme: A study of the Short Fiction, New York:
Heritage

Hall, Oklahoma City, Twayne Publishers, 1992.

Scofield, Martin The Cambridge Introduction to the American Short Story,

Cambridge
University Press, 2006.
Spanos, William. The Detective and the Boundary: Some Notes on the Postmodern
Literary Imagination, Boundary 1972.

Robin Suleiman, Susan (Ed), Re: Writing the Body: The Politics and Poetics of
Female
Eroticism. In The Female Body in the Western Culture, Contemporary
Perspectives, Harvard University Press, 1986.

Said, W. Edward. Contemporary Fiction and Criticism, TriQuarterly 33, spring 1975.

Schickel, Richard. The Disney Version New York: Simon and Schuster, 1968.

Solar, Milivoj Hyrje n shkencn e letrsis, (SHBLU 1998).

Steiner, Wendy. Postmodern Fiction 1970-1990, The Cambridge History of

American
Literature, Vol.7: prose Writing, 1940-1990, Cambridge: Cambridge;
Cambridge University Press, 1999.

Stengel, Wayne B. The Shape of Art in the Short Stories of Donald Barthelme,
Louisiana
State University, Press, Baton Rouge and London, 1985.

Tanner, Tony. City of Words, New York: Harper & Row, 1971.

Upton, Lee. Failed Artists in Donald Barthelmes Sixty Stories, New York:
Heldref
Publications, Critique 26, Fall 1984.

Walsh, Richard. Novel Arguments: Reading Innovative American Fiction. Cambridge

University Press, 1995.

202
Werlock, Abby H. P. Werlock James P. Encyclopedia of the American Novel. New
York:
Infobase Learning, 2015.

Wilde, Alan. Barthelme Unfair to Kierkegard:Some Thoughts to Modern and

Postmodern Irony, Boundary, 2,5. Fall 1976.

Wilde, Alan, Middle Grounds: Studies in Contemporary American Fiction,

Pennsylvania Press, 1987.

Biografi

Barthelme, Helen Moore. The Genesis of the Cool Sound. Texas University Press,
2001.

Daughterty Tracey, Hiding Man A biography of Donald Barthelme, (New York:

St.Martins 2009).

Intervista

Bellamy, Joe David (Ed,), Donald Barthelme, Interviews with Innovative Writers,
University of Illinois Press, 1974.

Baker, Jophn F. PW Interviwes: Donald Barthelme. Publishers Weekly, November

11, 1974.

Klinkowitz, Jerome, An Interview with Donald Barthelme, 1972, in the The New
Fiction:Interviews with Innovative Writers (Ed. Joe David Bellamy),
University of Illinois Press, 1974.

Ruas, Charles and Sherman Judith, Interview with Pacific Radio, New Yprk, 1975, in
Not
Knowing: Essays and Interviews, Counter Point Berkely, 1987.

McCaffery, Larry, An Interview with Donald Barthelme, 1980, in Partisan Review,

49,2, 1982.

OHara, J.D, Donald Barthelme:The Art of Fiction LXVI, Paris Review, 1981.

203
O'Hara, J.D. Interview with Donald Barthelme, The Art of Fiction No. 66, The
Paris Review, 1971.

O, Brans, Joe, Embracing the World, 1981, Southwest Review 67,2 (Spring 1982).
Fitzpatrick Billie, Interview with Donald Barthelme, 1987, Gulf Coast 4,1, 1990.

Roe, Bobbie, Interview with Donald Barthelme, 1988. Donald Barthelme, A study of
the Short Fiction, (N.Y. Twayne, Macmillian, 1992.

Schickel, Richard. Freaked Out on Barthelme. New York Times Magazine, August
16, 1970.

A Symposium on Fiction [with Barthelme, William Gass, Grace Paley and Walker
Percy] Shenandoah 27, 1976.

Artikuj n Nju Jork Taims

Barth, John. Thinking Mans Minimalist: Honoring Donald Barthelme, New York
Times, September 3, 1989.

Broyard, Anatole. Books of the Times Chilled Delirium, New York Times, 1981.

Broyard, Anatole, Absurdity with a Small a, New York Times, October 27, 1972.

James Caryn, The Avant-Garde Ex Post Facto, New York Times, April 9, 1988.

James Caryn, Everything that is Strange is Real New York Times Book Review,
October 25, 1987.

Lask, Thomas, Restoring the Word New York Times Book Review, April 24, 1968.

Lisa Zeidner, The Way of Don B. New York Times, July 27, 1997

Locke Richard, Amateurs New York Times Book Review, December 19, 1976.

Michiko Kakutani, Books of the Times, New York Times, October 22, 1986.

204
Matteo Pericoli, Writers as Architects, New York Times, August 3, 2015.

Mitgan, Herbert. Books of the Times; Barthelme Weaves King Arthur Into World War
II, New York Times 1990.

Herbert Mitgang, Donald Barthelme Is Dead at 58; A Short-Story Writer and

Novelist New York Times, July 24, 1989.

Samuel, Thomas Charles, Sadness; by Donald Barthelme, New York Times,

November 05, 1972.

205