Prawo Rodzinne I Opiekuńcze

AKjvOgA=
AK
zakupiono w sklepie: Empik.com
identyfikator transakcji: 4665659
e-mail nabywcy: dominika.grunt@o2.pl
znak wodny:
AKjvOgA=
AK
SKRYPTY BECKA
Prawo rodzinne i opiekucze
AKjvOgA=
AK
W sprzeday:
T. Smyczyski
PRAWO RODZINNE I OPIEKUCZE, t. 11, wyd. 2
System Prawa Prywatnego
K. Gromek
KODEKS RODZINNY I OPIEKUCZY. KOMENTARZ, wyd. 4
Komentarz Becka
T. Smyczyski
PRAWO RODZINNE I OPIEKUCZE, wyd. 6
Podrczniki Prawnicze
M. Snitko-Pleszko
PRAWO RODZINNE I OPIEKUCZE, wyd. 2
wiczenia Becka
J. Ignaczewski (red.)
ALIMENTY, wyd. 3
Sdowe Komentarze Tematyczne
KODEKS RODZINNY I OPIEKUCZY, wyd. 18

Twoje Prawo
www.ksiegarnia.beck.pl
AKjvOgA=
AK
Prawo rodzinne
i opiekucze
dr hab. Marek Andrzejewski

Uniwersytet Szczeciski
5. wydanie
zmienione i uaktualnione
WYDAWNICTWO C.H.BECK
WARSZAWA 2014
AKjvOgA=
AK
Wydawca: Aneta Flisek
Recenzent wydawniczy: dr hab. Janusz Gajda
Wydawnictwo C.H.Beck 2014
Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o.

ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa
Skad i amanie: TiM-Print, Warszawa

Druk i oprawa: Totem, Inowrocaw
ISBN 978-83-255-6638-8
ISBN e-book 978-83-255-6639-5
AKjvOgA=
AK
SPIS TRECI
Wykaz skrtw ............................................................................................................ XI

Wykaz literatury........................................................................................................... XIII
Przedmowa do wydania Pitego ................................................................................ XV
Rozdzia I. Zagadnienia wprowadzajce .................................................................. 1
1. Prawo rodzinne i prawo opiekucze w systemie prawa .................................... 3
I. Pojcie prawa rodzinnego ......................................................................... 3
II. Prawo opiekucze ..................................................................................... 4
III. Prawo rodzinne a prawo dotyczce rodziny ............................................. 5
2. rda prawa rodzinnego i prawa dotyczcego rodziny ................................... 6
I. Konstytucja RP ......................................................................................... 6
II. Kodeks rodzinny i opiekuczy ................................................................. 7
III. rda prawa dotyczcego rodziny . ......................................................... 10
1. Waniejsze ratyfikowane umowy midzynarodowe . .......................... 10
2. Waniejsze ustawy ............................................................................... 14
3. Podstawowe pojcia dotyczce rodziny . ........................................................... 17
I. Rodzina ..................................................................................................... 17
II. Maestwo ............................................................................................... 19
III. Dziecko . .................................................................................................... 19
IV. Pokrewiestwo .......................................................................................... 21
V. Powinowactwo .......................................................................................... 22
4. Zasady prawa rodzinnego .................................................................................. 24
5. Stan cywilny . ..................................................................................................... 28
6. Sdy rodzinne i inne instytucje powoane do ochrony rodziny ........................ 30
I. Sdy rodzinne ........................................................................................... 30
II. Prokuratura ............................................................................................... 32
III. Rzecznik Praw Obywatelskich ................................................................. 32
IV. Rzecznik Praw Dziecka ............................................................................ 33
V. Organy pomocy spoecznej . ..................................................................... 34
VI. Organizacje pozarzdowe, Koci katolicki oraz inne kocioy
i zwizki wyznaniowe .............................................................................. 34
Rozdzia II. Maestwo.............................................................................................. 36
7. Pojcie i funkcja spoeczna maestwa............................................................. 37
8. Zasady prawa maeskiego............................................................................... 38
I. Wstp.......................................................................................................... 38
AKjvOgA=
AK
VI Spis treci
II. Zasada monogamii .................................................................................... 38

III. Zasada rwnouprawnienia maonkw .................................................... 39
IV. Zasada wieckoci maestwa ................................................................ 40
V. Zasada trwaoci zwizku maeskiego ................................................. 40
9. Standardy midzynarodowe prawa maeskiego ............................................ 40
10. Maestwo a inne formy trwaego poycia . .................................................... 41
I. Konkubinat . .............................................................................................. 41
II. Zwizki homoseksualne . .......................................................................... 43
11. Zawarcie zwizku maeskiego ....................................................................... 43
I. Przesanki zawarcia maestwa .............................................................. 43
II. Przesanki uniewanienia zawartego zwizku maeskiego ................. 46
1. Uwaga wstpna ..................................................................................... 46
2. Przeszkody maeskie ........................................................................ 47
2.1. Wstp ............................................................................................ 47
2.2. Brak wymaganego wieku ............................................................. 47
2.3. Ubezwasnowolnienie cakowite .................................................. 48
2.4. Choroba psychiczna lub niedorozwj umysowy . ....................... 48
2.5. Zakaz wieloestwa ..................................................................... 50
2.6. Zbyt bliskie pokrewiestwo ......................................................... 51
2.7. Powinowactwo w linii prostej....................................................... 52
2.8. Wi adopcyjna ............................................................................ 53
3. Inne podstawy uniewanienia maestwa ......................................... 53
4. Uniewanienie maestwa informacje proceduralne ...................... 54
III. Forma zawarcia maestwa ..................................................................... 55
1. Zawarcie maestwa przed kierownikiem USC . ............................... 55
2. Wyznaniowa forma zawarcia maestwa ........................................... 56
12. Prawa i obowizki maonkw .......................................................................... 60
I. Uwaga wstpna ......................................................................................... 60
II. Wsplne poycie maonkw ................................................................... 60
III. Obowizek wzajemnej pomocy ................................................................ 61
IV. Obowizek wspdziaania dla dobra rodziny ......................................... 61
V. Ustrj podstawowy stosunkw majtkowych maonkw . ..................... 64
VI. Wzajemna reprezentacja maonkw ....................................................... 64
13. Nazwisko maonkw ........................................................................................ 65
14. Maeskie ustroje majtkowe ........................................................................... 67
I. Wstp ......................................................................................................... 68
II. Standardy midzynarodowe ..................................................................... 70
III. Ustawowy ustrj majtkowy . ................................................................... 71
1. Wprowadzenie ...................................................................................... 71
2. Skadniki majtku wsplnego maonkw (art. 31 KRO) ................... 72
3. Skadniki majtkw osobistych maonkw (art. 33 KRO) . ............... 74
4. Zarzd majtkiem wsplnym ............................................................... 76
4.1. Pojcie zarzdu i rwnouprawnienie maonkw w jego
sprawowaniu ................................................................................. 76
4.2. Sprzeciw wspmaonka . ........................................................... 77
4.3. Czynnoci prawne, do dokonania ktrych potrzebna jest zgoda
wspmaonka . ........................................................................... 78
AKjvOgA=
AK
Spis treci VII
4.4. Czynnoci prawne okrelone w art. 37 KRO, a ochrona osb

trzecich . ........................................................................................ 79
4.5. Zarzd majtkiem wsplnym maonkw przed nowelizacj
Kodeksu rodzinnego i opiekuczego z 17.6.2004 r.
(kwestie wybrane) . ....................................................................... 81
4.6. Zgoda sdu na dokonanie czynnoci prawnej dotyczcej
zarzdu majtkiem wsplnym ...................................................... 83
4.7. Pozbawienie maonka prawa do samodzielnego zarzdu
majtkiem wsplnym . .................................................................. 83
5. Odpowiedzialno maonkw za zobowizania ................................ 84
6. Przesunicia skadnikw midzy majtkami . ..................................... 86
7. Ustanie ustroju maeskiej wsplnoci majtkowej
i ustrj przymusowy ............................................................................. 87
8. Skutki ustania ustroju maeskiej wsplnoci majtkowej . .............. 90
IV. Umowne ustroje majtkowe ...................................................................... 91
15. Ustanie maestwa uwagi oglne . ................................................................ 95
I. Sposoby ustania maestwa .................................................................... 96
II. Zasada trwaoci maestwa ................................................................... 96
1. Trwao a nierozerwalno ................................................................. 96
2. Podstawy prawne zasady trwaoci maestwa ................................. 97
III. Rozwd i separacja standardy midzynarodowe .................................. 98
16. Rozwd . ............................................................................................................. 99
I. Zagadnienia wstpne . ............................................................................... 99
II. Przesanki materialnoprawne rozwodu .................................................... 101
1. Rozkad poycia maeskiego ............................................................ 101
2. Przesanki wyczajce rozwd ........................................................... 103
2.1. Wstp ............................................................................................ 103
2.2. Rozwd a zagroenie dobra dziecka ............................................ 104
2.3. Sprzeczno rozwodu z zasadami wspycia spoecznego . ...... 105
2.4. danie rozwodu przez maonka wycznie winnego
rozkadu poycia . ......................................................................... 105
III. Skutki prawne rozwodu ............................................................................ 107
1. Uwaga wstpna ..................................................................................... 107
2. Wina rozkadu poycia ......................................................................... 108
3. Wadza rodzicielska po rozwodzie ..................................................... 110
4. Kontakty z dzieckiem po rozwodzie .................................................... 111
5. Dostarczanie rodkw utrzymania . ..................................................... 112
6. Korzystanie ze wsplnego mieszkania po rozwodzie ......................... 114
7. Podzia majtku wsplnego .................................................................. 115
8. Uwagi kocowe...................................................................................... 116
IV. Postpowanie sdowe w sprawach o rozwd wybrane informacje . ..... 116
17. Separacja ............................................................................................................ 118
I. Funkcja spoeczna ..................................................................................... 118
II. Przesanki orzeczenia separacji ................................................................ 119
III. Skutki separacji ......................................................................................... 119
IV. Wybrane informacje proceduralne ........................................................... 120
V. Zniesienie separacji . ................................................................................. 121
AKjvOgA=
AK
VIII Spis treci
Rozdzia III. Rodzice dzieci .................................................................................... 122

18. Pochodzenie dziecka .......................................................................................... 122
I. Funkcja spoeczna i midzynarodowe standardy prawne ........................ 123
II. Ustalenie i zaprzeczenie macierzystwa .................................................. 124
III. Ustalenie ojcostwa .................................................................................... 126
1. Wstp .................................................................................................... 126
2. Pochodzenie dziecka urodzonego przez kobiet zamn
domniemanie i zaprzeczenie ojcostwa ma matki .......................... 126
3. Pochodzenie dziecka urodzonego przez kobiet niezamn ............. 129
3.1. Uwaga wstpna ............................................................................. 129
3.2. Uznanie ojcostwa . ........................................................................ 130
3.2.1. Uznanie dziecka w wietle przepisw Kodeksu
rodzinnego i opiekuczego sprzed nowelizacji
z 6.11.2008 r. podstawowe informacje ............................ 130
3.2.2. Uznanie ojcostwa charakter prawny ............................... 131
3.3. Sdowe ustalenie ojcostwa ........................................................... 134
3.3.1. Domniemanie ojcostwa z art. 85 KRO .............................. 134
3.3.2. Wyrok w sprawie o ustalenie ojcostwa .............................. 136
4. Dowody powoywane w sprawach sdowych o ustalenie
i zaprzeczenie ojcostwa ........................................................................ 137
5. Dylematy zwizane ze sztucznym wspieraniem ludzkiej prokreacji . 138
19. Pozycja rodzicw wzgldem dziecka w wietle standardw
midzynarodowych i Konstytucji RP . .............................................................. 140
20. Wadza rodzicielska ........................................................................................... 143
I. Uwaga terminologiczna ............................................................................ 143
II. Charakter prawny wadzy rodzicielskiej .................................................. 144
III. Powstanie i wyganicie wadzy rodzicielskiej . ...................................... 146
IV. Tre i sprawowanie wadzy rodzicielskiej .............................................. 147
1. Piecza nad osob dziecka ..................................................................... 147
2. Piecza nad majtkiem dziecka . ............................................................ 150
3. Reprezentacja ustawowa dziecka.......................................................... 152
21. Ingerencje sdu w sfer wadzy rodzicielskiej................................................... 153
I. Uwaga wstpna ......................................................................................... 153
II. Zawieszenie wadzy rodzicielskiej............................................................ 153
III. Ograniczenia wadzy rodzicielskiej . ........................................................ 154
IV. Pozbawienie wadzy rodzicielskiej ........................................................... 156
V. Pozbawienie a ograniczenia wadzy rodzicielskiej zwizane
z umieszczeniem dziecka poza rodzin . .................................................. 157
22. Piecza zastpcza ................................................................................................. 160
I. Uwaga wstpna ......................................................................................... 160
II. Pojcie pieczy zastpczej .......................................................................... 161
III. Piecza zastpcza standardy midzynarodowe ....................................... 162
IV. Funkcja spoeczna instytucji pieczy zastpczej ....................................... 164
V. Formy pieczy zastpczej i specyfika ich funkcjonowania ....................... 166
1. Uwaga wstpna ..................................................................................... 166
2. Rodzinne formy pieczy zastpczej . ..................................................... 166
3. Rodziny zastpcze a przysposobienie .................................................. 167
4. Instytucjonalne formy pieczy zastpczej.............................................. 169
AKjvOgA=
AK
Spis treci IX
VI. Osoby penice funkcj rodziny zastpczej lub prowadzce rodzinny

dom dziecka .............................................................................................. 172
VII. Ocena zasadnoci pobytu dziecka w pieczy zastpczej i ocena
funkcjonowania rodzinnych form tej pieczy ............................................ 173
VIII. Sprawowanie pieczy nad dzieckiem umieszczonym
w pieczy zastpczej ................................................................................... 174
IX. Wsparcie socjalne dla wychowankw pieczy zastpczej ......................... 177
1. wiadczenia na pokrycie kosztw utrzymania wychowankw
rodzinnych form pieczy . ...................................................................... 177
2. Pomoc dla osb usamodzielnianych . ................................................... 178
23. Postpowanie w sprawach z zakresu wadzy rodzicielskiej
i pieczy zastpczej wybrane zagadnienia ....................................................... 180
I. Uwaga wstpna ......................................................................................... 180
II. Pozycja prawna dziecka w sprawach dotyczcych ingerencji
w sfer wadzy rodzicielskiej . .................................................................. 180
III. Umieszczanie dzieci w pieczy zastpczej wybrane aspekty
proceduralne . ............................................................................................ 183
IV. Postpowanie o odebranie dziecka podlegajcego wadzy rodzicielskiej
lub opiece .................................................................................................. 184
24. Kontakty rodzicw i osb bliskich z dzieckiem ................................................ 185
I. Wzajemne kontakty dziecka z rodzicami i osobami bliskimi
jakoprawo czowieka ................................................................................ 185
II. Spory dotyczce kontaktw z dzieckiem ................................................. 186
III. Kontakty z innymi osobami ni rodzice i kontakty z dzieckiem
umieszczonym w pieczy zastpczej . ........................................................ 188
IV. Egzekwowanie orzecze dotyczcych kontaktw z dzieckiem ............... 189
25. Imi i nazwisko dziecka . ................................................................................... 190
26. Przysposobienie (adopcja) . ................................................................................ 193
I. Pojcie i funkcja przysposobienia . ........................................................... 193
II. Przysposobienie w wietle standardw midzynarodowych ................... 197
III. Przesanki ustanowienia przysposobienia ................................................ 197
1. Dobro przysposabianego ...................................................................... 197
2. Przesanki dotyczce stron stosunku przysposobienia ........................ 198
2.1. Wstp ............................................................................................ 198
2.2. Przysposabiany ............................................................................. 199
2.3. Przysposabiajcy .......................................................................... 200
3. Zgoda na przysposobienie .................................................................... 200
3.1. Charakterystyka prawna zgody na przysposobienie . .................. 200
3.2. Zgoda przysposabianego .............................................................. 201
3.3. Zgoda wspmaonka osoby przysposabiajcej ......................... 202
3.4. Zgoda rodzicw przysposabianego dziecka lub jego opiekuna ... 202
IV. Dodatkowe przesanki ustanowienia adopcji zwizanej
z przeniesieniem dziecka za granic . ....................................................... 204
V. Rodzaje przysposobie ............................................................................. 205
1. Przysposobienie niepene ..................................................................... 205
2. Przysposobienie pene .......................................................................... 207
3. Przysposobienie cakowite (nierozerwalne, blankietowe) ................... 209
VI. Rozwizanie adopcji ................................................................................. 210
AKjvOgA=
AK
X Spis treci
1. Uwagi wstpne ..................................................................................... 210

2. Wane powody rozwizania przysposobienia .................................. 210
3. Sprzeczno rozwizania przysposobienia z dobrem dziecka ............ 212
4. Legitymacja czynna w sprawach o rozwizanie przysposobienia ...... 212
5. Skutki rozwizania przysposobienia . .................................................. 212
VII. Wybrane kwestie proceduralne . ............................................................... 213
27. Obowizki alimentacyjne .................................................................................. 215
I. Funkcja spoeczna obowizkw alimentacyjnych . .................................. 215
II. Pojcie i charakter obowizkw alimentacyjnych . .................................. 217
III. Alimentacja standardy midzynarodowe .............................................. 218
IV. Przesanki obowizku alimentacyjnego ................................................... 219
1. Osoby uprawnione i zobowizane do alimentacji . .............................. 219
2. Kolejno obowizku alimentacyjnego . .............................................. 220
3. Niezaspokojone usprawiedliwione potrzeby uprawnionego . .............. 223
4. Zarobkowe i majtkowe moliwoci dunika ..................................... 226
5. Zgodno dania alimentw z zasadami wspycia spoecznego . .. 227
6. Dodatkowa przesanka obowizku alimentacyjnego pasierba
lub pasierbicy wzgldem ojczyma lub macochy .................................. 228
V. Sposb realizacji obowizkw alimentacyjnych ...................................... 228
1. Forma wiadcze .................................................................................. 228
2. Zmiana wysokoci wiadcze .............................................................. 229
3. Zabezpieczenie wykonania obowizkw alimentacyjnych ................. 230
4. Przedawnienie roszcze alimentacyjnych . .......................................... 231
VI. Dochodzenie alimentw wybrane informacje proceduralne ................ 231
VII. Ustawa o pomocy osobom uprawnionym do alimentw
(fundusz alimentacyjny) . .......................................................................... 233
VIII. Niealimentacja jako czyn karalny . ........................................................... 237
Rozdzia IV. Opieka prawna i kuratela . ................................................................... 239
28. Pojcie i funkcja spoeczna opieki prawnej ....................................................... 239
29. Opieka nad maoletnim ...................................................................................... 242
I. Ustanowienie opieki . ................................................................................ 242
II. Opiekun ..................................................................................................... 242
III. Sprawowanie opieki .................................................................................. 245
IV. Nadzr sdu opiekuczego nad sprawowaniem opieki ............................ 248
V. Zwolnienie opiekuna i ustanie opieki ....................................................... 249
30. Opieka nad osob doros ubezwasnowolnion cakowicie ............................. 251
I. Wstp ......................................................................................................... 251
II. Przesanki ubezwasnowolnienia .............................................................. 252
III. Skutki prawne ubezwasnowolnienia ....................................................... 253
IV. Postpowanie w sprawach o ubezwasnowolnienie wybrane
informacje proceduralne (art. 544560 KPC) .......................................... 254
V. Sprawowanie opieki prawnej nad osob cakowicie
ubezwasnowolnion ................................................................................. 255
31. Kuratela .............................................................................................................. 255
Indeks rzeczowy . ......................................................................................................... 259
AKjvOgA=
AK
WYKAZ SKRTW
art. artyku (-y)

cyt. cytowany (-a, -e)
Dz.U. Dziennik Ustaw
KC Kodeks cywilny
KK Kodeks karny
KoPD Konwencja o Prawach Dziecka z 20.11.1989 r. (Dz.U. z 1991 r.
Nr 120, poz. 526 ze zm.)
KPA Kodeks postpowania administracyjnego
KPC Kodeks postpowania cywilnego
KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego
KRO Kodeks rodzinny i opiekuczy
MEN Ministerstwo Edukacji Narodowej
MoP Monitor Prawniczy
M.P. Monitor Polski
MPiPS Minister Pracy i Polityki Spoecznej
MPS Minister Polityki Spoecznej
nast. nastpny (-a, -e)
NielU ustawa z 26.10.1982 r. o postpowaniu w sprawach nieletnich
(tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 382)
NP Nowe Prawo
Nr numer
NSA Naczelny Sd Administracyjny
ONSA Orzecznictwo NSA
orz. orzeczenie
OSNAPiUS Zbir Orzecze SN Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpiecze
Spoecznych od 1995 r.
OSNC Zbir orzecze SN Izba Cywilna od 1995 r.
OSNCP Zbir orzecze SN Izba Cywilna i Administracyjna oraz Izba
Pracy i Ubezpiecze Spoecznych od 1963 r. do 1994 r.
OSNPG Orzecznictwo Sdu Najwyszego, wydawnictwo Prokuratury
Generalnej
OSPiKA Orzecznictwo Sdw Polskich i Komisji Arbitraowych
OTK Orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego
Pal. Palestra
AKjvOgA=
AK
XII Wykaz skrtw
PiP Pastwo i Prawo

pkt punkt
PomSpoU ustawa z 12.3.2004 r. o pomocy spoecznej (tekst jedn. Dz.U.
z 2013 r. poz. 182 ze zm.)
post. postanowienie
POW Problemy Opiekuczo-Wychowawcze
poz. pozycja
PrASC ustawa z 29.9.1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn.
Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264 ze zm.)
Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo
PrPrywM z 1965 r. ustawa z 12.11.1965 r. Prawo prywatne midzynarodowe (Dz.U.
Nr 46, poz. 290 ze zm.)
PrPrywM z 2011 r. ustawa z 4.2.2011 r. Prawo prywatne midzynarodowe (Dz.U.
Nr 80, poz. 432)
przyp. Aut. przypis Autora
PS Przegld Sdowy
red. redakcja
rozdz. rozdzia
RP Rzeczpospolita Polska
RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
RPD Rzecznik Praw Dziecka
RPO Rzecznik Praw Obywatelskich
Rzeczp. Rzeczpospolita
SC Studia Cywilistyczne
SIS Studia Iuridica Silesiana
SN Sd Najwyszy
SP Studia Prawnicze
System T. Smyczyski (red.), Prawo rodzinne i opiekucze, [w:] Z. Radwa
ski (red.), System Prawa Prywatnego, t. 12, Warszawa 2003
tekst jedn. tekst jednolity
TK Trybuna Konstytucyjny
uchw. uchwaa
uchw. SN (7) uchwaa Sdu Najwyszego w skadzie 7 sdziw
UE Unia Europejska
USC Urzd Stanu Cywilnego
wyr. wyrok
zd. zdanie
z zote (-ych)
zm. zmiany
ZUS Zakad Ubezpiecze Spoecznych
AKjvOgA=
AK
WYKAZ LITERATURY
H. Dolecki, T. Sokoowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuczy. Komentarz, wyd. 2, War-

szawa 2013
S. Grzybowski, Prawo rodzinne zarys wykadu, Warszawa 1980
M. Nazar, J. Ignatowicz, Prawo rodzinne, Warszawa 2012
K. Piasecki (red.), Kodeks rodzinny i opiekuczy. Komentarz, Warszawa 2011
J. S. Pitowski (red.), System prawa rodzinnego i opiekuczego. Praca zbiorowa, Ossolineum
1986
J. Pietrzykowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuczy z komentarzem, Warszawa 1993
K. Pietrzykowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuczy. Komentarz, Warszawa 2012
T. Smyczyski, Prawo rodzinne i opiekucze, Warszawa 2014
T. Smyczyski (red.), Prawo rodzinne i opiekucze, [w:] Z. Radwaski (red.), System Prawa
Prywatnego, t. 12, wyd. 2, Warszawa 2010
T. Smyczyski (red.), Prawo rodzinne i opiekucze, [w:] Z. Radwaski (red.), System Prawa
Prywatnego, t. 11, wyd. 2, Warszawa 2014
T. Sokoowski, Prawo rodzinne zarys wykadu, Pozna 2014
J. Strzebiczyk, Prawo rodzinne, Warszawa 2013
B. Walaszek, Zarys prawa rodzinnego i opiekuczego, Warszawa 1971
J. Winiarz, J. Gajda, Prawo rodzinne, Warszawa 2001
A. Zieliski, Prawo rodzinne i opiekucze w zarysie, Warszawa 2000
AKjvOgA=
AK
AKjvOgA=
AK
PRZEDMOWA DO WYDANIA PITEGO
Ze zdziwieniem i przyjemnoci zauwaam, e kolejne wydanie skryptu nie wie si

z nadmiarem zmian legislacyjnych lecz z prost potrzeb poprawiania i uaktualniania nie-
ktrych fragmentw tekstu. Stabilizacja jest tak znaczna (jak na czasy licznych zmian), e
11.7.2012 r. ukaza si urzdowy tekst jednolity Kodeksu rodzinnego i opiekuczego (Dz.U.
z 2012 r. poz. 788, zm.: Dz.U. z 2012 r. poz. 1529). Kolejne zmiany jednak niebawem nadejd,
czego dowodz liczne publikacje i konferencje przynoszce wnikliwe analizy i postulaty
jak to si zwyko z optymizmem mwi udoskonalania prawa. W najbliszym czasie
naley spodziewa si zmian prawa dotyczcego osb z niepenosprawnoci. Czynione s
zwaszcza zakusy, by odej od instytucji ubezwasnowolnienia na rzecz elastyczniejszych
rozwiza. Bez przerwy te prowadzona jest ewaluacja funkcjonowania pieczy zastpczej
zczym wi si zapowiedzi nowelizacji uchwalonej trzy lata temu ustawy. Ale to przy-
szo. Tymczasem Autor i Wydawnictwo oddaj Czytelnikom pite wydanie skryptu yczc
powodzenia na egzaminach i liczc niemiao, e moe jego lektura nie zniechci do prawa
tych, ktrym jest on zadawany na kierunkach nieprawniczych, a studentw prawa skoni do
wybrania seminarium z prawa cywilnego.
dr hab. Marek Andrzejewski

PoznaSzczecin, lipiec 2014 r.
AKjvOgA=
AK
AKjvOgA=
AK
ROZDZIA I
ZAGADNIENIA WPROWADZAJCE
Literatura: F. Adamski, Rodzina. Wymiar spoeczno-kulturowy, Krakw 2002; M. An-

drzejewski, Ochrona praw dziecka w rodzinie dysfunkcyjnej (dziecko, rodzina, pastwo), Kra-
kw 2003; tene, Rola sdziw rodzinnych w zreformowanym systemie opieki nad dziemi,
[w:]M. Racaw-Markowska (red.), Pomoc dzieciom i rodzinie w rodowisku lokalnym. Debata
o nowym systemie, Warszawa 2005; tene, Rozwizywanie rodzinnych sporw prawnych mi-
dzy koncyliacj a kontradyktoryjnoci, [w:] W. Czapliski (red.), Prawo w XXI wieku. Ksi-
ga pamitkowa 50-lecia Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk. Praca zbiorowa,
Warszawa 2006; tene (red.), Prawa dziecka konteksty prawne i pedagogiczne, Pozna 2012;
tene (red.), Zwizki partnerskie. Debata na temat projektowanych zmian prawnych, Toru 2013;
M.Arczewska, Role spoeczne sdziw rodzinnych, Warszawa 2009; B. Balcerzak-Paradowska,
Rodzina i polityka rodzinna na przeomie wiekw. Przemiany, zagroenia, potrzeby dziaa,
Warszawa 2004; B. Banaszkiewicz, Problem konstytucyjnej oceny instytucjonalizacji zwizkw
homoseksualnych, KPP 2004, z. 2; tene, Maestwo jako zwizek kobiety imczyzny.
Oniektrych implikacjach art. 18 Konstytucji RP, KPP 2013, z. 3; H. Goch, P. Kasprzyk (red.),
Zzagdanie prawa rodzinnego i rejestracji stanu cywilnego, Lublin 2007; B. Czech (red.), Czy
potrzebna jest w Polsce zmiana prawa rodzinnego i opiekuczego? Materiay z Oglnopolskiej
Konferencji Naukowej zorganizowanej w dniach 21 i 22 wrzenia 1995 roku w Katowicach,
Katowice 1997; L. Dyczewski, Rodzina, spoeczestwo, pastwo, Lublin 1993; tene, Wi poko-
leniowa w rodzinie, Lublin 2002; A. Grzekowiak, Rodzina w projektach konstytucji, [w:]J.Re-
beta (red.), Zagadnienia praw rodziny. XII Dni Praw Czowieka w Katolickim Uniwersytecie
Lubelskim, 1994, Lublin 1997; H.Haak, Ochrona prawna udzielana przez sd opiekuczy, To-
ru 2002; T.Jasudowicz (red.), Prawa rodziny prawa w rodzinie. Jan Pawe II o maestwie
i rodzinie. Wypisy z nauczania Ojca witego, Toru 1999; tene, O potrzebie rzeczywistego
upodmiotowienia rodziny, [w:]M.Andrzejewski, L. Kociucki, M. czkowska, A.N. Schulz,
Ksiga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyskiego, Toru 2008; S. Kawula, J. Br-
giel, A.W.Janke, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toru 1997; L.Ko-
cik, Rodzina w obliczu wartoci i wzorw ponowoczesnego wiata, Krakw 2006; P. Kryczka
(red.), Rodzina w zmieniajcym si spoeczestwie, Lublin 1997; A. Mczyski, Konstytucyjne
podstawy prawa rodzinnego, [w:]Pastwo prawa i prawo karne. Ksiga jubileuszowa Profesora
Andrzeja Zolla [P. Kardas, T. Sroka, W. Wrbel (red.)], Warszawa 2012; C. Mik, Midzynarodowe
prawo rodzinne Unii Europejskiej na tle ewolucji wsppracy sdowej w sprawach cywilnych,
[w:] L. Ogiego, W. Popioek, M.Szpunar, Rozprawy prawnicze. Ksiga pamitkowa profeso-
ra Maksymiliana Pazdana, Krakw 2005; D. Milczarek (red.), Subsydiarno, Warszawa 1996;
AKjvOgA=
AK
2 Rozdzia I. Zagadnienia wprowadzajce
M. Nazar, Wprowadzenie, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuczy i inne akty prawne, Krakw 2002;
tene, Konkubinat a maestwo, [w:] M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. czkowska, A.N.Schulz
(red.), Ksiga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyskiego, Toru 2008; M.A. Nowicki,
Kamienie milowe. Orzecznictwo Europejskiego Trybunau Praw Czowieka, Warszawa 1996;
M. Pazdan, O mediacji i projekcie jej unormowania w Polsce, Rejent 2004, Nr2; Z. Radwaski,
Uwagi o zakresie Kodeksu cywilnego. Zagadnienie inkorporacji do Kodeksu cywilnego prawa
rodzinnego i gospodarczego, RPEiS 1960, z. 4; tene, Pojcie i funkcja dobra dziecka w polskim
prawie rodzinnym i opiekuczym, SC 1981, t. XXXI; tene, Badania nad prawem rodzinnym,
[w:]Z. Tyszka (red.), Metodologiczne problemy bada nad rodzin, Pozna 1980; tene, Miej-
sce prawa rodzinnego w systemie prawa, [w:] M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. czkowska,
A.N.Schulz (red.), Ksiga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyskiego, Toru 2008;
tene (red.), Zielona Ksiga. Optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczpospolitej Polskiej,
Warszawa 2006; tene, Problemy kodyfikacji prawa rodzinnego, [w:] J. Beszyski, J.Rajski
(red.), Rozprawy z prawa cywilnego. Ksiga pamitkowa ku czci Witolda Czachrskiego, War-
szawa 1985; G.Rdzanek-Piwowar, Ochrona praw dziecka w dziaalnoci Rzecznika Praw Oby-
watelskich, [w:] Biuletyn RPO Materiay 1996, Nr 30; A. Redelbach, Prawa naturalne prawa
czowieka wymiar sprawiedliwoci. Polacy wobec Europejskiej Konwencji Praw Czowieka,
Toru 2000; A.Ryng, R. Zegado, Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci a prawo
polskie, Rodzina i Prawo 2007, Nr 1(4); M.Safjan (red.), Standardy prawne Rady Europy, t. I,
Prawo rodzinne, Warszawa 1994; M.K.Slany, Alternatywne formy ycia maesko-rodzinnego
w ponowoczesnym wiecie, Krakw 2002; T. Smyczyski, Ochrona praw dziecka, [w:] R. Wieru-
szewski (red.), Prawa czowieka. Model prawny, Ossolineum 1991; tene, Rodzina i prawo rodzin-
ne w wietle nowej Konstytucji, PiP 1997, z. 12; tene, Stosunki midzy rodzicami a dzieckiem
w ustawodawstwie Rady Europy, PiP 1995, z. 1; tene (red.), Konwencja o Prawach Dziecka.
Analiza i wykadnia, Pozna 1998; tene, Kierunki reformy kodeksu rodzinnego i opiekuczego,
KPP 1999, z. 2; tene, Prawo rodzinne i stosunki rodzinno-prawne, Studia Prawa Prywatnego
2007, Nr 1; tene, Stan cywilny i jego ochrona, ZN Uniwersytetu Szczeciskiego. Roczniki Praw-
nicze 2009, Nr 19; W.Stojanowska, Dobro dziecka jako instrument wykadni norm konwencji
o prawach dziecka oraz prawa polskiego i jako dyrektywa jego stosowania, [w:] T. Smyczyski
(red.), Konwencja o prawach dziecka. Analiza i wykadnia, Pozna 1998; ta, Rozwd a dobro
dziecka, Warszawa 1979; A. Strzembosz, Polskie prawo rodzinne w wietle konwencji midzy-
narodowych oraz rezolucji i rekomendacji Rady Europy, [w:] J. Rebeta (red.), Zagadnienia praw
rodziny. XII Dni Praw Czowieka w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, 1994, Lublin 1997;
T. Szlendak, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zrnicowanie, Warszawa 2010; P. Telusie-
wicz, Suebna rola zwrotu rodzinny w przepisach prawa polskiego, Lublin 2013; Z. Tyszka,
Socjologia rodziny, Warszawa 1979; E. Winiewska, Pojcie rodziny w ustawodawstwie polskim,
Acta UWr 1990, Nr 1152, Prawo CLXXXVI; F. Zedler, Sdy rodzinne. Wybrane zagadnienia
organizacyjne i procesowe, Warszawa 1984; A. Zieliski, Instytucja Rzecznika Praw Dziecka
w wietle Konstytucji RP, [w:] M. Kosek, J. Syk (red.), W trosce o rodzin. Ksiga pamitkowa
ku czci profesor Wandy Stojanowskiej, Warszawa 2008; Z. Ziembiski, Unormowania prawne
a unormowania moralne w zakresie prawa rodzinnego, RPEiS 1977, z. 2; tene, Wieloaspekto-
wo bada nad prawem dotyczcym rodziny, [w:] Z. Tyszka (red.), Metodologiczne problemy
bada nad rodzin. Praca zbiorowa, Pozna 1980; tene, Problemy podstawowe prawoznawstwa,
Warszawa 1980; M. Ziemska (red.), Rodzina wspczesna, Warszawa 1999.
AKjvOgA=
AK
1. Prawo rodzinne i prawo opiekucze w systemie prawa 3
1. Prawo rodzinne i prawo opiekucze w systemie prawa
I. Pojcie prawa rodzinnego
Prawo rodzinne tworz normy regulujce podstawowe kwestie zwizane z funk-

cjonowaniem rodziny, takie jak: sposb zawarcia maestwa, osobowe i majtkowe
relacje midzy maonkami, ustanie zwizku maeskiego, a take normy dotycz-
ce relacji czcych rodzicw z dziemi, poczwszy od uregulowa odnoszcych
si do ustalenia pochodzenia dziecka poprzez sprawowanie wadzy rodzicielskiej,
alimentacj, po unormowanie ewentualnego czasowego lub trwaego umiesz-
czenia dziecka poza rodzin (w formie przysposobienia, umieszczenia w rodzinie
zastpczej czy te w placwce opiekuczo-wychowawczej). S to, jak powiedziano,
jedynie kwestie najbardziej podstawowe spord ogu regulacji prawnych doty-
czcych rodziny. Inne, przyjte poza Kodeksem rodzinnym i opiekuczym, bardzo
liczne uregulowania s w tym opracowaniu okrelane jako prawo dotyczce rodziny
i zostay scharakteryzowane niej w rozdz. I, 1, pkt III.
Prawo rodzinne nie ma samodzielnego charakteru. W nauce dominuje trafny
pogld, e jest ono dziaem prawa cywilnego. Za takim jego zakwalifikowaniem
przemawia przede wszystkim cywilistyczna metoda regulacji stosunkw rodzin
noprawnych oparta na rwnorzdnoci stron i rozstrzyganiu sporw midzy nimi
przez sd.
Naley jednak dostrzec rwnie specyfik (cechy szczeglne) stosunkw praw
nych powstajcych na gruncie prawa rodzinnego na tle klasycznych konstrukcji
cywilistycznych. Wrd charakterystycznych cech stosunkw prawnorodzinnych
wymieni naley m.in. to, e:
1) cz cile okrelone podmioty, a zmiana stron tych stosunkw nie jest
dopuszczalna;
2) ich uregulowania s skutkiem denia ustawodawcy do maksymalnej stabilnoci
grupy rodzinnej i poszanowania jej autonomii (co przejawia si w interweniowa-
niu prawa rodzinnego dopiero gdy jest to niezbdne dla rozwizania rodzinnego
problemu prawnego);
3) bdce ich podstaw uregulowania prawne maj silny zwizek z etyk, czego
dowodzi m.in. czste wystpowanie w nich klauzul generalnych;
Liczne s w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym odwoania do:
dobra dziecka (zob. art. 56 2, art. 611 2, art. 95 3, art. 106, 109 1, art. 113 1, art. 114
1, art. 118 3, art. 119 2, art. 120, 125 1, art. 149 1, art. 154),
zasad wspycia spoecznego (zob. art. 56 2 i 3, art. 611 2, art. 144 1, art. 1441, 179 2),
dobra rodziny (zob. art. 10 1, art. 23, 39, art. 45 2).
4) w owych uregulowaniach du donioso maj normy postpowania, ktre nie
zostay obwarowane sankcj prawn (leges imperfectae);
Zob. zwaszcza: art. 23, 614 3, art. 87, 95 2, art. 152 zd. 1 KRO. Obecno tego rodzaju
unormowa przypisa naley intencji wyraenia w tekcie prawnym aprobowanej przez ustawo-
AKjvOgA=
AK
dawc wizji rodziny poczonej z uzasadnionym, moim zdaniem, przekonaniem o nieuytecznoci

stosowania przymusu prawnego do jej realizacji.
5) uregulowania dotyczce stosunkw prawnych czcych poszczeglnych czon-
kw rodziny lub odnoszce si do relacji midzy nimi formuowane s w taki spo-
sb, aby ochrona prawna obejmowaa rwnie rodzin, ktr oni wsptworz.
Przejawia si to m.in. w:
uzalenieniu wydania przez sd rodzinny zezwolenia na zawarcie maestwa kobietom,
ktre nie ukoczyy 18. roku ycia, a take osobom umysowo upoledzonym lub psychicznie
chorym (art. 10 1 i art. 12 1 KRO) od oceny, czy byoby to zgodne z dobrem zaoonej
rodziny,
obowizku maonkw zaspokajania potrzeb rodziny, ktr przez swj zwizek zaoyli (art. 27
KRO),
reguach dotyczcych wsplnej odpowiedzialnoci maonkw, yjcych w ustroju wsplnoci
majtkowej, za dugi jednego z nich (art. 41 KRO),
obowizku dziecka, ktre mieszka u rodzicw, a ma dochody z wasnej pracy, przyczyniania
si do pokrywania kosztw utrzymania rodziny (art. 91 1 KRO),
obowizku dziecka, ktre pozostaje na utrzymaniu rodzicw i mieszka u nich, pomocy im we
wsplnym gospodarstwie (art. 91 2 KRO).
Na poparcie tezy, e prawo rodzinne nie jest dziaem prawa cywilnego, lecz
odrbn gazi prawa, przywoywany bywa formalny argument, i jest ono ure-
gulowane w odrbnym kodeksie. Tymczasem to w kodeks wanie jest by moe
najmocniejszym dowodem wspierajcym tez przeciwn. Ten najwaniejszy dla pra-
wa rodzinnego akt prawny nie ma bowiem czci oglnej i nie reguluje wielu poj,
ktrymi si posuguje (m.in. zdolno prawna, zdolno do czynnoci prawnych,
przedstawicielstwo, przedawnienie, odpowiedzialno solidarna, wspwasno
i wiele innych). Ich sens okrelony zosta natomiast w Kodeksie cywilnym. Wi
przepisw Kodeksu rodzinnego i opiekuczego z uregulowaniami Kodeksu cywilne-
go jest tak silna, e przepisy cywilistyczne stosuje si do prawa rodzinnego wprost,
chyba e w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym znajdziemy wyrane stwierdzenie,
i naley je w danym przypadku stosowa odpowiednio (zob. odwoania tej treci
w art. 38 KRO do art. 169 1 KC, art. 163 1 KRO do art. 734 i nast. KC).
W pracach nad nowym kodeksem cywilnym, prowadzonych w Komisji Kodyfikacyjnej Pra-
wa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwoci a kierowanej przez prof. Z. Radwaskiego, gr
wzio przekonanie o koniecznoci uczynienia prawa rodzinnego jedn z ksig tego kodeksu (zob.
Z.Radwaski (red.), Zielona Ksiga...).
II. Prawo opiekucze
Prawo opiekucze to z kolei normy dotyczce ochrony ogu interesw ycio-

wych (zarwno spraw osobowych, jak i majtkowych) osb maoletnich, nad ktrymi
nikt nie sprawuje wadzy rodzicielskiej oraz cakowicie ubezwasnowolnionych osb
dorosych. Wzgldy funkcjonalne sprawiy, e wsptworz one wraz z prawem ro-
AKjvOgA=
AK
1. Prawo rodzinne i prawo opiekucze w systemie prawa 5
dzinnym jeden kodeks, cho zasadny wydaje si dominujcy w doktrynie pogld, e

prawo opiekucze przypisa naley raczej do osobowego prawa cywilnego.
III. Prawo rodzinne a prawo dotyczce rodziny
Wyodrbnienie pojcia prawo dotyczce rodziny wynika ze spostrzeenia,

e poza prawem rodzinnym w znaczeniu cisym, czyli normami zawartymi
w przepisach Konstytucji i Kodeksu rodzinnego i opiekuczego, ktre wyznaczaj
zasadnicze ramy grupy rodzinnej, formy jej przeksztace, a take podstawowe
konsekwencje istnienia wizw rodzinnoprawnych, stosunki prawne dotyczce ycia
rodzinnego regulowane s rwnie przez przepisy wielu innych aktw prawnych, na-
lecych nierzadko do rnych gazi prawa. Dotycz one obowizkw (i odpowied-
nio takiego czy innego typu praw) w zakresie rl w grupie rodzinnej, obowizkw
wzgldem okrelonych osb jako czonkw grupy rodzinnej. S to rwnie normy,
ktre co prawda bezporednio nie reguluj obowizkw czonkw rodziny, lecz
maj wyrany wpyw na funkcjonowanie instytucji rodziny. Skadaj si one na
prawo dotyczce rodziny zbir norm, ktry nie jest gazi prawa wyodrbnion
wedug klasycznych kryteriw, tj. jako spjny kompleks norm regulujcych okrelo-
ne kategorie stosunkw spoecznych, wedug pewnych zaoe oglnych, tak jak np.
prawo konstytucyjne, cywilne (jego dziaem jest prawo rodzinne), administracyjne,
karne i inne, lecz jest to zbir norm nalecych do rnych gazi prawa wyodrb-
niony wedug kryterium funkcji, jak jest ochrona rodziny.
Konsekwencj zaliczenia okrelonych przepisw do prawa dotyczcego rodziny
jest sposb ich interpretowania. Ot, prawo rodzinne w cisym znaczeniu (regu-
lacje zawarte w Konstytucji i w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym) naley trakto-
wa jako swoist cz ogln w stosunku do szczegowych regulacji przyjtych
w prawie dotyczcym rodziny. Jako takie naley interpretowa je w cisej cznoci
z odpowiadajcymi im instytucjami prawa rodzinnego rozumianego cile, by two-
rzyy wraz z nimi harmonijn cao. Tylko konsekwentne stosowanie tej dyrektywy
moe zapewni spjno aksjologiczn i pragmatyczn ogu unormowa. Chodzi
tu np. o relacj midzy:
1) przepisami prawa rodzinnego o przysposobieniu, zawarciu lub ustaniu mae-
stwa a przepisami prawa o aktach stanu cywilnego,
2) prawem alimentacyjnym a prawem zabezpieczenia spoecznego, w tym zwasz-
cza ustaw o wspieraniu osb uprawnionych do alimentw,
3) przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuczego o opiece a regulacjami ustawy
z19.8.1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r.
Nr231, poz. 1375 ze zm.),
4) przepisami ustawy z 21.6.2001 r. o ochronie lokatorw, mieszkaniowym zasobie
gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz.150)
i przepisami ustawy z 16.9.1982 r. Prawo spdzielcze (tekst jedn. Dz.U.
AKjvOgA=
AK
z 2013r. poz. 1443) a uregulowaniami dotyczcymi wsplnego zaspokajania po-

trzeb rodziny przez jej czonkw oraz przepisami Kodeksu rodzinnego i opieku-
czego odnoszcymi si do skutkw prawnych rozwodu i separacji w odniesieniu
do mieszkania maonkw czy te
5) przepisami o wadzy rodzicielskiej a regulacjami zawartymi w ustawie z 9.6.2011r.
o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej (Dz.U. Nr 149, poz. 887 ze zm.).
2. rda prawa rodzinnego i prawa dotyczcego rodziny
I. Konstytucja RP
Uchwalona 2.4.1997 r. Konstytucja RP (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) zawiera

kilka przepisw dotyczcych prawnej ochrony rodziny. Spord nich art. 18, 47, 48,
72 zgodnie z art. 8 ust. 2 stosuje si bezporednio, za art. 71 (dotyczcy obowiz-
ku pastwa prowadzenia polityki spoecznej i gospodarczej w stosunku do rodziny)
odsya do regulacji ustawowych:
1) w art. 18 Konstytucji RP okrelono maestwo jako zwizek mczyzny i ko
biety. Jednoczenie zadeklarowano w nim, e jako takie obok rodziny, macie-
rzystwa i rodzicielstwa znajduje si ono pod ochron RP;
Tre tego przepisu ma istotne znaczenie w zwizku z postulatami utworzenia podstaw praw-
nych do funkcjonowania par homoseksualnych na zasadach zblionych lub takich samych jak
maestwo. Ewentualne dziaania legislacyjne w tym zakresie wizayby si ze zmian ustawy
zasadniczej. Nie ma natomiast formalnych przeszkd (cho budzi to wtpliwoci merytoryczne),
by uregulowa skutki poycia takich par na gruncie prawa majtkowego i socjalnego.
2) dobrem cile zwizanym z funkcjonowaniem rodziny chronionym przez Konsty-
tucj RP jest take ycie prywatne, rodzinne, cze i dobre imi oraz decydowanie
o swoim yciu osobistym (art. 47 Konstytucji RP). Innymi sowy, chodzi tu o pra-
wo czowieka i prawo rodziny do prywatnoci. Jest ono konsekwencj przyjcia
w polskim prawie zasady autonomii rodziny rozumianej przede wszystkim jako
autonomia wzgldem wpyww pastwa. Jej uszczegowieniem jest wyra-
ony w Konstytucji RP prymat rodzicw w wychowaniu dzieci (art. 48 ust. 1
Konstytucji RP) oraz zwizana z tym prymatem ich wolno w wyborze dla
swoich dzieci szk innych ni publiczne (art. 70 ust. 3 Konstytucji RP).
Zasad prymatu rodzicw w wychowaniu zaopatrzono w dyrektyw, by
wychowujc dziecko uwzgldniali stopie jego dojrzaoci, a take wolno
sumienia i wyznania oraz przekonania jakie ono ywi. Ma to istotne znaczenie
praktyczne w kontekcie realizacji przez rodzicw prawa do zapewnienia
dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego (art. 53 ust. 3
Konstytucji RP). Interpretacja przepisw ustawy zasadniczej dotyczcych tej
delikatnej materii powinna by, jak sdz, nastpujca: kierunek wychowania
AKjvOgA=
AK
2. rda prawa rodzinnego i prawa dotyczcego rodziny 7
i nauczania moralnego, a take wychowania i nauczania religijnego dziecka

wyznaczaj jego rodzice. Powinni oni w swych decyzjach uwzgldnia zdanie
dziecka stosownie do stopnia jego dojrzaoci (art. 95 4 KRO). Gdyby rodzice,
egzekwujc sw wol wbrew pogldom dziecka, dopucili si zachowa
zagraajcych jego dobru lub te raco naduyli swych uprawnie, wwczas
mogoby doj do ingerencji sdu w formie ograniczenia lub pozbawienia wadzy
rodzicielskiej (art. 109 1 lub art. 111 1 KRO);
W obowizujcej ustawie zasadniczej podtrzymano rozwizanie przyjte w Polsce ju w Kon-
stytucji z 1921 r., e wszelkie ingerencje w sfer wadzy rodzicielskiej s dopuszczalne tylko
w przypadkach okrelonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sdu
(art. 48 ust. 2 Konstytucji RP).
3) konstytucyjn rang uzyskaa idea ochrony praw dziecka. Poza zapowiedzi
utworzenia urzdu Rzecznika Praw Dziecka (powoanego w 2000 r.), art. 72
Konstytucji RP stanowi m.in., e: Kady ma prawo da od organw wadzy
publicznej ochrony dziecka przed przemoc, okruciestwem, wyzyskiem i demo-
ralizacj (ust. 1 zd. 2 powoanego przepisu), za Dziecko pozbawione opieki
rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy wadz publicznych (ust. 2);
4) konstytucja nakada na pastwo obowizek prowadzenia polityki spoecznej
i gospodarczej uwzgldniajcej dobro rodziny dajc prawo do szczeglnej
ochrony rodzinom znajdujcym si w trudnej sytuacji materialnej i spoecznej
(art. 71 Konstytucji RP).
II. Kodeks rodzinny i opiekuczy
Gwnym rdem prawa rodzinnego jest Kodeks rodzinny i opiekuczy, ktry

obowizuje od 1.1.1965 r. Kodeks zawiera regulacje stosunkw rodzinnoprawnych
opartych na maestwie, pokrewiestwie, powinowactwie i przysposobieniu oraz
unormowania wykraczajce poza t materi, bo nalece do obszaru osobowego
prawa cywilnego, a dotyczce stosunkw opiekuczych.
Na przestrzeni 50-ciu lat obowizywania tej ustawy, by on wielokrotnie noweli-
zowany. Pierwotny tekst bd modyfikowano, bd wprowadzono do niego zupenie
nowe uregulowania.
Pierwsze zmiany wprowadzono w 1975 r.1. Dotyczyy one:
1) wyczenia lub ograniczenia moliwoci zaspokojenia dugu jednego z maon-
kw z majtku wsplnego (wwczas nowy, a ju nieobowizujcy art. 41 3), co
uzasadniano koniecznoci ochrony rodziny przed zagroeniem, jakie stwarzaj
jego nieodpowiedzialne ekonomicznie poczynania,
2) umoliwienia orzekania w procesie rozwodowym o losach wsplnego mieszkania
maonkw i o podziale ich majtku (nowe przepisy art. 58 24),
1
Dz.U. Nr 45, poz. 234.
AKjvOgA=
AK
3) wprowadzenia przepisw tworzcych podstawy do orzekania przysposobienia

cakowitego,
4) rozgraniczenia uprawnie, obowizkw i kompetencji, jakie w stosunku do
dziecka maj jego rodzice i rodzina zastpcza lub wychowawcy placwki opie-
kuczo-wychowawczej w przypadkach umieszczenia dziecka poza rodzin na
podstawie orzeczenia o ograniczeniu wadzy rodzicielskiej (art. 1121 i 113 2).
Kolejna nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuczego dotyczya przepisw
o zawarciu maestwa oraz o uznaniu dziecka (art. 2, 3, 4, 9 i 79 KRO) i wizaa
si z wejciem w ycie ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego.
W nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuczego z 1995 r.1 wprowadzono ko-
lejne istotne zmiany w prawie adopcyjnym, zwaszcza w odniesieniu do tzw. adopcji
zagranicznej. W znacznej czci zwizane one byy z potrzeb dostosowania prawa
polskiego do standardw midzynarodowych.
Nowelizacja kodeksu dokonana w 1998 r.2 bya konsekwencj ratyfikowania
umowy midzynarodowej, zawartej 5 lat wczeniej midzy RP a Stolic Apostolsk,
zwanej Konkordatem3. Artyku 10 Konkordatu stanowi, e po spenieniu kilku
przesanek natury formalnej, maestwo zawarte kanonicznie moe wywrze
skutki, jakie pociga za sob zawarcie zwizku maeskiego zgodnie z przepisami
prawa polskiego. Sta si on przyczyn nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opieku-
czego, dziki ktrej moliwe stao si zawieranie maestw w formie wyznaniowej
ze skutkami dla prawa wieckiego.
Naley podkreli, e kiedy jest mowa o wyznaniowej formie, to nie dotyczy to tylko for-
my przyjtej w Kociele katolickim, lecz we wszystkich zarejestrowanych w Polsce kocioach
i zwizkach wyznaniowych. Potoczne okrelenie tak zawieranych maestw konkordatowymi,
wice si z genez omawianej nowelizacji polskiego prawa tkwic w umowie konkordatowej,
jest mylce, gdy bdnie sugeruje wycznie katolicki ich charakter i moe by le odbierane
przez osoby nalece do innych kociow lub zwizkw wyznaniowych ni Koci katolicki
(zob. rozdz. II, 11, pkt III, ppkt 2).
W 1999 r. 4 powrcia do polskiego prawa rodzinnego instytucja separacji,
jako Dzia V Tytuu I KRO Maestwo, a w grudniu 2000 r.5 przyjto zmiany
w art.109 i 111 KRO oraz w przepisach Kodeksu postpowania cywilnego, ktrych
wsplnym celem jest doprowadzenie do wsppracy sdw rodzinnych z instytu
cjami pomocy spoecznej odpowiedzialnymi za wykonywanie orzecze dotycz-
cych umieszczania dzieci poza rodzin i podejmowanie dziaa wspierajcych ich
rodzicw naturalnych.
Nowelizacja kodeksu dokonana 17.6.2004 r.6 przyniosa nowe brzmienie Dzia-
u III, ktry zatytuowano Maeskie ustroje majtkowe. Przyjte uregulowania,
1
Dz.U. Nr 83, poz. 417.
2
Dz.U. Nr 117, poz. 757.
3
Dz.U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318.
4
Dz.U. Nr 52, poz. 532.
5
Dz.U. z 2001 r. Nr 122, poz. 1322.
6
Dz.U. Nr 162, poz. 1691.
AKjvOgA=
AK
na ktre oczekiwano od pocztku okresu transformacji ustrojowej, s konsekwencj

zachodzcych zmian w yciu ekonomicznym spoeczestwa i poszczeglnych ro-
dzin. Ich celem jest stworzenie maonkom moliwoci swobodnych poczyna na
gruncie gospodarczym z jednoczesnym zapewnieniem ochrony interesw rodziny
oraz co byo saboci dotychczasowych rozwiza ochrony interesw osb trze-
cich dokonujcych czynnoci prawnych z jednym z maonkw. Wrd wielu nowych
rozwiza, w tym miejscu wskaza naley chociaby na stworzenie katalogu tych
czynnoci prawnych, dla ktrych skutecznego dokonania maonek funkcjonujcy
w ramach ustroju wsplnoci ustawowej musi pod rygorem niewanoci uzy-
ska zgod wspmaonka. Pojawia si te moliwo zawarcia przez maonkw
umowy majtkowej ustanawiajcej ustrj rozdzielnoci majtkowej z wyrwnaniem
dorobkw.
Nowel wprowadzono take tzw. ustrj podstawowy stosunkw majtkowych
maonkw (art. 281 KRO) oraz w konsekwencji orzeczenia Trybunau Konstytu-
cyjnego umoliwiono mczyznom wytaczanie powdztwa o ustalenie ojcostwa
(art. 84 KRO).
Nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuczego z 6.11.2008 r.1 bya spord
dotychczasowych najrozleglejsza. W przepisach o zawarciu maestwa, przysposo-
bieniu czy o opiece wprowadzia zmiany niemal kosmetyczne, ale w uregulowaniach
dotyczcych ustalania pochodzenia dziecka, sprawowania wadzy rodzicielskiej
(w tym sprawowania jej po rozwodzie lub przez rodzicw niebdcych maonkami,
a take kontaktw z dzieckiem jego rodzicw i innych osb bliskich) czy obowizku
alimentacyjnego, maj one znaczenie istotne, wpywajc na charakter prawny tych
instytucji prawa rodzinnego. Wystarczy wskaza na instytucj planu wychowaw-
czego stwarzajc szans na wypracowanie optymalnego sposobu realizowania
uprawnie i obowizkw, jakie maj wzgldem dziecka jego rodzice yjcy w roz-
czeniu. W przepisach dotyczcych pochodzenia dziecka pojawiy si po raz pierwszy
uregulowania odnoszce si do ustalania macierzystwa z niezwykle wanym dla
ustalania stanu cywilnego dziecka i rozstrzygajcym wtpliwoci zwizane na tle
funkcjonowania zastpczego macierzystwa, e matk dziecka jest kobieta, ktra je
urodzia. Odstpiono od wysoce niejednoznacznych przepisw o uznaniu dziecka
zastpujc je opartymi na jednoci prawdy biologicznej i prawnej przepisami
o uznaniu ojcostwa. Wprowadzono przepisy o kontaktach z dzieckiem jego rodzi-
cw, rodzestwa, krewnych w linii prostej, powinowatych i innych osb bliskich,
ktre by moe spowoduj, e zacznie by realizowane w Polsce prawo dziecka do
kontaktu z tymi osobami. Jest ono bowiem notorycznie i bezkarnie amane przez
skconych rodzicw, a take cz rodzin zastpczych. W prawie alimentacyjnym
na podkrelenie zasuguje uzalenienie zasadnoci roszczenia od jego zgodnoci
z zasadami wspycia spoecznego (z wyczeniem jedynie roszcze alimentacyj-
nych jakie maj niepenoletnie dzieci wzgldem swych rodzicw).
1
Dz.U. Nr 220, poz. 1431.
AKjvOgA=
AK
Od 1.8.2010 r. obowizuje nowy przepis, w ktrym zakazano stosowania wzgl-

dem dzieci kar cielesnych zarwno rodzicom, jak i opiekunom i osobom sprawuj-
cym nad maoletnim piecz zastpcz art. 961 KRO.
Ostatni jak dotychczas nowelizacj Kodeksu rodzinnego i opiekuczego prze-
prowadzono uchwalajc ustaw z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy
zastpczej1. Dokonano przy tej okazji nowelizacji przepisw kodeksu dotyczcych
wadzy rodzicielskiej, przysposobienia i opieki prawnej, ale najwaniejsze znaczenie
ma dodanie do niego oddziau 2a Piecza zastpcza. Zawarto w nim kilka pod-
stawowych rozstrzygni dotyczcych pieczy zastpczej, z ktrych najwaniejsze
wydaje si to, e przepisy o tej pieczy s elementem wypowiedzi ustawodawcy na
temat sprawowania wadzy rodzicielskiej. Ich usytuowanie, a nade wszystko tre,
pozwalaj jasno stwierdzi, e ich funkcj jest przede wszystkim to, by umieszczenie
dziecka w rodzinie zastpczej lub w placwce speniao suebn rol wzgldem
pierwotnej i naturalnej relacji czcej dziecko z rodzicami.
Ostatni zmian treci Kodeksu spowodowa wyrok Trybunau Konstytucyjnego
z 26.11.2013 r. (P 33/12), w ktrym Trybuna zakwestionowa konstytucyjno art.71
KRO.
Zagadnienia uregulowane w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym czsto wywouj publiczne
debaty, w czasie ktrych padaj pytania o trafno przyjtych rozwiza i wyraane s formalnie
i merytorycznie rozmaitej rangi postulaty wprowadzenia zmian. Niestety, nie zawsze s to projekty
wypywajce z troski o rodzin i nacechowane konieczn w tej materii roztropnoci. Tytuem
przykadu wskaza mona na odrzucony w poowie lat 90. XX w., gdy oceniony powszechnie
jako skrajny projekt liberalizacji prawa rozwodowego. Proponowano w nim m.in. zobowizanie
sdu do orzekania rozwodu na danie jednego z maonkw bez potrzeby wystpienia przesanek
okrelonych w art. 56 1 i 2 KRO. W publicystyce prawniczej okrelono to rozwizanie jako
rozwd na yczenie. W tym samym okresie odrzucono rwnie cakowicie susznie projekt
zmierzajcy do istotnego uatwienia sdom pozbawiania rodzicw wadzy rodzicielskiej (czasami
wrcz nakazujcy sdom to czyni).
Kontrowersje wzbudzaj wynikajce z przemian obyczajowych projekty uregulowania skutkw
prawnych trwaego poycia par homoseksualnych czy te okrelenia regu sztucznego wspierania
ludzkiej prokreacji.
III. rda prawa dotyczcego rodziny
1. Waniejsze ratyfikowane umowy midzynarodowe

Zgodnie z art. 91 Konstytucji RP, Ratyfikowana umowa midzynarodowa
[...]stanowi cz krajowego porzdku prawnego i jest bezporednio stosowana,
chyba e jej stosowanie jest uzalenione od wydania ustawy.
W najbardziej znanych dokumentach midzynarodowych dotyczcych praw
czowieka, takich jak proklamowana 10.12.1948 r. przez ONZ Powszechna Dekla
racja Praw Czowieka czy uchwalone przez Zgromadzenie Oglne tej organizacji
1
Dz.U. Nr 149, poz. 887.
AKjvOgA=
AK
16.12.1966 r. Pakty Praw Czowieka, rodzinie powicono mao miejsca. Jednak

to wanie w nich wyraono fundamentalne dla ycia rodzinnego idee prymatu ro-
dzicw w wychowaniu dzieci, autonomii rodziny wobec wpyww pastwa, a take
potrzeb wspierania rodziny przez pastwo.
Pod wzgldem szczegowoci i kompleksowego charakteru uregulowa do-
tyczcych rodziny wyjtkowy charakter ma Konwencja o Prawach Dziecka
z 20.11.1989r.1. W dokumencie tym dziecko potraktowano jako samodzielny pod-
miot prawa, ktry ze wzgldu na swj wiek wymaga roztoczenia nad nim szcze-
glnej troski, w tym rwnie waciwej ochrony prawnej. Podkrelono konieczno
zapewnienia owej ochrony kademu dziecku bez wzgldu na jego ras, kolor skry,
pe, jzyk, religi, pogldy polityczne, status majtkowy, niepenosprawno, cen-
zus urodzenia lub jakikolwiek inny, a take bez wzgldu na jakikolwiek cenzus jego
rodzicw bd opiekunw prawnych.
Podstaw regulacji przyjtych w tej konwencji jest pogld, e najskuteczniejszym
sposobem ochrony praw dzieci jest ochrona i wspieranie rodzin, tak aby mogy one
w penym zakresie wypenia swoje funkcje (zob. Preambua tego aktu).
Kryterium oceny wszelkich przedsiwzi dotyczcych dzieci, podejmowanych
przez publiczne lub prywatne instytucje pomocy spoecznej, sdy, wadze admini-
stracyjne i ciaa ustawodawcze, jest na gruncie tej konwencji najlepsze zabezpie-
czenie interesw dziecka.
Pojcie dziecka nie zostao w Konwencji o Prawach Dziecka zdefiniowane
w sposb, ktry nie budziby wtpliwoci. Z jednej strony, mowa jest w Preambule
o potrzebie ochrony praw dzieci zarwno przed, jak i po urodzeniu, z drugiej za,
w art. 1, ktrego ranga normatywna jest mocniejsza ni tre Preambuy, okrelono
dziecko jako istot ludzk w wieku poniej osiemnastu lat, chyba e zgodnie z pra-
wem odnoszcym si do dziecka uzyska ono wczeniej penoletno. Jak si wy-
daje, mglisto wypowiedzi na temat pocztku owej ludzkiej istoty miaa kluczowe
znaczenie dla ratyfikowania konwencji przez prawie wszystkie kraje.
Niektre spord wymienionych w tym akcie praw dziecka bd przedmiotem
rozwaa zawartych w dalszych rozdziaach skryptu, gdzie omwiono je na tle pol-
skiego ustawodawstwa. Chodzi tu o prawo dziecka do:
1) ycia (art. 6),
2) okrelenia tosamoci i znajomoci swego pochodzenia (art. 7),
3) rodziny i pozostawania pod opiek rodzicw, ktrym przysuguje prymat w wy-
chowaniu dziecka (art. 7 oraz art. 5, 18, 27),
4) poszanowania wizi rodzinnych dziecka (art. 9),
5) ustanowienia dla niego pieczy zastpczej (art. 20),
6) ochrony przed wszelkimi formami przemocy (art. 19), w tym ochrony przed
wszelkimi formami wyzysku seksualnego i naduy seksualnych (art. 34),
7) ochrony dobra dziecka w postpowaniu adopcyjnym (art. 21),
8) odpowiedniego poziomu ycia (art. 27).
1
Uchwalona przez Zgromadzenie Oglne ONZ 20.11.1989 r., a ratyfikowana przez Polsk 30.9.1991 r.
(Dz.U. Nr 120, poz. 526 ze zm.).
AKjvOgA=
AK
Konwencja o Prawach Dziecka wymienia rwnie m.in. wolnoci: wypowiedzi (art. 12),
myli, sumienia i religii (art. 14), zrzeszania si i pokojowych zgromadze (art. 15), a take pra-
wa do: dostpu do informacji oraz materiaw pochodzcych z rnorodnych rde krajowych
i midzynarodowych (art. 17), korzystania z usug medycznych i rehabilitacyjnych (art. 24, 25),
zabezpieczenia spoecznego, w tym ubezpiecze spoecznych (art. 26), peni normalnego ycia
w przypadku dzieci niepenosprawnych (art. 23), nauki (art. 28, 29), wasnego ycia kulturalnego
dzieci nalecych do mniejszoci etnicznych, religijnych, jzykowych oraz pochodzenia autochto-
nicznego (art. 30) i inne.
Oprcz opisywanej konwencji funkcjonuje szereg innych midzynarodowych
dokumentw dotyczcych rodziny, statusu poszczeglnych jej czonkw, relacji
midzy nimi, konkretnych problemw zwizanych z funkcjonowaniem rodziny itp.
Wrd nich najistotniejsze to:
1) Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci sporzdzona w Strasburgu
25.1.1996 r.1;
Nie wnosi ona nowych treci do katalogu praw dziecka wyraonego w normach prawa mate-
rialnego, lecz zawiera gwarancje ochrony tych praw na gruncie prawa formalnego. Oparta jest na
zaoeniu, e zanim sprawa rodzinnego konfliktu zostanie przedstawiona waciwemu organowi
sdowemu, podane jest podjcie prb osignicia porozumienia wewntrz rodziny. Jeeli jed-
nak konieczne stanie si wszczcie postpowania, wwczas dzieci powinny posiada moliwo
wykonywania swoich praw na gruncie prawa formalnego.
Konwencja wymienia prawa procesowe dzieci, w tym m.in. prawo do: bycia informowanym
o swojej sytuacji prawnej, wyraania swoich opinii w toku postpowania (dotyczy ono dzieci
majcych wystarczajce rozeznanie w dotyczcym ich postpowaniu), dania wyznaczenia spe-
cjalnego penomocnika lub ustanowienia wasnego penomocnika, a take prawo do korzystania
ze wszystkich lub niektrych praw strony.
Wrd zada spoczywajcych na sdzie wskazano natomiast obowizek:
a) zebrania wszelkich informacji niezbdnych do rozstrzygnicia zgodnego z dobrem dziecka,
b) upewnienia si (poprzez zasignicie opinii dziecka), czy dziecko otrzymao wszelkie sto-
sowne do jego rozeznania istotne informacje,
c) umoliwienia dziecku przedstawienia stanowiska i uwzgldnienie go,
d) szybkiego dziaania w sprawach dotyczcych dzieci, a w okrelonych prawem przypadkach
wszczynania spraw z urzdu, ustanawiania penomocnikw w sprawach, w ktrych rodzice
nie mog reprezentowa dziecka.
2) Konwencja o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci sporzdzona
w Rzymie 4.11.1950 r.2 wraz z opartym na niej bogatym orzecznictwem Trybu-
nau Praw Czowieka w Strasburgu;
Istotne znaczenie ma zwaszcza art. 8 tej konwencji, ktry brzmi: 1. Kady ma prawo do po-
szanowania swojego ycia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji.
2. Niedopuszczalna jest ingerencja wadzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjtkiem
przypadkw przewidzianych przez ustaw i koniecznych w demokratycznym spoeczestwie
z uwagi na bezpieczestwo pastwowe, bezpieczestwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju,
ochron porzdku i zapobieganie przestpstwom, ochron zdrowia i moralnoci lub ochron praw
i wolnoci innych osb.
1
Dz.U. z 2000 r. Nr 107, poz. 1128.
2
Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm. i uzup.
AKjvOgA=
AK
Ponadto due znaczenie ma art. 2 protokou Nr 1, sporzdzonego w Paryu 2.3.1952 r.:

[...]Pastwo uznaje prawo rodzicw do zapewnienia wychowania i nauczania zgodnie z ich
wasnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi.
3) Konwencja w sprawie zgody na zawarcie maestwa, najniszego wieku
maeskiego i rejestracji maestw, otwarta do podpisania w Nowym Jorku
10.12.1962 r.1;
4) Konwencja o uznawaniu rozwodw i separacji, sporzdzona w Hadze 1.6.1970 r.2;
5) Konwencja dotyczca cywilnych aspektw uprowadzenia dziecka za granic,
sporzdzona w Hadze 25.10.1980 r.3;
6) Europejska Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzecze dotyczcych
pieczy nad dzieckiem oraz przywracaniu pieczy nad dzieckiem, sporzdzona
w Luksemburgu 20.5.1980 r.4;
7) Konwencja o dochodzeniu roszcze alimentacyjnych za granic, sporzdzona
w Nowym Jorku 20.6.1956 r.5;
8) Konwencja o prawie waciwym dla zobowiza alimentacyjnych, sporzdzona
w Hadze 2.10.1973 r.6;
9) Europejska Konwencja o przysposobieniu dzieci, sporzdzona w Strasburgu
24.4.1967 r.7;
10) Konwencja o ochronie dzieci i wsppracy w dziedzinie przysposobienia mi-
dzynarodowego, sporzdzona w Hadze 29.5.1993 r.8;
11) Europejska Konwencja o statusie prawnym dziecka pozamaeskiego, sporz-
dzona w Strasburgu 15.10.1975 r.9;
Konwencja chroni interesy dziecka pozamaeskiego podejmujc takie kwestie, jak jego
rwnouprawnienie z dziemi pochodzcymi z maestwa, rwno rodzicw w prawach i obo-
wizkach wobec niego, sposoby ustalania jego ojcostwa (uznanie i sdowe ustalenie).
12) Konwencja o uregulowaniu opieki nad maoletnimi, sporzdzona w Hadze
12.6.1902 r.10.
Wrd rde prawa dotyczcego rodziny wymieni naley rwnie szereg rezo
lucji i rekomendacji przyjtych przez Rad Europy, a to z powodu ich znacznego
wpywu na ksztatowanie prawa w pastwach czonkowskich.
W tej mierze odesa naley do opracowa zawierajcych tre tych dokumentw: M. Safjan
(red.), Standardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, t. I, Prawo rodzinne, Warszawa 1994
1
Dz.U. z 1965 r. Nr 9, poz. 53 i 54.
2
Dz.U. z 2001 r. Nr 53, poz. 561.
3
Dz.U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528 ze sprost.
4
5
Dz.U. z 1961 r. Nr 17, poz. 87 i 88.
6
Dz.U. z 2000 r. Nr 39, poz. 444.
7
Dz.U. z 1999 r. Nr 99, poz. 1157.
8
9
Dz.U. z 1999 r. Nr 79, poz. 888.
10
Dz.U. z 1929 r. Nr 13, poz. 105; Nr 80, poz. 596.
AKjvOgA=
AK
i T. Jasudowicz (red.), Prawa rodziny prawa w rodzinie. Jan Pawe II o maestwie i rodzinie.
Wypisy z nauczania Ojca witego, Toru 1999, a w nich zwaszcza do:
1) rezolucji Nr (77)33 w sprawie umieszczania dzieci poza rodzin i rekomendacji Nr R (87)6
w sprawie rodzin zastpczych, ktre miay znaczcy wpyw na tre aktw prawnych zwi-
zanych z reform pieczy zastpczej w Polsce (zob. rozdz. III, 22),
2) rekomendacji Nr R (84)4 w sprawie odpowiedzialnoci rodzicielskiej,
3) rekomendacji Nr R (82)2 w sprawie wypacania przez pastwo zaliczek na poczet wiadcze
alimentacyjnych nalenych dzieciom i wielu innych.
Problematyka rodzinna w aspekcie norm kolizyjnych znajduje te odzwiercie-
dlenie w ustawodawstwie Unii Europejskiej, czego przykadem jest rozporzdzenie
Rady (WE) Nr 2201/2003 z 27.11.2003 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykony-
waniu orzecze w sprawach maeskich oraz w sprawach dotyczcych odpowie-
dzialnoci rodzicielskiej1 (uchylajce rozporzdzenie (WE) Nr 1347/2000), tzw.
BrukselaII bis. Aktem o duej doniosoci spoecznej jest te rozporzdzenie Rady
(WE) Nr4/2009 z 18.12.2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa waciwego, uznawania
i wykonywania orzecze oraz wsppracy w zakresie zobowiza alimentacyjnych2.
Polska zawara poza tym szereg umw dwustronnych dotyczcych pomocy
prawnej w sprawach cywilnych, karnych oraz rodzinnych.
2. Waniejsze ustawy
Wiele ustaw, ktre zaliczy mona do prawa dotyczcego rodziny, przyjdzie
omawia w nawizaniu do rozwaa o instytucjach prawa rodzinnego uregulowa-
nych w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym. Tu wymieni naley najistotniejsze,
wskazujc do jakich regulacji Konstytucji i kodeksu one nawizuj. S to m.in.:
1) ustawa z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej3 (szcze-
gowe omwienie wybranych kwestii w 22);
2) ustawa z 12.3.2004 r. o pomocy spoecznej4;
Jej regulacje s silnie funkcjonalnie i formalnie zwizane z przepisami kodeksowymi doty-
czcymi obowizkw alimentacyjnych.
3) ustawa z 7.9.2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentw5, ktr uchy-
lono ustaw z 22.4.2005 r. o postpowaniu wobec dunikw alimentacyjnych
oraz zaliczce alimentacyjnej6;
4) ustawa o wiadczeniach rodzinnych;
Dotyczy ona zasad wypacania wielu wiadcze socjalnych, takich m.in. jak zasiek rodzinny
czy dodatek dla osb samotnie wychowujcych dziecko.
5) ustawa z 26.10.1982 r. o postpowaniu w sprawach nieletnich7;
1
Dz.Urz. UE L 338/2003, s. 129.
2
Dz.Urz. UE L 7/2009, s. 179.
3
Dz.U. Nr 149, poz. 887.
4
Tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 182 ze zm.
5
Dz.U. z 2012 r. poz. 1228 ze zm.
6
Dz.U. Nr 86, poz. 732 ze zm.
7
Tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 382.
AKjvOgA=
AK
Ustawa zostaa uchwalona w celu zapobiegania demoralizacji i dokonywaniu czynw karalnych

przez dzieci i modzie. Zawiera przepisy prawa materialnego okrelajce m.in. sankcje w stosunku
do nieletnich, ale przede wszystkim uregulowania natury proceduralnej majce w zaoeniu suy
do podanego ze wzgldw wychowawczych i adekwatnego do wieku i rozwoju dziecka trybu
rozpatrywania spraw nieletnich przez sd. Ustawa odnosi si do podobnego obszaru jak zawarte
w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym przepisy o ingerencji we wadz rodzicielsk (wrd rodkw
wychowawczych w ustawie tej przewidziane jest umieszczenie w rodzinie zastpczej i w placwce
opiekuczo-wychowawczej).
6) Kodeks karny;
W Kodeksie karnym znajdujemy Rozdzia XXVI powicony rodzinie i opiece, w ktrym pena-
lizacji poddano zachowania godzce w te dobra. Ponadto w wielu innych rozdziaach ustanowiono
sankcje za zachowania agresywne szczeglnie czsto wystpujce w rodzinach (zgwacenie, mole-
stowanie seksualne, kazirodztwo, pobicie i inne). Wikszo wymienionych zachowa zakazanych
w celu ochrony rodziny w tym zwaszcza takich, jak rozpijanie maoletniego, niealimentacja,
zncanie si nad czonkiem rodziny jest jednoczenie podstaw dla orzekania uregulowanych
w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym form ingerencji we wadz rodzicielsk czy te eksmisji
w wyroku rozwodowym i innych.
7) ustawa z 29.7.2005 r. o przeciwdziaaniu przemocy w rodzinie1;
8) ustawa z 17.10.2008 r. o zmianie imienia i nazwiska2;
Ustawa zawiera reguy przyjmowania imion i nazwisk innych ni te, ktre nadano na podstawie
Kodeksu rodzinnego i opiekuczego.
9) ustawa z 7.1.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach
dopuszczalnoci przerywania ciy3;
Ustawa zawiera regulacje dotyczce realizowania przez rodzin jej funkcji prokreacyjnej
w kontekcie zagwarantowanego kademu w Konstytucji prawa do ycia. Jest te normatywn
podstaw rozwoju form wspierania kobiet w ciy (m.in. tworzenia domw samotnej matki).
10) ustawa z 29.9.1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego4;
Ustawa ta zawiera przepisy dotyczce niektrych skutkw takich zdarze prawnych uregulo-
wanych w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym, jak m.in. zawarcie, a take rozwizanie i uniewa-
nienie maestwa, uznanie i uniewanienie uznania dziecka, sdowe ustalenie i takie zaprzeczenie
ojcostwa czy te przysposobienie i rozwizanie przysposobienia dziecka.
11) Kodeks pracy;
Do prawa dotyczcego rodziny zaliczy naley zwaszcza zawarte w tym kodeksie przepisy
o ochronie macierzystwa i egzekucji alimentw z wynagrodzenia za prac.
12) Kodeks cywilny;
O cisym powizaniu Kodeksu cywilnego z Kodeksem rodzinnym i opiekuczym bya ju
mowa. Wrd licznych uregulowa KC dotyczcych wprost ycia rodzinnego wskaza mona cho-
1
2
3
4
Tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264 ze zm.
AKjvOgA=
AK
ciaby na przepisy prawa spadkowego, regulacje umw zawieranych z reguy w krgu rodzinnym,
takich jak doywocie i renta, instytucj renty odszkodowawczej dla rodziny osoby poszkodowanej
czynem niedozwolonym, a take wprowadzony w 2001 r. art. 6801 stanowicy, e bez wzgldu
na istniejce midzy maonkami stosunki majtkowe, s oni najemcami lokalu majcego suy
zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych zaoonej przez nich rodziny, jeeli nawizanie stosunku
najmu nastpio w czasie trwania maestwa.
13) ustawa z 4.2.2011 r. Prawo prywatne midzynarodowe1;
Zawiera reguy kolizyjne wskazujce prawo waciwe dla spraw rodzinnych z elementem
zagranicznym.
14) ustawa o ochronie praw lokatorw, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Ko-
deksu cywilnego oraz ustawa z 15.12.2000 r. o spdzielniach mieszkaniowych2;
Zawieraj one regulacje istotne zwaszcza w sprawach rozwodowych, w ktrych sd orzeka
o losach wsplnego mieszkania maonkw.
15) ustawy dotyczce ubezpiecze spoecznych: z 17.12.1998 r. o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpiecze Spoecznych3, z 25.6.1999 r. o wiadczeniach
pieninych z ubezpieczenia spoecznego w razie choroby i macierzystwa4,
z 30.10.2002 r. o ubezpieczeniu spoecznym z tytuu wypadkw przy pracy
i chorb zawodowych5;
Ustawy te (podobnie jak wymieniona wyej ustawa o pomocy spoecznej) dotycz rozmaitych
wiadcze o charakterze ubezpieczeniowym i zaopatrzeniowym, co ma istotny wpyw na upraw-
nienia i obowizki alimentacyjne.
16) Kodeks postpowania cywilnego;
Zwaszcza przepisy sprofilowane pod ktem specyfiki rozstrzygania spraw rodzinnych dotyczce
postpowa odrbnych w sprawach maeskich i w sprawach ze stosunkw midzy rodzicami
a dziemi (art. 425458), postpowa nieprocesowych w sprawach z zakresu prawa rodzinnego,
opiekuczego i kurateli (art. 561605) i w sprawach z zakresu prawa osobowego (art. 526560),
postpowania egzekucyjnego wiadcze alimentacyjnych (art. 10811088), a nade wszystko
przepisy o mediacji, ktre weszy w ycie w 2005 r. (art. 183118315, a take zwizane z moliwo-
ci przeprowadzenia mediacji zmiany w postpowaniu w sprawach o rozwd i o separacj oraz
w sprawach rodzinnych i opiekuczych rozpatrywanych w trybie nieprocesowym nowy art. 5702).
17) ustawa z 6.1.2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka6.
1
Dz.U. Nr 80, poz. 432.
2
3
4
5
6
AKjvOgA=
AK
3. Podstawowe pojcia dotyczce rodziny 17
3. Podstawowe pojcia dotyczce rodziny
I. Rodzina
W opracowaniach socjologicznych, jak i w wielu dokumentach midzynarodo-

wych, rodzina okrelana jest susznie jako podstawowa komrka spoeczna. Podsta-
wowa albowiem najmniejsza, a ponadto taka, do ktrej naley, nalea lub nalee
bdzie kady, a poza tym grupa najlepiej odpowiadajca psychologicznym, w tym
emocjonalnym, potrzebom czowieka i w typowej sytuacji bdca optymalnym ro-
dowiskiem jego wszechstronnego rozwoju.
Rodzina nie jest zdefiniowana w przepisach prawa rodzinnego i dodajmy, e nie
jest to uchybienie ustawodawcy zwaszcza, e mona to pojcie wyinterpretowa
z ogu unormowa Kodeksu rodzinnego i opiekuczego. W myl tych przepisw
rodzina jawi si jako oparta na maestwie rodzina maa (w jzyku socjologw
zwana rodzin nuklearn) czyli jako jedno- lub dwupokoleniowa (por. art. 27 KRO
ustanawiajcy obowizek maonkw zaspokojenia potrzeb rodziny). Szersze ujcie
znajdziemy w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuczego dotyczcych obowiz-
kw alimentacyjnych (art. 60 i 614 4, art. 1281441 KRO) ten rodzinnoprawny obo-
wizek rozcignity jest na wszystkich krewnych w linii prostej, niektrych spord
powinowatych, maonkw (take po rozwodzie, uniewanieniu maestwa i yj-
cych w separacji), rodzestwo, osoby, ktrych wi adopcyjna zostaa rozwizana
(art. 125 KRO) i niektre inne osoby (art. 141 KRO), a take w przepisach o kontak-
tach z dzieckiem, ktre przysuguj rodzicom, rodzestwu, dziadkom i powinowatym
w linii prostej (art. 1136 KRO).
Nie budzi niczyich wtpliwoci, e wizami tworzcymi rodzin w rozumieniu
polskiego prawa rodzinnego s:
1) pokrewiestwo (cho jego konsekwencje prawne s ograniczone do pokrewie-
stwa w linii prostej oraz pokrewiestwa w linii bocznej w stopniu drugim),
2) przysposobienie (niektre jego skutki mog trwa rwnie po rozwizaniu
przysposobienia),
3) powinowactwo (konsekwencje prawne dotycz wycznie powinowactwa w linii
prostej),
4) maestwo (rwnie skutki prawne maestwa mog trwa take po jego
ustaniu).
W aktach prawnych innych ni Kodeks, czasami rodzina jest zdefiniowana, ale
jedynie w sposb uyteczny dla celw jakie ustawodawca chce w danej ustawie
osign. Na przykad w art. 6 PomSpoU rodzin okrelono jako osoby tworzce
wsplne gospodarstwo domowe, co rzecz jasna jest ujciem uytecznym wy-
cznie dla procedury ustalania uprawnie do wiadcze socjalnych zalenych od
osigania w rodzinie odpowiednio niskiego miesicznego dochodu na osob, nato-
miast w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpiecze Spoecznych jako
czonkw rodziny zmarego uprawnionych po nim do renty rodzinnej wymieniono:
AKjvOgA=
AK
dzieci wasne i przez niego przysposobione, pasierbw, wnuki i rodzestwo przyjte

na wychowanie i utrzymanie przed osigniciem penoletnoci i inne dzieci, w tym
rwnie w ramach rodziny zastpczej, ponadto maonka (wdow i wdowca take
wwczas, gdy przed mierci ubezpieczonego orzeczony zosta midzy nimi rozwd
lub separacja) oraz rodzicw (art. 6571 tej ustawy).
W art. 71 Konstytucji RP posuono si pojciem rodzina niepena wskazu-
jc, e rodziny takie powinny by przedmiotem szczeglnej troski w ramach prowa-
dzonej przez pastwo polityki spoecznej. Rwnie i tego pojcia ustawodawca nie
zdefiniowa. Merytoryczny kontekst wymienionego przepisu (polityka spoeczna)
skania, by omawiane pojcie podobnie do definicji rodziny przyjtej w art. 6
PomSpoU odnosi do rodzin ekonomicznie niewydolnych. Dlatego rodzina nie-
pena, w rozumieniu art. 71 Konstytucji RP, to samotnie gospodarujcy rodzic wraz
z dzieckiem (lub z dziemi), a wic grupa spoeczna, w ktrej co najwyej jedna
osoba (a bywa, e i adna) ma rdo utrzymania i to wycznie na niej spoczywaj
obowizki zwizane z wychowaniem dzieci i prac w gospodarstwie. Tym rni si
ona od rodziny penej, w ktrej obowizki te spoczywaj na obojgu maonkach (por.
art. 27 KRO). Udzielanie, tak rozumianym rodzinom niepenym, ekonomicznego
wsparcia z funduszy publicznych znajduje uzasadnienie w etycznym nakazie pomocy
sabszym. Takiego uzasadnienia nie ma natomiast idea wspierania, w ramach poli-
tyki spoecznej pastwa, osb jedynie formalnie samotnych, a faktycznie yjcych
w trwaych zwizkach, czyli w konkubinatach.
W przepisach ustawy o wiadczeniach rodzinnych (obowizujcych od jej wejcia w ycie
1.5.2004 r. do uchylenia ustaw o postpowaniu wobec dunikw alimentacyjnych oraz zaliczce
alimentacyjnej z 22.4.2005 r.) przyjto jednak, i rodzin niepen jest take konkubinat. Dodatek
dla osb samotnie wychowujcych dziecko, a wic dla rodziny niepenej, przyznano bowiem
m.in.rodzicom, ktrzy s jedynie formalnie samotni (nie pozostaj w zwizku maeskim),
a w rzeczywistoci yj w konkubinacie. Trybuna Konstytucyjny1 trafnie uzna to rozwizanie
za sprzeczne m.in. z art. 18 Konstytucji RP, ktry nakazuje ochron rodziny, z czym nie da si
pogodzi dyskryminowania w dostpie do wiadcze socjalnych rodzin opartych na maestwie
w porwnaniu z osobami formalnie samotnymi, ale faktycznie yjcymi w konkubinacie.
W orzeczeniach Europejskiego Trybunau Praw Czowieka w Strasburgu wy-
dawanych na podstawie art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Czowieka, kategori
ycie rodzinne, rozumian jako dobro chronione przed nieuzasadnionymi inge-
rencjami ze strony pastwa, odnoszono nie tylko do wizw wynikajcych z ma-
estwa i pokrewiestwa, lecz rwnie do:
1) zamieszkujcego razem zwizku faktycznego2;
2) zwizku czcego mczyzn, ktry oy na utrzymanie dziecka ze sw by
on, z ktr si rozwid3;
1
Wyrok K 16/04 z 18.5.2005 r. (Dz.U. Nr 95, poz. 806, s. 6263).
2
Sprawa z 26.5.1994 r., Keegan v. Irlandia, A 290, skarga Nr 16969/90.
3
Sprawa z 26.6.1988 r., Berrenhab v. Holandia, A 138.
AKjvOgA=
AK
3) zwizku ojca z dzieckiem umieszczonym w rodzinie zastpczej (w wielu podob-

nych sytuacjach Trybuna podkrela istnienie obowizku pastwa podejmowania
dziaa wspierajcych rodzicw i dzieci w celu ich poczenia)1;
4) zwizku faktycznego, w ktrym mczyzna co prawda nie zamieszkiwa
razem (wymg wsplnego zamieszkiwania w orzecznictwie Trybunau jest
akcentowany), jednak mia wsplne dzieci, ktrych nie mg uzna z przyczyn
formalnych2.
Europejski Trybuna Praw Czowieka uzna natomiast m.in., e nie jest pogwa-
ceniem prawa do poszanowania ycia rodzinnego deportacja mczyzny yjcego
w trwaym zwizku homoseksualnym3. Na ewolucj stanowiska Trybunau w tej
kwestii wskazuje jednak orzeczenie4, w ktrym za sprzeczny z art. 8 Europejskiej
Konwencji Praw Czowieka uznano wyrok Sdu Najwyszego Austrii odmawiajcy
mczynie yjcemu w staym zwizku homoseksualnym wstpienia w prawa
najemcy mieszkania po swym zmarym partnerze. W 2012 r. Trybuna rozpatrujc
spraw Kozak przeciwko Polsce5 orzek, e naruszono art. 14 w zwizku z art. 8
Konwencji odmawiajc skarcemu wstpienia w prawa zmarego najemcy, ktry
y z nim przez wiele lat w zwizku.
II. Maestwo
Fundamentem rodziny jest maestwo, ktre, w wietle przepisw Kodeksu

rodzinnego i opiekuczego oraz w wietle art. 18 Konstytucji RP, rozumiane jest jako
zwizek mczyzny i kobiety sformalizowany przez normy regulujce przesanki
jego zawarcia. Maestwo jest w obecnej dobie zwizkiem osb wolnych w tym sen-
sie, e swobodnie wyraaj one ch jego zawarcia. W przepisach prawa rodzinnego
maestwo traktowane jest jako zwizek z zaoenia trway, cho nie nierozerwalny
(o zasadzie trwaoci zwizku maeskiego zob. rozdz. II, 15, pkt II), w ktrym
maonkowie maj rwne prawa i obowizki.
III. Dziecko
Dzieckiem, wedug Konwencji o Prawach Dziecka (rwnie tego pojcia kodeks

nie definiuje), jest osoba, ktra nie ukoczya 18. roku ycia. Jak ju wyej wskazano,
konwencja nie okrelia momentu, od ktrego ycie dziecka bierze swj pocztek,
cho w jej preambule powtrzono za Deklaracj Praw Dziecka ONZ, e dziecko
1
Sprawa z 23.9.1994 r. Hokkanen v. Finlandia, A 229-A, skarga Nr 19823/92.
2
Sprawa z 27.10.1994 r., Kroon i inni v. Holandia, A 297-C, skarga Nr 18535/91.
3
Sprawa z 3.5.1983 r., X. i Y. v. Wielka Brytania, skarga Nr 9369/81, DR 32/220.
4
Sprawa z 26.7.2003 r., Karner v. Austria, skarga Nr 40016/98.
5
Sprawa z 2.3.2010 r., Kozak v. Polska, skarga Nr 13102/02.
AKjvOgA=
AK
wymaga szczeglnej opieki i troski w tym ochrony prawnej, zarwno przed, jak
i po urodzeniu.
Dzieckiem, jako podmiotem, ktry ma by chroniony na podstawie ustawy
o RPD, jest kada istota ludzka od poczcia do osignicia penoletnoci (art. 2
ust. 1).
Zwrmy jednak uwag na szczeglny kontekst, w jakim uyto sowa dziecko w art. 133 1
KRO, w ktrym odnosi si ono rwnie do dzieci bdcych osobami dorosymi lub penoletnimi.
Obowizek alimentacyjny spoczywajcy na rodzicach wzgldem ich dziecka trwa bowiem dopty,
dopki nie bdzie ono w stanie utrzyma si samodzielnie, co w typowych przypadkach nastpuje
po przekroczeniu progu metrykalnej dorosoci. Mona wskaza wiele innych przykadw uycia
w przepisach prawa sowa dziecko w odniesieniu do osb dorosych (zob. np.art. 931 KC wy-
znaczajcy pierwszy krg spadkobiercw w ramach dziedziczenia ustawowego). Przypadek ten jest
jednak szczeglny, albowiem naoenie na rodzicw obowizku utrzymywania dziecka dopki nie
jest ono jeszcze w stanie utrzyma si samodzielnie odzwierciedla cigo ekonomiczn i prawn
sytuacji dziecka (jego niesamodzielno, zaleno od rodzicw i przysugujce mu roszczenie
alimentacyjne), poczwszy od pocztku dziecictwa, po osignicie ekonomicznej samodzielnoci.
Nie wchodzc w bogat problematyk filozoficzn czy te biologiczn zagadnie-

nia naley nadmieni, i na gruncie polskiego prawa kwestii pocztku ycia doty-
kaj przede wszystkim regulacje dotyczce dopuszczalnoci zabiegw przerwania
ciy oraz ochrony interesw majtkowych dziecka pocztego.
Przerwanie ciy jest czynem karalnym zakazanym w Kodeksie karnym
(art. 152154 KK), przy czym sankcja karna dotkn moe lekarza, ktry dokona
aborcji wbrew przepisom ustawy, podegacza, pomocnika, ale nigdy nie dotyczy
poddajcej si zabiegowi kobiety.
W ustawie o planowaniu rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach dopusz-
czalnoci przerywania ciy objto ochron ycie ludzkie, w tym rwnie w jego
fazie prenatalnej. Na organy administracji rzdowej i samorzdowej naoono obo-
wizek wspierania kobiet ciarnych na paszczynie medycznej, prawnej i socjal-
nej akcentujc, e chodzi tu te o opiek prenataln nad podem. Wskazano jednak
rwnie wyjtkowe sytuacje, w ktrych spdzenie podu jest prawnie dopuszczalne.
Nie popenia przestpstwa lekarz, ktry dokonuje przerwania ciy w publicznym zakadzie
opieki zdrowotnej w przypadku, gdy:
1) cia jest zagroeniem dla ycia lub powanym zagroeniem dla zdrowia matki, co stwier-
dzono orzeczeniem lekarza innego ni lekarz podejmujcy dziaanie (nie jest ono niezbdne
w przypadku natychmiastowej koniecznoci uchylenia zagroenia dla matki),
2) badania prenatalne potwierdzone orzeczeniem innego lekarza ni lekarz podejmujcy dziaanie
wskazuj na cikie i nieodwracalne uszkodzenie podu albo nieuleczaln chorob zagraajc
jego yciu,
3) zachodzi uzasadnione podejrzenie, potwierdzone zawiadczeniem prokuratora, e cia po-
wstaa w wyniku czynu zabronionego.
Wprowadzona w 1996 r. dopuszczalno przerwania ciy w sytuacji, kiedy kobieta znajduje
si w trudnych warunkach yciowych lub w trudnej sytuacji materialnej (moliwo taka istniaa
w latach 19561993 i postulowana jest obecnie przez cz rodowisk lewicowych i feministycz-
AKjvOgA=
AK
nych), zostaa uznana przez Trybuna Konstytucyjny1 za sprzeczn z norm ustawy zasadniczej,
goszc, i Rzeczpospolita Polska zapewnia kademu czowiekowi prawn ochron ycia
(art.38 Konstytucji RP).
W prawie cywilnym istnieje wiele regulacji majcych niekiedy rodowd a
w prawie rzymskim i funkcjonujcych niezalenie od tego, w jaki sposb aktu-
alnie uregulowana jest dopuszczalno przerywania ciy chronicych intere
sy majtkowe dzieci pocztych. Dziecko poczte, pod warunkiem e urodzi si
ywe, moe m.in.: dziedziczy po osobie, ktra zmara zanim ono si urodzio
(art. 927 2KC), dochodzi wyrwnania szkd uczynionych mu w yciu podowym
(art. 4461KC), a take ju w fazie ycia podowego ojciec moe uzna je za swoje
dziecko (art. 75KRO).
IV. Pokrewiestwo
Krg osb zaliczanych do rodziny wyznaczony jest przede wszystkim przez

pokrewiestwo, czyli pochodzenie od wsplnego przodka. Rozrniamy:
1) pokrewiestwo w linii prostej (pradziadek dziadek ojciec syn wnuk
prawnuk itd.) czce osoby, ktre pochodz bezporednio (ojciec syn) lub
porednio (dziadek wnuk) jedna od drugiej oraz
2) pokrewiestwo w linii bocznej (rodzestwo, kuzynostwo), kiedy to dane osoby
nie pochodz od siebie, a wie je to, e maj wsplnego przodka art. 617 KRO.
Pokrewiestwo mierzy si w stopniach. Stopie pokrewiestwa w linii prostej
rwny jest liczbie pokole dzielcych dane osoby (ojciec i syn s krewnymi pierw-
szego stopnia, dziadek i wnuk to krewni w stopniu drugim, pradziadek i prawnuk
spokrewnieni s w stopniu trzecim). Krewni w linii prostej mog by krewnymi
wstpnymi, jeeli s starsi od osoby, w stosunku do ktrej ustalamy pokrewiestwo,
lub te krewnymi zstpnymi, jeeli s od niej modsi.
Stopie pokrewiestwa w linii bocznej rwny jest natomiast liczbie urodze
potrzebnych do zaistnienia osb, ktrych koligacj opisujemy (dlatego rodzestwo,
to krewni drugiego stopnia w linii bocznej, gdy do zaistnienia tego pokrewiestwa
konieczne byy dwa urodzenia, tj. kadego z nich).
1
Orzeczenie TK z 28.5.1997 r., K 26/96, OTK 1997, Nr 2, poz. 19.
AKjvOgA=
AK
Tabl. 1. Koligacje (I)
ABE, ABD, AC krewni w linii prostej

A w stosunku do B (take B wobec D, A wobec C) jest krewnym wstpnym 1. stopnia w linii
prostej (wstpni to pokolenia starsze)
D w stosunku do B (take E wobec B, C wobec A) jest krewnym zstpnym 1. stopnia w linii
prostej (zstpni to pokolenia modsze)
ED rodzestwo (krewni w linii bocznej 2. stopnia; w linii bocznej nie ma pokrewiestwa
1. stopnia)
EC krewni w linii bocznej 3. stopnia (np. wuj i bratanek)
V. Powinowactwo
W odrnieniu od pokrewiestwa, ktre jest wzem biologicznym, wi powi-

nowactwa powstaje w konsekwencji zawarcia maestwa. Dotyczy ona relacji mi-
dzy maonkiem a rodzin wspmaonka. Powinowatym jest krewny maonka,
czyli np.: pasierb, te, szwagier. Wi powinowactwa trwa pomimo ustania mae-
stwa. Ma to istotne znaczenie z punktu widzenia prawa maeskiego, ktre zabrania
zawierania maestw osobom spowinowaconym w linii prostej (art. 14KRO). Take
wiele innych przepisw reguluje skutki prawne powinowactwa. S wrd nich za-
rwno przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuczego (zob. art. 19, 144, a porednio
take art. 56 2 KRO), jak i innych aktw prawnych, w tym np.:
1) art. 115 11 KK, ktry zalicza powinowatych w linii prostej i w linii bocznej (do
drugiego stopnia) do istotnego w prawie karnym grona osb najbliszych,
2) art. 24 KPA wskazujcy na spowinowacenie ze stron postpowania, jako jeden
z powodw wyczenia urzdnika z prowadzenia sprawy i art. 83 KPA pozwa-
lajcy osobom w bliskim stopniu spowinowaconym ze stron postpowania
odmwi skadania zezna (por. odpowiednio art. 48 KPC o wyczeniu s-
dziego i art. 261KPC o prawie do odmowy skadania zezna w postpowaniu
cywilnym),
3) przepisy Dziau III Rozdziau 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpiecze Spoecznych zaliczajce pasierbw do krgu osb uprawnionych
do renty rodzinnej.
AKjvOgA=
AK
Ranga prawna powinowactwa wzrasta wraz z coraz wiksz liczb rozwodw

i zwizanym z tym zjawiskiem ponownego zawierania zwizkw maeskich,
a wic ze wzrastajc liczb rodzin okrelanych przez socjologw jako rodziny
rekonstruowane. Konsekwencj tego zjawiska jest m.in. nowelizacja Kodeksu cywil-
nego z 2.4.2009 r.1, na mocy ktrej dziedziczenie ustawowe dotyczy rwnie osb
powizanych wzem powinowactwa w linii prostej.
Tabl. 2. Koligacje II
D i E s maestwem (=)
C, B, D to potomstwo A, a E, S, T to potomstwo R, czyli krewni zstpni w linii prostej
1. stopnia
F, G, H to potomstwo B, a wic wnuki A (jego krewni w linii prostej 2. stopnia)
I, J to potomstwo D, a wic wnuki A (krewni A w linii prostej 2. stopnia) oraz kuzynostwo F,
G, H (ich krewni w linii bocznej 4. stopnia)
J to wsplne dziecko D i E
A i L s krewnymi w linii prostej (stopie 4)
L i J s krewnymi w linii bocznej (stopie 6)
F i G s rodzestwem, a wic krewnymi w linii bocznej (stopie 2, gdy w linii bocznej nie
ma stopnia 1.)
K i E s spowinowaceni w linii bocznej (stopie 4)
E i A s spowinowaceni w linii prostej (stopie 1)
D i U s spowinowaceni w stopniu 1. (U jest pasierbem lub pasierbic D)
1
Dz.U. Nr 79, poz. 662.
AKjvOgA=
AK
4. Zasady prawa rodzinnego
Gwne idee, jakimi kieruje si ustawodawca tworzc takie a nie inne uregulowa-
nia prawne, przyjto nazywa zasadami prawa. Wsplne dla caego systemu praw-
nego zasady ustroju pastwa s formuowane na gruncie prawa konstytucyjnego.
Poza nimi mona wyinterpretowa z ustanowionych przepisw prawnych zasady, na
ktrych oparto rozwizania waciwe dla poszczeglnych dyscyplin szczegowych
prawoznawstwa.
Wrd zasad prawa rodzinnego (autorzy przedstawiaj rozmaite ich katalogi)
wymieni naley w szczeglnoci zasady:
1) dobra dziecka,
2) ochrony rodziny,
3) ochrony prywatnoci ycia rodzinnego,
4) solidarnoci grupy rodzinnej,
5) trwaoci maestwa,
6) wieckoci.
Szczegln cech zasad prawa rodzinnego jest ich adunek moralny bdcy
konsekwencj istotnego wpywu tego pierwiastka na tre obowizujcych regulacji
prawnych.
Ad 1) Fundamentaln zasad w polskim prawie rodzinnym jest zasada dobra
dziecka. Jej sens sprowadza si do zapewnienia dziecku maksymalnej ochrony jego
interesw zarwno osobowych, jak i majtkowych. Odwoanie do dobra dziecka
wyraono w szeregu przepisw Kodeksu rodzinnego i opiekuczego wprost (zob.
np.art. 56 2, art. 611 2, art. 95 3, art. 106, 109 1, art. 113 1, art. 114 1, art. 149
1 i in.), a tam gdzie nie zostao to wyranie wypowiedziane, rwnie atwo dostrzec,
i stanowio trosk ustawodawcy. Jako tosamy z zasad dobra dziecka uwaa si
naoony w art. 3 ust. 1 KoPD na publiczne i prywatne instytucje pomocy spoecznej,
sdy, wadze administracyjne oraz ciaa ustawodawcze obowizek kierowania si
w swej dziaalnoci dyrektyw najlepszego zabezpieczenia interesw dziecka.
Prawnicy zbyt czsto powouj si na klauzul dobra dziecka bez jasnego zadeklarowania co
przez to sformuowanie rozumiej. Dotyczy to zarwno opracowa naukowych, jak i orzecze
sdw. Dobro dziecka to optymalna w danych okolicznociach jego sytuacja prawna, a orzeczenie
zgodne z dobrem dziecka to takie, ktre zmierza do stworzenia owej sytuacji zarwno na chwil
jego wydania jak te na przyszo. Starajc si rozwizywa problemy prawne zgodnie z zasad
dobra dziecka naley czsto poszukiwa optymalnego rozwizania odwoujc si do wiedzy poza-
prawnej z zakresu psychologii, pedagogiki, pracy socjalnej, medycznej i innych dziedzin, najlepiej
bezporednio od specjalistw z tych obszarw wiedzy.
Ad 2) Zasada ochrony rodziny wyraona zostaa wprost w art. 18 Konstytu-
cjiRP, w szeregu przepisw Kodeksu rodzinnego i opiekuczego (zob. np. art. 10 1,
art. 23, 39, 45 2) oraz przepisach wielu innych aktw prawnych. U jej podstaw ley
teza goszca, i rodzina jest podstawow komrk spoeczn i jako taka powinna
by chroniona przez pastwo dla zachowania adu spoecznego.
AKjvOgA=
AK
4. Zasady prawa rodzinnego 25
Za naruszenie omawianej zasady uznano m.in. odmow wydania zezwolenia na pobyt stay
cudzoziemcowi, ktry zawar zwizek maeski z obywatelem polskim1.
Jako sprzeczne z zasad ochrony rodziny Trybuna Konstytucyjny uzna preferowanie w do-
stpie do wiadcze socjalnych osb yjcych w konkubinacie w stosunku do osb yjcych
w formalnie zawartym zwizku maeskim. Podkrelono negatywne oddziaywanie przepisw
motywujcych osoby ubogie do wystpowania o rozwd lub o separacj, aby w ten sposb uzyska
status osoby samotnej i otrzyma przewidziany w ustawie o wiadczeniach rodzinnych dodatek
dla osb samotnie wychowujcych dziecko2.
Ad 3) Zasad ochrony prywatnoci ycia rodzinnego (wprost wyraon
w art. 47 Konstytucji RP) mona te okreli jako zasad autonomii rodziny
wzgldem wpyww zewntrznych, w szczeglnoci za wpyww pastwa. Funk-
cjonowanie rodziny, ktre nie moe by dla pastwa obojtne, nie powinno jednak
wzbudza u wadz publicznych nadmiernego (tj. prowadzcego do nieuzasadnionych
ingerencji) zainteresowania. Jeeli ingerencja pastwa w ycie rodziny jest niezbd-
na (np. dla ochrony wyszych wartoci ni owa prywatno, takich jak chociaby
ochrona dobra dziecka), wwczas powinno do niej doj z poszanowaniem regu
wynikajcych z konstytucyjnej zasady pomocniczoci. Sprowadza si ona do trzech
nastpujcych tez:
a) w wykonywaniu tego, co rodzina lub jednostka potrafi samodzielnie czyni
(z czym potrafi samodzielnie sobie poradzi), pastwo nie powinno jej zastpowa;
Na gruncie prawa rodzinnego powinno si to wyraa w obowizku poszanowania przez
pastwo autonomii rodziny i prymatu rodziny zarwno w wychowaniu dzieci, jak i w zapewnieniu
im rodkw do ycia. Dopki wic rodzina funkcjonuje w sposb poprawny, dopty instytucje
pastwa nie powinny w jej ycie w aden sposb ingerowa (np. przejmujc piecz nad dzieckiem
lub przekazujc wiadczenia socjalne).
b) pastwo powinno wspiera rodziny i jednostki w tych ich zadaniach, ktrym
pomimo stara nie s one w stanie samodzielnie podoa;
W sposb stanowczy wyraaj to przepisy Dziau I, Rozdziau 1 ustawy o pomocy spoecz-
nej. Dziaania pastwa podejmowane zgodnie z zasad pomocniczoci powinny zmierza do
umoliwienia osobom i rodzinom przezwycienia trudnych sytuacji yciowych, ktrych nie s
w stanie pokona, wykorzystujc wasne rodki, moliwoci i uprawnienia. Pomoc spoeczna
powinna w miar moliwoci doprowadzi do yciowego usamodzielnienia osb i rodzin oraz ich
integracji ze rodowiskiem. Spord instytucji prawa rodzinnego przykadem regulacji przyjtych
w celu udzielania wsparcia rodzinie s np. ograniczenia wadzy rodzicielskiej, zwaszcza w formie
umieszczenia dziecka w rodzinie zastpczej lub w placwce opiekuczo-wychowawczej. Wsparcie
rodziny przy pomocy pracy socjalnej powinno doprowadzi do ponownego podjcia przez ni
zada zwizanych z piecz nad dzieckiem (pomoc dla samopomocy).
c) naley zaprzesta wspierania, gdy podmiot, ktry otrzyma pomoc sta si na
powrt samodzielny.
Prawnym wyrazem tej dyrektywy powinno by np. orzeczenie o przywrceniu wadzy rodzi-
cielskiej osobom, ktre na to zasuguj i o powrocie do rodziny dziecka umieszczonego w placwce
1
Wyrok NSA z 21.12.1992 r., V SA 1329/92, ONSA 1992, Nr 3, poz. 99.
2
Cyt. wyej wyr. TK z 18.5.2005 r.
AKjvOgA=
AK
opiekuczo-wychowawczej lub decyzja administracyjna o zaprzestaniu wypacania wiadcze

socjalnych osobom, ktre ponownie podjy prac.
Zaprzeczeniem oddziaywa opartych na zasadzie pomocniczoci, a wic zmie-
rzajcych do samodzielnoci i ponownej autonomii rodziny, jest wspieranie, ktre
zamiast usamodzielni prowadzi do uksztatowania w adresatach dziaa wspiera-
jcych postawy zwanej wyuczon bezradnoci.
Przykadem konkretnego zastosowania zasady autonomii rodziny jest poszano-
wanie prymatu rodzicw w wychowaniu dzieci, ktremu powicono wiele miejsca
w rozdz. III, 20.
Ad 4) Zasada solidarnoci grupy rodzinnej, a wic wzajemnej odpowiedzial
noci za siebie czonkw rodziny, przejawia si w przepisach Kodeksu rodzinnego
iopiekuczego o relacji midzy rodzicami a dziemi, w tym o obowizkach rodzicw
wynikajcych ze sprawowania wadzy rodzicielskiej, a take o wzajemnych obowiz-
kach alimentacyjnych maonkw, krewnych, powinowatych i wielu innych.
Ad 5) Zasady prawa maeskiego (monogamii, trwaoci zwizkw mae
skich i rwnouprawnienia maonkw w ich wzajemnych relacjach i w stosunkach
z ich wsplnymi dziemi), zasada kompetencji organw pastwa w rozstrzyganiu
spraw rodzinnych, w tym zasada wieckoci prawa rodzinnego, a take niektre
inne zasady. Zostan one bliej omwione przy okazji analizowania tych instytucji
prawa rodzinnego, z ktrymi s najcilej zwizane.
Proceduralnym instrumentem realizacji takich zasad materialnego prawa ro-
dzinnego, jak zasada dobra dziecka, trwaoci zwizku maeskiego i rodziny czy
solidarnoci grupy rodzinnej, s przepisy Kodeksu postpowania cywilnego o me-
diacji (art. 183118315 KPC) wprowadzone nowelizacj z 28.7.2005 r.1. Dopuszczaj
one przeprowadzanie mediacji w sprawach rodzinnych i to nie tylko rozpatrywanych
w drodze procesu (np. o rozwd i o separacj), ale take w postpowaniu nieproce-
sowym. Po upywie kilku lat ich obowizywania nie ma podstaw do nadmiernego
optymizmu, gdy instytucja mediacji wykorzystywana jest zbyt rzadko. Dobrze
by si jednak stao, gdyby z czasem mona byo mwi, e na gruncie prawa doty-
czcego rodziny obowizuje zasada mediacyjnego rozwizywania rodzinnych
problemw prawnych.
Specyfika spraw rodzinnych powinna skania ustawodawc do konsekwentnego redukowania
w przepisach proceduralnych pierwiastka jurydycznego na rzecz elementw koncyliacyjnych.
Domaga si tego natura relacji rodzinnych, w tym ta szczeglna cecha sdowych sporw rodzin-
nych, jak jest pozostawanie stron sporu we wzajemnych rodzinnych relacjach, take po
wydaniu orzeczenia. Na tyle na ile jest to moliwe, owo orzeczenie tak jak i caa poprzedzajca
je procedura powinno suy agodzeniu napi w rodzinie, a nie jak to czsto w praktyce
bywa je wzmaga. Aby ten efekt osign, naley eksponowan w ostatnich zmianach Kodeksu
postpowania cywilnego zasad kontradyktoryjnoci uczyni w odniesieniu do spraw rodzinnych
zasad drugoplanow (wyjwszy spory majtkowe midzy maonkami, w ktrych powinna ona
1
Dz.U. Nr 172, poz. 1438.
AKjvOgA=
AK
4. Zasady prawa rodzinnego 27
zachowa wysok rang). Dalsza ewolucja procedur rozpatrywania spraw rodzinnych powinna
prowadzi do stopniowego odchodzenia od ich rozstrzygania w salach sdowych i przenoszenia
ich rodka cikoci ku gabinetom psychologw, mediatorw, negocjatorw, a take ekspertw
z rozmaitych dziedzin. Rol sdu powinno by wydanie rozstrzygnicia na podstawie argumentw
przedstawionych przez strony oraz przez owych ekspertw, a za optymaln naleaoby uzna sy-
tuacj, w ktrej w moliwie znacznej liczbie spraw rola sdu sprowadzaaby si do zatwierdzania
ustale poczynionych w konsekwencji mediacji. Wprowadzenie mediacji poczytuj za pierwszy
krok ku podanej ewolucji postpowania w sprawach rodzinnych i zwizanej z tym koniecznej
ewolucji funkcjonowania sdw rodzinnych.
Mediacja jest elementem procedury cywilnej i waciwym miejscem dla jej
prezentacji s podrczniki i komentarze odnoszce si do postpowania cywilnego.
Jest to jednak jednoczenie instytucja prawa dotyczcego rodziny, co usprawiedliwia
krtkie jej omwienie poniej.
Podstawow cech mediacji jest jej dobrowolno. Sd nie moe stronom narzu-
ci mediacji, poniewa wszelki przymus w tej mierze nasuwaby wtpliwoci co do
zgodnoci z art. 45 Konstytucji RP i art. 6 Europejskiej Konwencji o ochronie praw
czowieka i podstawowych wolnoci, ktre gwarantuj obywatelom prawo do sdu.
Z tego powodu decyzja o dochodzeniu do rozwizania sporu w drodze mediacji musi
nalee do stron.
Podstaw prowadzenia mediacji jest umowa o mediacj zawarta albo na podsta-
wie postanowienia sdu, ktry kieruje strony na mediacj, albo na podstawie wnio-
sku o przeprowadzenie mediacji wyraonego przez stron i zgody drugiej strony.
Sd moe skierowa strony na mediacj a do zamknicia pierwszego posiedze-
nia wyznaczonego na rozpraw (take na posiedzeniu niejawnym). Moe to uczyni
w toku postpowania tylko raz. Sd kierujc na mediacj, odracza rozpraw na
okres miesica, chyba e strony zgodnie wniosy o wyznaczenie duszego terminu.
Termin na przeprowadzenie mediacji moe te zosta przeduony ju w trakcie
mediacji, jeli strony zgodnie o to wnios.
Jeeli mediacja odbywa si na wniosek strony, wwczas wniosek ten powinien
zawiera: oznaczenie stron, dokadnie okrelone danie, przytoczenie okolicznoci
uzasadniajcych danie, podpis strony oraz wymienienie zacznikw, a jeeli stro-
ny zawary umow o mediacj na pimie to rwnie odpis tej umowy.
Treci umowy o mediacj jest okrelenie jej przedmiotu, czasu trwania oraz
osoby mediatora.
Mediacj prowadzi si przed wszczciem postpowania, a take jeli strony na
to wyra zgod moe by ona rozpoczta w toku postpowania sdowego.
Nie prowadzi si mediacji, jeeli strona w terminie tygodnia od dnia ogoszenia
lub dorczenia jej postanowienia sdu o skierowaniu do mediacji nie wyrazia na
ni zgody.
Mediatorem moe by osoba fizyczna, majca pen zdolno do czynnoci
prawnych, korzystajca w peni z praw publicznych.
Listy staych mediatorw prowadz organizacje spoeczne i zawodowe. Mog te powstawa
orodki mediacyjne. Wpis na list wymaga pisemnej zgody osoby mediatora. Informacj o listach
AKjvOgA=
AK
i o orodkach mediacyjnych przekazuje si prezesowi sdu okrgowego. Stay mediator moe

odmwi prowadzenia mediacji tylko z wanych powodw, o ktrych obowizany jest niezwocz-
nie powiadomi strony (wanymi powodami jak si wydaje s przede wszystkim takie, ktre
uniemoliwiaj mu zachowanie bezstronnoci). Jeli strony s kierowane do mediacji przez sd,
wwczas to sd wyznacza mediatora. Strony mog jednak wskaza inn osob.
Mediatorowi przysuguje wynagrodzenie oraz zwrot wydatkw, chyba e mediator zgodzi si
na prowadzenie mediacji bez wynagrodzenia.
Mediator musi by bezstronny, a prowadzone przez niego postpowanie me-
diacyjne jest poufne (z tajemnicy mediacji mog mediatora zwolni jedynie strony).
Moe on zosta zapoznany z aktami sprawy na zgodny wniosek stron (bez tej zgody
mediator zdany jest na prowadzenie mediacji na podstawie tego, czego dowie si od
stron).
W konsekwencji niejawnoci mediacji bezskuteczne jest powoywanie si w toku
postpowania sdowego na skadane propozycje ugodowe, propozycje wzajemnych
ustpstw itp. Dla sdu orzekajcego w sprawie, w ktrej prowadzona bya mediacja,
licz si wic jedynie jej efekty (ustalenia).
Celem mediacji jest zawarcie ugody. W razie jej zawarcia mediator niezwocz-
nie skada protok mediacji w sdzie. Ugoda podlega zatwierdzeniu przez sd. Sd
nie zatwierdzi ugody w caoci lub w czci, jeeli jest ona sprzeczna z prawem
lub zasadami wspycia spoecznego albo zmierza do obejcia prawa lub gdy jest
niezrozumiaa lub zawiera sprzecznoci. Ugoda po zatwierdzeniu przez sd ma moc
prawn ugody zawartej przed sdem.
Po zakoczeniu mediacji sd wyznacza rozpraw. Przed upywem terminu me-
diacji sd wyznaczy termin rozprawy tylko wwczas, gdy choby jedna strona nie
wyrazia na ni zgody.
5. Stan cywilny
Stan cywilny czowieka to jego status (sytuacja prawna) w ramach rodziny, do

ktrej naley. Wyznaczenie stanu cywilnego danej osoby jest rwnoczenie ukaza-
niem owego stanu rwnie innych czonkw tej samej rodziny. Innymi sowy, wyzna-
czenie czyjego stanu cywilnego to nic innego jak okrelenie, czyim dana osoba jest
dzieckiem, czyim rodzicem, czyim maonkiem (ewentualnie jest to okrelenie, e
yje w stanie bezennym). Jest to jej relacja z innym lub innymi czonkami rodziny.
Czowiek moe mie we wszystkich stosunkach prawnych jeden stan cywil-
ny (niepodzielno stanu cywilnego), a wic by dzieckiem jednej kobiety (np.
dochodzenie macierzystwa moliwe jest dopiero po skutecznym zaprzeczeniu
macierzystwa kobiety wpisanej jako matka w akcie urodzenia dziecka) i jednego
mczyzny (np. nie mona wystpi o sdowe ustalenie ojcostwa, jeeli zgodnie
z domniemaniem zawartym w art. 62 KRO ojcem dziecka jest m matki), by
maonkiem jednej osoby (zakaz zawierania maestw przez osoby, ktre pozostaj
w zwizku maeskim).
AKjvOgA=
AK
5. Stan cywilny 29
Wyjtek dotyczy osb adoptowanych w ramach przysposobienia niepenego i penego, gdy

w tych przypadkach przysposobiony zyskujc nowy stan cywilny nie traci pierwotnego, do ktrego
po rozwizaniu przysposobienia moe powrci.
Stan cywilny jest konsekwencj (skutkiem):
1) zdarze naturalnych (urodzenie si dziecka),
2) czynnoci prawnych (zawarcie maestwa, uznanie dziecka),
3) orzecze sdu (np. o ustaleniu ojcostwa, o przysposobieniu i jego rozwizaniu,
o rozwodzie, o uniewanieniu maestwa, o uniewanieniu uznania dziecka,
o uznaniu za zmarego).
Osobie przysuguje prawo podmiotowe do ochrony stanu cywilnego, ktry
jest dobrem osobistym czowieka i jako taki chroniony jest w art. 23 i 24 KC. Jest
to prawo do tego, aby w jego wietle uchodzi za czyje dziecko, tzn. dziecko okre-
lonych konkretnych osb, za czyjego (te konkretnie wskazanego) maonka. Ma
ono charakter niemajtkowy, jest niezbywalne i skuteczne erga omnes, a w zwizku
z tym, e ma charakter niemajtkowy, moliwo jego dochodzenia nie ulega prze-
dawnieniu (art. 117 1 KC).
Prawo do okrelenia stanu cywilnego jest prawem czowieka. Wprost wypowiada
je art. 7 KoPD, w ktrym naoono na pastwo obowizki, wymieniajc wrd praw
dziecka prawo do niezwocznego po jego urodzeniu sporzdzenia aktu urodzenia,
a wic do urzdowego okrelenia jego stanu cywilnego.
Dochodzenie praw stanu cywilnego odbywa si w drodze procesu w tzw. post-
powaniu odrbnym (art. 425458 KPC) oraz w trybie nieprocesowym (art. 3033
PrASC). W drodze postpowania procesowego dochodzi si ustalenia nieistnienia
lub istnienia maestwa, uniewanienia maestwa, rozwodu, zaprzeczenia lub
ustalenia ojcostwa, uniewanienia uznania, ustalenia lub zaprzeczenia macierzy-
stwa oraz rozwizania przysposobienia. W trybie nieprocesowym rozstrzygane s
sprawy o uniewanienie akt stanu cywilnego, o sprostowanie bdu w takim akcie
oraz o ustalenie treci aktu. Przyjmuje si te dopuszczalno powdztwa o usta-
lenie stanu cywilnego na podstawie art. 189 KPC, do czego wymagane jest jednak
wykazanie interesu prawnego w daniu takiego ustalenia.
W doktrynie i orzecznictwie dominuje pogld mwicy o tym, e wanie na podstawie
art.189 KPC transseksualista ma kompetencj do wystpienia z roszczeniem o ustalenie swego
stanu cywilnego (ustalonego pierwotnie w akcie urodzenia zgodnie z morfologiczno-biologiczn
budow ciaa) w sposb zgodny z jego poczuciem psychicznym. Powdztwo takie ma rwnie
uzasadnienie na gruncie art. 23 i 24 KC.
Dochodzenie praw stanu cywilnego ma charakter cile osobisty, std upraw-
nienia prokuratora do wnoszenia powdztw w tym zakresie ograniczone s do
przypadkw wyranie wskazanych w ustawie.
Powstanie, wyganicie oraz zmiany stanu cywilnego podlegaj rejestracji
w ksigach stanu cywilnego. Zagadnienie to reguluje Prawo o aktach stanu cywilne-
go. Ranga dokumentw, jakimi s akta stanu cywilnego, wynika z przyjtej zasady,
e stan cywilny osoby stwierdza si na podstawie aktw sporzdzonych w ksigach
AKjvOgA=
AK
stanu cywilnego, przy czym dokumenty te s wycznym dowodem zdarze, ktre

s w nich stwierdzone. Ponadto istotne znaczenie ma domniemanie prawdziwoci
poczynionych w nich wpisw, co sprawia, e niezgodno aktw stanu cywilne-
go z prawd moe by udowodniona wycznie w postpowaniu sdowym (art. 4
PrASC).
Od stanu cywilnego odrni naley stan osobisty czowieka, na ktry skadaj si w szcze-
glnoci: imi, pe, nazwisko. Jeli chodzi o imi i nazwisko, to cechy te mog zmieni si wraz
ze zmian stanu cywilnego, ale nie jest to nieodzowne. Co wicej, w prawie rodzinnym (art. 25
KRO) przyjto jako rozwizanie preferowane (bo przyjte, jeli strony nie zo adnych wnio-
skw) pozostanie maonkw przy swoich nazwiskach sprzed zawarcia maestwa. Podobnie
zprzysposobieniem moe, lecz nie musi wiza si zmiana imienia przysposobionego.
6. Sdy rodzinne i inne instytucje powoane do ochrony rodziny
I. Sdy rodzinne
Sdami rodzinnymi okrelane s wydziay rodzinne i nieletnich funkcjonujce

w strukturze sdw rejonowych. Powoano je w drugiej poowie lat 70. XX w. w kon-
sekwencji dugiej ewolucji sposobu orzekania w sprawach rodzinnych i w sprawach
dotyczcych osb nieletnich. Obecnie sdy rodzinne orzekaj w sprawach z zakresu
prawa rodzinnego i opiekuczego (z wyczeniem spraw rozwodowych, o uniewa-
nienie maestwa i o separacj, ktre nale do kompetencji wydziaw cywilnych
sdw okrgowych i spraw o podzia majtku wsplnego, ktre s sprawami cywil-
nymi), a take m.in. w sprawach z zakresu:
1) ustawy o postpowaniu w sprawach nieletnich,
2) Kodeksu cywilnego (art. 21 i 26 2),
3) ustawy z 26.10.1982 r. o wychowaniu w trzewoci i przeciwdziaaniu
alkoholizmowi1,
4) art. 30 ustawy z 29.7.2005 r. o przeciwdziaaniu narkomanii2,
5) ustawy o ochronie zdrowia psychicznego,
6) art. 49 ust. 1a i 3 oraz art. 52 ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego,
7) ustawy z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej
i innych.
Wedug zaoonego modelu, ktry niestety z rnych powodw nigdy nie zosta
zrealizowany, sdy rodzinne miay by zorganizowane w oparciu o 3 podstawy:
1) skupienie w rku tego samego sdziego moliwie wszystkich spraw doty
czcych rodziny, jakie wpywaj do sdu z danego obszaru (miasta, dzielnicy,
gminy);
1
2
AKjvOgA=
AK
6. Sdy rodzinne i inne instytucje powoane do ochrony rodziny 31
Od rygorystycznego rozumienia tego celu sdw rodzinnych rycho odstpiono m.in. przeka-
zujc na powrt sdom karnym sprawy o przestpstwa przeciwko rodzinie, a nastpnie przekazujc
sdom okrgowym sprawy o rozwd i uniewanienie maestwa, a z czasem te sprawy o separacj.
2) wysokie kompetencje sdziw rodzinnych jako nie tylko dobrych prawnikw,
ale te osoby obeznane dodatkowo z problematyk psychologiczn, pedagogicz-
n, socjologiczn i czujce powoanie do orzekania w tego rodzaju specyficznych
sprawach;
To zaoenie bdnie sugeruje, e sdzia moe i powinien posi wysokie kompetencje w in-
nych dziedzinach ni prawo, ktre wszak wymagaj ukoczenia wyszych studiw i ustawicznego
pogbiania wiedzy. Stanowi on ponadto uzasadnienie dla konsekwentnej ju od ponad 35-ciu lat
postawy administracji rzdowej, ktra nie realizuje trzeciej podstawy sdownictwa rodzinnego.
3) silne wsparcie sdw rodzinnych sieci instytucji eksperckich.
Mona posun si do stwierdzenia, e z powodu niedostatecznych kwot przeznaczanych
w budetach na potrzeby resortu sprawiedliwoci, dotychczas nie podjto nawet dziaa zmierza-
jcych do realizacji tego celu.
Specyfik sdw rodzinnych jest obowizek sdziw wspdziaania z organami,
instytucjami i organizacjami spoecznymi zajmujcymi si na danym terenie pro-
blematyk rodziny, dzieci i modziey, sprawami owiaty i wychowania, zdrowia,
a take sprawami adu i porzdku publicznego. W razie stwierdzenia okolicznoci
wskazujcych na potrzeb uregulowania innych, ni bdce przedmiotem postpo-
wania, problemw rodzinnych, sdzia rodzinny ma obowizek wszcz postpowa-
nie z urzdu lub zawiadomi o potrzebie wszczcia takiego postpowania waci-
wego prokuratora albo waciw instytucj lub organizacj spoeczn. Natomiast
w razie ujawnienia, w zwizku z toczc si spraw, potrzeby udzielenia pomocy
rodzinie w usuniciu trudnoci zagraajcych jej dobru, sdzia rodzinny podejmuje
z urzdu take czynnoci pozaprocesowe. W szczeglnoci moe on zwrci si do
waciwych instytucji lub organizacji w celu uzyskania dla tej rodziny okrelonych
wiadcze socjalnych, wiadcze z zakresu lecznictwa lub pomocy spoecznej, po-
mocy w znalezieniu odpowiedniej pracy lub co do zmiany sposobu zamieszkiwania
czonkw rodziny, jeeli wsplne ich zamieszkiwanie zagraa dobru maoletnich
dzieci1.
Organem pomocniczym sdu, w tym sdu rodzinnego, s kuratorzy sdowi2.
Wykonuj oni zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycz-
nym, profilaktycznym i kontrolnym, zwizane z wykonywaniem orzecze sdu dzia-
ajc w rodowisku podopiecznych, a take na terenie placwek ich pobytu, w tym
placwek opiekuczo-wychowawczych. W sprawach rodzinnych szczeglna rola
kuratorw sdowych wie si z wykonywaniem orzecze dotyczcych ingerencji
we wadz rodzicielsk.
1
Zob. 205208 rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci z 23.2.2007 r. Regulamin urzdowania
sdw powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 259).
2
Dziaaj oni na podstawie ustawy z 27.7.2001 r. o kuratorach sdowych (Dz.U. Nr 98, poz. 1071 ze zm.).
AKjvOgA=
AK
II. Prokuratura
Prokuratura funkcjonuje na podstawie ustawy z 20.6.1985 r. o prokuraturze1.

Rola prokuratora w prawnej ochronie rodziny przejawia si w jego statusie oskary-
ciela publicznego m.in. w sprawach prawnokarnych, konfliktach rodzinnych, a take
w jego kompetencjach procesowych na gruncie procedury cywilnej. Prokurator moe
bowiem:
1) da wszczcia postpowania w kadej sprawie, jak rwnie
2) wzi udzia w kadym toczcym si ju postpowaniu, jeeli wedug jego oceny
wymaga tego ochrona praworzdnoci, praw obywateli lub interesu spoecznego.
Ta oglna formua zostaje uszczuplona w odniesieniu do spraw niemajtkowych
z zakresu prawa rodzinnego, czyli spraw o prawa stanu, w ktrych to prokurator
moe wytacza powdztwa tylko w wypadkach wskazanych w ustawie. Podstaw
do takiego dziaania zawarto w art. 22 KRO (powdztwo o uniewanienie mae-
stwa), w art. 86 KRO (powdztwo o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka
oraz o uniewanienie uznania dziecka) i w art. 127 KRO (powdztwo o rozwizanie
przysposobienia).
Prokurator nie moe wytacza powdztwa o rozwd i o separacj.
W wymienionych sprawach prokurator wykonuje wasne prawo korzystajc z le-
gitymacji materialnoprawnej i moe podejmowa dziaania nawet w przypadku, gdy
wszystkie zainteresowane osoby s temu przeciwne. W innych sprawach natomiast
realizuje on prawo czonka rodziny korzystajc z legitymacji procesowej.
III. Rzecznik Praw Obywatelskich
Rzecznik Praw Obywatelskich funkcjonuje na podstawie ustawy z 15.7.1987 r.2.

Ma on obowizek podjcia czynnoci przewidzianych w ustawie, jeeli powemie
wiadomo wskazujc na naruszenie wolnoci i praw czowieka i obywatela. Rzecz-
nikowi przysuguj szerokie moliwoci dziaania zawierajce si m.in. w kompe-
tencji do:
1) dania wszczcia postpowa w sprawach cywilnych,
2) brania udziau w kadym toczcym si postpowaniu,
W postpowaniu cywilnym RPO przysuguj prawa nalene prokuratorowi (art. 7 i 5560 KPC).
3) samodzielnego prowadzenia postpowania wyjaniajcego,
4) zwrcenia si o zbadanie sprawy do organw nadzoru, prokuratury, kontroli
pastwowej, zawodowej i spoecznej oraz innych,
5) zbadania, nawet bez uprzedzenia, kadej sprawy na miejscu,
1
2
AKjvOgA=
AK
6) dania przedoenia informacji o stanie sprawy prowadzonej przez sdy, a take

prokuratur i inne organy cigania oraz dania do wgldu w swym biurze akt
sdowych i prokuratorskich oraz akt innych organw cigania po zakoczeniu
postpowania i zapadniciu rozstrzygnicia.
Poza tym RPO przeprowadza liczne kontrole respektowania praw czowieka
w Polsce, w tym m.in. w placwkach opiekuczo-wychowawczych i resocjalizacyj-
nych, szpitalach, zakadach karnych. Wystpuje te z pytaniami i interwencjami do
poszczeglnych ministrw, wnioskuje do waciwych organw o podjcie inicjatywy
ustawodawczej, a take wystpuje do Trybunau Konstytucyjnego, kwestionujc
zgodno z ustaw zasadnicz przepisw obowizujcego prawa.
IV. Rzecznik Praw Dziecka
Powoano ten urzd moc art. 72 Konstytucji RP i ustawy z 6.1.2000 r. o Rzecz-

niku Praw Dziecka1, wykonujc wezwanie zawarte w Rekomendacji 1121 Zgroma-
dzenia Parlamentarnego Rady Europy w sprawie Praw Dzieci wydanej w 1990 r.
Rzecznik stoi na stray praw dziecka, a zwaszcza prawa do:
1) ycia i ochrony zdrowia,
2) wychowania w rodzinie,
3) godziwych warunkw socjalnych,
4) nauki.
Zadaniem Rzecznika jest te podejmowanie dziaa zmierzajcych do ochrony
dziecka przed przemoc, okruciestwem, wyzyskiem, demoralizacj, zaniedba-
niem oraz innym zym traktowaniem, a take szczeglna troska o prawa dzieci
niepenosprawnych.
Rzecznik jest niezaleny w swych dziaaniach i odpowiada jedynie przed Sej-
mem RP.
Rzecznik moe zwrci si do organw wadzy publicznej, organizacji lub
instytucji o zoenie wyjanie i udzielenie niezbdnych informacji, a take o udo-
stpnienie akt i dokumentw, w tym zawierajcych dane osobowe, jak rwnie moe
zwrci si do waciwych organw o podjcie na rzecz dziecka dziaa z zakresu
ich kompetencji. Tak wic RPD nie zastpuje okrelonych wyspecjalizowanych sub
lecz interweniuje, jeli dotychczasowe procedury okazay si nieskuteczne lub ich
zaniechano.
Rzecznik Praw Obywatelskich ma obowizek podj sprawy, z ktrymi zwrci
si do niego RPD.
Zakres kompetencji RPD jest wszy ni zakres kompetencji przysugujcych RPO. Musi to
dziwi, zwaywszy na fakt, e to przede wszystkim dzieciom naleaoby zapewni ochron ich
praw, gdy z natury maj one mniejsze szanse na skuteczn ich obron ni doroli. Paradoks polega
1
AKjvOgA=
AK
na tym, e do osabienia ochrony prawnej dzieci doszo w konsekwencji powoania urzdu RPD na
mocy Konstytucji RP, przyjcia ustawy o RPD i wyjcia w ten sposb spraw dotyczcych dzieci
z kompetencji RPO, ktry wczeniej si tymi sprawami zajmowa.
V. Organy pomocy spoecznej
Wrd jednostek organizacyjnych pomocy spoecznej szczeglnie istotne s

powiatowe centra pomocy rodzinie, gminne orodki pomocy spoecznej, a take
placwki specjalistycznego poradnictwa rodzinnego, placwki opiekuczo-wycho-
wawcze, orodki wsparcia, orodki interwencji kryzysowej.
Na szczeblu gminy zadania pomocy spoecznej realizuj orodki pomocy spo-
ecznej. S to zadania zlecone przez wojewod oraz zadania wasne gminy, ktre
orodek wykonuje zgodnie z ustaleniami wjta (burmistrza, prezydenta miasta).
Orodek moe wytacza na rzecz obywateli powdztwa o roszczenia alimentacyjne.
W takich przypadkach w postpowaniu przed sdem stosuje si do nich odpowied-
nio przepisy o prokuraturze. W ramach orodka zatrudnieni s asystenci rodziny.
Podstawy formalne ich funkcjonowania zawiera ustawa z 9.6.2011 r. o wspieraniu
rodziny i systemie pieczy zastpczej. S oni przydzielani do wspierania rodzin, ktre
nie radz sobie z realizacj funkcji wychowawczej.
Zadania powiatu z zakresu pomocy spoecznej wykonywane s przez powiatowe
centra pomocy rodzinie. Kierownik powiatowego centrum pomocy rodzinie moe
wytacza na rzecz obywateli powdztwa o roszczenia alimentacyjne. W postpo-
waniu przed sdem stosuje si odpowiednio przepisy o prokuraturze. Starosta, lub
z jego upowanienia kierownik powiatowego centrum pomocy rodzinie lub kierow-
nik orodka pomocy spoecznej w miecie na prawach powiatu, zawiera i rozwizuje
umowy cywilnoprawne z rodzinami zastpczymi w sprawie powierzenia dziecka.
Kierownik powiatowego centrum pomocy rodzinie wsppracuje z sdem opie-
kuczym w sprawach dotyczcych opieki i wychowania dzieci pozbawionych ca-
kowicie lub czciowo opieki rodzicielskiej.
VI. Organizacje pozarzdowe, Koci katolicki oraz inne kocioy

i zwizki wyznaniowe
Dla prawnej ochrony rodziny i dzieci wiele uczyniy zwaszcza takie organizacje spoeczne, jak:
Komitet Ochrony Praw Dziecka, Towarzystwo Nasz Dom, Stowarzyszenie Zastpczego Rodzi-
cielstwa, Towarzystwo Przyjaci Dzieci, Caritas i kilka innych. Niektre z organizacji specjalizuj
si w dziaaniach na rzecz ochrony poszczeglnych praw istnieje wszak wiele niepublicznych
orodkw adopcyjno-opiekuczych, na rzecz ochrony prawa do ycia dziaa wiele organizacji
antyaborcyjnych, jak i proaborcyjnych istnieje kilka organizacji przyczyniajcych si do realizacji
prawa dziecka do ycia w rodzinie oraz prawa do pieczy zastpczej, znaczna cz stowarzysze
i fundacji koncentruje swe wysiki na rzecz prawa dzieci do godziwej egzystencji ekonomicznej.
AKjvOgA=
AK
Niemal wszystkie one, realizujc sw codzienn dziaalno statutow, podejmujc rozliczne akcje
na rzecz, prowadzc dziaalno interwencyjn, przyczyniaj si w sposb znaczcy do szeroko
rozumianej edukacji spoeczestwa.
Mona jednak zgosi wtpliwo co do sensu tworzenia w imi ochrony praw dzieci specjal-
nej cile rozumianej partii politycznej, jako instytucji z natury swej prowadzcej do konfrontacji
wiata dzieci ze wiatem dorosych.
Pytania kontrolne:
1. Opisz specyfik prawa rodzinnego.
2. Prawo dotyczce rodziny jakie racje przemawiaj za wyodrbnieniem tej grupy norm?
3. Omw postanowienia Konstytucji RP dotyczce rodziny.
4. Omw prawne znaczenie poj: dziecko, rodzina, pokrewiestwo, powinowactwo.
5. Podaj potoczne okrelenie powinowatego w linii bocznej drugiego stopnia, krewnego w linii
bocznej czwartego stopnia, powinowatego w linii prostej (wstpnego) pierwszego stopnia.
6. O jakich uregulowaniach Konstytucji RP poza omwionymi w rozdz. I skryptu mona
powiedzie, e maj istotny wpyw na funkcjonowanie rodziny?
7. Omw gwne uregulowania Konwencji o Prawach Dziecka.
8. Wska na zwizek z prawem rodzinnym (funkcjonowaniem rodziny) wybranych aktw praw-
nych prawa dotyczcego rodziny.
9. Omw specyfik sdw rodzinnych.
Zagadnienia problemowe:
1. Jakiego wpywu na funkcjonowanie rodzin w Polsce mona spodziewa si w konsekwencji
intensyfikacji kontaktw midzynarodowych obywateli naszego kraju i tendencji integracyjnych
w Europie?
2. Czy recepcja Konwencji o Prawach Dziecka w polskim systemie prawa zagraa prestiowi
rodzicw?
3. W jakich przypadkach mona powiedzie, e zostaa naruszona prywatno ycia rodzinnego
(przez czonka rodziny, przez osob spoza rodziny, przez instytucj publiczn)?
4. Jakie argumenty na temat prawnej dopuszczalnoci lub niedopuszczalnoci przerwania ciy
mog pojawia si w dyskusji na seminarium magisterskim, a jakie w debacie przed wyborami
parlamentarnymi?
5. Wymie osoby, ktre nale do Twojej rodziny, w rozumieniu rodziny nuklearnej, a nastpnie
te, ktre zaliczy mona do tzw. rodziny wielkiej. Jaki krg osb zapraszany jest w Twojej
rodzinie na uroczystoci (np. luby) ze wzgldu na czce Was wizi rodzinne? Czy zapraszani
s na takie uroczystoci ci czonkowie rodziny, ktrzy yj w trwaych zwizkach nieformal-
nych, a jeli tak, to czy zaproszenie odnosi si tylko do nich, czy te rwnie do ich yciowych
partnerw?
AKjvOgA=
AK
ROZDZIA II
MAESTWO
Literatura: F. Adamski, Rodzina. Wymiar spoeczno-kulturowy, Krakw 2002; tene (red.),

Zwizki partnerskie. Debata na temat projektowanych zmian prawnych, Toru 2013; B. Bana-
szkiewicz, Problem konstytucyjnej oceny instytucjonalizacji zwizkw homoseksualnych, KPP
2004, z. 2; tene, Maestwo jako zwizek kobiety i mczyzny. O niektrych implikacjach
art. 18 Konstytucji RP, KPP 2013, z. 3; B. Czech (red.), Maestwo w prawie wieckim i w pra-
wie kanonicznym. Materiay Oglnopolskiej Konferencji Naukowej zorganizowanej w dniach
12 i 13maja 1994 roku w Katowicach, Katowice 1996; W. wiek, Konkubinat, Warszawa 2002;
S.Dbrowski, J. Pietrzykowski, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz, War-
szawa 1997; E. Dymek, Konkubinat. Czy istnieje potrzeba prawnego uregulowania stosunkw
osobistych i majtkowych zwizkw pozamaeskich?, [w:] B. Czech (red.), Czy potrzebna jest
w Polsce zmiana prawa rodzinnego? Materiay Oglnopolskiej Konferencji Naukowej zorganizo-
wanej w dniach 12 i 13 maja 1994 roku w Katowicach, Katowice 1997; M. Domaski, Wzgldne
zakazy maeskie, Warszawa 2013; tene, Zezwolenie na zawarcie maestwa przez penomoc-
nika, Prawo w Dziaaniu Nr 7, Warszawa 2010; A. Dyoniak, Charakter prawny pomocy wiad-
czonej wspmaonkowi w prowadzeniu przedsibiorstwa albo przy wykonywaniu zawodu,
KPP 1994, z. 3; W. Gralski, Przesanki formalnoporzdkowe zawarcia maestwa w prawie
polskim i prawie kanonicznym, [w:] M. Kosek, J. Syk (red.), W trosce o rodzin. Ksiga pamit-
kowa ku czci profesor Wandy Stojanowskiej, Warszawa 2008; tene, Maestwo kanoniczne,
Warszawa 2011; F.Hartwicki, Zwizki partnerskie. Aspekty prawne, Warszawa 2011; J.Igna-
towicz, Nowa forma zawierania maestw (art. 10 Konkordatu), PS 1994, Nr 2; Z.Jancewicz,
Instytucja uniewanienia maestwa w prawie polskim, Stalowa Wola 2008; P.Kasprzyk, Kilka
uwag o potrzebie instytucjonalizacji homoseksualnych zwizkw partnerskich i maeskich
w polskim prawie rodzinnym, [w:]M.Andrzejewski, L. Kociucki, M. czkowska, A. N.Schulz
(red.), Ksiga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyskiego, Toru 2008; L. Kocik, Ro-
dzina w obliczu wartoci i wzorw ycia ponowoczesnego wiata, Krakw 2006; R.Krajewski,
Prawa i obowizki seksualne maonkw. Studium prawne nad norm i patologi zachowa,
Warszawa 2009; A.Kwak, Rodzina w dobie przemian. Maestwo i kohabitacja, Warszawa
2005; E.towska, J.Woleski, Instytucjonalizacja zwizkw partnerskich a Konstytucja RP
z 1997 r., PiP2013, z.6; A. Mczyski, Konkordatowa forma zawarcia maestwa, Rejent 2003,
Nr 10; A.Mezglewski, A.Tunia, Wyznaniowa forma zawarcia maestwa, Warszawa 2007;
M. Nazar, Rozliczenia majtkowe konkubentw, Lublin 1993; K.Piasecki, Prawo maeskie,
Warszawa 2011; J.Preussner-Zamorska, Matrimonium non existens oraz podlegajce uniewa-
nieniu maestwo, SC 1981, t. 31; ta, Wady owiadczenia woli na gruncie prawa rodzinnego
AKjvOgA=
AK
7. Pojcie i funkcja spoeczna maestwa 37
(ocena aktualnego stanu prawnego i wnioski delege ferenda), [w:] Problemy kodyfikacji prawa
cywilnego (studia i rozprawy). Ksiga pamitkowa ku czci profesora Zbigniewa Radwaskiego.
Praca zbiorowa, Pozna 1990; M. Safjan (red.), Standardy prawne Rady Europy, t. 1, Prawo
rodzinne, Warszawa 1994; E. Skowroska-Bocian, Rozliczenia majtkowe maonkw w sto-
sunkach wzajemnych i wobec osb trzecich, Warszawa 2000; K.Slany, Alternatywne formy
ycia maesko-rodzinnego w ponowoczesnym wiecie, Krakw 2002; T. Szlendak, Socjologia
rodziny. Ewolucja, historia, zrnicowanie, Warszawa 2010; T. Smyczyski, Nowelizacja prawa
maeskiego, PiP 1999, z. 1; tene, Odpowiedzialno odszkodowawcza duchownego z powodu
naruszenia prawa przy zawieraniu maestwa, RPEiS2002, z. 2; tene, Prawa i obowizki ma-
onkw, Studia Prawa Prywatnego 2007, Nr2; W. Stojanowska, Prawa i obowizki (maonkw,
rodzicw i dzieci) w rodzinie, [w:] J. Rebeta (red.), Zagadnienia praw rodziny. XII Dni Czowieka
w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, 1994, Lublin 1997; A. Szlzak, Wybrane zagadnienia
prawnorodzinne konkubinatu, RPEiS 1992, z. 3; R.Sztychmiler (red.), Zawieranie maestwa
w rnych systemach prawnych, religiach i kulturach, Olsztyn 2009; P. Telusiewicz, Zasada
wsplnoty maeskiej w polskim prawie rodzinnym, Stalowa Wola 2008; P. Wypych, Regulacja
nazwisk maonkw po nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuczego z 1998 r., KPP 2000,
z.1; A.Zielonacki, Zawarcie maestwa, Ossolineum 1982.
7. Pojcie i funkcja spoeczna maestwa
Lektura opracowa z zakresu socjologii rodziny, czy te antropologii, prowadzi

do wniosku, e maestwo jest instytucj powszechn i podstawow dla kadego
spoeczestwa, istniejc w kadej kulturze. Reguy funkcjonowania maestw
wyznaczaj normy obyczajowe, moralne, religijne i prawne. Na przestrzeni dziejw,
a take w rnych obszarach geograficznych, funkcjonowao i funkcjonuje wiele
typw maestw. Wrd nich wskaza mona maestwa:
1) monogamiczne i poligamiczne (w tym poliginiczne, gdy jeden mczyzna ma kil-
ka on i poliandryczne, kiedy kobieta tworzy zwizek z kilkoma mczyznami),
2) patriarchalne, matriarchalne (w zalenoci od tego, kto cieszy si w nim najwy-
szym autorytetem) i egalitarne (demokratyczne) czy te
3) endogamiczne i egzogamiczne (w zalenoci od tego, czy zwizek maeski za-
wierany jest w ramach wasnej zbiorowoci, czy te midzy osobami nalecymi
do rnych grup spoecznych i terytorialnych).
W art. 18 Konstytucji RP okrelono maestwo jako zwizek mczyzny
i kobiety, co na gruncie polskiego prawa nie jest sformuowaniem nowatorskim,
gdy art. 1 KRO, uchwalony wszak przed ponad 40 laty, jednoznacznie przesdza,
e midzy dwiema osobami zamierzajcymi wstpi w zwizek maeski musi
istnie rnica pci, a wic jedna z nich musi by kobiet, a druga mczyzn.
Tre tego kodeksowego przepisu do niedawna wyczaa z krgu potencjalnych
maonkw jedynie osoby o niewyksztaconej pci (obojnactwo). W konsekwencji
przemian zachodzcych w sferze obyczajowej i nadawania szczeglnie (by nie rzec
nadmiernie) wysokiej rangi seksualnoci czowieka, jest on obecnie odczytywany
przede wszystkim jako formalna przeszkoda uniemoliwiajca zawieranie zwiz-
AKjvOgA=
AK
38 Rozdzia II. Maestwo
kw maeskich parom homoseksualnym. W tym kontekcie powtrzenie istoty

art. 1 KRO w powoanym przepisie ustawy zasadniczej nabrao wikszej wymowy,
gdy naley to potraktowa jako zamierzon wypowied polskiego ustawodawcy
w toczcej si od pewnego czasu dyskusji o zasadnoci wprowadzania prawnych
regulacji dotyczcych dugotrwaych zwizkw innych ni maestwo pojmowane
jako zwizek kobiety i mczyzny. Warto nadmieni, e art. 18 Konstytucji, ktry nie
pozwala na zawieranie zwizkw maeskich parom homoseksualnym, nie stoi na
przeszkodzie przyjciu ustawy regulujcej funkcjonowanie takich par np. na gruncie
majtkowym czy te socjalnym.
8. Zasady prawa maeskiego
I. Wstp
Najistotniejszymi spord rzdzcych prawem maeskim s zasady:

1) monogamii,
2) rwnouprawnienia maonkw w ich wzajemnych relacjach i w stosunkach z ich
wsplnymi dziemi,
3) wieckoci,
4) trwaoci tego zwizku.
II. Zasada monogamii
Maestwo jest w Polsce pojmowane jako zwizek monogamiczny. Osoba,

ktra pozostaje w zwizku maeskim nie moe zawiera kolejnych maestw.
Zawarcie zwizku maeskiego przez tak osob jest na gruncie Kodeksu karnego
przestpstwem i podlega karze, a na gruncie prawa rodzinnego maestwo takie
moe zosta uniewanione. Konsekwencj przyjcia zasady monogamicznego cha-
rakteru maestwa s wyraone w art. 23 KRO obowizki maonkw wsplnego
poycia i wiernoci, ktre rozumie naley przede wszystkim w odniesieniu do
zachowa seksualnych akceptowanych przez ustawodawc w ramach maestwa
i na zasadzie wycznoci.
Z zasad monogamicznego charakteru zwizku maeskiego zwizana jest
klauzula porzdku publicznego wyraona w art. 7 PrPrywM z 2011 r. Polega ona
na stosowaniu zagranicznego prawa maeskiego z zastrzeeniem, e nie bdzie
to sprzeczne z podstawowymi zasadami porzdku prawnego RP. Takimi zasadami
s m.in. rwno wszystkich wobec prawa bez wzgldu na pe i monogamiczny
charakter maestwa.
W wikszoci pastw muzumaskich (a stosujc kryterium geograficzne
w wielu muzumaskich i nie tylko muzumaskich pastwach azjatyckich i afry-
AKjvOgA=
AK
8. Zasady prawa maeskiego 39
kaskich) uznaje si maestwa poligamiczne. Praktyczne problemy zwizane

z funkcjonowaniem zasady porzdku publicznego wyaniaj si przy okazji zawie-
rania przez obywateli tych krajw zwizkw maeskich z obywatelkami Polski.
Zdolno do zawarcia maestwa przez obcokrajowca musi by bowiem oceniana
zarwno przez pryzmat regulacji przyjtych w jego prawie ojczystym, jak i z punk-
tu widzenia zgodnoci tego prawa z podstawowymi zasadami porzdku prawnego
RP1. Zwaszcza istotne znaczenie ma status prawny obywatela polskiego w zakresie
stosunkw osobistych i majtkowych midzy maonkami w wietle prawa obcego
waciwego na podstawie art. 51 PrPrywM z 2011 r.
W kontekcie zasady monogamii nie jest jednak cakowicie niedopuszczalne zawieranie ma-
estw przez obywateli polskich z obywatelami pastw, w ktrych jako reim prawno-obyczajowy
panuje wieloestwo. W konkretnym przypadku negatywnie naleao odnie si do sytuacji, w ktrej
obywatel pastwa obcego, dopuszczajcego wieloestwo, zamierzajcy zawrze zwizek maeski
z obywatelk polsk, pozostawa we wczeniej zawartym zwizku maeskim2. Uzasadnione s
wtpliwoci Sdu Najwyszego wobec wniosku cudzoziemca, zamierzajcego zawrze w Polsce
zwizek maeski, o zwolnienie od obowizku przedstawienia dokumentu stwierdzajcego, e
zgodnie z waciwym prawem moe to uczyni (art. 56 PrASC). Skoro bowiem w pastwie, kt-
rego jest on obywatelem istnieje wieloestwo, a prawo tam obowizujce tylko w drodze wyjtku
dopuszcza moliwo optowania mczyzny na rzecz maestwa monogamicznego, przy czym
za zgod ony monogamicznej moe doj do zawarcia przez ma dalszych maestw, to naley
uzna, e pomidzy prawem ojczystym wnioskodawcy a zaoeniami polskiego prawa maeskiego
zachodzi taka sprzeczno, ktra wycza moliwo uwzgldnienia takiego wniosku3.
III. Zasada rwnouprawnienia maonkw
Rwnouprawnienie maonkw w ich wzajemnych relacjach i w stosunkach z ich

wsplnymi dziemi wyraone zostao w art. 23 KRO, a nastpnie uszczegowione
w wielu innych przepisach kodeksu. Ma ono umocowanie w stanowicych o rwno-
ci pci przepisach wielu najwaniejszych dokumentw midzynarodowych i w Kon-
stytucji RP. Najistotniejszymi przejawami rwnouprawnienia maonkw jest:
1) rwny wiek mczyzny i kobiety wymagany do zawarcia maestwa (art. 10 1
KRO),
2) odstpienie od preferowania nazwiska mczyzny w przepisach o nazwisku ma-
onkw po zawarciu ich zwizku (art. 25 KRO),
3) wsplne decydowanie o istotnych sprawach rodziny (art. 24 KRO),
4) rwne prawa, obowizki i kompetencje zwizane ze sprawowaniem wadzy ro-
dzicielskiej nad wsplnymi dziemi, szczeglnie za wsplne decydowanie o ich
istotnych sprawach (art. 97 2 KRO),
1
Uchwaa SN z 22.6.1972 r., III CZP 34/72, OSNCP 1973, Nr 4, poz. 52; post. SN z 26.8.1974 r., I CR
608/74, OSPiKA 1976, Nr 7, poz. 141.
2
Postanowienie SN z 11.10.1974 r., II CR 735/74, OSPiKA 1976, Nr 7, poz. 142.
3
Postanowienie SN z 26.8.1974 r., I CR 608/74, op. cit.
AKjvOgA=
AK
5) uzalenienie wanoci czynnoci wymienionych w art. 37 1 KRO od wsplnego

dziaania obojga maonkw,
6) dowartociowanie maonka niepracujcego zawodowo stwierdzeniem, e za-
douczynienie obowizkowi przyczyniania si do zaspokajania potrzeb rodziny
polega moe, w caoci lub w czci, na osobistych staraniach o wychowanie
dzieci i na pracy we wsplnym gospodarstwie domowym (art. 27, 43 3 i art. 135
2 KRO).
IV. Zasada wieckoci maestwa
wiecki charakter maestwa sprowadza si do stwierdzenia, e podlega ono

prawu pastwowemu (a wic wieckiemu) i co z tym si wie kompetencji
urzdw publicznych i jurysdykcji sdw powszechnych. Obowizywaniu w pol-
skim prawie tej zasady nie przeczy moliwo zawierania maestw w obrzdku
religijnym ze skutkiem dla prawa wieckiego. W takim przypadku nie mamy bowiem
do czynienia z inkorporowaniem do polskiego prawa instytucji maestwa wyzna-
niowego, lecz jedynie z religijn form zawarcia zwizku maeskiego na gruncie
prawa wieckiego i ze skutkami dla tego prawa wieckiego.
Istotny w tym zakresie fragment Konkordatu (art. 10) stanowi, e: Orzekanie o wanoci
maestwa kanonicznego, a take w innych sprawach maeskich przewidzianych w prawie
kanonicznym, naley do wycznej kompetencji wadzy kocielnej. [...] Orzekanie w sprawach
maeskich w zakresie skutkw okrelonych w prawie polskim naley do wycznej kompetencji
sdw pastwowych. Podobne treci znajduj si w szeregu ustaw o stosunku Pastwa do po-
szczeglnych Kociow i zwizkw wyznaniowych dziaajcych w Polsce.
V. Zasada trwaoci zwizku maeskiego
T szczeglnie donios zasad omwiono w rozdz. II, 15, pkt II, jako swoisty
kontrast dla ukazania problematyki rozwodw.
9. Standardy midzynarodowe prawa maeskiego
Prawo kobiet i mczyzn w wieku maeskim do zawarcia maestwa i zaoe-

nia rodziny, zgodnie z uregulowaniami dotyczcymi korzystania z tego prawa, wy-
raa art. 23 Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych i art. 12
Europejskiej konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci.
Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet przy-
jta przez Zgromadzenie ONZ 18.12.1979 r.1 zobowizuje sygnatariuszy do zagwa-
1
Dz.U. z 1982 r. Nr 10, poz. 71.
AKjvOgA=
AK
10. Maestwo a inne formy trwaego poycia 41
rantowania rwnych praw dla kobiet i mczyzn, jeli chodzi o swobod zawarcia
zwizku maeskiego, prawa i obowizki w czasie jego trwania i w zwizku z jego
rozwizaniem.
Konwencja w sprawie zgody na zawarcie maestwa, najniszego wieku
maeskiego i rejestracji maestw1 reguluje zgod w rozumieniu swobody
wyraenia woli przez osoby zawierajce zwizek maeski. Powinna ona by wy-
raona osobicie, w obecnoci kompetentnego przedstawiciela wadzy przez osob,
ktra osigna wymagany przez prawo wiek.
Zob. te rezolucj Komitetu Ministrw Rady Europy Nr 78/37 z 27.9.1978 r. w sprawie
rwnouprawnienia maonkw w prawie cywilnym, [w:] M. Safjan (red.), Standardy prawne...,
op.cit., s. 272 i nast.
10. Maestwo a inne formy trwaego poycia
I. Konkubinat
Konkubinat to trway zwizek mczyzny i kobiety, ktry spenia dla nich te

same funkcje co maestwo, jednak nie jest zawizany w sposb formalny. Kon-
kubinat nie zosta w polskim prawie uregulowany, dlatego w sprawach dotyczcych
tego rodzaju zwizkw szczegln rang ma orzecznictwo. W wielu orzeczeniach
Sd Najwyszy podkrela, e cech wyrniajc konkubinat jest jego trwao
i wynikajce z niej istnienie ogniska domowego charakteryzujcego si duchow, fi-
zyczn i ekonomiczn wizi, czc mczyzn i kobiet. Zewntrznym przejawem
owej trwaoci oraz wsplnego poycia s poza poyciem fizycznym wsplne
zamieszkiwanie i prowadzenie wsplnego gospodarstwa domowego2. Przez trwae
poycie w zwizku konkubenckim rozumie naley wsplnot, ktra nie powstaa
na jaki z gry okrelony konkretny okres, lecz z zamiarem pozostawania razem a
do mierci. Nie jest wic konkubinatem rodzaj znajomoci, niekiedy pod wzgldem
emocjonalnym intensywnej, jednak takiej, ktr zwyko si okrela mianem prze-
lotnej. Nie jest te konkubinatem trwae poycie pary homoseksualnej. Swoistym
uzasadnieniem dla odrnienia trwaego poycia par homoseksualnych od konku-
binatu jest to, e rodowiska homoseksualistw wysuwaj postulat dopuszczalnoci
zawierania maestw przez pary gejw i lesbijek, za cech identyfikujc konku-
binat jest odrzucenie wizania si wzem formalnym.
Na gruncie polskiego prawa nie s maestwem osoby, ktre zawary zwizek
maeski o skutkach wycznie religijnych. Zapewne wbrew ich intencjom nalea-
oby okrela je jako konkubinat.
1
Dz.U. z 1965 r. Nr 9, poz. 53.
2
Wyrok SN z 5.12.1997 r., II CKN 485/97, niepubl.
AKjvOgA=
AK
Jak powiedziano, polskie prawo rodzinne nie zawiera regulacji dotyczcych

skutkw poycia par konkubenckich. Wynika to z preferowania przez ustawodawc
zawierania zwizkw formalnych, jako takich, ktre lepiej chroni zarwno intere-
sy tych, ktrzy je utworzyli, jak i ich potomstwa. Poza tym sformalizowany ksztat
zawarcia maestwa i jego skutkw pozwala pastwu na w pewnym zakresie
konieczn kontrol nad powstaniem i funkcjonowaniem rodziny.
W konsekwencji poycie w konkubinacie nie powoduje:
1) powstania wzajemnego obowizku alimentacyjnego midzy konkubentami;
Take nawizanie konkubinatu przez osob rozwiedzion nie powoduje automatycznie utraty
przysugujcego jej uprawnienia do alimentw od byego maonka. Fakt ten bdzie jej jednak
utrudnia przeprowadzenie dowodu, e roszczenie, z ktrym wystpuje, jest zgodne z zasadami
wspycia spoecznego (art. 1441 KRO). Jeeli osoba rozwiedziona zobowizana do alimentacji
wzgldem byego maonka nawie konkubinat, fakt ten nie spowoduje obnienia zakresu nao-
onych na ni wiadcze i to nawet w przypadku obnienia moliwoci wywizywania si z tego
obowizku w obliczu ponoszenia kosztw utrzymania nowego partnera.
2) powstania ustawowej wsplnoci majtkowej;
3) domniemania, i konkubent jest ojcem dziecka urodzonego przez sw partnerk
(pragnc sprawowa nad owym dzieckiem wadz rodzicielsk powinien wyst-
pi o uznanie swego ojcostwa);
4) dziedziczenia ustawowego midzy konkubentami ani uzyskania prawa do renty
po zmarym konkubencie.
Osb yjcych w konkubinacie dotycz natomiast przepisy wskazujce na
konsekwencje bycia osob blisk, wrd nich m.in. o:
1) wyczeniu sdziego lub urzdnika organw administracji od prowadzenia spra-
wy dotyczcej osoby, z ktr tworz konkubinat1;
2) uprawnieniach osoby najbliszej w ramach prawa karnego (np. art. 115 11 KK),
w tym o prawie do odmowy skadania zezna;
Konkubentowi wezwanemu w charakterze wiadka nie przysuguje natomiast prawo odmo-
wy zezna w sprawie dotyczcej jego partnera rozpatrywanej na gruncie Kodeksu postpowania
administracyjnego i Kodeksu postpowania cywilnego.
3) odpowiedzialnoci solidarnej za zobowizania podatkowe z tytuu prowadzenia
przez podatnikakonkubenta dziaalnoci gospodarczej w okresie, w ktrym
partner stale z podatnikiem wspdziaa (art. 111 3 Ordynacji podatkowej);
4) wstpieniu w prawa zmarego najemcy lokalu mieszkalnego przez osob, ktra
pozostawaa faktycznie we wsplnym poyciu z najemc (art. 691 1 KC).
Rosnca skala zjawiska konkubinatu powoduje wiele problemw prawnych. Szczeglnie
skomplikowane s zwaszcza zagadnienia zwizane z rozliczeniami majtkowymi po rozpadzie
dugotrwaych zwizkw tego typu. W literaturze sporne jest zagadnienie, czy konsekwencje prawne
konkubinatu powinno si rozpatrywa przez odesanie do prawa cywilnego (jako swego rodzaju
kontraktu), czy te do regulacji waciwych dla maestw.
1
Zob. art. 24 3 KPA, art. 49 KPC i art. 41 1 KPK, a take art. 130 3 ustawy z 29.8.1997 r. Ordy-
nacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 749 ze zm.).
AKjvOgA=
AK
11. Zawarcie zwizku maeskiego 43
Silnym motywem do powstawania konkubinatw byo i jest prawo socjalne preferujce w do-
stpie do wiadcze rodzicw samotnie wychowujcych dzieci czy te obowizujcy w latach 80.
XXw. zakaz posiadania przez maonkw dwch i wicej mieszka. Pierwszy element by i jest
inspiracj dla wielu osb pozostajcych we wsplnym poyciu, by nie podejmowa decyzji o za-
warciu maestwa, drugi skoni wiele maestw do uniknicia problemu w drodze wystpienia
o rozwd.
II. Zwizki homoseksualne
Poza konkubinatami powstaj take trwae zwizki czce osoby tej samej
pci. W coraz wikszej liczbie krajw (m.in. w Holandii, Danii, Belgii, Islandii czy
Hiszpanii) osoby o orientacji homoseksualnej mog zawiera zwizki maeskie,
a w niektrych spord nich (np. Szwecji, Francji, Wielkiej Brytanii) rwnie adop-
towa dzieci.
11. Zawarcie zwizku maeskiego
I. Przesanki zawarcia maestwa
Zgodnie z treci art. 1 KRO, aby doszo do zawarcia maestwa, musz cznie
wystpi nastpujce przesanki:
1) Midzy osobami, ktre zamierzaj zawrze zwizek maeski (nup
turientami) musi istnie rnica pci.
Zwizek maeski jest co podkrelono poza Kodeksem rodzinnym i opieku-
czym rwnie w Konstytucji RP zwizkiem mczyzny i kobiety. W konsekwencji
zarwno pary homoseksualne, jak i osoby, ktre nie maj wyksztaconej pci (oboj-
nactwo) nie mog takiego zwizku zawrze.
Kierownik USC ustala pe nupturientw na podstawie przedstawionych mu
odpisw aktw urodzenia. W razie wtpliwoci ma on obowizek zwrci si do
sdu o rozstrzygnicie, czy maestwo moe by zawarte (art. 5 KRO). Wtpliwoci
mog si pojawi zwaszcza w odniesieniu do przypadkw zawierania maestwa
przez transseksualistw. Fakt zmiany przez nich pci musi znale potwierdzenie
w akcie urodzenia.
2) Osoby zawierajce zwizek maeski musz by jednoczenie obecne
przed kierownikiem USC albo przed kompetentn osob duchown kocioa
lub zwizku wyznaniowego.
Wyjtkiem od wymogu jednoczesnej obecnoci nupturientw jest dopuszczal
no zawarcia zwizku maeskiego przez penomocnika. Osoba, ktra nie ma
moliwoci osobistego uczestniczenia w ceremonii swego lubu, moe wystpi do
sdu o zezwolenie na ustanowienie penomocnika. Sd z kolei moe na to zezwoli
AKjvOgA=
AK
jeeli stwierdzi, e zaistniay po temu wane powody. Dominuje pogld, e musi to

by powd uniemoliwiajcy jednoczesne stawienie si w jakimkolwiek urzdzie,
taki, ktry w wietle zasad wspycia spoecznego usprawiedliwia odstpienie od
obowizku jednoczesnego stawienia si przyszych maonkw. adna zatem z gry
okrelona sytuacja osoby ubiegajcej si o zezwolenie jej na zoenie przez peno-
mocnika owiadczenia o wstpieniu w zwizek maeski, w szczeglnoci take
fakt jej zamieszkiwania za granic oraz zwizane z tym trudnoci przyjazdu do Pol-
ski nie mog by same przez si uznane za wane powody w rozumieniu powoanego
wyej przepisu (art. 6 1 KRO)1. Wan przyczyn ustanowienia penomocnika
do zawarcia maestwa jest np. obona terminalna choroba obojga nupturientw
zamieszkujcych w rnych krajach lub te odbywanie przez nupturienta obowizku
suby wojskowej poza granicami kraju.
Penomocnictwo do zawarcia zwizku maeskiego powinno by udzielone na
pimie z podpisem urzdowo powiadczonym i wymienia osob, z ktr mae-
stwo ma by zawarte.
Nupturienci mog obecnie zawrze zwizek maeski nie tylko wobec kierow-
nika USC, lecz take wobec kompetentnej osoby duchownej Kocioa katolickiego
i innych kociow oraz zwizkw wyznaniowych, co jest konsekwencj dopuszcze-
nia w polskim prawie do zawierania maestw w formie wyznaniowej ze skutkami
dla prawa wieckiego (zob. rozdz. II, 11, pkt III, ppkt 2).
Naczelny Sd Administracyjny orzek, e dla zawarcia zwizku maeskiego warunkiem
koniecznym jest zoenie owiadcze przed kierownikiem USC, ktry musi by osob powoan
w drodze konkursu2. Zgodnie z tym orzeczeniem, kilkadziesit tysicy lubw jakie odbyy si
po dniu 7.8.2005 r. mogo zosta uznanych za niezawarte, gdy powszechn praktyk obsadzania
urzdu kierownika USC bya po tej dacie forma mianowania (dotyczyo to a 357 osb). By unikn
tak drastycznych konsekwencji oraz procesw o odszkodowanie przeciwko Skarbowi Pastwa,
uchwalono ustaw o zmianie ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego oraz ustawy o opacie
skarbowej3, moc ktrej wszystkie zwizki maeskie zawarte przed niewaciwie powoanymi
kierownikami USC uznano za skutecznie zawarte (std potoczna nazwa ustawa abolicyjna).
Dokonano tego z moc wsteczn, obejmujc czynnoci dokonywane przez wadliwie powoanych
kierownikw USC po 7.8.2005 r. do dnia wejcia w ycie wskazanej ustawy. Wszystko to stao si
na szczcie, bez wiedzy najbardziej zainteresowanych, czyli nupturientw.
Kierownik USC nie moe sam sobie podpisa aktu maestwa zarwno jako zawierajcy
zwizek maeski i jako urzdnik stanu cywilnego. Taka sytuacja nie jest zdarzeniem prawnym
wywoujcym powstanie maestwa maestwo w takim przypadku nie zostao zawarte4.
3) Osoby zawierajce zwizek maeski musz zoy w tej kwestii zgodne
owiadczenia.
Owiadczenia nupturientw musz by zgodne, tzn. tosame pod wzgldem
treci. Nie mog zawiera zastrzee zwaszcza co do warunku i terminu.
1
Uchwaa SN z 8.6.1970 r., III CZP 27/70, OSNCP 1971, Nr 1, poz. 2.
2
Wyrok NSA z 17.10.2007 r., II OSK 1445/07, Pal. 2008, Nr 56, s. 286.
3
Dz.U. z 2008 r. Nr 182, poz. 1121.
4
Wyrok SN z 10.9.1957 r., II CR 707/57, OSN 1960, Nr 1, poz. 6.
AKjvOgA=
AK
Przebieg skadania owiadcze w sposb zapewniajcy ich zgodno szczegowo okrela

KRO w art. 7 2 i 3. Rozpoczyna je pytanie kierownika USC, czy nupturienci zamierzaj zawrze
ze sob maestwo, a gdy oboje odpowiedz na to pytanie twierdzco, wwczas kierownik USC
wzywa ich do zoenia owiadcze o wstpieniu w zwizek maeski oraz owiadcze w sprawie
nazwisk maonkw i ich dzieci. Kada z osb zawierajcych maestwo skada owiadczenie
o wstpieniu w zwizek maeski, powtarzajc za kierownikiem USC tre owiadczenia lub
odczytujc je na gos. Osoba niemogca mwi skada owiadczenie o wstpieniu w zwizek
maeski podpisujc akt maestwa.
Analogicznie uregulowany jest przebieg skadania owiadcze, gdy zwizek zawierany jest
w formie wyznaniowej.
4) Sporzdzenie przez kierownika USC aktu maestwa jest dodatkow
przesank konieczn do zawarcia maestwa w przypadkach, gdy mczyzna
i kobieta, zawierajc zwizek maeski podlegajcy prawu wewntrznemu kocioa,
owiadcz wol jednoczesnego zawarcia maestwa podlegajcego prawu polskie-
mu. Duchowny ma obowizek w cigu 5 dni od dnia zawarcia maestwa przekaza
zawiadczenie o tym zdarzeniu kierownikowi USC, a ten niezwocznie sporzdzi
akt maestwa. Przy obliczaniu biegu terminu nie uwzgldnia si dni uznanych
ustawowo za wolne od pracy (zob. rozdz. II, 11, pkt III, ppkt 2).
Brak ktrejkolwiek z wymienionych przesanek sprawia, e w wietle polskiego
prawa zwizek maeski w ogle nie zosta zawarty (nigdy nie zaistnia), a poy-
cie midzy nupturientami jest poyciem pozamaeskim.
Dojdzie do tego wwczas, gdy np.:
1) kobieta i mczyzna wypowiedz dokadnie i z pen powag tre przysigi maeskiej,
jednak uczyni to na spacerze w parku,
2) kierownik USC przyjmie owiadczenia o wstpieniu w zwizek maeski od 2 osb tej samej
pci,
3) mczyzna i kobieta zo owiadczenia o zawarciu maestwa przed inn osob ni upo-
waniona do ich odbioru,
4) duchowny nie przekae w ustawowym terminie zawiadczenia o zawarciu zwizku maeskiego
w formie wyznaniowej ze skutkami dla prawa wieckiego, przez co nie zostanie sporzdzony
przez kierownika USC akt maestwa.
Jeeli jednak mimo braku przesanek zawarcia zwizku maeskiego spo-
rzdzony zosta akt maestwa, ustalenie nieistnienia zwizku maeskiego moe
nastpi jedynie na mocy wyroku sdowego. Powdztwo o ustalenie nieistnienia
maestwa moe wytoczy kady, kto ma w tym interes prawny. Waciwa jest
droga procesu, jeeli osoba wystpujca z odpowiednim daniem nie kwestionuje
samego faktu zawarcia maestwa, a utrzymuje jedynie, e przy zawieraniu ma-
estwa nie zostaa speniona jedna z przesanek przewidzianych w art. 1 1 KRO.
Jeeli za zainteresowany kwestionuje sam fakt zawarcia maestwa, waciwa jest
droga postpowania nieprocesowego1.
1
Postanowienie SN z 7.10.1966 r., I CR 452/63, niepubl.
AKjvOgA=
AK
Tab. 1. Przesanki konieczne do zawarcia maestwa

O ile zwizek
zawarto w formie
Jednoczesna Zgodne wyznaniowej,
obecno przed owiadczenie sporzdzenia aktu
Rnica pci
kierownikiem USC o zawarciu maestwa naley
nupturientw
lub kompetentn zwizku dokona w terminie
osob duchown maeskiego 5 dni tzw. robo
czych od chwili
zawarcia zwizku
Nie ma Dopuszczalno Nie ma Nie ma
zawarcia zwizku
Wyjtki
maeskiego przez
penomocnika
Zwizek nie jest Zwizek nie zosta Brak owiadczenia Zwizek nie jest
zawarty zawarty; wady powoduje, e nie zawarty
penomocnictwa zawarto zwizku
Skutek mog by podstaw maeskiego; wady
uchybienia uniewanienia za- owiadczenia o za-
wartego zwizku warciu mog by pod-
staw uniewanienia
zawartego zwizku
II. Przesanki uniewanienia zawartego zwizku maeskiego
1. Uwaga wstpna
Spenienie wymienionych wyej przesanek zawarcia zwizku maeskiego
okrelonych w art. 1 KRO sprawia, e zwizek zosta zawarty. Ten skutek prawny na-
stpuje rwnie w przypadku zawarcia zwizku maeskiego z uchybieniami praw-
nymi o tak istotnej randze, e na mocy odpowiednich przepisw kodeksu mog
one stanowi podstaw dania uniewanienia tego maestwa. Owe uchybienia to:
1) wystpienie tzw. przeszkd maeskich, a wic istniejcych w chwili zawarcia
maestwa takich cech nupturientw, ktre uniemoliwiaj im dojrzae, a wic
wiadome podjcie decyzji (zbyt mody wiek, choroba psychiczna, upoledzenie
umysowe), a take takich, ktre sprzeczne s z dobrem tworzonej rodziny i in-
teresem spoecznym, a niekiedy nawet z normami prawa karnego (zbyt bliskie
pokrewiestwo lub powinowactwo czy te pozostawanie we wczeniej zawartym
zwizku maeskim),
2) wady owiadcze o zawarciu maestwa skadane przez nupturientw,
3) wady penomocnictwa do zawarcia maestwa.
Zawarcie maestwa, mimo istnienia ktregokolwiek spord wskazanych
uchybie, moe doprowadzi do jego uniewanienia. Dopki jednak nie dojdzie do
uprawomocnienia si wyroku sdu o uniewanieniu zwizku maeskiego, dopty
AKjvOgA=
AK
zwizek w trwa ze wszystkimi tego konsekwencjami, takimi jak np.: domniemanie

pochodzenia dziecka od ma matki (art. 62 KRO), funkcjonowanie ustawowego lub
umownego ustroju majtkowo-maeskiego, sprawowanie wadzy rodzicielskiej nad
wsplnymi dziemi, dziedziczenie ustawowe midzy maonkami (art. 931 KC).
2. Przeszkody maeskie
2.1. Wstp
Maestwo moe zosta uniewanione, jeeli do jego zawarcia doszo mimo
istnienia tzw. przeszkd maeskich. Dotycz one takich cech nupturientw, jak:
1) brak wymaganego prawem wieku,
2) ubezwasnowolnienie cakowite,
3) dotknicie chorob psychiczn lub niedorozwojem umysowym,
4) pozostawanie we wczeniej zawartym zwizku maeskim,
5) zbyt bliskie pokrewiestwo,
6) powinowactwo w linii prostej,
7) pozostawanie ze sob w stosunku przysposobienia.
2.2. Brak wymaganego wieku
Osoby zawierajce zwizek maeski powinny mie ukoczone 18 lat
(art. 10 KRO).
Unormowanie obowizujce do niedawna, a zezwalajce na zawarcie zwizku
maeskiego mczyznom dopiero po ukoczeniu 21. roku ycia, byo sprzeczne
z konstytucyjn zasad rwnoci pci.
Z wanych powodw sd moe zezwoli na zawarcie zwizku maeskiego
przez kobiet, ktra ukoczya lat 16. Sd nie moe natomiast zezwoli na zawarcie
zwizku przez osob modsz. Do wanych powodw uzasadniajcych wydanie ze-
zwolenia na zawarcie zwizku maeskiego zaliczy trzeba przede wszystkim fakt,
i wnioskodawczyni oczekuje potomstwa, a take np. pragnienie niezwocznego
zawarcia zwizku maeskiego w obliczu rychej mierci ktrego z nupturientw,
dugotrwa znajomo przy niewielkim odstpie czasowym do osignicia wyma-
ganego wieku i zadowalajcej sytuacji materialnej itp. Wane powody wtedy tylko
stanowi podstaw do wyraenia przez sd zezwolenia na zawarcie zwizku ma-
eskiego, jeeli sformuowa mona pozytywn prognoz co do przyszoci tego
zwizku i powstaej w wyniku jego zawarcia rodziny. Sd bowiem, jak powiedziano,
moe wyda zezwolenie, lecz wcale nie jest do tego zobowizany.
Wbrew potocznym wyobraeniom oczekujcy potomstwa modzi ludzie mog spotka si
(i czsto spotykaj si) z odmow zezwolenia im na zawarcie zwizku maeskiego. Poza stwier-
dzeniem faktu ciy kobiety wystpujcej do sdu z wnioskiem o zezwolenie na wczeniejsze
zawarcie zwizku maeskiego, sd musi ponadto ustali, e zamierzone maestwo ma szans
by trwaym, udanym zwizkiem1.
1
Wyrok SN z 6.10.1958 r., III CO 19/58, OSN 1960, Nr 1, poz. 21.
AKjvOgA=
AK
Jeeli matka jest niepenoletnia, wwczas nie moe sprawowa nad swym dzieckiem wadzy
rodzicielskiej, chyba e zawrze zwizek maeski z ojcem dziecka. Mona t regulacj kwestionowa
zperspektywy wolnoci zawierania maestw, a take z uwagi na nisk trwao zwizkw maeskich
zawieranych na podstawie zezwolenia sdu przez maoletnie kobiety. Warto wprowadzi do polskiego
prawa moliwo upenoletnienia maoletnich rodzicw bez potrzeby zawierania maestwa o ile sd
uzyska opinie (psychologiczn, pedagogiczn, socjaln) o wystarczajcym stopniu ich dojrzaoci.
Kady z maonkw, a take prokurator, moe wystpi do sdu z daniem
uniewanienia zawartego zwizku z powodu nieosignicia w chwili jego zawierania
wymaganego prawem wieku. Jeeli jednak maonka jest w ciy, wwczas kompe-
tencja do wystpienia z takim daniem przysuguje tylko jej.
Moliwo wystpienia o uniewanienie zawartego zwizku maeskiego ustaje
z momentem osignicia wymaganego przez prawo wieku. Mwimy, e nastpuje
wwczas konwalidacja, czyli uzdrowienie wadliwie zawartego zwizku. Skoro za
wada prawna ustaa, to rwnoczenie odpada podstawa, by z jej powodu uniewani
zwizek.
Nie moe wic wystpi o uniewanienie 30-latek opierajc pozew na twierdzeniu, e zawie-
rajc zwizek maeski mia on lat 17 a jego maonka 15. Chcc uparcie rozwiza maeski
wze pozostaje mu wnie powdztwo o rozwd.
2.3. Ubezwasnowolnienie cakowite

Nie moe zawrze zwizku maeskiego osoba ubezwasnowolniona cako
wicie (art. 11 KRO).
Maestwo zawarte przez osob, ktra w momencie zawierania zwizku bya
ubezwasnowolniona cakowicie moe by uniewanione na danie kadej ze stron
oraz prokuratora. W wypadku uchylenia orzeczenia o ubezwasnowolnieniu nast-
puje konwalidacja wadliwie zawartego zwizku i od tego momentu nie moe on
zosta uniewaniony z powodu istnienia tej przeszkody w chwili jego zawierania.
Ubezwasnowolnienie czciowe, formalnie rzecz biorc, nie stoi na przeszko-
dzie zawarciu maestwa (nie moe by podstaw uniewanienia maestwa).
Zwaywszy jednak na przesanki ubezwasnowolnienia (choroba psychiczna, nie-
dorozwj umysowy lub inne zaburzenie psychiczne uniemoliwiajce samodzielne
podejmowanie decyzji szerzej zob. rozdz. IV, 28) zamiar zawarcia zwizku ma-
eskiego przez osoby ubezwasnowolnione czciowo naley ocenia przez pryzmat
zawartego w kodeksie zakazu zawierania maestw przez osoby chore psychicznie
albo dotknite niedorozwojem umysowym (zob. niej ppkt 2.4.), a take art. 151
dotyczcego wad owiadcze o zawarciu maestwa.
2.4. Choroba psychiczna lub niedorozwj umysowy
Nie mog zawrze zwizku maeskiego osoby chore psychicznie lub nie
dorozwinite umysowo, jeeli stan zdrowia lub umysu takiej osoby zagraaby
maestwu lub zdrowiu przyszego potomstwa (art. 12 KRO).
Jeeli dojdzie do zawarcia zwizku maeskiego przez osob chor psychicznie
lub umysowo upoledzon, wwczas kady z maonkw, a take prokurator, mog
AKjvOgA=
AK
zada uniewanienia tego maestwa. Uniewanienie jest niedopuszczalne w wy-

padku powrotu do zdrowia osoby chorej psychicznie (konwalidacja).
Choroba psychiczna i niedorozwj umysowy to 2 spord 3 elementw ska-
dowych pojcia zaburzenia psychiczne, ktrego definicj legaln zawiera art. 3
pkt 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Zgodnie z tym przepisem, owym
trzecim elementem s inne zakcenia czynnoci psychicznych, ktre zgodnie ze
stanem wiedzy medycznej zaliczane s do zaburze psychicznych, a osoba ta (nimi
dotknita uwaga Aut.) wymaga wiadcze zdrowotnych lub innych form pomocy
i opieki, niezbdnych do ycia w rodowisku rodzinnym lub spoecznym. Chodzi
tu m.in. o zaburzenia nerwicowe (fobie, hipochondri, histeri), zaburzenia seksual-
ne, uzalenienie alkoholowe, czynniki psychiczne istotne dla chorb somatycznych
(astma, wrzd odka) itp. Sd Najwyszy zajmuje trafne stanowisko twierdzc, e
uniewanienie maestwa moe nastpi tylko w wypadku choroby psychicznej lub
niedorozwoju umysowego, a nie innego rodzaju zaburze psychicznych1. Zwaywszy
na skomplikowan specyfik chorb psychicznych Sd Najwyszy stwierdzi: dla
oceny, czy w momencie zawarcia maestwa osoba wstpujca w zwizek maeski
jest dotknita chorob psychiczn w rozumieniu art. 12 1 KRO istotny jest nie stan
jej przejciowej wiadomoci (remisja), lecz stan jej zdrowia psychicznego2.
Osoby chore psychicznie i dotknite upoledzeniem umysowym mog jednak
zawrze maestwo, jeeli otrzymaj uprzednio zezwolenie sdu. Sd wyda takie
zezwolenie, jeeli uzna, e stan zdrowia i umysu wnioskodawcy nie zagraa
maestwu ani zdrowiu przyszego potomstwa. Zawarty na podstawie zezwolenia
sdu zwizek maeski osoby dotknitej chorob psychiczn lub niedorozwojem
umysowym nie podlega uniewanieniu.
Powrt do zdrowia osoby, ktra zawara zwizek maeski w stanie choroby
psychicznej, powoduje konwalidacj wadliwie zawartego zwizku. Chodzi tu jednak
o wyganicie choroby, a nie tylko ustanie jej ostrych objaww3.
Naley te zaakceptowa stanowisko Sdu Najwyszego, ktry stwierdzi, e wyjtkowo,
gdy za tym przemawiaj szczeglne okolicznoci, np. dugotrwae i prawidowe funkcjonowanie
maestwa [...] zasady wspycia spoecznego mog przemawia za oddaleniem powdztwa
o uniewanienie maestwa z powodu choroby psychicznej (art. 5 KC)4.
Sd nie orzeknie uniewanienia jedynie na tej podstawie, e w chwili zawierania
zwizku maonek by dotknity chorob psychiczn lub niedorozwojem umysowym.
Konieczn przesank takiego orzeczenia jest bowiem ponadto stwierdzenie, e w chwi-
li zawierania zwizku stan zdrowia psychicznego lub niedorozwoju umysowego
by na tyle powany, i zagraa maestwu lub zdrowiu przyszego potomstwa.
Sd Najwyszy wypowiedzia si w kwestii dopuszczalnoci zezwolenia na zawarcie mae-
stwa ex post przez osob chor psychicznie, tzn. w toku postpowania o uniewanienie zawartego
1
Wyrok SN z 13.3.1974 r., II CR 42/74, OSNCP 1975, Nr 1, poz. 14, s. 50.
2
Wyrok SN z 18.7.1967 r., I CR 43/67, OSNCP 1968, Nr 2, poz. 28.
3
Wyrok SN z 7.4.1967 r., I CR 559/66, RPEiS 1968, z. 2, s. 437.
4
Wyrok SN z 4.2.1985 r., IV CR 557/84, OSNCAP 1985, Nr 11, poz. 181.
AKjvOgA=
AK
przez ni zwizku. Osoby chore psychicznie, wierzc w sukces swego maestwa, z reguy nie
wykorzystuj moliwoci uzyskania zezwolenia sdu na zawarcie maestwa przed jego zawarciem,
co wykluczaoby jego uniewanienie. Wystpuj wic o to dopiero w toku wytoczonego przeciwko
nim powdztwa o uniewanienie maestwa. W takim postpowaniu rol sdu jest ocena, czy
choroba istniejca w momencie zawierania zwizku maeskiego zagraaa maestwu, dobru
tworzonej rodziny i przyszemu potomstwu (jeli tak, wwczas sd powinien orzec uniewanienie
zawartego zwizku), czy te nie miaa takiego charakteru (wwczas powdztwo o uniewanienie
powinno zosta oddalone). Oddalenia powdztwa nie naley jednak traktowa jako wydanie ze-
zwolenia na zawarcie maestwa, gdy trudno zezwoli na dokonanie czynnoci ju skutecznie
dokonanej. W konkluzji Sd Najwyszy trafnie stwierdzi, e mamy tu do czynienia z orzeczeniem
o zawarciu maestwa przez osob chor psychicznie zgodnie z prawem, poniewa choroba nie
stanowia zagroe, o ktrych mowa w art. 12 KRO1.
W zwizku z ratyfikowaniem przez Polsk Konwencji ONZ o Prawach osb niepeno-
sprawnych2, a take w zwizku z kierunkiem prac Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego
przy Ministrze Sprawiedliwoci naley spodziewa si propozycji zmian polskiego prawa
zmierzajcych w stron obnienia rangi ubezwasnowolnienia (zastpienia go instrumentami
bardziej elastycznymi) a take zliberalizowania przepisw dotyczcych zawierania maestw
przez osoby ubezwasnowolnione lub chore psychicznie.
2.5. Zakaz wieloestwa

Nie mog zawrze zwizku maeskiego osoby pozostajce w zwizku ma
eskim zawartym wczeniej (art. 13 KRO).
Ta przeszkoda do zawarcia zwizku maeskiego wynika z przyjcia w polskim
prawie zasady monogamii. Zawarcie kolejnego maestwa, mimo pozostawania
we wczeniej zawartym zwizku, moe doprowadzi do uniewanienia wszystkich
kolejnych maestw. Naley te pamita, e wieloestwo jest czynem karalnym
(art. 206 KK).
Uniewanienia maestwa bigamicznego moe da nie tylko kada ze stron
tego zwizku oraz prokurator, ale rwnie kady, kto ma w tym interes prawny.
Naley go rozumie nie tylko jako interes natury majtkowej, ale przede wszystkim
jako interes cile osobisty.
Sd Najwyszy trafnie stwierdzi, e: interes prawny natury osobistej w uniewanieniu ma-
estwa zawartego przez ojca z osob trzeci w czasie trwania pierwszego zwizku maeskiego
posiada rwnie dziecko pochodzce z pierwszego maestwa. Interes prawny dziecka ley tu
w utrzymaniu wycznej przynalenoci ojca do rodziny dziecka i usuniciu z krgu najbliszych
ojca osoby trzeciej3.
Zwizek bigamiczny moe zosta uniewaniony w kadym czasie, w tym
take po jego ustaniu. Zawarcie maestwa bigamicznego jest czynem karalnym,
a wic racym naruszeniem porzdku prawnego i obraz poczucia moralnego spo-
eczestwa, dlatego likwidacja takiego stanu rzeczy ley w szeroko pojtym interesie
spoecznym.
1
Uchwaa SN (7) z 9.5.2002 r., III CZP 7/02, OSNCP 2003, Nr 1, poz. 1.
2
Dz.U. z 2012 r. poz. 1169.
3
Wyrok SN z 4.10.1968 r., I CR 325/68, niepubl.
AKjvOgA=
AK
W procesie o uniewanienie maestwa bigamicznego pozwany nie moe powoywa si na

sprzeczno dania pozwu z zasadami wspycia spoecznego (art. 5 KC) i to nawet wwczas,
gdyby skutki uniewanienia maestwa byy dla niego lub jego wspmaonka szczeglnie
niekorzystne1. Interes jednostki musi w takich wypadkach ustpi przed interesem spoecznym.
Maestwo bigamiczne moe zosta konwalidowane w przypadku, gdy po-
przednio zawarty zwizek maeski z jakiegokolwiek powodu ustanie. Istnieje
jednak istotny wyjtek, ktry sprawia, e ustanie zawartego wczeniej zwizku ma-
eskiego nie doprowadzi do konwalidacji zwizku zawartego pniej. Nie dojdzie
do tego, jeeli maestwo zawarte wczeniej ustanie wskutek mierci bigamisty,
a wic jednoczenie z maestwem bigamicznym. Jego mier pozostawia bowiem
prawny niead (zwaszcza na gruncie prawa spadkowego). Istniej wszak osoby
majce interes prawny w uniewanieniu wadliwie zawartego zwizku, zwaszcza
maonek polubiony w sposb wany.
2.6. Zbyt bliskie pokrewiestwo
Nie mog zawrze ze sob maestwa krewni w linii prostej oraz rodze
stwo (art. 14 KRO).
Kodeks rodzinny i opiekuczy traktuje t przeszkod bardziej stanowczo ni
jakkolwiek inn i nie przewiduje adnej moliwoci konwalidacji tak zawartego
zwizku maeskiego. Moe wic on zosta uniewaniony w kadym czasie (w tym
nawet po ustaniu maestwa), a da uniewanienia moe kady, kto ma w tym
interes prawny. Podobnie jak w przypadku bigamii, take przy zawarciu zwizku
maeskiego przez osoby spokrewnione w linii prostej lub rodzestwo, mamy do
czynienia z zachowaniami o cechach przestpstwa, poniewa wspycie seksualne
w tym krgu osb podlega karze (art. 201 KK).
Tabl. 3. Osoby, z ktrymi nie mona zawrze zwizku maeskiego z powodu przeszkody
pokrewiestwa
C osoba, ktrej sytuacja jest ilustrowana

A, B, D, G osoby, ktre s z C spokrewnione w stopniu wykluczajcym zawarcie maestwa
zgodnie z prawem
1
Wyrok SN z 13.4.1973 r., II CR 106/73, niepubl.
AKjvOgA=
AK
B i D rodzestwo C
A i G krewni w linii prostej C
E i F krewni w linii bocznej trzeciego stopnia maestwo C z E albo F jest dopuszczalne
2.7. Powinowactwo w linii prostej

Nie mog zawrze ze sob zwizku maeskiego powinowaci w linii prostej,
np. zi z teciow, ojczym z pasierbic (art. 14 KRO).
Za zakazem tym przemawiaj argumenty natury obyczajowej. Szczeglnie wy-
ranie dostrzec mona ich suszno w przypadku zamiaru zawarcia zwizku mae-
skiego przez ojczyma z pasierbic, ktr od najmodszych lat wychowywa wraz z jej
zmar matk, a swoj by on. By wic dla niej jak ojciec i tak by postrzegany
w rodowisku. Obyczaje wydaj si doniosym dobrem spoecznym i podanym
czynnikiem adu, co naley podkreli w czasach nazbyt czstego mylenia przez wie-
le osb rl rodzicw, ojczymw czy wychowawcw z rol partnerw seksualnych.
Powinowactwo w linii prostej nie jest jednak bezwzgldn przeszkod do zawar-
cia maestwa, albowiem podobnie jak przy przeszkodzie zbyt modego wieku
oraz przeszkodzie zwizanej z chorob psychiczn lub upoledzeniem umysowym
take i w tych przypadkach sd z wanych powodw moe zezwoli na zawarcie
maestwa. Uzyskanie zezwolenia sdu sprawia, e zwizek zawarty midzy po-
winowatymi w linii prostej nie moe zosta uniewaniony.
Maestwo osb spowinowaconych w linii prostej zawarte bez zgody sdu moe
zosta uniewanione, a da uniewanienia moe kady z maonkw i prokurator.
Tabl. 4. Osoby, z ktrymi nie mona zawrze zwizku maeskiego
z powodu przeszkody powinowactwa w linii prostej
A osoba, ktrej sytuacja jest ilustrowana.

Po ustaniu maestwa A z B, A bdzie cigle spowinowacony z D, C, E, F, I oraz z G.
AKjvOgA=
AK
Spord nich D, C (rodzice i dziadkowie B) oraz G i F (dzieci B ze zwizku z inn osob ni A)

s wzgldem A powinowatymi w linii prostej.
Powinowatymi w linii bocznej s jedynie E oraz I co do nich zakaz zawarcia zwizku mae-
skiego z A nie istnieje.
Nie ma natomiast przeszkd formalnych by zawrze zwizek maeski z innymi powinowatymi,
jak np. z bratem lub siostr byego maonka (w jzyku potocznym to szwagier lub szwagierka).
2.8. Wi adopcyjna
Przeszkod do zawarcia maestwa jest pozostawanie przez osoby zamie
rzajce to uczyni w stosunku przysposobienia (art. 15 KRO).
Celem przysposobienia jest prawna imitacja relacji czcych rodzicw z dzie-
mi. Zawarcie zwizku maeskiego przez osoby zwizane wzem przysposobienia
jest pod wzgldem prawnym tosame z zawarciem zwizku przez krewnych w linii
prostej. Rozwizanie stosunku przysposobienia (co nie dotyczy jednak przysposobie-
nia cakowitego, ktre jest nierozwizywalne zob. rozdz. III, 26, pkt V) sprawia,
e przeszkoda do zawarcia maestwa wygasa. Maestwo tych osb zawarte po
ustaniu stosunku przysposobienia nie podlega uniewanieniu.
Moliwo zawarcia maestwa przez osoby zwizane wczeniej stosunkiem przysposobienia
budzi zasadnicze wtpliwoci. Pojawiaj si one niemale we wszystkich sprawach o rozwizanie
stosunku przysposobienia (z zaoenia wszak funkcj przysposobienia jest imitacja relacji natu-
ralnych), a ulegaj zwielokrotnieniu, gdy osoby, ktre funkcjonoway w relacji rodzic dziecko,
staj si maonkami.
3. Inne podstawy uniewanienia maestwa

Poza moliwoci uniewanienia maestwa z powodu uchybienia przepisom
regulujcym przeszkody maeskie, istnieje rwnie moliwo uniewanienia ma-
estwa zawartego przez penomocnika oraz maestwa, przy ktrego zawieraniu
doszo do zoenia przez nupturientw owiadcze obarczonych wadami.
Maestwo zawarte przez penomocnika moe zosta uniewanione, gdy:
1) brak byo zezwolenia sdu na zoenie owiadczenia o wstpieniu w zwizek
maeski przez penomocnika lub
2) penomocnictwo byo skutecznie odwoane lub niewane.
Jeeli jednak maonkowie podjli wsplne poycie, wwczas ich zwizku nie
mona uniewani (art. 16 KRO).
Maestwo moe zosta rwnie uniewanione z powodu wadliwoci owiad-
cze nupturientw, jeeli owiadczenie o wstpieniu w zwizek maeski zostanie
zoone przez osob:
1) znajdujc si z jakichkolwiek powodw w stanie wyczajcym wiadome
wyraenie woli (np. pod wpywem silnych rodkw przeciwblowych, alkoholu,
narkotykw);
Nie mona powoa si na brak swobody w powziciu decyzji o zawarciu maestwa (por.
art. 82 KC), a jedynie na jej brak w wyraeniu woli.
AKjvOgA=
AK
W odrnieniu od wady owiadczenia woli uregulowanej w art. 82 KC, wada wskazana w oma-
wianym przepisie Kodeksu rodzinnego i opiekuczego nie powoduje bezwzgldnej niewanoci
czynnoci prawnej, lecz pozwala w oznaczonych terminach powoa si na ni.
2) dziaajc pod wpywem bdu co do tosamoci drugiej strony (gdy np. jedna
z osb posugiwaa si faszywym dokumentem tosamoci lub te kiedy osob
waciw zastpi w ceremonii jej bliniak, ewentualnie wwczas, gdy wbrew
wyobraeniom jednej strony druga, bdc stanu wolnego, nie bya pann czy
kawalerem lecz wdow lub wdowcem, lub osob rozwiedzion itp.);
3) dziaajc pod wpywem bezprawnej groby drugiej strony lub osoby trzeciej,
jeeli z okolicznoci wynika, e skadajcy owiadczenie mg si obawia, e
jemu samemu lub innej osobie grozi powane niebezpieczestwo osobiste.
W tych przypadkach uniewanienia moe da maonek, ktry zoy owiad-
czenie dotknite wad. Nie moe tego uczyni po upywie 6 miesicy od ustania sta-
nu wyczajcego wiadome wyraenie woli, od wykrycia bdu lub ustania obawy
wywoanej grob a w kadym wypadku po upywie 3 lat od zawarcia maestwa.
Jak w kadym przypadku, gdy istniej podstawy do uniewanienia maestwa,
take w razie wad owiadcze o wstpieniu w zwizek maeski, legitymacj pro-
cesow do wniesienia powdztwa ma prokurator (art. 22 KRO).
W art. 151 KRO nie wystpuje wada pozornoci. Polskie prawo dostrzega przypadki pozornego
zawierania maestw w odniesieniu do cudzoziemcw, ktrzy czyni tak wycznie po to, aby
uzyska zezwolenie na zamieszkanie w Polsce. Zgodnie z ustaw z 12.12.2013 r. o cudzoziemcach1,
zezwolenie takie mona uzyska w konsekwencji zawarcia zwizku maeskiego z obywatelem
polskim lub z cudzoziemcem, ktry zamieszkuje na terytorium RP, o ile nie doszo do zawarcia
tego zwizku wycznie w celu uzyskania zezwolenia na zamieszkanie. Jeli motywem byo je-
dynie uzyskanie owego zezwolenia, wwczas konsekwencje tego mog przybra jedynie form
administracyjn bez moliwoci uniewanienia maestwa.
4. Uniewanienie maestwa informacje proceduralne

W postpowaniu w sprawach o uniewanienie maestwa waciwym miejscowo
jest sd okrgowy miejsca zamieszkania maonkw. Z daniem uniewanienia
maestwa mog wystpi maonkowie i prokurator, a we wskazanych przypad-
kach (przeszkoda pokrewiestwa, pozostawanie w zwizku maeskim, wi adop-
cyjna czca nupturientw) rwnie inne osoby majce w tym interes prawny.
Prokurator wytacza powdztwo przeciwko obojgu maonkom, a jeli maonek nie yje
przeciwko ustanowionemu na jego miejsce kuratorowi.
W czasie trwania procesu nie moe by wszczta odrbna sprawa o zaspokojenie potrzeb rodziny
i o alimenty midzy maonkami albo midzy nimi a ich wsplnymi maoletnimi dziemi co do
wiadcze za okres od wytoczenia powdztwa. Nie moe by te wszczte odrbne postpowanie
dotyczce wadzy rodzicielskiej (art. 444, 445 i 4451 KPC).
Sd, orzekajc uniewanienie, wskazuje rwnie, czy i ktry z maonkw
zawar maestwo w zej wierze, tzn. wiedzc o okolicznociach stanowicych
podstaw uniewanienia.
1
Dz.U. z 2013 r. poz. 1650 ze zm.
AKjvOgA=
AK
Wiedzy tej moe nie mie (ze wzgldu na zy stan zdrowia) osoba chora psychicz-
nie lub z tego samego powodu lub ze wzgldu na stopie upoledzenia umysowego
osoba ubezwasnowolniona cakowicie. W takim przypadku sd orzeknie uniewa-
nienie maestwa nie przypisujc winy osobie, ktrej dotyczy przeszkoda do zawarcia
maestwa. Jeeli za przeszkoda do zawarcia maestwa dotyczy jednego z ma-
onkw, ktry ma tego wiadomo, a drugi maonek w chwili zawarcia maestwa
wiedzia o tej przeszkodzie, wwczas w zej wierze zawierali swj zwizek oboje.
Orzeczenie o uniewanieniu maestwa ma charakter deklaratoryjny i wywo-
uje skutek od momentu jego zawarcia, tzn. stwierdza, e zwizek zawarty zosta
wadliwie i wada ta wystpowaa w momencie jego zawierania. Natomiast, jeli chodzi
o konsekwencje orzeczenia uniewanienia maestwa w zakresie stosunku maonkw
do wsplnych dzieci oraz w zakresie stosunkw majtkowych midzy maonkami, to
stosuje si w tych kwestiach odpowiednio przepisy o rozwodzie (art. 21 KRO).
Oznacza to, e sd wydajc wyrok o uniewanieniu maestwa orzeknie o wadzy rodzi-
cielskiej nad wsplnymi maoletnimi dziemi stron i o alimentach na ich rzecz, a ponadto wyda
orzeczenie o sposobie korzystania ze wsplnego mieszkania byych maonkw. W konsekwencji
uniewanienia maestwa ustaje wynikajce z niego powinowactwo, maonkowie powracaj do
poprzedniego stanu cywilnego, a maonek, ktry zawierajc zwizek zmieni nazwisko powraca
do tego, jakie nosi poprzednio. Na wniosek strony sd orzeknie te o alimentach na jej rzecz
i ewentualnie o podziale majtku maonkw.
Tab. 2. Przyczyny uniewanienia zawartego zwizku maeskiego
Tzw. przeszkody maeskie Wady
(niedozwolone prawem cechy Wady owiadczenia penomocnictwa
nupturientw i cechy zachodzcej o zawarciu maestwa: do zawarcia
midzy nimi relacji): maestwa:
art. 1015 KRO art. 151 KRO art. 16 KRO
zbyt niski wiek, znajdowanie si w stanie wy- brak zezwolenia
ubezwasnowolnienie cakowite, czajcym wiadome wyraenie sdu na zoenie
choroba psychiczna lub/i upoledzenie woli, owiadczenia
umysowe o ile zagraaj maestwu dziaanie pod wpywem bdu o wstpieniu
lub zdrowiu potomstwa, co do tosamoci drugiej strony, w zwizek ma-
pozostawanie we wczeniej zawartym dziaanie pod wpywem bez- eski przez
zwizku maeskim, prawnej groby drugiej strony penomocnika,
czce nupturientw pokrewiestwo lub osoby trzeciej, jeeli z oko- penomocnictwo
w linii prostej lub zbyt bliskie pokre- licznoci wynika, e skadajcy byo skutecznie
wiestwo w linii bocznej, owiadczenie mg si obawia, odwoane lub
czce nupturientw powinowactwo e jemu samemu lub innej oso- niewane.
w linii prostej, bie grozi powane niebezpie-
czca nupturientw wi adopcyjna. czestwo osobiste.
III. Forma zawarcia maestwa
1. Zawarcie maestwa przed kierownikiem USC

Osoby zamierzajce zawrze maestwo powinny zoy lub przedstawi kie-
rownikowi USC niezbdne dokumenty. A mianowicie:
AKjvOgA=
AK
1) dowd tosamoci,
2) odpis skrcony aktu urodzenia,
3) o ile nupturient pozostawa wczeniej w zwizku maeskim rwnie dowd
jego ustania (akt zgonu wspmaonka, wyrok rozwodowy lub uniewaniajcy
maestwo, postanowienie o uznaniu wspmaonka za zmarego, a jeli toczy-
o si postpowanie o ustalenie nieistnienia maestwa rwnie wydane w nim
orzeczenie),
4) zezwolenie na zawarcie maestwa, jeli obowizek taki wynika z przepisw
Kodeksu rodzinnego i opiekuczego oraz
5) pisemne zapewnienie o nieistnieniu okolicznoci wyczajcych zawarcie ma-
estwa (art. 54 PrASC).
Jeeli otrzymanie ktrego z wymienionych dokumentw napotyka trudne do
przezwycienia przeszkody, sd moe zwolni od obowizku jego zoenia lub
przedstawienia. Maestwo zawierane przed kierownikiem USC nie moe by
zawarte przed upywem miesica od dnia, w ktrym nupturienci zoyli pisemne
zapewnienie, e nie wiedz o istnieniu okolicznoci wyczajcych jego zawarcie.
W razie niebezpieczestwa grocego bezporednio yciu jednej ze stron, owiadczenia
o wstpieniu w zwizek maeski mog by zoone niezwocznie przed kierownikiem USC bez
zoenia lub przedstawienia dokumentw niezbdnych do zawarcia maestwa. Jednake i w tym
przypadku strony s obowizane zoy zapewnienie, e nie wiedz o istnieniu okolicznoci wy-
czajcych zawarcie maestwa (art. 9 KRO).
Kierownik USC, ktry dowiedzia si o istnieniu okolicznoci wyczajcej za-
warcie zamierzonego maestwa, obowizany jest odmwi przyjcia owiadcze
o wstpieniu w zwizek maeski. Nie wolno mu rwnie w takim przypadku wy-
da nupturientom zawiadczenia niezbdnego do zawarcia zwizku maeskiego
w formie wyznaniowej. W razie powzicia wtpliwoci dotyczcych okolicznoci
wyczajcych zawarcie maestwa, kierownik USC zwrci si do sdu o rozstrzy-
gnicie, czy maestwo moe by zawarte (art. 5 KRO).
Owiadczenia o wstpieniu w zwizek maeski powinny by zoone publicz-
nie w obecnoci 2 penoletnich wiadkw. Kierownik USC zapytuje mczyzn
i kobiet, czy zamierzaj zawrze ze sob maestwo, a gdy oboje odpowiedz na
to pytanie twierdzco, wzywa ich do zoenia owiadcze o wstpieniu w zwizek
maeski oraz owiadcze w sprawie nazwisk maonkw i ich dzieci. Po zoeniu
owiadcze o wstpieniu w zwizek maeski przez obie strony kierownik USC
ogasza, e maestwo zostao zawarte.
2. Wyznaniowa forma zawarcia maestwa

W konsekwencji ratyfikacji przez Polsk umowy midzynarodowej ze Stolic
Apostolsk (Konkordatu) doszo do nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuczego
(a take zmian w kilku innych ustawach, w tym w Kodeksie postpowania cywilne-
go i Prawie o aktach stanu cywilnego) umoliwiajcej nupturientom wybr midzy
wieck form zawarcia zwizku maeskiego i form religijn wywoujc skutki
AKjvOgA=
AK
na gruncie prawa pastwowego (wieckiego). Wprowadzone zmiany dotykaj rzecz

jasna nie tylko nupturientw wyznania rzymsko-katolickiego lecz osb nalecych
do wszelkich legalnie dziaajcych w Polsce kociow i zwizkw wyznaniowych.
Podstaw prawn zawierania zwizkw maeskich w formie religijnej ze skutkami
dla prawa wieckiego przez wiernych Kocioa katolickiego stanowi wspomniany
wyej Konkordat, natomiast w odniesieniu do wiernych innych kociow i zwiz-
kw wyznaniowych jest ni ustawa z 26.6.1997 r. o zmianie ustawy o gwarancjach
wolnoci sumienia i wyznania oraz zmianie niektrych ustaw1. Na jej podstawie
moliwo zawierania zwizkw maeskich w formie wyznaniowej ze skutkami
dla prawa wieckiego uzyskali wierni:
Polskiego Autokefalicznego Kocioa Prawosawnego,
Kocioa Ewangelicko-Augsburskiego w RP,
Kocioa Ewangelicko-Reformowanego w RP,
Kocioa Ewangelicko-Metodystycznego w RP,
Kocioa Chrzecijan Babtystw w RP,
Kocioa Adwentystw Dnia Sidmego w RP,
Kocioa Polskokatolickiego w RP,
Kocioa Starokatolickiego Mariawitw w RP,
Kocioa Zielonowitkowego w RP,
Gmin wyznaniowych ydowskich w RP.
O maestwach zawartych w formie wyznaniowej ze skutkami dla prawa wieckiego powiada
si czasami, e s to maestwa konkordatowe. Wynika to z faktu, e zawarcie konkordatu (umo-
wa midzy RP a Stolic Apostolsk) dao pocztek dla przeprowadzenia takich zmian polskiego
prawa dotyczcych wyznaniowej formy zawierania maestw ze skutkami dla prawa wieckiego,
ktre odnosz si do wszystkich Kociow i zwizkw wyznaniowych dziaajcych w Polsce.
Sowo konkordat ma jednak konotacje wycznie katolickie i nie naley go uywa w odniesieniu
do zwizkw maeskich zawieranych przez osoby nalece do innych wyzna.
Aby maestwo zawarte w rycie wyznaniowym mogo by traktowane jako
maestwo skutecznie zawarte w wietle polskiego prawa, musz zosta spenione
nastpujce przesanki:
1) Midzy nupturientami nie mog istnie przeszkody wynikajce z prawa
polskiego.
Duchowny, przed ktrym zawierany jest zwizek maeski podlegajcy prawu
wewntrznemu kocioa albo innego zwizku wyznaniowego, moe przyj owiad-
czenia nupturientw, i jest ich wol jednoczesne zawarcie zwizku maeskiego
podlegajcego prawu polskiemu, po uprzednim przedstawieniu mu zawiadczenia
stwierdzajcego brak okolicznoci wyczajcych zawarcie maestwa, sporzdzone-
go przez kierownika USC (art. 41 1 KRO). Oznacza to, e zawarcie zwizku mae-
skiego, zarwno w formie wieckiej, jak i religijnej ze skutkami dla prawa wieckiego,
wie si z obowizkiem zbadania, naoonym na kierownika USC, czy istniej oko-
licznoci wyczajce w wietle polskiego prawa dopuszczalno jego zawarcia.
1
Dz.U. z 1998 r. Nr 59, poz. 375 ze zm.
AKjvOgA=
AK
Osobom zamierzajcym zawrze maestwo w formie wyznaniowej ze skutka-

mi dla prawa wieckiego kierownik USC wydaje zawiadczenie stwierdzajce brak
okolicznoci wyczajcych zawarcie maestwa oraz tre i dat zoonych przed
nim owiadcze w sprawie nazwisk przyszych maonkw i ich dzieci. Zawiad-
czenie to traci moc po upywie 3 miesicy od dnia jego wydania. Wydajc zawiad-
czenie kierownik USC informuje strony o dalszych czynnociach koniecznych do
zawarcia maestwa.
2) Nupturienci musz zoy zgodne owiadczenia woli o tym, e chc, aby ich
zwizek by skuteczny na gruncie prawa wieckiego.
W polskim prawie nie ma zakazu zawierania zwizkw maeskich w formie
wyznaniowej ze skutkami wycznie o charakterze religijnym. Pastwo nie ingeruje
bowiem w funkcjonowanie zarejestrowanych i oficjalnie dziaajcych kociow lub
zwizkw wyznaniowych, zwizane cile z wypenianiem przez nie ich religij-
nego kultu. W konsekwencji zawarcia takiego zwizku nie powstan adne skutki
na gruncie prawa wieckiego. Aby skutki takie zaistniay, konieczne jest zoenie
przez nupturientw owiadczenia, e taka wanie jest ich wola. Wobec braku owych
owiadcze, zawarty zwizek maeski bdzie mia wycznie skutki przewidziane
w reguach danego wyznania, natomiast w wietle prawa polskiego poycie osb,
ktre go zawary, bdzie poyciem pozamaeskim.
3) Maestwo musi zosta wpisane w aktach stanu cywilnego na wniosek prze
kazany kierownikowi USC przez osob duchown w terminie 5 dni od jego
zawarcia (art. 8 3 KRO).
Niezwocznie po zoeniu owiadcze o wstpieniu w zwizek maeski du-
chowny sporzdza zawiadczenie stwierdzajce, e zawarto w jego obecnoci zwi-
zek maeski podlegajcy prawu wewntrznemu kocioa albo zwizku wyzna-
niowego. Zawiadczenie to podpisuj: duchowny, maonkowie i dwaj penoletni
wiadkowie obecni przy zoeniu tych owiadcze. Nastpnie dokument ten du-
chowny przekazuje do USC. Musi tego dokona przed upywem 5 dni od zawarcia
maestwa (nadanie jako przesyki poleconej w polskiej placwce pocztowej ope-
ratora publicznego jest rwnoznaczne z przekazaniem dokumentu do USC). Jeeli
zachowanie tego terminu nie jest moliwe z powodu siy wyszej, bieg terminu ulega
zawieszeniu przez czas trwania przeszkody. Przy obliczaniu terminu nie uwzgldnia
si dni ustawowo wolnych od pracy.
Naley podkreli, i piciodniowy termin ma charakter prekluzyjny, a ter-
minowe sporzdzenie aktu maestwa przez kierownika USC ma charakter kon-
stytutywny, a wic jest konieczne, aby maestwo zawarte w formie wyznaniowej
wywoao skutki na gruncie prawa wieckiego. Innymi sowy, niedochowanie przez
duchownego piciodniowego terminu na przekazanie kierownikowi USC zawiad-
czenia o zawarciu maestwa w formie wyznaniowej powoduje, e maestwo to
na gruncie prawa wieckiego nie zostao zawarte. Duchowny ponosi z tego tytuu
odpowiedzialno odszkodowawcz wzgldem osb, ktre w konsekwencji jego
zaniedbania poniosy szkod.
AKjvOgA=
AK
Tab. 3. Przeszkody maeskie
Legitymacja procesowa
Konwalidacja wadli Uniewanienie po
Rodzaj Tre Wyjtki wsprawie o uniewanie
wie zawartego zwizku ustaniu przeszkody
nie maestwa
Zbyt mody wiek Nie mog zawrze zwizku Kobieta moe zawrze Kobieta, mczyzna, proku- Nastpuje z mocy prawa Nie jest dopuszczalne
maeskiego osoby, ktre zwizek maeski za rator; jeli kobieta jest w ci- z chwil osignicia wy-
nie ukoczyy 18.roku y- zezwoleniem sdu, o ile y, wwczas jej m nie ma maganego wieku
cia ukoczya lat 16 legitymacji procesowej
Ubezwasnowolnienie Nie moe zawrze zwizku Nie ma Kobieta, mczyzna, proku- Nastpuje z chwil uchy- Nie jest dopuszczalne
cakowite maeskiego osoba ubez- rator lenia przez sd okrgowy
wasnowolniona cakowicie orzeczenia o ubezwas-
nowolnieniu
Choroba psychiczna Zakaz zawarcia maestwa, Sd moe zezwoli na Kobieta, mczyzna, proku- Nastpuje z chwil usta- Nie jest dopuszczalne
11. Zawarcie zwizku maeskiego
lub/i upoledzenie jeli choroba psychiczna, zawarcie zwizku ma- rator nia choroby
umysowe lub\i upoledzenie umyso- eskiego, jeli stan nup
we zagraaj maestwu turienta(w) nie zagraa
AK
AKjvOgA=
lub zdrowiu potomstwa trwaoci zwizku ani
zdrowiu potomstwa
Wieloestwo Zakaz zawierania zwizku Nie ma Kobieta, mczyzna, proku- Nastpuje z chwil usta- Jest dopuszczalne
maeskiego przez osob rator, inne osoby, ktre maj nia wczeniej zawartego
pozostajc we wczeniej interes prawny w uniewanie- (zawartych) zwizku
zawartym zwizku niu bigamicznego zwizku
czce nupturientw Nie mog zawrze zwizku Nie ma Kobieta, mczyzna, proku- Nie jest moliwa Ta przeszkoda nigdy
pokrewiestwo w linii osoby spokrewnione w linii rator, inne osoby, ktre maj nie ustaje. Uniewa-
prostej lub zbyt bliskie prostej oraz rodzestwo interes prawny w uniewanienie moe nastpi
pokrewiestwo w linii nieniu zwizku take po ustaniu ma-
bocznej estwa
czce nupturientw Zakaz zawierania maestw Sd moe zezwoli na Kobieta, mczyzna, proku- Nastpi, jeeli uniewa- Nie jest dopuszczalne
powinowactwo w linii przez spowinowaconych zawarcie zwizku rator niony zostanie zwizek
prostej w linii prostej maeski bdcy rd-
em powinowactwa nup-
turientw
czca nupturientw Zakaz zawierania ma- Nie ma Kobieta, mczyzna, proku- Nastpuje w przypadku Nie jest dopuszczalne
wi adopcyjna estw przez osoby po- rator rozwizania stosunku
czone wizi adopcyjn przysposobienia
59
Jeeli zostan spenione wszystkie wymagane przesanki, wwczas maestwo

uwaa si za zawarte w chwili zoenia owiadczenia woli w obecnoci duchownego
(art. 1 2 zd. 2 KRO).
Zdarzenia zaistniae midzy momentem zoenia owiadcze o zawarciu maestwa a sporz-
dzeniem aktu maestwa naley ocenia na korzy zawartego zwizku (in faworem matrimonii).
Oznacza to, e np. jeeli mier maonka nastpia w piciodniowym okresie od dnia zoenia
owiadcze do dnia sporzdzenia aktu lubu, to w konsekwencji owej mierci pierwszym w ko-
lejnoci do dziedziczenia bdzie wspmaonek zmarego (tak jak gdyby maestwo zostao
zawarte). Urodzenie dziecka w tym samym okresie rwnie poczytywane bdzie jako urodzenie
w maestwie, a wic urodzenie, za ktrym przemawia domniemanie z art. 62 1 KRO.
Spenienie powyszych przesanek powoduje, e dochodzi do jednoczesnego za-
warcia przez nupturientw zwizku maeskiego o charakterze religijnym i zwiz-
ku maeskiego w rozumieniu prawa wieckiego. Podkreli naley, e zgodnie
z zasad wieckiego charakteru pastwa, jakim jest RP, orzekanie w sprawach ma-
eskich w zakresie skutkw zawarcia i funkcjonowania maestwa okrelonych
w prawie polskim (szczeglnie w sprawach rozwodowych, o alimenty, o zaprzeczenie
ojcostwa i innych) naley do wycznej kompetencji sdw pastwowych.
12. Prawa i obowizki maonkw
I. Uwaga wstpna
W art. 23 KRO ustawodawca przedstawi oglny zarys tego, jak powinno funk-
cjonowa maestwo i zaoona przez maonkw rodzina. Najistotniejsza idea
wyraona w tym przepisie zostaa ju wyej omwiona (rozdz. II, 8, pktIII). Jest
ni bdca zasad polskiego prawa rodzinnego rwno maonkw w zawar-
tym przez nich zwizku i powstaej w konsekwencji jego zawarcia rodzinie. Poza
oglnym sformuowaniem przyjtym w art. 23 KRO, wyraa j rwnie szereg
szczegowych uregulowa tego kodeksu, jak np. art. 24, 36, 37, 43 1, art. 97 2.
II. Wsplne poycie maonkw
Przez wsplne poycie maonkw rozumie naley szczegln wi jaka ich

czy, ktra przejawia si w ich wsplnocie fizycznej, emocjonalnej i ekonomicznej.
W art. 23 KRO wyraono to poprzez naoenie na maonkw obowizku owego
wsplnego poycia, a w tym obowizku wiernoci, wzajemnej pomocy oraz wsp-
dziaania dla dobra zaoonej przez nich rodziny. W przepisie tym nie wypowiedziano
sankcji za zachowania godzce w kodeksow wizj maestwa. Warto jednak zwr-
ci uwag, e brak wsplnego poycia, a take zaniedbania w tym zakresie, przejawy
niechci, czy nienawici, lekcewaenie obowizkw zwizanych ze wspieraniem si
lub zaspokajaniem potrzeb rodziny (nie mwic ju o marnotrawieniu dorobku itp.)
AKjvOgA=
AK
12. Prawa i obowizki maonkw 61
s przyczynami rozkadu poycia wielu maestw i jako takie mog doprowadzi do

wystpienia z powdztwem o rozwd lub separacj i do ich orzeczenia.
Do wsplnego poycia wedug sformuowania zawartego w art. 23 KRO
maonkowie s obowizani. Odnosi si to rwnie do ich obowizku poycia
cielesnego. Do sfery wizi fizycznej odnosi si te wyraony w powoanym przepi-
sie naoony na maonkw obowizek wiernoci. Obowizki te wyraaj intencj
ustawodawcy kreowania zwizkw maeskich jako instytucji trwaych, opartych
na silnej wizi psychicznej i fizycznej, lojalnoci oraz odpowiedzialnym traktowaniu
przez maonkw obowizkw wzgldem siebie i swej rodziny.
Specyfika wizi maeskiej sprawia, e wymienione obowizki (mimo uycia
w przepisie tego wanie sowa obowizani) nie s zaopatrzone w sankcj przy-
musowego ich wykonania (lege imperfectae). Co wicej, wymuszanie zachowa
seksualnych take w odniesieniu do wspmaonka jest przestpstwem (art. 197
KK). Nie usprawiedliwia owego wymuszania perspektywa doprowadzenia przez
maonka unikajcego wspycia do rozkadu poycia maeskiego, ktry jeli
bdzie zupeny, moe by podstaw orzeczenia separacji (art. 611 1 KRO), a je-
eli okae si zupeny i trway, stanowi moe podstaw do orzeczenia przez sd
rozwodu (art. 56 1 KRO). Dokonane w tych postpowaniach ustalenia dotyczce
niewykonywania przez maonkw obowizkw okrelonych w art. 23 KRO mog
spowodowa orzeczenie winy w rozkadzie poycia (art. 57 1 KRO).
Rzecz jasna do zagadnie tak delikatnych nie naley podchodzi schematycz-
nie. W szczeglnoci naley przyj, e niewykonywanie obowizkw fizycznego
poycia usprawiedliwia zarwno podeszy wiek, jak i zy stan zdrowia, a take np.
wyjazd. Czsto te unikanie wspycia jest m.in. efektem agresywnoci, alkoholi-
zmu maonka, ktry tego da.
III. Obowizek wzajemnej pomocy
Take i ta sfera wizi maeskiej z trudem nadaje si do precyzyjnej reglamen-

tacji prawnej. Warto podkreli, e obowizek realizowania tego elementu wizi ma-
eskiej naoy ustawodawca rwnie na maonkw yjcych w separacji (art. 614
3 KRO). wiadczy to o jego szczeglnym charakterze istnieje on wszak nawet
w obliczu zupenego rozkadu poycia maonkw (taka jest przesanka orzeczenia
separacji art. 611 1 KRO).
IV. Obowizek wspdziaania dla dobra rodziny
Zawierajc zwizek maeski maonkowie obowizani s wspdziaa dla

dobra zaoonej przez siebie rodziny. Maestwo jest form wzicia odpowie-
dzialnoci za drug osob, za zawarty z ni zwizek i za zrodzone z tego zwizku
AKjvOgA=
AK
potomstwo. Wymaga to wspdziaania maonkw i wsplnego oraz spjnego po-

strzegania przez nich ich celw yciowych.
Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuczego wskazuj na nastpujce elementy
owego wspdziaania:
1) wspdecydowanie o istotnych sprawach rodziny (art. 24 KRO),
2) wsplne zaspokajanie potrzeb rodziny (art. 27 KRO),
3) solidarna odpowiedzialno maonkw za dugi jednego z nich zacignite
w sprawach wynikajcych z zaspokajania zwykych potrzeb rodziny (niezalena
od ustroju majtkowo-maeskiego w jakim yj maonkowie art. 30 KRO),
a take omwione w dalszych fragmentach skryptu,
4) wspdziaanie maonkw w zarzdzie majtkiem wsplnym (art. 36 1 KRO
zob. rozdz. II, 14, pkt III, ppkt 4),
5) wsplne sprawowanie wadzy rodzicielskiej nad dziemi (art. 93 1 KRO),
w tym wsplne rozstrzyganie o istotnych sprawach dotyczcych dzieci (art. 97
2 KRO zob. rozdz. III, 20, pkt IV).
Ad 1) Do obowizkw maonkw naley rozwizywanie wsplnie istotnych
spraw rodziny. Kady z maonkw moe zwrci si do sdu o rozstrzygnicie
sporu dotyczcego takiej sprawy, jeeli maonkowie nie mog doj do porozumie-
nia (art. 24 KRO). Orzeczenie zapade na podstawie art. 24 KRO nie moe dotyczy
spraw, dla ktrych przepisy przewiduj inny tryb orzekania i orzeczenie to nie jest
dla maonkw wice. Przykadem spraw, w ktrych nie moe zapa orzeczenie
na podstawie art. 24 KRO moe by chociaby wspomniane w pkt 4 i 5 decydo-
wanie o istotnych sprawach dziecka, takich jak np. okrelenie miejsca jego pobytu,
dla ktrego podstaw jest art. 97 2 KRO1 czy te sposb wykonywania zarzdu
majtkiem wsplnym i decydowanie o przeznaczaniu dochodw tego majtku2, dla
ktrego podstaw prawn stanowi art. 36 i 37 KRO.
W czasach akcentowania rwnoci maonkw w ich prawach i obowizkach wtpliwoci
nasuwa wyraone przed 30 laty stanowisko, e decyzja ony o podjciu lub przerwaniu pracy
zarobkowej nie jest istotn spraw rodziny, gdy jest to jej sprawa osobista, ktrej nie ma ona obo-
wizku wsplnie rozwizywa z mem3. Wydaje si, e niezalenie od tego, ktrego z maonkw
to dotyczy, decyzja o pracy zarobkowej (jej podjciu, zmianie, rezygnacji) ma ogromn donioso
dla funkcjonowania rodziny i powinna by ich wsplnym ustaleniem. Wany argument norma-
tywny za t tez zawiera art. 136 KRO, zgodnie z ktrym sd nie bierze pod uwag pogorszenia
sytuacji materialnej dunika alimentacyjnego m.in. w przypadku, gdy zmieni on zatrudnienie na
mniej zyskowne. Zaoenie rodziny sprawia, e decydowanie o sobie, w tym o swej pracy, musi
uwzgldnia dobro rodziny, a wic swoboda podjcia takiej decyzji jest mniejsza (powinna to by
decyzja wsplna maonkw) ni w przypadku osb, ktre nie yj w maestwie.
Ad 2) Obowizek zaspokajania potrzeb rodziny spoczywa na obojgu maon-
kach i polega zarwno na pracy zarobkowej, jak rwnie na osobistych staraniach
o wychowanie dzieci oraz na pracy we wsplnym gospodarstwie domowym.
1
Orzeczenie SN z 16.11.1951 r., C 260/51, OSN 1951, Nr 3, poz. 90.
2
Orzeczenie SN z 29.12.1955 r., IV CR 1338/55, OSN 1956, Nr 3, poz. 86.
3
Uchwaa SN (7) z 7.8.1974 r., III CZP 46/74, OSNCP 1975, Nr 12, poz. 160, s. 12.
AKjvOgA=
AK
12. Prawa i obowizki maonkw 63
Obowizek ten ma charakter zbliony do obowizkw alimentacyjnych, a jego

celem jest zapewnienie wszystkim czonkom rodziny zaspokajania potrzeb na
podobnym poziomie (tzw. zasada rwnej stopy yciowej w ramach rodziny maej).
Artyku 27 KRO, ktry omawiany obowizek kreuje, jest podstaw do dochodzenia
dostarczania rodkw utrzymania midzy osobami nalecymi do grupy rodzinnej
obejmujcej maonkw (take, gdy s bezdzietni i tworz dwuosobowe gospodar-
stwo domowe), dzieci wsplne maonkw, pasierbw, dzieci przyjte do rodziny
zastpczej.
Jeeli jeden z maonkw pozostajcych we wsplnym poyciu nie spenia
cicego na nim obowizku przyczyniania si do zaspokajania potrzeb rodziny,
wwczas sd moe nakaza, aby wynagrodzenie za prac lub inne nalenoci przy-
padajce temu maonkowi byy w caoci lub w czci wypacane do rk drugiego
maonka. Gdyby nastpnie poycie maonkw ustao, nakaz w zachowa sw moc.
Sd moe wyda stosowne orzeczenie dopiero po wysuchaniu maonka wniosko-
dawcy, chyba e jego wysuchanie nie jest moliwe lub celowe. Na wniosek kadego
z maonkw sd moe rwnie nakaz ten zmieni albo uchyli (art. 28 KRO).
Wskazany tryb dochodzenia rodkw utrzymania ma charakter bezegzekucyjny,
tzn. e do wypacania okrelonej kwoty zarobkw do rk wspmaonka dochodzi
z pominiciem postpowania komorniczego, a jedynie na podstawie przedoonego
pracodawcy orzeczenia sdu. Pozwala to unikn kosztw tego postpowania oraz
uchroni maonkw przed nadmiernym zaostrzeniem konfliktu na tle realizacji
przez nich funkcji ekonomicznej rodziny.
Orzeczenia sdu wydane na podstawie art. 27 KRO s rozstrzyganiem spraw
alimentacyjnych. Ta kwalifikacja (przy konstrukcyjnych rnicach midzy nimi
a sprawami alimentacyjnymi, dla ktrych podstaw s art. 1281441, 60 i 614 4
KRO) ma istotne znaczenie w zwizku z przywilejami w ich dochodzeniu jako
wiadcze alimentacyjnych (rozdz. III, 27, pkt VI).
Ad 3) Solidarna odpowiedzialno maonkw dotyczy jedynie tych zobo-
wiza zacignitych przez jednego z nich, ktre dotycz zaspokajania zwykych
potrzeb rodziny. Natomiast odpowiedzialno maonkw z tytuu zobowiza
zacignitych w ramach zarzdu majtkiem wsplnym lub zarzdu kadego z ma-
onkw swym majtkiem osobistym, reguluj przepisy Tytuu I, Dziau III Kodeksu
rodzinnego i opiekuczego Maeskie ustroje majtkowe (rozdz. II, 14, pkt III,
ppkt 4).
Odpowiedzialno solidarna polega na tym, e wierzyciel moe da zaspo-
kojenia swego roszczenia od wszystkich dunikw cznie, od kilku z nich lub od
kadego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez ktregokolwiek z dunikw
zwalnia pozostaych (art. 366 1 KC). Wierzyciel, u ktrego dug zacign jeden
z maonkw, moe wic da zaspokojenia swej wierzytelnoci zarwno od osoby,
ktra zacigna dug, jak i od jej wspmaonka, a take od nich obojga. Prze-
sank takiej ochrony wierzyciela jest zacignicie przez maonka zobowizania
dotyczcego zaspokajania zwykych potrzeb rodziny, przez co naley rozumie
AKjvOgA=
AK
potrzeby wymagajce bezwzgldnie zaspokojenia bez koniecznoci podejmowania

przez maonkw specjalnych, wsplnie podejmowanych, decyzji (zakup ywnoci,
drobnych przedmiotw urzdzenia domowego, koszty leczenia, nalenoci czynszo-
we itp.). Natomiast inne zobowizania zacignite przez jednego maonka, ktrych
nie da si zakwalifikowa jako zwykych potrzeb rodziny, nie powoduj powstania
odpowiedzialnoci solidarnej drugiego maonka1.
Na przykad kupno garnituru, lodwki, roweru itp., nie mwic ju o kupnie auta, komputera itp.
Z wanych powodw sd na danie jednego z maonkw moe postanowi,
e za powysze zobowizania odpowiedzialny bdzie tylko ten maonek, ktry
je zacign. Wanym powodem moe by np. lekkomylno w zaciganiu zobo-
wiza, a take zerwanie przez maonkw wsplnego poycia. Samo orzeczenie
sdu nie chroni przed odpowiedzialnoci za zacignite przez wspmaonka
zobowizania, gdy wzgldem osb trzecich jest ono skuteczne tylko wwczas, gdy
byo im wiadome.
V. Ustrj podstawowy stosunkw majtkowych maonkw
Artyku 281 KRO wprowadzono z uwagi na standard prawa europejskiego okre-

lony w Rekomendacji KM RE z 16.10.1981 r. Nr R(81) 152 w sprawie praw ma-
onkw do zajmowania mieszkania rodzinnego oraz korzystania z przedmiotw go-
spodarstwa domowego. Okrela on tzw. ustrj podstawowy stosunkw majtkowych
maonkw, ktry obowizuje we wszystkich zwizkach maeskich bez wzgldu
na ustrj majtkowy, w jakim funkcjonuj maonkowie. Oznacza to, e jeeli na-
wet prawo do mieszkania sucego zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych rodziny
przysuguje wycznie jednemu maonkowi, drugiemu przysuguje uprawnienie do
zajmowania tego mieszkania w celu zaspokojenia potrzeb wasnych i dzieci maon-
kw. Podobnie rzecz si ma z przedmiotami urzdzenia domowego. Maonek moe
z nich korzysta take wwczas, gdy ich wasno przysuguje wycznie drugiemu
maonkowi.
Przyjcie tej regulacji odsuwa obaw, i w ustroju rozdzielnoci majtkowej
i ustroju rozdzielnoci z wyrwnaniem dorobkw maonek samodzielnie zarzdza-
jcy swoim majtkiem naruszy yciowe interesy drugiego maonka.
VI. Wzajemna reprezentacja maonkw
Jeeli maonkowie pozostaj we wsplnym poyciu, wwczas w razie prze-

mijajcej przeszkody, ktra dotyczy jednego z nich, drugi moe za niego dziaa
1
Wyrok SN z 22.9.1966 r., I CR 544/66, OSPiKA 1967, Nr 9, poz. 225.
2
Tekst polski wraz z komentarzem, [w:] M. Safjan (red.), Standardy prawne..., s. 295 i nast.
AKjvOgA=
AK
13. Nazwisko maonkw 65
w sprawach zwykego zarzdu jego majtkiem osobistym, tzn. przy wszelkich

czynnociach prawnych oraz czynnociach faktycznych zwizanych z normalnym
korzystaniem z majtku oraz jego skadnikw i z zachowaniem w stanie niepogor-
szonym substancji tego majtku. W szczeglnoci moe on bez penomocnictwa
pobiera przypadajce nalenoci, takie jak np. wynagrodzenie za prac, zapata za
wykonan umow zlecenia lub o dzieo, czynsz z tytuu umowy najmu, moe take
odebra rzecz zakupion przez wspmaonka. Nie moe tego czyni jedynie wo-
bec sprzeciwu wspmaonka, ktrego dotyczy przeszkoda. Jego sprzeciw bdzie
skuteczny w stosunku do osb trzecich jedynie wwczas, gdy by im wiadomy.
13. Nazwisko maonkw
O nazwisku, ktre maonek bdzie nosi po zawarciu maestwa, decyduje jego

owiadczenie zoone przed kierownikiem USC. Wedug dopuszczalnych wariantw
maonkowie mog:
1) nosi wsplne nazwisko bdce dotychczas nazwiskiem jednego z nich,
2) zachowa swoje dotychczasowe nazwiska,
3) poczy ze swoim dotychczasowym nazwiskiem nazwisko wspmaonka
(nazwisko tak utworzone nie moe skada si z wicej ni 2 czonw).
Rozwizanie preferowane przez Kodeks rodzinny i opiekuczy (majce zastoso-
wanie w przypadku, gdy przy zawieraniu maestwa maonkowie nie wypowiedz
si co do brzmienia nazwiska w odmienny sposb) sprowadza si do pozostania
przez maonkw przy swoich dotychczasowych nazwiskach. Jest ono odejciem od
preferowanego do 1998 r. w kodeksie wariantu. Wwczas bowiem brak wypowiedzi
nupturientw w kwestii nazwiska oznacza, i ona przybieraa nazwisko ma.
Obecne brzmienie art. 25 KRO odzwierciedla tendencj do rwnego traktowania
maonkw w zawartym przez nich zwizku, przedkadajc t warto nad prefe-
rowane wczeniej traktowanie nazwiska jako informacji (znaku, szyldu), e te oto
osoby s maestwem.
Przykad: Jeeli Nowicka zawrze zwizek maeski z Piotrowskim, wwczas moliwe s
nastpujce warianty ich nazwisk(a):
Nowicka + Piotrowski lub
Nowiccy lub
Piotrowscy lub
Nowicka-Piotrowska + Piotrowski lub
Nowicka + Piotrowski-Nowicki lub
Nowicka-Piotrowska + Piotrowski-Nowicki.
Niedopuszczalne jest jedynie zamienienie si nazwiskami oraz przybranie na-
zwiska, ktre nie jest zwizane z nazwiskiem ktregokolwiek z maonkw (tu
np.Kowalski).
AKjvOgA=
AK
Ustalone, zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuczego, imi i nazwisko moe

zosta zmienione w trybie uregulowanym w ustawie o zmianie imienia i nazwiska. Po nowelizacji
ustawy w 2005 r.1 decyzje o zmianie imienia i nazwiska podejmuje kierownik USC, a nie jak do-
tychczas starosta. Informuje on o dokonaniu zmiany waciwe urzdy skarbowe, policj, Wojskow
Komend Uzupenie, organy ewidencji ludnoci oraz Krajowy Rejestr Karny.
Pytania kontrolne:
1. Jakie s przesanki zawarcia maestwa?
2. Wymie i omw przeszkody maeskie.
3. Wymie i omw wady owiadczenia o zawarciu maestwa.
4. Omw reguy zwizane z zawarciem zwizku maeskiego przez penomocnika.
5. Czy maestwo zawarte w zborze protestanckim ze skutkami dla prawa wieckiego moe
zosta rozwizane przez rozwd orzeczony przez sd powszechny?
6. Wymie podstawy prawne pozwalajce na stwierdzenie, e w polskim prawie rodzinnym
funkcjonuje zasada rwnoci praw i obowizkw maonkw.
7. Jakie przeszkody do zawarcia maestwa nie ulegaj konwalidacji, a jakie pozwalaj na
uniewanienie maestwa take po jego ustaniu?
8. Co mona powiedzie o wzajemnym pokrewiestwie osb zawierajcych zwizek maeski?
9. Omw solidarn odpowiedzialno maonkw za dugi zacignite przez jednego z nich.
1. Czy dopuszczalno zawarcia zwizku maeskiego przez kobiet, ktra nie ukoczya 18.
roku ycia jest sprzeczna z zasad rwnoci wobec prawa mczyzn i kobiet w sytuacji, gdy
polskie prawo nie dopuszcza moliwoci zezwolenia mczynie na wczeniejsze zawarcie
maestwa? (Odpowied wymaga signicia do opracowa z zakresu prawa konstytucyjnego
na temat rwnoci wobec prawa).
2. Oce zasadno wprowadzenia do Kodeksu rodzinnego i opiekuczego przepisu, ktry w na-
stpujcy sposb miaby okrela dopuszczalny minimalny wiek nupturientw: Zwizek
maeski moe by zawarty, jeeli przynajmniej jedna z osb jest penoletnia za druga
ukoczya co najmniej lat 16.
3. Religijna forma zawarcia maestwa a zasada wieckoci pastwa i zasada rozdziau pastwa
od kocioa.
4. W krajach, w ktrych wprowadzono dopuszczalno zawierania zwizkw maeskich midzy
osobami tej samej pci, organizacje gejw i lesbijek podjy protesty przeciwko dyskryminacji
osb ich orientacji seksualnej przejawiajcej si w zakazie dokonywania przez nich adopcji.
Czy maj oni racj? Czy prawodawcy w tych krajach postpili susznie dopuszczajc do za-
wierania maestw przez pary homoseksualne?
Tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 233, poz. 1992. Szerzej, [w:] A. Czajkowska, Zmiana imion i nazwisk.
1
Geneza, komentarz, orzecznictwo, wzory decyzji, Warszawa 2007.
AKjvOgA=
AK
14. Maeskie ustroje majtkowe 67
14. Maeskie ustroje majtkowe

Literatura: B. Bieniak, A. Bieranowski, J. Ignaczewski, Maeskie prawo majtkowe. Ko-
mentarz, Warszawa 2008; A. Damasiewicz, Intercyzy i umowy midzy konkubentami. Klauzule
umowne, Warszawa 2008; A. Dyoniak, Ustawowy ustrj majtkowy maeski, Ossolineum 1985;
tene, Pojcie i wano maeskiej umowy majtkowej, SP 1983, z. 4; tene, Prowadzenie dzia-
alnoci gospodarczej a umowna zmiana ustawowego ustroju majtkowego, Rejent 1995, Nr 2;
tene, Stosunki majtkowe midzy maonkami w wietle aktw midzynarodowych, KPP 1995,
z. 3; S. Gurgul, Upado a majtkowe stosunki maonkw, MoP 2005, Nr 6; J. Ignaczewski
(red.), Maeskie prawo majtkowe. Sdowe komentarze tematyczne, Warszawa 2008; J. Igna-
czewski, R. Jerka, Relacje majtkowe midzy maonkami, Gdask 2005; G. Jdrejek, Intercyzy.
Pojcie. Tre. Dochodzenie roszcze, Warszawa 2010; A. Jdrzejewska, Dziaalno gospodarcza
a konieczno reformy zasad odpowiedzialnoci maonkw majtkiem wsplnym, PS 1995, Nr 4;
M.Nazar, Prawa rozwiedzionych maonkw do wsplnie zajmowanego mieszkania, Warszawa
1988; tene, Cywilnoprawne zagadnienia konkubinatu de lege ferenda, PiP 1989, z. 12; tene,
Rozliczenia majtkowe konkubentw, Lublin 1993; tene, Maeska wsplno spdzielczych
praw do lokali mieszkalnych, KPP 2003, z. 2; A. Lutkiewicz-Ruciska, Uwagi do projektu zmiany
maeskiego prawa majtkowego, KPP 2001, z. 1; M. czkowska, Stosunki majtkowe midzy
przedsibiorc i jego maonkiem w wietle ustroju wsplnoci ustawowej, Warszawa 2006;
M.czkowska, A.N.Schulz, A. Urbaska, Refleksje o przyszoci prawa majtkowego w Euro-
pie, Rodzina i Prawo 2011, Nr 1718; J.M. ukaszewicz, Maeska wspzaleno majtkowa
w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2013; B. Paul, Koncepcja rozlicze majtkowych midzy
konkubentami, PS 2003, Nr 3; K. Pietrzykowski, Rezolucja Nr (78) 37 w sprawie rwnouprawnie-
nia maonkw w prawie cywilnym a stan prawny obowizujcy w Polsce, [w:] M. Safjan (red.),
Standardy prawne Rady Europy, t. 1, Prawo rodzinne, Warszawa 1994; J. Pisuliski, O potrzebie
reformy przepisw regulujcych stosunki majtkowe midzy maonkami, Transformacje Prawa
Prywatnego 2012, Nr 2; Z. Radwaski, Najem mieszka a grupa rodzinna, [w:] Studia z prawa
zobowiza, WarszawaPozna 1979; tene, Zawarcie umowy porczenia w wietle przepisw
o ustawowym ustroju majtkowym maestwa, MoP 1999, Nr 11; S. Rzonca, Pojcie zarzdu
majtkiem wsplnym maonkw, Warszawa 1982; E.Skowroska-Bocian, Maeskie ustroje
majtkowe, Warszawa 2008; ta, Rozliczenia majtkowe maonkw w stosunkach wzajemnych
i wobec osb trzecich, Warszawa 2006; T. Smyczyski, Projekt ustawy zmieniajcej mae-
skie prawo majtkowe, SP 2000, Nr 34; tene, Reforma maeskiego prawa majtkowego,
MoP 2004, Nr 18; T. Sokoowski, Swoboda intercyzy. Zakres modyfikacji maeskich ustro-
jw majtkowych, Warszawa 2013; tene, Swoboda intercyzy w ujciu prawnoporwnawczym,
[w:]M.Kosek, J. Syk (red.), W trosce o rodzin. Ksiga pamitkowa ku czci profesor Wandy
Stojanowskiej, Warszawa 2008; tene, Uwagi o projektowanej regulacji stosunkw majtkowych
midzy maonkami, KPP 2001, z. 1; A. Stpie-Sporek, Wsplne prawo majtkowe maeskie
dla Unii Europejskiej. Stan integracji perspektywy, Gdask 2014; J. Strzebiczyk, Nowelizacja
przepisw kodeksu rodzinnego i opiekuczego w zakresie maeskiego prawa majtkowego, Re-
jent 2004, Nr 8 i 9; A. Szlzak, Stosunki majtkowe midzy konkubentami. Zagadnienia wybrane,
Pozna 1992; A. Szpunar, O zarzdzie majtkiem wsplnym maonkw, NP 1989, Nr 1012;
tene, Nabycie ruchomoci w dobrej wierze a maeskie prawo majtkowe, PS 1997, Nr 78;
tene, Nabycie wasnoci nieruchomoci na rzecz majtku wsplnego przez jednego z maon-
kw, Rejent 1996, Nr 3; A. Urbaska, Zakres uprawnienia maonka do mieszkania bdcego
wasnoci wspmaonka, Studia Prawnicze 2013, Nr 4; P. Warczyski, Ustrj rozdzielnoci
majtkowej a ustrj rozdzielnoci majtkowej z wyrwnaniem dorobkw podobiestwa i r-
nice, Rodzina i Prawo 2011, Nr 1718; F. Zedler, Dochodzenie roszcze majtkowych od ma-
AKjvOgA=
AK
onkw, Warszawa 1976; tene, Obrona maonkw yjcych w umownym ustroju majtkowym
w egzekucji prowadzonej do majtku wsplnego za dugi jednego z nich, [w:] M. Andrzejewski,
L. Kociucki, M. czkowska, A. N. Schulz (red.), Ksiga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza
Smyczyskiego, Toru 2008; A. Zieliski, Zarzd majtkiem wsplnym maonkw (wybrane
zagadnienia), Pal. 1994, Nr 910.
I. Wstp
Problematyka maeskich ustrojw majtkowych obejmuje reguy tworzenia

przez maonkw swego majtku (osobistego lub wsplnego) i podejmowania przez
nich dziaa o charakterze ekonomicznym (zarzd majtkiem), w tym nawizywania
stosunkw prawnych na tym obszarze z osobami trzecimi, a take relacje majtkowe
midzy maonkami dotyczce wzajemnej sytuacji ich majtkw maeskich. Poza
zakresem tej problematyki jest natomiast zagadnienie korzystania przez maonka
z mieszkania przysugujcego drugiemu maonkowi i z przedmiotw urzdzenia
domowego (art. 281 KRO) oraz kwestie zwizane z zaspokajaniem biecych potrzeb
rodziny, takich jak: wyywienie, zakup odziey, opaty z tytuu czynszu, pobr
energii, wody, gazu itp. (zob. rozdz. II, 12, pkt IV; reguluje to art. 30 KRO).
Regulacje dotyczce maeskich ustrojw majtkowych odnosz si do po-
dejmowania przez maonkw dziaa o charakterze gospodarczym. Dlatego te,
bardziej ni inne unormowania Kodeksu rodzinnego i opiekuczego, dotycz one
stosunkw prawnych czcych czonkw rodziny (tu: maonkw) z osobami trzeci-
mi (ich kontrahentami). W zwizku z ryzykiem wystpujcym w przedsiwziciach
ekonomicznych, przepisy kodeksu zawieraj zarwno rozwizania chronice rodzin
przed skutkami nieodpowiedzialnych poczyna maonkw, jak i rozwizania chro-
nice owe osoby trzecie.
Nie ulega wtpliwoci, e do nowelizacji z 17.6.2004 r. przepisy Kodeksu ro-
dzinnego i opiekuczego preferoway ochron rodziny maonka bdcego du-
nikiem kosztem interesw osb trzecich, ktre stay si jego wierzycielami. Ten
brak symetrii by z kadym rokiem po przeomie ustrojowym z 1989 r. w coraz
wikszej sprzecznoci z kierunkiem reform ekonomicznych zwizanych z budowa-
niem w Polsce zrbw gospodarki rynkowej. Akcentowanie idei ochrony rodziny
maonka-dunika (poza wszystkim, skd zaoenie, e jego wierzyciel rodziny nie
mia?) prowadzio do kolizji z postulatem pewnoci obrotu gospodarczego. Obrt
gospodarczy nie by pewny ze wzgldu na atwo uniewaniania umw zwizanych
ze sprawowaniem zarzdu majtkiem wsplnym maonkw, przez tego z nich, ktry
nie by stron danej transakcji.
Poszerzajca si sfera prywatnej dziaalnoci maonkw, wraz ze zwizan
z tym koniecznoci (a dziki rozwojowi technik informatycznych rwnie moli-
woci) szybkiego podejmowania decyzji ekonomicznych (dokonywania czynnoci
prawnych), zmusiy do przyjcia nowych rozwiza adekwatnych do nowo powsta-
ych stosunkw ekonomicznych, zwaszcza w odniesieniu do sposobu zarzdzania
AKjvOgA=
AK
przez maonkw ich majtkiem wsplnym. W uzasadnieniu nowelizacji Kodeksu

rodzinnego i opiekuczego z 17.6.2004 r. stwierdzono, e oparto j na nastpujcych
zaoeniach:
1) wsplno majtkowa maeska nie powinna powodowa nadmiernego ograni-
czenia swobody osobistej maonkw, spowalniania obrotu gospodarczego ani
osabiania jego pewnoci;
2) interesy majtkowe maonkw oraz interesy osb trzecich wchodzcych
z nimi w stosunki prawne naley wyway wedug zasad susznoci i uczciwego
obrotu;
3) maonkowie prawidowo wykonuj swe prawa i obowizki, dziaaj wsplnie
i lojalnie. Przyjmowane wczeniej rozrnienie czynnoci zwykego zarzdu
majtkiem wsplnym i czynnoci przekraczajcych ten zakres oraz atwo unie-
waniania tych drugich zakadao brak lojalnoci maonkw (Przekroczye
reguy, wic doprowadz do uniewanienia dokonanej przez ciebie czynnoci
prawnej).
Ustrj majtkowy, w jakim funkcjonuje dane maestwo, moe wynika z:
1) przepisw ustawy (ustawowy ustrj majtkowy art. 3146 KRO);
Funkcjonowanie w takim ustroju jest udziaem maonkw:
a) ktrzy nie zawarli umowy majtkowej,
b) ktrych ustrj majtkowy nie zosta zdeterminowany orzeczeniem sdu,
c) ktrzy yjc w umownym ustroju majtkowym, kolejn czynnoci prawn przywrcili ustrj
wsplnoci ustawowej (art. 47 2 KRO).
2) zawarcia przez maonkw umowy majtkowej zwanej intercyz (ustrj umow
ny art. 47515 KRO);
Mono ksztatowania przez maonkw swej sytuacji majtkowo-maeskiej w drodze
umowy pozwala im na odejcie od ustroju wsplnoci ustawowej na rzecz jednego z wariantw
ustroju umownego, ktry moe polega na:
a) rozszerzeniu wsplnoci wynikajcej z ustawy (przez objcie wsplnoci skadnikw majtku
osobistego),
b) ograniczeniu wsplnoci ustawowej (przez objcie majtkami osobistymi skadnikw majtku
wsplnego),
c) wyczeniu wsplnoci majtkowej cakowicie i ustanowieniu ustroju rozdzielnoci majtkowej,
d) ustanowieniu ustroju rozdzielnoci majtkowej z wyrwnaniem dorobkw.
Moe te si zdarzy, e maonkowie rozwi maesk umow majtkow, co prowadzi
do powstania midzy nimi wsplnoci ustawowej (art. 47 2 KRO).
3) wydania przez sd orzeczenia o zniesieniu wsplnoci na podstawie art. 52 KRO,
a take z mocy prawa, w przypadku orzeczenia o separacji, o ubezwasnowolnie-
niu lub o ogoszeniu upadoci jednego z maonkw (ustrj przymusowy).
We wszystkich tych przypadkach powstaje ustrj rozdzielnoci majtkowej. Okrelenie tak
powstaego ustroju jako przymusowy, wynika z tego, e wobec ubezwasnowolnienia lub ogoszenia
upadoci jednego z maonkw, a take wobec orzeczenia separacji, ustrj ten zostaje maonkom
narzucony z mocy ustawy (art. 53 1 i art. 54 1 KRO). Orzeczenie o zniesieniu wsplnoci usta-
AKjvOgA=
AK
wowej wydane na podstawie art. 52 1 KRO, ktre jest, co prawda, zgodne z daniem maonka
bdcego powodem, ma jednak charakter przymusowy dla maonka, ktry w sprawie zosta pozwany.
Uregulowania Kodeksu rodzinnego i opiekuczego dotyczce maeskich ustro-
jw majtkowych odnosz si wycznie do osb yjcych w zwizku maeskim,
jednake z wyczeniem zwizku maeskiego bigamicznego. Wobec wtpliwoci
w tym zakresie, Sd Najwyszy opowiedzia si za ochron maestwa i rodziny
powstaych w sposb zgodny z prawem stwierdzajc, e: Majtek nabyty w czasie
trwania bigamicznego zwizku maeskiego naley wycznie do maonkw tego
zwizku1.
Odniesienie regulacji dotyczcych maeskich ustrojw majtkowych wycznie
do formalnie zawartych zwizkw maeskich znalazo rwnie odzwierciedlenie
w orzeczeniach Sdu Najwyszego w sprawach dotyczcych majtku osb yjcych
w konkubinacie. Mog by one ilustracj do uwag na temat prawnych aspektw
funkcjonowania konkubinatu poczynionych w rozdz. II, 10, pkt I. Zgodnie z tez
pierwszego z nich, przepisy o ustawowym ustroju wsplnoci nie mog by stoso-
wane w drodze analogii do stosunkw majtkowych osb yjcych w konkubinacie2,
za w drugim stwierdzono, e: Nakady konkubentw czynione wsplnie w czasie
trwania konkubinatu na majtek jednego z nich powinny by rozliczone wedug
przepisw o zniesieniu wspwasnoci3.
II. Standardy midzynarodowe
Rezolucja Komitetu Ministrw Rady Europy Nr 78 (37) w sprawie rw

nouprawnienia maonkw w prawie cywilnym, przyjta 27.9.1978 r.4, zawiera
rozdzia: Stosunki majtkowe midzy maonkami. Kilka postanowie tego do-
kumentu wartych jest przytoczenia:
1) kady z maonkw powinien by zobowizany do udzielania drugiemu ma-
onkowi informacji o swej sytuacji finansowej w celu okrelenia wysokoci
jego udziau w utrzymaniu gospodarstwa domowego lub utrzymaniu drugiego
maonka;
2) pastwa powinny podj wszelkie niezbdne kroki w zakresie maeskich umw
majtkowych, tak aby:
a) ustawy regulujce te umowy nie zawieray przepisw dyskryminujcych
jednego z maonkw;
b) umowy nie zawieray postanowie przewidujcych nieodwoalne przenie-
sienie prawa zarzdzania majtkiem przez jednego z maonkw na rzecz
drugiego;
1
Uchwaa SN z 22.2.1989 r., III CZP 3/89, PS 1992, Nr 10, s. 80.
2
Orzeczenie SN z 2.7.1955 r., II CO 7/55, OSN 1956, Nr 3, poz. 2.
3
Uchwaa SN z 30.1.1986 r., III CZP 79/85, OSNC 1987, Nr 1, poz. 2.
4
Tekst z komentarzem, [w:] M. Safjan (red.), Standardy prawne..., s. 272 i nast.
AKjvOgA=
AK
3) naley wykluczy wszelkiego rodzaju domniemania wasnoci wedug kryterium

pci jednego z maonkw;
4) w ramach sprawowania zarzdu ustawow wsplnoci majtkow naley za-
pewni maonkom rwne prawa i obowizki (ustawodawstwo niektrych pastw
przewiduje, e jedynie m jest uprawniony do zarzdzania majtkiem wspl-
nym), a szczeglnie:
a) prawo informowania jednego z maonkw przez drugiego o rzeczywistych
skadnikach majtku wsplnego;
b) rwne prawa w zakresie wykorzystania, zarzdzania, podejmowania pienidzy
lub dysponowania majtkiem i wsplnymi dochodami oraz podziau mienia;
c) rwny zakres odpowiedzialnoci za dugi;
5) naley zapewni, aby w ustawowym ustroju majtkowym, obejmujcym udzia
w dobrach nabywanych i ewentualnie w majtku wasnym, rozwizania prawne
majce na celu zachowanie praw zwizanych z podziaem mienia, np. zakaz
znacznych darowizn, byy takie same dla obojga maonkw.
III. Ustawowy ustrj majtkowy
1. Wprowadzenie
Z chwil zawarcia maestwa powstaje midzy maonkami wsplno ma-
jtkowa, zwana wsplnoci ustawow, obejmujca przedmioty majtkowe nabyte
w czasie jej trwania przez oboje maonkw lub przez jednego z nich. Jest to ich
majtek wsplny. Ustawowy ustrj majtkowy powstaje z mocy prawa (std okrele-
nie: wsplno ustawowa) w przypadku, gdy maonkowie nie zawr (przed lubem)
umowy majtkowo-maeskiej. Mona powiedzie, e ustrj ustawowy jest roz-
wizaniem preferowanym przez ustawodawc, gdy Kodeks rodzinny i opiekuczy
narzuca go maonkom, ktrzy nie maj odmiennych pomysw dotyczcych
funkcjonowania ich majtkw. Obowizuje on do momentu ustania maestwa,
chyba e maonkowie zawr intercyz w trakcie trwania ich zwizku lub te dojdzie
do ustanowienia majtkowego ustroju rozdzielnoci o charakterze przymusowym.
Ustawowy ustrj majtkowy tworz 3 majtki:
1) majtek wsplny maonkw oraz
2) 2 majtki osobiste kadego z nich.
Wsplno ustawowa jest wspwasnoci czn. Wynika to z jej cisego
powizania z czcym maonkw stosunkiem prawnym o charakterze osobistym,
jakim jest maestwo.
Jest to wspwasno bezudziaowa i w czasie jej trwania aden z maonkw
nie moe da podziau majtku wsplnego. Maonkowie nie mog te w tym
okresie rozporzdza ani zobowizywa si do rozporzdzania udziaem, ktry w ra-
zie ustania wsplnoci przypadnie im w majtku wsplnym lub w poszczeglnych
przedmiotach nalecych do tego majtku (art. 35 KRO).
AKjvOgA=
AK
Kwestia udziaw przypadajcych maonkom w ramach ich wsplnego majtku

staje si aktualna w przypadku ustania wsplnoci. Regu jest, e maonkowie maj
w majtku wsplnym rwne udziay (art. 43 1 KRO), jednak z wanych powodw
kady z maonkw moe da, aeby ustalenie udziaw w majtku wsplnym na-
stpio z uwzgldnieniem stopnia, w jakim kady z nich przyczyni si do powstania
tego majtku. Z daniem takim mog rwnie wystpi spadkobiercy maonka,
jeeli wytoczy on powdztwo o uniewanienie maestwa albo o rozwd lub wy-
stpi o orzeczenie separacji (art. 43 2 KRO; zob. rozdz. II, 14, pkt III, ppkt 7).
W zwizku z omawianiem regu funkcjonowania ustroju wsplnoci ustawowej,
wyaniaj si nastpujce kwestie, ktre musz zosta podjte, a mianowicie:
1) okrelenie przedmiotw wchodzcych w skad majtku wsplnego maonkw
i ich majtkw osobistych,
2) reguy sprawowania zarzdu majtkiem wsplnym w sposb racjonalny ekono-
micznie, a nade wszystko gwarantujcy poszanowanie zasady rwnoci maon-
kw w zawartym przez nich zwizku,
3) moliwe przeksztacenia w przyjtym przez maonkw ustroju majtkowym,
4) ochrona rodziny przed nieodpowiedzialnymi poczynaniami ekonomicznymi
jednego lub obojga maonkw,
5) ochrona interesw osb, ktre zawieraj umowy z maonkami lub z jednym
z nich,
6) ustanie ustroju wsplnoci i jego konsekwencje.
2. Skadniki majtku wsplnego maonkw (art. 31 KRO)

Jak ju wyej powiedziano, wsplno ustawowa obejmuje nabyte w czasie jej
trwania przez oboje maonkw lub przez jednego z nich przedmioty majtkowe,
przy czym okrelenie to obejmuje bezwzgldne prawa majtkowe (wasno i inne pra-
wa rzeczowe), prawa wzgldne (zwaszcza wierzytelnoci), ekspektatywy (tzw.prawa
oczekiwane) czy te sytuacje faktyczne, ktrych przykadem jest posiadanie.
Majtek wsplny maonkw tworz w szczeglnoci:
1) pobrane wynagrodzenia za prac i dochody z innej dziaalnoci zarobkowej
kadego z maonkw;
Roszczenie o wynagrodzenie, ktre nie zostao jeszcze pobrane jest skadnikiem majtku
osobistego uprawnionego maonka.
2) dochody pochodzce z majtku wsplnego, jak rwnie z majtku osobistego
kadego z maonkw;
a) dorobkiem maonkw jest np. dochd z tytuu czynszu za dzieraw gruntu nalecego do
majtku osobistego jednego z nich;
b) przez dochd z majtku osobistego maonka naley rozumie czysty dochd, tj. przychd
po odjciu z niego koniecznych wydatkw na osignicie tego przychodu, m.in. obcie
publicznoprawnych1.
1
Postanowienie SN z 25.1.1977 r., III CRN 324/76, OSPiKA 1978, Nr 3, poz. 51.
AKjvOgA=
AK
3) rodki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu

emerytalnego kadego z maonkw.
Zawarty w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym opis majtku wsplnego budzi
w praktyce liczne kontrowersje, ktre powstaj zwaszcza wwczas, gdy dochodzi
do podziau majtku wsplnego i zwizanej z tym koniecznoci rozgraniczenia mi-
dzy majtkiem wsplnym maonkw a ich majtkami osobistymi. Trudnoci z tym
zwizane doprowadziy do wydania przez Sd Najwyszy wielu orzecze, ktrych
przytoczenie pozwoli doprecyzowa ogln formu wyraon w kodeksie. W skad
majtku wsplnego w rozumieniu kodeksu zdaniem Sdu Najwyszego wchodz:
1) spdzielcze prawo do lokalu uzyskane w drodze przydziau w trakcie trwania
zwizku maeskiego przez jednego maonka1;
2) nabyte udziay od wspspadkobiercw w postpowaniu o dzia spadku, jak rw-
nie udzia we wspwasnoci w zamian za doywocie przez jednego z maon-
kw ze wsplnie osiganych dochodw w czasie trwania wsplnoci ustawowej2;
3) kwota umorzona w dacie przeksztacenia spdzielczego lokatorskiego prawa do
lokalu mieszkalnego na wasnociowe prawo do lokalu i to take wtedy, kiedy
tylko jeden z maonkw pokry z majtku osobistego wkad mieszkaniowy oraz
wkad budowlany zwizany z przeksztaceniem tego prawa3;
4) drewno pochodzce z lasu stanowicego skadnik majtku osobistego maonka
oraz kwoty uzyskane ze sprzeday tego drewna, o ile s poytkami rzeczy w ro-
zumieniu art. 53 1 KC;
Dochodami s bowiem zarwno poytki cywilne, jak te poytki naturalne4.
5) nieruchomoci przeniesione na wasno w drodze darowizny na rzecz jednego

z maonkw z zastrzeeniem darczycy, aby przedmiot darowizny zosta objty
ustawow wsplnoci majtkow obojga maonkw5;
6) wasno nieruchomoci nabyta przez jednego z maonkw w drodze zasiedze-
nia, gdy bieg terminu zasiedzenia zakoczy si w czasie trwania wsplnoci
ustawowej6;
Nieruchomo weszaby do majtku osobistego, gdyby termin zasiedzenia min zanim dana
osoba zawara zwizek maeski.
7) odsetki od wierzytelnoci stanowicej skadniki majtku osobistego maonka,

gdy s to poytki prawa w rozumieniu art. 54 KC7;
1
Orzecznictwo na temat majtku wsplnego maonkw, w ktrego skad wchodzi spdzielcze prawo
do lokalu mieszkalnego bd ekspektatywa uzyskania takiego prawa zob. opracowanie H. Ciepej, PS 1992,
Nr 78.
2
Uchwaa SN z 18.9.1989 r., III CZP 80/89, OSPiKA 1990, Nr 10, poz. 357.
3
4
5
6
7
AKjvOgA=
AK
8) prawo do uytkowania wieczystego, jeeli zostao nabyte w czasie trwania

wsplnoci ustawowej przez oboje maonkw lub jednego z nich; take wydatki
zwizane z utrzymaniem tego prawa, a wic i opaty roczne, obciaj majtek
wsplny1;
9) udzia w spce z ograniczon odpowiedzialnoci2.
Z mocy art. 6801 KC maonkowie bez wzgldu na istniejce midzy nimi sto-
sunki majtkowe s wsplnie najemcami lokalu, jeeli nawizanie stosunku najmu
lokalu majcego suy zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych zaoonej przez
nich rodziny nastpio w czasie trwania maestwa. Po uchyleniu art. 215 ustawy
z 16.9.1982 r. Prawo spdzielcze3, przynalenoci wasnociowego prawa do
mieszkania spdzielczego rzdz oglne reguy przyjte w Kodeksie rodzinnym
i opiekuczym. Wchodzi ono do majtku wsplnego, o ile zostao nabyte w trakcie
trwania maestwa ze rodkw nalecych do tego majtku.
W czasie trwania maestwa, kady z maonkw moe wytoczy powdz
two o ustalenie przynalenoci okrelonego przedmiotu, jako skadnika majtku
wsplnego (art. 189 KPC).
3. Skadniki majtkw osobistych maonkw (art. 33 KRO)

Poza przedmiotami wchodzcymi w skad majtku wsplnego, ktre s wsp-
wasnoci maonkw, kady z nich ma rwnie swj majtek osobisty. Jego
skadniki wymieniono w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym w sposb niemale
kazuistyczny. O art. 33 KRO rzec mona, e jest on swoistym doprecyzowaniem
zakresu majtku wsplnego, ktre to pojcie ma wszak istotniejsze znaczenie,
a w trakcie trwania maestwa jego ranga ekonomiczna (w porwnaniu z rang
majtkw osobistych) niepomiernie wzrasta.
Zgodnie z art. 33 KRO, majtek osobisty stanowi w szczeglnoci:
1) przedmioty majtkowe nabyte przed powstaniem wsplnoci ustawowej (dobra,
ktre kady z maonkw wnis zawierajc zwizek);
2) przedmioty majtkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowizn, chyba e
wol darczycy lub spadkodawcy byo, aby weszy one do majtku wsplnego;
Przedmioty zwykego urzdzenia domowego suce obojgu maonkom s natomiast objte
wsplnoci ustawow, mimo i w drodze dziedziczenia, zapisu lub darowizny zostay nabyte przez
jednego z maonkw. Jednake spadkodawca lub darczyca moe inaczej postanowi (art. 34 KRO).
3) prawa majtkowe wynikajce ze wsplnoci cznej podlegajcej innym
przepisom;
Chodzi tu w szczeglnoci o prawa nalece dotychczas jednoczenie do wsplnoci majt-
kowej maeskiej i np. spki cywilnej lub spki osobowej. Tre omawianej regulacji sprawia,
1
Uchwaa SN (7) z 15.6.1993 r., III CZP 51/93, OSNCP 1993, Nr 11, poz. 190.
2
Wyrok SN z 20.5.1999 r., I CKN 1146/97, OSNC 1999, Nr 12, poz. 209.
3
Tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm., uchylenie to nastpio ustaw z 19.12.2002 r.
o zmianie ustawy o spdzielniach mieszkaniowych oraz niektrych innych ustaw, Dz.U. Nr 240, poz. 2058.
AKjvOgA=
AK
e prawa te nale do osobistych majtkw kadego z maonkw, a zastosowanie maj do nich

przepisy waciwe do danej wasnoci.
4) przedmioty majtkowe suce wycznie do zaspokojenia osobistych potrzeb
jednego z maonkw (np. odzie, zegarek, wzek inwalidzki, okulary);
5) prawa niezbywalne (np. suebnoci osobiste, prawo pierwokupu, prawo doy-
wocia, uprawnienia alimentacyjne);
6) przedmioty uzyskane z tytuu odszkodowania za uszkodzenie ciaa lub wywo-
anie rozstroju zdrowia albo z tytuu zadouczynienia za doznan krzywd,
jednake z wyczeniem renty nalenej poszkodowanemu maonkowi z powo-
du cakowitej lub czciowej utraty zdolnoci do pracy zarobkowej albo z po-
wodu zwikszenia si jego potrzeb lub zmniejszenia widokw powodzenia na
przyszo;
Wyczenie to uzasadnione jest ekonomiczn funkcj kwot uzyskiwanych z tytuu wskazanej
renty, podobn do funkcji pobieranego przez maonka wynagrodzenia (zanim doszo do wyrz-
dzenia szkody).
7) wierzytelnoci z tytuu wynagrodzenia za prac lub z innej dziaalnoci zarobko-
wej jednego z maonkw;
8) przedmioty majtkowe uzyskane z tytuu nagrody za osobiste osignicia jednego
z maonkw;
Przez nagrody za osobiste osignicia jednego z maonkw [...] naley uwaa nagrody za
prac twrcz, jak nagrody artystyczne, naukowe, techniczne, nagrody uzyskane w konkursach1.
Nie s natomiast nagrodami w tym sensie wiadczenia pienine w postaci specjalnego
dodatkowego wynagrodzenia, takie jak np. trzynasta pensja, nalenoci za sporzdzenie bilansu,
wynagrodzenie za dodatkow prac i innego rodzaju premie, jakie moe otrzyma pracownik (...),
czyli pracownicze nagrody specjalne2.
9) prawa twrcy okrelone w innych przepisach;
Prawo do dziea (do jego autorstwa) naley do majtku osobistego, ale dochody z umowy
licencyjnej czy wydawniczej, wchodz do majtku wsplnego.
10) przedmioty majtkowe nabyte ze rodkw uzyskanych w zamian za skadniki
majtku osobistego (np. samochd nabyty ze rodkw uzyskanych ze sprzeday
gruntu nalecego do majtku osobistego), chyba e przepis szczeglny stanowi
inaczej (tzw. zasada surogacji).
Po nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuczego z 2004 r. zakres surogacji zosta znacznie
rozszerzony i obecnie obejmuje wszystkie skadniki majtku osobistego, chyba e przepis szczeglny
stanowi inaczej (przedtem surogacja rozcigaa si tylko na przedmioty nabyte przed powstaniem
wsplnoci ustawowej i przedmioty nabyte z tytuu dziedziczenia, zapisu lub darowizny). Zmiana
uczynia mocniejsz pozycj prawn wierzyciela transakcji dokonanej przez jednego maonka,
a to dlatego, e wzmocnia stabilno majtku osobistego, z ktrego wierzyciel bdzie dochodzi
swych roszcze w pierwszej kolejnoci.
1
2
AKjvOgA=
AK
Surogacji nie domniemywa si i powinna ona by udowodniona1.

Majtek otrzymany w zamian za majtek pozostawiony po II wojnie wiatowej, na obszarze
przejtym przez Zwizek Radziecki, na podstawie surogacji wchodzi w skad majtku osobistego2.
4. Zarzd majtkiem wsplnym

4.1. Pojcie zarzdu i rwnouprawnienie maonkw w jego sprawowaniu
Donioso regu sprawowania przez maonkw zarzdu majtkiem wsplnym
wynika ze znaczenia problematyki ekonomicznej dla funkcjonowania rodziny oraz
z nieuchronnoci sytuacji, w ktrych kwestie te s przyczyn rnicy zda midzy
maonkami.
W literaturze zarzd majtkiem rozumiany jest najczciej jako og czynnoci
prawnych, a take procesowych oraz czynnoci faktycznych, ktre dotycz danej
masy majtkowej. Do tego ujcia zbliona jest nowa tre art. 36 2 zd. 2KRO,
w ktrym to przepisie stwierdzono, e wykonywanie zarzdu majtkiem wspl
nym jest podejmowaniem czynnoci dotyczcych przedmiotw majtkowych
nalecych do majtku wsplnego, w tym poza nabywaniem i zbywaniem
przedmiotw majtkowych rwnie czynnoci zmierzajcych do zachowania
tego majtku.
Oboje maonkowie obowizani s sprawowa zarzd swoim wsplnym ma-
jtkiem (art. 36 1 zd. 1 KRO). Przyjte w kodeksie regulacje prawne dotyczce
sprawowania przez maonkw zarzdu ich wsplnym majtkiem s egzemplifikacj
zasady rwnouprawnienia maonkw w zawartym przez nich zwizku. Uzasad-
niaj t tez przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuczego, zgodnie z ktrymi:
1) maonkowie s zobowizani do wspdziaania w zarzdzie majtkiem wspl-
nym, w szczeglnoci udzielania sobie wzajemnie informacji o stanie majtku
wsplnego, o wykonywaniu zarzdu majtkiem wsplnym i o zobowizaniach
obciajcych w majtek (art. 36 1 KRO),
2) kady z maonkw moe samodzielnie zarzdza majtkiem wsplnym,
tzn. dziaa w imieniu wasnym ze skutkiem dla wspmaonka o ile przepisy
Kodeksu rodzinnego i opiekuczego nie stanowi inaczej; zob. w tym wzgldzie:
a) art. 361 o moliwoci wyraenia sprzeciwu przez drugiego maonka
(pkt4.2.),
b) art. 37 o potrzebie uzyskania zgody wspmaonka na dokonanie czynnoci
prawnej (pkt 4.3.),
c) art. 39 o moliwoci uzyskania zezwolenia sdu na dokonanie czynnoci
wbrew woli wspmaonka lub gdy porozumienie z nim napotyka na trud-
ne do przezwycienia przeszkody i
d) art. 40 o sdowym zakazie sprawowania przez maonka samodzielnego
zarzdu majtkiem wsplnym.
1
Uchwaa SN z 4.11.1954 r., I CO 19/54, OSN 1957, Nr 3, poz. 66.
2
Wyrok SN z 16.5.1964 r., III CR 76/64, OSNCP 1965, Nr 78, poz. 112.
AKjvOgA=
AK
Ide rwnouprawnienia wyraa te nowy przepis, ktry stanowi, e kady z ma-

onkw jest uprawniony do wspposiadania rzeczy wchodzcych w skad majtku
wsplnego oraz do korzystania z nich w takim zakresie, jaki daje si pogodzi ze
wspposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez drugiego maonka (art. 341 KRO).
Na tej podstawie maonkowie mog dochodzi ochrony posesoryjnej i petytoryjnej
w stosunkach midzy sob.
Z zarzdu wsplnym majtkiem wyczono przedmioty majtkowe suce
jednemu z maonkw do wykonywania zawodu lub prowadzenia dziaalnoci.
Przedmiotami tymi dany maonek zarzdza samodzielnie. W razie przemijajcej
przeszkody drugi maonek moe dokonywa niezbdnych biecych czynnoci
(art.36 3 KRO). W przepisie tym chodzi o przedmioty nalece do wsplnego
majtku maonkw, ktre jednak ze wzgldu na ich przeznaczenie zgodnie z do-
brze pojtym interesem rodziny powinny by zarzdzane wycznie przez tego
maonka, ktremu su do wykonywania zawodu lub prowadzenia dziaalnoci
zarobkowej. Takim przedmiotem moe by instrument muzyczny sucy do pracy
zarobkowej muzykowi, komputer bdcy narzdziem pracy informatyka lub pisarza,
ale te gospodarstwo rolne czy przedsibiorstwo1.
4.2. Sprzeciw wspmaonka
Respektujc przedstawione wyej reguy gwarantujce rwnouprawnienie ma-
onkw w zarzdzie majtkiem, kady z nich moe podejmowa samodzielne
dziaania na tym obszarze. Zasad jest wic samodzielno maonkw, jednak
w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuczego wyznaczono jej kilka istotnych
ogranicze. Na podstawie art. 361 1 KRO swoboda dziaania maonka w ramach
zarzdu majtkiem wsplnym moe napotka na sprzeciw wspmaonka. Moe
on sprzeciwi si czynnoci zarzdu majtkiem wsplnym, czynnoci, ktrej wsp-
maonek zamierza dokona, nie za tej, ktrej ju dokona. Instytucja sprzeciwu nie
moe by te stosowana dla zapobieenia dokonaniu czynnoci zmierzajcych do
zaspokojenia zwykych potrzeb rodziny (np. zakup odziey, ywnoci, rodkw czy-
stoci, opau, dokonanie opat za gaz itp. art. 30 1 KRO), czynnoci w biecych
sprawach ycia codziennego albo podejmowanej w ramach dziaalnoci zarobkowej
(art. 361 KRO in fine). Interesy osoby trzeciej w jej transakcjach z maonkiem chroni
art. 361 2 KRO, zgodnie z ktrym sprzeciw jest wzgldem niej skuteczny jedynie
wwczas, jeeli moga si z nim zapozna przed dokonaniem czynnoci prawnej.
Maonek, ktry chce konsekwentnie dokona czynnoci prawnej wbrew sprzeci-
wowi wspmaonka, moe poszukiwa rozwizania na podstawie art. 39KRO, do
ktrego odsya art. 361 3 KRO (zob. niej ppkt 4.4.).
1
M. Sychowicz, [w:] W. Piasecki (red.), KRO. Komentarz, s. 225226.
AKjvOgA=
AK
4.3. Czynnoci prawne, do dokonania ktrych potrzebna jest zgoda

wspmaonka
Istotn nowoci zawart w znowelizowanej treci art. 37 KRO jest odstpienie
od podziau czynnoci prawnych zwizanych z zarzdem wsplnym majtkiem na
czynnoci dokonywane w ramach zwykego zarzdu i czynnoci przekraczajce w
zakres. Wprowadzono natomiast katalog czynnoci prawnych, do dokonania kt
rych zgoda wspmaonka zawsze jest potrzebna i to pod rygorem niewanoci.
Zaliczono do niego:
1) czynnoci prawne prowadzce do zbycia, obcienia, odpatnego nabycia nie-
ruchomoci lub uytkowania wieczystego, jak rwnie prowadzce do oddania
nieruchomoci do uywania lub pobierania z niej poytkw,
2) czynnoci prawne prowadzce do zbycia, obcienia, odpatnego nabycia prawa
rzeczowego, ktrego przedmiotem jest budynek lub lokal,
3) czynnoci prawne prowadzce do zbycia, obcienia, odpatnego nabycia i wy-
dzierawienia gospodarstwa rolnego lub przedsibiorstwa,
4) udzielenie darowizny z majtku wsplnego, z wyjtkiem drobnych darowizn
zwyczajowo przyjtych.
Przynaleno poszczeglnych czynnoci do powyszego katalogu uzasadniona
jest znaczn wartoci wymienionych przedmiotw majtkowych oraz ich istotnym
gospodarczym znaczeniem, a jeli chodzi o darowizny nieodpatnym charakterem
tych umw. Istotne znaczenie ma te zapewnienie respektowania zasady pewnoci
obrotu prawnego w odniesieniu do przedmiotw objtych katalogiem zawartym
w art. 37 1 KRO.
W katalogu pominito czynnoci prawne dotyczce rzeczy ruchomych i to bez
wzgldu na ich warto. Wprowadzenie konkretnej kwoty wyraajcej warto
przedmiotu transakcji, od ktrej naleaoby uzyska zgod wspmaonka, uznano
za mao przydatne jako norm adresowan do ogu obywateli, a to ze wzgldu na
arbitralno takiego rozwizania1.
Jeeli maonkowie nie dokonuj wsplnie dziaa zwizanych z zarzdem ma-
jtkiem wsplnym, wwczas dla skutecznego dokonania przez jednego z maonkw
jakiejkolwiek czynnoci prawnej spord wymienionych w art. 37 1 KRO koniecz-
ne jest uzyskanie zgody wspmaonka. Naley zaznaczy, e maonek wyraaj-
cy zgod na dokonanie czynnoci prawnej nie jest jej stron. Jego owiadczenie woli
moe by wyraone zarwno w trakcie dokonywania czynnoci, jak te moe mie
form potwierdzenia (art. 37 2 KRO). Osoba trzecia (kontrahent) moe wyznaczy
maonkowi, ktrego zgoda jest wymagana, odpowiedni termin do potwierdzenia
umowy, a po bezskutecznym upywie wyznaczonego terminu staje si wolna (art. 37
3 KRO). Funkcj tego przepisu jest wic umoliwienie uchylenia stanu niepewnoci
odnonie do powstania stosunku prawnego i wynikajcych z niego skutkw.
1
T. Smyczyski, Projekt, s. 157.
AKjvOgA=
AK
Jeeli maonek samodzielnie dokonuje czynnoci prawnej, dla skutecznoci

ktrej konieczna jest zgoda wspmaonka, wwczas w okresie od zawarcia umowy
do wyraenia owej zgody, mamy do czynienia z tzw. umow niezupen (kulej-
c) brak zgody drugiego maonka nie powoduje niewanoci bezwzgldnej tej
czynnoci prawnej ani te jej niewanoci wzgldnej; powstaje stan bezskutecznoci
zawieszonej do chwili potwierdzenia umowy przez wspmaonka albo odmowy
potwierdzenia.
Maonek, ktry w drodze umowy z inn osob dokona na jej rzecz darowizny nieruchomoci
objtej wsplnoci ustawow, nie moe skutecznie domaga si ustalenia niewanoci umowy
darowizny z tego tylko powodu, i zostaa ona zawarta bez zgody drugiego maonka, dopki
dopuszczalne jest potwierdzenie tej umowy przez tego drugiego maonka1.
Natomiast jednostronna czynno prawna (np. wystawienie weksla lub czeku,

przyrzeczenie publiczne) dokonana bez wymaganej zgody drugiego maonka jest
niewana (art. 37 4 KRO).
4.4. Czynnoci prawne okrelone w art. 37 KRO, a ochrona osb trzecich
Jeeli na podstawie czynnoci prawnej dokonanej przez jednego maonka bez
wymaganej zgody drugiego osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od
obowizku, wwczas stosuje si odpowiednio przepisy o ochronie osb, ktre w do-
brej wierze dokonay czynnoci prawnej z osob nieuprawnion do rozporzdzania
prawem (art. 38 KRO). Przepis ten pozostaje w bezporednim zwizku z art. 37
1KRO wyznaczajcym katalog czynnoci, do ktrych dokonania konieczna jest
zgoda wspmaonka i to pod rygorem niewanoci. Dotyczy on bowiem czynnoci
prawnych dokonanych przez maonka bez wymaganej zgody wspmaonka. Jego
funkcj jest zagodzenie w pewnym zakresie skutkw bezwzgldnej niewanoci
czynnoci prawnych wymienionych w art. 37 1 KRO dokonanych bez wymaga-
nej zgody wspmaonka. Eksponowany w art. 37 KRO interes wspmaonka
(wpraktyce niekiedy rwnie interes rodziny) dziki art. 38 KRO ustpuje niekiedy
interesowi dziaajcego w dobrej wierze kontrahenta i zasadzie pewnoci (bezpie-
czestwa) obrotu gospodarczego.
Jeeli nieruchomo objta jest ustawow wsplnoci majtkow, to do jej zbycia
wymagana jest zgoda drugiego maonka. Czynno prawna dokonana bez tej zgody jest
czynnoci niezupen (negotium claudicans); zbycie nieruchomoci wbrew postanowieniu
art. 22 Kodeksu rodzinnego (obecnie art. 36 KRO przyp. Aut.) nie przenosi wasnoci na
nabywc, chyba e nieruchomo jest wpisana w ksidze wieczystej jako wasno sprzedawcy,
a nabywca by w dobrej wierze2.
1
Uchwaa SN z 5.3.1981 r., III CZP 1/81, OSNCP 1981, Nr 8, poz. 145, s. 10.
2
Orzeczenie SN z 19.01.1955 r., I CR 1671/54, Biul. Ministerstwa Sprawiedliwoci 1956, Nr 1, s. 46.
AKjvOgA=
AK
W odniesieniu do czynnoci prawnych dotyczcych nieruchomoci, art. 38 KRO

odsya do przepisw ustawy z 26.7.1982 r. o ksigach wieczystych i hipotece1 doty-
czcych rkojmi wiary publicznej ksig wieczystych. W zej wierze jest ten nabywca
nieruchomoci, ktry wie, e tre ksigi wieczystej jest niezgodna z rzeczywistym
stanem prawnym, a take ten, ktry z atwoci mg si o tym dowiedzie. Wobec
zasady jawnoci ksig wieczystych, niewielka jest moliwo wykazania dobrej wia-
ry przez osob nabywajc nieruchomo od osoby nieuprawnionej. atwo mona
jej bowiem zarzuci niedbalstwo lub brak naleytej starannoci wymaganej przy
dokonywaniu tak istotnych ekonomicznie transakcji. Poza wszystkim wrd osb
dokonujcych czynnoci prawnych dotyczcych nieruchomoci powszechna jest
wiedza o koniecznoci uzyskania zgody wspmaonka.
W odniesieniu do czynnoci prawnych dotyczcych rzeczy ruchomych, art.38
KRO ma zastosowanie jedynie do rzeczy bdcych przedmiotem umowy darowi-
zny o wartoci przewyszajcej puap waciwy dla darowizn drobnych przyjtych
zwyczajowo (cokolwiek by to znaczyo w kraju powszechnej korupcji). Tylko takie
czynnoci prawne zostay bowiem wymienione w art. 37 1 KRO, co oznacza, e do
dokonania jakiejkolwiek innej czynnoci prawnej, ktrej przedmiotem byaby rzecz
ruchoma naleca do majtku wsplnego maonkw, zgoda wspmaonka nie jest
wymagana, a wic nie ma do niej zastosowania art. 38 KRO.
Artyku 169 KC chroni dziaajcego w dobrej wierze obdarowanego, w sytuacji,
w ktrej darczyc jest osoba nieuprawniona do samodzielnego rozporzdzenia rze-
cz ruchom (przedmiotem darowizny), albowiem naley ona do majtku wsplnego
maonkw. Obdarowany, chcc uchroni si przed uznaniem umowy darowizny za
niewan, musi wykaza, e:
1) rzecz zostaa mu wydana,
2) obj j w posiadanie, i co najistotniejsze
3) dziaa w dobrej wierze, tzn. nie wiedzia, e darczyca podarowa mu skadnik
maeskiego majtku wsplnego lub te ywi uzasadnione przekonanie, i
wspmaonek darczycy wyrazi zgod na dokonanie tej czynnoci prawnej.
Przypisanie zej wiary byoby w takim przypadku moliwe, np. w sytuacji obda-
rowania osoby, ktra miaa dobre rozeznanie co do sytuacji majtkowej darczycy,
a wic bya wiadoma, e rzecz naley do majtku wsplnego maonkw i/lub
wiedziaa, e darczyca dziaa bez zgody wspmaonka.
wiadomo nabywcy samochodu co do tego, e jego zbywca pozostaje w zwizku ma-
eskim oraz e samochd ten wchodzi w skad majtku wsplnego zbywcy i jego maonka,
ktry nie bierze udziau w transakcji, nie przesdza sama przez si o braku dobrej wiary
nabywcy. Nabywca rzeczy ruchomej bdzie uwaany za dziaajcego w zej wierze, jeli wie
lub na podstawie towarzyszcych transakcji okolicznoci powinien wiedzie, e zbywca taki
dziaa wbrew woli maonka2. To orzeczenie zachowao aktualno po nowelizacji art. 37KRO
jedynie w odniesieniu do zbycia samochodu w drodze umowy darowizny.
1
2
Wyrok SN z 21.10.1987 r., III CRN 286/87, OSNCP 1998, Nr 11, poz. 185.
AKjvOgA=
AK
4.5. Zarzd majtkiem wsplnym maonkw przed nowelizacj Kodeksu

rodzinnego i opiekuczego z 17.6.2004 r. (kwestie wybrane)
Dla lepszego zrozumienia ekonomicznej i prawnej istoty zmian dokonanych w nowelizacji
Kodeksu rodzinnego i opiekuczego w 2004 r. w przepisach dotyczcych zarzdu majtkiem wspl-
nym maonkw, warto wskaza na sens nadania nowej treci artykuowi 37 KRO. Najtrudniejszym
bowiem, najbardziej kontrowersyjnym i szczeglnie konfliktogennym zagadnieniem zwizanym
z funkcjonowaniem ustroju wsplnoci majtkowej, byo wwczas dokonywanie przez maonkw
tych czynnoci prawnych, ktrych skuteczno dokonania uzaleniona bya pod rygorem nie-
wanoci od wyraenia zgody przez drugiego maonka. Wrd czynnoci prawnych zwizanych
z zarzdem majtkiem wyrniano takie, ktrych dokonywa mg samodzielnie kady z maonkw,
gdy ich niska ranga ekonomiczna sprawiaa, e swoist kontrasygnat drugiego maonka uznano
za zbdn (czynno zwykego zarzdu) oraz takie, ktre z racji swej ekonomicznej doniosoci
wymagay wsplnego dziaania maonkw (czynno przekraczajca zakres zwykego zarzdu).
W literaturze i orzecznictwie zwykym zarzdem okrelano dokonywane przez ma-
onkw czynnoci zarwno faktyczne, jak i prawne, zmierzajce do zachowania substancji
majtku, take zbywanie rzeczy ruchomych niewielkiej wartoci, dokonywanie zwyczajowych
drobnych darowizn oraz czynnoci zwizanych z zaspokajaniem zwykych potrzeb rodziny
i wiele innych podobnych do tych przedsiwzi. Ponadto zgodnie twierdzono, e o tym, jakie
czynnoci naleay do zwykego zarzdu majtkiem wsplnym, a jakie przekraczay zakres
zwykego zarzdu, przesdzaa sytuacja materialna konkretnej rodziny. Innymi sowy, dzia-
anie, ktre w jednym maestwie w kontekcie sytuacji ekonomicznej rodziny mogo
zosta uznane za czynno mieszczc si w ramach zwykego zarzdu majtkiem wsplnym,
w innym (uboszym), znacznie ramy tego zarzdu mogo przekracza (w pierwszym z tych
maestw dana czynno moga by skutecznie dokonana przez jednego z maonkw, gdy
w drugim osignicie zamierzonego skutku wymagao wyraenia zgody przez drugiego ma-
onka). Sd Najwyszy tak to okreli:
Ocena, czy czynno prawna dokonana przez jednego z maonkw bez zgody drugie-
go, przekracza zakres zwykego zarzdu majtkiem wsplnym, moe by dokonana tylko
przy uwzgldnieniu konkretnych okolicznoci dotyczcych stanu majtkowego, rodzinnego,
zdolnoci zarobkowej itp. maonkw1.
Brak jednoznacznych regulacji sprawia, e nie wypracowano jasnego kryterium podziau
tych dwch grup czynnoci prawnych. W konsekwencji nie byo moliwe przedstawienie katalogu
czynnoci zwykego zarzdu majtkiem wsplnym (lub czynnoci przekraczajcych zakres zwy-
kego zarzdu). Prowadzio to do licznych sporw sdowych i zmusio Sd Najwyszy do wydania
wielu kazuistycznych rozstrzygni. Linie orzecznictwa byy odzwierciedleniem dominujcych
aktualnie pogldw ekonomicznych. Do poowy lat 90. XX w. dominowao interpretowanie
przepisw (powstaych wszak w poowie lat 60. minionego wieku, a wic w dobie tzw. realnego
socjalizmu) w sposb przystajcy do sytuacji ekonomicznej, ktr wyznacza brak prywatnego
kapitau, niemono prowadzenia swobodnych dziaa na niwie gospodarczej, permanentny stan
zagroenia prywatnego rzemiosa i wiea pami kolektywizacyjnych dziaa wadzy w stosunku
do prywatnego rolnictwa. W dekadzie poprzedzajcej nowelizacj kodeksu z 2004 r. wspln cech
licznych orzecze Sdu Najwyszego byo natomiast dokonywanie wykadni przepisw w taki
sposb, aby lepiej suyy obrotowi ekonomicznemu. Oto przykady:
1) Do zawarcia umowy odpatnego nabycia nieruchomoci lub innego prawa majtkowego
przez jednego z maonkw, w wyniku ktrej przedmiot nabycia ma wej do majtku
wsplnego, nie jest wymagana zgoda drugiego maonka, chyba e z nabyciem czy si
1
Wyrok SN z 15.1.1998 r., III CKN 324/97, niepubl.
AKjvOgA=
AK
obcienie nabywanej nieruchomoci lub prawa1. Dla porwnania, teza wypowiedziana

znacznie wczeniej: Mimo e nabycie nieruchomoci stanowi czynno przekraczajc
zwyky zarzd w rozumieniu art. 36 2 KRO, to jednak nie mona tego powiedzie
o czynnoci, na podstawie ktrej nabycie nastpuje nieodpatnie2.
Sd Najwyszy w obu tezach zaj stanowisko, e kady z maonkw moe dziaa samo-
dzielnie przy tworzeniu majtku wsplnego albowiem to, co jest przysporzeniem (czynnoci
prowadzce do nieuszczuplenia majtku wsplnego) naleao zaliczy do czynnoci zwykego
zarzdu bez wzgldu na jej ekonomiczn rang. Taki pogld Sdu Najwyszego uatwia sytuacj
osobie trzeciej w transakcjach przeprowadzanych z jednym z maonkw. Takiej transakcji, jako
czynnoci zwykego zarzdu, wspmaonek nie mg bowiem skutecznie uniewani. Poo-
ony przez Sd Najwyszy akcent na pewno obrotu gospodarczego wywoywa wtpliwoci
z punktu widzenia interesw rodziny. Wystarczy poda przykad nabycia drogiego auta przez
jednego z maonkw bez wiedzy drugiego za oszczdnoci, ktre miay by przeznaczone
na inny wsplnie wczeniej ustalony cel (budowa domu, wyjazd za granic, koszty leczenia).
W literaturze podano przykad jeszcze bardziej zaskakujcy przyjcie darowizny domu, ktra
niewtpliwie jest przysporzeniem i jako taka, zdaniem Sdu Najwyszego wypowiedzianym
w cytowanym orzeczeniu, powinna zosta zaliczona do czynnoci zwykego zarzdu, a wic
niewymagajcych zgody wspmaonka, gdy tymczasem owo przysporzenie mogo okaza
si iluzj wobec np. koniecznoci wykonania decyzji administracyjnej o rozbirce domu na
koszt jego waciciela.
2) Czynnoci podejmowane przez jednego z maonkw w celu prawidowego funkcjono-
wania prowadzonego przez niego przedsibiorstwa, obejmujcego skadniki stanowice
przedmiot majtku wsplnego obojga maonkw, w zasadzie mieszcz si w granicach
zwykego zarzdu majtkiem wsplnym3.
W tej sprawie chodzio o umow kredytow z bankiem. ona kredytobiorcy wniosa o jej
uniewanienie, poniewa nie wyrazia zgody na t czynno, ktra jej zdaniem przekraczaa
zakres zwykego zarzdu. M co byo zaskakujce powdztwo uzna. Mona si domy-
la, e doszed do wniosku, i korzystne byoby wycofanie si z umowy z bankiem. Zdaniem
Sdu Najwyszego, skoro powdka wyrazia zgod na prowadzenie przedsibiorstwa przez
ma, to jednoczenie wyrazia te zgod na dokonywanie czynnoci w typowych sytuacjach
przekraczajcych ramy zwykego zarzdu, jednake traccych t cech w przypadku prowa-
dzenia dziaalnoci gospodarczej, ktra wszak nierozcznie wie si z zawieraniem umw
kredytowych. Powtrzywszy utrwalony pogld, e nie jest moliwe precyzyjne okrelenie
kryterium rozgraniczajcego czynnoci zwykego zarzdu i czynnoci przekraczajcych
zakres zwykego zarzdu i zaznaczywszy, e naley bra pod uwag okolicznoci konkretnej
sprawy, Sd Najwyszy doda: Naley przyj, e czynnoci potrzebne do prawidowego
funkcjonowania prowadzonego przedsibiorstwa [...] co do zasady pozostawa bd w gra-
nicach zwykego zarzdu.
3) Udzielenie przez jednego z maonkw pozostajcych we wsplnoci majtkowej por-
czenia w wikszym rozmiarze stanowi czynno przekraczajc zakres zwykego zarzdu
majtkiem wsplnym i wymaga zgody drugiego maonka4. Jednake mona skutecznie
dokona porczenia nie uzyskawszy zgody wspmaonka, jeeli: [...] zgodnie z po-
rozumieniem stron odpowiedzialno za dug wynikajcy z porczenia jest ograniczona
1
Uchwaa SN (7) z 10.2.1995 r., III CZP 9/95, OSNC 1995, Nr 6, poz. 188.
2
Uchwaa SN z 28.9.1979 r., III CZP 15/79, OSNCP 1980, Nr 4, poz. 68, s. 1.
3
Wyrok SN z 30.11.1999 r., I CKN 240/98, OSNC 2000, Nr 6, poz. 108, s. 19.
4
Wyrok SN z 22.10.1997 r., II CKN 405/97 niepubl.
AKjvOgA=
AK
do majtku odrbnego (wedug wspczesnej terminologii: osobistego przyp. Aut.)

porczyciela1.
4) Umowa przedwstpna do sprzeday wasnociowego spdzielczego lokalu mieszkalnego,
o skutku sabszym (art. 390 1 KC) zawarta przez jednego ze wspuprawnionych
maonkw, nie stanowi czynnoci przekraczajcej zakres zwykego zarzdu majtkiem
wsplnym, z uwagi na ograniczon sankcj w razie jej niewykonania2.
4.6. Zgoda sdu na dokonanie czynnoci prawnej dotyczcej zarzdu

majtkiem wsplnym
Artyku 39 KRO stanowi, e jeeli jeden z maonkw odmawia wyraenia
zgody wymaganej do dokonania czynnoci prawnej dotyczcej zarzdu wspl
nym majtkiem albo jeeli porozumienie z nim napotyka trudne do przezwycie-
nia przeszkody, wwczas drugi maonek moe zwrci si do sdu o zezwolenie
na dokonanie takiej czynnoci. Sd udziela (ma obowizek udzieli) zezwolenia,
jeeli dokonania czynnoci wymaga dobro rodziny3. W takiej sytuacji zezwolenie
sdu zastpuje zgod wspmaonka. Orzeczenie dotyczy moe dokonania tylko
okrelonej czynnoci, a nie ogu czynnoci, do ktrych wymagana jest zgoda.
ona mczyzny, ktry zagin w niewiadomych okolicznociach przed 3 laty, yjc samotnie
ztrjk dzieci i nie majc dostatecznych rodkw wystarczajcych na utrzymanie, nie moe sprzeda
nieruchomoci nalecej do majtku wsplnego. Nie jest bowiem jej wycznym wacicielem.
Nieruchomo jest rzecz wspln jej i jej ma. Bdzie miaa taki charakter dopki sd nie uzna
ma za zmarego. ona, chcc nieruchomo sprzeda, musi najpierw uzyska zezwolenie sdu.
Konieczno zdobycia rodkw na biece potrzeby, nie mwic ju o potrzebie wynikajcej z kosz-
tw leczenia czonka rodziny, zgodna jest z dobrem rodziny i obliguje sd do wydania zezwolenia.
W przypadku odmowy przez jednego z maonkw zgody na przekazanie gospodarstwa
rolnego nastpcy w trybie przewidzianym ustaw z 14.12.1982 r. o ubezpieczeniu spoecznym
rolnikw (Dz.U. Nr 40, poz. 268), drugi maonek moe zwrci si do sdu o zezwolenie na
dokonanie czynnoci na podstawie art. 39 KRO4.
4.7. Pozbawienie maonka prawa do samodzielnego zarzdu majtkiem

wsplnym
Z wanych powodw sd moe na danie jednego z maonkw pozbawi
drugiego maonka samodzielnego zarzdu majtkiem wsplnym (art. 40 KRO).
Wskazany przepis (w odrnieniu od art. 39 KRO) daje podstaw do trwaej zmiany
zasad zarzdzania majtkiem wsplnym przez maonkw. Wanym powodem, kt-
ry w rozumieniu art. 40 KRO moe by podstaw wydania stosownego orzeczenia
przez sd, jest w szczeglnoci lekkomylno jednego z maonkw w wykonywa-
niu zarzdu majtkiem wsplnym, jego nieudolno, podejmowanie celowych lub te
niezawinionych dziaa na szkod interesw rodziny. Sama rozbieno stanowisk
maonkw, co do sposobu sprawowania zarzdu majtkiem wsplnym, nie jest wa-
1
Wyrok SN z 20.6.1997 r., II CKU 47/97, Nr 12, poz. 204.
2
Wyrok SN z 28.10.1997 r., I CKN 390/97, niepubl.
3
4
AKjvOgA=
AK
nym powodem wydania przez sd orzeczenia na podstawie art. 40 KRO. Podstaw

prawn rozstrzygania tego rodzaju sporw moe by art. 24 KRO.
Sd moe rwnie postanowi, e na dokonywanie czynnoci wskazanych
w art.37 1 KRO, zamiast zgody maonka potrzebne bdzie zezwolenie sdu.
Postanowienia te mog by uchylone w razie zmiany okolicznoci.
5. Odpowiedzialno maonkw za zobowizania

Zgodnie z reguami przyjtymi w prawie cywilnym, nie budzi wtpliwoci,
e maonek, ktry sta si dunikiem odpowiada za swj dug swoim majtkiem
osobistym. Podobnie oczywiste jest, e majtkiem wsplnym odpowiadaj za swj
dug ci maonkowie, ktrzy wsplnie zawarli umow z osob trzeci lub te umo-
w zawar jeden z nich, za drugi wyrazi na to zgod (art. 41 1 KRO). W takich
przypadkach, jeeli umow zawar, stajc si dunikiem, jeden z maonkw, drugi
z maonkw nie jest dunikiem, lecz ma obowizek tolerowania (znoszenia) tego,
e wierzytelno, ktra powstaa w ramach stosunku prawnego czcego jego
wspmaonka z osob trzeci, bdzie zaspokajana z majtku wsplnego. Wierzy-
ciel doprowadza do egzekucji swej nalenoci po uzyskaniu klauzuli wykonalnoci
take przeciwko drugiemu maonkowi. Pozwala na to art. 787 KPC, ktry stanowi,
e tytuowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostajcej w zwizku
maeskim sd nada klauzul wykonalnoci take przeciwko jej maonkowi, jed-
nak z ograniczeniem do majtku objtego wsplnoci majtkow. Stanie si tak,
jeeli wierzyciel wykae dokumentem urzdowym lub prywatnym, e stwierdzona
tytuem egzekucyjnym wierzytelno powstaa z czynnoci prawnej dokonanej za
zgod maonka dunika.
W art. 41 2 i 3 KRO uregulowano sposb zaspokojenia wierzyciela z majt
ku wsplnego maonkw, z ktrych jeden tylko jest dunikiem, a zobowiza
nie powstao bez wyraenia zgody przez wspmaonka. Rzecz jasna, chodzi
w tych przepisach o czynnoci prawne niewymienione w art. 37 1 KRO. Brak
zgody wspmaonka przy dokonaniu czynnoci prawnej okrelonej w tym prze-
pisie powoduje jej niewano (zgoda ma bowiem w tych przypadkach charakter
obligatoryjny).
Natomiast w powoanym art. 41 2 i 3 KRO mowa jest o takich czynnociach
prawnych dokonywanych przez jednego z maonkw bez zgody drugiego maonka,
do dokonania ktrych zgoda nie jest niezbdna. Jej brak wpywa jednak na zakres
odpowiedzialnoci majtkiem wsplnym za dugi jednego z maonkw ogranicza-
jc go, a wic osabia pozycj prawn wierzyciela. Jak z tego wynika, to w interesie
kontrahenta osoby yjcej w ramach ustroju majtkowej wsplnoci ustawowej
jest doprowadzenie do wyraenia zgody na dokonanie czynnoci prawnej przez jej
wspmaonka. W przeciwnym bowiem razie, tj. gdy maonek w zacignie zobo-
wizanie bez takiej zgody, odpowiedzialno maonkw za powstae dugi bdzie
ograniczona, to znaczy wierzyciel bdzie mia mniejsze moliwoci prowadzenia
egzekucji z majtku wsplnego maonkw. Poza oczywist moliwoci dania
AKjvOgA=
AK
zaspokojenia wierzytelnoci z majtku osobistego dunika, wierzyciel bdzie

bowiem mg dochodzi swych nalenoci wycznie z nastpujcych skadnikw
majtku wsplnego:
1) z wynagrodzenia dunika za prac;
2) z dochodw uzyskanych przez niego z innej dziaalnoci zarobkowej;
3) z korzyci uzyskanych przez niego z praw autorskich i pokrewnych, z praw wa-
snoci przemysowej oraz innych praw twrcy (art. 41 2 KRO).
Jeeli wierzytelno powstaa w zwizku z prowadzeniem przedsibiorstwa,
wwczas egzekucja moe by skierowana rwnie do przedmiotw majtkowych
wchodzcych w skad przedsibiorstwa.
W taki sam sposb, jak przy dochodzeniu dugw powstaych w wyniku czyn-
noci prawnej dokonanej bez zgody maonka, ograniczono te odpowiedzialno
maonkw ich majtkiem wsplnym za zobowizania zacignite przez jednego
z nich, jeeli nie s one konsekwencj dokonanej przez niego czynnoci prawnej.
Za nieuzasadnione uznano obcianie wspmaonka dunika (uniemoliwia-
jc skierowanie egzekucji do caego majtku wsplnego) za zobowizania bdce
konsekwencj czynu niedozwolonego, wizw prawno-rodzinnych (generujcych
obowizki alimentacyjne), bezpodstawnego wzbogacenia.
W literaturze zgoszono wtpliwo odnonie do zasadnoci ograniczenia moliwoci
egzekwowania dugw z tytuu zobowiza alimentacyjnych. Zapewniona w art. 41 2 KRO
ochrona rodziny dunika alimentacyjnego jest bowiem jak si zdaje nadmierna w po-
rwnaniu z zakresem ochrony, jak prawo powinno zapewnia jego wierzycielowi. Wszak
sama natura stosunku alimentacyjnego wskazuje na sabsz pozycj prawn wierzyciela (ma
on niezaspokojone usprawiedliwione potrzeby) w stosunku do dunika (ma on moliwoci
i wynikajcy z nich obowizek zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb wierzyciela)1.
Podobne do wskazanych wyej ograniczenia w dochodzeniu wierzytelnoci
z majtku wsplnego maonkw wystpuj rwnie w odniesieniu do dugw
jednego z maonkw zacignitych przed powstaniem maeskiej wsplnoci
majtkowej, a take zobowiza dotyczcych majtku osobistego jednego z ma
onkw (art. 41 3 KRO). Jest jednak istotna rnica midzy zakresem egzekucji
przewidzianym w art. 42 2 i w art. 41 3 KRO. Wrd rde, z ktrych mog
zosta zaspokojone wymienione wierzytelnoci, pominito bowiem dopuszczalno
egzekwowania ich z przedmiotw majtkowych wchodzcych w skad (bdcego
skadnikiem majtku wsplnego) przedsibiorstwa.
Ograniczeniem w dochodzeniu zaspokojenia wierzytelnoci jest te niemono
(przez okres trwania wsplnoci) dania przez wierzyciela zaspokojenia z udziau,
ktry w razie ustania wsplnoci przypadnie maonkowi-dunikowi w majt-
ku wsplnym lub w poszczeglnych przedmiotach nalecych do tego majtku
(art.42KRO).
O rozwizaniach przyjtych w art. 41 2 i 3 KRO mona powiedzie, e w od-
rnieniu od wymienionych w art. 41 1 KRO wskazuj, jakie wierzytelnoci
1
J. Ignaczewski, (w:) J. Ignaczewski (red.), Maeskie prawo majtkowe, s. 103104.
AKjvOgA=
AK
zdaniem ustawodawcy nie zasuguj na zaspokojenie z majtku wsplnego. Naley

zwrci uwag na najistotniejsze kryterium, wedug ktrego wyodrbniono te dwie
grupy wierzytelnoci. Jest to mianowicie stan wiadomoci i wola wspmaonka
osoby bdcej dunikiem w momencie zacigania zobowizania. Ich wyrazem jest
zgoda na zacignicie zobowizania lub te jej brak. Takie rozwizanie daje podsta-
wy do zapewnienia zarwno ochrony rodziny maonkadunika, jak i pewnoci
obrotu gospodarczego.
Z nowym brzmieniem art. 41 KRO zsynchronizowano uregulowania Kodek-
su postpowania cywilnego dotyczce wydawania klauzuli wykonalnoci zob.
art.7871 i 7872 KPC.
Artyku 41 KRO jest podstaw dochodzenia z majtku wsplnego maonkw
jedynie wierzytelnoci o charakterze cywilnoprawnym. Reguy cigania z majt-
ku wsplnego dugw publicznoprawnych jednego z maonkw reguluje przede
wszystkim art. 28 Kodeksu karnego wykonawczego. Stanowi on, e kary grzywny,
nawizki i nalenoci sdowe orzeczone w stosunku do jednego z maonkw pozo-
stajcych we wsplnoci majtkowej podlegaj zaspokojeniu z osobistego majtku
skazanego, a take z przysugujcego mu wynagrodzenia za prac lub za inne usugi
wiadczone przez niego osobicie, jak rwnie z praw twrcy wynalazku, wzoru
uytkowego oraz projektu racjonalizatorskiego. Jeeli jednak zaspokojenie z tych
rde okae si niemoliwe, wwczas egzekucja moe by prowadzona z majtku
wsplnego, chyba e sprawca zosta skazany za przestpstwo, w ktrym pokrzywdzo-
ny jest jego maonek albo osoba, w stosunku do ktrej maonek ten jest obciony
obowizkiem alimentacyjnym. Maonek moe te da ograniczenia lub wycze-
nia egzekucji z majtku wsplnego (lub niektrych jego skadnikw), jeeli skazany
nie przyczynia si lub przyczynia jedynie w nieznacznym stopniu do powstania tego
majtku albo nabycia okrelonych jego skadnikw lub jeeli zaspokojenie z majtku
wsplnego tych nalenoci jest sprzeczne z zasadami wspycia spoecznego.
Odnonie do zobowiza wynikajcych z ustawy z 29.8.1997 r. Ordynacja
podatkowa1, to odpowiedzialno za nie rozciga si zarwno na majtek osobisty
podatnika, jak i na majtek wsplny jego i wspmaonka.
6. Przesunicia skadnikw midzy majtkami

Dopuszczalno przesuni z majtkw osobistych maonkw do majtku
wsplnego nie budzi wtpliwoci. Istniej one natomiast w kwestii, czy maonkowie
funkcjonujcy w ramach ustroju wsplnoci majtkowej mog przesuwa poszcze-
glne skadniki majtkowe z majtku wsplnego do majtkw osobistych w drodze
czynnoci prawnych innych ni zawarcie umowy majtkowo-maeskiej (inter-
cyzy); czy swoboda w tym zakresie powinna by ograniczona, by uchroni osoby
trzecie przed takimi dziaaniami maonkw, ktre utrudniaj egzekucj zobowiza
zacignitych przez jednego z nich.
1
Tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz 749 ze zm.
AKjvOgA=
AK
Przedstawiono 3 propozycje rozwizania tego zagadnienia:

1) Przesunicia takie s dopuszczalne, o ile zachowane s waciwe dla czynnoci
prawnej wymagania (np. odnonie do formy), za interes osb trzecich, ktry
mgby zosta przy tym naruszony, chroni dostatecznie art. 59 i 527 KC.
Ten pogld przyjty zosta w orzecznictwie, zgodnie z ktrym: w czasie trwania ustawowej
wsplnoci majtkowej dopuszczalne jest rozporzdzenie przez maonka przedmiotem wchodz-
cym w skad majtku wsplnego na rzecz majtku odrbnego (osobistego przyp. Aut.) drugiego
maonka1. Zawiera on akceptacj dla swobody maonkw w dysponowaniu majtkiem wspl-
nym, z ktr to swobod czy si ryzyko pokrzywdzenia wierzycieli w wyniku zmniejszenia masy
majtku i ograniczenia w ten sposb moliwoci prowadzenia egzekucji.
2) Przesunicia takie s dopuszczalne tylko przez zawarcie maeskiej umowy
majtkowej. W takim przypadku interesw osb trzecich chroni art. 471 KRO,
zgodnie z ktrym, maonkowie mog powoywa si wzgldem nich na roz-
szerzenie, ograniczenie lub wyczenie ustroju wsplnoci tylko wtedy, kiedy
zawarcie umowy i jej rodzaj byy tym osobom znane.
3) Trzeci pogld dopuszcza przesunicia midzy majtkiem wsplnym a majtka-
mi osobistymi w drodze umowy innej ni intercyza, jeeli nie prowadz one do
faktycznego podziau majtku wsplnego.
7. Ustanie ustroju maeskiej wsplnoci majtkowej i ustrj przymusowy

Kresem funkcjonowania ustroju wsplnoci ustawowej jest:
1) ustanie maestwa,
a w czasie jego trwania wyganicie ustroju wsplnoci powoduje:
2) zawarcie przez maonkw umowy majtkowej (art. 47 1 KRO) i utworzenie
przez nich systemu rozdzielnoci majtkowej, wsplnoci umownej, rozdzielno-
ci majtkowej z wyrwnaniem dorobkw,
3) orzeczenie sdu o separacji (art. 54 1 KRO) lub o ubezwasnowolnieniu
maonka, a take ogoszenie przez jednego z maonkw upadoci (art. 53
1 KRO),
4) orzeczenie sdu o zniesieniu wsplnoci majtkowej w trybie art. 52 KRO.
Bez wzgldu na przyczyn ustania maestwa lub przyczyn orzeczenia separa-
cji, a take bez wzgldu na podstaw ubezwasnowolnienia lub ogoszenia upadoci
przez jednego z maonkw, ustanie ustroju maeskiej wsplnoci majtkowej
nastpuje w tych przypadkach z mocy prawa.
Jest poza sporem, e taki skutek wywouje ubezwasnowolnienie cakowite (art. 13 1 KC).
Dominuje pogld, e z mocy prawa ustaje rwnie ustrj wsplnoci majtku w momencie upra-
womocnienia si orzeczenia o czciowym ubezwasnowolnieniu maonka. Wtpliwo odnonie
do ubezwasnowolnienia czciowego wie si z tym, e nie jest ono przeszkod do zawarcia
maestwa, a ponadto przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuczego o zawarciu maestwa nie
1
Uchwaa SN (7) z 10.4.1991 r., III CZP 76/90, OSNCP 1991, Nr 1012, poz. 117; uchw. SN
z 16.1.1964 r., III CO 64/63, OSN 1964, Nr 11, poz. 220; wyr. SN z 8.6.1968 r., II CR 149/68, OSNCP 1968,
Nr 2, poz. 22.
AKjvOgA=
AK
formuuj w stosunku do nupturientw, ktrzy s czciowo ubezwasnowolnieni, adnych ogra-

nicze w sferze ich kompetencji do podejmowania dziaa o charakterze ekonomicznym, innych
ni wymienione w art. 1722 KC. Patrzc jednak na przedstawione zagadnienie przez pryzmat
funkcji ubezwasnowolnienia, ktr jest ochrona interesw osoby ubezwasnowolnianej, mona
odwoujc si do wykadni celowociowej broni pogldu, e w ramach ustroju rozdzielnoci
majtkw (przy wsparciu ze strony ustanowionego przez sd kuratora) ochrona ta wydaje si pe-
niejsza ni ochrona interesw maonka czciowo ubezwasnowolnionego, gdyby dopuszczalne
byo pozostawanie przez niego w ramach ustroju wsplnoci ustawowej.
W razie umownego wyczenia ustroju maeskiej wsplnoci majtkowej
kady z maonkw zachowuje zarwno majtek nabyty przed zawarciem umowy,
jak i majtek nabyty pniej; zarzdza i rozporzdza caym swoim majtkiem samo-
dzielnie (art. 51 KRO). Umowne wyczenie wsplnoci ustawowej wymaga formy
aktu notarialnego (o umowach majtkowo-maeskich zob. rozdz. II, 14, pkt IV).
Praktyczn donioso ma instytucja, ustanowienia przez sd rozdzielnoci
majtkowej na podstawie art. 52 KRO. Kady z maonkw moe da usta-
nowienia przez sd rozdzielnoci majtkowej. Poza maonkami, legitymacja do
wniesienia powdztwa przysuguje te prokuratorowi i RPO.
Sd orzeknie zgodnie z daniem pozwu, jeeli uzna, e za zniesieniem ma-
eskiej wsplnoci majtkowej przemawiaj wane powody. Z daniem takim
wystpuj z reguy maonkowie, ktrzy nie chc ponosi negatywnych konsekwen-
cji wynikajcych z prowadzenia przez wspmaonkw bywa, e bez ich zgody,
a czasami te wiedzy ryzykownych przedsiwzi ekonomicznych lub te skutkw
ich skonnoci do hazardu itp. Wane powody to, oglnie rzecz ujmujc, okolicz-
noci o charakterze majtkowym, ktre powoduj, e dalsze istnienie wsplnoci
majtkowej zagraa interesom maonka dajcego zniesienia wsplnoci oraz
dobru rodziny. Konkretne sytuacje uznane przez Sd Najwyszy za wany powd
zniesienia wsplnoci majtkowej to m.in.:
1) trwonienie uzyskiwanych dochodw w zwizku z pijastwem, a take nadmierne
obcienie majtku wsplnego odpowiedzialnoci za dugi wasne maonka1,
2) stan faktycznej separacji maonkw, jeli jest wynikiem trwaego rozkadu
poycia2,
3) separacja faktyczna uniemoliwiajca maonkom wspdziaanie w zarzdzie
majtkiem wsplnym i to bez wzgldu na to, czy zachodzi midzy nimi zupeny
i trway rozkad poycia, czy te nie3.
Nie jest natomiast zdaniem Sdu Najwyszego wanym powodem, w rozumieniu art. 52
KRO, sama moliwo powstania w przyszoci dugw zwizanych z dziaalnoci gospodarcz
podjt przez jednego z maonkw. Takie stanowisko podwaaoby bowiem sens prawny ustawo-
wego ustroju maeskiej wsplnoci ustawowej, ktry wszak zakada, e zaspokojenia z majtku
wsplnego moe da take wierzyciel, ktrego dunikiem jest tylko jeden z maonkw (art. 41
1
Wyrok SN z 16.5.1968 r., III CRN 92/68, niepubl.
2
3
Wyrok SN z 13.1.2000 r., II CKN 1070/98; orzeczenie omwione, [w:] S. Dmowski, Przegld orzecz-
nictwa Sdu Najwyszego z zakresu KRO za lata 19982000, PS 2001, Nr 9.
AKjvOgA=
AK
1 KRO)1. Maonek obawiajcy si ryzyka zwizanego z poczynaniami ekonomicznymi wsp-

maonka powinien zmierza do zawarcia z nim umowy w celu zbudowania ustroju rozdzielnoci
majtkowej.
Z daniem ustanowienia przez sd rozdzielnoci majtkowej wystpi moe
take wierzyciel jednego z maonkw, jeeli uprawdopodobni, e zaspokojenie
jego wierzytelnoci stwierdzonej tytuem wykonawczym wymaga podziau majtku
wsplnego maonkw (art. 52 1a KRO).
Ustanie ustroju wsplnoci i jednoczesne ustanowienie ustroju rozdzielnoci
majtkowej dokonane na podstawie art. 52 KRO, nastpuje z dniem oznaczonym
w wyroku, ktry t wsplno znosi (a wic moe to by rwnie data poprzedzajca
wydanie wyroku, a nawet poprzedzajca wniesienie pozwu). Jeeli sd nie wskaza
daty ustania wsplnoci, wwczas mona wnosi o stosowne uzupenienie wyroku
w trybie art. 351 KPC2.
Rozstrzygnicie o ustaniu wsplnoci majtkowej maeskiej z dat pniejsz ni dano
w pozwie nie jest jednoznaczne z nieorzeczeniem w penym zakresie (co uzasadniaoby danie
uzupenienia wyroku w trybie art. 351 KPC), lecz stanowi negatywne rozstrzygnicie merytoryczne
(e danie zniesienia wsplnoci z dat wczeniejsz jest niezasadne)3.
Dopuszczalno orzekania o ustaniu wsplnoci majtkowej z moc wsteczn na podstawie
art. 52 2 KRO jest wyczona po uprawomocnieniu si wyroku rozwodowego4. Jest jednak moliwe
okrelenie daty wstecznej po prawomocnym orzeczeniu rozwodu, jeeli powdztwo na podstawie
art. 52 zostao wytoczone przed uprawomocnieniem si wyroku rozwodowego5.
Ze szczegln aprobat naley odnie si do tezy, e orzeczeniu o zniesieniu
maeskiej wsplnoci ustawowej skutek wsteczny powinien by nadawany
w sytuacjach rzadkich i wyjtkowych6. Zostaa ona sformuowana kilka miesi-
cy po wydaniu orzeczenia, ktre wskazuje na najwaniejsz przyczyn zaleconej
ostronoci w uwzgldnianiu pozww opartych na art. 52 KRO: w sprawie o znie-
sienie wsplnoci ustawowej obowizkiem sdu jest rwnie zbadanie, czy po
wdztwo nie zmierza przede wszystkim do pokrzywdzenia wierzycieli jednego
z maonkw7.
W pierwszej poowie lat 90. XX w. sdy podchodzc powierzchownie do przedstawionego
przez strony materiau dowodowego i skrajnie przedkadajc ochron rodziny (ale tylko rodziny
tego maonka, ktry by dunikiem) kosztem ochrony osb trzecich (tak, jak gdyby wierzyciel
z definicji nie mia rodziny) uwzgldniay powdztwa oparte na art. 52 KRO, ktre byy kon-
sekwencj zmowy maonkw i jako takie byy te z reguy w peni popierane przez pozwanych.
Orzeczenie zniesienia ustroju wsplnoci majtkowej (zwaszcza w tych przypadkach, w ktrych
orzekano je a czyniono to czsto z moc wsteczn), chronio przed egzekucj komornicz
znaczn cz majtku dziaajcych w zmowie maonkw, krzywdzc jednoczenie ich wierzycieli.
1
Wyrok SN z 7.11.1995 r., I CRN 170/95, OSNC 1996, Nr 3, poz. 45.
2
3
Postanowienie SN z 13.7.1989 r., III CRN 155/89, niepubl.
4
5
Uchwaa SN z 5.11.1993 r., III CZP 151/93.
6
Wyrok SN z 3.2.1995 r., II CRN 162/94, OSNC 1995, Nr 6, poz. 100.
7
Wyrok SN z 24.5.1994 r., I CRN 50/94, OSNCP 1994, Nr 12, poz. 246.
AKjvOgA=
AK
Od poowy lat 90. XX w. orzecznictwo SN w duej mierze w konsekwencji stanowczej

krytyki ze strony przedstawicieli doktryny prawa rodzinnego uwzgldniao rwnie interesy
osb trzecich (kontrahentw/wierzycieli). Oto przykady:
1) Rodzina korzystajca z dochodw zwizanych z dziaalnoci gospodarcz jednego ze wsp-
maonkw musi te ponosi ujemne skutki tej dziaalnoci. Niepowodzenie wspmaonka
w dziaalnoci gospodarczej i zamiar uniemoliwienia wierzycielom egzekucji z majtku
wsplnego nie mog stanowi wanego powodu do zniesienia wsplnoci majtkowo-ma-
eskiej w rozumieniu art. 52 1 KRO1;
2) O zniesieniu wsplnoci majtkowej maeskiej ze skutkiem wstecznym sd nie moe orzec
przy cakowitym pominiciu zagroe dla interesw osb trzecich2;
3) Zniesienie wsplnoci majtkowej maeskiej nie moe suy ochronie korzyci majtkowych
z przestpstwa3.
Z interesujcych prawniczo, socjologicznie, a take ekonomicznie dowiadcze

okresu ksztatowania si gospodarki rynkowej w Polsce, ustawodawca wycign
wniosek modyfikujc tre art. 52 KRO w ten sposb, e podtrzyma dopuszczal-
no powstania rozdzielnoci z dniem oznaczonym w wyroku, zaznaczajc jednak,
e sdy powinny korzysta z tej moliwoci jedynie w wyjtkowych wypadkach.
8. Skutki ustania ustroju maeskiej wsplnoci majtkowej

Konsekwencj wyganicia ustroju wsplnoci majtkowej midzy maonkami
jest powstanie z t chwil midzy nimi ustroju rozdzielnoci majtkowej. Dorobko-
wy majtek maonkw nadal jest ich wsplnym majtkiem, z tym jednak, e jego
prawny charakter ulega od tego momentu istotnej zmianie traci bowiem charakter
wspwasnoci cznej, stajc si wspwasnoci w czciach uamkowych. Z t
sam chwil z trzech majtkw funkcjonujcych do tej pory (wsplnego i dwch
osobistych) powstaj dwa osobiste majtki kadego z maonkw.
Zasad jest, e udziay maonkw w majtku wsplnym, ktry ma ulec rozdzie-
leniu, s rwne (art. 43 1 KRO), jednak z wanych powodw kady z maonkw
moe da, aby ustalenie udziaw w majtku wsplnym nastpio z uwzgldnie
niem stopnia, w jakim kady z nich przyczyni si do powstania tego majtku
(art. 43 2 KRO). Z takim daniem mog te wystpi spadkobiercy maonka,
ale tylko w wypadku, gdy ich spadkodawca wytoczy powdztwo o uniewanienie
maestwa albo o rozwd lub wystpi o orzeczenie separacji. Naley podkreli, e
przy ocenie, w jakim stopniu kady z maonkw przyczyni si do powstania majtku
wsplnego, uwzgldnia si take nakad osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we
wsplnym gospodarstwie domowym (art. 43 3 KRO; por. art. 27 i 133 1 KRO).
Wanym powodem uzasadniajcym ustalenie udziaw w majtku wsplnym
maonkw z uwzgldnieniem stopnia, w jakim kady z nich przyczyni si do
powstania tego majtku, moe by sytuacja, w ktrej jeden z maonkw w sposb
racy i/lub uporczywy nie przyczynia si do powstania dorobku stosownie do
1
Wyrok SN z 24.5.1994 r., I CRN 61/94, OSP 1995, Nr 4, poz. 96.
2
Wyrok SN z 11.1.1995 r., II CRN 148/94, OSNC 1995, Nr 4, poz. 70.
3
AKjvOgA=
AK
swych si i moliwoci zarobkowych (np. wwczas, gdy porzuci sw rodzin)1. Nie

mona wykluczy pozbawienia maonka caego udziau w majtku wsplnym, cho
orzeczenie takie zapa moe tylko w sytuacjach skrajnie wyjtkowych2.
danie ustalenia nierwnych udziaw maonkw w majtku wsplnym nie ulega
przedawnieniu3.
Skutkiem ustania ustroju wsplnoci majtkowej jest podzia majtku wspl
nego maonkw. Ma on na celu stabilizacj stosunkw wasnociowych w konse-
kwencji ustania wspwasnoci tego majtku w czciach uamkowych. Podzia ten
wie si z zagadnieniem zwrotu wydatkw i nakadw poczynionych z majtku
wsplnego na majtki osobiste maonkw. Obowizek ich zwrotu nie dotyczy
jednak wydatkw i nakadw koniecznych na przedmioty majtkowe przynoszce
dochd (powikszay one bowiem majtek wsplny). Maonek moe da zwro-
tu wydatkw i nakadw, ktre poczyni ze swego majtku osobistego na majtek
wsplny, z wyjtkiem jednak tych wydatkw i nakadw, ktre zostay zuyte dla
zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba e zwikszyy warto majtku w chwili ustania
wsplnoci (art. 45 1 KRO).
Zagadnienie podziau majtku wsplnego nie jest uregulowane w Kodeksie
rodzinnym i opiekuczym, ktry odsya w tej mierze do przepisw Kodeksu cywil-
nego o dziale spadku (art. 10351046 KC), a te z kolei odsyaj do odpowiedniego
stosowania przepisw o wspwasnoci w czciach uamkowych.
Podziau majtku wsplnego mona dokona zarwno w drodze umowy, jak i na
podstawie orzeczenia sdu wydanego w postpowaniu nieprocesowym. W procesie
moe doj do orzeczenia podziau majtku wsplnego w sprawie o rozwd (art. 58
3 KRO), o separacj (art. 613 KRO) lub o uniewanienie maestwa (art. 21 KRO).
IV. Umowne ustroje majtkowe
Jeeli maonkowie chcieliby uregulowa sprawy majtkowe w inny sposb ni

w ramach ustroju ustawowego, mog to uczyni zawierajc umow zwan intercy-
z. Umowa taka musi mie form aktu notarialnego (pod rygorem niewanoci)
i moe by zawarta take przed zawarciem maestwa. W takim przypadku staje
si ona skuteczna od chwili zawarcia zwizku maeskiego. Dominuje pogld, e
zakres swobody maonkw sprowadza si w zasadzie do wyboru jednego z czterech
przewidzianych przez Kodeks rodzinny i opiekuczy wariantw bez moliwoci ich
modyfikacji4.
1
Postanowienie SN z 30.11.1972 r., III CRN 235/72, OSNCP 1973, Nr 10, poz. 174.
2
3
Uchwaa SN z 22.11.1972 r., III CZP 83/72, OSNCP 1973, Nr 78, poz. 124; odwrotnie wyr. SN
z 10.11.1976 r., II CR 268/76, OSNCP 1977, Nr 10, poz. 188.
4
Odmiennie zob. w: T. Sokoowski, Swoboda intercyzy. Zakres modyfikacji maeskich ustrojw ma-
jtkowych, Warszawa 2013.
AKjvOgA=
AK
Maonkowie mog zawiera umowy majtkowe wielokrotnie, modyfikujc ich

tre adekwatnie do swych potrzeb. Nie jest te wykluczone ustanowienie przez
maonkw, ktrzy zawarli intercyz, ustroju wsplnoci ustawowej w drodze
kolejnej umowy majtkowo-maeskiej. Jeeli maonkowie rozwi umow
majtkowo-maesk nie formuujc w sposb pozytywny swej woli odnonie do
uksztatowania ich maeskiego ustroju majtkowego, wwczas naley przyj, e
powracaj oni do ustroju wsplnoci ustawowej, jako tego, ktry obowizuje w razie
braku innych ustale umownych.
Maonkowie mog ustanowi ustrj wsplnoci majtkowej (umownej lub ustawowej) take
w przypadku zniesienia tej wsplnoci w drodze orzeczenia sdu wydanego na podstawie art. 52 KRO.
Umowa majtkowa maeska naley do grupy tzw. umw organizacyjnych,
co oznacza, e okrela sam ukad stosunkw majtkowych midzy maonkami,
stanowic o zakresie skadnikw objtych majtkiem wsplnym maonkw albo
te o cakowitej rozdzielnoci ich majtkw. Moe ona dotyczy czcego ma-
onkw ustroju maeskiego majtkowego, a nie samego majtku maonkw, czy
jego poszczeglnych skadnikw1. Umowa zawarta w trakcie zwizku maeskiego
moe mie te skutek rozporzdzajcy i powodowa przesunicie praw majtkowych
midzy majtkami maonkw.
Funkcjonowanie maonkw w ramach umownego ustroju majtkowo-mae-
skiego ma istotne znaczenie dla osb trzecich, szczeglnie za tych, ktre s kontra-
hentami w prowadzonych przez jednego z maonkw przedsiwziciach ekonomicz-
nych. Dotyczy to zwaszcza uczestnikw obrotu gospodarczego, ktrzy funkcjonuj
w ramach powstaego w drodze intercyzy ustroju rozdzielnoci majtkowej, a take
w ramach ustroju ograniczonej umow wsplnoci ustawowej. Maonkowie mog
powoywa si wzgldem osb trzecich na zawarcie takiej umowy majtkowo-ma-
eskiej tylko wtedy, kiedy zarwno jej zawarcie oraz rodzaj byy ich kontrahentowi
wiadome (art. 471 KRO).
Jeeli osoba trzecia wiedzc, e jej kontrahent funkcjonuje w ramach wynikaj-
cego z zawarcia intercyzy ustroju rozdzielnoci majtkowej zawara z nim umow,
wwczas moe dochodzi wynikajcych z tej umowy roszcze jedynie z majtku
nalecego do swego kontrahenta. Jeeli jednak osoba trzecia nie zostaa poinfor-
mowana, e jej kontrahent funkcjonuje w ramach umownego ustroju rozdzielnoci
majtkowej, wwczas roszczenia tej osoby mog by zaspokajane zarwno z majtku
jej dunika, jak i z majtku jego maonka (w takim zakresie, w jakim dopuszczalna
byaby egzekucja z majtku wsplnego, gdyby dunik nie zawar umowy majtko-
wej z maonkiem).
Maonkowie mog zawrze umow:
1) rozszerzajc wsplno w stosunku do zakresu wsplnoci ustawowej;
Do wsplnoci umownej stosuje si odpowiednio przepisy o wsplnoci ustawowej. Nie mona
przez umow rozszerzy zakresu wsplnoci na:
1
AKjvOgA=
AK
a) przedmioty majtkowe, ktre przypadn maonkowi z tytuu dziedziczenia, zapisu lub da-
rowizny (spadkodawcy czy te darczycy, ktrzy mog nie wiedzie o modyfikacji ustroju
majtkowego obdarowanego lub spadkobiercy, mogliby rozporzdzi swym majtkiem nie-
zgodnie z wol przysporzenia na rzecz okrelonej osoby); spadkodawca lub darczyca moe
te zastrzec, e przedmioty przypadajce jednemu z maonkw z tytuu dziedziczenia, zapisu
lub darowizny nie wejd do wsplnoci,
b) prawa majtkowe, ktre wynikaj ze wsplnoci cznej podlegajcej odrbnym przepisom
(intencj tego wyczenia jest wyeliminowanie zbiegu wsplnoci majtkowej maonkw
z innymi rodzajami wsplnoci cznej),
c) prawa niezbywalne, ktre mog przysugiwa tylko jednej osobie,
d) wierzytelnoci z tytuu odszkodowania za uszkodzenie ciaa lub wywoanie rozstroju zdrowia,
o ile nie wchodz one do wsplnoci ustawowej, jak rwnie wierzytelnoci z tytuu zado-
uczynienia za doznan krzywd, a take
e) niewymagalne jeszcze wierzytelnoci o wynagrodzenie za prac lub z tytuu innej dziaalnoci
zarobkowej kadego z maonkw.
W razie wtpliwoci poczytuje si, e przedmioty suce wycznie do zaspokajania osobistych
potrzeb jednego z maonkw nie zostay wczone do wsplnoci.
Jeeli na skutek rozszerzenia przez maonkw wsplnoci ustawowej przedmiot darowizny
dokonanej na rzecz jednego z nich wszed w skad majtku wsplnego, do zwrotu tego przedmiotu,
wobec odwoania darowizny z powodu racej niewdzicznoci obdarowanego, obowizani s
oboje maonkowie (art. 898 1 i 2 w zw. z art. 407 KC)1.
Artyku 50 KRO zapewnia ochron wierzycielom jednego z maonkw, ktry nastpnie
zawar umow poszerzajc zakres wsplnoci. Wierzyciel moe da zaspokojenia take z tych
przedmiotw majtkowych, ktre naleayby do majtku osobistego dunika, gdyby wsplno
majtkowa nie zostaa rozszerzona.
W razie ustania wsplnoci, udziay maonkw s rwne, chyba e umowa majtkowa ma-
eska stanowi inaczej.
2) ograniczajc wsplno ustawow lub nawet wyczajc ustrj wsplnoci
ustawowej;
W razie umownego ustanowienia rozdzielnoci majtkowej, kady z maonkw zachowuje
zarwno majtek nabyty przed zawarciem umowy, jak i majtek nabyty pniej (art. 51 KRO).
Kady z maonkw zarzdza samodzielnie swoim majtkiem (art. 511 KRO).
3) ustanawiajc ustrj rozdzielnoci majtkowej z wyrwnaniem dorobkw.
Jest to w polskim porzdku prawnym model nowy. Wprowadzenie go wynika z zaoenia,
i istnieje potrzeba rozszerzenia swobody w ksztatowaniu ustroju majtkowego maeskiego
w sposb odpowiadajcy zmianom spoecznym. Zmiany te polegaj na tym, i majtek rodziny
dotychczas sucy z reguy celom konsumpcyjnym coraz czciej suy te celom gospodar-
czym, produkcyjnym. Cele te wymagaj znacznej swobody kadego z maonkw w podejmowaniu
decyzji majtkowych, wikszej ni ta, ktr moe da najbardziej nawet zliberalizowany system
wsplnoci majtkowej. Jednoczenie omawiany reim majtkowy odpowiada postulatom sprawie-
dliwego podziau dorobku maestwa, na wypadek jego ustania. (Uzasadnienie projektu ustawy
o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuczy oraz niektrych innych ustaw, KPP 2003, Nr 3).
Do omawianego ustroju stosuje si przepisy o rozdzielnoci majtkowej z zachowaniem kilku
tylko odrbnych uregulowa. Dorobkiem kadego z maonkw jest wzrost wartoci jego majtku
1
AKjvOgA=
AK
po zawarciu umowy majtkowej. Jeli maonkowie nie postanowi inaczej, wwczas przy obli-
czaniu dorobku pomija si przedmioty majtkowe nabyte przed zawarciem umowy majtkowej
i wymienione w art. 33 pkt 2, 57, 9 oraz przedmioty nabyte w zamian za nie, a dolicza si warto:
a) darowizn dokonanych przez jednego z maonkw (z wyczeniem darowizn na rzecz wspl-
nych zstpnych maonkw oraz drobnych zwyczajowo przyjtych darowizn na rzecz innych
osb),
b) usug wiadczonych osobicie przez jednego z maonkw na rzecz majtku drugiego maonka,
c) nakadw i wydatkw na majtek jednego maonka z majtku drugiego maonka.
Po ustaniu rozdzielnoci majtkowej maonek, ktrego dorobek jest mniejszy od dorobku
drugiego maonka, moe da wyrwnania dorobkw przez zapat lub przeniesienie prawa. Po-
nadto kady z maonkw moe z wanych powodw da zmniejszenia obowizku wyrwnania
dorobkw. Ewentualne spory, jakie w kwestii rozlicze powstan midzy maonkami, rozstrzyga sd.
W razie mierci jednego z maonkw, wyrwnanie dorobkw nastpuje midzy jego spad-
kobiercami a maonkiem pozostaym przy yciu.
Pytania kontrolne:
1. Podaj skadniki majtku osobistego maonka yjcego w ustroju wsplnoci ustawowej.
2. Na czym polega i w jakich regulacjach jest odzwierciedlony problem ochrony interesw osb
trzecich w ich stosunkach prawnych o charakterze majtkowym z osobami yjcymi w ustroju
maeskiej wsplnoci ustawowej?
3. Przedstaw przyczyny i podstawy prawne powstania ustroju maeskiej rozdzielnoci
majtkowej.
4. Omw zagadnienie: zarzd majtkiem wsplnym maonkw a ochrona interesw rodziny.
5. Omw zniesienie maeskiego ustroju wsplnoci ustawowej w drodze orzeczenia sdu na
podstawie art. 52 KRO.
6. Czy maonek yjcy w ustroju wsplnoci ustawowej moe bez zgody wspmaonka do-
kona skutecznie zakupu samochodu kosztujcego 170 tys. z? W jaki sposb wspmaonek
moe przeciwdziaa tego rodzaju transakcji? Omw sytuacj prawn sprzedajcego, jeeli
kupujcy dokona transakcji:
a) ze rodkw nalecych do jego majtku osobistego,
b) ze rodkw nalecych do majtku wsplnego maonkw i uczyni to bez zgody
wspmaonka,
c) ze rodkw nalecych do majtku wsplnego maonkw za zgod wspmaonka.
7. Na czym polega zasada swobody umw i na ile jest ona odzwierciedlona w przepisach regu-
lujcych umowy majtkowo-maeskie?
8. Jakie osoby i przy uyciu jakich argumentw nakaniaby do zawarcia maeskiej umowy
majtkowej kreujcej ustrj rozdzielnoci majtkowej lub ustrj rozdzielnoci majtkowej
z wyrwnaniem dorobkw?
9. Maonkowie yli w ustroju rozdzielnoci majtkowej z wyrwnaniem dorobkw. Majtek
ma wynosi 1000, a majtek ony wynosi 300. Jaka byaby warto masy spadkowej gdyby
ona umara?, a jaka byaby ona, gdyby umar m?
1. Oce, na ile wprowadzone w 2004 r. zmiany w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym modyfikuj
sposb zarzdu majtkiem wsplnym, zakres ochrony rodziny przed nieodpowiedzialnym eko-
nomicznie postpowaniem jednego z maonkw, sposb ochrony kontrahentw maonkw
yjcych w ustroju wsplnoci itp.
AKjvOgA=
AK
15. Ustanie maestwa uwagi oglne 95
2. Oce (z punktu widzenia ochrony prywatnoci, ochrony interesw osb trzecich, postulatu
pewnoci obrotu gospodarczego i innych) zasadno postulatu prowadzenia jawnego sdowego
rejestru umw majtkowo-maeskich.
15. Ustanie maestwa uwagi oglne

Literatura: M. Beisert, Rozwd proces radzenia sobie z kryzysem, Pozna 2000; M.Bia-
ecki, Mediacja w postpowaniu cywilnym, Warszawa 2012; H.Cudak, Funkcjonowanie dzieci
z maestw rozwiedzionych, Toru 2003; B. Czech, Wierno maeska a kwestia winy rozka-
du pozycia, PS 2005, Nr 5; tene, Art.58 k.r.o. w zwizku z problematyk ustawy nowelizujcej
z dnia 6 listopada 2008r., Rodzina i Prawo 2009, Nr 12; tene, Z problematyki winy rozkadu
poycia maeskiego w zwizku z obowizkiem wiernoci maeskiej, [w:] M. Kosek, J. Syk
(red.), W trosce o rodzin. Ksiga pamitkowa ku czci profesor Wandy Stojanowskiej, Warszawa
2008; M. Domaski, Oddalenie powdztwa o rozwd w sprawach, w ktrych maonkowie mieli
wsplnie maoletnie dzieci w wietle orzecznictwa sdw powszechnych, Prawo w Dziaaniu
2013, Nr 14; A. Dyoniak, Ochrona rodziny w razie mierci jednego z maonkw, WarszawaPo-
zna 1990; J. Gajda, Instytucja separacji w wietle noweli KRO, MoP 1999, Nr 9; P. M. Gajda,
Prawo maeskie Kocioa katolickiego, Tarnw 2000; W. Gralski, Separacja maeska jako
instytucja chronica dobro maonkw i ich dzieci oraz trwao maestwa w prawie kanonicz-
nym i w prawie wieckim, [w:] J. Rebeta (red.), Zagadnienia praw rodziny. XII Dni Praw Czo-
wieka w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, 1994, Lublin 1997; J. Grecki, Rozwd. Studium
socjologiczno-prawne, Warszawa 1965; E. Holewiska-apiska, Orzekanie separacji, Warszawa
2006; ta, Orzecznictwo w sprawach o pozbawienie wadzy rodzicielskiej, Prawo w Dziaaniu
2013, Nr 14; J. Ignaczewski (red.), Rozwd i separacja. Sdowe komentarze tematyczne, Warsza-
wa 2010; P. Kasprzyk, Instytucja separacji maeskiej w wietle ustawy z 21 maja 1999, Lublin
Sandomierz 1999; Z. Krzemiski, Rozwd. Przepisy, orzecznictwo, komentarz, Warszawa 1987;
C. Mik, Zawarcie i rozwizanie maestwa w wietle orzecznictwa Europejskiego Trybunau
Praw Czowieka, [w:] M. Kosek, J. Syk (red.), W trosce o rodzin. Ksiga pamitkowa ku czci
profesor Wandy Stojanowskiej, Warszawa 2008; A. Olejniczak, Materialnoprawne przesanki
udzielenia rozwodu, Pozna 1980; tene, O pogbianiu rozkadu poycia i winie maonkw,
[w:]M.Andrzejewski, L. Kociucki, M. czkowska, A. N. Schulz (red.), Ksiga jubileuszowa
profesora Tadeusza Smyczyskiego, Toru 2008; J. Panowicz-Lipska, Skutki prawne separacji
faktycznej, Pozna 1991; ta, Instytucja separacji w polskim prawie rodzinnym, PiP 1999, z. 10;
K. Piasecki, Separacja w prawie polskim, Warszawa 2000; tene, Prawo maeskie, Warsza-
wa 2011; A. Pietrzyk, Mediacja rozwodowa. Propozycja wsppracy psychologw i prawnikw
w reformowaniu prawa rozwodowego, [w:]B.Czech (red.), Czy potrzebna jest w Polsce zmiana
prawa rodzinnego i opiekuczego. Materiay z Oglnopolskiej Konferencji Naukowej zorganizo-
wanej w dniach 21 i 22 wrzenia 1995 roku w Katowicach, Katowice 1997; H. Przybya-Basista,
Mediacje rodzinne w konflikcie rozwodowym. Gotowo i opr maonkw a efektywno pro-
cesu mediacji, Katowice 2006; E.Rosset, Rozwody, Warszawa 1986; T. Smyczyski, Separacja
maonkw, SP 2001, Nr 12; T.Sokoowski, Skutki prawne rozwodu, Pozna1996; L. Stecki,
Wadza rodzicielska po rozwodzie, PiP 1992, z. 5; W. Stojanowska, Ochrona dziecka przed ne-
gatywnymi skutkami konfliktu midzy jego rodzicami, Warszawa 1997; ta, Rozwd a dobro
dziecka, Warszawa 1979; ta, Sprawowanie wadzy rodzicielskiej przez rozwiedzionych rodzicw
nad ich wsplnymi maoletnimi dziemi, [w:] M. Bczyk i in. (red.), Ksiga pamitkowa ku czci
profesora Leopolda Steckiego, Toru 1997; A. Sylwestrzak, Skutki prawne separacji maonkw,
Warszawa 2007; J. Wierciski, Kilka uwag o wadzy rodzicielskiej nad maoletnim dzieckiem
w razie rozwodu rodzicw w ujciu porwnawczym, Studia Prawa Prywatnego 2012, z. 1(24).
AKjvOgA=
AK
I. Sposoby ustania maestwa
Maestwo moe usta w nastpstwie:

1) mierci maonka;
Dokumentem stwierdzajcym mier czowieka jest akt zgonu sporzdzany
w USC na podstawie karty zgonu wystawianej przez lekarza. Jeeli okolicznoci
mierci stay si przedmiotem postpowania prowadzonego przez organ pastwowy,
wwczas akt zgonu sporzdzany jest na podstawie pisemnego zgoszenia dokonanego
przez w organ (art. 64 i 66 PrASC).
2) uznania maonka za zmarego;
Sd moe uzna za zmar osob zaginion, jeeli upyno lat 10 od koca roku
kalendarzowego, w ktrym wedug istniejcych wiadomoci osoba ta jeszcze ya.
Jednake, gdyby w chwili uznania za zmarego zaginiony ukoczy lat 70, wwczas
wystarcza upyw lat 5. Osoby zaginionej nie mona uzna za zmar przed kocem
roku kalendarzowego, w ktrym ukoczyaby 23 lata (art. 29 KC). Kodeks cywilny
formuuje krtsze terminy pozwalajce uzna za zmare osoby zaginione w wyniku
katastrof i innych szczeglnych zdarze (art. 3032 KC).
3) uniewanienia maestwa (zob. rozdz. II, 11, pkt II);
Jakkolwiek orzeczenie o uniewanieniu maestwa wywouje skutki ex tunc,
to jednak do skutkw uniewanienia maestwa w zakresie stosunku maonkw
do wsplnych dzieci i stosunkw majtkowych stosuje si przepisy o rozwodzie
(art. 21 KRO).
4) rozwodu (zob. rozdz. II, 16).
Separacja nie jest sposobem ustania maestwa. W swej konstrukcji prawnej
zarwno w sposobie uksztatowania przesanek, jak i skutkw, a take w proce-
durze orzekania zawiera ona wiele elementw upodabniajcych j do rozwodu
(co uzasadnia omwienie jej po przedstawieniu uregulowa dotyczcych rozwodu).
Jednak osoby yjce w separacji s nadal maonkami (co skania niektrych au-
torw podrcznikw do omawiania separacji w kontekcie zagadnie zwizanych
z funkcjonowaniem maestwa). Nie jest ona nawet surogatem rozwodu, gdy jej
celem jest uregulowanie sytuacji maonkw ju w czasie ich faktycznego (a nie
dopiero formalnego) rozczenia, przy zaoeniu, e istnieje moliwo pojednania
si maonkw w przyszoci i orzeczenia zniesienia separacji.
II. Zasada trwaoci maestwa
1. Trwao a nierozerwalno
Prawo polskie, ktremu przywieca zasada trwaoci maestwa, dopuszcza
rozwd dokonywany w drodze wyroku sdu po uprzednim stwierdzeniu, e ziciy
si okrelone prawem przesanki wydania takiego orzeczenia.
AKjvOgA=
AK
15. Ustanie maestwa uwagi oglne 97
Obowizujcej w prawie polskim zasady trwaoci zwizku maeskiego nie

naley myli ze znan prawu kanonicznemu Kocioa katolickiego zasad niero-
zerwalnoci maestwa. Maestwo zawarte w wany sposb traktowane jest
w Kociele katolickim jako sakrament i nie moe by rozwizane (Maestwo
zawarte i dopenione nie moe by rozwizane adn ludzk wadz i z adnej
przyczyny, oprcz mierci kanon 1141 Kodeksu prawa kanonicznego). Istniejca
w prawie kanonicznym instytucja uniewanienia maestwa nie jest rozwizaniem
tego zwizku, lecz stwierdzeniem jego nieistnienia od samego pocztku jako nigdy
niezawartego.
Kodeks prawa kanonicznego wymienia przeszkody prowadzce do zerwania maestwa,
ktre rozumiane s w ten sposb, e ich wystpienie czyni osob niezdoln do wanego zawarcia
maestwa (kanon 1073). Mamy tu wic do czynienia z niezawarciem maestwa przez tak
osob, a nie z rozwizaniem maestwa.
2. Podstawy prawne zasady trwaoci maestwa

Liczba maestw rozbitych zdaje si nie potwierdza obowizywania w polskim
prawie rodzinnym, w tym rwnie w prawie rozwodowym, zasady trwaoci. Wt-
pliwoci wzbudza take postawa wielu spord sdziw orzekajcych w sprawach
rozwodowych, ktrzy nie respektuj tej zasady, czego spektakularnym przejawem
byy kilkunasto-, a niekiedy nawet kilkuminutowe posiedzenia pojednawcze (od
2005 r. w konsekwencji nowelizacji Kodeksu postpowania cywilnego nie s one
przeprowadzane). Nie zmienia to faktu, e w polskim prawie istnieje wiele norm,
ktre ustanowiono, aby maestwo byo instytucj trwa. Intencja ta przywieca
szczeglnie:
1) miesicznemu okresowi oczekiwania (namysu) na zawarcie zwizku mae-
skiego (art. 4 KRO);
2) przesankom uniewanienia zawartego maestwa zmierzajcym do tego, by
zwizek maeski zawieray osoby odpowiednio do niego dojrzae (art. 1016
KRO);
Chodzi zwaszcza o okrelenie progu wieku dla osb zamierzajcych zawrze zwizek maeski,
a take zakaz zawierania maestw przez osoby ubezwasnowolnione, ciko chore psychicznie
czy te ju yjce w zwizku maeskim itp.
3) okreleniu maestwa jako zwizku, w ktrym maonkowie maj rwne prawa
i obowizki i wsplnie rozwizuj istotne problemy swej rodziny (zwaszcza
art. 23, 24, 36, 97 2 KRO) oraz zwizku solidarnego, w ktrym s oni zobo-
wizani do wsplnego dziaania (zob. np. art. 36 i 97 KRO), w tym wsplnego
zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 KRO) i wzajemnej pomocy (art. 23 KRO);
4) uregulowaniu przesanek rozwodowych (art. 56 KRO) i procedury rozwodowej
(art. 425 i nast. KPC) w ten sposb, e sd nie moe oprze rozstrzygnicia
wycznie na uznaniu powdztwa lub przyznaniu okolicznoci faktycznych
przez osob pozwan, lecz ma obowizek dociekania w toku prowadzonego po-
AKjvOgA=
AK
stpowania, czy przesanki orzeczenia rozwodu w postaci zupenego i trwaego

rozkadu poycia w istocie wystpiy;
5) moliwoci prowadzenia mediacji w sprawach o rozwd i o separacj;
Jeeli nawet dziaania mediacyjne lub negocjacyjne w niewielkim stopniu przyczyni si do
zagodzenia konfliktu, to z pewnoci stworz szans na dokonanie wsplnych ustale w wielu
trudnych kwestiach na po rozwodzie. To z kolei moe pomc rozwiedzionym unikn czstych
i dramatycznych konfliktw. Dotycz one wieloletnich sporw na temat kontaktw z dzieckiem,
wiadczenia alimentw, korzystania ze wsplnego mieszkania, podziau majtku itp., prowadzc
do kolejnych postpowa sdowych w sprawach ju raz wszak w trudnym procesie rozwodowym
rozstrzyganych.
6) obowizkowi zawieszenia postpowania w przypadku, gdy sd nabierze przeko-
nania, i istniej widoki na utrzymanie poycia maeskiego art. 440 KPC).
III. Rozwd i separacja standardy midzynarodowe
Pomimo istotnych rnic istniejcych midzy rozwodem a separacj, ich funk-

cjonalne podobiestwo sprawia, e w wielu dokumentach regulowane s razem.
Przepisem kilkakrotnie w tej pracy przywoywanym, ktry naley przytoczy
rwnie w kontekcie problematyki rozwodowej i separacji, jest art. 9 KoPD. Zo-
bowizuje on pastwastrony Konwencji, aby dziecko nie zostao oddzielone od
swoich rodzicw wbrew ich woli, z wyczeniem przypadkw, gdy kompetentne
wadze, podlegajce nadzorowi sdowemu, zdecyduj [...], e takie oddzielenie jest
konieczne ze wzgldu na najlepiej pojte interesy dziecka. Taka decyzja moe by ko-
nieczna szczeglnie w przypadkach naduy lub zaniedba ze strony rodzicw, gdy
kade z rodzicw mieszka oddzielnie, a naley podj decyzj co do miejsca pobytu
lub zamieszkania dziecka (art. 9 ust. 1 KoPD). Wobec nieuniknionej rozki dziecka
z jednym z rodzicw, w przypadku spraw o rozwd lub separacj, szczeglnego zna-
czenia nabiera ust. 3 tego artykuu: pastwastrony bd szanoway prawo dziecka
odseparowanego od jednego lub obojga rodzicw do utrzymywania regularnych
stosunkw osobistych i bezporednich kontaktw z obojgiem rodzicw, z wy-
jtkiem przypadkw, gdy jest to sprzeczne z najlepiej pojtym interesem dziecka.
Kwestii zwizanych z rozwodem i separacj dotyczy te kilka dokumentw
Komitetu Ministrw Rady Europy1, a mianowicie:
1) rekomendacja Nr R (89)1 w sprawie wiadcze porozwodowych zalecajca
przyjcie w prawie wewntrznym zasad pomocy maonkom po rozwodzie w za-
spokajaniu potrzeb o charakterze materialnym w taki sposb, aby maonkowie
po rozwodzie byli od siebie ekonomicznie niezaleni;
2) rekomendacja Nr R (81)15 w sprawie praw do zajmowania mieszkania ro
dzinnego oraz korzystania z przedmiotw gospodarstwa domowego zalecaj-
Polskie tumaczenie wraz z komentarzem, [w:] M. Safjan (red.), Standardy prawne Rady Europy. Teksty
1
i komentarze, t. 1, Prawo rodzinne, Warszawa 1994, s. 201233, 295316 i 326343.
AKjvOgA=
AK
16. Rozwd 99
ca m.in. umoliwienie byym maonkom osobnego zamieszkania po orzeczeniu

rozwodu lub separacji;
3) rekomendacja Nr R (84)4 w sprawie odpowiedzialnoci rodzicielskiej, ktrej
zasada 6 brzmi: W przypadku rozwizania maestwa albo separacji rodzicw,
uprawniony waciwy organ orzeka o wykonywaniu odpowiedzialnoci rodziciel-
skiej. W tym celu podejmuje on wszelkie stosowne rodki ustalajc np. podzia
odpowiedzialnoci rodzicielskiej midzy rodzicami albo za ich zgod postanowi,
e powinna by ona wykonywana przez oboje rodzicw cznie. Przy podejmo-
waniu takiej decyzji organ powinien uwzgldni porozumienie zawarte midzy
rodzicami, jeli nie jest ono sprzeczne z dobrem dziecka.
Polska jest stron Konwencji o uznawaniu rozwodw i separacji podpisanej
w Hadze 1.6.1970 r.1 przyjtej w celu uatwienia uznawania sdowych orzecze
w tych sprawach. Jest to dokument z zakresu prawa formalnego, ktry nie zawiera
regulacji dotyczcych zarwno przesanek rozwodu lub separacji, jak i skutkw orze-
cze wydanych w tego rodzaju sprawach. Konwencja zgodnie z jej nazw dotyczy
uznawania orzecze w krajach, ktre j ratyfikoway wycznie w zakresie kwestii
rozwodu lub separacji. Nie stosuje si jej natomiast do ustale o winie oraz do innych
dodatkowych rozstrzygni wydawanych przy okazji orzekania o rozwodzie lub
separacji, zwaszcza dotyczcych zobowiza pieninych, w tym alimentacyjnych
lub pieczy nad dziemi.
Zob. te rozporzdzenie Rady (WE) Nr 2201/2003 o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu
orzecze w sprawach maeskich oraz w sprawach dotyczcych odpowiedzialnoci rodzicielskiej2.
16. Rozwd
I. Zagadnienia wstpne
Instytucja rozwodu znana bya ju w staroytnoci. Po okresie dominacji chrze-

cijastwa posza w zapomnienie, by powrci wraz z Reformacj, kiedy zakwestio-
nowano sakramentalny, a wic rwnie nierozerwalny charakter maestwa. Od
okresu owiecenia do czasw wspczesnych rozwody staway si zjawiskiem coraz
czstszym, a od II poowy XX w. powszechnym. Wynika to z bardzo gbokich
przyczyn o charakterze cywilizacyjnym (urbanizacja, industrializacja, migracja,
laicyzacja), ktre doprowadziy w masowej skali do dezintegracji grup rodzinnych.
Procesy te spowodoway upowszechnienie traktowania maestwa, zarwno przez
prawodawcw, jak i spoeczestwo, jako swoistej formy kontraktu.
1
Dz.U. z 2001 r. Nr 53, poz. 561.
2
Dz.Urz. UE L 338/2003, s. 129.
AKjvOgA=
AK
Gwn przyczyn ustania maestw jest w Polsce mier maonka (trzy-

krotnie czciej mier ma ni ony). Liczba orzekanych rozwodw od prawie
3 dekad nie spada poniej 30 tys. rocznie, za w latach 80. XX w. przekroczya
znacznie liczb 40 tys. (w 1984 r. doszo nawet do wydania rekordowej liczby 53 tys.
rozwodw). W ostatniej dekadzie XX w., po zmianie waciwoci sdw w sprawach
rozwodowych i przekazaniu tych spraw sdom wojewdzkim (obecnie okrgowym),
liczba orzekanych corocznie rozwodw wahaa si od 30 do 40 tys. Wzrosa ona
gwatownie w roku 2004, kiedy to orzeczono 56 tys. rozwodw, by wkolejnych la-
tach osign wedug informacji GUS w 2005 r. 67,6 tys., w2006r. 71,9tys.,
w2007 r. 66,6 tys., w 2008 r. 65,5 tys., a w 2009 r. 65,3 tys. Rozwody s przy-
czyn ustania okoo 20% maestw. Jak atwo policzy na przestrzeni ostatnich
10-ciu lat rozwiodo si 1300000osb. Bardzo znaczna w okresie powojennym
nadwyka liczby zawieranych maestw nad maestwami rozwizanymi zmalaa
w latach 90. XX w. do zera, a w roku 1995 zanotowano nawet przewag maestw
rozwizanych. Stao si tak w konsekwencji cigle duej liczby rozwodw oraz nie-
znanego wczeniej czynnika, jakim jest nienotowana w tak znacznych rozmiarach
liczba maestw rozwizanych przez mier wspmaonka. Poza nisk redni
dugoci ycia mczyzn w Polsce, istotne znaczenie ma zjawisko nadumieralnoci
mczyzn w wieku produkcyjnym.
Niespena 8% rozwodzcych si maestw nie przeyo razem roku, 16,9%
4 lat, a ponad 70% rozwiodo si przed upywem 14. rocznicy zawarcia mae-
stwa. Jeeli na t informacj naoy dane dotyczce posiadanych przez rozwodz-
cych si maonkw dzieci (40,4% ma jedno, 22,4% dwoje, a 5,1% troje i wicej),
to mona stwierdzi, e zdecydowana wikszo rozwodw jest dowiadczeniem
dzieci rozwodzcych si osb, a ponadto, e w zdecydowanej wikszoci sytuacji
dotyczy to dzieci maych, ktre niewiele lub nic nie rozumiejc z zaistniaej sytuacji
przeywaj najpierw rozmaite przejawy kryzysu rodziny, a nastpnie traum roz-
czenia z jednym z rodzicw.
Wbrew najlepszym chciom niemal wszystkich osb zawierajcych zwizek
maeski, wiele z nich nie pokonuje prby czasu i rozpada si. Rozwd, ktry zna-
ny jest obecnie wszystkim wieckim ustawodawstwom (aczkolwiek poszczeglne
systemy prawne znacznie si od siebie rni) jest tego formalnym wyrazem.
Wrd przyczyn rozwodw, ktrych w poszczeglnych sprawach z reguy jest
co najmniej kilka, wymieni naley przede wszystkim:
1) naruszenie obowizku wiernoci maeskiej;
Chodzi zarwno o niewierno w znaczeniu cisym, do ktrej dochodzi wskutek poycia
cielesnego z osob trzeci, jak i niewierno rozumian szeroko, jako takie zachowania maon-
ka, ktre naruszaj przyjte normy moralne i obyczajowe zwizane z obowizkiem wiernoci,
jak np.specyficznego rodzaju akty sympatii, wyznania mioci, pocaunki, sztuczne zapodnienie
nasieniem mczyzny niebdcego mem bez zgody wspmaonka, czy te zachowania, ktre
za naruszenie wiernoci uwaa wspmaonek, jak np. korzystanie z pornografii, internetowa
korespondencja z nieznanymi osobami o treci okrelanej potocznie jako flirt itp.
AKjvOgA=
AK
16. Rozwd 101
2) alkoholizm i inne formy uzalenie;

3) agresj;
Zncanie si nad wspmaonkiem lub dziemi, groby, zniewagi sowne, pobicia zachowania
tego rodzaju powoduj czsto, e wniesienie sprawy o rozwd poprzedzane jest postpowaniem
karnym prowadzonym z reguy na podstawie art. 207 KK penalizujcym zncanie si nad czon-
kiem rodziny. W najmniejszym stopniu nie lekcewac skali tzw. przemocy domowej naley mie
wiadomo, e cz spraw karnych o zncanie si wnoszonych jest po to, aby zwikszy szans
na uzyskanie orzeczenia eksmisji w pniejszym procesie o rozwd.
4) nieporozumienia na tle poycia seksualnego;
5) opuszczenie maonka i trwae zwizanie si z inn osob;
6) zaniedbywanie rodziny (brak zainteresowania rodzin i domem);
W tych przypadkach czsto dochodzi do jednoczesnego prowadzenia postpowania rozwo-
dowego i postpowania karnego w zwizku z zarzutem popenienia przestpstwa niealimentacji
(art. 209 KK).
7) chorob wspmaonka (np. dugotrwa chorob psychiczn, chorob wene-
ryczn, AIDS);
8) przyczyny o podou ekonomicznym (np. brak wasnego mieszkania);
9) rnice pogldw i przekona, niezgodno charakterw;
10) rozka zwizana z zarobkowaniem za granic;
11) ch uzyskania wiadcze socjalnych dla osb samotnie wychowujcych dzieci1.
II. Przesanki materialnoprawne rozwodu
1. Rozkad poycia maeskiego

Jednym z obowizkw maonkw wymienionych w art. 23 KRO jest ich wspl-
ne poycie. Ujmowane jest ono w trzech sferach, a mianowicie jako:
1) poycie seksualne,
2) wi duchowa i
3) wi ekonomiczna.
Jeeli wic w tych trzech sferach nastpi midzy maonkami zupeny i trway
rozkad poycia, wwczas kady z maonkw moe da, aby sd rozwiza jego
maestwo przez rozwd. Innymi sowy, sd moe orzec rozwd, jeeli w toku po-
stpowania wszcztego na skutek pozwu wniesionego przez jednego z maonkw
ustali, e:
1
W pierwszych miesicach 2004 r. w sdach okrgowych odnotowano dwustuprocentowy wzrost liczby
wpywajcych pozww o rozwd i trzystuprocentowy wzrost liczby spraw o separacj. Jedynym czynnikiem,
ktry mg mie wpyw na pojawienie si tego zjawiska jest uchwalenie jesieni 2003 r. ustawy o wiadcze-
niach rodzinnych. Z jej wejciem w ycie, tj. od 1.5.2004 r., likwidacji uleg fundusz alimentacyjny, a utwo-
rzono (niejako w jego miejsce) dodatek dla osb samotnie wychowujcych dziecko. Osob samotn wedug
legalnej definicji przyjtej w tej ustawie bya osoba, ktra nie yje w zwizku maeskim (poycie w konku-
binacie nie odbierao statusu osoby samotnej). Te demoralizujce regulacje uchylono w 2006 r. po uznaniu ich
za sprzeczne z art. 18 Konstytucji RP przez TK (wyrok TK z 18.5.2005 r., K 16/04, OTK-A 2005, Nr 5, poz. 51).
AKjvOgA=
AK
1) poycie maonkw we wszystkich wyej wymienionych aspektach ulego

rozkadowi,
2) rozkad poycia ma charakter:
a) zupeny, to znaczy cakowity w odniesieniu do wszystkich sfer poycia ma-
eskiego oraz
b) trway, czyli taki, ktry istnieje od jakiego czasu i odwoujc si do do-
wiadczenia yciowego mona stwierdzi, i wi maeska w przyszoci
si nie odbuduje.
Przepisy prawa rozwodowego zwaszcza dotyczce przesanek rozwodu
zawierajc wiele zwrotw niedookrelonych (zupeny, trway, rozkad, po-
ycie) pozostawiaj duo miejsca na sdziowsk ocen sytuacji, jaka zaistniaa
midzy stronami procesu rozwodowego1. Warto zwrci te uwag na niedajc si
zobiektywizowa rozmaito przyczyn, jakie konkretnych maonkw doprowadzi-
y do rozkadu ich zwizku. Te same sytuacje, ktre dla jednych maonkw s do
zaakceptowania, innych skaniaj do wystpienia o rozwd.
Trafny jest wypowiedziany ponad p wieku temu pogld, e aden czyn, ani cudzostwo,
ani nastawanie na ycie wspmaonka, ani inne czyny niedozwolone same przez si nie mog
uzasadnia dania rozwodu, uzasadnia je stay rozkad poycia maonkw spowodowany czynami,
postpowaniem, zachowaniem lub stanem (strony pozwanej o rozwd)2.
Z reguy przy ocenie trwaoci rozkadu poycia maonkw, ktry stanowi decydujc
przesank rozwodow, bierze si pod uwag dugotrwao rozpadu. Jednake okolicznoci
sprawy mog stworzy inne uzasadnienie oceny, e rozpad zwizku jest trway i nie ma podstaw
do spodziewania si, e maonkowie powrc do siebie3.
Poycie cielesne maonkw jest wyrazem ich szczeglnej wizi i mimo prze-
mian obyczajowych w naszym krgu kulturowym cigle, wanie w maestwie,
zyskuje ono pen aprobat. Maonkowie s do niego obowizani i to zwayw-
szy na obowizek wiernoci maeskiej na zasadzie wycznoci (art. 23 KRO).
Nieuzasadniona chorob, podeszym wiekiem lub np. agresj lub alkoholizmem
wspmaonka, odmowa poycia prowadzi niewtpliwie do zawinionego zuboenia
wizi maeskiej i moe doprowadzi do jej rozkadu. Jednoczenie jednak jest to
szczeglna sfera ycia, w ktrej wykonywanie obowizku nie moe by w aden spo-
sb wymuszane. Na stray autonomii osoby (w tym rwnie maonkw) w sferze
kontaktw intymnych stoi m.in. art. 197 KK penalizujcy wymuszanie poycia cie-
lesnego i jakichkolwiek innych zachowa seksualnych take wwczas, gdy dotyczy
to osb tworzcych maestwo.
Zwaywszy na brzmienie art. 56 1 KRO naley zgodzi si z tez, e jeeli sd ustali, i
w toku procesu rozwodowego maonkowie utrzymuj stosunki cielesne, nie moe orzec rozwodu
albowiem nie wystpia przesanka zupenego i trwaego rozkadu poycia4. Stanowisko to moe by
1
2
Orzeczenie SN z 14.9.1948 r., C 500/48, Przegld Notarialny 1949, Nr 34, s. 322.
3
4
Orzeczenie SN z 6.10.1951 r., C 188/51, OSN 1952, Nr 3; orz. SN z 5.1.1952 r., C 431/51.
AKjvOgA=
AK
16. Rozwd 103
jednak kwestionowane w przypadku maestw rozwodzcych si wskutek uzalenienia jednego

z nich, kiedy drugi dotknity jest syndromem wspuzalenienia.
Drugim aspektem wizi maeskiej, analizowanym w toku procesu rozwodowe-
go, jest wi psychiczna (uczuciowa, duchowa) ywiona do siebie przez maonkw.
Zupene i trwae jej wyganicie objawia si zwykle w zachowaniach maonkw
nacechowanych agresywnoci, lekcewaeniem, nienawici. Jest to jednak sprawa
indywidualna. Nawet przyjazne ustosunkowanie si do porzuconego maonka nie
musi oznacza, e nie doszo do trwaego rozkadu tego aspektu ich poycia. Rozkad
wizi psychicznej, ktry z reguy prowadzi do wrogoci midzy maonkami, moe
wszak objawia si te obojtnoci, przy ktrej maonkowie mog zachowywa
si wobec siebie poprawnie.
Trzecim aspektem wizi maeskiej, analizowanym przez sd w procesie roz-
wodowym, jest wi ekonomiczna. Dajc dowd znajomoci trudnej sytuacji miesz-
kaniowej polskich rodzin Sd Najwyszy od dawna konsekwentnie prezentuje trafne
stanowisko, i stwierdzeniu zupenego i trwaego rozkadu tego aspektu wizi ma-
eskiej nie sprzeciwia si istnienie elementw wsplnoty ekonomicznej maonkw,
jeeli wsplnota owa nie jest efektem wyboru, lecz koniecznoci1. Trudno nazwa
bowiem maesk wizi gospodarcz sytuacj, w ktrej z braku moliwoci za-
mieszkania osobno maonkowie podzielili midzy siebie ciary opat eksploata-
cyjnych zajmowanego mieszkania.
Z punktu widzenia przesanki zupenego i trwaego rozkadu poycia w sferze ekonomicz-
nej moe zaskakiwa powszechna (zwaszcza w ostatnich kilkunastu latach) praktyka orzekania
rozwodw midzy maonkami w trakcie spacania przez nich, niekiedy wysokich, kredytw
konsumpcyjnych lub mieszkaniowych czy te realizowania w tym samym czasie innych skompli-
kowanych i kosztownych projektw ekonomicznych np. zwizanych z budow domu itp. W tego
rodzaju sytuacjach, ktrych cech jest wystpowanie wizi ekonomicznej, w aden sposb niewy-
muszonej okolicznociami, gdy wynikajcej z faktu bycia wsplnot maesk, trudno mwi
o zupenym i trwaym rozkadzie poycia maeskiego w sferze ekonomicznej. W konsekwencji
stwierdzenia tego rodzaju faktw sdy powinny oddala powdztwa o rozwd, czego w wielu
przypadkach nie czyni.
2. Przesanki wyczajce rozwd

2.1. Wstp
Mimo stwierdzenia, e zaistnia midzy maonkami zupeny i trway rozkad
poycia, sd nie moe orzec rozwodu, jeeli istniej okrelone prawem przesanki,
ktre czyni orzeczenie rozwodu niedopuszczalnym (art. 56 2 i 3 KRO). Przesan-
kami negatywnymi do orzeczenia rozwodu s:
1) sprzeczno rozwodu z dobrem wsplnych maoletnich dzieci maonkw,
2) sprzeczno rozwodu z zasadami wspycia spoecznego innymi ni dobro
wsplnych maoletnich dzieci,
1
AKjvOgA=
AK
3) wystpienie z powdztwem rozwodowym przez maonka wycznie winnego

rozkadu poycia maeskiego.
2.2. Rozwd a zagroenie dobra dziecka
Mimo stwierdzenia zupenego i trwaego rozkadu poycia maeskiego sd nie
moe orzec rozwodu, jeeli wskutek niego miaoby ucierpie dobro wsplnych
maoletnich dzieci maonkw.
Dzieci wsplne to te zrodzone w maestwie, a take wsplnie adoptowane
lub dziecko jednego z maonkw adoptowane przez drugiego maonka. Nie s
natomiast wsplnymi dzieci jednego z maonkw (wychowywane przez oboje
maonkw jednak pochodzce ze zwizku rodzica z inn osob), jak rwnie dzie-
ci adoptowane przez jednego tylko maonka, a take dziecko przyjte w ramach
rodziny zastpczej (take w przypadku, gdy rodzin zastpcz sd ustanowi oboje
maonkw czy te wwczas, gdy maonkowie ci wsplnie sprawuj nad dzieckiem
opiek prawn).
Wskazujc, e przesank negatywn orzeczenia rozwodu jest jego sprzeczno
z dobrem tych dzieci, ktre s maoletnie, naley zwrci uwag, e np. zagroenie
dobra dziecka jednego z maonkw (a pasierba drugiego z nich), jak te zagroenie
dobra wsplnych penoletnich dzieci maonkw, rwnie wycza moliwo orze-
czenia rozwodu, jako dziaania sprzecznego z zasadami wspycia spoecznego.
Artyku 56 2 eksponuje ochron dobra wsplnych maoletnich dzieci maonkw,
by podkreli jej bezwzgldne (bo nieprzewidujce wyjtkw) pierwszestwo przed
ochron innych osb (np. penoletnich dzieci maonkw, przyrodniego rodzestwa,
dzieci pochodzcych ze zwizkw faktycznych).
W kontrowersyjnej kwestii, czy dla dziecka bardziej korzystna, czy niekorzyst-
na, jest sytuacja ycia w rodzinie wraz ze skconymi rodzicami, czy te poprzez
orzeczenie rozwodu doprowadzenie do zamieszkania dziecka z jednym z rodzicw
kosztem ograniczenia kontaktw z drugim, Sd Najwyszy stwierdzi trafnie, e (...)
brak podstaw do uznania, i dobro dzieci z reguy nie sprzeciwia si rozwodowi; nie
ma te w tym zakresie domniemania przeciwnego. W zwizku z tym sdy obowi-
zane s na podstawie szczegowo ustalonych okolicznoci uzasadni swj pogld co
do tego, czy i jaki wpyw na sytuacj wsplnych maoletnich dzieci stron wywiera
rozstrzygnicie w sprawie o rozwd zarwno wtedy, kiedy rozwd orzekaj, jak
i wtedy, kiedy danie rozwodu, z powodu jego sprzecznoci z dobrem maoletnich
dzieci, ulega oddaleniu1. Determinacja przynajmniej jednego z maonkw w dzia-
aniu na rzecz orzeczenia rozwodu oraz brak w zdecydowanej wikszoci przypad-
kw przekonujcych podstaw do twierdzenia, e utrzymanie zwizku skconych
maonkw bdzie dla dziecka korzystniejsze od jego rozwizania, powoduje, e
w praktyce orzeczniczej niewiele jest przykadw spraw, w ktrych sd oddali
powdztwo o rozwd ze wzgldu na zagroenie, jakie wie si z tym dla dobra
wsplnych maoletnich dzieci maonkw.
1
AKjvOgA=
AK
16. Rozwd 105
W toku postpowania w sprawie o rozwd weryfikowanie przez sd omawianej

przesanki rozwodowej wie si czsto z koniecznoci pozyskania opinii opartej
na wynikach bada dzieci przez biegych psychologw z rodzinnych orodkw
diagnostyczno-konsultacyjnych.
2.3. Sprzeczno rozwodu z zasadami wspycia spoecznego
Rozwd jest niedopuszczalny, jeli jego orzeczenie staoby w sprzecznoci
z zasadami wspycia spoecznego (innymi ni zagroenie dobra dziecka).
Takim powodem moe by w szczeglnoci dobro innych osb ni wsplne ma-
oletnie dzieci, a wic np. dobro dziecka jednego z maonkw (pasierba drugiego
z nich), dobro pozwanego maonka, dobro penoletnich dzieci maonkw (zwasz-
cza, kiedy s osobami niepenosprawnymi, a wic wymagajcymi pomocy), dobro
dziecka pocztego czy te dobro maoletniej wychowanicy maonkw1.
Zdaniem Sdu Najwyszego, sprzeczne z zasadami wspycia spoecznego byo danie
rozwodu w sprawie dotyczcej nieuleczalnie chorej maonki, po 30 latach poycia maeskiego.
Sytuacja ta wymagaa bowiem od jej ma przyczynienia si do ulenia w miar moliwoci jej
losowi i bycia dla niej podpor psychiczn w cierpieniach, a nie wytaczania sprawy o rozwd2.
Sd Najwyszy oddali te powdztwo rozwodowe jako sprzeczne z zasadami wspycia
spoecznego w sprawie, w ktrej w niedugi czas po zawarciu zwizku maeskiego, gdy pozwana
zasza w ci, strony zdecydoway spdzenie podu i na skutek wykonania tej decyzji nastpio
uszkodzenie wntrznoci pozwanej, ktra pozostaa kalek potrzebujc staej opieki lekarskiej,
zdoln do pracy jedynie czciowo. Nieszczcie jakie spotkao pozwan, jest nieszczciem wspl-
nym stron, w tych okolicznociach powd mia szczeglny obowizek nieporzucania pozwanej3.
Powysze orzeczenia dotycz kwestii pojmowania maestwa jako wsplnoty,
ktra nawet jeli ulega dezorganizacji i dezintegracji wymaga od maonkw
minimum wzajemnej lojalnoci, ktrej zabrako powodom w sprawach rozpatrywa-
nych przez Sd Najwyszy.
2.4. danie rozwodu przez maonka wycznie winnego rozkadu poycia
Sd nie moe orzec rozwodu, jeli z jego daniem wystpi maonek wy
cznie winny rozkadowi poycia.
Sytuacja taka nie stoi jednak na przeszkodzie orzeczeniu rozwodu, jeeli drugi
maonek wyrazi na to zgod albo jeli odmowa wyraenia przez niego zgody na
rozwd jest w danych okolicznociach sprzeczna z zasadami wspycia spoecznego
(art. 56 3 KRO).
Wyczno winy powoda powinna wynika z zebranego przez sd materiau
dowodowego, a nie np. tylko z treci powdztwa lub stanowiska strony pozwanej,
czy te nawet ze zgodnych twierdze obu stron procesu. Stwierdzenie przez sd, i
1
Orzeczenie SN z 8.12.1953 r., II C 1333/53, PiP 1954, z. 5, s. 903.
2
Orzeczenie SN z 18.9.1952 r., C 1283/52, OSNCP 1953, Nr 3, poz. 84; odmiennie moim zdaniem
bdnie w odniesieniu do cikiej choroby psychicznej maonka, przy ktrej danie rozwodu przez wsp-
maonka nie jest, zdaniem Sdu Najwyszego, sprzeczne z zasadami wspycia spoecznego orz. SN
z 2.7.1960 r., I CR 491/61, OSPiKA 1963, Nr 3, poz. 68.
3
Orzeczenie SN z 15.7.1958 r., III CR 1225/57, OSPiKA 1959, Nr 11, poz. 289.
AKjvOgA=
AK
wina rozkadu poycia jest oboplna, sprawia, e omawiana przesanka negatywna

rozwodu nie wystpuje i to nawet w przypadku, gdy stronie powodowej mona j
przypisa w znacznie wikszej mierze ni stronie pozwanej.
Odmowa zgody na rozwd wyraona przez maonka niewinnego rozkadu
poycia jest jego prawem. Skorzystanie z tego prawa nie moe by w zasadzie za-
kwalifikowane jako sprzeczne z zasadami wspycia spoecznego. Domniemanie
przemawia za tym, e ten, kto korzysta ze swego prawa, czyni to w sposb zgodny
z zasadami wspycia spoecznego. Dopiero istnienie szczeglnych okolicznoci
moe domniemanie to obali i pozwoli na zakwalifikowanie okrelonego zachowa-
nia jako naduycie prawa nie zasugujcego na poparcie z punktu widzenia zasad
wspycia spoecznego1.
Moliwo okrelenia odmowy zgody na rozwd przez maonka niewinnego
rozkadowi poycia, jako zachowania sprzecznego z zasadami wspycia spoecz-
nego (art. 56 3 in fine KRO), wywouje kontrowersje. Kiedy rozwodu domaga si
maonek wycznie winny rozkadu poycia maeskiego, owa odmowa poczy-
tywana jest w orzecznictwie za sprzeczn z zasadami wspycia spoecznego, gdy
powd wykae, i postawa strony pozwanej uniemoliwia mu zawarcie nowego
zwizku maeskiego, mimo e niebawem ma si w tym zwizku urodzi dziecko.
Ta praktyka orzecznicza sprawia, i powodowie (maonkowie wycznie winni
rozkadowi poycia), zmierzajc do uzyskania rozwodu, osigaj zamierzony efekt
przedstawiajc sdowi zawiadczenie lekarskie o ciy swej nowej partnerki (lub
o ciy wasnej, gdy powdztwo wytoczya kobieta). Zawiadczenie to, ktre jest
wszak przede wszystkim dowodem niewiernoci powoda, a wic jego winy rozkadu
poycia, traktowane jest jako podstawa do wyraenia negatywnej oceny zachowania
niewinnej rozkadowi poycia strony pozwanej. W konsekwencji mona podzieli
zarzut, e art. 56 3 KRO jest pod wzgldem aksjologicznym wewntrznie
sprzeczny, gdy dopuszcza moliwo napitnowania osoby niewinnej (skoro powd
okrelony jest jako osoba wycznie winna, to maonek powoda winy w adnym
stopniu nie ponosi).
W orzecznictwie Sdu Najwyszego podejmowane s prby takiego interpretowania oma-
wianego przepisu, by orzekajc rozwd unikn krzywdzcej oceny osoby niewinnej rozkadu
poycia. wiadczy o tym stanowisko Sdu Najwyszego, e [...] z uznaniem odmowy na rozwd
za sprzeczn z zasadami wspycia spoecznego nie musi czy si ujemna kwalifikacja moralna
maonka [...] (tego, ktry odmawia zgody uwaga Aut.), gdy na wynikach oceny zachowania
maonka odmawiajcego zgody na rozwd powinny way przede wszystkim przesanki o cha-
rakterze przedmiotowym. Pominicie odmowy zgody na rozwd, jako sprzecznej z zasadami
wspycia spoecznego, powinno zatem nastpi wwczas, gdy w danych okolicznociach nie ma
podstaw do przyjcia, e orzeczenie rozwodu moe wywoa niepodane skutki spoeczno-wy-
chowawcze. Podstawowe znaczenie ma tutaj teza, e celem rozwodu jest eliminacja szkody, jak
z punktu widzenia spoecznego byoby utrzymywanie formalnych zwizkw maeskich, gdy
maestwo faktycznie nie istnieje i nie ma szans na jego dalsze funkcjonowanie. W tej sytuacji,
oceny skutecznoci odmowy zgody na rozwd naley dokonywa zwaszcza w kontekcie przy-
1
Wyrok SN z 7.12.1965 r., III CR 278/65, OSNCP 1966, Nr 7, poz. 130.
AKjvOgA=
AK
16. Rozwd 107
czyn rozkadu oraz z uwzgldnieniem sytuacji, jaka powstaa w czasie braku poycia maonkw,
a wic np. zwizkw pozamaeskich i dzieci w nich urodzonych, jak te spoecznej celowoci
legalizacji tych zwizkw1. Innymi sowy, sprzeczno z zasadami wspycia spoecznego od-
mowy zgody na rozwd nie musi (i nie powinna) by konsekwencj negatywnej oceny postawy
strony pozwanej, lecz negatywnej opinii sdu o dajcej si przewidzie przyszoci rozwodzcego
si maestwa i nowego zwizku, w ktrym yje strona powodowa, w porwnaniu z moliwymi
do przewidzenia nastpstwami wyraenia owej zgody.
Warto przytoczy te orzeczenie dotyczce problemw wiatopogldowych, jakich przysparza
perspektywa rozwodu osobom traktujcym swj zwizek maeski rwnie w wymiarze sakra-
mentalnym. Zdaniem Sdu Najwyszego, brak podstaw do przyjmowania, e odmowa zgody na
rozwd ze wzgldw moralnych i religijnych jest sprzeczna z zasadami wspycia spoecznego.
Nie wyklucza to moliwoci uznania odmowy zgody za sprzeczn z zasadami wspycia spo-
ecznego z innych przyczyn2.
Doceniajc wysiki interpretacyjne Sdu Najwyszego mona postawi tez, i
jeeli ustawodawca zamierza da moliwo skutecznego dania rozwodu osobom
wycznie winnym rozkadu poycia, to mg i powinien by wyrazi t ide w spo-
sb, ktry nie byby krzywdzcy dla ich niewinnych wspmaonkw.
III. Skutki prawne rozwodu
1. Uwaga wstpna
Sens postpowania rozwodowego i charakteru wyroku rozwodowego oddaje
trafnie teza wyroku Sdu Najwyszego goszca, e nie chodzi w nim wycznie
o ewentualne rozwizanie maestwa, lecz jest to sprawa, w ktrej sd w zwizku
z tak decyzj orzeka o caoci spraw rodziny. Prawo polskie realizuje wic zaoe-
nie, ktre okrela jako zasad integralnoci wyroku rozwodowego3.
Tak sformuowany sens postpowania i wyroku rozwodowego okreli mona jako model,
od ktrego znaczco odbiega rzeczywisto sprowadzajca owe postpowania do rozwizania
maestwa bez dobrych efektw w kreowaniu przyszoci rozbitej rodziny po rozwodzie.
Przez skutki prawne rozwodu rozumie bdziemy wszelkie rozstrzygnicia sdu,
jakie skadaj si na tre wyroku rozwodowego oraz prawne konsekwencje tych
rozstrzygni.
Wyrok oddalajcy pozew sd wydaje, jeli nie wystpiy przesanki, ktre
rozwd umoliwiaj (art. 56 1 KRO) oraz wwczas, gdy istniej okolicznoci
wyczajce moliwo udzielenia rozwodu (art. 56 2 i 3 KRO). Sporne midzy
maonkami kwestie zwizane np. ze sprawowaniem wadzy rodzicielskiej, dostar-
czaniem rodkw utrzymania, zarzdem majtkiem i inne mog wwczas zosta
rozstrzygnite w toku odrbnych postpowa.
1
Wyrok SN z 10.5.2000 r., III CKN 1032/99, OSNC 2001, Nr 78, poz. 102, s. 19.
2
3
Wyrok SN z 16.7.1968 r., II CR 277/68, OSNCP 1969, Nr 3, poz. 58.
AKjvOgA=
AK
Wyroki oddalajce powdztwo rozwodowe zapadaj niezmiernie rzadko. W spra-

wach, w ktrych mogyby one zapa dochodzi bowiem czsto do cofnicia pozwu
lub do umorzenia postpowania zawieszonego przez sd wobec braku wniosku o jego
podjcie. Orzeczenie takie ma powag rzeczy osdzonej, dlatego maonkowie nie
mog wystpi o rozwd podajc te same fakty i okolicznoci, ktre istniay przed
ostatni rozpraw poprzedzajc wydanie wyroku1.
Wyrok orzekajcy rozwd zawiera kilka elementw niektre musz pojawi
si w kadym takim orzeczeniu, a wystpienie lub brak innych zaley od stanu fak-
tycznego sprawy oraz wnioskw stron.
Kady wyrok rozwodowy rozpoczyna formua o rozwizaniu maestwa,
a nastpnie znajduj si w nim rozstrzygnicia dotyczce:
1) winy w rozkadzie poycia maeskiego (na zgodne danie stron sd odst-
puje od orzekania w tej kwestii),
2) sprawowania wadzy rodzicielskiej nad wsplnymi maoletnimi dziemi roz-
wodzcych si maonkw,
3) kontaktw rodzicw z dziemi po rozwodzie,
4) dostarczania rodkw utrzymania na rzecz ich maoletnich dzieci,
5) sposobu korzystania ze wsplnego mieszkania przez czas wsplnego w nim
zamieszkiwania po rozwodzie,
6) kosztw procesu.
Na danie maonka sd orzeka rwnie o:
1) obowizku alimentacyjnym midzy maonkami po rozwodzie (art. 60 KRO),
2) eksmisji maonka (art. 58 2 zd. 2 KRO) oraz
3) podziale majtku wsplnego, jednake w tym przypadku czyni to jedynie ww-
czas, jeli przeprowadzenie tego podziau nie spowoduje nadmiernej zwoki
w postpowaniu (art. 58 3 KRO).
Ponadto na zgodny wniosek stron sd orzeka o przyznaniu wsplnego miesz-
kania jednemu z maonkw lub o sposobie jego podziau.
2. Wina rozkadu poycia

Orzekajc rozwd sd ma obowizek wskaza, ktra ze stron jest winna roz
kadu poycia. Sd nie bdzie jednak orzeka o winie w rozkadzie poycia, jeeli
strony (maonkowie) zgodnie zadaj zaniechania wydania orzeczenia w tej
kwestii. Strony mog o to wystpi zarwno w toku postpowania przed sdem I in-
stancji, jak rwnie w postpowaniu apelacyjnym. Wice dla sdu bdzie rwnie
cofnicie dania zaniechania orzekania o winie choby nastpio w postpowaniu
apelacyjnym2. Natomiast nieorzeczenie o winie w razie braku zgodnego dania
maonkw o jego zaniechanie stanowi race naruszenie prawa3.
1
Orzeczenie SN z 30.9.1952 r., C 1073/52, OSNC 1953, Nr 4, poz. 111.
2
Orzeczenie SN z 3.9.1958 r., 3 CR 226/58, OSPiKA 1958, Nr 12, poz. 314.
3
AKjvOgA=
AK
16. Rozwd 109
W przypadku zgodnego dania odstpienia od orzekania o winie nastpuj

skutki takie, jak gdyby aden z maonkw nie ponosi winy rozkadu poycia.
Zdarza si, e strony wnosz o odstpienie od orzekania o winie nie chcc pa-
ci wysokiej, przede wszystkim psychicznej ceny trudnego i czsto upokarzajcego
postpowania dowodowego. Bywa, e dzieje si tak rwnie wwczas, gdy wina jed-
nego z maonkw w doprowadzeniu do rozkadu poycia jest ewidentna. Szanujc
motywy wnoszcych o orzeczenie rozwodu bez orzekania o winie, naley jednak
zwrci uwag na konsekwencje prawne takiego dania. Poza pozbawieniem wyro-
ku rozwodowego etycznej oceny zaistniaej sytuacji, jego efektem s rwnie skutki
cile prawne, zwizane zwaszcza z niemoliwoci wystpienia przez maonka
faktycznie niewinnego rozkadu poycia o alimenty po rozwodzie w trybie art. 60
2 KRO. Przepis ten pozwala da alimentw od maonka wycznie winnego
rozkadu poycia bez potrzeby wykazywania przez wnoszcego o alimenty, i jest
w niedostatku. Wystarczy, e maonek niewinny wykae, i w wyniku rozwodu
jego sytuacja materialna ulega istotnemu pogorszeniu.
W kontekcie wniosku o nieorzekanie o winie trudno te uzasadni ewentualny
wniosek o eksmisj maonka winnego rozkadu poycia, gdy ten swym raco na-
gannym postpowaniem uniemoliwia wsplne zamieszkiwanie. Trudno przyj bo-
wiem, e maonek niewinny rozkadowi poycia (a takim formalnie jest maonek
niewymieniony w wyroku jako winny) jest zarazem osob speniajc przesank
do eksmisji.
Nie jest to jednak niemoliwe np. w szczeglnym przypadku, gdy rozkad poycia midzy
maonkami nastpi przed laty i nie chc oni wraca do tego zagadnienia, zgodnie dajc zanie-
chania orzekania o winie, natomiast aktualny i palcy jest problem nagannego zachowania jednego
z maonkw (alkoholizm, awantury, dewastacja mieszkania) uniemoliwiajcego dalsze wsplne
zamieszkiwanie z nim pozostaych czonkw rodziny. Ze wzgldu na zgodne danie stron sd
odstpi od orzekania o winie w rozkadzie poycia orzekajc jednoczenie eksmisj.
Ocena winy rozkadu poycia w wielu przypadkach wywouje kontrowersje
i bywa w procesie rozwodowym przedmiotem ostrych sporw. Ich ilustracj mog
by nastpujce tezy orzecze Sdu Najwyszego:
1) Brak podstaw do obcienia maonka wspwin rozkadu na tej podstawie,
e dopuci si niewiernoci maeskiej przed kilkunastu laty, jeeli wsp-
maonek przez kilkanacie lat kontynuowa poycie, wiedzc od pocztku
o zdradzie1.
2) Maonek dopuszczajcy si zdrady z reguy jest winnym rozkadu poycia2.
3) Przypisanie maonkowi winy w powstaniu rozkadu poycia wymaga ustalenia,
e maonek naruszy obowizki wynikajce z art. 23 KRO wskutek umylnego,
czy choby nieumylnego postpowania3.
1
Orzeczenie SN z 25.8.1960 r., IV CR 190/60, OSPiKA 1961, Nr 5, poz. 132.
2
3
AKjvOgA=
AK
4) Opuszczenie przez on wraz z dziemi wsplnego domu, stanowice reakcj

na powane zagroenie ze strony ma bezpieczestwa osobistego i wsplnych
dzieci, nie jest moralnie naganne, i nie moe by uznane za zawinione spowodo-
wanie rozkadu poycia maeskiego1.
5) Zmiana religii przez jednego z maonkw moe by w konkretnych okoliczno-
ciach uznana za zawinion przyczyn rozkadu poycia maeskiego (art.57
1 KRO)2.
3. Wadza rodzicielska po rozwodzie

Kolejne rozstrzygnicie, jakie musi zapa w wyroku rozwodowym, dotyczy
sprawowania wadzy rodzicielskiej nad maoletnimi dziemi maonkw. W tej kwe-
stii (i w sprawie kontaktw z dzieckiem) sd ma obowizek uwzgldni zawarte przez
maonkw porozumienie, jeeli jest ono zgodne z dobrem dziecka (art. 58 1 KRO).
Sugestia, by rozwodzcy si maonkowie podjli prb zawarcia takiego porozu-
mienia (okrelanego w literaturze jako plan wychowawczy), zwizana jest z funk-
cjonowaniem od kilku lat w sprawach o rozwd instytucji mediacji i tendencj do
agodzenia w tych sprawach konsekwencji kontradyktoryjnego charakteru postpo-
wania na rzecz elementw nakaniajcych strony do dialogu. Rozstrzygajc o wadzy
rodzicielskiej sd powinien kierowa si dyrektyw, by rodzestwo wychowywao
si po rozwodzie rodzicw wsplnie. T generalnie suszn ide uzupeniono rwnie
trafnym zastrzeeniem: chyba e dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnicia.
Jeeli chodzi o warianty uksztatowania wadzy rodzicielskiej po rozwodzie, to
sd moe:
1) pozostawi peni wadzy rodzicielskiej obojgu maonkom;
Jest to moliwe, jeeli zo oni w tej kwestii zgodny wniosek i przedstawi sdo-
wi zawarte przez siebie porozumienie o sposobie wykonywania wadzy rodzicielskiej
i utrzymywaniu kontaktw z dzieckiem po rozwodzie. Sd uwzgldni taki wniosek,
jeeli bdzie on zgodny z dobrem dziecka i zasadne jest oczekiwanie, e rodzice
bd wspdziaa w sprawach dotyczcych dziecka. W innym przypadku, tj. gdy
strony wniosku nie zo albo wniosek bdzie budzi wtpliwoci co do zgodnoci
z dobrem dziecka czy te jeli zachowanie stron nie bdzie wskazywao na istnienie
moliwoci wspdziaania po rozwodzie, sd nie bdzie mg pozostawi peni
wadzy rodzicielskiej obojgu rodzicom;
2) powierzy wadz rodzicielsk jednemu z maonkw, wyznaczajc drugie
mu zakres uprawnie i obowizkw w sprawach dotyczcych osoby dziecka;
Nie jest to pod wzgldem formalnym sposb ograniczenia wadzy rodzicielskiej,
lecz uregulowanie sposobu jej sprawowania w szczeglnej sytuacji, jak stwarza
rozwd rodzicw dziecka i osobne zamieszkiwanie jednego z nich.
Wzgldy praktyczne, a nie zagroenie dobra dziecka (przesanka ograniczenia wadzy rodzi-
cielskiej, zgodnie z art. 109 1 KRO) s jego przyczyn. Z punktu widzenia ochrony praw dziecka
1
Wyrok SN z 5.12.1997 r., I CKN 597/97, OSNCP 1998, Nr 6, poz. 99.
2
Wyrok SN z 25.8.2004 r., IV CK 609/03, OSNC 2003, Nr 78, poz. 139.
AKjvOgA=
AK
16. Rozwd 111
(prawa do rodziny, prawa do stycznoci z obojgiem rodzicw) lepsze wydaje si rozwizanie

zapewniajce dziecku wiksz symetri w relacjach z obojgiem rodzicw, a wic zapewniajce
obojgu w miar zrwnowaony udzia w sprawowaniu wadzy rodzicielskiej nad dzieckiem (jak
w pkt 1). Tymczasem uycie w art. 58 1a sowa ograniczajc jest bdem, ktry wprowadza do
relacji midzy rozwodzcymi si maonkami faszywy sygna, e oto jednemu z nich sd pozo-
stawi peni wadzy rodzicielskiej, za drugiemu w konsekwencji rozwodu zakres tej wadzy
umniejszy. Jeeli po rozwodzie byli maonkowie pozostaj w konflikcie (co jest czste), taka
dystynkcja staje si swoistym atutem inspirujcym tego maonka, z ktrym dziecko mieszka, do
ograniczenia kontaktw dziecka z drugim rodzicem oraz do pomijania zdania tego drugiego rodzica
przy rozstrzyganiu istotnych spraw dotyczcych dziecka. Sowem, generuje to skutki, ktrych nie
da si pogodzi z dobrem dziecka rozwodzcych si maonkw.
3) orzec o ograniczeniu, zawieszeniu lub pozbawieniu wadzy rodzicielskiej
jednego lub obojga rodzicw.
Takie orzeczenie zapa moe, jeeli w stosunku do jednego lub obojga rodzi-
cw sd stwierdzi wystpowanie przesanek okrelonych w art. 109, 110 lub 111
KRO, pozwalajcych lub nakazujcych dokonanie ingerencji w sfer ich wadzy
rodzicielskiej.
W razie zmiany okolicznoci, jeeli przemawia za tym dobro dziecka, sd opie-
kuczy (a wic ju nie sd okrgowy orzekajcy rozwd) moe zmieni zawarte
w wyroku rozwodowym orzeczenie o wadzy rodzicielskiej i o sposobie jej wyko-
nywania (art. 107 KRO).
4. Kontakty z dzieckiem po rozwodzie

Istotnym zagadnieniem w sprawach rozwodowych jest okrelenie sposobu kon
taktowania si (stycznoci) z dzieckiem przez rodzica, z ktrym po rozwodzie
nie bdzie ono mieszka. Z punktu widzenia analizy procesu rozwodowego, w za-
gadnieniu tym na pierwszy plan wysuwa si kategoria praw nalenych rodzicowi
(temu, ktry po rozwodzie nie bdzie zamieszkiwa z dzieckiem). Tymczasem
nierozerwalnie z tym zwizane i daleko waniejsze jest jednak prawo dziecka do
stycznoci z obojgiem rodzicw. To wanie ochrona tego prawa dziecka powinna
by w postpowaniu rozwodowym realizowana ze szczegln konsekwencj. W sy-
tuacji konfliktu dorosych i ich emocjonalnego zaangaowania prowadzcego czsto
do nadmiernego koncentrowania si na wasnych problemach, rol sdu powinno
by powicenie naleytej uwagi ochronie prawa dziecka do stycznoci z obojgiem
rodzicw (art. 9 KoPD). Ranga tego zagadnienia wie si z nagann postaw wielu
rodzicw, z ktrymi po rozwodzie dziecko mieszka (z reguy matek), utrudniajcych
dziecku kontakty z drugim rodzicem. Jest to swoiste faktyczne rozwodzenie z nim
jego dziecka. Nasilenie zej woli (wzmacniane niewydolnoci egzekwowania usta-
lonych sdownie kontaktw) sprawia, e rodzic nie dostrzega, i szykana jak skie-
rowa w stron byego maonka, przynosi najwiksz szkod dla rozwoju dziecka,
zwaszcza w sferze emocjonalnej.
Wielu rozwodzcych si maonkw wciga w swj konflikt dzieci. Tracc umiejtno samo-
kontroli i dystans do swego dramatu dopuszczaj si instrumentalnego ich traktowania, wprowadzajc
AKjvOgA=
AK
je w szczegy maeskich sporw i wymagajc od nich opowiedzenia si po swej stronie. Trwa to

zreszt, a niekiedy nawet nasila si, po orzeczeniu rozwodu. W wypowiedziach racjonalizujcych
takie postpowanie uywa si niekiedy sformuowania walka o dziecko, gdy tymczasem jest to
raczej walka dzieckiem traktowanym jako narzdzie do zadawania blu wspmaonkowi. Postulat
korzystania w postpowaniu rozwodowym z psychologicznej mediacji nabiera szczeglnej rangi,
gdy patrzy si na przez pryzmat dobra dzieci uwikanych w konflikt dorosych. Jest ona szans dla
dzieci rozwiedzionych rodzicw na swobodne kontaktowanie si zarwno z matk, jak i z ojcem
(wyjwszy jedynie przypadki skrajnie patologicznej postawy ktrego z nich), za dla rodzicw
szans na wypracowanie sposobw wspdziaania w wychowywaniu dziecka.
Zagadnienie kontaktw z dzieckiem, nie tylko po rozwodzie rodzicw, ale
i w wielu innych trudnych sytuacjach, gdy np. kontakty z dziadkami utrudniaj
pozostajcy z nimi w konflikcie rodzice dziecka, czy te w przypadku utrudnia-
nia dziecku kontaktw z rodzicami przez rodzin zastpcz, w ktrej zostao ono
umieszczone, uregulowano w specjalnie temu zagadnieniu powiconym Oddziale3
Rozdziau II KRO Stosunki midzy rodzicami a dziemi (art. 1131136 KRO).
W tym miejscu pozostaje w zwizku z tym jedynie stwierdzi, e w sprawach
o rozwd sd ma obowizek orzec o kontaktach dziecka z jego rodzicami, a do
szczegowych uwag na temat tych kontaktw naley odesa do 24.
5. Dostarczanie rodkw utrzymania

Ustaliwszy sposb sprawowania wadzy rodzicielskiej i realizowania kontaktw,
sd orzeka w kwestii sposobu zaspokajania przez rodzicw potrzeb zwizanych
z utrzymaniem i wychowaniem dzieci, czyli zasdza na ich rzecz alimenty. Sposb
rozstrzygania tej kwestii w wyroku rozwodowym nie odbiega od sposobu rozstrzy-
gania jej w sprawach dotyczcych wycznie alimentacji, std zasadne jest odesanie
w tym miejscu do rozdz. III, 25.
Specyficznie i w sposb cile osadzony w kontekcie rozwodu uregulowano
istnienie i zakres obowizku alimentacyjnego dotyczcego rozwiedzionych
maonkw. Rozstrzygnicie tej kwestii zostanie zamieszczone w wyroku rozwo-
dowym tylko w wypadku wystpienia z daniem przez uprawnionego maonka.
Bez wyraenia przez niego dania, sd zagadnienia tego z urzdu nie rozstrzyga.
Brak takiego wniosku nie pozbawia jednak moliwoci wystpienia z roszczeniem
alimentacyjnym w stosunku do byego maonka w oddzielnym procesie ju po
orzeczeniu rozwodu.
Istnienie i zakres obowizku alimentacyjnego midzy maonkami po rozwo-
dzie zaley, jak ju powiedziano, od sposobu rozstrzygnicia kwestii winy rozkadu
poycia. Mona wyrni 3 sytuacje:
1) maonek rozwiedziony, ktry nie zosta uznany za wycznie winnego rozkadu
poycia (a wic w przypadku, gdy sd nie orzeka o winie albo gdy orzek win
obopln), jeeli popad w niedostatek, moe da od drugiego maonka do-
starczania rodkw utrzymania stosownie do swych usprawiedliwionych potrzeb
oraz moliwoci zarobkowych i majtkowych zobowizanego;
AKjvOgA=
AK
16. Rozwd 113
Mamy tu do czynienia z okreleniem przesanek powstania obowizku alimentacyjnego

i uksztatowania jego zakresu w sposb wyznaczony w przepisach Kodeksu rodzinnego i opie-
kuczego o obowizku alimentacyjnym. Jest on bowiem konsekwencj istnienia w przeszoci
wizi rodzinnoprawnej czcej uprawnionego z zobowizanym, niemonoci zaspokojenia przez
uprawnionego jego usprawiedliwionych potrzeb w stopniu uzasadniajcym okrelenie tego stanu
mianem niedostatku oraz istnienia moliwoci zarobkowych i majtkowych pozwalajcych owe
potrzeby zaspokoi po stronie osoby zobowizanej.
2) maonek wycznie winny rozkadowi poycia nie moe od byego wspma-
onka da alimentw nawet wwczas, gdyby popad po rozwodzie w niedo-
statek. Jest to swoista, odoona w czasie, sankcja za spowodowanie rozkadu
poycia maeskiego i sprzeniewierzenie si wyraonej w art. 23 KRO wizji
maestwa jako zwizku osb odpowiedzialnych, dbajcych o jego powodzenie;
Wycznie winny rozkadu poycia X, ktrego maestwo zostao rozwizane przez rozwd
2 lata temu, popad w skrajn bied. Nie moe on da alimentw od swej byej ony, ktrej po
rozwodzie zaczo si znakomicie powodzi ekonomicznie. Pozostaje mu poszukiwa alimentw
u dzieci, rodzicw, rodzestwa lub wystpi o wsparcie z pomocy spoecznej.
3) maonek rozwiedziony nieuznany winnym rozkadu poycia, ktrego sytu-
acja materialna po rozwodzie (i bezporednio w konsekwencji rozwodu) ulega
istotnemu pogorszeniu, moe da alimentw od byego wspmaonka
uznanego za wycznie winnego rozkadu poycia take wwczas, gdy mimo
istotnego pogorszenia sytuacji materialnej nie popad w niedostatek. Rwnie
w tym wypadku mamy do czynienia z ekonomiczn sankcj wobec maonka
wycznie winnego rozkadu poycia poczon z zapewnieniem ochrony ma-
onkowi niewinnemu, ktry w konsekwencji rozwodu znalazby si w gorszej
sytuacji materialnej ni ta, jaka bya jego udziaem w trakcie trwania maestwa.
Mona omawian regulacj interpretowa rwnie jako przejaw kontynuacji po
rozwodzie obowizujcej w prawie alimentacyjnym zasady rwnej stopy ycio-
wej w ramach rodziny nuklearnej (socjologowie rodziny tak okrelaj rodzin
jedno- i dwupokoleniow).
Ona, on i dziecko, kiedy yli razem osigali dochd wycznie z jego wynagrodzenia w wy-
sokoci 15 tys. z miesicznie. Po rozwodzie orzeczonym z jego wycznej winy, ona podja prac
jako pielgniarka zarabiajc 1,7 tys. z. Tytuem alimentw na dziecko otrzymywaa 2,8tys.z.
Osigane wynagrodzenie z pewnoci wystarcza na zaspokojenie jej osobistych potrzeb, jednak-
e w konsekwencji rozwodu ekonomiczny poziom jej ycia uleg i tak znacznemu obnieniu.
W zwizku z orzeczeniem rozwodu z jego wycznej winy, moe ona da od niego alimentw dla
siebie w kwocie, ktra zapewni jej poziom ycia zbliony do tego, na jakim ya przed rozwodem.
Zgodnie z art. 60 3 KRO, obowizek dostarczania rodkw utrzymania ma-
onkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego maonka nowego
maestwa. Jeeli zobowizanym jest maonek rozwiedziony, ktry nie zosta
uznany za winnego rozkadu poycia (w przypadku nieorzekania o winie na skutek
zgodnego dania wspmaonkw), wwczas obowizek ten wygasa take z upy-
wem 5 lat od orzeczenia rozwodu. Okres 5 lat nie dotyczy obowizku dostarczania
rodkw utrzymania obciajcego maonka wycznie winnego rozkadu poycia.
AKjvOgA=
AK
Ze wzgldu na wyjtkowe okolicznoci, na danie uprawnionego, sd moe

przeduy picioletni termin wiadczenia alimentw na rzecz wspmaonka po
rozwodzie. Przeduenie wymienionego terminu moe sd orzec, jeeli wystpi ku
temu wyjtkowe okolicznoci (np. zapadnicie przez osob uprawnion na cik
chorob), o ile owe okolicznoci powstay przed upywem 5 lat od orzeczenia roz-
wodu, a nie po tym terminie1.
Sd Najwyszy trafnie orzek, e nie dochodzi do wyganicia obowizku alimentacyjnego
wzgldem rozwiedzionego maonka w konsekwencji zawarcia przez niego zwizku maeskiego
skutecznego wycznie w sensie religijnym, a wic niewywoujcego skutkw na gruncie prawa
wieckiego. Zdarzenie to jest jednak okolicznoci, ktr sd powinien uwzgldni oceniajc
zgodno dochodzonego roszczenia alimentacyjnego z zasadami wspycia spoecznego2. Kon-
sekwentnie naley przyj, e omawiany obowizek alimentacyjny nie ustaje rwnie w wyniku
nawizania konkubinatu przez maonka uprawnionego. Fakt ten moe jednak mie wpyw na
istnienie i zakres obowizku okrelonego w art. 60 KRO, jeeli w wyniku nawizania konkubinatu
sytuacja ekonomiczna maonka uprawnionego ulegnie poprawie na tyle, e daniu przez niego
alimentw mona by zarzuci sprzeczno z zasadami wspycia spoecznego. Naley doda, e
po wejciu w ycie art. 1441 KRO kady przypadek dania alimentw, wyjwszy danie ich przez
maoletnie dzieci, musi by oceniany przez pryzmat zasad wspycia spoecznego.
W kadym przypadku obowizek alimentacyjny wygasa jednak zgodnie z ogl-
nymi reguami przyjtymi w tej kwestii w prawie alimentacyjnym, czyli przez
mier zobowizanego lub uprawnionego (art. 139 KRO) lub na skutek zmiany sto-
sunkw (utrata moliwoci zarobkowych lub majtkowych przez dunika, a take
powstanie moliwoci samodzielnego zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb
przez osob uprawnion).
6. Korzystanie ze wsplnego mieszkania po rozwodzie

W intencji powodw, powdztwo rozwodowe ma doprowadzi do rozdzielenia
yciowych losw dotychczasowych maonkw. Tymczasem czsto jest to iluzj,
gdy wielu rozwiedzionych maonkw po rozwodzie zamieszkuje razem. Co wicej,
ich sytuacja materialna nie daje im szansy na zamieszkanie osobno w dajcej si
przewidzie perspektywie czasowej. W zwizku z tym wanym elementem wyroku
rozwodowego jest rozstrzygnicie o sposobie korzystania ze wsplnego mieszkania
maonkw po rozwodzie.
Zagadnienie to nie budzi kontrowersji i ostrych sporw w sprawach, w ktrych
strony zo zgodny wniosek, aby sd w wyroku rozwodowym orzek o podziale
ich wsplnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z maonkw,
gdy drugi maonek wyrazi zgod na jego opuszczenie bez dostarczenia mu lokalu
zastpczego, o ile rzecz jasna podzia mieszkania bd jego przyznanie jednemu
z maonkw, s moliwe (art. 58 2 zd. 3 KRO). W sprawach rozwodowych nie-
czsto wystpuj jednak cznie wysoki standard ekonomiczny maonkw (odpo-
1
Wyrok SN z 28.1.1999 r., III CKN 1041/98, OSNCP 1999, Nr 9, poz. 149.
2
AKjvOgA=
AK
16. Rozwd 115
wiednio due mieszkanie lub 2 mieszkania) i ich dobra wola. Kontrowersje prawne
nie wi si te z rozstrzyganiem spraw rozwodowych w diametralnie odmiennych
przypadkach, w ktrych nie ma adnych moliwoci dokonania fizycznego podzia-
u mieszkania quo ad usum (maonkowie mieszkaj w jednej izbie). Wwczas sd
odstpuje od orzekania w tej kwestii.
W przypadku braku zgodnych wnioskw stron lub wobec niemoliwoci ich
realizacji, sd ma obowizek rozstrzygn w wyroku rozwodowym o sposobie ko-
rzystania przez rozwiedzionych maonkw z ich wsplnego mieszkania w okresie
wsplnego w nim zamieszkiwania po rozwodzie. Sd orzekajc w tej kwestii nie
zmienia podstaw prawnych zamieszkiwania maonkw w ich mieszkaniu, nie two-
rzy te prawnego podziau mieszkania. Skutkiem orzeczenia jest jedynie faktyczne
(a nie prawne) rozdzielenie byych maonkw w ramach mieszkania, ktre pod
wzgldem prawnym jest nadal ich wsplne. Sd wydajc orzeczenie obowizany
jest uwzgldni przede wszystkim potrzeby dzieci i maonka, ktremu powierza
wykonywanie wadzy rodzicielskiej (art. 58 4 KRO).
W przypadkach wyjtkowych, gdy jeden z maonkw swym raco nagannym
postpowaniem (dopuszczanie si aktw przemocy, awanturowanie si, alkoholizm
itp.) uniemoliwia wsplne zamieszkiwanie, sd na danie drugiego maonka
moe nakaza jego eksmisj. Eksmisj t sd moe orzec jedynie ze wsplnego
mieszkania maonkw lub z mieszkania nalecego wycznie do maonka wno-
szcego o eksmisj. Nie mona natomiast w tym trybie usun z mieszkania maon-
ka, ktry jest jego wycznym wacicielem (gdy mieszkanie jest skadnikiem jego
majtku osobistego) lub ktremu przydzielono to mieszkanie w zwizku z wykony-
waniem przez niego czynnoci zawodowych (mieszkania funkcyjne).
Skutkiem orzeczenia eksmisji jest niemono dalszego wsplnego zamieszki-
wania przez wyeksmitowanego maonka. Orzeczenie to nie pozbawia go jednak
tytuu prawnego, jaki mu przysuguje do lokalu. Do rozliczenia z tego tytuu moe
doj w ramach postpowania o podzia majtku.
Artyku 58 2 KRO jest podstaw do dania eksmisji wycznie w toku procesu rozwodowe-
go1. Ustawa z 21.6.2001 r. o ochronie praw lokatorw, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie
Kodeksu cywilnego2 zawiera przepis pozwalajcy maonkowi wystpi o eksmisj wspmaonka,
a take byego wspmaonka (czyli zarwno w trakcie maestwa, jak i ju po rozwodzie), jeeli
ten swym raco nagannym postpowaniem uniemoliwia wsplne zamieszkiwanie (art. 13 tej usta-
wy), a wic w okolicznociach okrelonych w taki sam sposb, jak w powoanym art. 58 2 KRO.
7. Podzia majtku wsplnego

W wyroku rozwodowym sd moe te orzec o podziale majtku wsplnego
maonkw. Dojdzie do tego, gdy jedna ze stron wystpi w tej kwestii ze stosownym
wnioskiem, a sd uzna, i przeprowadzenie podziau nie spowoduje nadmiernej
zwoki w postpowaniu.
1
2
AKjvOgA=
AK
8. Uwagi kocowe
W konsekwencji uprawomocnienia si wyroku rozwodowego maonkowie staj
si osobami stanu wolnego i jako tacy mog wstpi w nowy zwizek maeski.
Ponadto ich dotychczas wsplny majtek, jeeli yli w ustroju wsplnoci, bdcy
wsplnoci w czciach idealnych, staje si wsplnoci w czciach uamkowych,
moe te powsta midzy nimi obowizek alimentacyjny, dla ktrego podstaw
materialnoprawn stanowi art. 60 KRO.
Powag rzeczy osdzonej ma jedynie rozstrzygnicie o rozwodzie i o winie
rozkadu wsplnego poycia maonkw. Jest formalnie moliwe, a w praktyce
czsto spotykane, prowadzenie licznych postpowa w takich kwestiach rozstrzy-
ganych w wyroku rozwodowym jak: istnienie i zakres obowizku alimentacyjnego
midzy rodzicami a dziemi i midzy byymi maonkami, sprawowanie wadzy
rodzicielskiej i sposb kontaktowania si z dzieckiem tego z rodzicw, ktry z nim
nie mieszka, podzia majtku, sposb korzystania ze wsplnego mieszkania po
rozwodzie.
Maonek rozwiedziony, ktry zawierajc zwizek maeski zmieni nazwisko,
moe w cigu 3 miesicy od chwili uprawomocnienia si wyroku przez owiad-
czenie zoone przed kierownikiem USC powrci do nazwiska, jakie nosi przed
zawarciem maestwa (art. 59 KRO).
IV. Postpowanie sdowe w sprawach o rozwd wybrane informacje
Sdem waciwym w sprawach o rozwd jest sd okrgowy, w ktrego okrgu

maonkowie mieli ostatnie wsplne zamieszkanie, jeeli cho jedno z nich w okrgu
tym jeszcze stale przebywa. W razie braku takiej podstawy (gdy oboje mieszkaj
poza obszarem kompetencji sdu, na ktrym niegdy wsplnie zamieszkiwali),
wycznie waciwym jest sd miejsca zamieszkania strony pozwanej. Jeeli i tej
podstawy nie ma, wwczas waciwy jest sd okrgowy miejsca zamieszkania osoby
wystpujcej z powdztwem o rozwd.
Posiedzenia w sprawach rozwodowych odbywaj si przy drzwiach zamkni
tych, chyba e obie strony zadaj publicznego rozpoznania sprawy (co na szczcie
w praktyce si nie zdarza), a sd uzna, e jawno nie zagraa moralnoci.
Jeeli istniej widoki na utrzymanie maestwa, sd w kadym stanie sprawy
moe skierowa strony do mediacji (zob. rozdz. I, 4).
Tak sformuowana przesanka odczytywana w kontekcie zasady trwaoci zwizku mae-
skiego pozwala przyj, e skierowanie do mediacji powinno by regu w sprawach o rozwd
i o separacj.
Przedmiotem mediacji moe by zarwno pojednanie maonkw, jak i sporne
kwestie, ktre w razie braku wsplnych ustale maonkw stan si przedmiotem
rozstrzygnicia sdu (zaspokojenie potrzeb rodziny, alimenty, sposb sprawowania
wadzy rodzicielskiej, kontakty z dziemi, sprawy majtkowe).
AKjvOgA=
AK
16. Rozwd 117
Nowelizacj Kodeksu postpowania cywilnego wprowadzajc postpowanie mediacyjne

uchylono dotychczasowe brzmienie art. 436 KPC, ktry regulowa instytucj posiedzenia pojednaw-
czego. Praktyka tych posiedze bya za, o czym wiadcz sdowe wokandy, z ktrych wynikao,
e sdziowie przewidywali na nie okoo 15 minut. Niewielki wpyw na zmian tej fikcji pojednania
miao dowiadczenie tych sdziw (niestety nielicznych), ktrzy w ramach posiedze pojednawczych
podejmowali si rzetelnej rozmowy z maonkami, osigajc efekty w postaci wycofywania przez
cz z nich pozww o rozwd. Zwaywszy jednak, e uczestnictwo w mediacji jest dobrowolne,
a wic nie odbdzie si ona, jeeli ktrekolwiek z rozwodzcych si maonkw nie wyrazi na ni
zgody, rezygnacj z posiedze pojednawczych naley uzna za bd. Zrezygnowano bowiem w tych
przypadkach z jedynej moliwoci podjcia prby rozmowy z rozwodzcymi si maonkami.
Zawarta midzy maonkami ugoda, bdca efektem mediacji, podlega zatwier-
dzeniu przez sd. Sd nie zatwierdzi ugody w caoci lub w czci, jeeli jest ona
sprzeczna z prawem lub narusza dobre obyczaje albo zmierza do obejcia prawa lub
gdy jest niezrozumiaa lub zawiera sprzecznoci.
Na przykad sd nie powinien zatwierdzi ustalenia mediacji o tym, e ojciec nie bdzie wi-
dywa si z dzieckiem i pene utrzymanie zapewni dziecku matka (rozwodzcy si maonkowie
czasami prbuj dobi takiego targu nie liczc si z dobrem dziecka).
Ugoda po zatwierdzeniu przez sd ma moc prawn ugody zawartej przed s-
dem. Sd wemie pod uwag ewentualne ustalenia rozwodzcych si maonkw
w pozostaych kwestiach, ktre musz by przedmiotem rozstrzygnicia w sprawie
o rozwd. Po zakoczeniu mediacji sd wyznacza rozpraw.
Rozprawa odbywa si bez wzgldu na niestawiennictwo jednej ze stron. Kiedy
jednak powd nie stawi si na pierwsz rozpraw bez usprawiedliwienia, post-
powanie ulega zawieszeniu. Sd zawiesza rwnie postpowanie, jeeli nabierze
przekonania, e istniej widoki na utrzymanie poycia maeskiego. Moe do tego
doj w toku postpowania tylko raz. Na wniosek kadej ze stron zawieszone post-
powanie zostaje podjte.
W ramach postpowania dowodowego sd ma przede wszystkim ustali okolicz-
noci dotyczce rozkadu poycia, jak te okolicznoci dotyczce dzieci stron i ich
sytuacji, a w razie uznania powdztwa (tak zwanej zgody na rozwd) take przy-
czyn, ktre skoniy do tego stron pozwan. Sdowi nie wolno oprze orzeczenia
o rozwodzie wycznie na uznaniu powdztwa lub przyznaniu przez pozwanego
okolicznoci faktycznych powoanych przez maonka wystpujcego o rozwd.
Dowodem przeprowadzanym w kadej sprawie o rozwd jest przesuchanie
stron. Jeeli chodzi o dowody z przesuchania innych osb, to w charakterze wiad-
kw nie mog by przesuchiwani maoletni, ktrzy nie ukoczyli lat 13, a maoletni
bdcy dziemi stron, o ile nie ukoczyli lat 17. Zamiarem ustawodawcy jest utrud-
nienie w ten sposb stronom procesu wczania do niego dzieci.
W trakcie postpowania niekiedy wielomiesicznego, a bywa, e kilkuletniego
sd moe na danie jednego z maonkw lub te z urzdu wyda postanowienia,
w ktrych na czas procesu okreli:
1) obowizek maonkw przyczyniania si do zaspokajania potrzeb rodziny;
2) sposb roztoczenia w trakcie procesu pieczy nad wsplnymi maoletnimi dziemi;
AKjvOgA=
AK
3) sposb realizowania w trakcie procesu prawa do kontaktowania si rodzicw

z dziemi;
W toku procesu o rozwd sd moe na podstawie art. 755 1 KPC zakaza (tytuem zabez-
pieczenia) rodzicowi pozbawionemu wadzy rodzicielskiej osobistej stycznoci z dzieckiem1.
4) sposb korzystania w tym czasie ze wsplnego mieszkania maonkw;
5) list przedmiotw, jakie powinny zosta wydane maonkowi opuszczajcemu
wsplne mieszkanie (art. 756 KPC).
17. Separacja
I. Funkcja spoeczna
Przepisy o separacji maonkw wprowadzono do Kodeksu rodzinnego i opie-

kuczego nowelizacj dokonan 21.5.1999 r.2. Uczyniono w ten sposb zado
postulatom wysuwanym przez rodowiska i osoby, ktre uznaj nierozerwalno
zwizku maeskiego, a uwaaj, e prawo pastwowe powinno da im moliwo
formalnego rozwizania swoich problemw rodzinnych w sposb inny ni rozwd.
Wprowadzajc separacj powikszono moliwoci prawnego uregulowania konse-
kwencji kryzysu poycia maonkw. Separacja nie jest bowiem form rozwizania
maestwa, lecz form jego trwania. Funkcjonowanie przepisw o separacji moe
przyczyni si do ochrony wolnoci wyznania i swobody sumienia i jako takie
te przepisy s wyrazem respektowania wartoci bdcych dobrami osobistymi
czowieka.
Istot separacji jest umoliwienie wydania przez sd orzeczenia o rozczeniu
maonkw w przypadku istnienia zupenego rozkadu poycia maeskiego bez
rozwizywania zwizku maeskiego. Jako taka separacja nie jest wic surogatem
rozwodu, lecz ma suy uregulowaniu sytuacji maonkw ju w czasie ich faktycz-
nego (a nie dopiero formalnego) rozczenia. Rozwizanie takie zakada moliwo
pojednania w przyszoci, a wic stanowi szans na wzmoenie ochrony rodziny
przeciwdziaajc lekkomylnemu daniu rozwodu.
Orzeczenie separacji nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu rozwodu w przyszoci.
Rozwd i separacj naley traktowa jako dwie odrbne instytucje prawne. Separa-
cja nie jest etapem poprzedzajcym rozwd. Kade z maonkw w kadym czasie
moe o rozwd wystpi niezalenie od tego, czy doszo do separacji faktycznej, czy
bya ona orzeczona, czy te nie.
1
Uchwaa SN (7) z 8.3.2006 r., III CZP 98/05, OSNC 2006, Nr 1, poz. 158, s. 1.
2
Dz.U. Nr 52, poz. 532.
AKjvOgA=
AK
17. Separacja 119
II. Przesanki orzeczenia separacji
Przesanki separacji podobnie jak i jej skutki generalnie rzecz ujmujc, s

podobne do przesanek i skutkw rozwodu. Istniej jednak znaczce rnice i one
przede wszystkim bd przedmiotem uwag poczynionych w tym fragmencie skryp-
tu. W tych kwestiach, w ktrych przepisy o separacji odnosz si do uregulowa
przyjtych w prawie rozwodowym, rwnie odesa naley do tych fragmentw
niniejszego opracowania, w ktrych zostay one omwione.
Przesank separacji jest wystpienie midzy maonkami zupenego rozkadu
ich poycia (przy rozwodzie rozkad poycia musi by te trway).
Mimo zupenego rozkadu poycia orzeczenie separacji nie jest dopuszczalne,
jeeli wskutek niej miaoby ucierpie dobro wsplnych maoletnich dzieci maon-
kw albo jeeli z innych wzgldw orzeczenie separacji byoby sprzeczne z zasadami
wspycia spoecznego. Inaczej jak w przypadku przesanek rozwodu, nie jest prze-
sank negatywn separacji wystpienie z powdztwem przez maonka wycznie
winnego rozkadu poycia.
Jeeli maonkowie nie maj wsplnych maoletnich dzieci, wwczas sd moe
orzec separacj na podstawie zgodnego dania maonkw (rozwd na zgodne
danie maonkw nie jest moliwy sd zawsze musi zbada, czy wystpiy
wymagane przesanki). Take i w tym przypadku orzeczenie separacji moliwe jest
jedynie wobec spenienia przesanki zupenego rozkadu poycia. Sd nie orzeka
wwczas o winie rozkadu poycia, gdy wbrew przesaniu separacji mogoby to
zantagonizowa maonkw. Przyjmuje si, e adne z maonkw nie ponosi winy.
III. Skutki separacji
W konsekwencji orzeczenia separacji mamy do czynienia z formalnym trwa-

niem maestwa, ktrego wi zostaje rozluniona wskutek uchylenia obowizku
wsplnego poycia. Uchylenie owego obowizku jest najistotniejsz rnic midzy
skutkami separacji, a skutkami rozwodu. W zwizku z tym, e orzeczenie separacji
nie rozwizuje maestwa, maonek pozostajcy w separacji nie moe zawrze
nowego zwizku maeskiego. Mimo orzeczenia separacji (albo inaczej rzecz uj-
mujc w konsekwencji trwania maestwa), trwa nadal obowizek maonkw
udzielania sobie wzajemnej pomocy. Jest on jednak ograniczony wycznie do sytu-
acji, w ktrych przemawiaj za tym wzgldy susznoci (art. 614 3 KRO).
Rnic midzy separacj a rozwodem podkrelono te w uregulowaniu dotycz-
cym nazwiska osb, wobec ktrych sd orzek separacj. Maonkom, ktrzy zmienili
nazwisko zawierajc zwizek maeski, nie umoliwiono po orzeczeniu separacji
powrotu do nazwiska noszonego przed jego zawarciem (art. 614 5 KRO).
W postpowaniu w sprawach o separacj stosuje si przepisy prawa rozwodo-
wego dotyczce:
1) orzekania o winie (art. 57 KRO),
AKjvOgA=
AK
2) wadzy rodzicielskiej,
3) kontaktw z dzieckiem,
4) alimentowania dzieci,
5) losw wsplnego mieszkania, podziau majtku (art. 58 KRO) oraz
6) obowizku dostarczania rodkw utrzymania istniejcego midzy maonkami
po rozwodzie (art. 60 1 i 2 KRO, ale bez 3, zawierajcego ograniczenia cza-
sowe istnienia tego obowizku) przy wskazaniu maonkw yjcych w separacji
jako pierwszych w kolejnoci zobowizanych wzgldem siebie do wiadczenia
alimentw (art. 130 KRO).
Orzeczenie separacji powoduje rwnie m.in.:
1) powstanie midzy maonkami ustroju rozdzielnoci majtkowej,
2) uchylenie domniemania, e dziecko urodzone przez on yjc w separacji jest
dzieckiem jej ma,
3) odsunicie od dziedziczenia ustawowego maonka spadkodawcy (art. 9351 KC)
yjcego w chwili otwarcia spadku w separacji,
4) moliwo wyczenia maonka od dziedziczenia ustawowego po zmarym
wspmaonku, ktry wystpi o orzeczenie separacji z jego winy, a danie jego
byo uzasadnione (art. 940 KC),
5) wpisanie wzmianki o separacji do aktu maestwa (art. 62 ust. 5 PrASC).
IV. Wybrane informacje proceduralne
Tryb postpowania w sprawie o separacj zaley od tego, czy toczy si ono na

danie jednego z maonkw, czy te wskutek wystpienia o to przez oboje ma-
onkw wsplnie. W pierwszym przypadku postpowanie uksztatowane zostao,
tak jak postpowanie w sprawach o rozwd. Natomiast wsplne wystpienie o orze-
czenie separacji przez maonkw, ktre jest dopuszczalne w przypadku nieposia-
dania przez nich wsplnego potomstwa, sprawia, e postpowanie toczy si w trybie
nieprocesowym.
Wystpienie przez jednego z maonkw z powdztwem o separacj nie ogra-
nicza moliwoci korzystania z przepisw o rozwodzie. Jeeli bowiem jedno z ma-
onkw da orzeczenia separacji, a drugie orzeczenia rozwodu i danie to jest
uzasadnione, wwczas sd ma obowizek orzec rozwd. Rozpatrywane jest najpierw
powdztwo rozwodowe, jako danie idce dalej ni powdztwo o separacj. Sd
orzeknie w takim przypadku separacj (a oddali powdztwo rozwodowe) jedynie
wwczas, gdy spenione bd wymagane do tego przesanki, za brak bdzie prze-
sanek do orzeczenia rozwodu (rozkad poycia maeskiego bdzie zupeny, jednak
nie bdzie mia cechy trwaoci).
W trakcie postpowania w sprawie o separacj sd moe na danie jednego
z maonkw lub te z urzdu wyda postanowienia, w ktrych na czas procesu
okreli: obowizek maonkw przyczyniania si do zaspokajania potrzeb rodziny,
AKjvOgA=
AK
17. Separacja 121
sposb sprawowania pieczy nad wsplnymi maoletnimi dziemi, jak rwnie sposb
korzystania ze wsplnego mieszkania maonkw.
V. Zniesienie separacji
Na zgodne danie maonkw sd orzeka o zniesieniu separacji. Z t chwil

ustaj te jej skutki. Znoszc separacj, sd ma obowizek rozstrzygn o wadzy
rodzicielskiej nad wsplnym maoletnim dzieckiem obojga maonkw. Jeeli takie
bdzie danie maonkw, wwczas sd orzekajc zniesienie separacji utrzyma
midzy maonkami ustrj rozdzielnoci majtkowej.
Pytania kontrolne do rozdz. II, 1517:

1. Kiedy mona uzna za zaginion osob, o ktrej yciu ostatni wiadomo uzyskano przed
rokiem?
2. Czym rni si przesanki orzeczenia rozwodu od przyczyn rozwodu?
3. Jakie regulacje prawne s potwierdzeniem obowizywania w polskim prawie zasady trwaoci
zwizku maeskiego?
4. Jakie przesanki musz zaistnie, aby sd mg orzec rozwd, a jakie wykluczaj dopuszczal-
no wydania takiego orzeczenia?
5. Wymie kwestie, jakie sd musi z urzdu zawrze w wyroku rozwodowym oraz te, ktre mog
zosta w nim rozstrzygnite na wniosek obu lub jednej ze stron.
6. Jakie s konsekwencje wystpienia maonkw o udzielenie rozwodu bez orzekania o winie
rozkadu poycia?
7. Wymie reguy rzdzce orzekaniem w wyroku rozwodowym o alimentach na rzecz byego
maonka.
8. Porwnaj przesanki i skutki rozwodu z przesankami i skutkami separacji.
W 1995 r. Sejm rozpatrywa projekt prawa rozwodowego, ktry w miejsce obecnego art. 56
KRO przewidywa wprowadzenie przepisu w taki oto sposb regulujcego przesanki rozwodu:
Sd orzeka rozwizanie maestwa przez rozwd, jeeli nie sprzeciwia si temu dobro mao-
letnich dzieci.
1. Porwnaj obecne przesanki rozwodu z proponowanymi w projekcie.
2. Oce projekt w kontekcie zasady trwaoci zwizku maeskiego.
3. Jakie wedug Ciebie postawy wobec maestwa stymulowayby tak okrelone przesanki
rozwodu?
4. Jakie motywy wedug Ciebie mogy kierowa autorami projektu tego przepisu?
5. Jakie widzisz saboci obecnego prawa rozwodowego?
AKjvOgA=
AK
ROZDZIA III
RODZICE DZIECI
18. Pochodzenie dziecka

Literatura: A. Dyoniak, Pozycja prawna dziecka urodzonego w nastpstwie implantacji
embrionu, NP 1989, Nr 1; tene, Status prawny dziecka pochodzcego z postmortalnej inse-
minacji albo postmortalnej implantacji embrionu, SP 1993, Nr 4; M. Dziayska, Pochodzenie
dziecka od maonkw, Pozna 1987; ta, Macierzystwo zastpcze, SP 1993, Nr 1; F. Fukuy-
ama, Koniec czowieka. Konsekwencje rewolucji biotechnologicznej, Krakw 2004; J. Gajda,
Przesanka dobra dziecka przy ustalaniu jego pochodzenia, Rodzina i Prawo 2006, Nr 1; W. Ga-
lewicz (red.), Pocztki ludzkiego ycia. Antologia bioetyki, t. 2, Krakw 2010; M. Grzymkowska,
Standardy bioetyczne w prawie europejskim, Warszawa 2009; J. Gwiazdomorski, Dochodzenie
i zaprzeczenie macierzystwa, SC 1974, t. 24; J. Haberko, Cywilnoprawna ochrona dziecka
pocztego a stosowanie procedur medycznych, Warszawa 2010; J. Haberko, M. czkowska
(red.), Prawne, medyczne i psychologiczne aspekty wspomaganej prokreacji. Praca zbiorowa,
Pozna 2005; A.Jakubecki, Charakter powdztw o ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia dziecka
oraz o ustalenie bezskutecznoci uznania ojcostwa, Polski Proces Cywilny 2011, Nr 3; W. Lang
(red.), Prawne problemy ludzkiej prokreacji, Toru 2000; M. czkowska, Stosunek prawny po-
krewiestwa a pochodzenie genetyczne, [w:]M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. czkowska,
A. N. Schulz (red.), Ksiga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyskiego, Toru 2008;
Z. Radwaski, Stanowisko prawne dziecka pocztego w nastpstwie sztucznego unasiennienia
matki, SIS 1979, Nr 5; M. Safjan, Prawo wobec ingerencji w natur ludzkiej prokreacji, Warszawa
1990; P. Singer, D.Wells, Dzieci z probwki. Etyka i praktyka sztucznej prokreacji, Warszawa
1988; T. Smyczyski (red.), Wspomagana prokreacja ludzka. Zagadnienia legislacyjne, Pozna
1996; tene, Aksjologiczne podstawy dopuszczalnoci wspomaganej prokreacji ludzkiej, Forum
Iuridicum 2004, Nr3; tene, O potrzebie ustalenia pochodzenia dziecka zgodnie z tzw. prawd
biologiczn, [w:] Finis Legis Christus. Ksiga jubileuszowa Ks. Profesora Wojciecha Gralskie-
go, t. II, Warszawa 2009; tene, Prawo filiacyjne i alimentacyjne po reformie z 2008r., KPP
2010, z. 2; W. Stojanowska, Postulowany model procesu o ustalenie ojcostwa jako konsekwencja
wprowadzenia do praktyki sdowej dowodu z bada DNA, [w:] M. Andrzejewski, L. Kociucki,
M. czkowska, A. N. Schulz (red.), Ksiga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyskiego,
Toru 2008; A.Szpunar, Skutki prawne wyroku uwzgldniajcego powdztwo o zaprzeczenie oj-
costwa, Pal. 1989, Nr 2; J. M. Varaut, Moliwe, lecz zakazane. O powinnociach prawa, Warszawa
1996; A.Wudarski, Ustalenie i weryfikacja pochodzenia a poczucie jakoci ycia zagadnienia
wybrane w ujciu prawno-porwnawczym, KPP 2014 (w druku); J. Winiarz, Sdowe ustalenie
AKjvOgA=
AK
18. Pochodzenie dziecka 123
ojcostwa priorytet prawdy czy interesu?, PiP 1989, z. 3; A. Zielonacki, Prawo do znajomoci
wasnego pochodzenia, SP 1993, Nr 1.
I. Funkcja spoeczna i midzynarodowe standardy prawne
Celem ustalenia pochodzenia dziecka jest wskazanie osb, ktre s jego rodzica-
mi, czyli krewnymi wstpnymi w linii prostej pierwszego stopnia. Istot zagadnienia
jest okrelenie stanu cywilnego czowieka (zob. rozdz. I, 5), ktry jest niepodziel-
ny, co oznacza, e czowiek moe pochodzi wycznie od jednego mczyzny i od
jednej kobiety.
Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych ONZ, wyraajc
prawo kadego czowieka do imienia i nazwiska, wskazuje te obowizek rejestracji
urodzenia kadego dziecka (art. 24 ust. 2). Z kolei Konwencja o Prawach Dziecka sta-
nowi, e jeeli jest to moliwe dziecko ma prawo do znajomoci swego pochodzenia
(art. 7), to jest do poznania rzeczywistoci biologicznej zgodnie z prawd. Wskazany
przepis nie jest jednak podstaw do podejmowania dziaa zmierzajcych do zmiany
sytuacji prawnej dziecka w kierunku pogodzenia jej z rzeczywistoci biologiczn.
Zagadnienie ustalenia pochodzenia dziecka dotyczy sfery prywatnoci czowieka dobra
szczeglnie chronionego w dokumentach katalogujcych prawa czowieka. Dotyczya tej sfery
sprawa, w ktrej Sd Najwyszy stwierdzi, e dziaania prokuratora zmierzajce do uniewanienia
uznania dziecka przez mczyzn, ktry nie jest jego ojcem, nie naruszaj prawa tego mczyzny
do prywatnoci w rozumieniu art. 8 Europejskiej Konwencji o ochronie praw czowieka i podsta-
wowych wolnoci1.
Europejska Konwencja o Statusie Prawnym Dziecka Pozamaeskiego2
sporzdzona w Strasburgu 15.10.1975 r. stanowi, e pochodzenie dziecka poza-
maeskiego od matki ustala si wycznie na podstawie faktu jego urodzenia,
za pochodzenie takiego dziecka od ojca moe by stwierdzone lub ustalone na
podstawie dobrowolnego uznania lub orzeczenia sdu. W postpowaniu o ustalenie
pochodzenia dziecka od ojca naley dopuci dowody naukowe, ktre mog pomc
w ustaleniu lub wykluczeniu ojcostwa (art. 5). Jeli chodzi o dobrowolne uznanie
przez mczyzn ojcostwa dziecka, to nie moe by ono przedmiotem sprzeciwu
ani zaskarenia, chyba e prawo wewntrzne przewiduje tak moliwo w przy-
padku, gdy osoba, ktra chce uzna ojcostwo lub je uznaa, nie jest biologicznym
ojcem dziecka (art. 4). Polska, ratyfikujc konwencj, zastrzega prawo do niesto-
wania art. 4 konwencji, poniewa Kodeks rodzinny i opiekuczy uzalenia uznanie
ojcostwa od potwierdzenia tego faktu przez kobiet (wczeniej, do wejcia w ycie
noweli kodeksu z 6.11.2009 r., od wyraenia przez ni zgody na uznanie dziecka).
1
Wyrok SN z 18.8.1999 r., II CKN 321/99, OSNCP 2000, Nr 3, poz. 49.
2
Dz.U. z 1999 r. Nr 79, poz. 888.
AKjvOgA=
AK
124 Rozdzia III. Rodzice dzieci
II. Ustalenie i zaprzeczenie macierzystwa
Ustalenie, kto jest matk dziecka, z reguy nie budzi wtpliwoci. Postpowanie
w celu ustalenia macierzystwa jest niezbdne w wyjtkowych przypadkach. Doty-
czy to drastycznych przypadkw zwizanych ze znalezieniem porzuconego dziecka
czy te fatalnych sytuacji zamiany noworodkw w szpitalu, jednak coraz czciej
ustalenie macierzystwa wywouje kontrowersje w zwizku ze sztucznym wspiera-
niem ludzkiej prokreacji i pojawiajcym si pytaniem: czy matk jest kobieta, ktra
dziecko urodzia, czy te ta, ktra bya dawczyni komrki jajowej zapodnionej
invitro (szerzej w rozdz. III, 18, pkt V). W Polsce rozstrzygnito ten spr dopiero
w nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuczego z 6.11.2008 r. Idc za rozwiza-
niami obowizujcymi w wielu krajach przyjto, e matk dziecka jest kobieta,
ktra je urodzia (art. 619 KRO).
Formalnie o macierzystwie rozstrzyga wpis do aktu urodzenia dziecka
dokonany na podstawie zgoszenia do odpowiedniego USC, ktre powinno nast-
pi w cigu 14 dni od narodzin. Obowizek takiego zgoszenia ciy kolejno na
ojcu dziecka, kierowniku szpitala, w ktrym nastpi pord, poonej lub lekarzu
obecnych przy porodzie i matki (art. 38 i 39 PrASC). Z chwil sporzdzenia aktu
urodzenia dziecka, kobieta wpisana w nim jako matka, jest ni w wietle prawa, a ten
akt jest wycznym dowodem jej macierzystwa. Mona kwestionowa tak ustalone
macierzystwo kobiety, ktra jest w akcie urodzenia dziecka wskazana jako matka,
wystpujc do sdu z powdztwem o zaprzeczenie macierzystwa (art. 6112 1
KRO). Tylko prawomocne orzeczenie sdu o zaprzeczeniu macierzystwa sprawi,
e dane osobowe kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako matka, zostan
z tego aktu wykrelone, co otworzy drog do prawnego wskazania matki w drodze
postpowania o ustalenie macierzystwa.
Jest to konsekwencj zasady niepodzielnoci stanu cywilnego czowieka. Opierajc si na niej
Sd Najwyszy stwierdzi: Przesank materialnoprawn dopuszczalnoci ustalenia, e okrelona
kobieta jest matk dziecka [...] jest nieistnienie w stosunku do tego dziecka stwierdzenia w sposb
prawem przewidziany, e jest jego matk inna kobieta []. Dopki wic z aktu urodzenia dziecka
wynika, e jego matk jest kobieta A, nie jest dopuszczalne ustalenie, i jest ni kobieta B. [...] Ustali,
e matk dziecka jest kobieta B mona dopiero po uprawomocnieniu si wyroku o zaprzeczenie
macierzystwa kobiety A.1.
O zaprzeczenie macierzystwa kobiety wskazanej w akcie urodzenia jako matka
dziecka moe wystpi:
1) dziecko;
2) owa kobieta;
3) matka dziecka;
4) mczyzna, ktrego ojcostwo ustalono z uwzgldnieniem macierzystwa kobiety
wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako matka;
1
Orzeczenie SN z 26.5.1956 r., I CR 672/55, PiP 1957, z. 12, s. 1073.
AKjvOgA=
AK
Moe on wytoczy powdztwo o zaprzeczenie jej macierzystwa, gdy wywouje to skutki

w jego sferze prawnej (art. 6113 2 KRO). Skutkiem zaprzeczenia macierzystwa jest bowiem
automatyczne anulowanie domniemania, e ojcem dziecka jest m kobiety, ktrej to orzeczenie
dotyczy. Podobnie rzecz si ma z ojcostwem mczyzny, ktre sd ustali na podstawie domnie-
mania z art. 85 KRO. Skoro okazao si, e powdka nie jest matk dziecka, to nie ma podstaw
domniemanie, e pozwany jest jego ojcem. Zniweczone te zostan skutki uznania ojcostwa, do
ktrego skutecznoci niezbdne jest wszak potwierdzenie tego faktu przez matk dziecka1.
5) prokurator.
Dziecko moe wystpi o zaprzeczenie macierzystwa kobiety wpisanej w akcie
urodzenia jako jego matka w cigu 3 lat od osignicia penoletnoci. Mczyzna,
ktrego ojcostwo ustalono z uwzgldnieniem macierzystwa kobiety wpisanej w ak-
cie urodzenia jako matka dziecka, moe wytoczy powdztwo w cigu 6 miesicy
od dnia, w ktrym dowiedzia si, e kobieta ta nie jest matk dziecka, nie pniej
jednak ni do osignicia przez dziecko penoletnoci. Natomiast matka albo kobieta
wpisana w akcie urodzenia dziecka jako jego matka mog wytoczy powdztwo
o zaprzeczenie macierzystwa w cigu 6 miesicy od dnia sporzdzenia aktu uro-
dzenia dziecka (art. 6113 1 KRO).
Orzeczenie o zaprzeczeniu macierzystwa ma charakter deklaratoryjny, co ozna-
cza, e wskazana w nim kobieta nie jest matk danego dziecka, gdy nigdy ni nie bya.
W konsekwencji zaprzeczenia macierzystwa kobiety wpisanej w akcie urodze-
nia dziecka jako jego matka, moliwe staje si sdowe ustalenie macierzystwa.
Jest to moliwe take wwczas, gdy sporzdzono akt urodzenia dziecka nieznanych
rodzicw (art. 6110 1 KRO).
Matka moe wytoczy powdztwa o ustalenie macierzystwa do osignicia
przez dziecko penoletnoci (art. 6111 KRO).
Cezur uniemoliwiajc sdowe ustalenie i zaprzeczenie macierzystwa jest
mier dziecka. Jednake w razie mierci dziecka, ktre wytoczyo takie powdz-
two, ustalenia macierzystwa mog dochodzi jego zstpni (art. 6115 KRO).
Powdztwo o ustalenie lub zaprzeczenie macierzystwa moe wytoczy proku-
rator, jeeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu spoecznego. W od-
rnieniu od innych osb majcych kompetencj do wytoczenia takiego powdztwa,
prokurator nie jest zwizany terminem. Jednake rwnie w odniesieniu do proku-
ratora wytoczenie powdztwa o zaprzeczenie macierzystwa nie jest dopuszczalne
po mierci dziecka (art. 6116 KRO). Prokurator wytaczajc powdztwo wskazuje
w pozwie dziecko, na ktrego rzecz wytacza powdztwo oraz pozywa odpowiednio
matk dziecka albo domniemanego ojca, a jeeli osoby te nie yj kuratora usta-
nowionego na ich miejsce.
1
Orzeczenie SN z 26.5.1956 r., I CR 672/55, PiP 1957, z. 12, s. 1073.
AKjvOgA=
AK
III. Ustalenie ojcostwa
1. Wstp
Kodeks rodzinny i opiekuczy przewiduje nastpujce sposoby ustalenia osoby
ojca dziecka:
1) domniemanie dotyczce dzieci zrodzonych w maestwie, zgodnie z ktrym
przyjmuje si, e ojcem takiego dziecka jest m kobiety, ktra je urodzia,
a jeli matka dziecka nie jest osob zamn:
2) uznanie ojcostwa dziecka przez jego ojca lub
3) wytoczenie powdztwa o ustalenie ojcostwa i wydania w tej sprawie orzeczenia
przez sd.
2. Pochodzenie dziecka urodzonego przez kobiet zamn domniemanie

i zaprzeczenie ojcostwa ma matki
Ojcostwo dzieci zrodzonych w maestwie uregulowano w postaci domniema-
nia prawnego. Konstrukcja takiego domniemania polega na tym, i w konsekwencji
wystpienia zdarzenia X, to jest przesanki domniemania, przyjmuje si, i nastpi
fakt Y, czyli wniosek domniemania. Oparty na tym schemacie art. 62 KRO stanowi,
e: ojcem dziecka urodzonego w czasie trwania maestwa albo przed upywem
300 dni od jego ustania lub uniewanienia (przesanka domniemania), jest m
jego matki (wniosek). W szczeglnej sytuacji, jeeli dziecko urodzio si przed
upywem 300 dni od ustania lub uniewanienia maestwa, jednake po zawar
ciu przez matk drugiego maestwa (przesanka domniemania), domniemywa
si, e dziecko pochodzi od drugiego ma (wniosek).
Domniemania te wprowadzono, poniewa maestwo jest zwizkiem opartym
na zaufaniu i dlatego z reguy m matki jest ojcem dziecka urodzonego przez sw
on w czasie trwania tego maestwa. Ustalanie np. na drodze procesu sdowego
pochodzenia kadego dziecka urodzonego przez matk nie byoby w zwizku
z tym wskazane. Samo istnienie takiego uregulowania podwaaoby zaufanie w sto-
sunku do tej kobiety w sprawie tak zasadniczej, jak uczciwo maeska.
Domniemanie ojcostwa ma matki nie jest niepodwaalne. Pomimo istnienia
jego przesanki (urodzenie dziecka przez kobiet zamn), moliwe jest skuteczne
zaprzeczenie prawdziwoci wniosku. Suy temu powdztwo o zaprzeczenie ojco
stwa ma matki. Legitymacj czynn w takim procesie maj:
a) m matki dziecka,
b) matka,
c) dziecko oraz
d) prokurator.
Potrzeba istnienia przepisw umoliwiajcych zaprzeczenie ojcostwa ma mat-
ki wynika przede wszystkim z faktu, e wskazane domniemania s skuteczne przez
cay okres formalnego trwania zwizku maeskiego, a wic nie tylko w przypadku
AKjvOgA=
AK
pozostawania maonkw we wsplnym poyciu, ale rwnie wwczas, gdy yj oni

w rozczeniu. W praktyce sprawy o zaprzeczenie ojcostwa wytaczaj wic zarwno
mczyni, twierdzcy, e ich ony dopuciy si zdrady maeskiej, jak rwnie
kobiety zamne, ktre urodziy dziecko w konsekwencji poycia konkubenckiego,
niekiedy po kilku latach ycia w rozczeniu ze swym mem.
Termin do wytoczenia powdztwa o zaprzeczenie ojcostwa, jeeli wystpu-
je z nim m matki, wynosi 6 miesicy od dnia urodzenia si dziecka lub od dnia
dowiedzenia si o tym fakcie powoda, nie pniej jednak ni do osignicia przez
dziecko penoletnoci.
Nie ma znaczenia, e m wiedzia o ciy ony, jak rwnie to, e zna przypuszczaln
dat porodu1. Istotna jest data urodzenia si dziecka, jeli dowiedzia si o tym zdarzeniu w dniu,
w ktrym ono nastpio lub te data dowiedzenia si o urodzeniu dziecka w przypadku powzicia
tej informacji po dniu jego narodzin.
Modyfikacje terminu do wniesienia powdztwa o zaprzeczenie ojcostwa przez
ma matki dziecka dotycz sytuacji, w ktrych nie by on w stanie podj stosow-
nych dziaa z powodu ubezwasnowolnienia lub choroby psychicznej uzasadniajcej
ubezwasnowolnienie cakowite.
Jeeli zosta on cakowicie ubezwasnowolniony z powodu choroby psychicznej lub innego
rodzaju zaburze psychicznych, na ktre zapad w cigu terminu do wytoczenia powdztwa o za-
przeczenie ojcostwa, wwczas powdztwo moe wytoczy jego przedstawiciel ustawowy. Termin
do wytoczenia powdztwa wynosi w tym wypadku 6 miesicy od dnia ustanowienia przedstawiciela
ustawowego, a jeeli przedstawiciel powzi wiadomo o urodzeniu si dziecka dopiero pniej
6 miesicy od dnia, w ktrym t wiadomo powzi.
Jeeli natomiast przedstawiciel ustawowy ma cakowicie ubezwasnowolnionego nie
wytoczy powdztwa o zaprzeczenie ojcostwa, m moe wytoczy powdztwo po uchyleniu
ubezwasnowolnienia. Termin do wytoczenia powdztwa wynosi w tym wypadku 6 miesicy od
dnia uchylenia ubezwasnowolnienia, a jeeli m powzi wiadomo o urodzeniu si dziecka
dopiero pniej 6 miesicy od dnia, w ktrym t wiadomo powzi.
Jeeli za m matki zapad na chorob psychiczn lub innego rodzaju zaburzenia psychiczne
w cigu terminu do wytoczenia powdztwa o zaprzeczenie ojcostwa i mimo istnienia podstaw do
ubezwasnowolnienia cakowitego nie zosta ubezwasnowolniony, moe on wytoczy powdztwo
w cigu 6 miesicy od ustania choroby lub zaburze, a gdy powzi wiadomo o urodzeniu si
dziecka dopiero pniej w cigu 6 miesicy od dnia, w ktrym t wiadomo powzi (art. 64
i 65 KRO).
Wystpienie z powdztwem o zaprzeczenie ojcostwa ma przez matk dziecka
(on pozwanego) moe nastpi w cigu 6 miesicy od urodzenia dziecka (art. 69
1 KRO). Z kolei dziecko moe wytoczy powdztwo o zaprzeczenie ojcostwa ma
swojej matki, po dojciu do penoletnoci, nie pniej jednak jak w cigu 3 lat od jej
osignicia (art. 70 1 KRO).
Termin do wytoczenia powdztwa o zaprzeczenie ojcostwa nie jest terminem
procesowym, lecz terminem prekluzyjnym prawa materialnego. Dlatego wobec nie-
1
Wyrok SN z 7.12.1967 r., II CR 349/67, OSNCP 1969, Nr 2, poz. 27; wyr. SN z 27.11.1975 r., II CR
628/75, niepubl.
AKjvOgA=
AK
istnienia przepisu, ktry by dopuszcza moliwo uwzgldnienia braku winy uchy-

bienia takiego terminu prawa materialnego, obojtna jest okolicznoc, e uchybienie
przez powoda terminu do zaprzeczenia ojcostwa nastpio bez winy i w zwizku
z tym zaprzeczenie ojcostwa jest niedopuszczalne1. Innymi sowy, bez wzgldu na
przyczyn uchybienia terminu do wytoczenia powdztwa o zaprzeczenie ojcostwa
po jego upywie sd oddali ewentualne powdztwo w tym zakresie. Taki skutek
omawianego terminu sprawia, e istotnego znaczenia nabiera moliwo wytacza-
nia powdztw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka przez prokuratora,
ktrego wskazany termin nie dotyczy (art. 86 KRO)2.
W kontrowersyjnym i opartym na szczeglnie skomplikowanym stanie faktycznym orzeczeniu
Trybuna Konstytucyjny uzna, e art. 71 KRO jest niezgodny z art. 47 w zwizku z art. 31 ust. 1
i art. 18 Konstytucji RP oraz z art. 8 Europejskiej konwencji praw czowieka. Przepis ten stanowi,
e zaprzeczenia ojcostwa nie jest dopuszczalne po mierci dziecka3.
Wedug wyraonej w art. 6 KC reguy, ciar udowodnienia faktu spoczywa
na osobie, ktra wywodzi z niego skutki prawne. Dlatego powd (m matki, mat-
ka, dziecko lub prokurator), chcc wykaza, e ojcem dziecka urodzonego przez
kobiet zamn nie jest jej m, musi to udowodni. W konsekwencji postpu nauk
biologicznych moliwe jest obecnie wskazanie kto jest ojcem dziecka. Dlatego w Ko-
deksie rodzinnym i opiekuczym odstpiono od wymogu wykazania przez powoda
jedynie niepodobiestwa, aeby m matki dziecka mg by jego ojcem. W to
miejsce wprowadzono wymg, aby ten, kto wystpuje z powdztwem o zaprzeczenie
ojcostwa ma matki wykaza, e nie jest ojcem dziecka (art. 67 KRO).
Przez niepodobiestwo rozumiano kad sytuacj, ktra wyczaa ojcostwo ma matki za-
rwno brak obcowania cielesnego midzy maonkami (wynikajcy np. z faktu pobytu w wizieniu
lub za granic), jak te sytuacje, gdy maonkowie co prawda wspyli cielenie w okresie koncep-
cyjnym, jednake z jakich przyczyn (np. niepodno ma) nie mogo doj do poczcia dziecka.
Domniemania dotyczce pochodzenia dziecka od ma matki mog by obalone
wycznie w sposb wskazany w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym. W braku ta-
kiego obalenia, domniemanie obowizuje bezwzgldnie, choby byo oczywiste, e
dziecko nie mogo by spodzone przez ma matki4. Ojcostwo biologiczne bowiem,
ktre stanowi wprawdzie podan przesank powstania ojcostwa prawnego, nie
jest jednak do osignicia tego celu przesank konieczn5.
Praktyczn donioso ma zagadnienie skutecznoci wyroku stwierdzajcego, e
dany mczyzna nie jest ojcem dziecka urodzonego przez sw on w czasie trwania
ich maestwa. Wyrok ten ma skutek wsteczny w tym rozumieniu, e mczyzna
1
Orzeczenie SN z 9.1.1963 r., II CR 87/62, RPEiS 1965, z. 2, s. 359; orz. SN z 8.6.1966 r., I PR 101/65,
OSPiKA 1967, Nr 78, poz. 181.
2
3
Wyrok TK z 26.11.2013 r., P 33/12 (porwnaj wyrok TK SK 61/06 o sprzecznoci art. 76 KRO, w jego
pierwotnym brzmieniu z art. 47 w zwizku z art. 18 Konstytucji RP).
4
Orzeczenie SN z 7.2.1948 r., III C 1741/47, OSN 1949, Nr 1, poz. 12; orz. SN z 19.4.1951 r.,
I C2071/50, NP 1952, Nr 7, s. 33.
5
AKjvOgA=
AK
ten nie moe by uwaany za ojca dziecka od chwili poczcia. Skutki tego wyroku
nie rozcigaj si jednak na inne stosunki prawne wynikajce z ojcostwa (dotycz-
ce np. obowizku alimentacjnego czy te wadzy rodzicielskiej). W konsekwencji
do chwili uprawomocnienia si takiego wyroku mowi matki przysuguje prawo
reprezentacji dziecka i spoczywaj na nim obowizki zarwno w zakresie wykony-
wania wadzy rodzicielskiej, jak i ponoszenia wsplnie z matk kosztw utrzymania
i wychowania dziecka1.
Nowym uregulowaniem dotyczcym ustalenia pochodzenia dziecka od ma
matki, zwizanym cile z rozwojem medycyny, jest art. 68 KRO, ktry stanowi, e
zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne, jeeli dziecko zostao poczte w na
stpstwie zabiegu medycznego, na ktry m matki wyrazi zgod. Ustawodawca
dokona rozrnienia dwch sytuacji, ktrych ocena etyczna jest diametralnie rna,
a przez to i konsekwencje prawne naleao uregulowa odmiennie: pierwsza, kiedy
to z powdztwem o zaprzeczenie ojcostwa wystpuje m matki dziecka, ktry nie
wiedzia o zabiegu medycznym, w wyniku ktrego doszo do poczcia dziecka oraz
druga, kiedy w m by wiadomy dokonania tego zabiegu i wyrazi na zgod.
W pierwszym przypadku zachowanie ony mona oceni jako nielojalne wzgldem
ma, gdy decyzje prokreacyjne s tak wakie, e maonkowie powinni podejmo-
wa je wsplnie. Wobec samodzielnego podjcia takiej decyzji przez on i zreali-
zowania jej (z pominiciem ma) uzasadnione jest przyznanie mowi kompetencji
do wystpienia z powdztwem o zaprzeczenie ojcostwa. Jeeli jednak m co
jest regu wyrazi zgod na zabieg medyczny poczcia dziecka, jego pniejsze
danie zaprzeczenia ojcostwa nie zasuguje na ochron prawn, jako sprzeczny
z zasadami wspycia spoecznego przejaw nielojalnoci maeskiej.
3. Pochodzenie dziecka urodzonego przez kobiet niezamn

3.1. Uwaga wstpna
Jeeli nie zachodzi domniemanie, e ojcem dziecka jest m jego matki albo
gdy domniemanie takie zostao obalone, wwczas ustalenie ojcostwa moe nastpi:
1) przez uznanie ojcostwa albo
2) na mocy orzeczenia sdu.
W drodze uznania ojcostwa (do wejcia w ycie nowelizacji Kodeksu rodzinne-
go i opiekuczego z 6.11.2008 r. uznania dziecka) okrelany jest najczciej stan
cywilny dziecka urodzonego w konkubinacie lub w zwizku, ktremu brak cechy
trwaoci, jednak mczyzna niebdcy mem matki nie kwestionuje faktu, i jest
ojcem. Co wicej, dokonuje z wasnej woli uznania, przyznajc w ten sposb, e
jest biologicznym ojcem dziecka i chce ponosi wszelkie wynikajce z tego tytuu
prawne konsekwencje.
1
Wyrok SN z 31.3.1970 r., I CZ 544/69, niepubl.; uchw. SN z 11.10.1982 r., III CZP 22/82, OSNCP
1983, Nr 1, poz. 2.
AKjvOgA=
AK
3.2. Uznanie ojcostwa

3.2.1. Uznanie dziecka w wietle przepisw Kodeksu rodzinnego
i opiekuczego sprzed nowelizacji z 6.11.2008 r. podstawowe informacje
Omwienie nowej na gruncie kodeksu instytucji, jak jest uznanie ojcostwa, naley poprzedzi
kilkoma uwagami na temat uznania dziecka instytucji, z ktrej susznie zrezygnowano. Niekon-
sekwentnie uregulowana budzia wtpliwoci co do tego, czy uznanie dziecka byo owiadczeniem
woli uznajcego, czy te owiadczeniem woli zawierajcym jednoczenie owiadczenie wiedzy
(chc by ojcem dziecka pod wzgldem prawnym, poniewa jestem jego ojcem). Brak konsekwencji
w przepisach sprawia, e w tej materii wiele razy wypowiada si Sd Najwyszy orzekajc m.in.,
e: Niedopuszczalne jest uznanie dziecka przez ma matki, ktrego powdztwo o zaprzeczenie
ojcostwa zostao uwzgldnione prawomocym wyrokiem1. W konkretnym przypadku skuteczne
zakwestionowanie ojcostwa ma matki dziecka sprawio, e nie mg by uwzgldniony wniosek
tego samego mczyzny o uznanie dziecka, ktrego ojcem biologicznym ponad wszelk wtpliwo
on nie by. Stanowisko Sdu Najwyszego wynikao z pojmowania uznania jako owiadczenia
zawierajcego w sobie zarwno elementy woli, jak i przyznanie faktu ojcostwa. Tymczasem tego
drugiego elementu w orzekanej sprawie nie byo. Sd Najwyszy konsekwentnie orzek te, e
niedopuszczalne byoby przyjcie przez urzdnika stanu cywilnego czy te przez sd opiekuczy,
owiadczenia mczyzny, e uznaje dziecko za swoje, gdyby rwnoczenie owiadczy, e nie
jest jego ojcem. Niedopuszczalne te byoby z tej samej przyczyny uznanie dziecka nieznanych
rodzicw. W takich wypadkach stosunek rodzica do dziecka moe powsta jedynie w drodze
przysposobienia dziecka2.
Warto wspomnie, e kierownik USC nie mia kompetencji do prowadzenia dochodzenia
w kierunku ustalenia, czy uznajcy jest biologicznym ojcem dziecka3. Stwarzao to pokus wyko-
rzystywania instytucji uznania dziecka do obchodzenia przepisw o przysposobieniu.
Do uznania dziecka wymagane byo wyraenie zgody przez jego matk oraz przez dziecko,
jeeli byo ono dorose. Ustalenie osoby matki byo niezbdn przesank dopuszczalnoci uznania
dziecka. Zgoda na uznanie dziecka zawieraa dokadne okrelenie zarwno osoby, ktra j wyraaa,
jak i osoby uznajcej dziecko.
Uznanie dziecka mogo zosta uniewanione. Bezwzgldnymi przyczynami uniewanienia
uznania dziecka byy: brak koniecznej formy uznania, brak zdolnoci do czynnoci prawnych
uznajcego4, a take ustalone ojcostwo innego mczyzny, oczywista niezgodno owiadczenia
o uznaniu z rzeczywistoci (np. gdy uznajcy by o kilka tylko lat starszy od osoby uznawanej).
Przyczynami wzgldnymi uniewanienia, czyli takimi, ktre w konsekwencji mogy doprowadzi
do uniewanienia orzeczenia sdu, byy wady owiadczenia woli mczyzny, ktry dziecko uzna
lub kobiety, ktra wyraaa zgod na uznanie jej dziecka. Najczciej powoywano si na bd,
a czasami te na zoenie owiadczenia o uznaniu pod wpywem groby. Za bd przy uznaniu
dziecka poczytywano sytuacje, gdy ktrakolwiek z wymienionych osb dziaaa w przekonaniu,
i uznajcy jest ojcem dziecka, a nastpnie okazao si to nieprawd. Po osigniciu penoletnoci
rwnie dziecko mogo wystpi o uniewanienie uznania wykazujc, e mczyzna, ktry je
uzna, nie jest jego biologicznym ojcem.
Wyrok SN z 21.1.1958 r., I CR 1293/57, OSNPG 1959, Nr 2, poz. 19.

1

2
3
Wyrok SN z 15.11.1976 r., IV CR 434/76, OSNCP 1977, Nr 10, poz. 189; wyr. SN z 13.11.1979 r.,
IVKR 237/79, OSNPG 1981, Nr 1, poz. 1.
4
AKjvOgA=
AK
3.2.2. Uznanie ojcostwa charakter prawny

Uznanie ojcostwa jest owiadczeniem mczyzny wiadomego faktu swego
ojcostwa, e pragnie by ojcem dziecka, take pod wzgldem prawnym. Jest to
wic przede wszystkim jego owiadczenie wiedzy. Uznanie ojcostwa jest aktem
jednostronnym, dokonanym przez ojca osobicie. W typowej sytuacji stosowne
owiadczenie skada on przed kierownikiem USC.
Rwnie mczyzna niepenoletni, ktry jednak ukoczy 16 lat i nie istniej
podstawy do jego cakowitego ubezwasnowolnienia, moe zoy owiadczenie
konieczne do uznania ojcostwa. Ze wzgldu jednak na konieczno zapewnienia mu
naleytej ochrony prawnej, moe to uczyni tylko przed sdem opiekuczym. To
uregulowanie wskazuje osobisty charakter uznania ojcostwa, co warto podkreli,
gdy w poprzednim stanie prawnym, mczyzna, ktry chcia uzna dziecko, a nie
by penoletni lub zosta czciowo ubezwasnowolniony, musia uzyska na to zgod
przedstawiciela ustawowego.
Uznanie ojcostwa zawiera w sobie informacj, i mczyzna, ktry zamierza go
dokona, wspy cielenie z matk dziecka. W zwizku z intymnoci tego prze-
kazu konieczne jest potwierdzenie przez matk prawdziwoci tego owiadczenia.
Moe ona tego dokona jednoczenie z owiadczeniem mczyzny albo w cigu
3miesicy od dnia zoenia przez niego owiadczenia o uznaniu ojcostwa.
Na charakter uznania ojcostwa jako przyznania faktu, e jest si ojcem dziecka,
wskazuj take przepisy odnoszce si do roli kierownika USC. Ma on obowi-
zek aktywnego uczestniczenia przy dokonywaniu uznania ojcostwa, przy czym
aktywno ta ma zapewni zgodno uznania ojcostwa z rzeczywistoci biologicz-
n. W szczeglnoci jest on obowizany wyjani osobom zamierzajcym zoy
owiadczenia konieczne do uznania ojcostwa:
1) przepisy regulujce obowizki i prawa wynikajce z uznania (zwaszcza przepisy
regulujce stan cywilny dziecka, wadz rodzicielsk nad nim, obowizek wiad-
czenia na jego rzecz alimentw),
2) przepisy o nazwisku dziecka (art. 89 KRO) oraz
3) rnic midzy uznaniem ojcostwa a przysposobieniem dziecka, ktra najkrcej
rzecz ujmujc sprowadza si do tego, e uznanie ojcostwa zmierza do dostosowa-
nia sytuacji prawnej ojca dziecka do sytuacji faktycznej jaka jest midzy nim a jego
dzieckiem, gdy natomiast przysposobienie suy do ustanowienia relacji prawnej,
takiej jaka czy rodzica z dzieckiem, w odniesieniu do osb, ktre pod wzgldem
biologicznym nie s dla siebie krewnymi w linii prostej pierwszego stopnia.
Kierownik odmawia przyjcia owiadcze koniecznych do uznania ojcostwa,
jeeli uznanie jest niedopuszczalne, gdy np. pochodzenie dziecka od innego m-
czyzny zostao wczeniej ustalone lub mczyzna zamierzajcy uzna ojcostwo nie
osign wymaganego wieku. Odmwi przyjcia owiadczenia o uznaniu ojcostwa
rwnie wtedy, gdy powemie wtpliwo co do pochodzenia dziecka.
Respekt dla prawdy biologicznej przejawia si rwnie w uregulowaniu skutkw
uznania ojcostwa dziecka, ktre matka urodzia po zawarciu maestwa z innym
AKjvOgA=
AK
mczyzn ni ten, ktry uzna ojcostwo. Ot w takim przypadku nie stosuje si

art. 62 KRO, a wic nie ma zastosowania domniemanie ojcostwa ma matki. Stan
cywilny dziecka zosta bowiem ustalony w drodze uznania ojcostwa.
Do uznania ojcostwa nie moe doj, jeeli toczy si w sdzie sprawa o ustalenie
ojcostwa. Uznanie dotyczy bowiem sytuacji oczywistych co do tego kto jest ojcem
dziecka, za toczce si postpowanie w sprawie o ustalenie ojcostwa wskazuje, e
istnieje spr w tej materii.
Dopuszczalne jest uznanie ojcostwa jeszcze przed urodzeniem si dziecka, o ile
jest ono poczte. Jeeli dziecko zmaro przed osigniciem penoletnoci, uznanie
ojcostwa moe nastpi w cigu 6 miesicy od dnia, w ktrym mczyzna skadajcy
owiadczenie o uznaniu dowiedzia si o mierci dziecka, nie pniej jednak ni do
dnia, w ktrym dziecko osignoby penoletno.
W nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuczego z 6.11.2008 r. odstpiono od moliwoci
uznania w odniesieniu do dziecka dorosego.
Wrd skutkw uznania wymieni naley w szczeglnoci:
1) okrelone w art. 89 KRO konsekwencje dotyczce brzmienia nazwiska dziecka;
Nosi ono nazwisko wskazane w zgodnych owiadczeniach rodzicw, skadanych jednoczenie
z owiadczeniami koniecznymi do uznania ojcostwa. Rodzice mog wskaza nazwisko jednego
z nich albo nazwisko utworzone przez poczenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca dziecka. Jeeli
rodzice nie zoyli zgodnych owiadcze w sprawie nazwiska dziecka, nosi ono nazwisko skadajce
si z nazwiska matki i doczonego do niego nazwiska ojca. Do zmiany nazwiska dziecka, ktre
w chwili uznania ju ukoczyo 13 lat, jest potrzebna jego zgoda.
2) przyznanie uznajcemu z mocy prawa wadzy rodzicielskiej nad dzieckiem;
3) powstanie wzajemnego midzy ojcem i dzieckiem prawa dziedziczenia oraz
4) powstanie wzajemnych obowizkw alimentacyjnych.
W zwizku z tym, i uznanie ojcostwa ma skutek wsteczny (od momentu urodzenia dziecka),
mczyzna, ktry dokona uznania, ma obowizek alimentowania dziecka od chwili urodzenia.
Ten, kto oy na utrzymanie dziecka zanim doszo do uznania, moe da od uznajcego zwrotu
poczynionych na ten cel wydatkw (art. 140 1 KRO).
Jeeli doszo do uznania ojcostwa przez mczyzn, ktry nie jest biologicznym
ojcem dziecka, wwczas mona wytoczy powdztwo o ustalenie bezskutecznoci
tego uznania. Legitymacja czynna przysuguje:
1) mczynie, ktry dokona uznania,
2) kobiecie, ktra potwierdzia fakt jego ojcostwa,
3) dziecku, ktrego uznanie dotyczy oraz
4) prokuratorowi.
Mczyzna, ktry uzna ojcostwo i kobieta, ktra fakt ojcostwa potwierdzia,
mog wytoczy powdztwo o ustalenie bezskutecznoci uznania w terminie 6 mie-
sicy od dnia, w ktrym dowiedzieli si, e dziecko od tego mczyzny nie pochodzi.
W razie uznania ojcostwa przed urodzeniem si dziecka ju pocztego, bieg tego
terminu nie moe rozpocz si przed urodzeniem si dziecka. Po osigniciu przez
AKjvOgA=
AK
dziecko penoletnoci powdztwo o ustalenie bezskutecznoci uznania ojcostwa nie

moe by wytoczone ani przez matk dziecka, ani przez mczyzn, ktry uzna
ojcostwo.
Dziecko moe da ustalenia bezskutecznoci uznania ojcostwa, jeeli uznajcy
mczyzna nie jest jego ojcem. Z tym daniem moe ono wystpi po dojciu do
penoletnoci, nie pniej jednak ni w cigu 3 lat od jej osignicia.
Ustalenie bezskutecznoci uznania ojcostwa nie jest dopuszczalne po mierci
dziecka. Jeeli jednak uznanie ojcostwa nastpio po mierci dziecka, powdztwo
o ustalenie bezskutecznoci powinno by wytoczone przeciwko kuratorowi ustano-
wionemu przez sd opiekuczy w miejsce dziecka, nie pniej ni do dnia, w ktrym
dziecko osignoby penoletno.
Skutkiem ustalenia bezskutecznoci uznania ojcostwa jest ustanie stosunku
rodzinnoprawnego pokrewiestwa w linii prostej pomidzy mczyzn, ktry do-
kona uznania ojcostwa a dzieckiem, ktrego to uznanie dotyczyo. Ustaje wwczas
wadza rodzicielska tego mczyzny nad dzieckiem, jego obowizek alimentacyjny
wzgldem niego, prawo dziedziczenia i wiele innych.
Uznanie ojcostwa musi by dokonane w odpowiedniej formie i przed od
powiednim organem. W typowej sytuacji nastpuje to przed kierownikiem USC.
Moe do niego doj take przed sdem opiekuczym. Obowizkowo przed sdem
uznania ojcostwa dokonuje mczyzna, ktry ma ograniczon zdolno do czynnoci
prawnych. Uznanie ojcostwa za granic, dotyczce dziecka, ktrego oboje rodzice
albo jedno z nich s obywatelami polskimi, odbywa si przed polskim konsulem lub
osob wyznaczon do wykonywania funkcji konsula.
W razie niebezpieczestwa grocego bezporednio yciu matki dziecka lub mczyzny, od
ktrego dziecko pochodzi, owiadczenia konieczne do uznania ojcostwa mog zosta zaprotoko-
owane przez notariusza albo zoone do protokou wobec wjta (burmistrza, prezydenta miasta),
starosty, marszaka wojewdztwa, sekretarza powiatu albo gminy. Protok podpisuje osoba, ktra
przyja owiadczenie oraz osoba, ktra je zoya, chyba e nie moe ona go podpisa. Przyczyn
braku podpisu naley poda w protokole. Protok zawierajcy owiadczenie konieczne do uzna-
nia ojcostwa powinien by niezwocznie przekazany do USC waciwego do sporzdzenia aktu
urodzenia dziecka.
Zachowuje aktualno orzeczenie Sdu Najwyszego stwierdzajce, e zoenie
owiadczenia o uznaniu dziecka przed niewaciw osob nie rodzi adnych skutkw
prawnych i w zwizku z tym uznanie wwczas nie istnieje1.
Naley zauway, e od odmowy przyjcia owiadcze niezbdnych do uznania
ojcostwa przez kierownika USC, a take przez inny uprawniony organ, nie ma rodka
zaskarenia. Zainteresowani mog jednak zgosi zamiar zoenia tych owiadcze
przed sdem opiekuczym. Jeli sd odmwi im przyjcia owiadcze, wwczas
zarwno domniemany ojciec, jak i matka dziecka mog wystpi z powdztwem
o ustalenie ojcostwa (art. 85 KRO).
1
Orzeczenie SN z 30.8.1960 r., IV CR 829/59, OSPiKA 1961, Nr 1, poz. 9.
AKjvOgA=
AK
3.3. Sdowe ustalenie ojcostwa

3.3.1. Domniemanie ojcostwa z art. 85 KRO
Ten sposb ustalenia pochodzenia dziecka jest wykorzystywany, gdy nie do-
szo do ustalenia jego pochodzenia ani na podstawie domniemania z art.62KRO,
ani w konsekwencji uznania ojcostwa. Najczciej do procesu dochodzi, gdy
stanowisko matki dotyczce osoby ojca urodzonego przez ni dziecka jest roz-
biene z pogldem ywionym na ten temat przez mczyzn, ktry zosta przez
ni pozwany o ustalenie ojcostwa. W innych sytuacjach, ktre pojawiy si
w konsekwencji przemian obyczajowych zachodzcych w ostatnich latach, to do-
mniemany ojciec wystpuje z powdztwem o ustalenie ojcostwa, gdy kobieta, ktra
urodzia dziecko nie zamierza potwierdzi jego ojcostwa (przed nowelizacj kodeksu
z 6.11.2008 r. chodzio o odmow zgody na uznanie dziecka). Wynikao to z jej posta-
wy yciowej sprowadzajcej si do wyboru samotnego wychowywania dziecka lub
te ze zwizania si z innym mczyzn. Z powdztwem o ustalenie ojcostwa moe
rwnie wystpi dziecko i prokurator w praktyce zdarza si to rzadko.
Jakkolwiek ta forma ustalenia osoby ojca dotyczy w zasadzie wycznie ojco-
stwa dzieci urodzonych poza maestwem, to jednak moe by ona wykorzystana
rwnie w sprawach dotyczcych dzieci urodzonych przez matki bdce matkami,
o ile doszo do obalenia domniemania z art. 62 KRO.
Procesem o ustalenie ojcostwa rzdzi domniemanie prawne uregulowane
w art.85 1 KRO, zgodnie z ktrym przyjmuje si, e ojcem dziecka jest ten, kto
obcowa z matk dziecka w okresie koncepcyjnym (czyli nie dawniej ni w trzech-
setnym, a nie pniej ni w sto osiemdziesitym pierwszym dniu przed urodzeniem
si dziecka). Zadaniem strony wytaczajcej powdztwo o ustalenie ojcostwa jest
wic wykazanie, i w okresie koncepcyjnym doszo do poycia cielesnego po
midzy mczyzn, a matk dziecka (przesanka domniemania). Na tej podstawie
ustawa kae sdowi przyj, i w mczyzna jest ojcem dziecka (wniosek do-
mniemania). Jeeli strona powodowa nie wykae w sposb wiarygodny faktu obco-
wania cielesnego stron procesu w okresie koncepcyjnym, wwczas sd nie majc
podstaw do przyjcia wniosku domniemania oddali powdztwo. W przypadku
jednak wykazania, i w okresie koncepcyjnym strony obcoway ze sob cielenie
(przesanka domniemania), stronie pozwanej pozostaje broni si dowodzc, i
pomimo zasadnoci przesanki domniemania chybiony jest wniosek co do ojcostwa
pozwanego mczyzny. Moe to czyni, gdy domniemanie, o ktrym mowa, jest
domniemaniem wzruszalnym.
Natomiast okoliczno, e matka w tym okresie obcowaa take z innym mczy-
zn, moe by podstaw do obalenia domniemania tylko wtedy, gdy z okolicznoci
wynika, e ojcostwo innego mczyzny jest bardziej prawdopodobne. Korzystanie
z tego zarzutu napotyka na barier w postaci dominujcego w orzecznictwie pogl-
du, i w inny mczyzna nie moe sta si pozwanym w sprawie, dopki sd nie
rozstrzygnie zasadnoci pozwu zoonego przez matk dziecka. Moe on wic by
w toczcym si procesie jedynie wiadkiem i trudno oczekiwa, aby zoy zeznania
AKjvOgA=
AK
obciajce siebie. W jego interesie jest wszak, aby sd ustali ojcostwo pozwanego,
gdy w przeciwnym razie, w kolejnym procesie o ustalenie ojcostwa, to on moe
zosta pozwany.
Powdztwo o ustalenie ojcostwa moe wytoczy:
1) dziecko;
2) matka dziecka;
Kompetencja do wystpienia z powdztwem o ustalenie ojcostwa jest niezalena od sprawo-
wania przez matk dziecka wadzy rodzicielskiej. Matka moe dochodzi sdowego ustalenia
ojcostwa, choby pozbawiona bya wadzy rodzicielskiej i choby sprzeciwia si temu opiekun
dziecka1. Jej uprawnienie w tej sprawie ma charakter osobisty, co wywouje m.in. ten skutek, e
nawet przysposobienie pene [ale ju nie dotyczy to przysposobienia cakowitego przyp.Aut.]
dziecka pozamaeskiego nie stoi na przeszkodzie daniu przez matk dziecka ustalenia ojcostwa
tego dziecka2.
3) domniemany ojciec;
Mczyzna, ktry uwaa si za ojca dziecka i chcia, aby t biologiczn rzeczywisto od-
zwierciedlao orzeczenie sdu, nie mia do 2005 r. moliwoci prawnych, by ten cel zrealizowa.
Zagadnienie stao si doniose spoecznie w zwizku z uchwytnym statystycznie zjawiskiem
samotnego macierzystwa wynikajcego z takiego wanie wyboru drogi yciowej przez kobiet.
Mczyzna nie mg w takich przypadkach uzyska zgody matki dziecka na dokonanie uznania,
a take nie mia samodzielnej legitymacji procesowej do wytoczenia powdztwa o ustalenie
wasnego ojcostwa. Pozostawao mu jedynie zoenie wniosku do prokuratora, aby ten wystpi
ze stosownym pozwem. Taka sytuacja prawna mczyzn sprawia, e Trybuna Konstytucyjny
orzek o niezgodnoci wczesnego brzmienia art. 84 KRO z art. 45 ust. 1 (Kady ma prawo do
[...] rozpatrzenia sprawy przez [...] sd) i art. 77 ust. 2 (Ustawa nie moe nikomu zamyka drogi
sdowej dochodzenia naruszonych wolnoci lub praw) oraz art. 72 ust. 1 zd. 1 Konstytucji RP
(Rzeczpospolita Polska zapewnia ochron praw dziecka) w zakresie, w jakim wycza prawo
mczyzny bdcego biologicznym ojcem dziecka do dochodzenia ustalenia ojcostwa3.
Wydaje si, e wczesne uregulowanie sprzeczne byo te z art. 33 ust. 1 Konstytucji, gdy
nie zapewniao mczyznom takich samych praw w yciu rodzinnym jak kobietom (wi ojca
z dzieckiem jako pokrewiestwo pierwszego stopnia w linii prostej do tej kategorii naley).
oraz
4) prokurator.
Z powdztwem o ustalenie ojcostwa (ale te o jego zaprzeczenie, a take o ustalenie bezsku-
tecznoci uznania ojcostwa) prokurator moe wystpi, jeeli wymaga tego dobro dziecka lub
ochrona interesu spoecznego.
Zarwno dziecko, jak i prokurator mog wystpowa o ustalenie ojcostwa bez
ograniczenia w czasie. Matka dziecka ani jego domniemany ojciec nie mog wyst-
pi z takim daniem po mierci dziecka lub po osigniciu przez nie penoletnoci.
1
Uchwaa SN z 18.7.1969 r., III CZP 44/69, OSPiKA 1970, Nr 1, poz. 7.
2
Wyrok SN z 21.2.1973 r., I KR 346/72, OSNCP 1973, Nr 12, poz. 224; uchw. SN z 20.3.1976 r.,
IIICZP77/75, OSNCP 1976, Nr 9, poz. 185.
3
Wyrok TK z 28.4.2003 r., K 18/02, Dz.U. Nr 83, poz. 772.
AKjvOgA=
AK
3.3.2. Wyrok w sprawie o ustalenie ojcostwa

Wyrok ustalajcy ojcostwo ma charakter deklaratywny. Oznacza to, e nie tworzy
on nowego stanu prawnego i nie wywouje skutkw od chwili uprawomocnienia.
Wyrok ten ustala bowiem stan prawny z moc od momentu urodzenia dziecka, a co do
niektrych skutkw prawnych, siga nawet okresu poprzedzajcego jego narodziny.
W konsekwencji sdowego ustalenia ojcostwa prawo do dziedziczenia po ojcu ma te dziecko,
ktre urodzio si po jego mierci (art. 927 2 KC). Zdarzenie, na podstawie ktrego powstao
prawo do dziedziczenia (mier ojca), nastpio wic przed urodzeniem si dziecka.
Z kolei na podstawie art. 141 KRO ojciec dziecka niebdcy mem matki obowizany jest
przyczyni si w rozmiarze odpowiadajcym okolicznociom do pokrycia wydatkw zwizanych
z ci i porodem oraz kosztw trzymiesicznego utrzymania matki w okresie poogu. Z wanych
powodw matka moe da udziau ojca w kosztach swego utrzymania przez czas duszy ni
3miesice. Jeeli wskutek ciy lub porodu matka poniosa inne konieczne wydatki albo szczeglne
straty majtkowe, moe da, aeby ojciec pokry odpowiedni cz tych wydatkw lub strat.
Roszczenia powysze przysuguj matce take w wypadku, gdy dziecko urodzio si nieywe.
Z roszczeniami tymi matka dziecka moe wystpi w cigu 3 lat od daty porodu.
W zwizku z tym, e realizacja powyszych roszcze wie si z ustaleniem ojcostwa, a wic
wymaga czasu na przeprowadzenie postpowania, art. 142 KRO stanowi, i ju w wypadku, gdy
ojcostwo mczyzny niebdcego mem matki zostao jedynie uwiarygodnione, matka moe da,
aeby mczyzna ten jeszcze przed urodzeniem si dziecka wyoy odpowiedni sum pienin
na koszty utrzymania matki przez 3 miesice w okresie poogu oraz na koszty utrzymania dziecka
przez pierwsze 3 miesice po urodzeniu. Termin i sposb zapaty tej sumy okrela sd.
Najistotniejsze rozstrzygnicie zawarte w takim wyroku sprowadza si do stwier-
dzenia, e mczyzna jest ojcem dziecka albo te do oddalenia powdztwa. Wyrok
sdu oddalajcy powdztwo o ustalenie ojcostwa nie stoi na przeszkodzie pozwaniu
w przyszoci przez matk dziecka innego mczyzny.
Jeeli ojcostwo pozwanego mczyzny zostanie przez sd ustalone, wwczas
otwarty staje si problem:
1) nazwiska dziecka;
W razie sdowego ustalenia ojcostwa sd nadaje dziecku nazwisko w wyroku ustalajcym
ojcostwo, stosujc odpowiednio przepis dotyczcy nazwiska dziecka, ktrego pochodzenie okre-
lono wskutek uznania ojcostwa (art. 89 2 KRO). Jeeli dziecko ukoczyo 13 lat, do zmiany
nazwiska jest potrzebna jego zgoda.
Jeeli ojcostwa dziecka nie ustalono, dziecko nosi nazwisko matki. Jeeli oboje rodzice s
nieznani, sd opiekuczy nadaje dziecku nazwisko (art. 89 3 KRO).
2) sprawowania nad nim wadzy rodzicielskej;
Sd w orzeczeniu o ustaleniu ojcostwa moe przyzna ojcu wadz rodzicielsk nad dziec-
kiem. Sd nie uczyni tego jednak, jeli na podstawie zebranego materiau oraz zaprezentowanej
w toku postpowania postawy pozwanego wynika, i przyznanie mu wadzy rodzicielskiej byoby
sprzeczne z dobrem dziecka. W razie zmiany okolicznoci (postawy ojca), sd opiekuczy moe
przyzna mu wadz rodzicielsk take po ustaleniu ojcostwa.
Warto doda, e ustalajc pochodzenie dziecka sd moe jeli tego wymaga dobro dziecka
orzec o zawieszeniu, ograniczeniu lub pozbawieniu wadzy rodzicielskiej jednego lub obojga
3) dostarczania mu rodkw utrzymania i wychowania (zob. rozdz. III, 20).
AKjvOgA=
AK
4. Dowody powoywane w sprawach sdowych o ustalenie i zaprzeczenie

ojcostwa
Wobec konfliktu pomidzy stronami postpowania o ustalenie (jak i postpowa-
nia o zaprzeczenie) ojcostwa oraz sprzecznoci goszonych przez nie tez, szczegln
rang maj powoywane w toku procesu dowody o charakterze biologicznym. Pozwa-
laj one sdowi spojrze na sporny problem przez pryzmat argumentw niezalenych
od stron, a opartych na obiektywnych przesankach empirycznych. Zagadnienie to
ma w duej mierze charakter historyczny. Do czasu odkrycia sposobu odczytywania
kodu DNA byo to zagadnienie wakie, emocjonujce, a to przede wszystkim dlate-
go, e dowody byy mniej lub bardziej (a niektre bardzo) zawodne. Mocnym dowo-
dem bya w zasadzie jedynie udokumentowana medycznie niepodno mczyzny.
Wrd dowodw powoywanych w sprawach o zaprzeczenie ojcostwa i o ustalenie
ojcostwa najwiksze znaczenie mia dowd z grupowego badania krwi, a zdecydo-
wanie mniejsz rang inne dowody przyrodnicze, jak np. dowd antropologiczny,
dowd z badania antropologicznego podu, badanie zdolnoci zapodnienia. Dowd
z badania grup krwi matki, dziecka i pozwanego mczyzny odwouje si do wiedzy
o prawach rzdzcych porzdkiem dziedziczenia grupy krwi przez potomstwo. Nie
wskazuje on jednak osoby ojca, lecz moe co najwyej wykluczy ojcostwo danego
mczyzny. Zdarzao sie wic, i to w kilkunastu procentach spraw, e mczyzna,
ktrego ojcostwa badanie nie wykluczyo, ojcem dziecka nie by, jednak sd jego
ojcostwo ustala.
Jeszcze bardziej zawodne byy dowody z bada antropologicznych, z zestawienia stopnia
dojrzaoci dziecka w chwili jego urodzenia z czasem obcowania cielesnego stron czy te dowd
z ich obcowania w czasie znikomej moliwoci zapodnienia itp. Dowody te nie miay samodzielnej
roli w procesie i nie pozwalay na dokonanie wicych ustale co do ustalenia lub zaprzeczenia
ojcostwa. Przypisywano im jedynie rang pomocnicz wobec ustale poczynionych w wyniku
bada krwi.
Dowodem pozwalajcym rozstrzygn sporn kwesti ojcostwa w stopniu gra-
niczcym z pewnoci jest przeprowadzenie badania kodu DNA. Odwouje si ono
do dziedzicznoci cech genetycznych zawartych w jego czsteczce. Moliwo prze-
prowadzania takiego dowodu staa si przeomem, zarwno w sprawach o ustalenie
ojcostwa, jak i moe jeszcze bardziej w kryminalistyce przy poszukiwaniu sprawcw
przestpstw. W odrnieniu od dowodu z badania grup krwi, ktre prowadzi do wska-
zania kto (posiadacz jakiej grupy krwi) nie moe by ojcem danego dziecka, badanie
DNA w sposb pozytywny wskazuje kto nim jest i co ma znaczenie najistotniejsze
jest to dowd pewny. Dlatego Sd Najwyszy trafnie wskaza, e dowd z badania
DNA pozwala nie tylko wykluczy ojcostwo, ale moe te by pozytywnym dowo-
dem okolicznoci stwarzajcych domnienmanie ojcostwa z art. 85 1 KRO1.
Prawnymi konsekwencjami takiego rozwoju nauk przyrodniczych jest tre
art.67 KRO ustalona w nowelizacji z 6.11.2008 r., zgodnie z ktr w sprawie o za-
1
AKjvOgA=
AK
przeczenie ojcostwa nie wystarczy wykaza niepodobiestwa, by dany mczyzna

mg by ojcem dziecka, lecz naley wykaza, e on ojcem nie jest. W kontekcie
analizowania prawnych zastosowa wiedzy wynikajcej z rozwoju nauk empirycz-
nych naley zwrci uwag, e w sprawach z zakresu pochodzenia jednej osoby od
drugiej nie ma podstaw do wznowienia postpowania na tej tylko podstawie, i po
uprawomocnieniu si orzeczenia sdu nastpi dalszy postp w badaniach przyrod-
niczych, w wyniku czego powsta nowy rodek dowodowy, ktry pozwalaby na
dokonanie odmiennych ustale od tych, na ktrych owe orzeczenie oparto.
5. Dylematy zwizane ze sztucznym wspieraniem ludzkiej prokreacji

Do nowelizacji z 6.11.2008 r. Kodeks rodzinny i opiekuczy regulowa wprost
jedynie kwestie prawne zwizane z prokreacj naturaln. Problematyka ustalania
pochodzenia dziecka zyskaa w cigu ostatnich lat szczeglny wymiar ze wzgldu
na znaczcy postp wiedzy i techniki medycznej, ktre czyni moliwym sztuczne
wspieranie ludzkiej prokreacji. Atrakcyjno oferowanych metod wynika przede
wszystkim z faktu, i wiele par nie moe mie potomstwa z powodu niepodnoci
jednego lub obojga partnerw, a wic wbrew swej woli, a dla wielu osb rwnie
wbrew pojmowaniu przez nich sensu istnienia rodziny1.
Wrd metod sztucznego wspierania ludzkiej prokreacji najistotniejsze prak-
tyczne znaczenie ma sztuczne zapodnienie kobiety nasieniem jej ma (inseminacja
homologiczna) oraz sztuczne zapodnienie kobiety nasieniem obcego mczyzny
(inseminacja heterologiczna). Do obu rodzajw zapodnienia moe doj zarwno
w organizmie kobiety (in vivo), jak i poza nim (in vitro).
Ponadto s przypadki rozwizywania problemw wynikajcych z niepodnoci
w drodze instytucji macierzystwa zastpczego. Polega ona na pozaustrojowym za-
podnieniu komrki jajowej danej kobiety nasieniem jej ma lub obcego mczyzny
i implantacji embrionu do organizmu matki zastpczej, ktra po porodzie wydaje
dziecko dawczyni komrki jajowej, czyli tak zwanej matce genetycznej.
Do Kodeksu rodzinnego i opiekuczego wprowadzono dwie regulacje wprost
odnoszce si do tej tematyki:
1) matk jest kobieta, ktra dziecko urodzia;
2) mczyzna, ktry zgodzi si na zabieg, nie moe kwestionowa ojcostwa.
Temat ten wywouje pytania prawne, filozoficzne, psychologiczne i spoeczne.
Ostro sporu atwo dostrzec obserwujc debat na temat projektw ustaw dotycz-
cych zapodnienia in vitro. Dyskusja dotyczy samej dopuszczalnoci takich zabie-
gw, a na dalszym planie pojawiaj si pytania o ojcostwo tak pocztego dziecka,
o to kto jest matk (jeli dawczyni komrki jajowej jest inna kobieta ni ta, ktra
1
Na okoo 10% wszystkich par szacowano liczb par niepodnych u progu lat 80. minionego wieku
(P.Singer, D. Wells, Dzieci z probwki. Etyka i praktyka sztucznej prokreacji, Warszawa 1988) a na okoo
15% w poowie lat 90. (T. Rucki, Medyczne uwarunkowania wspomaganego rozrodu, [w:] T. Smyczyski
(red.), Wspomagana prokreacja ludzka. Zagadnienia legislacyjne, Pozna 1996, s. 47 i nast. Odsetek ten ma
tendencj rosnc, co jest uwarunkowane cywilizacyjnie.
AKjvOgA=
AK
urodzia dziecko), czy jeeli uznanoby metod za dopuszczaln, to czy powinni mc

z niej korzysta wszyscy, ktrzy tego zechc, w tym samotne kobiety, czy te kobiety
yjce w zwizkach lesbijskich, czy moe naleaoby zezwoli na korzystanie z niej
jedynie bezpodnym maestwom, ktre nie mog mie dzieci w sposb naturalny,
pomimo terapii medycznej? Czy zabiegi te, gdyby uregulowa je ustawowo, powinny
by finansowane z budetu pastwa, czy te przez osoby, ktre chc si im podda,
jaki ma by los tzw. zarodkw nadplanowych i wiele innych. In vitro to tylko jeden
z licznych aspektw klasycznego pytania sporu: czy wszystko to, co technicznie
jest moliwe do zrobienia, naley robi, powinno by dopuszczalne. Jaka jest relacja
midzy etyk a technik czy s granice, ktre powinny by nieprzekraczalne, czy
te czowiek w swej pasji odkrywczej i wynalazczej nie powinien by hamowany?
Czy racje naley przyzna tezie o cakowitej i niczym nieograniczonej wolnoci
w sferze ingerencji w natur prokreacji, czy te moe przyzna j naley przeciw-
nikom tego pogldu?
Pytania kontrolne:
1. Na czym polegaj domniemania prawne?
2. Wymie dowody powoywane w procesach o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa dawniej
i dzi.
3. W czym tkwi istotna rnica pomidzy moc dowodw z badania grup krwi i z badania kodw
genetycznych (DNA)?
4. Jakie s przesanki uznania ojcostwa?
5. Na jakiej podstawie moe doj do ustalenia bezskutecznoci uznania ojcostwa?
6. Czym rni si uznanie ojcostwa od przysposobienia dziecka?
7. Porwnaj pozycj stron w postpowaniu o ustalenie ojcostwa przed wynalezieniem dowodu
z badania kodu DNA i obecnie.
8. Na czym polega tzw. macierzystwo zastpcze?
1. Czy medyczne wspieranie ludzkiej prokreacji powinno by dopuszczalne wycznie dla
niepodnych par maeskich, czy te rwnie dla par konkubenckich, par homoseksualnych
i kobiet samotnych? Uzasadnij swj pogld. Zwr uwag na zasad dobra dziecka, psychiczn
potrzeb posiadania potomstwa i wszelkie inne aspekty tego zagadnienia.
2. Wymie za i przeciw (w paszczynie etycznej, prawnej, antropologicznej) rozwizywania
problemw wynikajcych z niepodnoci w drodze wykorzystania macierzystwa zastpczego.
Oce umow o zastpcze macierzystwo na tle art. 58 KC. Dowiedz si, jak zagadnienie to
uregulowane jest w tych krajach, w ktrych ustawodawca ustanowi normy prawne w tym
zakresie (m.in. Francja, Niemcy, Austria).
AKjvOgA=
AK
19. Pozycja rodzicw wzgldem dziecka w wietle standardw

midzynarodowych i Konstytucji RP
Literatura: M. Andrzejewski, Domy na piasku. Domy dziecka. Od opieki nad dzieckiem do
wspierania rodziny, Pozna 2007; tene, Prawo dziecka do pieczy zastpczej a prawo dziecka do
rodziny, POW 1997, Nr 4; tene, Piecza zastpcza, [w:] T. Smyczyski (red.), Konwencja o Pra-
wach Dziecka. Analiza i wykadnia, Pozna 1998; tene, Pomocnicza rola pastwa w wietle
Konwencji o Prawach Dziecka i prawa polskiego, [w:] Z. W. Stelmaszuk (red.), Wspczesne kie-
runki w opiece nad dzieckiem. Wybr tekstw, Warszawa 1999; tene, Prawne podstawy reformy
systemu opieki nad rodzin i dzieckiem, [w:] Z. W. Stelmaszuk (red.), Zmiany w systemie opieki
nad dziemi i modzie. Perspektywa europejska, Katowice 2001; tene, Wsppraca sdw
rodzinnych i instytucji pomocy spoecznej w sprawach dotyczcych umieszczania dzieci poza
rodzin, PiP 2003, z. 9; tene, Ochrona praw dziecka w rodzinie dysfunkcyjnej (dziecko, rodzina,
pastwo), Krakw 2003; tene, Piecza zastpcza, [w:] System, s. 365444; tene (red.), Rodzi-
ny zastpcze. Problematyka prawna, Toru 2006; A. Cywiski, Stosunki pomidzy rodzicami
i dziemi w perspektywie historyczno-prawnej, Probacja 2014, Nr 2; B. Czech, Rodziny zastpcze
z problematyki orzecznictwa w sdach powszechnych, Rodzina i Prawo 2009, Nr13; I. Du-
goszewska, Przesanki oraz skutki ograniczenia i pozbawienia wadzy rodzicielskiej, Warszawa
2012; H. Dolecki, Ingerencja sdu opiekuczego w wykonywanie wadzy rodzicielskiej, War-
szawa 1983; M. Goettel, O zmianach kodeksu rodzinnego i opiekuczego w zakresie przesanek
pozbawienia wadzy rodzicielskiej, PS 2001, Nr 1112; J. Gudowski, Postpowanie w sprawach
o odebranie osoby podlegajcej wadzy rodzicielskiej lub pozostajcej pod opiek, PS2002,
Nr 1; A. Gulczyski, Nazwisko dziecka. Ewolucja ukazywania relacji rodzinnoprawnych, Pozna
2010; M.Heine, Pedagogiczne nastpstwa ograniczenia wadzy rodzicielskiej, Wrocaw 1991;
tene, Prawa dziecka a wadza rodzicielska, [w:]M. Heine (red.), Nastpstwa dysfunkcjonalno-
ci rodziny, Wrocaw 1997; E. Holewiska-apiska, Orzekanie o umieszczeniu maoletniego
w rodzinie zastpczej, Prawo w Dziaaniu 2008, Nr 4; J. Ignaczewski (red.), Wadza rodzicielska
i kontakty z dzieckiem. Sdowe komentarze tematyczne, Warszawa 2010; tene, Pochodzenie
dziecka i wadza rodzicielska po nowelizacji. Art. 6191136 KRO. Komentarz, Warszawa 2009;
J. Jagiea, Postpowanie w sprawach o odebranie osoby podlegajcej wadzy rodzicielskiej lub
pozostajcej pod opiek, MoP 2002, Nr 19; tene, Postpowanie w sprawach o odebranie osoby
podlegajcej wadzy rodzicielskiej lub pozostajcej pod opiek (stadium wykonawcze), MoP
2003, Nr 6; T. Justyski, Prawo do kontaktw z dzieckiem w prawie polskim i obcym, Warszawa
2011; L. Kociucki, Problem caociowego uregulowania instytucji prawnych sucych zastpczej
pieczy nad dziemi, SP 1997, z. 1; M. Kolankiewicz (red.), Zagroone dziecistwo. Rodzinne
i instytucjonalne formy opieki, Warszawa 1998; ta, Porzuceni i powierzeni trosce. Dom Maych
Dzieci, Katowice 2002; B. Kowalska-Ehrlich, T.Bulenda, Prawa dzieci w placwkach opieku-
czo-wychowawczych i resocjalizacyjnych, [w:] Wok praw dziecka, cz II, Warszawa 1995;
S. akoma, Instytucja rodzin zastpczych w prawie administracyjnym, d 2014; A. apiski,
Ograniczenia wadzy rodzicielskiej w polskim prawie rodzinnym, Warszawa 1975; M. A. No-
wicki, Kamienie milowe. Orzecznictwo Europejskiego Trybunau Praw Czowieka, Warszawa
1996; O przeksztacaniu domu dziecka w wielofunkcyjn placwk. Rozmowa z A. Wrblew-
skim, dyrektorem Domu Dziecka w Pyrach, POW 2002, Nr 4; Z. Radwaski, Pojcie i funkcja
dobra dziecka w polskim prawie rodzinnym i opiekuczym, SC 1981, t. 31; A. Rydzewski,
Problematyka uczestnictwa maoletnich w postpowaniu przed sdem opiekuczym w sprawach
z zakresu wadzy rodzicielskiej, Rejent 1997, Nr 11(79); M. Safjan, Instytucja rodzin zastp-
czych. Problemy prawno-organizacyjne, Warszawa 1982; tene (red.), Standardy prawne Rady
Europy, t. I, Prawo rodzinne, Warszawa 1994; T. Smyczyski, Stosunki midzy rodzicami a dziec-
AKjvOgA=
AK
19. Pozycja rodzicw wzgldem dziecka w wietle standardw midzynarodowych... 141
kiem w ustawodawstwie Rady Europy, PiP 1995, z. 1; T. Sokoowski, Wadza rodzicielska nad
dorastajcym dzieckiem, Pozna 1987; tene, Charakter prawny osobistej stycznoci rodzicw
z dzieckiem, KPP 2000, z. 2; tene, Powrt dziecka do rodziny bd fakultatywne pozbawienie
wadzy rodzicielskiej, RPEiS 2003, z. 3; Z. W. Stelmaszuk (red.), Wspczesne kierunki w opiece.
Wybr tekstw, Warszawa 1998; W. Stojanowska, Wadza rodzicielska pozamaeskiego i roz-
wiedzionego ojca. Studium socjologiczno-prawne. Ankieta, kwestionariusz, wywiad art. 58 1
KRO, Warszawa 2000; ta, Ochrona dziecka przed negatywnymi skutkami konfliktu midzy jego
rodzicami, Warszawa 1997; A. Sylwestrzak, Obowizki dziecka wobec rodzicw, RPEiS 2001,
z. 3; A. Szymborska, Sieroctwo spoeczne, Warszawa 1969; J. Strzebiczyk, Wadza rodzicielska,
[w:] System, s. 225364; R. Zegado, Kontakty z dzieckiem. Wewntrzne i midzynarodowe
przesanki modernizacji regulacji prawnej, MoP 2004, Nr 4.
Konstytucja RP zapewnia rodzinie autonomi wzgldem wpyww pastwa

i stanowi, e rodzice maj prawo do wychowywania dzieci zgodnie z wasnymi
przekonaniami, w tym maj prawo do zapewnienia dzieciom zgodnego ze swymi
przekonaniami wychowania oraz nauczania moralnego i religijnego. Korzystajc
z prymatu w sferze wychowania wasnych dzieci, rodzice powinni uwzgldnia
stopie dojrzaoci, a take wolno ich sumienia i wyznania oraz ich przekona.
Ochronie pozycji rodzicw suy te zawarte w Konstytucji stwierdzenie, i ogra-
niczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich moe nastpi tylko w przypadkach
okrelonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sdu (art. 48
i 53 ust. 3 Konstytucji RP).
Tak ujte przepisy Konstytucji w syntetyczny sposb wyraaj wysok rang
rodzicielstwa, zasad prymatu rodzicw w wychowaniu dzieci zgodnie z wasnymi
przekonaniami, a jednoczenie szacunek do dzieci, zwaszcza do dzieci dorastaj-
cych, zawierajcy si w naoeniu na rodzicw obowizku uwzgldniania ich pogl-
dw. Jako takie, przepisy te s spjne ze standardami okrelonymi w uniwersalnych1
i regionalnych2 dokumentach midzynarodowych katalogujcych prawa czowieka.
Konstytucyjne ujcie relacji rodzice dziecko jest bliskie przesaniu zawartemu
w art. 1216 KoPD, odczytywanych wraz ze zoon do nich przez Polsk deklaracj
stwierdzajc, e wykonywanie praw sformuowanych w tej konwencji dokonuje si
z poszanowaniem wadzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami
dotyczcymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodzin. Jakkolwiek aktualny sens
zwyczajw moe by trudny do uchwycenia, to przez wspomniane tradycje rozu-
mie naley okazywanie rodzicom szacunku i obowizek posuszestwa. Przepisy
Konstytucji zdaj si to potwierdza dodajc, e rwnie rodzice maj obowizek
okazywania szacunku dziecku.
Prymat rodzicw w wychowaniu dziecka znajduje w Konstytucji dwie wprost wypowiedziane
egzemplifikacje. Pierwsza dotyczy wyboru kierunku edukacji dziecka (Rodzice maj wolno
1
Zwaszcza art. 1216 KoPD, art. 10 ust. 1 Midzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Socjalnych
i Kulturalnych ONZ, art. 23 ust. 1 Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych ONZ oraz
Powszechna Deklaracja Praw Czowieka.
2
M.in. art. 2 Protokou Nr 1 do Europejskiej Konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych
wolnoci.
AKjvOgA=
AK
wyboru dla swoich dzieci szk innych ni publiczne art. 70 ust. 3 Konstytucji RP), a druga,
formowania dziecka pod wzgldem religijnym i etycznym (Rodzice maj prawo do zapewnienia
dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie z wasnymi przekonaniami
art. 53 ust. 3). S to uregulowania powtrzone za Protokoem Nr 1 do Europejskiej Konwencji
o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci, Paktami Praw Czowieka ONZ oraz zbiene
z treci ogoszonej przez Stolic Apostolsk w 1982 r. Karty Praw Rodziny (wbrew nazwie nie
jest to dokument o charakterze normatywnym, lecz duszpasterskim).
Zalecenia kierowane do pastw czonkowskich Rady Europy dotyczce tworze-
nia prawa regulujcego relacj rodzice dzieci zawiera Rekomendacja Nr R(84)4
w sprawie odpowiedzialnoci rodzicielskiej przyjta przez Komitet Ministrw
Rady Europy w dniu 28.2.1984 r. Wyraone w tym dokumencie zasady okrelaj
odpowiedzialno rodzicielsk jako:
1) realizowan w zgodzie z dobrem dziecka (to kryterium powinno by uwzgld-
niane w rozstrzygniciach waciwych organw dotyczcych odpowiedzialnoci
rodzicielskiej),
2) uwzgldniajc zdanie dziecka (ta dyrektywa skierowana jest nie tylko do
rodzicw, lecz rwnie do organw rozstrzygajcych sprawy dotyczce relacji
rodzice dzieci),
3) nakazujc odpowiednim organom podejmowanie dziaa z urzdu,
4) zobowizujc oboje rodzicw do wiadczenia na rzecz dziecka rodkw
utrzymania,
5) wsplne prawo i obowizek rodzicw do podejmowania decyzji w sprawach
istotnych dotyczcych dziecka.
Do rozwizywania czstych konfliktw ujawnianych zwaszcza w trakcie spraw
o rozwd, o separacj czy te w sprawach o alimenty lub gdy rodzice nie mieszkaj
razem o styczno z dzieckiem itp., istotne znaczenie ma Europejska Konwencja
o uznawaniu i wykonywaniu orzecze dotyczcych pieczy nad dzieckiem oraz
o przywracaniu pieczy nad dzieckiem Luksemburg 20.5.1980 r.1. Motywem jej
uchwalenia by zamiar ochrony naturalnego prawa rodzicw do kontaktw z dziec-
kiem i narastajce zjawisko bezprawnego przekazywania dzieci za granic.
Bezprawne przejcie pieczy nad dzieckiem to wedug przepisw tej konwencji:
1) wywiezienie dziecka za granic z naruszeniem orzeczenia dotyczcego pieczy,
ktre zostao wydane przez waciwy organ pastwa i jest w tym pastwie
wykonalne,
2) odmowa powrotu dziecka z zagranicy po upywie okresu wykonywania pra-
wa do kontaktw z dzieckiem albo po upywie jakiegokolwiek innego okresu
czasowego pobytu na terytorium pastwa innego ni to, na ktrym piecza jest
sprawowana, a take
3) przejcie pieczy, ktre nastpnie zostanie uznane za bezprawne.
Umawiajce si strony konwencji powoay organy centralne, ktre ze sob
wsppracuj, zapewniajc przekazywanie wnioskw i udzielajc sobie wzajemnie
1
AKjvOgA=
AK
20. Wadza rodzicielska 143
informacji o obowizujcych przepisach prawnych dotyczcych pieczy nad dziec

kiem, przyjmuj wnioski osb, ktre w pastwie konwencji uzyskay orzeczenie
dotyczce sprawowania pieczy nad dzieckiem, dcych do uznania lub wykony-
wania takiego orzeczenia. W konkretnej sprawie zadaniem organu centralnego jest:
ustalenie miejsca pobytu dziecka, zapobieenie naruszeniu interesw dziecka lub
wnioskodawcy, doprowadzenie do uznania lub wykonania orzeczenia dotyczcego
pieczy, a nastpnie do powrotu dziecka do wnioskodawcy. Orzeczenia dotyczce pie-
czy wydane w pastwie bdcym stron konwencji s uznawane oraz wykonywane
w kadym innym takim pastwie, jeli podlegaj wykonaniu w pastwie wydania.
20. Wadza rodzicielska
I. Uwaga terminologiczna
Relacja rodzice dzieci jest dzi przedmiotem szerokiej dyskusji. Prawn jej in-
spiracj jest recepcja idei praw dziecka rozumianych jako prawa czowieka i zwizany
z tym postulat podmiotowego traktowania dzieci tak pod wzgldem pedagogicznym,
jak i prawnym. Istotnym impulsem dla tego kierunku mylenia byo uchwalenie przez
Zgromadzenie Oglne ONZ w dniu 20.11.1989 r. Konwencji o Prawach Dziecka. Za-
warte w tym dokumencie podejcie do praw dziecka sprawia problem osobom i rodo-
wiskom aprobujcym traktowanie dzieci przedmiotowo, zdystansowanym do idei tych
praw, nierespektujcym ich, nawykym te do stanowczego egzekwowania od dzieci
posuszestwa, nierzadko przy uyciu przemocy. Z drugiej strony, niepokj wzbudza
jednostronny przekaz medialny zagadnienia praw dziecka pomijajcy zoono proble-
mu i w wielu przypadkach beztrosko podwaajcy pozycj rodzicw i wychowawcw.
W sporach dotyczcych omawianej tematyki istotn rol przypisuje si termino-
logii. Wielu wypowiedzi doczekao si zwaszcza zagadnienie zawarte w pytaniu:
czy relacji rodzice dzieci odpowiada termin wadza rodzicielska, czy te moe
naleaoby pj za ustawodawcami z tych pastw, w ktrych zosta on wyparty
przez termin piecza, lub przej wzorujc si na dokumentach Rady Europy
sformuowanie odpowiedzialno rodzicielska?
Sowu wadza szkodzi kojarzenie go z wadz ojcowsk instytucj prawa
rzymskiego, ktrej elementem byo w pewnym okresie m.in. prawo ycia i mierci,
jakie mia ojciec nad dziemi. Reprezentanci stanowiska nacechowanego rezerw
wzgldem zmian terminologicznych podkrelaj, e bya to jednak wadza ojcow-
ska, a dzi mwimy wszak o wadzy rodzicielskiej. To pojcie ma za dobr, bo
demokratyczn, genealogi, jako e wie si z intencj dowartociowania pozycji
w rodzinie kobietymatki i przeamania zwaszcza w oddziaywaniu w stosunku
do dzieci dominacji ich ojca.
Zapewne doszoby do zmiany przyjtej w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym
terminologii, gdyby spr szed tylko o sowa. Tak jednak nie jest. Wrd zwolen-
AKjvOgA=
AK
nikw zmian terminologicznych wielu byo bowiem takich, ktrzy promowali je,
formuujc haso ochrony praw dzieci w sposb sugerujcy istnienie przeciwiestwa
midzy nimi, a prawami i obowizkami ich rodzicw. Do odrzucenia propozycji
zastpienia pojcia wadza rodzicielska pojciem piecza rodzicielska i utrzy-
mania aktualnej terminologii w istotny sposb przyczynio si przekonanie, e spr
w istocie swej jest sporem o sens relacji rodzice dzieci, a teza o potrzebie zmiany
terminologii goszona jest w celu doprowadzenia do deprecjacji roli i rangi rodzicw.
Wraliwo wielu rodowisk na ten aspekt zagadnienia wynika ze wieej pamici
o latach programowego naruszania przez pastwo zasady autonomii ycia rodzin-
nego i prymatu rodzicw w wychowaniu dzieci.
II. Charakter prawny wadzy rodzicielskiej

Wbrew powszechnemu mniemaniu, sprawowanie wadzy rodzicielskiej nie
sprowadza si wycznie do relacji midzy rodzicami a dziemi. Jakkolwiek jest ona
istot owej wadzy, jednak nie mona traci z pola widzenia rwnie tych relacji,
jakie ze wzgldu na dziecko zachodz midzy jego rodzicami a pastwem (jego
rozmaitymi instytucjami, takimi jak: suba zdrowia, szkoa, sdy) i osobami trze-
cimi. Dlatego spord rozmaitych wypowiedzi przedstawicieli doktryny prawa ro-
dzinnego na temat charakteru prawnego wadzy rodzicielskiej najbardziej adekwatne
do jej zoonoci jest okrelenie jej jako wielostronny stosunek prawny czcy:
1) rodzicw z dzieckiem (stosunek o charakterze rodzinnoprawnym);
2) rodzicw z osobami trzecimi;
Stosunek o charakterze cywilnoprawnym, w ramach ktrego rodzicom przysuguje prawo
podmiotowe pozwalajce m.in. na danie wydania dziecka zatrzymanego przez osoby nieupraw-
nione (art. 100 KRO).
3) rodzicw z pastwem1.
Jest to wi o charakterze administracyjnoprawnym przejawiajca si np. w obowizku dopro-
wadzenia dziecka na szczepienia, posyania go do szkoy czy te w moliwoci ingerencji przez
pastwo w sfer wadzy rodzicielskiej. W zakres tej relacji wchodzi rwnie obowizek pomocy
rodzicom w wypenianiu ich zada spoczywajcy na takich instytucjach publicznych jak szkoy,
orodki suby zdrowia, pomocy spoecznej i wielu im podobnych, a take sd opiekuczy (art. 100
KRO). Zagadnienie to jest szerzej uregulowane w ustawie o pomocy spoecznej, zwaszcza w jej
Dziale II Rozdziale 4 Opieka nad rodzin i dzieckiem (zob. rozdz. III, 20).
Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuczego wypowiadaj si na temat charak-
teru relacji rodzicedzieci w duchu podobnym do art. 48 Konstytucji RP, tzn. naka-
zuj rodzicom sprawowa wadz rodzicielsk w sposb zapewniajcy poszanowanie
godnoci i praw dziecka (art. 95 1 KRO). Decydujc w waniejszych sprawach,
dotyczcych zarwno osoby, jak i majtku dziecka, rodzice powinni wysucha jego
opinii i w miar moliwoci wzi pod uwag i uwzgldni jego rozsdne y-
1
T. Sokoowski, Wadza rodzicielska nad dorastajcym dzieckiem, Pozna 1987, s. 4157.
AKjvOgA=
AK
czenia. Z kolei na dziecko naoono obowizek posuszestwa wzgldem rodzicw,

a w sprawach, w ktrych moe ono samodzielnie podejmowa decyzje i skada
owiadczenia woli, powinno ono wysucha opinii i zalece formuowanych przez
Celem sprawowania przez rodzicw wadzy rodzicielskiej jest przede wszyst-
kim zapewnienie dziecku moliwie najlepszej ochrony jego praw i optymalnych
warunkw do rozwoju. Wyjwszy sytuacje patologiczne, to wanie rodzice s dla
dziecka osobami najbliszymi, najbardziej zainteresowanymi jego pomylnoci
i najskuteczniej potraficymi zadba o jego dobro.
Dla penego obrazu relacji rodzicedzieci, w ujciu Kodeksu rodzinnego i opie-
kuczego, uwag naley zwrci na ich obowizek wzajemnego szacunku i wspiera-
nia si. Artyku 87 KRO, zgodnie z ktrym rodzice i dzieci obowizani s wspiera
si wzajemnie, jest typowym przykadem normy bez sankcji. Ustawodawca wyra-
a w nim podany model zachowa czonkw grupy rodzinnej, ktrzy powinni
wzajemnie si wspiera, gdy spoiwem grupy rodzinnej jest poczucie solidarnoci
i odpowiedzialnoci jej czonkw.
Obowizek ten jest w sposb szczegowy uregulowany (za pomoc norm o kla-
sycznej trjczonowej budowie, a wic wraz z sankcj za uchylanie si od ich realiza-
cji) w odniesieniu do tej szczeglnej formy wspierania si czonkw rodziny, jakim
s spoczywajce na nich obowizki alimentacyjne. Szeroko rozumianej problematyki
alimentacyjnej dotyczy te obowizek dziecka, ktre ma dochody z wasnej pracy,
przyczyniania si do pokrywania kosztw utrzymania rodziny, w tych przypad-
kach, w ktrych mieszka ono u rodzicw (art. 91 1 KRO). Jego dochody powoduj
bowiem umniejszenie lub cakowit redukcj obowizku alimentacyjnego rodzicw.
Z kolei obowizek dziecka pomagania we wsplnym gospodarstwie, o ile po-
zostaje na utrzymaniu rodzicw i mieszka u nich (art. 91 KRO), moe powodowa
kontrowersje i spory w przypadkach przekroczenia granicy midzy tym, co mona
nazwa obowizkiem dziecka wspierania rodzicw w gospodarstwie, a przeja-
wianymi przez dorosych zachowaniami, ktre mog zosta okrelone jako wy-
zysk ekonomiczny dziecka. Skdind wiadomo o powszechnym (uwarunkowanym
w znacznej mierze kulturowo) udziale dzieci zwaszcza w pracach gospodarskich
na wsi (np. w czasie niw, wykopkw itp.), a ostatnimi czasy nasila si zjawisko
pracy zarobkowej dzieci wynikajcej z braku rodkw materialnych spowodowane
chociaby bezrobociem rodzicw (zbieranie i przydrona sprzeda runa lenego,
wydobywanie wgla z tzw. biedaszybw itp.).
Na temat waciwego rozumienia pomocy do jakiej obowizane jest dziecko
wobec rodzicw wypowiedzia si Sd Najwyszy stwierdzajc, e owa pomoc
obejmuje czynnoci o charakterze pracy fizycznej zarwno w gospodarstwie domo-
wym, jak i w gospodarstwie rolnym czy te w warsztacie rzemielniczym. Nasilenie
tej pomocy moe by tylko takie, aby dziecko mogo przygotowa si do przyszej
pracy stosownie do swych uzdolnie (art. 96 KRO), a wic, rozmiar pomocy nie
pozostawa w kolizji ze zdobywaniem odpowiednich kwalifikacji i przygotowaniem
AKjvOgA=
AK
si do wykonywania obranego kierunku dziaalnoci zawodowej oraz nie wpywa

ujemnie na rozwj fizyczny i umysowy1.
Wadza rodzicielska przysuguje obojgu rodzicom i to w stopniu rwnym.
Wadza rodzicielska moe przysugiwa jednemu z rodzicw wtedy, kiedy:
1) ojcostwo dziecka nie zostao ustalone lub kiedy
2) drugi z rodzicw:
a) nie yje,
b) nie ma penej zdolnoci do czynnoci prawnych (z powodu niepenoletnoci
lub ubezwasnowolnienia),
c) zosta pozbawiony wadzy rodzicielskiej lub zostaa ona w stosunku do niego
zawieszona.
Coraz czciej rodzicami zostaj osoby, ktre nie maj penej zdolnoci do
czynnoci prawnych, a wic nie przysuguje im wadza rodzicielska. Jeeli sd
opiekuczy, kierujc si dobrem dziecka, nie postanowi inaczej, uczestnicz oni
w sprawowaniu biecej pieczy nad swym dzieckiem. Stwarza to szans, zwaszcza
osobom maoletnim, na naleyte sprawowanie wadzy rodzicielskiej po osigniciu
penoletnoci.
III. Powstanie i wyganicie wadzy rodzicielskiej
Wadza rodzicielska przysuguje obojgu rodzicom i w typowej sytuacji powstaje

z mocy prawa z chwil urodzenia dziecka.
Dominuje pogld, e rodzicom nie przysuguje wadza rodzicielska w okresie prenatalnym
ycia dziecka. Zagadnienie wywouje kontrowersje zob. zagadnienia problemowe do niniejszego
rozdziau.
Bywa jednak, e wadza rodzicielska jest konsekwencj wydania orzeczenia
przez sd lub dokonania czynnoci prawnej. Z mocy orzeczenia sdu powstaje
wadza rodzicielska osb adoptujcych dziecko oraz wadza rodzicielska mczyzny,
ktremu sd przyzna j w wyroku ustalajcym jego ojcostwo. Z mocy czynnoci
prawnej powstaje natomiast wadza rodzicielska mczyzny, ktry uzna ojcostwo
dziecka.
Wadza rodzicielska wygasa z chwil osignicia przez dziecko penoletnoci
(co w przypadku kobiet, ktre zawary zwizek maeski za zgod sdu nastpuje
przed osigniciem przez nie 18. roku ycia). Wadza rodzicielska ustaje rwnie
wraz z uprawomocnieniem si orzeczenia sdu o:
1) jej zawieszeniu (art. 110 1 KRO); w tym przypadku zgodnie z sugesti za-
wart w sowie zawieszenie rodzic traci wadz rodzicielsk jedynie na czas
trwania przeszkody w jej sprawowaniu, po czym powinien j odzyska),
2) pozbawieniu (art. 111 1 KRO),
1
AKjvOgA=
AK
3) zaprzeczeniu ojcostwa ma matki,

4) zaprzeczeniu macierzystwa,
5) uniewanieniu uznania dziecka,
6) ubezwasnowolnieniu rodzicw,
7) orzeczeniu adopcji (wygasa wadza rodzicielska rodzicw naturalnych, a powsta-
je wadza rodzicielska adoptujcych),
8) rozwizaniu adopcji (wygasa wadza rodzicielska adoptujcych).
W przypadku gdy nikomu z rodzicw nie przysuguje wadza rodzicielska, sd
ustanawia dla dziecka opiek (art. 145 i nast. KRO).
IV. Tre i sprawowanie wadzy rodzicielskiej
Na tre wadzy rodzicielskiej skada si:

1) piecza nad osob dziecka,
2) piecza nad majtkiem dziecka,
3) reprezentacja ustawowa dziecka.
1. Piecza nad osob dziecka

W jej zakres wchodz uprawnienia i obowizki rodzicw zwizane z wycho
waniem i kierowaniem dzieckiem, trosk o jego fizyczny i duchowy rozwj w celu
naleytego przygotowania go do pracy i dorosego ycia (art. 96 1 KRO). Refleksem
sprawowania przez rodzicw wadzy rodzicielskiej jest naoenie na dziecko obo-
wizku posuszestwa swym rodzicom (art. 95 2 KRO). Jest to jeden z przykadw
normy bez sankcji, ktrej celem jest wyraenie przez ustawodawc modelowego
ujcia relacji rodzice dziecko.
Pojcie wychowanie wystpuje w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym obok
pojcia kierowanie, przy czym ustawodawca nie sprecyzowa ich znaczenia.
Jakkolwiek z kadym procesem wychowania czy si jaki element kierowania,
to jednak Kodeks rodzinny i opiekuczy posuguje si pojciem wychowania rozu-
mianym jako caoksztat zabiegw majcych na celu uksztatowanie czowieka pod
wzgldem fizycznym, moralnym, religijnym (ale te jeli taka jest wola rodzicw
areligijnym, czy antyreligijnym) i umysowym oraz przygotowanie go do ycia
w spoeczestwie.
Wychowanie dziecka jest zadaniem wchodzcym w zakres sprawowanej przez
rodzicw wadzy rodzicielskiej, ktre powinni wypenia uwzgldniajc stopie doj-
rzaoci dziecka, a take wolno jego sumienia (wolno dokonywania wyborw
moralnych opartych na wyznawanych wartociach) i wyznania (wolno praktyk
religijnych, a nadto wolno wyboru i poszukiwania religii lub innego wiatopogl-
du) oraz przekona (czyli sdw opartych na przewiadczeniu o prawdziwoci lub
faszywoci czego). Artyku 48 ust. 1 Konstytucji RP nie wskazuje formalnej cezury
wiekowej, od ktrej rodzice decydujc w sprawach dotyczcych dziecka powinni
AKjvOgA=
AK
bra powysze czynniki pod uwag. Przepis ten nie okrela rwnie konsekwencji
niezastosowania si do nakazu uwzgldniania stopnia dojrzaoci dziecka, a take
wolnoci jego sumienia i przekona. Rzec mona, e nie wnosi on merytorycznych
zmian do kodeksowych uregulowa dotyczcych wadzy rodzicielskiej, a jedynie
moe odgrywa rol dyrektywy interpretacyjnej przy ich stosowaniu.
Kompetencja do dokonywania rozstrzygni etycznych i religijnych dotyczcych dzieci
(osb, ktre nie osigny penoletnoci) przysuguje wic na gruncie polskiego prawa rodzicom.
Gdyby jednak, egzekwujc swe rozstrzygnicia, podejmowali oni dziaania sprzeczne z dobrem
dziecka (np. wczajc dziecko do sekty i przejmujc zwizane z tym niekiedy szkodzce zdro-
wiu reimy dietetyczne lub np. agresj wymuszajc posuszestwo), wwczas przeciwdziaanie
takiemu postpowaniu znajdzie podstaw prawn w art. 109 1 i art. 111 1 KRO (o czym niej),
a w skrajnych przypadkach, w przepisach Kodeksu karnego dotyczcych ochrony przed zncaniem
si, naruszaniem nietykalnoci, zniewag i innych.
Przez kierowanie naley w zwizku z tym rozumie decydowanie w tych
sprawach dziecka, ktre okrelane s jako istotne. W wietle orzecznictwa Sdu
Najwyszego istotnymi sprawami dziecka s m.in.:
1) nadanie imienia i nazwiska, a take zmiany w tym zakresie1,
2) wyjazd dziecka za granic w celu spdzenia tam wakacji2,
3) okrelenie sposobu realizacji wierzytelnoci alimentacyjnych nalenych dziecku
od jednego z rodzicw i dysponowania nimi przez drugie z rodzicw w ramach
przysugujcej mu wadzy rodzicielskiej3,
4) sprawy zwizane z okreleniem miejsca pobytu4,
5) zabezpieczenie wykonania nalenych dziecku alimentw od tego z rodzicw,
ktre zamierza wyjecha za granic5.
Spord istotnych spraw dziecka, ktre nie zaznaczyy si w orzecznictwie SN,
jednak prowadz niezwykle czsto do sdowych sporw midzy rodzicami, wskaza
naley na zagadnienie sposobu kontaktowania si z dzieckiem rodzica niepozostaj-
cego we wsplnym poyciu z drugim z rodzicw dziecka.
Ponadto do istotnych spraw dziecka zaliczy naley sprawy dotyczce: obywa-
telstwa, zmiany imienia i nazwiska, wyboru kierunku nauki, sposobu spdzania
czasu wolnego (np. wyczynowe uprawianie sportu), przynalenoci do organizacji,
sposobu leczenia, wiatopogldu, sposobu (kierunku) wychowywania, rozwoju
zainteresowa itp.
O istotnych sprawach dziecka rodzice decyduj wsplnie (art. 97 2 KRO).
Zwaszcza w tych sprawach powinni oni uwzgldnia zdanie swego dziecka, o ile ma
ono odpowiednie rozeznanie (art. 95 4 KRO). W przypadku braku porozumienia
midzy rodzicami, kade z nich moe zwrci si do sdu opiekuczego o rozstrzy-
1
Postanowienie SN z 6.6.2000 r., I CKN 786/98, OSNC 2001, Nr 1, poz. 6.
2
3
4
5
Uchwaa SN z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, M.P. z 1988 r. Nr 6, poz. 60.
AKjvOgA=
AK
gnicie sporu. Orzeczenie sdu zastpuje zgodn wol rodzicw1. Rozwizanie

sporu przez sd jest rozwizaniem istotnej sprawy dziecka i jako takie nie jest ono
skierowane przeciwko ktremukolwiek z rodzicw. W szczeglnoci nie naley go
utosamia z ingerencj we wadz rodzicielsk. Dodajmy, e jest to najagodniejszy
i najmniej antagonizujcy spord rodkw prawnych zwizanych z ingerencj sdu
w relacj rodzicedzieci, szczeglnie wic godny zalecenia w prbach rozwizywa-
nia rodzinnych problemw prawnych.
Wychowujc dziecko i kierujc nim rodzice podejmuj wiele rnego rodzaju
i rozmaitej rangi decyzji. Niekiedy, majc dobr wol i racj, mog spotka si
znieposuszestwem dziecka. Zdarza si te, e rodzic nie majc racji forsuje swoje
zdanie generujc konflikt z dzieckiem. Jest te powszechnie wiadome, e agresja
iprzemoc jest elementem funkcjonowania czci polskich rodzin, a przyczyn tego
naley szuka w uwarunkowaniach kulturowych (przyzwolenie w wielu rodowi-
skach na stosowanie kar cielesnych, alkoholizm itp.). Ustawodawca by od dawna
pod siln presj, by wprowadzi do Kodeksu rodzinnego i opiekuczego przepis
zakazujcy rodzicom, a tym bardziej opiekunom i osobom sprawujcym piecz
zastpcz, stosowania kar cielesnych wzgldem maoletniego dziecka, o czym sta-
nowi dzi art. 961 KRO. Zamanie tego zakazu moe spowodowa wydanie przez sd
odpowiedniego zarzdzenia o ograniczeniu wadzy rodzicielskiej (art. 109 KRO) lub
postanowienia o pozbawieniu wadzy rodzicielskiej (art. 111 KRO). W stosunku do
opiekuna sd moe na tej podstawie wyda odpowiednie zarzdzenia na podstawie
art. 168 KRO (odpowiednio stosujc art. 109 2 KRO)2.
Wystpowanie przemocy domowej w nasileniu zagraajcym bezporednio
yciu lub zdrowiu dziecka daje te upowanienie pracownikowi socjalnemu do
odebrania dziecka z rodziny. Decyzj t musi podj wraz z funkcjonariuszem
policji oraz lekarzem lub ratownikiem medycznym lub pielgniark (art. 12a usta-
wy z29.7.2005r. o przeciwdziaaniu przemocy w rodzinie). O tej decyzji w cigu
24godzin musi zosta powiadomiony sd opiekuczy. Suy od niej zaalenie do
sdu opiekuczego, ktry ocenia legalno decyzji o odebraniu dziecka i w razie jej
zakwestionowania zarzdza natychmiastowe przekazanie dziecka rodzicom.
Od zachowa bdcych zadawaniem kar cielesnych naley odrni zachowa-
nia bdce naruszeniem nietykalnoci maoletniego w ramach obrony koniecznej,
stosowanie dozwolonego przymusu fizycznego (np. przy podawaniu lekw maemu
dziecku) itp.3.
W typowych przypadkach sprawowanie przez rodzicw pieczy nad osob dziec-
ka wie si z zamieszkiwaniem z nim. Miejscem zamieszkania dziecka pozo-
stajcego pod wadz rodzicielsk jest miejsce zamieszkania rodzicw albo tego
z rodzicw, ktremu wycznie przysuguje wadza rodzicielska lub ktremu zostao
powierzone wykonywanie wadzy rodzicielskiej (np. w orzeczeniu o rozwodzie
1
Postanowienie SN z 6.6.2000 r., I CKN 786/98, OSNC 2001, Nr 1, poz. 6.
2
T. Sokoowski, [w:] H. Dolecki, T. Sokoowski, Kodeks, s. 587.
3
Ibidem, s. 588590.
AKjvOgA=
AK
lub o separacji). Jeeli wadza rodzicielska przysuguje na rwni obojgu rodzicom

majcym osobne miejsce zamieszkania, miejsce zamieszkania dziecka jest u tego
z rodzicw, u ktrego dziecko stale przebywa. Jeeli dziecko nie przebywa u ad-
nego z rodzicw, jego miejsce zamieszkania okrela sd opiekuczy (art. 26 KC).
Miejscem zamieszkania osoby pozostajcej pod opiek jest miejsce zamieszkania
opiekuna (art. 27 KC).
Dla relacji pomidzy rodzicami i pastwem ze wzgldu na sprawowanie przez
rodzicw wadzy rodzicielskiej istotne znaczenie ma art. 100 KRO. Wypowiada on
wskazujc przykadowe konkretne sytuacje konstytucyjn ide prymatu rodzicw
w wychowaniu dziecka i suebnej roli pastwa (jego instytucji) w tym wzgldzie.
Z nalenej rodzicom wadzy rodzicielskiej bierze si ich kompetencja do dania od
organw pastwa, w tym zwaszcza od sdu odebrania dziecka zatrzymanego przez
osob nieuprawnion, ktra np. dziecko przetrzymuje (art. 100 KRO). Legitymacj
do dania wydania dziecka traci rodzic, ktry zosta pozbawiony wadzy rodziciel-
skiej. Sd moe oddali wniosek rodzica lub obojga rodzicw o odebranie dziecka
od osoby nieuprawnionej, jeeli przemawia za tym jego dobro. W takim przypadku
sd ma obowizek wyda jednoczenie postanowienie o ograniczeniu wadzy rodzi-
cielskiej polegajce na pozostawieniu dziecka u osoby, u ktrej si znajduje1.
Powoany wyej art. 100 KRO moe te by podstaw do wystpienia przez
rodzica z wnioskiem do starosty o umieszczenie dziecka w rodzinie zastpczej lub
w placwce opiekuczo-wychowawczej. Ustanowienie zastpczej pieczy nad dziec-
kiem nie jest bowiem wycznie form ingerencji w sfer wadzy rodzicielskiej, lecz
rwnie sposobem wsparcia dla rodziny w kryzysie (np. gdy z wnioskiem wystpuje
samotny rodzic, ktry musi podda si hospitalizacji, a nie ma nikogo bliskiego,
komu mgby powierzy piecz nad dzieckiem).
2. Piecza nad majtkiem dziecka

Rodzice maj obowizek sprawowa ow piecz z naleyt starannoci (art. 101
1 KRO). W sprawowaniu pieczy nad majtkiem dziecka nie da si unikn po-
dejmowania rozmaitych zwizanych z tym decyzji. W tej mierze Kodeks rodzinny
i opiekuczy rozrnia czynnoci dokonywane w ramach zwykego zarzdu majt-
kiem dziecka oraz czynnoci przekraczajce zakres zwykego zarzdu. Pojcia te, od
ktrych susznie odstpiono w przepisach regulujcych zarzd majtkiem wsplnym
maonkw, pozostawiono w przepisach dotyczcych zarzdu majtkiem dziecka.
Mona to uzasadni brakiem zagroenia zarwno dla dziecka, jak i dla osb trzecich
(kontrahentw w transakcjach dotyczcych majtku dziecka) ze wzgldu na to, e
w tych sprawach, ktre przekraczaj zakres zwykego zarzdu, rodzice nie mog
bez zgody sdu dokonywa czynnoci w imieniu dziecka ani wyraa zgody na ich
dokonanie przez dziecko (art. 101 3 KRO). Sd jest wic kadorazowo stranikiem
interesw (dobra) dziecka i jednoczenie interesw osb trzecich.
1
AKjvOgA=
AK
Rozgraniczenie czynnoci zwykego zarzdu od czynnoci przekraczajcych

zakres zwykego zarzdu nie jest jednoznaczne1. Przyjmuje si, i na zwyky zarzd
skadaj si dziaania zwizane ze zwykym korzystaniem z rzeczy lub z prawa, ma-
jce na celu utrzymanie poszczeglnych przedmiotw w stanie niepogorszonym. Do
zada zwizanych z zarzdem majtkiem dziecka nie naley jednak zarzd zarob-
kiem dziecka ani przedmiotami, ktre rodzice pozostawili dziecku do swobodnego
uytku (art. 101 2 KRO).
Dziaaniem przekraczajcym zakres zwykego zarzdu majtkiem dziecka,
dla ktrego wymagane jest zezwolenie sdu (art. 101 3 KRO), bdzie m.in.:
1) odpatne nabycie przez dziecko skadnika majtkowego o znacznej wartoci;
2) nabycie w drodze darowizny nieruchomoci obcionej zobowizaniami wobec
darczycy lub osb trzecich2;
Budzi wtpliwoci stanowisko Sdu Najwyszego, e nabycie dla dziecka nieruchomoci
na podstawie umowy darowizny w stanie wolnym od zobowiza wobec darczycy lub osb
trzecich nie jest dziaaniem przekraczajcym zakres zwykego zarzdu majtkiem dziecka, a wic
rodzice mog dokona czynnoci prawnej bez zgody sdu. Przyjcie takiej darowizny zawsze jest
przekroczeniem zakresu zwykego zarzdu. Poza tym fakt, e z reguy nie wie si to z ryzykiem
dla interesw majtkowych dziecka, nie oznacza, e takiego ryzyka w konkretnym przypadku nie
ma. I to wanie owe konkretne przypadki powinny podlega ocenie sdu.
3) rozporzdzenie nieruchomoci;
4) zrzeczenie si roszcze odszkodowawczych w imieniu maoletnich dzieci wobec
osoby zobowizanej do wynagrodzenia szkody3;
5) zrzeczenie si wasnoci bardziej wartociowej rzeczy;
6) zacignicie poyczki w kwocie przekraczajcej biece potrzeby, zawarcie
ugody sdowej np. co do alimentw;
7) zawarcie ugody w sprawie o dzia spadku czy zniesienie wspwasnoci4;
8) zrzeczenie si roszcze odszkodowawczych w imieniu dziecka5;
9) cofnicie pozwu, wniesionego przez maoletniego w celu ustalenia jego praw
stanu w sposb zgodny z rzeczywistoci6.
Ograniczenie uprawnie rodzicw w zarzdzaniu majtkiem dziecka moe te
dotyczy tych jego skadnikw, ktre weszy do majtku w konsekwencji umowy
darowizny lub w drodze dziedziczenia testamentowego. Darczyca lub spadkodawca
mog bowiem w umowie darowizny lub w testamencie zastrzec, e przedmioty te nie
bd objte zarzdem sprawowanym przez rodzicw. Ich wola wywiera taki skutek,
e zarzd tymi przedmiotami sprawowa bdzie wyznaczony przez darczyc lub
testatora zarzdca, a jeli nie zostanie on wyznaczony wwczas kurator ustano-
wiony przez sd opiekuczy (art. 102 KRO).
1
O czym bya ju mowa w rozdz. II, 14, pkt III, ppkt 4.
2
3
Orzeczenie SN z 5.3.1962 r., IV CR 578/61, OSNCP 1963, Nr 6, poz. 127.
4
Postanowienie SN z 9.9.1997 r., I CKU 13/97, Prok. i Pr. Wkadka 1998, Nr 3, poz. 29.
5
Orzeczenie SN z 5.3.1962 r., IV CR 578/61, OSNCP 1963, Nr 6, poz. 127.
6
Orzeczenie SN z 1.8.1966 r., II CR 279/66, OSNPG 1966, Nr 1112, poz. 58.
AKjvOgA=
AK
Sprawowanie pieczy nad majtkiem dziecka moe by podstaw ograniczenia

wadzy rodzicielskiej. Jeeli sposb sprawowania owego zarzdu zagraaby dobru
dziecka, wwczas sd moe powierzy zarzd majtkiem ustanowionemu w tym celu
kuratorowi (art. 109 3 KRO).
Zarzdzajcy majtkiem dziecka powinni czysty dochd, jaki majtek przy-
nosi, obraca przede wszystkim na utrzymanie i wychowanie dziecka. Wysoko
tego dochodu umniejsza zakres obowizku alimentacyjnego spoczywajcego na
rodzicach lub innych osobach zobowizanych do alimentacji dziecka. Nastpnie w
czysty dochd powinien by obracany na potrzeby jego rodzestwa, ktre wycho-
wuje si razem z nim, a ewentualna dalsza nadwyka na inne uzasadnione potrzeby
rodziny. Czysty dochd, o ktrym mowa w art. 103 KRO, to nie cakowity dochd
jaki przynosi majtek, lecz nadwyka pozostajca po odjciu od owego cakowitego
dochodu kosztw jego uzyskania oraz kwoty odprowadzonych nalenoci podat-
kowych. Na przykad czystym zyskiem z czynszw pobieranych z tytuu wynajmu
lokali mieszkalnych bdzie rnica powstaa po odjciu od oglnej kwoty owych
czynszw, kosztw nakadw zwizanych z utrzymaniem poszczeglnych lokali
i caego budynku oraz odprowadzeniu nalenoci podatkowych.
Sd opiekuczy moe nakaza rodzicom, eby sporzdzili inwentarz majtku dziecka i przed-
stawili go sdowi oraz eby zawiadamiali sd o waniejszych zmianach w stanie tego majtku,
w szczeglnoci o nabyciu przez dziecko przedmiotw majtkowych o znacznej wartoci. Po ustaniu
zarzdu rodzice obowizani s odda dziecku lub jego przedstawicielowi ustawowemu zarzdzany
przez nich majtek dziecka. Na danie dziecka lub jego przedstawiciela ustawowego, zgoszone
przed upywem roku od ustania zarzdu, rodzice obowizani s zoy rachunek z zarzdu. da-
nie to nie moe jednak dotyczy dochodw z majtku pobranych w czasie wykonywania wadzy
rodzicielskiej (art. 104 i 105 KRO).
3. Reprezentacja ustawowa dziecka

Rodzice s przedstawicielami ustawowymi swych dzieci podlegajcych ich
wadzy rodzicielskiej. Jeeli wadz rodzicielsk sprawuj oboje rodzice, wwczas
kade z nich moe samodzielnie dziaa jako przedstawiciel ustawowy dziecka
(art. 97 1 KRO).
Prawa i obowizki rodzicw zwizane z reprezentacj ustawow dziecka pod-
legaj pewnym ograniczeniom. W zwizku z moliwoci wystpienia rnicy in-
teresw, Kodeks rodzinny i opiekuczy zabrania rodzicom reprezentowania dzieci
podlegajcych ich wadzy rodzicielskiej:
1) przy czynnociach prawnych midzy nimi;
Gdy 16-letni brat zamierza przekaza 15-letniej siostrze w formie darowizny poow odzie-
dziczonej nieruchomoci.
2) przy czynnociach midzy dzieckiem a drugim z rodzicw (wyjtkiem jest tu

dochodzenie nalenych dziecku od rodzica alimentw oraz takie czynnoci, ktre
polegaj na bezpatnym przysporzeniu na rzecz dziecka).
AKjvOgA=
AK
21. Ingerencje sdu w sfer wadzy rodzicielskiej 153
W sprawach o alimenty na rzecz dziecka, w ktrych pozwanym jest jego rodzic, powodem
(podmiotem, ktry wytacza powdztwo) jest samo dziecko. Drugi z rodzicw jedynie je reprezen-
tuje, tzn. dziaa w imieniu dziecka.
Czynnoci prawne dokonane w imieniu dziecka przez jego rodzicw nieposia-
dajcych wadzy rodzicielskiej s niewane.
Jeeli adne z rodzicw nie moe reprezentowa dziecka pozostajcego pod
wadz rodzicielsk, reprezentuje je kurator ustanowiony przez sd opiekuczy.
21. Ingerencje sdu w sfer wadzy rodzicielskiej
I. Uwaga wstpna
Autonomia rodziny wzgldem pastwa (art. 47 Konstytucji RP) nie wycza

moliwoci ingerencji zmierzajcej do zapobieenia niekorzystnej sytuacji dziecka
przebywajcego w rodzinie. Zamanie owej autonomii i wyczenie w mniejszym
lub wikszym zakresie prymatu rodzicw w wychowaniu dzieci jest dopuszczalne,
a niekiedy nakazane, aczkolwiek tylko w sytuacji zagroenia najlepiej pojtego in-
teresu dziecka i wycznie na podstawie orzeczenia sdu (zob. art. 3 i 9 KoPD oraz
art. 48 ust. 2 Konstytucji RP). Pastwo ma obowizek ingerencji w ycie rodziny,
jeeli jest to niezbdne do zapewnienia specjalnej ochrony i pomocy dzieciom, ktre
ze wzgldu na swe dobro nie mog pozostawa w tym rodowisku (art. 20 KoPD),
dziecko za jeli jest pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy
wadz publicznych (art. 72 ust. 2 Konstytucji RP). Ustanowienie odpowiedniej for-
my wsparcia powinno wynika z przesanek natury pedagogicznej, psychologicznej
i socjalnej.
Kodeks rodzinny i opiekuczy wymienia trzy znacznie si od siebie rnice
formy ingerencji w sfer wadzy rodzicielskiej, a mianowicie jej zawieszenie, ogra-
niczenie i pozbawienie. Powinny by one stosowane w zalenoci od indywidualnych
okolicznoci sprawy.
II. Zawieszenie wadzy rodzicielskiej
Jeeli wykonywaniu wadzy rodzicielskiej stoi na przeszkodzie przyczyna o cha-

rakterze przemijajcym, wwczas sd moe wadz rodzicielsk zawiesi.
Pojcie przeszkoda przemijajca odnosi si do sytuacji, ktre czasowo unie-
moliwiaj wykonywanie zada zwizanych ze sprawowaniem wadzy rodzicielskiej
i nie s to okolicznoci dyskwalifikujce rodzicw. Poza tym przeszkoda prze-
mijajca to z reguy taka, ktrej kres stosunkowo dokadnie mona oznaczy ju
w momencie jej powstania. Nie jest to wic np. popadnicie w nag alkoholowy,
AKjvOgA=
AK
lecz inna przeszkoda zachodzca po stronie rodzicw, np. pobyt za granic na

stau naukowym, szpitalne leczenie i rehabilitacja, a take krtkotrway pobyt ro-
dzica w zakadzie karnym1. Z powodu takiego wanie kontekstu, w jakim zapadaj
postanowienia o zawieszeniu wadzy rodzicielskiej, rni si ono od pozbawienia
rwnie tym, e sd ma obowizek uchyli orzeczenie o zawieszeniu, jeeli odpada
jego przyczyna. Takiego obowizku sd natomiast nie ma, gdy ustay przyczyny, dla
ktrych pozbawiono rodzicw wadzy rodzicielskiej.
Skutkiem zawieszenia wadzy rodzicielskiej jest konieczno ustanowienia dla
dziecka opieki prawnej i wskazania osoby opiekuna, ktry sprawowa bdzie t
funkcj do czasu przywrcenia rodzicom ich wadzy nad dzieckiem.
Zawieszenie wadzy rodzicielskiej jest instytucj, z ktrej korzysta powinny osoby podej-
mujce czasowe zatrudnienie za granic. Niestety, wyjedaj bez zapewnienia dziecku ochrony
prawnej. Uniemoliwia to podejmowanie istotnych decyzji co do dziecka (np. wydanie zgody na
zabieg medyczny, poddanie badaniu psychologicznemu itp.). Stwarza to zagroenie dobra dziecka
i prowadzi niekiedy do wszczcia przez sd postpowania z urzdu w celu ograniczenia, a czasami
pozbawienia wadzy rodzicielskiej.
III. Ograniczenia wadzy rodzicielskiej
Przesank ograniczenia wadzy rodzicielskiej jest istnienie stanu zagroenia

dobra dziecka. Stwierdziwszy owo zagroenie sd rodzinny ma obowizek wyda
odpowiednie zarzdzenie, by w ten sposb je usun. Celem ograniczenia wadzy
rodzicielskiej jest wic skorygowanie sytuacji w rodzinie. Ze wzgldu na tak
okrelony cel, istotn cech tej formy ingerencji jest jej tymczasowo. Wie si ona
z obowizkiem sdu i instytucji wspierajcych rodzin prowadzenia w stosunku do
niej intensywnych skoordynowanych dziaa. Naley podkreli, e tymczasowo
ograniczenia wadzy rodzicielskiej ma szczeglne znaczenie w przypadkach umiesz-
czania dzieci poza rodzin (art. 109 2 pkt 5 KRO).
Mwimy o ograniczeniach wadzy rodzicielskiej uywajc liczby mnogiej, gdy
w odrnieniu od jej zawieszenia, ktre wystpuje w jednej formie i pozbawienia,
ktre wystpuje w dwch formach, sposobw ograniczania owej wadzy moe by
wiele.
Kodeks zawiera jedynie przykadowy katalog siedmiu rozwiza poczwszy
od zarzdze dyscyplinujcych rodzicw, poprzez ustanowienie staej kontroli nad
sposobem sprawowania przez nich wadzy nad dzieckiem (ustanowienie kurateli
jest zdecydowanie najczciej orzekan form ograniczenia wadzy rodzicielskiej),
powierzenie kuratorowi zarzdu majtkiem dziecka, a po zarzdzenie umieszczenia
dziecka poza rodzin w rodzinie zastpczej lub w instytucjonalnych formach pieczy
zastpczej (art. 109 2, 3 i 4 KRO). Przyj naley, e ograniczenie polegajce na
umieszczeniu dziecka poza rodzin jest form najdalej idc.
1
Por. post. SN z 8.10.1964 r., II CR 418/64, OSNCP 1965, Nr 78, poz. 127.
AKjvOgA=
AK
Rozmaito sposobw ograniczania wadzy rodzicielskiej wynika z rnorodno-

ci sytuacji uzasadniajcych ingerencj prawn. Na jednym biegunie postawi mona
np. ograniczenie wadzy rodzicielskiej poprzez orzeczenie sdu przeamujce sprze-
ciw rodzicw wobec koniecznoci operowania dziecka (motywowany np. religijnie)
lub ich sprzeciw wobec wniosku o pobranie krwi od dziecka w sprawie wszcztej
przez prokuratora na podstawie art. 86 KRO1. Liczne s te przypadki ograniczenia
wadzy rodzicielskiej w formie nadzoru kuratora orzekane czsto wobec yciowej
niezaradnoci rodzicw spowodowanej np. ich chorob psychiczn, niedorozwojem
umysowym2, nieznacznymi przejawami uzalenienia od alkoholu lub lekcewae-
niem obowizkw zwizanych z zapewnieniem odpowiedniej pieczy nad dzieckiem.
Na drugim biegunie za s sytuacje, w ktrych ograniczenie wadzy rodzicielskiej
dotyczy rodzicw w skrajny sposb zaniedbujcych obowizki opiekucze i wy-
chowawcze, uzalenionych, stosujcych psychiczn lub fizyczn przemoc itp. W tej
drugiej grupie przypadkw orzeczenie sdu o ograniczeniu wadzy rodzicielskiej
dotyczy sytuacji zblionych do okrelonych w art. 111 1 KRO, jako podstawa po-
zbawienia wadzy rodzicielskiej.
Rwnie poza art. 109 KRO przewidziane s szczeglne sytuacje wymagajce
modyfikacji w sprawowaniu wadzy rodzicielskiej, pod wzgldem funkcjonalnym
zblione do jej ograniczenia.
1) Zgodnie z art. 104 KRO, sd opiekuczy moe nakaza rodzicom, eby spo-
rzdzili inwentarz majtku dziecka i przedstawili go sdowi oraz zawiadamiali
sd o waniejszych zmianach w stanie tego majtku, w szczeglnoci o nabyciu
przez dziecko przedmiotw majtkowych o znacznej wartoci. W uzasadnionych
wypadkach sd moe tez ustali warto rozporzdze dotyczcych ruchomoci,
pienidzy i papierw wartociowych, ktrych dziecko lub rodzice mog dokony-
wa kadego roku bez zezwolenia sdu opiekuczego.
2) Zgodnie z art. 107 KRO, jeeli wadza rodzicielska przysuguje obojgu rodzicom
yjcym w rozczeniu, sd opiekuczy moe ze wzgldu na dobro dziecka okre-
li sposb jej wykonywania. W szczeglnoci sd moe powierzy wykonywa-
nie wadzy rodzicielskiej jednemu z rodzicw, ograniczajc wadz rodzicielsk
drugiego do okrelonych obowizkw i uprawnie w stosunku do osoby dziecka.
Sd moe pozostawi wadz rodzicielsk obojgu rodzicom (podobnie jak to przyjto w art. 58
1 KRO), jeeli przedstawili zgodne z dobrem dziecka porozumienie o sposobie wykonywania
wadzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktw z dzieckiem i jeeli jest zasadne oczekiwanie, e
bd wspdziaa w sprawach dziecka. Rodzestwo powinno wychowywa si wsplnie, chyba
e dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnicia.
Jeli chodzi o ocen omawianego uregulowania, zobacz uwagi na temat orzekania o wadzy
rodzicielskiej po rozwodzie.
1
Postanowienie SN z 5.5.2000 r., II CKN 869/00, OSNCP 2000, Nr 11, poz. 205.
2
Postanowienie SN z 10.6.1966 r., II CR 201/66, niepubl.
AKjvOgA=
AK
3) Rodzice, ktrym przysuguje wadza rodzicielska nad dzieckiem ubezwasno-

wolnionym cakowicie, podlegaj takim ograniczeniom, jakim podlega opiekun
(art. 108 KRO).
Na temat ubezwasnowolnienia i sprawowania opieki zob. rozdz. IV.
Skutki tosame z ograniczeniem wadzy rodzicielskiej wywouj te niektre
zarzdzenia sdu wydane na podstawie ustawy o postpowaniu w sprawach nielet-
nich wobec przejawianej przez nieletniego demoralizacji lub dokonanych czynw
karalnych. Chodzi tu zwaszcza o zarzdzenie umieszczenia dziecka poza rodzin
w rodzinie zastpczej lub w placwce opiekuczo-wychowawczej, ustanowienie
odpowiedzialnego nadzoru rodzicw czy te zobowizanie rodzicw do poprawy
warunkw wychowawczych dziecka i inne.
IV. Pozbawienie wadzy rodzicielskiej
Pozbawienie wadzy rodzicielskiej moe mie charakter obligatoryjny, gdy po

stwierdzeniu wystpowania przesanek sd ma obowizek wyda takie postanowie-
nie (art. 111 1 KRO) lub fakultatywny, gdy stwierdziwszy istnienie przesanek
moe to uczyni (art. 111 1a KRO).
Sd ma obowizek pozbawi rodzicw wadzy rodzicielskiej, jeeli:
1) z powodu trwaej przeszkody wadza ta nie moe by sprawowana (np. w wy-
niku skazania rodzica na dugoletni kar pozbawienia wolnoci);
2) doszo do naduywania przez rodzicw wadzy nad dzieckiem (dopuszczenie
si czynw karalnych wzgldem dziecka, jak np. rozpijanie go, zncanie si nad
nim, pobicia, porzucenie i inne);
Podstaw pozbawienia wadzy rodzicielskiej moe by karcenie dzieci, czyli zachowanie, co
prawda, nacechowane agresj i wypeniajce przesanki czynu karalnego, jednak w rozumieniu
polskiego prawa karnego niebdce przestpstwem. Karcenie wie si z naruszeniem nietykalnoci
cielesnej dziecka i jako takie nie jest uznanym sposobem oddziaywania wychowawczego iz mocy
art. 961 KRO jest zachowaniem zakazanym. Granica midzy karceniem a zachowaniem przestpczym
nie jest ostra i w zwizku z tym ju samo posugiwanie si pojciem karcenia stwarza ryzyko naduy
(zwaszcza w spoeczestwie powszechnie aprobujcym przemoc wzgldem dzieci). Karcenie jest we-
dug pogldu doktryny prawa karnego kontratypem, jeeli spenione s cznie nastpujce przesanki:
a) intencj rodzica jest osignicie celu wychowawczego,
b) jego dziaanie jest reakcj na naganny czyn dziecka i
c) nie przekracza ono pewnego stopnia intensywnoci.
3) rodzice dopucili si racych zaniedba swych obowizkw wzgldem dziecka.
Jest to najczstsza przyczyna pozbawiania wadzy rodzicielskiej oraz gdy zaniedbania s
mniejsze jej ograniczenia. Typowe rodowisko rodzinne, z ktrego wywodz si dzieci rodzicw
pozbawionych wadzy rodzicielskiej, jest z reguy dotknite dysfunkcj. Zwykle te mwi mona
o zoonym jej charakterze, gdy poza wystpujcym najczciej naduywaniem alkoholu czy te
wrcz alkoholizmie, nierzadko w rodzinach tych wystpuje prostytucja, agresja, przestpczo,
uchylanie si od podejmowania pracy, niealimentacja i wiele innych.
AKjvOgA=
AK
Fakultatywne pozbawienie wadzy rodzicielskiej jest skutkiem nieudanej

prby wsplnego oddziaywania wzgldem rodziny podjtej przez sd rodzinny
wesp z jednostk organizacyjn wspierania rodziny i systemu pieczy zastpczej,
ktra udziela rodzinie maoletniego odpowiedniej pomocy wsppracujc przy tym
z kuratorem sdowym (art. 109 4 KRO), asystentem rodziny, czy te z pracowni-
kiem socjalnym.
Sd moe pozbawi rodzicw wadzy rodzicielskiej, jeeli dziecko zostao umiesz-
czone w rodzinie zastpczej lub w instytucjonalnej formie pieczy zastpczej i, pomimo
udzielenia rodzicom pomocy, nie zaistniay podstawy do orzeczenia powrotu do nich
ich dziecka (art. 111 1a KRO). Zaoeniem jest bowiem, e umieszczenie dziecka
w pieczy zastpczej wie si z oddziaywaniem wzgldem rodziny by pomc w do-
prowadzeniu do sytuacji umoliwiajcej powrt wychowanka pieczy zastpczej do
rodziny. Sd okresowo sprawdza sytuacj w rodzinie i w zalenoci od niej:
a) przywraca dziecko rodzicom,
b) przywraca dziecko rodzicom, ale ustanawia dla nich nadzr kuratora (art. 109 2
pkt 3 KRO),
c) nie wydaje orzeczenia, ktre zmieniaoby cokolwiek,
d) wydaje postanowienie o pozbawieniu wadzy rodzicielskiej (art. 111 1a KRO).
Skutkiem pozbawienia rodzicw wadzy rodzicielskiej jest konieczno usta-
nowienia dla dziecka opieki prawnej i wyznaczenie opiekuna (zob. rozdz. IV).
Sd pozbawiajc wadzy rodzicielskiej stwarza pod wzgldem prawnym sytuacj
otwierajc drog do nawizania przez dziecko trwaej wizi z rodzinnym rodowi-
skiem zastpczym. Dla sub socjalnych (placwek opiekuczo-wychowawczych,
regionalnych placwek opiekuczo-tereaputycznych, interwencyjnych orodkw
preadopcyjnych, orodkw adopcyjnych) orzeczenie o pozbawieniu wadzy ro-
dzicielskiej jest sygnaem, i takiego zastpczego rodowiska naley dla dziecka
poszukiwa.
Jeeli ustanie przyczyna, dla ktrej pozbawiono rodzica wadzy rodzicielskiej,
wwczas sd odrbnym orzeczeniem moe mu j przywrci (art. 111 2 KRO).
Sd nie jest jednak do tego obowizany. Sd powinien odmwi przywrcenia ro-
dzicowi jego wadzy rodzicielskiej zwaszcza wwczas, gdy dziecko zakorzenio si
w rodzinnym rodowisku zastpczym.
Ta, godna poparcia, dominujca praktyka orzecznicza sdw rodzinnych jest wyrazem posza-
nowania dla nawizanych przez dziecko nowych wizw psychicznych (i prawnych) i przedoenia
ich nad ide opartego czasami na niepewnych przesankach powrotu do rodzicw.
V. Pozbawienie a ograniczenia wadzy rodzicielskiej zwizane

z umieszczeniem dziecka poza rodzin
Spord sposobw ograniczania wadzy rodzicielskiej szczeglne wtpliwoci

budz te, ktre prowadz do umieszczenia dziecka poza rodzin. S to najbardziej
AKjvOgA=
AK
stanowcze sposoby ograniczenia wadzy rodzicielskiej, szczeglnie brzemienne

w skutki zwaszcza dla dzieci. Umieszczenie dziecka w rodzinnych lub instytucjo-
nalnych formach pieczy zastpczej wie si bowiem z jego rozczeniem z rodzi-
cami, z podwjn podlegoci rodzicom i osobom sprawujcym piecz zastpcz
(swoista dwuwadza), brakiem trwaego przypisania do osb i miejsc itp. Wobec
takich orzecze zgaszane s czsto wtpliwoci, czy zamiast nich sdy nie powinny
wydawa postanowie o pozbawieniu wadzy rodzicielskiej.
Wyjanienie tej kwestii wymaga konsekwentnego rozgraniczania midzy sy-
tuacjami upowaniajcymi do takiej czy innej formy ingerencji. Ot, podstaw
ograniczenia wadzy rodzicielskiej (nawet przez umieszczenie dziecka poza rodzin)
jest ywione przez sdziego przekonanie, e w danej rodzinie sytuacja wymaga inge-
rencji jedynie o charakterze tymczasowym, korygujcej zaistnia sytuacj, w ktrej
zostao zagroone dobro dziecka. Trafnie oddaje t ide teza jednego z orzecze Sdu
Najwyszego: zarzdzenia wydane przez sd na podstawie art. 109 KRO nie
stanowi represji w odniesieniu do rodzicw. Jedynym ich celem jest ochrona
zagroonego dobra dziecka1. Innymi sowy, sd ogranicza rodzicom ich wadz,
jeli w chwili orzekania nie moe jednoznacznie stwierdzi, i odwoujc si do
yciowego dowiadczenia dana rodzina nie ma szans na odbudowanie czcych
j niegdy wizw. Skoro w przekonaniu sdziego taka szansa istnieje, to nie mona
jej przekreli orzekajc pozbawienie wadzy rodzicielskiej. Pozbawienie wadzy
rodzicielskiej orzekane jest bowiem, gdy znw odwoujc si do dowiadczenia
yciowego nie ma nadziei na popraw sytuacji w danej rodzinie. Orzeczenie takie
daje w zwizku z tym podstaw do podjcia dziaa zmierzajcych do umieszczenia
dziecka w rodzinie zastpczej z nastawieniem na sprawowanie przez ni pieczy nad
dzieckiem do osignicia przez nie penoletnoci lub w rodzinie adopcyjnej.
Poza kryterium merytorycznym (prognoza co do moliwoci poprawy sytuacji w rodzinie
naturalnej dziecka) s i inne przyczyny takiej wanie praktyki orzeczniczej sdw. Po czci
wynika ona rwnie z faktu, i do sdw trafiaj w zdecydowanej wikszoci sprawy o ogranicze-
nie lub pozbawienie wadzy rodzicielskiej nad dziemi, ktre z racji wieku maj mniejsze szanse
na umieszczenie na stae w zastpczym rodowisku rodzinnym. W takiej sytuacji orzeczenie
o ograniczeniu wadzy ich rodzicom znajduje zdecydowanie wiksze uzasadnienie od postano-
wienia o pozbawieniu. Przyczyn pnego przekazywania sdom spraw jest z kolei sabo sub
socjalnych i brak moliwoci wychwycenia nagannych zachowa rodzicw w przedszkolnym
okresie ycia dziecka.
Trafno wydawanych przez sdy orzecze (w kadej zreszt sprawie) zaley

od rzetelnoci zebranego materiau dowodowego. W sprawach dotyczcych inge-
rencji w sfer wadzy rodzicielskiej, szczeglnego znaczenia nabiera konieczno
wypracowania sposobw cisej wsppracy, zwaszcza midzy sdami rodzinny
mi a powiatowymi centrami pomocy rodzinie, orodkami pomocy spoecznej,
orodkami adopcyjnymi oraz instytucjami sprawujcymi nad dziemi piecz
1
Postanowienie SN z 27.10.1997 r., III CKN 321/97, niepubl.
AKjvOgA=
AK
zastpcz. Sdy powinny w wikszej mierze siga po dowody z przesucha pra-

cownikw socjalnych lub wychowawcw, jako e znaj oni najdokadniej sytuacj
w danej rodzinie, a zwaszcza relacje midzy dziemi a ich rodzicami.
Prawn podstaw obowizku wsppracy sdw rodzinnych z instytucjami
pomocy spoecznej zawiera art. 112 ust. 10 PomSpoU, 205208 rozporzdzenia
Ministra Sprawiedliwoci z 23.2.2007 r. Regulamin urzdowania sdw powszech-
nych1 oraz art. 109 4 KRO. Ten ostatni przepis nakada na sd, ktry wyda orze-
czenie o ograniczeniu wadzy rodzicielskiej na podstawie art. 109 2 pkt 5 KRO
umieszczajc dziecko w rodzinnej lub instytucjonalnej formie pieczy zastpczej,
obowizek zawiadomienia o tym waciwej jednostki organizacyjnej wspierania
rodziny i systemu pieczy zastpczej. Jej zadaniem jest z kolei udzielanie rodzinie
maoletniego odpowiedniej pomocy w celu doprowadzenia do sytuacji pozwalaj-
cej na powrt dziecka do rodzicw i skadanie sdowi opiekuczemu sprawozda
dotyczcych sytuacji rodziny i udzielanej pomocy, w terminach okrelonych przez
sd, a take wsppraca z kuratorem sdowym. Sd za nie rzadziej ni co p roku
ocenia sytuacj dziecka i jeli wymaga tego dobro dziecka (np. wobec nieskuteczno-
ci pomocy udzielanej rodzicom i braku perspektyw na powrt do nich ich dziecka),
wszczyna postpowanie o pozbawienie ich wadzy rodzicielskiej (art. 5791 KPC).
Tab. 4. Formy ingerencji we wadz rodzicielsk ujcie porwnawcze
Forma Ograniczenie wadzy Zawieszenie wadzy Pozbawienie wadzy

ingerencji rodzicielskiej rodzicielskiej rodzicielskiej
1 2 3 4
Przesanki Zagroenie dobra dziecka Krtkotrwaa Dugotrwaa przeszkoda, nad-
art. 109 1 KRO (take przeszkoda w wy- uycie wadzy, race zanied
art. 104, 107, 108 KRO) konywaniu wadzy bania wobec dziecka art. 111
art. 110 1 KRO 1 KRO; mimo udzielonej
pomocy nie ustay przyczyny
zastosowania art. 109 2 pkt5
art. 111 1a KRO
Konsekwencja Sd ma obowizek ogra- Sd moe zawiesi Sd ma obowizek orzec po-
wystpienia niczy wadz wadz rodzicielsk zbawienie wadzy rodzicielskiej
przesanek art. 111 1 KRO; sd moe to
uczyni art. 111 1a KRO
Konsekwencja Odpowiednie (zakrelone Rodzice nie spra- Rodzice nie sprawuj wadzy
orzeczenia w orzeczeniu) umniejsze- wuj wadzy rodzi- rodzicielskiej; konieczno
sdu nie wadzy rodzicielskiej; cielskiej; koniecz- ustanowienia opieki prawnej
praca socjalna z rodzica- no ustanowienia dla dziecka; umieszczenie
mi dziecka; powiatowe opieki prawnej dla dziecka poza rodzin; praca
centrum pomocy rodzinie dziecka socjalna z rodzicami dziecka
informuje sd o skutkach
pomocy udzielanej ro-
dzicom
1
AKjvOgA=
AK
1 2 3 4
Sprawowanie 1) poza konkretn kwe- Opiekun prawny; Opiekun prawny; dziecko pod-
pieczy nad sti, co do ktrej sd dziecko poddane dane pieczy zastpczej; ewen-
dzieckiem ograniczy wadz pieczy zastpczej tualna prba przysposobienia
sprawuj j rodzice dziecka
naturalni;
2) art. 109 2 pkt 3 ro-
dzice s pod nadzorem
kuratora;
3) art. 109 2 pkt 5 oso-
by sprawujce piecz
zastpcz wraz z rodzi-
cami (art. 1121 KRO).
Uchylenie Sd ma obowizek uchy- Sd ma obowizek Sd moe uchyli orzeczenie,
orzeczenia li, o ile stan zagroenia uchyli zawiesze- jeeli odpadnie jego przyczyna
dobra dziecka ustanie nie, o ile odpadnie
jego przyczyna
22. Piecza zastpcza
I. Uwaga wstpna
Prawne podstawy funkcjonowania rodzin zastpczych i placwek opiekuczo-

-wychowawczych od dawna omawiane byy w podrcznikach, opracowaniach sys-
temowych i komentarzach z zakresu prawa rodzinnego. Formalny asumpt do tych
uwag dawao kilka przepisw Kodeksu rodzinnego i opiekuczego, a mianowicie:
1) art. 109 2 pkt 5 wymieniajcy je jako jedn z form ograniczenia wadzy
rodzicielskiej,
2) art. 1121 rozgraniczajcy obowizki, uprawnienia i kompetencje rodzicw i ro-
dzin zastpczych lub wychowawcw placwek wzgldem dziecka (tzw. piecza
podzielona),
3) art. 149 4 nakazujcy sdowi powierzenie sprawowania opieki prawnej osobom
penicym dla dziecka funkcj rodziny zastpczej, wreszcie
4) art.1122 odsyajcy do odrbnych przepisw (niegdy do ustawy o systemie
owiaty, od 2000 r. do ustawy o pomocy spoecznej, a od 1.1.2012 r. do ustawy
o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej) dotyczcych doboru rodzin
zastpczych, wspdziaania sdw opiekuczych z organami administracji pa-
stwowej, a take pomocy pastwa na rzecz dzieci umieszczonych w rodzinach
zastpczych i regu zwizanych z odpatnoci rodzicw za pobyt ich dzieci
wtych rodzinach.
Od 1.1.2012 r. w kodeksie pojawi si Oddzia 2a. Piecza zastpcza zawierajcy
zrby uregulowa odnoszcych si do tworzenia i funkcjonowania rodzin zastp
czych, rodzinnych domw dziecka i instytucjonalnych form pieczy zastpczej.
AKjvOgA=
AK
22. Piecza zastpcza 161
Wprowadzono te przepisy ze wzgldu na donioso spoeczn pieczy zastpczej,

jej cis funkcjonaln wi z problematyk wadzy rodzicielskiej, wiodc rang
Kodeksu rodzinnego i opiekuczego wrd uregulowa dotyczcych rodziny, a take
dla osignicia spjnoci w stosowaniu przez sdziw rodzinnych przepisw kodek-
sowych i unormowa aktw prawnych z obszaru prawa administracyjnego (prawo
dotyczce rodziny). Liczne, czsto niezwykle szczegowe przepisy regulujce t
materi, znajduj si w ustawie z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy
zastpczej1. Jako nalece do zbioru unormowa, ktre mona traktowa jako prawo
dotyczce rodziny (zob. rozdz. I, 1, pkt III), bd one kanw wikszoci kwestii
poruszanych wtym fragmencie skryptu.
Jakkolwiek wykracza to poza ramy wykadu o pieczy zastpczej, naley podkreli, i we
wspomnianej ustawie zamieszczono uregulowania po raz pierwszy wpolskim prawie jasno sta-
wiajce kwesti wspierania rodzin, ktre nie wypeniaj naleycie swych funkcji, w tym zwaszcza
funkcji opiekuczej i socjalizacyjnej. Odnosi si to do sytuacji, gdy rodzina przebywa razem oraz do
przypadkw, w ktrych dziecko z tej rodziny umieszczono w pieczy zastpczej. W szczeglnoci
wskaza naley na nadanie ustawowej rangi zawodowi asystenta rodziny, jako wspierajcego
rodzin, ktra nie wypenia naleycie funkcji opiekuczo-wychowawczej, oraz partnera sdu
rodzinnego w sprawach dotyczcych takich rodzin.
II. Pojcie pieczy zastpczej
Jeeli dziecko pozbawione jest czasowo lub na stae pieczy rodzicw lub jeli nie
moe ono przebywa z rodzicami ze wzgldu na swoje dobro, wwczas obowizkiem
pastwa (sdu, sub socjalnych) jest zapewnienie mu pomocy w postaci pieczy za-
stpczej (por. art. 20 KoPD). Piecza zastpcza to piecza sprawowana:
1) przez rodziny zastpcze, rodzinne domy dziecka i formy instytucjonalne,
2) przez wszystkie dni tygodnia, przez ca dob,
3) w zasadzie, bez z gry okrelonego terminu jej zakoczenia,
Jakkolwiek sprawowanie pieczy zastpczej moe mie charakter dugotrway (nawet do
osignicia przez wychowanka dorosoci), to zdecydowanie preferowane jest nadawanie pieczy
zastpczej charakteru pieczy tymczasowej sprowadzajcej si do przejcia obowizkw wzgldem
dziecka, w czasie kiedy rodzice z rnych powodw nie mog samodzielnie wypenia swych funkcji.
Pobyt w niektrych typach placwek i rodzin zastpczych nie moe trwa duej ni wskazany
w przepisach okres (np. w placwce interwencyjnej do 3. miesicy), jednake nie oznacza to za-
przestania sprawowania pieczy zastpczej nad dzieckiem lecz jedynie zaprzestanie jej sprawowania
w danej instytucji.
4) w konsekwencji wydania przez sd orzeczenia (o ingerencji w sfer wadzy
rodzicielskiej czy te o udzieleniu rodzinie pomocy) lub wskutek umieszczenia
tam dziecka na jego wniosek lub na wniosek jego rodzicw.
Ta druga moliwo wykorzystywana jest w praktyce sporadycznie, a zasadno jej wyko-
rzystania kadorazowo oceniana jest ex post przez sd, ktry w wyniku postpowania wydaje
1
Dz.U. Nr 149, poz. 887.
AKjvOgA=
AK
postanowienie potwierdzajce umieszczenie dziecka w rodzinie zastpczej, rodzinnym domu

dziecka lub w placwce opiekuczo-wychowawczej na podstawie art. 100, 109111 KRO lub
orzeka powrt dziecka do rodzicw.
5) w celu stworzenia sytuacji umoliwiajcej powrt dziecka do rodziny (reintegracja),
a w razie niemonoci jego osignicia, podjcia prby przysposobienia dziecka.
Reintegracji rodziny w wielu przypadkach nie udaje si osign. Taki cel pieczy zastpczej
jednoznacznie wynika jednak z zasady pomocniczoci (zob. 4), do ktrej wprost odwouje
si art.3 ust. 3 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej. Zasada ta nakazuje by
wszelkie pomaganie prowadzio do samopomocy, tzn. by jego beneficjent sta si samodzielny.
Kiedy dziecko jest umieszczane w pieczy zastpczej to adresatem pomocy jest jego niewydolna
wychowawczo iopiekuczo rodzina. W czasie nieobecnoci dziecka naley sytuacj wrodzinie
naprawi, by moliwy sta si jego powrt. Jedn z idei lecych u podoa realizowanej wPolsce
od 2000 r. reformy pieczy zastpczej jest jej tymczasowo, awic odrzucenie zej praktyki za-
stpowania rodzicw w wychowywaniu dzieci na rzecz przygotowywania rodzin do ponownego
wykonywania swoich zada. Piecza zastpcza, jak na to wskazuje brzmienie tego pojcia, jest
zastpcza, tzn. nie moe wypiera pieczy rodzicw jej celem jest wspieranie rodziny (rzec
mona: wczasie zastpstwa). Takie podejcie stwarza szans na realizacj: 1) prawa dziecka do
rodziny, 2) prymatu rodzicw w wychowaniu dzieci i subsydiarnego (wspierajcego) wobec nich
charakter pieczy zastpczej, 3) prawa dziecka odseparowanego od rodzicw do stycznoci z nimi
i innymi osobami bliskimi, 4) prawa rodzicw do uzyskania pomocy sub publicznych w proble-
mach zwizanych z realizacj obowizkw wobec dzieci w celu umoliwienia reintegracji rodziny.
Prorodzinny charakter pieczy zastpczej przejawia si m.in. w dopuszczalnoci umieszczania
dzieci poza rodzin dopiero po wyczerpaniu wszystkich form pomocy rodzicom i stwierdzeniu
niedostatecznej skutecznoci tego wsparcia. Tylko wyjtkowo moe si zdarzy, e ze wzgldu
na niekorzystn sytuacj w rodzinie dziecka, naley zapewni piecz zastpcz niezwocznie
(art.1123). Umieszczenie dziecka w pieczy zastpczej nigdy nie powinno by dziaaniem pochop-
nym, zwaywszy zwaszcza na czsto zwizane z tym przeywanie gbokiej traumy przez dziecko.
Nie mamy do czynienia z piecz zastpcz w przypadku umieszczenia dziecka
w internacie, ochotniczym hufcu pracy, bursie itp., w instytucjach, w ktrych dziecko
przebywa z powodu swej niepenosprawnoci (np. domy pomocy spoecznej dla dzieci
upoledzonych, specjalne orodki szkolno-wychowawcze) sanatoriach, domach wcza-
sw dziecicych, zakadach leczniczo-wychowawczych, szpitalach iinnych podob-
nych instytucjach, a take w schroniskach dla nieletnich, zakadach wychowawczych
i poprawczych, orodkach turnusowych, takich jak np. orodki socjoterapii, domy
wczasw dziecicych i in. W tych przypadkach bowiem nie dochodzi do ingerencji
w sfer wadzy rodzicielskiej, ani do orzeczenia sdu wydanego w celu udzielenia
rodzicom pomocy w sprawowaniu tej wadzy (art. 100 KRO), co wicej, w wikszoci
wymienionych sytuacji pobyt dziecka poza rodzin jest konsekwencj wypeniania
przez rodzicw ich prerogatyw zwizanych ze sprawowaniem wadzy rodzicielskiej.
III. Piecza zastpcza standardy midzynarodowe
Umieszczenie dziecka w pieczy zastpczej wynika czsto z kryzysu w funkcjo-

nowaniu rodziny, w tym zwaszcza w zakresie sprawowania przez rodzicw pieczy
AKjvOgA=
AK
nad dzieckiem, czyli z tego, co w jzyku socjologii okrela si jako dysfunkcja w za-
kresie zada opiekuczo-wychowawczych1. Analiza przepisw midzynarodowych
dokumentw katalogujcych prawa czowieka2 pozwala zrekonstruowa schemat
podanych zachowa sub socjalnych oraz sdw wobec rodzicw nienaleycie
wypeniajcych swe obowizki zwizane ze sprawowaniem pieczy nad swymi dzie-
mi. Schemat w, ktry zostanie zilustrowany tezami wyjtymi z orzecze Trybunau
Praw Czowieka, sprowadzi mona do nastpujcych dyrektyw:
1) bez koniecznej potrzeby pastwo nie powinno ingerowa w ycie rodziny
(zasada autonomii rodziny wzgldem wpyww pastwa i prymatu rodzicw
w wychowaniu dziecka; postulat prowadzenia profilaktycznych dziaa wspie-
rajcych rodzin nad ingerowaniem w jej funkcjonowanie);
2) jeeli ingerencja jest konieczna, wwczas rozpocz naley od prby zapew
nienia ochrony dobra dziecka przez udzielenie wsparcia caej rodzinie (bez
umieszczania dziecka poza rodzin; odseparowanie dziecka od jego rodzicw
naley traktowa jako dziaanie wyjtkowe, dopuszczalne w obliczu bezskutecz-
noci innych dziaa);
Ingerencj pastwa w sfer wadzy rodzicielskiej zwaszcza wwczas, kiedy wie si to
zumieszczeniem dziecka poza rodzin poprzedza powinny dziaania socjalne na rzecz rodziny,
zmierzajce do utrzymania jej struktury i wizw czcych jej czonkw3. Wadze pastwowe s
uprawnione do ingerencji w sfer wadzy rodzicielskiej, co wicej, w wielu sytuacjach ingerencja
ta jest obowizkiem pastwa, jednak jest ona uzasadniona jedynie w przypadkach, w ktrych insty-
tucje publiczne podejmoway wczeniej kroki o charakterze socjalnym wspierajce rodzin ich
nieskuteczno jest swego rodzaju uzasadnieniem ingerencji4.
3) wobec koniecznoci umieszczenia dziecka poza rodzin, gwnym celem tego
przedsiwzicia powinno by stworzenie sytuacji umoliwiajcej dziecku powrt
do jego rodzicw (odebra dziecko po to, aby w moliwe krtkim czasie
odda!), czyli uznanie dopuszczalnoci umieszczania dziecka poza rodzin
tylko wraz z jednoczesnym podjciem pracy socjalnej na rzecz rodziny;
1
Wbrew silnej i skutecznej sugestii zawartej w wielu produkcjach medialnych umieszczenie dziecka
w pieczy zastpczej nie musi mie u swych podstaw i czsto nie ma nagannej moralnie postawy rodzicw
wzgldem dziecka i zych emocjonalnych relacji midzy nimi. Bywa, i dochodzi do tego np. w wyniku
choroby uniemoliwiajcej sprawowanie pieczy nad dziemi, niewydolnoci wychowawczej wynikajcej
np. z ociaoci umysowej czy te z nadmiernie absorbujcej czasowo pracy zarobkowej, odbywania kary
pozbawienia wolnoci, a take np. na podstawie orzeczenia sdu dla nieletnich wydanego w konsekwencji
nagannej postawy dziecka, a nie rodzicw itp., czy te z powodu mierci rodzicw, a w wielu innych krajach
rwnie z powodu dostania si ich do niewoli, czy te z powodu deportacji.
2
Zob. zwaszcza dokumenty uniwersalne, takie jak: Pakty Praw Czowieka ONZ i Konwencja o Prawach
Dziecka (art. 9, 20) i regionalne dokumenty europejskie, takie jak Europejska Konwencja o ochronie praw
czowieka i podstawowych wolnoci wraz z opartym na jej art. 8 orzecznictwem Trybunau Praw Czowieka
oraz rezolucj Komitetu Ministrw Rady Europy Nr (77)33 w sprawie umieszczania dzieci poza rodzin
irekomendacj tego Komitetu Nr R (87)6 w sprawie rodzin zastpczych.
3
Sprawa z 24.3.1988 r., Olsson v. Szwecja, A130.
4
Sprawa z 27.11.1992 r., Olsson v. Szwecja, A 250; sprawa z 25.2.1992 r., Andersson v. Szwecja, A 226;
raport Europejskiej Komisji Praw Czowieka z 2.12.1998 r., skargi Nr 39221/98 i 41963/98.
AKjvOgA=
AK
Piecza zastpcza jest z natury swej rodkiem tymczasowym, ktrego stosowanie ma przede
wszystkim na celu powrt dziecka do rodzicw1. Artyku 8 Konwencji chroni m.in. prawo rodzi-
cw i dzieci do przebywania razem jako podstaw ycia rodzinnego, ktrej nie moe niweczy
samo objcie dziecka opiek publiczn2. Wyraa te przysugujce rodzicom i dzieciom prawo do
dania, by pastwo podejmowao rodki majce na wzgldzie poczenie ich ze sob; Wsumie,
tym, co jest rozstrzygajce (dla oceny, czy doszo do naruszenia art. 8 Konwencji przyp. Auto-
ra) jest to, czy wadze krajowe podjy wysiki dla zorganizowania niezbdnych przygotowa na
rzecz ponownego poczenia, jakich mona rozsdnie wymaga w szczeglnych okolicznociach
kadej ze spraw3.
4) dzieci przebywajce poza rodzin powinny by umieszczane przede wszyst
kim w rodzinnych formach pieczy;
5) dziecku przebywajcemu poza rodzin naley zapewni poszanowanie wizw
uczuciowych czcych je z rodzicami i innymi osobami bliskimi i moliwo
utrzymywania kontaktw z nimi;
Dzieci odczone od rodzicw powinny przebywa w miejscu nieodlegym od rodzicw, tak
by moliwe byy midzy nimi regularne osobiste kontakty4.
6) jedynie wwczas, gdy pomimo udzielanego rodzicom wsparcia ich postawa

konsekwentnie uniemoliwia powrt dziecka do rodziny, dopuszczalne jest
pozbawienie ich wadzy rodzicielskiej i umieszczenie dziecka w instytucji
pieczy zastpczej o charakterze trwaym.
W wietle midzynarodowych standardw prawnych prawo dziecka do zapewnienia mu
pieczy zastpczej jest prawem subsydiarnym wobec prawa do ycia w rodzinie naturalnej
(ma bowiem suy jego realizacji). W skrajnych tylko wypadkach piecza zastpcza moe mie
charakter trway. W pozostaych, dziecko objte piecz zastpcz powinno by przygotowywane
do powrotu do swej rodziny. Jednoczenie jego rodzina dziki pracy prowadzonej z ni przez
odpowiednie suby socjalne powinna nabiera zdolnoci do podjcia na powrt swych funkcji
opiekuczych wobec dziecka.
IV. Funkcja spoeczna instytucji pieczy zastpczej
Niemoliwe jest wskazanie dokadnych liczb dotyczcych niewaciwego wype-

niania przez rodziny ich opiekuczych i ekonomicznych zada, w tym tych, ktrych
adresatem s (powinny by) dzieci. W sposb poredni daje o nich wyobraenie licz-
ba okoo 160170 tys. dzieci bdcych pod opiek sdw rodzinnych (spord nich
jedynie okoo 3,5% to sieroty). Inne dane mwi o niedostosowaniu spoecznym 2%
populacji uczniw i zagroeniu niedostosowaniem kolejnych 15% (okoo 1,5 mln).
Sprawa z 28.10.1998 r., Soderback v. Szwecja, skarga Nr 24484/97.

1
Sprawa z 24.3.1988 r., Olsson v. Szwecja, A130; sprawa z 25.2.1992 r., Andersson v. Szwecja, A 226;
2
sprawa z 13.7.2000 r., Scozzari i Giunta v. Wochy, skargi Nr 39221/98 i 41963/98.

3
Sprawa z 24.3.1988 r., Olsson v. Szwecja, A130; sprawa z 25.2.1992 r., Andersson v. Szwecja, A 226;
sprawa z 22.6.1989 r., A 226.
4
Sprawa z 24.3.1988 r., Olsson v. Szwecja, A 130.
AKjvOgA=
AK
Liczby dzieci umieszczonych w poszczeglnych instytucjach pieczy zastpczej

s rzecz jasna nisze. Ukazuj one jednak sytuacje problemowe w ich ostrej formie.
W rodzinach zastpczych, ktrych liczba siga do okoo 38 tys. (ok. 29,5 tys. na
pocztku lat 90., a okoo 10,5 tys. w poowie lat 70.) przebywa obecnie okoo 58 tys.
dzieci1. Rodzinnych domw dziecka funkcjonuje aktualnie okoo 240, za typowych
placwek opiekuczo-wychowawczych, jakimi s domy dziecka, jest w Polsce oko-
o350. Przebywa w nich okoo 20 tys. wychowankw2.
Wbrew reguom przyjtym w przedstawionych wyej midzynarodowych stan-
dardach ochrony praw czowieka, polskie instytucje pieczy zastpczej sabo realizuj
zadania zwizane z ochron prawa dziecka do ycia w rodzinie (wasnej!). Cigle
koncentruj one wysiki na minimalizowaniu skutkw zjawiska nieszczliwie i nie-
trafnie nazywanego sieroctwem spoecznym. Tym terminem okrelane bywaj dzieci
majce jedno, a zwykle oboje rodzicw (nie s wic sierotami), jednak z rnych
przyczyn z uwagi na wasne dobro pozbawione swego rodowiska rodzinnego.
Owo minimalizowanie skutkw sieroctwa spoecznego przejawia si w czsto
pochopnym umieszczaniu dziecka poza rodzin oraz w pasywnoci wielu instytucji
publicznych oraz rodzin zastpczych w stosunku do rodzicw dziecka (skoncentro-
wanie uwagi wycznie na dziecku bez poszanowania jednak jego prawa do rodziny
i wizw emocjonalnych z rodzin)3. Brak naleytego wsparcia (zarwno przed
odebraniem dziecka, jak i po jego odebraniu) sprawia, e zbyt czsto nie potrafi
poprawi swej sytuacji na tyle, by mona byo powierzy im na powrt sprawowanie
peni wadzy rodzicielskiej.
W ustanawianych w ostatnich latach regulacjach prawnych dotyczcych pieczy
zastpczej, zawartych najpierw w ustawie o pomocy spoecznej, a przejtych i roz-
winitych w ustawie z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej,
stworzono podstawy prawne, ktre maj pomc w przeamaniu zych stereotypw
funkcjonowania instytucji pieczy zastpczej i innych instytucji tworzcych infra-
struktur wsparcia dla rodzin dotknitych kryzysem. Daj one prawny fundament
budowania wsparcia dla tych rodzin i ich dzieci w sposb odpowiadajcy standardom
ochrony praw czowieka i w taki te sposb uszczegawiaj art. 72 Konstytucji RP
stanowicy, i Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki ipo-
mocy wadz publicznych.
1
Oczywista wydaje si wspzaleno pomidzy liczb rodzin zastpczych, a zakresem pomocy socjal-
nej pastwa dla umieszczanych w nich dzieci (znikomej do 1979 r., wystarczajcej do roku 1993 i znacznej
obecnie).
2
Zob. np. M. Kolankiewicz, Zapiski o instytucjonalnej opiece nad dziemi. Dziecko krzywdzone. Teoria.
Badania. Praktyka 2006, Nr 17, s. 21, 23, 29; Pomoc spoeczna w Polsce w latach 20052009, GUS, Warszawa
2011 (www.stat.gov.pl).
3
Zob. np. E. Holewiska-apiska, Orzekanie o osobistej stycznoci z maoletnim osb innych ni
rodzice, [w:] Prawo w Dziaaniu. Sprawy cywilne, Nr 4, Warszawa 2008.
AKjvOgA=
AK
V. Formy pieczy zastpczej i specyfika ich funkcjonowania
1. Uwaga wstpna
W ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej przyjto powszech-
nie akceptowany w pedagogice podzia form pieczy zastpczej na formy rodzinne
i instytucjonalne.
2. Rodzinne formy pieczy zastpczej

Do form rodzinnych zalicza si rodziny zastpcze i rodzinne domy dziecka.
Obie te formy s wzorowane na modelu wychowania rodzinnego, przez co naley je rozumie
jako prb zapewnienia dziecku warunkw ycia i rozwoju podobnych do warunkw panujcych
w naleycie funkcjonujcej rodzinie. Istotnym elementem tego wychowania jest podtrzymywanie
wizi emocjonalnej czcej dziecko z rodzicami, co w dalszym planie czasowym ma prowadzi
do reintegracji rodziny.
Wrd rodzin zastpczych wyrniono w ustawie rodziny:
1) spokrewnione z dzieckiem, tworzone przez maonkw lub osob samotn,
bdce wstpnymi lub rodzestwem dziecka,
2) niezawodowe,
Wrd nich wskaza mona na rodziny zastpcze tworzone przez osoby spokrewnione z dziec-
kiem w dalszym stopniu ni drugi stopie linii bocznej lub niespokrewnione, ktre nie odbyy
wymaganych szkole, ktrym sd moe powierzy dziecko tymczasowo, nie duej ni na 6mie-
sicy (art. 1125 2 KRO).
3) zawodowe,
Rodziny zawodowe i niezawodowe tworz osoby z dzieckiem niespokrewnione i/lub jego
dalsi krewni ni rodzestwo.
4) pomocowe.
Sprawuj piecz zastpcz w razie czasowego niesprawowania jej przez rodzin zastpcz lub
prowadzcego rodzinny dom dziecka, w szczeglnoci wobec nieprzewidzianych zdarze losowych,
ale te wyjazdu na wypoczynek, udziau w szkoleniach lub pobytu w szpitalu. Rodzin pomocow
moe by rodzina zastpcza (niezawodowa i zawodowa) lub prowadzcy rodzinny dom dziecka,
a take maonkowie lub osoba niepozostajca w zwizku maeskim przeszkoleni do penienia
funkcji rodziny zastpczej, prowadzenia rodzinnego domu dziecka lub rodziny przysposabiajcej.
Kodeks rodzinny i opiekuczy wymienia rodzaj rodzin zastpczych niezawodowych, a mia-
nowicie rodziny preadopcyjne (art. 1201 KRO). O preadopcji mwimy, gdy rodzina przyjmuje
dziecko z zamiarem pniejszego jego zaadoptowania. Preadopcja jest obowizkowa, gdy przy-
sposobienie ma wiza si z przeniesieniem dziecka za granic. Do rodzin preadopcyjnych stosuje
si przepisy o rodzinach zastpczych.
Rodziny zastpcze zawodowe z kolei, to rodziny:

1) penice funkcj pogotowia rodzinnego i
To pierwszy chronologicznie i ilociowo (okoo 600) rodzaj funkcjonujcych w Polsce zawo-
dowych rodzin zastpczych. Umieszczane s w nich dzieci, w stosunku do ktrych odpowiednie
AKjvOgA=
AK
suby (stra graniczna, policja, pracownik socjalny) podjy interwencj, a pobyt moe trwa
do 4 miesicy. Moe on zosta przeduony nie duej do ni do 8 miesicy lub do zakoczenia
postpowania sdowego o powrt dziecka do rodziny, przysposobienie lub umieszczenie w rodzin-
nej pieczy zastpczej. Pogotowie rodzinne moe odmwi przyjcia dziecka, jeeli czna liczba
umieszczonych w tej rodzinie dzieci przekroczy 3 lub gdy dziecko ma powyej 10 lat i zostao
doprowadzone przez Policj lub Stra Graniczn.
2) rodziny specjalistyczne, wrd ktrych wyrniono rodziny:
a) terapeutyczne (dla dzieci z deficytami zdrowotnymi),
b) resocjalizacyjne (dla dzieci i modziey niedostosowanych spoecznie,
wstosunku do ktrych zapado orzeczenie sdu dla nieletnich) i
c) dla modocianych matek z dziemi.
Moliwo tworzenia specjalistycznych rodzin zastpczych dla modocianych matek i ich
dzieci dowodzi rozwoju form rodzinnej pieczy zastpczej i pogbionego namysu na temat ochrony
kobiet/matek i ochrony ycia dzieci nienarodzonych.
Specyficzn cech funkcjonowania rodzin zastpczych zawodowych i rodzin-
nych domw dziecka jest wypacanie osobom, ktre je prowadz, wynagrodzenia.
Wynosi ono miesicznie nie mniej ni 2000 z, a jeli chodzi o rodzin zastpcz
zawodow penic funkcj pogotowia rodzinnego, to nie mniej ni 2600z. Wyna-
grodzenie w wysokoci 80% powyszych kwot wypacane jest za okres pozostawa-
nia w gotowoci do przyjcia dziecka. Natomiast 20% uzyskiwanego wynagrodzenia
otrzyma rodzina zastpcza zawodowa, niezawodowa, osoby prowadzce rodzinny
dom dziecka, a take maonkowie lub osoba niebdca rodzin zastpcz ani nie
prowadzca rodzinnego domu dziecka, jednak odpowiednio przeszkolona, jeeli
podejmie si funkcji rodziny pomocowej.
Istotn rnic w stosunku do stanu sprzed wejcia w ycie ustawy o wspieraniu rodziny
isystemie pieczy zastpczej jest zrezygnowanie z tworzenia specjalistycznych rodzin zastp-
czych wielodzietnych. Uregulowania na ich temat pojawiy si w2004 r. i byy reakcj na kryzys
rodzinnych domw dziecka. Te ostatnie jako szczeglnie trudna forma pieczy stosunkowo
czsto byy rozwizywane (np. wlatach 90 XX w. ich liczba spada z ponad 180 do niespena 120).
Powodowao to szereg negatywnych konsekwencji, przede wszystkim dla wychowankw. Wbrew
tym dowiadczeniom, we wskazanej ustawie rozbudowano uregulowania dotyczce rodzinnych
domw dziecka uznajc je za rodzinn form pieczy (wczeniej kwalifikowano je nie bez racji
jako placwk opiekuczo-wychowawcz), a regulacje dotyczce zawodowych rodzin zastpczych
wielodzietnych moim zdaniem pochopnie usunito.
3. Rodziny zastpcze a przysposobienie

Charakterystyk prawn rodzin zastpczych oddaje porwnanie ich do przy
sposobienia. Odmienno penionych przez te instytucje funkcji spoecznych powo-
duje na tyle istotne odrbnoci prawne, e naley przyj, i umieszczenie dziecka
w rodzinie adopcyjnej nie jest piecz zastpcz, a uregulowanie problematyki adap-
cyjnej w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej jest bdem.
1) Dziecko umieszczone w rodzinie zastpczej jest prawnie dzieckiem swych ro-
dzicw, z istotnymi konsekwencjami na gruncie prawa alimentacyjnego, spadkowe-
AKjvOgA=
AK
go, praw stanu i sprawowania wadzy rodzicielskiej. To bowiem od nich przysuguj

dziecku alimenty, po nich bdzie dziedziczy, nosi cigle ich nazwisko. Rodzina
zastpcza jak wskazuje na to nazwa tej instytucji zastpuje (z reguy tymczaso
wo) rodzicw bez zmiany sytuacji rodzinnoprawnej dziecka (umieszczenie w niej
nie wpywa na zmian statusu dziecka w prawie spadkowym, alimentacyjnym itp.).
2) Rodzina zastpcza, mogc na gruncie polskiego prawa peni funkcje opieku-
na dla umieszczonego w niej dziecka, nie moe nigdy sprawowa nad nim wadzy
rodzicielskiej (zob. pkt VIII). Przy adopcji za dziecko staje si dzieckiem adoptuj-
cych i oni sprawuj piecz nad dzieckiem, ktrej zastpcz nazwa nie mona, gdy
jest to wwietle prawa piecza rodzicw.
3) O jakociowej odmiennoci adopcji i rodziny zastpczej wiadczy i to, e
przepisy KRO nie wymieniaj przysposobienia jako instytucji sucej sprawowaniu
pieczy w konsekwencji sdowej ingerencji we wadz rodzicielsk. Sd nie moe
dokona pozbawienia rodzicw wadzy rodzicielskiej wycznie w celu orzeczenia
nastpnie adopcji ich dziecka. Najpierw musz zaistnie przesanki pozbawienia
wadzy rodzicielskiej (trwaa przeszkoda w wykonywaniu wadzy rodzicielskiej,
naduywanie jej lub race zaniedbania w jej sprawowaniu a take bezskuteczno
pomocy udzielanej rodzicom dziecka umieszczonego w pieczy zastpczej), a dopiero
po jej orzeczeniu, mona rozpatrywa kwesti przysposobienia dziecka.
Tab. 5. Umieszczenie dziecka w rodzinie zastpczej a przysposobienie
Rodzina zastpcza Przysposobienie
1 2 3
Tworzenie Na podstawie: Wycznie na podstawie orzecze-
1) orzeczenia sdu nia sdu
2) umowy cywilnoprawnej zawartej
przez rodzin zastpcz ze starost
Pozycja prawna Wadza rodzicielska ograniczona, za- Nie sprawuj wadzy rodziciel-
rodzicw naturalnych wieszona lub odebrana; rodzice mog skiej, nie przysuguje im te prawo
wobec ich dziecka mie pen wadz jedynie w przypad- stycznoci z dzieckiem
ku umieszczenia dziecka w rodzinie
zastpczej na ich wniosek; maj prawo
stycznoci z dzieckiem, chyba e sd
postanowi inaczej
Wsparcie socjalne Przede wszystkim comiesiczne wiad- Nie ma socjalnego wsparcia z po-
zwizane z utrzyma czenie na pokrycie kosztw utrzymania wodu przyjcia dziecka do rodziny
niem dziecka kadego wychowanka w formie przysposobienia
Wynagrodzenie za Nalene rodzinie zastpczej zawodowej Nie ma
sprawowanie pieczy
nad dzieckiem
Czas sprawowania Z zaoenia pobyt tymczasowy; mak- Z zaoenia wi adopcyjna ustaje
pieczy nad dzieckiem symalnie trwa do ukoczenia 18. roku jedynie w konsekwencji mier-
ycia (jeli dziecko uczszcza w tym ci, aczkolwiek adopcja niepena
czasie do szkoy, to do jej ukoczenia); i pena mog z wanych powodw
pobyt w rodzinie zastpczej penicej zosta rozwizane przez sd
funkcj pogotowia rodzinnego trwa
3miesice z moliwoci przeduenia
AKjvOgA=
AK
1 2 3
Pozycja prawna Z zaoenia rodzina zastpcza wsp- Dziecko jest pod wzgldem
rodzicw wobec ro pracuje z rodzicami dziecka; ma obo- prawnym dzieckiem przysposa-
dziny zastpczej lub wizek podtrzymywania wizw emo- biajcych i to oni decyduj m.in.
adopcyjnej ze wzgldu cjonalnych czcych dziecko z jego o kontaktach dziecka z innymi oso-
na dziecko rodzicami i innymi osobami bliskimi; bami, w tym z rodzicami natural-
rodzice majcy ograniczon wadz ro- nymi; przysposobione dziecko nie
dzicielsk decyduj w istotnych spra- ma w Polsce prawa do znajomoci
wach dotyczcych ich dziecka wasnych korzeni
Relacje rodziny za Zasadno pobytu dziecka w rodzinie Fakt umieszczenia dziecka w ro-
stpczej i rodziny zastpczej podlega kontroli; sd moe dzinie adopcyjnej nie jest podstaw
adopcyjnej z instytu umieci dziecko w innej formie pie- dla adnej instytucji do podejmo-
cjami publicznymi czy zastpczej lub przywrci piecz wania oddziaywania wobec tej ro-
rodzicw dziny (inne przyczyny mog by
tego powodem jak wobec kadej
rodziny naturalnej)
Wi rodzinnoprawna Brak wizi rodzinnoprawnej czcej Dziecko staje si dzieckiem osoby
dziecka z rodzin za dziecko z rodzin zastpcz (nie wy- przysposabiajcej (przy adopcji
stpcz lub adopcyjn stpuje wzajemne dziedziczenie usta- penej i cakowitej czonkiem ro-
wowe; nie dochodzi do zmian w stanie dziny tej osoby) z wszelkimi tego
cywilnym dziecka; nie powstaje wza- konsekwencjami w zakresie prawa
jemny obowizek alimentacyjny) spadkowego, alimentacyjnego, so-
cjalnego, praw stanu i in.
4. Instytucjonalne formy pieczy zastpczej

Formami instytucjonalnej pieczy zastpczej s:
1) placwki opiekuczo-wychowawcze,
S to jednostki zapewniajce dzieciom i modziey pozbawionym czciowo lub cakowicie
opieki rodzicielskiej caodobow, cig lub okresow opiek iwychowanie i wspierajce
dziaania rodzicw w wychowaniu. Placwk opiekuczo-wychowawcz prowadzi powiat lub
podmiot, ktremu powiat zleci realizacj tego zadania. Wrd jej licznych zada na podkrelenie
zasuguje: sporzdzanie i realizowanie planu pomocy z dzieckiem, umoliwianie dziecku kontaktu
z rodzicami i innymi osobami bliskimi, chyba e sd postanowi inaczej (zob. przepisy KRO o kon-
taktach zdzieckiem), podejmowanie dziaa w celu powrotu dziecka do rodziny. wiadcz one
o suebnej funkcji pieczy zastpczej sprawowanej przez placwki wzgldem pieczy rodzicielskiej.
Wrd placwek opiekuczo-wychowawczych wyrnia si cztery ich rodzaje,
a mianowicie placwki:
a) socjalizacyjne,
Pod t nazw kryj si najbardziej typowe placwki, jakimi s domy dziecka.
b) interwencyjne,
Ich zadaniem jest dorana piecza nad dzieckiem w czasie trwania w rodzinie sytuacji kryzyso-
wej, przeprowadzenie diagnozy sytuacji rodzinnej, prba jej skorygowania, by przekaza dziecko
rodzicom. Jeeli jest to niemoliwe, dziecko przekazywane jest do innej formy pieczy zastpczej.
Placwka ma obowizek przyj dziecko w przypadkach wymagajcych natychmiastowego za-
pewnienia mu wsparcia. W typowej sytuacji dziecko przyjmowane jest na podstawie orzeczenia
sdu, ale moliwe jest te przyjcie dziecka doprowadzonego przez Policj lub Stra Graniczn, na
AKjvOgA=
AK
wniosek rodzicw, samego dziecka lub osoby trzeciej, a take w trybie art. 12a ustawy z 29.7.2005r.
o przeciwdziaaniu przemocy w rodzinie, czyli po odebraniu go od rodzicw przez pracownika
socjalnego. Pobyt dziecka w takiej placwce nie moe trwa duej ni 3 miesice. Wszczegl-
nie uzasadnionych przypadkach okres ten moe zosta przeduony do zakoczenia trwajcego
postpowania sdowego o: 1) powrt dziecka do rodziny; 2) przysposobienie; 3) umieszczenie
w pieczy zastpczej. Dziecko poniej 10. roku ycia, przyjte do placwki interwencyjnej, zostaje
niezwocznie przeniesione do jednej z rodzinnych form pieczy zastpczej.
c) specjalistyczno-terapeutyczne,
Sprawuj one piecz nad dziemi o indywidualnych potrzebach, w szczeglnoci niepeno-
sprawnymi, wymagajcymi stosowania specjalnych metod wychowawczych i specjalistycznej
terapii, wyrwnywania opnie rozwojowych i edukacyjnych itp. Placwki te zapewniaj zajcia
wychowawcze, socjoterapeutyczne, korekcyjne, kompensacyjne, logopedyczne, terapeutyczne, re-
kompensujce braki w wychowaniu w rodzinie i przygotowujce do ycia spoecznego, a dzieciom
niepenosprawnym take odpowiedni rehabilitacj i zajcia rewalidacyjne.
d) rodzinne.
Wychowuj one dzieci w rnym wieku umoliwiajc wsplne funkcjonowanie licznemu
rodzestwu.
2) regionalne placwki opiekuczo-terapeutyczne,
S w nich umieszczane dzieci, ktre ze wzgldu na stan zdrowia wymagaj stosowania spe-
cjalistycznej opieki i rehabilitacji, a nie mog zosta umieszczone w rodzinnej pieczy zastpczej
lub w placwce opiekuczo-wychowawczej.
3) interwencyjne orodki preadopcyjne.
Umieszcza si w nich dzieci, ktre wymagaj specjalistycznej opieki i w okresie oczekiwania
na przysposobienie nie mog zosta umieszczone w rodzinnej pieczy zastpczej. Pobyt dziecka
w interwencyjnym orodku preadopcyjnym nie moe trwa duej ni do ukoczenia przez dziecko
pierwszego roku ycia.
Wanym celem wprowadzanych od 2000 r. zmian w funkcjonowaniu instytu-
cjonalnych form pieczy zastpczej jest odejcie od pedagogicznego kolektywizmu
na rzecz rozwiza wynikajcych z filozofii personalistycznej, takich jak: indywi
dualne plany pracy z wychowankami, podmiotowe ich traktowanie, oddziaywanie
wychowawcze sprowadzajce si do osobistej relacji wychowanekwychowawca,
praca z rodzin wychowanka, a take systematyczne zmniejszanie dopuszczalnej
liczby wychowankw w placwce. W placwce socjalizacyjnej, interwencyjnej
iopiekuczo-terapeutycznej moe przebywa najwyej 30 dzieci, w interwencyj-
nym orodku preadopcyjnym 20, a w rodzinnej 8. W cigu najbliszych kilku
lat maksymalna liczba wychowankw w placwkach innych ni rodzinne nie bdzie
moga by wysza ni 14.
Podejmowane s te starania, aby w formach instytucjonalnych nie przeby
way dzieci, ktre nie ukoczyy 10. roku ycia, a take wymagajce szczeglnej
opieki lub majce trudnoci w przystosowaniu si do ycia w rodzinie. Umiesz-
czenie dziecka poniej 10. roku ycia w placwce opiekuczo-wychowawczej typu
AKjvOgA=
AK
socjalizacyjnego, interwencyjnego lub specjalistyczno-terapeutycznego jest moliwe

wwyjtkowych przypadkach, szczeglnie gdy przemawia za tym stan jego zdrowia
lub dotyczy to rodzestwa.
Jedn z podanych cech powiatowych systemw pieczy zastpczej, ktrych
utworzenie jest zadaniem administracji tego szczebla samorzdu, jest rnorodno,
tzn. wykorzystanie moliwie wszystkich prawem przewidzianych form tej pieczy,
gdy mona wtedy atwiej znale instrumenty prawno-pedagogiczno-socjalne
przydatne do naprawy duego spektrum rodzinnych problemw. Bdem byo przed
kilkudziesiciu laty motywowane ideologicznie preferowanie duych placwek
opiekuczo-wychowawczych, kosztem form rodzinnych. Rwnie ze swoistego
doktrynerstwa, a nie roztropnoci, wywodzi si goszony wspczenie pogld orze-
komej potrzebie zamknicia form instytucjonalnych i tworzenia wycznie rodzin
zastpczych i rodzinnych domw dziecka1. Natomiast w zasadzie trafne jest prefero
wanie w obowizujcych w Polsce przepisach rodzinnych form pieczy zastpczej
i traktowanie umieszczania dziecka w formach instytucjonalnych, jako dziaania
uzasadnionego w przypadku niemonoci umieszczenia go w rodzinie zastpczej
lub rodzinnym domu dziecka. Moe by wiele przyczyn owej niemonoci czy to
brak miejsc w formach rodzinnych, czy te sprzeciw dziecka wobec projektu takiego
rozwizania (np. z powodu przywizania do rodzicw lub/i poczucia swej tosamo-
ci) albo te specyficzny charakter dziecka sprawiajcy, e jedyn nadajc si do
zastosowania form jest piecza instytucjonalna. Naley zastrzec, e teza o wyszoci
zastpczych form rodzinnych nad formami instytucjonalnymi, dotyczy wycznie
tych, ktre funkcjonuj naleycie. le funkcjonujca rodzina zastpcza czy rodzinny
dom dziecka (nieodpowiednio dobrane, nieprzeszkolone, pozbawione waciwego
wsparcia, itp.) mog wyrzdzi dziecku wiksz krzywd od le funkcjonujcej
placwki. W dobrze zorganizowanych systemach pieczy zastpczej unika si takich
scenariuszy przez pooenie akcentu na profesjonalne pozyskiwanie osb do prowa-
dzenia rodzin zastpczych i rodzinnych domw dziecka, ich ustawiczne wspieranie
i stabilne, ustalone na godziwym puapie, wsparcie socjalne.
Majc to na uwadze mona stwierdzi, e w ostatecznym rachunku najistotniej-
szym kryterium oceny przydatnoci w danym przypadku takiej czy innej formy
pieczy zastpczej, nie jest stopie jej podobiestwa do rodziny, lecz to, czy umiesz-
czenie w niej dziecka sprzyja bdzie powrotowi wychowanka do rodzicw (reinte-
gracji rodziny), czy te nie.
1
Zob. na ten temat w: M. Andrzejewski, O (nie)zamykaniu domw dziecka, Archiwum Kryminologii
t.XXIXXXX, Warszawa 2009, s. 791802.
AKjvOgA=
AK
VI. Osoby penice funkcj rodziny zastpczej lub prowadzce rodzinny

dom dziecka1
Rodzin zastpcz lub rodzinny dom dziecka tworz maonkowie lub osoba nie-
pozostajca w zwizku maeskim, o ile speniaj cznie nastpujce przesanki:
1) daj rkojmi naleytego sprawowania pieczy zastpczej;
Jest to najistotniejsza przesanka, jak powinny spenia osoby zamierzajce prowadzi ro-
dzin zastpcz lub rodzinny dom dziecka. Majc za zadanie doprowadzenie do poprawy sytuacji
dziecka, w szczeglnoci przez zapewnienie mu naleytych warunkw rozwoju i wychowania,
zaspokojenie jego indywidualnych potrzeb itp., musz reprezentowa wysoki poziom moralny,
w tym siln motywacj do wspierania dziecka. T cech kandydatw na rodzin zastpcz i osb
zamierzajcych prowadzi rodzinny dom dziecka weryfikuj wstpnie orodki adopcyjne lub
inne upowanione podmioty szkolce i dokonujce kwalifikacji kandydatw. w wysoki poziom
moralny i odpowiedzialno za losy dziecka musz oni utrzymywa przez cay czas sprawowania
swej funkcji, co jest weryfikowane w trakcie przeprowadzanych ocen ich funkcjonowania.
2) nie s i nie byy (nigdy) pozbawione wadzy rodzicielskiej oraz wadza ro
dzicielska nie jest im ograniczona ani zawieszona (aktualnie);
Zawieszenie i ograniczenie wadzy rodzicielskiej w przeszoci uniemoliwia penienie funkcji
rodziny zastpczej i prowadzenie rodzinnego domu dziecka, jedynie wwczas, gdy okolicznoci
faktyczne bdce podstaw takich orzecze nie pozwalaj stwierdzi, e kandydaci daj rkojmi
naleytego sprawowania pieczy zastpczej.
3) wypeniaj obowizek alimentacyjny w przypadku, gdy taki obowizek
wstosunku do nich wynika z tytuu egzekucyjnego;
Ta przesanka wprowadzona jest po to, aby uniemoliwi tworzenie rodzin zastpczych iro-
dzinnych domw dziecka z motyww ekonomicznych (by z uzyskiwanych kwot na utrzymanie
dziecka nie opacano wasnych dugw). Podobne uzasadnienie ma wymg, by w rodzinie zastpczej
niezawodowej co najmniej jedna osoba tworzca t rodzin miaa stae rdo dochodw.
4) maj pen zdolno do czynnoci prawnych;
5) s zdolne pod wzgldem zdrowotnym do sprawowania waciwej opieki
nad dzieckiem, co zostao potwierdzone zawiadczeniami wystawionymi przez
lekarza podstawowej opieki zdrowotnej;
6) przebywaj na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
7) zapewni dziecku odpowiednie warunki bytowe i mieszkaniowe umoliwia-
jce zaspokajanie jego indywidualnych potrzeb rozwojowych;
8) nie byy skazane prawomocnym wyrokiem za umylne przestpstwo lub
umylne przestpstwo skarbowe,
9) odbyy odpowiednie szkolenie(a),
Profesjonalne sprawowanie pieczy zastpczej wie si z koniecznoci posiadania specyficz-
nych umiejtnoci. Dlatego osoby speniajce wszystkie wskazane wyej kryteria, zanim zaczn
1
Uregulowanie tego zagadnienia w przepisach wchodzcych w ycie 1.1.2012 r. jest jedynie modyfi-
kacj unormowa ustawy o pomocy spoecznej obowizujcych do koca 2011 r. co uzasadnia rezygnacj
zosobnego omwienia tych ostatnich.
AKjvOgA=
AK
peni funkcje rodziny zastpczej (zawodowej lub niezawodowej) lub prowadzi rodzinny dom
dziecka, maj obowizek odby odpowiednie szkolenie zgodne z programem zatwierdzonym przez
ministra waciwego do spraw rodziny. Nastpnie, ju w trakcie penienia swych funkcji, osoby
te s obowizane do systematycznego podnoszenia swoich kwalifikacji, w szczeglnoci przez
udzia wszkoleniach. Jeeli za chodzi o kandydatw do penienia funkcji rodziny zastpczej
spokrewnionej (czyli wstpnych lub rodzestwo dziecka), to szkolenie mona prowadzi wedug
indywidualnego planu, w zalenoci od potrzeb rodziny i dziecka.
10) zostay zakwalifikowane przez dziaajcego w powiecie organizatora pieczy
zastpczej i uzyskay od niego stosowne zawiadczenie kwalifikacyjne zawie-
rajce potwierdzenie ukoczenia szkolenia, opini o spenianiu warunkw do
penienia pieczy zastpczej i ocen predyspozycji do jej sprawowania,
Przed umieszczeniem dziecka w rodzinie zastpczej lub rodzinnym domu dziecka, rwnie
na sdzie spoczywa obowizek zasignicia opinii m.in. waciwego orodka pomocy spoecznej,
opinii waciwego organizatora rodzinnej pieczy zastpczej, a take informacji o dotychczasowym
sprawowaniu funkcji przez rodzin zastpcz lub prowadzcego rodzinny dom dziecka.
11) nie pozostaj w konflikcie z rodzicami dziecka oraz zamieszkuj w odlego
ci umoliwiajcej rodzicom i innym osobom bliskim kontakty z dzieckiem.
Wymg ten jest konsekwencj celu dziaania pieczy zastpczej, jakim jest powrt dziecka do
rodziny, a ponadto prawo dziecka umieszczonego poza rodzin do bezporedniej nieskrpowanej
stycznoci z rodzicami i innymi osobami bliskimi. Jego spenienie warunkuje realizacj przez
rodzinne formy pieczy zastpczej naoonego na nie obowizku podtrzymywania wizw emo-
cjonalnych czcych dziecko ze swymi rodzicami i innymi bliskimi osobami. Rodzina zastpcza
i rodzinny dom dziecka nie maj obowizku odbudowywania wizi midzy rodzin a dzieckiem
w sytuacji, gdy one dawno wygasy i owo odbudowywanie na si mogoby doprowadzi do
niepowetowanych szkd w psychice dziecka. O podtrzymywaniu wizw mwi wszak mona
jedynie wwczas, gdy one istniej. S one wwczas wielk niezaprzeczaln wartoci, a obowizek
ich podtrzymywania przez rodowiska zastpcze jawi si musi jako cakowicie oczywisty. Chodzi
tu o wiat uczu dziecka i jego tosamo, czego nigdy nie mona lekceway.
VII. Ocena zasadnoci pobytu dziecka w pieczy zastpczej i ocena

funkcjonowania rodzinnych form tej pieczy
Skoro z zasady pomocniczoci wynika nakaz pomagania w sposb prowadzcy

do usamodzielniania adresata wsparcia, to konieczne jest sukcesywne ocenianie
funkcjonowania instytucji pieczy zastpczej pod ktem podejmowanych przez nie
dziaa zmierzajcych w tym kierunku. Innymi sowy, konieczne jest systematyczne
ocenianie zasadnoci dalszego pobytu dziecka w pieczy zastpczej pod ktem mo-
liwoci jego powrotu do rodziny (reintegracja), a w razie fiaska tej idei, pod ktem
przysposobienia dziecka. Wymaga to ustalania aktualnej sytuacji rodzinnej dziecka,
przeanalizowania stosowanych metod pracy z dzieckiem i rodzin, ewentualnego
zmodyfikowania planu pomocy dziecku i rodzinie, informowania sdu o aktualnej
sytuacji. Przyjto regu, e im dziecko jest mniejsze, tym ocena jego sytuacji prze-
prowadzana jest czciej.
AKjvOgA=
AK
Ocen predyspozycji do penienia funkcji rodziny zastpczej lub prowadzenia

rodzinnego domu dziecka, jakoci wykonywanej pracy i ocen sytuacji umieszczone-
go w nich dziecka, przeprowadza dziaajcy na szczeblu samorzdu organizator
pieczy zastpczej. Pierwsza ich ocena nastpuje nie pniej ni przed upywem roku
od umieszczenia pierwszego dziecka, a kolejna po upywie roku od dokonania pierw-
szej oceny, a nastpne nie rzadziej ni co 3 lata. Dwie kolejne negatywne oceny po-
woduj przedstawienie sdowi wniosku o uchyleniu postanowienia o umieszczeniu
dziecka w rodzinie zastpczej albo rodzinnym domu dziecka. W przypadku rodzin
zastpczych zawodowych oraz rodzinnych domw dziecka, ktre funkcjonuj na
podstawie zawieranych ze starost czteroletnich umw, dokonuje si oceny take na
trzy miesice przed wyganiciem umowy w celu ustalenia zasadnoci przeduenia
okresu jej obowizywania.
W instytucjonalnych formach pieczy zastpczej (wyjwszy placwki rodzinne)
funkcjonuj zespoy do spraw okresowej oceny zasadnoci pobytu dziecka. Tworz go:
dyrektor placwki lub osoba przez niego wyznaczona, pedagog, psycholog oraz pra-
cownik socjalny, wychowawca kierujcy procesem wychowawczym dziecka, przedsta-
wiciel dziaajcego w samorzdzie organizatora rodzinnej pieczy zastpczej, inne osoby
posiadajce wiedz na temat danego dziecka i jego rodziny, a take ewentualnie w razie
potrzeby przedstawiciele: sdu, powiatowego centrum pomocy rodzinie, orodka po-
mocy spoecznej, Policji, ochrony zdrowia, instytucji owiatowych oraz organizacji
spoecznych statutowo zajmujcych si problematyk rodziny i dziecka, a take osoby
bliskie dziecku. Zesp dokonuje okresowej oceny sytuacji dziecka w miar potrzeb nie
rzadziej ni co p roku, a w przypadku dziecka w wieku poniej 3 lat nie rzadziej ni
co trzy miesice. Po dokonaniu oceny zesp formuuje na pimie wniosek dotyczcy
zasadnoci dalszego pobytu dziecka w placwce i przesya go do sdu.
W placwce opiekuczo-wychowawczej typu rodzinnego oceny sytuacji dziecka
dokonuje dyrektor w porozumieniu z organizatorem rodzinnej pieczy zastpczej
waciwym ze wzgldu na pooenie placwki.
VIII. Sprawowanie pieczy nad dzieckiem umieszczonym

w pieczy zastpczej
Zakres uprawnie, obowizkw i kompetencji wzgldem dziecka przejmowa-
nych przez instytucje sprawujce piecz zastpcz zaley on od sposobu ingerencji
sdu w sfer wadzy rodzicielskiej rodzicw dziecka i co si z tym wie od
sposobu (trybu), w jakim dziecko umieszczono w danej instytucji. Z powyszych
wzgldw wyrni mona trzy sytuacje:
1) gdy dziecko umieszczono na wniosek rodzicw,
2) gdy przebywa ono w rodzinie zastpczej lub w placwce na podstawie art. 109
2 pkt 5 (ograniczenie wadzy rodzicielskiej) lub na podstawie ustawy o post-
powaniu w sprawach nieletnich,
3) gdy sprawowana jest nad nim opieka prawna.
AKjvOgA=
AK
Ad 1) Gdy dziecko umieszczono w rodzinie zastpczej lub w placwce opieku-

czo-wychowawczej na podstawie wniosku zoonego przez rodzicw (opiekunw
prawnych) lub te przez samo dziecko, lecz za zgod rodzicw, wwczas naley
przyj, i nie doszo do ingerencji sdu w sfer wadzy rodzicielskiej. Nie jest te
ingerencj w sfer wadzy rodzicielskiej umieszczenie dziecka w pieczy zastpczej
w wyniku orzeczenia sdu wydanego na podstawie art. 100 KRO. Rodzice, wno-
szc o umieszczenie dziecka lub godzc si z takim wnioskiem dziecka, skorzystali
z przysugujcych im prerogatyw. Maj oni w zwizku z tym pen wadz rodziciel-
sk, a wic rwnie kompetencje, by spowodowa powrt dziecka pod ich faktyczn
piecz, a w czasie pobytu dziecka w pieczy zastpczej ich prawo do decydowania
w sprawach dziecka te jest pene. W omawianym przypadku obowizki rodziny
zastpczej lub placwki sprowadzaj si do wykonywania tzw. pieczy biecej. Po-
jcie to odnosi si do pieczy faktycznej, tzn. okazywania troski o dziecko zwizanej
z oddziaywaniem na nie w trakcie zwykych codziennych czynnoci yciowych
(zagwarantowanie mu bezpieczestwa, pozostawanie z dzieckiem we wsplnoci
domowej, zapewnienie mu opieki medycznej, racjonalnego ywienia, odpowiedniej
odziey, warunkw do realizacji obowizku edukacji, pomocy w usamodzielnieniu).
Wie si ono zmoliwoci dania odebrania dziecka zatrzymanego przez osob
nieuprawnion, a take z zapewnieniem mu rodkw utrzymania i wychowania, jeli
potrzeby te nie zostay zaspokojone z innych rde oraz z obowizkiem nadzoru
nad powierzonymi dziemi i w razie wyrzdzenia przez nich szkd ponoszenie
odpowiedzialnoci zgodnie z reguami przyjtymi w Kodeksie cywilnym.
Ad 2) Gdy dziecko zostao objte piecz zastpcz w konsekwencji ograniczenia
jego rodzicom wadzy rodzicielskiej lub te w wyniku postpowania na podstawie
UPN, wwczas prerogatywy wadzy nad dzieckiem rozdzielone s pomidzy ro-
dzicw a osoby sprawujce piecz zastpcz. Jeeli sd opiekuczy nie postanowi
inaczej, wwczas obowizek i prawo wykonywania biecej pieczy nad dzieckiem
umieszczonym w pieczy zastpczej, jego wychowania i reprezentowania w tych spra-
wach, a w szczeglnoci w dochodzeniu wiadcze przeznaczonych na zaspokojenie
jego potrzeb, nale do instytucji sprawujcych t piecz. Pozostae obowizki i pra-
wa wynikajce z wadzy rodzicielskiej nale do rodzicw dziecka (art. 1121KRO).
Do instytucji sprawujcych piecz zastpcz naley wic:
a) piecza bieca (omwiona wyej),
b) wychowanie (zob. w: rozdzia III, 20, pkt IV, ppkt 1),
c) reprezentowanie dziecka w dochodzeniu rodkw utrzymania.
W tym miejscu naley zwrci uwag, e w art. 1121 (zd. 1) KRO nie prze-
kazano instytucjom pieczy zastpczej kierowania dzieckiem (rwnie omwione
w rozdz.III, 20, pkt IV, ppkt 1), a wic naley przyj, e pozostawiono je rodzicom
dziecka. Tym samym, to oni decyduj w tych sprawach dziecka, ktre okrelane s
jako istotne, czyli dotyczce np.: obywatelstwa dziecka, zmiany imienia i nazwi-
ska, okrelenia miejsca pobytu, wyboru kierunku nauki, sposobu spdzania czasu
AKjvOgA=
AK
wolnego, przynalenoci do organizacji, sposobu leczenia, wiatopogldu, sposobu

wychowania, rozwoju zainteresowa, wyjazdw za granic itp.
Zawarty w art. 1121 KRO zwrot jeeli sd opiekuczy nie postanowi inaczej daje sdowi
moliwo modyfikowania uregulowania przyjtego w tym przepisie. Niestety cho byoby to
niezmiernie podane sdy prawie nie wykorzystuj przysugujcej im kompetencji do moderowa-
nia dla potrzeb konkretnych sytuacji treci art. 1121 KRO. Tymczasem wrd rodzin zastpczych
(aniekiedy dotyczy to rwnie instytucjonalnych form pieczy zastpczej) spotykamy zarwno
takie, ktre sprawuj piecz nad dzieckiem wesp z rodzicami dziecka, jak i takie, ktre przyjy
do siebie dziecko przez rodzicw cakowicie opuszczone. Brak kontaktu z rodzicami, ktrzy wszak
decyduj o istotnych sprawach dzieci umieszczonych w pieczy zastpczej, bywa rdem wielu
trudnych do przezwycienia problemw. Tytuem przykadu mona wskaza na konieczno
wyraania zgody na zabieg medyczny dotyczcy dziecka bdcy skutkiem nagego zdarze-
nia. Jest to z pewnoci tzw. istotna sprawa dziecka i kompetencja do wyraenia zgody na
taki zabieg przysuguje majcym ograniczon wadz rodzicielsk rodzicom. Wydaje si, e
umieszczajc dziecko w pieczy zastpczej sd powinien przekazywa t kompetencj osobom
sprawujcym ow piecz (rodzinie zastpczej, wychowawcom), o ile powiadomieni rodzice
nie s w stanie przyby, by niezwocznie j wyrazi.
Rzecz oczywista, e wszelkie decyzje zwizane z planowanymi dziaaniami medycznymi
zawsze powinny przysugiwa rodzicom.
Do instytucji sprawujcych piecz zastpcz nie naley piecza nad majtkiem
dziecka. Naley do nich w tej mierze wycznie reprezentowanie dziecka w docho
dzeniu wiadcze przeznaczonych na zaspokojenie potrzeb zwizanych zjego
utrzymaniem. Dotyczy to zwaszcza dochodzenia alimentw (z reguy od rodzi-
cw), ale te renty rodzinnej, renty odszkodowawczej, zasiku rodzinnego itp. Nie
dotyczy natomiast dochodzenia wydania skadnikw majtku dziecka, a take renty
umownej (art. 907 KC).
Taki podzia uprawnie, obowizkw i kompetencji, w tym tak znaczny ich
zakres pozostawiony rodzicom dziecka, ma uzasadnienie o ile wraz z umieszcze-
niem dziecka poza rodzin prowadzone bd dziaania socjalne, terapeutyczne,
medyczne itp. zmierzajce do poprawy sytuacji jego rodzicw, ktra umoliwiaby
im podjcie na nowo swych rodzicielskich obowizkw. W tym celu wprowadzono
ustaw z 21.12.2000 r. nowy przepis art. 109 4 KRO nakazujcy sdom rodzinnym
wspprac z instytucjami pomocy spoecznej.
Ad 3) Gdy dziecko umieszczono w pieczy zastpczej na podstawie orzeczenia
o pozbawieniu rodzicw wadzy rodzicielskiej, wwczas sd ustanawia nad dziec-
kiem opiek prawn. Opiekunami prawnymi dziecka umieszczonego w rodzinie
zastpczej lub w rodzinnym domu dziecka s z reguy rodzice zastpczy lub osoby
prowadzce taki dom, przez co dochodzi do podanego poczenia w jednym rku
opieki prawnej z faktyczn. Natomiast opiek prawn nad dziemi przebywajcymi
w placwkach opiekuczo-wychowawczych sprawuj bd jego dalsi krewni, bd
bliskie mu osoby obce, np. kto z grona wychowawcw. Do wszystkich tych przy-
padkw z racji pozbawienia rodzicw wadzy rodzicielskiej odnosz si przepisy
Kodeksu rodzinnego i opiekuczego o opiece (art. 145174).
AKjvOgA=
AK
Na temat sytuacji, w ktrej sd ograniczy rodzicom styczno z dzieckiem umieszczonym

wpieczy zastpczej lub tej stycznoci zakaza zob. rozdz. III, 23, pkt I.
IX. Wsparcie socjalne dla wychowankw pieczy zastpczej
1. wiadczenia na pokrycie kosztw utrzymania wychowankw rodzinnych

form pieczy
Dowiadczenie wielu krajw uczy, e jednym z warunkw sukcesu rodzinnych
form pieczy zastpczej s stabilne, utrzymane na godziwym poziomie, wiadczenia
na rzecz zapewnienia dzieciom rodkw utrzymania. W zwizku z tym, e utrzyma-
nie dzieci jest obowizkiem rodzicw, pobyt dziecka w pieczy zastpczej wie si
z obowizkiem rodzicw ponoszenia odpatnoci. W praktyce wyznaczanej niskim
statusem ekonomicznym wikszoci rodzicw odpatno i jej cigalno s na
bardzo niskim poziomie, co sprawia, e koszty utrzymania wychowanka pokrywane
s w zasadzie ze rodkw publicznych. wiadczenie skadaj si z:
1) comiesicznych wiadcze na pokrycie kosztw utrzymania dziecka,
2) dodatkw i
3) wiadcze wypacanych okolicznociowo.
wiadczenie na pokrycie kosztw utrzymania dziecka przysuguje rodzinie
zastpczej oraz prowadzcemu rodzinny dom dziecka na kade umieszczone dziec-
ko. Jego wysoko nie moe by nisza ni 660 z miesicznie w przypadku dziecka
umieszczonego w rodzinie zastpczej spokrewnionej, a jeli dziecko umieszczono
w rodzinie zastpczej zawodowej, rodzinie niezawodowej lub rodzinnym domu
dziecka to nie moe ona by nisza ni 1000 z miesicznie. Wysoko tych wiad-
cze, pomniejsza si o kwot nie wysz ni 50% dochodu dziecka, nie wicej jednak
ni o 80%. Za dochd dziecka uwaa si otrzymywane alimenty, rent rodzinn oraz
uposaenie rodzinne.
Nisza wysoko wiadcze na rzecz dzieci umieszczonych w rodzinie zastpczej spokrew-
nionej wynika z faktu, e tworz j osoby nalece do krgu zobowizanych wzgldem dziecka
do alimentacji. W razie potrzeby to oni powinni wyoy odpowiedni kwot, by zaspokoi po-
trzeby dziecka przewyszajce wysoko przyznanego wiadczenia. W ten sposb osoby tworzce
spokrewnion rodzin zastpcz wykonaj swj wasny obowizek alimentacyjny spoczywajcy
na nich z mocy art. 132 KRO. Jeeli za dziecko ma rodzicw, ktrzy powinni oy na potrzeby
zwizane z jego utrzymaniem i wychowaniem, wwczas osobom tworzcym dla dziecka spo-
krewnion rodzin zastpcz przysuguje w stosunku do nich roszczenie zwrotne na mocy art. 140
KRO. Mog te na podstawie art. 1121 KRO wystpi o nalene dziecku alimenty. Moe o nie
wystpi w imieniu dziecka rwnie kierownik powiatowego centrum pomocy rodzinie. Naley
podkreli, e ustalajc wiadczenia na rnym poziomie ustawodawca nie dopuci si zamania
zasady rwnoci wzgldem wychowankw rnych rodzajw rodzin zastpczych. Przyj bowiem,
i zaspokojenie potrzeb dziecka ponad kwot 660 z jest zadaniem rodziny. Jest to zgodne z zasad
pomocniczoci, ktra zakazuje zdejmowania obowizkw z osb, ktre s w stanie je zapewni
AKjvOgA=
AK
i z dawno sformuowan tez, e wiadczenia socjalne nie mog zwalnia czonkw rodziny z ich
obowizkw wzgldem siebie1.
Rodzinie zastpczej oraz prowadzcemu rodzinny dom dziecka przysuguje doda
tek nie niszy ni kwota 200 z miesicznie na pokrycie zwikszonych kosztw utrzy-
mania dziecka niepenosprawnego oraz dziecka umieszczonego na podstawie ustawy
o postpowaniu w sprawach nieletnich. Jest on wypacany take po osigniciu przez
dziecko penoletnoci, jeeli nadal przebywa ono w tej rodzinie zastpczej lub rodzin-
nym domu dziecka. Ponadto istnieje moliwo uzyskania okolicznociowych wiad
cze na rzecz wychowankw (np. dofinansowanie do wypoczynku poza miejscem
zamieszkania, pokrycie niezbdnych wydatkw zwizanych z potrzebami przyjmowa-
nego dziecka czy te wydatkw zwizanych z wystpieniem zdarze losowych itp.).
Poza wiadczeniami na rzecz wychowankw, rodziny zastpcze (niezawodowe i zawodowe)
i osoby prowadzce rodzinne domy dziecka, otrzymuj rodki finansowe na utrzymanie lokalu
mieszkalnego w budynku wielorodzinnym lub domu jednorodzinnego w wysokoci odpowiadajcej
wydatkom ponoszonym na czynsz, opaty z tytuu najmu, opaty za energi elektryczn iciepl-
n, wod, gaz itp. Raz do roku mog te uzyska wiadczenie na pokrycie kosztw zwizanych
zprzeprowadzeniem niezbdnego remontu lokalu mieszkalnego w budynku wielorodzinnym lub
domu jednorodzinnego i na pokrycie innych nieprzewidzianych kosztw zwizanych z opiek
iwychowaniem dziecka.
2. Pomoc dla osb usamodzielnianych

W zwizku z budowaniem pieczy zastpczej na fundamencie zasady pomocni-
czoci, szczeglne znaczenie maj formy wsparcia zwizane z opuszczaniem przez
wychowanka systemu pomocy. Usamodzielnienie jest celem kadego pomagania
i gwnym kryterium oceny skutecznoci dziaa pomocowych. Jego przeciwie-
stwem jest wytwarzanie u adresatw pomocy syndromu wyuczonej bezradnoci
efektu pomagania nastawionego wycznie na pomaganie, a nie na dopomoenie
(pomaganie do samopomocy). Usamodzielnienie jest procesem wychowawczym,
jednak w tym miejscu rozumiane ono jest jako procedura opuszczania systemu
pomocy spoecznej. Naley zwrci uwag, e procedura ta jest wszczynana wy-
cznie w stosunku do tych wychowankw pieczy zastpczej, co do ktrych fiaskiem
skoczyy si dziaania zmierzajce do reintegracji ich rodzin.
Dla zapewnienia usamodzielnianemu wychowankowi naleytego wsparcia po-
wouje si opiekuna usamodzielnienia. Opiekunem moe by osoba tworzca
rodzin zastpcz, prowadzca rodzinny dom dziecka, koordynator rodzinnej pie-
czyzastpczej, pracownik socjalny powiatowego centrum pomocy rodzinie, osoba
bdca wychowawc lub psychologiem w placwce opiekuczo-wychowawczej albo
regionalnej placwce opiekuczo-terapeutycznej lub inna osoba wskazana przez
Tak postulowano w: M. Andrzejewski, Ochrona praw dziecka, s. 151161. Trybuna Konstytucyjny

1
(wyrok z 23.4.2013 r., K 12/12, Dz.U. z 2013 r. poz. 548): wypacanie rnym grupom wychowankw rodzin
zastpczych rnych kwot nie musi narusza i w tym przypadku nie narusza art. 32 Konstytucji RP prokla-
mujcy rwno wobec prawa. Mona rzec, e po rwno nie musi oznacza po tyle samo.
AKjvOgA=
AK
osob usamodzielnian i zaakceptowana przez kierownika powiatowego centrum po-

mocy rodzinie. Do jego obowizkw naley opracowanie, wesp z wychowankiem,
programu usamodzielnienia (plan podejmowanych dziaa wraz zterminami ich
realizacji oraz zobowizanie osoby usamodzielnianej do realizowania poszczegl-
nych jego postanowie). Program usamodzielnienia jest zarazem tzw. pedagogicz-
nym kontraktem z osob usamodzielnian.
Wychowankowi opuszczajcemu, po osigniciu penoletnoci, rodzin za-
stpcz, rodzinny dom dziecka, placwk opiekuczo-wychowawcz lub regionaln
placwk opiekuczo-terapeutyczn, w przypadku gdy umieszczenie w pieczy za-
stpczej nastpio na podstawie orzeczenia sdu przyznaje si pomoc na:
1) kontynuowanie nauki (500 z na miesic),
Osoba usamodzielniana otrzymujca t pomoc ma obowizek przedkadania, nie rzadziej
ni raz na 6 miesicy, zawiadczenia stwierdzajcego kontynuowanie nauki. wiadczenie moe
by wypacane maksymalnie do ukoczenia 25. roku ycia. Pomoc nie przysuguje, gdy osoba
usamodzielniana kontynuuje nauk w szkole ponadgimnazjalnej lub uczelni, ktra zapewnia nie-
odpatn nauk i nieodpatne pene utrzymanie, bez uzasadnionych powodw zmienia trzykrotnie,
na tym samym poziomie ksztacenia, szko, zakad ksztacenia nauczycieli lub uczelni, kurs lub
przygotowanie do wykonywania zawodu, a take, gdy zostaa umieszczona w zakadzie karnym.
wiadczenie pomocy mona (w drodze decyzji) zawiesi, zwaszcza jeeli osoba usamodzielniana
nie realizuje indywidualnego programu usamodzielnienia.
2) usamodzielnienie,
3) zagospodarowanie, a take
Jest wypacana jednorazowo, nie pniej ni do ukoczenia przez osob usamodzielnian 26.
roku ycia, w wysokoci nie niszej ni 1500 z, a w przypadku osoby legitymujcej si orzecze-
niem o umiarkowanym albo znacznym stopniu niepenosprawnoci w wysokoci nie niszej ni
3000 z. Moe by ona przyznana w formie rzeczowej.
4) pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunkw mieszkaniowych izatrudnienia.
Jeeli chodzi o pomoc na kontynuowanie nauki, na usamodzielnienie oraz
na zagospodarowanie, to nalena jest osobie usamodzielnianej, ktra przebywaa
w pieczy zastpczej przez co najmniej 3 lata w przypadku osoby usamodzielnianej
opuszczajcej rodzin zastpcz spokrewnion, a przez rok w przypadku osoby
usamodzielnianej opuszczajcej inn form pieczy zastpczej. Udziela jej powiat
waciwy ze wzgldu na miejsce zamieszkania wychowanka przed umieszczeniem
w pieczy zastpczej. Podstaw jej udzielania jest zatwierdzenie indywidualnego
programu usamodzielnienia, okrelajcego w szczeglnoci zakres wspdziaania
osoby usamodzielnianej z opiekunem usamodzielnienia, sposb uzyskania przez
osob usamodzielnian wyksztacenia lub kwalifikacji zawodowych, a take formy
pomocy w uzyskaniu odpowiednich warunkw mieszkaniowych oraz w podjciu
przez osob usamodzielnian zatrudnienia.
Pomoc na usamodzielnienie oraz pomoc na zagospodarowanie wypaca po-
wiat waciwy ze wzgldu na miejsce osiedlenia osoby usamodzielnianej. Jest ona
przyznawana osobie usamodzielnianej, ktrej dochd miesiczny nie przekracza
AKjvOgA=
AK
kwoty 1200 z, chyba e jest to uzasadnione jej sytuacj mieszkaniow, dochodow,

majtkow lub osobist. Wysoko pomocy na usamodzielnienie wynosi od 1650 z
do 6600 z, w zalenoci od dugoci pobytu w pieczy zastpczej i jej rodzaju. Moe ona
zosta wypacona, stosownie do ustale indywidualnego programu usamodzielniania,
jednorazowo lub w ratach, nie pniej jednak ni do ukoczenia przez osob usamo-
dzielnian 26. roku ycia. Pomoc na usamodzielnienie moe by wypacana w zasadzie
wycznie dopiero po zakoczeniu pobierania pomocy na kontynuowanie nauki.
Niewykonywanie przez osob usamodzielnian okrelanych planem usamodziel-
nienia obowizkw moe spowodowa zawieszenie wypacania pomocy pieninej.
Przyznania wszelkich form pomocy mona odmwi, gdy istnieje uzasadnione przy-
puszczenie, e pomoc zostanie wykorzystana niezgodnie z celem, na jaki zostanie
przyznana lub te w przypadku, gdy osoba usamodzielniana przed osigniciem
penoletnoci opucia samowolnie piecz zastpcz, porzucia nauk i nie podejmuje
zatrudnienia, stracia prac z wasnej winy, bez uzasadnionej przyczyny uchyla si od
podjcia proponowanego jej zatrudnienia, zostaa skazana prawomocnym wyrokiem
za umylne przestpstwo lub przestpstwo skarbowe.
23. Postpowanie w sprawach z zakresu wadzy rodzicielskiej

i pieczy zastpczej wybrane zagadnienia
I. Uwaga wstpna
Zgodnie z art. 572 KPC, kady, komu znane jest zdarzenie uzasadniajce wszcz-
cie postpowania przez sd opiekuczy z urzdu (a wic m.in. w sprawach dotycz-
cych ingerencji w sfer wadzy rodzicielskiej, a take ustanowienia opieki prawnej),
obowizany jest w sd o tym zawiadomi. Obowizek ten spoczywa przede wszyst-
kim na urzdach stanu cywilnego, sdach, prokuratorach, notariuszach, komorni-
kach, organach samorzdu i administracji rzdowej, organach Policji, placwkach
owiatowych oraz organizacjach i zakadach zajmujcych si opiek nad dziemi
i osobami psychicznie chorymi.
W postpowaniach w sprawach rodzinnych i opiekuczych uregulowanych w Ko-
deksie postpowania cywilnego, w ktrych dopuszczalne jest zawarcie ugody, sd
moe skierowa uczestnikw do mediacji (zob. rozdz. I, 4). Jej przedmiotem moe
by take okrelenie sposobu wykonywania wadzy rodzicielskiej (art. 5702 KPC).
II. Pozycja prawna dziecka w sprawach dotyczcych ingerencji w sfer

wadzy rodzicielskiej
Z punktu widzenia ochrony praw dziecka i ochrony praw czowiekarodzica

istotne s regulacje dotyczce ich pozycji prawnej w sprawach dotyczcych inge
AKjvOgA=
AK
23. Postpowanie w sprawach z zakresu wadzy rodzicielskiej... 181
rencji w sfer wadzy rodzicielskiej. Trybuna Praw Czowieka stwierdzi, e po-

winni oni uczestniczy w postpowaniu w stopniu wystarczajcym do zapewnienia
ochrony ich interesw. Jeli nie uczyniono tego, wwczas naley przyj, e doszo
do odmowy poszanowania ycia rodzinnego w rozumieniu art. 8 Europejskiej Kon-
wencji Praw Czowieka.
W wietle art. 12 KoPD nie da si dzi zaprzeczy, e dziecku przysuguje prawo
do uczestniczenia w postpowaniach, ktre go dotycz.
Artyku 12 KoPD: 1. Pastwastrony zapewniaj dziecku, ktre jest zdolne do ksztatowania
swych wasnych pogldw, prawo do swobodnego wyraania wasnych pogldw we wszystkich
sprawach dotyczcych dziecka, przyjmujc je z naleyt wag, stosownie do wieku oraz dojrza-
oci dziecka.
2. W tym celu dziecko bdzie miao w szczeglnoci zapewnion moliwo wypowiadania si
w kadym postpowaniu sdowym i administracyjnym, dotyczcym dziecka, bezporednio lub za
porednictwem przedstawiciela bd odpowiedniego organu, zgodnie z zasadami proceduralnymi
prawa wewntrznego.
Aktualne s natomiast wtpliwoci dotyczce dwch szczegowych (co nie
znaczy bahych) kwestii, a mianowicie:
1) kryteriw oceny, czy dziecko osigno odpowiedni dojrzao i rozeznanie,
by mona byo uczyni je uczestnikiem postpowania i uwzgldnia jego
owiadczenia
oraz
2) sposobu, w jaki dziecko powinno uczestniczy w postpowaniu (jako jego
uczestnik czy np. wiadek, a jeli wiadek, to czy musi ono stawi si przed
sdem, czy te sd moe odebra jego owiadczenia lub zeznania poza sal po-
siedze itp.).
Ad 1) W 1973 r. Sd Najwyszy odmwi1 dziecku przymiotu uczestnika w spra-
wach o pozbawienie wadzy rodzicielskiej, ograniczenie jej i o odebranie dziecka,
wskazujc, e stosunek [...] rodzicw do dzieci cechuje swego rodzaju nadrzdno,
ktra wycza przyznanie dziecku pozycji uczestnika postpowania, mogcego decy-
dowa o tym, czy rodzicom ma by odjta wadza rodzicielska nad nim. Uchybienia
w wykonywaniu przez rodzicw tej wadzy, kolidujce z dobrem dzieci, zostay
poddane kontroli sdu, przy czym dzieci nie powinny mie prawa osobistego oddzia-
ywania na wynik tej kontroli. [...] sprawa o pozbawienie wadzy rodzicielskiej doty-
czy wycznie sfery praw rodzicw, a jej przedmiotem jest ocena ich postpowania
z punktu widzenia prawidowoci wykonywania ich uprawnie i obowizkw rodzi-
cielskich. Trafny jest pogld, e tej interpretacji Kodeksu postpowania cywilnego
nie da si wspczenie obroni ze wzgldu na tre powoanego wyej art. 12 KoPD.
Jeeli chodzi natomiast o rozumienie pojcia odpowiednia dojrzao dziecka,
to dugo rol progu speniaa wycznie cezura 13 lat, po ukoczeniu ktrych dziecko
w wielu sprawach uzyskuje mocniejsz pozycj prawn. Umieszczenie w rodzinie
zastpczej i orzeczenie adopcji wymaga wwczas jego zgody, jest ono te traktowa-
1
AKjvOgA=
AK
ne jako uczestnik postpowania, ktrego zdolno procesowa wynika z art. 573 1

KPC1. W wietle art. 12 KoPD to formalne kryterium zostao wzbogacone o moli-
wo uczestniczenia w postpowaniu take dzieci modszych.
W 1998 r. Sd Najwyszy wyda w omawianej kwestii dwa postanowienia.
W pierwszym stwierdzi: Jeeli maoletni obywatel polski, ktry ma odpowiednie
rozeznanie, chce pozosta w Polsce, to dziaa rodzica zmierzajcych do realizacji
woli dziecka, nie mona uzna za naduycie wadzy rodzicielskiej2, za w drugim
orzek, i: Kierujc si celowoci, przy uwzgldnieniu stopnia dojrzaoci mao-
letniego oraz charakteru sprawy opiekuczej, waciwy sd powinien zapozna si
ze stanowiskiem maoletniego, majc na wzgldzie jego dobro (art. 12 KoPD oraz
art. 573, 574 i 576 2 KPC)3. Tezy obu orzecze nie budz sprzeciwu.
Zaskakuje jednak fakt, e w pierwszej sprawie, sdy poszczeglnych instancji odmiennie pod-
chodziy do oceny listownej wypowiedzi 7-letniego dziecka porwanego przez ojca i trzymanego
w izolacji, w ktrym to licie dziewczynka zadeklarowaa niech powrotu do matki w Kanadzie,
wyraajc pragnienie pozostania z ojcemporywaczem w Polsce. W drugiej sprawie, wtpliwoci
sdw dotyczyy oceny stopnia dojrzaoci 15-letniego syna, ktry po rozwodzie rodzicw kilka
lat mieszka z matk, po czym zapragn zamieszka z ojcem. W obu orzeczeniach sdy susznie
skoncentroway uwag na ocenie stopnia rozeznania sytuacji przez dzieci. Inn spraw jest traf-
no stanowiska sdu w konkretnej sytuacji, kiedy konieczne jest odwoanie si przez sdziego
do kompetencji z zakresu psychologii. Tych, moim zdaniem, zabrako Sdowi Najwyszemu
w pierwszej ze wskazanych wyej spraw, w ktrej cakowicie bdnie za dostatecznie dojrzae
uznano wypowiedzi 7-letniego manipulowanego dziecka.
Dyrektywy dla naleytej oceny stopnia dojrzaoci dziecka znajdujemy w po-
woanym wyej orzeczeniu Trybunau Praw Czowieka z 13.7.2000 r. w sprawie
Elsholz v. Niemcy4, w ktrym zarzucono sdom krajowym oparcie orzeczenia na
owiadczeniu maego dziecka (7 lat), tym bardziej e nie poddano tego owiadczenia
ocenie biegego psychologa. Trybuna uzna jednak, e sdy niemieckie zasadnie
odmwiy ojcu kontaktw z dzieckiem w sytuacji jego ostrego konfliktu z matk oraz
stwierdzenia 7-letniej crki, i nie chce ona kontaktw z ojcem, ktre to stwierdzenie
jako odpowiadajce najlepszemu interesowi dziecka potwierdzone zostao przez
biegych psychologw.
Ad 2) Jeli chodzi o sposb uczestniczenia dziecka w postpowaniu, to Sd
Najwyszy stwierdzi, e obowizek zapewnienia dziecku moliwoci wypowie-
dzenia si w kadym postpowaniu, ktre jego dotyczy, nie oznacza przyznania
dziecku w sprawie o pozbawienie nad nim wadzy rodzicielskiej statusu uczestnika
postpowania5. Sd uzna, e dziecko nie jest wic uczestnikiem postpowania
w rozumieniu art. 510 KPC dodajc, i nie jest to konieczne, by zapewni mu mo-
no wypowiadania si w postpowaniu. Zdaniem Sdu Najwyszego, w naszej
1
Por. te: art. 89, 118 i 122 3 KRO i art. 65 2 KPC.
2
Postanowienie SN z 1.10.1999 r., I CKN 834/98, OSNCP 1998, Nr 4, poz. 72.
3
4
Za M. A. Nowicki, Dziecko waniejsze, Rzeczp. z 16.8.2000 r.
5
Postanowienie SN z 16.12.1997 r., III CZP 63/97, OSNCP 1998, Nr 6, poz. 108.
AKjvOgA=
AK
23. Postpowanie w sprawach z zakresu wadzy rodzicielskiej... 183
procedurze mono wypowiadania pogldu przez dziecko zapewnia instytucja jego

wysuchania przewidziana w art. 576 2 w zw. z art. 573 2 KPC. Kontakt dziec-
ka z sdzi wcale nie musi wic koniecznie wiza si z przesuchaniem dziecka
w sdzie (co najczciej byoby szkodliwe). Udzia dziecka w postpowaniu poprzez
wykorzystanie instytucji wysuchania lub poprzez badanie biegych psychologw ma
t cech, e nie musi wiza si z ryzykiem naruszenia autorytetu rodzicw.
III. Umieszczanie dzieci w pieczy zastpczej wybrane aspekty

proceduralne
Konwencja o Prawach Dziecka wymaga, aby orzeczenia w takich sprawach wy-

dawa sd lub organ podlegajcy kontroli sdu, a wszystkie zainteresowane osoby
powinny mie zapewnione uczestnictwo oraz mono wyraania opinii.
W Polsce wykorzystywane s obydwa wymienione w tej konwencji warianty
umieszczania dziecka poza rodzin.
Pierwszy okreli mona jako tryb o charakterze sdowym z uzupeniajcym
(sprowadzajcym si do wykonania orzeczenia sdu) udziaem organw admini
stracyjnych. Mamy z nim do czynienia w przypadkach umieszczenia dziecka poza
rodzin w konsekwencji wydania przez sd orzeczenia o ograniczeniu, zawieszeniu
lub pozbawieniu wadzy rodzicielskiej, a take orzeczenia na podstawie art. 100
KRO wydanego w celu udzielenia rodzicom wsparcia w wykonywaniu wadzy
rodzicielskiej.
Umieszczenie dziecka w instytucjonalnych formach pieczy zastpczej ma naj-
czciej formaln podstaw w orzeczeniu sdu opiekuczego, ktre wskazuje jej
rodzaj. Doprowadzenie dziecka do placwki jest obowizkiem rodzicw, policji lub
kuratora sdowego.
Placwki opiekuczo-wychowawcze s obowizane przyj bez skierowania
oraz bez uzyskania zgody przedstawicieli ustawowych lub bez orzeczenia sdu kade
dziecko w wieku poniej 13 lat i zapewni mu opiek do czasu wyjanienia sytuacji
w przypadkach wymagajcych natychmiastowego zapewnienia dziecku opieki, jeli
wystpi o to sdzia lub gdy dziecko doprowadzone zostanie przez policj, szko lub
osoby stwierdzajce porzucenie dziecka, zagroenie jego ycia lub zdrowia.
Orzeczenie o umieszczeniu w pieczy zastpczej moe nastpi take na podstawie przepisw
ustawy o postpowaniu w sprawach nieletnich. rodki zawarte w tej ustawie maj cisy zwizek
z ograniczeniem wadzy rodzicielskiej, gdy prowadz wprost do takiego ograniczenia i w tym
zakresie dubluj w pewnym sensie rodki przewidziane w art. 109 KRO.
Drugim trybem umieszczania dziecka w instytucjach pieczy zastpczej jest
postpowanie prowadzone na wniosek rodzicw, bd te na wniosek zoony w tej
mierze za zgod rodzicw przez samo dziecko. Jeeli z wnioskiem wystpuj rodzi-
ce, to mog go skierowa do sdu, by ten wyda postanowienie na podstawie art. 100
KRO umieszczajc dziecko w pieczy zastpczej, w celu udzielenia rodzicom pomocy
AKjvOgA=
AK
w wypenianiu wadzy rodzicielskiej, lub do starosty. W tym drugim przypadku

postpowanie o umieszczenie w rodzinie zastpczej moe zosta zwieczone zawar-
ciem umowy cywilnoprawnej midzy starost a rodzin zastpcz. Starosta zosta
upowaniony do zawierania na wniosek lub za zgod rodzicw dziecka umw
cywilnoprawnych o powierzenie dziecka rodzinie zastpczej jedynie w razie pilnej
koniecznoci podjcia takiego dziaania.
Umieszczanie dziecka w instytucjonalnej formie pieczy zastpczej moliwe jest
na podstawie samej tylko zgody wydanej przez dyrektora. Procedura umieszczania
dziecka w takiej placwce, na wniosek rodzicw lub na wniosek samego dziecka,
a za zgod rodzicw, wykorzystywana jest rzadko. Jeli dyrektor zdecyduje si na
przyjcie dziecka, wwczas obowizany jest powiadomi o tym powiatowe centrum
pomocy rodzinie, za to centrum ma obowizek powiadomienia sdu rodzinnego
i szkoy, do ktrej dziecko uczszczao.
IV. Postpowanie o odebranie dziecka podlegajcego wadzy

rodzicielskiej lub opiece
Najbardziej drastyczny przebieg spord spraw dotyczcych relacji rodzice

dzieci ma postpowanie w sprawach o odebranie osoby podlegajcej wadzy ro-
dzicielskiej lub pozostajcej pod opiek (art. 598159813 KPC). Moe do niego doj
m.in. wobec przetrzymywania dziecka przez osob trzeci czy te przez rodzica,
mimo innych ustale poczynionych przez sd w wyroku rozwodowym lub separa-
cyjnym, a take np. wobec niepodporzdkowania si przez rodzicw orzeczeniu sdu
o umieszczeniu dziecka poza rodzin.
Przepisy nakadaj na sd obowizek przeprowadzenia dochodzenia, jeeli miej-
sce pobytu osoby podlegajcej wadzy rodzicielskiej lub pozostajcej pod opiek nie
jest znane. W szczeglnoci sd moe zada ustalenia miejsca jej pobytu przez
Policj. W postanowieniu o odebraniu osoby podlegajcej wadzy rodzicielskiej lub
pozostajcej pod opiek, sd okrela termin, w jakim zobowizany powinien odda
uprawnionemu osob podlegajc wadzy rodzicielskiej lub pozostajc pod opiek.
Jeeli zobowizany do oddania osoby podlegajcej wadzy rodzicielskiej lub pozo-
stajcej pod opiek nie zastosuje si do postanowienia, sd na wniosek uprawnionego
zleci kuratorowi sdowemu przymusowe odebranie tej osoby, a w razie potrzeby
zwrci si o przymusowe odebranie osoby podlegajcej wadzy rodzicielskiej lub
pozostajcej pod opiek przez kuratora sdowego dziaajcego w sdzie, w ktrego
okrgu osoba ta faktycznie przebywa. Kurator sdowy jest uprawniony do odebra-
nia osoby podlegajcej wadzy rodzicielskiej lub pozostajcej pod opiek od kadej
osoby, u ktrej ona si znajduje. Policja z kolei ma obowizek udzielenia mu przy
tych czynnociach pomocy. Jeeli przymusowe odebranie takiej osoby napotyka
przeszkody na skutek jej ukrycia lub na skutek innej czynnoci przedsiwzitej
w celu udaremnienia wykonania orzeczenia, kurator sdowy zawiadomi prokurato-
AKjvOgA=
AK
24. Kontakty rodzicw i osb bliskich z dzieckiem 185
ra. Jeeli zobowizany nie ujawnia miejsca pobytu osoby, ktra ma by odebrana,
sd na wniosek kuratora sdowego zarzdzi jego przymusowe sprowadzenie w celu
zoenia owiadczenia o miejscu pobytu tej osoby. Pod wzgldem skutkw karnych,
owiadczenie jest rwnoznaczne ze zoeniem zezna pod przyrzeczeniem, o czym
sdzia powinien uprzedzi skadajcego owiadczenie.
Orzeczenie o odebraniu osoby podlegajcej wadzy rodzicielskiej lub opiece moe zosta
wydane rwnie na podstawie konwencji dotyczcej cywilnych aspektw uprowadzenia dziecka
za granic Haga 25.10.1980 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528 ze sprost.), ktrej przepisy maj
w takim przypadku zastosowanie w pierwszej kolejnoci, za uregulowania Kodeksu postpowania
cywilnego stosuje si dopiero w braku odpowiednich uregulowa konwencyjnych.
24. Kontakty rodzicw i osb bliskich z dzieckiem
I. Wzajemne kontakty dziecka z rodzicami i osobami bliskimi

jakoprawo czowieka
Zagadnienie kontaktw z dzieckiem staje si coraz powaniejszym problemem

psychologicznym, spoecznym, a w zwizku z tym rwnie i prawnym, wystpu-
jcym w duym nateniu w wielu krajach. Najwiksz ostroci nacechowane s
liczne przypadki, w ktrych rodzic uniemoliwia kontakty z dzieckiem drugie-
mu rodzicowi. Dotyczy to relacji midzy byymi maonkami, osobami yjcymi
w separacji czy te rodzicami, ktrzy nigdy nie byli maestwem. Niech do
realizowania obowizku respektowania prawa dziecka do kontaktu z rodzicami
okazuj nierzadko rodziny zastpcze, a take, cho o wiele rzadziej, wychowawcy
w placwkach opiekuczo-wychowawczych. Rodzice natomiast staj coraz czciej
na przeszkodzie kontaktom swego dziecka z dziadkami i innymi osobami, z reguy
z tego powodu, e s oni z rodzicami w takim czy innym konflikcie.
Kontakty dziecka z rodzicami i osobami bliskimi s jego naturaln potrze-
b emocjonaln, ktrej zaspokajanie jest warunkiem prawidowej socjalizacji.
Dlatego Konwencja o Prawach Dziecka formuuje prawo dziecka (czyli natural-
ne prawo wywodzone z przyrodzonej godnoci osoby) z jakiegokolwiek po-
wodu odczonego od jednego lub obojga rodzicw do utrzymywania z nimi
regularnych stosunkw osobistych i bezporednich kontaktw (art. 9 ust. 3).
W obowizujcym do koca 2011 r. art. 70 ust. 3 pkt 3 PomSpoU, a nastpnie w kil-
ku przepisach ustawy z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej
sformuowano prawo dziecka umieszczonego w pieczy zastpczej do bezporednich
kontaktw z rodzicami i osobami bliskimi, za ju przed ponad dwoma dekadami
Sd Najwyszy wypowiedzia si za ochron prawa do osobistych relacji dziecka
z jego dziadkami1. Te wypowiedzi aprobujce kontakty z dzieckiem obwarowywa-
1
AKjvOgA=
AK
ne byy i s oczywistym zastrzeeniem, e powinny one mie miejsce, o ile sd nie

postanowi inaczej.
W nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuczego z 6.11.2008 r.1 wprowadzo-
no rozwizania, ktrych celem jest zapewnienie realizacji prawa rodzicw i innych
osb do kontaktw z dzieckiem i prawa dziecka do kontaktw z rodzicami i osobami
bliskimi. Przepisy te zawarto w art. od 113 do 1136, a take w art. 58 i 107 KRO. Ko-
deks stanowi, e kontakty s prawem dziecka, jego rodzicw i innych osb bliskich.
Jeli jednak chodzi o rodzicw, to s one zarwno ich prawem, jak i obowizkiem,
niezalenym od wadzy rodzicielskiej (art. 113 1). Pasywna postawa wzgldem
obowizku kontaktowania si z dzieckiem moe by podstaw do naoenia na ro-
dzica sankcji wcznie z pozbawieniem go wadzy rodzicielskiej z powodu racych
zaniedba w tym zakresie (art. 111 1 KRO). Inn jest sprawa, czy rodzic, ktry nie
ma woli utrzymywania kontaktw z dzieckiem bdzie stara si tej sankcji unikn.
Kodeks wymienia przykadowy katalog form kontaktowania si z dzieckiem.
Obejmuje on w szczeglnoci przebywanie z dzieckiem, czyli odwiedziny, spo-
tkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego staego pobytu, a take bezporednie
porozumiewanie si, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych rodkw
porozumiewania si na odlego, w tym ze rodkw komunikacji elektronicznej
(art. 113 2 KRO). Nie jest to uregulowanie, ktre stwarza now sytuacj prawn
zainteresowanym podmiotom, poniewa na gruncie przepisw obowizujcych
przed nowelizacj Kodeksu rodzinnego i opiekuczego z 6.11.2008 r. sdy rwnie
mogy formuowa orzeczenia uwzgldniajc t rnorodno form. Czyniy to
sporadycznie, std wprowadzenie wskazanego katalogu form wydaje si trafnym
posuniciem legislacyjnym.
II. Spory dotyczce kontaktw z dzieckiem
Najczstsze, a z pewnoci najostrzejsze, spory dotyczce kontaktw z dziec-

kiem maj miejsce w procesach o rozwd. Przypomnie naley, e uregulowanie
kontaktw z dzieckiem jest obligatoryjnym elementem wyroku w tych sprawach,
a take w sprawach o separacj i o uniewanienie maestwa. Orzekajc sd ma
obowizek uwzgldni zawarte przez maonkw porozumienie co do kontaktw,
jeeli jest ono zgodne z dobrem dziecka (art. 58 1 KRO). Powinno ono by istot-
nym elementem wymaganego od rozwodzcych si (wystpujcych o separacj)
rodzicw planu wychowawczego dla ich dziecka. W jego sformuowaniu pomocna
moe by mediacja, do ktrej sd powinien strony zachca (jest ona bowiem dobro-
wolna). Specyfik zawartych w wyroku wypowiedzi sdu na temat kontaktw jest
konieczno okrelenia ich w formie pozytywnej wskazanie algorytmu najpeniej
odpowiadajcego dobru dziecka.
1
Dz.U. Nr 220, poz. 1431.
AKjvOgA=
AK
Sd Najwyszy susznie orzek, e w ramach postanowienia o zabezpieczeniu dania w zakresie

kontaktw z dzieckiem, dopuszczalne jest zakazanie tych kontaktw1. Naley jednak doda, e sd,
ktry zdecyduje si na tak drastyczne rozstrzygnicie ju w pocztkowej fazie procesu, nakada
na siebie obowizek szybkiego zweryfikowania zasadnoci orzeczenia. W sprawie tak istotnej nie
wolno bowiem dopuci, by rozstrzyga czas.
Spory na temat kontaktw z dzieckiem wiod te jego rodzice, ktrzy nie byli
maestwem. Podstaw materialnoprawn jest w tym przypadku art. 107 KRO. Za-
gadnienie kontaktw z rodzicem, z ktrym dziecko nie mieszka, naley do katalogu
tzw. istotnych spraw dziecka. W takich sprawach rodzice powinni wsplnie podej-
mowa rozstrzygnicia, kierujc si dobrem dziecka i uwzgldniajc jego rozsdne
yczenia odnonie do realizacji kontaktw z drugim rodzicem (art. 1131 1, ktry
powtarza ide wyraon wczeniej w art. 12 KoPD). Sformuowanie tych dyrektyw
jest o tyle wane, e w wielu przypadkach rodzice yjcy w rozczeniu nie wsp-
pracuj na rzecz dziecka, lecz rywalizuj ze sob, kosztem jego dobra.
Jeeli rodzice nie s w stanie wypracowa regu kontaktowania si z dzieckiem
lub te wtedy, gdy te kontakty s realizowane nienaleycie, sd, orzekajc czy to
w sprawie o rozwd, czy te o separacj, a take na podstawie art. 107 KRO, moe
zobowiza rodzicw do okrelonego postpowania, w szczeglnoci skierowa ich
do placwek lub specjalistw zajmujcych si terapi rodzinn, poradnictwem lub
wiadczcych rodzinie inn stosown pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu
kontroli wykonania wydanych zarzdze (art. 1134 KRO). Tre tego orzeczenia sdu
jest tosama z treci postanowienia o ograniczeniu wadzy rodzicielskiej wydanego
na podstawie art. 109 2 pkt 1 KRO. Wspln przesank obu orzecze jest zgroe-
nie dobra dziecka. Reguy wykadni systemowej wskazuj jednak, by nie traktowa
tego orzeczenia jako swoistej sankcji wzgldem rodzica, ktry zachowuje si w spo-
sb podwaajcy sens idei kontaktw, lecz jako regulacj odnoszc si do realizacji
prawa i obowizku kontaktowania si z dzieckiem, ktrej celem jest skorygowanie
niekorzystnej dla dziecka sytuacji.
W konsekwencji nienaleytego realizowania kontaktw z dzieckiem, w szcze-
glnoci kiedy prowadz one do pogorszenia relacji z dzieckiem, wi si z agresj
wzgldem dziecka itp., sd ograniczy ich utrzymywanie. Kodeks wskazuje pi
przykadowych form takiego ograniczenia. Sd moe w szczeglnoci:
1) zakaza spotykania si z dzieckiem, pozostawiajc rodzicowi moliwo korzy-
stania z innych form kontaktu,
2) zakaza zabierania dziecka poza miejsce jego staego pobytu (pozwalajc jednak
na osobisty kontakt),
3) zezwoli na spotykanie si z dzieckiem, ale tylko w obecnoci drugiego z rodzicw
albo opiekuna, kuratora sdowego lub innej osoby wskazanej przez sd (zwasz-
cza kiedy dziecko jest mae, a doszo do dugotrwaej przerwy w kontaktach
i naley stworzy naleyty klimat, by dziecku pomc przeama zahamowania),
1
Uchwaa SN (7) z 8.3.2006 r., III CZP 98/05, Rodzina i Prawo. Kwartalnik sdw rodzinnych 2006,
Nr 3(3).
AKjvOgA=
AK
4) ograniczy kontakty do okrelonych sposobw porozumiewania si na odlego,

a take
5) zakaza porozumiewania si na odlego.
Sd moe zakaza jednej z form kontaktu lub te kilku spord nich.
Jeeli dojdzie do sytuacji, kiedy utrzymywanie kontaktw rodzica z dzieckiem
powanie zagraa dobru dziecka lub je narusza, sd zakae ich utrzymywania
(art.1133 KRO). Zagroenie musi by powane, co oznacza, i wol ustawodawcy
jest, by po ten rodek siga w ostatecznoci.
III. Kontakty z innymi osobami ni rodzice i kontakty z dzieckiem

umieszczonym w pieczy zastpczej
Jeeli dziecko nie przebywa u adnego z rodzicw, a piecz nad nim sprawuje
opiekun lub gdy zostao umieszczone w pieczy zastpczej, wwczas do kontaktw
z nim naley stosowa odpowiednio (czyli z uwzgldnieniem rnic, ale i podo-
biestw) regu wskazan w art. 1131 1 KRO. Oznacza to obowizek rodzicw
i osb lub instytucji sprawujcych piecz zastpcz, wsplnego wypracowania regu
kontaktowania si z dzieckiem z uwzgldnieniem zasady dobra dziecka i jego roz-
sdnych ycze. Naley te pamita o prawie rodzicw do kontaktw z dzieckiem
i prawie dziecka do bezporedniej stycznoci z rodzicami.
Jeeli dziecko nie przebywa u adnego z rodzicw, a piecz nad nim sprawuje
opiekun lub gdy zostao ono umieszczone w pieczy zastpczej, a take wwczas,
gdy dziecko mieszka wraz z rodzicami, prawo do kontaktu z nim maj: rodzestwo,
dziadkowie, powinowaci w linii prostej, a take inne osoby, jeeli sprawoway one
przez duszy czas piecz nad dzieckiem (np. opiekunka, ktra przez kilka pierw-
szych lat ycia dziecka je wspwychowywaa). Z prawem tych osb skorelowany
jest obowizek osb i instytucji sprawujcych bezporedni piecz nad dzieckiem
do zapewnienia owych kontaktw, a take obowizek aparatu pastwa dotyczcy
zapewnienia realizacji ich praw i prawa dziecka do kontaktowania si z tymi osoba-
mi. W braku porozumienia zainteresowanych podmiotw, spr rozstrzyga bowiem
sd opiekuczy.
Z omawianych regulacji wynika z ca pewnoci co najmniej tyle, e nie mona kwestio-
nowa prawa tych osb do kontaktw z dzieckiem, co do zasady do dyskusji pozostaje forma
i zakres kontaktw. Regulacje te nie deprecjonuj rangi rodzicielstwa, czy te rangi innych osb
i instytucji, w ktrych dziecko przebywa s sposobem takiego uformowania sprawowania
wadzy rodzicielskiej czy te pieczy zastpczej, aby dziecko nie byo izolowane od bliskich.
Dziecko nie jest wasnoci rodzicw ani jakichkolwiek innych osb czy te instytucji i nie mog
oni dowolnie sprawowa swych funkcji. Ich obowizkiem jest dziaanie na rzecz harmonijnego
rozwoju dziecka, a z tym wie si dbao o dobre relacje dziecka z innymi osobami. Dopiero
wwczas, gdy te kontakty przysparza bd jakich nadmiernych kopotw, a w szczeglnoci
jeli zachowanie osb kontaktujcych si z dzieckiem bdzie naganne, czy to wzgldem osb
sprawujcych bezporedni piecz nad dzieckiem, czy wzgldem dziecka, naley powiadomi
AKjvOgA=
AK
sd rodzinny, gdy tylko on wadny jest nakada w kwestii kontaktw ograniczenia lub te ich
cakowicie zakaza. Sd moe rwnie doj do przekonania, e utrudnienia stawiane przez
rodzicw w kontaktach z dzieckiem np. drugiemu rodzicowi, czy te dziadkom zagraaj dobru
dziecka i wyda odpowiednie zarzdzenie o ograniczeniu wadzy rodzicielskiej na podstawie
art. 109 2 pkt1, 2, lub3. Utrudnienie w kontaktach z rodzicami i osobami bliskimi stawiane
wychowankom pieczy zastpczej moe spowodowa rozwizanie rodziny zastpczej lub naoenie
sankcji pracowniczych na pracownika placwki.
IV. Egzekwowanie orzecze dotyczcych kontaktw z dzieckiem
Orzeczone przez sd kontakty dziecka z jego rodzicami i bliskimi s od kilku-

dziesiciu lat egzekwowane w sposb nieudolny. Powoduje to bezmiar krzywdy
dzieci, amania praw rodzicw (z reguy mieszkajcych osobno ojcw), dziadkw
i innych bliskich dzieciom osb. Moemy te obserwowa znaczc ujm na prestiu
wymiaru sprawiedliwoci niewiele jest bowiem gorszego dla wizerunku sdu od
wyroku, ktry moe by bez konsekwencji sabotowany.
W tej mierze szczeglnie wane jest, moim zdaniem, orzeczenie Sdu Naj-
wyszego1, w ktrym wskazano, e postanowienie regulujce kontakty rodzicw
z dzieckiem, nakazujce wydawanie dziecka przez rodzica, ktremu powierzono
wykonywanie wadzy rodzicielskiej oraz zobowizujce drugiego rodzica do odpro-
wadzania dziecka, podlega wykonaniu w postpowaniu unormowanym w art.5981
i nast. KPC, czyli w przepisach o odbieraniu osoby podlegajcej wadzy rodzi
cielskiej lub pozostajcej pod opiek.
Wskazujc na zasadno stosowania tych regulacji Sd Najwyszy odrzuci
dominujc, a bodaj jedyn, praktyk bezowocnego stosowania art. 1050 i 1051
KPC, jako unormowa raco nieskutecznych, przyczyniajcych si do niszczenia
relacji drugiego rodzica z dzieckiem czy omieszajcych wymiar sprawiedliwoci.
Wystarczy poda, e jedyn sankcj za nierespektowanie orzeczenia o kontaktach,
przewidywan w tych przepisach, jest moliwo naoenia niskiej grzywny.
Saba skuteczno przepisw o wykonywaniu kontaktw z dzieckiem skonia
ustawodawc do nowelizacji Kodeksu postpowania cywilnego2. Przewidziano
w niej moliwo obcienia osoby naruszajcej obowizki wynikajce z postano-
wienia sdu o kontaktach z dzieckiem nakazem zapaty okrelonej sumy pieninej
na rzecz osoby, ktra w konsekwencji tego naruszenia nie moga zrealizowa swego
prawa do tych kontaktw (art. 5981559821 KPC). S to uregulowania raco niew-
spmierne w stosunku do rangi za, jakim jest uniemoliwienie dziecku kontaktw
z bliskimi.
1
Uchwaa SN z 28.8.2008 r., III CZP 75/08, OSNC 2009, Nr 1, poz. 12, s. 57.
2
Ustawa z 26.5.2011 r. o zmianie ustawy Kodeks postpowania cywilnego, Dz.U. Nr 144, poz. 854.
AKjvOgA=
AK
25. Imi i nazwisko dziecka
Prawo dziecka do imienia i nazwiska jest istotnym elementem jego tosamoci

chronionym przepisami KoPD, ktra stanowi: Niezwocznie po urodzeniu dziecka
zostanie sporzdzony jego akt urodzenia, a dziecko od momentu urodzenia bdzie
miao prawo do otrzymania imienia [...] (art. 7). Pastwastrony podejmuj dzia-
ania majce na celu poszanowanie prawa dziecka do zachowania jego tosamoci,
w tym obywatelstwa, nazwiska, stosunkw rodzinnych, zgodnych z prawem, z wy-
czeniem bezprawnych ingerencji. [...] W przypadku gdy dziecko zostao bezprawnie
pozbawione czci lub wszystkich elementw swojej tosamoci, pastwa-strony
oka waciw pomoc i ochron w celu jak najszybszego przywrcenia jego tosa-
moci (art. 8).
Zagadnienie imienia i nazwiska dziecka zostao szczegowo uregulowane
w art. 8890 KRO.
W sytuacji gdy istnieje domniemanie, e dziecko pochodzi od ma matki,
a take, gdy rodzice zawarli zwizek maeski po urodzeniu dziecka, wwczas
nosi ono nazwisko bdce nazwiskiem obojga maonkw. Jeeli maonkowie
maj rne nazwiska, wwczas dziecko nosi nazwisko wskazane w ich zgodnych
owiadczeniach. Maonkowie mog wskaza nazwisko jednego z nich albo na-
zwisko utworzone przez poczenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca dziecka.
Owiadczenia dotyczce nazwiska dziecka s skadane przez rodzicw jednocze-
nie z owiadczeniami o nazwiskach, ktre bd nosi jako maonkowie, a wic
gdy zawieraj zwizek maeski. Jeeli jednak maonkowie nie zoyli zgodnych
owiadcze w sprawie nazwiska dziecka, to nosi ono bdzie nazwisko skadajce
si z nazwiska matki i doczonego do niego nazwiska ojca. Przy sporzdzeniu aktu
urodzenia pierwszego wsplnego dziecka maonkowie mog zoy przed kie-
rownikiem USC zgodne owiadczenia o zmianie wskazanego przez nich wczeniej
nazwiska dziecka albo zoy stosowne owiadczenia o uksztatowaniu nazwiska
dziecka, jeeli nazwisko dziecka nie zostao przez nich dotychczas wskazane.
Jeeli ojcostwo zostao ustalone przez uznanie, wwczas dziecko nosi na-
zwisko wskazane w zgodnych owiadczeniach rodzicw, skadanych jednoczenie
z owiadczeniami koniecznymi do uznania ojcostwa. Rodzice mog jednak wskaza
nazwisko jednego z nich albo nazwisko utworzone przez poczenie nazwiska matki
z nazwiskiem ojca dziecka. Jeeli rodzice nie zoyli zgodnych owiadcze w spra-
wie nazwiska dziecka, nosi ono nazwisko skadajce si z nazwiska matki i doczo-
nego do niego nazwiska ojca. W tym przypadku do zmiany nazwiska dziecka, ktre
w chwili uznania ju ukoczyo 13 lat, jest potrzebna jego zgoda.
W razie sdowego ustalenia ojcostwa, sd nadaje dziecku nazwisko w wyroku
ustalajcym ojcostwo wedle przedstawionych wyej regu ksztatowania nazwiska
w sytuacji, gdy ojcostwo zostao ustalone w drodze uznania.
Jeeli ojcostwa nie ustalono, dziecko nosi nazwisko matki. Dziecku nieznanych
rodzicw nazwisko nadaje sd opiekuczy.
AKjvOgA=
AK
25. Imi i nazwisko dziecka 191
Dzieci pochodzce od tych samych rodzicw nosz takie samo nazwisko, z za-
strzeeniem przepisw, ktre do zmiany nazwiska dziecka wymagaj jego zgody.
Jeeli matka maoletniego dziecka zawara maestwo z mczyzn, ktry nie
jest ojcem tego dziecka, maonkowie mog zoy przed kierownikiem USC zgodne
owiadczenia, e dziecko bdzie nosi takie samo nazwisko, jakie zgodnie z art.88
KRO nosi albo nosioby ich wsplne dziecko. Nadanie dziecku nazwiska, w sy-
tuacji kiedy matka zawara maestwo z mczyzn, ktry nie jest ojcem dziecka,
nie jest dopuszczalne, jeeli nosi ono nazwisko ojca albo nazwisko utworzone na
podstawie zgodnych owiadcze rodzicw dziecka przez poczenie nazwiska matki
z nazwiskiem ojca dziecka lub te nosi ono nazwisko matki nadane na podstawie
takich owiadcze. Odnosi si to odpowiednio do sytuacji, gdy ojciec maoletniego
dziecka zawar maestwo z kobiet, ktra nie jest matk tego dziecka.
Zgodnie z regu przyjt dla nazwiska maonkw (art. 25 KRO), rwnie
nazwisko dziecka utworzone przez poczenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca
dziecka albo przez poczenie nazwiska jednego z rodzicw z nazwiskiem jego ma-
onka, od ktrego dziecko nie pochodzi, nie moe skada si z wicej ni dwch
czonw. W skad nazwiska dziecka wchodz pierwsze czony nazwisk podlega-
jcych poczeniu, chyba e w wyniku poczenia powstaoby nazwisko, ktrego
czony s jednakowe.
W kadym przypadku zmiany nazwiska dziecka, ktre ukoczyo 13 lat, jest
potrzebna jego zgoda.
Imi wybieraj dziecku jego rodzice. Kierownik USC odmwi jednak przyjcia
owiadczenia o wyborze dla dziecka:
1) wicej ni dwch imion,
2) imienia omieszajcego,
3) nieprzyzwoitego,
4) w formie zdrobniaej,
5) niepozwalajcego rozrni pci dziecka.
Jeeli przy sporzdzaniu aktu urodzenia rodzice nie dokonali wyboru imienia
(imion), wwczas kierownik USC wpisuje do aktu urodzenia jedno z imion zwykle
w kraju uywanych, czynic o tym stosown wzmiank dodatkow. Rodzice mog
w cigu 6 miesicy od daty sporzdzenia aktu urodzenia dokona zmiany imienia
dziecka (art. 50 i 51 PrASC).
Pytania kontrolne:
1. Jakie konsekwencje w relacji midzy rodzicami a osobami trzecimi i pastwem wynikaj ze
sprawowania wadzy rodzicielskiej?
2. Wymie elementy treci wadzy rodzicielskiej.
3. W jakich sytuacjach rdem wadzy rodzicielskiej jest orzeczenie sdu?
4. Jakich czynnoci dotyczcych majtku dziecka nie wolno rodzicom dokonywa bez zgody
sdu?
5. Jak rol w procesie o alimenty wytoczonym rodzicowi przez maoletnie dziecko peni drugi
z rodzicw?
AKjvOgA=
AK
6. Podaj przesanki ograniczenia, zawieszenia i pozbawienia wadzy rodzicielskiej.

7. Porwnaj instytucje zawieszenia i pozbawienia wadzy rodzicielskiej.
8. Porwnaj instytucje pozbawienia i ograniczenia wadzy rodzicielskiej.
9. Wymie cechy ingerencji w sfer wadzy rodzicielskiej przy respektowaniu zasady
pomocniczoci.
10. Opisz pozycj prawn rodzica, ktrego dziecko umieszczono w pieczy zastpczej.
11. Wska normatywne podstawy gwarantujce dziecku prawo do ycia w rodzinie.
12. Jaka jest relacja midzy prawem dziecka do ycia w rodzinie a jego prawem do pieczy
zastpczej?
13. Omw pozycj prawn dziecka w postpowaniach, ktre go dotycz.
14. Wymie przesanki utworzenia rodziny zastpczej.
15. Scharakteryzuj rodzaje rodzin zastpczych.
16. Scharakteryzuj rodzaje placwek opiekuczo-wychowawczych.
17. Wymie zadania rodziny zastpczej wzgldem dziecka, jego rodzicw, sdu rodzinnego i or-
ganw pomocy spoecznej.
18. Podaj reguy ustalania nazwiska dziecka.
19. Kto ma prawo do kontaktowania si z dzieckiem?
20. W jakich sytuacjach i w jakim zakresie sd moe ograniczy kontakty z dzieckiem jego ro-
dzicom i innym osobom bliskim?
1. Jakkolwiek dominuje pogld, e wadza rodzicielska powstaje z chwil urodzenia si dziecka,
to jednak godne uwagi s argumenty opowiadajce si za objciem t wadz rwnie okresu od
poczcia do narodzin. Dotyczy to w kadym przypadku matki dziecka, a gdy jest ona zamna
to rwnie jej ma (a ojca dziecka). Argumentem przeciwko tej tezie jest m.in. zakopotanie
zwizane z moliwoci decydowania przez matk o yciu swego nienarodzonego dziecka, co
konsekwentnie naleaoby wczy do sfery sprawowanej przez ni wadzy rodzicielskiej. Zob.
na ten temat: J. Strzebiczyk, Wadza rodzicielska, [w:] T. Smyczyski (red.), Prawo rodzinne
i opiekucze. System prawa prywatnego, t. 12, Warszawa 2003; J. Haberka, Cywilnoprawna
ochrona dziecka pocztego a stosowanie procedur medycznych, Warszawa 2010.
2. Wielu wychowawcw, sdziw, przedstawicieli nauki prawa, pedagogiki i innych, opowiada
si za restryktywnym podejciem do rodzicw, ktrzy le sprawuj wadz rodzicielsk, co
oznacza, i s zwolennikami ostrzejszej ingerencji sdw w sfer owej wadzy. Akcentuj
zwaszcza potrzeb zabierania dzieci od rodzicw, ktrzy nie wywizuj si naleycie ze swych
rodzicielskich obowizkw. W przeciwiestwie do tej tendencji, standardy midzynarodowe
i orzecznictwo Trybunau Praw Czowieka kad akcent na wspieranie rodzin dysfunkcyjnych
przez podtrzymywanie i odbudow istniejcych w nich wizi rodzinnych. Wysuwane s te
za takim podejciem argumenty pedagogiczne i etyczne. Jeeli na gruncie prawa rodzinnego
najistotniejszym kryterium powinno by dobro dziecka, to pojawia si pytanie o to, jak rozumie
ochron dobra dziecka w odniesieniu do dzieci yjcych w rodzinach dotknitych dysfunkcj
(bied, by moe alkoholizmem jednego lub wielu jej czonkw, a niekiedy niezaradnoci
yciow skdind przyzwoitych rodzicw). W jakich sytuacjach zasadne jest umieszczenie
dziecka poza rodzin, a w jakich orzeczenia tego rodzaju s naduyciem?
3. Jakie zachowania dyrektora placwki opiekuczo-wychowawczej i wychowawcw w stosunku
do wychowanka i jego rodzicw bd wypeniay znamiona czynu karalnego z art. 231 KK?
AKjvOgA=
AK
26. Przysposobienie (adopcja) 193
26. Przysposobienie (adopcja)

Literatura: M. Andrzejewski, Rozwaania na temat tosamoci instytucji przysposobienia,
Homines Hominibus 2011, vol. 7; M. Andrzejewski, M. czkowska (red.), Prawne i pozaprawne
aspekty adopcji. Materiay z konferencji zorganizowanej przez Wysz Szko Nauk Huma-
nistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu oraz Centrum Prawa Rodzinnego i Praw Dziecka
Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, Pozna, 27 listopada 2008 roku, Pozna
2008; K.Bagan-Kurluta, Przysposobienie midzynarodowe dzieci, Biaystok 2009; J. J. Be-
szyski, Kluczowe zagadnienia przysposobienia i funkcjonowania rodzin adopcyjnych, Krakw
2003; C.Doll, R. Neuberger, Po adopcji, Pozna 2006; J. Gajda, Przesanki ustania stosunku
przysposobienia w prawie polskim, [w:] M. Sawczuk (red.), Czterdzieci lat Kodeksu cywilnego,
Krakw 2006; tene, Tajemnica przysposobienia i jej ochrona w polskim prawie cywilnym,
Przemyl 2012; E. Holewiska-apiska, Adopcje zagraniczne w praktyce polskich sdw,
Warszawa 1998; ta, Pogldy pracownikw orodkw adopcyjno-opiekuczych na temat tajem-
nicy przysposobienia, Rodzina i Prawo 2006, Nr 3; ta, Przysposobienie, [w:]System, s. 445681;
ta, Rozwizanie stosunku przysposobienia w orzecznictwie sdw powszechnych w latach
20102011, Prawo w Dziaaniu 2013, Nr 14; J.Ignatowicz, Tajemnica przysposobienia w ujciu
prawa o aktach stanu cywilnego z 29 wrzenia 1986 r., RPEiS 1987, z. 2; M. Kolankiewicz, Zmia-
ny w systemie opieki nad dziemi, POW 2002, Nr 7; ta, Adopcja, [w:] M. Kolankiewicz (red.),
Zagroone dziecistwo. Rodzinne i instytucjonalne formy opieki, Warszawa 1998; K. Kotowska,
Je, Warszawa 2002; ta, Wiea z klockw, Pozna 20101; A. adyyski, Spoeczne i kulturowe
uwarunkowania adopcji w Polsce, Krakw 2009; tene, Tajemnica adopcji, POW 1996, Nr 2;
J. Makowska, Z historii adopcji, POW 1996, Nr 2; E. Milewska, Kim s rodzice adopcyjni?...
Studium psychologiczne, Warszawa 2003; J. Panowicz-Lipska, Przysposobienie cakowite po
nowelizacji kodeksu rodzinnego i opiekuczego z 1995 r., [w:] M. Bczyk i in. (red.), Ksiga
pamitkowa ku czci profesora Leopolda Steckiego, Toru 1997; E. Ponka, Przysposobienie ca-
kowite w prawie polskim, Wrocaw 1986; M. Safjan (red.), Standardy prawne Rady Europy, t. I,
Prawo rodzinne, Warszawa 1994; E. Szumio, Adopcja. Tsknota za dzieckiem, Wrocaw 1995;
A. Zieliski, Nowa konwencja haska w sprawie przysposobienia midzynarodowego, PiP 1993,
z. 9; A. Zielonacki, Prawo do znajomoci wasnej tosamoci, SP 1993, Nr 1; tene, Zasada praw-
dziwoci wpisw do aktw stanu cywilnego, [w:]T.Smyczyski (red.), Rodzina w wietle prawa
i polityki spoecznej, Pozna 1990.
I. Pojcie i funkcja przysposobienia

Przysposobienie, zwane adopcj lub ze staropolska usynowieniem, w istocie
swej jest ustanowieniem w sposb urzdowy prawnej wizi, na wzr tej, jaka czy
rodzicw z dziemi.
W dziejach istniao wiele instytucji prawa zwyczajowego penicych funkcj
podobn do przysposobienia. Biblijnego Izmaela adoptowa patriarcha Abraham.
Prastary zwyczaj zezwala bowiem, aby bezpodna ona przyprowadzia mowi
1
Ksika: Je jest bajk, a Wiea z klockw zarwno w formie, jak i w treci rwnie odbiega od
schematw przyjtych w lekturach sugerowanych przez wykadowcw studentom prawa. Polecam jednak te
ksiki z gbokim przekonaniem, e ich Autorka wie o adopcji co wicej ni zawieraj uczone ksigi praw-
nicze (pozostajc do nich i do ich Autorw z nalenym szacunkiem) i wiele inspiracji moe z tych 2 maych
ksieczek zaczerpn take przyszy sdzia czy adwokat.
AKjvOgA=
AK
wybran przez siebie niewolnic, a spodzone przez nich dziecko uznaa za swoje.
Ta adopcja skoczya si jej rozwizaniem, o czym mona przeczyta w Ksidze
Rodzaju. Istniaa te instytucja lewiratu pozwalajca, a czasem nakazujca spo-
dzenie dziecka mczynie ze sw owdowia bratow. Dziecko urodzone z takiego
zwizku traktowane byo jako potomek nieyjcego ma jego matki. atwo mona
domyli si, e spoeczn funkcj lewiratu byo zachowanie cigoci rodu. Taki sam
motyw by fundamentem ideowym dawnego irlandzkiego zwyczaju pozwalajcego
mczynie, ktry nie mia syna, uzna za dziecko wasne swego pierworodnego
wnuka urodzonego przez crk. Podobnych przykadw mona wskaza wicej.
Dzisiejsza adopcja ma swe korzenie w prawie staroytnego Rzymu. W odr-
nieniu od adopcji wspczesnej, wwczas suya ona przede wszystkim poprawie
pozycji adoptujcego. Zapewniaa mu kontynuacj kultu przodkw, usuwaa sta-
wiane bezdzietnym bariery do sprawowania wyszych urzdw, a take prowadzia
do obnienia podatkw. Przez redniowiecze a po wiek XIX jej znaczenie byo
mniejsze. W odrnieniu od swych antycznych i XIX-wiecznych pierwowzorw,
wspczenie adopcja ma charakter niemajtkowy i jej celem jest przede wszystkim
dobro przysposabianego.
Zagroeniem dla tak rozumianej adopcji s postulaty (w kilku krajach zrealizowane w formie
ustawowej) umoliwienia przysposobienia dzieci przez pary homoseksualne.
Instytucja przysposobienia, suc dziecku, jest take sposobem na zaspo
kojenie naturalnej potrzeby posiadania i opiekowania si dziemi przez osoby
dorose. Chodzi tu przede wszystkim o maestwa bezdzietne, ktrych z powodu
niepodnoci jest coraz wicej1. Poza nimi na adopcj dziecka decyduj si te czsto
maonkowie posiadajcy wasne potomstwo. Rwnie dziki adopcji mog powsta
tzw. rodziny zrekonstruowane (gdy maonek adoptuje dziecko wspmaonka lub
dziecko przez niego wczeniej adoptowane).
W bogatych pastwach Zachodnich sporadycznie dochodzi do adoptowania dzie-
ci bdcych ich obywatelami. Przyczyn adopcji w odniesieniu do tej grupy dzieci
jest tam w zasadzie wycznie mier ich rodzicw lub jaka inna nadzwyczajna
przyczyna losowa (np. cika nieuleczalna choroba psychiczna). Popularno insty-
tucji przysposobienia dotyczy w tych krajach przede wszystkim przysposobienia
rozumianego jako forma pomocy dzieciom pochodzcym z krajw trzeciego wiata
lub z takich krajw jak Polska, gdzie wiele dzieci (np. z powodu niepenosprawnoci)
nie znajduje osb, ktre zechciayby je przysposobi. Kryzys w rodzinie naturalnej
w Polsce najczstszy powd przysposobienia dziecka nie jest tam rozwizywany
przy pomocy instytucji przysposobienia, lecz prowadzi do podjcia przez suby
socjalne dziaa (z reguy skutecznych) na rzecz jej reintegracji.
W Polsce liczba orzekanych adopcji ksztatowaa si do koca lat 80. XX w. na poziomie ok.
3,5 tys. rocznie, by w kolejnych latach obnia si osigajc najniszy jak dotychczas puap 2344
1
Zob. przypis 1, s. 138.
AKjvOgA=
AK
w 1999 r.1. Ten spadek jest jednak proporcjonalnie mniejszy od spadku liczby urodze ywych,
ktra wynosia w 1983 r. ok. 730 tys., a w 2001 r. tylko niespena 366 tys. (czyli prawie dokadnie
50% stanu z 1983 r.). W porwnaniu z liczb mieszkacw lub liczb urodze ywych, liczba
adopcji w Polsce jest wielokrotnie wysza od liczby adopcji krajowych w pastwach rozwinitych.
Dodajmy przy okazji, e wbrew uksztatowanej przez rodki masowego przekazu nieprawdziwej
opinii o dugim oczekiwaniu na adopcj przez osoby pragnce przysposobi dziecko, postpowanie
adopcyjne przed sdem (a wic prowadzone w stosunku do osb zakwalifikowanych do przyjcia
dziecka przez orodek adopcyjny) trwa rednio ok. 45 miesicy. W publicznych debatach o adopcji
przemilcza si istnienie kilkuset dzieci przygotowanych do adopcji, ktrych nikt nie chce przyj.
Przypisywanie adopcji roli najistotniejszego narzdzia przeciwdziaania skutkom
dysfunkcji rodziny wzio si w Polsce z braku do koca lat 70. XX w. podstaw praw-
nych do rozwoju zastpczego rodzicielstwa. W konsekwencji wbrew tendencjom
pastw rozwinitych w obliczu kryzysu rodziny nie podejmowano dziaa zmierza-
jcych do poprawy zaistniaej sytuacji, lecz uznawano, e najodpowiedniejsz reakcj
jest pozbawienie rodzicw wadzy rodzicielskiej i umieszczenie dziecka w rodzinie
adopcyjnej. Funkcje, ktre w krajach rozwinitych realizowane s przez rodziny
zastpcze (przyj dziecko pomc mu przetrwa rozk jednoczenie pomaga
rodzicom przywrci dziecko rodzicom) prbowano w okrojonej i zdeformowanej
formie zrealizowa za pomoc przysposobienia (zabra dziecko i odda je do adopcji
odwracajc si od jego rodzicw). Zarazem przyczyn, jak i skutkiem takiego podej-
cia, bya i mimo trwajcej od kilkunastu lat reformy pieczy zastpczej cigle jest:
1) atwo rezygnacji z dziaa socjalnych na rzecz rodzin dotknitych kryzysem
(a wic zgoda na spoeczn marginalizacj rodzicw dziecka umieszczonego
poza rodzin),
2) nierespektowanie prawa dziecka do ycia w rodzinie wasnej,
3) niedostrzeganie idei przywracania rodziny dziecku i dziecka rodzinie, czyli
odrzucenie kierunku dziaania wytyczonego ju w poowie lat 70. XX w. w do-
kumentach wyznaczajcych midzynarodowe standardy w oddziaywaniu wobec
rodzin dotknitych kryzysem (rozdz. III, 22, pkt III).
Ten dominujcy w Polsce kierunek mylenia o przysposobieniu w peni odzwier-
ciedlaj przepisy wprowadzone do Kodeksu rodzinnego i opiekuczego w noweli-
zacji z 1975 r. Stworzono wwczas podstawy prawne do orzekania przysposobienia
cakowitego, ktre oparte jest na wyraeniu przez rodzicw zgody na przysposo-
bienie dziecka zawierajcej w sobie zgod na niewiedz o dalszych jego losach.
Ustawodawca zamierza uczyni w ten sposb adopcj atrakcyjn dla adoptujcych
przepisy umoliwiajce skuteczniejsze utrzymywanie tajemnicy przysposobienia
miay pozbawi kandydatw na rodzicw adopcyjnych wszelkich obaw. Nie wni-
kajc w intencje ustawodawcy, naley te przepisy uzna za zaskakujcy przejaw
nawizania do staroytnych rozwiza akcentujcych w przysposobieniu interes
(niemajtkowy, ale jednak) przysposabiajcych i to co naley podkreli kosztem
prawa przysposabianego dziecka do wiedzy o wasnych korzeniach.
1
M. Kolankiewicz, op. cit., s. 32.
AKjvOgA=
AK
Wrd istniejcych w przepisach regulacji sprzyjajcych tajemnicy adopcji (wobec osb trzecich
i wobec adoptowanego dziecka) naley wskaza przede wszystkim na instytucj zgody blankietowej
wyraanej przez rodzicw przysposabianego i na jej konsekwencj w postaci orzekania przez sd
przysposobienia cakowitego. Poza tym ta sama idea przywieca m.in. moliwoci pominicia w nie-
ktrych sytuacjach zgody dziecka na orzeczenie adopcji oraz zakazowi uczestniczenia w rozprawie
rodzicw, ktrzy wyrazili zgod blankietow. Przypomnijmy te, e Polska ratyfikujc Konwencj
o Prawach Dziecka zastrzega, i w naszym kraju prawo dziecka przysposobionego do poznania
rodzicw naturalnych bdzie podlegao ograniczeniom przez obowizywanie rozwiza prawnych
umoliwiajcych przysposabiajcym zachowanie tajemnicy pochodzenia dziecka. Zastrzeenie to
uchylono dopiero z kocem 2013 r.
W kierunku zatajania faktu adopcji skania si wiele osb zamierzajcych przysposobi
dziecko i to nie tylko tych zmierzajcych ku ustanowieniu adopcji cakowitej, lecz take innych
jej rodzajw, a intencja ta spotykana jest rwnie przy tworzeniu rodzin zastpczych przez osoby
niespokrewnione z dzieckiem (std w regulacjach dotyczcych rodzin zastpczych konieczne
stao si wyrane sformuowanie prawa dziecka umieszczonego w rodzinie zastpczej do wiedzy
o swoim pochodzeniu).
Najistotniejszymi przyczynami preferowania tajemnicy adopcji jest lk przysposabiajcych
o reakcj dziecka na wiadomo o tym, e jest adoptowane, obawa przed kontaktami z pochodzcymi
czsto z marginesu spoecznego krewnymi dziecka, kompleksy jakie bywaj udziaem maestw
niepodnych. Nie s to przyczyny bahe.
Coraz bardziej stanowczo artykuowane s argumenty przeciwko tajemnicy adopcji i postulaty
jej zniesienia. Wskazuje si, e zatajanie przed osob najblisz (przed dzieckiem) informacji tak
fundamentalnej i tak osobicie jej dotyczcej, jak ta kim s jej rodzice jest nieuczciwoci. Pojawia
si opinia, e najodpowiedniejszym momentem na przekazanie dziecku informacji o adopcji jest
moliwie wczesny etap jego ycia. Istnieje wwczas szansa, i dziecko przyjmie t trudn infor-
macj stosunkowo agodnie, a to przez wzgld na niepodwaalny w tej fazie ycia autorytet swoich
dorosych opiekunw. Sprawa komplikuje si i niewtpliwie zwizana jest z duym ryzykiem, gdy
tak informacj uzyska dziecko w okresie dorastania. Podkrela si rwnie, e ujawnienie dzie-
ciom faktu adopcji jest wytrceniem ora osobom nieyczliwym, ktre ze swej wiedzy o adopcji
chciayby uczyni zy uytek. Zwrcono poza tym uwag i na to, e naley zmierza do sytuacji,
aby tak jak to ma miejsce w wielu krajach adoptowanie dziecka byo dla przysposabiajcych
powodem do uzasadnionej dumy, a nie do wstydu.
W nowelizacji prawa adopcyjnego z 1995 r. wprowadzono rozwizania zmierzajce w kie-
runku zagodzenia dotychczasowego stanowiska i stopniowego odejcia od rygorystycznego do
tamtej pory odmawiania dzieciom adoptowanym prawa do poznania wasnej tosamoci. Wedug
obowizujcych od tamtego czasu przepisw przysposobiony po uzyskaniu penoletnoci moe
da udostpnienia ksigi stanu cywilnego w czci dotyczcej dotychczasowego aktu urodzenia.
Ma wic prawo wgldu do owej ksigi, nie ma za prawa dania odpisu tego aktu, ktry obecnie
nie podlega ju skreleniu. Istniejcy dotychczas zakaz poznania wasnego pochodzenia nie zosta
jednak zniesiony w stosunku do dziecka, lecz jedynie zagodzony w stosunku do osb przysposo-
bionych, ktre osigny penoletno.
Do rezerwy wzgldem jawnoci przysposobienia skania natomiast m.in. moliwo odna-
lezienia przez dziecko swojej matki, dla ktrej spotkania po kilkunastu lub wicej latach moe
przynie wiele trudnych konsekwencji, jeli np. zaoya rodzin, ma dzieci i ma, ktrzy nie
znaj jej przeszoci zwizanej z macierzystwem i oddanie dziecka do adopcji1.
1
Dystans do jawnoci adopcji najsilniej wypowiada J. Gajda, Tajemnica.
AKjvOgA=
AK
II. Przysposobienie w wietle standardw midzynarodowych
Wymagania dotyczce adopcji stawiane ustawodawstwom krajowym w doku-

mentach midzynarodowych, zawarte s przede wszystkim w trzech konwencjach:
1) Konwencji o Prawach Dziecka (art. 20, 21),
2) Europejskiej Konwencji o przysposobieniu dzieci Strasburg 24.4.1967 r.1,
3) Konwencji o ochronie dzieci i wsppracy w dziedzinie przysposobienia midzy-
narodowego Haga 29.5.1993 r.2.
Wsplne idee dla wszystkich tych dokumentw zawieraj si w nastpujcych
twierdzeniach:
1) celem adopcji powinno by dobro dziecka,
2) adopcj ustanowi moe jedynie kompetentna wadza pastwowa (czyli np. tak
jak w Polsce sd) po wnikliwym zbadaniu sytuacji rodzinnoprawnej zaintere-
sowanego dziecka, jego rodzicw i rodzestwa, a take osb zamierzajcych go
przysposobi,
3) wiek przysposabiajcych powinien stwarza szans na zapewnienie dziecku
naleytej opieki przez okres caego dziecistwa,
4) adopcja dziecka za granic dopuszczalna jest jedynie wwczas, gdy pozostaje to
w najlepszym interesie dziecka,
5) przy adopcji poza granice naley zagwarantowa, aby dziecko miao tam warunki
ycia nie gorsze od tych, jakie miao w kraju,
6) pastwa maj obowizek przeciwdziaa komercjalizacji adopcji i wsppraco-
wa w sprawach adopcyjnych, zwaszcza tworzc w swych krajach kompetentne
organy.
Wrd midzynarodowych standardw prawa adopcyjnego istotne znaczenie ma
te prawo dziecka do znajomoci wasnej tosamoci, tj. prawo dziecka do dostpu
do informacji o tym, kim s jego rodzice (art. 7 KoPD). Polska ratyfikujc Konwencj
o Prawach Dziecka zastrzega, i w naszym kraju prawo dziecka przysposobionego do
poznania rodzicw naturalnych bdzie podlegao ograniczeniom przez obowizywa-
nie rozwiza prawnych umoliwiajcych przysposabiajcym zachowanie tajemnicy
pochodzenia dziecka zarwno tajemnicy wobec adoptowanego dziecka, jak i wobec
osb trzecich. Jak ju wspomniano Polska odstpia od tego zastrzeenia w 2013 r.
III. Przesanki ustanowienia przysposobienia
1. Dobro przysposabianego
Na gruncie polskiego prawa rodzinnego gwnym celem przysposobienia i jego
najistotniejsz merytoryczn przesank jest dobro przysposabianego dziecka (zob.
1
Dz.U. z 1999 r. Nr 99, poz. 1157; now konwencj Rady Europy o przysposobieniu wyoono do
podpisu 27.11.2008 r.
2
AKjvOgA=
AK
rozdz. I, 4). Orzeczenie przysposobienia jest zgodne z dobrem dziecka, jeeli

istnieje moliwo powstania midzy stronami stosunku adopcji silnej wizi emo-
cjonalnej podobnej do tej, jaka czy w typowej rodzinie rodzicw i dzieci oraz gdy
przysposabiajcy jest w stanie zapewni dziecku odpowiednie warunki wychowania
i utrzymania. Podstawow funkcj przysposobienia jest bowiem stworzenie dziec-
ku pozbawionemu trwale pieczy rodzicw (np. w wyniku mierci czy te wskutek
pozbawienia ich wadzy rodzicielskiej) rodowiska rodzinnego, ktre zarwno pod
wzgldem psychologicznym, jak i prawnym, byoby moliwie najbardziej zblione
do tego, jakie maj dzieci wychowywane przez rodzicw.
Jako zbyt jednostronny oceni naley pogld zawierajcy si w stwierdzeniu, e
celem instytucji przysposobienia nie jest interes i zaspokojenie potrzeb uczuciowych
i rodzinnych przysposabiajcych, lecz wycznie dobro maoletniego dziecka1. Nie
dostrzegam niczego niewaciwego w realizowaniu za pomoc adopcji naturalnych
potrzeb uczuciowych ywionych przez osoby dorose pragnce przysposobi dziec-
ko. Istota rzeczy tkwi w tym, aby gwnym motywem kandydatw na przysposa-
biajcych byo przede wszystkim dobro przysposabianego, a ich skdind naturalna
potrzeba posiadania potomstwa i dzielenia si z dzieckiem uczuciami realizowana
bya niejako przy okazji.
W zwizku z tym, e sukces przysposobienia w duej mierze zaley od waciwej
motywacji przysposabiajcych, w sprawach o ustanowienie adopcji szczeglna rola
przypada orodkom adopcyjnym, a zwaszcza zatrudnionym tam psychologom. To
ich zadaniem jest poznanie motyww, jakimi kieruj si osoby zamierzajce przyspo-
sobi dziecko i w gwnej mierze od ich opinii zaley niedopuszczenie do zakwalifi-
kowania tych spord kandydatw, ktrym mona przypisa motywacj egoistyczn.
Kodeks rodzinny i opiekuczy odwouje si do zasady dobra dziecka nie tylko
w przepisach kreujcych adopcj, ale take w tych, ktre odnosz si do funkcjono-
wania rodziny adopcyjnej (art. 95 3 KRO stanowi, i wadza rodzicielska a taka
przysuguje adoptujcemu powinna by sprawowana, tak jak tego wymaga dobro
dziecka), a nawet do jej rozwizania (art. 125 1 KRO zakazuje rozwizania adopcji,
jeeli miaoby wskutek tego ucierpie dobro maoletnich dzieci).
2. Przesanki dotyczce stron stosunku przysposobienia

2.1. Wstp
Stronami stosunku przysposobienia s przysposabiany i przysposabiajcy. Przy-
sposabiajcym moe by jedna osoba, ale istnieje te moliwo adopcji wsplnej
przez maonkw.
W konsekwencji adopcji wsplnej powstaj dwa odrbne stosunki prawne -
czce kadego z maonkw z adoptowanym dzieckiem. Te dwa stosunki prawne
nie s ze sob tak zwizane, aby jeden z nich nie mg istnie bez drugiego2. Sens
1
Orzeczenie SN z 6.9.1968 r., I CR 249/68, OSNPG 1969, Nr 5, poz. 32.
2
Orzeczenie SN z 2.3.1955 r., II CR 1749/54, OSN 1956, Nr 2, poz. 36.
AKjvOgA=
AK
takiej konstrukcji i jej zasadno z punktu widzenia dobra dziecka dostrzec mona,
jeli wemie si pod uwag, e po rozwizaniu jednego z tych stosunkw prawnych
drugi trwa nadal. Tak wic, jeli np. po rozwodzie maonkw wi adopcyjna mi-
dzy jednym z nich a dzieckiem wyganie i sd orzeknie rozwizanie adopcji, wi
adopcyjna z drugim z maonkw trwa bdzie nadal1.
Skutek w postaci adopcji wsplnej osiga si te wwczas, gdy osoba przysposo-
biona przez jednego z maonkw zostaje nastpnie przysposobiona przez drugiego
maonka lub gdy dziecko jednego z maonkw zostaje nastpnie przysposobione
przez drugiego maonka.
O przysposobieniu wsplnym mwimy rwnie wtedy, kiedy przysposabiajcym
jest maonek osoby zmarej (czyli wdowiec lub wdowa), ktra wczeniej dziecko
przysposobia.
2.2. Przysposabiany
O przysposabianym przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuczego oraz Kodek-
su postpowania cywilnego mwi tylko tyle, e w momencie skadania wniosku
o ustanowienie adopcji musi by maoletni, natomiast w chwili wydawania orzecze-
nia przez sd musi pozostawa przy yciu. Gdyby w czasie postpowania sdowego
przysposabiany zmar, wwczas postpowanie zostaoby umorzone.
Z istoty instytucji adopcji wynika te, e poza przypadkiem przysposobienia
dziecka wspmaonaka przysposabiany nie moe podlega wadzy rodzicielskiej
swych rodzicw. Adoptowane mog wic by dzieci osb, ktre:
1) nie yj,
2) s nieznane,
3) s pozbawione wadzy rodzicielskiej lub
4) wyraziy zgod na adopcj swojego dziecka.
W praktyce wikszo przysposabianych to niemowlta i dzieci, ktre nie ukoczyy 3. roku
ycia. Dzieje si tak, poniewa osoby adoptujce pragn z reguy stworzy sytuacj, w ktrej
dziecko traktowa bdzie przebywanie z nimi jako trwajce od zawsze, a wic naturalne. Chc
te wychowywa dziecko tak jak wasne, a wic przez wszystkie fazy z niemowlctwem wcznie.
Poza tym rodzice niemowlt czciej wyraaj zgod na adopcj ni rodzice dzieci starszych.
Do adopcji dziecka, ktre ukoczyo 13 lat, wymagana jest jego zgoda, chyba e
dziecko nie jest zdolne do jej wyraenia (np. z powodu upoledzenia umysowego)
lub gdy jest przekonane, i przysposabiajcy s jego naturalnymi rodzicami. Jeeli
przysposabiany nie ukoczy 13 lat, jednake jest w stanie poj sens przysposobie-
nia, wwczas sd ma obowizek wysuchania go (art. 118 2 KRO). Ocena stanu
intelektualnego dziecka, z ktr wie si powstanie obowizku wysuchania go,
naley do sdu prowadzcego postpowanie.
Prawn podstaw takiego obowizku sdu jest, poza art. 118 2 KRO, take art. 12 ust. 1 KoPD,
ktry stanowi, e pastwastrony zapewniaj dziecku, ktre jest zdolne do ksztatowania swych
wasnych pogldw, prawo do swobodnego ich wyraania we wszystkich sprawach dotyczcych
1
AKjvOgA=
AK
dziecka, przyjmujc je z naleyt uwag, stosownie do wieku oraz dojrzaoci dziecka. Podobnie
rzecz ujmuje rwnie Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci.
2.3. Przysposabiajcy
Przysposobi dziecko moe osoba, ktra:
1) osobicie wystpia o wydanie przez sd takiego orzeczenia (nie mona wystpi
o orzeczenie adopcji przez inn osob ni wnioskodawca);
2) yje w momencie wydawania orzeczenia (sd umarza postpowanie w razie
mierci wnioskodawcy);
3) ma pen zdolno do czynnoci prawnych;
4) posiada odpowiednie kwalifikacje osobiste gwarantujce, i podoa obowiz-
kom zwizanym z wychowaniem i utrzymaniem dziecka;
Jak ju wyej powiedziano, jest to cecha najistotniejsza i decydujca o powodzeniu przy-
sposobienia od niej zaley, czy przysposobienie bdzie zgodne z dobrem dziecka, czy te nie.
5) posiada opini kwalifikacyjn oraz wiadectwo ukoczenia szkolenia organi-
zowanego przez orodek adopcyjny;
6) jest odpowiednio starsza od przysposabianego przez siebie dziecka (art. 1141
KRO).
Europejska Konwencja o przysposobieniu wymaga, aby pastwa okreliy minimalny wiek
dla osb przysposabiajcych na nie mniej ni 21 lat i nie wicej ni lat 35. W zwizku z treci
art. 1141 1 KRO, Polska zoya zastrzeenie, i dopuszcza si w naszym kraju przysposobienie
dziecka przez osob posiadajc pen zdolno do czynnoci prawnych, a wic modsz ni to
okrela konwencja. Zagadnienie ma znikom donioso praktyczn, gdy przysposobienie doko-
nane przez osoby poniej 21. roku ycia w praktyce nie wystpuje.
W Polsce nie uregulowano grnej granicy wieku przysposabiajcych. W tej materii obowizuje
dyrektywa zawarta w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym, aby przysposabiajcy by odpowied-
nio starszy od przysposabianego wraz ze szczeglnie wan w sprawach adopcyjnych dyrektyw
podejmowania dziaa zgodnie z zasad dobra dziecka.
Standardy midzynarodowe dotyczce wieku przysposabiajcych nie zmodyfikoway uregulo-
wa Kodeksu rodzinnego i opiekuczego na tyle, by stracio aktualno elastyczne stanowisko, e
to kadorazowo sd rozstrzyga, jaka rnica wieku midzy przysposabiajcym a przysposabianym
jest odpowiednia1. W danej sprawie sd uznajc, e jest to w konkretnym przypadku zgodne
z dobrem dziecka orzek adopcj 13-letniego dziecka przez jego 27-letniego ojczyma, ktry
wraz z matk je wychowywa.
3. Zgoda na przysposobienie
3.1. Charakterystyka prawna zgody na przysposobienie
Stosunek prawny adopcji, wic przysposabiajcego z przysposabianym, doty-
czy rwnie w sposb bezporedni innych osb. W celu stworzenia dla przysposo-
bienia moliwie stabilnego i bezpiecznego gruntu, Kodeks rodzinny i opiekuczy
wymaga, aby rwnie inne osoby wyraziy zgod na wydanie przez sd orzeczenia
w tej sprawie. S nimi:
1
AKjvOgA=
AK
1) rodzice adoptowanego dziecka,

2) prawny opiekun przysposabianego dziecka,
3) wspmaonek osoby dokonujcej przysposobienia.
Wyraenie zgody jest czynnoci o charakterze osobistym. Jest to owiadczenie
woli, do ktrego jednak nie stosuje si przepisw Kodeksu cywilnego o wadach
owiadcze woli, w szczeglnoci adna z wad owiadczenia woli, jeli wystpia
przy wyraaniu zgody na adopcj, nie powoduje uchylenia wydanego (m.in. na jej
podstawie) orzeczenia sdu. Wyraenie zgody na adopcj w sposb obarczony wad
moe jednak spowodowa uchylenie owego orzeczenia, jednake wycznie w dro-
dze wniesienia z tego powodu rodka odwoawczego i uchylenia orzeczenia o adopcji
przez sd II instancji1. Jako czynno osobista, zgoda nie moe by wyraona przez
penomocnika2.
W szczeglnych sytuacjach sd moe pomin uzyskanie zgody na przysposo-
bienie. Ranga wyraenia zgody na adopcj w sytuacji, kiedy nie wystpoway oko-
licznoci zwalniajce od jej uzyskania sprawia jednak, e przysposobienie dziecka
z pominiciem uzyskania wymaganej prawem zgody jest niedopuszczalne3. Ten
stanowczy pogld odnie naley nie tylko do sytuacji, w ktrej nie odebrano zgody
od rodzicw dziecka, lecz rwnie do sytuacji, w ktrej orzeczono przysposobienie
bez uzyskania wymaganej zgody dziecka. Mniej rygorystycznie podej natomiast
naley do pominicia odebrania zgody od opiekuna dziecka. Jakkolwiek jest to
niewtpliwie uchybienie, jednake nie powinno ono wywoywa daleko idcych
konsekwencji (np. niweczcych orzeczenie o adopcji). Zgoda opiekuna ma bowiem
tylko charakter opinii. Poza tym jej wyraenie w sprawie nalecej niewtpliwie do
kategorii istotnych spraw dziecka nie jest autonomicznym zachowaniem opiekuna,
gdy moe on j wyrazi wycznie na podstawie zgody sdu opiekuczego (zob.
rozdz. IV, 29).
3.2. Zgoda przysposabianego
Zgoda osoby przysposabianej jest przesank orzekania adopcji w przypadku
postpowania dotyczcego dziecka, ktre ukoczyo 13 lat.
Jeeli dziecko jest modsze, jednak ma odpowiednie rozeznanie w toczcej si
sprawie, tzn. rozumie sens instytucji przysposobienia, wwczas sd opiekuczy ma
obowizek je wysucha (art. 118 2 KRO). Spotkawszy si ze sprzeciwem takiego
dziecka wobec perspektywy jego przysposobienia, sd nie powinien traktowa tego
jako swego rodzaju opinii, ktra z formalnego punktu widzenia nie jest wica, lecz
powinien nada owemu sprzeciwowi rang rwn tej, jak jest brak zgody. Ocena stop-
nia rozeznania takiego dziecka w celu rozstrzygnicia zasadnoci jego wysuchania
naley do kompetencji sdu opiekuczego. Skoro sd opiekuczy stwierdzi, e dziecko
ma wystarczajce rozeznanie dotyczce znaczenia adopcji, to powinien konsekwentnie
1
Wyrok SN z 17.11.1969 r., II CR 465/69, OSPiKA 1971, Nr 6, poz. 117.
2
Postanowienie SN z 17.6.1983 r., IV CR 245/83, OSNCP 1984, Nr 5, poz. 73.
3
AKjvOgA=
AK
uwzgldni jego wol. Oddalenie wniosku o ustanowienie adopcji bdzie w takim

przypadku tym bardziej zasadne, e trudno liczy na powodzenie przysposobienia
orzeczonego wbrew woli dziecka rozumiejcego jego sens. Innymi sowy, trudno li-
czy, e orzeczenie adopcji bdzie w takim przypadku zgodne z dobrem dziecka, a to
wszak jest jej celem i konieczn przesank jej ustanowienia (art. 114 KRO).
Sd opiekuczy moe wyjtkowo orzec przysposobienie bez dania zgody
przysposabianego lub bez jego wysuchania, jeeli:
1) nie jest on zdolny do wyraenia zgody (z powodu zaburze psychicznych) lub
2) uwaa si on za dziecko przysposabiajcego, a danie zgody lub wysuchanie
byoby sprzeczne z dobrem przysposabianego (art. 118 3 KRO).
3.3. Zgoda wspmaonka osoby przysposabiajcej

Jest ona niezbdna zarwno wwczas, gdy przysposabiajcy adoptuje dziecko
swego maonka, jak i wtedy, kiedy przysposabiajcy adoptuje dziecko innej osoby
ni wspmaonek.
W pierwszej z wymienionych sytuacji, w ktrej zgoda wspmaonka jest jed-
noczenie zgod rodzica dziecka, szczeglnie istotne jest to, e rodzic adoptowanego
dziecka nie traci nad nim wadzy rodzicielskiej, co jest typowym skutkiem orzecze-
nia adopcji. Wynika to z celu przysposobienia, ktrym nie jest w tym przypadku
oddanie dziecka przez rodzica innej osobie, lecz stworzenie dziecku penej rodziny
z obojgiem rodzicw (biologicznym i tym, ktry go przysposobi).
3.4. Zgoda rodzicw przysposabianego dziecka lub jego opiekuna

Jeeli rodzice sprawuj nad swym dzieckiem (chociaby w ograniczonym zakre-
sie) wadz rodzicielsk, wwczas do adopcji moe doj tylko po wyraeniu przez
nich zgody.
Okoliczno, e matka dziecka jest ograniczona w zdolnoci do czynnoci prawnych, nie ma
wpywu na skuteczno prawn jej owiadczenia o wyraeniu zgody na przysposobienie dziecka1.
Zgoda rodzicw nie moe by wyraona wczeniej ni po upywie 6 tygodni od
dnia urodzenia si dziecka. Jeeli zoona zostaa wczeniej (np. przez niezamn
kobiet w szpitalu tu po porodzie), to wywoa ona prawny skutek umoliwiajc
dokonanie przysposobienia po 6 tygodniach. Motywem tej regulacji jest uniknicie
sytuacji, w ktrej zgoda byaby dziaaniem nieprzemylanym, wynikajcym z po-
czucia osamotnienia, bezradnoci, a wic tego, co czsto dotyka matki samotne,
zwaszcza gdy s one osobami w bardzo modym wieku.
Jeeli matka nie podejmie si pieczy nad swym dzieckiem wyraajc bezporednio po jego
urodzeniu zgod na przysposobienie, wwczas na okres 6 tygodni dziecko moe zosta umieszczone
w rodzinie zastpczej, zwaszcza w rodzinie zastpczej penicej funkcj pogotowia rodzinnego.
Nie ma te formalnych przeszkd, aby przez ten okres funkcj rodziny zastpczej peniy osoby
zakwalifikowane przez orodek adopcyjny do przysposobienia tego dziecka.
1
AKjvOgA=
AK
Zgoda rodzicw na przysposobienie ich dziecka moe dotyczy przysposo-

bienia orzeczonego na rzecz konkretnej osoby (tzw. przysposobienie ze wskaza-
niem), a moe te by to tzw. zgoda blankietowa, czyli zgoda na przysposobienie
dziecka bez wskazania osoby przysposabiajcego. Zgodnie z nowym brzmieniem
art.1191KRO, rodzicom, ktrzy wyrazili tak zgod, wadza rodzicielska i prawo
do kontaktw nie przysuguj. Dotychczas rodzice mogli t zgod odwoa przez
owiadczenie zoone przed sdem opiekuczym, nie pniej jednak ni przed
wszczciem sprawy o przysposobienie.
Wyraenie zgody blankietowej prowadzi do zerwania przez rodzicw wszelkie-
go kontaktu z dzieckiem. Mwi si wwczas potocznie o zrzeczeniu si praw do
dziecka, co jest o tyle trafne, e skutek wyraenia takiej zgody poza utrat wadzy
rodzicielskiej obejmuje rwnie utrat prawa do stycznoci z dzieckiem oraz prawa
do wiedzy o jego dalszych losach. Ponadto w konsekwencji wyraenia przez rodzi-
cw zgody blankietowej sd rodzinny orzeka wzgldem dziecka adopcj cakowit,
zwan te anonimow (gdy osoby, ktre adoptuj dziecko pozostaj anonimowymi
dla jego rodzicw). Inne nazwy tego rodzaju adopcji, to adopcja blankietowa (od
wyraenia przez rodzicw zgody in blanco) lub nierozerwalna (poniewa, w odr-
nieniu od innych form, tej adopcji nie mona rozwiza).
Przepisy o przysposobieniu dokonanym na podstawie zgody rodzicw stosuje
si odpowiednio, jeeli jedno z rodzicw wyrazio tak zgod, a zgoda drugiego nie
jest do przysposobienia potrzebna (gdy nie ma on zdolnoci do czynnoci prawnych
na skutek ubezwasnowolnienia cakowitego, jeli zosta pozbawiony wadzy rodzi-
cielskiej lub wadza rodzicielska nie zostaa mu przyznana w orzeczeniu o ustaleniu
ojcostwa), a take, gdy rodzice przysposabianego s nieznani albo nie yj.
Kiedy dziecko, ktre ma zosta przysposobione podlega opiece prawnej, wwczas zgod na
jego przysposobienie wyraa opiekun. Ranga prawna zgody opiekuna jest nisza ni innych osb,
gdy jej brak nie uniemoliwia sdowi orzeczenia adopcji.
Sd prowadzcy postpowanie moe orzec przysposobienie dziecka mimo
braku zgody rodzicw, gdy:
1) rodzice dziecka nie maj penej zdolnoci do czynnoci prawnych (ukoczyli
lat 13, ale nie s jeszcze penoletni lub te po uzyskaniu penoletnoci zostali
ubezwasnowolnieni), a ich odmowa wyraenia zgody na adopcj jest sprzeczna
z dobrem dziecka;
Moe to nastpi, gdy np. odmawia zgody 16-letnia samotna matka bdca narkomank,
niemajca adnego oparcia w rodzinie, a ojciec dziecka jest nieznany lub jest rwnolatkiem matki.
2) rodzice dziecka zostali pozbawieni wadzy rodzicielskiej;
Gdy wadza rodzicielska zostaa rodzicom jedynie ograniczona lub jeeli j zawieszono,
wwczas orzeczenie adopcji dziecka bez zgody rodzicw nie jest moliwe.
Naley podkreli, e pozbawienie wadzy rodzicielskiej moe nastpi w konsekwencji wyst-
pienia przyczyn wskazanych w art. 111 1 i 1a KRO. Odmowa wyraenia zgody na adopcj dziecka
nie jest w tych przepisach wymieniona. Dlatego sd nie moe pozbawi rodzicw wadzy rodziciel-
skiej na tej tylko podstawie, e odmawiaj oni wyraenia zgody na przysposobienie swego dziecka.
AKjvOgA=
AK
Jeeli odmowa wyraenia zgody na przysposobienie dziecka przez rodzica, ktry raco
zaniedbuje swe obowizki rodzicielskie, zwizana jest np. z chci uzyskania przez niego zapa-
ty, wwczas mona pozbawi go wadzy z powodu owych racych zaniedba, nie za za ch
niegodziwego zysku.
Trafne jest te zapatrywanie, e fakt przebywania dziecka w pastwowym domu dziecka i rze-
komy brak szans, by matka moga je w terminie dajcym si okreli stamtd odebra, nie nadaje
odmowie jej zgody na przysposobienie charakteru naduycia wadzy rodzicielskiej, uzasadniajcego
odebranie jej tej wadzy. W wypadku, gdy odmowa zgody na przysposobienie wynika z uczucia
mioci rodzicw do dziecka i chci zachowania wpywu na jego wychowanie, to oparte na tych
pobudkach stanowisko rodzicw zgodne jest z reguy z dobrem dziecka i interesem spoecznym1.
3) rodzice dziecka s nieznani albo porozumienie z nimi napotyka na trudne do
przezwycienia przeszkody (art. 119 1 KRO);
Ten przepis moe by podstaw orzeczenia adopcji dziecka porzuconego przez matk w szpitalu
tu po urodzeniu bez owiadczenia o wyraeniu zgody na adopcj.
Jeeli porozumienie z rodzicem napotyka trudne do przezwycienia przeszkody, wwczas nie
mona orzec przysposobienia cakowitego wycznie na podstawie zgody blankietowej odebranej
od drugiego rodzica (art. 1191 2 zd. 2 KRO).
4) wydajc orzeczenie o pochodzeniu dziecka sd orzek o pozbawieniu wadzy
rodzicielskiej jednego lub obojga rodzicw (art. 93 2 KRO).
IV. Dodatkowe przesanki ustanowienia adopcji zwizanej

z przeniesieniem dziecka za granic
W 1995 r. wprowadzono do Kodeksu rodzinnego i opiekuczego zmiany mo-

tywowane w duej mierze potrzeb dostosowania polskiego prawa adopcyjnego do
standardw midzynarodowych, w tym zwaszcza tych, ktre s okrelone w Kon-
wencji o Prawach Dziecka i Konwencji haskiej o ochronie dzieci i wsppracy
w dziedzinie przysposobienia midzynarodowego. Przyjto wwczas regulacje,
zgodnie z ktrymi przysposobieniu zwizanemu z przeniesieniem dziecka za granic
nadano charakter uzupeniajcy (subsydiarny) wobec tzw. adopcji krajowej. Wpro-
wadzono nowy przepis stanowicy, e przysposobienie zagraniczne moe nastpi
jedynie wwczas, gdy tylko w ten sposb mona zapewni przysposabianemu
odpowiednie zastpcze rodowisko rodzinne (art. 1142 1 KRO). Moliwo za-
pewnienia dziecku zastpczego rodowiska rodzinnego w Polsce, a wic moliwo
umieszczenia go nie tylko w rodzinie adopcyjnej, ale rwnie w rodzinie zastpczej
lub nawet w instytucjonalnej formie rodzinnej, jak jest placwka rodzinna, sprawia,
e tzw. adopcja zagraniczna jest w danym przypadku prawnie niedopuszczalna.
Jedyne odstpstwo od tej reguy uczyniono dla sytuacji, w ktrej wystpuje pokre-
wiestwo lub powinowactwo midzy przysposabianym a mieszkajcym za granic
przysposabiajcym lub gdy przysposabiajcy wczeniej przysposobi siostr lub brata
przysposabianego (art. 1142 2 KRO).
1
Orzeczenie SN z 18.1.1954 r., I C 1538/53, NP 1954, Nr 56, s. 187.
AKjvOgA=
AK
Orodek adopcyjny, ktry przez miesic od daty przyjcia wniosku o umieszcze-

nie dziecka w instytucji pieczy zastpczej o charakterze rodzinnym nie zdoa zna-
le odpowiednich kandydatw, ma obowizek przekazania informacji o dziecku do
orodka, wyznaczonego przez wojewod do prowadzenia banku danych o rodzinach
zakwalifikowanych do penienia funkcji rodziny zastpczej, rodzinach zgaszajcych
gotowo przysposobienia dziecka oraz dzieciach oczekujcych na przysposobienie,
w granicach wojewdztwa. Jeeli take ten orodek nie zdoa pozyska dla dziecka
osb chtnych, by je przysposobi, wwczas dziecko moe zosta zakwalifikowane
do tzw. adopcji zagranicznej.
Tak adopcj musi poprzedza bezporednia styczno przysposabiajcego
z przysposabianym w dotychczasowym miejscu zamieszkania przysposabianego lub
w innym miejscu na terenie Polski (preadopcja art. 1201 3 KRO). W przypadku
okrelenia przez sd stycznoci w formie sprawowania przez przysposabiajcych
pieczy nad dzieckiem, ktre zamierzaj adoptowa, stosuje si odpowiednio przepisy
o rodzinach zastpczych, z tym e cakowite koszty utrzymania przysposabianego
obciaj przysposabiajcych.
Kandydatami na przysposabiajcych, ktrzy mieszkaj poza Polsk (dotyczy to
take Polakw mieszkajcych poza granicami kraju), mog by jedynie osoby, ktre
zostay zakwalifikowane przez dziaajce w ich krajach organizacje adopcyjne, po-
siadajce licencj wydan przez organa rzdowe.
Wymg, aby porednictwo adopcyjne prowadzone byo przez organy kompetent-
ne i wyspecjalizowane, wsppracujce z odpowiednimi organizacjami zagranicz-
nymi na podstawie stosownych postanowie i umw, wyraaj przepisy Konwencji
o Prawach Dziecka (art. 21 lit. d, e, art. 35 KoPD) oraz wydanej w tym celu Konwen-
cji haskiej z 1993 r. o ochronie dzieci i wsppracy w dziedzinie przysposobienia
midzynarodowego.
Do wsppracy z licencjonowanymi przez rzdy innych pastw orodkami adopcyjno-opieku-
czymi w zakresie przysposobienia zwizanego ze zmian miejsca zamieszkania dziecka w Polsce
na miejsce zamieszkania w innym pastwie wyznaczono:
1) Publiczny Orodek Adopcyjno-Opiekuczy (Warszawa, ul. Nowogrodzka 75),
2) Krajowy Orodek Adopcyjno-Opiekuczy (Warszawa, ul. Krakowskie Przedmiecie 6),
3) Katolicki Orodek Adopcyjno-Opiekuczy (Warszawa, ul. Grochowska 194/196).
Po orzeczeniu adopcji przez sd w Polsce powiadamiana jest o tym organizacja,
ktra rekomendowaa przysposabiajcych.
V. Rodzaje przysposobie
1. Przysposobienie niepene
Ten rodzaj przysposobienia ma dzi charakter wyjtkowy i orzekany jest rzadko.
Zosta on wyparty przez instytucj rodzin zastpczych, jako zdecydowanie bardziej
praktyczn.
AKjvOgA=
AK
Sd ustanawia przysposobienie niepene na danie przysposabiajcego i za

zgod wszystkich, ktrych zgoda jest do przysposobienia potrzebna.
Skutki adopcji niepenej s ograniczone (std jej nazwa), gdy polegaj na po-
wstaniu wizi adopcyjnej wycznie midzy przysposabiajcym a przysposobionym,
rozcigajc si nastpnie jedynie na zstpnych (dzieci, wnuki) przysposobionego.
W odrnieniu od innych rodzajw adopcji, przy adopcji niepenej nie powsta-
je stosunek prawny czcy przysposobionego z krewnymi przysposabiajcego.
Przysposobiony podlega wadzy rodzicielskiej przysposabiajcego (ustaje wadza
rodzicielska jego rodzicw naturalnych), otrzymuje jego nazwisko i dziedziczy po
nim. Dziedziczy te z wyczeniem swych rodzicw, w ktrych miejsce wszed
przysposabiajcy po innych czonkach swojej rodziny naturalnej.
Dzieci osoby przysposobionej w ramach adopcji niepenej maj status wnukw
przysposabiajcego, natomiast przysposobiony nie jest traktowany ani jako brat
dzieci przysposabiajcego, ani te np. jako wnuk jego ojca.
Tabl. 5. Wizy rodzinnoprawne przysposobionego
w ramach przysposobienia niepenego
Podkrelono osoby poczone z przysposobionym wizi rodzinnoprawn:

wi adopcyjna
wi pokrewiestwa
Pozostaych osb nie cz rodzinnoprawne wizy z przysposobionym.
AKjvOgA=
AK
Kodeks rodzinny i opiekuczy nie pozwala na orzeczenie przysposobienia nie-

penego, jako instytucji, w mniejszym stopniu od innych rodzajw adopcji, zgodnej
z dobrem dziecka, w przypadku gdy rodzice przysposobionego wyrazili przed sdem
opiekuczym zgod na przysposobienie dziecka bez wskazania osoby przysposa-
biajcego (zgod blankietow). W tej sytuacji istnieje bowiem moliwo penej
integracji dziecka z now rodzin w ramach przysposobienia cakowitego.
Ten sam motyw uzasadnia uregulowanie pozwalajce, by przysposabiajcy za
zgod osb, ktrych zgoda jest do przysposobienia potrzebna wystpi o zmian
orzeczenia przysposobienia niepenego na przysposobienie pene. Moe to jednak
nastpi jedynie w okresie maoletnioci przysposobionego.
2. Przysposobienie pene
Orzeczenie przez sd adopcji penej powoduje, i midzy przysposabiajcym
a przysposobionym powstaje w zasadzie taka sama wi prawna, jak ta, ktra
czy rodzicw z dziemi. Uszczegowiajc to oglne stwierdzenie wskaza naley
na nastpujce skutki orzeczenia o przysposobieniu penym:
1) przysposobiony, uzyskujc status prawny dziecka osoby przysposabiajcej,
staje si w sensie prawnym rwnie wnukiem rodzicw przysposabiajcego,
bratem lub siostr jego dzieci itp. Ten status rozciga si te na jego zstpnych,
ktrzy stan si wnukami przysposabiajcych, kuzynami ich wnukw itd.;
2) ustaje wadza rodzicielska sprawowana dotychczas przez rodzicw naturalnych
przysposobionego lub sprawowana nad nim opieka prawna, a powstaje wadza
rodzicielska przysposabiajcych;
Wadza rodzicielska rodzica naturalnego nie ustaje jedynie w przypadku adopcji dziecka przez
jego wspmaonka. Jeeli jednak adoptuje dziecko osoba yjca z jego rodzicem w konkubinacie,
wwczas powoduje to utrat wadzy rodzicielskiej1.
3) przysposobiony ma rwne z dziemi przysposabiajcego prawa w ramach
dziedziczenia, a take takie same jak one uprawnienia i obowizki alimen
tacyjne. Nie uczestniczy natomiast w dziedziczeniu ani w stosunkach alimenta-
cyjnych w ramach swej rodziny naturalnej;
4) przysposobiony otrzymuje nazwisko przysposabiajcego, a jeli zosta przy
sposobiony przez maonkw wsplnie albo jeeli jeden z maonkw przy
sposobi dziecko drugiego maonka, wwczas otrzymuje nazwisko, ktre
nosz albo nosiyby dzieci zrodzone z tego maestwa;
Kodeks rodzinny i opiekuczy dopuszcza rwnie inne warianty, w przypadku zmiany nazwi-
ska przysposabianego, a take przewiduje moliwo na wniosek przysposabiajcego i za zgod
przysposabianego, ktry ukoczy 13 lat zmiany jego imienia lub imion (art. 122 3 KRO).
Na danie osoby, ktra ma by przysposobiona, i za zgod przysposabiajcego, sd opiekuczy
w orzeczeniu o przysposobieniu ma obowizek postanowi, e przysposobiony nosi bdzie nazwisko
zoone z jego dotychczasowego nazwiska i nazwiska przysposabiajcego. Jeeli przysposabiajcy
1
Postanowienie SN z 25.10.1983 r., III CRN 234/83, OSNC 1984, Nr 8, poz. 135.
AKjvOgA=
AK
albo przysposobiony nosi zoone nazwisko, sd opiekuczy rozstrzyga, ktry czon tego nazwiska
wejdzie w skad nazwiska przysposobionego. Przepisu tego nie stosuje si w razie sporzdzenia
nowego aktu urodzenia przysposobionego z wpisaniem przysposabiajcych jako jego rodzicw.
5) na wniosek przysposabiajcego sd opiekuczy moe w orzeczeniu o przyspo-

sobieniu zmieni imi lub imiona przysposobionego. Jeeli przysposobiony
ukoczy lat 13, moe to nastpi tylko za jego zgod. Jeeli przysposabiany nie
ukoczy 13. roku ycia, wwczas sd powinien go wysucha w kwestii zmiany
imienia, jeeli w ocenie sdu dziecko rozumie sens tej zmiany;
Tabl. 6. Wizy rodzinnoprawne przysposobionego

w ramach przysposobienia penego
osoby poczone wizi rodzinnoprawn wynikajc z orzeczenia adopcji penej.

Przysposobiony jest dzieckiem przysposabiajcego, wnukiem jego rodzicw, w jego dzieciach ma
rodzestwo. Jeeli przysposobienie byo wsplne, wwczas jest on dzieckiem obojga maonkw,
ktrzy go przysposobili. Jeeli nie, wwczas maonek przysposabiajcego jest jego powinowatym.
Wizy rodzinnoprawne z rodzin naturaln s od chwili ustanowienia przysposobienia zerwane.
6) w odpisach skrconych aktu urodzenia, ktre zwykle w obiegu prawnym s

wystarczajce, jako rodzicw przysposobionego wymienia si przysposabia
jcych. Natomiast w odpisie zupenym aktu urodzenia przysposobionego wpisuje
si jedynie wzmiank o przysposobieniu. Sd moe jednak na wniosek przy-
sposabiajcego i za zgod przysposobionego, o ile ukoczy on 13 lat posta-
nowi o tym, aby nie niszczc pierwotnego aktu urodzenia sporzdzi nowy akt
AKjvOgA=
AK
z wpisaniem jako rodzicw osb, ktre dokonay przysposobienia. Pierwotny akt

urodzenia osoby przysposobionej nie jest wic w wyniku adopcji penej niszczo-
ny. Do niego to bowiem przysposobiony wraca w wypadku rozwizania przy-
sposobienia. Wrd licznych cech przysposobienia penego istotna jest bowiem
i ta, e podobnie jak przysposobienie niepene, a odmiennie od przysposobienia
cakowitego jest ono rozwizywalne.
3. Przysposobienie cakowite (nierozerwalne, blankietowe)

Sd wydaje orzeczenie o ustanowieniu adopcji cakowitej, jeeli rodzice dziecka
wyra zgod na jego przysposobienie bez wskazania osoby przysposabiajce
go (tzw. zgoda blankietowa). Sd moe uzna za wystarczajc zgod blankietow
wyraon przez jednego tylko rodzica, jeli zgoda drugiego nie jest wymagana,
tj. zwaszcza wwczas, gdy w wyroku o ustaleniu ojcostwa sd nie przyzna ojcu
dziecka wadzy rodzicielskiej. Jeeli jednak drugi rodzic jest znany, lecz nie mona
odebra od niego zgody na przysposobienie cakowite dziecka, gdy porozumienie
si z nim napotyka trudne do przezwycienia przeszkody, wwczas sd nie moe
orzec przysposobienia cakowitego.
Sd moe orzec przysposobienie cakowite rwnie w sytuacji, kiedy rodzice
dziecka nie yj.
Skutki prawne ustanowienia adopcji cakowitej s takie, jak skutki adopcji
penej z nastpujcymi istotnymi wyjtkami:
1) wyraajc zgod blankietow rodzice przystaj na zerwanie wszelkich wizw
z dzieckiem, w tym i na to, e nie bd znali nazwiska ani te miejsca zamiesz-
kania osb przysposabiajcych ich dziecko. Konsekwencj tak daleko idcych
skutkw owej zgody jest pena prawna integracja dziecka z przysposabiajcymi
tak silna, e jej efektem jest nierozwizywalno przysposobienia cakowitego;
2) nierozwizywalno tego rodzaju przysposobienia wie si z drug cech od-
rniajc adopcj cakowit od penej. Ustawodawca bowiem uzna za celowe
zabezpieczenie trwaoci przysposobienia cakowitego rwnie w przepisach
Prawa o aktach stanu cywilnego nakazujcych sporzdzenie dla tak przyspo-
sobionych dzieci nowego aktu urodzenia, w ktrym jako rodzice wpisani s
przysposabiajcy;
Do nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuczego z 1995 r. skrelano pierwotny (odzwier-
ciedlajcy sytuacj dziecka w ramach jego rodziny naturalnej) akt urodzenia dziecka przysposo-
bionego w ramach adopcji cakowitej, co oznaczao, e nie podlega on ujawnieniu i nie czyniono
z niego odpisw. Po wspomnianej nowelizacji rwnie nie jest on ujawniany i nie czyni si z niego
odpisw, jednake przysposobiony po uzyskaniu penoletnoci moe wystpi o ujawnienie mu
treci owego pierwotnego aktu urodzenia. Poczytywane jest to jako forma realizacji w prawie
polskim zagwarantowanego w art. 7 KoPD prawa dziecka do znajomoci wasnego pochodze-
nia. Niesusznie polskie prawo nie pozwala bowiem pozna wasnych korzeni dzieciom, lecz
wycznie osobom penoletnim.
AKjvOgA=
AK
3) w przypadku orzeczenia adopcji cakowitej, a nawet wczeniej, tzn. ju po wyra-

eniu przez rodzicw przed sdem opiekuczym zgody na przysposobienie bez
wskazania osoby przysposabiajcego, nie jest dopuszczalne uznanie przysposo-
bionego, uniewanienie jego uznania ani sdowe ustalenie lub zaprzeczenie jego
pochodzenia;
4) rodzice, od momentu wyraenia zgody blankietowej, trac wadz rodzicielsk
nad swym dzieckiem i prawo do utrzymywania z nim kontaktu (art. 1191 KRO).
VI. Rozwizanie adopcji
1. Uwagi wstpne
Przysposobienie, ktre ma imitowa relacje zachodzce w rodzinie naturalnej,
powinno by przedsiwziciem trwaym (na zawsze). Taka niewtpliwie inten-
cja przywieca kandydatom na rodzicw adopcyjnych. Taki te cel stawiaj sobie
zapewne pracownicy orodkw adopcyjnych kwalifikujcy tych kandydatw oraz
sdziowie orzekajcy w sprawach o przysposobienie. Kadego roku trafiaj jednak
do sdu sprawy o rozwizanie przysposobienia.
Kodeks rodzinny i opiekuczy przewiduje moliwo rozwizania przysposobie-
nia wycznie w odniesieniu do przysposobienia penego i niepenego. Przysposobie-
nie cakowite jest nierozwizywalne, ktra to cecha jest dla tego przysposobienia na
tyle istotna, e bywa czsto uywana jako element jego nazwy. Orzeczenie przyspo-
sobienia cakowitego nie stoi jednak na przeszkodzie ponownemu przysposobieniu
dziecka i to jeszcze za ycia przysposabiajcego. Jest to bowiem moliwe np. po
pozbawieniu przysposabiajcego wadzy rodzicielskiej.
Po mierci przysposobionego lub przysposabiajcego rozwizanie stosunku
przysposobienia nie jest dopuszczalne, chyba e przysposabiajcy zmar po wszcz-
ciu sprawy o rozwizanie stosunku przysposobienia. W takim przypadku na miejsce
przysposabiajcego w procesie wstpuje kurator ustanowiony przez sd.
Przysposobienie pene i niepene moe zosta rozwizane:
1) z wanych powodw,
2) o ile nie bdzie to sprzeczne z dobrem maoletnich dzieci,
3) na danie kadej ze stron oraz prokuratora, jednake nie moe da rozwi-
zania strona winna rozkadu, wynikajcej z przysposobienia, wizi rodzinnej.
Dwie ostatnie przesanki rozwizania przysposobienia upodabniaj t instytucj prawn do
rozwodu i separacji.
2. Wane powody rozwizania przysposobienia

Przysposobienie moe zosta rozwizane, jak to okrela art. 125 KRO, z wa
nych powodw. Odwoujc si do orzecznictwa Sdu Najwyszego mona wskaza,
e wanym powodem rozwizania przysposobienia moe by np.:
AKjvOgA=
AK
a) fakt odnalezienia si uznanych wczeniej za zaginionych rodzicw

przysposobionego1;
b) rozwd maestwa przysposabiajcego z matk przysposobionego oraz wyjcie
jej powtrne za m za innego mczyzn i stworzenie przez to przysposobio-
nemu normalnie funkcjonujcej rodziny zastpczej (powd rozwizania wizi
adopcyjnej dziecka z pierwszym mem matki przysposobionego dziecka)2;
c) raca obraza czci3;
d) powrt dziecka do rodzicw naturalnych i zamieszkiwanie z nimi przez kilka lat
oraz niech do powrotu do przysposabiajcych4;
e) brak midzy stronami stosunku przysposobienia uczuciowej wizi, nieodwracal-
no jej rozkadu, akty wrogoci, niemono wychowawczego oddziaywania
przysposabiajcych na dorastajc przysposobion ze wzgldu na zwizanie si
jej ze rodowiskiem przestpczym, uprawianie nierzdu, kradziee, naduywanie
alkoholu co ujemnie odbio si na zdrowiu przysposabiajcych itp.5;
f) ujawnienie si upoledzenia psychicznego dziecka, ktre mimo osignicia
odpowiedniego wieku nie rokuje nadziei na nawizanie wizi uczuciowej, co
zdaniem Sdu Najwyszego jest sprzeczne z zaoeniami i celami instytucji
przysposobienia i moe uzasadnia jego rozwizanie6.
Tezy wyrokw Sdu Najwyszego z 12.10.1977 r. i z 16.11.1966 r. budz zasadniczy sprze-
ciw, jako niedajce si pogodzi z celem adopcji, jakim jest imitacja relacji naturalnych oraz jako
sprzeczne z zasad dobra dziecka, ktra powinna by respektowana nie tylko przy kreowaniu
przysposobienia, ale przez cay czas jego trwania, w tym przy podejmowaniu decyzji o jego roz-
wizaniu. Pozostae te s kontrowersyjne przyp. Aut.
Zdaniem Sdu Najwyszego, nie jest natomiast wanym powodem uzasadnia-
jcym rozwizanie adopcji:
a) opuszczenie przysposabiajcych przez przysposobionego i zamieszkanie wraz ze
wspmaonkiem7;
b) ze samopoczucie przysposabiajcej w roli matki, gdy przysposobiona nie
speniaa czy te nie moga speni zaoonych oczekiwa ukadnego i bezkon-
fliktowego dziecka8;
c) sytuacja usprawiedliwiajca ograniczenie lub pozbawienie wadzy rodzicielskiej
przysposabiajcych9;
1
2
Wyrok SN z 28.10.1969 r., II CR 439/69, OSPiKA 1970, Nr 4, poz. 91.
3
Orzeczenie SN z 23.1.1962 r., IV CR 407/61, RPEiS 1963, z. 2, s. 344.
4
Orzeczenie SN z 30.5.1958 r., II CR 276/58, OSN 1959, Nr 2, poz. 56.
5
Wyrok SN z 12.10.1977 r., II CR 390/77, niepubl.; por. orz. SN z 25.9.1969 r., II CR 349/69, OSNPG
1970, Nr 2, poz. 14.
6
Wyrok SN z 16.11.1966 r., I CR 385/66, OSP 1968, Nr 5, poz. 86; odmiennie wyr. SN z 16.2.1976 r.,
IV CR 10/76, OSNCP 1976, Nr 12, poz. 266.
7
8
Wyrok SN z 8.1.1981 r., II CR 574/80, niepubl.
9
Orzeczenie SN z 2.6.1953 r., I C 464/53, OSN 1954, Nr 1, poz. 23.
AKjvOgA=
AK
d) najpowaniejsze nawet kopoty wychowawcze z dzieckiem1;

e) zmiana stosunku rodzicw naturalnych do ich przysposobionego dziecka2;
f) rozwd przysposabiajcych i osobne zamieszkiwanie jednego z nich3.
Zwaywszy motywy, jakimi kieruj si przysposobiajcy wystpujc o roz-
wizanie przysposobienia, mona nabra powanych wtpliwoci odnonie do ich
motywacji adopcyjnej, a take odnonie do rzetelnoci prowadzonych przez orodki
adopcyjne szkole i kryteriw kwalifikowania kandydatw.
3. Sprzeczno rozwizania przysposobienia z dobrem dziecka

Mimo istnienia wanych powodw uzasadniajcych rozwizanie adopcji, sd
nie moe adopcji rozwiza, jeeli w wyniku tego ucierpiaoby dobro maoletniego
dziecka. Chodzi tu z reguy o dobro przysposobionego, jednak moe rwnie wcho-
dzi w gr dobro mogcych ucierpie wskutek rozwizania przysposobienia jego
maoletnich dzieci. Dobro maoletniego przysposobionego moe ucierpie zwaszcza
wwczas, gdy nie ma on moliwoci powrotu do rodzicw naturalnych, nie ma szans
na znalezienie si w innym rodowisku rodzinnym.
4. Legitymacja czynna w sprawach o rozwizanie przysposobienia

da rozwizania przysposobienia przez sd mog zarwno przysposobiony,
jak i przysposabiajcy oraz prokurator. Jednak nie moe da rozwizania stosunku
adopcji ta strona, ktra jest winna rozkadowi wizi rodzinnej4. Zgodnie bowiem ze
starorzymsk zasad respektowan przez polskie sdy nikt nie moe czerpa
korzyci z wasnej niegodziwoci.
5. Skutki rozwizania przysposobienia

Z chwil rozwizania stosunku przysposobienia ustaj jego skutki. Rozwi-
zanie przysposobienia powoduje powrt przysposobionego do pierwotnego stanu
cywilnego, ustaje jego prawo do dziedziczenia po czonkach rodziny przysposabia-
jcego i rzecz jasna po nim samym, ustaj te wzajemne midzy nimi obowizki
alimentacyjne (cho sd wyjtkowo moe utrzyma je mimo rozwizania adopcji).
Jeeli nie ma moliwoci, by rodzice przysposobionego mogli na powrt sprawowa
nad nim wadz rodzicielsk, wwczas ustanawia si nad nim opiek prawn.
Jeeli rozwizanie przysposobienia nastpio po mierci przysposabiajcego,
uwaa si, e skutki przysposobienia ustay z chwil jego mierci.
1
Wyrok SN z 17.6.1970 r., II CR 227/70, niepubl.; wyr. SN z 11.3.1976 r., IV CR 29/76, niepubl.; wyr.
SN z 5.4.1972 r., I CR 679/71, niepubl.
2
Orzeczenie SN z 8.6.1966 r., II CR 157/66, OSNPG 1966, Nr 1112, poz. 57.
3
Wyrok SN z 18.1.1968 r., II CR 408/67, niepubl.; odmiennie orz. SN z 5.2.1966 r., II CR 473/65,
OSPiKA 1966, Nr 11, poz. 249.
4
Orzeczenie SN z 18.6.1956 r., 3 CR 301/56, OSPiKA 1958, Nr 1, poz. 221; wyr. SN z 20.1.1970 r.,
IICR 530/69, OSPiKA 1970, Nr 12, poz. 251.
AKjvOgA=
AK
Poza tym przysposobiony zachowuje nazwisko nabyte przez przysposobienie

oraz otrzymane w zwizku z przysposobieniem imi lub imiona. Jednake z wa-
nych powodw:
1) na wniosek przysposobionego lub przysposabiajcego sd moe w orzeczeniu
o rozwizaniu stosunku przysposobienia postanowi, e przysposobiony powraca
do nazwiska, ktre nosi przed orzeczeniem przysposobienia;
W jednym z orzecze Sd Najwyszy wyrazi stanowisko, e o wanym powodzie do orzekania
o powrocie do nazwiska na danie przysposabiajcych mona mwi wtedy, kiedy samo rozwi-
zanie przysposobienia nie chroni jeszcze w sposb naleyty uzasadnionych interesw obydwu lub
jednej ze stron i gdy zatem ochron tak zapewnia dopiero likwidacja tego zewntrznego dowodu
istniejcego kiedy przysposobienia, jakim jest wsplne nazwisko przysposabiajcego i przysposo-
bionego i gdy przysposobiony przez swe nieodpowiedzialne postpowanie kompromituje w opinii
spoecznej lub w opinii otoczenia swoje nazwisko, a tym samym nazwisko przysposabiajcego1.
2) na wniosek przysposobionego sd ma obowizek orzec o jego powrocie do po-
przednio noszonego imienia lub imion.
VII. Wybrane kwestie proceduralne
Postpowanie w sprawach adopcyjnych ma dwa aspekty: pierwszy, o charakterze

psychologiczno-socjalnym, ktry wie si z rol orodkw adopcyjnych i drugi,
cile prawny, ktry dotyczy postpowania sdowego.
Udzia orodkw adopcyjnych w tworzeniu wizw adopcyjnych bywa niekiedy
bardzo znaczcy. Dotyczy to zwaszcza przypadkw, gdy kandydaci zwracaj si do
nich o wsparcie swych stara o przysposobienie dziecka. Bywa jednak i tak, e rola
orodkw sprowadza si jedynie do wydania na wniosek sdu opinii o zasadnoci
adopcji dziecka przez osoby, ktre poznay je nie korzystajc z pomocy orodka (np.
zamierzajc przysposobi wychowanka placwki socjalizacyjnej, dla ktrego penili
rol rodziny zaprzyjanionej).
Postpowanie sdowe w sprawach o przysposobienie (art. 585589 KPC)
wszczyna si na wniosek przysposabiajcego zgoszony w sdzie opiekuczym
waciwym miejscowo dla przysposabiajcego lub dla przysposabianego. Przysposo-
bienie nastpuje po przeprowadzeniu rozprawy przez orzeczenie sdu opiekuczego
na danie przysposabiajcego. Orzeczenie przysposobienia nie moe by wydane
po mierci przysposabiajcego lub osoby, ktra ma by przysposobiona.
Po mierci przysposabiajcego orzeczenie o przysposobieniu moe by wydane wyjtkowo,
jeeli z daniem przysposobienia wystpili oboje maonkowie, jeden z nich zmar po wszczciu
postpowania, a drugi danie przysposobienia wsplnie przez maonkw podtrzymuje oraz
gdy przez duszy czas przed wszczciem postpowania przysposabiany pozostawa pod piecz
wnioskodawcw lub tylko zmarego wnioskodawcy i midzy stronami powstaa wi jak midzy
1
Orzeczenie SN z 5.5.1959 r., I CR 388/58, OSN 1962, Nr 2, poz. 38.
AKjvOgA=
AK
rodzicami a dzieckiem. Na miejsce zmarego w postpowaniu wstpuje kurator ustanowiony przez

sd opiekuczy.
Na rozpraw wzywa si przysposabiajcego oraz osoby, ktrych zgoda na przy-
sposobienie jest potrzebna. Nie wzywa si natomiast rodzicw, ktrzy wyrazili zgod
blankietow na adopcj swego dziecka.
Uczestnikiem postpowania w sprawie o przysposobienie moe by jednak rodzic osoby ma-
jcej by przysposobion, ktry zosta pozbawiony wadzy rodzicielskiej1. Utrata ogu uprawnie
skadajcych si na tre tej wadzy nie powoduje utraty korzystania ze stanu cywilnego. Z tego
wzgldu ojciec maoletnich majcych by przysposobionymi cho pozbawiony wadzy rodziciel-
skiej naley do osb bliskich i jako taki moe przystpi do sprawy i uzyska status uczestnika
postpowania albo przez wzicie w niej udziau, albo przez otrzymanie wezwania przez sd i to
a do prawomocnego zakoczenia postpowania (art. 576 1 KPC).
Przed wydaniem orzeczenia o przysposobieniu sd opiekuczy ma obowizek
zasign opinii orodka adopcyjnego lub innej specjalistycznej placwki. Sd opie-
kuczy moe te okreli sposb i okres osobistej stycznoci przysposabiajcego
z przysposabianym. Na postanowienie w tej kwestii przysuguje zaalenie.
Do rozpoznania sprawy o rozwizanie przysposobienia waciwy jest sd okr-
gowy2, gdy s to sprawy o prawa stanu, a wic naley je zaliczy do spraw o prawa
niemajtkowe z zakresu prawa rodzinnego. Waciwo rzeczow sdu okrgowego
normuje art. 17 KPC.
Pytania kontrolne:
1. Omw standardy midzynarodowe przysposobienia dziecka.
2. Z czego wynikaj obostrzenia dotyczce adopcji zagranicznej?
3. Kto moe przysposobi dziecko?
4. Kto musi wyrazi zgod, aby sd mg orzec przysposobienie? Czyj zgod moe sd pomin?
5. Jaki jest cel odbierania zgody na adopcj?
6. Wymie skutki adopcji penej.
7. Czym rni si skutki adopcji penej od skutkw adopcji cakowitej?
8. W czym przejawia si podobiestwo midzy sprawami rozwodowymi a sprawami o rozwi-
zanie adopcji?
9. Omw procedur dokonywania adopcji zagranicznych.
10. Omw przesanki rozwizania przysposobienia.
1. Oce zasadno nastpujcych stwierdze:
Preadopcja jest jak zakup towaru na prb z prawem zwrotu w razie gdyby si nie
spodoba. Adoptujcy powinni bezdyskusyjnie przyjmowa dziecko takim, jakie ono jest
od razu na stae. Odmowa przyjcia dziecka lub jego zwrot po okresie preadopcji
powinny skutkowa wydaniem tym osobom zakazu adopcji na przyszo.
Preadopcja pozwala unikn nieudanych adopcji.
1
2
AKjvOgA=
AK
27. Obowizki alimentacyjne 215
2. Maonkowie, ktrzy adoptowali dwch chopcw (nie byli oni rodzestwem), po trzech
latach zapragnli adoptowa trzecie dziecko. W orodku adopcyjnym uzyskali informacj, e
w pobliskiej placwce opiekuczo-wychowawczej przebywaj chopcy w wieku 4 i 3 lata,
bdcy brami tych, ktrych oni adoptowali wczeniej. Maonkowie nie taili wobec swoich
4- i 6-letnich adoptowanych synw, e s dziemi przysposobionymi (wybranymi tego
sowa uywali dla dowartociowania chopcw). Wobec powzitej informacji uznali, e mu-
sz zapewni obu rodzestwom wsplne bycie rodzin. W zwizku z tym, e nie byli jednak
ekonomicznie przygotowani na przyjcie dwjki dzieci, wystpili wic do sdu o umieszcze-
nie u nich obu chopcw w rodzinie zastpczej. Sd ich wniosek oddali uzasadniajc swe
stanowisko tym, e chopcy s mali i zdrowi, a wic atwo znajd si kandydaci, ktrzy ich
adoptuj. Rozstrzygnij dylemat: ochrona wizw rodzinnych (w tym przypadku czcych
braci), czy ywione dosy powszechnie (take przez sdziw) przekonanie, e dla dziecka,
umieszczonego poza rodzin zdecydowanie najlepszym rozwizaniem jest przysposobienie.
27. Obowizki alimentacyjne

Literatura: M. Andrzejewski, Fundusz alimentacyjny. Komentarz do ustawy z dnia 18 lipca
1974 r., Lublin 1995; tene, Ochrona praw dziecka w rodzinie dysfunkcyjnej (dziecko, rodzina,
pastwo), Krakw 2003; J. Gwiazdomorski, Roszczenia matki dziecka pozamaeskiego prze-
ciwko jego ojcu, ktry nie jest jej mem, RPEiS 1974, z. 3; J. Ignaczewski, Obowizek alimen-
tacyjny po nowelizacji. Art. 1281441 KRO. Komentarz, Warszawa 2009; J. Ignatowicz, Postacie
obowizku alimentacyjnego, [w:] B. Kordasiewicz, E. towska (red.), Prace z prawa cywilnego.
Wydane dla uczczenia pracy naukowej profesora Jzefa Stanisawa Pitowskiego, Ossolineum
1985; C. Millon-Delsol, Zasada pomocniczoci, Krakw 1995; A. Oleszko, Dochodzenie roszcze
o wiadczenia alimentacyjne, Warszawa 1990; T. Smyczyski, Alimentacja czonkw rodziny
a system zabezpieczenia spoecznego, Ossolineum 1989; tene, Roszczenia alimentacyjne a za-
sady wspycia spoecznego, SP 1983, Nr 1; tene, Obowizki alimentacyjne a opiekucze
funkcje pastwa, [w:] B. Kordasiewicz, E. towska (red.), Prace z prawa cywilnego. Wydane
dla uczczenia pracy naukowej profesora Jzefa Stanisawa Pitowskiego, Warszawa 1985; tene,
Stosunek alimentacyjny a stosunek zobowizaniowy, RPEiS 1985, z. 1; tene, Obowizek ali-
mentacyjny, [w:] System, s. 683755; T. Sokoowski, Stosowanie przepisw art. 141143 KRO,
[w:] M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. czkowska, A. N. Schulz (red.), Ksiga jubileuszowa prof.
dr hab. Tadeusza Smyczyskiego, Toru 2008; J. Strzebiczyk, Udzia powinowatych dziecka
w jego utrzymaniu i wychowaniu, Acta UWr Prawo 1985, Nr 102; A. Szlzak, Zasada rwnej stopy
yciowej w prawie rodzinnym, RPEiS 1985, z. 1; H. Szurgacz, Wstp do prawa pomocy spoecz-
nej, Prawo CCXX, Wrocaw 1993; Uchwaa penego skadu Izby Cywilnej i Administracyjnej
Sdu Najwyszego z 16.12.1987 r. w sprawie wytycznych w zakresie wykadni prawa i praktyki
sdowej w sprawach o alimenty, M.P. z 1988 r. Nr 6, poz. 60.
I. Funkcja spoeczna obowizkw alimentacyjnych
Realizacja obowizkw alimentacyjnych jest wyrazem wzajemnej odpowiedzial-

noci i solidarnoci czonkw grupy rodzinnej przejawiajcej si w udzielaniu pomo-
cy sabszym. Odwoujc si do poj z zakresu socjologii rodziny mona powiedzie,
AKjvOgA=
AK
e alimentacja jest form realizowania przez grupy rodzinne zarwno ich funkcji
ekonomicznej, jak i opiekuczo-zabezpieczajcej. Prawo alimentacyjne formalizujc
te kwestie okrela krg osb wzajemnie wobec siebie uprawnionych i zobowizanych
i wyznacza zakres ich obowizkw i uprawnie (art. 27, 60, 1281441 KRO). Przy-
jto te wiele regulacji prawnych, aby wymusi na dunikach alimentacyjnych
realizacj ich obowizkw. Chodzi zwaszcza o:
1) uregulowania proceduralne dotyczce dochodzenia roszcze alimentacyjnych
przed sdem oraz sposobu ich egzekucji,
2) regulacje zawarte w ustawie z 7.9.2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do
alimentw (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 1228 ze zm.),
3) sankcj karn za uporczywe uchylanie si od wykonywania obowizkw alimen-
tacyjnych (art. 209 KK), a take
4) moliwo ograniczenia lub pozbawienia wadzy rodzicielskiej rodzicw, ktrzy
raco zaniedbuj swoje obowizki zwizane z alimentowaniem dziecka, a co
najmniej zagraaj w ten sposb jego dobru (art. 109 i 111 KRO).
Rodzina w przepisach dotyczcych alimentacji pojmowana jest w sposb
szerszy ni rodzina nuklearna i obejmuje maonkw (take osoby, ktre si roz-
wiody lub w stosunku do ktrych orzeczono separacj), krewnych w linii prostej,
rodzestwo, osoby poczone wzem rodzinnoprawnym w konsekwencji orzeczenia
adopcji (niekiedy take po jej rozwizaniu), powinowatych w relacji ojczym lub
macocha pasierb lub pasierbica.
Wyjtkowy charakter ma obowizek mczyzny, ktrego ojcostwo jest zaledwie uprawdopo-
dobnione, wiadczenia alimentw na rzecz kobiety w okresie ciy i poogu oraz jego obowizek
utrzymywania przez pierwsze 3 miesice urodzonego przez ni dziecka (art. 142 KRO).
Szczegln rang spoeczn spenia obowizek alimentacyjny obciajcy
rodzicw wzgldem dziecka. Obowizek ten jest jedn z licznych powinnoci rodzi-
cw, przy czym wart podkrelenia jest fakt, e prawo rodzinne przewiduje sytuacje,
w ktrych obowizki alimentacyjne wzgldem dziecka spoczywaj rwnie na tych
rodzicach, ktrzy nie sprawuj wadzy rodzicielskiej, gdy jej nigdy nie sprawowali
(np. mczyni, ktrych ojcostwo sdownie ustalono, lecz nie przyznano im wadzy
rodzicielskiej) lub ktrym j odebrano. Naley to przypisa postrzeganiu obowiz-
ku alimentacyjnego rodzicw wzgldem dziecka jako bardziej rudymentarnego od
innych obowizkw wchodzcych w zakres sprawowanej przez rodzicw pieczy
nad osob i majtkiem dziecka w ramach przysugujcej im wadzy rodzicielskiej.
Znaczenie uregulowa prawnych dotyczcych obowizkw alimentacyjnych
wynika z duej skali spoecznej zjawiska niealimentacji, czyli uchylania si od
wykonywania obowizku dostarczania uprawnionemu rodkw utrzymania i wycho-
wania. Kadego roku wpywa bowiem do sdw ok. 6080 tys. pozww o alimenty,
nie liczc sporw o alimenty rozstrzyganych w sprawach rozwodowych i w sprawach
o ustalenie ojcostwa oraz spraw dotyczcych zmiany wysokoci alimentw ustalo-
nych w wydanych wczeniej orzeczeniach. cznie jest to liczba ok. wier miliona
spraw rocznie. Tem kadej jest spr lub konflikt o istnienie obowizku albo co naj-
AKjvOgA=
AK
mniej o jego zakres. Naley mie przy tym wiadomo, i wikszo tych spraw
znajduje swj dalszy cig w postpowaniu egzekucyjnym oraz w postpowaniu
o wypat wiadcze z funduszu alimentacyjnego, a cz doprowadza do skazania
dunika wyrokiem sdu karnego, gdy jego postpowanie wypenia znamiona
przestpstwa niealimentacji.
II. Pojcie i charakter obowizkw alimentacyjnych
Obowizek alimentacyjny jest treci stosunku prawnego o charakterze

zobowizaniowym, ktry czy wierzyciela alimentacyjnego z dunikiem. Ten
rodzinnoprawny obowizek polega na dostarczaniu wierzycielowi przez dunika
rodkw utrzymania, a jeli chodzi o obowizki rodzicw wzgldem maoletnich
dzieci rwnie rodkw wychowania, w celu zaspokojenia ich usprawiedliwionych
biecych potrzeb.
Istnienie i zakres obowizkw alimentacyjnych uregulowano w sposb bez
wzgldnie obowizujcy, co sprawia m.in., e powstaj one z mocy prawa, o ile
wystpi okrelone przesanki i jest ustanowiony prawnie a nie poprzez wol stron
okrelony ich zakres.
Do nowelizacji Kodeksu postpowania cywilnego z 2005 r., kiedy to uchylono art. 321 2,
proceduraln tego konsekwencj bya kompetencja sdu do orzekania alimentw ponad danie
pozwu, o ile przemawia za tym zebrany w sprawie materia.
Jedn z najistotniejszych cech obowizkw alimentacyjnych jest rwnie ich
cile osobisty charakter. Nie mona bowiem przenie tych uprawnie i obowiz-
kw na inn osob, nie przechodz te one na spadkobiercw zobowizanego lub
uprawnionego.
Podstawowe przesanki powstania obowizku alimentacyjnego to:
1) istnienie (aktualnie lub w przeszoci) okrelonej normatywnie wizi rodzin
noprawnej, czcej uprawnionego z zobowizanym,
2) niemono samodzielnego zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb przez
osob uprawnion do alimentacji,
3) majtkowa i/lub zarobkowa moliwo oenia alimentw przez zobowizanego,
4) zgodno dania alimentw z zasadami wspycia spoecznego,
Na zgodno dania z tymi zasadami moe powoa si pozwany, gdy z roszczeniem wystpuje
osoba dorosa art.1441 KRO. Zgodno dania alimentw z zasadami wspycia spoecznego
naley wykaza jeli pozwanym jest powinowaty art. 144 KRO. danie alimentw przez ma-
oletnie dziecko zawsze jest z tymi zasadami zgodne.
5) przyczynianie si przez ojczyma lub macoch, ktrzy daj alimentw do
utrzymania i wychowania pasierba lub pasierbicy, zanim ci stali si samodzielni.
AKjvOgA=
AK
III. Alimentacja standardy midzynarodowe
Szereg pojedynczych uregulowa dotyczcych realizacji prawa do godziwych

warunkw ekonomicznych odnale mona w najwaniejszych dokumentach wy-
znaczajcych midzynarodowe standardy ochrony praw czowieka, takich jak: Pakty
Praw Czowieka ONZ, Europejska Karta Socjalna, Karta Praw Podstawowych UE.
Spjn wizj realizacji tego prawa z zastrzeeniem, e z oczywistych powodw
jest to jedynie wizja ograniczona do problematyki alimentowania dzieci zawiera
Konwencja o Prawach Dziecka. Konwencja zobowizuje pastwastrony, by ad-
resatem obowizkw zwizanych z realizacj prawa dziecka do poziomu ycia
odpowiadajcego jego rozwojowi fizycznemu, psychicznemu, duchowemu, moral-
nemu i spoecznemu uczyniy rodzicw lub inne osoby odpowiedzialne za dziecko,
dodajc, e obowizkiem pastwa jest wspomaganie ich w tym dziele. Ten prymat
obojga rodzicw podkrelono te w Rekomendacji Komitetu Ministrw Rady Europy
Nr 84(4) w sprawie odpowiedzialnoci rodzicielskiej (zasada 9), a w odniesieniu do
dziecka pozamaeskiego, wskazuje na to Europejska Konwencja o statusie dziecka
pozamaeskiego1.
Prymat obowizku rodzicw w dostarczaniu dziecku rodkw utrzymania
wyraa te deklaracja, e pastwastrony Konwencji o Prawach Dziecka [...] podej-
m wszelkie waciwe kroki do zapewnienia oenia na utrzymanie dziecka ze strony
rodzicw lub innych osb ponoszcych odpowiedzialno finansow za dziecko,
zarwno na terenie pastwastrony, jak i za granic (art. 27 KoPD). Tej ostatniej
kwestii dotyczy te art. 11 Europejskiej Konwencji o statusie prawnym pracownikw
migrujcych, ktry stanowi, e w status nie moe by przeszkod do cigania na-
lenoci alimentacyjnych w stosunku do osb w pastwie ich pochodzenia.
Konwencja o Prawach Dziecka zobowizuje pastwa do wymuszenia odpo
wiedzialnych wzgldem dziecka zachowa jego rodzicw, a nakaz wspierania
rodzicw w celu zapewnienia dziecku rodkw utrzymania rozumiany jest w nich
jako wspieranie, ktre nie moe by zastpowaniem (wyrczaniem) ich przez
pastwo (art. 27 KoPD).
Odnosi si to rwnie do rodzicw dziecka niepenosprawnego, skoro art. 23 KoPD stanowi,
e pastwastrony [...] bd sprzyjay oraz zapewniay, stosownie do dostpnych rodkw, rozsze-
rzanie pomocy udzielanej uprawnionym do niej dzieciom oraz osobom odpowiedzialnym za opiek
nad nimi. Pomoc taka bdzie udzielana na wniosek tych osb i bdzie stosowna do warunkw
dziecka oraz sytuacji rodzicw lub innych osb, ktre si nim opiekuj. Co do zasady, pomoc ta
powinna by odpatna, a bezpatna jedynie tam, gdzie jest to moliwe, z uwzgldnieniem zasobw
finansowych rodzicw bd innych osb opiekujcych si dzieckiem [...]. Tak wic rwnie wobec
nieszczcia niepenosprawnoci dziecka, a wic wobec sytuacji, ktra w naturalny sposb gene-
ruje odruch wspczucia i skania do udzielania wsparcia, pomoc pastwa nie moe wyprzedza
obowizkw, jakie spoczywaj na rodzicach i opiekunach.
1
Dz.U. z 1999 r. Nr 79, poz. 888.
AKjvOgA=
AK
Dla realizacji uprawnie i obowizkw alimentacyjnych istotne znaczenie maj

ponadto konwencje dotyczce wakiej problematyki kolizyjnej i proceduralnej,
a mianowicie:
1) Konwencja o prawie waciwym dla zobowiza alimentacyjnych sporzdzo-
na w Hadze 2.10.1973 r.1,
2) Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzecze odnoszcych si do obo
wizkw alimentacyjnych sporzdzona w Hadze 2.10.1973 r.2,
3) Konwencja o dochodzeniu roszcze alimentacyjnych za granic sporzdzona
w Nowym Jorku 20.6.1956 r.3,
4) rozporzdzenie Rady (WE) Nr 4/2009 z 18.12.2008 r. w sprawie jurysdykcji, pra-
wa waciwego, uznawania i wykonywania orzecze oraz wsppracy w zakresie
zobowiza alimentacyjnych4.
IV. Przesanki obowizku alimentacyjnego
1. Osoby uprawnione i zobowizane do alimentacji

Z dochodzeniem alimentw wie si wiele proceduralnych przywilejw ua-
twiajcych ich zasdzanie i egzekwowanie, a ponadto wierzyciel alimentacyjny,
ktry nie moe wyegzekwowa nalenych alimentw, objty jest ochron przewi-
dzian w ustawie o wspieraniu osb uprawnionych do alimentw. Dlatego istotne jest
okrelenie sytuacji, o ktrych mona powiedzie, e chodzi w nich o dochodzenie
roszcze alimentacyjnych. Alimentacyjny charakter maj wycznie te roszczenia
o dostarczenie rodkw utrzymania, ktre maj u swych podstaw istniejce aktualnie
lub w przeszoci stosunki rodzinnoprawne:
1) maestwo;
Spoczywajcy na maonkach specyficzny obowizek alimentacyjny polegajcy na przy-
czynianiu si do zaspokojenia potrzeb rodziny (art. 27 KRO) i obowizek alimentacyjny midzy
byymi maonkami po rozwodzie (art. 60 KRO) lub po orzeczeniu separacji (art. 614 4 KRO).
2) pokrewiestwo:
a) w linii prostej,
Dotyczy osb spokrewnionych w linii prostej we wszelkich moliwych relacjach, to jest rodzi-
ce dzieci, dzieci rodzice, dziadkowie wnuczta, wnuczta dziadkowie (art. 129 KRO) itd.
b) w linii bocznej;
Dotyczy jedynie rodzestwa, w tym rodzestwa przyrodniego.
3) powinowactwo;
Dotyczy jedynie relacji midzy ojczymem lub macoch a pasierbem lub pasierbic (art. 144 KRO).
1
Dz.U. z 2000 r. Nr 39, poz. 444.
2
Dz.U. z 2000 r. Nr 2, poz. 13.
3
Dz.U. z 1961 r. Nr 17, poz. 87 i 88.
4
Dz.Urz. UE L 7/2009, s. 179.
AKjvOgA=
AK
4) przysposobienie.
Obowizek alimentacyjny istnieje zarwno w czasie trwania stosunku adopcji, jak i jeli sd
tak postanowi po jego rozwizaniu.
Wyjtkowy charakter ma obowizek dostarczania rodkw utrzymania kobiecie
w okresie ciy i poogu oraz obowizek utrzymywania dziecka przez okres 3 mie-
sicy po jego urodzeniu obciajcy mczyzn, co do ktrego ojcostwo dziecka,
ktre ma si dopiero narodzi, zostao uprawdopodobnione (art. 141 i 142 KRO). Jego
podstaw nie jest stosunek rodzinnoprawny. Obcia on bowiem mczyzn, ktry
nie jest mem wierzycielki, a fakt, i jest on ojcem dziecka, na rzecz ktrego ma
wiadczy alimenty, zosta jedynie uprawdopodobniony.
Roszczeniem alimentacyjnym, w rozumieniu art. 32 KPC, a wic takim, z kt-
rym podobnie do wymienionych wyej wie si szczeglna ochrona w jego do-
chodzeniu, jest te danie zmiany wysokoci wiadcze alimentacyjnych oparte
na art. 138 KRO1, a take roszczenie ustalone postanowieniem sdu o zabezpiecze
niu roszcze alimentacyjnych na czas toczcego si postpowania.
Nie s natomiast obowizkami alimentacyjnymi, a w zwizku z tym nie przysu-
guje im ochrona nalena alimentom, obowizki dostarczania rodkw utrzymania
wynikajce z umw cywilnoprawnych (renta, doywocie) lub czynw niedozwolo-
nych na podstawie art. 446 2 KC, zgodnie z ktrym osoba, wzgldem ktrej ciy
na zmarym ustawowy obowizek alimentacyjny, moe da od zobowizanego
naprawienia szkody, renty obliczonej stosownie do potrzeb poszkodowanego oraz
do moliwoci zarobkowych i majtkowych zmarego przez czas prawdopodob-
nego trwania obowizku alimentacyjnego. Takiej samej renty mog da inne
osoby bliskie, ktrym zmary dobrowolnie i stale dostarcza rodkw utrzymania,
jeeli z okolicznoci wynika, e wymagaj tego zasady wspycia spoecznego.
W zwizku z tym, e obowizki alimentacyjne maj cile osobisty charakter, nie
mona mwi o wejciu osoby zobowizanej w miejsce (w obowizki) zmarej osoby
poszkodowanej, zobowizanej do alimentacji.
2. Kolejno obowizku alimentacyjnego

Osoba, ktra da alimentw nie moe wystpi z roszczeniem skierowanym
przeciwko ktremukolwiek spord wskazanych wyej czonkw swej rodziny.
Kolejno, w jakiej poszczeglni czonkowie rodziny s wobec siebie zobowizani
do wiadcze alimentacyjnych, okrelona zostaa bowiem w Kodeksie rodzinnym
i opiekuczym w sposb bezwzgldnie obowizujcy.
Obowizek alimentacyjny najpierw obcia maonkw. Wspomniany wyej
obowizek mczyzny w stosunku do kobiety spodziewajcej si jego dziecka po-
legajcy na dostarczaniu jej alimentw w okresie porodu i poogu traktowany jest
tak samo, jak obowizek maonka, a wic wyprzedza obowizki wszystkich innych
czonkw rodziny.
1
AKjvOgA=
AK
W drugiej kolejnoci obowizek alimentacyjny dotyczy krewnych w linii

prostej. W tej grupie krewnych obowizek zstpnych (pokole modszych) wy
przedza obowizek wstpnych (pokole starszych).
Obowizek mczyzny niebdcego mem matki polegajcy na dostarczaniu
dziecku alimentw przez pierwsze 3 miesice jego ycia traktowany jest (pod wzgl-
dem kolejnoci obowizku alimentacyjnego) w taki sam sposb, jak obowizek ojca.
Na wzr relacji rodzice dzieci (w tej samej kolejnoci) traktowane s rwnie
obowizki midzy powinowatymi, czyli ojczymem lub macoch a pasierbem lub
pasierbic. W tym przypadku pamita jednak trzeba o dodatkowych przesankach,
od ktrych uzaleniono powstanie obowizkw alimentacyjnych midzy nimi. Ich
istnienie zalene jest bowiem od zgodnoci z zasadami wspycia spoecznego,
a obowizek pasierba lub pasierbicy alimentowania ojczyma lub macochy zaley
rwnie od tego, czy wczeniej ojczym lub macocha przyczyniali si do zaspokajania
potrzeb pasierba lub pasierbicy.
Spord wstpnych lub zstpnych obowizek alimentacyjny obcia w pierw-
szym rzdzie tego z nich, ktry jest najbliszy stopniem pokrewiestwa w stosunku
do uprawnionego. Jeeli jest wicej ni jeden krewny danego stopnia, wwczas ob-
cia ich obowizek alimentacyjny w czciach odpowiadajcych ich zarobkowym
i majtkowym moliwociom (a wic niekoniecznie w czciach rwnych, lecz sto-
sownie do moliwoci zarobkowych i majtkowych osb zobowizanych art.129
2 KRO).
W razie braku krewnych w linii prostej lub te gdy z racji ekonomicznych adna
z wyej wymienionych osb nie moe wiadczy alimentw, powstaje obowizek
alimentacyjny rodzestwa.
Kolejno spoczywajcego na czonkach obowizku alimentacyjnego ilustruj
ponisze tablice.
Tabl. 7. Kolejno obowizku alimentacyjnego (1)
AKjvOgA=
AK
Tabl. 7. Kolejno obowizku alimentacyjnego (1)
Cyfry obok okrelenia relacji rodzinnoprawnej czcej dan osob z uprawnionym wskazuj,
w jakiej kolejnoci osoby te s wobec niej zobowizane do alimentacji.
Jeeli obowizek alimentacyjny nie jest wykonywany przez osob zobowizan

do tego w pierwszej kolejnoci, wwczas powstaje obowizek alimentacyjny osb
zobowizanych w kolejnoci dalszej (art. 132 KRO). Take i ten obowizek powsta-
je z mocy prawa, a dojdzie do jego powstania, gdy:
1) nie ma osoby zobowizanej w bliszej kolejnoci;
Sytuacja taka wystpi, gdy rodkw utrzymania da od swych dziadkw wnuk, ktrego
rodzice nie yj.
2) osoba zobowizana w bliszej kolejnoci nie jest w stanie uczyni zado swemu
obowizkowi;
Rodzice dziecka w wyniku wypadku s dugotrwale hospitalizowani, co uniemoliwia im
zarobkowanie i zapewnienie dziecku rodkw utrzymania.
3) uzyskanie na czas alimentw od osoby zobowizanej w bliszej kolejnoci jest

niemoliwe lub poczone z nadmiernymi trudnociami.
Obowizek spoczywa na dziadkach, gdy matka dziecka nie uzyskuje adnych dochodw
(np.nie pracuje, zajmujc si dzieckiem), ojciec za nie utrzymuje z rodzin kontaktu, uchyla si
od alimentowania dziecka.
Obowizek dostarczania rodkw utrzymania przez osoby zobowizane w dal-

szej kolejnoci powstaje rwnie wwczas, gdy zobowizany w pierwszej kolejnoci
nie jest w stanie zaspokoi w peni usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego.
Obowizek dostarczania uprawnionemu alimentw przez zobowizanych w dalszej
kolejnoci dotyczy wwczas jedynie tej niezaspokojonej czci.
Przykad: Usprawiedliwione potrzeby A wynosz 100. Byy m wiadczy 50 tytuem ali-
mentw orzeczonych w wyroku rozwodowym na podstawie art. 60 KRO. Na dwch dorosych
synach A spoczywa obowizek dostarczania uprawnionej matce brakujcej kwoty 50 (z tym, e
nie jest to obowizek obciajcy ich w czciach rwnych, lecz adekwatnych do ich moliwoci
zarobkowych i majtkowych).
AKjvOgA=
AK
Jak ju powiedziano, osoba zobowizana w dalszej kolejnoci, ktra dostarcza

uprawnionemu rodki utrzymania z tego powodu, e dochodzenie alimentw od
dunika zobowizanego w pierwszej kolejnoci byoby dla uprawnionego niemo-
liwe lub poczone z nadmiernymi trudnociami (w praktyce ma to miejsce, gdy
dunik uchyla si od wykonywania obowizkw) wykonuje swj wasny obowi
zek wzgldem uprawnionego. Powstaje on w konsekwencji niewykonywania obo-
wizku przez osob zobowizan w pierwszej kolejnoci, jednake nie dochodzi tu
do realizowania obowizku za t osob. Za przyjciem, i jest to wasny obowizek
zobowizanego w dalszej kolejnoci, przemawiaj skutki prawne przewidziane na
wypadek, gdyby i on uchyla si od dostarczania rodkw utrzymania uprawnione-
mu. Podobnie, jak w odniesieniu do osb zobowizanych w pierwszej kolejnoci,
rwnie w tym przypadku pasywno zobowizanego moe spowodowa:
1) wydanie przez sd rodzinny odpowiedniego orzeczenia w tym zakresie, a nastpnie
2) wszczcie i prowadzenie postpowania egzekucyjnego, a nawet
3) pocignicie do odpowiedzialnoci karnej w razie uporczywego uchylania si od
obowizku jego realizacji.
Osoba zobowizana w dalszej kolejnoci, ktra utrzymywaa osob uprawnio-
n, uzyskuje wobec zobowizanego w pierwszej kolejnoci, ktry uchyla si od
wykonywania obowizkw alimentacyjnych, roszczenie o zwrot poniesionych
wydatkw zwizanych z dostarczaniem rodkw utrzymania osobie uprawnio
nej (art. 140 1 KRO). Jest to roszczenie, ktremu nie przysuguje ochrona nalena
roszczeniom alimentacyjnym.
3. Niezaspokojone usprawiedliwione potrzeby uprawnionego

Podstaw istnienia obowizkw alimentacyjnych jest jak powiedziano istnie-
nie midzy wierzycielem a dunikiem, aktualnie lub w przeszoci, wizi rodzin-
noprawnej. Aby doszo do powstania obowizku alimentacyjnego musz zaistnie
dodatkowe przesanki zwizane z ich sytuacj ekonomiczn. Ubiegajcy si o ali-
menty musi wykaza, i nie jest w stanie samodzielnie zaspokoi swych uspra
wiedliwionych potrzeb. Zobowizana natomiast moe by jedynie osoba, ktrej
zarobkowe lub majtkowe moliwoci pozwalaj w caoci lub chociaby w czci
zaspokoi potrzeby uprawnionego.
Niezaspokojone potrzeby wierzyciela mona uzna za uzasadnione, by wystpi do
sdu o alimenty, jeeli wierzyciel nie potrafi ich zaspokoi samodzielnie, mimo podej
mowania w tym zakresie stara. Fakt niedostatku osoby niepodejmujcej prb zara-
dzenia trudnej sytuacji, a tym bardziej danie alimentw przez osob, ktra popada
w niedostatek w konsekwencji hulaszczego trybu ycia, nie uprawnia do ich uzyskania1.
Natomiast nie mona zakwalifikowa jako nieodpowiedzialnego, a wic unie-
moliwiajcego uzyskanie alimentw, zachowania polegajcego na odmowie korzy-
stania ze wiadcze pomocy spoecznej. Rezygnacja z takich wiadcze i zwizana
1
Wyrok SN z 4.5.1972 r., III CRN 48/72, RPEiS 1973, z. 2, s. 360.
AKjvOgA=
AK
z tym niemono zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb przez osob dajc

alimentw, nie pozbawia jej moliwoci wystpienia z roszczeniem alimentacyjnym
wobec czonka rodziny1.
Zagadnienie dotyczy pogranicza prawa rodzinnego i prawa administracyjnego. Przedstawiony
pogld wynika z charakteru wiadcze z pomocy spoecznej i ich relacji do rodzinnoprawnych
obowizkw alimentacyjnych. Niedostatek uprawnionego jest przesank powstania obowizku
alimentacyjnego dunika wtedy, kiedy jego przyczyn s okolicznoci niezalene od woli ubie-
gajcego si o alimenty. wiadczenia alimentacyjne nie przysuguj osobie zdolnej do pracy, lecz
z wasnej winy niewykorzystujcej swoich zdolnoci albo bez uzasadnionej przyczyny rezygnu-
jcej z innych dochodw. wiadcze z pomocy spoecznej nie mona traktowa jako moliwoci
dochodowych. Przysuguj one bowiem osobom, ktre nie maj adnych innych, wystarczajcych
rde dochodu, np. z wynagrodzenia za prac, renty, emerytury, umw cywilnoprawnych itp.,
a take z tytuu nalenych alimentw. Pomoc spoeczna ma suy osobom, ktre bez niej nie s
w stanie rozwiza swoich m.in. ekonomicznych problemw. Jeeli mog one uzyska wsparcie
od czonkw rodziny, wwczas nie nale im si wiadczenia z pomocy spoecznej (art. 2 ust. 1
PomSpoU). W kolejnoci rde zaspokajania potrzeb, wiadczenia z pomocy spoecznej s na
miejscu ostatnim, szczeglnie za jak trafnie stwierdzi Sd Najwyszy obowizek alimen-
tacyjny wyprzedza obowizek pomocy spoecznej2 (wynika to rwnie z zasady pomocniczego
charakteru wiadcze pastwa w stosunku do obowizkw rodzinnych).
Puap usprawiedliwionych, niezaspokojonych potrzeb, ktrych niezaspokojenie
uprawnia do dania alimentw, jest okrelany w rozmaity sposb w zalenoci od
tego, kto od kogo da alimentw. Jest regu, od ktrej przepisy przewiduj kilka
wyjtkw, e o alimenty ubiega si mog osoby pozostajce w niedostatku, to jest
takie, ktre nie potrafi zaspokoi samodzielnie swych potrzeb na poziomie zblio-
nym do minimum socjalnego. Ten puap biedy czyni danie alimentw dziaaniem
usprawiedliwionym.
W ramach analizy uprawnie i obowizkw alimentacyjnych dotyczcych czon-
kw rodziny nuklearnej istotne znaczenie ma dyrektywa zaspokajania przez te osoby
potrzeb ekonomicznych, zgodnie z zasad rwnej stopy yciowej3. Przyjmuje si,
i w ramach takiej grupy nie maj uzasadnienia znaczce dysproporcje w statusie
ekonomicznym poszczeglnych tworzcych j osb. Konsekwencj tej zasady jest
moliwo ustalenia usprawiedliwionych potrzeb osoby dajcej alimentw na
wyszym poziomie ni ten, ktry zapewnia opuszczenie sfery niedostatku. Stanie si
tak, gdy wysoki bdzie puap moliwoci zarobkowych i majtkowych zobowiza-
nego. W zwizku z powyszym popadnicie uprawnionego w niedostatek nie jest
konieczn przesank powstania obowizku dostarczania rodkw utrzymania
i wychowania wzgldem:
1) niesamodzielnego dziecka;
Chodzi tu jednak wycznie o obowizek spoczywajcy na jego rodzicach (na rwni z obowiz-
kiem rodzicw traktowa naley obowizek ojczyma lub macochy wobec pasierba lub pasierbicy
1
2
Wyrok SN z 3.9.1998 r., I CKN 908/97, OSNC 1999, Nr 3, poz. 53.
3
Uchwaa SN z 7.6.1972 r., III CZP 43/72, OSNCP 1972, Nr 11, poz. 198; uchw. SN z 16.12.1987 r.,
III CZP 91/86, OSNCP 1988, Nr 4, poz. 42.
AKjvOgA=
AK
oraz obowizek utrzymania dziecka okrelony w art. 141 KRO spoczywajcy na mczynie,
ktrego ojcostwo zostao uprawdopodobnione), a nie o obowizek osb zobowizanych w dalszej
kolejnoci powstay na podstawie art. 132 KRO.
Zasada rwnej stopy yciowej ma zastosowanie w odniesieniu do dziecka, rwnie przy wy-
penianiu przez rodzicw obowizku zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 KRO).
2) wspmaonka.
Zarwno w przypadku realizowania obowizku dostarczania rodkw utrzymania wynikajcego
z art. 27 KRO, jak te obowizku alimentacyjnego obciajcego maonka wycznie winnego
rozkadu poycia maeskiego wobec jego byego wspmaonka po rozwodzie lub w wyniku
orzeczenia separacji (art. 60 2 i art. 611 4 KRO). W tym drugim przypadku, podstaw uzyskania
alimentw jest wykazanie, i bezporednio wskutek rozwodu (separacji) sytuacja materialna ma-
onka niewinnego rozkadu poycia ulega znacznemu pogorszeniu (co wcale nie musi oznacza
puapu poniej poziomu minimum socjalnego).
Przesanka niemonoci samodzielnego zaspokojenia usprawiedliwionych po-
trzeb nie budzi wtpliwoci w przypadku dania alimentw przez nieusamodziel-
nione ekonomicznie dzieci. Z natury nie s one w stanie samodzielnie si utrzyma
i wyjwszy jedynie sytuacj wskazan w art. 91 1 KRO (Dziecko, ktre ma
dochody z wasnej pracy, powinno przyczynia si do pokrywania kosztw utrzy-
mania rodziny, jeeli mieszka u rodzicw) zdane s na wsparcie swoich krew-
nych, w tym w pierwszej kolejnoci na wsparcie rodzicw. Wtpliwoci pojawiaj
si natomiast co odzwierciedla orzecznictwo wraz z wiekiem dziecka, a co si
z tym wie, zarwno z jego zwikszajcymi si moliwociami zarobkowania, jak
i zmniejszania si moliwoci ekonomicznych rodzicw (utrata zdrowia, problemy
z zatrudnieniem itp.).
Obowizek alimentacyjny rodzicw wzgldem dziecka trwa dopty, dopki
dziecko jeszcze nie jest w stanie utrzyma si samodzielnie. Wyjtkiem jest sytu-
acja, w ktrej obowizek alimentacyjny rodzicw wygasa, gdy dziecko ma dochody
z majtku wystarczajce na pokrycie kosztw jego utrzymania i wychowania (chodzi
tu wycznie o dochody z majtku, np. odsetki, czynsze, a nie o substancj majtku,
ktra w zasadzie powinna by nienaruszona). Z kolei, gdy dziecko nie moe osign
zdolnoci do samodzielnego utrzymania si z powodu swej niepenosprawnoci,
wwczas obowizek rodzicw trwa niezalenie od wieku dziecka.
Zdolno dziecka do samodzielnego utrzymywania si moe nastpi zarwno
przed, jak i po osigniciu penoletnoci i to ona, a nie przekroczenie progu peno-
letnoci, jest kryterium decydujcym o wyganiciu obowizku alimentacyjnego
rodzicw.
Obowizkiem rodzicw jest w miar swych si umoliwienie dziecku zdo-
bycia wyksztacenia stosownego do jego uzdolnie, a wic rwnie wyksztacenia
wyszego. Co wicej, w wypadku, gdy kwalifikacje dziecka nie zapewniaj mu
odpowiedniego poziomu ycia i zamierza ono podj studia wysze, nie zwalnia
rodzicw od obowizkw alimentacyjnych ta tylko okoliczno, e dziecko jest ju
w stanie utrzyma si samodzielnie oraz e przed podjciem studiw ju pracowao
AKjvOgA=
AK
i pobierao wynagrodzenie za prac1. Jeeli jednak dziecko penoletnie, ju przygoto-

wane do pracy, zaniedbuje studia nie zdajc z wasnej winy we waciwym terminie
egzaminw, szczeglnie za, gdy powtarza lata studiw, ustaje obowizek rodzicw
dalszego dostarczania mu alimentw2. Istotne wydaje si rwnie stwierdzenie,
e otrzymywanie przez dziecko zasiku dla bezrobotnych moe, w zalenoci od
okolicznoci sprawy, by podstaw do uznania, e jest ono w stanie utrzyma si
samodzielnie w rozumieniu art. 133 1 KRO3.
W kadym przypadku rol sdu jest wywaenie, czy zgaszane przez dziecko
w danych okolicznociach potrzeby s usprawiedliwione oraz czy rodzice maj
dostateczne moliwoci zarobkowe lub majtkowe, by daniom dziecka sprosta.
Rodzice mog bowiem uchyli si od wiadcze alimentacyjnych wzgldem pe-
noletniego dziecka, jeeli ono nie dokada stara w celu uzyskania samodzielnoci
ekonomicznej, a take wwczas, gdy wiadczenie alimentw poczone jest z nad-
miernym dla nich wysikiem (art. 133 3 KRO).
4. Zarobkowe i majtkowe moliwoci dunika

Zobowizana do alimentacji moe by jedynie taka osoba, ktrej na pacenie
alimentw pozwalaj jej moliwoci zarobkowe i majtkowe.
Nie musz to wic by wycznie rodki pochodzce z wynagrodzenia za prac,
gdy np. waciciel domu wynajmujcy lokale nie moe zwolni si z obowizkw
alimentacyjnych z powodu pozostawania bez zatrudnienia i braku zarobkw, gdy
ma on dochody z majtku (czynsze).
Ze wzgldu na odwoanie si w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym do kategorii
moliwoci zarobkowych i majtkowych, naley podkreli, e chodzi tu zarwno
o zarobki i dochody aktualnie przez dunika uzyskiwane, jak i zarobki i dochody,
jakie dunik uzyskiwaby przy penym wykorzystaniu swych si fizycznych i zdol-
noci umysowych4.
Trzydziestoletni zdrowy mczyzna z wyszym wyksztaceniem, ktry nie podejmuje pracy
w zwizku z czym nie zarabia, nie moe odmawia alimentowania swoich dzieci. Jakkolwiek
nie pracujc nie ma on na to rodkw, jednake jego moliwoci zarobkowe pozwalaj przyj,
i przy dochowaniu naleytej starannoci z powodzeniem mgby swe obowizki realizowa.
Moliwoci zarobkowe i majtkowe zobowizanego wyznaczaj grny puap
wiadcze alimentacyjnych. Jeeli nie zaspokajaj one usprawiedliwionych potrzeb
uprawnionego, wwczas moe on wystpi o alimenty do osoby zobowizanej w dal-
szej kolejnoci (art. 132 KRO).
Jeeli osoba, w stosunku do ktrej wysuwane s roszczenia alimentacyjne nie
ma moliwoci ich zaspokojenia, wwczas obowizek alimentacyjny nie powstanie,
a powstay wczeniej wyganie. Regua ta modyfikowana jest w odniesieniu do
1
Wyrok SN z 11.2.1986 r., II CRN 439/85, OSPiKA 1987, Nr 4, poz. 85.
2
3
4
AKjvOgA=
AK
obowizku alimentacyjnego obciajcego rodzicw wzgldem dzieci. Ot zgodny

pogld doktryny prawa rodzinnego i orzecznictwa gosi, e w stosunku rodzicw
do dzieci zasada wypowiedziana w art. 135 KRO ulega zmodyfikowaniu o tyle,
e rodzice powinni dzieli z nimi nawet niezbdne rodki wasnego utrzymania1.
Przytoczony pogld mona okreli jako modyfikacj zasady rwnej stopy yciowej,
ktra w tym przypadku dotyczy poziomu owej rwnoci, sigajcego gbokiej biedy.
Akcentowanie przez Kodeks rodzinny i opiekuczy moliwoci zarobkowych
i majtkowych zobowizanego przejawia si i w tym, e jeeli w cigu 3 lat przed
sdowym dochodzeniem wiadcze alimentacyjnych, bez powodu pogorszy on sw
sytuacj majtkow lub te zrzeknie si zatrudnienia lub zmieni je na mniej zyskow-
ne, nie uwzgldnia si wynikajcej std zmiany przy ustalaniu wymiaru alimentw
(art. 136 KRO).
Moliwoci zarobkowe zobowizanego do alimentacji, ktry odbywa kar pozbawienia
wolnoci i nie jest zatrudniony, ustala si wedug zasad okrelonych w art. 135 KRO. Z uwagi na
okolicznoci sprawy sd moe nie uwzgldni niekorzystnej dla moliwoci zarobkowych zobo-
wizanego zmiany, jak spowodowao umieszczenie go w zakadzie karnym (art. 136 KRO)2.
Obnienie si moliwoci zarobkowych i majtkowych dunika alimentacyj-
nego moe by podstaw wytoczenia przez niego powdztwa o obnienie, a nawet
o uchylenie jego obowizku (art. 138 KRO).
Jeeli obowizek alimentacyjny spoczywa na rodzicu, a uprawnionym jest pe-
noletnie dziecko, wwczas zgodnie z powoanym wyej art. 133 3 KRO moe
on uchyli si od tego obowizku, jeeli jego realizacja wizaaby si z nadmiernym
dla niego uszczerbkiem.
Zobowizany do alimentowania rodzestwa moe uchyli si od wiadcze
alimentacyjnych, jeeli s one poczone z nadmiernym uszczerbkiem dla niego lub
dla jego najbliszej rodziny.
5. Zgodno dania alimentw z zasadami wspycia spoecznego

Wprowadzony ostatni nowel Kodeksu rodzinnego i opiekuczego art. 1441
stanowi, e zobowizany moe uchyli si od wykonywania obowizku alimentacyj-
nego wzgldem uprawnionego, jeeli danie alimentw jest sprzeczne z zasadami
wspycia spoecznego. Ta regua nie dotyczy obowizku rodzicw wzgldem ich
maoletniego dziecka. Przepis ten sprawia, e w praktyce rozstrzygania spraw o ali-
menty wyjwszy dochodzenie ich przez dziecko od rodzicw zasadno dania
bdzie czsto analizowana przez pryzmat jego zgodnoci z zasadami wspycia
spoecznego. Dotyczy to bdzie zwaszcza sporw midzy maonkami oraz spo-
rw midzy byymi maonkami po rozwodzie lub orzeczeniu separacji, a take
w sprawach o alimenty, wytaczanych rodzicom przez dorose dzieci. Zarzutu nad-
uycia prawa podmiotowego nie mona postawi, gdy alimentw da od rodzicw
1
Orzeczenie SN z 1.7.1954 r., I CR 214/54, Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwoci 1955, Nr 5, s. 35.
2
Uchwaa SN (7) z 26.5.1995 r., III CZP 178/94, OSNC 1995, Nr 10, poz. 136.
AKjvOgA=
AK
maoletnie dziecko, dlatego e najbardziej nawet naganne jego zachowanie nie daje
rodzicom moralnego prawa do zwolnienia si z obowizku oenia na jego utrzyma-
nie i wychowanie.
Przyjta regulacja jest podsumowaniem i rozstrzygniciem legislacyjnym dugoletniego
doktrynalnego sporu o dopuszczalno powoywania si na gruncie prawa alimentacyjnego na
zarzut naduycia przez osob dochodzc alimentw prawa podmiotowego. Wczeniej jedynie
dochodzenie alimentw midzy powinowatymi wymagao wykazania, e danie ich ma uza-
sadnienie etyczne, tzn. e jest zgodne z zasadami wspycia spoecznego (art. 144 KRO). Przy
dochodzeniu alimentw od innych czonkw rodziny, tradycyjny pogld wyklucza powoanie
si na zarzut naduycia prawa podmiotowego. Jego zwolennicy opowiadali si za tez, e dla
powstania obowizku alimentacyjnego wystarczy wykazanie istnienia okrelonej prawem relacji
rodzinnoprawnej oraz wykazanie istnienia po stronie dajcego alimentw istnienia niezaspo-
kojonych usprawiedliwionych potrzeb, a po stronie osoby zobowizanej istnienia moliwoci
zarobkowych i majtkowych pozwalajcych na zaspokojenie tych potrzeb. W sporze, o ktrym
mowa, wielokrotnie zabiera gos Sd Najwyszy. W wytycznych z 1986 r.1 sformuowano nast-
pujcy pogld: W razie raco niewaciwego postpowania osoby uprawnionej do alimentw,
budzcego powszechn dezaprobat, dopuszczalne jest oddalenie powdztwa w caoci lub czci
ze wzgldu na zasady wspycia spoecznego (art.5 KC). Nie moe to nastpi, gdy uprawnio-
nym jest maoletnie dziecko.
6. Dodatkowa przesanka obowizku alimentacyjnego pasierba lub pasierbicy

wzgldem ojczyma lub macochy
Jeeli o alimenty wystpuje ojczym lub macocha dajc ich od pasierba lub
pasierbicy, wwczas poza wszystkimi innymi wymienionymi wyej przesanka-
mi wykaza musi, e przyczynili si oni do utrzymania i wychowania pozwanego
lub pozwanej, gdy osoby bdce pod ich opiek byy niesamodzielne ekonomicznie.
Warto zwrci uwag, e przesanka ta nie jest wymagana, gdy o alimenty
wzgldem dorosego dziecka wystpuje rodzic. Niewykonywanie obowizku ali-
mentacyjnego przez rodzica wzgldem niesamodzielnego ekonomicznie dziecka
bdzie jednak miao istotne znaczenie dla oceny zgodnoci jego dania z zasadami
wspycia spoecznego.
V. Sposb realizacji obowizkw alimentacyjnych
1. Forma wiadcze
wiadczenie alimentw w praktyce sprowadza si do przekazywania upraw-
nionemu cyklicznie, z reguy raz w miesicu, kwoty pieninej. Sd rodzinny,
orzekajc o zakresie obowizku alimentacyjnego, okrela konkretn jej wysoko.
Moe j jednak rwnie okreli przez wskazanie uamka kwoty miesicznych
dochodw osiganych przez zobowizanego. Orzeczenia tego rodzaju wydawane
1
Uchwaa Izby Cywilnej i Administracyjnej SN z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, OSNP 1988, Nr 4, poz.2.
AKjvOgA=
AK
bywaj najczciej w okresach wysokiej inflacji pienidza. Sd Najwyszy dopuci

moliwo procentowego okrelania wysokoci alimentw jedynie w sytuacjach, gdy
uprawniony i zobowizany korzystaj z podobnej stopy yciowej, a zobowizany ma
stae rda dochodw.
Dopuszczalne jest te orzekanie wysokoci alimentw przez wskazywanie uamka zarobkw
z jednoczesnym okreleniem minimalnej kwoty wiadcze, np. 30%, jednak nie mniej ni 250 z.
Sabo takiego sposobu orzekania o wysokoci alimentw wyraa pytanie: jaka kwota owe
30%, ktre moe wynosi np. 350 z czy te wymieniona w orzeczeniu kwota 250 z stanowi
puap moliwoci zarobkowych i majtkowych dunika, a zarazem puap usprawiedliwionych
potrzeb wierzyciela? Kada odpowied budzi powane wtpliwoci co do zgodnoci z okrelony-
mi w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym przesankami istnienia obowizkw alimentacyjnych.
Wykonanie obowizku alimentacyjnego moe rwnie polega na osobistych
staraniach o utrzymanie i wychowanie uprawnionego dziecka, ktre nie jest w stanie
utrzymywa si samodzielnie. W ten sposb w obowizek spenia znaczna liczba
matek samotnie wychowujcych dzieci, jak te kobiet zamnych, ktre prowadzc
dom przyczyniaj si do zaspokajania potrzeb rodziny, ktr przez swj zwizek
maeski zaoyy (art. 27 i 135 2 KRO). Osobiste starania o utrzymanie i wycho-
wanie mog by te form alimentowania osoby niepenosprawnej.
Warto wiedzie, i alimenty mog by rwnie wiadczone w naturze, co miao
niegdy znaczenie w stosunkach wiejskich.
2. Zmiana wysokoci wiadcze

Wysoko alimentw zasdzanych przez sd zaley, jak powiedziano, od uspra-
wiedliwionych niezaspokojonych potrzeb osoby uprawnionej oraz od moliwoci
zarobkowych i majtkowych osoby zobowizanej. W razie zmiany stosunkw (za-
kresu usprawiedliwionych niezaspokojonych potrzeb uprawnionego oraz rozmiaru
moliwoci zarobkowych i majtkowych osb zobowizanych), obowizek alimen-
tacyjny moe ulec zmianie, w tym rwnie moe wygasn. Wskazane kryteria
sprawiaj, e wraz ze zmianami w statusie ekonomicznym zarwno w odniesieniu
do wierzyciela, jeeli jego potrzeby z rozmaitych przyczyn wzrosy, jak i dunika
alimentacyjnego, jeeli zmniejszeniu ulegy jego zarobkowe i majtkowe moliwoci,
moe nastpi to, co w art. 138 KRO nazwano zmian stosunkw upowaniajc do
dania zmiany (zwikszenia lub obnienia) zakresu obowizku alimentacyjnego,
w tym take do dania jego wyganicia.
Przykadem tej zmiany jest wyganicie obowizku alimentacyjnego wobec
powstania sytuacji, w ktrej wierzyciel straci uprawnienie do alimentw w kon-
sekwencji poprawy jego sytuacji materialnej, co najczciej odnosi si do dziecka
wskutek osignicia przez nie samodzielnoci ekonomicznej w takim wymiarze, e
moe ono samodzielnie zaspokaja swoje potrzeby.
Z roszczeniem o ustalenie zakresu obowizku alimentacyjnego, o zmian owego
zakresu lub o uchylenie ustalonego wczeniej obowizku, mona wystpi rwnie
za okres miniony.
AKjvOgA=
AK
3. Zabezpieczenie wykonania obowizkw alimentacyjnych

Dc do pogodzenia interesw wierzycieli alimentacyjnych z prawem ich
dunika do swobody poruszania si, w tym rwnie do wyjazdw zagranicznych,
Sd Najwyszy wskaza sposoby zabezpieczenia wykonania obowizkw alimen-
tacyjnych przez osoby, ktre zamierzaj wyjecha poza granice kraju1. W sposb
szczeglny dotyczy to obowizku alimentacyjnego rodzicw wzgldem maoletnich
dzieci. Zabezpieczenie moe nastpi przez:
1) zoenie na rachunku bankowym sumy pieninej nalenych alimentw, obliczo-
nej za okres do osignicia przez dziecko moliwoci samodzielnego utrzymania
si,
2) zabezpieczenie sum odpowiadajcych wiadczeniu alimentacyjnemu na nieru-
chomociach, ruchomociach, lub wierzytelnociach i prawach dunika,
3) umow porczenia, w ktrej porczyciel zobowizuje si wzgldem wierzyciela
speni zobowizanie alimentacyjne dunika, jeeli ten nie wywie si ze swo-
ich obowizkw.
Porczyciel, ktry zobowiza si wiadczy za zobowizanego w okresie jego nieobecnoci
w kraju, nie moe by pozwanym w sprawie o podwyszenie alimentw; moe natomiast przystpi
do strony pozwanej w charakterze interwenienta ubocznego2;
Umowa porczenia wykonania obowizku alimentacyjnego moe obejmowa take alimenty
ustalone w przyszej sprawie o podwyszenie alimentw3.
W zwizku z tym, e zabezpieczenie przysugujcych dziecku alimentw naley
do spraw istotnych dziecka, rodzice musz kwesti t rozstrzygn wsplnie. W razie
braku porozumienia midzy nimi (co w spornych sprawach alimentacyjnych jest
regu), spraw rozstrzyga sd (art. 97 2 KRO). Sd te ocenia, czy przedstawiona
przez strony propozycja zabezpieczenia wiadcze alimentacyjnych waciwie chroni
dobro dziecka.
W razie gdy przedstawicielka ustawowa maoletniego uprawnionego do alimentw nie wy-
raa zgody na proponowane przez ojca tego dziecka zobowizanego do alimentacji w zwizku
z zamierzonym przez niego wyjazdem za granic zabezpieczenie wykonania nalenych dziecku
alimentw przez umow porczenia, sd opiekuczy moe w ramach rozstrzygni przewidzia-
nych w art. 97 2 KRO wyda orzeczenie stwierdzajce obowizek przedstawicielki ustawowej
uprawnionego do zoenia owiadczenia woli stanowicego skadnik umowy porczenia4.
Ranga omawianych zabezpiecze realizacji obowizku alimentacyjnego ma-
leje i to mimo czstszych ni kiedykolwiek wyjazdw obywateli Polski z kraju,
w tym wyjazdw w celach zarobkowych czy zwizanych z zamiarem osiedlenia si
za granic. Rol owych zabezpiecze przejmuj narzdzia prawne wypracowane
w dwustronnych i wielostronnych umowach dotyczcych pomocy prawnej midzy
pastwami i wiksza szczelno systemu egzekucji alimentw od obcokrajowcw
1
2
3
4
AKjvOgA=
AK
i obywateli danego kraju wyjedajcych za granic, w czym istotn rol odgrywa-

j midzynarodowe konwencje (zob. rozdz. III, 27, pkt III) i umowy dwustronne
o pomocy prawnej.
4. Przedawnienie roszcze alimentacyjnych

Przedawnieniu ulegaj roszczenia o wiadczenia alimentacyjne, nie za prawo do
alimentacji. W odniesieniu do prawa do alimentacji przysugujcego dziecku wobec
rodzicw, to trwa ono do czasu osignicia przez nie samodzielnoci ekonomicz-
nej, natomiast w innych relacjach, prawo do alimentacji trwa przez czas, w ktrym
uprawniony nie jest w stanie samodzielnie zaspokoi swoich usprawiedliwionych
potrzeb. Trzyletni okres przedawnienia roszcze alimentacyjnych odnosi si wic
wycznie do kwot alimentw za dany miesic, w ktrym nie zostay one uiszczone.
Przedawnienie roszcze alimentacyjnych ma uzasadnienie w naturze alimentw,
ktre s przeznaczone na biece potrzeby, za czas za ubiegy poszukiwane by
mog jedynie w przypadkach wyjtkowych, gdy strona uprawniona do alimentw
napotkaa przeszkody w ich dochodzeniu i zniewolona bya ucieka si do obcej
pomocy przez zaciganie poyczek, ktre powinna zwrci1.
VI. Dochodzenie alimentw wybrane informacje proceduralne
Dochodzenie alimentw z reguy dokonuje si w formie postpowania proce-

sowego. Mamy z takim postpowaniem do czynienia w sprawach o zaspokajanie
potrzeb rodziny (art. 27 KRO), przy rozstrzyganiu o alimentach w procesie rozwodo-
wym (art. 60 KRO), o ustanowienie separacji (art. 614 4 KRO), o ustalenie ojcostwa,
a take we wszystkich innych postpowaniach o alimenty, dla ktrych podstaw
materialnoprawn stanowi przepisy art. 128 i nast. KRO.
Jeeli chodzi o alimenty nalene na podstawie art. 27 KRO, to ustawodawca
przewidzia moliwo ich dochodzenia w trybie nieprocesowym. U podstaw re-
gulacji przyjtej w art. 28 KRO legy dwa cele, a mianowicie:
1) doprowadzenie do wykonywania obowizku zaspokajania potrzeb rodziny przez
maonkw pozostajcych we wsplnym poyciu oraz
2) moliwie najagodniejszy (by nie pogorszy sytuacji w rodzinie) tryb wymusze-
nia jego realizacji.
Zgodnie z art. 28 KRO, jeeli jeden z maonkw pozostajcych we wsplnym
poyciu nie spenia cicego na nim obowizku przyczyniania si do zaspokajania
potrzeb rodziny (okrelonego w art. 27 KRO), sd moe nakaza, aby wynagrodzenie
za prac albo inne nalenoci przypadajce temu maonkowi byy w caoci lub
w czci wypacane do rk drugiego maonka. Nakaz ten zachowuje moc, mimo
ustania po jego wydaniu wsplnego poycia maonkw.
1
Orzeczenie SN z 2.10.1934 r., C.I. 2285/33, OSP 1935, poz. 78; orz. SN z 28.9.1949 r., C 389/49, OSN
1951, Nr 3, poz. 60.
AKjvOgA=
AK
W sprawach o alimenty waciwy jest zarwno sd miejsca zamieszkania po-

zwanego, jak i sd waciwy ze wzgldu na miejsce zamieszkania powoda (tzw.
waciwo przemienna art. 32 KPC).
Z powdztwem moe wystpi:
1) osoba uprawniona do alimentacji,
2) jej przedstawiciel ustawowy,
3) penomocnik,
4) prokurator,
5) waciwa organizacja spoeczna, a take
6) orodek pomocy spoecznej i powiatowe centrum pomocy rodzinie, do ktrych
stosuje si odpowiednio przepisy o prokuraturze (art. 110 ust. 5 i art. 112 ust. 3
PomSpoU).
Osoba dochodzca alimentw jest z urzdu zwolniona od kosztw sdowych.
W toku procesu o alimenty sd moe dziaa z urzdu (np. dopuszczajc dowd
niewskazany przez stron art. 232 KPC) i wydawa zarzdzenia zobowizujce
dunika do wiadczenia alimentw jeszcze przed wydaniem ostatecznego wyroku
w sprawie.
Tytuowi egzekucyjnemu zasdzajcemu alimenty sd z urzdu nadaje klauzul
wykonalnoci oraz dorcza go wierzycielowi. W ten sposb uprawniony moe od
razu wystpi do komornika z wnioskiem o wszczcie postpowania egzekucyjnego.
Jeeli dunik odbywa kar pozbawienia wolnoci, wierzyciel moe zoy wyrok
wraz z klauzul bezporednio naczelnikowi zakadu karnego.
Komornik po otrzymaniu wyroku zaopatrzonego w klauzul wykonalnoci ma
obowizek przeprowadzenia z urzdu dochodzenia w celu ustalenia zarobkw i ma-
jtku dunika oraz jego miejsca zamieszkania. Wyegzekwowane przez niego kwoty
przeznaczane s na zaspokajanie roszcze alimentacyjnych przed roszczeniami
z innych tytuw (np. obowizku zwrotu dugu, wyrwnania wyrzdzonej szkody).
Preferencje przy ciganiu alimentw polegaj te m.in. na tym, e tylko na ich
rzecz czynione s potrcenia a w 3/5 z przysugujcych dunikowi wynagrodze
za prac i sum przyznanych mu przez Skarb Pastwa na cele specjalne, takie jak
np.stypendia, a w penej wysokoci z jego rachunkw bankowych dunika. Komor-
nik moe te zaj ruchomoci bdce we wadaniu osoby zamieszkujcej wsplnie
z dunikiem (np. wspmaonka, konkubiny) bez zgody tej osoby, chyba e przed-
stawi dowd, e ruchomo jest jej wasnoci (art. 845 2a KPC).
Ogromn donioso zyskaa problematyka dochodzenia alimentw za gra-
nic. Kwestie kolizyjne reguluje art. 63 PrPrywM, ktry w kwestii jurysdykcji,
prawa waciwego, uznawania i wykonywania orzecze oraz wsppracy w zakre-
sie zobowiza alimentacyjnych odsya do rozporzdzenia Rady (WE) Nr4/2009
z18.12.2008r. (Dz.Urz. UE 7 z 10.1.2009 r., s. 1) oraz Konwencja o prawie waci
wym dla zobowiza alimentacyjnych.
Z kolei Konwencja o dochodzeniu roszcze alimentacyjnych za granic do-
tyczy dochodzenia zasdzonych ju alimentw.
AKjvOgA=
AK
W krajach, z ktrymi Polska nie zawara umw dwustronnych o pomocy w obrocie prawnym
pozwalajcych na wykonywanie polskich tytuw egzekucyjnych, Konwencja stwarza moliwo
dochodzenia alimentw od dunikw przebywajcych w krajach, ktre j ratyfikoway. Istniej
w nich organy zajmujce si przyjmowaniem i realizacj wnioskw o dochodzenie alimentw
przekazywanych im przez osoby uprawnione za porednictwem odpowiednich instytucji krajo-
wych. Organy te podejmuj w ramach udzielonego im przez uprawnionego upowanienia i w jego
zastpstwie wszelkie czynnoci waciwe do uzyskania alimentw, wcznie z uregulowaniem
roszczenia w drodze ugody. W razie potrzeby s one upowanione do wszczcia i prowadzenia
sprawy z powdztwa o alimenty oraz przeprowadzenia egzekucji z wyroku albo jakiegokolwiek
innego tytuu sdowego zasdzajcego alimenty1.
Przyszo pokae, jakie konkretne efekty przyniesie w sferze dochodzenia alimentw nowe
prawo Unii Europejskiej rozporzdzenie Rady (WE) Nr 4/2009 dowodzce, i problem nieali-
mentacji dotyczy wielu krajw i niezbdne jest skoordynowane przeciwdziaanie temu zjawisku.
VII. Ustawa o pomocy osobom uprawnionym do alimentw (fundusz

alimentacyjny)
Od kilkudziesiciu lat dokonywano wielu zmian prawa, aby doprowadzi do realizowania przez
dunikw alimentacyjnych ich obowizkw. W zwizku z tym, e nie przyniosy one zadowalaj-
cych efektw, w 1974 r. wzorem kilku innych pastw, w tym zwaszcza krajw skandynawskich
powoano do ycia fundusz alimentacyjny, ktry w 2004 r. zlikwidowano. W konsekwencji
spoecznych protestw i wniesienia do Sejmu obywatelskiego projektu ustawy, przywrcono t
instytucj w nowej formule ustaw z 7.9.2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentw.
Odnoszc si pozytywnie do tego faktu naley stwierdzi, e historia tej instytucji dowodzi braku
wizji i braku realizacji spjnej polityki wzgldem rodziny.
Fundusz powoano w 1974 r. 2, by wspiera dzieci i inne osoby znajdujce si w trudnej sytuacji
materialnej z powodu niemonoci wyegzekwowania alimentw (funkcja socjalna) oraz zwik-
szenia odpowiedzialnoci dunikw alimentacyjnych (funkcja dyscyplinujca). Dysponentem
funduszu by ZUS. wiadczenia przysugiway osobie uzyskujcej przecitny miesiczny dochd
w rodzinie w wysokoci niszej od wyznaczonego w ustawie progu, na rzecz ktrej sd orzek
alimenty, jednake ich egzekucja okazaa si czciowo lub cakowicie nieskuteczna. Wypacano
je w kwocie zasdzonych alimentw, nie wyszej jednak ni 30% przecitnego miesicznego
wynagrodzenia. Zakad Ubezpiecze Spoecznych przystpowa do postpowania egzekucyjnego
prowadzonego przeciwko dunikowi alimentacyjnemu w celu zaspokojenia przysugujcego mu
roszczenia zwrotnego.
Dyscyplinujce oddziaywanie funduszu alimentacyjnego dotyczyo jedynie osoby, ktrej
postawa doprowadzia do wypacania wiadcze. Pozostali czonkowie rodziny osoby uprawnionej
nie byli poddani jakiemukolwiek naciskowi, by przej obowizki alimentacyjne wobec uchylania
si od ich wykonywania przez dunika zobowizanego w pierwszej kolejnoci. Doprowadzio to
do erozji obowizku alimentacyjnego osb zobowizanych w dalszej kolejnoci (art. 132 KRO),
a ZUS sta si drugim i ostatnim (niezastpionym) krewnym osb uprawnionych. Pogarszaa
sytuacj postawa komornikw lekcewacych obowizek egzekwowania alimentw i nalenoci
funduszu.
1
Zob. uchw. NSA (7) z 23.3.1998 r., OPS 10/97, ONSA 1998, Nr 3, poz. 75.
2
Poprzez ustaw z 18.7.1974 r. o funduszu alimentacyjnym (Dz.U. Nr 27, poz. 157 ze zm.).
AKjvOgA=
AK
Z dniem 1.5.2004 r. wesza w ycie ustawa z 28.11.2003 r. o wiadczeniach rodzinnych1,

ktr zlikwidowano fundusz alimentacyjny. W jego miejsce wprowadzono dodatek do zasiku
rodzinnego dla osb samotnie wychowujcych dziecko. Przysugiwa on osobie wychowuj-
cej dziecko samotnie (tzn. bez udziau w procesie wychowawczym drugiego rodzica), o ile nie
osigaa ona okrelonego progu dochodu. Osob samotn byli wedug ustawy: panna, kawaler,
osoba pozostajca w separacji orzeczonej wyrokiem sdu, osoby rozwiedzione, wdowa i wdowiec.
Innymi sowy, rodzic samotnie wychowujcy dziecko to osoba samotna formalnie (niepozo-
stajca w zwizku maeskim), czyli np. rodzic yjcy w konkubinacie i prowadzcy wsplne
gospodarstwo domowe ze swym partnerem lub partnerk. Tym uregulowaniem polskie prawo
socjalne wpisao si mocno w nurt promocji konkubinatu i deprecjonowania rodziny opartej na
maestwie. Wymg samotnego wychowywania dziecka sprawia, e wspwychowywanie
dziecka przez drugiego rodzica, w tym np. nazbyt czste odwiedzanie, czynio niemoliwym
otrzymywanie dodatku.
Dodatek, ktry wedle deklaracji mia zastpi wiadczenia z funduszu alimentacyjnego, wy-
pacany by wedug cakowicie odmiennych regu. Przysugiwa on bowiem bez wzgldu na to,
czy uprawnieni otrzymywali alimenty, czy te nie i czy w ogle o ich zasdzenie wystpowali.
Ustawa zniechcaa do dochodzenia alimentw, gdy mogo to doprowadzi do przekroczenia
puapu dopuszczalnego dochodu i utraty dodatku. W konsekwencji przyjtych rozwiza sdy,
ustalajc wysoko alimentw na rzecz dzieci wychowywanych przez osoby formalnie samotne,
zasdzay kwot o 170 z (rwnowarto wiadczenia) nisz od puapu usprawiedliwionych potrzeb
uprawnionego i puapu moliwoci zarobkowych i majtkowych dunika, uznajc, e w takim
zakresie potrzeby dziecka s ju zaspokojone.
W ustawie prno te byo szuka jakichkolwiek narzdzi oddziaywania w kierunku dyscypli-
nowania dunikw alimentacyjnych osb, na rzecz ktrych przyznawano omawiany dodatek. Jeeli
fundusz alimentacyjny doprowadzi do erozji obowizku alimentacyjnego osb zobowizanych
w dalszej kolejnoci, to utworzenie dodatku dla osb samotnie wychowujcych dzieci prowadzio
do likwidacji obowizkw alimentacyjnych rodzicw wzgldem dzieci (i przeniesienia ciarw
z tym zwizanych na podatnikw). Stao to w sprzecznoci z normami prawa rodzinnego, zasad
solidarnoci grupy rodzinnej, zasad pomocniczoci (zob. rozdz. I 4) i z konstytucyjn zasa
d ochrony rodziny. Wykaza to Trybuna Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z 18.5.2005 r.2
wyraajc pogld, e przepisy prawa socjalnego nie mog by tak skonstruowane, by preferujc
w dostpie do wiadcze osoby yjce w konkubinacie prowadzi (nakania) do podejmowania
decyzji o rozwodzie, separacji lub o niezawieraniu zwizku maeskiego (by uzyska lub utrzyma
status osoby formalnie samotnej). O rozmiarach tzw. patologicznej zaradnoci czci polskiego
spoeczestwa wiadczy fakt, e w 2004 r. wpyno o 200% wicej pozww o rozwd i o 300%
wicej pozww o separacj ni w roku 2003, a take to, e wygenerowano prawie milion osb,
ktre wykazay, e formalnie samotnie wychowuj dzieci.
Dodajmy do tego pominity przez Trybuna Konstytucyjny zarzut o sprzecznoci przepi-
sw ustawy o wiadczeniach rodzinnych z zasad prymatu rodzicw w wychowaniu dzieci, skoro
ustawodawca postawi rodzica mieszkajcego z dzieckiem przed wyborem: albo wiadczenie, albo
kontakty dziecka z drugim z rodzicw.
Pod wpywem krytyki ustawy o wiadczeniach rodzinnych i protestw przeciwko likwidacji
funduszu alimentacyjnego (w tym wniesienia latem 2004 r. do laski marszakowskiej spoecznego
projektu ustawy o gminnym funduszu alimentacyjnym Druk sejmowy Nr 3392), uchwalono
22.4.2005 r. ustaw o postpowaniu wobec dunikw alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej3.
1
2
K 16/04, Dz.U. Nr 95, poz. 806.
3
AKjvOgA=
AK
Midzy innymi naoono na komornikw obowizek sprawozdawania prezesowi sdu i organowi

pomocy spoecznej wypacajcemu zaliczki alimentacyjne o postpach w egzekwowaniu alimentw.
Koszty zwizane z organizowaniem pracy wykonywanej przez skazanych na kary nieizolacyjne
za przestpstwo niealimentacji postanowiono refundowa z Funduszu Pracy, upowaniono organy
gminy do dochodzenia alimentw od dalszych krewnych uprawnionego do zaliczki alimentacyjnej,
uzaleniono wypat zaliczek od wspdziaania rodziny w dochodzeniu alimentw od dunikw.
Niestety powtrzono w ustawie zanegowan przez Trybuna Konstytucyjny definicj osoby
samotnej, nie wprowadzono przepisw wymuszajcych na komornikach aktywnej postawy w sto-
sunku do egzekwowania wyrokw alimentacyjnych, ustanowiono wysoko wiadcze znacznie
poniej redniej wysokoci zasdzanych alimentw, a prg dochodu uprawniajcego do wiadcze
okrelono na poziomie tak niskim, e demotywujcym samotnych rodzicw do pracy zarobkowej.
Nie przejto te postulowanej w projekcie obywatelskim konstrukcji funduszu alimentacyjnego. Od
1.12.2008 r. ustawa ta przestaa obowizywa na mocy przepisw ustawy z 7.9.2007 r. o pomocy
osobom uprawnionym do alimentw.
Wbrew sugestii zawartej w nazwie, podstawowym celem ustawy o pomocy
osobom uprawnionym do alimentw jest wzmoenie odpowiedzialnoci osb
zobowizanych do alimentacji, a dopiero w dalszej kolejnoci naley postrzega
j jako ustaw o charakterze socjalnym. U jej podstaw ley te idea, e pastwo,
w imieniu ktrego sdy wydaj prawomocne wyroki, ponosi odpowiedzialno
za niesprawno swego aparatu egzekucyjnego, ktrego indolencja powoduje, e
kilkaset tysicy wierzycieli alimentacyjnych popada w bied, gdy nie otrzymuje
zasdzonych alimentw.
wiadczenia z funduszu alimentacyjnego (ustawa posuguje si tym pojciem,
pomimo e reguy finansowania wiadcze i ich obsugi nie przystaj do znaczenia
sowa fundusz przyjtego w przepisach o finansach publicznych) przysuguj
w konsekwencji bezskutecznego egzekwowania alimentw, tj. jeeli w okresie
ostatnich dwch miesicy nie wyegzekwowano penej ich kwoty lub gdy nie mona
wszcz egzekucji przeciwko dunikowi przebywajcemu poza granicami Rzeczy-
pospolitej Polskiej.
wiadczenia wypacane s wierzycielom alimentacyjnym do ukoczenia przez
nich 18. roku ycia, a jeli ucz si w szkole lub w szkole wyszej, to do 25. roku
ycia, jeeli w ich rodzinach miesiczny dochd na osob nie jest wikszy ni 725 z.
Wysoko wiadcze rwna jest zasdzonym alimentom, jednak nie moe wynosi
wicej ni 500 z. Obu wskazanych progw nie podwyszono od pocztku obowi-
zywania ustawy ani razu, mimo corocznej kilkuprocentowej inflacji.
Dunik ma obowizek zwrotu tego, co wypacono jego wierzycielowi. Komor-
nik ciga od dunika rwnowarto wypaconych wiadcze wraz z odsetkami.
W przypadku gdy dunik alimentacyjny nie moe wywiza si ze swych
zobowiza z powodu braku zatrudnienia, ma on obowizek zarejestrowania si
jako bezrobotny albo jako poszukujcy pracy, a take wsppracy z administracj
starostwa w celu doprowadzenia do jego zawodowej aktywizacji.
W zwizku z przypadkami pasywnoci komornikw w sprawach alimentacyj-
nych zobowizano samorzdow administracj zajmujc si obsug wypacania
wiadcze z funduszu alimentacyjnego, jak i waciw ze wzgldu na miejsce za-
AKjvOgA=
AK
mieszkania dunika, do przekazywania organowi egzekucyjnemu wszelkich posia-

danych informacji istotnych dla skutecznoci egzekucji, a take do informowania
sdu o bezczynnoci lub wszelkich przejawach opieszaoci komornika.
Szczegln rang w dochodzeniu alimentw i nalenoci z funduszu naley przy-
pisa wywiadowi alimentacyjnemu przeprowadzanemu u dunika oraz odbieranemu
od niego owiadczeniu majtkowemu (skadanemu pod rygorem odpowiedzialnoci
karnej za faszywe zeznania). W razie uniemoliwienia przez niego przeprowadzenia
takiego wywiadu lub te odmowy zoenia owiadczenia majtkowego, a take w ra-
zie odmowy podjcia pracy, uchylania si od niej lub odmowy zarejestrowania si
jako bezrobotny, a take odmowy zarejestrowania si jako poszukujcy pracy, organ
administracji waciwy ze wzgldu na miejsce zamieszkania dunika ma obowizek
zoy wniosek o ciganie dunika za przestpstwo okrelone w art.209 1 KK
i/lub skierowa wniosek do starosty o zatrzymanie mu prawa jazdy. Zwrot prawa
jazdy moe nastpi, gdy dunik umoliwi przeprowadzenie wywiadu alimenta-
cyjnego, zoy owiadczenie majtkowe, podejmie prac, zarejestruje si jako bez-
robotny albo w przypadku odmowy zarejestrowania jako bezrobotnego, zarejestruje
si jako poszukujcy pracy.
Ten dolegliwy dla dunikw alimentacyjnych rodek nacisku, by jednak realizowali
obowizek alimentacyjny wzgldem swych dzieci, by a dwa razy przedmiotem orzeczenia
Trybunau Konstytucyjnego. Najpierw Trybuna orzek, e sankcja w postaci zabrania prawa
jazdy jest nieproporcjonalnie dolegliwa dla zobowizanego do alimentacji. W uzasadnieniu
przytoczono m.in. argument skarcych, e zabranie prawa jazdy utrudni dunikowi reali-
zowanie obowizku alimentacyjnego, gdy osabia jego pozycj na rynku pracy i to pomimo
jego oczywistej przewrotnoci, wszak zabra ten dokument mona jedynie komu kto go
posiada, a obowizku alimentacyjnego i tak dugotrwale nie wykonuje1. W tym kontekcie
z satysfakcj odnotowuj wydanie przez Trybuna w 2014 r. kolejnego orzeczenia, w ktrym
odrzucono skarg na rzekom niezgodno z Konstytucj RP sankcji zabrania prawa jazdy
notorycznym dunikom alimentacyjnym, podzielajc w peni argumenty zwolennikw tego
rozwizania krytykujcych poprzednie orzeczenie2.
W razie powstania zalegoci za okres duszy ni 6 miesicy, komornik z urzdu
skada wniosek do Krajowego Rejestru Sdowego o wpis dunika alimentacyjnego
do rejestru dunikw niewypacalnych.
Celem skutecznego przeciwdziaania szczeglnie cynicznym przejawom uchyla-
nia si od alimentacji, komornik prowadzcy postpowanie egzekucyjne przeciwko
dunikowi alimentacyjnemu (jednoczenie dunikowi funduszu) moe zaj rucho-
moci bdce we wadaniu osoby zamieszkujcej wsplnie z owym dunikiem bez
zgody tej osoby, chyba e przedstawi ona dowd, e ruchomoci s jej wasnoci.
1
Wyrok TK z 22.9.2009 r., P 46/07. Zob. krytyk tego wyroku w: M. Andrzejewski, [w:] H. Dolecki,
T.Sokoowski (red.) Kodeks Rodzinny i Opiekuczy. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2013. s. 891894.
2
Wyrok TK z 12.2.2014 r., K 23/10.
AKjvOgA=
AK
VIII. Niealimentacja jako czyn karalny
Na podstawie art. 209 KK niealimentacja jest w szczeglnie drastycznych swych

przejawach zachowaniem podlegajcym ocenie z punktu widzenia odpowiedzialno-
ci karnej. Sankcja karna przewidziana jest za uporczywe (nacechowane z wol
i zoliwoci, trwajce duszy czas) uchylanie si od wykonania obowizku oenia
na utrzymanie osoby najbliszej lub innej osoby, wynikajcego z mocy ustawy
lub orzeczenia sdowego (chodzi zarwno o obowizki tego rodzaju wynikajce
z prawa rodzinnego, jak i z umw cywilnoprawnych i deliktw), w wyniku czego
osoba uprawniona naraona zostaa na niemono zaspokojenia podstawowych
potrzeb yciowych (jest to kryterium nisze od uprawniajcego do alimentacji,
ktre brzmiao przypomnijmy niemono zaspokojenia usprawiedliwionych
potrzeb).
ciganie przestpstwa niealimentacji nastpuje na wniosek pokrzywdzonego,
organu pomocy spoecznej lub organu podejmujcego dziaania w stosunku do
dunika alimentacyjnego. Jeeli za pokrzywdzonemu przyznano wiadczenie
z funduszu alimentacyjnego, wwczas ciganie odbywa si z urzdu.
Pytania kontrolne:
1. Midzy jakimi osobami moe doj do powstania obowizkw alimentacyjnych?
2. Od czego zaley wysoko zasdzanych alimentw?
3. Dlaczego stwierdzenie, i wysoko alimentw zaley od zarobkw osiganych przez dunika
jest bdne?
4. Ktrzy spord ubiegajcych si o alimenty nie musz wykazywa, i popadli w nie-
dostatek?
5. Kiedy powstaje obowizek alimentacyjny osb zobowizanych do alimentowania uprawnio-
nego w dalszej kolejnoci?
6. Jakie szanse na wygranie sprawy o alimenty od rodzicw ma student? Odpowied sformuuj
w odniesieniu do rozmaitych sytuacji faktycznych rnicych si np. pod wzgldem wieku
stron sporu, stanu ich zdrowia, kierunku studiw powoda, wyksztacenia pozwanych rodzicw,
moliwoci zarobkowania i uzyskiwania stypendiw przez studentw i innych.
1. Do sdu wpyn pozew o zasdzenie alimentw na rzecz 65-letniego Jana, ktry jest ciko
chory, nie ma prawa do wiadcze rentowych ani emerytalnych, korzysta jedynie ze wiad-
cze z pomocy spoecznej. Pozwanym jest Piotr, syn Jana, 40-letni onaty mczyzna, ojciec
3 dzieci, czowiek dosy majtny, rzemielnik posiadajcy warsztat samochodowy. Piotr nie
widzia ojca od 34 lat, kiedy to po mierci matki, a wobec alkoholizmu ojca, umieszczony
zosta w domu dziecka. Czy sd powinien zasdzi od Piotra alimenty na rzecz Jana? (zob.
teza 8 uchw. SN z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, MoP 1988, Nr 6, poz. 60).
2. Alimenty a wiadczenia socjalne wiadczenia rodzinnoprawne a wiadczenia ze rodkw
publicznych, czyli wypacane z kwot uzyskanych z podatkw.
Zwr uwag na fragmenty skryptu dotyczce funduszu alimentacyjnego, ustawy o wiad-
czeniach rodzinnych oraz jednego z orzecze Sdu Najwyszego, ktre dotyczyo rezygnacji
przez wierzyciela alimentacyjnego z pomocy spoecznej (rozdz. III, 27, pkt IV, ppkt 3).
AKjvOgA=
AK
Oce koncepcj dodatku dla osb samotnie wychowujcych dzieci z punktu widzenia konsty-
tucyjnych zasad:
ochrony rodziny,
rwnoci obywateli wobec prawa,
pomocniczej roli pastwa,
prymatu rodzicw w wychowaniu ale te utrzymaniu dzieci (zob. art. 27 KoPD).
AKjvOgA=
AK
ROZDZIA IV
OPIEKA PRAWNA I KURATELA
Literatura: B. Bladowski, A. Gola, Ubezwasnowolnienie. Opieka i kuratela, Warszawa

1989; T. Bulenda, J. Zabocki, Ludzie niepenosprawni a prawo, Warszawa 1994; S. Dbrowski,
J.Pietrzykowski, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz, Warszawa 1997; P.Du-
gocka, Problem odpatnoci opieki nad maoletnim (po zmianach Kodeksu rodzinnego i opie-
kuczego), Rodzina i Prawo 2011, Nr 1718; J. Gudowski, Postpowanie w sprawach o odebranie
osoby podlegajcej wadzy rodzicielskiej lub pozostajcej pod opiek, PS 2002, Nr 1; S. Kalus,
Opieka nad osob cakowicie ubezwasnowolnion, Katowice 1989; I. Kleniewska, Postpowanie
w sprawach o ubezwasnowolnienie w praktyce sdowej, [w:]E. Holewiska-apiska (red.),
Prawo w dziaaniu, t. 1, Sprawy cywilne, Warszawa 2006; L. Kociucki, Opieka nad maoletnim,
Warszawa 1993; tene, Piecza nad ludmi starymi w polskim prawie cywilnym i opiekuczym
na tle porwnawczym, RPEiS 1999, z. 1; tene, Zdolno do czynnoci prawnych osb doroslych
i jej ograniczenia, Warszawa 2011; tene, Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuczego doty-
czce opieki i kurateli, Acta Iuris Stetinensis 2011, Nr 2(24); J. Marciniak, Tre i sprawowanie
opieki nad maoletnim, Warszawa 1975; M. Safjan, Rekomendacja Nr R(87)6 w sprawie rodzin
zastpczych a stan prawny obowizujcy w Polsce, [w:] M. Safjan (red.), Standardy prawne Rady
Europy. Teksty i komentarze, t. I, Prawo rodzinne, Warszawa 1994; tene, Instytucja rodzin
zastpczych. Problematyka prawno-organizacyjna, Warszawa 1982; W. Schluter, N. Liedmeier,
Nowe prawo o pieczy nad penoletnim, RPEiS 1990, z. 34; T. Smyczyski, Prawo opieku-
cze, [w:]System, s. 757763 i 818832; A. Stelmachowski, O koncepcj opieki nad maoletnim,
SC1969, t. 1314; J. Strzebiczyk, Opieka nad maoletnim, [w:] System, s. 763817; M. Toma-
szewska, Charakter prawny decyzji o ubezwasnowolnienie w sdowym stosowaniu prawa, Toru
2008; A. Zieliski, Piecza nad majtkiem osoby poddanej opiece, Pal. 1985, Nr 1.
28. Pojcie i funkcja spoeczna opieki prawnej
Dla prawnikacywilisty znaczenie sowa opieka nie budzi wtpliwoci. Si-

gnwszy do odpowiednich przepisw Kodeksu rodzinnego i opiekuczego znajdu-
jemy regulacje suce ochronie dzieci, nad ktrymi rodzice nie sprawuj choby
w ograniczonym zakresie wadzy rodzicielskiej, jak i ochronie osb cakowicie
ubezwasnowolnionych. W zwizku z tym, e zarwno owymi dziemi, jak i osoba-
AKjvOgA=
AK
240 Rozdzia IV. Opieka prawna i kuratela
mi ubezwasnowolnionymi zajmuj si (w sensie praktycznym i teoretycznym) peda-

godzy, pracownicy socjalni, lekarze czy te psycholodzy, a na gruncie reprezentowa-
nych przez nich dyscyplin sowo opieka rwnie funkcjonuje (w pedagogice wyda-
je si nawet niezastpione), naley zwaszcza we wsppracy z przedstawicielami
wymienionych dyscyplin jasno okrela, w jakim znaczeniu tego sowa uywamy.
Dla uniknicia nieporozumie najbezpieczniej jest uywa go wraz z okreleniem
prawna. Sformuowanie opieka prawna ma rwnie t zalet, e przydatne jest nie
tylko w kontaktach z nieprawnikami, lecz rwnie w dyskursie prawniczym, w kt-
rym funkcjonuj takie pojcia, jak np. opieka nad rodzin i dzieckiem (np.w usta-
wie o pomocy spoecznej), opiekun stau (w przepisach o awansie zawodowym
nauczyciela), mamy te wszak ustaw o zakadach opieki zdrowotnej i zapewne co
najmniej kilka jeszcze innych przykadw, w ktrych wobec nieumiejtnoci lub
niemoliwoci znalezienia lepszych sformuowa posuono si sowem opieka.
W stosunku do dzieci opieka prawna peni rol surogatu wadzy rodzicielskiej
w sytuacji, gdy dziecko z rozmaitych powodw tej wadzy nie podlega. W zwiz-
ku z tym do spraw z zakresu opieki stosuje si odpowiednio przepisy o wadzy
rodzicielskiej (art. 155 2 KRO).
Natomiast wzgldem osb dorosych opiek ustanawia si w konsekwencji
ich cakowitego ubezwasnowolnienia, ktre moe zosta orzeczone, jeli jest to
niezbdne do zapewnienia naleytej ochrony interesw osb chorych psychicznie,
niedorozwinitych umysowo lub w inny sposb zaburzonych psychicznie, jeeli
z tego powodu nie potrafi one kierowa samodzielnie swoim postpowaniem. Usta-
nowienie dla nich opieki prawnej (a dla ubezwasnowolnionych czciowo kurateli)
suy ma zapewnieniu ochrony przed szkodami, jakie mog wyrzdzi im osoby,
ktre nie zawahayby si przed niegodnym wykorzystaniem ich sytuacji, a take
szkodami, jakie mog te osoby same sobie wyrzdzi dokonujc samodzielnie czyn-
noci prawnych bez naleytego rozeznania.
W obu przypadkach ustanowienia opieki prawnej kreowana jest relacja prawna
opiekun podopieczny, ktrej jedn z istotniejszych cech jest nadzr sdu nad jej
naleytym funkcjonowaniem.
Jak ju wyej wspomniano, sprawowanie opieki prawnej nie jest form pie
czy zastpczej, gdy nie musi wiza si ze wsplnym zamieszkiwaniem opiekuna
i podopiecznego. Cech instytucji powoanych do sprawowania pieczy zastpczej nad
dzieckiem pozbawionym czasowo lub trwale pieczy rodzicw jest zamieszkiwanie
w nich przez dziecko. Jakkolwiek dawno sformuowany postulat czenia opieki
prawnej z piecz faktyczn (zwaszcza ze wsplnym zamieszkiwaniem podopieczne-
go z opiekunem) w wikszoci przypadkw znajduje odbicie w orzeczeniach sdw,
to jednak istniej w tym wzgldzie liczne wyjtki. Zaznaczmy, e s one formalnie
dopuszczalne i z reguy w konkretnych przypadkach merytorycznie uzasadnione.
Nad wychowankami placwek opiekuczo-wychowawczych, nad ktrymi nikt nie sprawuje
wadzy rodzicielskiej, opiek prawn sprawowa moe zarwno kto z grona wychowawcw, jak
i inne osoby, np. krewni. Podobnie rzecz si ma z osobami ubezwasnowolnionymi cakowicie,
AKjvOgA=
AK
28. Pojcie i funkcja spoeczna opieki prawnej 241
nad ktrymi opiek prawn sprawowa moe zarwno pracownik domu pomocy spoecznej, jak
i kto z czonkw rodziny lub osoba obca.
W sprawach z zakresu opieki prawnej sd dziaa z urzdu, tzn. ma obowizek j
ustanowi, a take ma obowizek wydawa wszelkie inne rozstrzygnicia (o ustaniu
opieki, zmianie osoby opiekuna itp.), o ile zaistniej po temu podstawy prawne.
Obowizek ustanowienia opieki prawnej we wszystkich prawem okrelonych
sytuacjach jest konsekwencj powszechnego charakteru opieki prawnej, kt-
ry jednak tylko w odniesieniu do dzieci uzyska rang konstytucyjn w treci
art. 72 ust. 2 Konstytucji RP stanowicym, e Dziecko pozbawione opieki rodzi-
cielskiej ma prawo do opieki i pomocy wadz publicznych. Normatywn podstaw
powszechnego charakteru opieki (tym razem przede wszystkim cho nie tylko
w odniesieniu do osb dorosych) s przepisy ustawy o ochronie zdrowia psychicz-
nego, zobowizujce kierownikw psychiatrycznych zakadw opieki zdrowotnej
do wystpowania o ubezwasnowolnienie (a wic w konsekwencji o ustanowienie
opieki prawnej) we wszystkich przypadkach, w ktrych byoby to wymagane do
zapewnienia ochrony interesw pacjentw (art. 16 tej ustawy).
Standardy midzynarodowe w prawie opiekuczym wyznaczaj:
1) Europejska Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzecze dotyczcych
pieczy nad dzieckiem oraz przywracaniu pieczy nad dzieckiem sporzdzona
w Luksemburgu 20.5.1980 r.1,
2) Konwencja o uregulowaniu opieki nad maoletnimi sporzdzona w Hadze
12.6.1902 r.2.
Konwencja z 1902 r. wyznacza tre opieki jako instytucji obejmujcej zarwno dbao
o interesy osobowe podopiecznego, jak i o jego interesy majtkowe.
Na uwag zasuguje te rekomendacja Nr R(87)6 w sprawie rodzin zastpczych
przyjta przez Komitet Ministrw Rady Europy 20.3.1987 r. W zaczniku do tego
dokumentu opisano umieszczenie dziecka w rodzinie zastpczej jako: powierzenie
dziecka w sposb inny ni przysposobienie maestwu lub innej osobie [...], nie b-
dcymi rodzicami dziecka, ktrzy zajmuj si dzieckiem przez czas przekraczajcy
krtkotrwa piecz, albo na czas nieokrelony, bez powierzenia im opieki nad tym
dzieckiem (podkr. Aut.). Polskie prawo pozwala na czenie pieczy sprawowanej
przez rodziny zastpcze ze sprawowaniem przez nie opieki prawnej (art. 149 4
KRO), co wicej, rozwizanie takie jest regu w przypadkach, w ktrych rodzina
naturalna nie rokuje przejcia w przyszoci pieczy nad dzieckiem. Naley zgodzi
si z tez, e nie jest to sprzeczno polskiego prawa z powoan rekomendacj, gdy
mamy tu raczej do czynienia z rozwizaniem, ktre lepiej odpowiada interesowi
dziecka.
1
2
Dz.U. z 1929 r. Nr 13, poz. 105; Nr 80, poz. 596.
AKjvOgA=
AK
29. Opieka nad maoletnim
I. Ustanowienie opieki
Obowizek sdu opiekuczego ustanowienia opieki prawnej nad osob maolet-

ni powstaje, gdy rodzice dziecka:
1) nie yj,
2) s nieznani (np. wwczas, gdy dziecko zostao znalezione i nie zdoano ustali
tosamoci rodzicw),
3) nie maj penej zdolnoci do czynnoci prawnych (gdy s osobami ubezwasno-
wolnionymi lub s maoletni; w tym drugim przypadku do czasu osignicia
penoletnoci przez rodzicw opiek nad ich dzieckiem sprawuj najczciej
dziadkowie),
4) zostali pozbawieni wadzy rodzicielskiej nad dzieckiem (art. 111 1 i 1a KRO),
5) nie sprawuj wadzy rodzicielskiej w wyniku jej zawieszenia (art. 110 1 KRO),
6) nie sprawuj wadzy rodzicielskiej, gdy ojcu, ktrego ojcostwo zostao ustalone
przez sd, nie zostaa ona przyznana (art. 93 2 KRO), za matce nie przysuguje
z jakiegokolwiek innego powodu.
W sprawach dotyczcych opieki prawnej kady, komu znane jest zdarzenie uza-
sadniajce wszczcie postpowania przez sd opiekuczy, obowizany jest w sd
o tym zawiadomi. Obowizek ten spoczywa przede wszystkim na kierownikach
USC, sdziach, prokuratorach, notariuszach, komornikach, pracownikach orga-
nw administracji, policjantach, pracownikach placwek owiatowych, opiekunach
spoecznych oraz pracownikach organizacji i zakadw zajmujcych si opiek nad
dziemi lub osobami psychicznie chorymi (art. 572 KPC).
Opiek prawn ustanawia sd opiekuczy waciwy wedug miejsca zamieszka-
nia podopiecznego, a jeli nie ma on miejsca zamieszkania, wwczas waciwy jest
sd miejsca jego pobytu.
Jeeli wymaga tego dobro osoby wymagajcej opieki prawnej, wwczas w okre-
sie od ustanowienia owej opieki do czasu jej objcia przez opiekuna sd opiekuczy
wydaje niezbdne zarzdzenia do ochrony osoby podopiecznego lub jego majtku.
Sd moe w tym celu ustanowi te kuratel i wyznaczy kuratora (art. 147 KRO).
II. Opiekun
Od ustanowienia opieki dla osoby, ktra tego wymaga, odrni naley wyzna-
czenie dla niej opiekuna, tj. naoenie obowizkw zwizanych ze sprawowaniem
opieki na konkretn osob. U podoa ustanowienia opieki ley stwierdzenie, e
tej oto osobie nalene jest wsparcie, za wyznaczenie opiekuna wskazuje osob,
ktrej zadaniem ma by zapewnienie owego wsparcia. Wyodrbnienie tych dwch
AKjvOgA=
AK
29. Opieka nad maoletnim 243
elementw w jednym postanowieniu ma i to uzasadnienie, e penienie przez dan

osob funkcji opiekuna moe zakoczy si, mimo e opieka bdzie nadal niezbdna.
Przykad: Sd ustanawia opiek dla A i powouje opiekuna w osobie B. mier B nie powoduje
wyganicia opieki ustanowionej dla A. Wobec mierci B, sd musi powoa nowego opiekuna,
poniewa podopieczny wymaga wsparcia.
Zwykle opiek sprawuje jedna osoba, jednak istnieje moliwo wsplnego spra-
wowania opieki przez maonkw. To rozwizanie wydaje si szczeglnie zasadne
w przypadku sprawowania opieki prawnej przez maonkw penicych w stosunku
do dziecka funkcj rodziny zastpczej (art. 149 4 pkt 1 KRO).
Kodeks rodzinny i opiekuczy opisuje sylwetk opiekuna, wskazujc te cechy
ewentualnego kandydata do objcia tej funkcji, ktre s dla niego dyskwalifikujce.
Tak wic, nie moe by opiekunem osoba:
1) w stosunku do ktrej zachodzi prawdopodobiestwo, e nie wywie si nale
ycie z obowizkw opiekuna (art. 148 2 KRO);
Opiekun powinien mie odpowiednio wysokie kwalifikacje moralne i wychowawcze. Aby
unikn bdu przy wyborze opiekuna, sd powinien pozyska o kandydacie informacje, zwaszcza
przez wywiad rodowiskowy.
2) ktra nie ma penej zdolnoci do czynnoci prawnych;
3) jest pozbawiona praw publicznych (art. 148 1 KRO);
Artyku 40 2 KK stanowi, e ten rodek karny sd moe orzec w stosunku do sprawcy
skazanego na kar pozbawienia wolnoci za przestpstwo popenione z motyww zasugujcych
na szczeglne potpienie.
4) jest pozbawiona wadzy rodzicielskiej (art. 111 1 i 1a KRO);
5) jest skazana za przestpstwo przeciwko wolnoci seksualnej lub obyczajowoci
(art. 197204 KK) albo za umylne przestpstwo z uyciem przemocy (np. znca-
nie si art. 207 KK, pobicie art. 158 KK, rozbj art. 280 KK) lub przestp-
stwo (jakiekolwiek) popenione na szkod maoletniego lub we wspdziaaniu
z nim;
Skazana jest osoba, w stosunku do ktrej zapad jakikolwiek wyrok skazujcy na ktrkol-
wiek kar spord wymienionych w art. 32 KK i to take wwczas, gdy zostaa ona orzeczona
w zawieszeniu (art. 6974 KK).
6) w stosunku do ktrej orzeczono zakaz prowadzenia dziaalnoci zwizanej
z wychowywaniem, leczeniem, edukacj maoletnich lub opiek nad nimi
lub obowizek powstrzymywania si od przebywania w okrelonych rodo
wiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania si z okrelonymi osobami lub
zakaz opuszczania okrelonego miejsca pobytu bez zgody sdu.
Sankcje takie okrelone s w Kodeksie wykrocze mianem rodkw karnych (art. 39 KW)
i sd orzeka je dla swoistego wzmocnienia oddziaywania kary.
Rzecz jasna, brak u kandydata wskazanych wyej cech nie jest wystarczajc
rekomendacj do powierzenia mu funkcji opiekuna. Spord osb, ktre tych cech
AKjvOgA=
AK
nie maj (nie s wic w rozwaaniach dotyczcych osoby opiekuna z formalnych

przyczyn zdyskwalifikowane), sd powinien znale tak, ktrej cechy pozwalaj
racjonalnie zakada, e sprosta zwizanym z tym obowizkom.
Poszukiwanie waciwej osoby do objcia opieki prawnej rozpocz naley
od rozstrzygnicia, czy moe ni by osoba wskazana przez rodzicw dziecka
(art. 149 1 KRO). Osoba taka, jako znana dziecku, byaby dla niego atwiejsza do
zaakceptowania, co ma istotne znaczenie psychologiczne. Naoenie obowizkw
opiekuna na osob nieakceptowan przez dziecko byoby pozbawione uzasadnienia
wychowawczego, a wic nieracjonalne. Aprobata dziecka dla kandydata na jego opie-
kuna prawnego ma te donioso formaln zwaywszy na prawo dziecka, ktre jest
zdolne do ksztatowania swych wasnych pogldw, do swobodnego ich wyraania
we wszystkich sprawach, ktre go dotycz i skorelowany z tym prawem obowizek
organw pastwa przyjmowania owych pogldw z naleyt wag, stosownie do
wieku oraz dojrzaoci dziecka (art. 12 KoPD).
Sd nie jest zwizany wskazaniem uczynionym przez rodzicw, a uwzgldnienie
ich woli wchodzi w rachub jedynie w sytuacji, w ktrej powierzenie sprawowania
opieki tej wanie osobie byoby zgodne z dobrem dziecka. Ze szczegln rezerw
naley podchodzi do sugestii rodzicw w tych sprawach, w ktrych konieczno ob-
jcia dziecka opiek prawn wynika z faktu pozbawienia ich wadzy rodzicielskiej.
Jeeli opiekunem nie moe zosta ustanowiona osoba wskazana przez rodzicw,
wwczas naley poszukiwa kandydata wrd krewnych lub innych osb bliskich
dziecku pozostajcemu pod opiek. W przypadku braku takich osb, sd opie-
kuczy zwraca si o wskazanie osoby, ktrej opieka mogaby by powierzona, do
waciwej jednostki organizacyjnej pomocy spoecznej (orodek pomocy spoecznej,
powiatowe centrum pomocy rodzinie) albo organizacji spoecznej, do ktrej naley
piecza nad maoletnim, a jeli pozostajcy pod opiek przebywa w placwce opie-
kuczo-wychowawczej albo innej podobnej placwce, w zakadzie poprawczym lub
w schronisku dla nieletnich, wwczas sd moe zwrci si take do tej placwki
albo do tego zakadu lub schroniska.
W razie potrzeby ustanowienia opieki prawnej dla maoletniego umieszczonego
w rodzinie zastpczej sd powierzy sprawowanie jej osobom penicym t funk-
cj. Sytuacja taka zaistnieje, gdy utworzona zostanie rodzina zastpcza dla dziecka,
co do ktrego istnieje konieczno ustanowienia opieki oraz wwczas, gdy dziecko
umieszczono w rodzinie zastpczej na podstawie orzeczenia sdu o ograniczeniu
wadzy rodzicielskiej, a nastpnie rodzice dziecka zostali owej wadzy pozbawieni
cakowicie lub np. zmarli.
Od 1.1.2012 r. pierwszestwo w podjciu opieki nad dzieckiem przebywajcym w rodzinnym
domu dziecka bdzie przysugiwao osobom prowadzcym taki dom. W przypadku umieszczenia
dziecka w placwce opiekuczo-wychowawczej typu rodzinnego, opieka nad nim powierza-
na bdzie przede wszystkim osobom prowadzcym t placwk. Osoby bliskie dziecku bd
natomiast miay pierwszestwo w sprawowaniu opieki prawnej nad wychowankiem placwki
opiekuczo-wychowawczej.
AKjvOgA=
AK
Sd opiekuczy moe ustanowi jednego opiekuna dla kilku osb, jeeli nie ma
sprzecznoci midzy ich interesami. Opieka nad rodzestwem powinna by w miar
monoci powierzona jednej osobie (art. 151 KRO).
Objcie opieki jest, co prawda, prawnym obowizkiem, jednake nie zdarza
si, aby sd ustanowi opiekunem osob, ktra nie wyraa na to zgody. Byoby to
sprzeczne z zasad dobra dziecka oraz niemoliwe z powodw formalnych, gdy
objcie opieki nastpuje przez zoenie przyrzeczenia przed sdem opiekuczym.
Konsekwencje negatywne okrelone w przepisach z zakresu prawa pracy (upom
nienie, nagana, wypowiedzenie umowy i in.) mog natomiast ponie osoby zatrud-
nione w instytucjach wymienionych w art. 149 3 KRO (zakad poprawczy, pla-
cwka opiekuczo-wychowawcza, orodek pomocy spoecznej i in.), jeeli odmwi
objcia opieki, pomimo polecenia wydanego w tym wzgldzie przez kierownika
dziaajcego na podstawie proby ze strony sdu opiekuczego. Argumentem za
tak interpretacj jest wprowadzenie nowel Kodeksu rodzinnego i opiekuczego
z 6.11.2008 r. odpatnoci za sprawowanie opieki (art. 162 KRO).
III. Sprawowanie opieki
Do sprawowania opieki stosuje si odpowiednio przepisy o wadzy rodzicielskiej

z zachowaniem odrbnoci wynikajcych z przepisw o opiece (art. 155 2 KRO).
Na tre opieki (podobnie, jak na tre wadzy rodzicielskiej) skada si w zwizku
z tym:
1) sprawowanie pieczy nad osob podopiecznego,
2) sprawowanie pieczy nad jego majtkiem,
3) przedstawicielstwo ustawowe podopiecznego.
Ad 1) Sprawujc piecz nad osob podopiecznego opiekun ma obowizek wy-
chowywania go, kierowania nim, dbaoci o zapewnienie mu naleytej egzystencji
i ochron jego innych interesw.
Ma rwnie kompetencje, by zwrci si do sdu o pomoc, w przypadku zatrzy-
mania dziecka przez osob nieuprawnion, a take w innych sprawach zwizanych
z naleytym wypenianiem funkcji opiekuna (art. 100 KRO).
Podopieczny winien jest opiekunowi posuszestwo. Powinnoci opiekuna
jest jednak wysuchanie podopiecznego przed powziciem decyzji w waniejszych
sprawach, ktre go dotycz. W miar moliwoci o ile, rzecz jasna, pozwala na to
rozwj umysowy dziecka opiekun powinien te uwzgldni jego rozsdne ycze-
nia (art. 95 4 KRO).
Skoro rodzica, to tym bardziej opiekuna, dotyczy zakaz stosowania wzgldem
podopiecznego kar cielesnych (art. 961 KRO).
Ad 2) Sprawowanie pieczy nad majtkiem podopiecznego suy ma przede
wszystkim trosce o stosunki majtkowe podopiecznego z uwzgldnieniem zasady
AKjvOgA=
AK
dobra dziecka. Jako takie rni si ono od sprawowania zarzdu majtkiem dziecka
(w ramach sprawowania przez rodzicw wadzy rodzicielskiej), ktrego zadaniem
jest realizowanie celw ekonomicznych.
Sprawowanie pieczy nad majtkiem opiekun rozpoczyna od sporzdzenia
inwentarza. Inwentarz sporzdza opiekun take pniej, tj. w czasie sprawowa-
nia opieki, a to w przypadku nabycia przez podopiecznego majtku. Jeli majtek
podopiecznego jest nieznaczny, wwczas sd moe zwolni opiekuna z obowizku
sporzdzenia inwentarza. Sd moe rwnie nakaza zoenie do sdowego depo
zytu kosztownoci, papierw wartociowych i innych dokumentw podopiecznego.
Jeeli chodzi natomiast o gotwk podopiecznego, to o ile nie jest ona niezbdna do
zaspokajania jego uzasadnionych potrzeb opiekun obowizany jest przekaza j do
instytucji bankowej. Podejmowanie jej jest kadorazowo uzalenione od zezwolenia
sdu (art. 160 i 161 KRO).
W razie zwolnienia z opieki, a take wobec jej ustania, opiekun ma obowizek
zoenia w cigu 3 miesicy rachunku kocowego z zarzdu majtkiem.
Jeeli zarzd majtkiem podopiecznego wymaga znacznego nakadu pracy, sd
opiekuczy moe na danie opiekuna przyzna mu stosowne wynagrodzenie
okresowe albo wynagrodzenie jednorazowe w dniu ustania opieki lub zwolnienia
go od niej. Powysze roszczenia opiekuna przedawniaj si z upywem 3 lat od
ustania opieki lub zwolnienia opiekuna, podobnie jak roszczenia osoby pozostajcej
pod opiek o naprawienie szkody wyrzdzonej nienaleytym sprawowaniem opieki
(art.162163 KRO).
Sprawujcy opiek podlega nadzorowi sdu.
Ad 3) Kompetencje opiekuna w zakresie reprezentacji ustawowej podopiecz-
nego s ograniczone na podobiestwo ogranicze, jakie Kodeks rodzinny i opieku-
czy nakada w tym wzgldzie na rodzicw. Opiekun nie moe wic reprezentowa
osb pozostajcych pod jego opiek przy czynnociach prawnych midzy nimi,
a take przy czynnociach prawnych midzy jedn z tych osb a opiekunem albo
jego maonkiem, zstpnym, wstpnym lub rodzestwem, chyba e czynnoci te
polegayby na bezpatnym przysporzeniu na rzecz podopiecznego (art. 159 1 KRO).
Sprawowanie opieki nad dzieckiem dotyczy czasami dzieci, ktrych rodzicom
nie przysuguje wadza rodzicielska, gdy s maoletni lub cakowicie lub czciowo
ubezwasnowolnieni, jednake uczestnicz w sprawowaniu nad dzieckiem biecej
pieczy i w wychowywaniu go (art. 96 2 KRO). Sd opiekuczy, kierujc si dobrem
dziecka, moe rodzicom te kompetencje ograniczy lub je odebra, ale czsto byoby
to niezasadne, zwaszcza gdy opiek sprawuj dziadkowie, a maoletni rodzice dziec-
ka s w stanie w niedalekiej przyszoci po osigniciu penoletnoci naleycie
sprawowa wadz rodzicielsk. Dla wzmocnienia pozycji prawnej takich rodzicw
wprowadzono przepis nakadajcy na opiekuna obowizek informowania ich o de-
cyzjach w waniejszych sprawach, ktre dotycz osoby lub majtku ich dziecka
pozostajcego pod opiek (art. 158 KRO). Realizacja tego obowizku powinna funk-
AKjvOgA=
AK
cjonowa naleycie choby z tego powodu, e w tej samej kategorii spraw opiekun
ma obowizek uzyskiwa zezwolenie sdu (art. 155 2 KRO).
Opiekun obowizany jest wykonywa swe czynnoci z naleyt starannoci.
Kryterium oceny starannoci dziaania opiekuna jest dobro osoby pozostajcej pod
opiek oraz interes spoeczny (art. 154 KRO).
W zwizku z tym, e trudno wskaza takie dziaania opiekuna, ktre byyby zgodne z dobrem
dziecka, a jednoczenie sprzeczne z interesem spoecznym (i na odwrt), naley podda w wt-
pliwo zasadno umieszczania w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym tego drugiego kryterium
oceny starannoci w sprawowaniu opieki.
Opiekun moe mie kilku podopiecznych, o ile nie ma sprzecznoci midzy ich
interesami. Opiek nad rodzestwem powinna sprawowa jedna osoba.
Jeeli opiekun ponis w zwizku ze sprawowaniem opieki nakady i wydatki,
wwczas moe da ich zwrotu. Do roszcze z tego tytuu stosuje si odpowiednio
przepisy o zleceniu.
Nowelizacj Kodeksu rodzinnego i opiekuczego z 6.11.2008 r. odstpiono
od powszechnie krytykowanej bezpatnoci opieki. Byo to bowiem niewtpliwie
jedn z przyczyn niechci do wyraania zgody na objcie opieki oraz pasywnoci
wielu osb, ktre czsto pod naciskiem podjy si sprawowania funkcji opie-
kuna. Obecnie, na podstawie art. 162 KRO, wynagrodzenie opiekunowi przyznaje
sd. Czyni to na danie opiekuna. Moe ono by jednorazowe (wypacane w dniu
ustania opieki) lub wypacane okresowo. Nie przyznaje si go, jeeli nakad pracy
opiekuna jest nieznaczny lub gdy penienie opieki zwizane jest z penieniem funkcji
rodziny zastpczej albo czyni zado zasadom wspycia spoecznego.
Z tego ostatniego powodu nie bdzie, moim zdaniem, podstaw do przyzna-
nia wynagrodzenia osobie sprawujcej opiek nad swym ubezwasnowolnionym
cakowicie maonkiem. Mona natomiast zgosi wtpliwoci w odniesieniu do
braku wynagrodzenia dla opiekunw penicych wzgldem podopiecznego funkcj
rodziny zastpczej. Rodziny zastpcze otrzymuj bowiem wiadczenia wycznie
na czciowe pokrycie potrzeb umieszczonego w nich dziecka. W szczeglnoci nie
mog z tych kwot zaspokaja wasnych potrzeb. Tym bardziej nie wolno im z nich
potrca sobie wynagrodzenia za sprawowanie opieki, a tak sugesti zawiera
wyczenie ich spord tych opiekunw, ktrym sd moe przyzna wynagrodze-
nie. Jedynie w stosunku do rodzin zastpczych zawodowych mona przyj, e
wypacane im z tego tytuu wynagrodzenie zawiera w sobie gratyfikacj z tytuu
wypeniania obowizku opiekuna.
Wynagrodzenie opiekuna pokrywa si z dochodw lub z majtku podopiecznego,
a jeeli nie ma on odpowiednich dochodw lub majtku, wwczas wynagrodzenie
pokrywane jest ze rodkw publicznych na podstawie art. 53a PomSpoU. Stanowi
on, e wysoko wynagrodzenia ustalonego przez sd nie moe w stosunku mie-
sicznym przekracza 1/10 przecitnego miesicznego wynagrodzenia w sektorze
przedsibiorstw, bez wypat nagrd z zysku, ogoszonego przez Prezesa GUS za
okres poprzedzajcy dzie przyznania wynagrodzenia.
AKjvOgA=
AK
Jeeli opiekun doznaje przemijajcej przeszkody w sprawowaniu opieki, sd

opiekuczy moe ustanowi kuratora.
IV. Nadzr sdu opiekuczego nad sprawowaniem opieki
Opiekun w wypenianiu swej funkcji podlega nadzorowi sdu (art. 165168

KRO). Odrnia to istotnie pozycj prawn opiekuna od pozycji, jaka wzgldem
dziecka przysuguje rodzicom, ktrzy w sprawowaniu wadzy rodzicielskiej nie
podlegaj nadzorowi. Ich pozycj chroni m.in. zasada autonomii rodziny, od ktrej
respektowania sd moe odstpi dopiero w obliczu zagroenia dobra dziecka.
Sd opiekuczy nie jest organem opieki, lecz organem nadzoru nad jej sprawo-
waniem. Nadzr sdu opiekuczego nad sprawowaniem opieki sprowadza si do:
1) zaznajamiania si z dziaalnoci opiekuna przez lektur skadanych przez niego
sprawozda;
Powinny one dotyczy zwaszcza: stanu zdrowia podopiecznego, jego rozwoju psychicznego
i intelektualnego, sytuacji materialnej, warunkw bytowych i mieszkaniowych itp.
2) wyraania zgody na podejmowanie przez opiekuna dziaa dotyczcych istotnych
spraw podopiecznego (art. 593 KPC) zwizanych zarwno z osob,
Na przykad okrelenie miejsca jego pobytu, wybr zawodu, wyraenie zgody na powaniej-
sze zabiegi medyczne, na uznanie dziecka czy te na jego przysposobienie, a take na wytoczenie
powdztwa o ustalenie ojcostwa, umieszczenie podopiecznego w rodzinie zastpczej lub placwce
opiekuczo-wychowawczej i wiele innych.
jak i majtkiem podopiecznego;
Na przykad podejmowanie kosztownoci z depozytu sdowego oraz gotwki z konta ban-
kowego, wytaczanie spraw sdowych o roszczenia majtkowe, zgoda na dokonanie czynnoci
prawnej dotyczcej majtku podopiecznego.
3) udzielania opiekunowi wskazwek i polece;
4) monoci dania od opiekuna wyjanie we wszelkich sprawach nalecych do
zakresu opieki oraz przedstawiania dokumentw zwizanych z jej sprawowaniem
(skadania nie rzadziej ni co roku sprawozda dotyczcych osoby podopiecz-
nego oraz rachunkw z zarzdu majtkiem, ktre to rachunki sd zatwierdza).
Jeeli dochody z majtku nie przekraczaj prawdopodobnych kosztw utrzymania i wy-
chowania pozostajcego pod opiek, sd opiekuczy moe zwolni opiekuna od przedstawiania
szczegowych rachunkw z zarzdu. W takim wypadku opiekun skada tylko oglne sprawozdanie
o zarzdzie majtkiem.
Sd opiekuczy bada sprawozdania i rachunki opiekuna pod wzgldem rzeczowym i rachunko-
wym, zarzdza w razie potrzeby ich sprostowanie i uzupenienie oraz orzeka, czy i w jakim zakresie
rachunki zatwierdza. Zatwierdzenie rachunku przez sd opiekuczy nie wycza odpowiedzialnoci
opiekuna za szkod wyrzdzon nienaleytym sprawowaniem zarzdu majtkiem.
AKjvOgA=
AK
Sd moe zwolni opiekuna z obowizku przedstawiania szczegowych rachunkw, jeli

dochody z majtku podopiecznego nie przekraczaj wydatkw zwizanych z jego utrzymaniem
i wychowaniem.
Jeeli opiekun nie sprawuje naleycie opieki, sd opiekuczy wyda odpo-
wiednie zarzdzenia. Mog one dotyczy szczeglnie: umieszczenia podopiecznego
w instytucjonalnej formie pieczy zastpczej, zobowizania opiekuna do podjcia
okrelonych dziaa z okreleniem sposobu ich kontroli (per analogiam art. 109 2
pkt 1 KRO), ustanowienia kuratora do zarzdzania majtkiem podopiecznego (per
analogiam art. 109 3 KRO), zobowizania opiekuna do skierowania podopieczne-
go na leczenie szpitalne lub sanatoryjne, zarzdzenia zastpujcego zgod opiekuna
na poddanie podopiecznego zabiegowi leczniczemu, wykonania orzeczenia poradni
psychologiczno-pedagogicznej o koniecznoci zapisania go do szkoy specjalnej lub
pobrania krwi w zwizku z postpowaniem dowodowym w sprawie o prawa stanu itp.
V. Zwolnienie opiekuna i ustanie opieki
Opieka prawna pomylana zostaa jako instytucja trwaa, ktrej ustanie nastpuje
z mocy prawa dopiero wraz z osigniciem przez podopiecznego penoletnoci, z wy-
jtkiem jedynie sytuacji, gdy wczeniej przywrcona zostanie wadza rodzicielska
jego rodzicom lub te gdy zostanie on przysposobiony.
Jeeli opiekun doznaje przemijajcej przeszkody w sprawowaniu opieki, ww-
czas sd moe na czas jej trwania ustanowi dla podopiecznego kuratora.
Pojcie przeszkoda przemijajca jak powiedziano analizujc art. 110 1
KRO dotyczcy zawieszenia wadzy rodzicielskiej (zob. rozdz. III, 21, pkt II) od-
nosi si do sytuacji, ktre czasowo uniemoliwiaj wykonywanie zada zwizanych
ze sprawowaniem funkcji opiekuna i nie s to okolicznoci dyskwalifikujce go jako
osob godn jej penienia (nie jest to wic np. popadnicie w nag alkoholowy,
lecz np. pobyt za granic na stau naukowym, szpitalne leczenie i rehabilitacja itp.).
Przeszkoda przemijajca to z reguy taka, ktrej kres stosunkowo dokadnie mona
oznaczy ju w momencie jej powstania.
Kodeks rodzinny i opiekuczy przewiduje moliwo zwolnienia opiekuna
z jego funkcji przed momentem wyganicia opieki. Na danie opiekuna, o ile
przemawiaj za tym wane powody, sd moe zwolni go z penienia opieki. Owe
wane powody to takie, ktre powoduj niemoliwo wywizywania si opiekuna
z jego obowizkw lub te wi si dla niego z nadmiern uciliwoci. Tytuem
przykadu mona wymieni pogorszenie stanu zdrowia, cik chorob, zmian
miejsca zamieszkania, zmian warunkw pracy opiekuna uniemoliwiajc opie-
kunowi naleyte wywizywanie si ze swych obowizkw itp.
Sd ma natomiast obowizek zwolnienia opiekuna z powierzonej mu funkcji,
jeli:
AKjvOgA=
AK
1) nie jest on zdolny do sprawowania opieki z przyczyn faktycznych (np. istotne po-
gorszenie stanu zdrowia) lub prawnych (np. straci pen zdolno do czynnoci
prawnych, zosta pozbawiony praw opiekuczych),
2) dopuszcza si on czynw lub zaniedba naruszajcych dobro podopiecznego np.
wwczas, gdy raco zaniedbuje lub raco naduywa swej pozycji opiekuna
zachowujc si w taki sposb, ktry gdyby dotyczyo to zachowa rodzicw
wzgldem dziecka mogyby stanowi podstaw pozbawienia wadzy rodziciel-
skiej lub gdy dotyczy go inna z przeszkd do objcia funkcji opiekuna wymie-
niona w art. 148 KRO.
Przykadem nagannego zachowania jest te np. wiadome naduycie przez opiekuna uprawnie
w zakresie umocowania do dziaania w imieniu podopiecznego i naruszenie w ten sposb jego
interesu w zmowie z kontrahentem, przy czym bez znaczenia do oceny postpowania opiekuna jest
to, e takie zachowanie z mocy art. 58 1 KC powoduje niewano czynnoci1.
Naley podkreli, e opieka suy ma dobru podopiecznego, dlatego w przy-
padku, gdy sprawowana jest w sposb z tym dobrem sprzeczny, powstaje wspo-
mniany ju obowizek poinformowania o tym sdu celem zmiany osoby opiekuna
(art. 572 KPC). Obowizek taki naoono te w art. 17 ustawy o ochronie zdrowia
psychicznego na kierownika psychiatrycznego zakadu opieki zdrowotnej.
Jeeli sd opiekuczy nie postanowi inaczej, opiekun zwolniony ze sprawowania
opieki ma obowizek nadal prowadzi pilne sprawy zwizane z opiek, a do czasu
jej objcia przez nowego opiekuna.
Zwolnienie opiekuna nie powoduje ustania opieki. Trwa ona bowiem do momen-
tu, w ktrym dziecko osignie penoletno lub ktremukolwiek z jego rodzicw
zostanie przywrcona choby w ograniczonym zakresie wadza rodzicielska,
albo te koczy si wraz ze mierci podopiecznego.
Gdy maoletni osignie penoletno albo gdy przywrcona zostanie nad nim
wadza rodzicielska, opieka ustaje z mocy prawa.
Jeeli w chwili ustania opieki zachodzi przeszkoda do natychmiastowego przej-
cia zarzdu majtkiem przez osob, ktra pozostawaa pod opiek, ewentualnie przez
jej przedstawiciela ustawowego lub spadkobiercw, wwczas opiekun obowizany
jest nadal prowadzi pilne sprawy zwizane z zarzdem majtku, chyba e sd opie-
kuczy postanowi inaczej.
W razie zwolnienia opiekuna lub ustania opieki, opiekun obowizany jest zoy
w cigu 3 miesicy rachunek kocowy z zarzdu majtkiem. Do rachunku koco-
wego stosuje si odpowiednio przepisy o rachunku rocznym. Sd opiekuczy moe
zwolni opiekuna od obowizku skadania rachunku kocowego.
Niezwocznie po swym zwolnieniu lub po ustaniu opieki, opiekun obowizany
jest odda osobie, ktra pozostawaa pod opiek, albo jej przedstawicielowi ustawo-
wemu lub spadkobiercom, zarzdzany przez siebie majtek tej osoby.
1
Wyrok SN z 14.7.1992 r., II CRN 60/92, niepubl.
AKjvOgA=
AK
30. Opieka nad osob doros ubezwasnowolnion cakowicie 251
30. Opieka nad osob doros ubezwasnowolnion cakowicie
I. Wstp
Celem ubezwasnowolnienia jest ochrona osb dotknitych chorob psychiczn,

niedorozwojem umysowym lub innymi zaburzeniami psychicznymi w stopniu unie-
moliwiajcym im samodzielne prowadzenie swoich spraw. Wbrew temu przesaniu
(ochrona sabszych), w odbiorze spoecznym ubezwasnowolnienie funkcjonuje
przede wszystkim jako naznaczenie osoby, w stosunku do ktrej jest orzekane. Poten-
cjalny wnioskodawca czsto nie podejmuje wic krokw prawnych lkajc si reakcji
rodowiska lub samej osoby wymagajcej ubezwasnowolnienia. Ta psychologiczna
trudno powinna jednak by pokonywana. Warto zwrci uwag, i ustawa o ochro-
nie zdrowia psychicznego nakazuje kierownikom szpitali psychiatrycznych oraz
domw pomocy spoecznej kierowanie wnioskw o ubezwasnowolnienie, w tych
przypadkach, w ktrych spenione s po temu przesanki, a take nakada na nich
obowizek informowania sdw o zaniedbywaniu obowizkw przez opiekunw
prawnych osb przebywajcych w ich instytucjach. Naley podkreli, e uchwa-
lenie tej ustawy przyczynio si do wzrostu spoecznej rangi prawnej ochrony osb
niepenosprawnych intelektualnie, a w tym rwnie instytucji ubezwasnowolnienia
(co pocigno za sob dostrzegalne zmiany na lepsze w jej spoecznym odbiorze).
Wie si to m.in. z realizowaniem przez suby socjalne obowizku podejmowania
dziaa zmierzajcych do roztoczenia nad chorymi psychicznie wsparcia w rodowi-
sku ich zamieszkania (tzw. oparcie spoeczne art. 8 i 9 ustawy). Ubezwasnowol-
nienie ma te szczeglnie doniose znaczenie w pracy nauczycieli (zwaszcza szk
specjalnych) i wychowawcw placwek opiekuczo-wychowawczych, pracownikw
socjalnych zatrudnionych w domach pomocy spoecznej. W wielu bowiem szkoach
i placwkach ucz si lub przebywaj dzieci niedorozwinite umysowo lub chore
czy te zaburzone psychiczne, a mieszkacami wielu domw pomocy spoecznej s
osoby rwnie w taki sposb dotknite przez los.
Zagadnienia prawne zwizane z opiek nad osob doros cakowicie ubezwa-
snowolnion nie odbiegaj znacznie od regulacji dotyczcych opieki nad maoletnim.
Omwienie tego zagadnienia w ramach wykadu prawa rodzinnego i opieku-
czego uzasadnione jest przede wszystkim tym, e opiekunami osb ubezwasno-
wolnionych s z reguy ich najblisi, czyli maonek, dziecko, rodzic. Mamy tu
do czynienia z regulacjami prawa dotyczcego rodziny (ubezwasnowolnienie), do
ktrych stosuje si odpowiednio przepisy o wadzy rodzicielskiej, a wic instytucji
nalecej do kanonu prawa rodzinnego.
Kodeks rodzinny i opiekuczy powica opiece prawnej nad osob cakowicie
ubezwasnowolnion zaledwie 3 przepisy, przy czym w pierwszym z nich (art. 175
KRO) odsya do odpowiedniego stosowania przepisw o opiece nad maoletnim.
Dwa pozostae uregulowania dotycz doboru opiekuna i sposobu ustania opieki.
Kodeks stanowi w nich, e:
AKjvOgA=
AK
1) jeeli nie byoby to sprzeczne z dobrem ubezwasnowolnionego opiek nad nim

powinien sprawowa przede wszystkim jego maonek, a w braku tego, jego
ojciec lub matka (art. 176 KRO);
Kryterium zgodnoci z dobrem ubezwasnowolnianego bdzie osignite w przypadku
przejawiania przez wymienionych solidarnej postawy z podopiecznym. Choroba psychiczna jest
jednak czsto podoem konfliktw rodzinnych, rozkadu wizi maeskiej i dlatego sd musi
wnikliwie bada sytuacj, aby orzeczenie zapewniao ubezwasnowolnionemu opiek prawn
osoby mu yczliwej.
2) opieka prawna nad osob ubezwasnowolnion cakowicie wygasa z mocy pra-
wa wraz z uchyleniem ubezwasnowolnienia lub zmian ubezwasnowolnienia
cakowitego na czciowe (art. 177 KRO).
II. Przesanki ubezwasnowolnienia
Ubezwasnowolni mona jedynie osob:

1) chor psychicznie ktra z tego powodu nie jest
2) umysowo niedorozwinit lub w stanie samodzielnie kierowa
3) w inny sposb zaburzon psychicznie swym postpowaniem
Pojcie choroba psychiczna jest wyznaczone przez aktualny stan wiedzy me-
dycznej jego zakres jest wic zmienny. Prawnik powinien zda si w tej materii na
opracowania naukowe z tego zakresu1, a w toku prowadzonej sprawy na opini bie-
gego lekarza psychiatry. Uprawnione w rozwaaniach prawniczych jest co najwyej
stwierdzenie wynikajce z analizy dogmatycznej przepisw Kodeksu cywilnego, e
nie kada choroba psychiczna, jak i nie kady rodzaj niedorozwoju umysowego
lub zaburze psychiki, jest podstaw do ubezwasnowolnienia. Chodzi jedynie
o takie ich przejawy, ktre powoduj, i dana osoba nie jest w stanie sama kierowa
swym postpowaniem. Tylko wwczas wymaga ona ustanowienia dla niej opieki
prawnej i wsparcia ze strony prawnego opiekuna, gdy tylko wwczas konieczne
jest zapewnienie jej ochrony. Przez upoledzenie umysowe rozumie naley za-
hamowany lub niepeny rozwj psychiczny charakteryzujcy si przede wszystkim
niedostatecznym poziomem inteligencji zdolnoci poznawczych, mowy, czynnoci
motorycznych i umiejtnoci spoecznych. Wyrnia si 4 stopnie upoledzenia
umysowego w zalenoci od poziomu tzw. ilorazu inteligencji: lekkie, umiarkowane,
znaczne i gbokie2.
Zaburzenia psychiczne inne ni choroba psychiczna i upoledzenie umy
sowe, to m.in. zaburzenia nerwicowe (stany lkowe, fobie, hipochondria, histeria),
zaburzenia seksualne, uzalenienie alkoholowe, od lekw lub od substancji psy-
1
Zob. zwaszcza S. Dbrowski, J. Pietrzykowski, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz,
Warszawa 1997, s. 56 i nast.
2
Tame, s. 62.
AKjvOgA=
AK
30. Opieka nad osob doros ubezwasnowolnion cakowicie 253
choaktywnych, czynniki psychiczne istotne dla chorb somatycznych (astma, wrzd

odka) i inne1.
III. Skutki prawne ubezwasnowolnienia
Osoby, ktre zostay cakowicie ubezwasnowolnione nie maj zdolnoci do

czynnoci prawnych i nie mog ich skutecznie dokonywa (czynnoci dokonane
przez nich s niewane). Wyjtkiem s umowy nalece do umw zawieranych
w drobnych biecych sprawach ycia codziennego (art. 14 2 KC). Orzeczenie
ubezwasnowolnienia cakowitego powoduje wic, e osoba penoletnia (lub niepe-
noletnia, ktra ukoczya 13 lat) traci zdolno do dokonywania czynnoci prawnych.
Nie mogc skutecznie ich dokonywa, nie moe korzysta z praw i wolnoci z tym
zwizanych, ale rwnie nie moe dziaa na sw niekorzy (nie moe np. ponie
negatywnych konsekwencji swych dziaa dokonanych za czyj namow). Przy
czynnociach prawnych dla ich skutecznoci musi by bowiem reprezentowana
przez prawnego opiekuna.
Osoby dorose, ktre zostay ubezwasnowolnione czciowo nie podlegaj
opiece prawnej, lecz sd ustanawia dla nich kuratel i wyznacza kuratora. Maj
one ograniczon zdolno do czynnoci prawnych, co przejawia si w moliwoci
dokonywania wszelkich czynnoci prawnych, jednake za zgod przedstawiciela
ustawowego (kuratora). Bez owej zgody osoba ta moe zawiera jedynie umowy
w drobnych biecych sprawach ycia codziennego, moe te dysponowa swym
zarobkiem i przedmiotami oddanymi jej przez przedstawiciela ustawowego do swo-
bodnego uytku.
Tak wic podstawowym skutkiem ubezwasnowolnienia czciowego jest ogra-
niczenie osoby penoletniej w jej zdolnoci do dokonywania czynnoci prawnych,
za skutkiem cakowitego ubezwasnowolnienia jest cakowite pozbawienie tej
zdolnoci. Pamita jednak trzeba i o tym, e osoba ubezwasnowolniona czciowo
(a tym bardziej osoba ubezwasnowolniona cakowicie) nie majc penej zdolnoci
do czynnoci prawnych nie moe rwnie m.in.:
1) sprawowa wadzy rodzicielskiej nad swym dzieckiem (art. 94 1 i 3 KRO),
2) przysposobi dziecka (art. 1141 1 KRO),
3) sporzdzi testamentu (art. 944 1 KC),
4) bra biernego i czynnego udziau w wyborach.
Osoba ubezwasnowolniona cakowicie nie moe ponadto np. zawrze zwizku
maeskiego (art. 11 KRO).
1
S. Dbrowski, J. Pietrzykowski, op. cit., s. 63.
AKjvOgA=
AK
IV. Postpowanie w sprawach o ubezwasnowolnienie wybrane

informacje proceduralne (art. 544560 KPC)
Sprawy o ubezwasnowolnienie nale do waciwoci sdw okrgowych

miejsca zamieszkania osoby, ktra ma by ubezwasnowolniona. W braku miejsca
zamieszkania, waciwy jest sd miejsca jej pobytu.
Z racji rangi spraw o ubezwasnowolnienie, w ktrych idzie wszak o ingerencj
w sfer wolnoci czowieka, sd rozpoznaje je w skadzie 3 sdziw zawodowych.
Wniosek o wszczcie postpowania moe zgosi maonek osoby, ktra ma
by ubezwasnowolniona, jej krewni w linii prostej, rodzestwo, przedstawiciel
ustawowy (np. opiekun prawny 15-letniego gboko upoledzonego dziecka), a take
prokurator. Krewni nie mog zoy wniosku, jeeli dotyczyby on osoby, ktra ma
przedstawiciela ustawowego. Wbrew potocznemu mniemaniu, kompetencji do zo-
enia wniosku nie ma adna inna osoba ani te instytucje, takie jak: orodki pomocy
spoecznej, domy pomocy spoecznej, szpitale psychiatryczne czy te placwki opie-
kuczo-wychowawcze. Widzc konieczno orzeczenia ubezwasnowolnienia danej
osoby, mog one wystpi ze stosownym wnioskiem do prokuratora. Ten za po za-
poznaniu si z okolicznociami jeli uzna to za celowe, wystpi nastpnie do sdu.
Wniosek zoy mona na rok przed osigniciem penoletnoci przez osob,
ktrej postpowanie ma dotyczy. Chodzi o to, by unikn sytuacji, w ktrej sp-
nione orzeczenie doprowadzioby do niepowetowanych strat dla interesw takiej
osoby.
Kto zgosi wniosek w zej wierze lub lekkomylnie, podlega karze grzywny.
Dla ochrony przed nieuzasadnionym wszczciem postpowania o ubezwa-
snowolnienie wprowadzono obowizek przedstawienia wiadectwa lekarskiego,
wydanego przez lekarza psychiatr o stanie psychicznym osoby, ktrej wniosek do-
tyczy lub opinii psychologa o stopniu niepenosprawnoci tej osoby. Jeli powodem
ubezwasnowolnienia jest pijastwo, sd da take przedstawienia zawiadczenia
poradni przeciwalkoholowej, a jeeli jest nim narkomania zawiadczenia z poradni
leczenia uzalenie.
Sd rozpoznajc spraw opiera si m.in. na opinii biegych psychiatrw. Moe
te zarzdzi obserwacj osoby w szpitalu psychiatrycznym, ktra ma by ubezwa-
snowolniona. W trakcie postpowania sd ma te obowizek wysuchania tej osoby,
co powinno odby si w obecnoci lekarza.
W postanowieniu o ubezwasnowolnienie sd orzeka o tym, czy jest ono cako-
wite, czy te czciowe i z jakiego powodu zostaje orzeczone. Sd uchyli ubezwa-
snowolnienie, jeli owe przyczyny ustan.
Sd, ktry orzek ubezwasnowolnienie, przesya do sdu opiekuczego odpis
prawomocnego postanowienia. Na tej podstawie sd opiekuczy wszczyna post-
powanie o ustanowienie opiekuna dla osoby ubezwasnowolnionej cakowicie lub
kuratora dla osoby ubezwasnowolnionej czciowo.
AKjvOgA=
AK
31. Kuratela 255
Wniosek o uchylenie albo o zmian ubezwasnowolnienia mog zgosi: ma-

onek osoby, ktrej dotyczy postpowanie, krewni w linii prostej, rodzestwo, jego
opiekun prawny, prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich, sam ubezwasnowol-
niony, a ponadto uchylenie moe nastpi z urzdu.
V. Sprawowanie opieki prawnej nad osob cakowicie

ubezwasnowolnion
Niemale w caej rozcigoci naley w tym miejscu odesa do uwag na temat

sprawowania opieki prawnej nad osob maoletni. Take i tu opieka prawna spro-
wadza si do pieczy nad osob, pieczy nad majtkiem i reprezentacji ustawowej, a jej
sprawowanie, ktre podlega nadzorowi sdu, moe by zawieszone lub uchylone.
Specyfika sprawowania opieki prawnej nad osob ubezwasnowolnion cakowicie
jest inna ni opieka nad dziemi, a wynika to ze stanu psychicznego, dorosoci,
faktu posiadania majtku, bycia maonkiem oraz innych cech, ktre u maoletnich
z reguy nie wystpuj (np. maestwo) czy wystpuj sporadycznie (np. posiadanie
majtku, zapadnicie na chorob psychiczn). Specyfik t odzwierciedla orzecznic-
two. Wrd istotnych spraw podopiecznego bdcego osob ubezwasnowolnion
cakowicie, a wic takich, w ktrych opiekun dziaa za zgod sdu opiekuczego,
Sd Najwyszy wskaza na:
1) zoenie dania zaniechania przez sd orzekania o winie w procesie
rozwodowym1,
2) wytoczenie sprawy o rozwd2.
Opieka nad ubezwasnowolnionym cakowicie ustaje z mocy prawa w razie
uchylenia ubezwasnowolnienia lub zmiany ubezwasnowolnienia cakowitego na
czciowe.
31. Kuratela
Podobnie, jak opieka prawna, rwnie kuratela nie jest instytucj prawa rodzin-
nego, lecz zaliczy j naley do osobowego prawa cywilnego (jako taka przynaley
do prawa dotyczcego rodziny).
Informacje na temat istotnych cech kurateli dobrze jest wymieni na tle cech
opieki prawnej:
1) kuratel i opiek prawn ustanawia si w przypadkach przewidzianych w ustawie,
jednake jeli chodzi o kuratel, to ustanawia si j rwnie wtedy, gdy jest to
1
Orzeczenie SN z 3.6.1954 r., II C 1670/53, niepubl.
2
Orzeczenie SN z 24.4.1956 r., I CR 540/55, RPEiS 1958, z. 1, s. 312.
AKjvOgA=
AK
konieczne do ochrony interesu oglnego lub zasugujcego na ochron interesu

indywidualnego;
2) ich sprawowanie podlega nadzorowi sdu;
3) w zakresie nieuregulowanym przez przepisy, ktre przewiduj ustanowienie ku-
ratora (s one lakoniczne), stosuje si do kurateli odpowiednio przepisy o opiece;
4) co do zakresu zada, to opiekun sprawuje oglnie ujt piecz nad osob oraz ma-
jtkiem podopiecznego i jest jego przedstawicielem ustawowym, natomiast
zakres dziaania kuratora sprowadza si w zasadzie do ochrony interesw majt-
kowych i to czsto odnoszcych si do jakiego jednego ich aspektu (bywa, e
do jednej czynnoci prawnej z tym zwizanej), poza tym kurator nie zawsze jest
przedstawicielem ustawowym osoby, dla ktrej ustanowiono kuratel;
5) opieka ustanawiana jest przez sd opiekuczy, podobnie kuratela, ktra moe
by ustanawiana rwnie przez sd orzekajcy w danej sprawie, a take przez
inny podmiot (notariusza, organ administracji);
6) ustanowienie opieki nastpuje z urzdu, gdy tymczasem ustanowienie kurateli
moe nastpi zarwno z urzdu, jak i na wniosek osoby zainteresowanej lub
prokuratora;
7) opieka prawna z zaoenia jest instytucj trwa (koczy j uzyskanie penolet-
noci, niekiedy dopiero mier), za kuratela ma charakter tymczasowy (czsto
ustanawia si j np. do dokonania jednej czynnoci prawnej), tzn. z zastrzee-
niem wyjtkw w ustawie przewidzianych, organ pastwowy, ktry ustanowi
kuratora, uchyli kuratel, gdy odpadnie cel jej ustanowienia. Jeeli za kurator
zosta ustanowiony do zaatwienia poszczeglnej sprawy, kuratela ustaje z chwil
ukoczenia tej sprawy;
8) ze sprawowaniem opieki nie wie si, co do zasady, uzyskanie wynagro-
dzenia, co jest regu przy wypenianiu funkcji kuratora, ktry ma prawo do
wynagrodzenia.
Organ pastwowy, ktry ustanowi kuratora, przyzna mu na jego danie stosowne wynagro-
dzenie za sprawowanie kurateli. Wynagrodzenie pokrywa si z majtku osoby, dla ktrej kurator
jest ustanowiony, a jeeli osoba ta nie ma majtku, wynagrodzenie pokrywa ten, na czyje danie
kurator zosta ustanowiony. Wynagrodzenia nie przyznaje si, jeeli nakad pracy kuratora jest
nieznaczny, a sprawowanie kurateli czyni zado zasadom wspycia spoecznego.
Ustanowienie kuratora przewidziane jest m.in.:
1) dla osb czciowo ubezwasnowolnionych (art. 16 2 KC);
Kurator osoby ubezwasnowolnionej czciowo jest powoany do jej reprezentowania i do
zarzdu jej majtkiem tylko wtedy, kiedy sd opiekuczy tak postanowi. W takim przypadku jest
on uprawniony i zobowizany do dziaa okrelonych w postanowieniu sdu opiekuczego. Jeli
sd nie wyda postanowienia, o ktrym mowa w art. 181 1 KRO, wwczas kurator jest doradc
osoby czciowo ubezwasnowolnionej i jej przedstawicielem ustawowym we wszelkich czynno-
ciach prawnych wymienionych w art. 17 KC.
W razie uchylenia ubezwasnowolnienia, kuratela ustaje z mocy prawa.
AKjvOgA=
AK
31. Kuratela 257
W postanowieniu z 8.9.1970 r.1 SN orzek, e Uprawnienia kuratora osoby czciowo

ubezwasnowolnionej do dziaania w procesie (art. 66 KPC) odnosz si do wszystkich spraw
wynikych z czynnoci, ktrych osoba taka nie moe dokona samodzielnie, choby postanowienie
sdu opiekuczego nie zawierao upowanienia kuratora do reprezentowania osoby czciowo
ubezwasnowolnionej (art. 181 KRO).
Podobnie Sd Najwyszy orzek w post. z 30.9.1977 r.2: Kurator osoby czciowo ubez-
wasnowolnionej jest powoany do wyraenia zgody na zacignicie przez ni zobowiza lub
rozporzdzenie swoim prawem (art. 17 KC) rwnie w tym wypadku, gdy postanowienie sdu
opiekuczego nie zawiera uprawnienia kuratora do reprezentowania osoby czciowo ubezwa-
snowolnionej do zarzdzania jej majtkiem.
2) dla dzieci pocztych (art. 182 KRO);
Dla dziecka pocztego, lecz jeszcze nieurodzonego, ustanawia si kuratora, jeeli jest to
potrzebne do strzeenia przyszych praw dziecka. Kuratela ustaje z chwil urodzenia si dziecka.
3) dla osb uomnych (art. 183 1 KRO);
Ustanawia si go na wniosek osoby uomnej, jeeli potrzebuje pomocy do prowadzenia wszel-
kich spraw albo spraw okrelonego rodzaju, a zakres uprawnie i obowizkw kuratora okrela sd
opiekuczy. Kuratel uchyla si na danie osoby uomnej, dla ktrej bya ustanowiona.
Curator debilis nie jest przedstawicielem osoby uomnej. Jego rola polega na niesieniu po-
mocy w zakresie powodowanym trudnociami, na jakie osoba uomna napotyka przy zaatwianiu
codziennych spraw ze wzgldu na kalectwo.
4) do reprezentowania strony postpowania prawnego nieznanej z miejsca pobytu
(art. 184 1 KRO);
Jego rol jest przede wszystkim ustalenie miejsca pobytu osoby nieobecnej i zawiadomienie
jej o stanie sprawy. Do ochrony praw osoby, ktra z powodu nieobecnoci nie moe prowadzi
swoich spraw, a nie ma penomocnika, ustanawia si kuratora. To samo dotyczy wypadku, gdy pe-
nomocnik nieobecnego nie moe wykonywa swoich czynnoci albo gdy je wykonuje nienaleycie.
Kurator powinien przede wszystkim postara si o ustalenie miejsca pobytu osoby nieobecnej
i zawiadomi j o stanie jej spraw.
5) dla nieyjcego domniemanego ojca w postpowaniu o ustalenie lub zaprzeczenie
ojcostwa (art. 84 2 KRO);
6) do sprawowania zarzdu majtkiem dziecka rodzicw, ktrych wadza rodziciel-
ska zostaa ograniczona (art. 109 3 KRO);
7) do zastpienia przedstawiciela ustawowego (art. 98 2, art. 157, art. 159 1
i art. 178 2 KRO);
8) do spadku (art. 666 1 KPC)
i w wielu innych przypadkach.
1
II CZ 115/70, OSNCP 1971, Nr 6, poz. 104.
2
III CRN 132/77, OSNCP 1978, Nr 11, poz. 204.
AKjvOgA=
AK
Pytania kontrolne:
1. Wymie sytuacje, w jakich dochodzi do ustanowienia opieki.
2. Czy sd ustanowi opiek, gdy matka dziecka nie yje, a ojciec ma wadz rodzicielsk ogra-
niczon przez umieszczenie dziecka w placwce opiekuczo-wychowawczej?
3. Kto moe zosta opiekunem prawnym?
4. Jakie s przesanki ubezwasnowolnienia?
5. Czy dyrektor domu pomocy spoecznej moe wystpi do sdu o ubezwasnowolnienie miesz-
kaca domu?
6. Co to jest zdolno do czynnoci prawnych i jaki jej zakres przysuguje: dziecku w wieku 10
lub 16 lat, ubezwasnowolnionej czciowo osobie dorosej, ubezwasnowolnionej cakowicie
osobie dorosej?
7. Jakie ma uprawnienia i obowizki opiekun?
8. Porwnaj instytucje opieki i kurateli.
Starzenie si spoeczestwa sprawia, e coraz wiksza liczba osb z racji podeszego wieku
wymaga bdzie wsparcia. Czsto bd to osoby znakomicie funkcjonujce intelektualnie, ale
nieradzce sobie pod wzgldem fizycznym, jednak najczciej zarwno fizycznie, jak i intelek-
tualnie bd zmuszone korzysta z pomocy innych osb. Czy obecna formua opieki i kurateli
jest dostatecznie elastyczna i daje szans na skuteczne wspieranie seniorw w najrozmaitszych
sytuacjach, jakie mog by ich udziaem?
AKjvOgA=
AK
INDEKS RZECZOWY
Liczby przy hasach oznaczaj numery stron.
A reprezentacja ustawowa dziecka

Adopcja 152153
zob. Przysposobienie w rozumieniu Konwencji o Prawach
Akt notarialny 91 Dziecka 11
Akta stanu cywilnego wychowanie i kierowanie 147150
zob. Stan cywilny zasada dobra dziecka 24
Alimentacja zob. Prawa dziecka
zob. Obowizek alimentacyjny Dylematy zwizane ze sztucznym
wspieraniem ludzkiej prokreacji
C 138139
Choroba psychiczna
F
jako przesanka ubezwasnowolnienia
252253 Fundusz alimentacyjny 233236
mczyzny wystpujcego
ozaprzeczenie ojcostwa 126128 K
nupturienta 4850 Kodeks rodzinny i opiekuczy
a Kodeks cywilny 34
D nowelizacje 710
Dziecko 1921 Konkordat 8, 57
imi i nazwisko 190192 Konkubinat 4143
kontakty z rodzicami 111112 Konstytucja RP 67
kontakty z osobami bliskimi 185189 Kontakty rodzicw i osb bliskich
kurator dla dzieci pocztych 257 zdzieckiem 185189
kurator majtku dziecka 257 egzekwowanie orzecze dotyczcych
majtek dziecka 150152 kontaktw z dzieckiem 189
nienarodzone 1921 kontakty z innymi osobami ni rodzice
piecza nad majtkiem dziecka 150152 ikontakty z dzieckiem umieszczonym
piecza nad osob dziecka 147150, 245 wpieczy zastpczej 188189
plan wychowawczy 110 spory dotyczce kontaktw z dzieckiem
pojcie 11 186188
AKjvOgA=
AK
260 Indeks rzeczowy
Konwencja Praw Czowieka 11 formy zawarcia maestwa 5560

Kuratela 255258 wyznaniowa 5660
a opieka 255256 zawarcie maestwa przed
dla czciowo ubezwasnowolnionych kierownikiem USC 5556
256257 nazwisko maonkw 6566
dla dzieci pocztych 257 obowizek wsplnego poycia 6061
dla osoby nieznanej z miejsca pobytu 257 obowizek wspdziaania dla dobra
dla osb uomnych 257 rodziny 60, 6164
dla sprawowania zarzdu majtkiem obowizek wzajemnej pomocy 6164
dziecka 257 odpowiedzialno solidarna za dugi
do spadku 257 6364
do zastpienia przedstawiciela pojcie i funkcja maestwa 3738
ustawowego 257 prawa i obowizki maonkw 6065
Kurator sdowy 31 standard midzynarodowy prawa
maeskiego 4041
M
ustanie 9599
Macierzystwo rozwd 9899
ustalenie i zaprzeczenie 124125 separacja 9899
zastpcze 138139 sposoby 96
Maeskie ustroje majtkowe 6795 zasada trwaoci maestwa 9698
standardy midzynarodowe 7071 w Konstytucji RP 19
umowne ustroje majtkowe 9195 wzajemna reprezentacja 6465
ustawowy ustrj majtkowy (wsplno zasady prawa maeskiego 3840
ustawowa) 6970, 7191 monogamii 3839
majtki osobiste 7172 rwnouprawnienia 3940
przesunicia skadnikw midzy wieckoci 40
majtkami 8687 trwaoci zwizku maeskiego 40
skadniki 7276 zawarcie zwizku maeskiego 4360
surogacja 75
forma wiecka 5556
odpowiedzialno maonkw za
forma wyznaniowa 5760
zobowizania 8486
maestwo niezawarte 4446
pojcie zarzdu 7677
owiadczenie o zawarciu maestwa
skadniki 7276
4445
ustanie 8791
zarzd majtkiem a ochrona osb przesanki uniewanienia zawartego
trzecich 7980 zwizku maeskiego 4655
zarzd majtkiem wsplnym 7684 przesanki zawarcia 4346
zarzd po nowelizacji KRO przez penomocnika 4344
z17.6.2004r. 7980 zob. Rozwd, Separacja, Uniewanienie
zarzd przed nowelizacj KRO maestwa
z17.6.2004 r. 8183 Mediacja 2728
ustrj podstawowy 64 cel 28
ustrj przymusowy 8790 podstawowa cecha 27
Maestwo 17, 19, 36121 umowa 27
a inne formy trwaego poycia 4143 Mediator 2728
akt maestwa 45 Mieszkanie 114115
AKjvOgA=
AK
Indeks rzeczowy 261
N postpowanie w sprawach
Nazwisko oubezwasnowolnienie 254255
maonkw 6566 przesanki 252253
nazwisko i imi dziecka 190192 skutki 253
sprawowanie opieki prawnej 255
O pojcie i funkcja 239241
standard midzynarodowy 241
Obowizek alimentacyjny 215238
prawo opiekucze 239258
charakter prawny 217
Organizacje pozarzdowe, Koci
forma wiadcze 228229
katolicki oraz inne zwizki
funkcja spoeczna 215217
wyznaniowe 3435
jako zaspokajanie potrzeb rodziny 63
Organy pomocy spoecznej 34
kolejno obowizku 220223
niealimentacja jako czyn karalny 237238 Owiadczenie woli
pojcie 217 uznajcego dziecko 130133
procedura dochodzenia alimentw wady owiadczenia o zawarciu
231233 maestwa 5354
przedawnienie roszcze 231 zawierajcych zwizek maeski 4445
przesanki 219228 zgoda na przysposobienie 200204
moliwoci zarobkowe i majtkowe
P
226227
osoby uprawnione i zobowizane do Pakty Praw Czowieka 11
alimentacji 219220 Piecza zastpcza 160180
pasierba lub pasierbicy wzgldem forma pieczy zastpczej i specyfika ich
ojczyma lub macochy 228 funkcjonowania 166171
usprawiedliwione niezaspokojone rodzinne formy pieczy zastpczej
potrzeby 223226 166167
zgodno z zasadami wspycia rodziny zastpcze a przysposobienie
spoecznego 227228 167169
sposb realizacji 228231 funkcja spoeczna 164165
standardy midzynarodowe 218219 instytucjonalne formy pieczy zastpczej
ustawa o pomocy osobom uprawnionym 169171
do alimentw 233236 ocena zasadnoci pobytu dziecka
zabezpieczenie wykonania 230231 w pieczy zastpczej i ocena
zmiana wysokoci wiadcze 229 funkcjonowania rodzinnych form tej
Opieka prawna pieczy 173174
a piecza zastpcza 240 osoby penice funkcj rodziny
a wadza rodzicielska 240 zastpczej lub prowadzce rodzinny dom
opieka nad maoletnim 242250 dziecka 172173
nadzr sdu opiekuczego 248249 piecza nad dzieckiem umieszczonym
opiekun 242245 wpieczy zastpczej 174177
sprawowanie 245248 pojcie 161162
ustanowienie 242 prawo rodzicw do stycznoci
zwolnienie opiekuna i ustanie opieki zdzieckiem 188189
249250 procedura 183184
opieka nad osob doros ubezwasno- rodzina zastpcza 166171
wolnion cakowicie 251255 a przysposobienie 167169
AKjvOgA=
AK
262 Indeks rzeczowy
osoby penice funkcje rodziny jako przeszkoda do zawarcia zwizku

zastpczej 172173 maeskiego 5152
rodzaje rodzin zastpczych 166167 jako rodzaj wizi rodzinnoprawnej 21
sprawowanie pieczy zastpczej 174177 stopie pokrewiestwa 2122
standardy midzynarodowe 162164 w linii bocznej 2122
typy placwek opiekuczo- w linii prostej 2122
-wychowawczych 169171 Pomoc spoeczna 8
usamodzielnianie wychowankw Postpowanie w sprawach z zakresu
177180 wadzy rodzicielskiej i pieczy
wsparcie socjalne dla wychowankw zastpczej 180185
pieczy zastpczej 177180 postpowanie o odebranie dziecka
pomoc dla osb usamodzielnianych podlegajcego wadzy rodzicielskiej lub
178180 opiece 184185
wiadczenia na pokrycie kosztw pozycja prawna dziecka w sprawach
utrzymania wychowankw rodzinnych dotyczcych ingerencji w sfer wadzy
form pieczy 177178 rodzicielskiej 180183
Placwki opiekuczo-wychowawcze umieszczanie dzieci w pieczy zastpczej
169171 183184
Pochodzenie dziecka Powinowactwo 17, 2223
domniemanie pochodzenia dziecka od jako przesanka powstania obowizku
ma matki 126129 alimentacyjnego 219220
dowody w sprawach o ustalenie jako przeszkoda do zawarcia zwizku
pochodzenia dziecka 137138 maeskiego 5253
standard midzynarodowy 123 jako rodzaj wizi rodzinnoprawnej
sztuczne wspieranie prokreacji 138139 2223
ustalenie i zaprzeczenie macierzystwa linie i stopnie 2223
zob. Macierzystwo Powszechna Deklaracja Praw
ustalenie ojcostwa dziecka kobiety Czowieka10
niezamnej 129136 Pozycja rodzicw wzgldem
sdowe ustalenie ojcostwa 134136 dziecka w wietle standardw
a nazwisko dziecka 190192 midzynarodowych i Konstytucji RP
domniemanie ojcostwa z art. 85 140143
KRO 134135 Prawa dziecka
tre wyroku 136 do kontaktowania si z rodzicami
uznanie ojcostwa 130133 111112
charakter prawny 131133 do pieczy zastpczej 164165
przesanki 130132 do ycia w rodzinie 162164
skutki 132 katalog praw wedug Konwencji
ustalenie bezskutecznoci uznania oPrawach Dziecka 1112
132133 w Konstytucji RP 67
ustalenie ojcostwa dziecka kobiety Prawa i obowizki maonkw 6065
zamnej 126129 obowizek wspdziaania dla dobra
zaprzeczenie ojcostwa 126129 rodziny 6164
Pokrewiestwo 17, 21, 219 obowizek wzajemnej pomocy 61
jako przesanka powstania obowizku ustrj podstawowy stosunkw
alimentacyjnego 219 majtkowych maonkw 64
AKjvOgA=
AK
Indeks rzeczowy 263
wsplne poycie maonkw 6061 Przerywanie ciy 20

wzajemna reprezentacja maonkw Przeszkody maeskie 59
6465 choroba psychiczna lub/ i upoledzenie
Prawa rodziny umysowe 59
autonomii wobec pastwa 6 pokrewiestwo 59
do prywatnoci 6 powinowactwo 59
prymat w wychowaniu dzieci 6 ubezwasnowolnienie cakowite 59
Prawo dotyczce rodziny wiek 59
istota 56 wieloestwo 59
rda 1016 wi adopcyjna 59
Prawo opiekucze 45 Przysposobienie 17, 193215, 220
Prawo rodzinne a stan cywilny 2830
a prawo cywilne 34 pojcie i funkcja 193196
a prawo dotyczce rodziny 56 preadopcja 205
istota 34 procedura 213214
zasady 2428 przesanki
autonomii rodziny 25 dobro dziecka 197198
dobra dziecka 24 dotyczce przysposabiajcego 200
mediacyjnego rozwizywania spraw dotyczce przysposabianego 199200
rodzinnych 2728 wiek stron 200201
ochrony prywatnoci ycia rodzinnego zwizane z przysposobieniem
25 zagranicznym 204205
ochrony rodziny 2425 rodzaje przysposobie
pomocniczoci 25 cakowite 209210
prawa maeskiego 2627 niepene 205207
zob. Maestwo pene 207209
prymatu rodzicw w wychowaniu rozwizanie 210213
dzieci 6, 26 legitymacja czynna w sprawach
solidarnoci grupy rodzinnej 24, 26 orozwizanie przysposobienia 212
wieckoci 24 skutki 212213
rda 616 sprzeczno rozwizania
zob. Prawo dotyczce rodziny, przysposobienia z dobrem dziecka 212
Standard midzynarodowy prawnej wane powody 210212
ochrony rodziny standardy midzynarodowe 197
Procedura wsplne 198199
dowody w sprawach o ustalenie zgoda na przysposobienie
pochodzenia dziecka 136138 blankietowa 209
ingerencje sdu w sfer wadzy rodzi charakter prawny 200201
cielskiej i objcie piecz zastpcz przysposabianego 201202
180185 rodzicw przysposabianego 202204
obowizki alimentacyjne 231236 wspmaonka 202
rozwd 116118
separacja 118121 R
uniewanienie maestwa 5455 Rodzina 1719
Prokurator 32 autonomia 25
Prokuratura 32 czonkowie rodziny 1723
AKjvOgA=
AK
264 Indeks rzeczowy
definiowanie w przepisach prawa 1416 Standard midzynarodowy prawnej

istotne sprawy rodziny 62 ochrony rodziny
niepena 18 dokumenty 1014
ochrona rodziny 45, 2425 maeskie ustroje majtkowe 7071
ochrona rodziny a zarzd majtkiem obowizki alimentacyjne 218219
8184 opieka prawna 241
zastpcza piecza zastpcza 162164
zob. Piecza zastpcza pochodzenie dziecka 123
Rozwd 9899, 99118 przysposobienie 197
procedura 116118 rodzice dzieci (wadza rodzicielska)
przesanki 140143
rozkad poycia maeskiego rozwd i separacja 9899
101103 zawarcie maestwa 4041
wyczajce rozwd 103107 ycie rodzinne wedug Europejskiej
skutki rozwodu 107116 Konwencji Praw Czowieka 18
dostarczanie rodkw utrzymania
U
112114
kontakty z dzieckiem po rozwodzie Ubezwasnowolnienie
111112 jako podstawa ustanowienia kurateli
korzystanie z mieszkania po 256257
rozwodzie 114115 jako podstawa ustanowienia opieki
podzia majtku wsplnego 115 prawnej 251252
wina rozkadu poycia 108110 procedura 254255
wadza rodzicielska po rozwodzie przesanki 252253
110111 skutki prawne 253
standard midzynarodowy 9899 sprawowanie opieki prawnej nad osob
Rzecznik Praw Dziecka 3334 cakowicie ubezwasnowolnion 255
Rzecznik Praw Obywatelskich 3233 Umowy dwustronne 14
Uniewanienie maestwa
S konwalidacja wadliwie zawartego
zwizku 48
Sd rodzinny 3031
procedura 5355
Separacja 8, 9899, 118121
przesanki 4655
funkcja spoeczna 118
choroba psychiczna lub niedorozwj
procedura 120121 umysowy 4850
przesanki 119 pokrewiestwo 5152
skutki 119120 powinowactwo 5253
standard midzynarodowy 9899 ubezwasnowolnienie cakowite 48
zniesienie 121 wady owiadcze woli o zawarciu
Stan cywilny 2830 5354
akt maestwa 4546 wady penomocnictwa 46
akta stanu cywilnego 29 wiek nupturientw 4748
charakter prawny 2830 wieloestwo 5051
niepodzielno stanu cywilnego 28 wi adopcyjna 53
skutki 29 Uznanie ojcostwa
Stan osobisty 30 zob. Pochodzenie dziecka
AKjvOgA=
AK
Indeks rzeczowy 265
W tre i sprawowanie wadzy

Wadza rodzicielska 143160 rodzicielskiej 147153
charakter prawny 144146 Z
ingerencje sdu w sfer wadzy
Zasady prawa rodzinnego
rodzicielskiej 153160
zob. Prawo rodzinne
ograniczenia 154156 Zasady wspycia spoecznego 34,
pozbawienie 156160 104107
zawieszenie 153154 Zwizki homoseksualne 43
piecza nad majtkiem dziecka 150152
piecza nad osob dziecka 147150
powstanie i wyganicie 146147 rda prawa
reprezentacja ustawowa dziecka dotyczcego rodziny 1016
152153 rodzinnego 610
terminologia 143144 zob. Standardy midzynarodowe
AKjvOgA=
AK
AKjvOgA=
AK

Prawo Rodzinne I Opiekuńcze

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Prawo Rodzinne I Opiekuńcze

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

AKjvOgA=

Prawo rodzinne i opiekucze

KODEKS RODZINNY I OPIEKUCZY, wyd. 18

dr hab. Marek Andrzejewski

Recenzent wydawniczy: dr hab. Janusz Gajda

Wydawnictwo C.H.Beck 2014

Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o.

Skad i amanie: TiM-Print, Warszawa

Wykaz skrtw ............................................................................................................ XI

II. Zasada monogamii .................................................................................... 38

4.4. Czynnoci prawne okrelone w art. 37 KRO, a ochrona osb

Rozdzia III. Rodzice dzieci .................................................................................... 122

VI. Osoby penice funkcj rodziny zastpczej lub prowadzce rodzinny

1. Uwagi wstpne ..................................................................................... 210

Indeks rzeczowy . ......................................................................................................... 259

art. artyku (-y)

PiP Pastwo i Prawo

H. Dolecki, T. Sokoowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuczy. Komentarz, wyd. 2, War-

Ze zdziwieniem i przyjemnoci zauwaam, e kolejne wydanie skryptu nie wie si

dr hab. Marek Andrzejewski

Literatura: F. Adamski, Rodzina. Wymiar spoeczno-kulturowy, Krakw 2002; M. An-

1. Prawo rodzinne i prawo opiekucze w systemie prawa

I. Pojcie prawa rodzinnego

Prawo rodzinne tworz normy regulujce podstawowe kwestie zwizane z funk-

dawc wizji rodziny poczonej z uzasadnionym, moim zdaniem, przekonaniem o nieuytecznoci

II. Prawo opiekucze

Prawo opiekucze to z kolei normy dotyczce ochrony ogu interesw ycio-

dzinnym jeden kodeks, cho zasadny wydaje si dominujcy w doktrynie pogld, e

III. Prawo rodzinne a prawo dotyczce rodziny

Wyodrbnienie pojcia prawo dotyczce rodziny wynika ze spostrzeenia,

z 2013r. poz. 1443) a uregulowaniami dotyczcymi wsplnego zaspokajania po-

2. rda prawa rodzinnego i prawa dotyczcego rodziny

Uchwalona 2.4.1997 r. Konstytucja RP (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) zawiera

i nauczania moralnego, a take wychowania i nauczania religijnego dziecka

II. Kodeks rodzinny i opiekuczy

Gwnym rdem prawa rodzinnego jest Kodeks rodzinny i opiekuczy, ktry

3) wprowadzenia przepisw tworzcych podstawy do orzekania przysposobienia

na ktre oczekiwano od pocztku okresu transformacji ustrojowej, s konsekwencj

Od 1.8.2010 r. obowizuje nowy przepis, w ktrym zakazano stosowania wzgl-

III. rda prawa dotyczcego rodziny

1. Waniejsze ratyfikowane umowy midzynarodowe

16.12.1966 r. Pakty Praw Czowieka, rodzinie powicono mao miejsca. Jednak

Ponadto due znaczenie ma art. 2 protokou Nr 1, sporzdzonego w Paryu 2.3.1952 r.:

Ustawa zostaa uchwalona w celu zapobiegania demoralizacji i dokonywaniu czynw karalnych

3. Podstawowe pojcia dotyczce rodziny

W opracowaniach socjologicznych, jak i w wielu dokumentach midzynarodo-

dzieci wasne i przez niego przysposobione, pasierbw, wnuki i rodzestwo przyjte

3) zwizku ojca z dzieckiem umieszczonym w rodzinie zastpczej (w wielu podob-

Fundamentem rodziny jest maestwo, ktre, w wietle przepisw Kodeksu

Dzieckiem, wedug Konwencji o Prawach Dziecka (rwnie tego pojcia kodeks

Nie wchodzc w bogat problematyk filozoficzn czy te biologiczn zagadnie-

Krg osb zaliczanych do rodziny wyznaczony jest przede wszystkim przez

Tabl. 1. Koligacje (I)

ABE, ABD, AC krewni w linii prostej

W odrnieniu od pokrewiestwa, ktre jest wzem biologicznym, wi powi-

Ranga prawna powinowactwa wzrasta wraz z coraz wiksz liczb rozwodw

4. Zasady prawa rodzinnego

opiekuczo-wychowawczej lub decyzja administracyjna o zaprzestaniu wypacania wiadcze

i o orodkach mediacyjnych przekazuje si prezesowi sdu okrgowego. Stay mediator moe

Stan cywilny czowieka to jego status (sytuacja prawna) w ramach rodziny, do

Wyjtek dotyczy osb adoptowanych w ramach przysposobienia niepenego i penego, gdy

stanu cywilnego, przy czym dokumenty te s wycznym dowodem zdarze, ktre

6. Sdy rodzinne i inne instytucje powoane do ochrony rodziny